ESK ANADOLU TAR H NDE FR GLER

Ara . Gr. Cemil BLBL

Afyon Kocatepe nv.Tarih Bl. cbulbul@aku.edu.tr

z Bilindi i zere, M. 13. yzy l n sonlar ndan itibaren Anadolu da ya ad anla lan, fakat M. 8. yzy lda byk bir g haline gelen Frigler, ba ta Hititler olmak zere, Mitanni, III. Babil gibi M. 2.Biny l n byk devletlerini kerten Ege glerinden sonra Anadolu nun siyasi glerinden biri olmu tur. Frigler in bugn art k Herodotos ve Strabon un da bildirdikleri gibi Trak as ll bir kavim olduklar a m z bilginlerinin o u taraf ndan kabul edilmi tir. Bize gre de bu gr do ru bir anlay t r. nk, kulland klar ya da konu tuklar dilin, Hint-Avrupa dillerine benzerlik gsterdi i kabul edilmektedir. Arkeolojik buluntularda ise Trakya ve Makedonya daki Tmlsler ve ilerindeki e yalarla Frigler in kulland klar e yalar benzerlikler gstermektedir. Frigler in Anadolu ya ne zaman geldikleri konusunda e itli gr ler ortaya at lm t r. Ancak kesin olan udur ki, M. 9. yzy lda Gordion merkez olmak zere, Orta Anadolu da Ankara, Sinop, Alacahyk, Pazarl , Bo azky, Konya n n bir blm; Do u Anadolu da Malatya, Bat da Afyon ve Manisa ya kadar uzanan topraklar zerinde yerle mi lerdi. Frigler en parlak a lar n ya arlarken M. 8. yzy l n sonlar nda Anadolu Kimmerler in istils na u rad ve ne yaz k ki M. 690 y l nda Kimmerler, Frig kral Midas ma lup ederek bu devletin siyasi varl na son verdiler. Anahtar Szckler: Frig, Gordion, Midas, Tmls PHRYGIANS IN THE ANCIENT ANATOLIAN HISTORY Abstract As it is known Phrygians who have appeared in Anatolia from the end of the 13th century B.C. and became a major power in the 8th century B.C. They became a political power of Anatolia after Sea Peoples Migration which destroyed such great states of the Second Millennium B.C. as Hittites, Mittannies and Kassites ( Babylonian III). It has already been accepted by many of the contemporary scholars that Phrygians was a tribe of Thrac origin as we are informed by Heredotos and Strabon. We also agree with this conclusion since the language used or spoken by Phrygians is confirmed to be similar to the Indo-European language family. Also as far as archeological findings are concerned there are indications that the artifacts used by tumulus in Thracian and Macedonia were similar to those used by Phrygians.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

There are several suggestions as to when exactly Phrygians came to Anatolia. However it is beyond doubt that in the 9th century B.C. they settled in Middle Anatolia in such cities as Ankara, Sinop, Alacahyk, Pazarl , Bo azky and some parts of Konya; in East Anatolia they settled in Malatya; and they settled in Afyon to Manisa in the West with Gordion being their centre. While Phrygians were living the most bright age, Anatolia was invaded by Cimmerians in the and of 8th century B.C. Unfortunately in 690 B.C. Cimmerians defeated Midas, King of Phrygia, and they ended the political existence of this state. Key Words: Phryg, Gordion, Midas, Tumulus

1. Giri Hitit devletinin k srecine girdi i M. 13. yzy l n ikinci yar s nda Anadolu ya ayak bast klar anla lan Frigler, bu dnemden itibaren Anadolu da meydana gelen siyasi olaylarda aktif rol oynamaya ba lam lard r. Ana vatanlar n n Makedonya oldu u ileri srlen Frigler Anadolu ya geldikten sonra hakl olarak kendilerine yeni bir yurt bulma abas ierisine girmi ler ve yava yava Hititler in tam olarak etkinlik sa layamad blgelere yerle meye ba lam lard r. Onlar n Anadolu ya geldikleri zaman dilimi ierisinde Do u ve Bat dnyalar n ilk kez kar kar ya getiren ve Homeros un lyada adl destan n n da konusunu te kil eden Troya sava lar cereyan etmi tir. te bu sava ta Frigler bir Anadolu kavmi olan Troyal lar n yan nda yer alm lar ve Troyal lar la birlikte Akalar a kar mcadele etmi lerdir. Hitit devletinin y k lmas na neden olan Ege Gleri nden sonra ise Frigler in Hititler in bir zamanlar egemen olduklar araziyi neredeyse tamamen ele geirdikleri gzlerden kamayacakt r. M. 8. yzy ldan itibaren Anadolu nun nemli siyasi glerinden biri haline gelen Frigler ya ad klar topraklar zerinde gelecek ku aklar etkileyecek bir medeniyetin de yarat c s olacaklard r. Frigler in tarihini iyi anlayabilmek iin ncelikle onlar n ya ad yan n zelliklerini bilmek lz md r. 2. Co rafi mekn Blge ad n Kk Asya ya Trakya ve Bo azlar zerinden girmi bir Trak boyu olan Frigler den alm t r. Anadolu ya Makedonya ve Trakya dan gelen Frigler, Avrupa da otururlarken Brig ad n ta yorlard .1 co raf-

Veli Sevin, Anadolu nun Tarihi Co rafyas I, T.T.K. Yay nlar , 2. Bask , Ankara 2007, s. 193.

80

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

Frigler in Anadolu ya ne zaman geldikleri tart ma konusudur. Ancak kesin olan udur ki, M. 9. yzy lda Gordion merkez olmak zere, Orta Anadolu da Ankara, Sinop, Alacahyk, Pazarl , Bo azky, Konya n n bir blm; Do u Anadolu da Malatya, Bat da Afyon ve Manisa ya kadar uzanan topraklar zerinde yerle mi lerdi. 2 Asl nda Konya ilinin kuzey paras Frigya s n rlar iindedir. Daha nceleri Konya n n tamam n n Frigya kapsam nda say ld anla l yor, nk M. 401 de Konya dan geen Xenophon bu kenti Frigya n n son kenti olarak nitelemektedir.3 Makedonyal lar a gre Frigler, Avrupa da oturduklar zaman Brig ad n tayorlard ve onlar n kom ular yd lar. Asya ya getikten sonra yurtlar ile birlikte adlar da de i mi tir.4 Homeros, Troyal lar n saf nda yer alanlar Askania dan5 geldiklerini belirtir.6 sayarken, Frigyal lar n

