You are on page 1of 200

HAZAR'IN KURTLAR VADS

PETROL MPARATORLUUNDAK G SAVALARI Faruk Arslan

[Faruk Arslan] 12 Nisan 1969'de Ankara'da dodu. Aslen orumludur. 3 yllk GATA Salk Astsubay Hazrlama Okulu'ndan mezun oldu. Azerbaycan niversitesi Uluslararas likiler Blmn bitirdi. Hazar'n Stats konusunda tez yazarak 1997'de Uluslararas Hukuku unvann kazand. Kanadada Centennial College'den 2008de Sosyal Toplumcu diplomasyla mezun oldu. Torontoda York niversitesinde Sosyoloji blmnde yksek eitim grd ve 2011de tamamlad. Arslan, Karaba, eenistan ve Abhazya savalarn yakndan takip etti. Hazar'n enerji rezervleri ile ilgili yazd 3 binden fazla haber ve makale Trk ve yabanc basnda yaymland. Azerbaycan Zaman gazetesinde muhabirlik, haber mdrl ve ke yazarl yapt. CHA Azerbaycan temsilciliini 3 yl yrtt. 2 yl sresince Trkiye'de yaymlanan Zaman gazetesinde Bak Mektubu adl keyi yazd. Azerbaycan'da yaymlanan ilk ocuk gazetesi Tomurcuk'un kurucularndan oldu. Zaman gazetesinde 2000 yl sonuna kadar Ankara'da diplomasi, d politika ve enerji muhabirliini yrtt. 14 lkede baslan Zaman gazetesine ynelik zel aratrma dosyalar hazrlad. Trk dnyas zel muhabirlii yapt. Azerbaycan Gazeteciler Cemiyeti, Ankara Diplomasi Muhabirleri Dernei ve Kanada Etnik Gazeteciler Dernei yesidir. 2000-2001de Kanadada Zaman gazetesi temsilcilii grevini stlenirken, Toronto muhabiri olarak alt. Kanada Trklerinin posta ile dalan cretsiz haber dergisi Sunrise' kurdu ve bir yl boyunca editrln stlendi. 1998-2004 periyodunda Ali Alperen mahlasyla srasyla Gndz, Muhalif, Gelecek gazetesi, Hr Gelecek gazetelerinde ve 2009dan beri Milli Ocakta ke yazs yazd. 2004 ylnda Metafizik Magazin dergisinde yazlar yaymland. 2004den beri Kanadada be bin tirajla yaymlanan ve cretsiz datlan Canada Trkte 2006dan beri ke yazs yazyor. 2000den beri ise, internet medyasnda aralksz ke yazlaryla haberciliini srdryor. Evli ve iki ocuk babas olan Arslan, Kanada ve Trkiye vatanda olarak Kanadada gazetecilik yaamna devam ediyor. Arslan, iyi derecede ngilizce, Almanca ve Azerbaycan Trkesi biliyor. Yaymlanm Eserleri: Matrixin 11 Eyll Kurgusu Hazarn Kurtlar Vadisi: Petrol mparatorluunda G Savalar Net Krlma: Evenjelik Harbin Kurgusu Petrol Satranc Kanadaya Gelmenin Yollar-Kurtar Bizi Kanada Mesihin Hzr Barnaba: Hristiyanln Gizli Tarihi Kemirde Hz. sa Efsanesi September 11 Fiction of Matrix (English) Vadinin ifresi zlyor Kurtlar Vadisi Fenomeni Karakutu Ergenekonun Karanlk smi: Tuncay Gney Mason Bektailer Eekler Snf: Askeri Okulda rtica Paranoyas lk Muhacirler Azerbaycan Kanadal Mslmanlar, Mhtediler, Trkler Narratives on Canadian Muslims, Reverts, Turks (English) Tevhid Havarisi Barnaba Sociological Writings in the Canadian Perspective (English) Merchant Splitting and Processing Plant: Business Plan (English)

NDEKLER NSZ : AJANLAR VE GAZETECLER!

1. BLM : KURTLARI NNDEN IKARAN LK PETROL 2. BLM : 1. DNYA SAVAI NCES ve SONRASI KURTLARIN LE SAVAI 3. BLM : SOVYETLER VE SONRASINDA KURTLARIN PETROL AVLARI 4. BLM : PETROLC KLAS: ZAL'A SUKAST, ELBEY'E DARBE, ALYEVE SUKAST, DARBECYE DARBE 5. BLM : KURT ALYEV'E TRKYE DARBELER VE RUS SUKASTI 6. BLM : TRKYE'NN PETROL MACERASI 7. BLM : HAZAR'DA STAT SAVAI 8. BLM: TRKMEN GAZINDA MAV AKIM SKANDALI 9. BLM : AHDENZ ALTENATF VE FYAT OYUNU 10. BLM : PETROLC KURTLARIN KRFEZ- HAZAR BALANSI SON SZ: TRKYENN ENERJ STRATEJS

KAYNAKA

NSZ : AJANLAR VE GAZETECLER! Eim Bakl bir Azeri olduu iin kendimi hep ' Odllar( Ateler) Diyar'nn bir paras addetmiimdir. Azerbaycanla nsiyetimin balang tarihi 20 Ocak 1990 Bak katliamdr. Bu katliam olmasayd hayatmn ak baka trl cereyan edecekti, belki de gazeteci olmayacaktm. Neden mi? Son 13 yln Trk dnyasna vermi biri iin tuhaf olacak ama, bu olaydan nce byle bir lkenin varlndan habersiz idim. Resmi tarih onlardan bahsetmiyordu, Sovyet demirperdesine ek olarak d Trkleri dlayan rejimimiz gzmz perdelemiti. 27 Ocak 1990 adrvan/zmir vaaznda bu olay anlatrken baylan Fethullah Glen kanm dondurmu, birden 'kardelerin zulm grrken sen rahat iindesin' diyen vicdanmn sesine kulak vermi, tm dnyevi arzular bir kalemde silerek beni hzla eken bu lkeye gitmenin yollarn aramaya balamtm. stanbul'da cret almadan Bulgaristan ve Romanya'dan gelen ilk rencilerin belletmenliini yapm, Moolistan'dan gelmi Kazak Trklerine ve yetikinlerden oluan eenlere Trke retmitim. 1991'in sonlarnda stanbul'a gelen bir Azeri heyet, ' Ne olur gel, size her trl imkan salarz' dediinde bir saniye bile dnmemitim. Azerbaycan macerasna balarken hayr-duasn eksik etmeyen Fethullah Glen, Azerbaycan ve Orta Asyada yaymlanacak Zaman gazetelerini kurmaya giden 19 kiilik ekibimizden bekar olanlara orada akrabalk ilikisi kurun demiti. 5 bekar gazeteci arkadam deneselerde yerli gelin bulamadlar, ilerinde akrabalk tavsiyesini yerine getiren tek kiiydim. Azerbaycann Eitim Bakan Msr Merdanov ve suikasta kurban giden Prof. Dr. Ziya Bunyadov cinayetiyle ilgili 1998de haksz yere grevden alnan ileri eski bakan Nizani Gocayev yakn akrabalarm olmutu. Azerbaycan Meclis Bakan Murtuz Elaskerov, AMP Lideri tibar Memmedov ve SOCAR Bakan yardmcs Salmanov ise uzak akrabalarmd. Milli Kreken ( damat) olarak arlyordum. Faruk ismi Azerbaycanda olmamas nedeniyle yeni ismim Ferruhtu. 1992 yl banda stanbulda vize aldmz Sovyet Konsolosluu, bir haftalk vize vermiti, stelik Bak yerine Sibirya'daki kentlere giri vizesi yazmt. Rvetle ilk tanmamda o gnlerde Hakkari otobs terminaline benzeyen Bak havaalannda bu sayede oldu. Rus polisi paray seviyordu. 7 gnlk vize ile geldiim Azerbaycan'da tam 7 yl kaldm. Sava muhabirlii ve blge gazete brolarn kurma grevim nedeniyle Azerbaycan'n her kentini en az 20 defa dolatm, Bak'nn her soka bana avucumun ii kadar yakndr. 8 deiik Azeri ivesini anlarm, en sevdiim irvan lehesini mkemmel kullanrm, Bak'de Uluslararas likiler okumam uluslararas hukuk masteri yapmam nedeniyle akademik ve edebi Azeri diline de hakimim. Azerbaycan'dan Trk medyasna 5 binden fazla haber yazdm, Televizyon ve radyolara konutum; yerli Azeri basnnda yazdm Kril ve Azeri Latini alfabesinde haber ve makale saysda 3 bin civarndadr. 7 yl boyunca hergn yaymlanan tm gazeteleri okudum, en iyi haber ajanslar Turan ve ark'dan gelen bilgilerle gdalandm. Rportaj yapmadm siyasi lider ve politik fgr yoktur diyebilirim. Azerbaycan'da girmediim hi bir delik, tanmadm kimse, eski Sovyet lkelerinde gezmediim yer olmad kansndaym. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'i 1993-1998 arasnda yurtii ve yurtdnda adm adm izledim. Bu nedenle srekli Azeri televizyonunda grnmemden dolay gittiim heryerde Azeriler bana bizden biri eklinde yaklamtr. 2000 yl sonuna kadar Bak'ye iki defa gittim. Aliyev, her Trkiye'ye geldiinde beni arkasnda buldu. Rahmetli Elibeyle olan yakn ilikilerim Aliyev tarafndan hep phe ile karlanm, muhaliflerle yaptm rportajlar kzgnln hep artrmt. Azeri mentalitesinde muhalif ses, hain demektir. ABD Bakan Bush'un dedii gibi ' Ya bizdensin, ya onlardan' kural geerlidir. Hi kimseye siyasi olarak taraf olmamamn avantajn ok iyi kullandm. Trkiye'den Aliyev'i devirmenin moda olduu dnemde ve devletin her kesiminin bulatnn ortaya kt bir srada Azerbaycan'n eski Dileri Bakan Hasan Hasanov'in bir gn yzme yle haykrd: ' Seni ok aratrdk, sen temizsin'. Azerbaycan d politikasna vukufiyetim nedeniyle Hasanovun kendi adna sormadam deme yazma izni verdii tek gazeteciydim. Tm bunlar dorular yazmam hibir zaman engellemedi. altm medya organlarnda sansr yediim zaman yaymlatacak baka bir medya buldum, hakikatin gizli kalmas, tersinden gsterilmesi okuyucuya hakarettir. 4

Biliyorum biraz tuhaf karlanacak ama, nedense ajanlar ve petrol arasnda bir ba kurmaya alm, ikisi arasndaki simetrik ve ters orantl ilikileri yakalamaya almmdr... 007 James Bond filmleri serisinin 19.'sunda Hazar'n Kurlar Vadisi resmedilmiti. ngiliz Gizli Servisi'nin gzde ajan Bond yine ibandayd. Bond, ekonomik rant kaynaklar zerinde yaplan bir senaryonun ba kahramandr bu kez. Batnn gelecei sz konusudur ve Bond, bunun iin hayati neme sahip olduu bilinen Bak-Ceyhan boru hattn terrist saldrdan kurtarma rolne soyunmutur... Sanal mekanlarn abartl kahraman, senaryosu ve sonu iradi olarak hazrlanm bu sanal yapmda "zafer"le km olsa bile, reel hayat iin ayn eyleri tekrarlamak takdir edilmelidir ki mmkn deildir. Hayat aknn dardan mdahalelerle dzenledii bu yapmlar sonuta biraz da girift kar ilikilerinin perde arkasn yansttklar iin biz insanlar asndan 'realize" edilebilecek hususiyetler tarlar. sterseniz henz ok fazla yol almadan ve konu btnln bozmadan, biz yine filmdeki ana konu ve nemli sahnelerine dnelim ve projeksiyonlarmz ortalama bir seyircinin dikkatlerinden kaan 'kritik" noktalara evirelim.... Filmin aksiyon sahneleri. Bond'un Trkiye, ABD ve Bat dnyasnn byk ounluunun petrol politikalar ile uyumayan ngiliz karlarn koruduunu fark edemiyor. Fark etmek iin zaten petrol uzman olmak gerekli. Filmin iine sinen ngiliz kurnazl bu sorunu Bond'a stanbul'u nkleer bir facia ile yok olmaktan kurtarmasn salayarak zm. Ne gam. Oysa filmin ekildii 1999 yaznda Trkiye'de PKK intihar saldrlar olduu iin Bond ve kzlar ekimler iin stanbul'a gelmeye korkmutu. Biz Trkler Bond'un stanbul'u kurtardna ve film sayesinde stanbul'un reklamnn yapldna sevindik. Bu arada ngilizler, Bond ile Hazar petrolnn, yapmn saladklar Bak-Supsa hattndan tankerlerle boazlardan naklini, yani ngiliz tezlerini kurtarmt. Gzbacl konusunda uzman olduklarn bu kitab okurken anlayacaksnz; ' vay canna ' nidalar ile di bileyeceksiniz. Hazar blgesinde 90'l yllarn petrol mcadelesi mthi ayak oyunlar ile doluydu. Kan, entrika, darbe, suikast sradan olgular olarak karmza kyordu. Gerekler ve filmler arasnda ince bir izgi var. Kitabmzn konusu ile filmin konusu aslnda ayn. Filmde isim verilmeden zikredilen Sovyet ncesi Bak petrollerinde pay olan yabanc irket Shell olmas gerekirdi; bu aldatmacaya ramen karmzdaki irket 1998'deki evliliinden sonraki adyla BPAmoco. 1911'de blnmek zorunda kalan Standart Oil'in yavrusu Exxon da oyunun figrlerinden. Bu irket adeta Amerikan-ngiliz rekabetinin Anglo-Amerikan beraberliine dntn simgeliyordu. Amoco Standart Oil'in tekeli kaldrldktan sonra kurulmutu. BP ise bamsz olarak geliti; ancak Standart'n blnen paralarnda bir kesim BP'nin Amerikan temsilciliini srekli yrtt. Zaten ilerde bu noktada karyor. BP ve Amoco evlendikten sonra iler tamamen arapsana dnd. Tm petrol devleri arka arkaya evlilikler yapt. Hazarda paylam savan tamamlayan kurtlar, 11 eyll faciasn suistimal ederek nce Afganistandaki doalgaz hatt karlarn kutard, sonra Saddam devrilerek Suudi Arabistan'a kar Irak petrolne ABD el koydu. Tekrar filme gelecek olursak; filmdeki Bond kz irketin bana babas yerine geen Elektra rolndeki Sophie Marceau. Barol oynayan son Bond ise Pierce Brosnan. Gerek hayatta da petrol irketleri Amerikan, ngiliz ve Rus ajanlar ile dolu; lkeleri iin bilgi topluyor, gerekirse operasyonlar yapyor. Filmin gereki yan bu olgu. BP ve Amoco gerekten casuslarla dolu iki irket. Ancak iin ilgin taraf filmde Rus KGB' si realitenin tersine Bak-Ceyhan'n tek alternatif kalmas iin ngiliz petrol irketi ile kol kola rpnyor. Tilki kod adl uluslararas terrist Rusya Gvenlik Tekilat'nn (FSB ) Atom Blm zel Timi yneticisi olarak karmza kyor. ster istemez FSB'nin 1999 Austos ayna kadar bakan olan Tilki kod adl imdiki Rusya devlet bakan Vladimir Putin aklnza geliyor. Bu tilki acaba o tilki mi? nk film evrildii tarihte gerektende o Rus istihbaratnn iinde bulunuyordu. Gerek hayatta tilkilerin gerek planlarn okuyacaksnz; sahtesini deil. Filmde, ngiliz istihbarahat MI 5 ve 6 ile organik ba olan Bak petrollerinde byk pay olan ngiliz irket BP, bir yandan kendi yapt boru hattna Rus zel timi ile birlikte sabotaj dzenleyerek hedef saptrrken, bir yandanda MI6'y ve Bond'u aldatarak stanbul'u yok etmek, boazlar tanker tamaclna kapatmak istiyor. Bu noktada kl kapyorum. Neden boazlar kurtaryor? Petrol irketinin sahibinin karlan 5

kz Elektra, babas fidyeyi gndermeyince Tilki ile anlayor, kendisini karan terriste ak oluyor ve ktler safna geiyor. Elektra, filmin banda nereden kt bilinmeyen fidye paralar ile babasn ldrerek iin bana geiyor. Tilkiye duyulan ak ile birlikte hrsla entrikadan orba yaplm. Filmin kilit szc : " Yaamaktan korkuyorsam canl kalmamn ne yarar var. " Bond, Elektra ile Tilki arasndaki ilikiyi bu szck ile zyor ve Elektra'nn kirli ak teklifini, ' dnya yetmez ' diye geri eviriyor. Senaryosunu yazanlar tam bir komplo teori uzman olmal. Kafas karan seyirci ayrntlaryla ilgilenemez hale geliyor. Gerek hayatta ngilizler filmde yaptklarn yaparak petrol kavgasn seyircilerin gzlerini boyayarak kazanmaya alyor. Sadece kendi karlarna yarayan politikalar ise bu arada tkr tkr yryor. Merhum Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'i tam 5 yl adm adm izlerken, Kurt politikacnn Hazar'daki kurtlarn dansn nasl idare ettiini gzlemledim. Kitabn olumasna Aliyev'in yaknna bu kadar yaklaabilmemde yardmc oldu. Bu kitaba bugne kadar yazlmam, bilinmeyen petrol suikastlarn, darbe giriimlerini ve ayak oyunlar oynayan doymaz a kurtlarn ulumalarn aldm. Merhum Cumhurbakanmz Turgut zal'a yaplan suikast ve merhum Azeri lider Haydar Aliyev'e ynelik petrol suikastlarn heyecanla okuyacaksnz. Derin konular cesur yazlaryla kaleme alan gazetecilerin kaderi ajanlkla sulanmakt. Hele yurtdnda grev yapyorsa pheci baklar zerinde toplanrd.' 007 Trk James Bond'u' lakabn bana 7 yl Azerbaycan Zaman gazetesinde ayn haber merkezini paylatm Azeri meslekdam Aziz Mustafa takmt. Delili ise, 1998'de Amerikan Kongresi'nin Sovyetleri ykmak iin kurduu Azatlk ( Liberty) Radyosu'nun beni Trkiye'de yaymlanan yukardaki haftalk Bak Mektubu ke yazm esas gstererek ' Trk ajan' olarak sulamasyd. Almanca ve ngilizce bilmem, koyu bir Trk milliyetisi olmam nedeniyle emindi: Ben silah yerine kalemini kullanan 'Trk James Bond' idim. Dier Azeri meslekdam mran bey ise, Trkiye'nn petrol karlarn amanszca savunduum iin adm ' Baku-Ceyhan profesr' olarak koymutu. Ankara'daki Rus diplomatlara grede kesinlikle MT hesabna alan biriydim; hatta bir ara CIA olduumdan phelendiklerini hissettirdiler. 1994'den itibaren Azeri petrollerine yaplan yatrmlar ve Bak-Ceyhan boru hatt ana haber kalemim haline gelmiti. Yazdm 3000'e yakn petrol haberi ile Trkiye'de isim yaparken, yabanc basn tarafndan bamsz kaynak olarak kabul edilmeye balandm. Azeri dostlarma gre, bu projenin gereklemesi benim takibim olmadan mmkn olmazd. Hem ngilizlerin oyunlar, hem Aliyev'in, hem Amerikallarn oyunlarn ortaya karmak; Ruslar ve ranllar rezil etmek ve Trkiye'nin yapt hatalara zamannda mdahele etmek grevimdi. Bu arada haftada be gn kan Zaman gazetesinin haber merkezini idare etmek, haftada Azerbaycan Zaman'a ke yazs sunmak, CHA temsilcisi olarak Trkiye'ye gnde be haber yazmak, haftada Trkiye Zaman'a bir ke gndermek rutin ilerimdi. Bata BBC Azerice servisinin olmak zere saygn yabanc haber ajanslarnn haber dorulayan bamsz kayna haline gelmitim. Tam bir ' Newsman', haber adam, 'haber manya' olup kmtm. Grcistan, Ermenistan ve Rusya haberleri avucumun ii kadar yaknd. Trk televizyon ve radyolarna konuan Trk gazeteci olmak ayn bir heyecan veriyordu. Azerbaycan Lideri Haydar Aliyev'in ierideki ve dardaki temaslarn, programlarn izlemek ksa srede Azerbaycan Cumhurbakanlnda kredi oluturmutu. Aliyev, yurt dna gtrecei muhabirleri zenle seerdi. Masraflar karland iin bu tm gazetecilerin arzusuydu. Yabanc gazeteci olarak Aliyev heyetindeki tek muhabirdim. Azeri meslekdalarma gre, Aliyev heyetindeki tm gazeteciler mutlaka ajand. Azatlk Radyosu iin alan rahmetli Elmira Ahmetli, Azeri istihbarat, Elmira Akndov Rus istihbarat, u anda milletvekili olan Amerika'nn Sesi Radyosu temsilcisi Rafael Hseynov gya CIA adna alyordu. Geriye kalan bendenizde Azeri dostlarma gre MT adna alyor olmalydm ki, Aliyev beni de yanna yaklatryordu. Aliyev, KGB'nin eski eleman olarak hala Andrapov tarz bir diktatr polisisthbarat rejimi ynetirken, yanna istihbarat olmayan birini almazd onlarn mantna gre. En yakn Azeri dostlarm bile' Bizim MT dindar, milliyeti birini eleman yapmaz' eklinde kendimi savunmam anlayamyor, gerekemi komik bularak byk altndan glyordu. Azeri meslektalarm artk bana ' 007 Trk James Bond'u diyordu. 1998 cumhurbakanl seiminde Aliyev'in seim fotoraflarn ve aile albm iin zel fotoraflarn ekmek iin Zaman Gazetesi'nden Kemal Kazaz ve beni kullanmas, iddialara ty dikti. Aliyev'in 35 yllk zel fotorafs bile beni kskanm, 6

zel fotolar iin gtrldmz zel yerlere kendisinin bile gtrlmediini sylemiti. Aliyev fotolar beenmi, Alman ve Rus fotoraflarn ektiklerini beenmeyerek bizimkileri hem seimde kullanm hemde bytrek her tarafda astrmt. Diktatr Aliyev'le ilikileri korumak iin belki bu gerekliydi, ama hereyinde bir snr vard. Aliyev'i en ok kzdran Elibey, sa Kamber ve Azeri muhalefeti ile olan dostluklarm idi. 'Trk James Bond'u taklmalarn makaraya sararken, beni ok eden teklifi aldm. Aliyev'in sadece kendisine bal zel bir istihbarat tekilat daha vard. Basn izlemekle grevli zel eleman bir gn beni odasna ard. Aliyev, kendisine bal zel istihbarat eleman olmam istiyor, dzenli rapor istiyordu. 2. Abdlhamit'in Yldz stihbarat gibi sistem kuran Aliyev, salamal istihbarat yapar, resmi istihbarat bilgilerini kendine bal, kimlii sadece kendince bilinen zel elemanlarna teyit ettirmeden inanmaz, alt adamlar hakknda kaln dosyalar tutard. Benim tarafsz, drst, rvet yemiyen her olay derinlemesine aratran zelliklerim dikkatini ekmiti. lk talep edilen raporlar, rvet alarak haber-antaj yapan Azeri gazetecilerin listesi ve sivil toplum rgt ad altnda Hristiyan misyonerlikte bulunan 38den fazla yabanc kurulularn rvetle satn ald yerel yneticilerin isimleriydi. Azerbaycan'dan 'Gazeteci-Ajan' olmamak iin Temmuz 1998'de sratle ayrldm. Daha dorusu, benim Aliyeve ajanlk yapmaya baladm iftirasn atan idarecimin igzarl ile acilen tayinim kartld. Gya beni koruyorlard. Bana iftira atan kardeim 1999 ylna Ankara Zamana gelip gzyalar iinde helallk istemese, iftiray fark edemiyecek kadar saftm. Kskanlk, hrs ve kindarlk iyi insanlarda da bulunur. nsanlar hakknda hsn zan eder, iyi dnrm. Bu bir hadistir ve mslmann ibadetidir. O arkadam afv ettim mi? Ben helal etsem bile ulvi heyetin kutsi ahsi maneviyesi afv etmiyebilir... nk ben Azerbaycana dnmeye deil lmeye gelmitim. Bu hakikat samimiyetle bana tayin mektubumu uzatan Zaman Gazetesi Genel Mdr Hsyein Glerce ve Ankara temsilcisi Hidayet Karacann yzne syledim. Kaderinizden kaamazsnz ama ihlasl halis niyet sevabn ihmal etmemelisiniz... ' 007 Trk James Bond' lakabnn Ankara'da yl sren diplomasi muhabirlii yllarmda beni glge gibi takip ettiini sylemeliyim. Diplomasi muhabirinin ii gc Ankara'da diplomatik misyonlarda alan pek ok resmi ve diplomat gzken gayriresmi yabanc ajanla lks otel lobilerindeki resepsiyonlarda, bykeliliklerde, zel yemeklerde lak-lak etmektir. retim grevlisi, Babakanlk maviri, brokrat, i adam, emekli bykeli, asker veya danman grntsnde pek ok MT eleman kendileri ne kadar aktrmasada haber kaynamd. Bu bilgileri kullanmak maharet ister. Speklatif bilgi ile gerek bilgiyi birbirinden ayrmak bazen ok gleir, yanlglara der veya hedef saptrmaya ynelik politikalara alet olduunuzu hissedersiniz. Ama salam muhakeme yaparak sizi ynlendirmeye alanlar kendi silahlar ile vurursunuz. Tersini yazarsnz. MT, eleman olarak benim gibileri deil yzde yz emredileni yapanlar seer; kimi kullanacan iyi bilir. Azeri dostlarma gre, Sovyetler Birlii'nde yaasam kesinlikle KGB tarafndan kefedilirdim. MT'in KGB gibi olmad gereine asla inanmadlar. Herey Azeri istihbaratnn kaplarn gazetecilere amas ile balamt. '' Btn gazeteci arkadalarm devletimizin hesabna ajanlk yapmaya, istihbarahat birimlerimizle ibirliine aryorum '' diye gayet samimi ve ciddi bir teklifi bizatihi Azerbaycan Gvenlik Tekilat bakann azndan iittiimde kulaklarma inanamatm dorusu. Etrafma yle bir bakndm; 60'a yakn meslekdamn istisnasz hepsi glyordu. Tarihler 5 Nisan 1998'i gsteriyordu. Tarihinde ilk defa Azeri istihbarat tekilat kaplarn gazetecilere amt. lerindeki tek yabanc gazeteci bendim. 'Ajanlk kt bir ey deildir ' diye devam eden yetkili az konumasn yle srdrd : '' Gazeteciler itimai-siyasi devlet adamdr. Siz heryere maallah bizden daha hzl giriyorsunuz; yazdklarnzla kamuoyu oluturuyor, devlet srr olmas gereken hassas konular bile irdeliyor, dkp sayorsunuz. Ayn vatan iin almyor muyuz, o halde gelin yazlmamas gereken konular tesbit ettiinizde bize bilgi verin; lkemizde i bar ve istikrar bozulmasn,gereken nlemleri biz hemen ylaniyan uyandrmadan alabilelim. Sansasyon iin lkenizi datmayn. Siz yazp izdikten sonra kimseyi yerinde bulamyoruz. Telefonlar dinliyoruz, ama herkesin telefonunu dinlemeye kimsenin gc yetmez. En vatansever gazeteci vatan hesabna alandr. Unutmayn yazdklarnz okuyan yabanc istihbarahat birimleri aleyhimize planlar hazrlyor. Gelin elele alalm.'' 7

Azerbaycan Gvenlik tekilatn gezen Azeri meslekdalarma yaplan ajanlk teklifini dinleyen tek yabanc, aslnda karde, dost lke olmamz itibaryla yabanc olmayan tek Trkiyeli gazeteciydim. Demokrasi ve basnla effafln bu kadar ilerlediine gerektende amamak elde deildi. Azeri meslekdalarmz cesurca, dudaklar uuklatan sivri sorularn ekinmeden Gvenlik Tekilatnn bakan Namk Abbasov'a yneltirken, tabii herkes eskiden olduu gibi bir elin daha sonra kendilerini tutup, karanlk dehlizlerde ikenceye tabi tutmayacandan emindi. Aklma birden ajan filmlerinin tartlmaz gzdesi 007 James Bond geldi; acaba o da gazetecilik yapm myd? Souk sava dneminde KGB'yi modern teknolojiyi de kullanarak evik zekasyla atlatan, binbir tehlikeden syrlan, grevini hep baaryla tamamlayarak ngiliz kraliesine balln ifade eden mehur ajanla gazetecilerin mesleki zellikleri arasnda balant kurmaya altm. Amerikan karlarn korumak iin dnyann drtbir yannda zgr basn destekleyen ve nemli noktalarda bulundurduu yerli, yabanc ve tabii ki Amerikal gazetecileri bir nevi istihbarahat eleman gibi kullanan, bazen onlar operasyonlarnn iine iten CIA'de acaba gazetecilere aktif ajanlk teklifinde bulunmu muydu ? Ya KGB; yabanc lkelere gnderilen Tass ajansnn muhabirleri ayn zamanda ajan myd acaba? Sovyetler dneminde ierde ve darda alan gazetecilerin acaba kata ka ayn zamanda ajand? Peki, dnyadaki bu tecrbeden elbette yararlanan MT, Trk basnnda alan gazetecilerle nasl bir ibirlii yapyor; bilgi alveriinde bulunulan gazeteciler hangi kstaslarla seiliyor; ajanlk yapan vatansever meslekdalarmz kimlerdi acaba? Acabal sorularm tkenmedi. Dalgn, dalgn bu tip ilgin sorularma kendi kendime cevap ararken yukardaki ifadelerin sahibi Namk Abbasov, kendisinin 20 yl gazetecilik yaptn, emekli oluncada yine gazeteci olacan samimi duygularla mtebessm bir ehreyle aklad. Gerek bir vatansever olan Abbasov, Azeri meslekdalarmza nemli bir hatrlatmada bulunmay ihmal etmedi : '' KGB'de Sovyetlerle beraber gitti, imdi iinde olduunuz bina ve tekilat bamsz Azerbaycan iin alyor; hala KGB diye bize pheli bakanlar, lekelemeye alanlar uyann. lkesi iin ajanlk yapmak ereftir; provokotrlk yapmayn, vatannz iin aln.'' Dorusu ok etkilendim, Abbasov'a hak verdim. Azerbaycan'n bamszln korumasnda nemli bir grevi baaryla eda eden bu tekilat artk tamamen Milli. Topraklarnda Rus ss ve askeri bulundurmayan tek BDT lkesi olan Azerbaycan'n istihbarahat alanndaki baarsnda da kukusuz Cumhurbakan Haydar Aliyev'in rol bykt. Tekilatn mzesini gezerken Haydar Aliyev'le ilgili iki stand ok ilgimi ekti; zaten mihmandarmzda uzun uzun anlatt Aliyev'in istihbarahat alanndaki baarlarn. 1960'larda tekilata Aliyev'in bakanlk etmesinden balayarak 1985'e kadar ordu ve tekilatda alan personelin Azeriletirilmesi zirveye ulam, 1993'den itibaren ise tamamen mililemiti. alan Rus personel yolcu edilmi tekilat yzde 70 orannda Azerilemiti. Halen Kafkaslarda karklklar srererken Azerbaycan'da istikrar ve bar bozmak isteyen gler kt emellerin bu nedenle hayata geiremiyordu. Aliyev lkesinin her noktasna hakim olmas sayesinde, kar istihbarat annda elde ediyordu. Kafkas ve Orta Asya lkelerinde Azerbaycan'da ki kadar gibi hr ve bamsz yayn organlar yok; anlayacanz burada muhalif sesler der eski Sovyet lkelerine nazaran susturulmuyor, demokratik bilin ise sratle geliiyordu. Trkiye'de olduu gibi yazlmayan hi bir ey kalmyordu. Abbasov basn mensuplarna soruyordu : '' Hereyi yazmanza gz yumuyoruz, daha ne istiyorsunuz. ok aklamalar m? '' Azerbaycan Gvenlik Tekilatnda geirdiim 5 saati inann hi unutamayacam. ok aklamalar yapmayacan syleyen Abbasov, en azndan beni ok etmiti. Gazetecilikle ajanlk arasnda fazla bir fark olmadn rendim o gn. Gazetecilere herkesin niye pheyle baktn imdi daha iyi anladm. Ajan olmak yada olmamak ite btn mesele buydu! Sovyet anlayna gre gazeteci ajan demekti. KGB'nin patrolu olmu Yevgeni Primakov bir gazeteci deilmiydi? ek Cumhuriyeti'nin bakenti Prag'dan yayn yapan Amerikan Kongresi'nin maliyeletirdii Azatlk ( Liberty ) radyosu, Namk Abbasov'un ok giriimine ok yaklamm zerine ertesi gn Faruk Arslan' MT ajan ilan ediyordu. Sadece beni deil, Bak'de Hrriyet gazetesinin temsilciliini yapan rfan Sapmaz'da gya MT ajanyd! in tuhaf taraf bu duyuruyu yapan Azatlk radyosunun Azerbaycan masas efi Mirza Hazar'd. Mirza Hazar, Guba kentinden Bir Da Yahudi'siydi. Azerbaycan'da onun MOSSAD ve CIA'ya alt iddialar ayyuka kmt. pin ucu karlm haber bltenlerine haber veren haberciler, Aliyev aleyhtar olduu srece ekmek yiyordu. Mirza Hazar, Bak'de 8

muhalif grlere sahip 9 acar muhabire haber karl yksek cretler deyerek Aliyev rejimini ykmaya alyordu. Tuhaf ama gerek. lerinde tek tk Aliyevciler Elmira Ahmedova ve Rusa masasna alan Elmira Akndov ise Rus istihbaratna alyordu. Oysa para kayna olan ABD ve Amerikan petrol irketleri Aliyev'den petrol paylar kopartabilmek iin lkelerinin d politikasn bile deitirmiti. Kim kimin adamyd, kim kime alyordu ? Belli deildi. Neler oluyordu? Kafkaslarda oyunlar ve aktrler karmakarkt. nk Kafkas politikalar petrole endeksliydi. Petrol ok can alan, lkeleri kartran, darbelerin, suikastlarn gerekesi olan kara bir nesneydi. O nesne Kafkaslar fokur fokur kaynatyordu. Acabal sorularma MT eski mstear Mehmet Eymr, azl dman ANAP lideri Mesut Ylmaz'n cumhurbakan seilmemesi iin ubat 2000'de ikamet ettii ABD'den web sitesi anca cevap bulabildim. Eymr "Genel Yayn Ynetmenleri" de dahil baz gazetecilerin MT'e altklar iddiasyla birlikte "Daha 20 kadar Ajan Gazeteci var" szleri, ajans gazetecilik mefhumunu ilk kez lgatmza ciddi biimde girdirdi. Eymr, Fatih Altayl'nn MT ajan olduunu ifa ederken dierlerinin isimlerini vermemeyi tercih etmiti. TGC Bakan Nail Greli'nin rahatszlk duyduuna dair MT'e mektup gndermesinin ardndan MT Mstear enkal Atasagun nihayet beklenen tarzda aklamasn yapt. Atasaun'a gre, MT'in kulland gazeteci yoktu! Atasagun'un bu aklamas banda bulunduu rgtn ajanlarn deifre etmemeye ynelikti. 1996 ylnda ABD'de yaanan benzer bir "ajan gazeteciler" tartmas CIA ile yakn ilikiler ierisinde bulunan MT'in uygulamalarna da k tutuyordu.Tartmann kaynan, Richardson&Murtha yasa tasars oluturuyordu. Tasar ile, CIA'nn gazetecileri kullanmasn tamamen yasaklamas hedefleniyordu. Dnemin CIA Bakan John Deutch'un, istisnai hallerde kullanma izin verilmesi iin D likiler Komisyonu'na bavurmas ile durum deiti. Tasarya, CIA'nn istisnai hallerde zel izinle gazetecilerin kullanabilmesi hakk eklendi.14 bin yeli Profesyonel Gazeteciler Dernei, CIA'nn gazetecileri kullanma isteine, gazetecilerin gvenli alma ortamlarn zayflatt iin byk tepki gsterdi. Bu gerei somut rneklerle de ortaya koydular. Ancak, btn bu itirazlar tasarnn yeni haliyle 1997 ylnda yasalamasn nleyemedi. Bylece CIA'nn ajan gazeteciler kullanmas iin, 19 yl aradan sonra yasal klf da hazrlanm oldu. Zira ABD de, CIA'nn gazetecileri "ajan" olarak kullanmas, 1977 ylnda Senato stihbarat Komitesi'nin soruturmas ile yasaklanmt. Senatr Frank Church bakanlndaki Komite, 1976 yl itibariyle CIA'nin 50'yi akn gazeteciyi "ajan" olarak kullandn ortaya karmt. Komite soruturmas, CIA'nn kulland gazeteciler arasnda, yayn ynetmenleri, editrler, muhabirler ve yurt d temsilciler olduunu gsterdi. Ajan gazeteciler arasnda, Watergate skandal ile ne kan Washington Post muhabiri Ben Bradlee, Pulitzer dll Miami News muhabiri Hal Hendrix, nde gelen basn sendikacs Joseph Alsop da vard. CIA'nn ajan yelpazesi, Radio Liberty, Washington Post, New York Times, Reuters, Associated Press, Newsweek, CBS gibi dnyaca tannm yayn kurulularna kadar yaylm durumdayd. CIA, ajan gazetecileri bazen kamuoyu oluturmakta, bazen de istihbarat toplamakta kullanmt. stelik sadece Watergate skandalnda olduu gibi yurt iinde deil, Musaddk darbesinde olduu gibi yurt dnda da gazeteciler yaygn olarak kullanld. Basna szan resmi belgelere gre CIA ran'da Musaddk' devirmiti; Dileri Bakan Albrihgt bu nedenle gete olsa Nisan 2000'de zr diliyordu. Musaddk olay konusunda New York Times'n yaynlad resmi belgelerde, basnn nasl kullanldna dair de net bilgiler veriliyordu.CIA, Musaddk hkmetinin azli iin ah Rza Pehlevi'ye grevden alma yazs yazdramaynca, bunu kendisi Kraliyet tarafndan yazlm gibi kaleme ald. Ardndan da, Associated Press ve Newsweek dergilerini kullanarak yaynlatt. New York Times'n Tahran muhabiri Kenneth Love'n belgeyi yaynlarken kulland, "ran gazetelerinde ertesi gn yaynlanacak" ifadesi ise, iin oyun boyutunun en ak delili idi. Bu arada CIA'nn Musaddk darbesi srasnda bir ran gazetesinin patronunu, 45 bin dolar vererek satn aldn da belirtmekte fayda var. CIA'nn "ajan" gazetecilere dknl ortadayd. phesiz, gazetecileri kullanan tek rgt de CIA deil. ngiliz MI6'nn yine kendi belgelerine dayanarak, Endonezya'daki Sukarno darbesi iin Reuters, BBC ve Observer yayn kurulularn kulland ortaya kmt. Hatta KGB'nin bir Trk gazeteciyi, Afganistan sava srasnda mcahitler hakknda bilgi toplamak iin gnderdii de, KGB arivleri alnca gnyzne kt. Hele Trkiye'de 28 ubat srecinde yakndan ahit olduumuz, her gn gizli bir kaset veya 9

rapor yaynlayan "dmeci" ve "tetiki" gazetecilerden sonra, Atasaun'un"ajan gazeteci yok" iddias biraz havada kalyordu. Bu insanlarn deifresi iin yeni Mehmet Eymr'ler beklemek yerine, bir gn MT'in de arivlerini amasn beklemek daha gvenli olabilir.. Kimbilir, belki MT de bir gn alr... Atasaun'un aklamasndan sonra www. atin.org nvanl web sayfasnda yaymlanmasna ramen yukardaki szlerin kendisine ait olmadn ileri sren Eymr, " Ne MT'in elemanlarn aklamak gibi bir misyona talibiz, ne de medyann saygdeer emekilerine dil uzatmak gibi anlamsz bir tavrn iine gireriz. Yazdkarmz kimi rahatsz ediyor, kim stne alnyorsa muhatabmz o dur. " ifadelerini kullanyordu. Eymr'e gre, ibirlii ile satlmak arasndaki fark uydu: " Daha nce de belirtmitik. Biz her Trk vatandann ( basn mensuplar dahil) Milli stihbarat Tekilatn sevmesini ve milli birlik ve btnlk iin ona hizmet vermesini arzuluyoruz. Gelimi toplumlarda basn-istihbarat ibirliinin bir ok misali var. ABD'de byk tartmalardan sonra stihbarat Tekilat'nn basn mensuplarn "faaliyet eleman" olarak kullanmas yllar nce yasakland. Buna karn, mesela sadece "Terr Konusunda" faaliyet gsteren "Haber Ajanslar" var. Bunlarn mensuplar, o konuda uzmanlam kiiler. stihbarat tekilatlar bu kiilerin bilgi ve belgelerinden, tecrbelerinden ak bir ekilde yararlanyorlar. Bazen istihbarat tekilatlarnn ulaamad bilgilere onlar ulayorlar. Kimse bu ibirliini onur krc ve erefsiz bir davran olarak alglamyor. nsanlar istihbarat tekilatlarnn, devletin vazgeilmez ve nemli bir unsuru olduuna inanyorlar. " Bu tartmalar ilgi ile izleyen Azeri Bykeli Memmed Nevruzolu'de Atasaun'un ciddi olup olmadn merak ediyor ve ekliyordu: " Sovyet dneminde Itar Tass'n tm muhabirleri KGB ajanyd. nemli olan ite deil dta istihbarat yapabilmek. Bunun iinde para lazm. " stihbarat pahal bir iti. Trk basnnda elbette MT ile birlikte alan ve servisleri emir telakki ederek speklasyon, provakasyon yapan gazeteciler vard. Bir istihbarat adna almak gazetecinin tarafszlna, bamsz dnceye leke drrd. MT- gazeteci ilikileri effaf olmalyd; kapal kaplar arasnda gelip giden dosyalar varsa bunun adna gazetecilik deil Trke muhbirlik denirdi. (Azerice muhbirlik gazetecilik anlamna geliyor. ) Ak bilgiyi medyada yazmak istihbaratlk deildi, yazmadan jurnallemek veya kastl ynlendirme yazmak ise gazetecinin ii olamazd. Gazetecilerin yolu ajanlarla kesitii iin tehlikeli bir kavakta duruyorlard. Hi bir zaman ' 007 Trk James Bond' olmadm, 'Azeri Bond'luundanda katm; sadece gerekleri arayan, cesur, tarafsz, bamsz bir gazeteci-yazardm. MT'in 007 Trk James Bond'u Yeil kod adl u anda Albay olmas gereken Mahmut Yldrm ve Susurlukta mefta olan Abdullah atl gibilerdi. Burada itiraf etmek zorundaym ben hi bir rgt, irket, devlet veya istihbarat hesabna almayan, almam, almayacak kadar zgr bir gazeteciyim. Bu nedenle bamsz kaynak olarak yabanc ajanslar Bak'de grev yaparken hep grme bavurdu. BBC, hatta beni ajan ilan eden Azatlk radyosu. Azeri kardelerimin sand gibi MT eleman kesinlikle deilim. CIA' ya, Rus istihbaratna altmda iddia edildi. kr Allah'a bir tek MOSSAD ajan diyen kmad. Bu kitab yazaken ka defa beynimim kitlenip, ryamda yazmaya devam ettiimi hatrlamyorum. imdi yerinize skca yerlein ve okumaya balayn. Ama hatrlatmak zorundaym; bu film gerek. 007 James Bond'un filminde grdnz illzyonlar ve aksiyon sahnelerinin bilin altnda oluturduu yanlsamalar bu kitapta yok!.. Aralk 1999da stanbulda yaplan AGT Zirvesi, 62 hkmet ve devlet bakann stanbul'a toplad; ama gazeteciler korumalardan bir trl liderlere yaklap da bir ift laf alamad. Zirveyi diplomas muhabiri olarak izliyordum. Bir eit saklamba oynanyordu. Gazeteciler, liderleri adeta 'koklayarak, scakln hissederek' zel haber yapyordu. 'ri gazete'nin 'byk yazar' Fransa Cumhurbakan Chirac'n elini skmann scakln bir ke yazsna yayarken, kimisi liderlerle kazara ektirdii bir fotorafn altn doldurdu. Kimisi de Clinton'la randevu alamamann haberini tam yarm sayfa yapt. Hem de byk bir gazetecilik baars olarak lanse ederek! Ben onlardan geri mi kalacaktm? raan Saray'nda asrn anlamalar imzalanyordu. BakCeyhan'la ilgili yaptm haber says bini getiinden gazetecilere '5 bin sayfalk anlamann altnda benim adm da yazlmaldr' diyordum. Clinton ile aramzda metre vard, tam kar karyayz. O da ne? Bana, gzlerimin iine bakyor. Fotorafn ekiyorum, yine bakyor. ok da scak, sempatik... Bakyoruz... Adeta, 'Faruk, bu kadar yazdn, anlamay sonunda imzaladk, artk mutlu olabilirsin' diyor. Bu 10

arada gazeteciler Clinton'n nereye baktn grmek iin gzlerini bana dikiyorlar. Bu bakmalar ok uzayacak. Clinton' nereden tandm konusunda speklasyonlar yaplacak, diye gz krpyorum ona. Amacm baklarn benden uzaklatrmasn istemekten te bir ey deil. Clinton, sonunda glmseyerek Demirel'e bir eyler sylyor ve bana bakmaktan vazgeiyor. O gn diplomasi muhabrlernin dilinde dolaan espiri tarihe geecek cinsten: Faruk Arslan Bill Clintonla keiti ve Bak-Ceyhan'la ilgili anlama imzaland. Faruk unutma! Clinton Monica Lewinski ile de byle keiirdi!.. Taha Kvan kesinde kitabmn reklamn Yeni afak gazetesinde yapan Fehmi Koruya u yorumundan dolay teekkr ederim. Bu scakta ekilir mi? yaknmanz duymuyor deilim. Ancak, heybemize doldurduumuz hafif tertip kitaplar yannda yaz mevsimini verimli geirmeye yarayacak eserlere de ihtiyacmz var. Mehmet Barlas da Bodruma ar kitaplarla gitmi, unutmayn. Bu sebeple, dnyamzn ald yeni biimi daha iyi anlayp alglamamza yarayacak iki kitap tavsiyem olacak... Kadife devrim tr bir deiikliin yeni adresinin Azerbaycan olaca herkesin dilinde. Hatta bazlarna gre, Grcistan ve Ukrayna bir girizght, esas hedef Orta Asyadaki enerji kaynaklar... Bugnlerde devreye giren Bak-Ceyhan petrol hatt asndan da nemli bu beklenti. Kanadada yaayan gazeteci Faruk Arslann Hazarn Kurtlar Vadisi Petrol mparatorluundaki G Savalar adl eseri, sada-solda okuyup zihninizin bir tarafna attnz ucu ak bilgileri anlalr klacak sizin iin... Etrafndaki pek ok gelimeye hazrlksz yakaland Trkiye; Azerbaycanla bir ara ilgilenilirdi, buna ramen etkisi snrl kalmt. Bundan sonra yaanacaklar etkileyebilmek iin de grnenin tesini sorgulayan bilgilere ihtiya var. Azerbaycan avucunun ii gibi bilen, ynetici kadroyla hsmlk ilikisi bulunan Faruk Arslan her sayfas bir roman heyecanyla okunan kitabnda ite bu imkn sunuyor okuyucuya... (Karakutu Yaynlar: Tel.: 212- 519 8374; Faks: 212- 519 8377). Bu eserin ilk basksn yapan Karakutu Yaynevlerinin sahibi Rasih Ylmaza kranlarm sunuyorum.

Gazeteci Yazar Faruk Arslan Toronto, Kanada 15 Mays 2011

11

1. BLM KURTLARI NNDEN IKARAN LK PETROL Azeri petrolnn tarihi serveni, bugnk ' Kurtlar Vadisi' perspektifini de iziyor. Petroln bulunmas ve deerinin anlalmasyla ' petrole hcum ' 1,5 asr ncesine dayanyordu. Ateler diyar olan Azerbaycan ve o zamanlar kk bir sahil kasabas olan Bak Zerdt mezhebinden olanlarn taptklar nesne; "ebedi ate stunu "topraklaryd. nemli ategah atee tapanlar tarafndan ibadet yerine evrilmiti. Bunlar Surahan, Pirallah (Artyom Adas ) ve uban dandayd. Bu da Zerdiler'in en nemli tapnayd. Fakat daha sonra bu merkezler dald. 19. asrn ortalarnda Bak'ye gelen Aleksandr Dumas ategahlardan ok etkilenmi ve gnlnde onlardan geni biimde bahsetmiti. Bak'nn Muhammedi Ky'nde binlerce yldr hi snmeden devam edegelen ate, suni deil, doal kaynaklarda besleniyordu. Petrol kalntlarn ieren ve kire tann yarklarndan kaak yaparak gelmi alev alan gaz, ateperestliin bu mekanda neden doduuna da bir bakma aklk getiriyordu. Trklerin eski dini amanistliin merkezi Surahan idi. ark mitolojisine geen hi snmeyen atein srr szan anlatld zere bu gazd. Bu topraklarda bol miktarda bulunan yal kara madde ok daha nceleri kefedilmi, ancak sanayi devrimi henz gereklemedii iin mistik bir hviyete brndrlmt. Tarihi seyri iinde uruna kanlar dkld, lkelerin snrlarn deitirdi, kara altn denilen bu sv madde iin. 20. yzylda ise, modern anlamda insanlarn birer ticar '' Put '' haline getirdii nesne haline geliverdi. yle ki bu maddeye daha dorusu bu zengin sv maddesine sahip olan devletler, dier lkeler zerinde sz sahibi oldu, onlar hkmranlk sahasna ald. Zenginlik kaynaklarnn salad ynetsel avantajlar insanlar ve lkeler zerinde acmazca kullanan zenginlik sahibi lkeler, bir insanlk dram sendromunun da ilk ateleyicisi oldular. Kara altn, kara bela haline gelmiti. Tarihilere gre, Aberon yarmadasnda petroln kartlmasnn 2500 yl akn ya var. nl seyyah Marco Polo izlenimlerini yanstt seyahatnamede, 13. asrda Aberon'da kazlm kuyulardan kartlan ' kara madde' den halk evlerini aydnlatmak iin faydalandn yazyordu. Askeri maksatlar iin kullanld gibi, ifa bulmak iinde yararlanlan tr mevcuttu. Kafkas dalarnn bir paras olarak Hazar Denizi kylarna kadar uzanan Aberon yarmadasndaki Bak yaknlarnda ya kartldn kaytlarna geiren Polo, bu yan yemekte kullanlmak iin uygun olmadn, yakma iinde kullanldn yazar. Ayrca bu yan develerde uyuz hastalna iyi geldiide Polo'nun seyahatnamesinde yer alr. Halen kullanlan Neftalan petrol Polo'nun tanmlamasna tpatp uyuyor. M.. yazlan eserlerde, eski seyyahlara ait bilgilerde gemite Bak'den el kuyularndan petrol karldndan, tuz imalatndan bahsediliyordu. Yunan, Arap, Fars, Rus ve Trk seyyahlar buradan develerle petrol tandn naklediyor. eri ehirde bulunan Buharallar ve Hindistanllar kervansaraylar Bak'nn 14.-15. asrlarda Orta Asya ve Hindistan'la ticaret yaptnn en bariz gstergesiydi. 1813'te Rusya ve ran arasnda imzalanan '' Glistan '' anlamasyla Kuzey Azerbaycan Rusya tarafndan resmen ilhak edildiinde henz petroln deeri dnyada bilinmiyordu. Bak, Rus arlnn bir dkalnn kk bir parasyd. 1846'da Bak'de 8120 kii yaklak 1600 hanede yayordu. Bak kk bir sahil kasabas grnmndeydi. ilk petrol bulununca, 1859'da Bak Rus blge valiliinin merkezi yapld ve bir ky grntsnden kurutularak sratle bymeye balad. ehir kalelerle epeevre sarlyd. Kalenin etrafna derin hendekler kazlm ve bylece ehrin emniyeti salanyordu. Sokaklar dar ve eri, evler tek katlyd. Dikkate deer bina mevcuttu. irvanahlar Saray, iftkale ( Goakala) kaplar, Bak Han Saray ve efsanevi Kz Kulesi. Kz kulesi hakkndaki rivayetler eitli. Bunlardan en tutarl; " lk ad Gzetci kulesiydi, daha sonra ksalarak Gz kulesi oldu. Muhabet, ak ve metaneti temsil ettii iin temsil babndan ad Kz Kulesine evrilmiti. Bir rivayete gre ad Kuz kulesi idi. Eski Trkede gc temsil ediyordu. Kulenin altndan yne yolu vard. Ramana kalesine, Bibi Heybet Mescidine ve Kurt kapsna. Dnya tarihinde ilk defa petrol, bu nvanyla Azerbaycan'da bulundu. lk petrol endstrisi Azerbaycan'da kuruldu. lk bulunan petrol, Aberon'da Surahan kasabasnda olduka s, 15-30 metrelik derinlikteydi. Bak'de 1829 ylna kadar, elle kazlm 82 petrol kuyusu bulunuyordu. O zamana kadar petrol 12

endstrisi ilkelde olsa gelimeye balamt. pdidai usllerle petrol kartlan bu kuyulardan verim alnamyordu. arlk hegomanyas altndaki Azerbaycan'da petrol endstrisi devlet tekeli eklinde idare ediliyordu. 1854'de bir Aberon sakini, 35 metrede ilk petrol kuyusunu kazd. Aslnda ilk kuyular 1806'da 50, 1821'de 120 adet olduka s olarak kazlmt. Ancak bu devirde petrol deiik amalarla evlerin ve ehirlerin ya lambalar ile aydnlatlmas iin kullanlyordu. 1848'de mhendis Marcus Semyonov, Azerbaycan topranda dnyada ilk defa teknik sulle petrol kuyusu kazd. Bu kuyudan petrol 1847'de fkrd. Amerikallar bu tarihte petrol, kellik ilac ve mide kramplarna ifa olarak kullanyordu. Amerika ktasn batanbaa gezen gezginler, kk ielere doldurduklar petrol ila diye yutturuyordu. Azerbaycan ise petroln deerini oktan anlam, kuyu stne kuyu kazyordu. ABD'de ilk petrol bulan Albay John Drake ilk petrol kuyusu sondajn Bak'den 11 yl sonra yapmt. Azerbaycan'da ise mekanik sondaj ve endstriyel petrol retimi oktan balamt. 1863'da Pirallah adasnda mekanik sullu petrol kazma almalar baarszlkla sonuland. 1869'da Allahyar Balahan'da yeni sulle kuyu kazldnda 10-15 metreden gelen grlt ve seslerden korkularak i yarm brakld. NOBEL KARDELER 1847'de Bak'nn Bibiheybet blgesinde mekanik usllerle ilk petrol kuyusu ald. Bu petrol bulan ve ileten nl sveli Nobel kardelerden bakas deildi. Bak'ye gelen ilk Nobel kimyager Robert Nobeldi. Nobel kardelerin babas Immanuel sveli bir mucitti. Rusya'ya gmen olarak gelmi baba Nobel snai bir irket kurmu, daha sonra bu irketin bana dier olu Ludwig gemiti. Silah imal eden bir irket kuran Ludwig ayrca harap durumundaki Rus topraklarna ok uyan ' Nobel tekerlei'ni icat etmiti. Kardelerden bir bakas Alfred hem kimya hemde maliye eitimi almt, gayet yetenekliydi. St. Petersburg'daki retmenin de tevikiyle, nitrogliserin zerinde almalar yapm ve sonuta, tm dnyada tannan ve kendisinin Paris'ten idare ettii byk bir dinamit imperatorluu kurmutu. Robert ise yapt ileri batrm nihayetinde kardei Ludwig ile almaya balamt. Silah imali iin Ruslarla anlamaz yapan Ludwig ihtiya olan ceviz kerestesini almak zere kardei Robert'i Kafkaslara, Bak'ye gnderirken bunun Nobel kardelerini petrol macerasna srkliyeceini bilmiyordu. Bak'nn petrol havasn koklayan Robert, kendisine verilmi yirmibe bin Ruble kereste parasn babas ve kardeine sormadan rafineri iine yatryordu. Byle Nobeller fiilen petrol iine giriyordu. Ald rafineriyi verimli hale getiren ve modernletiren Robert ok gemeden Bak'nn en yetenekli rafinericisi olmutu. 1876'da Robert, ilk klandrma ya sevkiyatn St. Petersburg'a yaparken kardei Ludwig olan bitenleri grmek iin Bak'ye geldi. Petrol iine merak saran Ludwig, kendi kiisel nderliinide kullanarak ksa srede Bak'nn petrol kral olmutu. Bu tarihe kadar Amerikan petrol Rus piyasasnda pazarlanyordu. bu petrol Standart Oil'e yani John Rockefeller'e aitdi. Nobellerin kontrolndeki Azeri petrol Amerikan petroln keye sktrmaya balamt. Petrol ulam sorununa bir zm bulan Ludwig f yerine gemilerde yaptrd depolar kullanmay balatarak tanker tamaclnn babas oluyordu. Zoroaster isimli dnyann ilk tankerini smarlayan Ludwig, 1878'de bunu Hazar'da kullanmaya balad. Atlantik'e kadar uzanan petrol nakliyeciliinde bir devrim balatan Ludwig, kurduu byk ve tam entegre petrol kombinesi ile Rus petrol ticaretini ele geirmiti. Nobel kardelerin kurduu Petroleum Producing Company tm imperatorlua yaylm kuyular, boru hatlar, rafinerileri, tankerleri, mavnalarla, stoklama depolar ve kendine ait demiryoluyla ve perakende datm ebekesiyle bir dev haline gelmiti. Tm 19 yl boyunca 11 yl iinde bu denli byyen bir irket bulmak olduka zordu. Ancak kardei Robert Ludwig'in yine glgesinde kalmt, bir gn kardei ile kavga ederek sve'e dnd. Ludwig ise durup dinlenmeden byme peindeydi. Kardelerden Alfred ise daha tedbirliydi, babasnn ar genilemeden dolay nasl iflas ettiini unutmamt. Nobeller Rus imperatorluu iinde petrol datmna hakimdi, ancak Rus hudutlarn dnda ulam zorluu nedeniyle piyasaya girememiti. Balatk denizindeki bir yere petrol ulatrmas byk maliyete ve ulam glklerine taklyordu. Bak'ye 341 mil mesafedeki Tiflis'e gazya nakletmektense, 8000 mil uzaklktaki ABD'ten ithal etmek daha ucuza mal oluyordu. Rusya ve Azerbaycan'daki tketiciler henz pahal gazyan alacak lkse 13

sahip deildi. Nobeller da almak zorundayd. Bu nedenle Bak'y Tiflis'e Batum'a balayan bir demiryolu ina etmeyi planlayan yerli reticiler Bunge ve Palaskovsky, inaat devam ederken petrol fiyatlarnn dmesi nedeniyle yapm tamamlayamyordu. Ancak bir kurtulu aresi bulmakta gecikmediler. Fransz vatanda bir Yahudi olan Rothschild ailesi aranan kand. Petrol tesislerini ipotek eden iki giriimci istedikleri bor paray bulmutu. Rothschild kredisi sayesinde Bak demiryolu 1883 ylnda tamamland. Bylece Batum bir anda dnyann en nemli petrol limanlarndan biri oldu. 1886'da Rothschild'ler Hazar Denizi ve Karadeniz Petrol irketi'ni kurdular ve irkete Rus dilindeki ba harfleriyle Bnito adn verdiler. Depolama ve pazarlama tesislerini Batum'da kurdular. ok gemeden Nobel kardelerde ayn akma uydu. Dnya petrol pazarlarnda 30 yl srecek savan balamas Bak-Batum demiryolunun almas ile balam oluyordu. Batl ve Rus sermayesinin Bak'ye akn etmesinde Nobel kardeler barol oynuyordu. Rothschild'in sahneye kmasyla Nobel kardeler birdenbire byk bir rakiple kar karya geliyordu. Bu rakip ksa srede Rusya'nn en byk ikinci petrol grubunu kuruyordu. ki rakip Avurpa'da Amerikan aydnlatla yayla yarr haline gelince Standart Oil, petrol hakimeyiteni uzun sre devam edeceini anlamt. Amerikan konsolosluklar Standart Oil hesabna istihbarat topluyor, raporlar hazrlyordu. Standart Oil, Nobel kardelerin hisselerinden pay alarak Bak petrolleri piyasasna girmek istiyordu. 1885'de Standart'n stdzey diplomat W.H. Libby St. Petersburg'da bu amala Ludwig Nobel'e teklif gtrd. Nobel kardeleri bu neriye evet demektense Avrupa'da sat tekilatn glendirmeyi yeledi. Rus ve Azeri petrol retiminin byk art gstermesi onlar yeni pazarlar aramaya zorluyordu. Bak'de hayret verici kaynaklara rastlanm bunlara Kormilitza ( Islak Dad ), Altn Pazar ve eytan Pazar ad verilmiti. Bunlardan Drujba ( Dostluk ) adl kuyu be ay sresince krkbin varil petrol vermiti. 1886'ya gelindiinde kaynak sayb onbiri bulmutu. Tm Rusya dzeyinde retilen toplam petrol miktar 1879-1888 aras on katna km, 23 milyon varile erimiti. Bu Amerika'daki retimin bete drdnden fazlasna eitti. Standart Oil, 1885'de bu ilerlemeye nlem olarak petrol fiyatlarn dryordu. Rus petrol ve gazyann kalitesi ve gvenlii konusunda phe uyandran sylentiler yayan Standart Oil, sabotajdan rvete kadar her yola bavuruyordu. 1888'de Rothschild'ler ngiltre'de kendilerina ait ithalat ve datm irketi vuruyor, hemen ardndan Nobel kardeler onlar izleyerek ayn yolu deniyordu. Sonunda Standard Oil, ABD dnda ilk irketi olan Anglo American Oil Company'yi kurdu. Bu irket Rothschild'lerin Londra'da kurduu irketden 24 gn sonra kurulmutu. 1889 ylnda ise Nobel kardeler blgede ilk boru hattn ina ettiler. Yaklak 70 km'lik bu hattn yaplma amac, Bak-Batum demiryolunun dik yamal dalk blgeden geen ksmnda lokomotiflerin 5-6 tanker vagonundan fazlasn ekememesi nedeniyle demiryolunun bu blmn by-pass etmekti. Nobel kardelerden Albert Nobel'in icad olan dinamit de, boru hattnn getii kayalk blgede gzergah amak iin ilk defa burada kullanld. Ludwif Nobel'in 1888'de 59 yanda Fransz Riviera'snda tatilini geirdii bir srada kalp krizi geirerek hayata veda etmesi, yeni bir dnemin habercisiydi. Avrupa'da yaymlanan gazeteler bu arada yanllkla Ludwig yerine Alfred'in ldn yazmt. Daha kendisi hayattayken baslan bu lm ilanlar karsnda Alfred znt duymu ve kendisinin bu ilanlarda sava donanmcs ' dinamit kral ' olarak tantlmas cann skmt. Gazeteler, Alfred'in insanlar sakat yapmak ve ldrmek bahasna muhteem servet kazanm ' lm tccar ' olarak lanse ediyordu. Bu lm ilanlar, biyografiler, ve sulamalar zerinde durup uzun uzun dnme ihtiyac duydu. ve oturup vasiyetnamesini yeniden yazd. Yeni vasiyetnamesinde tm parasn insanln geliimine katkda bulunan kiilere dl olarak datlmasn istiyor ve bylece Nobel ismi lmszleiyordu. Bak'de petrol sanayisini gelitiren, yatrm yapan 6 petrol milyoneri mevcuttu. Hac Zeynel Abidin Tayev, onlarn iinde tek Azerbaycan Trk olanyd. 1863'de Tayev'in davetiyle Bak'ye gelen nl Rus kimyacs Mendeliyev, dier petrol zenginlerinin B.A. Kokoryev, Burmeystr, Lents, Kubanda ise Albay A. H. Noveseltsov olduunu yazyor. Bibiheybet'de deniz kenarnda ok sayda kuyu kazan Tayev'in, hemen yannda bir fabrika kurduunu, Bak'de pek ok bina ina ettiini ve Rusya ile ticaret yaparak , i istikrarszlklara aldr etmeden hatr saylr servet topladn kaydeden Mendeliyev, sadece 1883'de Tayev'in kuyularndan 217 bin ton petrol fkrdna dikkat ekiyor.1860'lara gelindiinde 218 kuyudan 14

petrol kartlyordu. 1873'e kadar geen ksa srede, 20'den fazla basit petrol rafinerisi kurulmutu.1879'da Bak'de 9 olan kuyu says, 1900 ylnda 1710'a kadar ykseldi. 1871'de Balahan' da tekniki usllerle kazlan ilk kuyu hizmete sokuldu. 1872'de petrol retiminde '' Gtr '' usulne son verildi. Tekel sistemi ortadan kaldrld. Bylece Bak petrollerine yabanc sermaye akn balad. 1873 'de 3.9 Pud olan petrol retimi, 1895'te 348 milyon Pud'a ykseldi. 1859'da Surahan'da ilk petrol retim fabrikas hizmete sunuldu. 1873'den balayarak, Bak etrafnda petrol retim blgesi '' Garaeher '' olumaya balad. Bundan ksa bir mddet sonra Kele ve Aeher'de petrol retim kurulularnn inasna baland. Petrol sanayinin gelimesine paralel olarak, dier sanayi dallarda geliiyordu.19. asrn sonlarnda 20.asrn balarnda Bak'de petrol retimi bir hayli artt. 1901'de Bak, dnyada retilen petroln yarsndan ounu retiyordu. Bu yllarda, Bak kt artlarda alan petrol iilerinin istismar edildii bir ihtilal hazrlk merkezi haline getirilmeye allyordu. Bak petrol endstrisi, Stalin, Voroilov ve Kalinin gibi Bolevik liderlerin eitim merkezi oldu. Bak, artk Hazar zerinde kaynayan scak bir devrim yatayd. Bak nfusunun ancak drtde biri Azeri Trkyd; geriye kalanlarn ounluunu Ermeni ve Ruslar oluturuyordu. Lenin kard ihtilalc Iskra gazetesi ite bu muhitle yaylyordu. Nina kod adyla yayn faaliyeti srdlyor, d dnya Bak'den Lenin Iskra gazetesine ulayordu. Bu yeralt faaliyetine petrol endstrisi bilmeden su ortakl yapyordu. Bolevik liderleri yetitiren bu muhit Sovyetlerin gelecekteki Maraali Klementi Voroilov da bulunuyordu. Asl ad Josef Tuavili olan Koba kod adl Stalin, bolevik liderlerin en kanls olacakt. 1901 ve 1902 yllar arasnda Batum'da en baarl sosyalist organizatr olarak Stalin gsteriliyordu.1903 ylnda, Bak'de Stalin'in liderlik ettii petrol iilerinin grevi, Rus lkesi genelinde bir greve dnt; bu kriz zorlukla atlatld. Stalin bu grevden sonra ilk defa tutukland, daha sonra yedi defa daha tutuklanacakt. Onu Bak hapishanesinden karan isim 28 Mays 1918'de ilk Azerbaycan devletini kuracak Msavat akmnn nderi, Trk milliyetisi Mehmet Emin Resulzade'den bakas deildi. 1904 Ocak aynda RusJapon sava grevleri bastrp lkeyi btnln korumak iin ar tarafndan kesten kartlmt. Ancak Aralk aynda Bak petrol iileri yeni bir grev balattlar. arlk hkmeti bunu silahla bastrd. 1905 EyllEkim aylarnda balatlan grev isyana dnt. Ancak bu isyanda silahla bastrld. Lenin, Kanl Pazar diye anlan bu grevi Byk Prova olarak tanmlar. Rus hkmeti kriz iindeydi. Marcus Samuel, Rothschild'ler ve dier petrolcler petrol temini iin Bak pazarn setiklerine piman olmulard. Bu isyanlar rgtleyen Stalin, adeta 1917 Bolevik ihtilalinin provasn yapyordu. Bu grevler petrol ilerini rgtlenmeye sevketti.1906'da, Azerbaycan'da ilk Petrol ileri Sendikas kuruldu. Stalin, 19071910 yllar arasnda yine Bak'de ihtilal provalar yapt. 1917 devriminin ilk ate merkezi olarak kullanlan Bak, dnya siyasetine etki edecek 70 yllk sosyalist rzgarnn ekildii bir mekan olmutu. Bak petrol ve endstrisi, daha asrn bana dnyay bylesine sarsacak bir inkilabn ve inkilaplarn yetitii bir ortam dourmutu. Bu olaylar geliirken Bak'de petrol retimi 667.1 milyon Pud'a ykselmiti. 1900- 1903 yllar arasnda Rus ekonomisini etkileyen kriz Azerbaycan petrol sanayiini de etkiledi. irketlerin ou, petrol retimini durdurmak zorunda kald. Petrol ihrcaat byk lde azald. Bak'de olup bitenler d dnyada derin yanklar uyandryordu. lk defa korkun bir ayaklanma yznden petrol akm durduruluyor, byk yatrmlar deersiz kalyordu. 1905 Rus-Japon savan Ruslar kaybetmi, lke iindeki hakimiyetini ar artk yitirmiti. ar'n itirazlarna ramen Duma adnda anayasal dzene dayal parlamento ilk defa kuruluyordu. Bak'deki petrol iileri Duma parlamentosuna ye olarak Bolevikleri semilerdi. Ayrca Nobel'in Batum'daki temsilcisi de sokak ortasnda ldrlmt. 1907'de bir kez daha grev dalgas Bak'y sarm genel greve dnme sinyali veriyordu. Bolevikler, petrol iilerini ar ynetimi aleyhine kkrtmak iin bir kez daha Bak'ye gnderdiler. ar bu arada anayasay yok etmeye Duma'y kapatmaya alyordu. 1910'da Stalin bir grev hazrl daha yaparken yakalanyor ve Rusya'nn kuzeyinde Sibirya'da terkedilmi topraklarda srgne gnderiliyordu. Stalin ihtilalci kiiliini ve fesat kurmada ustaln, hrs ve alayc tabiatn Bak'deyken bilemi ve gelitirmiti. Bu zellikleri, onu Sovyetlerin lideri yapacak, Komnizmi srarla yerletiren Sovyet tipi model meydana getiren bir zalim ahsiyet olarak onu tarihe geirecekti. Bunlara ramen Bak, Rusya'nn en nemli petrol retim merkezi olarak kald. 1909'da Bak'nn nfusu 222.694'de ykselmiti. 10 yl iinde tm Rusya'de petrol teknolojisi geri kalm, retim dmt. Bat standartlarnn geresinde kalnmt. 190415

