V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Dio predavanja kolegija

HIDRAULIKI STROJEVI

Zoran arija 2009

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sadraj
1. Radni turbostrojevi...................................................................................................... 3 1.1. Opi pojmovi ...................................................................................................... 3 1.1.1. Crpke........................................................................................................... 3 1.1.2. Ventilatori ................................................................................................... 4 1.2. Osnovni princip rada crpki i ventilatora ............................................................. 5 1.3. Napor crpke......................................................................................................... 5 1.4. Napor ventilatora ................................................................................................ 9 1.5. Sustav crpka-cjevovod ...................................................................................... 10 1.6. Regulacija protoka u sustavu crpka-cjevovod .................................................. 13 1.7. Zajedniki rad vie turbostrojeva...................................................................... 16 1.8. Poloaj crpke i NPSH ....................................................................................... 20 2. Konstruktivna razdioba radnih strojeva .................................................................... 24 2.1. Radijalni (centrifugalni) strojevi....................................................................... 28 2.1.1. Ovisnost brzina o kutovima kod zadanog napora ..................................... 29 2.1.2. Utjecaj izlaznog kuta 2 na H k ................................................................ 32 2.1.3. Sprovodni aparat ....................................................................................... 40 2.2. Aksijalni strojevi............................................................................................... 42 2.2.1. Specijalni strojevi...................................................................................... 43 2.3. Krivulje radnih karakteristika ........................................................................... 45

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.

Radni turbostrojevi
1.1. Opi pojmovi
1.1.1. Crpke

Crpka je hidrostroj koji predaje dio mehanike energije struji tekuine. Slui za transport kapljevina pri emu treba tekuini poveati energiju za gubitke strujanja i podii je na vii nivo ili openito poveanju suma potencijalne ( p /( g ) + z ) i kinetike v 2 / (2 g ) energije. Crpke mogu biti: - dinamiki strojevi: turbostrojevi - statiki strojevi: klipni, stapni i rotacioni strojevi Ovisno o smjeru prolaza fluida kroz rotor, po konstrukciji se dijele na: - radijalne (centrifugalne) i - aksijalne (propelerne), - radijalno-aksijalna; ponekad konstrukcija moe biti i kombinirana (radijalnoaksijalna). Na sljedeoj slici je prikazana shema centrifugalne crpke na kojoj su oznaenim glavni dijelovima.

Sl. 1.1 Shema centrifugalne crpke

Na slici su prikazani sljedei dijelovi: 1 rotor, radno-kolo 2 vratilo 3 odvod, spirala s difuzorom na kraju Ovisno o broju stupnjeva mogu biti crpke s jednim stuonjem te crpke s vie stupnjeva. 3

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 1.2 Crpka s vie stupnjeva

Sl. 1.3 Presjek kroz crpku s vie stupnjeva

1.1.2.

Ventilatori

Strojevi za transport plinova niskih razlika izlaznih i ulaznih tlakova (do p = 0.1 bar ) se nazivaju ventilatori i oni su iskljuivo izvode kao turbostrojevi (dinamiki strojevi). Po konstrukciji ventilatore dijelimo: - na radijalne i - aksijalne. Izuzetno (kod naroitih zahtjeva) izvode se poluradijalne konstrukcije (s prostorno zakrivljenim lopaticama), ali je veoma rairena konstrukcija tangencijalnih ventilatora gdje plin dva puta protjee kroz rotor: na jednom mjestu ulazi u rotor, a na drugom izlazi. Princip rada je slian Crossflow turbini, ali u suprotnom smislu. Kod razlika tlakova p > 0.1 bar efekti stlaivosti postaju znaajni te ih treba uzeti u obzir pravilnom konstrukcijom turbostroja. Radi toga se za razlike tlakova vee od p > 0.1 bar koriste strojevima koji vie nisu turbostrojevi. Za razlike tlakova vie od p > 0.1 bar koriste se puhala (do p = 0.5 bar ), a za jo vie razlike tlakova koriste se kompresori. Kod "niih" visokih tlakova su koriste turbokompresori dok se za velike i najvee (do nekoliko tisua bara) dolaze u obzir jedino stapni kompresori. Kod kompresora mora se plin kod kompresije hladi radi prisutnog znatnog poveanje temperature plina uslijed komepresije. Kod puhala se plin u pravili ne hladi iako se kod automobila stalaeni zrak hladi u tlanom dijelu (intercooler). 4

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.2. Osnovni princip rada crpki i ventilatora

Prema principu rada ove se dvije vrste turbostrojeva meusobno razlikuju vrlo malo te emo ih razmatrati zajedno. Kod neturbina (crpki ili sisaljki) i ventilatora pretvorba energije se vri u tri faze: 1. upijanje ili sisanje stvaranje potrebnog potlaka u upojnom cjevovodu ispred rotora to izaziva gibanje fluida ka rotoru zbog djelovanja veeg atmosferskog tlaka, 2. djelovanje rotora rezultirano poveanjem ukupne energije fluida te 3. pretvorba energije iz kinetike u tlanu u sprovodnom aparatu spirali. Princip djelovanja crpke se sastoji u smanjenje tlaka na ulaznom presjeku rotirajue cijevi kao posljedica centrifugalne sile. Ovaj zakljuak mogue je izvesti raspasivanjem Bernoulijeve jednadbe izmeu ulaznog i izlaznog presjeka rotorajue cijevi u relativnom (rotirajuem) koordinatnom sustavu. Pretpostavljamo da nemamo gubitaka izmeu ulaznog i izlaznog presjeka, te da su oba presjeka jednake povrine (radi se o cijevi) to znai da su i relativne brzine na oba mjesta jednake.

pul +

2 u12 w2 u2 = pizl + 2 2 2 2 2 2 2 u u 2 2 pul pizl = 1 2 = (r1 r2 ) < 0.0 2 2 2 pul < pizl

w2

jer je r1 < r2

p ul

p izl

Sl. 1.4 Shematski prikaz principa djelovanja crpke

1.3. Napor crpke

5

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Kod izvedene crpke napor odnosno jedinini rad H [m] se odreuje mjerenjem energije na ulaznom i izlaznom presjeku crpke. Pod izvedenom crpkom se podrazumijeva ve ugraena crpka nepoznatih karakteristika.

pman t t

zt
z

zs

pvak

Donji spremnik
Sl. 1.5 Odreivanje napora crpke

H = eizl eul

eul = eizl =

ps v2 + s zs g 2 g

- energije na ulaznom presjeku

pt v2 + t + zt - energije na izlaznom presjeku g 2 g gdje indeks s predstavlja usisni presjek, a indeks t tlani presjek. Razlikom energija slijedi, H= pt p s vt2 vs2 + + z [m] 2 g g

Uzimajui u obzir da je tlak na spomenutim presjecima: p s = patm pvak 6

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

pt = patm + pman pri emu je, pvak = g H vak pman = g H man .

