Azerbaycan'da Trkoloji zerine Yaplan almalar

Azerbaycan'da Trkoloji ve onun kollarnn kk asrlara dayanyor. Bu, nemli derecede Azerbaycan'n tarih geliim seyri, Yakn ve Orta Dou lkelerinin zellikle bu lkelerinin zellikle Trke konuan halklarnn tarihi ile smsk baldr. Azerbaycan bilginleri bu arada halklarn Ortaa kltrnn oluup gelimesini birok hallerde nceden sezmi ve bunun iin gereken temelleri atmlardr. nl corafyac ve etnografyac Hac Zeynelabidin irvani (1779-1837), o zaman Osmanl mparatorluunu oluturan lkelerle ran ve Afganistan'da yllar yl seyahatte bulunmu ve binlerce kilometre yol kat etmitir. 1827-1832 yllar arasnda kaleme ald ciltlik eserinde- ''Bustan's-Seyhe'', ''Riyz's-Seyhe'', ''Hadik'sSeyhe''- birok Yakn ve Orta Dou lkeleri halklarnn ekonomik ve kltrel yaamn incelemitir. Azerbaycan Trkoloji'si varln, birok bakmdan byk bilgin Mirza Cafer Topuba'ya (1790-1869) borludur. Petersburg niversitesi ileri gelenlerinden biri ngiltere Kraliyet Asya Kurumunun onursal yesi olan Mirza Cafer Topuba,Rusya Dileri Bakan Nesselrode'nin tabiriyle dersek tam bir arkiyatlar kua yetitirmitir. Bundan baka o, Rus, Arap, Trk ve Fars dillerinde kitap ve formanlar derlemekle de uramtr. Topuba, Rusya'da arkeoloji kurumu kurmak iin byk aba harcam ve sonralar, 1851-1855 yllarnda bu kurumun Dou blmn ynetmitir. Topuba'nn adalarndan Abaskulu Bakhanov Kutsi (1794-1847) de kaleminden kan birok inceleme, tez ve edeb eserleriyle Azerbaycan'da trkolojinin geliimine byk katkda bulunmutur. Birok dil bilen bu ileri gelen Azerbaycan dnr birok lkelere, bu arada Anadolu'ya da seyahat yapmtr. Tiflis'te dou dilleri tercmanl grevinde almtr. veorada ann nemli insanlar ve burada Griboyedev, Marlinski, Akhundzade, avazade ile de yakn temaslarda bulunmutur. Pukin'le grmtr. Onun bir baka bilimsel eseri olan ''Glstn- rem'' tarih bir tezdir. Farsa yazd bu eserini kendisi Rusaya tercme etmitir. Eserde balca olarak Azerbaycan ve Dastan'n tarihinden bahsedilmekle birlikte Trkiye'nin de kimi tarihi sorunlarna deinilmektedir. rnein Trklerin irvan'a gelii (1578 y.) ve 18. yzyln 20-30'lu yllarnda Rusya ile Trkiye arasndaki ilikiler gibi. Bu kitapta Bakhanov irvanahlar, Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinin de tarihlerine deinerek Azerbaycan' ele geirmek iin hemen hemen aralksz olarak Trkiye ile ran arasnda savalar yapldnn ve bunun lkenin yaklp yklmasna sebep olduu ve kltrn gelimesinin engellediini savunmaktadr. Azerbaycan halknn kltr temsilcisi Ahundzade (1812-1878), bilim ve sanat faaliyetleriyle birlikte Trkoloji'nin sorunlaryla da uramtr. O, ''1618'de Trk Ordusunun Badat Dolaylarnda Durumu'' adl yazsnda ran ile Trkiye arasndaki anlamazln sebeplerini, bu lkelerin ekonomik, asker ve politik durumlarn da etraflca incelemitir.