1913 arasnda Rusya'nn ve Bak petrollerinin dnya petrol ihracatndaki hissesi yzde 31'den yzde 9'a dmt. Nobel'ler, Rothschild'ler ve Marcus Samuel asndan bu petrol kendilerine heybetli bir servet ve g katmt. Bu g sadece petrolcleri deil rakiplerini de etkilemiti. Nitekim Stalin 1920'lerde Bolevik tahtna ktnda u szleri sylemiti : " Byk ii ktlelerine liderlik yapmann en anlama geldiini ilk defa Bak'de anladm. Bak'deki ihtilal kavgasna katlmakla vaftiz edilmi oldum. Orada ihtilaln bir yolcusu oldum. " 1913'de Bak'de artk 3500 kuyu faaliyet gsteriyordu. Bu tarihlerde petrol madenlerinde yaklak 45 bin kii alyordu. 1898'de petrol retimine gre Azerbaycan ilk srada yer alyordu. 1901'de ise dnyada kartlan petroln yzde 60' Azerbaycan'dan elde ediliyordu.1917-1920 yllarna kadar Aberon'un s petrol yataklar, Balahan, Sabuncu, Raman, Surahan ve Bibi Heybet idi. Yllk retim 10 milyon tondu. Bu ylllarda Rusya ve Azerbaycan'da meydana gelen; Bolevik ihtilalnden kaynaklanan olaylar nedeniyle petrol retimi dt. 1923'den balayarak petrol retimi her yl artrld. PETROL HAYATI DETRD Azerbaycan'n sosyal hayatn petrol sanayisi ve geliri ksa srede tamamen deitirdi. Manaf Sleymanov, " Neft Milyoncusu " adl kitabnda unlar unlar yazyordu. Bak, eyalet merkezi olduktan sonra nfusu hzla artm, kalenin dna tamt. Kalenin deniz ksm yklarak yaplmakta olan sahil yolunda kullanlmt. Kalenin geri kalan ksmnn yklmasn ar'n Kafkas valisi engellemiti. Bundan dolay kale bugnlere kadar yarm kald. Bak'nn nde gelen ilk mimarlarndan Kasmbey Hacbabayev ehrin yerleimini ve yollarn, mimar Mirza Kafar ise binalar ok dikkatli ekilde yapmlard. Mirza Kafar, mrnn otuz yln bu ilere harcad. Bak petrolnn sayesinde tm Kafkasyada ekonomik canlanma meydana geldi. 520 km'lik Bak-Tiflis demiryolu ve ehrin iinden petrol madenlerine giden 26 km'lik demiryolu ok ksa srede tamamland. timai ve inzibat devlet dairelerinin says artm, nemli mahkemeler kurulmutu. lke bir hukuk devleti olma yolunda ilerliyordu. arlktaki tm gl avukatlar Bak'ye akn ediyordu. Bunlar arasnda Makiniski, Bek, Karabey, atunovski balcalar idi. Avukat Karabey, tm kanunlar, yasalar, tzkleri dzenlemeleri tarihi ile numaras ile ezbere biliyor; hi bir davay kaybetmiyordu. 1878 ylnda kanalizasyon yapmna balanm, polis ubelerinin says artrlmt. ehirde adresler masas tertip edilmi ve sokaklar lambalar ile aydnlatlmt. Mahallelere pcler tayin edildi. nl Azeri zengin hayrsever Hac Zeynel Abidin Tayev, 1886'da kendi parasyla ehre yangn deposu yaptrd ve itfaye kurdurdu.1886-1887 yllarnda telefon istasyonu kurularak sokaklara ta tenmeye baland. Birok banka ve maliye kredi irketleri kuruldu. timai Bank, Volga-Kama Bankas, ran Bankas, Devlet Bankas bunlardan nemlileriydi. ngiltre, Almanya, Fransa, ran, Osmanl, sve, Norve Bak'de konsolosluk at. 1884'te petrol sanayicileri " Sovet Siezd"i kurdu. Bu kurumla kendi haklarn devlete kar koruyorlard. Sovet Siezd ald petrol kararlarn " Petrol leri " adl dergide yaynlyordu. Kurum arlk Rusyas'nda burjuvazinin ilk ve en nemli kurumuydu. Ayn zamanda hastane, okul, ktphane yaptrarak petrol iilerinin kullanmna sunuyordu. i tatillerini nlemek iin her sene polise 535.000 manat para deniyordu. Kurumun bakanln 6 yl Ludwig Nobel, 26 yl Kukasov yapmt.1887'de Tayev, 5 ortakla ehirde atl tramvay yolu yaptrarak 1892'de hizmete soktu. Tramvay, Akehir, Karaehir ve Bayla gidiyordu. Bak'de zanaatkarlar ordusu oluturulmaktayd. Arabclar aralksz olarak madenlerden fabrikalara petrol tayorlard. 1800'l yllarn sonlarnda Tagyev'in tavsiyesiyle tanker sahipleri birleerek irket kurdular. Bak hzla byyordu. 1906'da gaz lambalarn yerini elektrikli lambalara brakyordu. 1907'de belediye trafik hakknda dzenlemelerde bulundu. Tayev, 19. asrn sonlarnda petrol tayan gemilerin sahiplerini biraraya getirerek Kr-Hazar gemicilik irketini kurdurdu. Ama petroln dnda yk ve yolcularn da Volga ve Kr aylarnda tanmasyd.Yerli zenginlerden olak Aabala Guliyev'i tevik eden Tayev, Bak-Batum boru petrol hatt irketini inaat iin harakete geirdi. Bak'den balayan, Kr ay kenarndan geerek, Kafkas 16

dalarnn etei ile Suram yaylasnn eteini aan Reon yaylasndan da geen 800 kilometre uzunluunda ki Hazar ile Karadeniz'i birletiren petrol boru hatt sayesinde Azeri petrol uluslararas piyasalara kacakt. Ermenilerin engel olma abalarna ramen 1897'de balayan hat inaat 1907'de tamamland. 1900'da Bak'de 14 byk odun anbar, 106 petrol irketi, 16 petrol hatt ve 56 modern atlye mevcuttu. 1906'da Ag neft ( gazya ) lambalar yerini elektirik lambalarna brakyordu. Gazya ticareti Yahudi kkenli Fransz Rothchild'in Mazot irtketinin elinde tekellemiti. 1890'da ngiliz James Wishay, Bibiheybet'teki petrol madenleri ve Karaehirde ibayev irketinin fabrikalarn ald. Belika, Almanya ve ABD'den temsilciler ve Bak'deki irketler bankalar kurmaya balad. Petrol kuyalarndan karlan petrol anbarlarda depolanyor. Maden sahipleri, tccar ve Rus devleti arasnda elde edilen byk gelir bltrlyordu. Petrol kuyularnda, inaat sektrnde yol yapmnda ve tm ar ilerde alanlar ah rejiminden kaan ranllard. Tayev, Bak'ye bir dokumaclk fabrikas kurmu, ngiltre'den 2500 makine getirtmiti. Fabrikann kapasitesi ylda 30 milyon metre bezdi. Fabrika Kafkasya'da ilk dokuma fabrikasyd. Rusya'da da yaplan ilk 29 fabrika arasndayd. rn genelde mslaman memleketlerine satlyordu. Mslamanlarda, hac, umre, Kerbela ve Mehed ziyaretlerinde hep bu kuma tercih ederlerdi. imdide kullanlan belediye binasnn temeli 1900 ylnn mays aynda atlyordu. Bina 400 bin Manat'a malolmutu. Kafkas vilayetinin Tiflis belediye bakannn senede 4000 manat ald ile kyas edilerse,bu byk bir meblad. buna karlk Bak zenginleri belediye bakanlarna 20 bin Manat veriyordu. O zaman ar'n en iyi bakanlar 15 bin Manat alyorlard. Belediye binasnn karsna " Nina " kz okulu yaplmt. ok ksa zaman iinde Bak'de kilise ve mescitler ina edilmiti. Bunlardan Aleksandr-Nevski kilisesi grkemli bir yaptt. temel atma trenine III. Aleksandr'da katlmt. ar, Bak'ye geldiinde ilgin bir olay yaanmt. ar trenden indiinde Tayev dnda herkes bandaki fes veya apkay karmt. Bu olay ar'n ok dikkatini ekmi ve onu yanna karak ' sen kimin tebasndansn 'diye sormutu. Tayev, Rus imperatorluunun deyince ar, olduka kzmt. Sonunda kilise bitmiti. Bitimine yakn toplanan 150 bin Manat sadakann mslmanlar tarafndan verilmesi olduka manidard. Kilise III. Aleksandr ldkten sonra tamamland. Fakat Stalin dneminde bir ok mescit gibi srf Allah'n anld ibadet edildii bir mekan olduu iin dinamitlerle havaya uuruldu. O zamanlar sadece iki yerde asfalt vard. Kilise ve emniyet binasnn nnde. Her biri 500 metre idi. Kilisenin etrafndan kiliseden daha yksek bina yaplmasna izin verilmiyordu. Aslnda kilisenin yeri daha nceden belediye tarafndan cami yapm iin mslmanlara verilmiti. Fakat i uzaynca kilise yapmna karar verilmiti. Bak'nn ieri ehirdeki en nemli mescidi olan Tezepir'i Nabat hanm, kocas ve babasndan kalan mirasyla yaptryordu. Gk mescidi ise Ejder Bey yaptrmt. Bak liman ok nemliydi. Tm ihracat ve ithalat buradan yaplyordu. Onlarca kpr ve tersanenin yer ald liman blmden oluuyordu. Gemilere ykleme ve gmrkte yolcu bindirme Limann orta ksmndan Z'dan h burnuna kadar uzanan blmden yaplyordu. Kprler genelde ait olduu kii ve irketin adn tayordu. Adamov kprs gibi. Limann ikinci ksm kara ehirden balayarak Sultan burnuna oradanda Z'a kadar uzanyordu. Bu ksmda 43 kpr vard ve buradan gemilere petrol ve petrol mamlleri ykleniyordu. Fabrika ve atlyeler burada yer alyordu. Limann nc ksm yani dou taraf Bayl burnundan balayarak Naftalan-Bibi Heybet'e kadar devam ediyordu. Bu ksmdan gemilere aa ve aa rnleri bununla beraber imento, mazot ykleniyordu. K aylarnda ise gemiler bakm ve tamire alnyordu. Bak'de deniz tamacl o kadar ilerlemiti ki, buras Rusya'da ilkler arasndayd. Bak hzl biimde yaplanmaya balyordu. Oteller, lokantalar, pasajlar, byk binalar, hamamlar, maazalar, elence yerleri alyordu. Bunlardan sebze ve meyve pasaj, bugnde kullanlan Tayev adl eski unvermag pasaj, anakkale lokantas, Ermitray hamam ve kkulb balcalar arasnda yer alyordu. Balahan kylleri Bak'de ve kylerinde en zengin saylan insanlard. Her bostan ve bahede birka petrol kuyusu mevcuttu. Bu kyn erkekleri kendilerinden ar derecede emin ve haval idiler. yleki, meyhanede sarho olan Balahan'l kapdan kmak yerine duvar tercih edince meyhaneciye duvar yktrarak masraflar derdi. Silah olan, bilei de gl kiilere 'Gou' deniyordu. Dier adyla ehir ekiyas. Grcler Bak'ye 17

gelip zenginlerden para alyor ve dmanlarn ldryordu. Mafya ileri Bak'de Grclerin elindeydi. Bir zamanlar ok altlar zenginleride tehdit etmeye baladlar. Bunun zerine zenginler fakir ocuk ve genlerden koruma timleri oluturmaya balad. Bu defada bu genler para sahibi olunca Grcler gibi davranyordu. Bylece Bak'de Gou adl kabadaylar tredi. Bak zengin olduu iin Gou oktu. Her zengin bir Gou ekibi kurmutu. Pazar ve dkkanlar kendi aralarnda paylaarak hara topluyorlard. zel giysi giyiyor, bellerinde haner ve subay tabancas tayorlard. Bak petrol sanayisinin gelimesiyle ilgili yaymlanan gazete ve dergilerde bu yllarda gitgide artmaya balad.ttifak, terakki, Seda, Seda-i Hak, Hayat, Teze Hayat, Tekaml, kbal, rad, Yolda, Kaspi bu gazetelerden bazlar. Dergiler arasnda ise, Fyuzat, Yeni Fyuzat, Ar, Baba-i Emir, Zenbur, Tuti, Mezeli, elale, Kelniyyet, Molla Nasreddin'i sayabiliriz. Kara altnn gelirleri sayesinde dnk arabac, arpa-saman satan olmutu; banda balk ana tayanlar Avrupa bakentlerinde seyahat ediyor, dnyann en mehur kaplca ve dinlenme merkezlerinde istirahat ediyordu. Servetlerine uygun saray, kk tipli evler Bak'de ina edildii gibi, Bak'nn kasabalarnda kenarnda zellikle Merdakan ve uvelan'da ba ve baheler yaplmaya baland. Batan baa kayalk, susuz , yolsuz, demiryolunda uzak olan bu blgede ba, bahe yapmak iin ancak petrol zengini olunmalyd. Tayev'in Surahan'dan Merdekan'a ektirdii yol nedeniyle Merdakan tarafna akn balad. Bak Belediyesi kurulduu 90 yldan beri onbir hektar ( 110 dnm ) araziyi aalandrmasna karn, Tayev bakanlnda petrolcler, 70 hektar araziyi yeillendirmiler, kurduklar atafatl havuzlu ba evlerinde arisokratik bir tabakann zevk sefa srmesini de salamlard. 18. asr sonu 19. asr banda yabanc sermayenin petrol iletmeciliini byk lde sahiplendii Bak'de yerli giriimcilerin de petrol piyasasnda i tutmalar Mslman-Trk bir burjuvazinin teekkl etmesine yol at. Kimi banda fesi, papa, kimi apkal, zihni tmyle batl; cmert, cimri, hrsl, mtevekkil, hemen hepsi yoksulluktan gelen onca Mslman ve Trk neft milyoneri gemilerini unutmadklar gibi yoksul soydalarna yardm elini uzatmay da ihmal etmezlerdi. Malikneleri ise dnya malnn saraylar gibi ykseldi. Bu maliknelerin her birinin hikyesi var. len olunun ansna acl baba tarafndan "dikilenler", dn hediyesi olarak ina ettirilenler vs. Fakat hikye asl 1920'de Kzl Ordu Bak'ye girdii zaman tamamland. Sovyet ynetimi btn iletmeler gibi emlki de devletletirildi ve neft milyonerleri kendilerini bir gecede yoksullam buluverdiler. Kendisi iin ina edilen evin bodrum katnda yaamaya mecbur kalan nazenin hanmlar, son istei evini bir kez daha grmek olan lm mahkmlar, intiharlar, srgnler, firarlar, terk-i diyarlar. Byk felketin zenginle zrd eitledii, parltl hayatlarn daha ok keder sayfalarna bakan dokunakl hikyelerdir bunlar. ocukluunda hamallk yapan Tagiyev'in hayat yoksulluktan zenginlie trmann ama tekrar yoksullua dn yksdr. O, neft milyonerlerinin dnya malyla en zengini deildir belki ama en hayrseveridir. Tiyatrolar, hastaneler, camiler, hatt kiliseler atrr, Kafkas dalarndan seramik borular deterek Bak'nn zlmez sanlan su sorununu zer. ilen her yudum suda ona bu gn bile bir kran vardr. ilerine sesini ykseltmez, hatalarn affeder, kendisine el uzatan ksz, dul ve yetimleri geri evirmez. Asl yatrm insan zihnine yapmak gerektiinin farknda olan bu uyank zek, soydalarnn Rus igali altndaki perianlnn farknda, dnemi iin ok byk meblalar gzden kararak okullar atrmt. Avrupa'ya renci gndermi, gelecein onlarn zihinlerinde derlenip toparlanacan sezmi, en ok eitime yatrm yapmt. Kona sanatseverlerin, aydnlarn, Trkiye'den gelenlerin urak yeri olan Tagiyev iin ilginci gzn at andan itibaren almak mecburiyetinde kald iin okuma yazma bilmezdi. 1920'de, anavatann terk etmeyi reddeden 90'l yalarnn sonundaki bu mtevekkil adama bir istisna olarak, mlklerinden birini seme ve orada yaama hakk verilir. ldnde 101 yandadr ve Ahund Hac Trab'n ayakucuna gmlmeyi vasiyet etmitir. Zenginlik ve yoksulluk bu ekilde sarmanca rivayetlerin de n alr. Rivayete gre bir gn Hac Trab, Yasin Sresi'nin 82. ayetini okur. "O isterse Ol der ve olur". Tagiyev merak eder: imdi ben bu kadar servete sahibim. Allah isterse bir anda yok olur, yle mi? yle, der Ahund. Tagiyev btn servetini kaybettiinde, beni Ahund'un ayakucuna gmn, der, onun ayaklarnn bildiini benim bam bilmiyor. Tagiyev'in dlenemez servetinden bahsetmek zenginin mal zrdn enesi meselinden baka bir ey. nk onun servetsmnn nasl kazand ve kaybettii etkileyici bir roman. Ama Tagiyev'i Tagiyev yapan, onu nasl harcad. Sadece zengin olduu iin 18

girmemiti fihristeye. Zenginlik son maharetiydi. O imdi mezarnda, mal sahibi mlk sahibi hani bunun ilk sahibi srrna vkf, uyuyor. Ve bana yle geliyor ki onun mezartanda grnmez bir yaz var: Ben iki fakirlik arasnda bir sre zengin olmu biriyim. Hayatmn tamam zannedilen servetsmnmla sadece bir parantez iiyim. smime Hac Zeynelabidin Tagiyev derler. Aslnda evvelim ve ahirim, ezelim ve ebedimle Muhibb-i l-i b, mmet-i Muhammed'yim. TARH GELENEK: RUS BASKISI Bat sermayesinin Azerbaycan'n petrol sanayisine 19. yzyln 80-90. yllardan balayan yatrm geleneine kar Rus ynetiminin ald siyasi tavr irdelemek, bugn izledii politikalar anlamak asndan yararldr. nk Rus basks igdseldi adeta tarihi bir gelenekti. 21. yzyln yeni dnya dzeni, 19. ve 20. yzyln konjontrne benzememesine ramen bilin altnda Rus basks kabus olarak yaamaya devam edecekti. Azeri petrolne sermaye ak eskiden beri srekli Rus tehditi altndayd. 1872'de 'iltizam sistemi '' nin kaldrlmasyla Azerbaycan'n petrol sanayisine yabanc sermaye konulmas iin elverili bir zemin olutu. lk yabanc yatrmclar, Rusya'nn Gney Kafkasya ve baz valililerinin temsilcilerinden ibaret idi. 1875'den itibaren ise Batl i adamlar Azeri petrolne ilgi gstermeye balad. ilk gelenler arasnda mehur olan sve uyruklu Nobel kardeler, 1873'de kk a petrol zavodunu elde ederek, Azerbaycan'n petrol sanayisinde faaliyete baladlar. Daha nce ise ilerini mstakil deil ortak irket hviyetinde srdryorard. 1879'da Nobel kardeler irketi kurulurken tesisiler arasnda Nobel kardelerin yan sra sve vatanda egren ve Nellis ile Rusya vatandalar P. Bilderling ve M. Belyamin'de bulunuyordu. 70'li yllarn sonunda A. Selimhanov'un petroll topraklarn kiralayan Avusturyal Y. Doar, 1880'li yllarn ortalarnda faaliyete balam Alman kapitalistleri O. Lens, K. Vayzer, O. Kvel Batl petrolclerin saysn artrdlar, Ancak Nobel kardeler dnda onlar byk lde yatrm yapmamalar nedeniyle dikkatleri ekmemitir. 1880. yllarn ikinci yarsnda, '' Hazar-Karadeniz '' cemiyetinin hisse senetlerinin Paris bankeri Rothchild tarafndan satn alnmas, Azeri petrol sanayisine Bat'llarn ilgisinin artmasna yol at. Petrol ile zengin topraklarn o dnemde sadece Bak etrafnda bulunmas, Batllara ekonomik ve elverili geliyordu. nk petrol boru hattnn olmamas ve Gney Kafkasya demir yolunun snrl tama imkanlarna sahip olmas, Azeri petrolnn Avrupa piyasalarna ulamasn zorlatryordu. Bu nedenle Aberon'daki toprak arazilere ABD'deki petrol sahalarna nisbetle 10 kat daha ucuzdu. Bu durum Batl yatrmclarn daha az sermaye ile daha ok gelir elde etmesini salyordu. Petrol madenleriyle ilgili 1872'de kartlan kanunun yabanc yatrmclar tand geni haklar ve onlarnda bu imkanlardan yararalanarak faaliyetlerini artrmas, Rus hkmetinin memurlarn rahatsz etmeye balamt. Nihayet 1887'de Hazar-Karadeniz petrol boru hattnn yapmna ilikin projeye Batl iadamlarnn katlmnn snrlandrlmas konusunu Rus hkmeti ilk defa mzakere etmek iin gndeme getirdi. Rusya Toprak ve Emlak Komitesi'nin konuyla ilgili raporunu gren Bakanlar Kurulu, 8 Nisan 1887'de, petrol boru hattyla ilgili projenin sadece Rus sermayesiyle ina edilmesinin mmkn olmad kararnda birleti. Buna gre bat sermayesinin celp edilmesinde bir beis grmeyen Bakanlar Kurulu, bir yandanda kontrol elden brakmamak maksadyla Kafkas'da petroll topraklarn yabanc mlkiyetine gemesini snrlandrarak mlkiyet snrlarn belirleyen karar kabul etti. Kanun tasla halinde iken bu kararn gzden geirmesi ve rey bildirilmesi iin ileri , Maliye bakanlklar ve Kafkas Mlk ler Baidaresine gnderildi. Taslak'da, '' Batl i adam ve irketlere Kafkas'da petroll toprak almak, kiralamak hakk hangi kanunla verilmi olursa olsun lavedilmelidir. '' ibaresi dikkati ekiyordu. Taslak, Kafkas'da bo topraklarda petrol aratrmalar yapmak ve petrol retim hakknn ise yalnz Rusya ve tabi olanlarna verilmesini ngryordu. Batlara aman vermeyen sert nlemler kanun taslan hararetle savunan Rusya Toprak ve Emlak bakan M. N. Ostrovsky, Batllarn petroll topraklarn ele geirmesinin sadece ekonomik adan deil, hem de siyasi bakmdan ar Rusya'snn Kafkasya'daki karlarn iyilemeyecek biimde zedeleyebileceini sylyordu. Batl sermayenin Azerbaycan'a akn etmesi siyasi ve stratejik adan blgenin Rusya adna 19

kaybedilmesi anlamna geliyordu. Rus burjuvas ve Ruslatrma politikasnn geleceinden endie duyan ar idaresinin baz memurlar, Bat kltr ve anlaynn hakim olmas halinde, avular iinde hissettii Kafkas'n giderek elinden kacandan tedirgin idi. Petroll topraklar tam smrge ile yar smrge politikas izleyen iki yabanc arasnda bulunuyordu. Rus ynetim kadrolar arasnda fikir ayrlklar, taslak mzekelerinde gayet ilgi ekiciydi. Toprak ve Emlak bakanlnn hazrlad taslak, ileri bakan D. A. Tolstoy ve Kafkas Mlk dare Ba reisi A. M. Dondukov Korsakov, olumlu kanaat bildirirek, yabanclara petroll topraklarda mlkiyet verilmemesini istedi. Rusya Maliye bakan . A. Vnegradsky, lkenin mali karlarn gz nne alarak 3 Mart 1988 tarihli mektubunda kanun taslana itiraz etti. Bakan, siyasi tavr sergileyen Rus politikaclarn uyararak '' Petrol zenginliinden doru ve baarl biimde yararlanlmas iin byk sermaye gereklidir.Yeterli sermaye yok iken byle bir kanun kabul edilemez. '' diyordu. Bakana gre, ekonomik karlarn yan sra siyasi adanda Batl yatrmclarn sktrlmas, mlkiyet haklarnn snrlandrlmas nihayet Azerbaycan'dan kartlmas zararl bir giriimdi. Azerbaycan'n yerli Rus Burjuvas ve Ruslatrma politikasnn gelecei hite tehdit altnda deildi. Bilakis Batl yatrmclar sayesinde gvente altnda idi. Ayrca yabanclara kar giriilecek snrlandrma operasyonu dnya borsasnda kt etki yapacak ve Rusya ile Bat lkeleri arasndaki ilikiler bozulacakt. 1888-1889 yllarnda ar Rusya'snn maliyeletirilmesinde Paris bankeri Rotchild'in rol dikkate alnrsa, Maliye bakannn temkinli tavr daha iyi anlalr. Bakan, Batl petrol irketlerin ' kesin biimde ' snrlama vaktinin henz gelmediine dikkat ekiyor, taslaktaki sert nlemlerin yerine geici olarak sk kontrol mekanizmasnn getirilmesini teklif ediyordu. Buna gre, petroll topraklar elde etmek isteyen Batllar, ileri , Maliye Bakanl ile Kafkas Valiliinden ' olur ' aldktan sonra Toprak ve Emlak Bakanlnda izin almas zorunlu klnmalyd. Vnegradsky, takiyye yaplmasn daha sert nlemlerin ertelenmesi gerektiini tavsiye ediyordu. Maliye bakannn delilleri, dier yetkililerin tavrlarna etki etti. Kafkas valisi, Toprak ve Emlak bakanna 31 Mays 1888'de gnderdii mektupda, sz konusu taslan artlarnn yumuatlmasn ve ilk dnemde Batllarn petrol sanayisine yapacaklar yatrmlar, Maliye bakannn teklif ettii biimde snrlandrmann mmkn olabileceini yazyordu. Ancak, nlemlerin gecikmeden alnmas iin harakete geilmeliydi. Devlet Toprak ve Emlak bakanl tm teklifleri dinledikten sonra Bakanlar Kurulu'na 24 Agustos 1888'de yeni proje sundu. Bu taslakta'da Nobel ve Rotchild tarafndan byk toprak arazilerinin tekelletirildii vurgulanarak, yabanclarn mlkiyet haklar elde etmesinin snrlandrmann ertelenmesinin doru olmad savunuluyordu. Devlet toprak ve Emlak bakan M. N. Ostrovsky, Maliye bakannn endielerini hakl bulmuyor, sorunun petrol sanayisine yatrmda deil, petrol nakil yollarnda ve bu tr ticareti yapanlarda yaanacan iddia ediyordu. Bu irketler snrlandrma kapsam dnda tutulacakt, asl snrlama mlkiyet edinenlere uygulanmalyd. Ostrovsky, siyasi ynden Batl petrolclerin tamamen ke sktrlmamas dncesinde Maliye bakannn grleri paylayor ve onun teklifini yerinde buluyordu. Bu teklife gre, Kafkaslarda petroll arazileri satn almak veya kiralamak isteyen yabanc irketler nce ileri , Maliye Bakanl ve Kafkas Valiliinden ' olur ' alacak, daha sonra gerekli izni Devlet Toprak ve Emlak bakanl verecekti. Bylelikle Bat sermayesinin hukuklarnn snrlandrlmasyla ilgili kanun tasla, Maliye bakannn etkisiyle ciddi deiikliklere urad.3 Haziran 1892'de petrol madenleriyle ilgili kanunun 5. maddesine yerletirilen izin prosdr, brokratik engeller ortaya karsada, daha sonraki yllarda Bat sermayesininin aknda grlen hzlanma, Rus kanunun o dnemde gerekletirilme imkan bulmadn , engellemelerin baarya ulaamadn gsteriyor. Buna ramen bu kanun Rusya Bakanlar Kurulu'nda uzun sre tartma konusu oldu. 1887-1892 yllar arasnda 5 yl srmesine karn Bat sermayesinin Azerbaycan'n petrol-sanayisine dahil olma artlar olduka yumuak bir snrlama ile kanunlam oldu. Zaten mevcut kanunda yaplan deiikliklerin pratikte hi bir etki gstermedii grld. 90. yllarn ikinci yarsndan itibaren Batl sermayenin Azeri petrol sanayisine akn artt. Bu dnemde Rus zel sektrnn azl, hatta hemen hemen hi olmamas, yabanc yatrmn Rusya'ya nfuz etmesine, yerlemesine zemin hazrlad. Batllar ar idarecileri ve bakanlarndan gerekli izinleri fazla zorlukla karlamadan alabiliyorlard. Hazineyi doldurmak iin ar ynetimi, petroll topraklar bile ak 20

artrma ile sata kard. Ancak hkmetin bu politikalar zellikle Kafkas valilii ve idarecilerinde rahatszla yol at. Nisan 1897'da Kafkas valisi, Devlet toprak ve Emlak bakanlna yazd mektupda, yabanc petrol irketlerine sk sk izinler verilmesi yznden, yabanclara getirilen snrlandrma kanununun delindiini ve hi bir neminin kalmadn belirtiyordu. Kafkas valisi Glotsin, yabanc petrolclere kefedilmi petrol yataklarnn satlmas yerine, yeni yataklarda aratrma yapmalarna izin verme yoluna gidilmesiyle petrol sanayisinin gelieceine dikkat ekiyordu. ki yl sonra vali, tutumunu biraz daha sertletirirek, petrol alannda faaliyet gstermek isteyen irketler kurulurken, onlarn ynetim kurullarnda Hristiyan Rus milliyetinde olanlardan bulundurulmasn art olarak ileri srlmesini teklif etti. Azerbaycan gibi strajetik ve jeopolitik bir mekan kimseye vermek istemeyen Rusya, sadece Batl yabanclar deil, yerli Azerbaycanllarnda petrol retimiyle uramamas, zeninlememesi iin elinden geleni yapyordu. Petroln sadece Rus kontrolnde olmasna alanlar bunu sadece devletlerinin karlar iin deil, kendi ahsi kazanlarndan dolay istiyorlard. Pek ok bavurudan sonra arn ferman ile Mart 1898'de zel bir mavere yaplmas kararlatrld. Bu toplantda Devlet Toprak ve Emlak bakan A. Yermolov'un teklifiyle Bak petrol madenlerinin iletilmesiyle ilgili durumu gndeme getirdi. Petrol alanlarnn ihalesiz istifadeye sunulmas; Batllarn petrol madenlerini ele geirmesi tartld ve daha nce kabul edilen kanun gerei petrol irketlerinin Rus uyruklu ortaklar edinmemesi halinde mlklerinin devlet tarafndan el konulmas teklif edildi. Rusya iki arada bir derede kalmt. Batllarn faaliyetini tamamen yasak edemedii gibi kontrol ele geirme giriimleri de baarl olamyordu. Rusya'dan petrol ve yan rnlerinin ihracnn gelimesi iin Batl petrolclerin Azeri petrolne yatrm yapmasn art gren Rusya Maliye Bakan S. Y. Vitte, bu ticaretden Rusya'nn karl ktn belirtiyordu. Toplant sonucunda, Batl petrolclerin zararl olmad gibi, mevcudiyetlerinin elzem olduu kararna varld. 3 Haziran 1898'da alnan kararla yabanclarn Kafkas'daki petrol madenlerinde ferdi ve irket olarak yatrm yapmasnda eski kurallarn geerliliini korumasnda uzlald.1 Mays 1899'da Rus imperatoru bu karar onaylad. Bylece Rus yatrmclarla Batllar arasndaki petrol-hukuk sava, geici olarak Batllarn lehine sonuland. zellikle ngiliz sermayesinin Azeri petrolne akn ve yksek petrol teknolojisinin transferi sayesinde Bak 20. yzyl balarnda dnyann en byk petrol sanayi merkezlerinden birine evrildi.

21

2. BLM 1. DNYA SAVAI NCES ve SONRASI KURTLARIN LE SAVAI Birinci Dnya Sava balamadan nce, ngilizler Bak petrollerinde byk hisselere sahip olmulard. Shell irketinin kurucusu Marcus Samunel'de ilk petrol yatrmn 1890'da Azerbaycan'a yapmt. Royal Dutch/Shell'in patronu Henry Deterding, Samuel'in Bak petrollerine dolayl ynden sahip olmutu. Marcus ile Deterding ortak rakipleri Standart Oil'e kar birlikte haraket ediyordu. Marcus ve Deterding, 20. yzyl sarsacak petrol imperatorluunun temelini bu kk Kafkas lkesinde atyordu. Petrol tamaclnda ve pazarlanmasnda Deterding'le Marcus ortakt. Deterding, Bak petrol piyasasna Avrupa'nn mehur bankeri Yahudi asll Rotchild ile 1912'de yapt ortaklk anlamasnn ardndan, onun Bak petrollerindeki gcne de uzand. Rotchild, Deterding'in desteiyle ksa sre de Bak petrolleri zerinde mhim hisseler satn ald. 1912'ye kadar petrol hisseleri Rotchild'in gzkmesine karn, aslnda bu hisseler Deterding'in idi. Bu tarihte hisseler resmen asl sahibine devredildi, ama Rotchild'de bir nevi Deterding'in orta olarak kald. Bundan sonra Deterding, Rus irketlerinden Koninlijke'ye ait irketi tasfiye ederek hisselerini artrd. Maykop ve Grozni petrollerine Deterding yatrmlar yaparak Rus petrol zerindeki gcn de artryordu. Sava mteakip ngilizlerin Enzeli zerinden Yarbay Destervil komutasnda Bak'y igali nedeniyle rken petrol hissesi sahipleri, karanlk grnen istikbal endiesi ile hisselerini yok pahasna elden karyor, Deterding'in adamlarda bunlar topluyordu. ngilizler sadece bir ay Bak'de kalmt. Ancak Bak'de mhim hisselere sahip Mantaeff ve Liyanozof irketlerinin elinde bulunanan hisse senedlerinin byk ksmn, Deterding, yine deerinden aa bir fiyata satn alyordu. Ayn yl iinde Deterding, sadece Shell adn kullanarak Kuzey Kafkasya'daki Nikopol-Morinpol petrol sahalarn da satn ald. Bu suretle Bak petrol sahasn Kuzeyden Gneye ve Doudan Batya iine alan bir daire iziyor ve bu petrollerin hemen hemen yzde 90'na sahip kyordu. Deterding, petrol yaplacak bir boru hatt ile Batum'a ulatrmak istiyordu. Standart Oil trstnn patronu Yahudi asll Rockfeller Bak 'de petrol hisseleri satn almakta ge kalmt. ki Yahudi petrol kral, kafalarn Bak kazannn iine sokunca kzlca kyamet kopacakt. ALMAN ve NGLZLERN PETROL HEVES Azeri petrol zengini Zeynel Abidin Tayev, Birinci Dnya savann ilan edildii gn Almanya'da ailesiyle istirahat ediyordu. Derhal Berlin'e gelen Tayev'e Alman bankasndaki 100 bin Manat paras bloke edildii sylendi; bu nedenle Tayev lkesine dnemiyordu. Almanya, Rus tebalarn yakalayarak esir kamplarna gnderiyordu. Tayev, tek are olarak Osmanl Bykelisi' nden yardm istedi. Trk Bykeli'nin direkt Alman Kayzeri II. Wilhem'a bavurusu sonucu petrol milyoneri Tayev ve ailesinin Bak'ye dn iin izin , gemi ve koruyucu verildi. Gence ve Gedebey kentlerinde daha 19. asrn ortalarndan itibaren , bakr, altn ve gm kartan mehur Alman sanayicisi Siemens kardelerin mevcudiyeti ve petrol zengini Bak'nn nemi, II. Wilhem'in Tayev ailesine ayrcalk tanmasna yol amt. Bu izinde phesiz Osmanl Bykelisinin nfuzu da rol oynuyordu. Tayev, gemiyle 35 Rus, Ermeni, Grc ve Yahudi topluluunu da Bak'ye gtrerek esir olmaktan kurtard. O dnemde Rus ve ngiliz ibirlii szkonusu idi. Almanya'nn, gelecekle bambaka planlar vard. Bak'nn tkenmez petrol zenginliini ele geirmek, Kafkas'n madenlerini lkelerine tamak, ran, Ortadou , Uzak Dou ve Hindistan'a Bak zerinden yol amak istiyordu. Birinci Dnya Harbi'nde Romanya petrollerinden yararlanan Almanya'nn gz Bak petrollerindeydi. Almanlar Romen petrollerini yeniden iletmeye koyulduklar srada, General Ludendorff, gzlerini daha byk bir dle dikmiti. Bu dl Bak petrolleri idi. Sava srasnda artk petrole muhta sava aletlerini altrmak iin ne kadar ok petrole ihtiyac olduunu kavramt. Almanya, Osmanl mperatorluu ile mttefik olarak drt cephe zerinde lm kalm sava yapyordu. 22

te bu srada Rusya'da Kerensky'nin balatt Sosyal Demokrat htilali, ksa bir sre sonra Lenin'in Petrograd'a gelmesi ile Bolevik ihtilali eklinde gelimi ve ve 17 Ekim 1917'de Rusya'ya Komnistler hakim olmutu. arlk daresi yklm yerine Karl Marks'n fikirlerini gerekletirmek amacyla Proleter bir idare kurulmutu. Almanlar Ruslarla Brest Litovsk muahedesini yaparken , Bak petrollerini ele geirmeyi hedefleyen kendi lehlerine gizli bir maddeyi ekletmeyi de unutmamlard. Gizli protokol maddesine gre, Almanlar ihtilal sonucu i karklklarla alkalanan Rusya'y rahat brakacak, Ruslarda Kafkaslar zerindeki Alman ilerleyiine gzyumacakt. Ayrca Almanlar, alacaklar Bak petrollerine karlk blgeye ilerleyen Trk kuvvetlerini durdurma teklifinde bulundular. Ruslar bu teklifden ok honut olmutu. Lenin bu olay u szleriyle tanmlar: "Teklifi gayet tabi kabul ettik." te yandan o gnlerde Boleviklerin ileri gelenlerinden biri olarak sahnede beliren Joseph Stalin, kenti kontrol altnda tutan Bolevik Bak Komn'ne telgrag ekerek istei uymasn ve yerine getirmesini emrediyordu. Ancak yerel Bolevikler bu emre uyacak psikolojide deildi. Stalin'e u yant verdiler: " Ne zaferde ne yenilgide Alman apulculara aln terimizle rettiimiz petrolden bir damla vermeyeceiz. " Almanya bu anlamadan yararlanarak Rusya'nn da izniyle Mays 1918'de Von Kress kumandasnda 3000 kiilik bir birlikle Karadenizde'ki Poti limanna Trk dostlarna hi haber vermeden karma yapmt. Bu birlik ayn tarihlerde Kafkas slam Ordusu komutan Nuri Paa'nn Batum zerinden Azerbaycan'a ilerleyiini de engelliyordu. Bak'de Ermeni amuyan nderliinde Azeri Trklerine katledilmesini nlemeye alan Trk ordusu bu nedenle Nahvan zerinden Gence-Bak gzergahna haraket etmek zorunda kalmt. Berlin'den gelen isteklere yan izen Trk birlikleri petrol blgelerine ilerlediler. Austos balarnda petrol reten topraklar ele geirmelerine karn, Bak'de yaamakta olan Rus ve Ermeniler ngilizlerden yardm istiyordu. 1918 Austos ortalarnda ran yoluyla ilerleyen kk bir birlikle ngiliz ordusu Bak'ye kurtarmak ve ' dman ' petrollerden uzat tutmak iin olaya mdahale ediyordu. Askeri birlik gerektiinde Romanya'da uygulanm olan plann aynsn uygulamak ve, " Bak pompalama istasyonunu, boru hattn ve petrol rezervlerini tahrip etmekle" ykmlyd. 28 Mays 1918'de Gence'de Mehmet Emin Resulzade'nin banisi olduu Msavat hkmeti Fethelihan Foyinski babakanlnda gen Azerbaycan'n bamszln ilan ediyordu. Bak Ermenilerin elinde idi. amuyan Bak, amah ve Guba'da 30 bine yakn Trk katletmiti. Bu arada Ruslar, Almanlarn Bak'y almasna ses karmamay, ancak elde ettikleri petrol sahalarndan hisse vermelerini zmmen kabul etmi grnyordu. Almanlar, petrol yznden kader birlii ettikleri Trkleri arkadan vurmutu. Almanlar Batum ardndan Bak'y de igal etmekten ekinmedi. Ancak Sadrazam Yakup evki Paa'nn Almanya nezdinde yapt sert mdahele netice vermi, Alman birlii her iki ehri terke mecbur olmutu. Osmanly uuruma srekleyen Enver Paa'nn kardei Nuri Paa komutasndaki 15 bin kiilik Kafkas slam Ordusu'nun Bak'de bamsz Azerbaycan' kurmasn ve bunu korumasn istiyordu. Enver paa Bak merkezli Trkistan destekli bir mcadele balatmak istiyor, Azerbaycan'dan ok eyler umuyordu. Bu arada Nuri Paa Nahvan-Karaba hattndan Gence'ye ulam Krdemir-Gyayamah savalarnda Ermeni Tanak etecilere ve Rus ibirlikilerine hakettikleri dersi vermi, ama 1100 Mehmetikte ehit olmutu. Bu galibiyetle Azerbaycan'n bamszl perinlenmi, Ermeni eteciler temizleyen kurtarc , Nuri Paa'ya 15 Eyll 1918'de Bak'ye aal bir karlama treni dzenlenmiti. Tayev, Musa Nayev gibi petrol zenginleri ve tm halk Nuri Paa'y bir kurtarc olarak layk olduu biimde arlamt. Nuri Paa, hkmetde aznlk konumunda olan Msavatlar ile gittike arlklar artan Bolevik taraftarlar arasnda dengeyi ok iyi ayarlamaya alyordu. Bir yandanda lkede asayii salyordu. Ancak bu srada imzalanan Mondros Mtarakesinde yer alan artlar zerine stanbul'dan derhal Bak'y boaltmalarna dair talimat geldi. Nuri Paa, bir sre bu emre uymayarak zaman kazanmaya alt. Ancak ngiliz diplomatlar stanbul'a ltimatom vermi, Bak'nn hemen Osmanl askerinden arndrlmasn istiyordu. Nuri Paa, stanbul'dan gelen ikinci sert emir zerine ne yapacan ard. Ancak Ankara'dan Mustafa Kemal'in ve Erzurum'dan Kazm Karabekir'in gnderdii telgraflarda da ' geri dn ' ynnde talimatlar birleince aresiz Bak'y gz arkada kalarak terketti. Azerbaycan kara altnn bana at kara kaderiyle babaa kalmt. te bu sralarda ubat 1918'de, Trk kuvvetleri blgeden ekilirken, szde Bak'de yaayan Ermeni 23

ve Ruslarn yardm talebiyle ngilizler Bak'ye girdiler. ran'da bulunan ngiliz kuvvetlerinden bir birlik Yarbay Destervill kumandasnda 40 vasta ile Enzeli zerinden Bak'y igal etti. Osmanl ve Rusya, bu tarihte ne ngilizlerle ne de petrolle uraacak durumda deildi. Osmanl son savleti ile yine de yardm elini uzatm, ancak imzalanan bar anlamalar uyarnca eli kolu balanmt. Aslnda ngilizleri bu yola sevkeden petrol nazm Deterding idi. ngiliz ordularn petrol emelleri iin kullanyor ve bunu Londra'ya ngiliz d politikasnn karlar ile egdm gsteriyordu. Bu arada 26 Bak komiseri olarak bilinen, daha sonra Sovyet dneminde milli kahraman haline getirilen yerel Boleviklerde bu srada idam edilmiti. Hazar Denizi'nin 140 mil dousuna gtrlen 26 Bak komiserinin 24' Ermeni sadece ikisi Azeri Trk idi. Aralarndan bir ka kamay baarmt. Bunlardan biri de Ermeni Anastas Mikoyan adl bir genti. Mikonyan naslsa yolunu bulacak Moskova'ya giderek durumu Lenin'e anlatacakt. Kritik bir dnemete Bak petrollerinden yoksun braklmak Almanya iin byk bir darbeydi. Almanya'nn petrolle alan sava endstrisinin sadece iki aylk petrol kalmt. Bu arada dnya konjonktrndeki dengelerde Azerbaycan'n aleyhine evrilmiti. Standart Oil trstnn basks altnda bulunan ABD Bakan Harding, Bak petrollerinin yzde 90'nn ngilizlerin eline gemesinden dolay Azerbaycan'n bamszln tanmayacan aklyordu! Bak petroln tamamen ele geirmede kararl olan ngilizler ise kukla bir Bak ynetimli ile gya bamszlktan yana tavr koyuyordu. Bylece Rus zulmnden kurtularak mstakil devlet olmak isteyen Azerbaycan'n yan sra Grcistan'n bamszlk giriimi o tarihlerde ngilizlerden sonra ikinci byk g olan ABD'den veto yedi. Harding'in bizzat verdii emirle Rusya'da Bolevik kuvvetleri ile mcadele eden General Denikin nezdindeki Amerikan temsilcisi Amiral M.Cully, Denikin'e 23 Kasm 1920'de bir muhtra vererek Azerbaycan devletini tanmayacaklarn kati suretle bildirdi. ngiltre'nin bu karardan 9 ay nce Azerbaycan ve Grcistan' tanmasna inat ABD, Rusya'ya irin gzkmeye alyordu. Bolevik ihtilali, i savaa yol am, gnde binlerce insan ldrlyor; Rus ve yerli aristokratlarn malikhaneleri, iftlikleri, saraylar, konaklar yamalanyordu. Proleter Kzlorduya kar birlikte mcadele eden ar taraftarlar ve Rus aristokratlar etin harpler veriyordu. Bu arada Bak'de de Zeynelabidin Tayev'in tm mlkne el konmu, saraylar konaklar yamalanm, petrol zengini Tayev, her geen gn zenginliinden kan kaybediyordu. Bak'y ngiliz askerlerine igal ettiren Sir Henry Deterding, bir yandan Azerbaycan'n bamszln destekleyerek Rusya ile Azerbaycan arasnda Grcistan' tampon devlet olarak petroln gvenlii iin diriltirken, br yandan Boleviklerin kuyusunu kazyordu. Deterding, Ruslarn birbirine dmesinden yararlanarak Kzlorduya kar ar generalleri Kolakoff, Donikin ve Vrangel'i umutsuz savalarnda yenileceklerini bile bile desteklemiti. ngilizler, yine atik davranarak bu tarihlerde ar haraket eden Amerikallara ait Standart Oil'in Bak'de Nobel kardelerden almaya alt yataklar da bir nevi igal etmiti. Osmanl, Mondros Mtarekesi ile sava yenilgisini kabul etmiti. Ancak savan ve bar anlamalarnn mimar ngilizler, Ruslar kendilerine gelmeden, rejimlerini oturtmadan Uluslararas Petrol Konferans toplayarak , petrol yataklar igalleri altnda iken petrol meselesini halletmek istiyordu. Ayrca ngilizler 40 yldr ABD ile srdrdkleri petrol savanda, stnlklerini bu konferans ile teyit ettirmeye gayret ediyordu. Petrol nehirleri zerinde cereyan eden savatan karl kan ve kara bela petrolle alan ar sava aletlerini hizmete sokan ngiltere, dnya petrol hakimiyetini tescil ettirmek iin sabrszlanyordu. 21 Kasm 1918'de toplanan konferansda, konferans yelerine verdii ziyafette ngiltre'nin mteveffa Dileri Bakan Lord Grzon , '' Mttefikler nihai zafere Petrol Dalgalar zerinde geldiler. '' diyordu. Sava sonunda ngiliz Avam Kamarasnda petrol mzakeresi yaplyordu. Petrol baronu Deterding'in mzakerelere gnderdii Royal-Shell Grubu Ynetim Kurulu yesi Eg. Prettymann szleri arasnda u itirafda bulundu: '' Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl mperatorluu ile imza olan mtareke sayesinde tm dnyada retilen petroln yzde 50'si bilfiil ngilizlere geti. Artk Byk Britanya'nn bir petrol imperatorluu haline geldiini iftiharla sylemek isterim.'' Dnya haritas yeniden iziliyordu. Fakat Rusya'da devam eden i harbin ve ngilizlerin tahrik ettii ulusu ayaklanmalarn haritada tadilatlar yapacan ngilizler bile hesap edememiti. Bolevikler, Rus ar Aleksandr ve ailesini katlederek bir devri sona erdirmiler, i sava srasnda ar kuvvetlerine destek 24

verdiini bildikleri ngiletre ve ABD'nin Moskova temsilciliklerine birer nota vermilerdi. ngilizler frsatdan istifade ederek karklk srasnda sadece Bak petrollerine deil Trkistan petrollerine de el atmlard. Rusya, sz konusu nota ile yabanclarn resmi ve gayri resmi tebalarn ve askeri glerini ekmesini istiyor, etecilere yardmdan vazgemeleri iin uyaryordu. ngiliz ve Amerikallar Rusya'nn bu ikaz zerine Rusya'nn i ilerine bilvasta yaptklar mdahaleleri durdurdular ve tm vatandalarn ektiler. Yalnz ngilizler, Yarbay Destervill'in igali altnda bulundurduu Bak'den, yani petrol sahalarndan daha bir mddet kmak istemediler. ngilizler petrol blgelerinden ekilmekle beraber, petrol haklarndan kolay vazgemediler. Petrol gvencesi almak iin Ruslardan uluslararas konferans sz aldlar. ngilizler, Bak petrollerini ele geirmek iin askerleri ile gelmilerdi. Ancak evdeki hesap arya uymad. Bolevikler glenince ngilizler, petrol urunda bir sava daha gzle alamayarak blgeyi terke mecbur oldular. BAY YZDE BE Mezopotamya'da bulunan petroln nemini kavrayan ngilizler, entrikalar ile Almanya'ya kar mcadele ederken ngiltere hkmeti, 1912'de hi beklenmedik bir oyuncuyu farketmiti. Petrol diplomasisi tarihine ' bay yzde be ' olarak geecek bu oyuncu Ermeni kkenli Osmanl vatanda Kaluste Glbekyan'dan bakas deildi. Irak petrolleri iin kurulan Trkiye Petrol irketi, Deutsche Bank'n blgedeki petrol imtiyazlarn devralmt. Petrol hisselerinin yarsn devralan irketin kuruluunu milyoner Ermeni Glbekyan yzde be komisyon alarak salamt. Birazda daha derin aratrma yapldnda Glbekyan'n Trk Milli Bankas'nda yzde 30 hissesi olduu ve bunu saklad ortaya kt. Bankadaki yzde 30'luk hisse petrol irketindeki yzde 15'lik hisse anlamna geliyordu. Bu Glbekyan kimdi? Glbekyan, petrolle uraan bir ailenin ikinci kuayd. Varlkl bir Ermeni petrolc ve banker olan babas servetini Osmanl mperatorluu'na Rus gazya ithal etme yoluyla edinmiti. Bu abalarndan dolay Sultan tarafndan dllendirilerek Karadeniz kysnda bir kente vali atanmt. Londra'da King's College'de maden mhendisliini eitimi gren Glbekyan tezini petrol mhendislii teknolojisi zerine hazrlad. Babas Klauste'yi aile gelirinin ounluunun geldii Bak'ye gnderdi. Petrol ii ile ilk defa burada tanan Glbekyan adeta bylenmiti. Glbekyan, Bak'de petrol fkrmasna tank olmutu. Bak'den Trkiye'ye dnerken dostlarna tekrar geleceini sylyordu; ama bir daha hi dnemedi. Glbekyan Rus petrol hakknda yazlarn bir kitapda toplayarak yaynlyor ve Osmanl sultan'nn dikkatini ekiyordu. Sultan, Glbekyan'dan Orta Dou petrol konusunda bir aratrma yapmasn istedi. Blgeye hi gitmeden Alman demiryolu mhendislerinin hazrlad raporlar kullanarak Sultan'a rapor sunan Glbekyan, bundan sonra 60 yl srecek mrnde artk kendini tamemen bu konuya adayacan bilemezdi. stanbul'daki gnlerini hal ticareti ile geiren Glbekyan aslnda fazla baarl bir esnaf hi olamad. Glbekyan'n asl ii istihbarat toplamakt. Her zaman yannda kendisi iin casusluk yapacak kiiler bulundururdu. Kesinlikle hi bir zaman kimseye itimaz etmezdi. 1896 ylnda Glbekyan vapurla Msr'a kamt. Msrda ok nfuzlu iki Bakl Ermeni petrol milyonere ile tanm, onlarn gzne girmiti. Bu Nubar paayd. Bu tanklk sayesinde Glbekyan Londra'da Bak petrollerinin sat temsilciliini kazanmt. Londra'da Samuel kardeler ve Henry Deterding ile tant onlara kendini kabul ettirip ittifak kurdu. Glbekyan'n olu olan Nubar bu ittifak konusunda daha sonra unlar yazmt : " Babam ve Deterding yirmi yl akn bir sre gayet iyi anlaan ok yakn iki dosttu. Acaba bu yirmi yl iinde babam m Deterding'i kullanmt, yoksa Deterding mi babam ? Bunu kimse bilemez. Ancak yant ne olursa olsun aralarndaki ilikinin her ikisi iinde hem kiisel adan, hem de genel olarak Hollanda kraliyet /Shell Grubu asndan son derece verimli olduu bir gerektir. Glbekyan Shell'e yeni angajmanlar ve ncelikle re mktesap haklar getiriyor ve mali ilerini dzenliyordu." 1907 ylnda Samuel kardeleri kendi ynetimi altnda stanbul'da bir bro amaya ikna etmiti. Trk hkmetine mavirlik yapan Glbekyan, ayrca Trkiye'nin Paris ve Londra sefaretlerinin mali mavirliklerini yapyordu. Trk Milli Bankasnda pay sahibiydi. Tm bu zelliklerini kullanarak rakip ngiliz ve Alman yatrmclara daha sonra da Royal/Shell yatrmn Trkiye Petrol irketine balamay 25

baard. ngilizler, bu irketin D'Arcy'a ait Anglo-Pers irketi ile ibrlemesi iin bask yapyordu. En sonunda ngiliz ve Almanlar birleme stratejisinde anlatlar. 19 Mays 1914 Dileri Bakanl anlamasna gre Anglo-Pers yzde 50 hisse alm, yzde 25'er hisse ise Shell ile Deustche Bank arasnda paylatrlmt. Ancak arada Glbekyan vard onunda memnun edilmesi gerekiyordu. Shell ve Anglo-Pers kendi hisselerinden yzde 2.5'u Glbekyan'a ' ba ' ad altnda vererek sorunu zmlyordu. Glbekyan, oy yzdesine gre ynetimde hak sahibi olmayacak ancak tm parasal gelirlerden yararlanacakt. te ' Bay yzde be ' lakab byle domutu. O gnden sonra da Glbekyan bu lakapla anlacakt. Onyllar devam eden rekabet sona ermiti. 28 Haziran 1914 tarihinde verilen diplomatik notayla Osmanl Sadrazam, Mezopotamya imtiyaznn yeni kurulmu olan Trkiye Petrol irketi'ne verileceini resmen vaat ediyordu. Ne yazk ki bu tarih Avusturya Aridk Franz Ferdinand'n Saraybosna'da urad suikasta rastlar. Bu itibarla da birinci dnya savan balatan ilk kurunun atld tarihtir. Zamanlama byle geliince bir soru cevapsz kalmt. mtiyaz gerekten verilmi miydi, yoksa verileceine dair balayc olmayan bir szden ibaret mi kalmt ? O gn iin sava Anglo-Cermen ibirliine son veriyordu. Bu durum Trkiye petrol irketi'ni de etkiliyordu. Sava sonras dalan Osmanl ve ardndan kurulan Trkiye cumhuriyeti srecinde petrol hak hesab henz grlmemiti. 1922'de toplanan taraflar Irak petrolnden kimin ne kadar pay alaca konusunda anlaamyordu. Austos 1921'de Irak tahtna Kral Faysal geiriliyordu. Deterding ile Glbekyan'n aras 1920'lerden sonra Irak petrol paylamndak kskanlklar nedeniyle bozulmutu. Bu kopmadan sonra Standart Oil'in New Jersey Bakan Walter Teagle'de Irak'taki paylam mcadelesine ortak olmutu. Glbekyan, yzde belik hakk iin ham petrol deil nakit para istiyordu. Bu nedenle paylam ii bir trl bitirilemiyordu. Irak petrolnn miktar konusunda yaplan aratrmalar hi bir blgenin bu kadar petrol zengini olmadn gsteriyordu. Bu yndeki raporlar Amerikallara harakete geirdi. Bu arada ngilizler Kuzey Irak (Musul-Kerkk) petrol yataklarn 1916'da yaptklar Sykes-Picot anlamas ile Franszlar'a brakmlard. ngilizler Badat'a girdikten sonra stratejilerini deitirip Musul-Kerkk petrol yataklarnn ele geirilmesine ynlendiler. Atekes anlamas imzalanr imzalanmaz Musul'a saldrp ele geirmiler ve yeni bir askeri stat yaratp Musul-Kerkk petrolleri ile ilgili olarak Franszlar'a kar avantaj salamlard. Franszlar bu oldu bittiyi sindirememilerdi. Kuzey Irak petrolleri zerine kmak zere olan kavgalarn ancak ABD Bakan Widrow Wilson nleyebilmi ve taraflar yattrmt. Sonunda 1920' de yaplan gizli San Remo Anlamas ile Franszlar Musul-Kerkk petrol haklarini ngilizler'e kendilerine Turkish Petroleum Company'deki 25% Alman hisselerinin verilmesi kaydyla devretmilerdi. lgintir ki btn bu kavgalar henz bir gallon bile petrol karlmadan verilmekteydi. Franszlar petroldeki ngiliz hakimiyetinden rahatsz olduklar, Irak'taki haklarn kendileri ileyebilmek iin 1924'te Compagnie Francaise des Petroles ismindeki petrol irketlerini kurmulard. ABD hkmeti ve Amerikan petrol irketleri kendilerinin ngiliz-Fransz uzlamalar ile Irak petrollerinden tamamen uzaklatrlmasndan ok rahatszd. Amerikan hkmeti petrol irketlerinin basksyla ngiliz-Fransz ortak hareketleri eski moda emperyalist davranlar olarak niteleyip knamlard. Daha da ileri gitmiler ve ABD Dileri Bakanl Hukuk Danman Allen Dulles bir memorandum yazarak Turkish Petroleum Company (TPC) nin paralanm Osmanl mparatorluu ile yapt petrol haklar anlamasnn geersiz olduunu ve ABD'nin bunu tanmayacan sylemiti. ngilizler ABD'den gelen baskya boyun eip onlara da adil bir pay vermeye raz olmulard. Grmeler sonunda Amerikan Konsorsiyumuna da TPC iinde 25%'in altnda bir pay verilmiti. Kerkk'te 1927'de ilk olarak petrol bulan ngiliz uzman D'Arcy yaamn fakirlik iinde bitirirken btn bu olaylarn merkezine ngiliz hkmeti tarafndan, bu blgeyi ve insanlarn ok iyi bildiinden, arac (deal maker) olarak sokulan (sonradan ngiliz vatanda olan) Calouste Sarkis Gulbenkian ksa zamanda dnyann en zengin insan oluvermiti. Btn atmalar ve anlamalar sonunda Irak petrolleri eit 23.75% paylarla British Petroleum, Royal Dutch Shell, Compagnie Francaise des Petroles, Amerikan Petrol irketleri Konsorsiyumu ve de 5% Calouste Sarkis Gulbenkian hisseleri olarak paylalmt. ngiliz istihbaratnn giriimiyle eyh Sait isyan kartlarak Ankara ke sktrlyordu. Trk milli misaknn snrlar iinde yer alan Musul ve Kerkk kopartlrken Trkiye sesini kartamayacak kadar kaos 26

iinde olmalyd. Orta Dou haritas yeniden iziliyordu. Tarihe ' Kzl hat ' olarak geen Orta Dou'daki lkelerin ran ve Kuveyt dnda petrole gre snrlarn belirleyen anlama 31 Temmuz 1928'de imzalanyordu. Szlemeye gre, Hollanda kraliyet/Shell, Anglo-Pers ve Fransz irketinin her biri petroln yzde 23.7'sini alyordu. Amerikan karlarn korumak iin kurulan Yakndouyu Gelitirme irketi'de ayn oranda pay almt. Askdaki tek konu Glbekyan meselesiydi. Glbekyan'n yzde bei szlemeye gre petrol olarak deniyor, ancak petrol derhal Fransz irketine satabiliyordu. Glbekyan parasna kavumutu. Trkiye Petrol irketi'nin blgede petrol arama ve kartmaya yetkili klan zveri maddesi ise irketlerin petroln sadece kendilerinin kartabilecei maddesi ile yok ediliyordu. Glbekyan, anlama imzalanrken eline bir krmz kalem alyor, Orta Dou haritasnn bana geiyor ve krmz izgilerle snrlar iziyordu. Bu izilen snr ngiltere ve Fransa Dileri Bakanlklar'nn petrole gre belirledii ' krmz snr ' idi. Kzl hat anlamas Glbekyan'n zaferi idi. Trkiye'nin ise petrolden mahrum brakldn, Musul ve Kerkk' kaybettiini simgeliyordu. Trkiye Petrol irketi'nin ad daha sonra Irak Petrol irketi olarak deitirilecek Irak petrolndeki Trk izleri silinecekti. AMERKALILARA NGLZ OYUNU ngiltere, Bak petrollerinde Amerikallara unutmayacaklar bir kazk atmt. ngilizler, Rusya ile ibirlii yaparak Bak petrolleri zerindeki haklarn gizli olarak 1926'ya kadar srdrd. Amerikan irketlerini usta bir oyunla safd eden ngilizleri ise Ruslar, daha sonra Bak petrollerinde mthi bir kazk atarak Amerikallarn intikamn ald! Asl kazk yiyen ise phesiz bamszln kaybederek kle muamelesi gren Azeri Trkleriydi. Royal/Shell'in patronu Deterding, Rusya'y uluslararas bir konferans toplanmas iin ikna etmi, konferansn 10 Nisan 1922'de Cenova'da toplanmas kararlatrlmt. Konferansn resmen ilan edilen maksad, harbden yeni km ve iktisadi durumu berbat olan Avrupa milletlerini kalkndrma olarak gsterilmi ise de, asl mzakeler madalyonun br yznde Bak petrolleri imtiyaz ii idi. Ve bu ok gizli tutuluyordu. Konferansa Bak petrolleri zerinde hakka sahip 160 irketin temsilcisinin arlmas ne demekti ? Asl paylam ise petrol hisselerini toplayan iki trst arasnda cereyan ediyordu. Konferansn, Birinci Dnya Harbi ncesinde kzan Royal Dutch/Shell- Standart Oil trstlerinin mcadelesi eklinde nihayetlenecei aikard. Nitekim Standart Oil, konferansdan iki gn nce Nobel kardelerle Bak petrol hisseleri zerinde daha geen yaz aylarnda bir anlama imzalandn aklyordu. A.S. Bedford, Nobel kardelerin elinde bulunan aksiyonlarn yzde 51'inin Standart Oil'de olduunu resmen duyuruyordu. Bedford,Deterding'e sava ilan ediyor, stelik ABD hkmeti adna konuarak Bak petrolleri zerinde Sovyetler ile herhangi bir hkmet veya irket arasnda yaplan anlamay asla tanmayacaklarn ilan ediyordu. Bu aklamalar konferans katlmclarn ok etti. Asl nemli olan bu beyanat Azerbaycan ve Grcistan'n bamszln kaybettiinin gstergesi idi. Azeri milliyetiler, ngiliz delegasyonuna tepki telgraflar ekerek, tarihi baba yurdlar zerinde oynanan oyunu protesto ediyordu. ngiliz Babakan Lloyd Georg ve Rus Dileri Bakan ierin , bu protestolar zerine iyice asabilemiti. Fakat asl tedirgin olan, Cenova'da konferans yaplrken, perde arkasnda Londra'da Bak petrollerini masaya yatrmak iin Boleviklerin selahiyet verdii Rusya'nn Londra Bykelisi Krasin Yolda ile Henry Deterding idi. Aslnda mzakere edilen Azerbaycan' kimin ne derece smrecei idi. Petrol nehirleri cesametinde oluan kan nehirlerinde Azerilerin istiklal ve hrriyet aklar bouluyordu. Petrol memleketi zerinde, uzun sren Moskof boyunduruundan sonra 28 Mays 1918'de devlet kuran Azeri Trkleri hi nemsenmiyordu. Cenova konferans gen Azerbaycan devletinin ipinin ekildii bir toplant idi. Zaten bu konferanstan yaklak iki yl nce, szde Azeri Boleviklerin daveti zerine 27 Nisan 1920'de Kirov komutasnda Rus Kzlordusu, lkeyi igal etmi ve Bolevik Azerbaycan' kurulmutu. Hatta Bolevik Azerbaycan'nn ilk ve son Bykelisi brahim Abilov'u Ankara'ya atanmt. Bolevik Azerbaycan'n Devlet Bakan Neriman Nerimanov'da Rus heyetinden ayr olarak Cenova konferansna katlyordu. Konferansda Birinci Dnya Harbinden sonra bamszlk kazanm Azerilere istiklal vermek fikri deil, Bolevik Azerbaycan'ndan byk petrol trstlerini arkalarnda gizleyen devletlerin, ne koparabilecei, 27

petrol hisse ve gelirlerin taksimi, nasl blecekleri masaya yatrlyordu. Konferans masasnda, ngiliz Babakan Georg'un arkasndaki Deterding ve ABD Roma Bykelisi'nin arkasnda duran Standart Oil'in Genel Mdr A.S. Bedford hemen srtyordu. Gen T.B.M.M.'den konferansa Celaleddin Arif bey arlmt. Konferans, hrsl delegelerin etin bir mcadelesi eklinde geti. Konferans yaplrken Londra'da Krasin ile Deterding arasnda gizli kaplar arasnda mzakereler yapld haberi ortal kartrd. Bu arada Deterding, gvendii adamlarndan biri olan Albay Boyle'u Bak petrolleri konusunda ngiltre'nin ve irketin yetkilisi olarak grevlendirmiti. Ruslar, Ameirikallar ile ngilizler arasndaki rekabetden yararlanmak iin iyi bir plan yaparak konferansa gelmiti. Sovyetlerin Londra bykelisi Krasin, Sovyetlerin byk devletlere Bak petrol arazisi zerinde er bin hektarlk bir petrol imtiyaz vermeye hazr olduunu konferansn ikinci gnnde aklad. Oysa Sovyet heyet azalarndan Litvinof , arlk Rusya'snn borlar, ngiltre-Fransa'nn Rusya'daki emlaklarna tasfiye iin 99 yllk bir imtiyaz anlamasn nermesine karn, bunu reddederek, Sovyetlerin iki yzl bir politika izlediinin iaretlerini veriyordu. Lloyr Georg, 99 yllk imtiyaz verilmezse buna tekabl eden iki milyar altyz milyon sterlinin tazminat olarak verilmesini sinirli bir eda ile verilmesini talep eden ikinci nerisini gndeme getirdi. Buna karlk Rusya'nn iilerine karlmamas gerektiinin altn izen Litvinof, ngiltre'nin Bolevik kart gleri destekleyerek Sovyetleri be milyar Sterlin zarar urattn vurgulayarak ngilizleri kendi silahlar ile vurdu. Litvinof, ngiliz babakannn tazminat talibi zerine uradklar zararn denmesi iin tonferansa resmen teklif sunarak, ngilizleri fena faka bastrmt. Rus delegasyonunu Amerikallar rgtlyordu, ngilizler bu beklenmedik neri karsnda deliye dnmt. ngilizler, Fransa, Belika ve talya delegegasyonundan destek bulmaya alsada bu konuda Almanlarn bir oyunu nedeniyle hsrana uramt. Almanlar konferans ncesi Rapallo'da imza edilen gizli anlama ile Fransa ve Belika'nn konferans baltalamas konusunda anlamlard. Fransa ve Belika'nn ngilizlerin karsnda yer almasnn bir nedenide ABD'nin konferans ncesi bu lkelere verdii kredilerin tasfiyesini istemesiydi. Konferansda konuulan tek ey petrol haline gelmi, konferansn tkanmas iin Fransa ve Belika'nn abalar sonu vermiti. Fransa bu giriimi ile Bak petrolleri zerinde Standart Oil'den daha fazla hisse sahibi olmasna karn, hisselerini tehlikeye atyordu. Fransa, Bak'deki petrol sahalarna 70 milyon, Belika 21 milyon ngiltre ise 172 milyon Sterlin sermaye yatrmt. Fransa ve Belika'nn Standart'n himayesinde ngiltre'ye cephe almas, ngiliz babakan George'u kzdrd, ama yapaca hibirey yoktu, kmaza sokulan petrol paylamna boyun edi. Ama Deterding'in boyun emeye niyeti yoktu. Konferans sonunda kabul edilen memarandum Sovyetlerin kabul edebilecei yumuak bir ilsan ile yazlmt. Memarandum'da yer alan mlk sahipleri ile ilgili u ksm daha sonra Amerikallar ok edecekti. Bu blmde : '' Malikler, Boleviklerin nasyonalizmi ilan etmelerinden evvel Rusya'da emvam sahipleri olan fertler veya fertlerden mteekkil grublardr.'' deniliyordu. Boevik ktisadi azasndan Bykeli Krasin bu maddeyi yle izah ediyordu : '' Sovyet hkmeti Bak petrol sahalarnn drte birinin kaytsz artsz sahibi olmaldr. Drtte ise, drde blnmek suretiyle ngiltre-Fransa, ABD ve Belika'ya eit biimde verilmelidir. Ecnebi tebaas olan mlk sahipleri de gzden uzak tutulmamaldr. Byk mlk sahipleri oluturulacak konsorsiyumda yer almaldr. Mlk sahipleri Bolevizmin hakim olduu 1918 ncesine aitdir.'' Standart Oil'e ngilizler mkemmel bir oyun oynamt. nk Standart Nobel kardelerden petrol hisselerini 1920'de almt, Nobel kardelerin nceki haklarda ortadan kaldrlmt. ngilizler, zaten petrol hisselerinin onu satn almt, bylelikle dier lkelerin tm Bak petrollerinden tasfiye edilmi oluyordu. ngilizler mizanseni hazrlarken, istikbalde Ruslarn da bir gn onlar atlatabileceini akllarna getirmemilerdi. Amerikallar gibi Fransz ve Belikallarda, petrol hisselerini 1918'den sonra aldklar iin kurulacak konsorsiyumda itirak haklarn kaybediyorlard. Ancak Fransa Cumhurbakan Puankare Paris'ten Cenova'ya memarandum'un imzalanmamas iin talimat gnderdi. Belika ve ABD'de sert tepki gsterdi. Amerikan Dileri, Amerikan vatandalarnn hak ve hukuklarn mdafa prensibinden taviz vermeyeceini haykryor, akca tehdit ediliyordu. 28

Konferans allak bullak olmu, ngiliz ve Ruslar akna dnmt. Avam kamaras Babakan George'u topa tuttu. Amerikan hkmetinin ald sert karar kendisini gsterdi. Ksa mddet sonra Ruslar, Bak petrollerini milliletirdiklerini ilan ettiler. Bylece Avrupa devletleri gibi ABD'de bu petrollerden mahrum kald. Konferansdan tek karl kan Ruslar olmutu. Deterding, Cenova konferansnn intikamn Standart Oil'den ABD'de ald. Standart'n Amerika piyasasnda sktrlm, en nemlisi ABD Bakan Harding'in nazarnda itibarnn sfra indirilmesinde etkili olmutu.. Bir yl sonra Harding Standart'dan syrlm, Standart'a kar km, bir iddiaya bu durum pheli addedilen lmn de hazrlamt. Harding'in ei kocasn Standart Oil'un ldrtn ileri srm, petrol cinayetlerine bir ABD bakanda eklenmiti! Deterding, Fransa'da Rotchild ailesini kullanarak Fransa ve Belika'nn katlmyla yeni bir konferans dzenlenmesi iin giriimde bulundu. ngiliz babakan George, resmen devletleraras temaslara balad. ngilizler, ne olursa olsun Bolevikler glenmeden petrol meselesini bitirmet istiyordu. George, Lahey'de toplanacak bu konferansa Versay anlamasn imza edenleri davet edecekti. Bunlarn zarasnda yenilen Almanya ve Bolevik hkmetide dahildi. ngilzler, Boleviklere, yeni rejimi Avrupa'ya tantma vaadiyle ikna etmilerdi. Babakan George, konferansn amacn gayet ak ekilde yle izah ediyordu : '' ngiltere Bolevik rejimini Avrupa'ya tanttr. Ancak Bolevik idareside Bak petrolleri serinde imtiyaz sahibi olan herkese haklarn teslim etmelidir. '' Bylelikle Rotchild'in himmetiyle Lahey Konferansnn 15 Hasiran 1922'de toplanmasna karar verildi. Konferansa Sevr muahedesini imzalam devletlerin hepsi katlmt. leride Sovyetlerin Dileri bakan olacak Maksim Litvinof, konferansa Batl devletlerin Rusya'ya yapaca mali yardma karlk Bak petrolleri zerinde hat tanyacaklarna dair bir neri ile geldi. Ancak btn mlk sahiplerinin haklarnn iadesi prdensibi kabul edilmiyordu. Ehasa ait mlkler Sovyet devletinin eline gemeliydi. Bu neriyle Nosel kardelerden pay alan Standart Oil ister istemez tasfiye oluyordu. Litvinof, 1918'den nce petrolz imtiyaz alm tek bir trstle muhatap olmak istediklerini ifade ediyordu. Bu teklif Standart Oil'i ileden kard. Rus heyeti, hangi sahalarn bu ereve iine girdiini gsteren bir haritay ve karar suretini bile basnda neretmilerdi. Bu durum konferans tehlikele soktu. Ruslar hazrlkl gelmiti, hemen yeni bir neri sunarak, '' Rusya'ya vaki imtiyaz taleplerinin nceden moskova'da tetkik edilmesi. bundan sonra muvafk grlen irket ve trstlere imtiyaz verileceini '' ortaya att. Yeni teklifler konferans ikiye bld. Lahey'de mcadele srerken ngiltre Dileri Batanl'nn evrak mahzenlerinde Sovyetlerin Londra Bykelisi Yolda Krasin, Deterding ile bir anlamaya imza att. Buna gre ngilizler yl boyunca Bak petrollerinin alcs olmak artyla Rusya'ya iinde bulunduu mali krizden kurtarmaya sz veriyor , buna karlk Bak petrolleri imtiyazn alyordu. ki tarafta memnundu. Deterding zaten satcs olduu Bak petrollerini yl boyunca satn alma hakkn alyor ve Standart Oil'i tamamen diskalifiye ediyordu. Lahey'de ingiliz diplolamat Lloyd Brlam, mlklerin iade edilmesini estediklerini belirterek Avrupallar aldatyor, esasen ise ifte bahis oynuyor, ifte kazanyordu. ngilizler , ayrca Polonya ile Bolevik rejimini anlamay imzalamaya mecbur ediyordu. Henz yeni domu Rus rejimini , ngilizlerin silah ve lojistik destek saladklar Polonyallarn tarafndan kolayca ykabilecei korkusu Ruslar, Bak petrolleri konusunda taviz vermeye zorluyordu. Nitekim Polonya'nn istiklalinin temsilcisi Mareal Pilsudsky, bir vuruta Bolevik ordusunu datm, Moskova'ya doru yryordu. Bolevizm domadan lrken, bir mucize oldu. ngiltre Dileri Bakan Lord Grzon, Polonya ordularnn durmasn iin Mareal Pilsudsky'e adeta emir gnderdi. Tarihe Grzon hatt diye geen izgide Polanya ordularnn durmas talep ediliyordu. Polonyallar aresizce bu talimata uydular. ngilizler, Bak petrollerinde imtiyaz alarak Standart' yenmek bahasna Bolevikzmi himeye etmi, 20 yzyln yzkaras komnizmin insanln bana bela olmasna dolayl olarak izin vermilerdi. ngilizler, aslnda bu haraketi sadece Bak petrolleri iin deil, dnya petrol imperatorluklarn perinlemek iin yapmlard. ABD'nin karsna Bolevik Rusya's kartlmalyd. Ruslar, kendilerini Polanya izmesinden kurtaran ngiltre'ye, perde arkasndaki Deterding'e minnetdarlk borcunu demek iin Bak petrollerinde imtiyaz haklarn tek bir trste datmas iin vereceini basna szdryordu. Deterding, ngiliz diplomasisini kullanarak Sovyetler'i kurtarm bir 29

kahraman edasyla rejimin kendisini hibir zaman gzard etmeyeceine inanyordu. Deterding, Fransa ve Belika'ya teklif gttrerek petrol hisseleri baki kalmak artyla bir konsorsiyum kurulmasn neriyordu. Ancak konferansa arlmayan ABD, o yllarda Avrupa lkelerine at 21 milyar dolar tutarndaki krediye antaj arac olarak kullanarak yine bu lkelerin Deterding'e boyun emesini engelledi. 20 Temmuz 1922'de resmen Rus delege Litvinof tarafndan sunulan Deterdingin bu nerisine cevap verlmeleri iin gnlk sre ngrlmesine ramen konferansa srpriz biimde ertesi gn son verildi. Bu kararda ABD'nin Fransa ve Belika'ya yapt basklar rol oynamt. Bir uluslar aras konferansda daha Deterding'e Rockfeller iyi bir ders vermiti. Geri Deterding, Krasin ile yapt anlama gerei Sovyet petrol adyla Bak petroln yllna alacakt, ama bu tm Bak petrollerine hakim olmas anlamna gelmiyordu. Bu konferansdan kan sonu, Shell grubu da dahiy Bak petrollei zerinde hak sahiib olan irketler bunu unutmalyd. Ruslarda , Deterding'de Amerikallara ate pskyordu. Standart Oil, Rusya'dan hi bir ekilde petrol alnmayacana ilikin bir karar kartarak, Sovyetlere bir ders vermek istiyordu. Ancak Deterding'in Ruslarla anlaarak yl Bak petrol pazarlayaca Bak petrol pazarlayacan henz bilmiyordu. Deterding, Orta Dou ve Uzak Dou'da petrol retimin ksarak Avrupa piyasalarn Bak petrol ile doyurmaya balad. Bak'de Deterding'inde hissesi olan Neft Sendikas'n 1924-1925 yllarnda rettii 80 milyon ton petroln 34 milyon tonu ngiltere'ye, 8.5 milyon tonu Fransa, 14 milyon tonu talya, 5 milyon tonu Belika ve dier Avrupa lkelerine Deterding araclyla satlmt. ngilizlerin Avrupa piyasasna Ruslara brakm gzkerek Standar Oil'i milyonlarca dolar zarar ettirmi, konferanslarn intikamn Rockfeller'den almt. ngilizlerin, Bak petrollerinin Avrupa piyasalarnda satlmasna msamaha ve menfaatlerini Deterding'e vermesi 1926 ylna kadar srd. Ruslar, su tarihden sonra artk Deterding'e verdikleri hisseyi demeyeceklerini bildirdiler. Rusya artk ne Polanya'dan ne herhangi bir d tehditden korkuyordu. savatan yakasn syrm, yeni rejimin estirdii terr havas isyan ihtimalini tamamen ortadan kaldrmt. Bu karar Deterdin'i oke etti. ABD ve Rockfeller de bu kararnda Sovyetleri destekledi. 1926 yl ve 1927'nin Nisan ayna kadar Deterding, dnyann drt bir yanndaki yzlerce gazetesi ile Sovyetler aleyhine amansz bir kampanya balatt. Ruslarn kurduu rejik gven kaybna urad. Ama kararlydlar. Deterding'in 15 ay sren medyatik sava durdurmasnn tek sebebi Irak petrolleri idi. Musul petrollerini gen Trkiye'nin elinden bir dalavare evirerek alveren Deterding, 1927 ylnda yeni Irak devleti ile 75 yllk bir imtiyaz anlamas imza ediyordu.Deterding, Bak petrol sahalarnda kaybettiinden daha fazlasn ve salamn Irak'ta bulmutu Deterding'in hedef tm Arap petrol idi. Bu arada Deterding'un Ruslara kar att sava bitirmesinden drt ay sonra Standart Oil ile Neft ( Petrol) Sendikas birbiri ile yaknlama sonucu 22 Nisan 1927de aralarnda bir anlama imzalanmt. Yaplan 5 yllk anlamaya gre Ruslar Standart Of New York'a her yl 100 bin ton petrol verecekti. Ruslar sattklar petrol kendi vastalar ile sevkedeceklerdi. Petrol, stanbul, Portsaid ve Kolombo limanlarnda teslim edeceklerdi. lk petrol sevk edilir edilmez Deterding, kontrol altndaki medyay harakete geerdi. Sovyetlerin satt petroln Avrupallardan gaspedilmi Bak sahalarndan elde edildiini ileri sryorlard. Bakasnnn malna tecavz dpedz hrszlk olarak lanse eden Deterding, Standard Of New York'u kt duruma drmt. Bak petrol sahas zerinde hakk bulunan tm irketler bu kampanyaya katlarak Standart aleyhine birletiler. Standart Oil ve Amerikan sermayesi tm Avrupa pazar ve dnylada byk darbe yedi. Bundan sonra da Standart grubu ile Shell grubu pek ok defa kar karya geldi. Azerbaycan'n bamszlna malolan bu petrol ekimesi, Azerbaycan Meclisinin Sovyetler Birliinden ayrlma karar ald 18 Ekim 1991'e kadar srecek Rus zulmn de beraberinde getirmi, bu topraklarn gerek sahibinin servetine sahip kmas iin 70 yl gerekmitir.