Gore pvak i pman predstavljaju potlak i pretlak koji su mjereni postavljenim vakumetrom i manometrom na ulaznom i izlaznom presjeku crpke, a H vak i H man mjerene stupce fluida na tim istim presjecima. Razlika tlanih visina je jednaka:
pt p s p + pvak = man = H man + H vak = H g g

vakumetarska visina. Visine H s = ps / ( g ) i H t = pt / ( g ) se nazivaju sisnom odnosno tlanom visinom. Uzimajui u obzir da su brzine na ulaznom i izlaznom presjeku crpke jednake: Q i vs = As Q vt = At izraz za napor crpke postaje jednak sljedeem

gdje se H naziva ukupna manometarska visina, a H man i H vak manometarska odnosno

H = H man + H vak +

Q 1 1 2 2 + z As 2 g At

Dakle, napor crpke se mjeri mjerenjem ukupne manometarske visine H (koju pokazuje manometar i vakumetar), protoka Q i visinske razlike postavljenih instrumenata ( z ).

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

p [Pa] H [m]

pman Hman
H

patm Ht Hvak pvak Hs

Sl. 1.6 Prikaz karakteristinih tlakova i visina

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.4. Napor ventilatora

Zbog neznatne gustoe plina potencijalna je energija poloaja ( z ) struje zanemariva u usporedbi s potencijalnom tlanom ( p ) i kinetikom energijom( v 2 ). Napor ventilatora obino se izraava specifinom predanom energijom za 1 m3 plina [J/m3] troi se na gubitke strujanja, razliku tlakova gornjeg i donjeg spremnika te na eventualnu razliku kinetike energije u ispred i iza ventilatora.

p = g H = p gub + ( p g pd ) +
p

(v

2 g

2 vd = g Y

Krivulja gubitaka hgub = k Q 2

RT
pRT

Krivulja ventilatora
Q

QRT
Sl. 1.7 Radna toka u sustavu ventilator-cjevovod

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.5. Sustav crpka-cjevovod

U sustav se crpka postavlja u cjevovod koji povezuje donji i gornji spremnik. U pravilu se fluid crpi iz donjeg u gornji spremnik, a ponekad je mogu i obrnuti sluaj kada je potrebno poveati protok fluida kao posljedice razlike nivoa tekuine meu spremnicima. Sa GV oznaavamo gornju vodu ili gornji spremnik, a s DV donji vodu ili donji spremnik. Vertikalna razlika nivoa tekuina oznaava se sa H geo i naziva se geodetskom visinom.
GV
Gornji spremnik

Hgeo Cjevovod

Crpka

DV
Donji spremnik

Sl. 1.8 Sustav crpka-cjevovod

Postavimo li dvije Bernoulijeve jednadbe za presjek donje vode i ulazni presjek crpke, te izlazni presjek crpke i gornju vodu
DV-s t-GV
p DV +
2 v DV p v2 + g z DV = s + s + g z s + g hgub ,s 2 2

pt

v2 p v2 + t + g z t = GV + GV + g zGV + g hgub ,t 2 2

Meusobnim zbrajanjem dviju postavljenih jednadbi slijedi

10

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

v 2 vs2 pt ps g t 2 g + g + ( zt z s ) = g ( z GV z DV ) + g hgub,st prethodno uzevi u obzir; v DV = vGV = 0 p DV = pGV = patm . i

Izraz u zagradi s lijeve strane jednakosti jednak naporu crpke (vidi prethodno poglavlje) p p s vt2 vs2 H= t + + z [m] 2 g g te stoga slijedi izraz g H = g H geo + g hgub ,st Dijeljenjem prethodnog izraza sa zemljinim ubrzanjem konano slijedi;
H = H geo + hgub , st

Sukladno prethodnom izrazu mogue je zakljuiti da se snaga crpke ( H ) troi na savladavanje tzv. geodetske visine ( H geo ), koja predstavlja razliku nivoa tekuine u gornjem i donjem spremniku, te na savladavanje gubitaka u usisnom i tlanom dijelu cjevovoda ( hgub , st ). to je protok kroz usisni i tlani cjevovod vei to e i gubici strujanja biti vei sukladno parabolinom zakonu gubitka. hgub = k Q 2 gdje je konstanta gubitaka i rauna se prema sljedeem izrazu;
N li 1 1 ). + kj 2 i =1 2 g A2 d i 2 g Ai j=1 j Niz duinskih gubitaka predstavljen je s i=1,M dok je niz razliitih lokalnih gubitaka predstavljen sa j=1,N.

k = ( i

Kako emo kasnije saznati krivulja ovisnosti H = H (Q ) crpke pada s poveanjem protoka dok gubici sukladno paraboli gubitaka rastu s poveanjem protoka. Krivulja crpke je prikazana na sljedeoj slici plavom bojom dok je krivulja cjevovoda prikazana rozom bojom. Radna e toka sustava crpka-cjevovod (oznaena sa RT na sljedeoj slici) nalazi se u presjecitu ovih dviju krivulja, aprotok kod ovakvog sustava iznosi Q RT uz specifinu snagu H RT .

11

V: 11/19/2009
H

Hidrauliki strojevi

Krivulja gubitaka hgub = k Q 2 RT HRT Krivulja crpke Hgeo

QRT
Sl. 1.9 Radna toka u sustavu crpka-cjevovod

U sluaju da spremnici gornje i donje vode nisu atmosferski (atmosferski u smislu da su otvoreni prema atmosferi te da na povrinama tekuine vlada atmosferski tlak) ve tlani u kojima vladaju tlakovi pds i p gs napor crpke e biti malo izmijenjen:

H = H geo + hgub ,st +

pGV p DV g

Ukoliko i presjeci spremnika nisu mnogo vei od presjeka cjevovoda (sluaj malih spreminka), nee ni brzina sputanja donje vDV i dizanja gornje vGV slobodne povrine biti zanemarena te je izraz za napor crpke potrebno korigirati na sljedei nain: 2 2 p p DV vGV v DV H = H geo + hgub ,st + GV + g 2 g

12

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.6.

Regulacija protoka u sustavu crpka-cjevovod

Kao to je prikazano u prethodnim poglavljima kod zadanog sustava crpka-cjevovod radna toka se nalazi u sjecitu krivulje crpke i krivulje cjevovoda. To znai da je tom sluaju tono odreena specifina snaga crpke H i protok Q . U sluaju da je potrebno zadovoljiti neki drugi napor ili protok crpke potrebno je izvesti regulaciju protoka u sustavu crpka cjevovod. U sustavu crpka-cjevovod regulaciju protoka fluida najee se izvodi: 1. regulacijom broja okretaja - mijenjamo praktiki realne karakteristike turbostroja promjenom broja okretaja pogonskog stroja. Ovakva regulacija je skupa, ali je njome mogue vrlo precizno namjestiti protok. H(n2)

H(n) H(n1)

Q1

Q2

Sl. 1.10 Regulacija protoka promjenom broja okretaja crpke (n1<n<n2)

2. priguivanjem - izvodi se promjenom karakteristike cjevovoda, najee poveanjem ili smanjenjem otpora zapornog organa ugraenog u tlani dio cjevovoda. Usprkos tome to se dio napora H troi na poveanje ukupnih gubitaka cjevovoda (radi poveanja lokalnog gubitka na ventilu), ovakvo je priguivanje opravdano jer se smanjuje i potrebna snaga P ( P1 > P2 ).