Kaydetmek gerekir ki Akhundzade Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin kullanlmasn Trke konuan halklarn kltrel gelimesinin en nemli koullarndan biri olarak grmtr. O, bu fikrini bilimsel adan delillerle kantlam ve bu iin gereklemesi iin yorulmakszn aba harcamtr. 19. yzyl yalnz Azerbaycan'n deil, genel Rusya Trkolojisi'nin en byk temsilcilerinden biri de Kazan niversitesi, sonra ise Petersburg niversitesi Profesr Mirza Kazm Bey'dir. (1802-1870) 120'den fazla ilm eseri bulunan Kazm Bey, Bat arklar arasnda da iyi tannmaktadr. Onun eserlerinden birou ngiliz, Fransz ve Alman dillerine evrilmitir. Onun yaptlarndan ''slam Tarihi'', ''Trk-Tatar Dilinin Genel Grameri'', ''Eski Zaman Orta Asya'da Yaayan Halklarn Tarihi''ni ayrca belirtmek gerekir. Kazm Bey, hakl olarak Rusya Dou Bilimleri kurucularndan addedilmektedir. Profesr Berezin, kendi retmeni Kazm Bey'in bilimsel faaliyetini aadaki szlerle deerlendirmekte hakldr: ''... Dou ile ilgili bilgiler incelendike, ki bu hibir zaman bitmeyecek, Kazm Bey'in ad saygyla anlacaktr.'' Kazm Bey, Azerbaycan'da arkiyatlar ekol kurmutur. O, stn yararllklarndan dolay ngiltere Kraliyet Asya Kurumu, Almanya, Fransz Kopenhag Asya Kurumlarnn yesi seilmitir. 20. yzyln balarnda Azerbaycan halknn aydnlar arasnda Celil Mehmetkulzade, M. A. Haverdiyev, M.S. Ordubadi, zeyir Bey Hacbeyli, Ali Nazmi, Alikulu Gamgsar ve baka yazar, air ve kltr adamlar bulunuyordu. Onlar, Yakn Dou halklarnn yaamn iyi biliyor ve dnyann bu blgesindeki gncel politik olaylar stne grlerini belirtiyorlard. Bu arada ''Tekml'', ''Yolda'', hem Azerbaycan hem de Ermeni dillerinde kan ''Davet Ko'' ve baka gazeteler 1905-1908 yllarnda Trkiye'de yer alan heyecanl olaylara kendi sayfalarnda geni yer vermilerdir. 28 Mays 1918'de slam leminde ilk kez kurulan ve sadece 23 ay var olan Azerbaycan Demokrat Cumhuriyeti bilim ve eitimin, bu arada Trkolojinin gelimesine byk zen gstermitir. Bu gen Cumhuriyet hkmetinin giriimi ile 1919 ylnda ana blmlerinden biri arkiyat fakltesinin oluturduu Bak niversitesi kurulmutur. niversitenin kurulmas ile birlikte Azerbaycan'da Latin alfabesinin uygulanmas iin kanun tasars hazrlanacak komisyonun da kurulmas kayda deerdir. Bu komisyonun hazrlad kanun tasars Azerbaycan parlamentosuna sunulmu ve 28 Nisan 1920'de Bolevikler, egemenlii ele geirdiklerinden bu kann kabul edilmemitir. niversitede konferanslar vermek iin Trkoloji profesrleri M. F. Kprlzade, smail Hikmet Efendi ve baka tannm bilginler de davet edilmitir.