3.BLM 30

SOVYETLER VE SONRASINDA KURTLARIN PETROL AVLARI Hazar Blgesindeki petrol ve doal gaz kaynaklarnn kefi ve blge halk tarafndan kullanmnn tarihesi, milattan nceki devirlere rastlasa da, denizden petrol, ilk defa XVI. Yzylda karlmtr. Yani blgedeki enerji kaynaklarnn varl, alar ncesinden beri bilinmekte ve kullanlmaktadr. Bak'de 2600 yldr insanlarn yanan suyun deerini bildikleri ve insan yaamnn olmad Hazar Blgesinde elde edilen petrolle ateler yakld belirtilmektedir. Hatta petrol, Araplarn kulland mehur Rum ateinin elementlerinden birisiydi (ler, 1999: 55-56). Baknn yerleik bulunduu Aberon Yarmadasndaki petrol karmna ilikin olarak, ilk gereki bilgiler, 7. ve 8. yzyla kadar dayanmaktadr. Bu dnemde petroln, ok ilkel ve doal yollarla elde edildii kaynaklarda belirtilmektedir (Nevruzov, 2003: 13). Marco POLO, Seyahatler adl kitabnda, 12711273 tarihlerinde ziyaret ettii Kuzey ran anlatrken, neftin, Bakde o zamann koullarna gre ticar olarak iletilmekte olduundan bahsetmi ve Bakdeki bu ticaretin byklnden ne kadar etkilenmi olduunu kayda gemitir (ler, 1999: 56). Bakde retilen petrol, doal olarak ticari geliimi de beraberinde getirmi ve doudan batya, kuzeyden gneye Baknn evresine kadar uzanmt. Byk kaplarla ykl deve kervanlar, Bak'de elde edilen petrol uzun yllar dier lkelere tadlar. Talebin art ile birlikte yeni petrol arama sahalar almtr. O dnemde, kuyularn en eskileri elle kazlmtr. Tarihi bilgilere gre, Aberon'da 1594 ylnda 35 metre derinlii olan birinci basit kuyu kazlmtr. 1806 ylnda Aberon Yarmadasnda 50 tane olan petrol kuyusu says 1821 ylnda 120 olmutur. 19. Yzyln sonunda Baknn ad, dnya apnda siyah altn bakenti olarak yaylmt. Bu blgede ilk petrol kuyusu 1847'de Bibi Eybat petrol blgesinde, Rus mhendis Semenov tarafndan sondajdanmtr (Nevruzov, 2003: 13). Azerbaycan sahillerinde petroln aktif bir ekilde retilmesi ve dnya piyasalarna srlmesiyle 19. Yzylda Batl petrolclerinin aknna urayan blge, 1900l yllarn banda tek bana dnya petrol tketiminin yarsn karlamaktayd. Hazar Denizinin Sovyetler Birliinin igaline uramasndan sonra, ilk petrol 1922de Azerbaycan kylarnda Bibi Heybet blgesindeki li Krfezinde karld. Ancak Hazarda asl petrol maceras, 7 Kasm 1949da, Azerbaycann neft talar yatann iletime almasyla balad (Gouliev, 1997: 37). Yeni kefedilen bu yataklarla Hazarda en byk retici konumunda olan Azerbaycan, 1986 ylna kadar SSCBnin rettii petroln % 60n tek bana karlamtr (Ogan, 2004: 2 ve Aras, 2001: 21). Son zamanlarda Rusya Federasyonu, ran, Kazakistan ve Trkmenistann kendi ulusal sektrlerinde petrol ve doal gaz arama almalarna hz verdikleri gzlenmektedir. Azerbaycan, Sovyetler Birlii'ne katlmadan nce yalnz Balahan, Sabuncu- Ramana, Bibiheybet, Surahan, Binegedi, Ategah ve Artyom yataklarndan petrol karlyordu. Sovyet dneminde Puta, Garauhur, Z , Lkbatan, Buzovna- Metaga, Garada, Zire petrol ve gaz yataklar iletmeye sunuldu. Azerbaycan'n 26 Nisan 1920'de igal eden Kzlordu'nun iinde Lenin tarafndan Azerbaycan Petrol Sanayii'nin bana getirilmi AleksandrSerebrovski'de bulunuyordu. Geni yetkilerle atanan Serebovski, 2 gn iinde Bak petrolnn Rusya'ya tanmasn balatt. 16 Mays'a kadar 5.3 milyon ton Bak petrol tanmt. Lenin, ngilizlerin Bak petroln ellerinden almasna fena halde bozulmu, petrolsz demiryolu ve sanayiinin kurulamayacan anlamt. 28 Mays 1918'de bamszlm ilan eden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin tannp tannmayaca uzun zaman tartlmt. Bak petrol Rus sanayisinin candamar idi. gal bu tartmalar bitirmiti. Ancak Azerbaycan'n petrol sanayiisinde sorunlar mevcutdu. Bak bir petrol mezarlna dnmt. Tm depo ve ambarlar hatta Petrol donanma gemileri bile petrolle dolup tamt. Petrol teknolojisi eskimi, 1913'de 45 bin ii alrken bu rakam Eyll 1920'de 25 bine inmiti. Bak'nn elden ele gemesi yznden mhendisler ve kalifiye iiler Bak'y terketmi. sanayi fel olmutu. Lenin, petrol konusunda Azerbaycan'a baz tavizler verilmesi gerektiine inanyordu. Bu konuda bir karar tasars hazrlatan Lenin, 1 ubat 1921'de Halk Komiserleri Sovyet'inde bu tasary geirdi. Buna gre Bak ve Grozni petrolleri iin kiralama yoluna giderek, petroln d pazarlara pazarlanmas planlanyordu. Bu nedenle Serebovski, stanbul'a giderek Bak petrolne mteriler buldu. stanbul'dan ucuz yiyicek ve giyim 31

eyalarna karlk petrol takas yaplacakt. Bundan dolay 1925'de Grozni-Bak-Batum petrol boru hatt ald. Bu hatdan petrol nakli 1934'e kadar Rus menfaatleri iin srecekti. Eyll 1921'de Azerbaycan Petrol Komitesi, Azerneft irketine dntrlm, Trkiye zerinden Almanya, Fransa, Hollanda, Belika, pnanya ve talya'ya petrol satyordu. Serebovski, stanbul'a geldiinde siyasi faaliyetlerdede bulundu. Lenin'in izniyle stanbul'da bulunan Brangel Ordusu'na bal askerler arasnda propaganda yaparak bazlarn Bak petrol sahasnda alma artyla Bak'ye dndrd. En az iki yl petrol iinde alan 5 binden fazla asker, daha sonra anlamalar bitince stanbul'a dnmeyerek, Bak'de yaamay tercih etti. Bak'ye petrol ticaretinde serbestlik vermesi Lenin'i Moskova'da zor duruma dryordu. Bak petrol ihracatn 1925'de 1 milyon 650 bin tona kararak 1921'e gre bee katlad. 1922'de Balahan, Sabuncu ve Zagatala'da yeni petrol yataklar bulunmutu. Ayn yl kurulan ve halen Bak'de faaliyet gsteren '' Leytenant imit '' adl fabrika, 1925'de nemli petrol aletleri retmeye balad. Bylece Azerbaycan'n petrol sanayiisinde yenileme dnemine girildi. 1921'de ylda 2 milyon 400 bin ton petrol retilirken, 1925'de 4 milyon 600 bin ton petrol retilmeye baland. Petrol retimi, 1941'de en yksek seviyeye 23 milyon tona ulatrld. Bu rakamlar evveller Sovyetlerin yzde 90 petrol ihtiyacn karlarken daha sonra yzde 71,5'lere kadar geriledi. 2. dnya savanda Sovyetlerin petrol retim hacmi olan 35 milyon tondan 23-24 milyon tonuna Azerbaycan veriyordu. Petrole talebin srekli art gstermesi Bak'ye petrol ve gaz ilimlerinin merkezine evirdi. Sovyetlerin pek ok petrol uzman Bak'den yetitii gibi, nc dnya lkelerinden gelen rencilerde Azerbaycan Petrol akademisinde yksek renim gryor, master veya doktora yapyordu. 1950-1960 yllarnda Azeri bilim adamlar blgedeki petrol ve gaz rezervlerinin tahmin edilenin ok stnde olduunu isbat ettiler. Aa Kr yaylasnda Kurovda, Movda, Karabal ve denizde; Neft Talar, Kum adas, Cenup gibi yataklar kef edilip istifadeye sunuldu. Jeoteknotik adanda yaplan tesbitler sonucu, Bahar, Sengecal-deniz, bulla ve gneli'de rezevlerin olduu ortaya karld. Azerbaycan Sovyetler Birlii'ne dahil olduktan sonra yneten liderlerden yerli ve yabanc asll olanlarn hepsi merkezi idarenin bir dediini iki etmiyordu. 60'l yllardan itibaren hzl bir ykselie geen Haydar Aliyev 1969'da Komnist Parti Birinci Sekteri olduunda 46 yanda idi. Tarih 14 Temmuz 1969'u gsteriyordu. Azerbaycan'da bu dnemden itibaren bir sanayi devrimi balatan Aliyev, iki petrol rafinerisinin Bak'de kurulmasn salamakla kalmad, petrol yan rnleri nin ilendii ve petrol tehizatnn yapld dev bir petrol sanayisi kurdurdu. Azerbaycan'n yllk petrol retimi 14 milyon ton iken rafinerilerin kapasitesi 28-30 milyon tondu; dier lkelerden petrol alnp ileniyordu. Ayrca petrol makina sanayisinin rnleri Sovyet lkeleri ihtiyacnn yzde 70'ini karlyordu. 1966-1970 arasndaki dneme gre petrol retimi 27.1 milyon tona ulamt ki, bu rakam en yksek retim yaplan 1941'deki rakamdan 3.5 milyon ton fazlayd. 70. yllarda petrol sanayisi hzl bir gelime grafii izdi. 1982'de Aliyev'in Moskova'da poltbro yesi olarak st dzey greve ykselmesi, Azerbaycan iin bir dnem noktas oldu. Rusya'n Azerbaycan'dan mmkn mertebe az petrol tamas, rezervlerin dk gsterilmesi, Azerbaycan'n bugn sahibi olduu bakir petrol alanlarn kaptrmamas asndan faydal oldu.Aliyev'in bu politikas sonucu, Ruslar , '' 60 ylda 1 milyar ton petrol ektik, kuruttuk '' diye baka petrol sahalarna yneliyordu. Hazar'da daha pek ok yatak bulunmasna karn 1980'lerden sonra izlenen politika gerei, petrol retimi bu yataklarda donduruldu. retimi srdrlen yataklarn ise tekniki tehizat ile donatlmas ihmal edildiinden gerekli onarm ve bakm yaplmadndan petrol retimi tedricen azalm 1990'de ylda 11-12 milyon tona dmt. Azerbaycan'n petrol ve gaz retiminde d Hazar'daki rezervlerin tkenmesinden deil, Sovyetler'in petrol sanayisi ve politikasnda olan deiikliklerden kaynaklanyordu. nce Tataristan ve Bakrdistan, daha sonra Bat ve Dou Sibirya'da petrol rezevlerinin bulunmas ve daha ucuza mal edilmesi, Azeri petrolne olan talebi azaltt. Bak'de bugn eski ve hantalda olsa byk bir petrol sanayisi bulunuyordu. Byk bir sanayi kompleksi haline gelen '' Azerneftda '' irketi, Azerbaycan'n eitli blgelerinde kurulan 14 fabrikadan oluuyordu. Bu kurulularda tahminen 20 bin ii alyordu. En nemli petrol makinelerinden, kuyularn tetkik ve tamiri iin kullanlan makinelere kadar 600 eit mal retiliyordu. Sovyetler Birlii'nin dalmas bu fabrikalar olumsuz ynde etkiledi. Eski Sovyetlerde derinlik pompalar, 32

fiskiye armatrleri, ve manclk tezgahlar sadece Bak'de retiliyordu. Rusya, bu aletleri Bak'den almamaya balad. Halbuki Bak, merkezi ynetim ve planlamalann yardmyla 25 lkeye bu aletleri satyordu. D lkelerle geici anlamalar yapan ve bu aletler karlnda takas yoluyla gda maddeleri alan merkezi ynetim knce , bu fabrikalar mteri bulamaz hale geldi. Petrol sanayiinde byk bir bunalm balad. Zaten Moskova, Sovyetler dalmadan Azerbaycan petrol sanayiisine vey evlat muamelesi yapmaya balamt. Merkezden yaplan yatrmlarn yzde 85'inden ou Bat Sibirya, Ural ve Volgaboyu petrollerine ayrlmt. Azerbaycan'a ise ayrlan yatrm 1990 ncesi her yl yzde 15 azalyordu. 1989'den itibaren petrol retimi 2.5 milyon ton azalmt. Ayrca Sovyet teknolojisi ile karada 400 metre , denizde ise 200 metre derinliin tesinde petrol kartlamamas nedeniyle Hazar'da ki Azeri petrol kuyularndan verimli yararlanlmas mmkn olmamt. Azerbaycan'n bamszl kazanmasnn ardndan daha nce kefedilmi petrol yataklar zerinde anlamalar yapmak ve konsorsiyumlar kurmak iin Bak'ye gelenler, alt yapnn mevcut olmasndan dolay hi eli bo dnmediler.Yabanc petrol irketleriyle Azerbaycan Devlet petrol irketleri arasnda petrol yataklar ile ilgili yaplan grmeler sonrasnda imzalanan protokol ve memarandumlarla petrol irketlerine ncelikle nceden ellerinde olan rapor ve fizibilite almalar sunuluyordu. yle bir sre izleniyordu: Anlama uyarnca 3-6 ay veya belirlenen srede kendi imkanlarn da kullanarak ilgilendikleri petrol yata veya blgesinde aratrma yapan irketler, bunun iinde cret dyorlar. Rezervler eer avantajl ise anlama zemin oluuyordu. Petroln kalitesi ve bulunduu derinlie gre kategorilere ayrlr. A, B, C 1 kategorisindeki petrol rezervleri izin ancak kuyu kazlp, deneme petrol kartldktan sonra rezerv adn alr ve petroln mevcutluu kesinlemi olurdu. D, E gibi dier kategorilerde yer alanlar iin tahmin tabiri kullanlr. rezerv denemezdi. Tahminler byk olabilirdi, ancak bunlarn rezerve dnmesi iin yaplan aratrmalar kuyu kazmaya dnmeliydi. Karada ve denizde bulunan real yataklarn bugne kadar yzde 35'i retilmiti, dier petrol lkelerinde bu rakam yzde 50-55', hatta daha yukar rakamlar buluyordu. Yeni teknolojik imkanlardan yararlanarak halen almakta olan petrol yataklarndan Azerbaycan 340 milyon ton petrol daha elde edecekti. 120 yldr Azerbaycan'da petrol sanayi sulu ile kartlyor. Bu dnemde 68 petrol va gaz yata bulundu ve yerin altndan toplam 1 milyar 325 bin ton petrol kartld. Deniz yataklarndan ise kartlan petrol hacmi 415 milyon ton, gaz hacmi ise 435 milyar metrekp olmutu. 70 ylda petroln fiyatn onun reticisi ve sahibi deil Azerbaycan deil Moskova tayin etti. Moskova, Azerbaycan'n bamsz kazanmasndan nce petroln tonuna 35 Ruble dyordu, daha sonra son zamanlarda bu fiyat 65 Rubleye kartlmt. 1991'in balarnda bu rakam 120 Rubleye ulat. Buna karlk doalgazn metrekb 35 Ruble'den 15 Rubleye indirildi. Halbuki petroln tonu 130 Ruble 78 gepike, gazn 1000 metrekb ise 115 Rubleye maloluyordu. 1991'de 120 Rubleye 4 kilo et alnyordu. Moskova, Azeri petroln maliyetinden ucuza alyordu. stelik petrol iin denen para Azerbaycan'a ait fonlarda kalmyordu. Petrol kurulularnn fonlar Moskova'da toplanyordu. Hazarneftgaz birlii'nin 1989'da elde ettii 180 milyon Ruble gelirin 140 milyon Rublesi ittifak fonlarna gnderilmi, Azerbaycan fonlarna ise sadece 3 milyon Rublesi aktarlmt. Azerbaycan, Moskova fonlarnda kalan bu petrol dovizlerinin lkeleri yararna nasl dndn bilmiyordu. Nitekim 1990'da Babakan olan Hasan Hasanov, bu gerei, '' Bugne kadar petrol ihracatmzdan elde edilen gelirin kk bir ksm ihtiyalarmz iin ayrld. Moskova'da toplanan dvizin nasl kullanldn bilmiyoruz. Fonlarda Azerbaycan'n karlarnn nasl korunduu phe altndadr. '' eklinde ifade ediyordu. Azerbaycan bu tarihte 600 milyon Ruble deerinde olan mal ihracatnn yzde 85' ini petrol, petro-kimya rnleri ve petrol aletlerinden elde ediyordu. Azeri halk, 70 yl boyunca smrlen petrollerine yanyor, hepsinin azndan ortak biimde '' bu servettin geliri Azerbaycana'a aktarlsa idi lkemizin toprak yzlmn 7 cm altn ile kaplamak mmkn olurdu '' sitemleri dklyordu. Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR ) Sovyet sisteminin rn brokratik hantal bir yapya sahipti. 1999'da SOCAR, 76 bin petrol iisine maalarn veremiyordu. SOCAR yetkilileri, sorunun Sovyet dneminden kalan ' merkezi idare sistemi 'nden kaynaklandn, 33

SOCAR'a devlet irketlerinin 6 trilyon Manat ( yaklak 150 milyon ABD dolar ) borcunu dememesinden dolay personele olan 100 milyar Manatlk ( yaklak 250 bin dolar ) maa demesini yapamadklarn savunuyorlard. 1998 ve 99 yllarnda petrol fiyatlarndaki d Azeri petrol sanayisini de vurmutu. Bu konuda Petrolclerin Haklarn Savunma Komitesi Bakan Mehdi Mediyev'le Petrol Sendikalar Birlii Bakan Cevanir Aliyev arasnda sert sz dellolar yaanyord. Azerbaycan'da sendikalarn Sovyet sisteminden kalan yapya gre devlet nezdinde kurulmas nedeniyle devletin grlerini savunan Cevanir Aliyev, SOCAR' da personel ikinlii olduunu, SOCAR'n 76 bin personelle ylda 9 milyon ton petrol retirken, Norve'in Statoil irketinin 25 bin ii ile ylda 50 milyon ton petrol rettiine dikkat ekiyordu. Mehdi Mediyev ise personel karmalarn keyfi olduunu belirterek, 1997'de iten kartlan 1161 kiinin yerine, 1998'de petrol iinden hi anlamayan 547 kiinin ie alndn, maa denmemesinin personel ikinlii veya petrol fiyatlar ile ekonomik krizle hi bir ilgisinin olmadn savunuyordu.. HAZAR DENZNDE PETROL 1980lerin sonlarnda, Sovyetler Birlii ve Dou Avrupada yaanan yapsal ve ideolojik bunalmlar, blgede komnizm ve ona bal g ilikilerinin kmesine neden olmu ve birka yl ierisinde blgedeki jeopolitik grnm kkl biimde deimitir. Bylece kinci Dnya Savann ardndan ortaya kan Souk Sava dnemi sona ermi, Avrasyadaki tehditler, yerini belirsizliklere dayal potansiyel risklere brakmtr. Bu durum, Kafkasya ve Orta Asya blgelerinin jeopolitik nemlerinin gnmzde daha da artmasna yol amtr. Tarih boyunca Avrasyann deiik blgelerine yaplan kavim glerinin en nemli kavak noktalarndan birini oluturan Kafkaslar, Anadolu-Akdeniz ve Step-Karadeniz nitelikli siyasi gler arasndaki en nemli rekabet alanlarndan birini oluturmutur. Osmanllarn Karadenizin kuzey blgelerine sarkt dnemlerde i alanlardaki dankla ramen istikrarl bir btnlk arz eden bu blge, Ruslarn kuzey-gney istikametinde Karadenize ulaan su yollarn denetim altna almasndan sonra, 200 yl kadar sren bir hkimiyet mcadelesine sahne olmutur (Berkok, 1958: 12). Kafkasya, 18. ve 19. Yzyl boyunca Osmanl mparatorluu, arlk Rusyas ve rann nfuz mcadelelerine sahne oldu. Osmanllarn 187778 savan kaybederek blgeden ekilmesinin ardndan, bu mcadele, Hindistan yolunu kesmek isteyen Rusya ile bu yolu ak tutmaya alan ngiltere arasnda devam etti. SSCBnin dalmasndan sonra, bu durum, ok tarafl bir rekabet alanna dnt. Bugn bu rekabet ierisinde yer alan blge devletleri arasnda Trkiye, Rusya ve rann yannda, blgede karlar olan ABD ve AB de yer almaktadr. Kafkasya, zellikle drt nedenden tr jeopolitik adan byk nem tamaktadr (Berkok, 1958: 332). Bunlar u ekilde sralanabilir; 1. Jeostratejik anlamda Orta Asyaya giri kapsdr. 2. Orta Asya bakmndan blge, dosdoru Bat pazarna alan bir geittir. 3. Orta Asya ile bir btn olarak ele alndnda blge nemli miktarda petrol ve doal gaz potansiyellerine sahiptir. 4. Bir Orta Dou devleti olma niteliini kaybeden Rusya Federasyonu asndan, Akdeniz ve Basraya uzanan jeopolitik balant hattdr. Kafkasya, zengin enerji kaynaklarna sahip Hazar Havzas ile Baty birbirine balayan Dou-Bat Koridoru zelliindedir. Bugn, Kafkaslar zerindeki mcadelenin asl nedeni de blgenin kendine has bu jeopolitik konumudur. Kafkaslar, Akdenize alan birok kapya sahiptir. Orta Asyann ticari zenginliinin tanmas bakmndan Avrupa ile Asya arasnda Anadoluya ulaan bir kpr niteliindedir (Berkok, 1958: 12). Ayrca, Basray kontrol eden stratejik konuma da sahiptir. te yandan Kafkasya Hazar enerji kaynaklarnn batya ulatrlmasnda dnlen muhtemel boru hatlarnn zerinde yer almas sebebiyle paha biilmez deerdedir. Zira blgede, petrol rafinerilerinin ve petrokimya tesislerinin yer almas stratejik ve ekonomik adan ok nem tamaktadr (Tavkul, 2005: 3). Kafkasya gibi Orta Asya da, ok iyi incelenmesi gereken bir jeopolitik olgudur. Orta Asya, Souk Sava dneminde olduu gibi, gnmzde de etrafna kar tehdit oluturan bir blge deil, tehdit altnda ve henz istikrarn bulamam bir blgedir. Ayrca Orta Asya, Rusya ve Bat g odaklar iin in tehdidine kar bir tampon blgedir. Orta Asya, jeopolitik ve jeostratejik adan nemli bir blgedir. Strateji Uzman Erol MTERCMLER, Orta Asyann jeopolitik nemini u cmleler ile anlatmaktadr: Asya Ktas iinde, Trkistan dikkate almayan politika dnlemez. 34

Trkistan, Asyann tamamn ilgilendiren politikalarda ncelikle dikkate alnmas gereken blgelerden birisidir (Mtercimler, 1997: 63). Orta Asya, 19. Yzylda Rusya ve ngiltere arasnda sren zorlu rekabetin ayrm hatt olduu gibi, 20. Yzyln ikinci yarsna egemen olan ABD-SSCB Souk Sava rekabetinin ayrm hattn da oluturmaktadr. Bu blgenin, gney kua zerinde bulunmas, blgenin corafi zelliklerinden kaynaklanan jeopolitik nemini srekli gndemde tutmutur (Gubayduline, 2000 : 80). SSCBnin dalmasyla birlikte Orta Asya jeopolitiinin nem kazanmasnn ve bu blge zerinde kresel rekabet yaanmasnn balca nedeni, blgenin zengin enerji kaynaklarna sahip olmasdr (Ogan, 2004: 2). zellikle petrol ve doal gaz rezervlerinin ok fazla olmas, blge ve dnya devletlerinin dikkatini ksa zamanda blgeye ekmitir (Yce, 2001: 24). Blgede bulunan enerji kaynaklar ile ilgili olarak, deerli aratrmac Haktan BRSEL ise u tespiti yapmaktadr: Dnyann en iyi stratejistlerinin, teorilerini olutururken, birinci hedef olarak Orta Asyay gz nne almalarnn en byk sebebi, bu blgenin sahip olduu zengin enerji kaynaklardr (Birsel, 2005: 19).Blgenin, ulam ve iletiim alarnn kesime noktasnda bulunmas da belirtilen nemini pekitirmektedir. nk Orta Asyann petrol ve doal gaz tanan blgelerinden gney ve dou ynlerinde boru hatlarnn inas, kanlmaz olarak, ciddi jeoekonomik ve jeostratejik sonulara yol aacaktr. Hazar Havzasnn petrol ve doal gaz boru hatt gzerghlar, 21. Yzyln jeopolitiini belirleyecektir (Ogan, 2004: 1-2). zetle, Kafkasya ve Orta Asya blgelerinin coraf konumlar, gemiten bugne siyasi oluumlara ve gelimelere, tarihin akna ok etkili olmutur. Tarih boyunca nemlerini her devirde koruyan Kafkasya ve Orta Asya, jeopolitik ve jeostratejik nemlerini gnmzde de devam ettirmektedirler. Ayrca Kafkasyada ve Orta Asyada kresel ve blgesel dengelerin i ie getii ve karlkl olarak birbirlerini etkiledii son derece hareketli jeopolitik bir yeniden yaplanma sreci sz konusudur. Bu sre, ok hzl bir ekilde bugn de devam etmektedir. HAZAR BLGESNN PETROL VE DOAL GAZ REZERVLER Hazar Havzasnda yer alan Trk Cumhuriyetlerindeki enerji rezervlerinin miktar ile ilgili tartmalar hala srmektedir. Deiik kaynaklarda farkl deerler ile karlamamz mmkndr. Farkl deerlerin yannda, baz aratrmaclar, blgenin enerji potansiyelinin abartldn da ifade etmektedirler. Ancak blgedeki arama almalarnn srmesi ile enerji rezervlerinin srekli deiecei de unutulmamaldr. Blgedeki enerji kaynaklarnn rezerv miktarlarnn farkl kaynaklarda deiik oranlarda ne srlmesinin baz nedenleri vardr. yle ki, rezervler konusunda farkl beklentisi olan oyuncularn, rezervleri, olduundan yksek ya da dk gsterme abalar, herkes tarafndan bilinmektedir. rnein, lkesine yabanc yatrmc irketleri ekebilmek ya da imzalanacak anlamalarda daha iyi artlar salamak isteyen retici lkeler, sahalardaki rezervleri olduundan ok daha yksek gsterebilmektedirler. Bu durumun aksine, yatrmc irketler de, yine bu anlamalardan elde edebilecekleri karlar maksimize edebilmek iin rezervleri dk gsterme ve yatrm gereksinimlerini ok yksek karma abasna girebilmektedirler. Blgedeki enerji potansiyelleri hakknda ok eitli referans kaynaklar olmasna ramen, bir fikir vermesi asndan, aratrmamzda gvenilir olan kaynaklara yer verilecektir. Bu kaynaklarn istatistik verilerine genel olarak gz atacak olursak, karmza nemsenecek potansiyeller kacaktr. imdi bu kaynaklardan bazlarn vermeye alalm. Uluslararas Enerji Ajansna gre, Orta Asya ve Trans-Kafkasyada yer alan Trk devletlerinin ispatlanm petrol rezervleri 1750 milyar varil arasndadr. Olas rezervler ise 186 milyar varildir (Tablo 1) (EIA, 2006: 112). Bu rakamlar, ABD Ulusal Gvenlik (eski) Danmanlarndan Rosemarie Forsythen almasnda, olas ve ispatlanm petrol rezervleri toplam olarak belirttii 200 milyar varil rakam ile iyimser tahmin aralnda paralellik arz etmektedir (Pamir, 2000: 2). 2006 ylnda Uluslararas Enerji Ajans tarafndan yaynlanan blge ile ilgili rapora gre, Hazar Blgesinde toplam (ispatlanm+muhtemel) petrol rezervleri 200 milyar varilden fazladr (Tablo 1). Ayn kaynaa gre, Hazar Blgesindeki doal gaz 35

rezervlerinin toplam (ispatlanm+muhtemel) 560 trilyon m3 civarnda olduu belirtilmektedir (Tablo 3) (EIA, 2006: 112). TABLO 1: Trk Cumhuriyetlerinin spatlanm, Olas ve Toplam Petrol Rezervleri PETROL spatlanm Rezervler Olas Rezervler Dk Yksek Rezervler Azerbaycan 7 7 32 (milyar Kazakistan 9 40 92 varil) Trkmenistan 0,55 1,7 38 zbekistan 0,3 0,59 2 Toplam 17,2 49,7 186 retim LKELER 1992 2005 2000 (bin varil/gn) LKELER Toplam

Dk Yksek 39 39 101 132 38,55 39,7 2,3 2,59 203,2 235,7 2010 2010 (dk) (yksek) Azerbaycan 222 309 440 900 1290 Kazakistan 529 718 1.293 1.900 2400 Trkmenistan 110 157 196 165 450 zbekistan 66 152 125 150 260 Toplam 927 1.336 2.054 3.315 4.600 Kaynak: EIA, Energy nformation Administration, Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics, July2006 AIOCnin ilk Bakan olan Terrence (Terry) Adams ise, Azerbaycan ve Kazakistann (Hazar civarndaki) ispatlanm rezervler toplamn 27,5 milyar varil, olas rezervler toplamn 4060 milyar varil olarak belirtmektedir (Pamir, 2000: 2). BPnin 2005 yl verilerine gre, Kazakistann petrol rezervinin 39,6 milyar varil, Azerbaycann petrol rezervlerinin 7 milyar varil olduu; Kazakistann doal gaz rezervinin 3 trilyon m3, Trkmenistann doal gaz rezervinin 2,90 trilyon m3 ve zbekistann doal gaz rezervinin ise 1,86 trilyon m3 olduu gz nne alnrsa, blgenin cazibesinin boyutlar kendiliinde ortaya kacaktr (Tablo 2) (BP, 2005: 78). TABLO 2: ABD Enerji Bakanl ve BP Verilerine Gre Trk Cumhuriyetlerinin Petrol Rezervleri LKELER ABD ENERJ BAKANLII BP VERLER(2005) VERLER(2005) (Milyar varil) Dk Yksek AZERBAYCAN 7 13 7 KAZAKSTAN 9 29 39,6 TRKMENSTAN 0,5 1,7 0,5 ZBEKSTAN 0,3 0,5 0,6 TOPLAM 16,8 44,2 47,7 Kaynak: ABD Enerji Bakanl; Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics, Austos2005-BP: Statistical Review of World Energy Haziran2005 ( 1 ton=7,33 varil ) ABD Enerji Bakanlnn 2005 yl verilerine gre ise, Hazar Drtls olarak da bilinen Trk devletlerinin toplam petrol rezervleri, 1744 milyar varil arasndadr. Gaz rezervlerinin ise toplam 6,57 36

trilyon m3 ile 8,97 trilyon m3 arasnda olduu belirtilmitir (Tablo 2-4) (BP, 2005: 79). ABD Dileri Bakanl raporlarna gre, Hazar'da henz kefedilmemi en az 163 milyar varil daha petrol var. Toplam 179 milyar varili buluyor. Beklentiler, 200 milyar varile ulalmas ynndedir (Arslan, 2005: 3). Ayrca, dnemin ABD Bakan Bill Clinton'un Hazar Havzas Enerji Danman John Wolf, Washington'n politikalarnda etkin bir yeri olan Stratejik ve Uluslararas Etdler Merkezi'nin (CSIS), Hazar Blgesi iin hazrlad olumsuz raporu eletirerek unlar sylemitir: "Hazar, petrol zenginidir. Bu kurum (CSIS), getiimiz yllarda da ayn raporlar yaymlad ve yanld ortaya kt. Yeni bulunan Kuzey Kashagan petrol yataklarnn bykl, bu iddialar geersiz klmaya yeter (Yce, 2006: 151-152). TABLO 3: Trk Cumhuriyetlerinin spatlanm, Olas ve Toplam Doal Gaz Rezervleri spatlan m DOAL LKELE Olas Toplam GAZ R Rezervle Rezervler Rezervler r 30 35 65 Rezervler Azerbayca n (trilyon metre Kazakistan 65 88 153 kp) Trkmenist 71 159 230 an zbekistan 66,2 35 101 Toplam 232 328 560 DOAL LKELE 1992 2000 2005 2010 GAZ R Azerbayca 0,28 0,20 0,18 0,7 retim n (trilyon metre Kazakistan 0,29 0,31 0,84 1,24 kp/yl) Trkmenist 2,02 1,89 2,08 3,50 an zbekistan 1,51 1,99 1,97 3,20 Toplam 4,10 4,39 5,07 8,64 Kaynak: EIA, Energy nformation Administration, Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics, July 2006 Hazara kys olan lkelerinin sahip olduu ham petrol rezervlerinin toplam 95,7 milyar ton olduu hesaplanmtr. Bu rezervlerin byk bir ksm, Kazakistan (60 milyar ton) ve Trkmenistann (16,5 milyar ton) payna dmektedir. Rusyann pay 2,25 milyar ton iken, rann pay 2 milyar ton civarndadr. Azerbaycann pay ise 512 milyar ton kadardr (Kaliaskarova, 2007: 7). Aadaki tabloda ABD Enerji Bakanl ve BP verilerine gre Trk Cumhuriyetlerinin doal gaz rezervleri verilmitir (Tablo 4). TABLO 4: ABD Enerji Bakanl ve BP Verilerine Gre Trk Cumhuriyetlerinin Doal Gaz Rezervleri LKELER ABD ENERJ BP BAKANLII VERLER(2005) (Tcf) VERLER(2005) (1 m3 =35,31kbik Trilyon m3 fit) spatlanm Potansiyel (tcf) (tcf) AZERBAYCAN 30 35 1,37 37

88 3 159 2,90 35 1,86 317 9,13 trilyon m3 tcf=8,97 trilyon m3 Kaynak: ABD Enerji Bakanl; Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics, Austos2005, BP: Statistical Review of World Energy Haziran2005 NOT: Tcf (Trilyon Kbik Fit) Doal Gaz Sektrnde Kullanlan Bir Birimdir. Dier baz kaynaklarda ise, Hazar Blgesinde tahminen 40 milyar varil bir petrol rezervi vardr. Ancak nmzdeki yllarda srdrlecek aratrmalar sonucunda kefedilecek yeni enerji yataklar ile bu rakamn 100 ile 200 milyar varil civarnda bir seviyeye kmas beklenmektedir (Ogan, 2001: 155-Binay, 2003: 2). Blgedeki devletlerin petrol ve doal gaz rezervlerinin byk ksm henz gelitirilememi ve blgenin nemli bir ksmnda dahi rezerv tespiti halen yaplmamtr. Hazar Havzasndaki tahmini petrol rezervlerini, baz lkelerin zengin petrol rezervleri ile karlatracak olursak, nemli sonulara ulaabiliriz. yle ki, Hazardaki petrol rezervi, Irak'taki belirlenmi petrol rezervinden 100 milyar varil daha fazladr. Dnyann bilinen en byk petrol yatana sahip Suudi Arabistann 261 milyar varillik petrol rezervinin te ikisi civarndadr (EA, 2006: 119). Hazar Blgesinin kaynaklar konusunda aratrmaclar tarafndan telaffuz edilen en dk rakam bile, ABD topraklarndaki (22 milyar varil) ve Kuzey Denizindeki (17 milyar varil) ispatlanm petrol rezervlerinin bykl ile yarabilir. Baka bir ifadeyle, Hazarn petrol rezervlerinin Basra Krfezi blgesindeki rezervlerin drtte birine edeer olduu bilinmektedir (Kaliaskarova, 2007: 5 - Parlar, 2003: 619). Ayrca, Hazar Blgesinin enerji kaynaklar, bu blgenin, 21. Yzylda ikinci bir Basra Krfezi (milyar varil petrol edeeri) olabilecei dncesinin ortaya kmasna yol amtr. Bunun nedeni, blgedeki eski rezervlere ek olarak, zengin yeni hidrokarbon rezervlerinin kefedilmesidir. Baz kaynaklarda ise, bu blgede bulunan enerji 20 18 rezervlerinin dnyada nc srada yer alacak potansiyele sahip olduu belirtilmektedir (Borombaeva, 16 14 2002: 14). ekil 1de Hazar Havzasnda bulunan enerji yataklarndaki baz rezervlerin dnyadaki baka 12 10 yataklarn rezervleri ile kyaslanmas verilmitir. te yandan, Hazar Denizi'nin byk oranda kefedilmemi 8 6 enerji rezervleri, uluslararas yatrmlara alm durumdadr. Ancak blgedeki zengin enerji kaynaklar, 4 2 milyarlarca dolarlk gelitirme ve bunun ardndan da tama yatrmlarnn sonrasnda gerek anlamda bir 0 deer ifade edecektir. Blgedeki mevcut yatrmlarn srdrlmesi, kesintisiz ihra olanaklarnn salanmas gibi varsaymlarn gereklemesi halinde; Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ve zbekistann petrol retimleri toplamnn 2010 ylnda 194 milyon tona, ihracatnn ise 117 milyon tona ulamas beklenmektedir (Pamir, 2006: 2)
s G ar uk ar s D n z ay k ie Te n ha ga Fo oe up tP as ha ru dh K K K ar ac

KAZAKSTAN 65 TRKMENSTAN 71 ZBEKSTAN 66 TOPLAM 232 tcf=6,57 trilyon m3

ekil 1: Hazar Havzas Rezervlerinin Dnyann Byk Rezervleri le Kyaslanmas Kaynak: DMTROF, Thomas: The mplications of BTC, EA Roundtable on Caspian Oil and Gaz Scenarios, http://www.iea.doe.gov, 14.04.2003 Baka bir kaynakta ise, bu durum, u ekilde ifade edilmektedir. 2015 yl itibariyle dnya petrol tketiminin 4 milyar ton olaca tahmin edilmektedir. 2015 yl itibariyle Hazar Blgesinden dnya piyasalarna her gn ortalama 4.12 milyon varil petrol arz edilebilecei ve gnlk retim hacminin ise 4,7 milyon varil olabilecei ngrlmektedir. Batl uzmanlarn grlerine gre 2015 ylnda Hazar Denizinden retilecek petrol miktar, 1990larn sonunda Kuzey Denizinden retilen petrol miktarna ulaacaktr. Dolaysyla Hazar, gelecekte byk petrol retim merkezlerinden birisi olacaktr (Kaliaskarova, 2007: 6).

ou

ir ku

ga

gi

na

rt

38

Doal gaz retimi asndan bakldnda, sz konusu 4 lkenin 2010 yl retimlerinin (iyimser senaryo) 201 milyar m3, ihra potansiyellerinin ise 84 milyar m3 olduu tahmin edilmektedir. Ktmser senaryoda 2010 yl ihra deeri 71,6 milyar m3tr. 2020 yl iin iyimser senaryoda 120 milyar m3, ktmser senaryoda ise 115,9 milyar m3 ihra potansiyeli ngrlmektedir (Pamir, 2006: 2). te yandan, byk glerin yan sra finans evrelerinin de rol ald blgedeki enerji rekabetinde, gerek kaynaklarn iletilmesinde ve gerekse tanmasnda kendi projelerini kabul ettirebilecek olan lkenin, yeni yzylda uluslararas arenada byk avantaj salayaca aikrdr. Bu yzden enerjinin nakli ile ilgili ok eitli projeler de ne srlm durumdadr. Hazar Blgesindeki petrol ve doal gaz boru hatlarnn byk blm Sovyetler Birlii dneminde ina edilmi olduundan, ou Rusya ilerine datm yapmak amacyla planlanm. Bu durum da, hatlarn ihracat amal kullanmn kstlamaktadr. Eski hatlarn byk blmnde de bakmszlktan kaynaklanan sorunlarn artmaya balad belirtilmektedir. Blge devletlerinin sahip olduklar enerjinin dnya pazarlarna ulatrlabilmesi iin, son yllarda, eitli boru hatlar gndeme gelmitir. Bunlardan bir ksmnn inaatna balanm olup, bir ksm ise halen proje aamasndadr. Bunlardan bazlar unlardr; (1) Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt Projesi. (2) Bak-Tiflis-Erzurum Doal Gaz Boru Hatt Projesi. (3) Trkmenistan-Trkiye-Avrupa (Hazar Geili) Projesi. (4) Trkiye-Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt Projesi. (5) Mavi Akm Doal Gaz Boru Hatt Projesi. (6) Aktau (Kazakistan petrollerinin Bak-Ceyhana aktarlmas) Projesi. (7) Orta Asya Doal Gaz Boru Hatt (Centgaz) Projesi (Trkmenistan-Afganistan-Pakistan). (8) Trkmenistan-ran-Trkiye Doal Gaz Boru Hatt. (9) Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt . (10) Trkmenistan-in Doal Gaz Boru Hatt. (11) Kazakistan-Rusya (Atrau-Samara) Ham Petrol Boru Hatt Projesi. Son yllarda petrol kartma almalarnn deniz dibinde yrtlmesi petrol uzmanlarnn gzlerini Hazar'a evirmesinin baka bir nedeni olarak grlyordu. Jeologlar, Hazar Denizi taban jeolojisinin sismik grntsn mkemmelletirerek tahmini 200 milyan varil petrole ulaabileceinin hesaplarn yapyor. Bu havza imdiye kadar kefedilen en byk deniz tabanl petrol yatayd. Petrol arama irketleri insansz denizaltlardan yararlanarak bilimkurgu filmlerini aratmayacak devasa matkaplarla petrol aryor. Denizaltlar, bu matkaplar robot kollar ile ynlendirerek deniz tabannda delinmesi gereken nokta zerine getiriyor. Teknolojik gelimeler en elverisiz koullarda bile petrol aranmasna izin veriyor. nsanlar hala petrol sanayiisini, 19, yzyln geri alma koullarnda iilerin orada burada geliigzel delikler at bir endstri olarak dnyor. Petrol yerkabuunun atlaklar ve boluklara arasnda kald iin tipik bir kuyudan elde edilen petroln yzde 70'i yeraltnda skp kalm bulunuyor. Bu nedenle en ufak bir teknolojik gelime kuyunun verimini artrarak retimde patlama yaptryor. Byk petrol irketleri , bugn 3D sismik grntleme ve bilgisayar kontroll sensor'lardan yararlanarak kuyunun iindeki petrol ceplerini tesbit ediyor. Meksika Krfezi'nde toplam olarak 15 milyar varil, Brezilya sahillerinde 30 milyar varil, Angola bata olmak zere Bat Afrika sahilerinde 30 milyar varil petrol kartlyor. 2005 ylana kadar dnyada retilen petroln bete birinin denizden elde edilecei ileri srlyor. 200 milyar varil petrol rezervi olan Suudi Arabistan'dan sonra denizdeki petrol rezervine gre Hazar havzasnn n plan kmas itahlar kabartyor. Tketicinin kullanmna sunulan petrol miktarnn artrmann bir yoluda doalgaz benzin ve motorine evirmek. Doalgaz yllardan beri elektrik retiminde ve evlerde stma kazanlarnda kullanlyor. Alaska petrol havzasnda ise kuyulardaki basnc artrmak iin doalgaz gerisin geri topraa pompalanyor. Nijerya ve Ortadou'da ise atee verilip yaklyor. Bu uygulamann ksa sre iinde tarihe karaca dnlyor. Kimya mhendisleri yllardan beri doalgaz nasl akaryakt haline getireceklerini hesaplyor. Ancak bu ilemin ok pahal olmas yatrmclar dndryor. Nazi'lerin ikinci dnya savann sonlarna doru doalgaz benzine evirme almalar baarszlklya sonulanmt. Gney Afirak'da bu yntemi, rk ayrmcl nedeniyle yabanc lkelerin uygulad boykut nedeniyle bavurmak zorunda kald. Gnde 100 bin varil akaryakt kapasiteli byle bir tesis, bundan 20 yl nce 100 milyar dolara kurulurken bugn bu rakam 10 milyar dolara indi. Tahminlere gre dnyadaki doalgaz rezervlerinden 1.6 trilyon varil akaryakt retilebilir. Bu gazn byk ksm akaryakta evrilemiyor. Denizaltndaki doalgaz rezervlerinin 5 trilyon varillik akaryakta eit olduu ileri srlyor. Hazar petrol ve doalgaz rezervleri 21.yzylda enerji aln 39

giderecek olmasndan dolay, uzun sre itah kabartmaya devam edecektir. REZERV RAKAMLARI ABARTILI MI ? Azerbaycan'n bamszln kazanmasndan sonra petrol sanayisinde yeni ufuklar ald. Azeri kamuoyu, artk sahibi olduklar, Rusya'ya bedavaya aktmadklar petroln lke ekonomisini canlandrmasn, halkn refah seviyesine bu zenginliin yansmasn bekliyordu. Ancak bir takm zorluklar ortaya kt. Petrol teknolojisi eskimi,yeni tehizat alnamaz olmu, petrol retimide hayli azalmt. 1990'a gelindiinde yllk retim 12 milyon 512 bin tondu. Bu tarihden sonra yllk petrol retimini 9 milyon ton civarnda tutan Azerbaycan ilgin bir durumla karlat. Bak'deki iki petrol rafinerisinin yllk petrol ileme kapasitesi 21 milyon ton, yllk retim 9 milyon tondu. Yani rafineri olmasna ramen retim yetersiz hale geldi. Eski dnemde de Azerbaycan dier Sovyet lkelerinden petrol alarak iliyordu, ancak bu ilem durduruldu. Bu arada teknolojinin demode olmasda rafinerilerin nemli bir handikab haline geldi. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, Azeri petrolne yatrm yapan yabanc irketlerinden demode olmu teknolojiyi deitirmeleri , yenilemeleri iin yararlanacak, Dede Korkut ve Shelf -5 gibi Hazar'da petrol sondaj yapabilen iki yzer platformu tamir ettirmiti. Petrole ilgi gsteren lkelerin ve irketlerin yaklamlarn incelemeden nce, itahlar kabartan Hazar'n petrol ve doalgaz rezervlerinin hacmi konusunda bilgi vermek yerinde olur. Azerbaycan , bamszln ilan ettii 18 Ekim 1991'den itibaren Batl petrol irketlerinin aknna urad. Azeri petrol uzman bilim adamlarnn bazlarnn iddiasna gre, karada 20 milyar ton, denizde ise 78 milyar ton petroln sahibi oldu. ABD Enerji bakanl uzmanlarnn hesaplamalarna gre ise, Hazar'n Azerbaycan sektrnde tahmini 30 milyar ton petrol ( 200-300 milyar varil ) mevcuttu. Bu rakamlar, bazlarna gre Basra krfezi lkelerinin petrol rezervlerine eitti. Hazar'n dibinde olaanst bir petrol denizi bulunuyordu. Washington Uluslararas Aratrmalar Enstitsnn yapt aratrma ise Azerbaycan'n petrol servetine toplam 4 trilyon dolar fiyat biiyordu. Bu mebla " ABD iki defa depremle yklsa tamir edilse bu rakam masraflara yetecek byklktedir. " diye izah ediyordu. Hazar rezervlerinin bykln ancak Krfez lkeleri le kyaslayan uzmanlar, yine Hazar petrolnn Krfeze alternatif olmad ynnde birleiyorlard. Hazar petrol, 20 yl sonra bitecek Kuzey Buz Denizi petrolnn yerini alacak rezervler olarak grlyordu. Hazar petrolnn uluslararas platforma nakil tarihi de bu nedenle srekli erteleniyordu. OPEC yelerinin Mart 1999'de retimleri ksma karar almasyla 10 dolara gerileyen Brend Tr petroln varili 2000'e girilirken 27.17 dolara kyordu. retim kslrken Hazar petrol byk hacimde piyasa braklamazd. Irak savann ardndan Suudi Arabistan petrol retimini ksma karar alm, petrol fiyatlar frlamt. Hazar'la ilgili raporlar, aratrmalar , belgeler elikilerle dolu olmas tam bir ngiliz oyunuydu. Bir takm siyasi mlahazalar, karlar, petrol dengeleri belgelerin gvenirliine glge dryordu. rnein Milletleraras Uluslararas Strajetik Aratrmalar Enstits ( IISS ) sahip olduu petrol rezervleri nedeniyle dnyann enerji kaynaklarndan biri olarak nitelenen Hazar petrollerinin rezevlerinin yetersiz olduunu savunuyordu. IISS Bakan John Chipman, 1998 ylnda ensitit tarafndan yaplan aratrma sonucunda hazrlanan raporda, Hazar petrol rezervlerinin iirtilmi tahminlerden ibaret olduunu , Hazar'n tabi servetlerinin abartldn ileri sryordu. Enerji alannda saygn bir kurum olarak nitelendirilen IISS'nin yllk raporunda, bir ok siyasi uzmann grne atfen '' petrol fiyatlar derken, yeni petrol alanlar gelitirmek ve petrol boru hatlar ina etmenin verimsiz ' olduu iddias esas kabul edilmiti. Raporda, ABD Enerji Bakanl'nn Hazar denizinde 200 milyar varil civarnda rezerv olduu yolundaki tahminlerin petrol sanayi evreleri tarafndan alayla karland vurgulanm, Hazar'da henz kartlmayanlar dahil 25-35 milyar varil arasnda petrol bulunduu tahmini arlk kazand belirtilmiti.IISS, zaman zaman yapt aklama ve aratrmalar ile dnya kamuoyunu yanl ynlendiriyordu. Amerikan Enstitleri ise ABD bakanln verilerini doruluyordu. Wood Mackenzie danmanlk irketi tarafndan hazrlanan rapora gre ise Hazar petrol, Krfez petrol ile ayn snfta deildi. Hazar'da tespit edilmi rezervin 70 milyar varil olduu ve bunun ounluunun Kazakistan'da bulunan Kaa yatanda olduu belirtilen raporda, Krfezden az olmakla birlikte btn standartlar gz nne alndnda 40

gerekten rezervlerin byk olduu sonucuna varlmt. OECD'de alan iktisatlarca hazrlanan " Enerji Jeopolitiinin Deien Yz " balkl rapor ise unlarn altn iziyordu : " Yeteri kadar byk olmadklar ve bunlar pazara sunmada zorluklar yaadklar iin Hazar rezervleri nmzdeki 10 yl iinde dnya enerji fiyatlar zerinde ok nemli bir etki yapmayacaklardr. Ne var ki, buna ramen hkmetler ve ilgili sanayiler Orta Dou'da istikrarszlktan endie duyduklar iin Hazar' dikkatle izlemeye devam etmektedirler. Sava yada baka bir karklk Orta Dou petrol akn inkitaya uratt taktirde Hazar blgesi, meydana gelecek fark kapatabilir, doldurabilir. ran'a yaknlndan dolay Hazar blgesi hem corafi ve hemde siyasi anlamda daha da nem kazanmaktadr. Hazar blgesi sadece dnya enerji pazarna yapt katkdan dolay nemli deildir, blge potansiyel retimi iin mcadele eden ok geni apl birbirine bal i, d, blgesel ve global rekabet unsurlarndan dolay da nemlidir." Kantlanm rezervler konusunda ki rakamlar ile potansiyel rezervler arasnda ok farkl rakamlar ortaya konmaktayd. Baz kaynaklar, blgedeki petrol rezervlerinin Basra Krfezi lkeleri ile kyaslanacak byklkte olduunu iddia etmekteydi. Bu kaynaklara gre blgedeki rezervler 200 milyar varilden (yaklak 27,4 milyar ton) aa deildi. stelik blgenin jeolojik incelenmilik dzeyi (zellikle de Hazar Denizi'nin alt) dier petrol blgeleri ile karlatrldnda olduka dkt. Hazar Denizi'nin 170 bin mil karalik blmnde bugne kadar petrol ve doalgaz arama almalar yaplmamt. Arama almalarnn artmas ile blgenin kantlanm enerji rezervlerinde art olmas beklenmekteydi. Bir ksm uzmanlar ise yukarda belirtilen rakamlar olduka abartl bulmaktayd. Bu gr savunanlara gre en evvel yabanc sermayeyi lkelerine ekmek isteyen blgedeki lkeler petrol rezervleri ile ilgili verileri yksek gstererek lkelerini yabanc yatrmclarn gznde daha cazip hale getirmeyi amalanmt. Bu, ayn zamanda kendi petrol irketleri aracl ile blgede bir etki alan oluturmak isteyen Batl lkelerin de karlarna uymaktayd. Azerbaycan, ran, Kazakistan ve Trkmenistan'daki enerji potansiyelini ortaya koyan (doalgaz dahil) Amerikan verileri 51,2-57,1 milyar ton petrol edeerini bulmaktayd. Bu, neredeyse kantlanm dnya petrol rezervlerinin % 40'na yaknd. Bu rakamlar ayn konudaki Rus verilerinden 4 kat fazlayd (15,9 milyar ton). Blgedeki petrol rezervlerinin miktar konusunda sonu gelmez tartmalar devam etmekte, bu srete enformasyon sava da hi de azmsanmayacak bir rol oynamaktayd. Maliyete etki eden dier bir husus da hidrokarbonlarn karma maliyetiydi. rnek verecek olursak Orta Dou lkelerinde bir ton petroln karma maliyeti 2-5 dolar arasnda deiirken, Kuzey Denizi petrol iin bu rakam 10 dolar civarndayd. Azerbaycan petrolleri iin ise bu rakamn (onshore) 17-20 dolar civarnda olduu tahmin edilmekteydi. Blge petroln karlmas konusundaki iklim ve corafik koullar ynnden de Orta Dou, Kuzey Denizi ve Meksika Krfezi'ne gre daha fazla dezavantajlara sahipti. Bu bakmdan petrol karmann sadece Sibirya'da daha zor olmasndan bahsedilebilirdi. Petrol ve doalgazn maliyetini etkileyen dier husus da nakliye konusundaki altyap yetersizliiydi. Petrol ve gazn uluslararas pazarlara ulatrlmas konusunda byk lekli yatrmlara gidilmesi gerekmekteydi. Bu, ksa vadede maliyetlere etki edecek nemli bir unsurdu. Dier taraftan boru hatlarnn ina edilecei gzergahlardaki politik istikrarszlklar da nemli problemler oluturuyordu. Hazar'da halen bilinen 200 petrol yatandan 145'i Azerbaycan'a aitti. Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR ) Jeofizika ve Mhendis Jeolojisi retim Birlii Bakan Kerim Kerimov'a gre, Azerbaycan'a ait petrol rezervi 8 milyar tondu; her yl 80-90 milyon ton kartlsa 100 ylda tkenmezdi. Bu rezerv Kuveyt petrolnden yzde 25 daha fazlayd. Kerimov, karada ve denizde kefedilen, perspektifli yatak saysnn ise 600 olduunu belirtiyordu. Byk ve kk Kafkas dalar arasnda yeraltnda uzunluu 10-15 kilometre, denizde ise 20-25 kilometreyi bulan yataklarn bulunduunu ifade eden Kerimov, sadece ahdeniz yatanda 300 milyar metretp gaz olduunu Mega Proje'de yer alan ra, Gneli ve Azeri yataklarndan elde edilecek petroln 510 milyon ton deil en az bundan 100 milyon ton fazla olacan 1992'de sylyordu. Mega Proje'nin faaliyetlerini yrten Uluslararas Konsorsiyum Bakan ( AIOC ) Tery Adams, yl srdrd grevini aralk 1997'de devrederken Kerimov'u dorulamt. Yaplan sondajlar Mega Proje'de yer alan yatak'da; Azeri , rag ve Gnelide petrol rezervinin beklenenin stnde 650 milyon 41

ton olduunu ortaya karmt. SOCAR'da herkesin aabey olarak tanyp sayg gsterdii Kerimov, Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'inde sevip sayd yetkin ve gvenilir bir petrol uzmanyd. Hazar rezervleri yeterliydi, ancak sepeklasyanlar bitmek bilmiyordu. Dnya petrol evrelerinde Hazar petrol rezervlerinin 2700 km uzunluunda Bak-Ceyhan hattn ina etmek iin yetersiz olduu ynndeki iddialara SOCAR Bakan Natik Aliyev'i kzdryordu. Aliyev, Haziran 1999'da yaplan Neftgaz fuarnda bu iddialar zerine u aklamay yapma gerei duyuyordu: " Hazar denizinde 379 bin km alanda petrol ortaya karlm, 386 yatakta petrol ve gaz olduu ispatlanmtr. Bu yataklarda 27.5 milyar ton petrol mevcuttur. Tahmini 100 milyar metrekp ispatlanm 2-3 trilyon metrekp gaz rezervimiz bulunmaktadr. Azerbaycan'da imzalanm 19 petrol anlamasna 15 lkeden 33 byk petrol irketi katlm, Azerbaycan petrollerine toplam 60 milyar dolar yatrm yaplmtr. Petrol rezervlerimizin bykl ana retim hatt yapmn zorunlu klmaktadr." Hazar petrollerinin uluslararas piyasalara kartlmasnda ABD-Almanya ekimesi yaanrken, ABD'nin Hazar petroln ksa ve orta vadede piyasalara kartmak istemedii ne srlyordu ngilizlerin ise Hazar rezervlerini bilinli olarak dk gstermeye alt iddia edililiyordu. Hazar havzas petrollerini, Trkiye zerinden Avrupa pazarlarna ulatracak Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn nne engel olarak petrol rezervlerinin yetersizliini kartan kurnaz ngilizlerdi. 26 Mart 2000 gnk nshasnda Los Angeles Times, Hazar petrol rezervlerinin verimlilik asndan asgari miktar olan 6 milyar yerine, sadece 4 milyar varil petrole sahip olduunu iddia etti. Gazete, petrol fiyatlarnn dklnn projeyi kurtarmaya yetmeyeceini kaydetti. Haberini blgede incelemelerde bulunan uzmanlara dayandran gazeteye gre, bu son gelime toplam maliyeti 2.5 milyar dolar olan projeyi tehlikeye att. Oysa ABD destekli projeye ilikin devletler aras anlama, 18 Kasm 1999'de stanbul'daki AGT zirvesinde imzalanmt. Projenin siyasi yn Hazar petrollerini Rusya ve ran etkisinden kurtarmak ve petrol yataklar zerinde Bat'nn denetimini salamaya ynelikti. Ancak enerji uzmanlar yaptklar kastl aratrmalarla blgede petrol irketlerini tatmin edecek dzeyde petrol olmadn ortaya atmaya hz verdi. Gazeteye konuan Washington merkezli Petroleum Finance Co. adl kuruluun direktr Julia Nanay, "Uluslararas piyasada ykselen petrol fiyatlar, projeyi eskisinden cazip hale getirdi. Ancak buna ramen blgedeki rezervlerde proje iin gerekli petrol yok" diyordu. Stratejik ve Uluslararas almalar Merkezi'nde enerji uzman olan Robert Ebel de "Bu maliyet sorunu deildir. Boru hattndan geirmek iin yeterli dzeyde petrolnz olmas gereklidir" diye hattn rantabl olmayacana iaret ediyordu. ABD'nin 'Trkiye tan eline altn koysun, art maliyeti karlan' politikas izlediini kaydeden stanbul niversitesi ktisat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Erol Manisal, ABD'nin arz dengesizlii oluturmamak iin henz Hazar petroln piyasalara kartmak istemediini ileri sren Trk akademisyenlerdendi. Manisal, "ABD, Hazar petrollerini elinde tutmak istiyor, ama ksa ve orta vadede piyasalara karmak istemiyor. nk ABD'nn hakim olduu Orta Dou petrol pazarnda pay yksek. Bu blgedeki petrol retici lkelerde ABD'nn denetiminde. Buna ramen Azerbaycan ve Rusya mali krize girmemek iin orta vadede petrol rezervlerini ihra etmek istiyor. Hatlar ve petroln kartlma zaman bakmndan fikir ayrlklar var." grn savunuyordu. Manisal, ngiliz petrol irketlerinin kastl olarak Hazar petrol rezervlerini dk gsterme gayretinde olmasnn gerekesininde sz konusu zamanlama pazarl olduunu belirtiyordu. Gerektende Londra Strateji Aratrmalar Enstits'nn, Bak'de faaliyet gsteren yabanc petrol irketlerine Hazar'n petrol ve gaz rezervleri konusunda 'karamsar bir rapor' gndererek Hazar petrollerine yatrm yaplmasna engellemeyi alt ortaya kyordu. Hazar ana retim boru hatt karar verilmesi iin ok erken olduu ileri srlen raporda, Uluslararas Konsorsiyum'un (AIOC) BP'li bakan David Woodword'unda bu kararn 1999 sonunda verilmesi iin hazrlatt rapordan yararlanld kaydediliyordu. Kamuoyundan gizlenen raporda, Hazar'da iddia edildii gibi 5 milyar ton petrol olmad iddia edilirken, tahmini rezervler iin "fantastik" ifadesi kullanlyordu. Raporda, Hazar'da birbirine yakn yataklarda imzalanan 17 konsorsiyumun hedefledii petrol rezervlerini elde edemeyecei savunuluyordu. Karaba Konsorsiyumu'nun (CIPSO) feshedildii hatrlatlan raporda, Kuzey Aberon Konsorsiyumu'nun (NAOC) iflas etmek zere olduu, petrol irketlerinin Bak'y terkettii ne srlyordu. Petrol fiyatlarnn srekli dne dikkat ekilen raporda, o gn iin "Varil bana petrol fiyat 15 dolara kmadan Hazar 42

petrol d piyasalara kartlmamal. Halbuki uanda Hazar petrolnn varil fiyat 7 dolar. Hazar petrol uluslararas piyasalara kartlrsa petrol irketleri byk zarar grr." tesbitinde bulunulmutu. Kazak petrolnn yan sra Azerbaycan'n Aberon yarmadasnda karadaki petrol yataklarna 100 milyon dolardan fazla yatrm yapan ABD vatanda Trk iadam Birlemi Milletler Birlii ( BMB) irketi bakan Ali Rza Bozkurt, Hazar petrollerine bugne kadar 40 milyar dolar yatrm yapldn, Amerikan raporlarna gre elde edilecek toplam gelirin 4 trilyon dolar olduunu belirtiyordu. Bozkurt, petrol zengini Trk lkelerinin bu zenginlii yerinde kullanacak vatansever , modern eitim alm beyinlere gereksinim duyacana dikkat ekiyordu. Azerbaycan'n dnyann nemli finans merkezlerinde itibarnn ok yksek olduunu vurgulayan Bozkurt, Bak-Ceyhan petrol boru hattnn Rusya istese de istemesede mutlak gerekletirileceini ifade ediyordu. Hazar'daki Azerbaycan'a ait petrol rezervleri konusunda farkl grlerin bulunmas ve tahmini rakamlar arasndaki uurum herkese artc geliyordu. Bu tamamen bir taktik savayd. 1980 tarihli KGB belgesinde Hazar'daki Azerbaycan'a ait petrol yataklarnda rezervlerinin tahminden ok az olduu ve yatrm yapmann gereksizlii vurgulanyordu. Bu dnemde Aliyev , sadece Azerbaycan Komnist Parti birinci sekreteri olarak lkenin hakimi deil, KGB'ninde patronuydu. Tonu 35 Ruble gibi komik bir rakama Ruslara Azeri petroln satmak yerine Ruslar KGB belgeleriyle yanltmay yelemiti. Azerbaycan, Sovyetler'den bir gn kopacan anlam olmalyd ki, sahibi olduu petrol rezervlerini Moskova'dan gizlemeye alyordu. 1990'dan sonra Hazar'a, zellikle Azerbaycan'a akn eden yabanc petrol irketlerin korkutan, endielendiren blgedeki Rus etkisininin yan sra sz konusu belgeydi. Halbuki bu belgenin sahte olduu akt. Hazar'daki petrol rezervlerini uzman aratrmalaryla tesbit edebilen ABD , tabii ki bu hilenin sebebini biliyordu. Ancak unu da itiraf etmek gerekirdi : Ortada dolaan tahmini rakamlar gerekten abartlyd. Ama kk bir tekniki ayrnt unutuluyordu. Tahmin rakamlar byk olabilirdi, nk bulunmam deerdi; rezerv ise kuyusu kazlm, petrol olduu isbatlanm gerek deerdi. Ne olursa olsun ortada olan rakamlar Hazar'n 21. yzylda dikkat merkezinde olacan gstermekteydi. EYTANIN BACAI KIRILDI Azerbaycan'da 12 Kasm 1995'de geirilen ilk demokratik (!) parlemanto seimleri ile birlikte hazrlanan yeni anayasada halkn onayna sunulmu ve kabul grmt. AGT'in seimlerde sahtekarlk yapldna ilikin raporuna ramen bu gelimeler dnya kamuoyunda Azerbaycan'da bar ve istikrarn olutuu ynnde olumlu bir imajn yerlemesinde nemli etken oldu. Azerbaycan'n hzl bir ykseli trendine gemesinde Aliyev'in d politikada izledii aktif, kararl tutum ve engin devlet tecrbesi, kariyeri nemli rol oynad. Byk devletler ve dev petrol irketlerinin birbiri arkasna Bak'ye akn etmesi, muhatap alabilecekleri ciddi, otoriter bir lideri karlarnda bulmalarndan kaynaklanyordu. Hantal ve fel durumda olan Sosyalist ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geen Azerbaycan'da herey yeniden kurulmas nedeniyle byk skntlar yaanyordu. lkenin yzde 20'si Ermeni igali altnda olmasnn yan sra lke ekonomisinin toparlanmas, canlanmas iin mevcut i potansiyel ve imkanlar ya kullanlamayacak kadar kt durumda veya eski sistemin tedrisatndan ve devlet ynetiminden gemi insanlarn elinde, pusulasn arm, aksiyonunu yitirmi bir pozisyonda idi. Geim artlar iyice zorlam, halk sosyal bir patlayn eiine gelmi, lkenin toprak btnl bozulmudu. Devletler konjonktrnde Azerbaycan' karlar gerei bile olsa savunacak sz geen pek az devlet mevcuttu. Aliyev, lkeyi ite ve dta kt durumdan kurtarmak iin tm kozlarn oynamal, potansiyeli harakete geirmeliydi. lkenin pamuk, zm, makina sanayi gibi alanlar da yeni teknoloji ve kalknma iin kaynak bekliyordu. Aliyev, sosyal siyasi sorunlar zmek maksadyla, Azerbycan'n petrol kartn en mkemmel biimde ortaya koymak maksadyla seri politikalar izlemeye balad. Cumhurbakan Haydar Aliyev, Rusya'nn asker yerletirme tekliflerini savutururken Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR ) ve Azerbaycan Uluslararas letme irketi ( AOIC ) 20 eyll 1994'te Hazar kysnda petrol yata Azeri, Gneli ve rag zerinde 8 milyar dolar tutarnda anlama Glistan saraynda imzalayarak yeni bir sayfa 43

at ve petrolde eytann bacan krmay baard. Yzyln anlamas denilen Mega Proje, Azerbaycan'a byk bir petrol geliri ve Bat yatrm getirmeyi vaad etmiti. Hem Aliyev, hem de lke iindeki muhalefet bu anlamann Azerbaycan'n yararna olduunu, egemenliklerini ve lkelerinin Bat ile ilikilerini glendireceini iddia ediyordu. Anlamaya Trkiye adna Devlet Bakan Necmeddin Cevheri ve TPAO Genel Mdr Stk Sancar imza koyuyordu. Petrol iletecek konsorsiyumu oluturan irketler ve paylar yleydi : " SOCAR( Azerbaycan ) yzde 20, BP (ngiltre) yzde 17.12, Amoco (ABD) yzde 17.01, Unocal (ABD) yzde 11.2, Lukoil(Rusya) yzde 10, Penzoil (ABD) yzde 9.81, Statoil (Norve) yzde 8.56, McDermott (ABD) yzde 2.45, Ramco (ngiltre) yzde 2.08, TPAO( Trkiye) yzde 1.75, ( Daha sonra SOCARn yzde 5 payn almasyla 6,75 oldu) Delta Nimr ( Suudi Arabistan) yzde. 1.6. Anlama'da Lukoil'in yzde onluk payna ramen Rusya Dileri Bakanl szcs Grigoriy Karasin hzla bakanlnn petrol anlamasn tanmadn aklad. 1921 ve 1940 yllarnda imzalanan Sovyet-ran anlamalarn hatrlatan Karasin, Hazar Denizi ve kaynaklarnn denize kys olan devletlerin ortak mlkiyetinde olduunu iddia etti. Karasin, Azerbaycan'n btn kyda lkelere danmadan Hazar kysndaki petrol alanlarn ilemek iin bir anlamay sonulandrmay yasal hakknn olmad ,bu tr danmalar yaplana ve Hazar'n kaynaklarnn kullanmn belirleyecek yeni anlamalar oluturulana kadar Rusya'nn petrol anlamasn tanmayacan bylece ilan etmi oldu. Rusya Dileri bakanlnn tutumunun akca Rusya Yakt ve Enerji Bakanl'nn tutumuyla atmas, Rus hkmeti iinde petrol anlamasna katlarak kazan salamay arzulayan ve eski SSCB'de Bat nfuzunun yaylmasn engellemeyi arzu edenler arasnda bir ayrln varln gsteriyordu. Lukoil, elde ettii yzde 10'luk payla milyarlarca dolar kazanacak ve dviz sknts eken Rus ekonomisine katkda bulunacakt. Ancak Dileri Bakanl'nn anlamay tanmama tutumu Moskova'da hakim olan grn anlamann maddelerinin gereklemesini engelleme olduunu gsteriyordu. Hazar kysndaki kaynaklarn geleceinin herhangi bir kyda devlet tarafndan tek tarafl olarak belirlenemeyeceini iddia ederek Rusya, anlamann uygulanacak maddeleri zerinde bir tartma amay ve bylece Transkafkasya'da Bat'nn ekonomik ve siyasi nfuzunun yaylmasn durdurmay hedefliyordu. Bu abada Moskova'nn doal mttefiki Bat'nn blgedeki etkisini ortadan kaldrmaya alan ve Rusya'nn meum bir strajetik ortakl gerekletirmeye alt ran'd. Nitekim ran Dileri bakan Ali Ekber Vilayeti, ABD'nin basks nedeniyle Mega Proje'ye ran'n alnmayn sert bir dille eletirerek, '' Azerbaycan'n bundan zararl kaca ' tehditini savurdu. Petrol anlamasnn imzalanmas ile sanki nceden fitili atelenmi barut patlama noktazna gelmiti. Olaylar birbiri ardna geliti. Henz iki gn gemiti. ua ve Lain'in 1992'de Ermeniler tarafndan igali ile ilgili alan davadan tutuklu bulunan Azerbaycan Savunma Bakan Rahim Gaziyev, Yardmcs Baba Nezirli, Lain z Savunma Birlikleri Komutan Arif Paayev ve Azerbaycan'dan tek tarafl bamszln ilan eden Tali-Mugan Cumhuriyeti'nin tutuklu szde devlet bakan Alikral Hmbetov; tutuklu bulunduklar Ulusal Gvenlik Bakanl hcresinden karlyordu. Olay yznden Milli Tehlikesizlik Bakan Neriman mranov grevinden alnarak yerine yardmcs Namk Abbasov getirildi. Aliyev, karylma olay ile ilgili televizyondan halka hitaben yapt konumada, eski KGB'nin devam olan Milli Gvenlik Bakanl'ndan tutuklularn karlmasn tarihte grlmemi bir olay olarak deerlendirdi. Olay Azerbaycan'n bamszlna ihanet olarak nitelendiren Aliyev yle diyordu : " Bunun petrol anlamasnn imzalanmasnn ertesi gn meydana gelmesi tesadfi deil. Petrol anlamas pek ok evreleri rahatsz etti." 27 Eyll'de Beyaz Saray'da biraraya gelen Rus lider Boris Yeltsin ve ABD Bakan Bill Clinton, Karaba ve petrol konusunda fikir ayrlklarnn olduunu aklyordu. Yeltsin'in D politika Danman Sergey Karaganov, ayn tarihte bunu yle izah ediyordu: " Trklerle 100 yldr oynadmz nfuz oyununa dnyoruz. Eer petrol boru hattnn Trkiye zerinden geirilmesine karar verilirse biz buna kesinlikle engel oluruz. nk petrol boru hattnn bizim kontrolmzde olmas gerekmektedir. " gn sonra BM Genel Kurul toplants iin ABD'de bulunan Aliyev, iki sorunlu konuda ABD'den destek istiyordu. Bu istee kar celalelenen Rus istihbarat yine dmeye bast. 30 Eyll'de Azerbaycan Meclis Bakan Yardmcs Afiyeddin Celilov ve Devlet Bakanl stihbarat Bakan Albay emsi Rahimov, iki ayr saldrada 44

hayatlarn kaybediyordu. Afiyeddin Celilov, Aliyev'in evlilik d beraberlikten doan oluydu. Bu gerek halk tarafndan bilinmesine ramen resmi olarak hi telaffuz edilmezdi. Ancak Rus istihbarat Aliyev'i can evinden vurmutu. Rahimov'un ldrlmesi ise mesaj nitelii tayordu. En yaknndaki insan ldren Rus istihbarat Aliyev'e ' icap ederse senide ldrrz, ayan denk al' uyars yapyordu. Bu arada Trk Enerji Bakan Atasoy, Moskova'da gaz alannda baka bir protokolu Ruslarla imzalayordu. 1 Kasm 1994 tarihini tayan bu anlamaya gre Trkiye, 6 milyar metrekp gaza ilaveten ylda 4.5 milyar mekrekp gaz alacakt. denge kurulmutu. Dier denge ran'la kurulmalyd. Nitekim 12 Kasm 1994'de ran Petrol Bakan Gulamrza Agazade, Bak'ye yapt gnlk ziyaretin ardndan Azerbaycan'n petrol konsorsiyumundaki yzde 20'lik payndan yzde 25'inin ran'a verilmesine ilikin anlamann Bak'de imzalandn duyuruyordu. Ayrca ran, zor gnler yaayan Nahvan'a yllk 500 bin ton kapasiteili rafineri ve boru hatt kurararak petrol verecekti. Buna karlk Azerbaycan ylda 1.5 milyon tonluk rnn ran'a vermeyi tahhaht ediyordu. Ne olursa olsun; bu tarihe kadar Hazar'da petrol anlamalar imzalanmamas iin her trl entrikaya bavuran Rus istihbarahat yenilmidi. Darbe, suikast, i sava, Karaba sava kartlar Aliyev'in baar i ve d politikalar sayesinde kimi zaman sert, bazen de yumuak operasyonlarla ekarte edildi . Mega Proje erevesinde faaliyetlerin yrtlmesi iin Azerbaycan Uluslararas Operasyon irketi ( AIOC ) oluturulurken, anlama petrol irketlerinin pay blgsnn yan sra tm tekniki , iktisadi meselelerde ayrntl biimde kapsyordu. 12 kasm 1994'de Azerbaycan Meclis'inde onaylanarak kanuni hale gelen, geerlilik kazanan anlama 30 yl iin yabanc petrol irketlerine ilili petrol yataklarnda haklar veriyordu. Anlama artlarna gre Azerbaycan bu yatakda petrol ve gazda mlkiyet hukukunu koruyordu. Konsorsiyum toplam 8 milyar dolar yatrm yaplmasn ngrrken, yabanc lkelerin ynetim tecrbesi ve modern teknolojisinden yararlanlmas hedefleniyordu. Anlama, yabanc petrol irketlerine yatrm karl petrol pay hakk tanyordu. Petrol yataklarnn iletilmesi iin kurulan AIOC'nun ilk bakanlna British Petrolium ( BP ) Azerbaycan temsilcisi Tery Adams getirildi. Her petrol irketi yetkilisine 5'er yllk arayla bakanlk hakk tannd. AIOC Ynetim Kurulu 11 petrol irtketinin temsilcisi 11'de , Azerbaycan hkmeti ile SOCAR temsilcisinden oluturulmutu. AIOC'nun faaliyet program , bte kontrol ve nemli kararlar 22 kiilik ynetim kurulu'nun zaman zaman yapt mutat toplantlardan kyordu. Mega Proje'de yzde 10 pay bulunan SOCAR ile AIOC arasndaki iliki dier yabanc irketlerinden farkszd. AIOC'nun grevi, Azeri , rag yataklarnda ve Gneli yatann derinliklerinde yerleen blmnde petrol ve gazn iletilmesinden, petroln Azerbaycan ve uluslararas piyasalara ulatrlmasndan ibaret idi. Anlama eski Sovyetler Birlii mekannda, ok uluslu Batl sermayenini ilk byk atlm olmas hasebiyle nem arzediyordu. yatakda tahmini rezervin 540 milyon ton petrol olarak hesaplanmas projenin uluslaras standartlara uygun olduunu isbat ediyordu. Kuzey denizinde ve Meksika krfezindeki petrol yataklarna yaptklar yatrmlar ve aldklar baarl sonularla dikkat eken petrol irketlerinin Hazar'daki ilk petrol anlamasna byk ilgisi, ihtiya duyulan yksek teknoloji, mhendis, ekolojik gvenlik ve ynetim tecrbesinide blgeye tamas gibi etkenler, Mega Proje'nin nn tm dnyada duyurdu. Aliyev, modern Azerbaycan'n petroln, dnya politikasnda , blgesel anlamazlklarda , bar iin ibirilii ynnde altn bir anahtar biimde kullanmaya bu anlama ile mthi, grkemli bir balang yapt. Dnyann sper devletleri, g merkezleri bir anda dikkatlerini Azerbaycan'a evirdi. Azeri petrol rezervlerine artan ilgiden Azerbaycan'n karlar ve nemli sorunlarnn zmnde bir koz olarak yararlanmaya alan Aliyev'in youn diplomatik abas meyvesini vermiti. Bu abalar bar ve istikrar amacna ynelik olmas nedeniyle uluslararas kamuoyundan byk destek grd. Bundan sonra Aliyev, uluslararas konsorsiyumlarn saysn ksa zamanda artrmak iin giriimlerde bulundu. Petroln ortak kartlmas ve uluslararas piyasalara nakledilmesiyle , Azerbaycan'n milli ekonomisine byk katk salayaca, refah seviyesini ykseltecei gibi, lkenin bozulmu toprak btnlnn eski haline getirilecek ; uluslararas kamuoyunun karlar eksenine oturttuklar petrol Azerbaycan' saygdeer bir konuma kavuturacakt. Aliyev, 20 yl sonra petrolden lkesinin 115 milyar dolar gelir elde edeceini mit ediyor, refah seviyesi yksek bir toplum iin ise ok uza deil 2005 yln gsteriyordu. 45

