1.

GR

Corafi ve sosyal yaps nedeniyle, Krdistana Osmanl hakimiyeti tam anlamyla Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman devrinde bile girememitir. Bu yzden Krdistan ile merkezi hkmet arasnda ciddi bir iliki kurulamam ve blge cumhuriyet devrine kadar zerk olarak kalmtr. Bu zelliinden dolay Krdistann sosyal, ekonomik-kltrel yaps kendine zg bir durum kazanmtr. Bu yapnn en belirgin yan iki ekilde somut olarak gze arpmaktadr: Aalk ve eyhlik. 19. yzyl boyunca aralksz bir biimde olgunlaan Krt ulusal sorunu indirilmesine bile, olanaklar dahilinde gndemden uzaklatrlmalyd. Feodal bey ve eyhler nderliinde Krt ulusal kurtulu hareketiyle byk zorluklarla baa ikabilen Osmanl Devleti, Krt ulusal kurtulu mcadelesinin ama olarak bamsz Krdistann oluturulmasn hedefleyecek ulusal bir harekete dnmesine meydan vermemeye kararlyd. Bu amala, ulus ve halklar aras ilikiler krklendi. Hamidiye Alaylar, bu amala kullanlabilecek en uygun ara sayld. Abdlhamit ynetiminin 19. yzyln sonlarnda Krdistanda uyguland Hamidiye Alaylaryla ilgili politikann ak ve gizli etkenleri bunlard. 2. Alaylar Meydana Getiren Vilayetlere Genel Bir Bak Dou vilayetlerine mensup airetler 20. yzyln bana kadar kendi topraklarnda yar-bamsz ynetimlere sahiplerdi. Bu airetlerin byk bir kismini Krtler oluturuyordu. Osmanli topraklarin yaklaik olarak 1.500.000 Krt yaiyordu. Dr. Blaye Sir Kuha gre yzyilin bainda; Iran, Irak, Suriye ve Rus topraklarinda yaklaik Krt nfusu 8.000.000 kadardir. Iran, Suriye ve Osmanli mmet snf iinde ve kendi topraklarnda yaamlarn srdren Krtler, kendi zgn adlar ve kimlikleriyle anlrlard. Kendine zg yaamlar, kltrel deerleri ve dilleriyle, belirlenmi yasal kurallar iinde kendine ait ynetim birimlerine sahiplerdi. 19. yzyln ortalarna kadar Krt prenslikleri bir Krt emiri ya da

beyi tarafndan ynetilirdi. Krtlerin yaam, imparatorluun baz blgelerinde tamamen zerk yap olarak sistemletirilmi ynetim birimlerinde geiyordu. Krt yneticiler, sultann (merkezi ynetiminin) imzasn tayan, birer belge ye sahiplerdi. Bu bamsz Krt blgelerine Krt hkmetleride deniyordu. Hkmetler dnda kalan birimler ocaklk, yurtluk ya da ekrad beylikleri olarak ayrlmlardr. Buralar, merkezden atanan sancak beylerinin ynetimindeydi. Krt sancaklarnn ynetimi de bir Krt aileye verilirdi. Krt sancaklar tmar ve zeamete blnmlerdi. Tmar Krt babadab Krt evlada geiyordu. Evliya elebiye gre, bu blgelerin yneticileri tam bir otoriteye sahiplerdi. Saray, Krtlerin bu zgr ynetim birimlerini kendi sistemi iinde tanmt. 19. yzyln ikinci yarsndan sonra tarikat eyhleri en nemli politik liderler oldular. Avrupa basks altnda Osmanl hkmeti, bir idari reform uygulayarak daha nceleri yar otonom olan Krt emirliklerini kaldrd ve ilk kez blgeyi dorudan merkezi denetim altna ald. Airetlerin ou nceleri emirliklerin birer parasyd. Bu emirlerin ortadan kaldrlmasyla, Krt toplumu atan ve kavga eden airetlere blnd. Otoriteleri airet snrlarn aan yegane ahsiyetler eyhlerdi. 19. yzyln ortalarnda eyhlerin nemlerinin artmasnda rol oynayan dier bir faktrdr. Avrupal misyonerlerle Hristiyan aznlklar arasndaki youn faaliyetlerdir. Bu faaliyetler Avrupallarn blgedeki gizli niyetlerine ilikin kayglar uyandrm, Hristiyanla ve Avrupaya kar duyulan tepki slami duygular uyarm ve eyhlerin konumunu glendirmitir. Osmanl hkmetinin son Osmanl-Rusya Savanda (1877-78) Krtlerden bekledii yardmlarn boa kmas ve bu savatan sonra Bedirhanoullarnn ayaklanmalar karmas, eyh Ubeydullahn ayaklanmas ve dier kk ayaklanmalar mezkur hkmetinin 1880 ylnda Krdistanda ciddi nlemler almasna yol at. Bu zamana kadar Trlerin hakimiyeti Krdistanda yalnz silahl kuvvetler vastasyla korunuyordu.