13

V: 11/19/2009
hgub = k2 Q 2

Hidrauliki strojevi
P
hgub = k1 Q 2

H, P

H
RT2

H2
H

H1
RT1

Q2

Q1

Sl. 1.11 Regulacija protoka priguenjem (k2>k1)

Kod aksijalnih strojeva ovakva regulacija protoka ne bi bila opravdana jer snaga P pada s poveanjem Q. Stoga se kod aksijalnih strojeva sluimo tzv. "by-pass"ovim skretanjem dijela protoka u dodatnu cijev kojom dio protoka vraamo natrag na ulazni presjek turbostroja.

Sl. 1.12 Regulacija prtoka "by-pass-om" kod aksijalnih strojeva

14

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 1.13 Regulacija protoka kod aksijalnog stroja

Regulaciju protoka u cijevi B ostvarujemo passa") ime se smanjuje otpor cjevovoda parabola gubitaka prelazi iz poetnog stanja stanje II, a kroz stroj prolazi protok Q . Budui da sada stroj daje napor H x to kroz

otvaranjem ventila cijevi C ("by radi paralelnog spoja. Radi toga I (koji odgovara protoku Qmax ) u cjevovod moe priticati samo QC

smanjene koliine dok se razlika Q = Q x Q protjee kroz "by-pass" natrag na ulazni presjek stroja. Snaga je u novom sluaju manja nego u prethodnom sluaju tako da je ovakva regulacija ekonomski opravdana. Ipak ovakav tip regulacija je uvijek loija od regulacije priguenjem.

15

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.7. Zajedniki rad vie turbostrojeva

Zajedniki rad vie turbostrojeva nuen je u slaaju kada se ukae potreba za veim naporom crpke H ili protok Q a koje ne moe pruiti jedan turbostroj. Takva se situacija javlja kada se odreena cijevna mrea razgrana ili produi ili kada za dobavu staoji na raspolaganju turbostroj nedostatnih karakteristika. 1. Paralelni spoj dvaju jednakih turbostrojeva Paralelni spoj dvaju jednakih turbostrojeva shematski je prikazan na sljedeoj slici.
1

Mrea

Sl. 1.14 Shema i dijagram krivulja za sluaj paralelnog spoja dvaju jednakih strojeva

U H-Q diagramu karakteristike ovih dvaju strojeva (1 i 2) se poklapaju. Ukoliko se bilo koji od ova dva stroja pojedinano spoji na mreu radna toka takvog sustava e se nalaziti u toki M, a dobava e biti jednaka Q . Zajednika karakteristika oba stroja spojena paralelno dobiva se zbrajanjem protoka odnosno: Qs = Q1 + Q2 = 2Q1 = 2Q2

H s = H1 = H 2

16

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Radna toka se tada kod paralelnog spoja nalazi u toki M x , a protok/dobava je povean na Qx . Dobava e biti to vea to je krivulja cjevovoda poloenija. 2. Paralelni spoj dvaju nejednakih turbostrojeva Paralelni spoj dvaju nejednakih turbostrojeva shematski je prikazan na sljedeoj slici.
1

Mrea

Sl. 1.15 Shema i dijagram krivulja za sluaj paralelnog spoja dvaju nejednakih strojeva

I ovdje se zajednika krivulja dobiva zbrajanjem protoka na sljedei nain Qs = Q1 + Q2

H s = H1 = H 2 Zajednika karakteristika ima smisla tek ispod maksimalnog napora slabijeg stroja jer kod veeg napora manji stroj ne dolazi do izraaja. Kod karakteristike cijevovoda oznaene s I i pojedinanog rada oba turbostroja na mrei radne toke se nalaze u tokama M 1 i M 2 . Paralelno spajanje strojeva kod ovakve karakteristike nema smisla te se ne izvodi. Kod poloenije parabole gubitaka, oznaene s II, radna toka paralelno spojenih strojeva (1 i 2) 1+2 se nalazi u toki M x , a protok u tom sluaju iznosi Qx .
3. Serijski spoj dvaju jednakih turbostrojeva 17

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Shematski prikaz spoja dvaju jednakih strojeva u serijski spoj je prikazan na sljedeoj slici.
1 2

Mrea

Sl. 1.16 Shema i dijagram krivulja za sluaj serijskog spoja dvaju jednakih strojeva

Zajednika karakteristika serijski spojenih strojeva (1+2) dobiva se zbrajanjem napora kod konstantnog protoka odnosno; Qs = Q1 = Q2

H s = H1 + H 2 = 2 H1 = 2 H 2
Na cijevnoj mrei parabole gubitaka oznaene s I oba tubostroja e u pojedinanom radu raditi u radnoj toki oznaenoj s tokom M , dok e se u serijskom spoju (1+2) radna toka nalaziti u toki M x uz dobavu/protok Qx . 4. Serijski spoj dvaju nejednakih turbostrojeva Shmatski prikaz spoja predoen je na sljedeoj slici.

18

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Mrea

Sl. 1.17 Shema i dijagram krivulja za sluaj serijskog spoja dvaju nejednakih strojeva

Zajednika karakteristika serijskog spoja dobiva se zbrajanjem napora (1+2) pojedinih strojeva (1 i 2) kod konstantnog protoka. Qs = Q1 = Q2

H s = H1 + H 2
Ovisno o poloaju parabole gubitaka mogu se javiti razliite situacije. Kod parabole gubitaka oznaene s I radna toka serijski spojenih strojeva se nalazi u toki M xI uz protok od QxI koji je vei nego to bi bio u sluaju pojedinanog rada jaeg stroja 2 ( Q2 I ). Kod poloenije karakteristike radna toka se nalazi u toki M xI uz protok QxII koji je manji od protoka Q2 II koji bi se ostvario pojedinanim postavljanjem samo jaeg stroja na mreu parabole gubitaka oznaene s II.

19

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

1.8. Poloaj crpke i NPSH

U nastavku e se analizirati ogranienje poloaja crpke s obzirom na crpnu razinu te NPSH. Vertikalni poloaj crpke ogranien je pojavom kavitacije koja moe nastati na kritinom mjestu ukoliko tlak vode dostigne tlaka zasienja vodene pare. NPSH dolazi od engleske rijei (eng. netto positive suction head) to znai neto pozitivna sisna visina. Analiza e se provesti za sluaj crpke s horizontalnim vratilom kakva je prikazana na sljedeoj slici.