Strabon ise Sangarios (Sakarya) nehri zerinde Eski Frigyal lar a, Midas a hatta Gordios a ait iskan kal nt lar na rastland n syler.7 Yine Strabon, Mysia Olymposunun etraf nda Mysial lar ve Frigler in oturdu unu beyan eder.8 Herodotos a gre ise Frigler, Halys (K z l rmak) rma n n sol sahilinde oturuyorlard ve Lidya ile Kapadokya aras ndaki blgeye Frigya deniliyordu. Herodotos un bu son ifadesi bugn dahi Lidya ile Kapadokya aras ndaki blgede Frig mezarlar ve Frig an tlar n n bulunmas ile do rulanm t r. Bununla beraber Anadolu nun hibir yerinde M. 8. yzy ldan daha ncesine ait hibir Frig eserinin bulunamad da bir gerektir. Frig Devleti nin ya ad anla lan Anadolu kuzeyde ve gneyde uzanan s rada lar aras nda bir blgedir. Frigya n n en dikkat ekici engebesi, Mysia ya dahil etti i, bat s n r ndaki Dindymos (Murat) da d r. (2312 m.)Ayn ad ta yan Dindymos (Gnyz da 1820 m.) ise Friglerce kutsal say l yordu. Pessinous yresindeki bu da ile Agdistis Dindymene de denilen Ana Tanr a aras ndaki bir ili kinin varl na inan l yordu. Blgenin gneyinde, eteklerinde Apameia n n kurulu oldu u Signia (Akda 2494 m.) ykselmektedir. Gneybat ucunda ise Kadmos (Honaz 2571 m.) ve Salbakos (Babada 2308 m.) da lar yer almaktad r. Kuzeybat daki Kk Frigya ise yzey ekilleri bak m ndan, do udaki byk Frigya yksek ovalar yla bat daki Ege blmnn geni vadi oluklar aras nda bir e ik olu turmaktad r. Blgenin en ok bilinen dzlkleri aras nda Hyrgaleis (Baklan ovas ), Doiantos (Banaz Ovas ) ve Kaystros (Akaray ovas ) say labilir.9 Orta2 3 4 5 6 7 8 9

Ekrem Memi , Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, 8. Bask , Konya 2009, s. 187. Bilge Umar, Phrygia, nk lp Yay nlar , 2008 stanbul, s. 1-2b Herodotos, VII, 73b Mysia ve Bitinya da bir blge. Homeros, lyada, ev: Azra Erhat-A.Kadir, stanbul 2005, II, 861-862. Strabon, Geographika, V-3, s.64. Strabon, Geographika, VIII-I, Veli Sevin, a.g.e., s. 199.

81

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

lama yksekli i 1000 m yi bulan byk yaylalar vard r. Aralar na Ye il rmak, K z l rmak, Sakarya nehirlerinin girdi i grlr. Burada byk bir Tuz Gl nn bulunu u, kuzey ve gneyden da larla evrili olmas kapal bir havza meydana getirir. Tar m iin elveri siz olan blge, yine de Eskia da yo un bir yerle im yeri olmu tur. nk bu kapal havza siyasi bir toplulu un emniyetini sa lamas iin elveri li bir durum yarat yordu. Burada yerle en bir kavim siyasi bir btnlk kurmakta hi zorluk ekmiyordu.10 3. Frigler in tarih sahnesine k Ba ta Asur ivi yaz l vesikalar olmak zere, Ge Hitit Hiyeroglif yaz s ile yaz lm kitabeler, Urartu vesikalar ve Klasik Grek yazarlar , Frigler hakk nda nemli bilgiler vermektedirler. Ayr ca Frigler in ba kenti Gordion ile Pazarl Hyklerinde yap lan kaz lar, yaz l belgelerin vermi oldu u bilgileri nemli lde destekleyecek arkeolojik malzeme vermi tir.11 Trak glerinin tarihini ayd nlat c deliller Troya kaz lar ndan sa lanm t r. Troya da Carl Blegen ba kanl nda yap lan Amerikan kaz lar , Priamos Troyas n n y k l ndan bir sre sonra buraya, kaba anak mlek kullanan, Orta Avrupa kkenli yeni bir ulusun geldi ini gstermi tir. lk kez M. XI. Yzy l n ortalar na tarihlenen Troya VIIb2 kat nda ortaya kan, tmyle el yap m , kaba, dzensiz biimlere sahip bu anak mlek tr olduka ilkel grnmldr. zerine boynuza benzer k nt larla bask ya da kaz narak yap lm spiral ve halka motifleri bulunan bu tr serami in akrabalar na Ge Tun a Macaristan nda rastlan r. Bu bilgilerden anla ld na gre, M. 1200 y llar ndan sonra Anadolu ya Bo azlar yoluyla ayak basan Frigler, kitleler halinde hareket eden Trak boylar ndan biridir.12 lk kez Asur kral I. Tiglatpilaser (M. 114-1076) zaman na ili kin belgelerde Halys (K z l rmak) nehrinin do usunda Mu kiler olarak geen kavimlerin de Friglerle ilgili oldu u iddia edilmektedir. Fakat Frig ve Mu ki adlar aras nda hibir ili ki grlmemi tir. Gordion kaz lar nda biri tek renkli gri di eri boyal olmak zere iki tr Frig serami i bulunmas bunlar n iki ayr kavime, yani gri monokromun Mu kiler e, boyal serami in de Frigler e ait oldu u kanaatini uyand rm t r. Btn bunlar bize gstermektedir ki, Mu kiler ve Frigler ister ayn ister farkl kavimler olsunlar, Ege glerinden sonra Anadolu tarihinde etkin bir rol oynamaya ba lam lard r.13 M. 13. yzy l n sonlar ndan itibaren Anadolu da ya ad anla lan, fakat M. 8. yzy lda byk bir g haline gelen Frigler, yukar da da belirtti imiz gibi, ba ta Hititler olmak zere, Mitanni, III. Babil gibi M. 2.Biny l n byk devletlerini kerten Ege glerinden sonra Anadolu nun siyasi glerinden biri olmu tur.
10 11 12 13

Fruzan K nal, Eski Anadolu Tarihi, TTK Yay nlar , Ankara 1987, 2. Bask , s.4. E. Memi , a.g.e., s.169. Veli Sevin, a.g.e., s. 193. mer apar, Homeros Destanlar nda Anadolu Kavimleri, IX. T.T.Kongresi, I. Cilt, Ankara 1986, s. 342.