te yandan ngiltere ve Rusyann blgeye ynelik politikalar vardr. Yine ermeni milliyetiliine kar blgede bulunan tek Mslman g de bu airetlerdir. Dolaysyla II. Abdlhamitin merkeziyeti, slamc-dengeci-reformcu devlet anlayna gre, her ynden elikiler iinde olan ve uluslar aras karlarn arpt Krdistanda Ermeni devletlerinin kuruluunu nlemek ve Krdistan imparatorluk snrlar iinde tutma politikas izlemitir. Bu nedenle devlet, buradaki airetlerin islahi yaninda asgari glerinden de yararlanmak iin eitli giriimlerde bulunmutur. Bunlardan en nemlisi, 1891 yilinda Hamidiye Svari Alaylarnn kurulmasdr. Krtlerin bu dnemde blme gre snflandrabiliriz: Hamidiye Alaylarnn tekilatna giren Snni Krt airetleri, Bayezit sancann Hns kazasyla, Erzurum sancann Pasinler, Hasankale, kazalarnda, Kii kazasyla Van ve Bitlis vilayetlerinin kuzey blmnde yaarlar. Bu grubun Krtleri, Van ve Diyarbakr vilayetlerinin dou blmlerinde az da olsa yaarlar. Hamidiye svarisinin tekilatna itirak etmeyen Snni, Alevi ve gebe Krt airetleri, Dersim, kuzucan ve yezidi Krtleri, Musul ve Halep ile Diyarbekir vilayetinin byk bir blmnde, Bitlis vilayetinin bir blm ile mu, gence sancaklarnda, Van vilayetinin gney ve gneydou blmlerinin byk bir blm dersim ve kuzucan mntkasnda bulunurlar. Reaya Krtler ise, genel kanunlara boyun bkerek devletin emirlerine itaat eden, vergi ve asker veren, devletin her trl hizmetini gren, aireti olmayan veya airete mensup olmayan Snni ve alevi Krtleridir. Bunlar Krdistann geni sahasna dalm ve her yerde toprak sahibi olmu, sanat ve ticaretle uraan Krdistann gerek sahibi kiilerdir.

3. ALAYLAR KURULMADAN NCE OSMANLI YNETM VE II. ABDLHAMT II ABDLHAMT DNEMNN GENEL ZELLKLER

Anayasaya dayal meruti bir idare kurmak isteyen ve bu yzden Abdlaziz ile V. Murad , bir saray darbesiyle tahttan indiren Midhat Paa ve Hseyin Avni Paa nderliindeki grupla anlaan II. Abdlhamit, 31 Austos 1876 Perembe tahta kt. Bu srada devlet en buhranl dnemini yayordu. Abdlaziz dneminde balam olan Bosna-Hersek ve Bulgar ayaklanmalarna V. Murad devrinde Srbistan ve Karada muharebeleri de eklenmiti. Bu durum byk bir balkan sorunu halini alr. Bu isyanlar kkrtan ve destekleyen Rusya ark meselesini halletmek zere frsat kollamakta idi. Mali imkanszlklar yznden isyanlar bastrlamamaktayd. Bu durum 93 Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanl-Rus savana neden olmu, daha nemlisi ise bu savatan ar bir yenilgiye urayan Osmanl Devletinin imzalam olduu Ayastefanos ile Berlin antlamalarnn yaratm olduu ortamdr. Bu antlamalar ile Romanya, Srbistan ve Karada bamsz oldu, zerk bir Bulgaristan kuruldu. mparatorluun Dou Eyaletlerinde Ermeniler lehine reform yaplmas, Krtlerle erkezlere kar gvenliklerinin salanmas kararlatrlmt. 1881de Teselya ve Epirosun bir ksm Yunanistana braklm, yine ayn tarihte Franszlar Tunusu kendi himayelerine alrken, 1882de Msr byk oranda ngilizlerin denetimi altna girmitir. Grld gibi II. Abdlhamidin saltanatnn daha 6. ylnda devletin byk bir ksm elden kmtr. te tm bu faktrler, II. Abdlhamid dneminin genel karakterlerini ortaya koymutur. Birliin korunmas iin bu dnemde iki konu zerinde durulduu grlmtr: Birincisi, elden geldiince merkezi glendirmek, ikincisi, slam birlii politikas ile devleti bir arada tutmak. II. Abdlhamidin merkeziyetilii Tanzimattan beri meydana gelen olaylarn ve deiikliklerin sonucudur. Gerektende Tanzimat slahatlarnn ana temas olan idari merkezileme, ancak II. Abdlhamid dneminde imparatorluktaki haberleme aralarndaki arpc gelime sayesinde gerekleebilmiti. Bu aralarn en nemlisi telgraft. yine merkezin glenmesini salamak iin ncelikle ok