Dnya'y idare eden zenginler kulub G-7 lkelerine verilen petrol paylar, lkelerinin Azerbaycan politikasnda dikkatli olmalarna yol aacak, ekonomik menfaatler siyasi alanda Azerbaycan'n hakl davasnda kamuoyunu ortak noktaya getirecekti. Nitekim Ermenistan bu basky zerinde hissetmeye balad. Karaba ihtilafnda ke skt. Cumhurbakan Levon Ter Petrosyan, AGT tarafndan sunulan iki aamal plan 10 ekim 1997'de tam kabul etmiken 8 ubat 19987e kadar Tanak Sutyun destekli Robert Koaryan etesinin basklarna dayanamayarak istifa etmek zorunda kald. Koaryan 27 Mart 1998'de cumhurbakan seilir seilmez, Aliyev'in petrol kartn kullanmaktan vazgemesini istedi, Batl lkeleri iki yzllkle sulad. Uzun zamandr in, Japonya ve srail'de Azeri petrolne ilgi gsteriyordu. 1994'de Aliyev in'e resmi bir ziyaret dzenlemi, in parlemanto bakan yardmcs Bak'ye gelmiti. Temmuz 1997'de srail Babakan Benyamin Netanyahu'da Asya gezisi srasnda aniden uann ynn Bak'ye evirmiti. Netanyahu, Cumhurbakan Aliyev'le Mays 1998'de Zagulba'daki ba evinde geceyars bir grme gerekletirme gerei duydu. Ocak 1998'de Aliyev Japonya'ya ziyaret dzenledi. Burada da ABD'de olduu gibi, '' petrol eyhleri '' gibi grkemli karlanm, Japonya ile petrol anlamas imzalanmas trenine katlmt. in ve Japonya Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine o cmleden Azerbaycan'a byk yatrmlar yapmak iin ataa geerken, i adamlar heyetleri arka arkaya ziyaretler dzenlemeye balad. Tarihi pek yolu zerinde yer alan Azerbaycan byk nem kazanmaya balad. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi daimi yesi in'in Azerbaycan'a ilgisi siyasi dengeler asndan byk nem arzediyordu. Dnyann en gelimi lkelerinden biri olan Japonya, Azerbaycan petrolne byk yatrmlar yapmak iin giriimlerde bulunmaya balad. Her yl 400 milyon ton petrol ithal eden bir damla bile petrol retmeyen Japonya gibi dev bir sanayiye sahip, enerjiye muhta bir lkenin Azerbaycan'a ilgisi, phesiz blgesel dengelerde iktisadi karlarn rol oynad Azerbaycan safnda yerini almas anlamna geliyordu. Petrol zengini Azerbaycan Japonya'nn strajetik mttefiki olmakla, dnya konjonktrnde, ekillenen blgesel ilikilerde arln artrd. Amerika'da da petrol eyhleri gibi karlanan Aliyev'in Agustos 1997'de ABD'ye yapt ziyaret srasnda imzalanan 10 milyar dolar deerinde 4 petrol anlamas, dnyann dikkatini tekrar Hazar' a evirdi. ABD, in ve Japonya'ya gre Azeri petrolne ilgi gsteren srail'in siyasi ve iktisadi maksatlar deiik eksenli. srail, Arap lkelerinin petroln ithal eden bir lke. srail-Arap sorunu saylan Filistin meselesinin zmlenmesinin daha uzun srecei, bar grmelerinin hznda ve bunca yl alnan mesafeden belliydi. Arap lkeleri nadirde olsa biraraya geldiklerinde ve Arap zirvelerinde srekli srail'e bir takm yaptrmlar uygulanmasn gndeme getirmekte, bu durum srail ynetimi rahatsz etmekteydi. 1991'de Azerbaycan'n bamszln tanyan ilk lkelerden olan srail, gelecekte Hazar petrolnn tketici olacann hesabn yapmas hasebiyle zellikle Azerbaycan'a olan ilgisini artrd. srail petrol ihtiyacn dnya pazarndan; Arap lkelerinden, Venuzuella'dan kuzey denizinden grmekte, transfer cretleri nedeniyle pahalya mal olmaktayd. srail'in Bak bykelisi Arkadi Mil Man, Bak - Ceyhan petrol boru hattnn yaplmasn desteklediklerini yle izah ediyordu: Hayfa ve Akolon limanlarmz Ceyhan'a yakn; buradadaki petrol rafinerilerimiz petrol yakn olan Ceyhan'dan almak varken niye Latin Amerika, Arap lkeleri veya Avrupa'dan ithal etsin. Petrol hatlarnn belirlenmesini pasif, sessiz bir seyirci konumunda izleyen srail, ABD'deki lobileri vastasyla aslnda aktif iler grmeye balad. srail, petrol satn almak iin yeni reticiler aryordu. Arap lkeleri petrol satn durdurduunda srail'in alternatifi olmalyd. Dier tarafdan Azerbaycan'da yaayan 25 bin Yahudi aznlk serbeste, en gzel mevkiilerde hibir baskya maruz kalmadan yayordu. srail, Azeri petrolnn ithaline talip olduu gibi, Bak-Ceyhan petrol boru hattnn yapm konusunda da katlmc olmak istiyordu. nk bu hatt siyasi mttefikleri ABD ve Trkiye destekliyordu. Arap lkeleri ile evrili olan srail Trkiye ile ilikileri daima scak tutmakta, Azerbaycan'da blgede partneri olarak grmekte devam ediyordu. srail'in Trkiye ve Azerbaycan'la iktisadi-siyasi ilikiye girmesinin eitli avantajlar taraflar asndan bulunuyor. ABD'de yaayan 6 milyon Yahudi topluluu, maddi adan hem zengin hemde Amerikan Kongresinde alnan kararlarda, siyasi bakmdan etkin bir role sahipti. ABD'deki Tanak grl Ermeni lobisinin etkisini dengelemek iin Yahudi lobisi ile Azerbaycan 46

ilikilerini scak tutmal. Azerbaycan cumhurbakan Haydar Aliyev, Agustos 1997'de ABD'ye dzenledii 10 gnlk gezi srasnda ABD'deki Yahudi lobisiyle zel grmeler yapm, Yahudi Kongre yeleri ile temasa gemiti. 1992'den beri Azerbaycan'n ABD'deki lobicilik almalarn Yahudiler yrtyordu. Azerbaycan'n Moskova Bykelcisi Ramiz Rzayev ve Washington bykelisi Hafiz Paayev'in giriimiyle ilk nce 1994'de Trkiye'ninde lobicilik faaliyetlerini stlenen Genital Line irketi ile yllk 2,5 milyon dolar karlnda anlama yaplm, ancak bu irketin istenilen performans gsterememesi zerine 1995'de bu irket yine Yahudi lobi irketi Global ile deitirildi. ABD Dileri Bakan yardmcs Yahudi Eizen Stutart bata olmak zere Beyas Saray ve Washinton ynetiminde st grevlerde bulunan 50'ye yakn Yahudi diplomat, Yahudi sermayeli Ammerikan petrol irketlerinin karlar iin Azeri tarafnda yerlerini almt. Ermeni ve Rum lobisi ise bu konuda Yahudi lobisinin karsnda bulunuyordu. Washngton'n resmi Hazar ve petrol politikalarnda Yahudi lobisi etkin olmas, Azerbaycan-srail, Trkiye-srail ilikilerinin 1995'den sonra belirgin biimde st seviyeye kmasnda etikili oluyordu. Ankara'da hkmetler deiiyor, srail politikas deimiyordu. Bak, ticari hayatn Yahudi i adamlarnn serencamna vermiti. Haftada be gn Bak-Tel Aviv uak seferlerinin yzde yz doluluk oran ile yaplmas bunun en ak gstergesiydi. Asl byk handikap Rusya'nn, eski Sovyetler Birlii'nin tek varisi olarak kendisini grmesi ve Azerbaycan bata olmak zere Trk Cumhuriyettlerini arka bahesi kabul ettmesiydi. Okyanusun br ucundan ABD'nin Hazar'a mdahelesi Rusya'y gcklandryordu. Souk sava dnemini andran bu nfuz sava henz sonulanmad. Bamsz lkeler zerinde arln hissetirmeye alan Rusya'nn tehlikeli jeopolitik siyaseti nedeniyle bamsz izgi izleyen Azerbaycan srekli Rusya ile kar karya kalyordu. Haydar Aliyev'in '' Azerbaycan'n bamszlk yolundan hi bir g geri eviremez ' izgisine karn Rusya Azerbaycan'da bamszln kazandndan beri bir takm oyunlar tertipleyerek Bak'y bu umutdan vazgeirmeye, diz ktrmeye alyordu. Rusya, Tacikistan'da i sava kartarak 1993'de bu lkeye bar gc ad altnda Rus askerini soktuu gibi Azerbaycan ve Grcistan' da kartrmak istemi, ama Azerbaycan zerinde oynad oyunlar hep fiyasko ile sonulanmt. Tacikistan'a bar gc diye soktuu askeriyle bu lkeyi aslnda igali altnda bulunduran Rusya'nn Azerbaycan politikalar hep geri tepmiti. Moskova'nn hesabndaki yanllk petrol eksenliydi. Tacikistan'n petrol yoktu, ama Azerbaycan'n vard. Azerbaycan ABD iin nemliydi, ama Tacikistan o denli nemli deildi. Moskova, bu nedenle Orta Asya'y Tacikistan'a konulandrd 201. Rus ordusu ile kontrol etmeye alrken, Kafkasya'y Ermenistn'a yerletirilen resmi 30 bin gayri resmi 50 bin Rus askeri ile denetimi altnda bulundurmay tercih etmiti. PETROL ANLAMALARINDA REKOR ARTI Azerbaycan, Mega Proje'nin ardndan arka arkaya petrol anlamalar imzalamak isteyen yabanc irketlerin aknna urad. Her yln haziran aynda Bak'de buluan dnyann petrol ve gaz devleri Hazargaz fuarlarnda Hazar petrollerini yakndan tand, petrol kulislerinde bulunmaya balad. Hazar petrol yataklar zerinde kurulan 2. byk konsorsiyum olan Karaba projesine Trkiye katlmad. 10 Kasm 1995'de Bak'de imzalanan anlama ile Rusya'nn Lukoil petrol irketi yzde 32.5 ile en yksek pay alrken, talya'nn Acip yzde 30, ABD'nin Penzoil yzde 30, Azerbaycan Devlet Petrol irketi SOCAR yzde 7.5 'luk hisseyi ald. 80-120 milyon ton petrol olduu tahmin edilen yataa Karaba adl 30 yl sresince geerli olmak zere 1.7 milyar dolar yatrm yaplrken CPCO ad verilen konsorsiyum bana yllna Lukoil bakan Vahit Elekberov getirildi. Konsorsiyum, 14 ubat 1996'da Azerbaycan Mecllis'inde onaylanarak hukuki stat kazand. Mays 1996'da faaliyete balayan CPCO'nun bakan yardmclna ACP ve Penzoil irketlerinin bakanlar getirildi. Bugne kadar iki sondaj kuyusu kazlan Karaba yatanda tam bir petrol oku yaand. Petrol aranrken, gaz bulundu. Petrol rezerlerinin ise 6000 metre derinde olduu ortaya kt. SOCAR yetkilileri CPCO yneticilerinin gsterdikleri yerde sondaj vurmamalarndan kaynaklanan bir sorun olduunu belirtiyordu. Azerbaycan'da byk petrol rezervlerine sahip olduu tahmin edilen, ancak yaplan keif almalar sonucu olumlu netice vermeyen Karaba, Danyldz ve Erefi yataklaryla ilgili projelerin 47

tekrar canlandrlmas 1999'da tekrar gndeme getiriliyordu. Bu tr haberler Hazar petrolne kan kaybettiriyordu. Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) yetkilileri blgelerde almalarda bulunan baz petrol irketlerinin, projelerin tekrar hayata geirilmesi iin bavuruda bulunduu bildiriyordu. Kanada'nn AEC International irketininin konuyla ilgili olarak SOCAR ile temasa getii ve imkanlarn deerlendirilebilmesi amacyla grme talep ettii belirtiliyordu. Keif almalarnn istenilen sonucu vermedii Tanyldz ve Erefi yataklarnda 150 milyon ton petrol rezervi bulunduu tahmin ediliyordu. Yataklarla ilgili projede, SOCAR'n yzde 20, Amoco'nun yzde 30, Unocal 25.5, Itacho yzde 20, Delta yzde 4.5 hisseye sahip bulunuyordu. Hazar'n ayn adl ahdeniz petrol yataklarnda petrolden ziyade doalgaz kartlmas amacyla kurulan ahdeniz Konsorsiyumu, 3. imzalanan anlama oldu. 25 yl sresince geerli olacak Konsorsiyuma ran'n OCD irketinin de katlmas nedeniyle Amerikan petrol irketleri bu projeye itirak etmedi. 100 milyon ton petrol, 400 milyar metrekp doalgaz bulunduu tahmin edilen ahdeniz yatanda SOCAR'n pay yzde 10 olmasna karn, kar marjinal yzde 60 biiminde yksek tutuldu. Dier petrol irketleri ise elde edilecek karn yzde 40'n blmek zorunda kalacak.ngiltre'nin BP ve Norve'in Statoil irketi ortaklnn yzde 51 pay ald konsorsiyumda, TPOA yzde 9'luk pay ile en az hisseyi alan irket oldu. Konsorsiyum'da Fransa'nn Elf Akiten irketi, Rusya'nn Lukoil irketi ve ran'n OIEC irketi ayr ayr yzde 10'ar pay ald. ahdeniz yatanda yaplan ilk sondajlar ise TPOA'nn doru yataga yatrm yaptn ortaya koydu. Hazar'n Azerbaycan sektrnde yer alan Erefi ve Danulduz petrol yataklar zerinde kurulan NAOC adl konsorsiyum, Bak'de Glistan saraynda Cumhurbakan Haydar Aliyev'in katlmyla 14.Aralk.1996'da imzaland. Trkiye'nin ve tm abalarna ramen Rusya'nn giremedii konsorsiyum'da ABD'nin Amoco yzde 30, Unocal yzde 25.5, Japonya'nn Itacho Oil yzde 20, Suudi Arabistan'n Delta Nimr irketi yzde 4.5 pay alrken, SOCAR'n pay oran yzde 20 eklinde gerekleti. 30 yl sresince geerli olacak, 2 milyar dolar yatrm yaplacak petrol yataklarnda 150 milyon ton petrol olduu tahmin ediliyordu. Ocak 1997'de Paris'de imzalanan Lenkeran-Deniz, Tal-Deniz petrol yataklar zerindeki konsorsiyum ayn zamanda Bak dnda imzalanan ilk petrol anlamas nvann tayordu. SOCAR'n yzde 25 pay ald anlamada Cumhurbakan Aliyev bu anlama'da Fransa'nn Elf Akiten irketine yzde 65, Total irketine yzde 10 pay vererek, Ermeni'lerin yakn dostu olan Fransa'y yanna ekme abas iine girdi. nk bu tarihde Karaba sorunun zmnde grevlendirilen AGT MNSK Grubunda dengeler bozulmaya balam Rus ve ABD'li ebakan yeterli bulmayan Ermenistan nc ebakann Fransz olmas iin bavuruda bulunmutu. Paris'de Aliyev Fransz ebakana kar olduunu aklamasna karn buna engel olamad. AGT dnem bakan svireli Flavvo Cotti, Fransz temsilci Georgh Bojye'yi atarken Bak'ye hi sormam, geri adm atlmas da imkanszlamt. Aliyev, Fransz petrol irketlerine verdii paylarla bu zarar ntralize etmeyi umdu. Austos 1997'de Aliyev'in ABD ziyareti srasnda 10 milyar dolar tutarnda drt anlama imzaland. Bu anlamalar Azerbaycan'n petrol politikalarnn deitiini gsteriyordu. nk SOCAR artk anlamalarda yzde 50 pay alyordu. Exxon irketi ile imzalanan Nahvan yata zerindeki anlama'da yzde 50'er pay bltrlmt. 96 milyon ton petrol, 170 milyar metrekp gaz rezervi bulunduu tahmin ediliyor. SOCAR, 220 milyon ton petrol ve 300 milyar metrekp gaz bulunduu tahmin edilen Aberon yata zerinde anlayordu. 70 milyon ton petrol 50 milyan metrekp gaz bulunan yatakda Mobil'le anlaan SOCAR, Amaco ile de nam yata iin anlama imzalamt. nam yatandaki konsorsiyuma ABD'li Arco ve Rus Lukoil'unda katlm giriimleri sonusuz kalmt. SOCAR, kk yataklarda olsa Hazar'daki Zeynelabidin Tayev, D-39, D8-9 yataklar zerinde anlamalar imzalad. Aliyev'in ocak 1998'de Japonya'ya yapt ziyaret srasnda bata Itacho ve Mitschubischi olmak zere toplam 5 irketin ortak konsorsiyumuyla SOCAR arasnda Mugan, Ategah ve Tava yataklar zerinde 2 milyar dolar tutarnda anlama parafe edildi. Haziran 1998'de Bak'de Glistan saraynda petrol anlamas daha bu kafileye katld. 48

TPAO'nn da yzde 5 pay ald Kurda yata zerindeki konsorsiyumda , SOCAR yzde 50, talyan Acip yzde 25, Mitsui irketler Grubu yzde 15 hisse ald. 2.5 milyar dolar maliyetindeki yatakda 100 milyon ton petrol kartlmas planlanyor. Bak'ye 150 kilometre uzaklkta Salyan kentinde ki karadaki iki yataa da 1.5 milyar dolar yatarm yapan irketler ilk defa denizdeki yataklardan karaya kaym oldu. GneyBat Gobustan'da yer alan 50 milyon ton petrol bulunan yatak zerinde kurulan konsorsiyumda SOCAR yzde 20, Britanya-Kanada irketi Commonwealth and Gas yzde 40, ABD'li Union Texas Petrolium yzde 40 pay ald. 100 milyon petrol bulunan Kursenki ve 52 milyon ton petrol bulunan Karabal yata zerinde kurulan konsorsiyumda ise SOCAR yzde 50, ABD'li Fronteira Recourses yzde 30, ABDSuudi Arabistan irketi Delta- Ness yzde 20 hisse ald. 22 Temmuz 1998'de Aliyev'in Londra''ya ziyareti srasnda drt anlama daha imzalanarak Hazar'da ABD-ngiltre dengesi salanm oldu. British Petrolium (BP) ve ngiliz devlet petrol irketi State Oil Co ile imzalanan 5 milyon dolarlk yatrm anlamasnda Norve'e ait Statoil irketi de yzde 15 pay alrken, SOCAR'n hissesi yzde 40 eklinde gerekleti. Ramco ile yzde 50'er pay esasna gre SOCAR , en az 5 milyar varil petrol kartma esasna gre yataklarn rehabiltasyonu, aratrlmas ve gelitirilmesiin ngren anlama imzad. nam yatana yakn bir projede ngiliz irketi Monument Oil and Gaz'n yzde 12.5, SOCAR'n yzde 50 pay almas konusunda anlald. Ayrca Morrison Construction Group'un bakent Bak'de Hilton oteli ve resmi bir konak evi kompleksi ina etmesi kararlatrld. ABD'li petrol irketleri Azerbaycan petrol piyasasnda paylarn artrarak , Hazar petrolleri iin ana retim petrol boru hatlarnn belirlenmesi arafesinde yetkin bir konuma geldi. 26 Nisan 1999'da NATO zirvesi nedeniyle ABD'ye giden Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, Amerikan petrol irketlerine yeni petrol paylar verdi. Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR) ile Amerikan petrol devleri Mobil, Exxon ve Moncrief arasnda Capitol'de 27 Nisan'da toplam yatrm maliyeti 10 milyar dolar olan ayr anlama imzaland. Anlamalarn imza treninde Cumhurbakan Haydar Aliyev, ABD Ticaret Bakan William Daily, Enerji Bakan yardmcs John Hlotyer , Senatr Kay Baily Hatcington, Exxon Genel Mdr Tery Kunts hazr bulundu. Cumhurbakan Aliyev burada yapt konumada, Azeri petrollerine ilginin her geen gn arttn belirtirken, imzalanan ok sayda anlamadan elde edilen petrol iin ana retim hattna ihtiya duyulduuna dikkat ekti. ABD , Azerbaycan ve Trkiye'nin ana retim hatt olarak Bak-Ceyhan'a destek verdiini yineleyen Aliyev, Amerikan irketlerini bu projeye destek vermeye ard. Amerikan irketlerinin byk paylara sahip olarak nemli kararlar verilmesinde etkin konuma geldiine iaret eden Aliyev, Bak-Supsa hattnnda artk aldn, Azeri petrolnn uluslararas platforma naklinde sorun yaanmayacan kaydetti. Bu aradan anlama daha imzalanmt. Exxon ile SOCAR arasnda Bak'nn 110 km gneydousu'ndaki "Zafer, Meal " petrol yataklarnn aratrlmas, iletilmesi ve retimi alanlarn kapsayan " Production Sharing " tipli anlama imzaland. SOCAR'n pay yzde 50, Exxon'un yzde 30. Geriye kalan yzde 20'lik pay Fransa'nn Total irketi almkt. " Lerik Deniz, Savalan " yataklarnn ilenmesini kapsayan ikinci proje, SOCAR ile Mobil arasnda imzaland. Yataklar Hazar'n gneyinde yer alyor. SOCAR yzde 50, Mobil yzde 30 pay ald. Kalan yzde 20'lik pay iin ise mteri aranyordu. Aa Kr eteklerinde yer alan nc petrol alan karada bulunuyordu. Bu anlamada Azeri piyasasna ilk defa giren ABD'li petrol irketi Moncrief yzde 64 pay alarak konsorsiyumun nderliini stlendi. SOCAR'n yzde 20 pay ald konsorsiyumda, ilk defa zel bir Azeri irketi olan ISR yzde 16 pay ald. BEYAZ KURT Hazarn Kurtlar Vadisinde Beyaz Kurt kesinlikle Rusya idi. A kurtlar ise Amerikan ve ngiliz irketleriydi. Hazar petrollerinin reytingi ykseldike , imzalanan petrol anlamas says arttka, Bak'de faaliyet gsteren petrol irketi brosuda mantar gibi oalmaya devam ediyordu. 90 dev petrol irketi Bak'de daimi bro bulunduruyor, pek ouda temsilcilik ve takip grevini ibirlii yapt bir Batl irkete vermiti. Manzara, kurtlar sofrasn andryordu. Paylalacak nesnenin sindirimi olduka zor olsada, 'medeni olduunu iddia eden' milletlerin temsilcileri Hazar sofrasndaki mcadelelerini henz ok medeni biimde 49

srdryordu. Bak'de her yl geneleksel hale gelmi Hazar Petrol-Gaz fuar gerekletirilirken herkes' kurtlar sr halinde grebiliyordu.1994'de ilk defa alan fuara 120 irket, 1997de 250 irket temsil ederken, 1998'de bu defa 29 lkeden 400 irket katlm, tm becerilerini sirk gsterisine dnm Spor-fuar meydanda standlar etrafnda merakl seyircilerine nmayi ettiriyorlard. Fuar erevesinde Avrupa Birlii'nden 9 lkeyi temsilen gelmi 40 konumac, Hazar petrolleriyle ilgilenenlere ilgin bilgiler sundular. Hazar'da daha nce imzalanm anlamalarla kurulmu 9 uluslararas konsorsiyum'un bakanlar, uzmanlar, yetkilileri, ilerin nasl yolunda gittiini anlattlar, yeni konsorsiyum kurmak isteyen, petrol pay peinde koan irketlerin itahlarn hayli kabarttlar fuar sresince. Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR ) Bakan Natik Aliyev'in, Hazar'daki petrol yataklarn kar kar bilen SOCAR Bakan yardmcs Ordnarys Profesr Hovakt Yusufzade'nin iyi bir tezgahtar gibi maln pazarlamas, kurt petrolcleri ok duygulandrmt. SOCAR artk petrol anlamalarnda eskisi gibi kk paylar deil yzde 50 gibi yksek paylar alyordu. Bu durum Azerbaycan'n yeni petrol politikasn gsterdii gibi, riskli lke konumundanda sratli biimde uzaklatn da kantlyordu. Cumhurbakan Aliyev'in bundan sonra, ekonomik projeler sunan, iimize gelenle anlama yapacaz diye bu dnceyi akca ifade etmeside bunun deliliydi. Glistan saraynda imzalanan Kurda, Karabal, Kursenki, Gobustan yata zerindeki petrol anlamas ise tamamen ova dnmt. Bylece konsorsiyum says 12'ye kt. Son iki konsorsiyum dierlerinden farkl olarak Hazar'da deil, karada Bak'ye 150 kilometre uzaklkta Salyan kenti yaknlarnda yer alyordu. Azerbaycan'n halen yzde 70 petrol rezervi Hazar'da, ama karadaki petrolde hite kmsenmeyecek lde byk gelir getirebilecek bakir sahalardan oluuyordu. yllk uykudan sonra nihayet TPOA'nn yzde 5'de olsa Kurda konsorsiyumundan pay almas sevindirici bir gelimeydi. 2 milyar dolar tutarndaki yatrm projesi olan anlama erevesinde 50-100 milyon ton petrol retimi bekleniyordu Projenin operatrln ise ACIP irketi stleniyordu. En az pay Trkiye'ninde olsa TPAO'yu k uykusundan uyandrd iin Enerji ve Tabi Kaynaklar bakanmz Cumhur Ersmer'e teekkr etmek gerekiyordu. nk, son anda bu anlamaya katlan TPAO'nn okta gnll olmad, pek istekli davranmad biliniyordu. Ersmer, Azerbaycan'da yl sonuna kadar imzalanacak 5 petrol anlamasndan bir kanda pay elde etmek iin giriimde bulunduklarn da haber verdi. Ancak Trkiye ekonomik krize girince bu hayal gereklemedi. Mega Proje'de 6,75, ahdeniz'de yzde 9 pay alan TPOA'nn Kurda'dan ald yzde 5'lik payla Hazarn Kurtlar Vadisine yavru kurt olarak katlmt. Bu anlamalar, 30 Temmuz 1998'de Azeri Meclis'inde onaylanarak yrrlge girdi. Fuar dneminde Bak'deki tm oteller dolmutu; ucuz otel bulunmad iin gecesine 400-500 dolar veriliyordu. Fuar, yeni petrol anlamalarna kap aabilir, dev petrolcleri buluturabilir, Hazar petrollerine ilginin ne denli arttnda gsterebilir; ama esasen en byk faydas katlmc tm yetkili ve irketlerin ortak bir azla, '' Hazar petrollerinin sahiplerinden biri olan Azerbaycan'a gven duyduklarn haykrmalar ve petroln uluslararas piyasalara naklinde endie duymadklarn ifade etmeleriydi '' Ayn gr edayla ana retim hatt iin '' Bak-Ceyhan petrol hattnn ' deiik konumaclarn diliyle sk sk telaffuz edilmesi ve ABD Bakan Bill Clinton'un Transhazar ve Bak-Ceyhan'a desteine ilikin mektubun okunmas, herhalde baz odaklara gzda nitelii tayordu. Rus temsilci dnda zaten bir itiraz edende olmad. Rusya Enerji ve Yakt bakan yardmcs Valeri Garipov, rahatsz edici tonla ayn maval okumutu : '' Rusya'dan geen petrol hatlar ekonomik olduuna gre birinci ve sonuncu hatlardr. '' Rusya'nn halen '' Beyaz Kurt '' benim havasnda olmas pek inandrc gzkmyordu. Azerbaycan'n kurtlar sofrasnda petrolnn paylalmas tabiri kulaa ho gelmiyordu, ama ac gerek buydu. Petrole saldran a kurtlar paylam operasyonunu 21. yzyl gelmeden tamamlamak istiyordu. Hazar petrollerine yabanc yatrm ne kadar ok yaplrsa, blgedeki eski kurdun sesi o denli kslyordu. Sofrann sahibi, misafirlerini arlamay baarrsa, asrn banda olduu gibi bu defa belki yem olmayabilirdi. 10 -20 yla kadar 115 milyar dolar petrol gelirine kavuacak Azerbaycan, kendi petroln modern teknolojiyi kurtlarn elinden kaparak, 21. yzylda daha verimli ekilde deerlendirebilirdi. Kurtlar vadisinde bu imkansz bir hayaldi. Trkiye, ne ald petrol paylarnda ne de Bak-Ceyhan petrol hatt konusunda Azerbaycan' ar gelir kazanaca bir sofra olarak grmyordu. Sadece dnya konjonktrnde Azerbaycan'n hakl yerini 50

almasnda, petrol alannda da elele olmaya alyordu. TPAO'nun 4. ve son defa imzalad petrol anlamas Araz, Alev ve ark petrol sahasnda oldu. Bu proje 21 Temmuz 1998'de imzalanm, 28.12.1998'de Azerbaycan parlamentosu tarafndan onaylanarak yrrle girmiti. Proje kapsamnda 170 milyon ton hampetrol, 16 milyar metrekp doalgaz retilmesi bekleniyordu. Proje tutar 9 milyar dolar olan anlamann operatrln ngiltre ve Norve irketleri BP ve Statoil yrtecekti. Proje'de SOCAR yzde 40, BP-Statoil yzde 30, Exxon yzde 15, TPAO yzde 10, zel sektre ait bir irket olan AEC ise yzde 5 pay almt. 1999 Haziran'nda yaplan fuar ise olduka snk geecekti. nk fuarlarn yldz Haydar Aliyev lkede yoktu. By-pass ameliyat olmasnn ardndan ABDde istirahat ediyordu. Yeni petrol anlamalarnn imzalanmayacan anlayan petrol kurtlar, bu nedenle fuara itirak etmiyordu. HAZAR'DA LK FYASKO Rusya'nn devlet petrol irketi Lukoil, Hazar'da byk yatrm yapt Karaba yatanda oke oldu. Karaba yatanda kazlan nc kuyununda kuru kmasnn ardndan konsorsiyum 20 Ocak 1999'da resmen feshedildi. Karaba yatandan karaca petrol Bak- Novorasiskk'ten nakledeceklerini belirten Rus yetkililer, bu anlamay Bak-Ceyhan'a kar koz olarak kullanyordu. Azerbaycan'da drt petrol konsorsiyumuna katlan Lukoil, organizatr ve en byk paya sahip olduu tek konsorsiyumda, ilk hesaplamalara gre 200 milyon dolar akn sermaye yitirdi. Nisan 1997'da ilk defa Zaman gazetesi, Karaba yatanda kazlan ilk kuyunun kuru ktn ortay karm, ' Hazar 'da ok ' balkl haberi ile, petrol konsorsiyumun uzun sre yrmeyeceini okuyucularna duyurmutu. Konsorsiyumda kat zerinde yzde 35 hissesi olan Lukoil, Azeri irketi SOCAR ve talyan Agip'le kurduklar ortak iketler Azerilukoil ve Agiplukoil ile birlikte konsorsiyumdaki payn yzde 52'ye ulatrarak Mega Proje'den sonra ikinci byk imzalanan petrol anlamasnda , dnya uygulamasnda ilk defa olarak projenin iletilme hakkn ele geirmiti. Bu arada konsorsiyumda yzde 30 pay olan ABD'li Pennzoil'de hsrana urad. ABD Bakan'nn Hazar Havzas'ndan sorumlu zel temsilcisi Richard Morningstar'da bu fiyasko zerine yapt aklama 'da kuzey denizinde de bu tr fiyaskolarn yaandn belirtmi, Hazar petrollerine ilgilerinin azalmadn vurgulamt. Sahilden 15-20 kilometre uzaklktaki yatan iletilmesi iin ngrlen 1 milyar 700 milyarlk yatrm byk lde stlenen Lukoil, gerekli malzeme ve dier makinalar da Rusya'dan getirmiti. Karaba'dan krtlmas tahmin edilen 100-120 milyon ton petrol Bak- Novorasisk'ten nakledeceklerini daha nce aklayan Lukoil Bakan Vahit Elekberov ve Rusya Enerji Bakanl yetkilileri bu anlamay Rusya'nn siyasi ve diplomatik baars olarak nitelendiriyordu. 10 Kasm 1995'de imzalanan anlama 14 ubat 1996'da Azerbaycan Parlemantosu'nda onaylanarak yrrle girmiti. Azeri muhalefi bu anlamay Rusya'y verilen en byk taviz olarak gstermiti. Bu gelime ile Rusya, petrol boru hatt mzakerelerinde nemli bir kozunu yitirdi. Rusya Dileri, Enerji ve Yakt Bakanl ve D Ekonomik likiler Bakanl'nn desteine sahip olan Lukoil, dnyann en byk irketlerinen biriydi. 14 milyar 200 milyon varil petrol zerinde sz sahibi olan Lukoil, 110 bin kii altryordu. Azeri kkenli bakan Vahit Elekberov, 2.2 milyar dolarlk ahsi servetiyle Rusya'daki en zenginler listesinde ilk bee giiyordu. Lukoil'un Azerbaycan'da kurulan konsorsiyumlardan Mega Proje'de yzde 10, ahdeniz'de yzde 10 Yalama yatanda yzde 50 pay bulunuyordu. Murathanl yatanda ise Ramco sanki altn bulmutu. 5 milyar varil petrol olduu tahmin edilen bu yatakta bulunan rezervler Hazar'da yaaanan fiyaskoyu unutturdu. Gaz ile zengin ahdeniz'de BPAmoco'nun bulduu tahminlerin zerinde rezervlerde fiyaskolar unuttaran dier projeydi. ngilizler kendi tezleri ile eliir hale gelmiti. Hem Hazar'da yeterli petrol ve gaz yok diye yaygara yapyor hemde fiyasko ile sonulanan projelerde irketleri bulunmuyordu. Kazk yiyen irketler Lukoil ve talyan AGP'den bakas deildi. 2004'e girerken Hazar'da petrol paylam sava bitmiti. Hangi Kurtun hangi av avlad belliydi. Azerbaycan'da imzalanan 28 petrol anlamasnda 9 milyar dolar, Kazakistan'da ise, 13 milyar dolar yatrm yaplmt. 51

4. BLM PETROLC KLAS: ZAL'A SUKAST, ELBEY'E DARBE, ALYEVE SUKAST, DARBECYE DARBE Yabanc petrol irketleri 1990-1993 arasnda Azerbaycan'a yatrm yapmaktan, riske atlmaktan ekindi. Bylelikle petrol sanayisindeki kriz derinleti. Byk mit beslenen petrol sanayisi kt durumda iken Ermeni igalinin getirdii olumsuzluklar, i sava, hakimiyet mcadeleleri, silahl gruplarn lkeyi kasp kavurmas da eklenince yabanc petrol irketlerinin ekinik tutumlar uzun srd. Amoco, Pennzoil, BP gibi petrol irketleri incelemelerine 1990 ylndan balamt, ancak gzlem yapyor, yatrm srekli erteliyorlard. 7 Haziran 1992'de cumhurbakanlna seilen Ebulfeyz Elibey ve Babakan Penah Hseynov ile petrol irketleri Mega Proje iin n almalara balad. Ancak 1992-1993 yllar arasnda Halk Cephesi hakimiyeti dneminde de istikrarszlk srd. Elibey'in Rus kart politikas petrol irketlerince endie ile izleniyor, aklc bulunmuyordu. Elibey gelir gelmez Rusya ve ran' dman diye kategorize etmi, " Tm zbekler koyundur " ifadesine kzan zbekistan Devlet Bakan slam Kerimov, Azerbaycan'la tm diplomatik ilikisini kesmi, uak seferlerini kaldrmt. Elibey, politikac deil, bir retmen ve bir ideologdu. Zaman onun hi bir zaman siyaseti olamayacan gsterecekti. Vali tayin ettii insanlar iinde hi bir tahsili olmayan oban, devlet ynetmeyi bilmeyen beden retmenleri, hatta dadan getirdii obanlar bile vard. Komnist damgas yemi herkesi hkmetd brakmt. Daha nce Sovyet dneminde kendi eliyle kadro yetitirmedii iin etrafn kar dkn insanlar evirmiti. Elibey drst, insani ve saf tavrlar ile belirli evrelerde sempati de topluyordu. Ancak Rusya'nn tamamen Hazar'dan dlanmasna Batl irketlerde karyd. Ayrca Halk Cephesi dneminde de rvet alm ban yrmt. Ceplerini Sovyet dneminde gizlice doldurmu Komnistleri safd brakan Elibey, cepleri bo obanlar, elektirikileri, retmenleri vali yaparak a insanlar fakir insanlarn zerine farknda olmadan salmt. Elibey, herkesi kendisi gibi sanyordu. Halk iten ie kaynyordu. Sovyet dnemi aranr olmutu. ELBEY'N GVENDG K KGB'L 7 Haziran 1992'de seilen Ebulfeyz Elibey aslnda zoraki bir cumhurbakanyd. Yaknlara ka kez" Beni Cumhurbakan yapmayn. Halk Cephesi olarak hazr deiliz. Yetimi kadrolarmz yok. ktidara gelirsek beni siz bir yl iinde devirirsiniz. Dmandan deil dostlarmn samimiyetinden korkuyorum " diye uyarmt. Ama dinletememiti. Bata skender Hamidov olmak zere Elibey'e birazda silah zoruyla cumhurbakan olacaksn dayatmasnda bulunulmutu. Bunun istenmesinin dier nedenide Msavat Partisini kuran sa Kamber'in Halk Cephesi'nden ayrlma eilimi gstermesiydi. Eer Halk Cephesi iktidara gelmezse bir daha bamsz atei ile ykselmi bu haraketin birlii dirlii salanamazd. Elibey, tm bu etkenler zerine fedekarlkta bulunarak cumhurbakan olmay kabul etmiti. Elibey'in ngrsnn gereklemesi gerekten bir yl srecekti. En yakn arkadalar onu iflasa srkleyecekti. Gemi sistemin alkanlk, huy haline gelmi 'rvet hastal' Elibey'i can evinden vuracakt. Atatrk ve Trkiye sevdals Elibey, Azerbaycan'da ilk petrol anlamasnn imzalanmas iin hazrlklar balatm, Babakan Penah Hseynov'a tam yetki vermiti. Penahov'un petrol anlamasnda 52

paynn ykseltilmesi iin ngiliz BP irketinden 50 bin dolar rvet ald iddias halk arasnda dilden dile dolayordu. Toplam datlan rvet miktarnn 350 bin dolar olduu da iddia ediliyordu. Gemi petrol irketi Bakan Resul Guliyev'in yurtdna kard para miktar milyar dolarlarla lldne gre Halk Cephesi yetkililerinin deyimiyle bu rvet rakam devede kulakt. Amoco, Pennzoil, BP ve TPAO'nn katlmyla dev bir petrol anlamas imzalanacak, Rus ve ran irketleri dlanacakt. Elibey, bu anlamada petroln Bak-Ceyhan hattyla nakledilmesi iin gerekli maddenin de yer alnmasn istiyordu. 7 Kasm 1992'de zmir'de bir otel odasnda Cumhurbakan Turgut zal'la buluan Elibey'in, zal'a "Bak'ye iki adamn gnder " demesiyle Ankara petrolle tanyordu. zal, Hazar petrolnn tanmas projesini harita zerinde Elibey'e izah etmiti. Bak-Ceyhan petrol hattnn ran'dan getiini grence bir an ard. Neden diye sordu. ran'daki Azerilerin zgrln destekleyecek boru hatt, ayrca Ermenistan' da keye sktracakt. ran'n destei ile ayakta duran Ermenistan boru hatt rveti ile saf deitirecek, Karaba ihtilaf tereyadan kl eker gibi zlecekti. zaln gizli plan buydu. Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki blge olan Zengezur ve Meru koridoru bu projeyle ilerlik kazanyordu. Ayrca hat, ran'n yan sra Nahvan'a da giriyordu. Bunlar syleyen zal'n kararll ve babacan tavrlar Elibey'i etkilemiti. Ertesi gn TPAO ve BOTA'dan iki yetkili soluu hemde pasaportsuz giri yaparak Bak'de almt. Trkiye adna grmeler yapan iki yetkili, alelacele Bak ynetimi ile anlama salyor, Hazar petrolnn Bak-Ceyhan'dan nakledilmesi kararlatrlyordu. Anlamada Trkiye'ye yzde otuz verilecek, Bak-Ceyhan gvence altna alnacakt. Elibey, Trkiye'ye ok gveniyordu. Bu anlamadan sonra Trkiye'nin Azerbaycan' Ermenistan'la yaptklar savata kaytsz artsz destekleyeceine inanyordu. Rus kart olmas ile tannan Azerbaycan Cumhurbakan Ebulfeyz Elibey, Ocak ay banda almalar balatm 1993 sonbaharnda Batl petrol firmalar ve Trkiye ile bir anlamay imzalanmaya hazr konuma getirilmesini talep ediyordu. zal, Elibey'den detaylar grmeleri iin gvendii 4 adamn Ankara'ya gndermesini istemiti. Sz konusu anlamann taslanda Azeri petrol yatann kefi ve petroln Trkiye zerinden Akdeniz'e tanmas amacyla bir petrol boru hatt kurulmas hkm yeralmt. Ancak Elibey, gvendii drt adamdan ikisinin KGB'ye altn daha sonradan renecekti. zal ile Elibey arasndaki petrol pazarl hemen Moskova'ya uurulmutu. Plan, proje hepsi artk Yeltsin'in ve Rus KGB'sinin cebindeydi. Ruslar telaa dmt. Bu anlama ne olursa olsun engellenmeliydi. Gerekirse Elibey ve zal ldrlmeli , bedenleri ortadan kaldrlmalyd. Yal Beyaz Kurt, ldrmt. 9 Mart 1993'te Ankara'ya gelen Azerbaycan Petrol irketi Bakan Sabit Barov, Bak-Ceyhan boru hatt ile Hazar petrolnn Akdeniz'e indirileceine ilikin ereve anlamasn imzalyordu. Babakan Sleyman Demirel ve Dileri Bakan Hikmet etin'in ahitliinde imzalanan anlamann treninden nce Barov tereddt ediyordu. Azerbaycan'n Ankara Bykeli Mehmet Nevruzolu'nun araya girmesiyle anlama parafe ediliyordu. Trkiye'den Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan Ersin Faralyal ile Azeri tarafndan 6 bakann protokolda imzas bulunuyordu. Trkiye'de iktidardaki DYP-SHP koalisyon hkmetinde BOTA'n banda Mete Gknel bulunuyordu. Gknel, Bak-Ceyhan'n ran zerinden geerek Ceyhan'da noktalacan aklyor ve ekliyordu : "Bu yolu istemeyen yabanc irketler istemezlerse yatrm yapmayabilirler. " Trkiye ile ilgili protokol imzalanmas hem Rusya'y hemde ABD'yi rahatsz ediyordu. ABD ran gzergahna karyd; Rusya ise proje ile by-pass edildiini dnyordu. Petroln avularnn ierisinden karlmas affedilemezdi. Elibey, anlamann imzalanmasndan 4 ay sonra isyanc Albay Suret Hseynov tarafndan devrileceini hesap etmemiti. stelik egemenliini bitiren darbeci Albay Hseynov'a kahramanlk madalyasn ve ald tm rtbeleri o vermiti. Ruslar kukla Hseynov vastasyla kendi planlarn sahneye koydu. Peki bu nasl olmutu? Bak'de sokaktaki ocuk bile gelimelerin seyrinden iin nereye varacan tahmin ederken Ankara ve Bak ynetimlerini kim uyutmutu? Elibey tm hesaplarn Trkiye'ye endeksli yaparken Rusya eli bo oturmuyordu. Rus istihbaratnn eli uzundu ve Azerbaycan'da istedii maniplasyonu yapabilecek kabiliyetdeydi. Azerbaycan'a ynelik saldrlarn srdren Ermeni birlikleri 2 Nisan 1993'de Kelbecer'i igal etmiti. Elibey'in Clinton ve Yeltsin'e gnderdii kurtarn bizi mesajlan netice vermemiti, Azeri Trkleri aresizdi. Ermenistan'da 53

bulunan 7. Rus ordusu 26 ubat 1992'de Hocal'y igal edip 7 bin insan katlettii gibi Kelbecer igalindede Ermeni ordusuna hava destei salyordu. te tam bu srada sahneye hi beklenmedik bir aktr kyordu. 5-15 Nisan 1993 tarihleri arasnda Orta Asya gezisine kan merhum cumhurbakan Turgut zal, ilk dura olan Takent'de bir basn toplants dzenliyerek Karaba ihtilafnn artk Ermenistan'n Azeri topraklarn igale dntne dikkat ekiyordu. Ruslar uyaran zal, ' Ermenistan'a destek olanlar bilsin Trkiye gereini yapacaktr. ' diyordu. Kelbecer'in Ermeniler tarafndan igal edilmesi halkn Bak ynetimine olan gvenini sarst. Rusya'da zaten bunu istiyordu. Halkn gvendii tm dallar kesilmeli, yeni bir kurtarc aranmalyd. galden 6 saat nce Elibey, Babakan Sleyman Demirel'i telefonla arayarak kenteki 25 bin kiinin kurtarlmas iin helikopter istedi. Demirel'in cevab olumsuzdu. Ermenistan ve ran helikopter geiine izin vermiyordu. 25 bin kii, 4 metre kar olan o gn Murov dalarn yryerek amaya alt. Donarak lenler, gangren olup ayaklar elleri kesilenler ounluktayd. Kelbecer'in kadnlarn Ermeniler esir etmi Ortadouda zengin Araplara satyordu. Elibey'in gvendii dalara kar yamt. Trkiye en zor gnnde kendisini yalnz brakmt; ama o Trkiye'ye kzgnln yksek sesle dile getirmeyecek kadar Trkiye ayd. Tabii herkes onun gibi deildi. ileri Bakan skender Hamidov, iki helikopter gndermekten aciz babakan Demirel'i baba deil ' nine ' diye nitelendirince kyamet kopuyordu. Kelbecer facias, Halk Cephesi ve Elibey'in raytingini hie indirmiti. KGB kontrolndeki Rus sylenti yayclarn etkisiyle halk bir anda iktidara kar dnmt. Kelbecer igal edilmeden bir gn nce Bak'den gazeteci; Zaman'dan Cemil Yldz, Amerikal gazeteci Thamos Goltz ve Azerta'dan Azer bir helikopterle ehre inmi, igal gecesini orada geirmiti. Ermeniler telefonla komu kentenden yarn igale geleceklerini, herkesi ktr ktr keseceklerini bildiriyor, alay ediyorlard. Kelbecer'de sadece bir tank vard, onunda aks yoktu. ehir giri kn kontrol eden asker says sadece 15 idi. Ordu birlikleri Bak'den gelen bir emirle geri ektirilmiti. Emri veren Gence'de isyan edecek glerin lideri Suret Hseynov'dan bakas deildi. Bak'nn olaydan haberi yoktu. Kelbecer iktidar hesaplar iin feda edilmiti. Ertesi gn dan tepesinden ate aan Ermeniler gle oynaya katliama doru ilerlerken, ne yapacaklarn aran muhabir bir pankarta Rusca " Pressa " basn yazmt. Amerikal Goltz, arkadalarna yabanc gazeteci olduklarn sylemelerini Trk olduklarn gizlemelerini istiyordu. Durum vahimdi. Geldikleri helikoptere doru kotular,halkta o tarafa doru ilerlemi, helikopter bir anda dolmutu. 60 kii ile kalkan helikopter Murov dana arparak infilak etti ve iindekilere mezar oldu. Bir helikopter daha vard, gazeteciler oraya kotular, ancak Cemil Yldz darda kalmt. Sadece bir kolu ieri girmiti. Goltz'un ieridekileri itip yer amasyla Yldz'da ieri girdi,yine 60 kiiyle helikopter havaland. Murov dana arpmaktan klpay kurtularak Bak'ye ulat. Ertesi gn tm dnya katliam fotolaryla bu muhabirlerden reniyordu. ok ac olaylar yaanmt. Ermeniler de kurtaryoruz diye helikopter kaldrm, Azeri kadn ve kzlarn bu helikopterlere doldurarak Erivan'a gtrmt. Bu kadnlar, kzlar nce kt emeller iin kullanlacak, daha sonra ise Orta Dou kadn pazarna satlacakt .Bir ok Azeri kadn intahar ederek bu kt kaderine son vermeye yeledi. Erkekler gayretsiz olunca kadnlar namuslarn nasl korusundu. Ertesi gn Cemil Yldz ile birlikte Niva marka arabamla soluu Bak'ye 540 km uzaklktaki Murov dann eteklerinde aldm. Bir kii kurtarabilirmiyim umuduyla karl dalardan gelen plak ayakl Azerileri bekleyen gzyal iki Trk gazeteci, ayaklar elleri donmu birka kii Gence hastanelerine yetitirdi. Gence'de hastaneler dolmutu. ki gazeteciyi kabul eden Gence Vali yardmcs Ramiz Memmedov, ' herkesi kurtardk tam 24 bin 450 kiiyi sasalim Gence'ye tadk ' diye yalan syleyince iki Trk gazeteci dayanamamt: Banza gelenleri biliyoruz. Cemil, Kelbecer de idi. Gelin dorular konualm. Eer hemen kurtarma timleri kurmazsanz, yarn vatan haini olarak gazetelere kacaksnz. Ramiz Memedov ok korkmutu. Kimdi bu kendisini tehdit eden gazeteciler? Bak'den gelen yabanc gazeteci olmak, zaten korkmas iin yeterliydi. Ama byle cesaretli bir k anlalan beklemiyordu. Birden gzleri doldu. Kaplar kapatt, odann iindeki yardmclarn dar kartt. Alamaya balad. ' Evet anlattklarnz doru, byk bir katliam. Ne yapabilirdik ? ' dedi, ellerini zonkluyan akaklarna gtrerek. ' imizdeki satknlar, satlklar halkmz yine bu gne drd' derken Memmedov artk gzlerimizin iine bakamyordu. Kelbecer katliam, zaln petrol planna kar Ruslarn cevabyd. 54

ZAL'A RUS SUKASTI ! Bu arada zal zbekistan Krgzstan'a giderken uakta yapt aklamada, " Karaba meselesi artk byk Ermenistan hayali haline geldi. Ermeni hududunda siz ciddi bir manevra yapsanz, iki merminiz oraya dse ne olur ? Mesele u noktaya gelir: Sen fazla gidersen, ben buradaym. Ama bunu lafla deil fiilen sylemek lazm. " ifadelerini kullanyordu. Bata Demirel olmak zere hkmet yeleri byle bir ey sylemenin doru olmadn belirterek zal' eletirdiler. Ermeni saldrlar srerken TSK 'a bal 3. ordu teyakkuza geirilmiti. Baz sbirlikler sefer grev emirlerini yerine getiriyor ve kk manevralara balyordu. BM Gvenlik Konseyi 7 Nisan'da igalci Ermenilerin Azeri topraklarn terketmesi isteine ilikin bir knama karar alyordu. Bu arada Demirel, Diyarbakr'dan Ankara gelirken uakta, ' Trkiye'nin Ermenistan'a mdahelesinin mmkn olmadn aklaynca Ruslar ve Ermeniler rahat bir nefes alyordu. Elibey, " Artk Trkiye'den hi bir ey istemiyorum. Ben Trkiye'ye de rana da bavurdum. 5-10 helikopter verinde kadnlar ocuklar kurtaralm dedim. nsanlar ormanlara ve kylere kamlar. Orada ocuklar ld, kadnlar karn iinde dondu. Rusya, ran ve Trkiye helukopter vermedi. imdi ben Trkiye'den ne isteyeyim. " diye sitem ediyordu. Ermeniler Azerileri tehcir etmek iin kimyasal silah kullanyor kimse tnmyordu. zal gezisinin son dura olan Bak'ye 13 Nisan 1993'te adm atmt. Elibey'de gren zal , Karaba ihtilaf ve ve Ermeni saldrlarna ilikin zbekistan'da yapt aklamay tekrarlyordu : " Dou illerimizde tatbikat dzenleriz bir ka kurun da te tarafa der. "Ermenilere gzda verilmiti. Ancak Demirel'in souk tutumu Ermenileri cesaretlendirmiti. Nitekim anamuhalefet parti bakan ANAP lideri Mesut Ylmaz'da bu gerei dile getirerek Trkiye'nin Ermenileri caydrmak iin elindeki imkanlar kullanmad iin Demirel'i suluyordu. Elibey'le dzenledii ortak basn toplantsnda zal, "Ermenistan askeri tutumda srar srdrmez. Bu yolda vazgeeceklerini umut ediyorum. yoksa bu yolun sonu onlar iin hsran olur. " diyordu. Azeri kamuoyu bir anda zalc oldu, onu barlarna bast. zal'n 20 Ocak 1990 Bak katliammna ilikin ABD ziyareti srasnda yapt, "Azeriler ii, biz Snniyiz " gafn unuttturmu, kendini sevdirmiti. Elibey-zal kapal grmelerinde ba gndem maddesi Bak-Ceyhan'd. Henz Trk kamuoyunun byle bir projeden haberi yoktu. Elibey, zal'dan ald cesaretle petrol anlamasna hz verdi ve anlamann yaz aylarnda imzalanaca aklamasn yapma hatasnda bulundu. Rus ve ran istihbarat haberi hemen uurmutu. Elibey, zal'dan ordularn eitmelerini istemi, olumlu yant almt. 1992'de ilk defa Azerbaycan'dan Harp okullarnda okutulmak zere 500 renci seiliyordu. zal, bu eitim ilikisini daha geni zemine yayyordu. Trk zel timi ve zel haraket birlikleri Karaba'da operasyonlar yapmas ve Ermenileri yldrmas iin Bak'ye gnderilmiti. Gnderilenler arasnda nl lkc yiitlerde vard. Gzpeklii ile tannan rfan zcan, Atilla Kaya gibi lider savalar Karaba savanda Azerileri yanlz brakmamt. hret gibi Aydn gibi Azeri zel tim elemanlarn bu lkc ekip yetitirmiti. Ali Batman, Ramiz Ongun ve Musa Serdar elebi'nin organizesi ile savaa giden lkclerin vurucu timi Rzgar bl byk yararllklar gstermiti. Trk ekibinden Ermenilerin eline geen esirlere Ruslar, ok ikence yapyordu. Dileri , trnaklar sklyor, bedenlerine elektrik veriliyordu. Bunlardan biride iki yl esir kaldktan sonra Kzlha'n devreye girmesiyle 1997'de serbest braklan Atilla Yumak't. Yumak ferdi haraket eden biriydi. Bir Trk'n tek bana dnyaya bedel olduuna inanmt. stanbul'da karsn ve ocuunu brakarak Azeri kardelerine yardm iin cepheye komutu. Grd olaylar ne kadar hata yaptn ispatlyordu. Bunlar anlatrken gz yalarn tutamyor, kendisini reddeden ailesine artk dnemeyecei iin yardm etmemizi diliyordu. Trk subaylarnda ilerinde savat rzgar bl bir sre sonra arka cepheye ekildi. Trk ordusu subaylar, amah, Nasosi kasabas ve Sumgayt'da resmen Azeri genlerine gerilla eitimi vermeye balad. ahahdaki sse yanllkla girmi, Metin yzba ve astsubay arkadala konumutum. Ancak burada olduklarna dair tek kelime yazmamam rica ettiler. Bu timler Ermenileri ileden karmt. yleki Haziran 1992de 35 ky teslim alarak ua'ya kadar ilerlemilerdi. Maalesef 55

Azerbaycan Savunma Bakanl iindeki gizli Ermeniler Trk ekibinin geri ekilmesi iin talimat verdirmi, Karaba'da sava noktalayacak haraket geri pskrtlmt. Bu emri veren Savunma Bakan Yardmcsnn Ermeni olduu 1994de Moskovaya kanca anlalacakt. Bu olaydan sonra Trk ekipleri Karaba'da nde savamak yerine geri cephede asker eitmeyi tercih etmeye balyordu. Susurluk kahraman Mehmez zbay lakapl Abdullah atl, Azeri ordusunu eiten elemanlardan biriydi. Ermeni kamplarnn yerleri MT tarafndan tesbit edilmi atl'nn eline 30 kamp krokisi verilerek Bak'ye gnderilmiti. Karaba'daki dalk corafi artlar gerilla savan gerektiriyordu. Dzenli ordunun baarl olmas zordu. Dalk blgenin koridorlarn, patikalarn blge insan Azeriler biliyordu. Azeri ordusu homojen deildi, kimin Ruslara, Ermenilere altn tesbit etmek hayli zordu. n saflarda arprken, arkadan seni korumakla grevli asker hain bir kurunla seni ehit edebilirdi! 15 Nisan'da Bak'den dnnde zal, Azerbaycan namna savamayacaklarn ancak maddi ve manevi destek vereceklerini ilan ediyordu. zal'n kastettii resmi Trk ordusu birlikleriydi. zel eitimli, rtl denekten destek alan Trk birlikleri her zaman Azeri birliklerin yanndayd. Trkiye'nin Nahvan zerindeki garantrlk anlamalarn hatrlatan zal, " Gidip kucaklasak, korkmayn geldik buraya desek ne olur? Byle yaparsak Batllar meselenin zm iin daha abuk davranr. " diye konumaktan ekinmiyordu. Ayn gn TBMM Azerbaycan ile imzalanan Askeri eitim ve konsolosluk anlamasn jet hzyla geiriyordu. Onaylanan savunma birlii anlamaya gre Trkiye ve Azerbaycan nc lkelerden gelecek saldrlara kar koyabilecekti. Dileri szcs Volkan Vural, bu konuda artk yeni bir savunma pakt yaplmasna gerek olmadn duyuruyordu. Turgut zal, Bak'den dnnden sonra 11 gnlk Orta Asya gezisini Azerbaycan'daki hassas durumu Babakan Sleyman Demirel'e konutuna ararak anlatyordu. 17 Nisan'da ankaya Kk'nde sabah jimlastiini yapan zal kalp ve kroner yetmezlii gerekesiyle tansiyon dmesinden hastaneye kaldrlyordu. zal'n yannda doktoru yoktu. lk nce Hacettepe'ye kaldrlm, GATA'ya gtrlrken yolda Allah'a yrmt. zal'n pheli biimde l Azeri kamuoyunda derin bir infial uyandryordu. Sabah jimlastii srasnda kalp ve kroner yetmezliine bal tansiyon dmesine bal olara Hacettepe niversitesi hastanesine kaldrlan zal btn mdahelelere ramen kurtarlamamt. Azeri istihbarat zal' Rus istihbaratnn zehirleyerek ldrd kansndayd. Konuya ilikin sorularm Bak ofisime yapt ziyaretde cevaplayan Azeri stihbarat Basn maviri Mahir bey, Olabilir. Ancak sadece tahmin ediyoruz demiti. Bu konuda hazrlanan rapor, Elibey'e iletilmiti. zala ilk zehirli bardak Takentde verilmiti. Bu zehir lmcl deildi. Ancak Kazakistan ve Azerbaycanda verilen iki zehirli bardakla birleince toksik zehirin kombinasyonu tamamlanmt. Zehirin saldrya gemesi iin fnye grevi gren zaln o sabah itii portakal suyuydu. Kimyasal reaksiyona geen zehir kalp hastas olan zalda kalp krizi meydana getirmiti. Ancak kimse zal'n Bak'de zehirlendiini kabul etmek istemiyordu. Bu duyulursa bir skandal olurdu. Kulaktan kulaa yaylan bu dedikodu ' fslt gazetesi' nin manetindeydi. Azeri halk byle bir infaza ev sahiplii yaptklar iin vicdan azab ekiyordu. Gizli petrol pazarl ve Karaba'da izledii ahin politika zal'n ban yemiti. Ama ortada delil yoktu. Ankara'ya pheler bildirilmi, ama gerekli cevap alnamamt. Azeri halk sanki kurtarcsn kaybetmiti, milyonlarn gzya sel olmutu. Oysa zal'n Azerbaycan'a yapt hizmet Trkiye'ye yapt hizmetlere gre deryada damlayd. Protokol kurallarna gre bir devlet bakann yemek yedii tabaklar, su itii bardak 45 gn muhafaza edilir, hemen ykanmazd. zal'n ei Semra zal, o gnlerde zal'n sa rneinin analiz edilmesini istiyordu. Olu Ahmet zal'n ifadelerine gre sa rnei alnm, ancak tahlile gnderilememiti. Oul zal, bu sisperdesinin bir gr aralanacan sylyordu. Kardei Korkut zal'da srr biliyor, ama saklyordu. Bu srrn aklanmas lkeler arasndaki ilikileri bozabilirdi. nlerine bir duvar karlmt : Devlet Srr... Ama hi kimsenin aklna iki gn nce yemek yedii Azerbaycan'dan tabak, anak kontrol yaplmasn talep etmek gelmedi. Olay, bylece kapand. MT istihbarat yetkililerinin, zal'n lmyle ilgili yaptklar dier bir tahmin daha ilginti. BU konuda grne bavurduun askeri istihbarat yetkilileri hi armadan zaln Rus suiikast ile ldrldn bildiklerini sylemiti. MTe gre, zal' ldrmek iin talimat alan Rus istihbarat, zal'n pilli kalp kullanmasndan yararlanarak, o gnlerde kullanma giren 56

yeni bir suikast taktiini uygulamt. Bu sul zal'a 20 metre kadar yaknlaan birinin bir dmeye basmas ile yaplyordu. Bu dme manyetik bir ua yayyor, yaknda kalp hastas olan kiinin kalbi duruyordu. Rus istihbarat istemedii diplomat veya politikaclar, zelliklede militanlar bu yolla kuku ekmeden ortadan kaldryordu.Kalp hastas olmayan salak adamlarn bile kalbini bu usulde durdurmak mmknd. zal'n lmnn ardndan otopside veya herhangi bir aratrmada, suikast usul anlalamyordu. lm normal lm gibi rapor ediliyordu. Azeri ve Trk istihbaratlarnn raporlarna yansyan iki iddia da bugne kadar karanlk kalmt. Bu iddialar Trk kamuoyu hi renemedi. lkeler arasnda bir krize yol amamas iin iddias bile dillendirilmemiti. zal' Rus istihbarat ldrd kans Azerbaycan'da yaygn bir gr olarak kald. Bak-Ceyhan ve Karaba sorununa zal'n radikal yaklam hayatna mal olmutu. zal'n cenazesi Trkiye'de milyonlar bulutururken, Trk cumhuriyetleri devlet bakan ve Nahvan Meclis Bakan Haydar Aliyev'de hazr bulundu. Elibey, " Allah-u Teala Hazretleri Turgut zal' ok sevdii Turgut zal' Trk dnyasna veda seferine gnderdi. Bu seferler ancak mukaddes insanlara nasip olur. " derken, Kazak lider Nazarbayev, " Kazak halk artk ksz kald. Trk dnyasnn kendisindern mit besledii zal' ok arayacaz. " diyordu. Krgz lider Akayev zntsn, " Krgz halk iin zal Hzr gibiydi. Ne zaman bamz sksak yardma koacana inanyorduk. Hzrmz kaybettik " eklinde dile getiriyordu. zbek lider Kerimov,'da zal'n Trk dnyasb iin bir umut olduunu, gelecekle ile ilgili ok gzel projeler var iken kaybettiklerini doruluyordu. Trkmen lider Niyazov, Trkmen halknn tarif edilmez aclar iinde olduunu belirtiyordu. zal'n cenazesine Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter Petrosyan'da gelmiti. Elibey ile Petrosyan ilk defa zal'n cenazesinde buluuyordu. Kurtlar Vadisi Gladio filmi 2010da rahmetli eski cumhurbakanmz Turgut zaln zehirlenerek ldrld tezini yeniden gndeme getirdi. `Neden ldrld?` sorusuna verilen cevap tek deil. Yzlerce senaryo iinden dikkate alnmas gereken birbirinden farkl ayr tez bulunuyor. En ok bilineni, imdi mral`da bulunan Abdullah calan`n, zal`n vefatndan hemen sonra, Kuzey Irakl Krt lider Celal Talabani`ye at tezdir. Ordu elitini kzdrm, hayli hiddetlendirmitir. Tezin ilk yazar Fehmi Korudur. Film, bu konuyu iliyor. kincisi, zehirlenmeyi ihbar eden bir Azeri ve Hacettepe'deki laborant hanm. Kan tahlili anormaldi, kan ieleri kayboldu, olayn st rtld. Azerilerin ou, tpk ei Semra zal gibi, zaln "Byk Trk Birlii"ni gerekletirme projesi nedeniyle ldrldn iddia ediyorlar. nc tezin mellifi benim. zaln lmeden nce gizlice yapt petrol pay, erken Bak Ceyhan hatt anlamalar ve Karabaa radikal yaklam nedeniyle ldrldn 1993den beri savunuyorum. Bu gnk grm de, uluslar aras bir konsorsiyumun konsensusa varp infaz karar aldktan sonra zal Ruslara zehirlettii ynnde. Bu konsorsiyumda, ABD, srail, ngiltere, Rusya ve Almanya var. Alman ve Trk Gladiolar, Rus ayaklar ile birlikte ortak operasyon yaptlar. zal, Orta Asya ziyaretinden dnte ayann tozuyla Bulgar sanatnn sergisine gitmiti. Vefatndan bir gece nce sefaretteki bu sergiye katlmas iin yorgun Turgut Bey'e anormal bir biimde srar edildi. Nihayetinde, o gece itii (normalde hi sevmedii) limonatadan zehirlendi. Kardei Korkut zal, cinayet mahaline ilk yetien isimdi. Dinleyelim: Aznn kenarndan sarmtrak bir sv geliyordu, orada lmt. zel doktoru Cengiz Aslan, ben, Semra hanm ba ucundaydk. Semra Hanm Cengiz Aslan`a `Turgut Bey`in sandan bir tutam kesip bana verir misin` dedi. Ben o anda herhalde hatra iin alyor` diye dndm. Semra Hanm Turgut zal`n san ABD`deki bir klinie gnderdi. Tabi farkl bir isimle. Merakla sonucu bekliyorduk. Gelen sonu hepimizi ok etmiti. Turgut zal zehirlenmiti` Daha sonra evlerine giren gizemli bir hrsz, bu sonular, yedek kl rneklerini gtrd. 1993ten bu yana yaanan olaylara Gladionun etkisinin anlatld Kurtlar Vadisi filmi, zaln lmediini, ldrldn, skender Byke mahkemede itiraf ettiriyor. 2 numara Fuat Aras, bir yandan skendere Apoya suikast talimat verirken, bir yandan da Apoya telefon ayor: Oray hemen terk et! Yani; tazya tut, tavana ka taktii! Apo, suikasttan, o telefon sayesinde kurtuluyor! (Gerei: Mesut Ylmaz, Ergenekonun strateji uzman Yaln Kke suikast haberini uurmutu.) skender, verilen talimat yerine getiriyor! Gladionun iddiasna gre; zal, Kerkk ve Musula girecek, bunun karlnda Krtlere federasyon verilecektir! Bu ise, kaak uyuturucu ekonomisini yneten baron ve Gladionun iine gelmiyor. 57

Yeni afakta yazan Fehmi Koru 6 Mays 2002 tarihli kesinde, zaln nasl ve neden zehirlendii tesbitimi tarihe yle geirmiti: Azerbaycan`da ok yaygn kabul grm olan bir tez var: `Blgede, Rusya`y dlayan, doal zenginlikleri Trk-slam cumhuriyetlerinin kendi kullanmna sunan bir dzen aray ierisindeydi zal; baz mutabakatlar gizlice salamt da... Bu yzden, Bak`da konaklad srada, Azeri ynetiminden Rus casuslar tarafndan zehirlendi.` lgin deil mi? Bu tezi bugne kadar srarla savunan bir gazeteci arkadamz... zal`n Orta Asya gezisi srasnda ve sonrasnda Bak`de Zaman gazetesi muhabiri olarak alm, Azeri ynetimi ve istihbarat kaynaklarndan haber alabilen Faruk Arslan, bir sre Ankara`da da grev yapt. Tezi, ilk kez, iki yl nce yaymlanan `Petrol Kurdu` adl kitabnn `Petrol, darbe ve suikastlar` blmnde dile getirmiti. Faruk Arslan, `Azeri istihbarat zal`n lmnde Rus istihbaratnn rol olduuna inanyor` diyor. Dediine gre, istihbaratlar, zal`a gezinin iki ayr duranda zehir verildiini dnyorlarm. Kazakistan ve Azerbaycan... Verilen zehir, belli bir sre sonra, vcuda alnan herhangi bir svyla ldrc hal alyormu... Rus istihbaratnn, kalp ameliyat geirmi insanlara kar `nla suikast` dzenleme teknolojisi gelitirdiini de yine ondan reniyoruz... Protokol gerei, konuk devlet bakannn kulland takma 45 gn dokunulmazm; bunu kaydettikten sonra, `Keke, zal Ailesi, Bak`da kulland tabak ve bardaklarn tahlilini isteseydi` diyor Faruk Arslan... Ruslar`n bir devlet bakanna suikast dnme cr`etinin umutsuzluktan kaynaklandn reniyoruz. Anlalan, zal`n, Balkanlar`dan sonra Orta Asya ve Azerbaycan gezisine kmas barda taran damla olmu... O gnlerde, Ermenistan`n, Azeri blgesi Dalk Karaba` igal ettiini, savan Azeriler lehine seyretmediini de hatrlayalm. zal, Bak`ya gelirken, `Ermenistan bizimle snrda; kar tarafa bizden bir-iki mermi dse ne olur?` tehdidini savurmutu... Baka ayrntlar Faruk Arslan`n satrlarndan takip edelim: `Uzatlan ekerin ucunda petrol hakk ve Bak-Ceyhan olduunu Ruslar iyi biliyordu. zal, petrol hattn, Trk dnyasna balanan hayati bir damar olarak gryor, gvenlik eridi oluturarak blgeyi Rusya`dan kopartmak iin admn atyordu; hem de Amerika`nn resmi politikasn belirledii 1998`den tam be yl nce... Gezi ncesi (ubat 1993), zmir`de bir otelde, Azeri bakan Sabit Barov ve iki yardmcs ile zal`in gvendii kii gizli bir petrol protokoluna imza atyordu. Bu haber ilk nce Moskova`ya ulat. Elibey`in en gvendiim adamlar diye gnderdii kiiden ikisi Ruslar`a alyordu. Bu anlamay engellemek iin Ruslar`n nnde tek yol kalmt: zal` sessizce ldrmek...` imdi Kanada`da serbest gazetecilik yapan Faruk Arslan`n vard sonu u: `zal` Rus istihbarat ldrd kans Azerbaycan`da yaygn bir gr olarak kald; Bak-Ceyhan ve Karaba sorununa zal`n radikal yaklam hayatna mal oldu.` Faruk`un bir iddias da, Trkiye`de askerlerin bu tezi aratrd, ama sonucu aklamad... `zal ldrld` diyenlerin dillendirdii makul tezlerden biri bu. Zehirlendi tezimin yllar sonra film yaplmasndan gurur duyuyorum. ELBEY'E DARBE Rus istihbarat artk dmeye basmt. Elibey ne olursa olsun devrilecek yerine Moskova'da bekletilen devrik, kaak sabk cumhurhurbakan Ayaz Muttalibov getirilecekti. Rus ve ran istihbarat ortaklaa alyordu. 130 milyon dolarlk devirme btesi kilit adamlarn satn alnmas iin kullanlyordu. Kelbecer'deki Rus oyununa kar koyamayan Elibey son ve tehlikeli kozunu oynamaya karar vermiti. 28 Mays 1993'te imzalada kararname Ruslar deliye dndrd. Elibey, Gence'deki son Rus askeri Tugayn'nda lkesini terketmesi iin kararname imzalamt. Rus askerlerini bir yllk iktidar dneminde yldrarak ve yerlerine Rusyal Ruslar sevmeyen Ukraynal Rus askerlerini getirerek gnderen Elibey, son noktay koymutu. Azerbaycan artk tam bamszd. Bu karar vermek iin ise anlaml bir tarih semiti. 28 Mays, 1918'de ilk defa Gence'de Mehmet Emin Resulzade tarafndan kurulan bamsz Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin bayrak ykselttii tarihti. Resulzade, " Bir kere ykselen bayrak bir daha inmez " demiti. Bu bayrak 28 Nisan 1920'de Kirov komutanlnda Azerbaycan' igal eden 11. Kzlordu birlikleri tarafndan indirilmiti. Ama imdi yeniden dalgalanyordu. Ayrca Elibey, imzalad ayr bir kararname ile 28 Mays'n Azerbaycan'n bamsz gn olarak kutlanmasn istiyordu. 58

Ancak Elibey endieliydi. 28 Mays gn odasna Babakan Penah Hseynov, Meclis Bakan sa Kamber ve ileri Bakan skender Hamidov'u ard. ok ak bir dille arkadalarna, " Artk Ruslar ve ierideki satknlar beni bu lkede iktidarda durdurmazlar. Kendi lm fermanm imzaladm. Ama halkm iin mutluyum. Yzyllar sonra topraklarmz ilk defa Rus askerlerinden arndrld. ktidarda 10 gn bile kalmam pheli " dedi. Rus askeri Gence'den karken ve lkeyi terkederken geride ar silahlar ve tanklar Albay Suret Hseynov'a brakmt. Ayrca Leningrad'tan sonra SSCB'nin en byk gizli yeralt uak pisti ve havaalannn bulunduu Krdemir kenti byk bir faciann eiinden dnmt. Yeraltt pistindeki 20 adett Mig-21 ve 2 adet Mig-29'u ve bylesine modern bir ss Azerilere teslim etmek istemeyen Ruslar, sten karken tm elektronik cihazlar bozmakla kalmam, tm ehri havaya uaracak bir tertibat da atelemek istemilerdi. 100 bin kiinin yaad kk bir tara kenti olan Krdemir'i uak pilotlarndan biri olan Ukraynal bir Rus kurtarm, son anda atelemeyi durdurmutu. Olay anlatan Azeri subay, " O gn sizde Krdemir valisi Tevfik Kerimov ile grmek iin ehirdeydiniz. Sizinde hayatnz kurtuldu. Gemi olsun." diyordu. Krdemir'deki st dzey dostlarm ziyaretim srasnda olayn teyitini aldmda artk anlamtm: Ruslar iin insan can ile pire can arasnda fark yoktu. syanc komutan Albay Suret Hseynov Elibey rejiminin kart olarak haraketa balad dnemde, 28 Mays 1993'de Gence ehrinde stlenen Rus glerinin Azeri yetkililerle nceden yaplm anlama erevesinde Azerbaycan'dan ekilmeye balam ve arkalarnda nemli miktarda silah, mhimmat ve ekipman brakmlard. Elibey, Rus askerini lkeden gndermesinin sonucu olarak ksa bir zamanda devrileceini bilmesine ramen, byk byk riske girimeyi gze almt. Rus askerlerinin gidiinden sadece bir hafta gemiti. Karaba'da gsterdii stn cesaret ve kahramanlklardan dolay kendisine kahramanlk madalyas taklm ve blgedeki ordunun yetkin komutan saylm Albay Hseynov'u Ruslar eitli vaatlerde aldatmt. Rus istihbarat, onu lkenin kt ynetildii konusunda ikna etmi, lkeyi kaostan sadece kendisinin kurtaracan sylemilerdi. Albay Hseynov, Rus istihbarat tarafndan satn alnm, adeta beyni ykanmt. Rusun yeni KGB'si yeni bir plan sahneye koyuyordu. 5 Haziran'da Karaba'da toprak kayplar nedeniyle grevinden Nisan aynda istifa etmek zorunda kalm eski Savunma Bakan Rahim Gaziyev'e bal bir grup silahl asker Gence'de gvenlik gleri ile atmaya girdi. syanclardan 100 kadar tutukland. 5 haziran gn Cemil Yldz ile birlikte arabamla Hseynov'un karargahna girmitim ve bu olay sorguluyordum. Hseynov kendinden emin biimde ' Bak'de hainler oturuyor, koymuyorlar bizi Karaba kurtarmaya ' diye aka Elibay iktidarn suluyordu. Sizi kim koymuyor dediimize kzan Hseynov kapy bize gsterdi. Darbeci bir askerle uzun sre tartmak zaten abesti. O bir askerdi. Dedii dedik ald ddkt! Kendi grnn hakllna o denli inanmt ki, KGB tarafndan kullanldn fark edemeyecek kadar apald! 6 Haziran 1993'de Gence isyann balatan Albay Suret Hseynov, hkmet kuvvetlerini yenilgiye uratarak Gence'yi ele geirdi. Hkmet yetkililerini rehin alan asiler 69 kiinin lmne 150 kiininde yaralanmasna yol amt. Rus istihbarahat ile anlaan Hseynov, lkeye Moskova'da barnan eski Cumhurbakan Ayaz Muttalibov'u getirilmesi iin KGB ile pazarlk yapmt. Elibey, Genelkurmay Bakan Nureddin Sadkov'u azlederek yerine Sefer Abiyev'i getirdi. syann baladn anlayan Bak ynetimi duruma el koymak istesede ok ge kalmt. kan atmada karde kan dklm Bak'ye olan nefret artmt. zel eitimli kendisine lesiye bal bin askeri ile tanklar eliinde Bak'ye yryen Hseynov Gobustan'a geldiinde durdu ve Bak ynetimine ltimatom gnderdi. O srada Nva marka aracmla Bak'ye haber ulatrmaya alrken Hseynov'un adamlarn daha nceden tanmann kazanc ile geiime izin verildi. Topu topu 500 kii, 5 tank ile Bak kapsna dayanan Hseynov'un adamlar gzlerini karartmt. Gerekirse karde kan dklecekti. Hseynov'un adamlarndan kurtulmutum ama Elibey'in adamlar beni bekliyordu. Trk bir gazeteci olmann avantaj ile kk bir sorgulamadan sonra onlarda Bak'ye girmem iin msade ediyordu. Bir i savan ortasnda kalmtm. Ne tuhaf! ki cenahta bana dosta davranyordu. Elibey, Meclis Bakan sa Kamber ve Babakan Penah Hseynov'un istifasn isteyen Hseynov'a karde kan dklmemesi iin boyun edi. Karde kan dktrmk isteyen Rus oyununu bozdu. 59

