Sûfî Perspektif

Kadir ÖZKÖSE*

DİL, GÖNÜL
VE BEDENİN ŞÜKRÜ
“Zenginliğe şükür, fakire infakla; sıhhate şükür, hastaları gözetip onları ziyaret
etmekle; ilme şükür, bir başkasına öğretmekle; akla şükür, aklı vereni bilmek ve onu
Allah’ın istediği yönde kullanmakla; insanlığımıza şükür, Allah ve Resulünü bilmek,
Kur’an ve sünnete sarılmak, sırât-ı müstakîm üzere olmakla; tokluğa şükür, aç olanı
doyurmakla vs. yerine getirilmiş olur.”

16 Şubat 2009
Ş
nettarlıktır.
ükür, verilen herhangi bir nimetten
dolayı, bu nimeti verene karşı söz, fiil
veya kalp ile gösterilen saygı ve min-

Dil ile Şükür

Dilin şükrü, Hakk’ı zikretmek, O’nu övmek ve
bu hususta lisân ile yapılabilecek şeyleri yerine
getirmektir. “Ya Rabbi, şükür! el-Hamdülillâh!
Verdiğin nimetlere şükürler olsun!” vb. tazarru’
ve niyazlar, şükrün dil ile ifadesi olup hamd ve zi-
kir olarak mütalaa edilmelidir.1 Kavlî şükürle ala-
kalı olarak Allah Teâlâ, Peygamberimize (s.a.v.)
ve onun şahsında bütün insanlara; “Rabbinin ni-
metine gelince, O’nu minnet ve şükranla an.”2
buyurmuştur.

Lisan ile şükür, nimetin Allah’tan olduğunu

itiraf ve sebebin sadece O olduğunu söylemek-
tir. Çünkü bütün insanlar o nimet için sebeptir.
Onu kısmet eden, gönderen, yaratan, vesile kılan
Allah’tır. Hediyeyi getiren uşağa değil, gönderen
efendisine bakılır. Sebebe bakıp müsebbibi dü-
şünmeyen bir kimse, nimeti vereni inkar etmiş
olur. 3
Lisanın gerçekleştirdiği en güzel şükür teren-
nümlerinden birini F. Nafiz Çamlıbel, “Hamd ü
Senâ” isimli şiirinde şu şekilde dile getirmekte-
dir:
Ne var ki mevcûd ise âlemde güzel, doğru iyi;
Arayan fikri, bulan rûhu, seven sevgiliyi
Bize bahşetmiş olan Hazret-i Rahmân’a şükür.
O büyük Rabbe şükürler ki, ayak bastığımız
Yeri halketti barınsın diyerek varlığımız;
Ve yer üstünde hayâlin cereyanınca uzun,
Serdi gök kubbeyi seyrânı için rûhumuzun;
O, büyük Rab ki, ışıklar yakıyor göklerde,
Lütfunun feyzini görsün diye insan yerde;
En büyük nimete hamd, en küçük ihsâna şükür.
O büyük Rab ki, ufuklar boyu nîmetlerini,
Hüsn ü ân, reng ü füsûn, aşk u cünûn mahşerini
Gayr-ı kâfî görerek sevdiği biz kullarına;
Şimdiden va’d ediyor başka bir alem yarına;
Mâ-i tesnîme şükür, Ravza-i Rıdvâna şükür.
O ki sevdâsına yandıkça bütün mahlûkât
Arş-ı alada ezel kasrına çıkmış yedi kat,
Geriyor hüsn-i ilâhîsine atlas perde...
En güzel vuslatı tattırmak için mahşerde
Bize, gündüz gece, zehrettiği hicrâna şükür.
O büyük Rab ki, dalâlet yolu düşkünlerine
Ben gazûbum diye seslendi derinden derine;
Ve meleklerle kitap indirerek her yandan
Yine yol çizdi halis etmek için şeytandan...
Sayısız cürme bedel, sonsuz inâyetlere hamd,
Gökyüzünden yere indirdiği Kur’an’a şükür.4