geni bir brokrasi ann kurulduu, demiryollarnn ve karayollarnn yapld grlmektedir. Ayrca oluturulan geni sansr a ve hafiye tekilatyla da muhalefettin geliimi engellemeye almtr. Padiah demiryolu ann Basra krfezine kadar uzatlmasn istiyordu: bu Ona Krt ve Arap airetleri zerinde otoritesini geniletme ve Ortadogu Mslman dnyasinin halifesi olarak, sayginligini kabul ettirme olanagini verecekti. slam Birlii politikas bir bakma II. Abdlhamid asndan zorunlu olarak gndeme gelmitir. nk Berlin Antlamasndan sonra devlet daha ok Mslman arlkl bir yapya kavumutur. lk bakta devletten ayrlma tehlikesi olan en nemli kesim Ermeniler dnda Araplar ve Krtlerdi. Sultan Abdlhamid, Osmanl devleti tarihinde ilk kez olarak modern anlam ile slam kltrne dayanan bir siyasi ideolojiyi yani slamcl, belirli siyasi amalarn geekletirmek iin vasta olarak kullanmtr. Savatan ikan ve bakenti bile Rumeli gmenleriyle dolan imparatorlukta, ideolojik dirilme ve reform; merutiyet rejimi kanuni idare ile degil de, Panislamizmle saglanmak isteniyordu. Abdlhamitin Panislamizminin ana parasn Halifelik temas oluturmutu. Sultann dnd, Halifelik makam yalnz Osmanl mparatorluu zerinde yaayan Mslmanlar deil, btn Mslmanlar manevi bir kurum haline getiriyordu ve Yldz saray da, slamn bir Vatikan oluyordu. Abdlhamidin btn stratejisi ulema-brokrat-asker glerinin birlemesini nlemek, onlardan kendine sadik bir ember yapmakti. Bunu haber alma rgt, saray adamlarini alimalari, ulemayi, brokratlari ve orduyu siyasetten (daha dogrusu saray evresini kapanmi olan siyasetten) ayirmak; onlari, rtbeler, maalar, atiyelerle tatmin etmekle sagladi. 4. HAMDYE ALAYLARI A: Alaylarn Kurulu Sebepleri

Hamidiye Alaylarnn kurulu ama ve gerekesi, deiik kaynaklarda farkl yaklamlarla ele alnyor. Kimileri olay sadece Ermeni ulusal hareketinin bastrlmas, kimileri Rusyaya kar Krt airetlerinin harekete geirilmesi, kimileri slamn dnyada egemen klnmas amacnn bir paras, kimileri bir trl denetim altna alnamayan Krt gebe airetlerinin kontrol edilmesi gibi gerekelerle olay aklyorlar. M. S. Lazareve gre, Hamidiye Alaylar ile Krtleri Rusya karsnda gl bir askeri siper rana kar saldr arac durumuna getirme amacnn yannda Krt bai bozukluklarinn nn almak, Krtlerin Trk idari makamlarnn sk gzetimi altnda durmaya altrmak, istisnasz btn Krt airetlerinin bamszlk durumunu yok etmekti. Bununla birlikte Hamidiye Alaylarnn Hristiyan ulusal aznlklarn, zellikle de Ermenilerin ykselen zgrlk hareketlerine kar kullanlmalar da amalanmaktayd. 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda eksiklii hissedilen svari gcn telafi iin padiahn ahsi slahatlar giriimi olarak Krt vesair airetlerden svari alaylar kurdurup askeri nizam ve intizam altna alnmas, blgede gebeliin ve arlklarnn sona erdirilmesi olarak da sunulmaktadr. M. Van Bruinessen, Hamidiye Alaylarnn Krtleri sultana balamak, Douda dengeleri devlet lehine deitirerek aktif bir politika srdrmek iin oluturduunu belirterek Hamidiye Alaylarnn ngiltere ve Rusyaya kar alnan nlemlerden biri olarak gndeme geldiini vurguluyor. Sultan Abdlhamid ise bu konuda yle demektedir: Rusya ile harb vukuunda disiplinli bir ekilde yetitirilen bu Krt alaylari, bize ok byk hizmetlerde bulunabilirler. Zabit nvani verdigimiz Krt agalari ise yeni mevkileri ile vnecekler ve bir miktar zabti rapt altina girmeye gayret edeceklerdir. Hamidiye Alaylar sonuda kymetli bir ordu haline gelecektir.