82

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

Bilindi i zere, Ege gleri M.13. yzy l n sonlar ile 12. yzy l n ba lar nda olmak zere iki a amada cereyan etmi olan byk bir kavimler hareketidir.14 M. 13. yzy l n ikinci yar s nda gerek n Asya, gerek Orta Avrupa da Ege glerini haz rlayan bir kavimler kayna mas olmu tur. Yerlerinden oynat lm olan baz Ege ve Anadolu kavimleri Libyal larla birle erek kral Merneptah n kar s na km lard r.15 Bu g hareketinin nedeni tamamen ekonomikti. nk Ege kavimleri, hareketlerine Yunanistan dan ba lam lard . Yunanistan ise da l k olup tar ma elveri li yeri olduka azd . yleyse bu kavimler hayatlar n srdrebilmek iin yeni topraklar arayacakt .16 M s rl lar taraf ndan M. 1230 lara do ru Delta blgesinde yenilen deniz kavimleri iinde Akayiva alar ,Tur alar, Lukkalar, erdanalar, ekele ler vard . Akayiva alar n Gney Anadolu da ya da K br s ve Rodos gibi adalarda oturan Ahhiyaval lar; Lukkalar n sonraki Likyal lar; Tur alar n ise Anadolu dan ayr ld ktan sonra talya ya gemi olan Tirsenler veya Etrskler olduklar d nlebilir. erdanalar M s r da yenildikten sonra Sardunya adas na geenler, ekele ler Sicilya ya geen Sikuller olabilir. M s r zafer yaz tlar ndan anla ld na gre, M s r ciddi bir ekilde korkutan bu insanlar n byk bir k sm Aka ve Libyal lardan oluuyordu.17 Bu gler hakk nda bilgi veren M s r vesikalar nda Merneptah n (12361223) ilk y llar na ait olan bir vesikada, d memleketlerden k saca bahsedilirken Hitit memleketi bar iindedir deniliyor. Demek ki Hitit Devlet i bu s rada henz ayaktad r.18 Fakat nasya dnyas n altst eden as l kavimler hareketi M. 12.yzy l ba lar nda olmu tur. n Asya n n bat s nda ve gneyinde oturan bir tak m kavimler, byk bir ak m halinde istilaya ba lam lar, byk devletlerden baz lar n tmyle ortadan kald rm lard r. Birok Anadolu ve Ege kavmi kad n ve ocuklar yla birlikte M s r kap lar na dayanm t r. Bu kavimler hareketinin kklerini o zamanlar henz daha tarih ncesi a lar n ya ayan Orta Avrupa da aramak gerekir. M. 2. Biny l da Balkan yar madas n n gneybat blgelerinde Traklar vard r. liryal lar buraya girince, baz Trak kabileleri en ok Brigler ya da Frigler Bo azlar zerinden Anadolu ya geerek bu lkenin bat ve kuzeyinde oturan baz kavimlerle birle mi lerdir. Frigler in bugn art k Herodotos19 ve Strabon un20 da bildirdikleri gibi Trak as ll bir kavim olduklar a m z bilginlerinin o u taraf ndan kabul edilmi tir. Kulland klar ya da konu tuklar dilin, Hint-Avrupa dillerine benzerlik gsterdi i kabul edilmektedir. Arkeolojik buluntularda ise Trakya ve Makedonya daki Tm14 15 16 17 18 19 20

Ekrem Memi , a.g.e, s.161. A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Yay n , Ankara 1988, s.87. Ekrem Memi , a.g.e., s. 161. A.M Mansel, a.g.e, s.87. Fruzan K nal, a.g.e, s.126. Herodotos,VII.73. Strabon, Geographika, (Kitap XII, XIII ve XIV), ev: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul 2000, XII,4., s. 57.

83

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

lsler ve ilerindeki e yalarla Frigler in kulland klar e yalar benzerlikler gstermektedir. Bu byk g hareketine i tirak eden kavimler yaln z Anadolu de il, Do u Anadolu zerinden Kafkasya ya; Suriye ve Filistin zerinden M s r kap lar na dayanm lard r.21 Btn bunlardan anla l yor ki Ege gleri dnya tarihinde bir dnm noktas olmu tur. Bu glerinin sonular n u ekilde zetleyebiliriz: 1- M. 2. Biny l n sonlar nda aralar nda bir denge kurmu olan Yak n Do u nun byk devletler sistemi y k lm t r. Hitit, Mitanni, III. Babil gibi devletler tarih sahnesinden ekilmi lerdir. 2- Tarihte iki devri (Tun ve Demir) birbirinden ay rm t r. 3- Ege glerinden sonra in aat tarzlar bile de i mi tir. Hitit mimarisine zg iki duvar aras n kk ta ve molozlarla doldurma yap tekni i yerine iri ta larla yap lan Frig mimari tarz ortaya km t r. 4- Orta Anadolu da ivi yaz s tamamen ortadan kalkm , fakat Urartu memleketinde ta lar zerine ivi yaz s yla yazma gelene i devam etmi tir. Buna kar l k, Bat Anadolu da ancak M. 8. yzy ldan sonra olmak zere kk Hellen alfabesine dayanan Frig yaz s ortaya km t r. 5- Hint-Avrupa kavimlerinden olan Frigler K z l rmak k vr m n n ilerine do ru yay lm , Bat ve Gney Anadolu sahillerinde ise yine Hint-Avrupa as ll Hellenler in kolonileri s ralanmaya ba lam t r.22 4. Frig devletinin geli imi ve yay lmas Frigler daha nce Hititler taraf ndan oturulmu olan hemen hemen ayn yerlere yerle mi lerdir. Her iki devletin de co rafi durumu ayn d r. Fakat Frig Devleti nin do u u s ras nda politik ve kltrel durum ok ba ka oldu undan, Frigler Hititler in aksine do uya de il bat ya ynelmi tir. Bylece Asurlular la sava makta olan Frigler i Yunanl larla dostane ili kiler iinde grmekteyiz. 23 n Frig stilinin byk o unlukla K z l rmak kavisi iindeki blgede ortaya kmas , a rl k noktas n n nce Kapadokya da bulundu unu gstermektedir. II. Sargon a ait (M. 722-705) y ll klarda ise Mita n n byk bir lkeyi elinde bulundurdu u ve Que lkesinin birok ehrini gasp etmi oldu u bildirilmektedir.24 Fakat Gordion un bu devletin bat s n r nda bulundu u dikkate de erdir. Bu sebeple Frigler in ana merkezleri Kapodokya da her hangi bir yerde iken Asurlular n tehditleri neticesinde ba kentlerini Gordion a ta m olduklar n d nebiliriz.
21 22 23 24

A.M Mansel, a.g.e s.88. Ekrem Memi , a.g.e., s. 167-168. Herodotos, I.13. Fruzan K nal, a.g.e s.255.