Sl. 1.18 NPSH kod crpki

Mjesto najnieg tlaka oznaeno je s tokom M, dok je toka na samom rubu ulaznog brida oznaena s 1. Mjesto najnieg tlaka nalazi se iznad osi crpke na ili u blizini ulaznog brida lopatice radnog kola, kod analizirane crpke sa horizontalnom osovinom. Bernoulijeva jednadba u relativnom (rotacionom) koordinatnom sustavu postavljena izmeu toaka 1 i M glasi: 2 2 pM wM u M p1 w12 u12 + + z1 = + + z M + h1 M g 2 g g 2 g Uzimajui u obzir da je

20

V: 11/19/2009
' z1 = H geo,s = H geo,s +

Hidrauliki strojevi

z M z1

D1 2

gdje je;
H geo ,s - vertikalna udaljenost osi crpke s horizontalnim vratilom od crpne razine

Slijedi
2 pM w2 uM p w 2 u12 + M = 1 + 1 h1 M g 2 g g 2 g 2 2 pM p1 w12 u12 wM u M = + h1 M . g g 2 g 2 g

odnosno (1)

Bernoulijeva jednadba u apsolutnom koordinatnom sustavu izmeu toaka A i 1 glasi: pA v2 p v2 + A + z A = 1 + 1 + z1 + hA1 g 2 g g 2 g gdje je;
hA1

- gubici u upojnom cjevovodu

Budui se toka A nalazi na povrini tekuine potrebno je uzeti u obzir da je: p A = p0 vA = 0 i zA = 0 . Prema tome slijedi da je: p0 p v2 = 1 + 1 + z1 + hA1 g g 2 g p0 p1 v12 = z1 hA1 . g g 2 g Uvrtavajui 2 u 1 slijedi:
2 2 v 2 + wM w12 + u12 u M p pM = 0 z1 1 + h1M hA1 g g 2 g

odnosno (2)

Uzmemo li obzir da su visine kvadrata brzina te hidrauliki gubici proporcionalni padu H, ime je mogue izraz u gornjoj zagradi povezati s koeficijentom kavitacije na sljedei nain. 2 2 2 v12 + wM w12 + u a u M H = + h1M 2 g 21

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Prema tome slijedi izraz za najnii tlak u sustavu. p pM D = 0 H geo,s 1 H hA1 g g 2

(3)

Najnii tlak u sustavu koji se moe pojaviti odgovara tlaku zasienja vodene para pri danoj temperaturi vode i tako nizak tlak se u svakom sluaju eli izbjei kako ne bi nastala kavitacije. Radi toga e maksimalan dozvoljena geodetska visina odgovarati graninom sluaju kada je;
p M = pisp odnosno

H geo ,s =

p0 pisp

D1 hA1 H 2

Ukoliko je donji spremnik otvoren prema atmosferi tada na povrini fluida vlada atmosferski tlak ( p0 = patm ) pa prethodni izraz prelazi u; p pisp D1 maks H geo,s = atm hA1 H g 2
maks H geo , s ppredstavlja maksimalni vertikalni poloaj osi crpke s horizontalnim vratilom kod

koje jo uvijek nee doi do pojave kavitacije. Koeficijent kavitacije mogue je s dovoljnom tonou povezati s brzohodnou s sljedeim izrazom. = 1.22 103 nq 4 / 3 Poznato je da je atmosferski tlak ovisan o nadmorskoj visini stoga treba u izraunu pravilno korigirati vrijednost atmosferskog tlaka s obzirom na mjesto ugradnje crpke. Promjena atmosherskog tlaka sa nadmorskom visinom je prikazano na sljedeoj slici;

Atmosferski tlak [Pa]

22

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Nadmorska visina [m]

Sl. 1.19 Ovisnost atmosferskog tlaka o nadmorskoj visini

NPSH je rezerva tlaka nad kavitacijom na mjestu najnieg tlaka, a definiran je sljedeim izrazom; p pisp NPSH = M uzimajui u obzir izraz (3) g p pisp D NPSH = 0 H geo,s 1 hA1 H g 2 Odnosno u sluaju atmosferskog tlaka na crpnoj razini p pisp D NPSH = atm H geo,s 1 hA1 H g 2

23

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.

Konstruktivna razdioba radnih strojeva

Ve je dosad reeno da se turbostrojevi s obzirom na karakter strujanja dijele na aksijalne i radijalne. Ova dva tipa predstavljaju krajnje granice dok je izmeu njih itav niz prijelaznih tipova koji su u pravilu definirani s brzohodnou nq . Na sljedeoj slici su prikazani glavni tipovi ovih strojeva.

Sl. 2.1 Meridijalni presjeci kod crpki pri razliitim brzohodnostima; crpke

Sl. 2.2 Meridijalni presjeci kod ventilatora pri razliitim brzohodnostima; ventilatori

nq = 40 95

Sl. 2.3 Protoni (dijagonalni) ventilatori

24

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Crpke Kod niih nq upotrebljavaju se potpuno radijalni rotori dok se kod veih nq koriste radijalni rotori s ve prostorno zakrivljenim lopaticama (slino lopaticama rotora Francis turbine). Kod jo viih nq koriste se prijelazni topovi, a kod najviih nq koriste se

aksijalni rotori. Podruja primjene se kao i kod turbina djelomino prekrivaju. Ako je potreban vei napor nego to ga moe dati jedno radijalno kolo koristi se vie radnih kola spojenih u seriju, a takve crpke se nazivaju crpke s vie stupnjava (ili viestupanjske ili viestepene crpke).

Sl. 2.4 Vertikalna crpka s pet stupnjeva

Kod n q < 10 koristi se u pravilu crpka s vie stupnjeva. Primjer ove crpke mogue je vidjeti u prizemlju nove zgrade TFRi kod stranjeg izlaza. Ako je dobava premalena (nedostatna protok), s druge strane (kod traenog relativno velikog napora) upotrebljavaju se udvojene konstrukcije odnosno po dva rotora spojena u paralelni spoj prikazana na sljedeoj slici.

Sl. 2.5 Paralelni spoj dvaju radnih kola na istom vratilu

25

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Ventilatori Radijalni ventilatori se grade za veliko podruje upotrebe unutar kojeg se vrlo mnogo upotrebljavaju tzv. Sirocco ventilatori. Primjer ovakvih ventilatora dat je na sljedeoj slici, a njihova glavna karakteristika je niska razina buke odnosno beumnost. Radi tihog rada vrlo esto se koriste se u domainstvima npr. kod termo-akumulacijskih pei koriste se za prisilno grijanje.