Bayram Kodaman, alaylarnn kurulmasnda rol oynayan etkenleri yle sralamaktadr: Merkezi otoriteyi tehis etmek, Krdistanda devletin etkin olabilecei yeni bir sosyo-politik denge kurmak, Airetlerden askeri g olarak faydalanmak, Ermenilerin faaliyetlerine engel olmak ve Mslman halkla Ermeniler arasnda g dengesini temin etmek Ruslarn saldrsndan ve ngiliz politikasndan Krdistan korumak. Hamidiye Alaylarnn oluturduklar koullar ve kullanldklar alanlar dikkate alndnda, temel amalar olarak hem kendi iinde hem de Ermenilerle birbirine krdltlmas ve dier devletlerle yaplan savalarda Hamidiye Alaylarndan yararlanlmas olgusu ortaya kyor. Osmanllar bask ile Krtleri ve airetlerini boun edirtemeyeceini anlaynca ve 1877-1878 yllarndaki savalardan sonra, Ermenilerin istiklal hareketlerini grnce, Krtle olan ilikilerinin eklini deitirmeye karar vermilerdir. Bunun zerine airet Krtlerini nizamiye askeri kuvvetlere almaktan vazgeerek bunlar kendine mahsus artlar altnda tekil edilecek askeri birliklere almak iin planlar hazrladlar. zel artlarla tekil olunan melis alaylarnda askerlik yapmak zere, hafif svari alaylarna Krtleri ardlar. Dou Anadoludaki Ermeniler arasnda milliyetiliin yaylmaya balamas ve ayr bir devlet kurma yolundaki abalarn younlamas zerine II. Abdlhamid, bu gelimenin nne gemek ve Krtlerin de bu akmlara kaplmalarn nlemek amacyla 20 Ekim 1890 ylnda karlan bir yasayla kendi adyla anlan Hamidiye Alaylarn kurdurttu. Bu alaylarn komutanlklarna airet reisleri getirilmiti, ayrca tamam da Snni Krt airetlerdendi. Bu aamada Ermeni milliyetiliginin doguundan kisaca bahsetmekte fayda vardir. Byk bir Gregoryen milliyetiyle kk Protestan ve Katolik milletlerine blnm olan Ermeniler, Anadolunun dogu vilayetlerinin altisinda olduka byk bir azinlik kesimini oluturuyorlardi. Yzyillardir bunlar