Azerbaycan'da 20'li yllarn kaydadeer olaylarndan biri de 1926 ylnn ubat ve mart aylarnda Bak'de Trkoloji Kongresi'nin yaplmasdr. Bu kongre, Sovyet Birlii'nin Trke konuulan blgelerinden gelen uzmanlarla birlikte Trkiye, ran, Bat Avrupa'nn bir ok lkelerinden tannm Trkoloji bilginleri de katlmlardr. Arap alfabesi yerine yeni Latin alfabesinin uygulanmas hakknda kongrenin kabul ettii kara dnya Trkoloji bilimine byk katkdr. Trkoloji alannda bilimsel aratrmalar 30'lu yllarn ortalarna kadar Bak Devlet niversitesi ile SSCB Bilimler Akademisi'nin Azerbaycan blmnde grlmektedir. Belli nedenlerle (Stalin diktatrlnn bilginleri, zellikle Trkolojiyi takip etmesi) 30'lu yllarn ortalarndan balayarak yirmi ksur yldan fazla bir sre iinde Azerbaycan'da Trkoloji'nin gelitirilmesi dile getirilmez olmutur. Bu alanda bilimsel almalar Stalin'in lmnden sonra, 50'li yllarn ikinci yarsnda, zellikle 1958 ylnda Azerbaycan Bilimler Akademisine bal arkiyat Enstits kurulduktan sonra yeniden canlanr. Eski Trke ve genellikle de onun runik yaztlar kolu zerine yaplan almalar, Trk Cumhuriyetlerinde 20. yzyln 20li, 30lu yllarndan itibaren hz kazanmtr. Sz konusu almalar, ilk olarak Trkiyede yaplmtr. yle ki; gerek Eski Trke runik yaztlarnn ve yazl kaynaklarnn aratrlmas ve incelenmesi, gerekse uygulamal olarak Eski Trkenin btn dnemleriyle niversitelerdeki eitimi ve retimi ii, her ynyle Trkiye Cumhuriyeti'nde balatlm ve bugn de geni bir lekte devam ettirilmektedir. Bu konuyla ilgili olarak Azerbaycan'da yaplan almalara bakacak olursak; Sovyetler Birlii dneminde sz konusu almalarn genellikle 60l yllarndan itibaren Kazakistanda, Krgzistanda ve Azerbaycanda hzland ve niversitelerde Eski Trkenin bir ders olarak retimine baland gzlemlenmektedir. Orhun (Gktrk) runik yaztlarnn Azerbaycanda aratrlmasna, esasnda 20. yzyln 30lu yllarnda balanmtr. Akabinde Kagarl Mahmudun Dvn- Lgti't-Trk adl szlnn tercmesi balatlmtr. Fakat sz konusu dnemde, Sovyetler Birlii ynetiminin milliyeti kesimi cezalandrmas, dil ve edebiyat alanlarnda alanlar kastl olarak Pantrkizm ve Panislamizm damgasyla sulayp kuruna dizdirmesi, soykrmlarn, srgnlerin yaanmas, Kafkaslarda Eski Trk yaztlarnn ve dier yazl kaynaklarnn aratrlmas ve zgn metinlerinin hazrlanmas ilerini engellemitir. Bu yzden Azerbaycanda Gktrk yaztlarnn incelenmesine 20. yzyln 60l yllarndan itibaren temelli ekilde balanmtr. Bylece Eski Trk yaztlar da zorunlu ders olarak ilk kez 1967 ylnda niversitelerin filolojik ve diledebiyat blmlerinde ders programna alnp okutulmutur. Bununla ilgili ilk ders kitab 1967 ylnda yaymlanmtr. Sz konusu yllarda Gktrkenin Azerbaycan Trkesi ile karlatrmal olarak aratrlmas artk doktora tezi konusu da olmutur. Azerbaycanda sz konusu alanda ilk adm Azerbaycan Devlet niversitesinde atlm, Edebiyat Fakltesinin gen hocalarndan Ebulfez Recepov Orta Asyaya, Krgzistana bu alanda detayl almalar yapmak zere gnderilmitir. O, imdiki Bikek ehrinde Gktrk yaztlarnn nl bilimcisi, Rus bilim adam gor Alekseyevi Batmanovun doktora rencisi olmu, bu alanda aratrmalar yapm ve tez hazrlamtr. Onunla hemen hemen ayn zamanda Yunus Memmedov, Bakde