84

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

nceleri Propontis in (Marmara Denizi) gney k y lar , sonra Sangarios (Sakarya) rma yresinde oturan Frig boylar M. X. yzy l n ba lar na do ru Orta Anadolu ya vard lar. M. IX. Yzy lda Gordion u gl bir kale durumuna getirmeye ba layan Frigler, M. VIII. yzy l n ortalar nda gl bir devlet kurma ba ar s n gsterdiler.25 Di er yandan Gordion un, Frigya krall n n tm tarihi boyunca ba kent olmad gr ne de rastlan yor; rne in Gnaltay, Frigya kral Midas n ba kentinin Kelainai/Dinar oldu unu hibir kaynak gstermeden sylyor.26 Frig Devleti nin ilk kral , Gordion a ad n vermi olan Gordios tur. Ondan sonra tahta o lu Midas geti. Asurlular n Mu kili Mita ad n verdikleri bu kral, M. VIII. yzy l n sonlar nda, etki alan n bat da Ege denizi k y lar ndan, do uda Halys in (K z l rmak) di er taraf na kadar geni leten bir krall a sahip oldu. Dou da Urartular, gneyde ise Asurlular ile ili kiler kurdu.27 Frig Devleti nin geli mesi ve yay lmas hakk nda verdi imiz bu bilgilerden sonra imdide devletin k srecini ele almaya al al m. 5. Frig devletinin y k lmas S n rlar kesin bir ekilde saptanamayan bu krall k, M. 8. yzy lda Bat Anadolu daki en gl devletti. Bununla birlikte Frig devletinin Bat Anadolu da en gl devlet olmas , onun egemenli ini tm Bat Anadolu halklar n n tan d anlam na gelmez. rne in Lidya krall n n o dnemde Frigler e ba l olup olmad n bilmiyoruz. Kesin olarak syleyebilece imiz tek gerek udur; Frig devletinin en gl oldu u dnemlerde bile Bat Anadolu nun denize yak n kuzeybat , bat ve gneybat blmlerinde, Frig kentleri kurulmam t r. 28 Bu blgede yap lan kaz larda hibir Frig anak mle inin kmamas da bunu do rulamaktad r. Frig devleti, Midas lakab n ta yan krallardan, Helenlerle dosta ili kileri bulunan birinin ynetiminde en gl dnemini ya arken Kimmerlerin ak nlar dalga dalga gelmeye ba lam t .29 Bu istilac kavim, Tevrat n Gomerler , Asur vesikalar n n Gimirrailer , Helen yazarlar n n ise Kimmerioslar dedi i Kimmerler di. Homeros un Odysseia adl destan ndan renildi ine gre Kimmerler, Oldum olas bol sis ve bulutlarla rtl bir lke olan K r m yar madas nda ya yorlard . Bunlar, Tevratta A kenazlar, Asur vesikalar nda ise A guzailer denilen skitler in sald r s na u rayarak, yerlerinden oynat lm lar ve Kafkaslar zerinden Do u Anadolu ya girmi lerdi. O s rada Do u Anadolu da Van gl ile ran daki Urmiye gl aras nda uzanan topraklarda Urartu Devleti hakim-

25 26 27 28 29

Veli Sevin, a.g.e., s. 194. lka da Trkiye Halk , nk lp Kitabevi, stanbul 1999, s.242. Veli Sevin, a.g.e., s. 194. Bilge Umar, a.g.e., s.242. Bilge Umar, a.g.e., s.243.

85

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

di. te Kimmerler Anadolu ya girince nce Urartu zerine yrm ler ve M. 714 dolaylar nda Urartular ma lup etmi lerdi.30 Kimmerler, Orta Anadolu da ilk defa Frigler le kar la m lar ve yap lan sava ta Frig kral Midas, Kimmerler e yenilmi ve bir s r n kan n imek suretiyle intihar etmi tir. Kimmerler M. 690 dolaylar nda Frig devletine son vermi lerdir.31 Frig krall y k lmakla birlikte, tarih sahnesinden tamamen silinmedi. Uzun bir zaman gemeden ve eski geleneklerde bir kesinti olmaks z n Gordion yeniden yerle melere sahne oldu. Ancak art k ba kent de ildi. Buna kar l k Kimmerler lerden can n kurtarabilen kral ailesinin nde gelen yeleri Yukar Sakarya vadisine, kimileriyse K z l rmak n do usundaki Hattu a (Bo azky) ve Pazarl gibi merkezlere ekilerek, burada M. 547 y llar na kadar ba ms z olarak ya ad lar.32 Frig halk n n dili ve kltr de, varl n K z l rmak n bat s nda, zellikle bugnk Ankara, Afyon, Ktahya ve Eski ehir illerinin kaplad blgede srdrd. 33 2001 y l ndan bu yana yrtlmekte olan yzey ara t rmalar nda zellikle Da l k Frigya blgesi ile Frigler in ba kenti Gordion aras nda bir gei blgesi olan Sivrihisar, Beylikova ve Gnyz ilelerinde literatrden bilinmeyen yeni Frig yerle meleri ve kaya an tlar saptanm t r. Bu yeni buluntular, Frigler in blgedeki siyasal otoritesi ve gc hakk nda yeni bilgiler edinmek a s ndan byk nem ta maktad r.34 imdi de Frigler in kltr ve medeniyeti ile dnya medeniyetine yapt klar katk lar gzden geirmeye al al m. 6. Frig kltr ve medeniyeti 6. 1. Tar m Frigler, ayn topraklarda kendilerinden nce ya am olan Hitit-Luwi ve Hurriler in kltrnden ok farkl bir kltr yaratm lard r. Fakat ne var ki, Frig toplumu ve toplum yap s hakk nda ok fazla bir bilgi yoktur. Erken dnemlerde onlar daha ok sava bir toplum grnts vermektedirler. Frigya genellikle bir kyl lkesiydi ama do al kaynaklar ynnden de fakir say lmazd . Ekonomisinin temeli tar m ve hayvanc l a dayan yordu.35 Frigler de tar m n nemi, tapt klar
30 31 32 33 34