Anadolunun dogudan batiya ulaan nemli ticaret yollari boyunca g etmilerdi, yle ki 19. Yzyilda byk Anadolu kentlerini bir ogu ile Istanbulda nemli yerleim blgeleri vardi. Yeni ortaya ikmi olan milliyetilik ideolojisi 1870lerde kendisini Ermeniler arasinda hissettirmeye baladi. Berlin Kongresi nde bir Ermeni heyeti Anadolunun Dogu vilayetlerinde reform talebinde bulunmu ama sadece Rusyadan gnlsz bir destek grmtr. Sonra 1887 de Cenevredeki mlteci grenciler tarafindan Hinak (an sesi) adli radikal milliyeti bir rgt kurulmu, bunu, 1890da Tifliste kurulan ve daha ilimli ve daha byk bir sosyal demokrat rgt olan Tanaksutyun (Ermeni Ihtilal Federasyonu) izlemiti. Bu komitelerin hedefi Ermenilerin bagimsizligiydi ve terrist saldirilar yoluyla dnyanin ilgisini ekmeyi amaliyorlardi. Hkmet buna, baz Krt airetlerini Hamidiye Alaylar denilen, Rus Kazak birliklerinden rnek alnm yeni gayri resmi birliklere almak suretiyle karlk verdi. B: Alaylarn Kuruluu ve Alaylar Meydana Getiren Etnik Gruplar Bata II. Abdlhamid olmak zere IV. Ordu Komutani Mir (mareal) Zeki Paa ve valilerin airet reisleri ile kurduklari yakin ilikilerin giderek artmasi, 1890 yillarinda Dogu Anadoludaki politik durumun tehlikeli bir ekil almasi ve batili devletlerin bu blge ile ilgilenmesi sonucunda, ilk defa Mir Zeki Paa airetlerinden askeri ynden faydalanma fikrini II. Abdlhamide telkin etti. Padiah ise projeyi uygun bularak desteklemeye karar verdi. Hamidiye Alaylarnn kurulmasyla ilgili en erken tarihli belgeler 14-15 Nisan 1307 (14-15 Nisan 1891) tarihlerini tamaktadr. Bu belgelerden anlaldna gre, 1890 tarihinden itibaren Hamidiye Alaylar Mir Zeki Paanin teebbsleriyle kurulmaya balanmitir. Alaylarla ilgili ilk matbu nizamname 1308 (1891) tarihinde karlmtr. Hatt- Hmayun olarak hazrlanan bu kanunun ilk maddesinde, Hamidiye hafif svari alaylarn kurulu gerekesinde

memleketin dmana kar savunulmas iinin her ferdin grevi olduu vurgulanarak, yumuak ve tevik edici bir dille airetlerin de bu savunmaya katlmalar gerektii iaret edilmektedir. Ayrca, bu blgelerden imdiye kadar asker toplanamad hakikati de ortaya konulmaktadr. Nizamname elli madde ve bir de sonutan ibarettir. Blgeyi kontrol altnda tutmak isteyen Osmanl sultan Abdlhamid tarafndan 1891 de Krtlerden oluan Hamidiye Alaylar kurulmaya balandi. Krt airetlerinin askeri gcnden oluan bu alaylar Krt ve Ermeni uyaniina ve Rus saldirilarina kari kullanildi. zellikle alaylarn kurulmas iin en uygun iki blge seilmi ve bu blgelerden balanmtr. Birinci blge, Erzurum- Van arasndaki Rusya ya snr olan yerlerdir. kinci blge ise Mardin- Urfa arasndaki orak arazinin kuzey ksmlarnda oturan airetleri iine alyordu. Grld gibi Hamidiye hafif svari alaylarn kurulmasna ncelik verilen blgelerden Erzurum-Van hattnn Rus tehlikesine, Urfa-Mardin hattnn da ngilterenin politik amalarna kar korunmas ama olarak seilmitir. Evvela, kurulacak alaylar drt blkten az alt blkten fazla olmayacaktr. buna gre her alay en az 512, en fazla 1152 kiiden meydana gelecektir. byk airetlere bir veya birden fazla alay kk airetlere ise bir ka blk kurma hakk verilmekte, ancak kesinlikle alay kurulmas ve eitim maksadyla airetlerin birletirilmesi yasaklanmakta, merkezi otoritenin ve ordu komutanlarnn emri ile, sadece sava zamannda birletirilmeleri ngrlmektedir. airetlere ve kabilelere dahil 17-40 ya arasndaki btn erkeklerin nfus saym yaplp bir deftere yazlarak Dahiliye Nezaretine, Hamidiye Umum Komutanlna Merkez-i Ordu Hmayuna bildirecekti. Hamidiye Svari Alayn tekil edecek erkekler snfa ayrlyordu: 17-20 ya aras Ibtidaiye, 20-30 ya arasi Nizamiye, 32-40 ya arasi Redifsnflarna dahil olacaklard. Her alaydan iki avu Orduyu Hmayun