Herkes Elibey'i ar hmanist olmakla suluyordu. 500 kiiyi tepelemek Elibey iin kolay bir iti. Ama o zoru semiti! Rusya'nn eli Haziran 1993 olaylarnda aka belirgindi. Geri ekilen Rus askerleri , askeri tehizatlarn bilerek Elibey kart isyanc lidere ve sabrsz ateli taraftarlarna teslim etmilerdi. Moskova'nn Hseynov'u zimmi teviki arzulanan etkiyi salamt. Mays'n sonunda ayrlan Rus kuvvetlerince braklan silahlar ayaklanmaclar tarafndan birka gn sonra balatlan isyanda kullanlmt. Elibey, Rus ordusunun son karargah Gence'den onlar lke dna kardktan bir hafta sonra devrilmiti. syanc Hseynov, blgedeki silah ve narkotik ticaretini Rus mafyas ve askeri gc ile birlikte yrtyordu. Elibey, bu zinciri bozmu, kahraman (! ) Hseynov'un tepkisini ekmiti. Hseynovaa gre, Elibey, Kamberov ve Hamidov derhal istifa edecekti. Kamberov ve Hamidov birka gn sonra istifa etti. Elibey, hemen istifa etmedi. Bir sre ne yapacan dnd. Karde kan dkmek istemiyordu. Bak'ye dayanm bu silahl gc istese hemen board. Ama ya sonra halka ne diyecekti ? Hmanist, demokrat Elibey, kardelerini nasl ldrrd? Elibey'i asl korkutan Moskova yanls Mutttalibov'un Bak'ye getirilerek tekrar cumhurbakan yaplmas ve Azerbaycan'a yine Rus askerinin yerlemesiydi. Bunu kim durdurabilirdi ? Yukar tkrse sakal aa tkrse byk; ne yapacakt? Elibey, Nahvan zerk Cumhuriyetinin Meclis Bakan Haydar Aliyev'i Bak'ye armaya karar verdi. Ebulfeyz Elibey'in bu kararna skender Hamidov ve sa Kamber sert bir dille kar kt. Elibey kesin kararn vermiti. Elibey, Azerbaycan'n bamszlnn tehlike olduunu gryordu. Halk Cephesinde Rusya'y yola getirecek, Rus istahbarat ile dans ederek onlar alt edecek birini gremiyordu. Bu nedenle Ruslarn KGB ve Politbro'sunda grevli iken '' slam Klc '' dedii, siyasi rakiplerini alt etmedeki mahareti nedeniyle Azerilerin ise '' Hac Leylek '' lakabn taktklar Aliyev, iyi bir seimdi. Hi olmazsa Hseynov'un Rus aklna uyarak getirmek istedii Moskova yanls, eski Cumhurbakan Ayaz Muttalibov'dan kendisine gre '' Ehveni er ''di. Elibey, Aliyev'in 1987'de Ruslardan kinli ayrldn biliyordu. Ayrca Sovyet dman diye idam edilecekken Elibeyi 1980da KGB zindanlarndan kurtaran Aliyevdi. ALYEV' E SUKAST VE PLANLI YKSEL ! Son Sovyet Lideri Gorboov, Ermeni yardmcs Agabekyan'n tavsiyesine uyarak Sovyet lideri olmaya namzet Aliyev'i bertaraf etmiti. Onu kalp hastas diye diskalifiye etmiler ve Moskova'da kimse ile grtrmeyerek gz hapsinde tutmulard. Ei Zarife hanm kaybedince Aliyev 1987'de vatana dnmeye karar verdi. Ancak Ruslar ona Bak'y de dar etti. Ayrca Halp cephesi Aliyevi bunam ihtiyar olarak gryor, Baky terketmesini istiyordu. Aliyev ancak 1990'da Nahvan milletvekili olarak yurduna dnerek Rus tahakkmnden kurtulabilmiti. Bir evi bile yoktu, bacsnn evinde kalyordu, tek korumas Beyler kapsnda yatyordu. Ruslar yinede Aliyev'in peini brakmam Poltbro'da grev yaparken iledii sular (!) ortaya karmak iin Rusya Basavcs Cudin'i grevlendirmiti. Cudin, Sovyetler iin eitli rutin d ilerin altna da imza atm Aliyev hakknda tam 116 ayr dava alacak biimde soruturma yapmt. Eer Aliyev, Rusya'da kalp iktidar mcadelesinde bulunsayd, bu dosyalar bir bir ortaya kartlacak Aliyev'in siyasi karizmas bitirilecekti. Aliyev, hem Ruslara duyduu kini henz boaltamamt, intikamn almak iin frsat kolluyordu. Rus tilkisinin kafasnda dolaan 40 tilkinin ne olduunu bilecek kadar kurnaz olan Aliyev, bu zellikleri nedeniyle tekrar ilgi oda oluyordu. Rus ays ile ancak kurnaz tilki Aliyev baa kabilirdi. stelik ELibey'in Aliyev'e Sovyet dnemiinden kalma bir diyet borcu vard. Elibey 70'li yllarda niversite hocas iken etrafna Turanizm idelojisini aklam, bu durum Moskova ve KGB'nin dikkatini ekmiti. Elibey hapsi boylarken Aliyev Komnist Parti Birinci Sekreteri olarak Azeri lideriydi. Ayrca KGB general olarak tm Kafkas Aliyev'e balyd. Aliyev, Elibey 1.5 yl cezasn ektikten sonra halkn youn tevecchnde gznne alarak Moskova'nn Elibey'i affetmesini salam Bayl hapishanesinden erken salnmasn temin etmiti. Elibey, bu olaydan sonra 1990'da kadar 11 yl Aliyev'in portresini bann stne asm onu Trk by olarak saymt. niversite camiasnn Elibey'e destei ve bir talabe fraksiyonu olan ve 80'li ylarda oluan Yurt Hareketi, onu bir lider olarak ortaya karmt. 60

Bu yllarda Aliyev, Moskova idi ve Elibey glerinin arasna ajann sokmaya ihmal etmemiti. Ne olurdu ne olmazd. ya gerekten Elibey'in 1972'de dedii gibi Sovyetler dalr ve bu kurulu yklrsa... Aliyev'in adam Etibar Memmedov'dan bakas deildi. Moskova'da iken Azerbaycan'daki halk haraketini izlemi Memmedov'u iine sokarak gn gnne bilgi almt. Halk Cephesi iktidar olurken Etibar'a ok istedii babakanlk grevi verilmemi, bir keye atlmt. Aliyev'in ajan olduunu biliyorlard. Azerbaycan Milli stiklal Partisi'ni kuran Memmedov, ikinci adam olmaya mahkum bir politikac olarak kalmt. Kimseye yaramamt. Ona istedii kemii kimse vermiyordu. Elibey, bu kadar kurt arasnda sakall olmas nedeniyle muhalifleri tarafndan 'keibey' diye anlyordu. Ama o hi bir zaman Abdurrahman elebi olarak grlmek istemedi. Aliyev'i Bak'ye getirmek in uak gnderirken ' Keibey'in yerini kolay kolay yerinden edilemeyecek bir 'Kurt'un alacan pekala biliyordu. DARBE PLANI BP'DEN DDASI ! Trk istihbaratnn gizli belgelerine dayanan The Sunday Times Gazetesi, BP irketinin daha fazla petrol elde edebilmek iin Azerbaycan'da Haydar Aliyev'i iktidara getiren darbecilerle 'petrole kar silah' anlamas yaptn 26 Mart 2000 gnk nshasnda iddia etti. Gazeteye gre, BP, Ermenistan'a kar savaan Azerileri silahla donatt. The Sunday Times Gazetesi'ne gre, 1993 ylnda demokratik olarak seilmi Cumhurbakan Ebulfeyz Elibey'e kar gerekletirilen ve Haydar Aliyev'i iktidara tayan ayaklanmann ardnda, aralarnda BP'nin bulunduu 'petrol irketleri' yer alyordu. MT'e gre, Azerbaycan'da 1993'teki Devlet Bakan Elibey'in devrildii darbenin arkasnda ngiliz petrol irketi BP vard. ngiliz Sunday Times gazetesi Trk Milli stihbarat Tekilat'nn Azerbaycan'da 1993 ylnda Ebulfeyz Elibey'e kar yaplan darbenin arkasnda dev petrol irketlerinin olduunu anlatan raporunu ele geirdi. Rapora gre, bugnk Devlet Bakan Haydar Aliyev'i iktidara getiren darbenin perde arkasnda ngiliz petrol irketi BP ve Amerikan Amoco vard. Ruslar kendi oyununu oynamt. MT'in raporuna gre, komisyoncular seimle ibana gelmi Azeri hkmetinin nde gelen yetkililerine Elibey'e kar Aliyev'e desteklemeleri iin rvet verdiler. Bir MT yetkilisinin sylediine gre, BP Azerbaycan ile ok iyi bir petrol anlamas yapmak istiyordu. 1991 ylnda bamszln kazanan Azerbaycan, sahip olduu 200 milyar varil petrol rezervi ile uluslararas irketlerin itahn kabartyordu. Azerbaycan pazarndan pay kapmak isteyen petrol irketleri ksa srede Azeri mafyasyla kol kola hareket etmeye baladlar. MT belgelerine gre Azeri petrolnde daha fazla pay almak isteyen BP, 40 kiinin lmne yol aan darbenin ardndan Ebulfeyz Elibey'i indirerek KGB kkenli Haydar Aliyev'i iktidara geirdi. Aliyev, iktidara gelince ilk i olarak BP'nin ban ektii konsorsiyumla "yzyln anlamas" denilen 5 milyar sterlinlik anlamay imzalad. BP ve Amoco bylece Azeri petroln iletme hakkna sahip oldu. Eski bir MT grevlisi, BP yneticileriyle petrole karlk silah konusunda pazarlklar yaptn anlatyordu.. MT grevlisi dzenlenen toplantda aralarnda BP'nin de bulunduu petrol irketlerinin Aliyev'e ve Azerbaycan babakanna Ermenistan'a kar destek nerdiklerini savunuyordu. BP'li yetkililer Kolombiya'dan getirtecekleri silahlar ve paral askerler ile Azeriler'i Ermenistan'a kar savanda destekleyecei sz verdi. ddialar BP de dorulad. Sabah gazetesinde yaynlanan bu haber ayn gn iinde MT tarafndan yalanlansa da Sunday Times gazetesinde yaynlanan belgenin BP yetkilileri tarafndan kabul edilmesi olduka ilginti. 1993 darbesinin temelinde bamszlk yanllar ile Moskova yanllar arasndaki atmalardan yatyordu. Bamsz Azerbaycan'n air ruhlu devlet adam Elibey liderliindeki bir grup lkenin milli kaynaklarnn dost lkelerle zellikle Trkiye ile paylalmasn ve bu sayede uluslararas glere kar bir denge oluturulmasn savunuyordu. Moskova yanls dier grup ise buna kar kyordu.18 Haziran 1993 gn Cumhurbakanl binasna baskn planlar hazrland. Milli ordu kurulmas konusunda Elibey'le anlamazlk yaayan Hseyinov'un askerleri Gence'de isyan kard. syann zerine ekilmeye zorlanan Elibey, Bak'y terk etti. Ulusal Meclis Bakan Aliyev Cumhurbakan olurken Hseyinov da babakanla atand. 11 Haziran'da Nahvan'a giden BP irketinin yetkilisi Peter Welsy ve hemen ardndan ABD'nin Bak Bykeli vekili Robert Fin Aliyev'in ykseliini takdis etmek iin, ayn gn Nahvana gidiyordu. Fransz bykeili Jan Perren'de Fin'le birlikte Aliyev'i Bak'ye greve aryordu. Eliey'den ayrlarak AMP 61

partisini kurmu Etibar Memedov'da ayn fikirdeydi; Aliyev'le grtkten sonra ayn teklifi yapyordu. .Memmedov vastasyla Halk cephesine gizli destek veren Aliyev imdi meyvelerini topluyordu. Sovyetlerin yklacan fark eden Aliyev, gelecee yatrm yapmt. te Memmedov'da bu kritik gnlerde Aliyev'e ballklarn sunuyordu. Zaten Elibey, ona istedii makamlar bir trl vermemiti. O'na ajan, gizli Aliyevci gzyle bakmlard. Cumhurbakan Sleyman Demirel'de zm Aliyev'in bulacana inanyordu. Nahvan'a 100 milyon dolarlk kredi aarak Aliyev'in konumunu glendirmiti. Zaten Elibey'e hi snamamt. Ayr dnyalarn insanlarydlar. 12 Haziran'da Demirel'den mesaj getiren Azerbaycan Kltr Dernei temsilcileri Mehmet Genkerli, Yahya Tadelen, Fahreddin Glseven, Ahmet Karaca ve Mustafa Takn' kabul eden Aliyev artk kararn vermiti. 13 Haziran'da sa Kamber'in Meclis bakanlndan istifas Aliyev'in dn yolunu amt. Aliyev, Bak'ye gelecek Meclis bakan seilecek ve ipleri eline alacakt. Forml bulunmutu. Ancak Azerbaycan Kltr Dernei temsilcileri hesaplarn Elibey'in kal zerine yapmt. Evdeki hesap arya uymayacakt. Kurt keiyi yiyecekti! 1998 ylnda Amoco ile evlendikten sonra dnyann en byk petrol irketi olan BP, Aliyev tarafndan petrol grmelerini yrtmek iin atanan Azeri yetkilinin kendilerinden 360 milyon dolar rvet istediini itiraf etmiti. The Sunday Times Gazetesi, Trk Hkmeti'nin Azerbaycan'daki darbeyle ilgili gizli belgelerini ele geirdiini iddia etmesi bir oyun muydu ? Gazeteye gre st dzey bir Trk gvenlik yetkilisi Bak'deki darbeyi MT Bakan'na yle rapor etti; 'stihbarat almalarmz sonucunda iki petrol devi, BP ve Amoco'nun, darbenin ardnda yer aldklar anlalmtr.' Trk istihbaratnn gizli belgelerine dayanan ngiliz gazetesine gre araclar, darbe ncesinde Azeri Hkmeti'nin demokratik bir ekilde seilmi yetkililerine para dediler. Gazeteye aklama yapan bir Trk istihbarat subayna gre BP, bu sayede daha iyi bir petrol anlamas yapmay umuyordu. Araclarla yrtlen pazarlklar sonucunda anlama, 'petrole karlk silah' anlamasna dnt. Bu gizli anlamadan sadece birka ay sonra Batl petrol konsorsiyumu ile Azerbaycan Ynetimi arasnda imzalanan 5 milyar dolar deerindeki 'yzyln anlamasnda' BP ba ekti. Anlamaya darbeyle iktidara gelen Azeri Cumhurbakan Haydar Aliyev imza att. Azeri petrolnde stratejik karlar olan ngiltere ve ABD, Aliyev'in iktidara gelmesini memnuniyetle karladlar. 'Petrole karlk silah anlamasnn' grld toplantya katldn belirten Trk askeri istihbarat yetkilisi u bilgiyi veriyordu: 'Toplantda anlald kadaryla BP, Exxon, Amoco, Mobil ve TPAO'nun st dzey yetkilileri bulunuyordu. Konu her zamanki gibi petrol haklar ve Azerilere silah ve paral asker salanmasyd. Tm petrol irketi temsilcileri, BP dahil, Azeri Cumhurbakan ve Babakan'na Ermenistan'a kar yrtlen savata yardm teklif ettiler. Hazar petrollerini retip ihra etmeyi stlenen AIOC konsorsiyumunun ana orta olan BP-Amaco'nun Trkiye Temsilcisi Peter Henshaw: "Bakan Elibey grevden ayrldnda BP ve ortaklaryla Hazar petrolleri zerine bir anlama imzalamak zereydi. Onun grevi brakmasndan elde edebileimiz ve elde ettiimiz bir kar da yoktur." diye kendilerini savunuyordu. Azerbaycan'n Ankara Bykelisi Mehmet Novruzolu ise "Haber doru deil. ncelikle Haydar Aliyev bir darbeyle ibana gelmedi. Elibey, Nahcivan'a uak gnderip kere davet etti. kincisi, Elibey srgnde deil: Bak'de, Halk Cephesi Partisi'nin banda. ncs, Aliyev ibana gelmeden nce darbe giriiminde bulunan Suret Hseyinov, Moskova'nn adamyd. nce Rusya'ya kat, imdiyse Bak'de hapiste. Bu haber acaba MT'i zor durumda brakmak iin mi yazld?" diye soruyordu. MT yapmas gereken u aklamay yapt: "Milli stihbarat Tekilat'nn "The Sunday Times" gazetesince iddia edilen ierikte bir raporu kesinlikle yoktur. Bu tr haberlerin, szde MT raporlarna veya bir MT yetkilisine atfen retilmesinin ardnda, halen ok iyi bir dzeyde olan Trkiye-Azerbaycan ilikilerini bozmaya almak amacnn yatt deerlendirilmektedir." Trk-Azeri ilikilerinin bozulmas en ok Bak-Ceyhan hattnn engellenmesini isteyenlerin iine yarayacakt. Bak-Ceyhan engellenirse, muhtemelen Hazar geili Trkmen doal gaz hatt projesi de yatacakt. Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinin Trkiye zerinden batya almas stratejisi ortadan kalkacakt. Amerikan politikalar iflas edecekti. Nitekim Azerbaycan eski Meclis Bakan Resul Guliyev'de BP'nin darbedeki roln deerlendirirken, " Petrol anlamalar iin rvet verilip alnm olabilir. Ancak 62

Aliyev'i getirmek iin BP'nin Elibey'i safd ettii mantksz " yorumunu yapyordu. nk BP ve Amoco zaten Elibey-zal pazarl ile erevesi belirlenen petrol anlamasnda yzde 30 pay alyorlard. Oysa daha sonra BP'nin alaca pay yzde 17 ile snrl kalacakt. O halde iddialar ortaya atan yine Rus istihbaratyd. Bak'deki ngiliz Bykeliside bu gr savunuyordu. ENKAZ DEVRALDI Tekrar Elibey'den hemen sonrasna dnelim. Aliyev'e Elibey, gerekten berbat durumda bir lke brakmt. Aliyev 15 Haziran'da Bak'ye gelirken yannda ne koruma ordusu ne de sonradan etrafn evirecek karclarn hi biri yoktu. Bak Bine havaalan kurtarcsn kk bir halk topluluu ile karlamt. Aliyev'in arkasnda sadece yanndan hi ayrlmayan gnll korumas, bir Yezidi Krd olan akrabas Beyler bulunuyordu. Aliyev'in geliiyle gizli Rus darbesi oyunu tutmad. Ruslar Elibey'in Aliyev'i Bak'ye davet etmesini hi ama hi beklemiyordu. Bir eyi daha unutmulard. Sleyman Demirel. Elibey, ne yapacan bilemez halde kvranrken, Demirel'e akl danmt. Demirel'in Elibey'e verdii akl Aliyev'in Nahvan'dan Bak'ye getirtirilerek Meclis bakan yaplmasndan ibaretti. Demirel Aliyev ile 1966-1969'lara dayanan dostluunu hi unutmamt. Aliyev, Trkiye'de grev yapan bir Sovyet eleman iken Babakan Sleyman Demirel ile tanmt. Birlikte ektirdikleri o gn yanstan fotoraf KGB arivlerinin tozlu raflarnda gnyzne kaca gn bekliyordu. Elibey ile Demirel'in frekans ayarlar ise birbirini hi tutmamt. Demirel'in verdii tavsiye Elibey'in son gvendii mercii Trkiye'yi den gzden karmasna yol amt. Elibey umutsuzdu, krgnd, aresizdi. Ankara bile ona gvenmiyordu. Bak'ye gelen Aliyev, parlamentonun ilk oturumunda oybirlii ile hemen Meclis bakan seilmiti. Hseynov, Aliyev'e ' olur ' vermiti, ancak hala Elibey'in istifasn istiyordu. Elibey, kararszd. Trkiye'ye mi snsnd, yoksa baka bir lkeye mi bilemiyordu. Aliyev'le 8 saat sren uzun bir grme yapt. Yanna kimseyi almam, Aliyev ile babaa grmt. Bu grmenin sr perdesi hi aralanmad. Elibey, 17 Haziran gece yars saat 03 : 00 'da kendisini bekleyen uaa istikamet Nahvan emrini verdi. Sonra birden fikir deitirdi. O gn ilk nce gizlice Ankara'ya gitti. Ancak liderler onla grmeye yanamyordu. DYP Milletvekili Ayvaz Gkdemir'le konuyu bir gece tartt. Elibey srekli konyak iiyor, muhataplarna iyi bir lider izlenimi vermiyordu. Srekli ' ben bitdim, ben tkendim ' diyor, muhataplarnn gznden iyice dyordu. Ona lkesine dnmesi ve bir sre beklemesi tavsiye edildi. Elibey tekrar Nahvan'a oradan Ordubat ilesindeki dede baba yurdu Keleki'deki evine yerleti. Bu arada Aliyev Hseynov'u ikna etmi, Gence'de karde kan dkenlerin cezasz kalmayaca gvencesini vermiti. Ayrca Halk Cephesi dnemi de kapanacak, lke yeni cumhurbakann seecekti. Ve Hseynov Babakan olacakt. Elibey'in gidii ile Hseynov'un ehre girii bir olmutu. Basnn karsna birlikte kan Aliyev ve Hseynov alnan kararlar klarken sorulara hep Aliyev'in cevap vermesi dikkat ekiyordu. Hseynov'a sorulan sorulara bile Aliyev, sz alarak kendisi cevap veriyordu. Hukuk fakltesini dardan rvet vererek bitirmi Hseynov'un konuma yetenei zayft; iyi bir askerdi, ama asla politikac deildi ve asla olamayacakt. Elibey, Meclis'in dn arlarna kulak vermeyip lkeyi buradan yneteceim diye srar edince yetkileri elinden alnd. Elibey'e Meclis oybirlii ile gvensizlik gsterdi. Haydar Aliyev, Cumhurbakan'nn selahiyetlerini hayata geirmeye balad. Aliyev, aklc davranarak isyanc Suret Hseynov'u ve taraftarlarn yattrmak iin onu babakanln yan sra ordunun ve i gvenlik tekilatnn bana getirdi. nk Hseynov milli kahraman nvanna sahip, halk nazarnda iyi bir imaja sahip iyi bir asker, ama kt bir politikacyd. Bunu ksa srede kendisi de anlayacakt. Ancak Elibey istifa etmedi. Grev sresinin Eyll 1997'de biteceini hep savundu; bu tarihe kadarda Bak'ye dnmeyerek tezini savunacakt. Elibey, dnya diplomasi tarihine yeni bir bakanlk modeli kazandrd! Elibey dneminin Dileri Bakan Tevfik Kasmov'da grevini ay dondurduunu aklayarak, diplomasiye yeni bir yntem katt. Aliyev akna dnmt. Ruslar, Azerbaycan' paralamak iin bir yandan Ermeni igaline askeri destek veriyor bir yandanda lkeyi blmek iin aznlklar tahrik ediyordu. Kuzeyde Lezgisiztan devleti kurulmas iin Rus istihbarat ak prim vermiti. Lezgilerin bir ksm Dastan'da bir ksm Azerbaycan'n 63

Kusar kentinde yayordu. Ermeni istihbarat ile Lezgi terr rgt Sadval' ibirlii yaptran Rus istihbarat, bu blgeyi Azeri topraklarndan kopartmak iin dmeye basmt. Kuzeyde Lezgiler ayaklanyordu. Gneyde Farslarla akraba Tallar, Mugam-Tal Cumhuriyeti kurmak istediklerini aka ifade eder olmulard. Bakanlar Ali Kiram Hmbetov iyice gemiyi azya almt. Zakatala , Balaken kentlerinde Avarlar bile zerk blgeden bahsediyordu. lkenin eski Savunma Bakan Rahim Gaziyev, Rus silah mafyas ile ibirlii halinde silah ticareti yaparak kendi cep karlar hesabna lkeyi kazklamt, topraklar Ermenilere silah atmadan hediye etmiti. Daha sonra ua kentini Ermenilere hediye eden zatn olmayan Azeri ordusunun komutan Gaziyev'in olduu ortaya kmt. Hergn yeni marifetleri belirlenen Gaziyev herkesi artyordu. Herkesin kahraman sand Gaziyev hain kmt. Halk kime gveneceini armt. lkenin babakan darbeci Albay Hseynov, ordusu dzensiz, polis tekilat ise ieride bir ok paraya blnm deiik mafya gruplarna hizmet ediyordu. Aliyev, ok zor gnler geiren bir lke teslim almt. Aliyev nce lke iinde birlii salamalyd. Azerbaycan' bu hale getiren Rus istihbarat ve Rusya ile iyi geinmeli, ahin politikalar izlemekten kanmalyd. Ali Kiram Hmbetov, Gaziyev tutukland. Aliyev, aznlklar tehditine kar Azeri Trkl politikasndan vazgeerek, ' Azerbaycanllk ' politikas balatt. Trklkten geri adm atl, Trkiye'nin Azerbaycan politikasn belirleyen ' derin raportrleri' tedirgin etmiti. Trk medyasnda ' Aliyev Moskova yanls ' furyas balatlm, yeni ynetim kuku ile karlanyordu. Trk kamuoyunda 'Aliyev geldi, demokrasi bitti ' havas hakimdi. ' Derin Ankara ' bilirkiilerine gre resmi dili bile Trke yapan Elibey geri getirilmeliydi. Azerbaycan'a yatrm yapmak isteyen petrolcler de Trkl esas alan ' derin Ankaraclar ' gibi aknd. Aliyev'in geliiyle siyasi istikrar ve otorite araylar son bulabilirdi. Ancak hukuki olarak bu nce bir temele oturmalyd. Haydar Aliyev, 26 Haziran'da ald kararla Trkiye ile yaplan petrol anlamasn iptal etmi, yabanclarla yaplan anlamalarda askya almt. Bir gn sonra Trk Dileri Bakan Hikmet etin, isyanc Hseynov'la temasa gemediklerini belirterek, Trkiye'nin Elibey'in yannda yer alacan ekiya yntemleriyle Elibey'in devrilmesini kabul etmiyecekleirni aklyordu. ki gn sonra ise Babakan Tansu iller, Azerbaycan'la yaplan petrol anlamas konusunda TPAO'dan yetkililerin konsorsiyumla bulunan firma yetkililerle birlikte Azerbaycan'daki yeni ynetimle grmek iin Bak'de olduunu duyuruyordu. Ankara, tamamen ok halindeydi. Washington'da Elibey'in cumhurbakanln tanyordu. 19 Temmuz'da Keleki kyne giden ABD Bak Bykeli yardmcs Filip Remle, Elibey'e gven mektubunu sunuyordu. Bu arada petrolle ilgili Bak ile yaplan grmeler Ankara'da tam bir souk du etkisi meydana getirdi. Konsorsiyumdaki petrol irketleri ve lkeler, son gelimeler zerine petroln Bak-Ceyhan yerine Rusya'nn Novorasisk limanndan Boazlar vastasyla Akdeniz'i kartlmas konusunda gr bildiriyordu. 9 Austos'da Aliyev bakanlnda petroln kaderini belirleyecek toplant Bak'de balyordu. Toplantya Azeri, Trk, Amerikan, ngiliz ve Norveli petrol irketlerinin temsilcileri katlyordu. Aliyev, konumasnda Elibey dneminde yaplan anlamalarn Azeri uzmanlar ve halkn dlanarak yapldn ne sryordu. Aliyev dier lkelerle yanl anlalmalarn ortadan kaldrlmas iin kendi bilim adamlarnn yeni srete aktif biimde yer alacan belirtiyor st rtl olarak, ' nceki anlamay Trkiyeliler hazrlad ' demeye getiriyordu. Bu arada Rusya'nn Ankara Bykelisi Albert erniev, Rus, Orta Asya ve Kafkas petrollerinin boazlardan geirilmesine dair isteklerini Babakan iller'e iletiyor, olumsuz yant alyordu. erniev, Ankara'y Ermenistan'a tek bana mdahale etmemesi iin uyaryordu. 13 Austos'da biten Bak toplantsndan ise, Hazar petrollerinin ran ve Nahvan rotas zerinden BakCeyhan gzergahnda nakledilmesi konusunda ilke anlamasna varlyordu. 29 Austos'ta Elibey'in grevine dnp dnmemesine ilikin yaplan referandumda halkn yzde 97.5'i gvensizlik oyu veriyordu. 9 Eyll'de iller'in Moskova ziyaretinde iller, Trkiye'nin teklif ettii petrol boru hattnn teknik almalarnda Rusya ile ibirlii yaplacan ilk defa aklyordu. Ankara, Moskova ile iliki kurma ihtiyacn duymaya balyordu. Ankara bir petrol bozgunu yaamt; artk yourdu flyerek yiyiyordu! 1 Ekim'de kendisine ynelik bir suikast giriiminde bulunulduunu aklayan Aliyev, yakalanan kiiden birisinin zerinde Trk pasaportu bulunduunu seimden bir gn nce duyuruyordu. Daha sonra yaplan soruturmada Hasan Tok adl bu Erzurumlu Trk vatandannn Elibey'le Keleki'de grtrld 64

ortaya kacakt. Talimat veren Trkiye'deki derin devletti. Hasan Tok, savunmasnda " Aliyev Moskova yanls Petrol Trkiye'ye vermeyecek; Karaba' da satacak diye ldrmek istedim. Beni Elibey'in yanna gtrdler, ama onun suikastdan haberi yoktu. Beraber altm Azeriler suikast annda kap beni tek bana braktklar iin teslim oldum. Bu dneklii affedemedim. Yoksa Aliyev'i ldrmtm. ' diyecekti. Tok'un lkc kkenli olmas Aliyev'de MHP antipatisi uyandrmt .Mahkemede merte konumalar yapan Tok'un itiraflar herkesi artmt. 3 Ekim 1993'te yaplan cumhurbakanl seiminde Aliyev'in oylarn yzde 98'ini almas, onu halkn kurtarc olarak grdn ispatlyordu. Kral lmt yaasn yeni krald. stelik bu yeni kral tanmak iin tercme-i halini okumak yeterliydi. 1969-1982 yllar arasnda lkeyi Komnist Parti Birinci Sekreteri sfatyla ynetmiti. Kafkaslarn KGB'sinin patronu olmu 1987'ye kadar Komunist Poltbro'nun 11 adamndan biri, Babakan Yardmcs olarak SSCB'yi ynettmiti. Petrolcler nihayet konuup anlama yapabilecekleri bir siyaset adam bulmulard. Ancak ngiliz ve Amerikan irketlerinin, Elibey ynetimininin babakan Penah Hseynov'a yaplacak ilk petrol anlamas iin verdii 360 bin dolar apka (rvet veya yerli tabirle hrmet ) boa gitmiti..O dnemde bu para Azeriler iin ok bykt. Devran deimiti pazarlk tazelenmeliydi. Dou geleneklerindeki adet olduu zere her yeni gelen ynetimle yeniden masaya silbatan oturmak gerekiyordu. Sovyet brokrasinin st kadamesinden gelen Aliyev , petrolc ve siyasilerin dilinden anlyordu. Aliyev'in ilk ilerinden biri SOCAR'n ynetim yapsn deitirmek oldu. Petrol irketinin bana Natik Aliyev'i getirdi. Natik Aliyev KGB'de uzun yllar alm bir isimdi. Aslen Resul Guliyev'e yakn bir isimdi. Ama Haydar Aliyev'in emirlerine harfiyen uymada gsteridii stn performans nedeniyle grevinde uzun sre kalmay baaracakt. Bilinmeyen gerek Natik Aliyevin Aliyevi Ermeni metresinden olma gayrimeru ocuu olduuydu. Natikin hi bir akrabas Azerbaycanda yaamyordu, zira hepsi Rusya ve Ermenistanda bulunuyordu. SOCAR'n ikinci bakanlna Aliyev, Zarifeden olma resmi olu lham Aliyev'i getirdi. 1987'de len Yahudi asll Zarife adl karsndan olan lham iyi bir eitim almt. Resmi nikahl bu karsndan Sevil adl birde kz vard. Sevil'in kocas olan Mirmahmud Guliyev Londra'ya bykeli olarak gnderilmiti. Moskova niversitesi Uluslararas likiler mezunuydu. Aliyev, Azeri bir hanmdan olma dier gayrimeru olu Afiyeddin Celilov'u ise Babakan yardmclna getirdi. mam nikahl Nahvanl ve Azeri kkenli anadan olan Celilov'un Aliyev'in olu olduunu tm kamuoyu biliyordu. Aliyev, ekonomiye kafas iyi alan kardei Celal Aliyev'ide lkeye gelen yabanc i adamlarn koordine etmek ve vali seimi iin kadrolar belirlemek iin aktif kadrosuna almt. Dier kardei Akil Aliyev ise eitim ileri ile ilgileniyordu. Aliyev yeni grevine balar balamaz ilk ziyaretilerinden biri Rusya Dileri Bakan yardmcs Anatoli Adamiin ve petrol irketleri olmutu. Bak'de faaliyet gsteren Amoco, Pennzoil, BP, Statoil, TPAO, Macdermott, Chevron, Metallurg Aliyev'e gvenlerini bildiriyorlard. 7 Ekim'de seimi izlemek iin gelen TBMM heyeti, Aliyev'i tebrik ziyaretinde Elibey ve taraflarna siyasi af talebinde bulunuyordu. 5 Kasm'da Haydar Aliyev'in devlet bakan olmas nedeniyle boalan meclis bakanlna Resul Guliyev oy birlii ile seiliyordu. Bir petrol kral daha hakimiyete tanmt. Guliyev, Sovyet dneminde SOCAR'n yneticiliini yapm, babakan yardmclna kadar ykselmi bir brokratt. stelik Nahvanl'yd. lkenin lider, mdr yetitiren mnbit topra Nahvan'dan olmas onun yolunu da amt. Henz Sovyet dneminde dolar ile Ruble arasnda kur fark yok iken yurt dna dolar depo etmeye balamt. Uyank bir ekonomist ve lml bir politikacyd. Aliyev'i Nahvan'dan Bak'ye getiren kadro iinde yer alyordu. 21 Kasm'da yaylan tuhaf bir haber ortal kartryordu. Rusya ile Azerbaycan arasnda, petrol alannda ayrntlar ve nitelii aklanmayan bir anlama imzaland ileri srlyordu. Anlama ile Hazar petrollerinin iletmesi ve Bat'ya nakli konusunun Rusya'nn kontrolne girdii savunuluyordu. 19 Aralk'ta Elibey'in Nahvan'da yapt basn toplantsnda Sleyman Demirel'i ' bugne kadar Azerbaycan'la ilgili ak bir tutum oraya koymad' diye sulamas, Elibey'in Ankara'y suladn gsteriyordu. 21-22 Ocak'ta Bak'de yaplmas planlanan Trk zirvesinin Aliyev'in istei zerine ikinci defa iptal edilmesi Ankara-Bak arasnda ilerin pekte iyi gitmediini ispatlyordu. lk zirve merhum cumhurbakan 65

zal'n giriimi ile 1992'de Ankara'da yaplmt. Aradan geen srede ilikiler kara renkli ' petrol kedi'si girmiti. 8 ubat 1994deAliyev, Ankara'ya giderken bu soukluu gidermeyi amalyordu. Nitekim Trkiye ile Azerbaycan arasnda " Dostluun ve ok Ynl birlii'nin Gelitirilmesi'ne ilikin anlama Aliyev ve Demirel tarafndan imzaland. Anlamayla Azerbaycan petrollerinin Trkiye zerinden d pazarlara karlmas konusunda eski anlamalarn geerli olduu onayland. Anlamada, iki lkeden birisinin nc bir lke veya lkeler tarafndan saldrya uramas halinde, dierinin saldrnn ortadan kaldrlmas maksadyla gerekli tedbirleri almas ve gerekli savunma tertiplerinin alnmasna nem verilmesi hkm yer alyordu. DARBEC HSEYNOVA DARBE Cumhurbakan seilen Haydar Aliyev'in 1993 sonbaharnda Elibey'in reddettii Bamsz Devletler Topluluu'na Azerbaycan' ye yapmas, 20 Eyll'de Azeri parlamentosunda kararn onaylanmas Ankara'nn Bak'nn hangi yne gittiine ilikin endielerini artrd. Batl gzlemcilerde tedirgindi. Azerbaycan yoksa tekrar Rusya'nn kucana m dyordu? Bu arada Ermeniler Rus askeri desteiyle Azerbaycan'n Agdam, Gubatl, Zengilan, Fizuli, Cebrail' da igal etmiti. Aliyev, orduya hakim deildi. Ordu kendi bana buyruk haraket eden dank etelerden oluuyordu. eteler kendi hesaplarna ganimet topluyordu. Katrc Mehmet Birlii en ok korkulan gruplardand. Azeri kylerini talan etmek iin halk Ermeniler geliyor diye boaltyor; sonra kyn zenginliini ganimet diye topluyordu. Ayrca esir ticareti yapyorlard. Ermeni esirler Ermenistan'daki ailelere, Ermenilerin elindeki Azeri esirler ise Azeri ailelerine para karl satlyordu. Sava srasnda uygulanan abluka nedeniyle yaktsz kalan Ermenilere benzin ihtiyacn da bu gruplar salyordu. Blgenin uyuturucu trafii de onlardan soruluyordu. Kim Ermenilere kar savayor, kim kendi halkn soyuyor belli deildi. Afganistan'dan Karaba'da savamak iin gelen ve Krdemir'deki ste mevzilenen Afgan mcahitler armt. Afganllarla grebilmek iin askerlere moral gecesi ad altnda bir konser dzenlemem gerekmiti. Krdemirdeki komutan bu giriimimden dolay teekkr etmiti. Yanmde getirdiim hafz askerlere Kuran ve ilahi ziyafeti sunarken Afganllarla durumu konutun. Ancak kaseti elimden alan Afgan lider, bana gvenememiti. Glbeddin Hikmetyar'n Hizblslam'ndan gelen mcahit grup Cebrail kentinden kaan Azerileri Ermenilere kar savamak iin ikna edememiti. Gmenlerin canlarn kurtarmlard, ancak bu durum morallerini bozmutu. Ksa sre sonra ise Azerileri kaderleri ile babaa brakarak yurtlarna dnmlerdi. Tek dzenli askeri eitim alm birlik Trk subay ve astsubaylarnn eittii bir tugayd. Bu birlik Elibey'in ilk iktadara geldii sralarda ua'ya kadar ilerlemi 35 ky geri almt. Ancak Rusya'ya satlm Savunma Bakan Gaziyevin Lezgi gzken Ermeni kkenli yardmcs, bu birlie geri ekilme emri vererek mutlak galibiyetden alkoymutu. Orduda kimse kimseye gvenmiyordu. Savan bandan beri Ermenistan'a istihbarat bilgi salayan kiilerden birinin Azerbaycan Savunma Bakan yardmcs kmt. Ermeni kkenli istihbarat kendini Lezgi diye gizlemiti. Azerbaycan'da kkenlerini gizlemi 35 bin Ermeni kadn st dzeylerde grev yapan Azerilerle evliydi. Birou da Ermenistan'a alyordu. Bu nedenle nce akan kan durdurulmal, g dengesi salanmalyd. 12 Mays 1994'te Bikek protokolu ile atekes anlamasnn imzalanmas, Azerbaycan'a bu imkan tanyordu. Aptal darbeci Babakan Suret Hseynov, tahminlerden fazla grevde kalmt. Siyasi gzlemciler, bu denli tecrbesiz babakan kurt politikac Aliyev''in ay iinde skartaya kartacandan emindi. Hseynov bir yln tamamlamt. Aliyev, Hseynov'un halen Ruslarla birlikte alt ve blgedeki uyuturucu ticaretini kontrol ettii kanatindeydi. Aliyev, cumhurbakan seildiinin birinci yl Hseynov'a bir srpriz hazrlyordu. 20 Eyll 1994'te imzalanan ilk byk petrol anlamasnda Rusya'nn istedii pay elde edemedi. Bu anlama Aliyev ile Hseynov'un yollarnn tamamen ayrlmasna neden oldu. Hseynov bu petrol anlamasnda Rus Lukoil irketinin yzde 20 pay almasnda srar ederken Lukoil'e sadece yzde 10 pay verilmiti. Aliyev'e gre Hseynov kendisini devirmek iin hazrlk yapyordu. ileri Bakan Yardmcs zel eitimli OMON Birlii'nin komutan Trk milliyetisi Rven Cevadov'da onu destekliyordu. te tm 66

bu srada tekrar dmeye basld. 30 Eyll 1994de Azerbaycan Meclis bakan yardmcs Afreddin Celilov ve Devlet Bakanl stihbarat Daire Bakan Albay emsi Rahimov, iki ayr saldrda hayatlarn kaybetti. O srada New york'ta bulunan Aliyev, bu olay ' bamszlmza kast ediyorlar ' diye deerlendirdi. Aliyev, cinayetlerin petrol anlamasndan sonra imzalanmasna dikkat ekiyordu. 2 Ekim'de Bak'de Basavclk binas OMON birlikleri tarafndan igal edilince iin rengi kart. Olaylar, Roven Cevadov'un kardei Hatai ile savcs Mahir Cevadov'un aabeyine bal zel OMON birliinden bir grup askerle, polis merkezi ve basavcl ele geirmesi ve 40 kiiyi rehin almas ortam birden daha da gerdi. Bir sre nce ldrlen Celilov ve Rahimov'un katil zanls diye OMON timinden iki kiinin tutuklanmas, Cevadovlar kzdrmt. Derhal bu iki kiinin serbest braklmas isteniyordu. 4 Ekim'de Babakan Suret Hseynov'a bal birlikler Gence'yi igal edince ortalk daha da kart. OMON birliklerinin yardmyla bu isyann geri pskrtlmesi de hayli ilginti. Aliyev, 4 Ekim 1994 akamst devlet televizyonundan halka seslenerek Hseynov'un kendisini devirmek istediini akladnda, nedense kimse armad. Halkn arasnda Aliyev'in izleyecei politikalar yayan yerli istihbarat elemanlar veya Rus istihbarat elemanlar kulaklara nceden olacaklar flemiti: Darbe olacakt. Aliyev, televizyondan yapt arda Azerbaycan'n bamszlklarn korumalarn istedi ve herkesi cumhurbakanl saraynn nne davet etti. Saatler 22 00' gsterdiinde yz bine yakn insan cumhurbakanl nne toplanm hararetli bir konuma yapan Aliyev'i dinliyordu. Bu arada beklenmedik bir olay gerekleti. Hseynov'un yannda yer ald iddia edilen Rven Cevadov Aliyev'in restine grd ve alana geldi. Aliyev'in yanna karak herkesin Aliyev'i desteklemesini istedi. Karaba kahraman, karate ampiyonu cesur ve szn kimseden esirgemeyen Cevadov'un bu giriimi Trkiye'nin dnda herkesi artt. Gecenin o saatinde Roven Cevadov'u ikna ederek Aliyev'e destek vermesini salayan Trkiye'nin Bak MT Maviri Erturul Gven'den bakas deildi. Grevine balyaca henz alt ay olmutu Gven'in. Ama Basn Maviri Turgut Er sayesinde Azerbaycan'n i siyasetinin kurdu olmutu. Gven, daha sonra bu darbe giriimini yle anlatacakt : " 4 Ekim 1994 gn Azerbaycan'da byk bir darbeye teebbs olay oldu. OMON komutan Roven Cevadov ve dnemin babakan Suret Hseynov Aliyev'i devireceklerdi. ktidar ele geirmek iin bu iki g birleti. Aliyev'in bunlara kar koyacak ne askeri nede silahl gc vard. Hibireyi yoktu, tamamen teslim olmak veya kamak durumundayd. Biz durumun vahametini anladk. Bykeli Altan Karamanolu ile oturup mzakere ettik, ne yapabiliriz diye. Benim baz imkanlarm vard. Ve tamamen MT adna, kendi zel imkanlarmla darbeyi nledik. Bunun ayrntsn varemem, yani isimler son derece kritik. Ferman Demirkol bu srada oradayd. TKA'nn grevlisiydi. Oradaki Meclis'te danmand, mavirdi. Ei Trk kendisi Azeri kkenlidir. Idrldr, Alevi kkenlidir. " Gven, darbeyi nleme yntemini , Aliyev'e muhalefet cephesini paralamak olduunu gizlemiyordu: " Cevadov'u Aliyev'in yanna ekmeyi teklif ettim, yani imkanlarm saladm. Karamanolu,' yapabilir miyiz? dedi. ' Yaparz' dedim. Aliyev'e telefon etti. Aliyev,' Cevadov'u benim yanma getirin' dedi. Amacmz asl gce sahip olan Cevadov'u Aliyev'in yanna gtrp bartrp Babakan Hseynov'dan koparmakt. Cevadov'u Aliyev'in yanna ekmek darbeyi nlemek anlamna geliyordu. Bu ekilde darbeyi nledik. Aliyev kt televizyonlara halk toplad, ortalk ayaa kalkt. Biz Hseynov'un Moskova ile ok yakn ilikisi olduunu, o geldii zaman Trkiye aliyhine olacan deerlendirdiimiz iin bu mdaheleyi yapmak zorunda kaldk. Yahi bu mdahale ise mdahale. Aliyev'e yardmc olduk ve onu bunu ok iyi biliyor. " Aliyev, ertesi gn herkesi Azatlk meydannda yaplacak Azerbaycan'n bamszln koruma mitingine ard. Msavat partisi Bakan sa Kamber, bu olaylar d tezgah olarak deil, baz gler ile Cevadov kardeler arasndaki anlamazlk olarak nitelendiriyordu. Rusya'nn Bak Bykelisi Walter Sonya ise Aliyev'i Rusya'nn deil Trkiye'nin devirmeye altn iddia ediyordu. Ve tehdit ediyordu : Rusya'y dlamak Azerbaycan ve Trkiye'ye pahalya mal olur. Ertesi gn Azatlk meydan 20 Ocak katliam sonras biraraya gelen iki milyon Azeriden sonra ilk defa bu denli kalabalk bir topluluu arlyordu. Aliyev mitingde yapt ateli konumada hemen yan banda duran babakan Suret Hseynov'u halka ikayet ediyordu. Hseynov, lal kesilmiti, ithamlar dinliyor, halkn Aliyev iin yapt youn tezahrata KGB usllerini bilmedii iin bir anlam veremiyordu. ' Ben zaten iktidarm kendi kendimi devirmek iin nasl 67

darbe dzenlerim? " diye soruyor, ama kimse onu dinlemek istemiyordu. Aliyev herkesin huzurunda Hseynov'u babakanlktan azlettiini aklad zaman Hseynov mitingi terketme akllln gsterdi! Mitingde konuan Nimet Penahl'nn Aliyev'in politikalarn savunmas Halk Cephesi'nhe vurulan son darbe oldu. Halk Cephesinin kurucularndan ve 1988'de Azatlk Meydannda Ruslara kar yaplan ilk zgrlk mitinglerinin ateli hatibi saf deitirmiti. Ksa bir sre sonra Aliyev'in danmanlna getirilecek; Aliyev'in kirli amarlarn akca ortaya dkt iin buradanda kovulacakt. Danman Penahl, 12 Kasm 1995'te Azerbaycan'da yaplan ilk demokratik (!) parlamento seiminden nce Aliyev'in seilmesi istenen adaylar belirledii listeyi basna verince ipler kopacakt. in tuhaf taraf seim sonras karlatrma yapldnda Penahl'nn ortaya att liste yzde 99 orannda hedefi vurmutu. Bu arada Hseynov babakanlktan kovulduuna inanamyordu. Ertesi gn hi bir ey olmam gibi babakanlk makamna oturdu. Babakan yardmclar uygun bir lisanla artk burada alamayacaklarn izah ettikleri an hereyin bittiini anlad. Vatan hainlii ile sulanyordu, tutuklanp hapse konacakt. Bir yl nce darbe yapmt, kral olmutu; imdi zindan onu bekliyordu. Hseynov, iktidar olunca muktedirde olacan sanmt, ama fena halde yanlmt. Hseynov yakalanacan nihayet kavraynca hemen helikopterle Moskova'ya kat. Aliyev, pekte akll olmadn bildii Hseynov'un kamak iin bu kadar hzl hareket edebileceini hesap etmemiti. Uzun sre Hseynov'u elinde tutarak Bak'ye kar bir gn tekrar koz olarak kullanma hesab yapan Rusya bu fikrinden 1998'de Rus irketi Lukoil'a Azeri petrol pastasndan paylar verilmesi karlnda vazgeecek Hseynov'u iade edecekti. Ancak Moskova, bir gn mutlaka kullanrm dnesiyle sabk cumhurbakan Ayaz Muttalibov'u geri vermeye yanamyordu. Ancak unuttuu bir husus vard. Aliyev, Muttalibov'un Azeri ekonomisinde pay sahibi Vahitbankla ibirlii yaptn istihbaratdan gelen bilgiler sayesinde renmi ve Vahitbank'n kapanmasna nayak olarak Muttalibov'un Azerbaycan'daki ayaklarn kesmiti. Moskova kullanmak iin baka bir kukla bulmal idi. Tm bu olumsuzluklara ramen Moskova Muttalibov'da hl bir cevher gryordu! Bu arada 11 Eyll 1994'de Elibey'e kar bir suikast giriimi ortaya karld. Keleki kyn kadar gelen, ancak Elibey'in korumalar tarafndan etkisiz hale getirilen tim 17 kiiden oluuyordu. Timin kim tarafndan grevlendirildii ise hi bir zaman aklanmad. Petrolc kurtlarn 20. yzyl boyunca srdrdkleri ilerine gelmeyince muhataplarn suikastla ortadan kaldrma, darbe ile iktidardan drme, i sava kartp puslu havadan yararlanma oyunlar Azerbaycan derinden etkilemiti. Hazarn Kurtlar Vadisinde kurtlar ulumaya devam ediyordu. Bak Askeri Ateilii grevinde iken CIAnn operasyonlarna destek vererek Azerbaycanda Trkiyenin imajn mahvedecek Trkiye Bak Bykeliliindeki Engin Alan, devreye piyon olarak sokuldu. Alan hep CIA ile dirsek temasnda alt. PKKya destek veren JTEM birimine yllarca zel eitimli subay vermi bir zel Harpciydi. Faili mehulleri ok iyi bilirdi. Azerbaycanda grev yapt 1990l yllarn balarnda eski Azerbaycan cumhurbakan Haydar Aliyeve kar organize ettii baarsz darbe ve suikast giriimlerinin mimaryd. Bunlar aslnda Gladyo ve CIA planlamas olan akma giriimlerdi. Baarszla mahkum darbeleri bilen az sayda st dzey yneticiden biriydi Alan Paamz. Babakanlk rtl deneinden finanse ettii darbe fiyaskolarn kimseye izah edemez. Trkiyenin mkemmel imajn bir hamlede ykt. Trkleri sokaa kamaz hale getirdi. ABDnin imajn parlatt, Trkiyeyi batrd.

68

5.BLM KURT ALYEV'E TRKYE DARBELER VE RUS SUKASTI Haydar Aliyevin Azerbaycann bana geeceini Trkiyede ilk farkeden Fethullah Glendi. Zaman Gazetesi Mdr lhan bilen, Aliyev Nahvanda iken onun gvenini kazanmay baarmt. Aslnda herey bir rya ile balamt. Uzun sre tesirinden kurtulamadnz bir rya- sadka'y bir dostunuz, yaknnzdan duymu veya siz mutlaka grmsnzdr; baz ryalar gerekleir. Tarihin canl ahitleri olan gazeteci ve yazar takm, Aliyevin potansiyelinden habersizken Glenin haberdar oluu gerekleen bir ryaya dayanyordu. Glen, en deerli elemanlarn 17 ubat 1992'de Nahvan'a gndererek bu kk topraa zel nem vermiti. 1993'n souk bir k gn Nahvan'da gaz, elektirik ve yanacan olmad, temel gda maddelerin bile bulunmad iin paranzn da fayda etmedii, skntl, ileli bir atmosferde grlen rya tarihi ekillendirecekti. Zaman gazetesinin Nahvan muhabiri Muhammed same Gl, ite bu gnlerde hergn teviki mesai'de bulunduu, sk sk biraraya geldii dnemin Nahvan Meclis Bakan Haydar Aliyev'i ryasnda grd. Ryasnda Aliyev, Meclis binasnda ablukada kalm, kaplar ve pencereler demir srglerle kilitlenmi olduu iinde bir trl sesini soluunu darya duyuramyordu. Bu arada Meclis kapsnn nnde beyaz renkli Tofa ahin marka Trkiye plakal bir araba grld. ofr same Gl'den bakas deildi. same Aliyev'in Meclis'in penceresinden darya kmasn salarken arabasna da bindiriyordu. Ancak Aliyev araba haraket ederken tam binecei zaman yere dt. Araba ikinci defa dnd, Aliyev'i ald ve ablukay yard. Dnyaya doru ald, nlerinde dnya elipsi bir daire eklinde dnyordu. Arabann etrafnda tur atan dnya'nn masmavi yuvarlak grnts, Aliyev ve same'yi ok etkilemiti. Rya, Fethullah Glen'e te'vil ettirildi. Yorumu gayet ilginti: Aliyev Azerbaycan'n Cumhurbakan olacak, Trkiye ve Zaman gazetesi ve camias ablukay yarmasnda ona yardmc olacakt. Aliyev Ankara'nnda tam desteini alacakt. Aliyev'in ilk giriimi baarsz olacak, ama ikincisinde Azerbaycan'n bana geerek, lkesini petrol kurtlarnn dansettii arenada yalnz brakmayacakt. Rya ve yorumu Aliyev'e anlatldnda glmsedi '' naallah '' dedi Zamann Nahvan temsilcisi Muharrem Menekeye. Ryay yorumlayan Glen hocay Aliyev ok merak etmiti. Onunla mutlaka grmek feyzinden yararlanmak istiyordu. Haydar Aliyev 10 Mays 1923 tarihinde Nahvan'da Ordubat'da, baz iddialara gre Ermenistan'n Sisiyan kynde dnyaya geldi. Demiryolu iletmesinde alan Alirza (Alirza) ile zzet Hanm'n 4. ocuu olan Aliyev'in 4 erkek, 3 kzkardei vard. Azerbaycan Sanayi Enstits'nde srdrd mimarlk renimini 1941'de, kinci Dnya Sava nedeniyle yarm brakan Aliyev, ordudaki grevi srasnda tmgenerallie kadar ykseldi, yksek renimini ise daha sonra Azerbaycan Devlet niversitesi'nin Tarih blmn bitirerek, tamamlad.1944 ylnda Nahvan KGB'sinin bana geti. Azerbaycan Devlet Gvenlik Komitesi (KGB) Bakan Yardmclna 1964'de getirilen Haydar Aliyev, 1967'de de bu kurumun bakanlna ykseldi. Aliyev'in generallik rtbesini almas ve Azerbaycan KGB'sinde en st dzeyde greve getirilmesi, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nde ilk kez bir Azeri Trknn bu grevlere ykselmesi asndan nem tayordu. 1967-69 arasnda Azerbaycan KGB bakan grevini general rtbesiyle yrtt. Askerlik hayatna Temmuz 1969'da nokta koyan Aliyev, hemen ardndan Azerbaycan Komnist Partisi Merkezi Komitesi Birinci Sekreterliine seildi. 1969 ylnda Sovyet usul siyasi hayata balayan Aliyev, Azerbaycan Komnist Partisi Birinci Sekreteri seildi ve bu grevde 1982 ylna kadar Azerbaycan' ynetti. SSCB yneticisi KGB'den meslekta Yuri Andropov ile aras ok iyi olan Aliyev 1982 ylndan 1987'ye kadar 69

SSCB Politbro yesi ve Babakan yardmcs grevlerinde bulundu. Aliyev, Sovyetler Birlii tarihinde Politbro'ya ykselen ilk Mslman unvann kazand. 1988 ylnda Mihail Gorbaov'un Perestroyka politikasna ayak uyduramayan Aliyev tm st dzey grevlerini yitirdi. yl siyasi sahneden silinen Aliyev 1991 tarihinde ikinci Aliyev dnemini balatt. 15 Haziran 1993'te Azerbaycan Meclis Bakan grevine gelen Aliyev 3 Ekim 1993 seimleriyle Azerbaycan Devlet Bakan oldu. Aliyev 11 Ekim 1998de ikinci dnem Devlet Bakan seilmiti. Ermeniler igale balamadan nce Aliyev'i Mart 1992'de Bak'ye getirme giriimi dnemin Cumhurbakan Ayaz Muttalibov ve ibirlikilerinin oyunlar ve siyasi rakiplerinin '' Aliyev ya haddini at.65 yanda, artk bunad '' bahanesiyle savuturulmutu. Aliyev'i istemeyen Muttalibov, 8 Mays 1992'de ua'nn igalinden sonra kan halk isyan zerine 15 Mays'da kuatlan Cumhurbakanl sarayndan Ruslar tarafndan helikopterle Rusya'ya karld. Aliyev, bunun zerine Bak'ye gelmek istemiti ancak Cumhurbakan yetkilerini kullanan Meclis Bakan Yakup Memmedov, lm tehditi alnca buna izin vermedi. Daha dorusu dnemin deli fieki skender Hamidov, akca Aliyev'in gelmesine oy verecek milletvekillerinin uzun yaamayacan belirterek Aliyev aleyhinde mitingler dzenletti. Elibey'i zoraki cumhurbakan setiren Hamidov, tam bir kovboydu. 7 Haziran 1992 seiminin srpriz ismi, halka ucuz ekmek, i vaad eden cumhurbakan aday Nizami Sleymanovdu; Elibey, salt ounluk barajn zor amt. Bu ryann grlmesinden ay sonra ise Albay Suret Hseynov'un Gence isyann ardndan iin altndan kalkamayan dnemin Cumhurbakan Ebulfeyz Elibey Aliyev'i bizzat 15 haziran 1993'de Bak'ye ararak, zoraki Meclis bakan setirmiti. Aliyev, 3 Ekim 1993'de ise halkn yzde 92'sinin oyunu alarak cumhurbakan seilmiti. Aliyev, Zaman' hi unutmad. Nahvan'da keye sktrld, evinin bile olmad dnemde, kara gnlerinde kendisini hatrlayanlara vefalyd. Nahvanda iken trl trl basklara ramen kendisiyle rportaj yapan Litaraturnaya Gazeta'nn muhabiri Elmira Akndov'la, Azatlk radyosunun muhabiri Elmira Ahmetkz'na da vefalyd. O gnlerde kendisini yalnz brakmayan herkese vefalyd. Kendisine kar daha sonra ktlk yapsalarda, o kara gnlerde kendisini hatrlayanlar hep affedecekti. Azerbaycan hakikatlarn dnyaya haykrmak iin sk sk d geziye kan Aliyev, ' eski dostlarn ' Zaman ve Samanyolu'nun elemanlarn, iki Elmira 'y da hep zel uanda hep yanna ald. Bu ayrcal baka kimseye tanmad. Aliyev, henz Nahvan'da iken tand Trk kolejlerine ve onlarn manevi rehberi, Azeri tabiriyle '' Aksakal '' Fethullah Glen Hocaefendi'ye karda vefalyd. 5-8 Mays 1997'de Trkiye'ye gerekletirdii ziyareti srasnda, Fatih niversitesi'ne niversitenin '' fahri doktora '' verdii trende Fethullah Hocaefendi ile yapaca zel grmede buluma heyecan ile gelen Aliyev, Hocaefendi'nin kalp ,eker ve yksek tansiyon rahatszl nedeniyle asl maksadna ulaamad. Aslnda bir gn nce, Ykseli kolejini satn alma giriimi nedeniyle Sabah gazetesinin Gleni eitim imperatoru olarak tanmlamas ve 25 milyar dolara hkmettiini ileri srmesi Glenin bgulumay iptal etmesine neden olmutu. Ama o yine de vefalyd. Bak'ye dnerken, uana kma arafesinde dnemin Devlet bakan Namk Kemal Zeybek ve stanbul valisi Rdvan Yenien'in kulana ' Fethullah Glen Hocaefendi'ye selam syleyin ' diye fsldad. Son sz bu olmutu. Aliyev, 26 Aralk 1997'de kabul ettii Samanyolu, Zaman ve Azerbaycan'da 9 kolej ve bir niversite aan a retim letmelerinin temsilcilerini grr-grmez '' eski dostlarm '' hitabyla selamlyor, smscak duygularla ellerini skyordu. Fethullah Hoca'nn mektubu okunduunda ise vefal bir dost gibi, '' Bu samimi duygular basnda da yaymlanmal '' diye sekreterine talimat orackta veriyordu. Glen hocadan gelen mektup Azeri medyasnn o gn manetlerine tanyordu. Sekreterin Hocaefendi'ye ' hangi makamn, iin sahibi yazalm ' sorusuna Aliyev'in verdii cevap muhteemdi : '' O , zaten mehur, tannm bir insan.'' Hocaefendi mektubunda, " Karde Azerbaycan'n ok deerli cumhurbakan, ok muhterem Haydar Aliyev. Herkese belli ki, zat- devletleriniz stn bir devlet hadimi olarak; bilgi, tecrbe ve kabiliyetlerinizle karde Azerbaycan'n bugn ve gelecei namna bir mit ra olmakla, ayn zamanda yaadmz blgenin de gelecei iin de o nemli bir mana ifade ediyorsunuz. Bu bakmdan Trkiye'den gelip Azerbaycan'da z kardelik grevlerini yerine getiren, hizmet eden itimai kurumlarn temsilcilerine gsterdiiniz dikkat ve yardmlarda hakikaten krana layktr. " diyordu. Hocaefendi, Aliyev'in Trkiye 70

ziyaretinde daha nceden planlanmasna ramen biraraya gelemeyilerinin nedeni yle izah etti: " ok muhterem cumhurbakan ! Trkiye'ye ziyaretiniz srasnda siz Fatih niversitesine terif ederken eker, kalp ve yksek tansiyon gibi ciddi hastalklar yznden hekimlerin tavsiyesi ile haraket etmeye mecbur olduum iin zat- alillerinizle grebilmemitim. Bununla beraber cismen ne kadar uzak mesafede olsamda kalben zm her zaman sizin yannzda hissediyorum. Karde Azerbaycan iin mmkn ve zaruri olan hereyi tamamiyle yerine getirdiimizi sylyemiyorum. Lakin iinde hala bundan sonrada uzun ylar karde Azerbaycan'a hizmet gstermeniz arzusu ile rica ederik ki, zat- alillerinize derin hrmetlerimi, cansal ve saadet dileklerimi benden kabul ederseniz." Aliyev Trkiye ziyareti srasnda Trk kolojelerine ak destek vermi, Fatih niversitesindeki doktora treninde Fethulluh Glen'e ismi ile hitap ederek teekkr etmiti. Aliyeve teekkr etmesi iin konumas sarsnda bir katla mesaj ileten lhan bilendi. Trk medyasnn Glen acaba takiyye mi yapyor sorusuna cevap arad gnlerde Aliyev'den gelen yant tokat gibi yzlerine inmiti. Aliyev eski bir KGB general olmas hasebiyle Zaman ve Trk kolejleri ilk defa aldnda aratrmasn yaptrm, gven duygusu pekimiti. ktidar dneminde yaanacak 3 darbe giriimi srasnda n eredeyse Trkiye hkmetinin tamam darbenin iinde olduu ortaya kmasna ramen, darbeye tek karmayan grub Glencilerdi. Daha sonra Glen hocadan gelen ona yakn mektubu Aliyev bir devlet bakanndan gelir gibi kabul etmi ve ona hususi bir yer vermiti. Elibey dneminde Cumhurbakan Turgut zal'dan daha sonra cumhurbakan Sleyman Demirel'den Aliyev'e Fethullah Glen'in Azerbaycan'daki hizmetlerini ve grev yapanlarn tavsiye eden mektuplar, Glen'in temsilcileri tarafndan getirilmiti. Trkiye'nin en st dzey yetkilileri Glen'i vyordu. Ancak Aliyev, bunla yetinmemi Glen cemaatnn faaliyetlerine ilikin devletin istihbarat birimleri tarafndan rapor hazrlatmt. Hepsinden temiz raporu alan Aliyev, Glen'i byk bir ' Aksakal ' olarak kabul ediyordu. ktidar dnemde Glen'den gelen 10'a yakn mektubu, Ahmet Yesevi'den Mevlana'dan gelen ulvi mesaj gibi dinledi. Hasan Tok adnda bir Trk vatanda 1993'te kendisine suikast dzenlerken, 17 Mart 1995 darbesinde Trk vatandalarnn eli darbe giriiminde olduu bilinmesine ramen Aliyev, '' Trk Trk'den '' semesini biliyordu. Bu nedenle Aliyev, en yakn aile fertleriyle beraberken duyduu rahatlk iinde, bu ' emin ' insanlar kabul ederken , hi adet edinmedii bir biimde korumalarn dar karyor z ailesiyle, bu gvenilir insanlar denk tutuyordu. yleki aile fotoraflarn Zaman muhabiri ekiyor, zel hayatna ilikin en mahrem grntleri Samanyolu kameran alyordu. lkesinin ve insanlarn zarar deil fayda grecei bu insanlarn getirecei hayrsever ilere ve yeni sunulan projelerin tamamna da Aliyev bu nedenle hi dnmeden ' Evet ' demiti. Aliyev bu tavrlaryla, ' bu deirmenin suyu nereden geliyor, acaba takiyye mi yapyorlar, rejimi ykarlar m? ' sorularn irdeleyen Trk kamuoyunun her kesimine de gnderme yapmt. mrn sadece milletinin deil, insanln selametine adyan Anadolu'nun barndan km Hocalarn Hocas ve Alperenlerine, menbas tertemiz hayrseverlerin kazanlarndan maliyeleen bu ' Kutsi harakete ' Aliyev, vefasn gstermiti. O, bazlara gre azl, iflah olmaz bir Komnist idi. Kimilerine gre halkn ezen bir diktatrd; lkede bir hanedanlk sistemi ve rvet ark kurmutu. Aliyev tm bu sfatlandrmalara karn Glen Camiasnn siyasetden uzak faydal giriimlerini alklyordu. Bu kutsi topluluk Azeri petrolnn peinde deildi. Azerbaycan'n gerek madeni olan genlerine yatrm yapyordu. Aliyev, darbe olaylarna dorudan karan MT yznden iki lke arasndaki ilikilerinin bozulma noktasna geldii anda bunu Demirel ile olan diyalounun bunu engelledii savunuluyordu. Oysa gerek neden Aliyevin Glenle tand Trk insanna saygsyd. Bu arada Trk okullarna, Trk i adamlarna, grencilerine snrlamalar getiren zbek lider slam Kerimov, Trkiye'deki rencilerini bile kendisine ynelik muhalefet hazrland gerekesiyle ekmiti. Erk Partisi lideri Muhammed Salih'e Ankara'nn verdii zmm destek bir bahaneden ibaretti. Kerimov'un, lkesinde en ufak farkl bir harakete bile tahamml yoktu. Onun rejimi zbek komnizmi idi. Demirel ve Glen Aliyev'den zbekistan'la ilikilerin dzeltilmesi iin arabuluculuk yapmasn istemiti. Aliyev, sorunlara ilikin devreye girilmesi kendisine nerildiinde iyi tand Kerimov iin " Ne yapalm aksi, huysuz bir adam." diyordu. zel bir sohbetde Aliyev, Glenin gnderdii gvendii Trk i adamlarna, " Orayda Azerbaycan'daki darbe olay gibi MT kartrd. ( Eski MT'i Enver Altayl'nn giriimi ) Ben fazla kafaya takmadm, iki halk dndm, ama 71

Kerimov benim gibi deil " tesbitlerinde bulunuyordu. BAARISIZLIA MAHKUM TRK DARBES! 17 Mart 1995'de OMON timi bakan Roven Cevadov'un Cumhurbakan Aliyev'e kar dzenledii darbe giriimine Trkiye'nin, MT'in ad kart. 3 Kasm 1996'da Trkiye'yi sarsan Susurluk kamyonu, daha nce Azerbaycan'da ok amlar devirmiti. Darbe giriimini Cumhurbakan Sleyman Demirel'in slamabad gezisi srasnda Aliyev'e Kopenhag'da iken telefonla arayarak bildirmesi skandaln boyutlarn birazck hafifletse de Trkiye'nin Azerbaycan'n i ilerine kart gerei ortaya kt. Aliyev, Danimarka gezisini yarda keserek hemen Bak'ye dnd. Durum ok vahimdi lke yeni bir i savaa srkleniyordu. Aliyev'in kimseye gveni kalmamt. Nahvan'dan kendisine bal zel birlikleri uakla hemen getirtti. lkenin polisi isyanc Cevadov'un tarafnda gzkyordu, ordudada gvenilir olmayan gler her an ters dnebilirdi. Aliyev, kanl bastrlan darbe giriimi srasnda darbeci Roven Cevadovla aralarnda irtibat salayan T.C. Bak Bykelisi Altan Karamanolu'nun grevden alnmas isteini Cumhurbakan Demirel'e ileterek buna muvaffak oldu. Azeri kamuoyunda Trkiye'nin ad artk darbeci lke olarak gemeye balad. Darbe giriimi tamamen yabanc istihbaratlar sava eklinde cereyan ediyordu. Temel sebebi petrold. Trkiye bu duruma nasl dmt? Bir Trk diplomatnn karde bir lkede darbecilere destekle sulanmas ar bir ithamd. Aliyev, darbeden bir yl nce Trk Bykeliliini izlemeye almt. Bykeli Karamanolu, gven mektubunu ilk sunan bykeli olmas nedeniyle ayn zamanda Bak'deki bykelilerin duayeniydi. Olaanst durumlarda tm bykelilerin adna konuma yetkisine sahipti. Ynetim kadrolarnda byk bir prestij yakalamt, halk tarafndan da ok seviliyordu. zellikle Elibey'in devrilmesinin ardndan Ankara'nn ve Bak'deki temsilcisinin yapt her haraket Aliyev'in verdii talimat dorultusunda Azeri istihbarat birimlerini tarafndan adm adm takip ediliyordu. Darbecilerin arkasndaki gerek isimler MTde yllardr onlar besleyen Kaif Kozinolu ve Levent Bekta idi. Tam bir karakutu olan Kaifolu, eski mafya babas Alaaddin akc ile derin devlet arasnda irtibat salayan ve Susurluk davasnn bertaraf edilmesi iin hakimlere antaj yapan isimdi. Trkbank skandalnda da kilit isimdi. O dnemde yakay syrmay baard. Hepsinin gvendii dad. Darbeden bir yl nce 1994 yl ortalarnda Bak'den kaan iki Azeri rejim muhalifi, Ankara'da hkmet yetkilileriyle temasa geip Azerbaycan'da Aliyev'e kar darbe yapmak istediklerini bildiriyorlard. Babakanlk Danmanlar Yasin Aslan, asker kkenli Kamil Yceoral ve Acar Okan yardmyla Ankara'da bir kamu kuruluu misafirhanesine yerletirilen Fehmin ve Ali isimli Azeriler, Ruslarn kontrolndeki Ayaz Muttalibov'u da aralarna alp darbe yapacaklarn, Nahvan'da srgnde bulunan Elibey'i lkenin bana getireceklerini sylyorlard. Fehmin adndaki Azeri Albay, Elibey dneminde ileri Bakanl kuvvetlerinin komutan olduunu ifade ediyordu. Ali isimli Azeri ise srekli Avrupa ve ABD'ye giderek buralarda hkmet ve gizli servis yetkilileriyle grtn ileri sryordu. Trkiye'den para ve silah yardm isteniyordu. Ali'de Fehmin gibi srekli Trkiye'de( Alanya'da Trk Federasyonu eski Bakan Fahri Yiit'in himayesinde) yayordu. Azeri darbeciler hazrladklar bir raporu Babakan Tansu iller'e de verdiklerini iddia ediyorlard. 30-40 sayfayk raporda darbe plan ayrntlaryla yer alyordu. iller ayrldktan sonra bu rapordan baka yetkililerinde haberi olacakt. DYP milletvekili Ayvaz Gkdemir ile iliki iinde olan darbeciler, illler'inde bulunduu bir yemekte darbe planlarn konumulard. Hkmet ve evresinin bu ilikisi devlet yetikilerinden saklanyordu. iller, Aliyev'in telefonuna kmyordu. Durumu Aliyev Demirel'e bildirince Demirel iller'i uyarmt. " Demirel'in srlarna vakf olan gazeteci Hulusi Turgut byle yazyordu.: Ayn tarihe ilikin MT raporlar, iller'e bal olarak alan " Susurluk ekibinin" darbe giriimine ay kala Cevadov'un zel birliklerini eitmek zere Azerbaycan'a gittiini kantlad. Raporda yer almayan bu satrlarn yazarnn tesbit ettii bir gerek ise Uur Mumcu'yu ldrmekten yarglanan MT'in kulland tetikilerden Abdullah Argun etin'inde bu eitim ekibinden olduuydu. etin, bu gerei Zaman'n Ankara brosunda yaptmz, ancak yaynlanmayan rportajnda sylemiti. etin, Yeil gibi derin devletin bir tetikisiydi, ancak asker kkenli olmamas itibaryla daha ok atl'ya benziyordu. Argun etin, Gence ve Kazak kamplarnda OMON timi 72

elemanlarn eitmiti. Uyuturucu trafiinin blge sorumlusu olan Cevadovlarla atl ekibinin birliktelii Karaba sava nedeniyle balam, uyuturucu ticaretiyle srmt. Azerbaycan'a giden Trk eitmen kadro iinde o tarihte Emniyet Genel Mdrl'nde danman olarak alan Korkut Eken, ad mer Ltfi Topal cinayetine karan ve stanbul DGM'deki davada sank olarak yarglanan Ayhan arkn'da vard. Ekibin ba Abdullah atl'yd. Susurluk ekibinin darbe hareketinden tam ay nce 12 Aralk 1994 tarihinde Trkiye'den Bak'ye giri yaptn Azeri istihbarat daha sonraki aratrmalarnda belirlemiti. Yeil pasaportlu olan bu ekip vizesiz lkeye girmiti. Eitim almalarnda kullanlmak zere ykl miktarda silah ve cephaneninde sokulduu biliniyordu. Silahlar, babakanlk rtl deneinden salanan para ile alnmt. Hizbullah operasyonu srasnda ortaya kan kayp silahlan muammasn bir ucu Azerbaycan'a dayanyordu. Batman'da ortaya kan kayp silahlar devlet tarafndan alnmt. Tansu iller'in maliyetini rtl denekten karlad ileri srlen bu silahlar darbe srasnda kullanlacakt. iller'in ' aklarsam baz lkelerle ilikilerimiz bozulur ' dedii rtl denek harcamas buydu. Ekip bir sre Azerbaycan'da kald ve 60 kiilik zel bir birlii eitti. Eitmenler grubunun darbe giriiminden nce dnd, darbe srasnda Azerbaycan'da olmadklar Azeri istihbarat raporlarnda belirlendi. Bu grubun Azerbaycan'a gidiinden bir sre sonra o tarihte zel Haraket Daire Bakan olan brahim ahin'inde Cevadov'un zel davetlisi olarak Bak'de temaslarda bulunduu belirleyen Azeri gvenlik birimleri, bu grmelerin dkmanlarn birer birer ifa edecekti. Darbe ncesi Azerbaycan Cumhurbakanl makam odas, 9 Mart gn ilgin bir tasallut giriimine sahne oluyordu. Trk Bykeli Altan Karamanolu, Azerbaycan'n bir sosyal bir patlama noktasna geldiine inanyordu. Karamanolu'nun yannda mstear Vural Gven, MT temsilcisi Erturul Gven ve Trk askeri ateesi Tugeneral Engin Alan'da vard. ( Baarszl urayan darbe olayndan sonra Trkiye'ye tayin edildi. Rtbesi korenerallee ykseldi. zel Haraketler Komutanlna getirildi. 15 ubat 1999'da PKK eleba Abdullah calan' Kenya'dan Trkiye'e getiren zel tim operasyonunu bizzat ynetti ) Karamanolu'nun lkedeki hakimiyeti Aliyev'in hi houna gitmiyordu. Aliyev ile Karamanolu arasnda u diyalog geti : --- Size darbe hazrlanyor, bunu nlemek iin Roven Cevadov'un srtn okayn ,konuun, sohbet edin, ho tutun, baz rahatszlkklar var. timat etsin size. --- Biz ona sayg gsterdik, biraz fazla da taviz verdik. Neden rahatsz? Benim yanma gelsin. --- Tamam, onu kabul edin. --- Tamam, kabul edeyim. --- Benden ne istiyor? --- Onu anlamanz ve ileri bakan yapmanz istiyor? --- ileri Bakan yardmcl az ey midir? Bu ona niye yetmiyor, neyin iddiasndadr? --- Onu dinlemenizi arzu ediyor? --- Ben devlet bakanym, lkemde kimin bakan olacana ben karar veririm. --- Halktan biraz koptunuz.; halk ekonomik sorunlar yayor, bu nedenle kar tarafa geebilir. Bu atmosferde devam eden grme sona ermiti. Aliyev ok kzmt. lkesinin i ilerine bir Trk diplomatn bu denli karmasn iine sindirememiti. Ama halen lkenin iplerini tamamen eline geirememiti. Bu nedenle ' kpry geene kadar ayya day 'diyeceksin politikasn izliyordu. Trkiye karde lkeydi, ama bakanlarn belirleyemezdi. Karamanolu, Cevadov'un bu makam Hseynov olaynda gsterdii sadakat nedeniyle hak ettiini savunuyordu. Bu defa durum dahada vahimdi. Ancak Cevadov tayin edilen vakitte kabule gelmeyince Karamanolu yeniden telefonla Aliyev'i arayarak tasullutda bulunuyordu. Cevadov tam bir bunalm geiriyordu. Karamanolu onu ikna ediyordu; ancak kardei Mahir Cevadov onu fikrinden caydryordu. Aliyev, 9 Mart saat 16: 00'u kabul iin vakit tayin etmiti. nk ertesi gn Kopenhag'a gidiyordu. Ancak yine Cevadov gelmemiti. Aliyev ok kzmt. lkenin ileri bakan yardmcs devlet bakann takmyordu. Altan Karamanolu, Ankara'ya zel kripto ile darbe hazrln, iinde yer alanlar isimleri ile bildiriyordu. Dileri Mstear zdem Sanberk'de durumu cumhurbakan Demirel'e iletiyordu. Dileri 73