35

E. Memi , skitlerin Tarihi, izgi Kitabevi, 2. Bask , Konya 2005, s. 44-45. Ekrem Memi , Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, 8. Bask , Konya 2009, s.189-190. Veli Sevin, a.g.e., s. 195. Bilge Umar, a.g.e., s.243. Taciser Tfeki Sivas-Hakan Sivas, 2003 Y l Eski ehir, Ktahya, Afyonkarahisar lleri Yzey Ara t rmas , 22. Ara t rma Sonular Toplant s 2. Cilt, Ankara 2004, s. 292. Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya Ba lang c ndan Pers Egemenli ine Kadar, Atlasl Byk Uygarl klar Ansiklopedisi, leti im Yay nlar , 1. Bask 2003 stanbul, s. 255.

86

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

Kybele den (Toprak Ana) bellidir. Ya ama ve kalk nman n z kayna n n tar m oldu unu bilen Frigler, tah l retimine byk nem vermi ler, tar m alanlar na zarar verenleri iddetle cezaland rm lard r. Tar mda imeceyi en etkin uygulayanlar n ba nda Frigler gelir. Verimli topraklar n ekinlerini toplarken, orak lar hep bir a zdan trk syler, bylece yorgunluk duymazlard . Frigyal lar ba c l da geli tirmi lerdir. A a Sakarya ve Menderes ovalar nda ok verimli ba lar kurmu lar, arap tanr s Dionizos erefine ba bozumu enlikleri dzenlemi lerdir.36 Apameia da yeti tirilen zmden yap lan arap olduka nlyd. Sand kl ovas iindeki Eukarpia (Emirhisar) zmlerinin bollu uyla tan nmaktayd . Hatta eskia larda Zeus, Dionysos ve Demeter gibi tanr lar n Eukarpia topraklar n iki kat verimli k ld klar na inan l rd .37 Tar m ve hayvanc l kla geinen kylerin yan nda kentlerde ya ayan daha geli mi bir ayd n tabakas , tccar ve esnaf s n flar da vard .38 6. 2. Madencilik lkenin gneybat s ndaki Dokimeion mermer ocaklar Roma imparatorluk a nda olduka n kazanm t . M. VIII. yzy l n ortalar ve VII. yzy lda blgede geli mi bir Tun endstrisi bulunmakta ve Frigya retimi eserler hemen hemen tm antik dnyaya ihra edilmekteydi.39 Frigler, zellikle Tun i ili inde uzmanla m lard . Bu ala m bak r ve kalay n belirli oranlarda birle tirilmesiyle yap lm t . Bu endstri dal nda daha ok gneyden, Suriye den ilham al n yordu. rne in yaln zca Byk Tmls te 175 fibula, 170 kse, kazanlar ve ok say da kemer ele geirilmi tir. Bunlardan bir blm Suriye den ve Asur dan arma an olarak ya da ticaret yoluyla gelmi se de nemli bir blm Gordion da ya da bu yredeki Frig sanat lar nca dvme ve dkme teknikleri kullan larak retilmi lerdir. Bunlar aras nda gnmz hamam taslar n n atas olan, ortas gbekli ya da kulplar makaray and ran kseler, biimli tutamaklar bo a ba lar yla ssl kazanlar, kepeler, kemerler ve engelli i neler say labilir.40 Nitekim, Frigler Maden i ili inde de yksek bir dzeye ula m lard . Yayl engelli i neler dnemin teknolojik bir Frig bulu u olup, bunlar Asur ve Ge Hitit merkezlerinde aranan ve be enilen sanat eserleri idiler. Frig eserleri Hellen sanat n etkiledi i gibi, sz konusu eserler daha sonraki dnemlerde yonyal sanat lar taraf ndan da taklit edildiler.41

36 37 38 39 40 41

Ekrem Memi , Eskia da Afyonkarahisar, s.10. Veli Sevin, 2007, s. 211. Veli Sevin, 2003, s. 256. Veli Sevin, 2007, s. 211. Veli Sevin, 2003, s. 276. Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarl klar , Net Turistik Yay nlar A. ., 9. Bask , 2007 stanbul, s. 193.

87

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

6. 3. Mimarl k Asl nda daha ok kyl olan Trak kkenli Anadolu Frigler i, mimarl k alan nda olduka ba ar l bir ulustur. Onlar n karakteri hemen her mimari uygulamada kendini belli etmektedir. Olduka geni bir co rafyaya yay lan bu halk n mimarl ktaki ba ar lar daha ok Bo azky, Alacahyk, Pazarl ve biraz da Hac tu rul/Yenido an Hy kaz lar ndan izlenebilir. Ancak imdilik en nemli bilgi kayna Gordion dur. Gordion da Midas dnemi sitadeli farkl in a evrelerine ait yap lar yla bir kerede planlan p in a edilmeden ok giderek byyp geli en bir uygulaman n rndr. Nitekim yap lar n o u kez farkl mimari teknik ve malzemeyle in a edilmi olmas ayn zamanda yap lmad klar n gsterir. M. VIII. yzy l Frig mimarisinde en dikkat ekici yeri megaron denilen yap tr al r. Bu ad n isim babas nl ozan Homeros tur. Ona gre bu, iinde erkeklerin toplant lar yapt byk bir salondur. Megaron yap tarz lk Tun a n n ba lar ndan bu yana Bat Anadolu nun sevilen bir konut tr olmu tur.42 Megaron plnl , geleneksel Frig konutlar n taklit eden kaya mezarlar n n byk bir blm Da l k Frigya blgesindedir. Frig oda mezarlar n n o u, kayalar n yerden eri ilmesi zor, yksek kesimlerine oyulmu tur. Bunlar n kare ya da dikdrtgen eklinde kk ve basit birer giri i vard r.43 Frig kltrn anlamam z sa layan en nemli arkeolojik unsurlardan birisi kaya an tlar d r. e itli inanlarla ilgili olarak yap lan an tlar n birka e idi vard r. Bunlar nyzler (fasad), odac klar, merdiven (basamakl ) an tlar ve idol (tap n heykelcikleri) kabartmalar d r. Klt an tlar n n yan s ra kayalara oyulu mezarlar da Frig kltrnde nemli yer tutar.44 Bununla beraber, 2001-2002 ara t rma sezonlar nda srdrlen yzey ara t rmalar sonucunda saptanan Frig yerle meleri ve kaya an tlar , Da l k Frigya blgesi d nda zellikle Sivrihisar da lar ve uzant s olan Arayit da evresinin, Frigler iin nemli bir yerle im alan oldu unu gstermi tir.45 Ayn zamanda ilk yerle tikleri blgede i lenmesi kolay tfl (volkanik) kayalar bulundu u iin, oyma inler, bar nak ve a llar yapm lard r. Demirden yapt klar ara-gerelerle kayalar oymak suretiyle bugn grd mz ve ok beenilen kaya an tlar n in a etmi lerdir. Sz konusu kaya an tlar n n en yo un olduu blge Afyon-Eski ehir ve Ktahya illerinin s n r blgeleridir. Bey ve Trkmen da lar n n uzand bu blgedeki kaya an tlar n n ba nda kaleler, mezar odalar ,
42 43