merkezine gnderilerek Mektep Alaynda eitime tabi tutulacak ve sonra stanbul da veya baka bir yerde iki yl hizmet yaptrlarak terfien alaylara gnderilecekti. Ayrca her alaydan bir ocuk seilerek stanbula gnderilecek ve orada Svari Mektebinde tahsil grdkten sonra mlazmlk (temen) rtbesiyle memleketine ve alayna teslim edilecekti. Hamidiye Alaylar elbise, hayvan ve eyer takmlarn kendileri tedarik edecekler ise de tfek, cephane ve sancak devlet tarafndan verilecekti. Sz konusu nizamnamenin hazrlanp kabul edilmesiyle, Krt airetlerinden alay tekiline, Mir Zeki Paann nezaretiyle hzla devam edilmitir. Bu arada yani 1891 ylnda pek airet reisi ve ileri gelenleri stanbula gelenlere II. Abdlhamid i ziyaret etmi ve ballklarn bildirmilerdir. stanbul a gidemeyen airet mera ve R esas da IV. Ordu Merkezi Erzincana giderek Mir Zeki Paa ile grmler ve onun vastasyla padiaha sadakatlerini bildirmilerdir. Bu alaylardan bir oklarnn bana, airet reisleri kendilerine maa balanma, rtbe ve nian verilmek suretiyle komutan tayin edildi. Airet aalar da ayn suretle subay yapld. Alay haline getirilen airetler vergiden azat edildi. Yaptklar adi sular hakknda bile mahalli mahkemelerin yetkileri kaldrld. Asker itibar edildikleri iin davalarnn harp divanlarnda grlmesi kararlatrld ise de bu da tamamiyle nazariyatta kald. Bir kez daha padiahin iltifat ve ltfuna mazhar olan bu Snni airetler alevi airetlerle amansiz bir atima srecine girmitir. Bu atimalarin en uzunu ve iddetlisi Karliova yresindeki Cibran airetiyle Vartodaki XormekLonan airetleri arasinda sregelmitir. 1891den 1908e kadar sren bu airetler arasindaki atimada, diger airetlerin de katilmasiyla binlerce kii lmtr. 1891 ylnda 36 adet kurulan Hamidiye Alaylarnn saysnn, 1895 balarinda 562ya iktigini gryoruz. Alaylara alay numarasini gsterir. 1den 56ya kadar numara verilmitir, bunlardan sadece 51., 52., 53., 54., 55. Alaylar yakinliklari dolayisiyla Suriyede bulunan 5. Orduyi Hmayuna baglanmilardir.

Diger 51 Orduya bagli Hamidiye Alaylarinin 20sine Miralay(Albay), gerisine ise kaymakam (yarbay) kumanda ediyordu. 1889 Ylnn sonuna doru Trkiye Krtleri 4. Orduda elli buuk yani 210 svari birlii tekil etmilerdir. Ayn zamanda Ordu gibi veya ayn grevi ifaya sorumlu Karapapaklar tarafndan karlan alay (14 birlik) ve Araplar tarafndan karlan 4 alay (16 birlik), Hamidiye Alaylarne balyd. Sason olaylar zerine 11 Mays 1895 tarihinde byk devletlerin Bab- Aliye bir muhtra vererek Ermeniler lehine derhal reform yaplmas istekleri olmutur. II. Abdlhamid bunun zerine 1895te Mir Zeki Paay Anadolu Mfettii Umumisi (Anadolu Genel Mfettii) nvan ile blgeye gnderdi. Ancak olaylar devam ediyordu. 1897ye gelindiinde akir Paa ve Zeki Paa blgeye ilikin genel bir rapor hazrladlar ve Aralk 1897 tarihinde Bab- Aliye gnderdiler. Btn alaylar yedi livaya ayran akir Paa ve Zeki Paa liva merkezlerini, livalarn hangi alaylardan meydana geldiini ve airetlerin isimleriyle kaar alay olduklarn gstermilerdir. Sz konusu durum yle formle edilmitir.

Alaylar Alaylar tekil eden airetler numaras Birinci liva Merkez: karakulliya Zilan Aireti .________. .________. 4 5 3 Alay

Karapapak Aireti .______________. Ademanl Aireti ._____________. Hayderanl Aireti .______________. Celali Airet 38 azili Aireti 57 kinci Liva Merkez: Hns Cemadanl Aireti .______________. Cibranl Aireti .____________. .____________. .____________. Zrikanl Aireti nc Liva Merkez: Malazgirt Spkanl Aireti .____________. Karapapak Aireti Hsnanl(Hasenan) Aireti 26

6 9 10 11 12 37

8 31 32 33 34 36 35

1 2 7

._____________________. 27 ._____________________. 28 .____________________. 29 .____________________. 30 Drdnc Liva Merkez: Erci (?) Aireti ._________. ._________. ._________. Haydaran Aireti ._____________. ._____________. ._____________. ._____________. Beinci Liva Merkez: Bakale Mukri (Mugri) Aireti Milan Aireti 18 emsiki Aireti ukifti Aireti 20 19 17 13 14 15 16 21 22 23 24 25