17

Kalb ile Şükür
Kalp ile şükür, insanın kendisinde bulunan bü-
tün nimetlerin, kabiliyetlerin ve hâllerin Allah’tan
geldiğine inanmasıdır.5
Gönül ile şükür, sürekli haramlardan sakın-
makla şühûd makamına yönelmektir, yaratılmış-
lığın ve acizliğin idrakidir, nimeti vereni tanımak
ve O’nu tasdik etmektir.
Buna göre şükrün psikolojik yönü de bulun-
maktadır. Birçok biyolojik yetersizliklerle doğan
insan, yaşı ilerledikçe öğrenme kabiliyeti sayesin-
de bunların üstesinden gelirken, bâtinî cephesini
teşkil eden ruhsal alandaki âcizliği daha da fazla
“Bedenle yapılan şükür, sahip
olunan nimetlerden Allah’ın kullarını
yararlandırmaktır. Ayrıca her uzvun yaratılış
gayesi istikametinde kullanılması ve onlara
mahsus kulluk vazifelerinin
yerine getirilmesidir. “
hissetmektedir. Sonluluk, ölümlülük, belirsizlik
gibi eksiklikler, kişiye acziyetini hatırlatan unsur-
lardır. İşte kutsal varlığa şükür ve minnettarlık,
insanın kendindeki bu eksikliği telâfî için başvur-
duğu yollardan biridir.6
Yakîn ve kemâle eren kalpte pek çok güzel hâl
tecellî eder. Şükür de bu hâlin tabiî bir neticesi-
dir. Şükür mertebesine erişen insan, açık ve gizli
her türlü nimetin Allah’tan geldiğini görür, Rab-
bine muhabbeti artar ve O’na şükretmekten âciz
olduğunu idrak eder.
Şükredebilmek insanî bir eylem değil, ilahî
bir nimettir. Dolayısıyla şükre şükretmek gere-
kir. Zira Hz. Peygamber, ifadesi ile şükranlarını
dilsiz bir dille dile getirmiş, şükürden âciz kaldı-
ğını itiraf etmiştir. Mevlân da bu gerçeği şu şe-
kilde dile getirir: “Yüce Allah, kulları arasından
bir kula hidayetini, lütfunu, yardımını ve rızası-
18 Şubat 2009
nı sürekli bir şekilde vermek arzu ettiği zaman,
ona hamdetmek/şükretmek saadetini bağışlar.
Başına yüz tane acı, bir tek hoş olay gelse, O bu
bir tek hoş olay için yüz yerde, yüz kere şükre-
der, buna karşılık, din yoldaşlarından ayrılma
yüzünden başına gelen acı hariç, o yüz acı olayı
bir kere olsun dile getirmez…”7
Buna göre şükür, Allah’ın hikmetine ilişkin bir
sezgidir. Attâr’ın ifadesiyle şükür, dikene bakıp,
gülü tahayyül etmektir. Bütünün görünenden
gayrı olduğunu hayal etmektir. Allah’a şükretme,
insana, belayla örtülmüş nimetleri gönül gözüyle
görmeyi öğretir.8
Nefsimiz her şikayet etmek istediğinde, kal-
bimiz şükredebilmeli. Dilediği her şeyi Allah’ın
kendine vereceğine kâni olmalı. O’nunla hoşnut
olmalı, O’nunla huzur bulmalı. Çünkü Muham-
med b. Fazl el-Belhî’ye (ö. 329/940) göre şükrün
meyvesi, Hakk’ı sevmek ve hürmeti korumaktır.9
Şükreden insan, aynı zamanda kulluğunun da
farkındadır. Şükrün ileri seviyesine gelince, ni-
meti vereni görerek şükürden de uzak olmaktır.
Bu durumda kişi sürekli nimeti vereni düşündü-
ğü için nimeti ve nimet için şükretmeyi düşüne-
mez.10 Yahya b. Muaz (ö.258/871) bu duruma;
“Şükrettiğin sürece şükredici değilsin. Şükrün
sonu hayrettir.”11 sözüyle dikkat çekmiştir.
Beden ile Şükür
Bedenle yapılan şükür, sahip olunan nimetler-
den Allah’ın kullarını yararlandırmaktır. Ayrıca
her uzvun yaratılış gayesi istikametinde kullanıl-
ması ve onlara mahsus kulluk vazifelerinin yeri-
ne getirilmesidir. Nitekim Allah Teâlâ’nın Dâvûd
(a.s.)’ın ailesine yönelik “şükredin.”12 şeklindeki
hitâbı, “Allah’a ibadet edin, fiil ve hareketleriniz-
le şükrü yerine getirin.” demektir.
Şükür sadece dil ve kalp ile olursa eksik ka-
lır. Tam bir şükür, bunlara fiili de ilave etmek su-
retiyle gerçekleşir. Allah Teâlâ her şeyi bir gaye
ve hikmetle yarattığı gibi, insana verdiği nimet-
leri de bir maksatla ihsan etmiştir. İnsana veri-
len hayat, iman, rızk ve sağlık gibi nimetler onun
Allah’a şükretmesi ve yolunda hizmet etmesi için-
dir.
 “Allah sizi analarınızın karnından, hiçbir
şey bilmez olduğunuz halde çıkardı; şükredesi-