44 45

Veli Sevin, 2003, s. 261,262 Taciser Sivas, Kabartmal Bir Frig kaya mezar : Karacakaya/Gelin K z Mezar , Muhibbe Darga Arma an , Sadberk Han m Mzesi Yay n , stanbul 2008, s. 439 Voigt, Mary M., Arkeo Atlas, Say 5, 2006, s. 36 Taciser Tfeki Sivas, Hakan Sivas, 2002 Y l Eski ehir,Ktahya, Afyonkarahisar lleri Yzey Ara t rmas ; 21. Ara t rma Sonular Toplant s , 2. Cilt, May s 2003 Ankara, s. 159

88

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

tap naklar, evler ve a llar gelir. Bunlar n iinde en nls M DAS EHR diye an lan YAZILIKAYA DA EHR dir. Afyon ilinin kuzeyini kaplayan ormanl k Bey da lar n n kuzey ucunda, Afyon a 60 km mesafede bulunan YAZILIKAYA btn grkemi ile ayakta durmaktad r.46 evrede do uya do ru ba ka kaya an tlar da gze arpar. Pessinus kenti yak nlar nda birka tane an t ve Sivrihisar n kuzeyinde yer alan Zeyky de kayaya oyulu bir mezarl k vard r. Frig ba kenti Gordion ve civar nda ise hibir kaya an t bilinmez. Bunun nedeni blgede kayal k alanlar n olmamas na ba lanabilir. Ancak Gordion un kuzeyindeki Dmrk te birka kayaya oyulu merdiven eklinde an t vard r. Hatta K z l rmak n do usunda bile Frig kaya an tlar bilinir.47 6. 4. El sanatlar Frigler in en zgn sanat dal mobilyac l kt r. Hatta bu dalda Anadolu nun en byk ustalar n n Frigler aras ndan kt bile sylenebilir. Bu ustal k ve zgnl n en nde gelen nedeni belki de blgenin orman ynnden zengin olu udur.48 Bu nedenle de orman rnleriyle ilgili olarak geli mi bir mobilya sanayii bulunmaktayd . Gordion daki Midas a ait oldu u san lan Byk Tmls te bulunmu ah ap masa ve kakma bezeli panolar, Frigler in mobilyac l kta ula t klar stn dzeyin en gzel kan t d r. rne in,yine Frigya blgesinde bulunan bir ocuk mezar ndaki mobilyalarla Midas n mezar ndaki mobilyalar aras nda a a malzemenin tr ve yap s byk bir benzerlik gstermektedir. Ancak, kral mezar nda bulunan mobilyalar n daha zengin materyal kullan larak, daha grkemli olarak yap ld da sylenmelidir.49 Blgenin kleleri ile at ve kat rlar da nl idi. 6. 5. Dokumac l k Frigya daki en geli mi zenginlik dal ynclk ve dokumac l kt . Blge topraklar n n ok yerde verimli olmay Frigyal lar n bu dal geli tirmelerinde nemli bir rol oynam t r. Bu ise koyun ve kei ynnn ham madde olarak kullan ld endstriyi geli tirmi ti. Bunda Orta Anadolu kei ve koyunlar n n ynlerinin ok kaliteli olmas da etkili olmu tu.50 Frigler a nda Gordion da, yn ve moher gibi hayvani kkenli iplikler yan nda keten ve kenevir gibi bitkisel liflerden de yararlan ld belirlenmi tir.
46 47 48 49

50

Ekrem Memi , Eskia da Afyonkarahisar, s.11. Voigt, Mary M., Arkeo Atlas, Say 5, 2006, s. 36. Veli Sevin, 2003, s. 274. Burhan Aytu , Ertu rul Grecelio lu, Gordionda ki P Tmls nde Bulunmu Mobilyalar, IV. Arkeometri Sonular Toplant s , s. 55. Veli Sevin, 2007, s. 211.