.___________. Takuri (Tagori) Aireti Altnc Liva Merkez: Mardin Milli aireti ._________. ._________. ._________. Karakei Aireti ._____________. Tay Aireti Miran Aireti 48 .___________. Ertui Aireti 50

56 39

41 42 43 44 45 46 47

49

Yedinci Liva Merkez: Urfa Kays (Qays)Aireti 51 ._______________. 52 Berazi Aireti 53 .__________. 54

.__________. 55 Kuruluundan 1897ye kadar Hamidiye Alaylari ile ilgili olarak gsterilen iyi niyetli gayretlere ve ortaya konulan kanunnamelere, nizamnamelere eitli layihalara ragmen istenilen sonu tam olarak elde edilememitir. 1897den sonra da Hamidiye Alaylarinin dzene konmasi konusunda alimalar devam etmi ise de uygulamalarinda sonu pek degimemi, yani tam baariya ulaamamitir. Durumun bu ekilde gelimesinde, blgenin zellikleri kadar, imparatorlugun kari kariya bulundugu i ve di olaylarda byk rol oynamitir. Byle olunca Bab-i Ali veya saray pek ok durumda olaylar hakkinda esnek politika izlemek mecburiyetinde kalmitir. Btn bunlara ragmen, alaylar ve alaylara mensup airetlerle-saray arasindaki mnasebetlerde msbet bir gelime olmutur. Pek ok konuda airetlerin merkezi otoriteye itaat saglanmitir. 5. Hamidiye Alaylar ile Airet Mektebi likisi. Airet mektebi ile ilk bakita Tanzimat ve onu takiben II. Abdlhamid devrinde ailan modern egitim kurumlarindan biri gibi grlebilir. Ancak diger okullarla kurulu ve ama ynnden karilatirildiginda, Airet Mektebinin kendine zg bazi hususiyetleri ortaya ikar. Hamidiye Alaylarnn izdm, stanbulda alan Airet Mektepleri oldu. Sultan Abdlhamidin airet reisi ocuklarinin padiaha bagimli bir ekilde egitimlerini saglamak amaci ile atigi bu okulda ocuklar yatili okuyordu. Baarili olanlar tegmen rtbesiyle orduda grevlendiriliyordu. Hamidiye Alaylari ve airet mektepleri sonraki yzyilin balarinda lagvedilecekti. Abdlhamid, airet mektebini aarak Pan-Islamizm, Osmanlicilik ve merkeziyetilik siyasetini egitim yoluyla airetlere benimseterek i ve di siyasette glenmeyi dnyordu. Ord. P. smail Hakk Uzun arlya gre: airet mektebinin kurulmasnn amac, eitli etnik gruplarn ileri gelenlerinin burada

yetitirilen ocuklarnn geldikleri blgelerde retmen, subay ve kaymakam olarak grevlendirilip, rtbe ve maala merkezi hkmetin bamllna getirmek, bulunduklar yerlerde kabilecek ayaklanmalar bu yolla engellemektir. Ama airet reisleri, stanbula gnderecekleri ocuklar hkmetin elinde tutaca birer rehine biiminde yorumladklar ve kendi ocuklar yerine halktan ocuklar gnderdikleri iin uygulama baarl olamad. II. Abdlhamidin sosyal, kltrel ve ekonomik yapnn gerilii bakmndan birbirine az ok benzeyen, i ve d politika ynnden ayn derecede neme sahip bu hassas blgede, ayn metot ve vastalarla, ahsi politikasn yrttn gryoruz. Bu politika 1881den sonra Arnavutlukta, 1890dan itibaren de Arabistan ve Krdistandan uygulamaya konulmutur. Zira her yerde de devlet otoritesi tesis edilmi, airetler devlete, sultana, hilafete sndrlm ve itaate altrlm, topluma hakim olan sosyal ve politik gler arasnda devlet lehine bir denge kurulmutur. 5. Sonu Rus Kazak birliklerinden rnek alnarak oluturulan Hamidiye Alaylar, Ermenilerin Krdistanda bir Ermenistan devleti kumalarn engellemitir. Hristiyan halk ile Mslman halk arasnda g dengesi bozulmu ve Krt airetleri arasnda da atmalarn artmasna yol amtr. Bu durum AleviSnni elikisi ve atmas eklinde ifadesini bulmutur. Rusya ve ngilterenin blgeye ynelik politikalar ilevsiz kalmtr. Bunda byle devlet Almanya ile hareket edecek ve ortak politika izlenecektir. Alaylar oluturan airetler, ayn zamanda Krt milliyetiliinin filizlendii evreler olmutur. Alaylarn faaliyetleri, Abdlhamidin merkeziyeti-slamc politikasn pekitirmi ve saltanatnn devamna katk salamtr.