Bakan Murat Karayaln, darbe olaynda Ferman Demirkol'un karp karmayacan Karamanolu'na telefonla arayarak sordu. O srada ABD gezisindeydi. Karamanolu aka, ' Demirkol geldi. Aliyev'i dryorlar, ihtilal yapyorlar. Biz Trkiye olarak ne taraftayz. Darbe ile ilikimiz var m? diye sordu. pikinlie vurulmutu. Aliyev'in karsnda darbe hazrlayan Demirkol, elbette ne tarafda durduunu iyi biliyordu. Karayaln, Trkiye'nin darbeye kar olduunu Aliyev'in desteklenmesi talimatn verdi. ABD'den dnerken Karayaln 1 Mart 1995'de Brksel'deki Trk bykeliliinden drt maddelik bir telgraf mesaj geti. Elibey'in korunmas ile ilgili gerekli nlemler alnacak, darbenin nlenmesi iin gerekli ilemler yaplacak, darbecileri Trkiye'nin meru hkmetin yannda olduu bildirilecekti. Aliyev'e durum derhal iletilerek Trk hkmetinin yannda olduu anlatlacakt. Demirel, bu tarihten 12 gn sonra Aliyev'i Kopenhag gezisinde yakalayarak durumu anlatm, Pakistan'da yaplacak ECO zirvesine katlmadan lkesine dnmesini rica etmiti. Demirel neden bu kadar beklemiti? Rus istihbarat durumu renmi, durumu Aliyev'e bildirmiti. Demirel'e sadece Aliyevin bildii darbe giriimini bildirerek Trkiye'nin onurunu kurtarmak kalmt. Mart'n 13'nde gece yars benzin, uyuturucu ve silah kaakl yapan OMON timinin Kazak ubesi ordu birlikklerine hcum ederek 5 adet zrhl arac ele geiriyor ve komu Agstava kentinin yerli yneticilerini devirmekle darbe giriimini resmen balatyordu. 13 mahkum serbest braklm, 600 kalanikof isyanc grubun eline gemiti; devlet otoritesi yerlebir olmutu. Bu timin banda sorumluluk sahibi olarak ileri Bakan Yardmcs Roven Cevadov bulunuyordu. 1992'den itibaren lkede asayi ve bilumum kanund iler onlardan sorulur olmutu. Ancak yasad glere hkmeden ve kaaklk yaptran asl kii kardei Mahir Cevadovdu. Bak'nn Hatai ilesinin eski savcs olan Mahir Cevadov, bir nevi Azeri mafyasnnn lideri konumundayd. Halkn sempatisini kazanm Karaba kahraman Roven Cevadov'un yiitliini kullanyor; kirli ilerine onuda alet ediyordu. Ekim 1994'te yaplan soruturma sonucu foyas ortaya km grevinden azledilmiti. Ama kirli ileri brakmamt. stelik kendisini 25 kiilik OMON timi srekli koruyordu. Azerbaycan ileri Bakan Ramil Usubov'un bile 2 korumas varken Mahir Cevadov devlet bakanlar gibi korunuyordu. in garip taraf Trk Bykeli Altan Karamanolu, sokaktaki ocuun bile bildii bu durumdan sanki habersizdi.Veya bir takm gler tarafndan yanl ynlendiriliyordu. Daha sonra yaplacak aratrmalar Trk derin devletinin sakinlerini, Susurluk hortlaklarn adres olarak gsterecekti. Ancak sr devlet srryd. st rtlecek, sorumsuz sorumlular cezalandrlmayacak aksine mkafatlandrlacakt! Kazak'tan balayan isyan durdurmak iin Roven Cevadov'un grevlendirilmesi sanrm darbe srecinin en ilgin kararyd. Azerbaycan ileri Bakan yardmcs Zahid Dnyamaliyev ve Savunma Bakanl'ndan sa Sadkovda grevlendirilenler arasndayd. lkenin lideri yurt dndayd. slamabad'da bulunan Cummhurbakan Sleyman Demirel'in Kopenhag'da bulunan Aliyev'i 13 martda telefonnla arayarak komployu haber vermesi hereyi birden bire deitiriyordu. Aliyev ziyaretini yarda keserek hemen Bak'ye dnmt. Aliyev'in bilmediini Demirel nereden biliyordu? Yoksa Aliyev biliyordu da, oyun mu oynuyordu? Ortada ok komik ve acnakl bir durum vard. Eski KGB patronu kendisine ynelik darbeyi komu lkenin devlet bakanndan m renmeliydi? Bu arada isyanc grup, 14 Mart'ta ii byterek Gence ve Tovuz'daki askeri birliklerede baskn dzenlemiti. lkenin darbeler tarihinde Gence'nin zel bir yeri vard. Tm isyan ve ayaklanmalarn start ald mekan Genceydi. 1918'de Mehmet Emin Resulzade, Bak ynetimine Gence'de bakaldrm dounun ilk demokratik halk cumhuriyettini burada ilan etmiti. 5 Haziran 1993'de Elibey'e kar ayaklanan Suret Hseynov'un menzilide Gence'ydi. Ancak isyanclarn baskn geri tepmiti bu defa. Basknclar atee atele karlk verilince silahlarn gerilerinde brakarak kamak zorunda kalmt. Gencede incelemede bulunan Cevadov daha sonra Agstava ve Kazak OMON karargahnna giderek isyann gerekelerini dinlemi, olduka fkelenmiti. Aliyev, glerini sarsmak, gelir damarlarn kesmek istiyordu. Bu hrsla Kazak'tan Bak'ye dnen Roven Cevadov, ne yapacan armt. Meclis yaknlarnda Ba Koruma daresi'nin bakan Fahreddin Guliyev ve iki arkadann OMON elemanlar tarafndan 74

yaralanmas barda taran son damla olmutu. ileri Bakan Ramil Usubov verdii bir emirle OMON'n kanuna aykr davrand gerekcesiyle lagvedildiini, Roven Cevadov'un ise grevden alndn aklyordu.Daha Mart'n banda Nizami ilesi polis karakolunu ele geiren OMON birlikleri, iki polis memurunu da yaralamt. Bu arada Mahir Cevadov'un yakalanmas iin emir kartlm, evi sarlmt. Evi koruyan 40 OMON eleman polisle atmaya giriyor 8 kii yaralanyordu. Mahir Cevadov kendini koruyanlarla geri ekilirken kardei Roven Cevadov art resmen darbe yaptklarn cmle aleme duyuruyordu. Cevadov, kardeinin oyununa gelmi gerek br Karaba kahramanyd. En byk hatas Trkiye'ye fazla gvenmesiydi. Aliyevin hemen lkesine dnmesi Aliyev'i havalimannda uak yere inerken ldrmek isteyen darbecilerin plann bozmutu. Daha dorusu halk darbede Aliyevin ldrleceine inandrmak iin bu hikaye sonradan uydurulmutu. Aliyev hemen televizyonun karna kt. 15 Mart'da televizyondan halka seslenen Aliyev, Cevadovlara ieriden ve dardan destek verenleri Azerbaycan' datmaktan, kan dktrmekten vazgemeye aryordu. Aliyev'i ilk arayan Trk Bykeli Karamanolu idi. Cevadov ile Aliyev arasnda arabulucuk yapmak istiyordu. Hseynov darbesinde ( !) Cevadov ile Aliyev'in arasn bulan yine Karamanolu olmutu. Aliyev, Cevadov zerinde Karamanolu'nun byk etkisi olduunu biliyordu. Zaten Trk Dileri bu nemli grevi yine Karamanolu'na vermiti. Aliyev, Cevadov'un ne istediini renmek iin huzuruna kabul etti. nceleri Aliyev'in istifasn isteyen Cevadov sonra tavrn deitirmi Aliyev'den gcnn tannmasn, yani makam istiyordu. Aliyev, bu istenileni yaparsa otoriteyi kaybedeceini belirterek, taviz vermeye yanamyor, bir yandan da Cumhurbakan Demirel'le telefon mesaisini srdryordu. Aliyev, Cevadov'un defterinin drlmesi vaktinin geldiini de anlamt. Ankara Trk milliyetilii ile tannan Cevadov'u Elibey'i geri getirmek iin mi istiyordu? Bu phe Aliyev'in beynini kemiriyordu. Oysa Ankara, tam tersine lkeye yine Moskova yanls Hseynov ve Muttalibov'un getirilmesinden endie ediyordu. Bu nedenle Cevadov'u kilit adam olarak gryordu. Demirel- Karamanolu, Aliyev-Demirel grmelerine Tansu iller- Aliyev, Dileri Bakan Murat Karayaln - Karamanolu grmeleri de ekleniyordu. Amerikan ve ngiliz bykelileri Karamanolu vastasyla tavrlarn Aliyev'e ulatryor; taraf olmak istemiyorlard. Aliyev, isyanclarn kaytsz artsz teslim olmalar iin yapt ary televizyondan yinelerken, Nahvan'dan kendisine bal zel timi operasyon iin getiriyordu. Karamanolu-Aliyev grmeleri artk telefonla yaplyordu. Aliyev, isyanclarn beyaz bayrak sallayarak kmalar isteinin Cevadov'a ulamasn talep ediyordu. Darbecilerin telefonlar kesilmiti, tek balanty Karamanolu kurabiliyordu! Bir sonraki telefon grmesinde Aliyev Karamanolu'na nasl oluyor da Cevadov'la irtibat kurabildiklerini soruyordu. Cevadov'u destekleyen Trkiye, ona uydu telefonu vermiti. Aliyev bu noktada da otoritesini kaybetmi, bir zavall durumuna drlmt. Trkiye Aliyev'i koruyor muydu, yoksa darbeyi dzenleyen dolayl olarak Trkiye miydi? Aliyev bunu anlamaya alyordu. OMON elemanlarn silahlarn brakp teslim olmalar halinde af edileceklerini belirten Aliyev, 16 Mart'da bu vaatlerini yazl hale getiriyordu. OMON komutanlarndan ahmuradov ve yardmcs Ceferov'u kabul eden Aliyev, darbecileri ikna edemiyordu. Darbeciler lkede tek gcn kendileri olduunu vurguluyor ve lkeyi ynetmek iin Siyasi Konsey kurulmasn neriyorlard. Karamanolu'ya kzan Aliyev televizyon konumasnda Trkiye'yi de youn biimde eletiriyordu. Bykelinin Cevadovla uydudan grerek arabuluculuk yaptn Aliyev, televizyondam aklayarak darbede Trkiyenin eli olduunu resmen ima etti. Aliyev'e gre Ankara kendisini istemiyordu. Aliyev bu ikilem karsnda Trkiye'yi de yerin dibine vurmay ihmal etmiyordu. Halkn etrafnda toplanmasn isterken kulland argman, ' Trkiye bile beni satt ' idi. Ayn gn Cevadov kardelerin babas Bahtiyar Cevadov'un mektubu televizyondan okununca iin rengi ortaya kyordu. Baba Cevadov, Roven Cevadov'a, " Ferman beyleri, Tevfik beyleri dinleme. Onlarn ahsi karlarna uyma. Silahn brak devlete tabi ol. " diyordu. Mektupda belirtilen bu Tevfik beyin eski Dileri Bakan Tevfik Kasmov olduu aikard. Peki bu Ferman bey kimdi? Ferman Demirkol'un Trk vatanda olduunu bilmeyenler o gn renecekti. Aliyev'in Cevadovlara destek veren d gler dedii lkelerden biri Trkiye idi. Dieri ise Rusya. Ayaz Muttalibov'un Azerbaycan'da henz kesilemeyen ekonomik kollar darbeyi besliyordu. Rahim Gaziyev ve Suret 75

Hseynov'un silah ve uyuturucu paras darbecilere g sunuyordu. Rus istihbarat elini atee sokmayarak maa kullanyordu. Aliyev rejimini kendi muhalif vatandalaryla devirme yolunu tercih ediyordu. Nitekim bu durum daha sonra OMON'cularn verdii ifadelerde ortaya kacakt. Anlalamayan Trkiye nasl olurda karde lkede karde kan dktrrd? Trk istiharat MT ve Rus istihbarat ayn politika ve darbe evresinde nasl yuvalanrd? Aliyev, bunu zemiyordu. Aliyev sk sk televizyona karak halk bilgilendiriyor, destek istiyordu. Aliyev televizyon konumalarnda Trk bykelisi ile yapt telefon konumalarna deiniyor, Trkiye'nin darbedeki roln ima ediyordu. Sanki Azerbaycan cumhurbakanl ile Trk bykelilii arasnda srekli telefon irtibat kurulmutu. Bir telefon balantsda Trk Bykelilii ile isyanc Cevadov arasnda iliyordu. Aliyev isyanc Cevadovla direk irtibat kuramyor, bunu Karamanolu salyordu. Roven Cevadov'un talimat ile hareket eden OMON timi planlarn hayata geirmek iin drt paraya blnmt. Bu gler, Azerbaycan Cummhurbakanln ele geirerek Aliyev'i hapis etmekle grevlendirilmiti. Bir grup Meclis'i ele geirerecek bir grup ileri Bakanl'n, dier grupta devlet televizyonunu tutarak halka aklama yapacakt. 20 kiiden oluan OMON timleri evlerin atsna karak Roven Cevadov'un bulunduu karakolu koruyordu. Darbecilerin teslim olmayaca aa kmt. OMON'cular, 17 Mart'n gece yars Saat 2 :00'de ilk atei aan taraf oldu. 4 asker lm 5 kiide yaralanmt. Saat 4 sularnda atee gelen emir zerine balayan hkmet gleri sabah 9 00'da karakoldan beyaz bayrak sallandrlmas nedeniyle atei durduruyordu. Ancak daha sonra bar iin gelen iki askeri OMON'cularn ldrmesi sinirleri iyice germiti. Rvan Cevadov teslim olamaynca Azerbaycan'da tekrar karde kan dkld. Olaylar yakndan izleyen benimde can gvenliim kalmamt. Yanmda duran Rus gazeteci bir kaza kurununa kurban giderek mevta olurken, elimdeki fotoraf makinesinin deklanrne halen basmam herhalde mesleki bir refleks idi. Bir yandan len gazetecinin fotoraflarn ekerken, bir gzmde Cevadov'un kurun yamuruna tutulan karargahnda idi. Bu srada operasyon balam Cevadov'un kalesi teslim alnm ieriden sa kartlan OMON timi mensuplar bir bir otobse bindiriliyordu. Makinenin deklanrne basarken gnn fotorafn yakalandm sanyordum. Ancak bu sevincim kursanda kalacakt. ki koluma giren iki Azeri askeri, olay fotorafladm anlamt. Makine elimden alnrken, film annda yaklyordu. Cevadov ar yaralanmt. Hastaneye kaldrlan Cevadov resmi aklamaya gre kan kaybndan hayatn kaybediyordu. Ancak Cevadov'u tayan amblans birden yn deitirerek hastane yerine Gg Mescid'e ynelmesini fark eden tek kiiydim. Ambulansn tam arkasnda olanlar izlediimden habersizdiler. Cevadov, ambulansda ineyle ldrlmt. G Mescid gasillhanesine gtrlen cesedi son gren bendim. Frsatdan istifade eden OMON 'cular yandaki okula sarkarak kamaya balad, geriye kalanlar ise elleri havada saat 11 : 40'da teslim oluyordu. 400 kii karakoldan ve Bozkurt Partisi karargahndan o gn gzaltna alnmt. Aliyev, Cevadovlar Ayaz Muttalibov, Suret Hseynov ve Rahim Gaziyev'in desteklediini sylyor, Halk Cephesi ve Bozkurt Partisini suluyordu. Aliyev, Moskova'da saklanan bu sulular aralarndaki hukuk anlamasna gre iade edilmesini talep ediyor, lkede olaanst hal ilan ederek darbecilere destek verenlerden tamamen lkenin temizlenmesini istiyordu. Sivillerin youn biimde yaad bir mekanda geen karde atmasnn sivil madurlarda vard. 11 yanda kaza kurunu ile can veren Nubarda onlardan biriydi. Pencereden giren tek kurun alnna isabet etmi, orackta hayata gzlerini yummutu. Nubar, 5 gn sonra ' bahar kz ' olacakt. Her Nevruz bayramnda her okuldan en baarl bir kz renci bahar kz seilir, en gzel kyafetlerini giyerek kutlamalar srasnda dansederdi. Nubar, bahar kz olamamt. Azerbaycan'n baharda karde kanyla kararmt. Nevruz bayram yasa dnmt, kimsenin iinden oynamak, elenmek, Nevruz oyunlar ile enlenmek gelmiyordu. Darbeden sonra ortalk sakinleince Aliyev'i ilk ziyaret edenlerden biri Ankara'nn talimat zerine yine Trk Bykelisi Karamanolu idi. Darbeye Trkiye'nin ve MT'in adnn karmas Ankara'y derinden yaralamt, Trk kamuoyu alkalanyordu. Cevadov karargahndan kan belgeler, iki Trk vatandann darbe giriimine kartn gsteriyordu. Bu haber o sralarda Ankara-Bak arasnda bomba etkisi meydana getiriyor, souk bir rzgr estiriyordu. Azerbaycan Parlamentosunun hukuk danman Azeri kkenli Trk vatanda Do. Dr. Ferman Demirkol aranmaya balanmt. likisi tesbit edilen Bak'de Mercedes yedek 76

para dkkan altran i adam Kenan Grel ise hemen tutuklanmt. 12 Eyll 1980 darbesinden sonra Trkiye'den kap Avusturya'ya yerleen orann vatandalna geen Grel, daha sonra yerletii Antalya'da Elibey'le tanm ve bir sre sonra Azerbaycan'a giderek buraya yerlemiti. Grel'e kzn veren Cevadov, bir Trkle akraba olmasnn avantajn kullanmt. Trkiye'nin komployu nasl Aliyev'den nce farkettii de ortaya kmt. Demirkol, Bak Devlet niversitesinde grnrde retim yesi idi, ama asl grevi MT mensubu olarak TKA diplomatik dokunulmazlnda Trkiye hesabna casusluk yapmakt. Aliyev bu durum zerine Trkiyeye ksmt. Demirkol'u polis Bak'de bulamyordu. Demirkol'un bir Trk diplomatn korumas altnda olduunu renen Azeri gvenlik birimleri Trk Eitim Mavirliiin kuatm ve iereyi izinsiz operasyon yapmt. Ortada byk bir skandal sz konusu idi. Diplomatik kurallar aan Azeri gvenlik birimleri elleri bo dnmt. nk Demirkol baka yerdeydi. Demirkol, diplomatik dokunulmazl olan Bak Bykeliliinin Din Maviri Abdlkadir Sezgin'in evinde saklanyordu. Sezgin ile Demirkol darbeden iki ay nce birlikte vakf kurmu 1000 Azeri rencisine ayda 10 dolar burs vererek kendilerine balamakla meguld. Ayrca Din Mavirlii odasnda mukim stratejik aratrmalar merkezi kurmulard. Bu merkez Azeri istihbaratnn yapt soruturmaya gre darbecilere akl hocal yapyordu. Aliyev, Trk Bykeliliini arayarak sulu olduu ortaya kan Demirkol'u istiyordu. Karamanolu- Demirel grmesinin ardndan Demirel Aliyev'i arayarak tarihi geecek tasallut giriimi yapyordu. " Demirkol'u sorgulamadan bize teslim edin, gerekeni yaparz. " Aliyev, Trk Bykeli Karamanolu'nu da artk istemiyordu. Demirkol ve darbe ile ilintili olduu tesbit edilen Din Maviri Abdulkadir Sezgin'de kara listedeydi. Demirel'den Karamanolu'nun grevden alnma talebinde bulunmu ve istei Demirkol'un teslimi karl yerine getirileceine dair gvence alnmt. 1995 ylnda souk bir Mays gn Bak Bine havaliman pistine Gulfstream marka kk bir uak yanayordu. Trkiye cumhurbakanna ayrlm uakta T.C. harfleri dikkat ekiyordu. Uakta iki pilot ve bir yolcu vard, nemli misafirleri gtrmeye gelmilerdi. Ankara'dan gelen dnemin Babakan Mstear Ali Naci Tuncer ve MT Daire Bakan Yaln Ertan paketleri teslim almaya gelmiti. Uaa binenlerden biri istenmeyen adam ilan edilen , bir gn nce Aliyev'le veda grmesini yapan Trk Bykeli Altan Karamanolu, dieri darbe giriiminin Trk mimar MT mensubu Ferman Demirkol'dan bakas deildi. Gizli operasyon havalimannda bulunan Azerbaycan'n ilk zel televizyonu Azerbaycan News Service'nin kameralarna yakalannca ac gerek kamuoyuna yansyordu. Demirkol apar topar sorgulanmadan karlm, Aliyev kendisine ynelik darbe dzenleyen Trk istihbaratnn ok deerli bilgiler tadn ve iin gerek yzn aydnlatacan bile bile teslim etmiti. Aliyev darbeden yl sonra 26 ubat 1998'de Kanal D'de yaymlanan Arena programnda Uur Dndar ve Haluk ahin'in sorularn cevaplarken darbe giriimine de k tutuyordu. Bak'ye sokulan uydu telefonlardan biri darbeye karan Kenan Grel'in elinde ele geirilmiti. Bu uydular aslnda een lider Cevher Dudayeve alnm ve paras babakanlk rtl deneinden tahsil edilmiti. Karamanolunun Cevadov ile konuma yaparken kulland uydu telefnlar Grelin odasnda yannda bulunmutu. Darbecileren dnemin babakan Tansu iller ile irtibat halinde olduunu ne sren Aliyev unlar sylyordu: " Darbeci Cevadov Trkiye'den getirilen bir uydu telefonu ile srekli haberleti. O zamanlar ben daha uydu telefonunun ne olduunu bilmiyordum. Bende bile uydu telefonu yoktu. OMON karargahndaki uydu telefonu ile Ferman Demirkol, Trkiye babakan ile danyordu. Darbeyi dzenleyenler Trkiye ile temas halindeydi. Trkiye para ve tehizat yardm yapt. Trk eli Karamanolu ve MT grevlisi Erturul Gven'de bu darbe giriimini destekledi. Demirkol'un darbe sonras uygulanmak zere bir anayasa hazarladn ileri sren Aliyev, darbe baarl olsayda Demirkol'un cumhurbakan yardmcs olacan belirtiyordu. Demirkol'u Demirel'in ricas ile gnderdiini, ancak piman olduunu belirten Aliyev, sulu olan Demirkol'un sorgulanmas halinde ok eylerin renilebileceini ifade ediyordu. Ancak iin ilgin taraf MT Mstear enkal Atasaun, daha sonra yapt aklamada Ferman Demirkol diye bir elemanlarnn olmadn duyuracakt! Klasik bir yaland. Kutlu Sava'n mehur Susurluk raporuna olay yle yansmt: "Darbe, Azerbaycan'n karklndan kaynaklanm, Ayvaz Gkdemir'in zmni destei salanarak, Acar Okan, Kamil Yceoral'n 77

Trkiye'den katks ile Azerbaycan eski Cumhurbakan Ayaz Muttalibov, eski Babakan Suret Hseyinov, Omon birlikleri kumandan Ruen Cevadov ve Elibey'in itirakiyle yaplacak ihtilal, Azerbaycan'daki Trk grevlilerinden MT Bak Temsilcisi Erturul Gven'in, TKA grevlisi Ferman Demirkol'un ve Din Hizmetleri Maviri Abdlkadir Sezgin'in ihmali, kusuru veya tertibi ile olumutur. MT ise 10 mart 1995 de gelimeleri haber alm, Sn. Cumhurbakan vastasyle Haydar Aliyev ikaz edilmitir." GEREK NEDEN PETROL VE UYUTURUCU Azerbaycan gvenlik birimlerinin darbe ile ilgili Azerbaycan'daki tm Trkler'i kapsayan erevede yapt aratrmalar ipular vermeye balamt. Trkiye'de Susurluk kazasndan sonra kurulan Susurluk Komisyonu raporu ve Babakanlk Tefti Kurulu raporunu yazan Kutlu Sava, darbe ile ilgili baz dorular yakalamt. Ama ortada bir devlet srr vard. Raporlardan lkeler arasndaki ilikileri zedeler gerekesiyle Azerbaycan darbesine ilikin bilgiler kartld. Tm bilgi ve duyumlar Azerbaycan'daki darbeyi Mehmet zbay kod adl Abdullah atl ve Emniyet zel Tim Genel Mdr brahim ahin'in organize ettiini gsteriyordu. Azeri Gvenlik birimlerini bu ikilinin ve MT'e alan baz isimlerin lkeye yapt giri klar ve kimlerle grtklerini belgelemiti. brahim ahin, 1994'den itibaren darbe amacyla Bak'ye vizesiz yeil pasaportu ile gelmi gitmiti. atl'nn ise eitli zaman dilimlerinde defalarca Bak'ye geldiini belirtiliyordu. Ayrca Abdullah Argun etin adl tetiki olarak kullanlan ve zaman zaman MT'e alan kontr-gerilla eleman Mahir Cevadov'un ekibi ile Gence'de askerleri eitmiti. Blgenin uyuturucu ticaretinin denetimi ellerinde bulunduran Cevadov kardelerle Trk ete ve istihbaratlarnn kirli ilikileri Azeri raporlarnda bir bir ortaya kartlyordu. Peki bu yetkiyi kimden alyorlard? Ankara'y ynlendiren kimlerdi? Aysbergin yznde gzken atl ve ahin'in arkasnda kimler vard? Azerbaycan'n Tovuz eski emniyet mdr yarbay Novruz Hasan Bozalganl, "ah-Mat" adl kitabnda Merhum MHP lideri Alparslan Trke'in talimatyla gerilla sava vermek iin zel bir komando eitim kamp kurulduunu aklamt. Bu ekip, darbecilerle beraber almt. Emekli yarbay Novruz Hasan Bozalganl, kitabnda darbeyle ilgili ilgin anekdotlara yer veriyordu. Bozalganl, Azerbaycan'da askeri faaliyetlerde bulunan lkclerle ilikilerini de anlatyordu. Aliyev'e kar darbe giriiminde bulunan Azerbaycan zel Birlikler(OMON) Komutan Ruen Cevadov hakknda ilgin anekdotlara yer veren Bozalganl, Trkiye'den gelen lkclerin kurduklar eitim kamplarnda yetitirilen timlerin Ermenistan ilerinde gerekletirdikleri operasyonlara yer veriyordu. Operasyonlarda baz lkclerin hayatn kaybettiini belirtiyordu. Darbeden 1 yl kadar nce Bak'de Trkiye'den gelen rfan zcan, Mustafa Yenieker ve lk Ocaklar Genel Bakan Atila Kaya ile tantklarn anlatan Bozalganl, "Atilla ile biraz dolatktan sonra Gence'ye doru yola ktk. Onun kkeni de Genceli olduu iin maksadm ona Gence'yi gstermekti. Atilla, Alparslan Trkein talimatyla Azerbaycana geldiini, Karaba sava iin Azerbaycanl ve Trk dnyasnn eitli blgelerinden gelecek genleri savaa eitmek maksadyla burada olduklarn syledi. Konumamz esnasnda onun iki aydr Azerbaycanda olduunu anladk. Hatta Elibey'le grerek maksatlarn anlatm ve onayn almt. Yalnz bu geen sre zarfnda uygun bir eitim alan bulunamam. Mustafa Yenieker de "Biz buraya dinlenmeye deil savamaya geldik' diyerek Trkiye'ye dnm, onlar ise biraz daha beklemeyi kararlatrmlard. Hemen arabay ters yne evirdik. Atilla 'nereye gidiyoruz' dediinde, 'stediiniz eitim alanna, uygun bir yere' diyerek onu Tovuz'un krk kilometre dnda dalarn arasnda, ormanlk arazinin iindeki Sovyetler dneminden kalma 'izcilik' kampna getirdim. Atilla arabadan inerek dalara, ormana ve binaya bakarak, 'Aabey buras ideal bir eitim alan' dedi. Binalar gezdik. Uzun sredir kullanlmad iin ok ypranm ve kullanlamaz haldeydi. Atilla 'Yaplacak ok i var' dediinde, 'Siz kararnz verin ben gereini yaparm' dedim. Atilla kararn oktan vermiti, yine de 'rfan bakan gelip bir baksn' dedi. Bozalganl, Tovuz'daki kampn kuruluunu yle anlatyordu: "Atilla Kaya Bak'ye dnd ve birka gn sonra rfan Beyle beraber geldiler. rfan da bu kamp ok beenmiti. Kamp Azerbaycan-Ermenistan snrna ok yakn bir yerdeydi. Yani yryerek savan olduu yere ulamak mmknd. rfan ve Atilla, Babua bilgi vermek, bu kampa genleri davet etmek iin yeniden Bak'ye dndler. Birka gn iinde 78

kampn elektrik ve doal gaz hattn mutfan yatak odalarn ve baka ilerini tamamladm. Daha sonra rfan ve Atilla beraberindeki arkadalar Tovuz'a geldiler. Yaklak 25 kiiydiler. Sekizi Azerbaycan Halk cephesi yeleri, geri kalanlarsa Trkiye'den gelmilerdi. Bu genlerin says yava yava artacak, eitmen olarak grevli Hamit ve Yusuf Hocalar daha sonra kampa katlacaklard. Kar yamur demeden gnlerce ormanlk arazide komando eitimi yapyorlar, ara sra takviye g olarak sava blgesine gidiyorlard. Bense emniyet mdrnden daha ok genlerin komutan gibiydim." Bozulganl, MHP lideri merhum Alpaslan Trke'in Karaba sorununu zmnde ciddi rol alabilecei gerekesiyle Tovuz'da bir alayn kurulmas iin emekli tank binba Seyfi ve stemen Ahmet beyi grevlendirdiini belirterek, Elibey'in de bu fikri onayladn ifade ediyordu. Ceyrangl'de kurulan alay kampnda eitim grecek 2000 askerin 500'nn Trkiyeli lkclerden tekil edileceini syleyen Bozalgan,"1500' ise Halk Cephesi ve Msavat partilerinden katlacak olan genler olacakt. Bu genler teker teker seilecek hem fiziken hem de fikren komando eitimine uygun genler olacakt. Seyfi bana 'Bana 6 ay lazm, 6 aydan sonra Karaba benden isteyebilirsin' dediinde sanki dnyalar benim olmutu" diyor. Kitapta ayrca Bak'de hov Taburu'nun kurulmasndan sonra eitim iin Trkiye'den Yusuf Arpack'n grevlendirildiini de ekliyor Bozalganl. Tovuz'daki kampn eitmenlerinden Binba Seyfi Bey'in hayatn kaybetmiti. zel Birlik(OMON) komutan Ruen Cevadov ile Trkiye'de zel Harekat Bakan Vekili brahim ahin'i Hamit Bey'in tantrdn belirten Bozalganl, PKK'nn Azerbaycan'daki faaliyetlerini nlemek iin ibirlii yaptklarn da anlatyordu. "Abdullah atl'y son kez Aksaray'daki Avrasya Restoran'da o mehur snnet dnnde gren Bozulgan unlar kaydedeiyordu: brahim ahin masaya geldi, kucaklatk. En son Bak'de grmtk. Fotorafy ard. Ellerimizi birbirimizin omuzuna atarak fotoraf ektirdik. Sonradan bu fotoraf btn Trkiye yazl ve grsel basnnda yer alacak ve brahim ahin'le fotoraf ekilen beni atl diye takdim edeceklerdi. Baz medya kurulular fotorafn altna 'brahim ahin TBMM Susurluk Komisyonu'na verdii ifadede atl'y tanmadn sylyor. Ancak fotofrafta atl ile ne kadar samimi gzkyor' diyeceklerdi. Bu fotorafmz bir gn sonra Akam gazetesinde yaynland. Fotoraf eken muhabir de yanlmt.Fotorafmz Susurluk Olay'ndan sonra basn organlarna datlmt. brahim Bey beni oyuna davet ediyordu. Oynayanlardan tandk bir yze tesadf ettim. Benim iin kahramanlk sembol olan atl'yd. Salonda olduumu gren atl, Azeri oyun havalar aldrmt. Dnyann neresinde olursa olsun bir kar Trk topra iin ehit olmaya hazr olan bu iki kahramanla oynamaktan gurur duyuyordum. Trk dnyasnn bu iki dev ismi bu dava iin balarna geleceklerden habersizce oynuyorlard. Pusuda bekleyen kt niyetliler flalarn patlatp resimleri deerli belge olarak saklayacaklard. O geceden sonra Nevehir'deki Trk bayrana sarl tabutunu grdm atl'nn. Susurlukularn Azerbaycan maceras byle balamt. Darbe, DYP Bakan Tansu iller'in babakanl dnemine rastlyordu. Devlet Bakan Ayvaz Gkdemir'in operasyonu ynlendirdiini raporlarna geiren Azeri istihbaratlar, Ankara'ya Elibeyci, Trk raporlar vererek Aliyev'in devrilmesini tavsiye edenleri de bulmulard. MT iindeki lkc kanat Aliyev'in devrilmesinin Trkiye'nin petrol ve blgedeki karlar gerei olduunu belirtmi, Moskova yanls Aliyev'in mutlaka siyasi mevta haline getirilmesini nermiti. iller'e rapor sunan eski asker ve istihbarat Kamil Yceoral ve Babakanlk Maviri Yasin Aslan, darbenin akl hocas olarak grlyordu. iller, bunun zerine rtl denekten darbe iin bte ayrm, koordineyi Ayvaz Gkdemir'e vermiti. 500 milyarlk rtl denek harcamalar ile ilgili hesap vermekten kaan iller, " Aklarsam Trkiye'nin ba blgede belaya girer. " diyordu. Azerbaycan'daki darbe srasnda kullanlacak teknik ara ve silahlar iin ise een Lider Cevher Dudayev kullanlyordu. Orta Asya ile ok youn politik ilikilere giren, daha sonra Trk Federasyonu bakanlna getirilecek Musa Serdar elebi, eenlere rtl denekten yaplan yardm gtrmekle vazifelendiriliyordu. Darbe iin Aliyev'in petroln Trkiye'den gemesine kar kmas ve ilk petrol anlamasnda TPAO'ya sadece yzde 1.75 pay vermesi gereke gsteriliyordu. Aliyev'e darbe giriiminin gerek nedeni petroln yan sra uyuturucuydu. Blgedeki uyuturucu ticaretinin Azerbaycan'daki radikal , muhalif OMON etrafndaki gleri palazlandrmas ve ynetimde kontroln gittike bu glerin eline gemesi Aliyev'i endielendiriyordu. Bu glerin Trkiye'den eski milliyeti. mafya ile ilikili stelik MT'i elemanlar tarafndan desteklenmesi Aliyev'in lkedeki otoritesini derinden 79

sarsyordu. Aliyev, Elibey dneminde Trk derin devletinin faaliyetlerinden haberdard. 3 Kasm 1996'da meydana gelen Susurluk kazas sonrasnda Trk kamuoyunda yaplan tartmalar yakndan takip ediyordu. Abdullah atl'nn darbedeki roln ilk defa bu vesileyle reniyor, Ankara'dan bilgi istiyordu. Bu konudaki sorular Aliyev, ' bilmiyorum ' diye cevaplyordu. 1980 ncesi en kanl eylemlerine karan, 'Susurluk etesi'nin kilit ismi Haluk Krc, 9 Ocak'ta stanbul Kurtky'de yakalandktan sonra, drt gn sorguland Organize Sular ve Silah Kaaklk ubesi'nde polise nemli bilgiler verince gzler Krc'ya evrildi. Gzaltndayken 'lm orucuna' baladn, susma hakkn kullanacan syleyen Krc son gece 'zlmt'. Krc, vermi olduu ifade de, Abdullah atl - Ebulfeyz likisini de anlatmt. Krc, 'zld' gecenin sabahnda, 13 Ocak 1999 aramba gn DGM savcsna ifade verdi, mahkemeye karld ve gyabi tutuklama karar vicahiye evrilerek cezaevine gnderildi. imdi Eskiehir Cezaevi'nde olan 'Susurluk'un karakutusu' Krc, baka hibir davadan ceza almasa bile 60 yl hapis yatacakt. Krc'nn 31 sayfalk polis ifadesinde 'ete' ilikilerine k tutabilecek birbirinden ilgin bilgiler yer alyordu. Krc'nn ifadelerinde yurtd operasyonlar ve devlet adamlar ile ilikilerde irdeleniyordu. Haluk Krc'nn Emniyet'deki ifadesinde , Abdullah atl - Ebulfeyz likisi ile ilgili unlar anlatt: '' 1993 ierisinde Azerbaycan Cumhurbakan Elibey'in danman eski MHP stanbul il bakanlarndan Nihat etinkaya, atl ile iki defa grt. Elibey'in etrafnda bulunan gcn organize edilmesi iin atl'ya teklif getirdi. Elibey, Trkiye'ye geldiinde havaalannda atl ile yz yze grt. Bir sre sonra Elibey iktidardan uzaklatrld. atl, Azerbaycan'a gitmedi, bunun dnda atl'nn Azerbaycan'a gidip gitmediini bilmiyorum. '' Elibey, daha nce yapt aklama'da atl ile Mehmet zbay kimlii ile cumhurbakanlnda bir defa grtn, atl'nn Karaba savanda dmek istediini, onunda atl'ya ' ordumuzu eitmeye yardmc ol , daha iyi olur ' diye cevap verdiini ifade etmiti. Aliyev, eski bir istihbarat olarak dnya leinde uyuturucu ticaretinin CIA ve eski KBG mensuplarnn denetiminde olduunu biliyordu. Azerbaycan'n i ilerine karan ve kendisini istemeyen Trk kontr-gerillas sadece taerondu. Abdullah atl'lar ABD'nin Trkiye'nin kriz blgelerine mdahele etmesi iin kulland bir g aletinden baka bir ey deildi. atl'nn yan sra Alaaddin akc'da bu uzantnn bir parasyd. ABD'nin NATO yesi lkelerde kurdurduu operasyon timleri atllardan oluuyordu. NATO yoksa Azerbaycan'da da etkinliini artrmak iin yerli bir Gladio rgt kurdurmutu. Dorusu OMON timi bunun iin biilmi kaftand. OMON'un Trk milliyeti kadrolarn Trk Gladiosu eitiyordu. CIA, Aliyev'e darbe yaparken MT'i taeron olarak kullanmaktan ekinmemiti. Baarzszla mahkum darbe MTe ihale edilmi ve sonuta Trkiye gzden derek ABDnin yldz parlamt. Ankara'da atllar, akclar iller gibi siyasetin kayman yiyenler ve perde arkasnda Mehmet Aar gibi derin devletin gl isimleri koruyordu. Kaybeden Trkiye olmutu. Aliyev, birbirleri ile srekli elien atma halinde bulunan Trkiye'nin derin devletinin kadrine uramt. Cumhurbakan Demirel, kart glerden bilgi alarak son anda komployu haber vermiti. Demirel, darbenin baarszla mahkum edilmi bir darbe olduunu hemen anlayacak kadar tecrbe sahibiydi. Devletin tepesine kanlar, devletin yasa d operasyonlarda kulland kirli eller ile tanyor; ama hi bir zaman engelleyemiyordu. Devlet sa elle, sola kar operasyonlar, sol el ile saa kar operasyonlar dzenliyordu. Trkiye, Azerbaycan darbesinde olduu gibi klyor, mafya ve gladio gleniyordu. Cumhurbakan Demirel, daha sonra defa babakan olacak Mesut Ylmaz, Tansu iller, Aliyev'den byle bir darbe giriimine Trkiye'nin fiilen kartrld iin defalarca zr dileyeceklerdi. Aliyev, bu darbeyi hi unutamayacak, her frsatda gndeme getirerek siyasi rant haline getirecekti. Aslnda Aliyev bandan beri darbe olayna hakimdi, yaknndaki deneyimli istihbarat elemanlarndan bilgiye zamannda alm, durumu kendi lehine ustalkla evirmiti. Bu tesbitlerde bulunan Babakanlk Tefti Kurulu Bakan Kutlu Sava, darbe olay iin ' Bir Komedi ' tanmlamasn yapmt. smi geen Trk yetkililerin hepsini bu olayda sulu sandelyesine oturtan Sava'n verdii rapora kar kurumu MTdi.. MT Mstear enkal Aatasaun, sadece ' Bir Komedi ' kelimesine itiraz ediyordu. Bak darbesinde rezil olan Trk kadrolar hi bir zaman burunlarndan kl aldrmayarak byk bir enaniyet rnei sergilemeyi srdreceklerdi. 80

Rus yanls Azeri odaklar, uzun sre Azerbaycan'da Trkiye'nin petrol iin Aliyev'i devirmek istediini stp stp temcit pilav gibi dikkatlere sunacakt. Trkiye aleyhine propaganda yapan Rus istihbarat Ankara'nn bu gafn ok iyi kullanyordu. Aliyev, Trkiye'nin Azeri halk zerindeki olumlu imajn bu darbe giriimini sk sk dile getirerek zedeleyecek, lkesinde tam otorite kullanmak namna bir malzeme olarak kullanacakt. Aliyev, halkna " Trkiye bile beni devirmek istedi " diyerek etrafnda kenetlenmelerini isteyecek; Trk vatandalar darbe dzenleyen bir lkenin zanllar olarak Azerbaycan'da balar nde dolaacakt. Aliyev ayn taktii Rusya'ya kar da kulland. 16 Austos 1995'de Aliyev, kendisine ynelik baka bir darbe giriiminde bulunulduunu aklyordu. Bu defa Rusya kaynakl bir darbe plan yaplmt. Moskova yanls eski Azerbaycan cumhurbakanz Ayaz Muttalibov destekli yeni darbe teebbse Azeri ordusunda bir cunta tarafndan desteklenmiti. Genelkurmay eski bakan General ahin Musayev, Savunma eski Bakan yardmcs General Vahit Musayev ve dier bakan yardmcs Rafik Aayev'den oluan darbe ekibinin giriimini sonusuz kalmt. Ruslarda, Trkler gibi Aliyev lkesinde darbeci olarak anlyordu. RANDAN DARBE GRM Dier isyanc Mahir Cevadov ise yurt dna kaarak tehdit olmay srdrecekti. Avusturya'dan siyasi snma hakk alan Cevadov 3 yl sonra Tahran'a geerek OPON partisini kuracak ve Aliyev'i devirmek iin giriimlerini buradan srdrecekti. ran istihbarat SAVAMA kendisine ak destek veriyor ve ran'da bir kale tahsis ediyordu. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'e 17 Mart 1995'de darbe dzenleyen baz Trk yetkililerinde iinde bulunduu ekip , Aliyev'in ABD'de by-pass olmasndan sonra fazla yaamayaca midine kaplmt. 1999'un yaz aylarnda Aliyev'i askeri bir darbe ile indirme hazrl start almt. Trk tarafndan yine iin organizesinde Babakanlk Mavirleri ve MT'den malum baz kesimlerin olduu iddia ediliyordu. Hedefleri Aliyev'in yerine Elibey'i getirmekti, sonrasn kendileri de bilmiyorlard.... 1995 darbesinde ldrlen Rovan Cevadov'un kamay baaran kardei Mahir Cevadov, 1998-1999 arasnda yaklak bir yl sresince Tahran'da askeri eitimde dahil hazrlklarn tamamlad. SAVAMA ile ortak hazrlanan senaryo yleydi : " Mahir Cevadov, ilk nce Ermeni igali altndaki ran'la snr Azeri topraklarna gei yaparak szde buraya Ermeni igalinden kurtaracak. Bu durum Azeri kamuoyuna, 'Topraklarmz Aliyev kurtaramad, Cevadov kurtard ' propagandas ile yaylacakt. Bundan sonra Aliyev'in salk durumu ortaya atlarak istifas iin bask yaplacakt. Aliyev'in Karaba iin Ermenilere ortak devletin kabulu konusunda taviz verdii tezi belgelerle gndeme getirilecekti. NATO'nun 1999 Nisan'nda yaplan Washington zirvesinde byle bir iddia gndeme geldi. Bylece yaantsndan memnun olmayan halkn ve gmenlerin galayana gelmesi salanacakt. Cevadov'un Bak'ye kahraman gibi arlacakt. Gerekirse askerleri ile Bak'ye yryecek , kar konursa kan aktlacakt. Karaba konusu Azerbaycan'da iktidar deiikliinde srekli kullanlan bir unsur haline gelmiti. Plann ileri aamasnda Elibey'in, Aliyev'in istifa etmek zorunda braklmasndan sonra yaplacak seimle iktidara getirilmesinden sonra Cevadov'un safd edilmesi de bulunuyordu. Cevadov'un kafas fazla almyordu,, ama illegal amalarn yerine getirilmesi iin kullanlmaya ak ideal bir isimdi. Bu darbe plan daha nce ABD'de yaayan Aliyev'in dlad Azerbaycan Meclis Bakan Resul Guliyev'le birlikte hazrlanmt, ancak Cevadov'la Guliyev anlaamamt. Nisan 1996'da Meclis bakanl grevinden hasta olduu gerekesiyle ayrlan Guliyev Aliyevle el skarak vedalamt. Guliyev'de Azeri temayllerine gre lider topraktand, yani Nahvanlyd. Aliyev, onu gnderirken byk hizmetleri olduunu sylemeyi ihmal etmemiti. Guliyev'in Miami, Antalya, Roma ve New York'ta evleri olduunu bilmeyen yoktu. Sovyet dneminden itibaren 2 milyar dolara yakn paray yurt dna karabilmi ender ahsiyetlerdendi. Guliyev iyi bir hrszd! Devletten soyduu paralarla bir g imperatorluu kurmu evresini iyi beslemiti. Bu nedenle Azerbaycan Demokratlar Partisi Bakan Serdar Celalolu, Guliyev hakknda 43 milyon dolar devlet maln zimmetine para geirdii iin mahkumiyet karar verildii zaman bile desteklemiti. Guliyev, milletvekilliinden kartlp, ikamet etitii ABD'den iadesi istenmiti. Ama bu olduka zordu. Zaten Azatlk radyosunun Azeri blmnden gn ar Azerbaycan'a ynelik konumalar 81

yapyor, demeler veriyor, Azeri basnnda arz endam ediyordu. Ancak Guliyev, Aliyev'in bedeni ortada iken darbelerin baarya kavuamyacan bilecek kadar akllyd. Guliyev, Bak'ye dndnde Aliyev orada olmamalyd. Halk onu kurtarc gibi karlamalyd. Ancak Ankara'dan destek arayan Guliyev, destek bulamamt. Plann rk olduu bandaki adamdan (Yasin Aslan) belliydi. Dikkate almadklar realiteler unlard : 1- Azerbaycan'da muhalefet bu kadar gl deildi. Gl olan muhalefet grupta Elibey'in bakan olduu AHCP deil, sa Kamber'in bakan olduu Msavat partisiydi. Esasen ayn izgide olan iki parti zaten aralarnda anlaamyordu. 2- Aliyev'in salk durumu sanlan kadar kt deildi. stelik ne olursa olsun istifa etmezdi. Aliyev'in kendi kadrolarnn ona ihanet edeceini iddia edilmesine karn, bu byk oranda realite deildi. Halkta sesini karmaz, sessiz kalrd. 3- Bak'deki Trk bykelilii 1995'deki gafn yapmaz, hi bir bykelilik ve Trk askeri personel bu giriime destek vermezdi. Yine de byle bir teebbsde Trkiye'nin adn bu bir ka isim kirletebilirdi. Veya baz isimler kartrlmak istenebilirdi. 1995'teki darbe, bir iddiaya gre CIA rnyd ve baarszla mahkum olacak ekilde tasarlanmt; MTe ihale edilmiti. Bu darbe olayndan Trkiyeliler olarak en temiz kan Fethullah Glen camias olmutu. Bu konuda Trkiye'den kimlerin temiz ktn eski Dileri Bakan Hasan Hasanov, bakan iken Bak Bykelisi Faruk Loolu yanmda havaalnnda Dileri Bakan smail Cemi beklerken 1998de yzme sylemiti. Azeri istihbarat olduka aykt ve her eyin bilincinde idi. Trkler artk oyunu gelmezdi. 4Mahir Cevadov'un askeri gc ok byk deildi. Azeri ordusuda eskiden olduu gibi gsz vaziyetde bulunmuyordu. Kolayca bastrlabilecek byle bir giriime Azeri ordusu, istihbarat ve polisininde destek vermesi gerekirdi ki, bunun mmkn klnmas dtan mdahale ile ok zor grlyordu. 5- Daha nce karde kan dklmesine rza gstermeyen Elibey'in stelik birinci dman ilan ettii ran istihbarat ile birlikte askeri darbe yapacan iddia etmek gln olmaktanda te bir topya idi. Aliyevi devirme peinde olan Trkiye ekibinin bandaki Babakan Maviri Yasin Aslan'a darbe planna bana anlatnca bu gerekeleri sralayarak uyardm. Elibey'i yeni bir maceraya srkleyerek Trkjiye'nin adn batrmamasn istedim. Cevab tam bir derin istihbarat niteliinde pikindi: Sen karma. Gazetecisin gazeteciliini yap. Elibey gleniyor. Halk, Aliyev'i istemiyor. lke bir sosyal patlamann eiinde. Aliyev, Ermeni ve Yezidi Krd karm bir pitir. Hele bir lsn, 1978'de yazd Bolevizm Urunda Mert Mbariz kitabn Trke yaynlatacam. Herkes onun, Azerileri 1918'de katleden Ermeni amuyan nasl kahraman olarak grdn grecek, Ermeni kan tadn itiraf ettii satrlar okuyacak. Hem sen Fethullahsn deil mi? Greceksin Fethullah Glen'in defterini de nasl dreceiz. 28 ubat srecinde babakanlk Kriz Merkezi Bakan ad altnda resmen babakann yetkilerini kullanan emekli generalin 6 ay yardmcln yapan Aslan, Deli Yrek dizisindeki istihbarat Turgayn sanki kopyasyd. Derin devletin darbe operatr ile mantk kurallar erevesinde konumak imkanszd. Ona sadece, ' defter drmek Allah'a aittir; Allah'n inayetiyle yryenlerin defterini drmek istersen sizin gibilerin defteri drlr' demekle yetindim. Bu restlememizi duyan biri Azeri, dieri Trkmen kkenli Trk vatanda kar-koca, daha sonra beni uzun yaamak istiyorsan, kendine dikkat et Faruk diyerek uyard. Aslan, ABD Kongresi'nin Sovyetleri psikolojik olarak ypratmak iin kurduu Azatlk Radyosunda 7 yl almt. Seluk niversitesi ngilizce retmenlii mezunuydu, ancak hi retmenlik yapmam, tercman olarak almt. Azerbaycan darbelerini MT adna m, yoksa CIA adna m organize ettii mehuld. Idrl Azeri kkenli bir milliyetiydi. 10'dan fazla kitabn yazaryd. Derin devletin darbe senaryolarn hazrlyordu. Trk dnyasnn tm muhalif isimlerinin yakn dostuydu. Babakana en fazla rapor sunan ender, alkan Babakanlk mavirlerinden biriydi. ou emekli diplomat, asker 114 adet babakanlk maviri bankomatik memurluu yaparken Aslan, harl harl her konuda raporlar sunuyordu. Trk ordusu,, Aliyev'e sahip kyor, derin darbecileri zararl gryordu. Eski darbe operatr Kamil Yceoral gibi askeriden gelen bir darbeci bu sralarda Blent Akarcal'nn Trk Demokrasi Vakf'nda Rusya Aratrmalar Enstits bakanln yapyordu. Akarcal, Rusca bilen eime sekreterlik nermeseydi bu eski darbecinin ne yaptndan habersiz kalacaktm. Dier emekli darbeciler TRT Radyosu Azeri ve Farsca blm kadrosunda bankomatikten maalarn alarak kzakta bekliyordu. Bir ksm ise 144 adetlik 82

babakanlk maviri kadrosunda bankamatikten maa almaya devam ediyordu. Darbeci Bykeli Karamanolu, merkezde ksa sre kzakta bekledikten sonra Litvanya bykelisi olarak dllendirilmiti. Engin Alan, zel Kuvvetler Komutan olmu ve PKK elebasn Kenya'dan getiren operasyonu yneterek epey skse yapmt. Abdulkadir Sezgin, Diyanet leri Bakanl Bamfettii olarak mkafatlandrlmt. Ferman Demirkol ve Erturul Gven ise MT'den emekli edilmiti. Yoksa MTciler emekli olmaz myd? Aliyev 29 Nisan'da Cleveland'da geirdii kalp ameliyatndan 45 gn sonra Ankara zerinden Bak'ye dnerken olduka salkl gzkyordu. 7 Haziran 1999'da cokulu bir trenle karlanan Aliyev iin en az bir milyon insan Bina Hava limanndan ehir merkezine kadar yollara dizilmiti. En az 1000 koyun Aliyev iin kurban ediliyordu. Aliyev, iyi olduunu gstermek iin 7 defa arabasndan iniyor, halkn arasna karyor, sohbet ediyor; suikastan korkmadn sanki ilan ediyordu. Aliyev, ertesi gn Azerbaycan Gvenlik Konseyi'ni toplayarak bilgi alyordu. Devlet televizyonundan olduu gibi verilen toplantda Aliyev'in konulara hakimiyeti herkesi artacak dzeydeydi. yleki daha nceki darbe giriimini ayrntlar ile tekrar anlatan Aliyev, adeta, ' Ben lmedim ' diyordu. Aslann darbe plann Elibey kabul etmemiti. Bir defa daha Ankarann oyununa gelmek niyetinde deildi. Ankarada yaptmz grmede bu oyuna gelmeyeceini bana teyit etmi, merak etmememi istemiti. Cevadov-SAVAMA ibirlii Aliyev'i olduka kzdrmt. Azeri istihbarat tarafndan ran'daki Azeri trklerine ynelik kurdurulan Bak'de faaliyet gsteren 15 rgt artk aka destekleniyordu. ran byk bir hata iindeydi, bedelini pahal deyecekti. CIAnin destei ve Aliyev'in gizli talimatyla daha nce CIA tarafndan kurdurulmu Srgnde Azerbaycan Trkleri parlamantosu destekleniyordu. Bakanlna Tebriz niversitesi retim yesi Dr. Mahmudali ehragani getirilmiti. 14 kiiden oluturulan ynetimin amac ran' blmekti. Aliyev, Cevadov'a verilen blc destee byle cevap vermeyi tercih etmiti. Aliyev'in unuttuu bir husus vard: ehregani, ran istihbaratnn Azeri muhalifleri ortaya kartmak iin kulland bir figurd. ABD'ye kaan ehregani'i kullanmak isteyen CIA, fena halde SAVAMA'nn oyununa geliyordu. randaki Azerilerin gerek lideri ile Tahrandaki evinde 2000 Hazirannda yaptm rportajdan sonra SAVAMA peime dmt. Bu liderin ismini yazmama konusunda sz vermitim. CIAdan pek ok teklifler aldn, ancak kulak vermediini syleyen lider, ran bizimdir, onu ykmayacaz, ieriden ele geireceiz ve kadife bir gei yapacaz diyordu. ehragani, deiimi mollara szdracak ran ajanyd. Bir hafta kaldm Tahranda ECO zirvesini izlerken nfus kadma el koyan ran istihbarat zirveden sonra beni sorguya ekmek iin davet etmiti. randan yldrm hzyla kaarken havaalannda her an enseleneceim korkusunu yaadm. nk rana gazeteci olarak girmemitim. Zirveyi izlemek iin yaptm vize bavursunu ran Ankara bykelilii kara listelerinde olan gazetecilerden olmam nedeniyle reddetmiti. ran, sadece Trk gazetecilere vize uyguluyordu, normal vatandalara giri serbetti. Bana casus muamelesi yapmalar iin ellerinde yeterince neden vard. Zirveyi Azeri heyetinden bir diplomat gibi heyetlerine kararak izlemitim. Bir hafta iinde gazetem ile alacak bir ranl muhabirle anlamtm. Gazetesi kapatlan bir doktor-gazeteci olan muhabir, ben gittikten sonra gzaltna alnm, haber gemesine izin verilmemiti. Trkiyede nfus kad kartmak kolayd, ama SAVAMAnn eline geen bir Kanadal gazeteciye neler yapldn dnya 2003 sonbaharnda renecekti: Dvlerek, ikence ile ldrlmek. ELBEY LE SON RPORTAJ 22 Austos 2000da Ebulfeyz Elibey Ankarada vefat etti. lmeden nce son rportaj bana verdi ve bu rportaj 23 Austos 2000de Zaman gazetesinde yaymland. Sadece bir ksm sansrlendi. Bu ksmda Elibey, Fethullah Glen ve Trk okullarna hakszlk yaptn itiraf ediyor ve unlar sylyordu: 35 lkede 50 bin yabanc rencinin Trke renmesine vesile olan bir aydnn ancal eli aya plr. Blent Ecevit iyi bir Atatrk olmasna ramen Gleni destekliyorum. Bende Atatrkym. Varsn bana da Fethullah desinler, Fethullah Glen sonuna kadar destekliyorum. Hakkn helal etmesini ve beni afv etmesini diliyorum. nk cumhurbakan iken ona kulak asmadm ve hizmetine zararlar verdim.

83

Azerbaycan'n eski Cumhurbakan ve Azerbaycan Halk Cephesi Partisi (AHCP) Genel Bakan Ebulfez Elibey Zaman'a verdii son rportajnda, lkesindeki ve blgedeki gelimeleri deerlendirdi. 'Bunlar birinin aka sylemesi gerek.' diyerek, her zamanki ak slubunu srdren Elibey, Trkiye ve Azerbaycan'n snrlar kaldrarak konfederasyona gitmeleri gerktiini syledi. Azerbaycan Halk Cephesi liderliiniz bir bamszlk hareketi olarak balad. Amacna ulat, nce iktidar sonra parti oldu. inden birok parti kt; ayn izgideki bu partiler neden birleemiyor? Bu tabii bir sretir. Azerbaycan iin bir eyler yapmak isteyen milliyeti milyonlar bir araya toplanarak bamszlk iin mcadele etti. Bamszlmz kazandktan sonra devlet kurmak iin iktidar olmak gerekliydi. Halk Partisi, eer tek parti olarak kalsayd buna izin vermezdim. O zaman yine Komnist Parti'nin yerine oturmu olur, tek hakimiyetlik devam ederdi. Demokrasi, ok partililikten balar. nsanlar niye byle bakyor? Ayn izgide birok partinin kmas, bunlarn birbiri arasndaki ihtilaflar, tartmalar gayet normaldir. ABD'de esasen 30'a yakn parti vardr; bunlarn ikisi ndedir. Rusya'da da 6'dan fazla Komnist parti var; niye birlemiyorlar? Kim bilir, Azerbaycan'da da zaman gelecek iki parti kalacak. Toplumun tabii akn kimse engelleyemez, kendisi hareket eder, iinden liderler karr. ktidarnzn ksa srmesini nasl izah ediyorsunuz? Peinizden koan milyonlar siz yklrken neden arkanzda deildi? Ben yklacam biliyordum. Rus askerini Azerbaycan'dan kardm gn arkadalarma dedim ki, benim artk iktidarda kalacama inanmayn. Rus KGB'si bizi ykt. Rus ve ran istihbarat ortak alt; 100 milyon dolarlk bteleri vard. Azerbaycan'dan Rus askerini kovmaya muvaffak oldum. Evet, kovdum onlar, 'k git' dedim. Tam 75 bin Rus askeri vard. Kafkasya'da Bak, Rus asker slerinin merkeziydi. Gence'de hava komando tugay vard ki, bir gnde Azerbaycan' igal edebilirdi. Kolay olmad. Hadi imdi kartn Rus askerini bir yerden de grelim. kmyorlar. Ne Grcistan'dan ne Tacikistan'dan. Bunun sistemi var. Rus ordusu kark milletlerden olumutu. Ordunun yzde 60' Rus'tu, Bunlarn iinde birbiri ile geinemeyen Ukraynallar da vard. Nahcivan'da snr koruyan Rus askerinin asl grevi Trkiye'de casusluk yapmakt. Operasyonlar yapyor, Anadolu'da trl trl iler gryorlard. Rus askerini gndermekle Trkiye'yi de kurtardk. Gence isyann bastrmak yerine neden Keleki'ye, kynze gittiniz; Trkiye neden sizi desteklemedi? syanc Albay Suret Hseynov Bak'ye yrdnde karde kan dklmesini istemediim iin Keleki'ye gittim. Hseynov, Karaba'da savayordu, baarlar kazanmt, askeri evrelerin telkiniyle ona kahramanlk nvan verdim. Keleki'den iki gn nce Ankara'da arlandm yalandr; bir ay sonra Trkiye'den maslahat almaya gittiim de doru deil. Bir halk, mcadelesini kendi yapmaldr. Trkiye'nin ban niye buraya sokalm ki? Trkiye, diplomatik adan bizi desteklesin saol deriz. Yeterli destek oldu, olmad tartmas abestir; yeterli ifadesinin snr yoktur. Azerbaycan halen Rus tehdidi altnda bulunuyor. Bak-Ceyhan projesi bu riski artryor. Azerbaycan ile Trkiye arasnda nasl bir iliki hayal ediyorsunuz? Bir kere Trkiye ile Azerbaycan arasnda vize olmasn kabul edemiyorum. Vize kalkmal. ki tarafta da kartlan brokratik engeller nedeniyle ilikilerimiz istediimiz noktada deil. Trkiye ile Azerbaycan konfederasyona gitmeli, birlemeli. Snrlar kaldrmalyz. ki lkenin vatandalar serbeste alabilmeli. Bak-Ceyhan hattnn yaplmasn Rusya hazmedemiyor. Azerbaycan'n petrol var, dar satamyor. Biz karde Trkiye ile petrolmz paylamak isteriz. Trkiye ve Azerbaycan arasnda askeri ibirlii Rusya ile Ermenistan arasnda olan seviyeye kartlmal. Saldrmazlk anlamas, Rusya'nn Azerbaycan'a mdahale imkanlarn ortadan kaldrr. TSK ve NATO Azerbaycan'da askeri slerini kurmal. Azerbaycan NATO yesi olmal. Azeri ordusu en modern silahlarla donatlmal. ki lkenin halk birdir, ayn duygu ve dncelere sahiptir. Trkiye'yi vatanm kabul ediyorum. Ben Atatrk'n askeriyim. Karaba sorununa nasl zm bulunabilir? Kanla verilen toprak ancak kanla alnabilir. AGT, yllardr diplomatik oyunlarla bizi oyalyor. Kadim topramz Karaba'n masada satlmasna gzyummayz. Bunun iin 239 tekilat birletirerek Milli Mukavamet Hareketi'ni kurduk. Bunun amac halkmz psikolojik olarak muhtemel bir savaa hazrlamaktr, 84

siyasi bir maksad yoktur. Kafkasya'da ikinci Ermeni devleti kurulmaya allyor. Ermenistan zaten Rusya'nn oyunca, maas. Dnyada bir milletin yan yana iki devlet kurduu grlmemitir. Bu oyun tutmayacak. Ermenilere, Karaba'da ancak kltrel zerklik verilebilir. Son dnemlerde ran'daki Azeri Trkleri iin almalarnz hzlandrdnz? ran, 21. yzylda nasl bir deiim geirecek? Dnyann deiik lkelerinde yaayan 40 milyon Azeri Trk'nn hibir yerde kayd yok. Ne BM'de ne de K'de. Ortada bir vurdumduymazlk var, bunu ortadan kaldrmaya alyoruz. Trk folklor ve kltrn korumak benim grevimdir. Asimilasyon politikalarna ramen ran'daki Trkler, Trklk uurunu yitirmedi. Tahran rejiminin dlad ou entelektel 4 milyon Trk, deiik lkelere dald. ran'da bir grup kltrel zerklikten yana. Bir ksm ise bamszlk istiyor. Gney Azerbaycan hareketi getiimiz yzylda defa kanl biimde bastrld. ran'da da bir eit KGB rejimi var. Rus sistemi nasl ktyse insan ftrat ile uyumayan bu bask rejimi de son bulacaktr. ABD de ran'daki rejimi ykmak deil yumuatmak, liberalletirmek istiyor. ranllar da demokratik dnyann dnda kalamayacaklarn anlamaya baladlar. Sovyetler Birlii dalacak dediimde bana deli gzyle bakyorlard. imdi de ran'daki sistem liberalleecek, Azeri Trkleri demokratik haklarn elde edecekler diyorum. ALYEV'E RUS SUKASTI Aliyevi devirmek yerine ldrme peinde olan Rus istihbarat 1998in sonlarnda onu zehirlemek iin mutfana ajanlarn sokmaya baarmt. 18 Ocak 1999'da GATA'da Ankara'ya gelerek tedavi altna alnan Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'e tm testler ve muayeneler yapldktan sonra, sylendii gibi bronit, souk algnl tehisi deil, kalp yetmezlii tehisi kondu. GATA'da Aliyev'i hergn ziyaret ederek doktorlardan bilgi alan Cumhurbakan Sleyman Demirel'e doktorlar, Aliyev'in kalbi 'nin yaam iin gerekli olan kann yzde 25'ini pompalayabildiini syledi. Bu durumdaki hastalarn 1.5 ila 12 arasnda yaamlarn srdrebildiine dikkat eken doktorlar, Aliyev'in tm hayati fonksiyonlarnn yana gre ok normal olduunu belirterek u tesbitde birletiler : '' Aliyev'in bnyesi ok salam. Tp ilmi ve istatistikler bu gibi kiilerin limitin alt seviyelerinde deil st snrda yaama ansn sahip olduunu syler. '' Doktorlar, Aliyev'in bundan sonra yaamna ok dikkat etmesi ve doktor kontrolnde olmasn da kararlatrd. Haydar Aliyev iin GATA'daki tm imkanlar seferber edildi. Azerbaycan'da dndkten sonra da Aliyev'in periyodik salk verileri Ankara'ya getirilerek incelenecek, Trk hekimler Bak'ye giderek konsltasyonlar yapacakt. Btn veriler Cumhurbakan Demirel'e annda bildirilecekti. Aliyev'i Ramazan bayram srasnda GATA'da Babakan Blent Ecevit, Dileri Bakan smail Cem de ziyaret etti. GATA'nn 7. katnda devlet bakanlarna ayrlan zel donanml odada kalan Aliyev'in yanna basn mensuplar braklmyor, Aliyev zorunlu olmadka kimse ile grmyordu. Olu lham Aliyev ve Azerbaycan Ankara Bykelisi Memmed Nevruzolu, tm bykelilik personeli ile birlikte Aliyev'in yanndan hi ayrlmyordu. Aliyev'de GATA'da kendisine gsterilen stn hizmetden ok memnun olduunu belirtiyordu. Ankara'da st dzey bir Azeri yetkili, Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'e, NATO ssnn Azerbaycan'da konulandrlmas ve Azerbaycan'n NATO'ya ye olmasn benimsemesi zerine Rus istihbarahat tarafndan zehirleme usulyle suikast dzenlediini ne srmt. Bu iddia gizli GATA raporlarna da geerek teyit edildi. Raporu elde eden gazeteci GATAdaki kaynaklarn kullanan benden bakas deildi. Azeri Bykeli Nezruzoluya elimde GATA belgesi olduunu sylediimde nutku tutuldu ve Sana bu suikast giriimi ne oldu diyebilirin ne olmad diyebilirim. Beni anla diyordu. Bu hassas durum zerine haberim salam olmasna ramen sansr yedim ve yaynlatmadm. Ancak bir gn sonra beni le yemeinde arlayan Rusyann Ankara Bykeliliinden diplomat Vlademir, yzme glerek, Aliyev zehirlenmi mi; ne zaman lecek? diye sorunca irkildim. Ruslar, ya Azeri bykeliliinin yada bizim telefonlarmz dinliyorlard. Rus ajana cevabm keskin oldu: Ben Aliyevin doktoru muyum, bana niye soruyorsun? Bilmenizi isterim Aliyev henz lmeyecek kadar iyi durumda. lse bile adamnz Ayaz Muttalibovu getiremeyeceksiniz. Aliyev, lmeden olu lham Aliyevi iktidara getirecektir. Sonra srada 85

ABDnin adam Resul Guliyev var. 10 yl sonra sa Kamber, sonra Ali Kerimov. Azerbaycan unutun, ABD size Azeri petroln bir daha kaptrmaz. Zehirlendiini fark eden Aliyev hemen Demirel'i aramt. Apar topar Ankara'ya getirilen Aliyev'in kan ykanm, zehrin Karaciiri harap etmesi son anda nlenmiti. Aliyev kim ldrmek istiyordu? Bunu hangi gereke ile yapyorlard? Cumhurbakan Aliyev'e NATO yznden bir suikast giriiminde bulunulduu o srada kamuoyunu szdrlmad. GATA'da yatt 15 gn iinde tam 9 defa kendisini ziyaret eden Demirel'e ve Trkiye'ye Aliyev bir can borluydu. GATA kaynaklarndan edinilen bilgiye gre, Aliyev resmi aklamalarda ifade edildii gibi bronit deildi. Aklanmayan gizli tutulan raporlarda Aliyev'e zehirlenme tehisi konduu, GATA'da kannn temizlenerek lmden klpay kurtarld belirtiliyordu. Bak kaynaklarndan edindiim bilgiye gre, Aliyev, GATA'da tedavi iin Trkiye'ye gelmeden nce Ukrayna, Grcistan Savunma bakanlarnn Bak'de toplanmas iin giriimde bulundu. Geceyarsna kadar sren toplantda lke arasnda ibirliinin derinletirilmesine ilikin bir protokol imzaland. Toplantya Moldova Savunma bakan da arlm olmasna ramen gelmedi. Resmi protokolda net bir karar yer almasada, lke Savunma bakanlarnn ortak bir bar gc oluturulmas ve NATO'y yelik konusunda anlat bilgisi, Moskova'ya ulat. stelik bu lke NATO'ya ye olmak konusunda gr birliine varmt. Oluturulacak bar gc ve s petrol boru hattn koruyacakt. Rusya'nn krmz izgileri inenmiti. Aliyev'in st izilmiti. Aliyev, artk Rusya'nn deil ABD ve Trkiye'nin adamyd. Bunun zerine Rus istihbarat harakete geti. Aliyev'in mutfana szan Ruslar, NATO projesinin mimar ve organizatr Aliyev'i, ' zehirleyin emrini ' verdi. Aliyev, zehirlenme korkusu nedeniyle yemeklerini nce baka birine taddrrd. Darda su dahi imezdi. Bu nedenle zehirlenme ilemi bir ay sren zaman dilimine yaylmt. Zehirlenerek yava yava ldrlmek istendiini farkeden Aliyev, bu olay zerine Cumhurbakan Sleyman Demirel'i arayarak yardm istedi. Mutfaktaki Rus ajan bulundu ve ldrld. Aliyev'i muayene eden Demirel'in doktoru bakanlndaki Trk doktorlar Aliyev'in hemen GATA'ya kaldrlmasn istedi. GATA'da 15 gn kalan Aliyev , tamamen iyileerek bir kez daha Rus istihbaratnn suikastndan kurtulmu oldu. Aliyevin GATA'da tedavi grrken sadece Rus gazetecilere kabul etmesi de hayli ilginti. Aliyev, Rus NTV'ye yapt aklama'da Azerbaycan'a NATO ss istemediklerini ifade etti. Oysa Azerbaycan'n D Politika Maviri Vefa Guluzade, tam bu srada defa arka arkaya farkl haber kanallarna srarla NATO slerini Aberon'da grmek istediklerini aklad. Hatta ncirlik'teki s gibi s bile istedi. Aliyev, kendisinden habersiz konumayaca bilinen Guluzade araclyla Ruslara , '' Yklmadm, ayaktaym. '' diyordu. Ama az kalsn NATO ilgisi Aliyev'in lmne yol ayordu. Daha sonra Trkiye'ye askeri s verelim diye ii ileriye gtren Guluzade'nin bu fikrine, Azerbaycan Halk Cephesi Partisi(AHCP) de destek verdi. AHCP Genel Bakan Ebulfez Elibey,, "Bu fikri daha nce biz ortaya koymutuk. Yeniden gndeme getirdii iin Vefa beye teekkr ediyorum" diyordu. "Trk Devletleri Birlii"nin oluturulmasn, hatta "Turkiye-Azerbaycan Konfedarasyonu"nun kurulmasnn gerekli olduunu dile getiren Elibey'in bu nerisini deerlendiren Vefa Guluzade "u anda Azerbaycan'n durumu o kadar ar ki, biz konfederasyon deil, hatta Trkiye ile federasyon kurmaya da hazr olmalyz. ok sivri gelebilir ama, imdiki durumda Trkiye ile birlemeye bile gitmeliyiz" demekten ekinmedi. Azerbaycan Cumhurbakanl D likiler ube Mdr Novruz Memmedov , konfederasyon ve federasyon kurmann realiteye uygun olmadn bildirerek "Trkiye hala Kbrs'la konfederasyon kuramyor, bizimle kurmaya raz olur mu? Ayrca, d gler buna nasl bakar? Biz bamsz bir devletiz, bundan vazgeemeyiz" diye Bak'nn resmi olmas gereken grn ifade ediyordu. NATO'nun 50. yldnm kutlamalarna katlmak iin gittii Washington'da Ermenistan Cumhurbakan Robert Koaryan ile biraraya gelen ve Ermenistan-Azerbaycan sorununun bar yoluyla zmnde ''olumlu'' sinyaller veren Aliyev, bu srete ''ak kalp ameliyat'' geirdi. Aliyev, ABD'de geirdii operasyonun ardndan uzun bir sre almalarna ara vererek Antalya'da dinlendi. ALYEV'N SIR LM Azerbaycan eski cumhurbakan Haydar Aliyev 80 yandayd. Takvim 21 Nisan 2003 tarihini 86

gsteriyordu. Trk dostu Haydar Aliyev Bak'deki Cumhuriyet Saray'nda halka hitaben konuma yapyordu. Canl yaynlanan Aliyev'in sesi aniden kesildi. Aliyev'in yznde bir ac belirdi ve elini gsne gtrd. Hatta sendeler gibi oldu. Korumalar yanna kotu ve onlarn yardmyla Aliyev kulis arkasna ekildi. Aradan 10 dakika geti. Aliyev gler yzle tekrar sahnede grnd; Birisi beni kt szle and galiba akas yaptktan sonra konumasna devam etti. Ancak ikinci deneme de uzun srmedi. Aliyev tekrar fenalat ve bu sefer korumalar yetiemeden yere yld. Dme esnasnda ban da kt arpt kameralar tarafndan grntlenmi oldu. Cumhuriyet Saray'n arabasna kendisi binerek terk eden Haydar Aliyev'i yaknlar ve doktorlar dnda bir daha kimse grmedi. 3 Mays gn Haydar Aliyev, Ankara'ya getirilerek GATA'ya yatrld. Aliyev, GATA'da yaklak bir hafta devam eden muayene ve tedaviden sonra Bak'ye dnd. Aliyev, son olarak 8 Temmuz'da muayene olmak amacyla GATA'ya gitti. GATA'dan iki ay boyunca t kmad. Aliyev'in salk durumuyla ilgili resmi aklamalar yetersiz gelince Bak'de ld dedikodular balad. Aliyev'in sal ile ilgili eitli sylentiler de bu dnemden sonra hz kazand. Yine ayn dnemde Rus internet gazetelerinde Aliyev'in yaamn yitirdiine dair kan haberler zerine Grcistan parlamentosunun ''yas ilan etmesi ve sayg duruunda bulunmas'', Grcistan Cumhurbakan Eduard evardnadze'nin Aliyev'in tedavisi GATA'da srd srada, 1 Austos'ta ''Aliyev iin basal dilemesi'' bu konuda yaanan ilgin gelimeler arasnda yerini ald. srail'in devlet televizyonu 3 Austos 2003'de Aliyev'in GATA'da ldn haber veriyordu. MOSSAD'n bu bilgiye ulamas mantksz deildi. Drt gn nce ayn haberi Azeri muhalif basnndan Msavat gazetesi ileri srmt. gazete toplattrlmt. Azerbaycan'n Ankara Bykelisi Nevruzolu, iddialar yalanlamt. 4 Austos 2003'de ise, Azeri muhalefet partilerinin tanmlamasyla Azerbaycan'da ' devlet darbesi oldu. Aliyev'in olu lham Aliyev'in cumhurbakanl yetkilerini kullanabilmesi iin Azerbaycan Parlemantosu olaanst topland. 15 Ekim 2003'de yaplmas planlanan cumhurbakanl seiminin kaderini deitirecek bir tasar parlemonta'da 101 oya karlk bir oyla kabul edildi. Bu tasar ile babakana tayin edilecek lham Aliyev'in n ald. Seim kanununda ki 179.1 maddenin lavedilmesi ile eski cumhurbakanlar konusunda kanun tasarsnn kabulu ve en nemlisi yeni babakanla ilgili Cumhurbakan kararnn ilan edilmesi kararlatrld. Bunun anlam uydu: 179. maddeye gre cumhurbakan lrse veya grevinden istifa ederse 3 ay iinde seime gidilmesi ngrlyordu. Seim kanunu deitirilerek 15 Ekimden nce seime gidilmesi engellendii gibi, bu durum yeni seim tarihini de belirginsizletiriyordu. Bu nlem kazara Aliyev'in ld ortaya karsa diye alnmt. Eski cumhurbakanlar konusunda yaplan deiiklikle Haydar Aliyev'in Atatrk' Koruma Kanunu benzeri bir kanunla korunma zrh altna alnd anlalyordu. Bu da, hi bir kurum ve kii Aliyev'i yargyalamayacak anlamna geliyordu. Aleyhinde yazan, konuan herkese zindan yolu grnyordu! Austos 2002 ylnda yaplan referandumdan nce Azerbaycan'da Cumhurbakanndan sonra ikinci adam meclis bakan idi. Bu referandum Haydar Aliyevin olu ile ilgili hazrlklara erken balad anlamna geliyordu. Nitekim, Aliyev referandumdan sonra hastalanarak GATA turlarna balad. Temmuz 2003'n bandan beri bir aydr GATA'da yatyordu, fakat bu defa kimse ile grtrlmyordu. Azeri parlemantosunda alnan son kararla Aliyev'in daha nce yazd anlalan mektupla, babakanla olu lham Aliyev'in getirilii bir nevi aklanm oldu. Etkisiz ve yetkisiz Babakan Artur Resizade yerine oul Aliyev'in cumhurbakanla vekalet etmesi anlamna gelen bu karar, ancak Haydar Aliyev'in lmne endekslenmiti. 59 milletvekilinin bavurusu ile toplanan Meclis, lham Aliyev'i babakanla getirerek bir ilki de gerekletirdi. lham Aliyev, bir Rus Televizyonuna yapt aklamada, Haydar Aliyev'in bir ay kadar nce kalp krizi geirerek dt platformda bir deil 7 kaburga kemiinin krldn aklad, bu yata kemiklerin iyilemesinin kolay olmadn zikretti, ancak ldn sylemedi! lham Aliyev, kamuoyunu babasnn hayatta olduuna inandrmak iin 14 Austos'da bir aklama yapt. Azerbaycan Babakan lham Aliyev, babas Cumhurbakan Haydar Aliyev ile birlikte aday olduklarn, ancak ''gerekirse adaylktan Cumhurbakan lehine ekilmeyi planladn'' sylemiti. lham Aliyev, Japon Mainhichi gazetesine yapt aklamada, Cumhurbakan Aliyev'in salk durumu nedeniyle kendisinin babakanla atanmasyla ilgili kararnameyi imzalayamayaca'' ynndeki eletiriler iin , ''Btn bu sylentileri imdi en irkin 87

yntemlere bavuran muhalefet yayyor'' diyordu. lham Aliyev, babasyla 2 Austos'ta GATA'da bu konuda grtn, daha sonra babasnn salnn daha da iyiye gittiini ifade ediyordu. Babasnn dolaabildiini syleyen lham Aliyev, salk durumunu yle anlatyordu: ''Ancak bbrekleri, daha dorusu onlardan biriyle ilgili kk sorunlar var. Dolaysyla tedavi, bu bbrein tam olarak altrlmasna yneltilmitir. Kalbi olmas gerektii gibidir. Babam konuabiliyor, gezebiliyor, ama doktorlar onun tamamyla iyileene kadar tedavi blmnde kalmasn tavsiye ediyor.'' lham Aliyev, babasnn ne zaman lkesine dnecei konusundaki bir soru zerine, doktorlarn bunun iin kesin bir tarih veremediklerini ifade ederek, ''Ancak salk durumuna bakarak, bu belki iki haftadan sonra mmkn olabilir'' diye konutu. Oysa Aliyev, 6 Austos gn Aliyev, Rusya'nn ambulans uayla Ankara'dan ABD'nin Cleveland kentindeki klinie gtr. Byk bir gizlilik iinde gerekletirilen nakil ilemlerinde, tek kare dahi fotoraf ekilememiti. Azeri muhalefeti parlamentodaki lham' babakanla getiren giriimi Aliyev'in lmnn kesinlemesi ve Azerbaycan demokrasisine yaplan darbe olarak yorumlad. Cumhurbakanl seiminde muhalafetin en gl aday Msavat partisi Bakan sa Kamber, daha ok onu destekleyenlerden oluan 20 muhalif partiyi ayn at altnda birletiren 'Bizim Azerbaycan' bloku ile biraraya gelerek alnan kararlar darbe olarak niteledi ve alk grevine kadar varan kart eylemlere start vereceklerini aklad. AHCP Lideri ve miletvekili Ali Kerimov ile dier muhalif milletvekili kbal Aazade, Kamber grubuna destek sz vererek ynetimi antidemokratik darbe ile sulad. Hkmet muhalefetin sokaklara dklerek miting yapmasn engellemek iin tm polis ve zel gvenlik saylan OMON birliklerini Bak'ye toplamaya balad. Szkonusu deiiklikler konusunda ABD ve Trkiye ile Azeri ynetimin anlat, veya en azndan olanlara gz yumulaca Azeri muhalefetince dillendiriliyordu. 15 Ekim seiminde lham Aliyev'e kar yarmak iin hazrlk yapan sa Kamber ve muhalif cephesi oul Aliyev'in cumhurbakanl yetkilerini kullanabilen babakan zrhna girmesi ile yine maa 3-0 yenik balyordu. nk iktidar brakmaya niyetli olmayan Aliyev ailesi, yeni seim takvimini uzatmakla kalmayacak muhalefete aman vermemek iin devletin tm imkanlarn lehlerine kullanacakt. Normal bir seimde gen Aliyev'i zorlayacak Kamber, seimlerin hileli yaplacandan da endie ediyordu. 4 trilyon dolarlk petrol servetine sahip Azerbaycan'da 1993 Haziran'ndan beri ipleri elinde tutan Aliyev ailesi ile uzlamak Washington ve Ankara iin daha kolay ve daha az riskliydi. Ancak muhalefete gre lham Aliyevin liderlik kapasitesi zayft ve Azerbaycan' bir yldan fazla idare edemeyecekti! Azerbaycan yeni karde kavgalarna, i savaa, darbe ve suikastlara gebeydi. Aliyev'in yaadna dair hibir iz yoktu. 2 Ekim 2003'de yine bir yazyla olu lehine cumhurbakanlktan ekildiini aklad. te Azerbaycan muhalefetini kukulandran da bu idi. "Aliyev ld" iddias kesinlemiti. Baba Aliyev'in, olunu cumhurbakan setirecei iin "lmm gizleyin" vasiyetinde bulunmutu. Seimlerden nce bir Trk iadam tam 60 dairesini satarak Azerbaycan'a gitmi ve ve sa Kamber iin seim kampanyasna katlmt. Trk dnyasna ilgisini yakndan bildiimiz bir emekli Tugeneral seimler ncesinde Azarbaycan'dayd.Onun da gnlnden sa Kamber'in kazanmas geiyordu. Seimlerden sonra kan karklklardan renildi ki, lk Ocaklar Genel Bakan Atilla Kaya ve MHP MYK yesi Suat Baaran da oradayd. Olaylardan sonra Musavat Partisi Genel Merkezi'ni basan Azeri Polisi, Atilla Kaya'y bandan ve kolundan yaralamt. Dayaktan nasibini Alan Suat Baaran' ise gzaltna almt. Ancak Baaran, Ankara'dan MHP Genel Merkezi'nin devreye girmesi ve lk Ocaklar'nn Azarbaycan'n Ankara Bykelilii nnde yapt gsterilerle serbest brakld. uras bir gerekti, Azeri ynetimi, bu basknla Trkiye'deki evrelere ak mesajn vermi oldu. lk Ocaklar Genel Bakan Yardmcs Alian Satlm'n, "lk Ocaklar Genel Bakanna ynelik saldr ayn ekilde cevaplandryacaktr." eklindeki szleri nmzdeki dnemde taraflar arasnda gerginliin sreceine iaret ediyordu. Sonuta, Azarbaycan'da seimleri yzde 80 oyla oul lham Aliyev kazand, sa Kamber'in ise yzde 12 oy ald akland. sa Kamber benim oylarm yzde 60 diyor, baz Batl gzlemciler seimlerin effaf olmadn ileri sryordu. Azarbaycan, demokratik olmayan yollardan sahte bir seimle bir sre daha lham Aliyev'in cumhurbakanlnda yoluna devam edecekti. Susurluk Raporu'nda sansrlenen lham Aliyev blm zerine kzan Haydar Aliyev, olu iin 88