89

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

Gordion Tmlslerinde duvarlara as lm hal lar ile yerlere serilmi keelere ve ssl kuma lara ait izlere rastlanm t r. Nitekim bugn birok Avrupa dilinde duvar hal lar iin kullan lan tapetes szc Frigce dir. Gordion sitadelindeki M. VIII. yzy l yap lar nda bulunan binlerce dokuma tezgh a rl ve a r aklar Frigler de tekstil sanayinin ne kadar geli mi oldu una kan tt r.51 6. 6. Ordu Hint-Avrupa karakterli dilleri ve Fenike alfabesinden al nm bir alfabeleri olan Frigler i eski yazarlar, genellikle mzik ve dansta nl, fakat cesaret ve enerjiden yoksun, kle ruhlu bir ulus olarak tan mlarlar.52 Ancak Frigler bu nlerini daha sonraki dnemlerde kazanm lard r. nk Troya sava nda Akalar a kar arp an bu halk Homeros, sava a girmek iin yan p tutu an bir ulus olarak tan mlar. Herodotos (VII 73) Frig piyade askerinin, giyim ve donan m ynnden Paphlagonyal lar a benzedi ini bildirir.53 M. VI. yzy l n ilk yar s na ili kin pi mi topraktan Gordion ve zellikle pazarl levhalar ndan Frig piyadelerini daha iyi tan yabiliriz. Buna gre Frig piyadeleri, dizlerine kadar kan uzun orap, kenarlar i lemeli k sa etek, bunun alt na ise dizlere kadar inen dar bir pantolon giyerlerdi. Ba lar na da bazen tyl bir deriden, u kesimi ne e ik Trak serpu lar , kimi zaman da sorgulu ve yanakl kl madeni mi fer takarlar, k sa m zrak, haner ve yuvarlak kalkan ta rlard . Strabon onlar , Lidyal lar ve Karyal lar la birlikte, bar sever olarak tan mlamaktad r.54 6. 7. Yaz Frigya n n en gze arpan zelliklerinden biri Frig dilindeki yaz tlar d r. Bunlar n hemen hemen hepsinin okunmas na ra men anlamlar kar lamam t r. Yine de bu yaz tlar Kk Asya n n bu ok eski halk ndan kalan en nemli belgeleri olu turmaktad r. Frig dilindeki ilk epigrafi belgeleri M. VIII. yzy ldand r. Orta Frigya da Midas ehri ve Afyon ile Seyitgazi aras ndaki pek ok an t herkes taraf ndan bilinmektedir. Btn eski Frig dneminden ta zerine yaz lm yaln zca 41 yaz t ele geirilmi tir. Burada dikkat eken hususlardan birisi, bu kaya yaz tlar n n o u gne in do du u yne bakmaktad r. Bundan bu yaz tlar n dinsel bir nitelik ta d sonucu kmaktad r.55

51 52

53 54 55

Veli Sevin, 2003, s. 279, 280. Hasan Tahsin Uanku , Ana Tanr a Kybele nin ve Kral Midas n lkesi Phrygia, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002, s.15. Veli Sevin, 2007, s. 194. Veli Sevin, 2007, s. 194. Thomas Drew-Bear, Frig Dilinde Yeni Yaz tlar, III. Ara t rma Sonular Toplant s , s. 257.

90

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

6. 8. Din Frig dini ilk bak ta adeta tek tanr l bir grnm verir. Ba l ca tanr lar Matar yani Ana denilen tanr ad r. Matar Kubileya ya da Matar Areyastin gibi s fatlar ta yan bu tanr a kimi zaman yaln zca Agdistis (Ta Kad n) ya da Agdistis Meter Thea olarak adland r l yordu. Hititler ve Luwiler ona Kubaba, Yunanl lar Meter Megale ve daha ok da Kybele, Romal lar ise Magna Mater derlerdi. Anadolu da Erken Neolitik a dan beri tap n m gren Matar, Frigler in gznde bir do a tanr as , yabani hayvanlar n egemeni, hatta do an n bizzat kendisiydi. Ayn zamanda gen k zlar n ve kentlerin de koruyucusuydu. Kybele kabartmalar , Aslankaya gibi kayadan oyulmu an tsal eserlerin kltlm bir modelidir ve bu yap tlar Ana Tanr a n n mihrab i levindedir.56 te yandan Gyn teki Aslanta kaya mezar da ncelikle Kybele nin Klt alan olarak yorumlanm t r. Asl nda o bir l tap na d r. Kral tanr la t iin bir kayaya benzetilmi tir. Ge dnem Frig yaz tlar nda llerin tanr ya, mezarlar n tap na a benzetilmesi, ancak erken dnemlerdeki gelene in devam etmesiyle anla labilir.57 mparatorluk a ivi yaz l belgelerinde Kubaba olarak, Hitit panteonunun kk tanr lar aras nda geen tanr a, imparatorlu un y k l ndan sonra Karkam Kraliesi ad yla bu kentin ba tanr as oldu. Ana tanr an n Frig kltndeki byk nemi onun ikonografik olarak gsterilen tek tanr a olu undan da bellidir.58 Frigler in nemli tanr lar ndan birisi de Ay tanr alar Men dir. Men tanr s n Frigler, Hititler den alm lard r. Men, ifa veren bir tanr a oldu undan hastalar dua ta lar na hastal kl organlar n n resimlerini yaparlard .59 Frigler de dini hayat bahsini, Frigya blgesindeki Kaya kiliselerine de inmeden geemeyece iz. Kilise i levi ta d saptanan rnekler aras nda, Bizans dnemi Kilise tipolojisine uygun plan tipine sahip olanlar n yan s ra farkl meknsal zmler ieren rnekler saptanmas ilgi ekicidir. Ortodokslu un kat inan sistemi ierisinde Ortodoks mezhebine kar duran fikirleriyle dikkati eken ve rahip Montanus un kurdu u Montanizm in Frigya da uzun sre hayat bulmas blgenin paganizmden, zellikle Ana Tanr a Kybele kltnden gelen kal c ve kkl inan kltrne dayal d r.60 Bu kaya kiliseleri; iftlik, Berberini, Yaz l kaya, Ayterek, nli( nlice), Delikta , Skmen Vadisi, nli (Armutlu), K rkinler, Leylek Kayal , Ayazini dir.61

56 57

58 59 60

61

Fahri I k, Bat Uygarl n n Kkeni, Trk Arkeoloji Dergisi, say 28, Ankara 1989, s. 14. Fahri I k, Frigler Bir Trak Halk n n Anadolu da Do u u, 2002 Y l Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar , Ankara 2003, s. 24. Veli Sevin, 2003, s. 263,264. Sleyman Gner, Afyon li Tarihi, Cilt I, zmir 1971, s. 88. B.Yelda Olcay Ukan, Frigya Blgesindeki Kaya Kiliseleri, 24. Ara t rma Sonular Toplant s , 2. Cilt, Haziran 2006 anakkale, s. 101. Ayr nt l bilgi iin bkz: Ukan Frigya Blgesindeki Kaya Kiliseleri