Sl. 2.6 Sirocco ventilator i radna kola

Sl. 2.7 Sirocco ventilator, tehniki detalji

Radijalni se ventilatori vrlo rijetko izvode kao Francisovi rotori sa prostorno zakrivljenim lopaticama. radi skupe izvedbe, oni se eventualno izvode samo kod specjalnih zahtjeva. Poseban tip ventilatora su protoni ili tzv. dijametralni ventilatori. Kod ovakvog tipa ventilatora fluid dva puta prolazi kroz rotor stroja, a po tipu strujanja su vrlo slini tzv. Crossflow turbini samo u ventilatorskom smislu. 26

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Vrlo se rijekto izvode kao Francisovi rotori tj. sa prostorno zakrivljenim lopaticama. Oni dolaze u izuzetnim prilikama u obzir zbog skupe izvedbe. Za razliku od crpki kod ventilatora se ne koriste udvojeni niti ventilatori s vie stupnjeva.

27

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.1. Radijalni (centrifugalni) strojevi

Opi pojmovi

Principijelno je radijalni rotor potpuno istovjetan s radijalnim rotorom turbine s tom razlikom to fluid struji kroz nju u obrnutom smislu. Ulazni je trokut brzina na unutarnjem rubu, a izlazni na vanjskom. Rotor se sastoji od dviju ploa izmeu kojih se postavljaju lopatice koje imaju svoju zakrivljenost bilo ravninsku bilo prostornu.

Sl. 2.8 Prikaz radijalnog stroja xx

Kod vrtnje rotora vanjskom silom, estice fluida putuju od ulaznog presjeka prema izlaznom pri emu im se energija poveava. Poveanje energije se oituje u poveanom tlaku te poveanoj apsolutnoj brzini, a koliko e se energija poveati u jednom odnosno u drugom obliku ovisi o zakrivljenosti lopatice. Krivulja po kojoj je lopatica zakrivljena ne utjee na napor ukoliko je zakrivljenost lopatice izvedena tako da ne nastaju veliki gubici strujanja izmeu ulaza i izlaza. Specifina snaga prema Eulerovoj jednadbi turbostrojeva jednaka je 1 H k = (u 2 v 2u u1 v1u ) g Da bi ova snaga bila to vea nastoji se privesti fluid rotoru pod kutom = 90 . U tom sluaju Eulerovu jednadbu turbostrojeva moemo pisati u obliku u v H k = 2 2u g Ovaj izraz se obino koristi za crpke dok se za ventilatore koristi isti izraz u obliku tlaka p k = g u 2 v 2u Za analizu postignutog napore crpke prikladniji je drugi oblik Eulerove jednadbe koji povezuje razlike kvadrata brzina tj. 28

V: 11/19/2009
2 2 2 1 v12 v 2 w12 w2 u12 u 2 + 2 2 g 2

Hidrauliki strojevi

Hk =

Iz ovog izraza mogue je vidjeti od kojih lanova se sastoji prirast energije. Prvi lan 2 u12 u 2 hu = 2 predstavlja statiki prirast tlaka radi poveanja obodne brzine. Drugi lan daje poveanje tlaka radi smanjenja relativne brzine s w1 na w2 pod uvjetom da se protoni presjek kanala kontinuirano poveava od ulaznog prema izlaznom presjeku. 2 w12 w2 hw = 2 Trei lan jednadbe 2 v 2 v2 hv = 1 2 daje kinetiki dio napora uslijed poveanja kinetike energije brzine s v1 na v 2 . Ukoliko i ovaj dio energije poelimo pretvoriti u tlanu energiju potrebno je iza rotora sprovodni aparat izvesti u obliku difuzora kojim se smanjuje kinetika energija fluida prema izlazu. Prema tome ukupni se napor na izlazu iz rotora sastoji od statikog i kinetikog dijela i neovisan je o gustoi fluida. Jedinini rad ili napor se radi toga uvijek izraava u metrima stupca fluida bez obzira na to koji se fluid dobavlja.

2.1.1.

Ovisnost brzina o kutovima kod zadanog napora

Eulerovu jednadbu turbostrojeva moemo pisati u obliku u v u v cos 2 H k = 2 2u = 2 2 g g Iz gornjeg je izraza vidljivo da jedinini rad ovisi o obodnoj brzini u 2 i tangencijalnoj komponenti apsolutne brzine v 2u . U nastavku e se utvrditi eventualna ovisnost tih dvaju parametara. Izlazni trokut brzina prikazan je na sljedeoj slici.

Sl. 2.9 Izlazni trokut brzina

29

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Na osnovu izlaznog trokuta brzina, prikazanog na prethodnoj slici, proizlazi sljedea relacija. v2 v2 u2 = = sin( 2 ) sin 2 sin( 2 2 ) a otuda slijedi v2 = u 2 sin 2 sin( 2 2 )

Ako prethodni izraz uvrstimo u izraz za jedinini rad slijedi; 2 u v cos 2 u 2 sin 2 cos 2 = Hk = 2 2 g g sin( 2 2 ) a otuda izraz za obodnu brzinu

u 2 = gH k 1 tan 2 cot 2 .
Ukoliko u Eulerovu jednadbu uvrstimo prethodni izraz za obodnu brzinu na izlaznom presjeku rotora slijedi; Hk = 1 v 2 sin( 2 2 ) v 2 cos 2 g sin 2

a otuda i izraz za apsolutnu brzinu; sin 2 v 2 = gH k . cos 2 sin ( 2 2 ) Iz izraza za obodnu i apsolutnu brzinu vidljiva je ovisnost o kutovima 2 i 2 . Za sve dinamiki sline strojeve ovisnost o spomenutim kutovima je ouvana. Prema tome za zadani rad H k brzine e ovisiti samo o kutovima 2 i 2 . Ovisnost o kutu 2 mogue je dodatno eliminirati ovisnou o meridijalnoj komponenti apsolutne brzine.

30

V: 11/19/2009
Sl. 2.10 Izlazni trokut brzina

Hidrauliki strojevi

Za to e se iskoristiti izlazni trokut brzina, prikazan na prethodnoj slici, uzevi u obzir sljedee; v tan 2 = 2 m v 2u gdje je v2 m meridijalna komponenta apsolutne brzine. Izrazi li se obodna komponenta apsolutne brzine v2u iz Eulerove jednadbe g Hk u2 i uvrsti li se u izraz za tan 2 slijedi, v u tan 2 = 2 m 2 g Hk v 2u = Unoenjem prethodnog izraza u izraz za obodnu brzinu u 2 = g H k 1 tan 2 cot 2 slijedi

u2 = g H k 1
odnosno

v2 m u 2 cot 2 g Hk

v2m v2 m u2 = + 2 tan + g H k . 2 tan 2 2

Ovaj izraz povezuje obodnu brzinu na izlaznom presjeku sa meridijalnom komponentom apsolutne brzine, izlaznim kutom relativne brzine te naporom turbostroja H k . Ukoliko se meridijalna brzina izrazi preko protoka Q Q v2 m = = A D2 b2 izraz za obodnu brzinu prelazi u
Q Q u2 = + D b 2 tan + g H k D2 b2 2 tan 2 2 2 2
2

Posljednji izraz daje ovisnost o zadanom naporu H k , protoku Q i izlaznim kutom relativne brzine 2 .