Dileri Bakan Hasan Hasanov'u gnah keisi seip, grevden almt. lham Aliyev'i paklamak iin harcanan Hasanov, halen milletvekiliydi, ama konumas yasakt ve Hasanov Aliyev ailesine ball nedeniyle susma hakkn kullanmaktayd. Bu olaydan sonra Aliyev, bu olaydan sonra Azerbaycan'daki tm kumarhaneleri kapattrmakla kalmam, lham Aliyev'in zel hayatna da el koymutu. lham Aliyev, 1998 ile 2003 aras devlet bakan olmas iin hazrland. Baba Aliyev, onu bu tr skandallardan uzak tuttu. ngilizce, Rusca ve Franszcay mkemmel konuan Aliyev, konusunda CIA ile irtibatl alan stihbarat irketi Stratfor raporunda unlar yazmt: lham Aliyev, babasnn karizmasna, politik becerilerine, ilikilerine, tecrbesine, entelektelliine ve otoriteyi kullanma kabiliyetine sahip deil. Bunlara ramen ok iyi bir cumhurbakanl yapacak. Bir think-tank kurumu olan Moskova Enstits CIS Bakan Konstantin Zatulin, lham Aliyev'in iktidar hi mcadele etmeden babasndan miras olarak devraldn belirterek, 'Kolay gelen, kolay gider. Oul Aliyev, uzun vadede Azerbaycan' idare edemez. lkenin tm servetini kontrol altnda tutan Aliyev ailesinin klanlarn idare etmek kolay olmayacak' diyordu. Zatulin, baba Aliyev'in kardei, glge devlet bakan Celal Aliyev'den bahsediyordu. Baba Aliyev, kumar, ikiyi ve riski sevmezdi; oul Aliyev onun tam tersi bir karaktere sahipti. Susurluk'un en erken beraat ettirilen gizli kahraman lkesini sorunsuz ynetecek kadar kurt deildi. Seime hile kart" dncesiyle muhalefet ayaa kalkt. Azerbaycan byk gsterilere sahne oldu. Sonunda lkede skunet saland. Ancak iktidar "bir isyan kabilir" dncesiyle tedirgindi bu yzden lkeye daha da hakim olabilmek iin seimlerden sonra geen 2 ayda da baba Aliyev'in lm aklanmad. Azerbaycan'n eski cumhurbakan Haydar Aliyev'in lm 13 Aralkta, Saddam'n yakaland haberi yayld srada akland. Aliyev'in lmyle ilgili ilk aklama Azerbaycan'n Washington Bykelilii 1. Ktibi Tahir Tahizade tarafndan yapld. Ancak bir sre lm haberinin resmen teyit edilmemesi tereddtlere yol at. Tahirzade'nin ardndan Haydar Aliyev'in tedavi grd Clevelend Klinii'nden lm haberiyle ilgili aklama yaplmas tereddtleri ortadan kaldrrken, Bak'nn saatlerce sessiz kalmas dikkat ekti. Aklamasn, "Aliyev bu (dn) sabah vefat etti, saatini tam olarak bilemiyoruz" eklinde duyuran Tahirzade, Aliyev'in vefatn "elim bir olay" olarak nitelendirirken, Bykelilik'te bir taziye defteri alacan ve diplomatik nota yaymlanacan kaydetti. Azerbaycan'da Haydar Aliyev dnemi resmen bitti. Ancak tartmalar bitmek bilmiyordu. Azerbaycan'n muhalif basn eski Cumhurbakan Haydar Aliyev'in lmyle ilgili attklar manetlerle, bu vefatn ok daha nce gerekletii phelerini vurguladlar. Muhalefet yanls gazetelerden Azadlk, haberi "Haydar Aliyev resmen ld" balyla verdi. "Aliyev'in lm tasdiklendi" baln kullanan Yeni Msavat gazetesi de, Aliyev'in hayatn daha nce kaybettii yolundaki haberleri geen 4 ay boyunca yaynladklarn ancak bunun yeni itiraf edildiini ne srd. Aliyev'in resmen vefat etmesi zerine, resmi gazete niteliindeki, iktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi'nin (YAP) yayn organ Yeni Azerbaycan'n sayfalar ise cenaze treniyle ilgili aklamalara ayrld. Express gazetesinde, ''Azerbaycan byk kayp verdi'' balyla kan haberde, Haydar Aliyev'in hayat ve almalarnn yan sra vefatyla ilgili gelimelere yer verilirken, ''byk kayp nedeniyle Azerbaycan halknn yan sra Trk dnyas ve Cumhurbakan lham Aliyev'e de basal dilekleri'' yaynland. ''Olaylar'' gibi iktidar yanls baz gazetelerde, ''Bamsz Azerbaycan'n kurucusunun Haydar Aliyev olduu'' belirtildi. Haberi, ''Haydar Aliyev resmen ld'' balyla veren muhalefet yanls gazetelerden Azadlk ise Aliyev'in vefat ettii yolunda haberlerin daha nce de gndeme geldiini, ancak resmi makamlar tarafndan dorulanmadn kaydetti. ''Aliyev'in lm tasdiklendi'' baln kullanan Yeni Msavat gazetesi de, Aliyev'in hayatn daha nce kaybettii yolundaki haberleri geen 4 ay boyunca yaynladklarn, ancak bunun yeni itiraf edildiini ileri srd. Haberde, Trk televizyonlarnn Aliyev'in vefatn annda ve ilk haber olarak verdii belirtilirken, Azerbaycan televizyonlarnn ise uzun sre bu haberi duyurmad, ilk gelimeleri de ANS televizyonunun TS 22.00'da yaynlad belirtildi. ''Bak Heber'' ise ''Haydar Aliyev'in lm akland'' balkl haberinde, Aliyev'in daha nce hayatn kaybettiini, iktidarn ise bu haberi imdi aklamak durumunda kaldn ileri srd. Azerbaycan'n eski Cumhurbakan Haydar Aliyev'in vefat zerine lkede 7 gnlk yas ilan edilirken, televizyonlarda elence programlarnn yaynlar da durduruldu. 89

Azerbaycan eski Cumhurbakan Haydar Aliyev, dzenlenen trenle 16 Aralkta topraa verildi. Respublica Saray'ndan kortej eliinde alnan Aliyev'in naa, yaklak 7 kilometrelik bir yryn ardndan Fahri Hyeban Mezarl'na getirildi. Burada Kurankerim okunmasnn ardndan Aliyev'in tabutu, Azerbaycan Milli Mar ile drt pare top at eliinde ei Zarife Aliyev'in mezarnn yannda alan mezara indirildi. Ardndan bir din grevlisi Aliyev iin dua okudu. Daha sonra Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev, cenaze trenine katlanlarn basal dileklerini kabul etti. Bu arada Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Babakan Recep Tayyip Erdoan, Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk ile baz bakan ve milletvekilleri de lham Aliyev ile yaknlarna basal dilediler. Ei Zarife Aliyev'i 1985'de kaybeden Aliyev'in bir olu, bir kz ve 6 torunu bulunuyordu. Azerbaycan ierisinde Aliyev'i lmszletirme abalar tm hzyla devam ediyordu. Sokaklara, meydanlara onun bst dikilmeye, paralara resmi baslmaya allyordu. D Dnya'da ise btn bunlarla birlikte Haydar Aliyev ile ilgili gerekler yazlyordu. BBC'nin internet sitesi Haydar Aliyev hakknda bir tartma balatt. Dnya'nn bir ok yerinden Haydar Aliyev hakknda grler bildiriliyordu. Bu grlerin ounluu ise Haydar Aliyev'in "Bir diktatr gibi yaadn, lkesini bir diktatr gibi ynettiini ve bir diktatr gibi de ldn " bildiriyordu. Bazlar ise Aliyev'in lkesine istikrar getirdiini sylemekle yetiniyordu. Azerbaycan'da tatsz olaylarn arkas kesilmiyordu. Bakanlk seimleri, uluslararas llere gre, zaten seimden baka her eye benziyordu. Ama, onun tesinde, Cumhurbakan lham Aliyev iktidarn perinlemek zere, demokrasi d bir yana, artk insanlk d yntemleri ekinmeden deniyordu. En nemli rnek kbal Agazade.nin dramyd. 35 yandaki Agazade Azerbaycan'da milletvekili. mit Partisi Genel Bakanyd. Cumhurbakanl seiminde lham Aliev'in karsnda yer alyordu. Musavat Partisi Genel Bakan sa Kamber'i destekliyordu. Ne oluyorsa, bu destek sonrasnda oluyordu .sa Kamber seimi kaybedince, evinde gz hapsine alnyordu. Kazansa Cumhurbakanyd, kaybedince gz hapsine alnmt. Agazade'nin durumu ise, Kamber'e gre bin biterdi. Meclis'te dokunulmazl bir gnde kaldrlyordu halk kkrtt gerekesiyle. Ayn gn hapse atlyordu. 17 Ekim'den bu yana hapiste ryordu. Bak'de Bayl Hapisanesi, 1 nolu tecrit hcresinde yatyordu. Aylardr kimseyle grtrlmyordu. Hapisanedeki fiziki koullar ok ktyd. Manevi bask ise, hi bitmiyordu. ki kez komaya giriyor, buna ramen, salk bakm askya alnyordu, bir aya tutmuyordu. Ayrca, yaknlar ve ailesi bask altndayd. Azerbaycan muhalefetinin seimlerden sonra ne kadar ypratldnn bir gstergesi de, Washingtondan gelen bir umut nn yaratt cokuydu. Senatr John Makkeynin giriimleri ile Azerbaycandaki seimler srasnda yaanan usulszlklerin eletirildii bir madde Senatonun 2004 yl d maliye operasyonlar kanununa eklendi ve bu madde ile ABD Bakan ve Dileri Bakanna Azerbaycan hkmetini, seimlerdeki Usulszlklerin AGT ve Avrupa Konseyinin katlm ile kurulacak bamsz bir komisyon tarafndan aratrlmas konusunda ikna etmesi iin tavsiyede bulunuldu. Ayrca, Kongrenin Helsinki Komisyonunda Azerbaycandaki seimlerle ile ilgili 13 Kasmda dzenlenecek mzakerelere Azeri muhalifler Musavat partisi lideri sa Gamber, Halk Cephesi Partisi Genel Bakan Ali Kerimli ve Demokrat Partisi lideri Resul Guliyev de davet edildiler. Bu gelimelerden az da olsa umutlanan muhalefet kanadndan Ali Kerimli, Cumhurbakanl seimlerinin yeniden yaplmas talebini tekrar gndeme getirdi. Ancak mevcut duruma Washingtonun yaklamnn en net ifadesi Bakde bulunan ABD Bakan eski Milli Gvenlik Danman, eski SSCB Cumhuriyetleri zerine uzmanlaan nl isimlerden Zbignev Bjezinskiden geldi: Seimlerdeki usulszlkler sonular etkilemiyor. Bana gre, seim sonular belli: lham Aliyev kazand ve nemli olan bu Azerbaycandaki Cumhurbakanl seimleri i olaylarla birlikte lkenin d politikasnda baz gerginliklere yol at. ABD, Avrupa, uluslararas kurulular gelimelere sessiz kalrken, Norve son derece farkl tavr sergiledi. Aslnda Norvein Azerbaycandaki gelimelere yaklam seimlerden nce hissediliyordu. Norve Babakan Kyel Magne Bondevik, 13 Eyllde Bakye resmi ziyareti daha 6 ay nceden planlanyordu. Austos aynda Artur Rasizadenin istifas ve adndan lham Aliyevin bu greve atanmasndan sonra bu ziyaret ertelendi. Bunun nedeni konusunda hibir aklama yaplmasa da, iin altnda 90

nelerin yatt Oslonun seim sonras tutumundan belli oldu. ileri Bakanlnn balatt gzaltna kampanyas srasnda ynetim aleyhine yazlar ile tannan Yeni Musavat gazetesinin genel yayn ynetmeni Rauf Arifolu ile Bakdeki bir Camiin imam Norvein Bak Bykeliliine sndlar. Bu gelime Baknn tepkisine neden oldu ve Dileri Bakan Vilayet Guliyev, Bykeli Steynar Gili Azerbaycann i ilerine karmakla sulad. Rauf Arifolunun Bykelilii terketmesi kendisine gvenlik garantisinin verilmesinin Norve ve Azerbaycan hkmetleri dzeyinde salanmasndan sonra mmkn oldu. Bu gvenlik garantisi Arifolunun gzaltna alnp alnmamasn deil, kendisine kar yasad gruplar tarafndan gelebilecek herhangi bir saldrnn nlenmesini kapsyordu. Norve Bykelisinin bu konulara aktif mdahelesi iktidarn sabrn tard ve Yeni Azerbaycan Partisi cra Sekreteri yardmclarndan milletvekili Siyavu Nevruzov parlamentoda yapt konumada bykelinin snrd edilmesini istedi. Bu arada, Norve Dileri Bakanl Devlet Sekreteri (Mstear dzeyinde) Kim Traavik blgeye ziyareti erevesinde Bakye geldi. Traavik, Azerbaycan dileri yetkilileri ile grmelerinin ardndan sert aklamalarda bulundu. Azerbaycan AGT ve Avrupa Konseyi yelii ile ilgili ykmllklerini yerine getirmemekle sulayan Traavik, Norvein seimler ve polisin sert tutumu ile ilgili kayglarn dile getirdi. Norve yetkilisi Bykeli Gilin tavrna da tam destek verdi. Azerbaycandaki petrol ve doalgaz projelerinde ciddi hisselere sahip olan Norvein tutumunun arasnda nelerin yattna gelince: ktidar kanad Oslonun petrol ve doalgaz projelerine daha cazip koullarla katlmay hedeflediini ne srrken, muhalefet de Norvein demokrasinin gerek dostu olduunu savunuyordu. Bamsz gzlemcilerden bazlar bunun Bykelinin kiiliinden kaynaklanabileceini sylerken, bir ok ciddi d politika uzman bile bu konuda yorum yapmakta zorlanyordu. PETROL EKONOMS Azerbaycann en byk yeralt zenginlii petroldr. Petrol ve doalgaz retimi dier yeralt zenginliklerine gre birinci srada gelmektedir. Petrol 19. yzylla birlikte ekonomik hayata girmitir. Gaz retimi daha yava artmakta, petrol retimi ise bamszlk sonrasnda giderek artmaktadr. 1999 ylnda, 13.8 milyon ton petrol retilmitir (276,800 varil/ gn), bu miktarn byk bir ksm (retimin % 89u) kydan uzak alanlardan gelmitir. 2000 yl OcakMays dneminde petrol retimi yllk % 7.1 artla 5.93 milyon tona ulamtr. Bu dnem ierisinde gaz retimi 2.4 milyar metrekp olmu ve yllk % 2.2 d gstermitir. Devlet Petrol irketi (SOCAR) ounlukla ky alanlarn iletmekte, kydan uzak alanlar ise Azerbaycan Uluslararas letim irketinin (AIOC) liderliindeki konsorsiyumlar tarafndan iletilmektedir. AIOC 1997 yl sonlarnda petrol retimine balamtr. AIOC tarafndan iletilen kydan uzak alanlardan elde edilen retim pay artmaktadr. Ekonomi, yabanc yatrmlarnn byk bir blm iin AIOCye baldr; AIOC 1999 ylnda yaplan 510 milyon ABD dolar tutarndaki yabanc direkt yatrmn 341 milyon ABD dolar tutarndaki blmne karlk gelmektedir. Aralk 1999 ve Mays 2000 arasnda, devletin AIOCden elde ettii gelirin dendii Ulusal Petrol Fonu, 75 milyon ABD dolar ( GSYHnin % 1.9u) kazanmtr. 2000 ylnda petrol retimi 14 milyon ton, 2001 ylnda ise 14.9 milyon ton olarak gereklemitir. Rafine petrol rnleri kts, rafinerilerin yerel petrol retimine daha fazla girmesiyle, artmaya devam etmektedir. rnlerin, BDT ya da rana sat ile ilgili olarak piyasalarn ge deme yapmas sorun tekil etmektedir. 2000 ylnn ilk be ay ierisinde Ukraynaya 12.9 milyon ABD dolar deerinde 65,000 ton mazot satlm, ancak deme olarak yalnzca 4.6 milyon ABD dolar alnmtr. 2000 ylnda gnderilmesi gereken 435,000 ton mazotun nakli, kalan 8.3 milyon ABD dolarnn denmesine kadar askya alnmtr. 91

rana mazot satnda bir azalma sz konusudur, bunun nedeni ise ran tarafndan verilen dk fiyat ve yksek nakliye maliyetleridir. Azerbaycan tarafndan orta ve uzun vade ticari olarak yaayabilir petrol ihra boru hatlarnn ina edilerek petrol sektrnn gelimesine olanak verilmesi gerekmektedir. Bakden Karadenizdeki Novorissiysk limanna ve Bakden Grcistandaki Supsa limanna iki petrol ihra boru hatt vardr. Bu iki boru hatt benzer kapasitelere sahiptir ve toplam yaklak 230,000 v/g deerinde nakil yapabilmektedir. Azerbaycan ve Grcistan Parlamentolar Bakden Trk liman Ceyhana bir boru hattnn inas iin gerekli yasal ereveyi Mays ve Haziran aylar ierisinde onaylamlardr. Bu ereve Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye tarafndan 18 Kasm 1999 tarihinde imzalanan stanbul Anlamasn; 18 Kasm 1999 tarihinde Azerbaycan, Grcistan, Kazakistan, Trkiye ve ABD tarafndan imzalanan stanbul Deklarasyonunu ve 09.05.2000 tarihinde imzalanan ve stanbul anlamasn deitiren protokol iermektedir. Boru hattnn uzunluu 1.730 km ve petrol aktma gc ise 50 milyon ton olacaktr.

Petrol Kaynaklarnn letilmesi 1994-2000 yllar arasnda Azerbaycann uluslararas ilikileri ve ekonomisi asndan byk nem tayan petrol kaynaklarnn ortak iletilmesi amacyla toplam 21 adet anlama imzalanmtr. Bu anlamalardan ABDnin BMB Oil irketi ile yaplan Karaba-erkez-Unbak anlamas iptal edilmitir. 2000 yl sonuna kadar imzalanan 21 petrol anlamasnda 15 farkl lkeye ait 33 byk petrol irketinin ortakl bulunmaktadr. Sz konusu anlamalar kapsamnda petrol yataklarndaki tahmini petrol rezervi 2-3 milyar ton ve tahmini yatrm miktar 63 milyar $ civarndadr. 19941999 dneminde petrol sektrnde gerekleen yabanc yatrmlarn yllar itibariyle grnm aadaki gibidir.

Petrol Sektrndeki Yabanc Yatrmlarn dalm (Milyon Dolar)

AIOC I.Konsorsiyum) Dier Konsorsiyumlar Toplam

1994 1995 1996 1997 1998 1999 1994/99 - 139,8 416,3 632 598,1 341 2.127 22 22 1.1 148,1 296,0 204 671 2.798

139,8 417,4 780,1 894,1 545

92

Azerbaycanda 2005 ylnda toplam karbonhidrojen retimi 41,12 milyon tona ulamas (27,72 milyon ton petrol ve 13,4 milyar m3 gaz), 2010 ylnda ise 66,16 milyon ton karbonihrojen retimine (48,7 milyon ton petrol ve 17,5 milyar m3) ulalmas beklenilmektedir.

Enerji retimi (Milyon ton, ayrca belirtilmedii takdirde)

rn Toplam Petrol retimi SOCAR AIOC Offshore Petrol retimi Toplam Petrol retimi (000 varil/gn) Gaz retimi(milyar metrekp) SOCAR

1995 9.2 9.2 0 7.4 184.5 6.6 6.6 0.0

1996 9.1 9.1 0 7.7 182.5 6.3 6.3 0.0 6.1 8.7 2.1 1.0 4.0 0.1 17.0 5.0

1997 9.1 9.1 0b 7.5 182.5 6.0 6.0 0.0b 5.7 8.6 2.1 1.1 3.8 0.1 16.8 3.3

1998a 11.4 9.1 2.4 9.7 229.0 5.6 5.2 0.4 5.3 8.3 2.0 0.6 4.0 0.1 18.0 n/a

1999 13.8 9.0 4.8 12.3 276.8 6.0 5.8 0.2 5.8 7.9 1.9 0.4 3.9 0.1 18.1 n/a

2000 14.0 9.0 5.0 12.5 282.9 5.7 n/a n/a 5.4 8.2 2.0 0.5 4.0 0.9 n/a n/a

2001 14.9 9.0 5.9 6.6 146.6 5.6 4.7 0.9 5.3 -

AIOC 6.4 Offshore Gaz retimi Rafine edilmi petrol Mazot Benzin Fueloil Ya Elektrik (milyar kwh) Termik enerji (milyon kcal) 8.9 2.2 1.0 4.4 0.1 17.0 9.9

Azerbaycan statistik Yll bAIOC retime getii 1997 ylnda kk miktarlarda petrol ve doal gaz retmitir. Kaynak: EIU Azerbaijan Country Profile 2000,2001,2002. Devam: Azerbaycan Ekonomik Kalknma Modeli | www.havzaeymir.com http://www.havzaeymir.com/azerbaycan-ekonomik-kalkinma-modeli.html#ixzz1MSnkrsp8 LHAM ALYEV SONRASI TRKYEDE AK PART DNEM VE RUSYA LKLER 93

a 1999

hsan omak Bigesamde 16 Eyll 2009de Karaba Sorununda Uluslararas Konjonktrn nemi, adl makalesinde petrole dayal Azeri ekonomisini bekleyen u tehlikeye dikkati ekiyordu: Petrol gelirleri, yneticinin kiisel hkimiyetine edeer olan patrimoniyal sistemi kapsayan patron-mteri ilikiler a sayesinde temel kaynaklarn deiimini salar. Devlet, mteri eksenli alr: Yani ynetici elit (patron) kar tedarik eder ve politik destek ve sadakat karlnda destekilerini (mteri) kayrr. () Siyaset bilimci Terry Lynn ve Michael L.Ross kaynak laneti diye kullandklar ifadede, bir lkenin tek bir kaynaa zellikle petrole bamllnn birok negatif etkisini tanmlamlardr. Bu tr lkelerde doal kaynaklar geliim iin bir ans olarak grlr. Devlet ulusal tekelcilik yoluyla, bir petrol irketi gibi, petrol ve gaz endstrisini kontrol eder. Yabanc sermayenin genileyen kamu sektrne girmesiyle birlikte devlet byr ve daha gl duruma gelir. Hlbuki zel iletmeler, genellikle politik destek ve sadakat karlnda rejim ibirlikilerine datlan hkmet szlemelerine dayanr. Bylece hkmet yetkililerinin ekonomik ayrcalklar kiisel balantda olduklar kiilere tanmas olarak anlalan e-dost kapitalizmi geliir. Bu sistem, petrol zengini hkmete ekonominin geri kalann da kontrol etme ve kamu vergileri dnda kalan kararlar da yrterek kamudan zerklik kazanma frsatn salar. Oktay Orhun Birikim dergisinin Aralk 2009de yaymlanan 248. saysnda, blgedeki son dnem enerji antlamalarn dourduu yeni dengelere uyum salayamayan bir Azerbaycan kendini ykma srklemekte olduunun altn iziyordu. Zira petrole bal gelirlerin ciddi bir d rejim deiikliinin basnlarndan biri haline gelebilir. Dahas, bugn, yeni dengelere uyum salamak iin dahi bir demokratikleme sreci art gzkmekte. Azerbaycan iin de, szgelimi Karaba sorununun zm, bu erevede ele alnabilir. Avrupa Birliinde sve ve Polonyann inisiyatifinde oluturulan ve 6 eski Sovyet cumhuriyetine eitli konularda destek verilmesini amalayan Dou birlii politikas. Bu yaklam ile Ukrayna, Moldova, Belarus, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistana ynelik, devlet yaplarnn ve ekonominin desteklenmesi ve snr gvenlii gibi konularda yardm uygulanmas planlanyor. Yani her adan baktmzda AB, blgenin sorunlardan ve scak atmalardan arnm olmasn tercih ediyor. Azerbaycan gazeteleri, lkenin Sanayi ve Enerji Bakan Natig Aliyevin Nabucco gerekleirse, Azerbaycan gazn Almanyaya dek tamak mmkn olacak szlerine deiniyordu. Elbette bu projelerin tm ayn zamanda siyasi bir yeniden yaplanmay da iermek durumunda.Dahas, havu sopasz olmaz, Azerbaycann Avrupa Konseyinden karlabilecei haberi Nabucco haberi ile ayn anda dt basna. Ama ite sorun da tam da bu noktada. Bu haber yalnzca muhalefet yanls gazetelerde yer ald, ki bunlarn says ok ama ok az. Tm bunlar bir yana koyalm, Azerbaycanda rejimin (burjuva) demokratik bir genilemesi, ii snfnn ekonomik ve siyasal mcadelesi iin de hayati bir nem tayor. Zira kimlik karmaas iinde, kendini d politikasndaki salnmlara brakm bir Azerbaycan, brakn demokratik muhalefeti yaratmay, demokratik kurumlar bile hayata geiremedii iin, iten ie ryor. Azerbaycanllar, kendi z glerine gvenmek durumundalar. Trkleri kap dar etmek durumundalar. Kroniklemi tarihsel sorunlarn zmn, kendi iktidarlarnn yitmesi olarak alglayan dar kafallar da. Trkiyeli, Azerbaycanl ya da Ermeni olduu iin deil, demokratik bar ortamnda beraber yaamay ve mreffeh bir hayat hak ettii, sade insan olduu iin Kafkaslarda halklarn barmas ve bu bara engel olanlara kar ortak mcadelesi art! Bak'deki Hyatt Regenc Oteli'nde 8 Haziran 2005de dzenlenen ''12. Petrol ve Gaz Konferans''nda konuan Kerimov, Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hatt Projesi dahil bugne kadar petrol ve gaz sektrnde 25 anlama imzalandn ifade ederek, Azerbaycan'n bu anlamalarn tamamnn uygulanmasyla elde edecei gelirin 100 milyar dolar geeceini kaydetti. Kerimov, anlamalar kapsamnda lkesinde 60 milyon ton petrol, 20 milyar metrekp doalgaz retiminin planlandn da dile getirdi. Hazar Havzasndaki Azeri petrol yataklarnda bulunan kesinlemi petrol miktar 7 milyar varildir. Olas rezerv miktar ise 32 milyar varildir . Azerbaycann petrol rezervlerinin % 58,3 Aberon ve Hazar Denizi 94

elfinde, % 26,2si Kr-Aras ovasnda, % 6,7si Guba-Siyezen blgesinde yer ald belirtilmektedir. lkenin 1990 ylndaki petrol retimi 12,5 milyon tondan, 1992 ylnda 11,2 milyon tona ve 1993 ylnda ise 10,5 milyon tona kadar gerilemiti. Ancak 2000 ylna gelindiinde petrol retimi 14 milyon tona, 2001 ylnda ise 14,9 milyon tona ulamtr. Azerbaycan ynetimi, son yllarda petrol sektrnde 17 milyar dolar yatrmda bulunmu ve 2010 ylna kadar da ylda 50 milyon ton ham petrol elde etmeyi hedeflemektedir . Ayrca 1994-2000 yllar arasnda Azerbaycann uluslararas ilikileri ve ekonomisi asndan byk nem tayan petrol kaynaklarnn ortak iletilmesi amacyla toplam 21 adet anlama imzalanmtr. Bu anlamalardan 2000 yl sonuna kadar imzalanan 21 petrol anlamasnda 15 farkl lkeye ait 33 byk petrol irketinin ortakl bulunmaktadr. Sz konusu anlamalar kapsamnda, petrol yataklarndaki tahmini petrol rezervi 2-3 milyar ton ve tahmini yatrm miktar 63 milyar dolar civarndadr . Azerbaycanda 2005 yl iinde (8 aylk dnemde) 5.79 milyon ton petrol, 2 milyar 598 milyon m3 doal gaz retilmi ve ayn dnemdeki petrol rnleri ihracatnn ise 1 milyon 105 bin ton olduu belirtilmitir . Azerbaycan devlet petrol irketi SOCAR Bakan Natg ALYEV; 2005in SOCAR iin baarl bir yl olduunu belirterek, bu yl iinde asl grevlerinin petrol retiminde istikrar korumay amaladn, sonularn da tatmin edici dzeyde olduunu sylemitir. Azerbaycan, petrol ihracn ise ana gzergh ile salamaktadr. Bunlarn en nemlisini yllk 50 milyon ton kapasiteli, 21. yzyln projesi olan, Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt Projesi oluturmaktadr. Ayrca snrl kapasiteli "erken petrol" ihra hatlarndan da enerji nakli gerekletirebilmektedir. Bunlardan biri Rusya Federasyonu topraklarndan geen Bak-Novorossisk Hattdr. Bu hattn kapasitesi (ya da anlamaya gre taahht edilen miktar) ylda 5 milyon tondur. Ancak, gerekli yatrmlar yaplrsa, hattn kapasitesinin 17 milyon tona kadar kartlmas mmkndr. Dier "erken petrol" ihra hatt ise Bak-Supsa Hattdr. Bu hattn ilk kullanm kapasitesi de 5 milyon ton/yl olup, daha sonra 6 milyon tona karlmtr. Az bir yatrmla 11 milyon ton petrol tayabilecei hesaplanmaktadr. Kuzey hatt, kimi zaman Rus tarafnn yaratt teknik/ekonomik sorunlar nedeniyle, kimi zaman da Rus-een atmalar nedeniyle kesintili olarak almaktadr . Doal gaz rezervleri, gerek ABD Enerji Bakanl ve gerekse BP verilerine gre 30 trilyon kbik fit (0.85 trilyon m3) olarak verilmektedir . 2002 yl tketimi 7,9 milyar m3, retimi ise 4,8 milyar m3tr . Bu rakamlar Azerbaycann doal gaz asndan hangi noktada olduunu ortaya koymaktadr. Ancak doal gaz yataklarndaki retim kapasitesi zamanla artacak ve bu gstergeler hzla deiecektir. Azerbaycan, son yllarda ahdeniz gibi nemli bir doal gaz sahas kefetmitir. ahdeniz sahas, TPAOnun da ortak olduu, operatrln BPnin yapt byk bir yatrm projesidir. Sahann retilebilir doal gaz rezervinin 625 milyar m3 olduu konsorsiyum ortaklarnca belirtilmektedir. lk gaz retimine 2006 yl sonunda geilmitir. retilecek gazn 6,7 milyar m3lk byk blm, BTC hattna paralel bir boru hatt ile (Gney Kafkasya Boru Hatt) Trkiyeye (Erzurum) ulatrlacaktrlmtr. Trkiyenin Mavi Akma ncelik vermesi, aslnda ngrlenden ok daha snrl olan Trkiye gaz pazarnn Rus gaz ile doyuma ulamasna, Azerbaycan gaznn ve dier alternatif kaynaklarn ertelenmesine ve alnabilecek miktarlarn kstlanmasna neden olmutur. Rusya ile Trkiyenin AK Parti dneminde ekonomi alannda ilikileri st dzeye tamas, lham Aliyevin ard arda cumhurbakanln kazand 2003 ile 2011 periyodunu da etkiledi. Trkiye ile Rusya arasndageen sre ierisindeki gelime aamasna gz attmzda 1992-1998 yllar arasnda enerji, etnik, blgesel rekabet alanlarnn olmas ve gergin sren ilikiler olarak ele alnabilir. Ancak temel olarak bu konular dnemin istenilen seviyede ilerleyememesine neden olmutur. Rekabet ve gergin ilikilerin yer ald bu dneme daha geni bir perspektifte bakldnda, Rusya Federasyonu, Sovyet Rusyadan ona miras kalan bulunduu blgedeki corafi stnln kaybetme endiesi ierisinde olduu iin Orta Dou politikasnda Stalinin yolunu izlemitir. Bu yzden de ncelikli olarak Trkiyeye rakip lke gzyle bakarak Kafkaslar 95

ve Orta Asyada Trkiyenin etkin bir g olmasn istemediinden buna engel olmak iin gerekli nlemleri almtr. Trkiye neden bu blgelerde etkin g olabilirdi? nk insanlar bir araya getiren en nemli unsurlarda bir tanesi de kltrel birliin bir kayna olan ortak dildir. Orta Asya lkeleri arasnda Trk kkenli olan devletler de vard. 31 Ekim 2010da Bahar Ezgin, Caspian Weeklyde kalene alnan 2007 ile 2010 dnemini inceledi. Ortaya kan sonu, Rusya ile Trkiyenin Nisan 2011de vizeyi karlkl olarak kaldrmas ile bahar havasnn yaandyd. Ayn dnemde Azerbaycan ile Trkiye arasnda vize kalkmaz iken Trklerin Azerbaycanda ina ettii camilerin kapatlmas dile getirilmeyen souk rzgarlar estirdi. Sovyetler Birliinin dalmasyla szde bamsz lkeler kalknabilmek iin bir aracya ihtiya duymaktaydlar. Trkiye en azndan ortak dile sahip olmalarndan dolay Trki Devletlerin ihtiya duyduklar arac olabilirdi. Turgut zal durumun farknda olduundan Orta Asyaya, Rusyaya ziyarette bulunmutur. Keza zaln Orta Asya lkelerini ziyaret amacnda ticari ilikilerin gelitirilmesi niyeti de vard. Trkiye bu vesileyle blgedeki petrol, doalgaz vb. aralardan faydalanabilir, bylelikle gcn arttrabilirdi. Durum byle olunca her ey RFnin aleyhine bir gidiata doru yol alabilirdi. Yeni kurulan Rusya ilikilerinde siyasi ve hukuki deerlere nem vererek adm atmaya balasa da bu konu kendini yenileyememitir. Rusyann byle bir yaknlamay kendine tehdit unsuru olarak alglamas rekabeti beraberinde getirerek ilikilerde yaanan kopukluktan tr lkeler arasndaki mesafenin artmasna neden olmutur. Sonraki dnem ierisinde de Trkiyenin daha lml olduu bir iliki dnemini grmek mmkndr. Trkiyenin ve Rusyann yrtt rekabet mcadelesinin taraflara verdii zararn farkna varma ve bunun yan sra Rusyann zaman ierisinde nceleri jeopolitik konumu korumak iin ald nlemler aniden art gsteren ekonomik ilikilerin faydasnn grlmesinin etkisiyle nemini kaybederek yerini hzla ilerleyecek youn ilikiler srecine brakmtr. Bu sayede lkeler aras gven ilikileri artmaya balayarak 1992-1998 aras dnemdeki zayf ve sert politika sona erme aamasna geerek lkeler aras ilikiler daha iyiye giderek yumuak g politikasyla gelimeye balamtr. Taraflar arasnda gelien ekonomik ilikilerin rekor seviyede ykselmesiyle grlen faydann etkisiyle, rekabetin ilikilere verdii zararn farkna varlmas ve Rusyann blgede jeopolitik konumunu korumak iin ald nlemlerin nemini yitirmeye balamas ikili ilikiler asndan devam edecek youn bir dnemin balangc iin atlan nemli bir adma arac olmutur. 1992de Trkiye Cumhuriyetinin Rusya Federasyonunun tanmasyla taraflarn etki ve ilgi alanlarnn uyutuu noktalar olmasna ramen ortak at altnda iler yapmak iin birbirlerine kukuyla yaklamalarna sebep olan etkenlerin varl mnasebetlerin olmas gerektii gibi ilerlemesini engellemitir. Bunlardan bir ksm: -Rusyann yakn evre politikas -Trkiyenin Orta Asyada Trki Devletlerle ortak kltre sahip olmas - Rusyann SSCBnin blgedeki hakimiyetini kendinde devam ettirme dncesidir. Ancak bunlarn yannda daha ar basan ortak hususlar taraflar gemite nlemlerle yol almaya balayan ilikilerini bugne tamaya arac olduu sylenebilir. Bunlar: - Rusyann Avrasyada Trkiye gibi gl bir kkene sahip olmas, -Tarih, kltr ve ortak corafyann paylalyor olmas, -Her iki lkenin de Avrupa ve Asya zelliklerini tamas, -mparatorluktan devlete doru bir sreten gemeleri, 96

- ki tarafn da hem dou hem de bat blgesine dahil edilebilecek topraklara sahip olmalar, -Devletlerin ilikilerin ilerlemesi iin istikrarl olmasdr. Avrasya blgesi 21. Yzylda kresellemenin etkisiyle gnden gne deien, gelien bir dnyada en nemli blgelerden birini oluturmaktadr. Trk-Rus ilikileri Turgut zal, Sleyman Demirel dneminde yol almaya balayarak 2002 ylnda iktidara gelen AKPnin ikinci iktidar dneminde en st seviyeye ulamtr. 2001 ylnda smail Cemin Avrasya Eylem Plannn oluturulmasyla ilikilerde yaknlama sreci balamtr. D Politikadaki baarlarn temeline inersek Trkiye Dileri Bakan Prof. Dr. Ahmet Davutolunun 2002'den beri ortaya koyduu d politika stratejisinin etkisi gze arpmaktadr. Trkiyenin bugn d politikada hedeflerine ulamak iin att admlarda Davutolunun etkisi fazladr. Ayrca 2002 ylnda iktidara gelen AKP ynetiminin parti programnda Trkiyenin Rusya Federasyonu ile Orta Asya ve Kafkasyadaki rekabete deil ibirliine dayanan dosta ilikiler srdrecektir. eklindeki yaklam ilikilerin bugnk statsn kazanmasnn sinyallerini vermektedir.(2) Bakan Putinin Aralk 2004teki Ankara ziyareti srasnda taraflar arasnda derinletirilmi ok boyutlu ibirlii ereve anlamas imzalanmas ilikilerin ilerlemesi iin taraflarn istekli olduunu ve istenilen boyuta tanmas iin bir adm daha atldnn gstergesidir. 2009 ylnda mesafeli seviyeli ortaklk olarak yol almaya balayan ikili ortaklk bugn stratejik ortaklk seviyesine gelmitir. likilerin nemli boyutunu ticari ilikiler oluturmaktadr. AKP iktidara geldiinde Rusya, Trkiye'nin sekizinci en byk ticaret orta durumundayd ve o dnemde OECD lkeleri Trkiye'nin ticaretinin te ikisine hkimdi. 2008 ylna gelindiinde, ABD ve Avrupa'nn Trkiye'nin ticaretindeki toplam pay, ilk kez yzde 50'ye dt ve Rusya, Trkiye'nin en byk ticari orta olarak Almanya'nn yerini ald. Rusya lideri Vladimir Putin ile Recep Tayyip Erdoan arasndaki scak ilikiler, bu yeni yaklamn payandas oldu ve bu durum Trk-Rus ilikilerini gzle grnenin tesine tad. likilerdeki bu deiim olumlu olmasna karn, asl mesele, AKP'nin Rus d politikasna kar eletirisiz bir tutum almasnda yatyor. Pax Americanaya Ortak Bak: 2003te balayan Irak Savana Trkiyenin 1 Mart Tezkeresiyle Iraktaki igale destek vermeyeceini aklamas, Trkiyenin ayn dnem ierisinde srailin Gazzeye yaatt kt olaylar gz ard etmemesi, 11 Eyll olaylarnda ABD tarafnda olma ynne ters decek bir politika izliyor olmas ve 8 Austos 2008de gerekleen Rusya-Grcistan arasndaki Gney Osetya Savanda NATO yesi olan Trkiyenin Karadenizden ABD nin Osetyadaki malup halka yardm etme amal gemilerini geirmeye yanamamas -Montr Boazlar Szlemesi dahilindeki kararlarn tesine geilmemesine zen gstermesi- ABDyi koulsuz olarak desteklemeyeceinin gstergesidir. Rusyann ABDye yaklam zaten hepimizin aina olduu bir konudur. Rusya Federasyonu SSCBnin yklndan nceki dnemde ABD ile iki byk dnya gc olma konusundaki rekabetleri bilinmektedir. Sovyetlerin yklmasna ramen Rusya bu havann etkisinden kurtulamamtr. Trkiyenin ABD ile olan ilikilerinde krlma noktalarnn olumas ve yukardaki konularn etkisiyle Rusya Trkiyeye daha da yaknlaarak taraflar aras ilikiler pekimitir. -Trkiyede byk bir artla kendini belli eden ABD aleyhtarl ile 90 dneminde ykselie geen Avrasyaclk, Ankara-Moskova yaknlamasna nayak olmutur. - Ticaret koullar da ilikilerin siyaset dnda bir etkenle devam etmesi gerekliliini, AKPnin Moskovaya yaknlamaya olan ihtiyacn gsteren bir aratr. TOBB Bakan Rifat Hisarcklolunun dile getirdii Gnmzde Trk-Rus ilikilerini Souk Sava yllarnda olduu gibi snrlandracak hibir engel kalmamtr. Trkiye ve Rusya, gemite Almanya ve Fransann baardn baarabilir eklindeki szler iki lke ilikilerinin gelimesinde snfsal artlarn da varlna iarettir. TOBB dnda aralarnda TSAD yelerinin de olduu 200 akn irket Rusyada byk hacimli iler yapmaktadr.(3) 97

Dier yandan AKP hkmeti, Moskova ile ilerleyen ilikilerini AB lkeleriyle, batyla olan ilikilerinde yer yer denge politikas yer yer bir koz olarak nitelendirmektedir. Taraflar Yaknlatran - Uzaklatran Alanlar ncelikle taraflarn uzlama-atma alanlar ele alndnda, genellikle lkelerin kendi milli g unsurlarna ters dmeyen yndeki kararlarda uyum salandn sylemek mmkndr. ki taraf yaknlatran unsurlar ele alndnda, -Taraflar birbirlerini BM, AGT, Avrupa Konseyi ve dier uluslararas kurulularda aday seiminde karlkl desteklemektedir.(4) -slam konferans rgtne yeliine desteki olan Trkiye 25 milyon Mslman nfsa sahip Rusyann 2005 ylnda gzlemci lke statsnde Kde yer almasn salamas vesilesiyle 2005-2008 yllar arasnda Putinin Arap dnyas liderleriyle yapt grmelerle ikili anlamalar imzalanmtr. -Trkiye ayrca Rusyann Dnya Ticaret rgtne yeliini desteklemektedir. 17 yldr girmeye uraan Rusya Federasyonunun 1 Ocak 2011e kadar Dnya Ticaret rgt yeliini gerekletirecei beklenmektedir. -Rusyada Trkiyenin anghay birlii rgtne ye olmasn istemektedir. Bu rgt ABDnin Orta Asyada baskn g olma niyetini engelleme amaldr. u an Afganistan igal blgesinin merkezi asker alan olan Krgzistan-Manas ssne sahip olan Amerika burada Orta Asyay eline geirme niyetindedir. Ancak blgede nn stnl sz konusudur. Zaten Afganistana asker gnderme konusunda geri planda duran NATO yesi olan Trkiyenin bu ibirliine ye olmas ABD-Trkiye arasnda gerginlie neden olabilir. -nceden bahsedildii zere Irak sava konusunda Trkiyede 1 Mart Tezkeresi karar ile Iraka asker gndermemesi blgedeki sava desteklemediini ve bu konuda Trkiyenin Rusya gibi bir politika izledii grlmtr. - srail-Filistin Sorununa barl bir zm bulunmas her iki tarafn da ortak isteidir. - 12 Mays 2010da Medvedevin Trkiyeyi ziyareti srasnda imzalanan protokoller arasnda vize Muafiyeti konusu da vard. Grmelerden nce Moskova metrosunda gerekleen terr olayna ramen vize muafiyeti konusunda grmelerden vazgeilmemi olmas Trkiye-Rusya arasnda 90larda hkm sren gvensizlik durumunu ortadan kaldrdn gstermektedir. Taraflar arasnda imzalanan anlamayla hususi, hizmet ve umuma mahsus pasaport hamili Trk vatandalar ile hizmet ve umuma mahsus pasaport hamili Rus vatandalar birbirlerinin lkelerinde 30 gnden fazla kalmayacak ekilde vizesiz olarak seyahat yapabileceklerdir. Vize muafiyeti 180 gn ierisinde 90 gn amayacak ekilde geerli olacaktr.(5) Ayrca vize uygulamas dost Rus ve Trk halk arasnda sosyal ve kltrel btnl pekitirme, iadamlar arasndaki iletiimin artmas sayesinde ekonomik ve ticari ilikilere de katks olmaktadr. Rusya'nn en ok ihracat yapt on lke arasnda Trkiye drdnc srada yer alrken, en ok ithalat yapt lkeler arasnda da 14. srada yer almaktadr.(6) Taraflar birbirinden uzaklatran ya da atma alanlar diye deerlendirilebilecek konular incelendiinde,

98

- Kosovann bamszln tanyan Trkiyenin aksine Rusyann bu ynde zt dncede olmas ve bunu blgenin gvenliine tehdit olarak alglamasdr. - NATO yesi olan Trkiye, Grcistan ve Ukraynann NATO yelii ynndeki giriimlerini desteklemekte, Rusya ise bu konuda tam aksine bir yol izerek blgedeki gvenlik alann daraltmak istememektedir. Sonuta NATO yesi deildir ve NATO ABD lehine olan bir askeri sistemdir ki bu da Rusya iin tehlike oluturan bir etkendir. Yalnz bu durum almaya balanarak sorun olmaktan kmaktadr. - Gney Osetya sorunu taraflar iin hem uzlama hem de atma konusu olarak deerlendirilebilir. Gney Osetya Savanda Trkiyenin Montr Boazlar Szlemesindeki maddelerden taviz vermemesi Rusyann Trkiye ile olan ilikilerinde bir dier krlma noktas olarak deerlendirilebilir. Yalnz Trkiyenin Kafkas birlii ve Bar Platformu ile Kafkasyadaki gerginlii azaltma niyetinde olmas, Grcistan ile olan ilikilerinin iyiye doru bir gidiatta olmas Grcistann toprak btnlnn korumas dncesine arac olarak Rusya ile bu konuda tezat fikirlere sahip olduu grlmektedir. Taraflar Arasndaki Enerji, Kltrel, Ekonomik, Askeri, Sosyal Gndemi Deerlendirme Trkiye Dou ve Bat lkeleri arasnda kpr oluturan bir konuma sahiptir. Bu vesileyle Trkiye elinde doalgaz kayna bulundurmasa da Orta Asya, Kafkasya gibi blgelerin doalgazn ihtiya sahibi Avrupaya tama avantajna sahip olduu iin transit lke grevindedir. Ancak bu durum yine de Trkiyenin doalgaznn %70lik ksmn dardan salama durumunu deitirmemektedir. Trkiyenin Doalgaz Ald lkeler

(7) ekilde grld gibi doalgaz rnei zerinden hareket edersek Trkiyenin enerji konusunda temelde doalgazda Rusyaya ball arpc bir ekilde grlmekle beraber Trkiyenin en ok doalgaz ithal ettii lke Rusyadr. 2005te hayata geen Mavi Akmla beraber Trkiye, Almanyadan sonra Rusyann 2. En byk doalgaz ithalats olmutur. Gnmzde ise Almanya ve Ukraynadan sonra 3. srada yer almaktadr. Byme orannn 2011 ylnda %6,5, ilerleyen yllarda ise %7,5 olmas beklenmektedir. Doalgaz ve petrol fiyatlarnda oluabilecek herhangi bir prz ya da dalgalanma Rusya iin nem arz eden ve ekonomisini nemli lde etkilemekle beraber bu olumsuz durum doalgaz ve petrol konusunda ona baml hale gelen devletleri, dnya petrol arzn da etkilemektedir. Bu ynyle Rusya petrol ihracat yapt lkeleri ekonomik ayn zamanda siyasi adan da kontrol etme amacndadr. Ancak 1984te imzalanan anlamayla 1987 ylnda Rus gazn ithal etmeye balayan Trkiye iin ayn durum sz konusu olsa da bu 99

konuda Trkiye ve Rusya arasnda byk sorunlar yaanmayarak Rusya, Trkiye iin gvenilir bir ortak olma yolunda basamaklarla merdiveni kmtr. 2007 ylnda enerji alannda rekabet olsa da Putinin Austos 2009da Trkiyeye gerekletirdii ziyareti srasnda imzalanan protokoller, nmzdeki srete arlkl olarak enerji alannda ibirlii salanacann sinyallerini vermitir. Bu ibirliinin nedenine konjonktrel adan baklabilir. Burgas-Dedeaa Rusyann kendi projesidir. Ancak Rusya kendine rakip olan Samsun-Ceyhana yeil k yakarak destek vermeyi kabul etmitir. 2010da Medvedevin Trkiyeye gerekletirdii ziyaretle Samsun Ceyhan projesini hayata geirme sreci imzalanan 16 protokol arasnda yerini almtr. Yaplan son aklamalarda her ne kadar Transneft Bakan Tokarevin olumsuz ynde aklamalarda bulunmas akllarda soru iareti braksa da bunun zerine resmi bir aklamann gereklememesi, bu olay ncesi Putinin Trkiyeye sz verdik, projeyi beraber gerekletireceiz eklinde aklamada bulunmas, Trkiyenin projenin meyvelerini toplayacan gstermitir. Rusyann kendi projesi yerine Trkiyenin Samsun-Ceyhan projesine destek vermesine neden olarak 2007 ylnda deien Bulgar hkmetinin projeleri( Burgas-Dedeaa ve Gney Akm Boru Hatt) incelemesi, bu dorultuya dnk bir karar verme dncesinde olmas son olarak ise yeterli evre ve ekonomi faktrne sahip olmadn bildirmesi Rusyay alternatif bir dier ara olan Samsun-Ceyhan konusunda bu ekilde bir tavr ierisinde olmaya zorlamtr. Bugn Nabucco ve Gney Akm Doalgaz Boru Hatt Projeleri de rekabet halinde ve Nabucco, Rusyann blgedeki en nemli enerji gc olma niyetini gerekletirmesine engel tekil etmektedir. Trkiye, 2009da Babakan Erdoan, Rusya Devlet Bakan Medvedev, talyan Babakan Silvio Berlusconiyle beraber imzalanan protokolle beraber rakip iki projelerden biri olan Gney Akm boru hattnn Trkiye karasularndan gemesine izin vermitir. Ayrca bu proje kapsamnda talya, Trkiyeye Boazlar zerinden ar yklenme olmasn nlemek iin destek olacaktr. Gazprom ve ENI(talyan irketi) ortaklnda gerekletirilecek olan Gney Akmn inaatna balamak iin Kuzey Akmn inaatnn bitmesi beklenmektedir. 2010 ylnda Putin, Kuzey ve Gney Akm "Hattn dier ucunda iki gemi daha boru hatt dyor. Herkesin takvime uymas gerekiyor. lk boru hattndan 2011'de ikinci hattan da 2012'de doalgazn Avrupa'ya ulamas gerekiyor."(8) szleriyle projeye desteini belirtmitir. Aslnda Trkiyenin byle bir karar vermesine temel etken olarak Nabucco Projesi iin gerekli gazn bulunmamasn ya da bir dier ifadeyle gazn nereden salanacann belirsiz olmasyla gsterebilir. Trkiye Orta Asya lkelerinin desteini salamak isterken Rusya arka bahesi olarak nitelendirdii bu alan zerindeki politik ve ekonomik basksn hissettirerek gelecekte nem arz edecek olan blgedeki doalgaz alanlarndan sadece kendisi faydalanmak istemektedir. Bir dier ifadeyle, Orta Asyada tekelci durumunu korumak istemektedir. Bu yzden kendisine alternatif oluturacak ya da oluturabilecek herhangi bir projenin gereklemesini engellemek istemektedir. Nitekim Rusya doalgaz direkt olarak Avrupa lkelerine aktarm salayarak transit lkeleri de arac olarak kullanmak istememektedir. Trkiyenin Nabucco gibi Avrupa lkeleri iin deerli olan bir projede yer almas Trkiyeye AB ile devam eden mzakere srecine iyi bir arac olamayacaktr. lkeler arasndaki ticaret hacmine baktmz zaman, 1990larda bavul ticaretiyle balayan ticari ilikiler zaman ierisinde ok boyutluluk kazanarak geni alanlara yaylmtr. Trkiye, Rusyaya 2008 ylndaki kriz ncesinde 330 milyar dolar olan ticaret hacmi kriz sonrasnda % 80 orannda ticaret hacminin korunarak 266 milyon dolarlk hacim gelitirmitir. 2009 ylnda 40 milyar dolara ulaan ticaret hacmiyle Rusya Trkiyenin en byk ticari orta haline gelmitir. (9) 2010 yl sonundaki hedef ise 1 milyar dolar seviyesine ulamaktr. 2008 yl itibariyle Trk i evreleri gda ve iecek, ie, cam, beyaz ve kahverengi eya ile dier sektrlerdeki yatrmlarn tutar 6 milyar dolara ulamtr. Trkiye, 2008de Rusyann en nemli ticari orta haline gelmitir. 2010da Trkiye Rusya ilikileri tarihinin en baarl dnemini yaamaya balamtr. 100

Tarihi gemie baktmzda ayn blgede yaamann da etkisiyle Rusya ile gelien ve artan ticari ilikilerin yannda kltrel balarmzn da glendii gze arpmaktadr. 2007 Trkiyede Rus yl olarak kabul edilirken Rusya 2008i Trkiye yl olarak kabul etmitir. Trkiye Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu, iki lke arasndaki karlkl gvenin ve dayanmann pekitirilmesini ve iki lke halklarnn birbirlerini ve kltrlerini daha iyi tanmalarn teminen sosyal, kltrel, eitim, bilim ve teknoloji, basn-yayn, spor ve genlik alanlarndaki mevcut ibirliinin daha ok gelitirilmesi amacndadrlar.(10) Tarihi dostluun 90. yl kutlamasnda ise Trkiye-Rusya Dostluk ve Kardelik gecesi dzenlenerek taraflar arasnda kltrel etkileime nem verildii grlmtr. Son dnemde birbirini tanma yolunda nemli aamalar kaydetmi olan iki lke Rusyada Trk dilini retme amacnn olaca merkezlerin nmzdeki yllarda almasyla beraber taraflar arasndaki kltrel ba glendirecektir. Buna ek olarak, Trkiyedeki Rus, Rusyadaki Trk nfusunun artmasndan dolay ortaya kan ihtiyatan tr taraflarn Milli Eitim Bakanlklarnn araclyla Trk-Rus rencilerinin renimine destek olma amac vardr. Bir dnem ortak corafya, kltr gibi zelliklere sahip olduumuz Rusya ile farkl ularda yer alrken gnmzde bu deerlerin pekimesine turizm de arac olmaktadr. Nitekim Rusyadan gelen youn bir Rus turist kitlesine sahibiz. Kltr, doa gzellikleri, k turizmi, yayla, termal gibi aralar Rus halknn Trkiyeye olan ilgisini arttrmaktadr. Ruslarn Trkiyeyi ziyaret etme oranlarna bakldnda, 2007de 2.5 milyon, 2008de 2 milyon 768 bin, 2009da 3 milyonu aan rakamlarla Trkiyeyi ziyaret eden turist saysna ulaarak Trkiye her geen yl daha fazla sayda Rus turistine ev sahiplii yapmaktadr. Rusya, 2009da Trkiyeyi ziyaret eden turist says oranyla Almanyadan sonra 2.srada yer almtr. 2010da ise kresel krizden etkilenen Rusya buna ramen Trkiyeye gelen turist saysnda art gstermitir. Haziran ay verilerine gre 578.527 Rus Trkiyeyi ziyaret etmitir. Rusya-Trkiye ilikilerinin gvenlik boyutu da nem kazanmaya devam etmektedir. Gvenlik konusunda askeri alanda 90larda balayan ilikilerin son olarak ald yol olan 2008 ylnda taraflar arasnda Rusya irketlerinden Rosoboroneksportun kazand ihale ile Trkiyeye tanksavar, fze gibi askeri alanda kullanlan aralarn satm askeri alanda yaplan yeniliklerin habercisidir. Kornet fze kompleksi, fzeyi lazer vastasyla yneltmek olana vermekte, dmann ate noktalarn ve aralarn vurmada kompleksin etkililiini nemli derecede arttrmaktadr.(11) Rusya bylece NATO yesi bir lke ile ilk kez askeri alanda ibirlii yapmtr. Ayrca ABD-Rusya silah sat rekabeti ortaya kmtr. 2008 ylnda Vladimir Visotskinin Trkiyeye yapt ziyaretle taraflar arasndaki askeri ilikilerin arttrlmas gerektii zerinde durulmutur. Yaplan grmeler srasnda taraflar Rus ve Trk denizcilerinin eylemlerinin koordine edilmesi ve Karadenizdeki ortak faaliyetlerinin biim ve ynlerinin arttrlmas, blgedeki kolektif gvenlik sisteminin gelitirilmesi konusunda mutabakata varmlardr.(12) Ancak bu alandaki ilikiler dierleri ile kyaslandnda daha ar ilerlemektedir. Rusyann rettii milyar dolarlk deere sahip olan S300 ve S-400 fze savunma sistemler Trkiye asndan ekiciliini korumaktadr. Gnmzde dnyann her yerinde bulunduklar blgede etkin gce sahip lkelerin daha pasif ya da blgede etkinliini salamasna engel unsurlara sahip durumdaki lkeler zerinde arl vardr. Rusyada ve Trkiyede Avrasya blgesinde etkin gce ulama yolunda admlar atan ve blge iindeki komularndan daha stn niteliklere sahip olan iki nemli gtr. ki lkenin de bu vesileyle nfuz ettikleri alanlar mutlaka vardr. Trkiyenin Azerbaycan, Rusyann da Ermenistan zerindeki nfuzu buna rnek gsterilebilir. Azerbaycan ve Ermenistan arasnda meydana gelen ya da gelebilecek mevzular da ayn ekilde Rusya ve Trkiyenin de ilgi alann oluturmaktadr. te Dalk-Karaba sorunu da bunlardan bir tanesidir. 1980lerde ortaya kan Ermenistan-Azerbaycan arasndaki Dalk-Karaba sorunu Avrasya blgesinde ciddi katliamlara, lmlere sebep olmasna ramen taraflar 2008de Gney Osetya Sava sonras diplomatik olarak sorunu masaya yatrsalar da kesin bir zme ulaamamlardr. Rusyann Kafkaslarda izledii politika ve Ermenilere olan ilgisi Ermenilerin Dalk-Karaba konusundaki tezini glendirmektedir. 101

Azerbaycan ise Trkiye ile tarihi, kltrel olarak yakn bir gemie sahip olmakla beraber Trkiye ile ayn kkten, rktan olduu iin karde lke vasfndadr. Trkiye Azerbaycanla olan ilikilerini bozmak istememektedir. Bu zellikler Rusyann Trkiye ile ilikilerinin stratejik ortaklk seviyesine geldii bugn Azerbaycann bu sorun hakknda rahatlamasna arac olmutur. nk Ermeni diasporasna sahip bir Rusya ilikilerinde en st seviyeye ulat Trkiye ile blgede ibirlii ierisinde olma eiliminde olacak ve Azerbaycanla karde lke olan Trkiye ile uzlama gerei duyacaktr. Yani Trkiye-Rusya ilikilerinin Yukar Karaba sorununun zmne olumlu bir katks olmaktadr. Azerbaycan burada denge politikasna bavurmutur. Peki Rusyann bu konu hakknda lml bir tavr ierisinde olmasna tek etken Trkiye ile olan ilikileri midir? Hayr. Rusyay bu ynde davranmaya iten Trkiye ile olan ilikilerinin yan sra Bak petrolleridir de. te yandan Moskova Ermeni Sorunu hakknda Trkiyeye kar AB lkelerine gre daha lml bir yol izlemektedir. Taraflarn ortak ilgi alann oluturan noktalardan biri olarak Kbrs Sorununu da gstermek mmkndr. Ortak din ounlukla lkeleri bir arada tutan bir etkenlerdendir. Slav toplumlardaki durumu da bu ekilde ele almak mmkndr. Rusya ve Kbrs Rum Kesimi de bu kategoriye dahil edilebilir. Gney Kbrs ile iyi ilikiler ierisinde olan Rusya Kbrs Sorunu konusunda Rum kesimine daha yakn bir tavr ierisinde bulunmaktadr. 2008 ylnda Hristofyas ve Medvedev arasnda imzalanan Siyasi Manifesto ile taraflar arasndaki ilikilerin temelinin bu sayede belirlendiini sylemek mmkndr. Annan Plannn baarszlkla sonulanmas, Rusya son zamanlara kadar baty, 40 yldr bamsz olan KKTCyi tanmayarak ifte standart uygulamakla sulamas, Moskovann Kbrs meselesindeki yeni tutumunun temelini oluturmaktadr. Rusya 2004 ylnda KKTC ile dorudan temas balatmtr. Rusya Dileri Bakan Lavrovun dnemin KKTC Babakan Mehmet Ali Talatla grmesi Moskovann Ankaraya somut destei olarak yorumlanmtr. Trkiyedeki Avrasyaclarn katklaryla yrtlen birka heyetler aras grme de mevcuttur. Ankara Kbrs konusunda Moskovadan daha fazla adm beklemektedir. Bunlarn dnda bir de lkelerin kendi iinde meydana gelen ancak d glerin etkisiyle ya da desteiyle bir dier lkenin srtna kambur oluturabilecek bir sorun da vardr ki o da terrdr. Rusya bu konuda eenlerden zdrap ekerken Trkiye Cumhuriyeti zellikle geen yaz dnemi ierisinde geirdii scak PKK gnlerinin hala etkisindedir. Bu durumu iki tarafa uyarlayarak deerlendirmeye gelince, 1990larda RFnin SSCBnin varisi olarak ortaya kmasnn ardndan Trkiye ile olan ilikilerinde olumsuz pek ok ey yaanmtr. Bunlardan birini de Trkiyenin terr rgt olarak nitelendirdii PKKnn Rusyada destek bulmas dahas Rusyann PKKya silah temin etmesi de sz konusuydu. te yandan 1997 ylnda PKK lideri Abdullah calann Trkiyeden Rusyaya kamas polemik yaratsa da Rusyann calan lke dna karmas oluabilecek kt eyleri nlemitir. Bunun yan sra, taraflar terrle mcadele konusunda ibirlii ierisinde olsa da Rusya hala PKKy kendi lkesinde bir saldr gerekletirmedii gerekesiyle bir terr rgt olarak alglamamakta Trkiyede orduyla savaan bu gruplarn gerilla olduu konusunda srar etmektedir. stelik Rusyada ondan fazla STK erevesinde rgtlenen ok sayda Krt yaamaktadr. Bunlarn PKK ile ilikilerinin olmas Kremlinin Krt halkyla ilikilerini bozmak istememesi sz konusudur. Burada Rusyada Krt diasporasnn etkisi gze arpmaktadr. Ancak bu sorun gnmzde Trkye asndan deerlendirildiinde ilikilere glge drecek dzeyde deildir. Rusyann da terrle ilgili zaafnn olduu bir konu vardr ki o da een Sorunudur. eenistann bamszlk iin mcadele balatmas, dier cumhuriyetlerin daha fazla zgrlk ve hak istemesi, 1998 ylnda byk bir ekonomik krizin ortaya kmas, i ve d borlarn her geen gn artmas, daha yeni kurulmu ve toparlanma aamasnda olan Rusya gibi bir devleti bir kez daha paralanma tehlikesiyle kar karya brakt iin Rusya bu konuda taviz vermeyecek konumunu korumay bilmitir. Trkiyede etkin ekilde grlebilecek Kafkasya diasporas een faaliyetlerini gzle grlebilecek ekilde desteklemitir. Bu da taraflarn ilikilerin seyrine gre ellerinde bulundurduu kozlar arasnda yerini almakla beraber artan ticari ibirlii ilikilerinin aknda dengeleyici bir unsur olmutur. Ayrca Rusya ve Trkiye terr konusunda uzlaarak ortak hareket etme karar almlardr. Gnmzde bu konuyla ilgili taraflar arasnda sorun tekil edebilecek istisna olarak Rusyann hala PKKy bir terr rgt olarak deerlendirmemesi gsterilebilir. 102

Avrasya blgesinde barn, istikrar dzeninin oturmas iin abalarn srdrlmesi gerekmektedir. Blgede iki etkin ve ortak g olma yolunda admlar atmakta ura veren Rusya ve Trkiyenin bunu temin etmek, ilikilerindeki przleri ortadan kaldrmak amacyla sk aralklarla birbirlerini ziyaret etmeleri gerekmektedir. 11-13 Mays 2010 tarihleri arasnda Yksek Dzeyli birlii Konseyinin ilk toplants yapld srada RF Devlet Bakan Medvedevin Trkiye ziyareti sonras ortakln geldii aama stratejik ortaklk seviyesinde deerlendirilebilir. Rusyann Kbrs ve PKK konusunda dile getirdii vaatleri yerine getirme srecini geni zamana yaymas, Rusya ve Trkiyenin Avrasya blgesinde iki nemli g olmalarnn yan sra ayn zamanda rakip iki lke olmas ilikilerin bir dier boyutunu oluturmaktadr. Stratejik ortaklk seviyesindeki ilikilerin gelimesine engel olacak bu tr sorunlarla karlaldnda gerilimler yaansa da ilikilerin bugnk konumunun nmzdeki srete ok ciddi bir konu patlak vermedii srece korunmas sz konusudur. Gncel konular, iki tarafn da zellikle ekonomik olmak zere politik ve gvenlik alannda aralarndaki ilikiyi gelitirmek niyetinde olduklarn gstermektedir. Blgede etkin g olmalar aralarnda yaanan nemli bir sorunun btn blgeyi etkilemesine neden olabilir. Bu yzden iki taraf attklar admlarn onlar nereye gtreceini ok iyi analiz etmelidir. Stratejik ortaklk seviyesine gelen ibirlii dzeyi oluabilecek bir tehdit unsurunun Avrasyay etkileyecei durumu ile ayn edeerde olabilecek tehdidin aksine pozitif bir sonuca ulamay yelemektedir. Devam eden st dzey diyaloglar, imzalanan ok ynl protokoller, Avrasya lkelerine rnek tekil edecek seviyede olmaldr. Ancak Rusyann ekonomik olarak elinde bulundurduu alternatifleri kar dorultusunda siyasi eilime dnk hale getirmemesi sayesinde aradaki ba kuvvetlenebilir. Rusyann bu konuda lml davranmas gerekmektedir. Ekonomik ilikilerin tam anlamyla en st seviyede olabilmesi iin ncelikle bu konudaki problemlerin zm iin ortak hareket etmek ve siyasetin derin etkisine perde aralamak gerekmektedir. Yoksa taraflarn siyasi karlar devreye girince gemite yaand kadar olmasa da atmalar ortaya kacaktr. Trkiye ilikilerin bugnk konuma gelmesinde byk emee sahiptir. Trkiye Rusyay blgede ekonomik, siyasi giriimler asndan olmas zorunlu bir ortak olarak grmektedir. Rusyann da gemite Trkiyeye kar olan pheci tavrlar son bulmutur. ki taraf olumsuz hatralar silerek yola devam etmektedir. Artk Rusya da blgedeki sorunlara kar Trkiyeninkine benzer bir tutum ierisinde olmaya doru att admlarn devamn getirmekte tereddt etmemelidir. Taraflar aralarndaki ibirliini uluslararas platformda birbirlerine destek olabilecekleri konularda da gsterme meyilinden kopmamaldr. likilere zarar verebilecek herhangi bir konjonktrden uzak durmaldr. Bylece nmzdeki srelerde ok daha salam bir ibirlii dzeyiyle blgede daha gl bir Trkiye, daha gl bir Rusyay grmek kanlmaz olacaktr. Kaynaklar 1) Derindnce.org, 16 Eyll 2010 2) BLGESAM, Trkiye-Rusya likilerinde nc Dnem , 15 Eyll 2010 3) Odatv.com, Medvedev Neden Trkiyeye Geliyor , 18 Eyll 2010 4) Tm Gazeteler, Cumhurbakan Abdullah Gln Moskova Ziyareti ve Dndrdkleri , 21 Eyll 2010 5) Nationalturk.com, Rusya-Trkiye Vizeler Kaldrld , 25 Eyll 2010 6) Nethaber.com Trkiyeye Vize Uygulamayan lkeler , 18 Eyll 2010 7) Alternatrk.org, Trkiye Enerji Raporu , 19 Eyll 2010 8) Sentezhaber.com, Putinden Kuzey Ve Gney Akmna Tam Destek , 21 Eyll 2010 103

9) ORSAM, Trkiye- Rusya ilikileri , 25 Eyll 2010 10) Dileri Bakanl Resmi Web Sitesi, Trkiye-Rusya Arasndaki likilerin Yeni Bir Aamaya Doru lerlemesi Ve Dostluun ok Boyutlulua Ulamas , 16 Eyll 2010 11) ORSAM, Komuluktan Stratejik birliine: Trkiye-Rusya likileri , 28 Eyll 2010 12) lyas Kamalov, Kapatmann Glgesinde Trk-Rus Yaknlamas, Yeni afak, 30 Eyll 2010. 6. BLM TRKYE'NN PETROL MACERASI Trkiye'nin petrol maceras esasen 9 Kasm 1992'de Hazar Deniz'inde yer alan Azeri, rak, Gneli sahalarnda petrol arama, retim ve paylam ile ilgili olarak Azerbaycan Devlet Petrol irketi SOCAR, BOTA, Amoco, Pennzoil ve BP katlmlar ile Bak'de " Ana hra Boru Hatt alma Grubu Konsorsiyumu " oluturulmasyla resmen balad. 9 Mart 1993'de Trkiye ile Azerbaycan arasnda hattn inaatnn balamasna ilikin " Hkmetler aras Anlama " imzaland. 26-27 Mays 1993'de SOCAR, BOTA, Amoco, Pennzoil, Unocal ve BP arasnda stanbul'da ' COC KHazar " konsorsiyumu oluturuldu. 21 Eyll-2 Ekim 1993 tarihlerinde Ana hra Boru Hatt Konsorsiyumu tarafndan Londra'da " Tecnical Evaluation of the Export Pipeline Route Option for the Purpose of Final Route Selection " isimli belge hazrland ve SOCAR'a teslim edildi. Aliyevin iktidara geliinden sonra petrol pazarlklar silbatan yeniden yaplmt. 20 Eyll 1994'de Mega Proje'nin imzalanmasndan sonra 18 Ocak 1995'de Kazak ham petrolnn Azeri petrolleri ile birleerek Akdenize ulatrlmasna ynelik olarak kullanlmas planlanan gzergaha ilikin protokol iller ve Kazak lider Nazarbayev'in ahitliinde Trk Enerji Bakan Veysel Atasoy ile Kazak Petrol Bakan Nurlan Balgilbayev tarafndan imzalanmt. 31 Ocak 1995'de Babakan Tansu iller, ABD'de gelecek 5 milyar dolar kredinin bu proje iin harcanacan sylyordu. ABD Ankara Bykelisi Marc Grossman, " ABD Bak-Ceyhan' destekliyor" demecini Hrriyet gazetesi " Petrol Hatt Zaferi " diye lanse ediyordu. Dileri Bakanl koltuuna henz alamam Murat Karayaln, Trkiye'nin yeni bir OPEC yesi olacan aklamak gafletinde bulunuyordu. 7 ubat 1995'de ise konsorsiyuma yeni irketlerin katlmas ve SOCAR hisselerinden yzde 5'lik payn TPAO hisselerine ilave edilmesi oy birlii ile kabul edilmiti. Babakanlk Badanman ve Boru Hatlar Koordinatr Emre Gnensay, erken petroln nakline ilikin hazrlanan Trk projesini konsorsiyumla grerek tarife indirme aamasnda olduklar mjdesini veriyordu! Gnensay, ABD gezisi srasnda projeye Ruslarnda katlmn nerdiklerini, bu durumun Amerikallar rahatlattn sylyordu. iller, Dileri, Enerji Bakanl ve BOTA' by-pass ederek boru hatlar diplomasisini Gnensay ile yrtyordu. Ermeni kkenli Gnensay'n dier nemli zellii Bilderberg tekilatnn Ortadou sorumlusu olmasyd. Trkiye'nin Bak-Ceyhan macerasnn nemli bir kilometre tan oluturan Roger Tamraz olayn ve Gnensay ile ilikisini zmek iin bu detay bilgileri kavramak gerekiyordu. Tabi zer iller'in her iten ald komisyon nedeniyle adnn 'bay yzde 10'a ktn bilmeden Tamraz'n neden ' ikinci bay yzde 5 ' diye nitelediimi anlamanz mmkn deildi. Tamraz' bilmeden ncede geitiimiz blmde dile getirdiimiz "ilk bay yzde be " lakapl Ermeni vatandamz Glbekyan olayn hatrlamanzda fayda var. 13-17 Mart 1995 darbesinden nceki petrol diplomasisinde ki durum bundan ibaretti. Petrolde hesaplar baa dndren darbe olaynda Trkiye'nin adnn gemesi Bak'de moralleri bozmu,Trkiye'ye olan gveni sarsmt. Darbeden henz 15 gn gemiti. Azerbaycan'da ilk imzalanan Mega Proje'deki payndan Azeri SOCAR irketinin payn satacan iletmesi petrol irketlerinin itahn kabartmt. ABD'nin 104