Azerbaycan Pedagoji niversitesinde Gktrk yaztlar zerine doktora tezi hazrlamaktayd. O da Eski Trkenin gramer yaps zerine baarl bir tez savunmas yapm ve tezini ayrca monografi hlinde de yaymlatmtr. Yunus Memmedov, sonralar Trkiyeye gelmitir. O, 1990l, 2000li yllarda emekliye ayrlana kadar uzun bir sre Trkiye niversitelerinde Eski Trke derslerine girmitir. 20. yzyln 70li yllarnda Gktrk yaztlar konusunda Azerbaycanda hem ders kitaplar hem de ayrca kitaplar yaymlanmtr. Bak Devlet niversitesinin hocas Eblfez Recepov Eski Trke alanndaki aratrma ve incelemelerini devam ettirerek 1978 ylnda profesrlk tezi savunmasn da yapm, ayn zamanda Gktrkenin ekil bilgisi konusunda byk hacimli bir monografi de yaymlatmtr. 1990l yllarn balarndan itibaren Azerbaycan Cumhuriyeti bamszlna kavutuktan sonra, Gktrke ve tmyle Eski Trke zerine yaplan aratrma ve incelemelerin yaplmas da hz kazand. yle ki, sz konusu alanda Eblfez Amanolunun, Eblfez Recepov ve Yunus Memmedovun kitaplar yaymland. Dier Trk Cumhuriyetlerinde ve yabanc Trkoloji Merkezlerinde olduu gibi, Azerbaycanda da Gktrke zerine yaplm almalarda ncelikle sz konusu yaztlarn szck daarc (szcksel katlar, etimolojik gelimeler, vb.) incelenmitir. Bunun yan sra yaztlarn fonetik-morfolojik kategorileri (adlar, fiiller; yapm ekleri, ekim ekleri; nller ve nszlerin biim birimsel zellikleri vb.) tarih-karlatrmal ve betimlemeli dil bilim yntemleriyle, geleneksel Trkolojik dorultuda aratrlmtr. 20. yzyln 70li yllarndan itibaren Trk dil biliminde de gzlemlenen yapsal, anlamsal ve ilevsel dil teorilerine gre bileimli olarak yaplan ezamanl uygun lengistik almalarn sonularnn, Gktrk yaztlar incelemelerinde uygulanmasna maalesef henz balanmamtr. Geleneksel tarih-karlatrmal ve betimlemeli dil bilimi yntemleriyle genellikle grevli seslerin, kelimelerin ve eklerin akraba dillerindeki betimlemesi yaplr: Ayn soydan gelen dillerin ilk ve n ana dil katmanlar; ses bilgisi, ses bilimi ve dil bilgisi kategorilerine gre canlandrlr. Dolaysyla szcksel, szlksel, fonetik (ses bilgisel), fonolojik (ses bilimsel), morfolojik (biim bilimsel) dil gelimeleri belirlenir. Oysa akraba dillerinde cmle ve metinlerin yukarda belirtilen birimlerle bileimli olarak bilimsel betimlenmesi, her eyden nce anlam ve ileve baldr. Ve bundan dolay XX. yzylda yapsal, anlamsal, ilevsel ve bilisel dil bilimi teorileri gelitirilmitir.

KAYNAKA ALOLU, Hamit, Azerbaycan'da Trkoloji'nin Dn ve Bugn AMANOLU, Eblfez (1993), Eski Trk Abidelerinin Mntehbt, Bak. AMANOLU, Eblfez (1997), Orxon-Yenisey Abidelerinde Felin Tasriflenmeyen Formalar, Bak. AMANOLU, Eblfez (1998), Eski Trk Onomastik Szl, Bak. AMANOLU, Eblfez (2001), Kadim Trk Onomastikasnn Leksik-Semantik Sistemi, 1, Bak AMANOLU, Eblfez (2003), Kadim Trk Abidelerinin Leksik-Semantik Sistemi, Bak (Profesrlk Tezi). MEHERREMOV, Abbaskulu (1967), Kadim Trk Runik Abideleri, Bak. MEHERREMOV, Abbaskulu V Elisa, krov (1976), Kadim Trk Abidelerinin Dili, Bak.

MEMMEDOV, Yunus (1969), Orxon-Yenisey Abidelerinde sim Dzelten ekilciler. Bak, (Doktora Tezi). MEMMEDOV, Yunus (1977, 1979), Orxon-Yenisey Abidelerinde Adlar, Bak, MUSAOLU, Mehman, Eski Trkenin Tarih-Karlatrmal Aratrlmas ve ncelenmesi Balamnda Azerbaycandaki Gktrke almalar MUSAOLU, Mehman (2002), Trkolojinin eitli Sorunlar zerine Makalelerncelemeler. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar. MUSAOLU, Mehman (2003), Trkenin levsel Dilbilgisi ve Metin Kompozisyonu, Dil Dergisi, Say: 120 Mays- Haziran, S. 22-40. RECEBOV, Eblfez (1967), Eski Trk Abidelerinin Morfologiyas (Doktora Tezi). RECEBOV, Eblfez (1978), Orxon- Yenisey Abidelerinde Felin Tarzlar, Bak. RECEBOV, Eblfez (2002), Gktrkenin Grammatikas, Bak. RECEBOV, Eblfez ve Memmedov, Yunus (1993), Orxon-Yenisey Abideleri, Bak.

T. C. Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat retmenlii Konu: ''AZERBAYCAN'DA YAPILAN TRKOLOJ ALIMALARI''
retim Grevlisi: Prof. Dr. smet CEMLOLU

Hazrlayan: Selim KAYAALP 080547051 ANKARA OCAK/2013