31

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.1.2.

Utjecaj izlaznog kuta 2 na H k

Lopatica rotora na ulaznom presjeku zakrivljena je pod kutom 1 dok je na izlaznom presjeku zakrivljena pod kutom 2 . Prijelaz sa 1 na 2 treba izvesti postepeno sa to blaom zakrivljenou kako bi se minimizirali gubici. Optimalni ulazni kut kree se u uskim granicama i kod crpki iznosi od 130 165 , a kod ventilatora iznosi priblino 145 . Kut 2 mogue je mijenjati u irokom rasponu i ime se bitno utjee na napor H k . Ako je 2 > 90 lopatica je natrag zakrivljena, ako je 2 > 90 lopatica je radijalno zakrivljena, a ako je 2 < 90 lopatica je naprijed zakrivljena. Izgled spomenuti lopatica prikazan je na sljedeim slikama

Sl. 2.11 Primjeri zakrivljenosti lopatice na izlaznom presjeku kola

Kako izraz za napor glasi u v H k = 2 2u g Ispada da se napor H k moe mijenjati korekcijom obodne i tangencijalne komponente apsolutne brzine. Obodnu brzinu moemo mijenjati promjenom izlaznog promjera kola D2 i s promjenom broja okretaja kola/rotora n . Ako je prihvaena stanovita obodna brzina u 2 tada se 32

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

jedinini rad ili napor moe mijenjati promjenom izlaznog kuta lopatice 2 . Kao to e biti pokazano u nastavku, proizvedeni e napor rasti sa smanjenjem kuta 2 odnosno zakrivljenjem lopatice prema naprijed tj. zakrivljenjem u smjeru rotacije (vidi sljedeu sliku)

Sl. 2.12 Analiza utjecaja izlaznog kuta

Na slici su prikazane tri lopatice pri emu je lopatica A unatrag zakrivljena, lopatica B je radijalno zakrivljena te lopatica C koja je unaprijed zakrivljena. Sve tri lopatice su analizirane za istok protoka Q = konst. odnosno pri v m = konst. Jedinini rad turbostroja e biti to vei to je lopatice vie unaprijed zakrivljena. Ovakav zakljuak biti e potvren sljedeom analizom izlaznih trokuta brzina. 1. Natrag zakrivljena lopatica; A Unatrag zakrivljena lopatica A je toliko zakrivljena unazad da obodna brzina v 2 ima radijalni smjer odnosno 2 = 90 tj. v 2u = 0 to je mogue vidjeti na sljedeoj slici.

33

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.13 Izlazni trokut brzina kod unatrag zakrivljene lopatice

Prema tome napor turbostroja u ovome sluaju iznosi; u v H k = 2 2u = 0 g Kut relativne brzine jednak je max . Ovakva lopatica nema djelovanja, a ako bi se lopatica jo vie zakrivila postigla bi turbinsko djelovanje. 2. Radijalna lopatica; B Lopatica je na izlaznom presjeku usmjerena u radijalnom smjeru radi ega je izlazni kut relativne brzine jednak 2 = 90 . Iz izlaznog trokuta brzina

Sl. 2.14 Izlazni trokut brzina kod radijalno zakrivljene lopatice

oigledno je da je v 2u = u 2 , a napor jednak

2 u 2 v2u u 2 u 2 u 2 Hk = = = g g g

Sl. 2.15 Meridijalna brzina u radnom kolu

Ukoliko je i meridijalna brzina nepromjenjiva (to u vei sluajeva i jest) to e biti 34

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

v 2 m = v1m v 2 m = w2 v1m = v1 budui ulaz fluida u rotor radijalan 1 = 90 slijedi, w2 = v1

pa je prema izlaznom trokutu brzina 2 2 v 2u = v 2 v12 . Napor je konano jednak sljedeem izrazu u v u2 v2 v 2 v12 H k = 2 2u = 2 = 2u = 2 g g g g 2 2 H k v 2 v1 = 2 2 g to znai da je od ukupne energije koja se predaje fluidu polovina u obliku tlaka, a druga polovina u obliku kinetike energije. 3. Naprijed zakrivljena lopatica; B Razmatrana lopatica je toliko zakrivljena unaprijed da je v 2u = 2 u 2 , a napor je u tom sluaju jednak

Sl. 2.16 Izlazni trokut brzina kod unaprijed zakrivljene lopatice

2 u 2 v2 u u 2 2 u 2 2 u 2 = = Hk = g g g

Kut relativne brzine jednak je min .Ovakva lopatica ima sposobnost prijenosa 2 puta vie energije na fluid od lopatice zakrivljene u radijalnom smjeru. Iz izlaznog trokuta brzina proizlazi da je 35

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2 2 v2 v 2 v12 4 u2 = 2u = = Hk 2 g 2 g 2 g

to znai da se ukupna energija koja se predaje fluidu nalazi u brzini. Ovaj sluaj predstavlja drugi granini sluaj, a daljnjim zakrivljivanjem lopatice statiki dio napora postaje negativan. Ukoliko se primjeni zakon ouvanja energije izmeu ulaznog i izlaznog presjeka proizlazi da je napor kola jednak;

Hk =
pri emu je;

2 p2 p1 v2 v12 + + ( z 2 z1 ) = H k ,stat + H k ,din g 2g

H stat =

H din jer je,

p 2 p1 + ( z 2 z1 ) i g 2 2 v 2 v12 v 2u v12u v 2 m v12m = 2 = + , 2g 2g 2g

2 2 2 v 2 = v 2u + v 2 m

a kako je v1m v 2 m i
2 v 2u >> v12u

to je konano; H din
2 v2 u 2 g

Stupanj reaktivnosti predstavlja odnos statikog napora naprema ukupnome, a definiran je sa sljedeim izrazom; 2 v2 H H H k ,din H v 2 g = 1 k ,din = 1 = 1 2 = k ,stat = k v2 u 2 Hk Hk Hk 2 u2 2 g Budui je v2 = u 2 + v2 m cot 2 36

V: 11/19/2009 to je stupanj reaktivnosti v u + v cot 2 1 1 v2 m = 1 2 = 1 2 2 m = cot 2 2 u2 2 u2 2 2 u2

Hidrauliki strojevi

Dakle za isti protok v2 m = konst. , stupanj reaktivnosti funkcija je kuta relativne brzine 2 i raste s cot 2 .