91

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

6. 9. Ula m Blgenin co rafik sebeplere dayanan stratejik nemi bat dan ok Orta Anadolu ya ba lanmas n zorunlu k lm t r. Bu ba l l k Eski Tun Devri sonundan itibaren kendini gstermi ve M. 2. Biny l ba ndan itibaren gittike artm t r. zellikle M. II. Binin ilk eyre i ve Eski Hitit Devrinde bu ba l l k daha da artm t r. Ba lant y sa layan trafik zellikle Konya-Ak ehir ynyle gneyden bat ya, ikinci olarak da Polatl -Sivrihisar-Emirda ynyle kuzeyden bat ya olmu tur.62 Bu nedenle Anadolu yu do u-bat do rultusunda geen ana yollar ile Kuzeybat dan gelip Kilikya ve Suriye ye do ru uzanan karayolunun blge ekonomisine olumlu katk larda bulundu u da ku kusuzdur.63 7. Sonu Grlyor ki Frigler, M. 13. yzy l n ortalar ndan itibaren Anadolu nun siyasi tarihinde boy gstermeye ba lam lar ve zellikle M. 1. Biny l Anadolu tarihinde etkin bir rol stlenmi lerdir. Bilindi i zere M. 1. Biny l, Anadolu devletlerinin gl Asur mparatorlu una kar varl klar n ve ba ms zl klar n korumaya al t klar bir dnemdir. Ba ta Urartular ve Frigler olmak zere tm Anadolu devletleri Asur a yem olmamak iin var gleriyle mcadele etmi lerdir. M. 8. yzy l n sonlar nda meydana gelen Kimmer ve skit gleri de Anadolu yu da yak ndan etkilemi , Kafkaslar a arak Anadolu ya giren bu barbarlara kar Anadolu daki devletler kar durmaya al m lard r. Urartular bu tehlikeyi k sa zamanda bertaraf etseler de Frigler Kimmer istilas kar s nda fazla tutunamam lar ve M. 690 y l nda ba ms zl klar yla birlikte devletlerini de kaybetmi lerdir. Fakat hemen belirtelim ki Frigler, siyasi olarak tarih sahnesinden ekilmelerine ra men, etnik olarak varl klar n bir sre daha devam ettirmi lerdir. M. 1. Biny l Anadolu tarihinde nemli bir rol stlenen Frigler kendilerine has bir kltrnde yarat c s olmu lard r. Onlar n meydana getirdikleri kltr ve medeniyet Anadolu yu etkiledi i gibi daha sonraki dnemlerde Bat dnyas da Frig kltr ve medeniyetinden pek ok unsuru alarak kendisine mal etmeyi ba arm lard r.

62

63

Do u Mermerci, Afyon Blgesi ve Hinterland nda M. II. Bin Yerle me Birimleri, VIII. T.T.Kongresi, I. Cilt, Ankara 1979, s. 163. Veli Sevin, a.g.e., 2007, s. 211.

92

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

KAYNAKA Akurgal, Ekrem., Anadolu Uygarl klar , Net Turistik Yay nlar A. ., 9. Bask , stanbul 2007. Aytu , Burhan; Grecelio lu, Ertu rul., Gordionda ki P Tmls nde Bulunmu Mobilyalar, IV. Arkeometri Sonular Toplant s , Ankara,1988. apar, mer., Homeros Destanlar nda Anadolu Kavimleri, IX. T.T.Kongresi, I. Cilt, Ankara 1986. Drew-Bear, Thomas., Frig Dilinde Yeni Yaz tlar, III. Ara t rma Sonular Toplant s , Ankara, 1985. Gner, Sleyman., Afyon li Tarihi, Cilt I, zmir 1971, Herodotos, Herodot Tarihi, ev: Mntekim kmen, Trkiye Yay nlar , stanbul 2002 Homeros, lyada, ev: Azra Erhat-A.Kadir, stanbul 2005. I k, Fahri., Bat Uygarl 1989 n n Kkeni, Trk Arkeoloji Dergisi, say 28, Ankara Bankas Kltr

I k, Fahri., Frigler Bir Trak Halk n n Anadolu da Do u u, 2002 Y l Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar , Ankara 2003 K nal, Fruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK Yay nlar , 2. Bask , Ankara 1987. Mansel, A.M., Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Yay n , Ankara 1988. Memi , Ekrem., Eskia da Afyonkarahisar, Merfes 05 Mermer Sempozyumu, Afyonkarahisar 2005 Memi , Ekrem. skitlerin Tarihi, izgi Kitabevi, 2. Bask , Konya 2005 Memi , Ekrem., Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, 8. Bask , Konya 2009. Mermerci, Do u., Afyon Blgesi ve Hinterland nda M. II. Bin Yerle me Birimleri, VIII. T.T.Kongresi, I. Cilt, Ankara 1979. Sevin, Veli., Eski Anadolu ve Trakya Ba lang c ndan Pers Egemenli ine Kadar, Atlasl Byk Uygarl klar Ansiklopedisi, leti im Yay nlar , 1. Bask , stanbul 2003. Sevin, Veli., Anadolu nun Tarihi Co rafyas I, T.T.K. Yay nlar , 2. Bask , Ankara 2007. Sivas Tfeki, Taciser; Sivas, Hakan.,, 2002 Y l Eski ehir,Ktahya, Afyonkarahisar lleri Yzey Ara t rmas ; 21. Ara t rma Sonular Toplant s , 2. Cilt, Ankara May s 2003.

93

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 27 Y l: 2009/2 (79-94 s.)

Sivas

Tfeki, Taciser; Sivas, Hakan.,, 2003 Y l Eski ehir,Ktahya, Afyonkarahisar lleri Yzey Ara t rmas ; 22. Ara t rma Sonular Toplant s , 2. Cilt, Ankara May s 2004.

Sivas, Taciser., Kabartmal Bir Frig kaya mezar : Karacakaya/Gelin K z Mezar , Muhibbe Darga Arma an , Sadberk Han m Mzesi Yay n , stanbul 2008. Strabon, Geographika, (Kitap XII, XIII ve XIV), ev: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul 2000. Uanku , Hasan Tahsin., Ana Tanr a Kybele nin ve Kral Midas n lkesi Phrygia, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002. Ukan, B.Yelda Olcay., Frigya Blgesindeki Kaya Kiliseleri, 24. Ara t rma Sonular Toplant s , 2. Cilt, anakkale Haziran 2006. Umar, Bilge., lka da Trkiye Halk , nk lp Kitabevi, stanbul 1999. Umar, Bilge., Phrygia, nk lp Yay nlar , stanbul 2008. Voigt, Mary M., Arkeo Atlas, Say 5, 2006.

94

This document was created with Win2PDF available at http://www.win2pdf.com. The unregistered version of Win2PDF is for evaluation or non-commercial use only. This page will not be added after purchasing Win2PDF.