 ttihat ve Terakkinin 1908de ynetimi ele geirmesinden sonra da alaylarn varl srdrlm ve farkl amalar iin kullanlmtr. Ayrca kurulu amalar ve dourduu sonular dolaysyla Hamidiye Hafif Svari Alaylar hala tartlmaktadr. Osmanl devleti iin ok nemli proje saylan Hamidiye Alaylar hala gizemini koruyan bir konu olarak tarih sayfalarnda yerini almtr.

1.

Bayram Kodaman Hamidiye Hafis Svari Alaylar, Tarih Dergisi Say XXXII Edebiyat Fakltesi Basmevi stanbul 1979. s. 434 Osman Aytar, Hamidiye Alaylarndan Ky Koruculuuna, Medya Gne Yaynlar, I. Bask stanbul, 1992. s. 68.

2.

3.

Zeynel Abidin Kzlyaprak 1900den 2000e Krtler (Kronolojik Albm), zgr Bak Yaynlar stanbul. Ocak 2000, s.14 Martin Van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, letiim Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1995, s. 35-36. Avyarov, Osmanl-Rus ve ran Savalarnda Krtler (1801-1900), (ev: Muhammed Varl) Sipan Yaynlar, Ankara, 1995, s. 130 Alian Akpinar, Osmanli Devletinde Airet Mektebi, Gebe Yayinlari, I. Basim Istanbul 1997, s. 15-16 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye II. Cilt e Yaynlar stanbul 1983 s. 217-219 Cevdet Kk Abdlhamid II. Trkiye Dinayet Vakf slam Ansiklopedisi I. Cilt sanbul 1988 s. 217 D. H. Ongunsu Abdulhamit II. slam Ansiklopedisi I. Cilt Milli Eitim Bakanl Yaynlar V. Bask stanbul 1978 s. 77-78 Francois Georgeon Son Canlan (1878-1908) Osmanl mp. Tarihi II (Editr Robert Montran ), (ev: Servet Tanilli) Cem Yaynevi, I. Bask stanbul 1995 s.146 Eric Jan Lrcher Modernleen Trkiyenin Tarihi, Iletiim Yayinlari III. Baski Istanbul 1998 s. 117 Stefanas Yerasimos, zgelimilik Srecinde Trkiye, (Bizanstan 1971 e ) (ev: Babr Kuzucu) 8. Cilt Kemal D. Karpal Panislamizm ve II.Abdlhamid Yanl Bir Grn DzeltilmesiX. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bilgiler 22-26 Eyll 1986 Cilt 4, TTK Yaynlar 1993 s.1355 lber Ortayl II. Abdlhamid Dneminde Osmanl mp. Alman

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

Nfus, A..S.B.F. Yaynlar Ankara 1981 s. 42

15.

Niyazi Berke, Trkiyede agdalama Bilgi Yayinevi I. Basim Ankara 1973 s. 439 Orhan Kololu Avrupann Kskacnda Ayyldz letiim Yaynlar I. Bask stanbul 1998 s. 439 Sultan Abdlhamid Siyasi Hayatm Dergah Yaynlar V. Bask stanbul 1987 s. 75 Arif Noktal 1800lerden 1980e Krt Sorunu Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi Cilt 13 letiim Yaynlar I. Bask stanbul 1996 s. 842-843 Bayram Kodaman Sultan Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar,Ankara 1987 s. 34-35 Enver Ziya Karal Osmanl Tarihi 8. Cilt TTK II. Bask Ankara 1983 s. 364 Ahmet zel Dou Anadoluda Dairel Dzeni, Boyut Yaynlar 1. Basm stanbul 1990 s. 33 Bayram Kodaman ark Meselesi Iigi Altinda Sultan II.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Abdlhamidin Dogu Anadolu Politikasi Orkun Yayinevi Istanbul 1983 s. 97 23. smail Hakk Uzunarl ark Meselesi ve Krtler B. Osmanl Tarihi Ansk. Cilt 6 1989 s. 334