Sl. 2.17 Izlazni kut

u ovisnosti o zakrivljenju lopatice na izlazu

Iz sljedee slike mogue je vidjeti kako se mijenja stupanj reaktivnosti s promjenom kuta 2 .

Sl. 2.18 Stupanj reaktivnosti u ovisnosti o kutu

Promjenom kuta 2 od 2,min do 2,maks mogue je zakljuiti sljedee; 1. za 2 = 2,maks 2. za 2 =

Hk = 0
H k = H k ,stat + H k ,din
2 u2 u2 u2 = 2 + 2 g 2 g 2 g H k = H k ,din

3. za 2 = 2,min

37

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2 2 u2 g 2 2 Prema tome funkcija koja spaja toke M-0-P je pravac (odnosno 0 , u 2 / g i 2 u 2 / g ) i daje funkcionalnu ovisnost H k = f (v2u ) . Krivulja koja spaja toke M-N-P je kvadratna parabola i daje ovisnost H k ,din = f (v2u ) .

Hk =

S padom 2 od 2,maks do / 2 raste napor H k , H k ,stat i H k ,din , a stupanj rekativnosti pada sa = 1 na = 0.5 . Daljnjim padom 2 od / 2 do 2,min rastu H k i H k ,din dok
H k ,stat i padaju (u graninom sluaju H k ,stat = 0 i = 0 ).

Sl. 2.19 Dijagram odnosa statikog i kinetikog napora

Prema tome, zakrivljenjem lopatica prema naprijed dobivamo dodue vei napor, ali je on nieg kvaliteta budui je preteno dinamiki. Osim toga poveavaju se gubici strujanja i najee pada korisnost turbostroja . Poeljne su stoga natrag zakrivljene lopatice, a ako one ne daju traeni napor, treba poveati obodnu brzinu u 2 . Crpke se stoga uvijek izvode s natrag zakrivljenim lopaticama kod kojih je 2 165 130 ili u jo uem rasponu 2 160 150 . Kod ventilatora lopatice se izvode sa sve tri vrste zakrivljenja. Najee se koriste natrag zakrivljene, dok se radijalno zakrivljene lopatice (koje se koriste za pneumatski transport), odnosno naprijed zakrivljene lopatice (koje se koriste kod dijagonalnih ventilatora) upotrebljavaju samo za specijalne upotrebe. Tipian primjer rotora sa unaprijed zakrivljenim lopaticama jesu tzv. Sirocco ventilatori, koji imaju veliki broj

38

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

veoma malih, naprijed zakrivljenih lopatica na bubnju, a odlikuju se beumnim radom radi ega su posebno pogodni za primjenu kod ureaja za klimatizaciju.

39

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.1.3.

Sprovodni aparat

Fluid ima na izlasku iz radnog kola veu energiju nego to ju je imao na ulaznom presjeku. Ovo poveanje energije je jednim dijelom sadrano u poveanju statikog dijela, a jednim dijelom u poveanju kinetikog dijela energije. Premda se kola izvode po mogunosti sa to veim stupnjem reakcije ipak je kinetika energija na izlazu iz kola jo uvijek prevelika za transport po cijevima. Naime transport fluida po cjevovodu ogranien je brzinom budui gubici rastu sa kvadratom brzine, ali isto tako se poveanjem brzine poveava i buka koju stvara fluid strujanjem to se esto puta nastoji izbjei. Radi se na izlazu iz rotora smjetaju ureaji koji imaju zadau da po izlazu iz rotora po cijelom obodu na najprikladniji (najprikladniji u smislu gubitaka) nain sakupe fluid, te da jedan dio kinetike energije pretvore u potencijalnu odnosno tlak. Najjednostavniji sprovodni aparat je spiralni kanal (slino kao kod turbina). Popreni se presjek obodno poveava, ali vie nego to to zahtijeva nadolazei fluid tako da ga usporava pretvarajui kinetiku energiju u tlanu. Spirala se obino nastavlja u konini prikljuak u kojem se brzina daljnje smanjuje. Na izlaznom presjeku difuzora turbostroj se vee na cjevovod. Najee je popreni presjek spirale krunog oblika kod lijevanih konstrukcija ili pravokutnog kod spirala izvedenih od lima. Izgled sprovodnog aparata je prikazan na sljedeoj slici.

Sl. 2.20Sprovodni aparat

Kod crpki se esto izvodi posebni lopatini difuzor u kojem se fluid usporava odmah iza radnog kola. Spirala se kod ovih konstrukcija ne koristi za daljnje smanjenje kinetike energije pa su popreni presjeci spirale dimenzionirani samo radi postepenog poveanja protoka. Sprovodni aparat sa lopatinim difuzorom je prikazan na sljedeoj slici. 40

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.21Sprovodni aparat s lopatinim difuzorom

Ovakve se konstrukcije u pravilu koriste kod crpki s vie stupnjeva.

41

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.2. Aksijalni strojevi

S poveanjem brzohodnosti rotor prelazi iz potpuno radijalnog u potpuno aksijalni tip kao to je to prikazano na Sl. 2.1 i Sl. 2.2. Velika brzohodnost u pravilu znai veliki protok, a mali napor budui je n q = n Q 0.5 H 0.75 . Granica izmeu radijalnih i aksijalnih strojeva je otprilike na n q 100 kod crpki, odnosno n q 70 kod ventilatora. Na osnovu drugog izraza jednadbe turbostrojeva;
2 2 2 1 v12 v 2 w12 w2 u12 u 2 + 2 2 g 2

Hk =

zakljuujem da je malen napor kod aksijalnih strojeva razumljiv jer je u1 = u 2 te nema dijela napora zbog rada centrifugalnih sila odgovoran za poveanje statikog napora. Aksijalni se strojevi ponekad izvode bez sprovodnog aparata (osobito ventilatori malih uina), ali kod veih uina on je potreban i izvodi se ispred rotora ili iza rotora ili ponekad i ispred i iza rotora. Trokuti brzina za sva tri sluaja dani su na sljedeoj slici.

42

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.22 Shematski prikaz i izlazni trokuti brzina kod aksijalnih strojeva xx

2.2.1.

Specijalni strojevi

Specijalnim strojevima smatraju se ventilatori s poveanjem meridijalne brzine u rotoru to se postie smanjenjem protonih presjeka prema izlaznom presjeku kao to je to prikazano na sljedeoj slici.

43

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.23 Ventilatori s poveanjem merdijalne brzine

Ovim se konstrukcijama ispunjava prostor na prelazi iz radijalnih u aksijalne konstrukcije turbostrojeva ( n q 115 ). Ovakvom se konstrukcijom se postie gotovo dva puta vei napor od normalnih aksijalnih konstrukcija. Poveani napor se sastoji dijelom zbog 2 centrifugalnog efekta u 2 u12 , ali je ipak vei dio napora u obliku kinetike energije ( w1 = w2 ) koja e se spiralom i difuzorom pretvorit u tlanu energiju.