niz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi.”13
âyeti bunu göstermektedir. Allah insana baş ve-
rir, şükür olarak secde ister; ayak bağışlar, şü-
kür olarak da hizmet ve ibadet ister. Şükür, ku-
lun, Hakk’ın kendisine bahşetmiş olduğu göz,
kulak, diğer âzâ ve çeşitli nimetleri yerinde sarf
etmektir. Mesela, zenginliğe şükür, fakire infak-
la; sıhhate şükür, hastaları gözetip onları ziya-
ret etmekle; ilme şükür, bir başkasına öğretmek-
le; akla şükür, aklı vereni bilmek ve onu Allah’ın
istediği yönde kullanmakla; insanlığımıza şükür,
Allah ve Resulünü bilmek, Kur’an ve sünnete sa-
rılmak, sırât-ı müstakîm üzere olmakla; tokluğa
şükür, aç olanı doyurmakla vs. yerine getirilmiş
olur. Sehl b. Abdullah et-Tüsterî’ye (ö. 283/896)
göre ilmin şükrü amel, amelin şükrü ise ilmi
artırmaktır.14 Şayet Müslümanlar şükrü bu şe-
kilde değerlendirip gereğini yerine getirmeye ça-
lışırlarsa, Allah Teâlâ’nın buyurduğu; “Andolsun
şükrederseniz nimetinizi artırırım; şâyet nimet-
lerimi inkar ederseniz, şüphesiz benim azâbım
çok şiddetlidir.”15 âyetinin muhatabı olurlar.16
Kuşeyrî, beden ve uzuvların şükrünü edebi mu-
hafaza, ibadete devam ve doğruluk olarak ni-
telemektedir. Kuşeyrî ayrıca gözlerin şükrünü,
insanlarda görülen ayıbı görmemek; kulağın şük-
rünü de işittiği kusuru duymamak şeklinde izah
eder.17
Özetle verilen nimete şükür, insanlık görevi-
dir. Zira Allah herşeyden müstağnîdir. Kur’an-ı
Kerim’de: “Kim şükrederse, kendi faydasınadır,
kim de nankörlük ederse, şüphe yok ki Rabbin
onun şükründen tamamen müstağnîdir, hak-
kıyla kerem sahibidir.”18 buyrularak, her şey-
den müstağnî olan Hakk’ın şükre ihtiyacı olma-
dığı; verilen nimetlerin, nimeti verene ait olduğu;
idrakin veya aksinin, yine kulun kendi seviyesini
göstermiş olacağı anlatılmıştır. Başka bir âyette,
şükreden ve iman eden kimselerin azaba uğrama-
yacakları, Allah’ın şükredenlerin mükâfatlarını
vereceği zikredilmiştir.19 Şükredenlere üstün ni-
metler ve Allah’ın kurbiyeti lütfedilirken, şükret-
meyenlerden de güzellik, hüner ve marifet alınır.
O kadar ki artık onda bu güzel hasletlerden bir iz
bile kalmaz. Ebû Hamza el-Bağdadî el-Bezzaz’ın
(ö. 269/882) nasihatine kulak verecek olursak,
o diyor ki: “Cenab-ı Hak insana hayır kapıları-
nı açtığı zaman, ona yapış. Bu yüzden de gurur-
lanma. Daima şükret ki, Allah’ın, senin üzerin-
deki nimetleri artsın.”20
Dipnot
* Doç. Dr.
1 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul
1994, s. 168.
2 93/Duhâ, 11
3 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 170.
4 Faruk Nafiz Çamlıbel, Han Duvarları, Bin Temel Eser, İstanbul 1969, s. 76-77.
5 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat, İstanbul
1971, c.VI, s. 4027.
6 Abdülkerim Bahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din –Logoterapik Bir Araştırma-, İnsan
Yayınları, İstanbul 2002, s. 145.
7 Eva De Vitray-Meyerovitch, İslâm’ın Güleryüzü, ter. Cemal Aydın, Şûle Yayınları, 6.
Baskı, İstanbul 2002, s. 78.
8 Annemarie Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, Kabalcı
Yayınevi, İstanbul 1999, s. 132.
9 Abdurrahman es-Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfiyye, tah.: Nureddin Şeribe, 3.Baskı, Ka-
hire 1986, s. 216.
10 Tacü’l-İslam Ebû Bekir Muhammed el-Kelâbâzî, et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf,
tah.: Mahmud Emin en-Nevevi, el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türas, Kahire
1992, s. 117.
11 el-Kelâbâzî, et-Taarruf, s. 117.
12 34/Sebe’, 13.
13 16/Nahl, 78.
14 es-Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfiyye, s. 207.
15 14/İbrâhîm, 7.
16 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 168.
17 Kuşeyri, er-Risale, s. 174, 176.
18 27/Neml, 40.
19 4/Nisâ, 147.
20 Sülemî, Tabakatü’s-Sûfiyye, s. 298.
19