Kod nekih je ventilatora sav napor u obliku kinetike energije ( w1 = w2 ; ostaje napor radi razlike kvadrata apsolutnih brzina). Ovakve konstrukcije se nazivaju tzv. istotlani Schicht-ovi ventilatori koji imaju stupanj reaktivnosti = 0 , a upotrebljavaju se za odvod dimnih plinova iz kotlovnica i za provjetravanje rudnika.

44

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2.3. Krivulje radnih karakteristika

Vrlo vane karakteristike turbostrojeva su one koje pokazuju meuovisnost pojedinih veliina. Najvanija su karakteristike napora H = H (Q ) ili kod ventilatora p = p(Q ) , snage P = P (Q ) te korisnosti = (Q ) . Spomenute karakteristike se prikazuju kod konstantne brzine vrtnje n . Spomenute krivulje odnosno meuovisnosti se dobivaju eksperimentalno mjerenjem H , P i kod raznih protoka Q koji se reguliraju priguenjem. Spajanjem spomenutih veliina dobivaju se radne karakteristike analiziranog turbostroja. Kod idealnog stroja koji bi se sastojao od beskonanog broja lopatica i koji bi radio bez gubitaka strujanja ovisnost napora H k = H (Q ) je linearna. Na osnovu izlaznog trokuta brzina dobivamo sljedee relacije;

Sl. 2.24 Izlazni trokut brzina za sluaj beskonanog broja lopatica i za strujanje bez gubitaka

v 2 = u 2 w2 w2 = v 2 m ctg 2
Meridijalna brzina je jednaka

45

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.25 Meridijalna brzina u radnom kolu

v2m =

Q D 2 b2

Uvrtenjem prethodna dva izraza u prvi spomenuti slijedi da je; Q cot 2 v 2 = u 2 + D2 b2 Ako se posljednji izraz iskoristi u Eulerovom izrazu za napor u v u Q cot 2 H k = 2 2 = 2 u 2 + g g D2 b2 to u biti predstavlja sljedeu ovisnost, H k = a + b Q Snaga je nadalje jednaka
2 P = g H k Q = u2 Q +

u 2 cot 2 2 Q D2 b2

P = c Q d Q2

Spomenute meuovisnosti su prikazane na sljedeem dijagramu.

46

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.26 Jedinini rad; idealni sluaj

Sl. 2.27 Snaga stroja, idealni sluaj

Analiza gore spomenutih krivulja dalazimo do sljedeih zakljuaka 1. Sluaj Q = 0 tj. sluaj kada nema protoka
2 u2 to znai da je uin neovisan o izlaznom g kutu 2 . Kako je protok jednak nuli to e i snaga turbostroja isti biti jednaka nuli P=0.

U ovom sluaju e uin biti jednak H k =

47

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

2. Sluaj 2 = 90 . Ovo je sluaj lopatice zakrivljene u radijalnom smjeru na izlaznom presjeku. Napor je u ovome sluaju ( ctg 90= 0 ) neovisan o protoku i u2 2 iznosi H k = 2 . Snaga turbostroja u ovom sluaju iznosi P = u 2 Q . g 3. Sluaj 2 < 90 . Ovo je sluaj unaprijed zakrivljene lopatice. Kako se 2 nalazi u prvom kvadrantu to je 2 < 90 odnosno ctg 2 > 0 ime je drugi lan zagrade u izrazu za H k pozitivan. To znai da e i H k rasti s poveanjem protoka Q . Kako su konstante b > 0 , c > 0 i d > 0 to znai da H k raste linearno, a snaga P kvadratno s poveanjem protoka. 4. Sluaj 2 > 90 >. Ovo je sluaj unatrag zakrivljene lopatice. Kako je 2 > 90 to je ctg 2 < 0 . To znai da s poveanjem protka Q napor H k pada. Kako su Teoretska se razmatranja, kod beskonanog broja lopatica i strujanja bez gubitaka, znaajno mijenjaju kod realnog stroja sa konanim brojem lopatica, te uz prisustva gubitaka uslijed trenja te gubitaka uslijed odvajanja (vrtloenja). Kako spomenute veliine utjeu na napor analizirat e se na krivulji crpke s natrag zakrivljenim lopaticama.

Sl. 2.28 Jedinini rad; realni sluaj

Teoretska linija H k sputa se radi zanoenja na krivulju H k kod konanog broja lopatica. Odbiju li se od te krivulje krivulja hidraulikih gubitaka te krivulja sudarnih odvajanja dobiva se konana krivulja napora crpke. Valja naglasiti da hidrauliki gubici rastu s kvadratom protoka, a da su sudarni gubici najmanji (jednaki nuli) u podruju optimuma. Udaljavanjem od optimuma, na obje strane, sudarni gubici rastu. 48

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Krivulje se mogu razlikovati, a za druge vrste strojeva one se bitno razlikuju. To se najbolje vidi iz sljedeih dviju slika gdje su prikazane karakteristike aksijalnog i Siroco ventilatora.

Sl. 2.29 Karakteristike aksijalnog i Sirocco ventilatora

esto koristi i bezdimenzioni prikaz koji vrijedi za sve sline strojeve neovisne o brzini vrtnje n i veliini d .

Sl. 2.30 Karakteristine krivulje u bezdimenzijskom obliku

esto u praksi turbostroj u kombinaciji s drugim strojevima moe raditi i s negativnim protocima Q < 0 odnosno s protok u suprotnom smjeru od eljenog i tada turbostroj predstavlja ustvari otpor struji. To je mogue jedino ako struju u suprotnom smjeru tjera jai stroj, a krivulja se tada nalazi u II kvadrantu. U sluaju da jai stroj potiskuje struju u pravilnom smjeru kroz promatrani turbostroj usljed poveanja prtoka krivulja moe prijei u IV kvadrant i tada napor stroja postaje negativan.

49

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Dosadanja su se razmatranja odnosila na konstantnu brzinu vrtnje tj. n = konst . . Snime li se krivulje kod razliitih brzina vrtnje dobiva se niz krivulja kako je prikazano na sljedeoj slici.

Sl. 2.31 Karakteristike turbstroja

Ucrtaju li se i krivlje konstantne korisnosti dobiva se poznati "topografski" ili koljkasti dijagram.

50

V: 11/19/2009

Hidrauliki strojevi

Sl. 2.32 koljkasti diagram

Krivulje ventilatora se bitno ne razliku od krivulja crpki ukoliko se napor izraava visinom stupca fluida. Meutim kod ventilatora se redovito napor prikazuje tlakom. Radi toga je potrebno za svaku karakteristiku naznaiti za koju gustou plina se odnosi, kao to je to prikazano na sljedeoj slici.

1 > 2 > 3 > 4

3
4

Sl. 2.33 Radne krivulje ventilatora pri n=konst

51