Bak Bykelisi Richar Kozlarich Aliyev'le 1 Nisan'da biraraya gelerek ABD'li Exxon irketine pay verilmesini istiyordu. Nitekim 3 Nisan'da Exxon'un Bak temsilcisi Aliyev'e bu isteklerini resmi olarak iletiyordu. Ayn gn Aliyev'in petrol giriiminde bulunan bir konuu daha vard. TPAO'nn Bakan Yardmcs Mustafa Murathan ve beraberindeki heyetde Aliyev'den petrol pay istiyordu. Cumhurbakan Demirel ve Babakan Tansu iller Aliyev'i ayr ayr telefonla arayarak TPAO'ya SOCAR'n payndann yzde 5 satlmasn rica etmiler, 7 ubat'da gerekli kararda alnmt. Aliyev'e ynelik dzenlenen komployu nceden haber veren Demirel'in Aliyev nezdinde reytingi yksekti. Darbe giriimindeki pay o srada henz su yzne kmam iller'de Trk dnyasnn tek kadn lideri olarak skse yapmt.Trkiye, payn artrarak iktisadi kazan elde etmek peinde deildi. Ama, gelecekte Hazar petrolnn Trkiye'ye aktlmas iin konsorsiyumda etkin bir konuma gelmekti, bu da en ok Azerbaycan'n yararna olacakt. Demirel ve iller'in telefonlarnn ardndan soluu Bak'de alan Enerji Bakan Veysel Atasoy Aliyev'le konuyu masaya yatrmt.Atasoy, Ankara dn yapt aklama 'da bu noktaya deinmi, payn yzde 5 artrlmas halinde bile 30 ylda Trkiye'ye decek petrol hacminin 30-35 milyon tonu gemiyeceine iaret etmiti. Yllk petrol tketimi 20-22 milyon ton olan Trkiye iin bu rakam komikti. 4 Nisan 1995'de TPOA Bakan yardmcs Mustafa Murat'la gren Aliyev, pay artmnn gerekleecei mjdesini verdi ve 12 nisanda ilgili kararnameyi imzalad . Aliyev u gerei vurgulad : '' Karde Trkiye'nin payn iktisadi deil, siyasi karlar asndan artrdk. " Ayn tarihte SOCAR'n yzde 5'lik payn ABD'nin Exxon irketinin satn almas da gerekleti. Azerbaycan Mega Proje'de yzde 10 pay vermekle byk bir ey yitirmiyordu. nk projede hi bir hisseye sahip olmasada Uluslararas Konsorsiyum ( AIOC ) retilen petroln yzde 50'sini SOCAR'a vermeyi tahahht etmiti. KNC BAY YZDE BE TAMRAZIN YKS Azerbaycan'da yaplan 1995 darbesine ad karan ve iller ailesine yaknl ile bilinen Ermeni i adam Roger Tamraz, Supsa karar ncesinde Ankara'nn kafasn kartran dier nemli etkendi. Petrolde Ermenistan gzergahn iller ailesinin aklna sokan Tamraz, zer iller'e Moskova ile iyi geinmelerini de istemiti. Lbnan'n en zengin Ermeni ailesi olan Tamrazlar Ortadou'nun silah ve uyuturucu ticaretinide ellerinde tutuyorlard. Zaten Roger Tamraz'n Azerbaycan darbesinde OMON timi ve Cevadov kardelerin tarafn tutmas bouna deildi. Blgede uyuturucu ve silah ticaretini kontrolne alan Cevadovlar Tamraz ile i ortakl iindeydi. Tamraz bir Ermeni olarak Ermeni karlarn da koruyordu. Nitekim Amerikal gazeteci James Risen, 27 Eyll 1997 tarihli Los Angales Times'ta Tamraz'n zer iller'e rvet verdiini CIA'nn tesbit ettiini ve Beyaz Saray'a rapor ettiini yazyordu. Hazar'daki byk petrol oyununa Ermeniler kendi aktrlerini sokmulard. Bu aktr Trk petrol politikasn derinden etkileyecek bir yanla iller'i srklemiti.Tamraz sadece iller'e deil ABD Bakan Bill Clinton'da 125 milyon dolar rvet teklif ettiini The Washington Post, ancak herey olup bittikten sonra 12 Nisan 2000'de yazacakt. Tamraz drt defa Clinton'la grme yapmt. Hatta demokratlarn yardmlaryla Bak-Ceyhan'n 300 bin dolarlk ksmn yapmaya balamt. Projenin gereklemesi iin 400 bin dolar, kalan ksm iin ise 600 bin dolar verilecei kendisine sylenmiti. Ancak projenin gereklemesi nnde ilgin sorunlar bulunduu Tamraz yaayarak renecekti. Roger Tamraz, asrn banda Irak petrollerinin ngilizlere kaptrlmasnda rol oynayan ad ' Bay Yzde Be'e km Ermeni Osmanl vatanda Glbekyan'n gnmzdeki kopyas olarak Ankara'nn karsna kt. Eyll 1995'de Babakan Tansu iller ile gren Tamraz'n getirdii Bak-Ceyhan projesinde Tamraz'n yzde be komisyon almak istedii daha sonradan itiraf etmesiyle ortaya kacakt. Birdenbire sahneye kan Roger Tamraz, Ankara'ya Ermenistan'dan geen petrol boru hatt neriyor, Karaba sorunun da bu ekilde zmlenecei garantisini veriyordu. Tamraz, Ermeni lobisinin, Erivan ve Karaba ynetiminin kendisini desteklediini ne sryordu. Harvard'dan snf arkada olan i adam Erol User referansyla iller'e ulaan Tamraz, MHP lideri Alparslan Trke ile grerek, icazesini alyordu. Boru hattnn Karaba sorununu da zeceini belirten Tamraz, Trke'i ikna etmiti. Tamraz'n projesine gre 105

boru hattnn yapmna Ceyhan'dan balanacak hattn Trkiye blmnn Zonguldak'ta bitirilecei aklanacakt.. Bunun zerine Ermenistan hattn topraklarndan gemesine rza gsterecekti. Tamraz 2 milyar dolarlk proje iin 1.5 milyar dolar in Ulusal petrol irketi, 500 milyon dolarda Avusturya'dan finans bulduunu sylyor, Ankara'dan hi para talep etmiyordu. ABD Bakan Bill Clinton'un projeyi onayladn, Azeri lider Haydar Aliyev'inde bar karl ses karmayacan ileri sren Tamraz, Enerji Bakan Veysel Atasoy ve BOTA Bakan Hayrettin Uzun ile grmesi sonrasnda artk anlamay anta da keklik gryordu. iller ailesini ikna etmi, iddiaya gre paylarna den rveti vermiti. Kendisinin istedii gya sadece " imtiyaz " anlamasyd. Ancak bu arada devreye Tamraz' yakndan tanyan mthi Trk lakapl Amerikan vatanda Trk i adam Ali Rza Bozkurt girdi. Bozkurt, Tamraz'n silah ve uyuturucu taciri bir sahtekar olduunu Ankara'da st dzey yetkililere bildirdi. Boru hatt grmelerina katlan MHP' kkenli Rfat Mftolu, projedeki elikiler zerine ekincesini koymutu. Ayrca Enerji brokratlar Tamraz'n projesininin manta uygun olmayan yanlarn bulmulard. Tamraz, hatta petrol garantisini nereden bulacakt? Yaplacak gei anlamas, uluslararas bir anlamayd, devletlerin onayn nasl alacakt? Ama iller, bu iin arkasnda olduunu sylyor, uyaryordu: " Yoksa ok kelleler gider " 25 Aralk 1995 seimlerinden nce Veysel Atasoy bakanlktan istifa edip ANAP'tan aday olunca ilk kellenin kim olduu ortaya kacakt. Hayrettin Uzun ise grevinden istifa etmi, milletvekili olarak Meclis'e girmiti. stifa eden dier isim ise Emre Gnensay'd. Gnensay, petroln Supsa'dan Karadeniz'e naklini savunuyordu, bu nedenle Tamraz'la grleri elimiti. Grcistan Devlet Bakanl szcs Ramaz Sakvarelidze'nin yapt atlama, alnan kararda Washington'un grnn ar bastn koyuyordu. Buna gre ABD Dileri Bakan Warren Christopher, Grc lider vardnadze'ye mektup gndererek Hazar petrolnn hem Rusya hemde Grcistan yollarn tercih edilmesinin blge lkelerin refahna katkda bulanacan ifade ediyordu. ABD, Kafkasya ve Trkiye'den petrol boru hatt inaat yaplmasn destekliyordu. Tamraz'n karlat dier nemli engel Rus KGB'siydi. te bu kaos ortamnda Uluslararas konsorsiyum, 9 Ekim 1995 tarihinde erken petroln hem Rusya hem de Grcistan zerinden birlikte ihra edilmesini ve her iki hatta ynelik almalarn e zamanl yrtlmesinin kararlatrmt. Konsorsiyum'un ortaklar ile Trkiye teklifleri zerinde artlar konusunda mzakereler srerken hkmet deimi ve anayol hkmeti kurulmutu. Anayol hkmeti kurulur kurulmaz, dnemin Babakan Mesut Ylmaz'n yaynlad bir genelge ile Babakanlk Uluslararas boru hatlar koordinasyon kurulu ortadan kaldrlmt. Bylece, uluslararas boru hatlar konusundaki tm almalar tamamen ve yalnzca Enerji Bakanl'na devredilmiti. Uluslararas boruhatlar konusunun, seimlere ynelik proroganda kampanyasnn ana konularndan birini oluturmutu. Bu konuda yaynlanan genelgenin bir ksm brokratn kastl yanl bilgi aktarmna bal olarak duygusal bir tepkiyi ifade ediyordu. 28 Aralk 1996'da Aliyev'e ynelik bir suikast giriimi ortaya kartld. ki Azeri asker iki roket alm, yaplan operasyonlan sonucu roketi alan ve satanlar yakalanmt. Azerbaycan bu olay konuurken, Roger Tamraz, ubat 1996'da tekrar sahneye karak Ankara'ya bir heyet gnderdi. Trkiye'nin bu grmedeki Enerji Bakan merhum inasi Altnerdi. Heyette eski ABD Dileri Bakan Warren Christtofer'un oluda bulunuyordu. Heyetin st dzey Amerikan yetkililerden olumas zerine teklifleri ciddiye alnd. Tamraz, bu defa kendi gelmemiti. Ama proje teklif eden yine onun irketiydi. Boru hattn Ermenistan'dan geiremeyen Tamraz, erken petrolde Bak-Supsa karar alnnca projesini biraz deitirmi hatt Grcistan'dan geirmeye karar vermiti! Ceyhan-Zonguldak-Supsa-Bak hatt iin yine finans ayn yerlerden bulduunu ifade eden Tamraz' Ankara bu sefer hi ciddi bulmad. ABD'nin Ankara bykelisine gelen heyetin Amerikan d politikasnn grn temsil edip etmedii sorulduunda gelen yant ilginti: " heyetde eski bir dileri bakan olunun olmas ABD'yi temsil ettikleri anlamna gelmez." Resmi Washington byle sylyordu ama Rus Lider Boris Yeltsin ile iki defa gren Tamraz Yeltsin'e ABD adna Bak-Ceyhan projesine ses karmamas iin rvet veriyordu! ABD ile Rusya arasnda mekik dokuyan Tamraz, birden karsnda Rus KGB'sini buldu. Rus derin devleti harakete gemiti, Yeltsin'in ABD'den para aldn tesbit eden yeni adyla FSB tekilat Tamraz'a bask yapmaya balamt. Tamraz ald ii yrtmek iin dnemin etkin Ruslar kulland. Yeltsin'in danmanlar ve baz KGB 106

mensuplar ile temaslarn srdren Tamraz'a bu ilikilerin faturas 100 milyon dolard. Tamraz gelimeleri CIA'ya annda bildirmekteydi. Avrupa'nn lks otellerinde Ruslarla grmelerini srdrd. in kolay olmadn anlaynca ve Trkiye'den esen rzgar Refahyol dneminde ters esmeye balaynca Tamraz , yenilgiyi kabul ediyordu. Beyaz bayra ekiyordu. Clinton ynetimi ise iin peini brakmamaya azimliydi! Ali Rza Bozkurt'un tekrar devreye girmesi Tamraz'n Ankara ataklarn sonusuz brakmt. Ancak dikkatleri ekmeye altmz itiraf Tamraz en sona saklamt. Tamraz, bir daha amamak zerine bu proje defterini kapattn aklarken, proje gerekleseydi kendisinin paynn sadece (!) yzde be olacan itiraf ediyordu. kinci bay yzde bee Ankara, bu defa vize vermemiti. Birinci bay yzde be Ermeni Glbekyan'n kemikleri mezarnda szlyordu (!) Dorusu bu konuda KGB'nin katksda az deildi! Bak-Supsa ile Bak-Ceyhan'n gereklemesi madem zora sokulmutu; bari bu hatt finanse etmek yoluyla hattn ucunun daha sonra Ceyhan'a evrilmesi salanabilirdi. iller, Bak ziyareti srasnda AIOC yetkililerini finansman teklifini sunmutu. Ancak hkmetler deiince politikalarda deiiyordu! Erken petrol iin batan beri Ankara'nn destekledii Bak- Supsa seeneine ynelik finansman teklifi, Mart 1996'da Enerji Bakanl Mstear'nn konsorsiyumun irketi AIOC'ye yollad bir mektupla geri ekilmiti. Bylece erken petrol konusunda Trkiye tm insiyatifini yitirmiti. Ancak, uluslararas konsorsiyum gerek 9 Ekim 1995'te ald karar gerei ve gerekse ilende yalnzca Rus seeneini deil, dier bir seenein bulunmas yararl grd iin de, Bak-Supsa hattndan vazgememiti. Ayn boruhatlar koordinasyon kurulu dneminde, ubat 1996 da balatlan ve dnya bankas kredisi ile gerekleecek olan Bak- Ceyhan fizibilite almas, bu kurulun dalmasnn ardndan yavalatlmt. ubat 1996'dan Temmuz 1997'ye kadar geen yaklak bir buuk yllk sre bouna harcanmt. 28 ubat 1997'de BOTA ile Almanya kkenli PLE Engineering GmbH firmas arasnda " Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt Fizibilite ve evresel Etki Deerlendirmesi Etd Szlemesi " imzaland. Dnya Bankas kredisi ile balatlan bu fizibilite almas Aralk 1997'de BOTA'a teslim edildi. Oysa, bu almann tek deilse bile temel amac, uluslararas planda kabul edilen saygn bir kuruluun damgasn tayan bir etd ksa srede gerekletirmekti. BOTA eski genel mdr Mete Gknel bata olmak zere bir ksm st dzey Enerji Bakanl brokratnca bu alma savsaklanmt. Bu nedenle, uluslararas planda salam ve birinci snf bir alma ortaya ok ge karlyordu. lgili lke ve irketler nezdinde yaplacak almalar da yetersiz kalmt. ABD'de Aliyev ve Clinton 1997'de Bak- Ceyhan'dan bahsederken Trkiye'nin elinde kendi fizibilite almasnn ve hattn olas hisse dalmnn olmamas akt ki, Tkiye'nin lehine bir ortam meydana gelmemesi iin ite ve dta alanlar vard. Erken petrole ynelik Trkiye tekliflerinin, kurulun dalmasnn ardndan yetkiyi devralan Enerji Bakanl Mstearnca geri ekilmi olmas, Bak-Supsa'nn inasn ortadan kaldrmam, yalnzca Trkiye'nin insiyatifini yok etmiti. AIOC, Bak-Supsa iin 5.5 milyon ton/yllk bir boruhatt ihalesine kmt. hale sonulandrlm, Supsa'daki ykleme temellerinin inasna balanmt. Yaklak 300 milyon dolarlk Bak-Supsa erken petrol ihra hatt inaat yatrmna, ileride 100 milyon dolar daha eklenerek bu kapasite arttrlabilecekti. AIOC buna ynelik alma yapyor bu hattn ana retim boru hatt olmasn istiyordu. 11-17 Nisan 1998'de PLE'nin hazrlad rapor, Azerbaycan ve Rusya'ya, 23-24 Nisan'da Amoco'ya tantld. 15 Mays 1998'de Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda imzalanan Mutabakat Zapt ile Alt alma Gruplar'nn oluturulmas kararlatrld. 16 Haziran 1998'de Enerji Bakanl Mstear Yardmcs Metin Eral bakanlndaki Alt alma Grubu faaliyetine balyordu. 21-24 Haziran tarihlerinde PLE raporu bu defa Kazakistan'a tantlyordu. 18 Temmuz'da Dnya Bankas'ndan onay alan rapor, 28 Austos'da Trk tarafnn Azerbaycan tarafna Hkmetleraras Anlama Tasla'n sunmasna da zemin hazrlyordu. BAK- SUPSA YANLII 12 Nisan 1995'de Tansu iller'in aniden bir gnlk resmi ziyaret iin Bak'ye gelmesi herkesi artmt. Ne olmutu? Bir olup bitti mi vard ? Nitekim Aliyev ve iller'in ayn akam Glistan saraynda Azerbaycan- Trkiye petrol anlamasn imzalamas ziyaretin gizlilik sebebini ortaya karmt. iller ii ylesine aceleye getirmiti ki, adet zere yabanc konuklarn ilk nce ziyarett ettii ehitler Hyabn sonra 107

ziyaret edilebilmiti. 19 Nisan'da SOCAR'n yzde 5 payn SOCAR'a vermesine ilikin anlamann imzalanmas yaplan pazarl su yzne karmt. SOCAR yzde 5 pay TPAO'ya verirken yzde 5 Exxon'un olmutu. ABD'nin Enerji Bakan William White srf bu anlamann trenine katlmak iin Bak'ye gelmiti. Petrol pazarln nce diplomatlar yapyor sonra irketler imzalyordu. Aliyev, yzde 5 paya talip, Mobil, Chevron, Ramco ve ran devlet petrol irketini ise geri evirmiti. Bu arada Aliyev'in isteiyle istenmeyen adam ilan edilen Trk bykelisi Altan Karamanolu 23 Nisan'da Aliyev'e son veda ziyaretini yapyordu. 2 Mays'ta yeni Trk Bykei mr Orhun gven mektubunu Aliyev'e sunuyordu. Aliyev, Karamanolu'ndan ald ders zere bu bykeliye ok souk davranacak, sanki byle bir eli Bak'de yok gibi tavr koyacakt. Bu tepkisini bir yl srdrecek Aliyev, Trk diplomatlarn ayn zamanda yakn takibe aldracakt. mr Orhun ise Aliyev'in bu tavrna karlk sanki bu lkede hi faaliyet gstermiyormu gibi davranacak bykeliliin duvarlarn hem Trk hemde Azeri vatandalarna kapatacakt. Bu bir fetret dnemiydi. Petrol fiyaskosunun ardndan ilikiler gerilmiti. 3 Mays'ta Bak'ye gelen Dileri Bakan Erdal nn bu nedenle ok souk bir havada karlanmt. nn'nn Ermenistan zerinden H-50 koridorunu kullanma aarak Bak'ye gelmesi ayr bir tepki oluturmutu. Ermeni igali sryor iken bu jestin ne anlama geldiini bir tek nn biliyordu! Bak-Ceyhan boru hatt, ylda 20 milyon ton Kazak, 25 milyon ton Azeri petroln, Hazar'dan Ceyhan'a tamay hedefleyen bir projeydi. Bu projenin uluslararas kamuoyuna ve ilgili devletlerle irketlerin ilgisine sunulmas iin hazrlanan 'white paper' (The facts and the needs), TPAO-BOTA'n almalarnn ardndan, Enerji ve Dileri Bakanl ve son olarak Babakanln onay ile son biimini alm, 1995 yl balarnda ABD'de Trk-Amerikan Derneklerinin yllk toplantsnda dnemin Enerji Bakan tarafndan aklanm ve bu tarhten sonra uluslararas her ortamda savunulmutu. Resmi sylem byleydi; 1992'de balayan fiyasko srecinden hi bahsetmemeyi yelemilerdi. Bir yandan ana ihra boru hatt iin Bak-Ceyhan savunulurken, Azerbaycan'daki mega proje kapsamnda, projenin ilk aamalarnda ve mevcut ral Platformu'ndan elde edilebilecek 'erken petrol'n tanmas da gndeme geldi. Bu kapsamda tanacak petrol, Bak- Ceyhan'n tamay hedefledii petrole kyasla ok daha kk lekte olduundan, bir ana hat yerine mevcut ihra sistemerinin optimum olarak kullanld, blgesel ya da kk lekli yatrm gerektiren zmler ne kmt. Bunlar, alt veya ran zerinden ihra seenekleri ile, Bak'de rafinaj ve rn pazarlamas ana seenekleri olarak gndeme geldi. Trkiye, Bak-Ceyhan'n yansra erken petrol iin de bir tavr belirlemenin gerei zerinde durarak, Ocak 1995'te Dileri Bakanl'nda bir toplant yapm, toplantda ise erken petroln Rusya veya ran zerinden ekonomik ve gvenlik alarndan avantaj kazanaca gr ne kmt. Bu nedenle toplantya katlan heyet, Bak-Ceyhan'n gereklemesine yardmc olaca tesbiti ile, erken petroln Rusya ve ran seenkeleri yerine Grcistan yolundan ihracn desteklemeyi kararlatrmt. Basnda erken petroln bir yanltmaca olduu, Bak-Supsa'nn desteklenmesinin stratejik bir hata olduu iddialar ayyuka kmt. Bunlar tamamen politik ve kastl grler deildi.iller doldurua geldiinin farknda deildi. Sz konusu toplantda erken petroln Grcistan zerinden tanmasnn ana ihra hattna sra geldiinde Bak-Ceyhan'a pozitif ynde katk salayacan en hararetli biimde savunanlar, daha sonra kendi politik karlar dorultusunda bu seimi eletirerek ibretle izlediimiz bir tavr sergilemilerdi. Gnensay, Supsa kararnn desteklenmesinde nemli rol oynuyordu. iller'in akl elinmiti .Bu noktaya nasl gelinmiti? Durumun Babakan Tansu iller'e iletilmesi sonucu 28 ubat 1995'te Grc Hkmeti ile erken petroln Grcistan zerinden tanmas amac ile bir ibirlii ve ortak alma protokol imzaland. te yandan erken petroln Grcistan zerinden ihracnn dier seeneklere gre daha cazip olmasn salamak amac ile Trk ve Grc taraflarnn ortak bir alma programn gerekletirmeleri karara balanmt. Bu kapsamda ilk ortak alma ise 9 Mart 1995'te Tiflis'te gerekleti. ubat-Haziran 1995 dneminde, Hazar Petrolnn uluslararas plandaki yaamsal nemi nedeniyle, Trkiye'de Bakanlk ve kurumlar aras bir sahiplenme mcadelesi yaanmt, her kurum ayr yaklamlar gelitiriyordu. Bu srete yatrm miktar daha az olan (erken petrol iin) kuzey (Rus) hatt, Trkiye cephesindeki kurumlar ve bakanlklar aras kaosun olumsuz etkisinin yansra, byk yatrmlar olmas ve Rusya'y erken petrol gibi grece kk lekli bir yatrm nedeniyle gcendirmeme yaklam ne gemiti. 108

Haziran aynda ABD'nin Ankara Bykelisi Marc Grossman Trk Dileri Bakanl'na gelerek, ABD ynetiminin politik destek vermesine karn Trkiye'nin ortaya elle tutulur bir proje ya da teklif koyamadn ve ok ksa srede bunun yapamad takdirde, erken petroln Rusya zerinden tanmasnn neredeyse kesin olduunu belirterek daha aktif olunmasnn talep etmiti.2 Haziran1995'de Bak'y ziyaret eden Babakan Tansu iller Bak'de '' Dii Aslan '' tezahrat ile karland. Bu ziyaret srasnda Trkiye'nin paynn art ile ilgili yine imza treni gerekletirildi. Azeri erken petrolnn nakli ile ilgili Bak'de AIOC yetkilileriyle Aliyev'in yannda basna ak, sonra basna kapal tarihi bir grmede yapan Tansu iller, Rus tezi Bak-Novorasisk hattna alternatif olarak ABD tezi Bak-Supsa hattnn Bak-Ceyhan petrol boru hattnn n aya olmas artyla destek verdiklerini kulaklarna fsldayarak Trkiye adna tarihi bir hata yapt. Bak ve AIOC yetkilileri bile Trkiye'den gelen bu destek karsnda armt. iller sunduu neride Bak-Supsa'nn 180 milyon dolarlk blmn finans edebileceklerini bildiriyordu. Hattn balangta maliyeti 300 milyon dolar olarak aklanmt. Ancak 830 km uzunluundaki hattn gerek maliyetinin 600 milyon dolara ulaaacn o tarihte AIOC'da hesap edememiti. Ayn tarihlerde Dileri Bakan Emre Gnensay'da ABD temaslarnda tamamen ngiliz irketlerinin rn olan Bak-Supsa tezini Amerikallara Ankara'nn kabul ettiini anlatyordu. Trkiye bu kaosu amak iin bir miktar daha zaman yitirmi ve ancak, 2 Austos 1995'te DYP-CHP koalisyon hkmeti dneminde, Babakanla bal bir 'Uluslararas boru hatlar koordinasyon kurulu' oluturmu ve bana da Babakan Badanman Prof. Dr. Emre Gnensay' getirmiti. Babakanla bal ve Babakan Badanman sayn Emre Gnensay'n babakanlnda greve balayan, ve Dileri Bakanl, Hazine Mstearl, TPAO, BOTA Temsilcilerinden oluan; zaman zaman da TPRA, Petrol Ofisi yetkililerinin de katld 'Babakanlk Boruhatlar Koordinasyon Kurulu' , yerinde bir giriimdi. Ancak kuzu kurta teslim edilmiti. Emre Gnensay'n boru hatlar iine karmas tesadfi olmamt. Gnensay, Ermeni kkenli, ABD eitimli bir Trk brokratyd! Bu arada oluturulan bu kurul aracl ile Dileri Bakanl, TPAO, BOTA, ve Hazine Mstearl yetkililerinin ortak abalar ile Bat hatt iin iki seenekli, proje irketi ve finansman teklif hazrlam ve gerek lkeler ve gerekse irketler nezdinde ok ynl ve youn bir alma srecinin tamamen Rusya zerinden ihra edilecei kesin grnen erken petroln, Trk tekliflerinin de etkisi ile Grcistan seeneine doru da dnebilecei havas olumutu. 30 Austos'da bir aklama yapan Rusya Dileri Bakan Yardmcs, Rusya'nn eski Ankara Bykelisi Albert erniev, gerek niyetlerinin ekonomik deil politik olduunu u kelimelerle izah ediyordu " Okyanusun te yakasndan petroln kokusunu alm gelmiler. Stratejik hedeflerinin olduunu,bize istediklerini gibi davranmamz gerektiini tavsiye ediyorlar. Hazar'da ncelikle Bat'nn deil Rusya'nn stratejit karlar vardr. Hazar, ekenomik adan nem tayor. Batllar bizi kendi pazarlarna sokmuyorlar, buras bizim evimiz... " 4 Ekim'de Londra'da biraraya gelen AIOC yetkilileri, erken retim petroln Grcistan ve Rusya zerinden nakledileceini duyuruyordu. 7 Ekim'de ok bir aklama AMP lideri Etibar Memmedov'dan geldi. Memmedov, Bak-Novorasisk hatt iin Ruslarla Azerbaycan'n gizli bir anlama yaptn aklyordu. SOCAR Bakan Yardmcs Valeh Elaskerov ve Rus Enerji bakan Yuri afrannik arasnda imzalanan anlama ile nakil yolu kesinlemiti. Nitekim 9 Ekim 1995'de AIOC Ynetim Kurulu'nun Bak toplantsndan Azeri erken petrolnn ezamanl olarak iki hattan Bak-Novorasisk ve Bak-Supsa'dan aktlmasnn kararlatrld kt. Bak-Novorasisk hattndan 1997'de 0.2 milyon ton petrol nakledilmesi, 2002'de ise kapasitenin 5 milyon tona ulatrlmas ngrlyordu. Ruslar ana retim hatt iin hemen harakete geerek Yunanistan ve Bulgaristan'la grmelere balam petroln Burgaz-Dedeaa zerinden naklini savunuyordu. Bak- Supsa hatt erken tamamlansa bile ezamanl olarak 2002'de ylda 5 milyon ton petrol nakledebilecekti. Trkiye kamuoyu , 9 Ekim kararlarn zafer kazanm gibi kutlad. Bu petroln Karadeniz'den tankerlerle boazlardan nakledilecei gzden karld. Gazete manetleri, o gnlerde iller'in pek moda olmas nedeniyle zafer naralaryla kt. Hatta Trkiye Supsa hattnn finansn, projenin BakCeyhan'n n habercisi olmas artyla salayabileceini AIOC'e nerdii salland. Oysa Trkiye'nin teklifini geri eviren AIOC Supsa hattn kendisi maliyeletirdi ve at ihalelerle yapmn salad. 17 Nisan 1999'da resmen alan Supsa hattn iin dzenlenen trende Grc lider evardnadze," 109

Supsa hattnn Trkiye hem destekledi "diye adeta dalga geiyordu. iller bir hata yapm ama kabul etmek istemiyordu. Bak-Supsa konusunda Tansu iller'in srar etmesi Enerji ve Tabi Kaynaklar bakan Veysel Atasoy'unda istifasna yol at. Bak-Ceyhan petrol hatt konusunda izlenen hatal politikay kabullenemeyen Atasoy, Gnensay ile by-pass edilmesini de iine sindirememiti. Atasoy, istifa ederek Bak-Supsa hatasnn altna imzasn atmaktan ekindi. Supsa Trkiye snrana 100 kilometre uzaklkta idi. Oysa erken petrol iin tarihi Bak-Batum yolu seilmi olsayd, bu hat Bak-Ceyhan'n gerekten habarcisi olabilirdi. nk Batum hem Acar Trklerinin yaad gvenli bir mekan hemde Trkiye snrna 10 km uzaklkta bulunuyordu. Trkiye, devlet politikas haline getirdii Hazar petrollerinin Bak-Ceyhan petrol boru hattyla nakledilerek, Akdeniz'den uluslararas piyasalara pazarlanmas ve Ceyhan'n enerji datm merkezi haline getirilmesi projesine kimin destek, kimin kstek olduunu bir trl anlayamyordu. Ekonomik karlarn gzeten, son yllarda de geen petrol fiyatlarn ve piyasalar sarsmamak isteyen ABD'li, Batl irketler mi, yoksa eski nfuz blgesini kaybetmemek iin bir umut , son planlarn yrrle koyan Rusya m daha fazla engel oluyordu acaba? Petroln erken retiminin Karadeniz'e kartlmasn ngren Bak-Novorasisk ve Bak-Supsa hatlarnn ana gzergaha dntrlme endiesi fobi halinde Trk kamoyunun gndemine getirildi. Vahim hata ge anlalmt. Bak-Supsa kararn ilk gn zafer nidas ile alklayan Trk medyas ark etmiti. Trkiye kime inanacn arm, ne olacan bilemez hale gelmiti. Azerbaycan cumhurbakan Haydar Aliyev, hep Bak-Ceyhan mutlaka olacak diyordu ama, her zaman hatrlatmay da ihmal etmiyordu : Para petrol irketlerinin, son karar ben veririm, ama onlarnda projeyi beenmesi nemli ' Uluslararas Konsorsiyum (AIOC ), Bak-Ceyhan'a pahal diye kt not verirse Trkiye'ninde eli kolu balanabilirdi. Mega Proje'de yzde 16 pay bulunan ABD'nin Amoco petrol irketinin bakan yardmcs Richard Flury'nin Trkiye'de , Karadeniz'in ekolojisi asndan Bak-Ceyhan gerekli, ancak maliyeti yksek ' sylemiyle antaj yapmasnn arkasnda yatan baz gerekler vard. Bu hatt Batllar, 2010 sonrasna sarktmak istiyordu.Trkiye'nin pazarlk pay hat grmeleri balamadan nce daraltlyordu. 1998 sonunda yapm tamamlanan Bak-Supsa hattnn kapasitesinin ylda 5 milyon ton olmas, Batl irketlerin Trkiye karsnda pazarlk gcn artryordu. nk hattn kapasitesi kolay bir iylemle artrlabilirdi. Tiflis-Supsa arasndaki denecek yeni boru hattnn boru llerinin 22 inden 42 ince kartlmas kapasite artm iin yeterli idi.Trkiye, petrol irketlerinin bu kaprislerini nlemek maksadyla hazrlad son projede hattn 270 kilometresini ksaltarak 1730 kilometreye indirgedi; dolaysyla maliyetde 1 milyar dolar gibi cazip bir rakama dt. alternatifli hazrlanan proje blgedeki siyasi deiiklikleri de dikkate alnm, Ermenistan'dan geen bir hat bile dnlmt. Hattn yapmna 1998 ekiminde balansa en erken 2000, en ge 2001'te tamamlanabilirdi. Supsay garantiliyen ngilizler, bunun lafn bile etmediler. Azerbaycan'n karada yer alan yataklarna byk yatrmlar yapan Trk irketi Atilla Doan naat ve Tesisat Anonim irketi Ynetim Kurulu Bakan Atilla Doan, Azeri petrolleri zerinde kurulan konsorsiyumlarda sadece Amerikan irketlerinin bulunmadn belirterek, '' Bak-Ceyhan petrol boru hattnn seiminde ABD nfuzunu kullansa bile etkili olamaz. Gzergah seiminde en nemli faktr yapm maliyeti ve gvenliinin salanmasdr. Petrol artk Bak-Novorasisk hattyla Karadeniz'e inmitir. Nakil ileminde nmzdeki yllarda Trkiye'ninde maalesef destekledii Bak-Supsa hattnn yapmnn tamamlanmasndan sonra boazlarn kullanlmas hedeflenmitir. Petrol irketleri kendilerince ok byk kapasiteler sz konusu olmaynca Bak-Ceyhan'a ihtiya duymayacak, u anda fizibil bulmak istemeyeceklerdir. '' uyarsn yapyordu. Doan , Trkiye'nin Bak-Supsa konusunda yapt hatann sonularna yle dikkat ekiyordu : '' imdi petrol Karadeniz'e akacak ve byk ksm boazlardan geecektir. Supsa gzergah maalesef Trkiye tevik etti, hatta kredi vererek inasna bile talip oldu. AIOC , Bak-Ceyhan'n nhabercibi olmal artn ileri srnce bunu kabul etmiyerek hatt kendisi yaptrd. Bu hat, yeni bir hattn inaasn ksa vadede gndeme getirilmesini nleyerek Bak-Ceyhan'n gerekletirilme tarihe byk darbe vurmutur. ' TUTARSIZ BAK- CEYHAN POLTKALARI TPAO, 4 Haziran 1996'da imzalanan ahdeniz projesinde yzde 9 pay alarak ikinci defa Hazar 110

petrolne yatrm yapt. 1995 seimleri sonras sk sk deien hkmetler Trkiye'nin Bak-Ceyhan politikasn olumsuz ynde etkiledi. Artk her hkmet programna Hazar petrolleri ve Bak-Ceyhan hatt meselesini alm, resmi bir devlet politikas belirlenmiti. Ancak her hkmet Bak-Ceyhan konusunu i politika malzemesi yapmaya balad. Tutarsz poliitkalar izlendi. Bak ynetimi, Ankara'daki hkmet kaoslarn endie ile izledi. Trkiye, hayali boru hatt peinde koarken , Hazar'da petrol pastas paylatrlyordu. aylk babakanlk yapan Mesut Ylmaz'n bu dnemde dzenledii ilk yurtd gezisi nisan 1996'da Bak'ye yaparak Bak-Ceyhan politikasna sahip ktn gsterdi. Ylmaz'da Aliyev'den petrol deil, Bak-Ceyhan'a gvence istedi. Halbuki daha ana retim boru hatlar pazarl balamamt. Trkiye erken Azeri petrol iin ise ansn kaybetmiti. Refahyol hkmetinin baa gelmesinden itibaren ise Trkiye'nin petrol politikalarnda tam bir kaos yaand. Tansu iller'in Dileri bakan olmasna ramen ne Bak-Ceyhan'a ilikin ne de yeni petrol paylar satn almak iin istikrarl politika izlenemedi. iller, Supsa hatasan hala savunuyor, Bak-Ceyhan'n n aya olacan iddia ediyordu. Hkmetin babakan Necmeddin Erbakan Azerbaycan ve Trk Cumhuriyetlerine srt evirmi, Trkmen doalgaz konusunda ran'la anlama imzalayarak ABD'nin tepkisini ekmiti. Hkmetin Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan Recai Kutan ise Haziran 1996'da Bak'de geleneksel hale getirilmi Hazarneftgaz fuarna katlmayan ilk Trk Enerji bakan nvann elde etti. TPOA fuarda silik temsil edildi; Trkiye Azerbaycan' unutmutu. Bak'deki TPAO brosu ileri kzaa alm, dier petrol irketleri harl harl petrol pay kapma mcadelesi verirken, resmen yatyordu. Trk kamuoyu ise srekli yanl bilgilendiriliyor, Bak-Ceyhan hattna garanti gzyle baklyordu. Nihayet konsorsiyum'un szde kararn aklama gn geldi att. Herkesin merakla bekledii 12 Haziran 1997'de AIOC Ynetim Kurulu toplantsndan arzu edilen karar kmad. AIOC, ana retim hatt konusunda nihai bir karar almak yerine daha global bir ifadeyle hatt desteklediklerini aklad. Bak-Supsa ve BakNovorasisk'n yan sra Bak-Ceyhan'nda desteklendiini ifade etmesine karn kesin bir ifade kullanlmaktan kanlm, fizibil hat incelemesi yaplmas iin nihai karar ertelenmiti. Bu dnemde Bak zerine youn bir petrol diplomasisi balad. Cumhurbakan Haydar Aliyev'in azndan Bak-Ceyhan petrol boru hattna siyasi destek, sz alnmas iin Trk politikaclar, basn yart. Aliyev'in deyimiyle, '' Trkiye'de kyllere kadar herkes Bak-Ceyhan kararn bekler ' hale geldi. Aliyev'in 5-8 mays 1997'de Ankara, stanbul ve zmir'e yapt ziyaretler srasnda Bak'nn Trkiye'den beklentileri olduu ortaya kt. Cumhurbakan Aliyev, Trkiye'den kredi isteinde bulundu. Ancak Aliyev'in istedii 125 milyon dolarlk kredi bile verilmedi. Aliyev Eximbank'dan verilen 250 milyon dolarlk erken demeli krediden yaknd , borlarn bile deyemedikleri kredi tr iin ' olmaz olsun byle kredi '' dedi. Aliyev, TBMM'inde yapt tarihi konuma da TPOA'nun payn yzde 1.75'den yzde 6.75 'e nasl artrdn anlattkdan sonra sz Bak-Ceyhan petrol boru hattna getirdi. Elibey dneminde imzalanan protokola atfda bulunarak bunu yrtp attn syledi. Bak-Ceyhan'n gerekletirileceini vurgulad. Ama Trkiye'nin yapmas gerekenlerininde altn izdi. Aliyev bu tarihten sonra Cumhurbakan Demirel ve Trk siyasilerin her Bak'ye gelilerinde Bak-Ceyhan vaadinde bulunmaya balad. Artk Aliyev her Trk grdnde BakCeyhan'dan bahsediyor, Trkiye'nin hassas noktas olan Bak-Ceyhan szn sk sk veriyordu. 12 Kasm 1997'de Azerbaycan tarihi bir gn yayordu. Azeri erken petrol ilk defa BakNovorasisk'den pompalanmaya balam, bu tarihi gn ' petrol bayram ' olarak kutlanmaya balanmt. 32 lkeden st dzey temsilciler petrol bayramna katld. Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze'nin yan sra ABD, Norve, ngiltre, Rusya'nn enerji bakanlar Bak'de hazr bulunmu, Trkiye'den de Babakan Mesut Ylmaz trene katlmt. Azerbaycan kendine ait petrol son kez Bak-Batum hattyla 1934'de nakletmiti. Ancak unutulan husus Bak-Novorasisk hattnn eski Sovyet ebekesine dahil olan hattn onarm ile nakledildii gereiydi. Dolaysyla bu zafer ayn zamanda Rusya'nn baars anlamna geliyordu. Rusya Babakan yardmcs ve Enerji ve Yakt bakan Boris Nemstov'da bunu Bak'den haykrd. Nemstov, Bak-Ceyhan' pahal diye nitelendirdi ve petrol kulisinde bulundu. MZAKERELER BALIYOR 111

Mart 1998'de Trkiye petrol diplomasisini hzlandrd. Enerji ve Tabi Kaynaklar bakan Cumhur Ersmer bakanlnda aktif bir politika izlenmeye hz verildi. Trkiye, Dnya Bankasndan ald 5 milyon dolarlk kredi ile Alman Ple irketine yaptrd Bak-Ceyhan ile ilgili fizibilete raporunu tamamlatarak ilgili lke ve petrol irketlerine gnderdi. Dileri bakan smail Cem gerek Bak'ye gerekse petrole yatrm yapan bata ABD olmak zere lkelere yaptrd ziyaretlerde hazrlanan Bak-Ceyhan projesini sundu. Aliyev, Cem'in Bak ziyaretinde proje de eksikliin transit lkelerle grlmemesi olduuna dikkat ekerek, biran nce bu konularn grlerek hattn inaatna balanmasn istedi. Ancak projenin 2.5 milyar dolar maliyeti olmasni bahane eden Norve'in Statoil irketinin sert tepki gsterdi. Hazar petrolne yatrm yapan irketlerden farkl sesler ykselmeye balad. ABD'li Amoco ve Penzoil ayr telden alyor, BP ve Lukoil'den aykr sesler kyordu. Batllar Aliyev'in Bak-Ceyhan'a akca gvence vermesinden rahatszlk duyuyor, pazarlk gcn kaybettiklerini savunuyordu. Trkiye'ye transfer creti konosunda antaj yapmaya hazrlanan Batl irketlerin plan suya dmt. Kafkasya'da Rusya'sz projelerin yrmeyeceinin farknda olan Ankara'nn Bak-Ceyhan hattna alternatif arayan Moskova'ya ortaklk teklifinde bulunmas yeni bir giriim deildi. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer'in Dnya Bankas'nn 5 milyon dolar kredisi ile Alman PLE irketine hazrlatlan Bak-Ceyhan 'nin fizibilite raporunu bu dnemde Rusya'ya sunmas doald; raporun kabulnde olumsuz yant almamas da tabi karlanabilirdi. Moskova, 1995'de iller'de de ayn olumsuz tavr taknmt. Ancak bu tavr, Rusya'nn Bak-Ceyhan iin oluturulacak Uluslar aras Konsorsiyuma girmesi iin abalarn srdrlmemesi anlamna gelmemeliydi. Rusya'nn Enerji ve Yakt bakan Boris Nemstov, Bak'de 12 Kasm 1997'de yaplan petrol bayram srasnda sorularmza aka '' Bak-Ceyhan pahal bir proje, ekonomik deil. Biz Trkiye'nin ortaklk teklifini reddettik. '' diye cevap etmiti. Rus Babakan Viktor ernomirdin'in 1997'nin son gnlerindeki Trkiye ziyareti srasnda da bu konuyu gndeme getirdi. Ankara-Moskova hatt ibirliine henz hazr deildi. Gazprom ve Lukoil irketlerinin perde arkasnda duran ynetici olan ernomirdin, Trk kamuoyunun dikkatlerinden kaan bir adma da 1997'de att. Rusya Gvenlik Konseyi eski bakan yardmcs, petrol kral, Sibneft'in sahibi Boris Berezovsk ile ortaklk kuran ernomirdin grubu YUKS adnda ortak irket kurarak, hem enerji alannda tekelletiini ilan etti, hem de 2000 ylndaki cumhurbakanl seiminde byk bir destek ald. Berezovski nceki seimde Boris Yeltsin'in seim kampanyasn maliyeletirmiti. Bu ernomirdin'le yaplacak bir anlamann uzun mrl olaca anlamna geliyordu. Ancak Rusya bu anlamadan sonra be babakan deitirdi. Hazar'daki petrol anlamasna katlan Lukoil, Kazakistan ve Trkmenistan'da da i yapyordu. Bak-Ceyhan'la ilgili kurulacak konsorsiyuma katlmas hattn gelecei asndan neredeyse elzemdi. Lukoil'un banda Cumhurbakan Aliyev'inde yakndan tand, Rusya'nn en zengin 10 adamndan biri olan Azeri kkenli Vahit Elekberov bulunuyordu. Lukoil'le anlama kimseye zarar vermezdi. Rus doalgaznn Karadeniz'in altndan Trkiye'ye getirilme projesinin Gazprom'a verilmesi, aslnda ernomirdin'e yaplm bir jesti; imdi jest sras ernomirdin'deydi. Bak-Ceyhan iin Trkiye'nin zeytin daln, ortak alma teklifini kabul ederek, prim yapabilirdi. Ancak bu iliki salananana kadar kprnn altndan ok sular akacakt. Trkiye'nin 1-2 Mart 1998'de stanbulda dzenledii Dileri bakanlar seviyesindeki blgesel toplant ile sunduu Bak-Ceyhan fizibilite raporunda, seenekli bir proje taraflarn nne koyuluyordu. Bunlardan ikisi Grcistan'dan geerek Ceyhan'a ulaan hatlar; uzunluu 1730 kilometre, maliyeti ise 2,5 milyon dolard. Bir seenekde hat Tiflis'den geerken, dierinde Supsa hattnn ucunun Ceyhan'a evrilmesi planlanyordu. nc alternatif ise olduka ilgin, Ermenistan'dan geiyordu. Ermenistan'dan geen hattn siyasi karar ise tabii Karaba barna endeksli olduu iin ok su gtrrd. 1,5 milyon dolara mal olacak Ermenistan'dan Ceyhan'a varan hat en ekonomik olanyd. Ermenistan Meclis Bakan Hosrov Artunyan'n ubat 1998'de Moskova da yapt, ' petrol boru hattnn Ermenistan'dan gemesini istiyoruz ' eklindeki ifadeleri, Erivan'dan yaplan bu yndeki ilk resmi aklama. Ermenistan'da 16 Mart 1998'de yaplan cumhurbakanl seimini Robert Koaryan'n kazanmas, aslnda petrole Ermenistan gzergahnn tamamen rafa kaldrlmasnn resmiydi. Bu balam'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yrten Uluslararas Konsorsiyum ( 112

AIOC ) 'nun alaca karar nem kazanyordu. AIOC'nun bu dnemdeki bakan David Prycard, Mart 1998'de Tiflis ve Bak ynetimleriyle yapt grmelerden sonra azn sk tutmay tercih etti. AIOC ynetimi, petroln transfer cretleri konusunda henz Rusya, Grcistan ve Trkiye ile grmelere balamadklarna dikkat ekiyordu. Trkiye'nin blge lkeleriyle uzlaarak siyasi iradeyi BakCeyhan ynnde kesinletirmesinden sonra Hazar petrollerine yatrm yapan petrol irketleriyle de biraraya gelerek gvence almaya niyetliydi. Ancak asl ikna edilmesi gereken phesiz Moskova ynetimiydi. Ankara, ABD'nin zaten onaylad Trans-Hazar gzergahlarnn gereklemesi izin Rusya'yla ortakl bir an nce kurmalyd; Kafkas'n selameti, sorunlarn zme kavumas, petrol hattnn gvenlii iin bu elzemdi.. ''Kafkas sendromu '' hastalnn sebebi petrol, belirtileri; darbe. suikast, terr ama, dermanda Rusya ile dost olmakt. Trkiye iyi bir doktor gibi, tehisi ve tedaviyi de iyi yaparsa, hastalarn ifa bulmas, Kafkas'n rahat bir nefes almas iten bile deildi.Bu ibirlii ancak Rus petrol devi, dnyann drdnc byk petrol irketi, yar devlet, yar zel sektr kuruluu olan Lukoil ile hayata geirilebilirdi. Rus petrol devi Lukoil'un Azerbaycan ve ardndan Kazakistan maceras, Moskova'nn Hazar'n stats sylemininde sonu oldu. Hazar'daki petrol anlamalran ilk nce iddetli kar kan yasad sayan Rusya, bu anlamalara Lukoil'un girmesiyle zmm bir destek vermi oldu. Bu nasl gerekleti? Lukoil'un arkasnda eitimi Bak'deki Petrol Akadamesi'nde grm olan Viktor ernomirdin'in ve Gazprom imperatorluunun oluu, bu soruya biraz aklk getirebilirdi. Haydar Aliyev ve ernomirdin'in eskiye dayal dostluu petrol alanna da yansd. Nitekim Azerbaycan devlet Petrol irketi ( SOCAR ) Aliyev'in bizzat telefon ve mektup teatisiyle Lukoil'u Azeri pazarna sokmay baard. Bakanln Azeri asll Vahit Elekberov'un yapt Rus irketi Lukoil'e ibirlii teklifinde bulunulmas dahiyane bir fikirdi. Rus petrol devinin Hazar pazara girmesi Rus kamuoyuna radikal Kozirev-Jirinovski ve Komnist Parti Bakan Gennadi Zuganov tarafndan vatan hainlii olarak sunuldu. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev ve Rusya Cumhurbakan Boris Yeltsin'in bu konuda anlamalarndan sonra Eyll 1993'de SOCAR ile Lukoil arasnda ibirlii anlamas imzaland. En byk ve ilk petrol anlamas Mega Proje 20 eyll 1994'de Glistan saraynda imzalandnda artk Lukoil yzde 10 pay almt. 540 milyon ton petrol rezervi bulunan Azeri ve rag ve Gneli yataklaryla ilgili anlamaya Rusya Dileri tepki gstererek tanmayacan hemen aklad. Rus Dileri Hazar'n statsnn henz belirlenmediini bahane ederek radikal aklama yapsada, Enerji ve Yakt bakanlndaki Yuri afrannik gibi bakanlar, Rus babakan Viktor ernomirdin gibi politikaclar Lukoil'un Hazar'a girmesine olumlu yaklatlar. afrannik, Rusya'nn Paynn yksek olmas iin Rus d politikasnn sert tavrn kullanmmaya alt. Rusya Liberal parti bakan Vlademir Jirinovski, Rusya Dileri bakan Anderev Kozirev, Komnist parti bakan Gennadi Zuganov ise sert tepki gsteren politikaclar oldu. 85 milyon ton petrol bulunduu tahmin edilen Hazar'daki Karabag yatayla ilgili konsorsiyuma yzde 35 pay alarak katlan Lukoil, bu konsorsiyumdan istediini bulamad.Kazlan kuyu fiyasko ile neticelendi. 4500 metreye inilmesine ramen beklenen miktarda petrol bulunamad.Ve ubat 1999'da konsorsiyum feshedildi. Lukoil'un ynetiminde olan bu konsorsiyumun iflas, Hazar konsorsiyumlarnda kartlacak toplam rezervin miktar ve boru hatlar seiminden dolayda Rus nfuzunu sarst. Amerikan Pennzoil ve talyan Acip irketi de byk darbe yedi. Bu fiyasko, ikin gsterilen Hazar petrol rezervleri konusunda kukularn artmasna yol at. 100 milyon ton petrol, 400 milyar metrekp gaz rezervi olduu tahmin edilen ahdeniz yatandaki konsorsiyumunda yzde 10 pay alan Lukoil, iyi bir yatrm yapt. Hazar'da Azerbaycan'la Dastan deniz snr yaknlnda bulunan D-222, dier adyla Yalama yatayla ilili kurulan konsorsiyumda yzde 60 pay alan Lukoil, konsorsiyumdaki dier orta ise yzde 40 pay alan SOCAR oldu. Lukoil irketi bu anlamada payna den hisseyi ABD'nin ARCO irketi ile paylaarak Lukarco adl irket kurdu. 4 Temmuz 1997'de Cumhurbakan Haydar Aliyev'in Moskova'ya ziyareti srasnda imzalanan Kepez yatayla ilili anlama ise tek tarafl feshedildi. Trkmenistan ile Azerbaycan'n Hazar'daki snr blgesinde yer alan tartmal yatak Kepez ( Trkmenler Serdar diyor ) anlamas Akabat'n Moskova ve Bak'ye nota gndermesine yol at. Hazar'n stats konusunda tartmay tekrar balatan skandal sonucu Moskova anlamay feshetti. Rus irketleri Lukoil'un yzde 25, Rosnefti'in yzde 20 pay alarak katld anlama bylece 113

yrrle giremedi.1995-1997 yllar arasnda Mega Proje'nin hayata geirilmesi iin 1 milyar dolar harcand ( 30 yl sresince toplam 8 milyar dolar harcanacak ) Lukoil irketi, Lukoil-Trans irketi vastasyla 50 ton borunun Japonya'dan getirilmesini salad. Lukoil, Bak'ye ilk modern benzin istasyonlar aarakta bir devrim balatt. Sovyet dneminden kalma benzin istasyonlar yerine Lukoil'un ada hizmet veren 5 adet istasyonuna koan tatlar Lukoil'a 1996-1998 arasnda tatl para kazandrd. Bu istasyonlara birer milyon dolar yatrm yapan Lukoil, Hazar'daki petrol yataklarnda retime gemeden SOCAR'n rettii Azeri petroln yine Azerilere satarak Azeri pazarnda zengin olmutu. nk Azeri istasyonlarndaki Sovyet cihazlar dzgn almyor, her tatn deposu 2 litre eksik dolduruluyordu. Bunu bilen halk Lukoil'a yneliyor, Lukoil istasyonlarnn nnde uzun kuyruklar oluturuyordu.. 1998'in bandan itibaren Cumhurbakan Aliyev'in olu lham Aliyev'in Trkiye'den getirttii modern dolum cihazlar ile birlikte benzin istasyonlarnn tamam zelletirildi. Azerpetrol, ISR petrol TAPET, Azerpetrol ve dierleri Lukoil'le pazar blt. Azerbaycan hzla Sovyet tr katlklardan syrlarak acmasz kapitalizmin rekabet ortamna kavuuyordu! Azerbaycan'n simasna renk katan yeni petrol istasyonlar, bu lkenin hzla baty kendine rnek aldn gsteriyordu. Sovyetden kalan ' devletin maln datma psikolojisi yerini ' zelletirdii ticaret ocan mteriye en gzel biiminde sunma ' yarna brakmt. Bu arada Cumhurbakan Aliyev'in imzalad kararname le Mart 1998'de Hazar Petrolnn Ana retim Petrol Boru Hatt alma Grubu kuruldu ve bakanlna Babakan yardmcs Abid erifov getirildi. Mays aynda Trkiye'nin giriimi ile Trkiye, Grcistan ve Azerbaycan'da kurulan Ana retim hatt alma gurublar biraraya getirildi. Trkiye Bak-Ceyhan'la ilgili raporlar detayl biimde sundu. Hattn pahal olduuna dair endieleri gidermeye alt, maliyetin daha da aaya ekilebileceini savundu. SUSURLUK KOKAN STFA! Tam bu srada Aliyev'in olu lham Aliyev'in Babakanlk Tefti Kurulu raportr Kutlu Sava'n hazrlad Susurluk raporunda adnn ' kumarbaz ve rveti ' olarak nitelenmesi Aliyev'i kstrd. Araya giren cumhurbakan Sleyman Demirel, Aliyev'i alelacele Trkiye'ye ard. Nisan 1998'de Aliyev'in bir gnlk ziyareti srasnda yanndan ayrlmayan Demirel Trkiye'yi ' affettirmeye ' alt. NTV, Aliyev'e yln devlet adam dl verdi. Bu arada Babakan Mesut Ylmaz'da raporda yer alan ifadelerin devletin resmi gr olmadn, raportrn tesbiti olduunu belirterek, resmen Aliyev'den zr diledi. Gerekten zr dilenmeli miydi?, Aliyev hakl myd? Olayn asl neydi? Trk kamuoyu bu olayn perde arkasn renemedi. Gerekte Susurluk olaynn aa kmasnda dolayl katklar olan mer Ltfi Topal, Trkiye'de kumarhaneler yasaklannca soluu Bak'de alm; Kbrs'n yan sra Bak ve Akabat'da kumarhaneler zinciri kurmaa balamt. Halk Krc ve Abdullah atl'ya ihale edilen bir operasyonla ldrld ileri srlen Topal'n intikam derin devletin sol kirli elleri tarafndan Susurluk kazas ile alnmt! ntikama doymayan derin devletin kart grl sa toplum mhendisleri, bunun zerine Topal'n yurt d para musluklar kesmek iin harakete gemiti.Topal, Bak'ye henz 1992'de admn atmt. Ayn tarihlerde atl ve ekibi de Karaba savanda yer almak iin Bak arenasndayd. Elibey'in iktidardan d ile birlikte atl'nn ekibinin forsu snm devir deimiti. Topal, Aliyev'in olu Bat basnnda Playboy lakapl lham Aliyev'in kumara dknln biliyordu. Bu nedenle Trkiye'deki kumarhanelerinde ona ak ek vermiti; diledii gibi oynuyor ve kaybediyordu. Bazen bir gecede kaybettii rakam 200 bin dolar buluyordu. Bu yatrm bouna deildi. 6 milyon dolar kumarda kaybeden lham ayn zamanda hzl bir Playboydu. Aliyev ka defa olunun kulan ekmi bir daha kumar oynamamas iin tlemiti. Oul Aliyev, sk sk Trkiye'ye gidiyor soluu Topal'n kumarhanelerinde alyordu. Yannda da Azerbaycan Dileri Bakan Hasan Hasanov'un damad Ilgar Rahimli bulunuyordu. Topal, Azerbaycan'da otel satn almak istiyordu. Hyat Receny oteli ve kumarhanesi, Aberon kumarhanesiyle birlikte o sralar Bak'nn bir numaral merkezi elence yeri olarak para basyordu. Tiflis caddesinde yer alan ve diplomatik ev yaplmas iin Trk Eximmbank'ndan da 10 milyon dolar finans 114

alnarak temeli atlan Ferco inaatn yapt Europa oteli gzleri kamatryordu. Otel bitmeye yakn lham Aliyevin devreye girmesiyle projeye kumarhane ekleri yapld. in maliyeti byynce Trk irketi Ferco havlu atma aamasna geldi. Bu arada devreye giren lham Aliyev ve lgar Rahimli, otelin yeni projeye gre ek blmlerinin bitirilmesi iin Trkiye'den kaynak bulmutu. Kaynak Topal'dan bakas deildi. Daha dorusu, Topal lhamn borlarn silmenin yolunu bulmutu. Oysa, Trk Dileri otelin bir katn kendi misafirleri iin kullanacakt. Azeri Dileri bu mekan biran nce amak istiyordu. Ancak Topal'da otele ortak olmutu. Otelin ad mperial Avrupa olarak deitirilmi, Topal efradna bir nevi kiralanmt. Topal tam kumarhane bulduuna inand srada ldrlmt. Olu bu grevi devam ettirmek istedi. Ancak Kutlu Sava'n raporuna olay yansmt. lham Aliyev'in ad ite bu nedenlerden dolay raporda geiyordu. Haydar Aliyev, bu olay zerine hemen Azerbaycan Gvenlik Konseyi'ni toplam tm bakanlarn ifadesini almt. Sulu makamda Dileri Bakan Hasan Hasanov duruyordu. Daha sonra toplant devlet televizyonundan zel haber program olarak kamuoyuna sunuldu. Hasanov kk bir ocuk gibi ifade vermi ve istifaya zorlanmt. Suu zerine almak zorundayd. Avrupa oteli skandal Hasanov'un ban yiyordu. Ama Hasanov milletvekilliinden istifa etmedi. Bu bir diyetti. lham Aliyev'in parlak geleceinin kirtletilmemesi iin Hasanov, ban diyet olarak Haydar Aliyev'e sunuyordu. O sadk ve vefal bir insand. Bamsz Azerbaycan'n ilk babakan ve BM Azerbaycan temsilcisinin 5 yl sren dileri bakanl grevi sona eriyordu. Susurluk kokan istifann ileride ne gibi kazanlar getireceini Hasanovun henz kendiside hesap edemiyordu. Hasanov'un diyeti Azerbaycan'da herkesin bildii bir srd! Susurluk Azerbaycanda deerli bir politikacnn ban yemiti. SPER BYKEL LOOLU te tam bu srada ABD Devlet Bakan Bill Cilton'un Hazar Havzas iin zel temsilcilie Bykeli Richard Morningstar' atamas ve 1998 Amerikan politikasnda Hazar petrollerine yer vermesi tm dengeleri deitiriyordu. Amerika nihayet Hazar politikasn belirlemiti. Bundan sonra diplomasi ve projelerin talihi deiecekti. Rusya, deneksiz ky bulmu byk oyunu kartryordu, byk oyuncunun sahneye resmen girmesinin ardndan satranda talar oynamaya balad. Trkiye, Bak ve AIOC'ya proje ile ilgili ticari tekliflerini 1998'de sundu. Bakanlk tarafndan Temmuz aynda Bak ve AIOC'ya verilen ilk paket, Trkiye'de geerli olan tevik uygulamalar, vergi ve liman mevzuatlar ile projenin teknik verilerini kapsyordu. Azerbaycan tarafna Austos aynda sunulan ve mzakereye ak olduu vurgulanan ikinci pakette ise gei fiyatn da ieren ticari teklifler yer alyordu. Azerbaycan ile AIOC konsorsiyumu arasnda imzalanan anlama, ana boru hatt iin kurulacak konsorsiyumun; AIOC firmalarndan olumasn ngrmesine karn, daha sonra, konsorsiyum dndaki firmalarn da buna katlmasna yeil k yaklmt.Trkiye'nin, Bak-Ceyhan boru hatt projesi erevesinde srdrd grmelerde, belirledii 2.3 milyar dolar tutarndaki maliyeti yukar ekmiyordu. Bykeli Morningstar'n blgeye Ankara ziyareti srasnda gndeme getirdii, ''Trkiye ile konsorsiyum arasnda srdrlen grmelerde maliyet konusunda, bir uzlamaya varlabilecei'' dncesini deerlendiren bakanlk st dzey yetkilisi, bunun mmkn olamayacan dile getiriyordu. Trkiye, BakCeyhan boru hatt projesinin maliyeti konusunda grlerinin ''ok net'' olduunu vurguluyor, hesaplanan 2.3 milyar dolarn ''ezbere'' hazrlanmadn, 1.5 yl sren fizibilite almas sonucunda ortaya ktna iaret ediyordu.Trkiye tarafndan Azerbaycan hkmetine teslim edilen Bak-Ceyhan projesi teklifinde, her rakamn bir referansnn olduunu, hangi kurulutan veya irketten hangi ekipman, reticisinden teklif alnmsa bunlarn ak bir ekilde yer aldn vurguluyordu. Bak-Ceyhan projesi iin nerdikleri 2.3 milyar dolar tutarndaki maliyetin 1997 ve 1998 yllarnda da ayn kaldn ve deimedii taraflara anlatlyordu. Hazar ve Orta Asya petrol kaynaklarnn bat pazarlarna Dou-Bat enerji koridoruyla ulatrlmas ynnde nemli bir adm Ankara'da Cumuhuriyet'in 75. yldnm kutlamalar iin gelen Trk Cumhuriyetleri devlet bakanlarnn katlmyla atlyordu. Oysa tam iki sene nce Cumhuriyetin 74. 115

Yldnm trenleri ncesi Bak'de neredeyse bir skandal kacakt. Aliyev'in darbeci diye istermeyen adam ilan ettii Bykeli Altan Karamanolu'ndan sonra bykeli gnderilen mr Orhun ile Aliyev hi anlaamamt. Orhun iin yakksz ifadeler kullandn Trk hariciyesi biliyordu. Bykeli Orhun aylarca bir randevu bile alamyordu. Bu fetret dneminin ardndan Trk hariciyesinin baarl diplomat, Danimarka bykelilii yapan Osman Faruk Loolu Bak'ye gnderildi. 28 Eyll 1997'de Bak'ye gelen Loolu, eski bykelilerin Aliyev zerinde brakt kt izlenimden dolay gven mektubunu defalarca randevu istemesine ramen bir trl veremiyordu. Dolaysyla grevine balyamyordu. Gven mektubunu verememi bir bykelinin cumhuriyetin 74. Yldnm iin verilen resepsiyonda konuklarn arlamas diplomasi kurallarna aykryd. Aliyev tam bir ay randevu vermeyerek Trk hariciyesinden intikamn ald. Bu bir st rtl hakaretti. Yabanc lkelerin bykelileri lkeye geldiklerinin ikinci gn gven mektubunu sunarken Trk bykelisi bir ay bekletiliyordu. Araya Demirel'in girmesi sonucu bir skandal 29 Ekim'e bir gn kala engellenmiti. Looolu gven mektubunu 28 Ekim'de sunmutu. Ancak Aliyev, resepsiyona gelmeyerek tepkisinin srdn gstermiti. Loolu, geen bir yl arznda Aliyev'in taktirini ve sevgisini kazanmt. Loolu sadece Aliyev'in deil Bak'deki tm Trklerin sevgisini ve muhabbetini ksa srede kazanmt. O farkl bir bykeliydi. Bykelilik onun dneminde kale duvarlar olmaktan kmt. Trk i adam, renci veya normal vatandan tm sorunlarn bykeli zyordu. mr Orhun'u en son kabulunde Aliyev, " Yazk sana bir defa bile beni Trkiye'ye gtrmedin " demiti. Aliyev iin baarl bykeli, kendisini lkesine gtren, iki lke arasnda ticari ve dostluk ilikilerini gelitirendi. Loolu bu tanma uyan bykeliydi. Azerbaycan'n i meselelerine de karmyordu. te tam iki yl sonra Aliyev, Loolu'nun dantel gibi rd ilikiler sayesinde kendisini Trkiye'de 75. Yldnm treninde bulmutu. Bir ylda ilikiler nereden nereye gelmiti? Loolu bu baarl almalarndan dolay Dileri Bakan smail Cem tarafndan Dileri Bakanl Mstear yardmcs olarak 1998 yaznda Ankara'ya alnmt. Loolu, Korkmaz Haktanr'n Nisan 2000'de Londra'ya blykeli tayin edilmesinden sonra mtearlk koltuuna oturacakt. 2002de ise grev yeri diplomasinin zirve yeri Washington bykeliliiydi. O, petrol diplomasisinin gizli kahramanyd. Trkiye, Azerbaycan, Grcistan, zbekistan ve Kazakistan'n katlmyla imzalanan Ankara Deklerasyonu BakCeyhan hattnn gereklemesi iin nemli bir siyasi adm nitelii tayordu. Ankara Deklarasyonu ayn zamanda, Bak- Ceyhan'a kar kan byk petrol irketlerine de gzda veriyordu. Trkiye adna Cumhurbakan Sleyman Demirel ile Babakan Mesut Ylmaz, Azerbaycan adna Cumhurbakan Haydar Aliyev, Grcistan adna Cumhurbakan Eduard evardnadze, Kazakistan adna Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev, zbekistan adna Cumhurbakan slam Kerimov'un imzalad deklerasyona, ABD Enerji Bakan Bill Richardson'un da ahit olarak katld. Deklarasyonda temel olarak, "Cumhurbakanlar, Azerbaycan ana petrol boru hatlaryla ilgili kararn alnaca bu aamada Hazar-Akdeniz (Baku-Tiflis-Ceyhan) hattnn ana petrol boru hatt olarak gerekletirilmesine ilikin kararlarn kuvvetle teyit etmektedirler." denildi. 6 maddeden oluan ve lkelerindeki petrol ve gaz kaynaklarnn aranmas, kartlmas ve birden fazla boru hatlar aracl ile gvenli bir biimde dnya piyasalarna tanmas konularn deerlendirendiriyordu. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, devlet bakanlarnn ' siyasi iradesi ' ni gsteren, tarihi nem arzeden deklerasyonun Bak-Tiflis-Ceyhan Projesi'nin hayata geirilmesinin de temelini oluturduunu vurgulad. Uluslar aras Konsorsiyum ( AIOC )'da baz petrol irketlerinin Bak-Tiflis -Ceyhan projesine ekonomik olmad gerekesiyle kar ktklarn hatrlatan Cumhurbakan Aliyev, '' Bak- Tiflis -Ceyhan'a itiraz edenler, engellemeye alanlar var. irketlerinde ihtiyac denilmelidir; onlarla alacaz. Ancak petroln sahibiyiz. stediimiz hatla petrolmz dnya pazarna kartrz. Bu deklerasyon Bak-Ceyhan projesinin reel olduunu gsteriyor. 21. Yzylda meyvelerini greceiz. '' dedi. Cumhurbakan Aliyev, Bak-Ceyhan hattna gereksinim duyulmasnn gerekelerini de yle izah etti : '' Azeri petrollerinin yan sra Kazakistan'n Tengiz petrollerinin bir blmde Hazar'n dibinden denecek boru hattyla bu hatdan nakledilecekti. Bugne kadar 2 milyon 500 ton Kazak petrol tanker-demiryolu yoluyla Azerbaycan-Grcistan zerinden dnya piyasalarna kt. Hazara kyda ve yakn lkeler zbekistan ve Krgzstan'n petrol ve gaz 116

rezervleride bu hatt zorunlu klyor. Ayrca bu hattn inas lkelerimiz arasnda dostluk ve ibirliimizi artracak, bamszlmz glendirecektir. '' ANKAYADA SKANDAL: HARB EDERZ Oysa bir gece nce durum bambakayd. Hilton Otel'inde Richard Morningstar ile buluan Aliyev'e Clinton'un Bak-Ceyhan' destek mektubu sunulmutu. Cumhuriyetin 75. yldnm iin akam ankaya kknde muhteem bir resepsiyon verilmiti. Uzun sredir yapm sren ankaya'nn yeni salonuda bu akam ilk defa alyordu. Aliyev ve Demirel akam yemeinde yan yana oturmutu. Bu arada nlerindeki mikserin ak olduunu fark edemeyen iki lider hararetli biimde fslt halinde konuuyordu. Acaba ne diyorlard? ki gn nce AIOC Bakan John Leggate'in kendisiyle grrek 1,5 saat brifing verdiini kaydeden Aliyev, " AIOC Bak-Ceyhan' istemiyor, irketlerin pahal bulduunu sylyor. Bu hatla ilgili endieleri mevcut. Problem var. Bak-Supsa'y ana retim hatt olarak semek istiyorlar. Bu hattn 1 milyar dolarz daha ucuz olduunu sylyorlar " diyordu. Mikserden teybe kaydettiim konuma ok aklamalar ieriyordu: ALYEV: Trkmenistan Cumhurbakan Saparmurat Niyazov gzkmyor gelmedi mi? DEMREL: Geldi, geldi. Ama hasta, imdi dinleniyor. ALYEV: nceki gn AIOC yetkililerini kabul ettim. Bak-Ceyhan petrol boru hattn istemiyorlar, pahal buluyorlar. Bak-Supsa'y semek istiyorlar. DEMREL : Bak-Ceyhan iin harb ederiz. ALYEV : 10 gn AIOC yetkililerini kabul etmedim. Ben srekli Bak-Ceyhan olacak diyorum, kzyorlar. 10 gn sonra kabul ettim, byle dediler. tiraz ettim, olmaz dedim. Bak-Ceyhan hattn seeceimizi onlara syledim. DEMREL : Yarn Bak-Ceyhan'la ilgili deklerasyonu imzalayalm m? ALYEV : mzalayalm. Konumalar kasete kaydeden iki muhabirden biri benden bakas deildi. Dieri Radikal muhabiri Deniz Zeyrekti. Gece 11.00 sularnda yaplan konumay gece basksna yetitirmeyi baarmtm. O gece bu haberin girmemesi iin gazete ve Tvlerin tek tek aranarak diplomasi muhabirlerinin tehdit edildiini rendim ve bu nedenle telefonlara cevap vermedim. Habere Sleyman Demirel ok sinirlenmiti. Basn Maviri Metin Yalman' ararak bir gzel fra ekti: " Ben sana demedim mi bu haber basna szmayacak diye. Kim bu Faruk Arslan. Kke 6 ay giriini yasaklayn! " Metin Yalman aslnda Demirel-Aliyev diyalounun basnda yer almamas iin elinden geleni yapm, tm muhabirleri tek tek arayarak ' yazarsanz kke giremizsiniz " tehditini savurmutu. Yalman'n suu Faruk Arslan' tanmamasyd. ankaya kk yasamda bylece balad. Her bomba haberin bir bedeli vard. Ertesi gn haber Ankara'da bomba gibi patlamt. Bombadan sarslan Kremlin ise hemen sert cevab yetitirmiti:Anlama bir paavradr. Deklerasyon siyasi bir karardr. Moskova Radyosu, ayn akamki yaynnda, ABD'li petrol irketlerinin Beyaz Saray'n isteine kar karak Bak-Ceyhan boru hatt projesini desteklemekten vazgetii ortamda deklarasyonun 'Kat paras' olmaktan baka anlam tamad iddia edildi. Trkiye'nin 21'nci yzyln ilk eyreinde enerji politikalarndaki perspektiklerini bu nedenle yeniden gzden geirmesi gerekecei vurgulanan yorumda, ''Trkiye, Kafkaslar'da yeni rol oynamasnn gereklemesi Bak- Ceyhan projesine balanyordu. Yeni gelimeler karsnda Trkiye'nin baz eyleri yeniden gzden geirmesi gerekecek'' denildi. Bak-Ceyhan projesinin askya alnmas ile Grcistan ve Azerbaycan'n Trkiye politikalarnn yan sra Tahran'a ynelik tutumun da deiebileceini, buna karlk Ankara- Ermenistan ilikilerinin canlanabilecei ne srld. Radyo, Bak-Ceyhan boru hatt ihtimalinin ortadan kalkmas ile Trkiye'nin zmit- Sakarya- zmir veya Karadeniz'in Avrupa kysndan Saros Liman'na kadar uzacak doalgaz boru hattnn yapmn teklif edebileceini iddia etti. Hazar petrollerini uluslar aras piyasalara ulatracak ana retim boru hatt seiminin 117

bir ay gemeden yine erteleniyordu. Azerbaycan'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yrten Uluslararas Konsorsiyum( AIOC)'nun son durumu deerlendirmek iin 2 ay daha sre istiyordu. Ankara'da hkmet krizi srerken, Bak-Ceyhan petrol boru hattnn gerekletirilmesi konusunda ataa geen Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, konuya ilikin Trkiye'nin Bak Bykelisi Kadri Ecvet Tezcan'la Cumhurbakan Sleyman Demirel'e iletilmek zere bir mesaj gnderdi. Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) Bakan Yardmcln yapan olu lham Aliyev'i de ABD'deki petrol lobisi ile temaslarda bulunmak ve Amerikan ynetimine mesajn iletmek zere Washington'a yollad. Bak-Ceyhan petrol boru hatt ile ilgili Trkiye'nin sunduu somut finans desteinin yan sra yabanc petrol irketlerinin srarla istedii tevikler, transfer ve vergi creti indirimi gibi konularda Trk hkmetinin kesin tavrn renmek isteyen Cumhurbakan Aliyev, gnderdii mesajla Trkiye'den net cevap istiyordu. Bu arada Washigton'da SOCAR Bakan Yardmcs lham Aliyev, Hazar petrollerine yatrm yapan Amerika'nn dev petrol irket bakanlar ile grme gerekletirdi. Grmelerin ardndan bir aklama yapan Aliyev, "Trkiye, Bak- Ceyhan petrol hatt ile ilili verecei tevikleri, transfer ve vergi indirimini net biimde aklasn. Ayrca projeyi ne lde finans edebileceini bilmek istiyoruz. Bak- Ceyhan'la ilili 2 ay iinde son karar vereceiz. Trkiye istenilen tavizleri vermezse Bak- Ceyhan'a elveda demek zorunda kalacaz." diyordu. 'Hazar Petrolleri Ana retim Boru Hatt' iin kurulmas planlanan ok uluslu ve irketli' Boru Hatt Konsorsiyumu' projesini de masaya yatran lham Aliyev'in konsorsiyumda, petroln retildii ev sahibi lke Azeri irketi SOCAR iin yzde 50 orannda pay istemesi Ankara'y kartryordu. ABD'li petrol irketleri Pennzoil, Chevron ve Amoco'nun yakndan ilgilendii Boru Hatt Konsorsiyumu bakanl iin ABD'nin eski Dileri bakan James Baker'n ad geiyordu. SRPRZ BP-AMOCO EVLL Temmuz 1998'de ngiltre'nin dev petrol irketi BP ile ABD'nin 4. byk petrol irketi Amoco arasnda yaplan petrol evlilii , Trkiye'nin tm petrol hatt hesaplarn alt st etti. Bu devrede petrol piyasalarnda fiyatlarn srekli d kaydederek ham petroln varilinin 12 dolara inmesi, Hazar petrollerine yatrm yapan irketleri olumsuz ynde etkiledi. Birlemelerinin nedenini 21. yzyla daha gl girerek , masraflarn asgariye indirmek ii gcnde tasarrufda bulunmak olarak aklayan BP- Amoco ortakl, Hazar petrollerine en byk yatrm yapan irketler olmas hasebiyle, petrol nakil gzergah seimindede insiyatifi ele geirdi. ki irket yetkilileri de evlilik ilemlerinin yl sonuna kadar sreceini belirterek ana retim hatt seimini erteleme karar aldlar. BP-Amoco irketi 1999 boyunca byk bir eylem operasyonuyla kabuk deitirirken, BakCeyhan'la ilgili verilecek kararn ertelenecei ynndeki iddialar glenmeye balad. Nitekim Ekim 1998'de Hazar petrollerinin ana retim hattn aklayacan ifade eden AIOC, yan izdi. AIOC'nn yeni bakan John Logart, ana retim hatt ile karar vermek iin erken olduunu savunarak hattn ancak 2000 tarihinde balayabileceini ileri srd. Cumhurbakan Haydar Aliyev'de kararn yl sonuna sarkabileceini aklad. Dier yandan Ana retim hattyla ilgili AIOC'un 4 Aralk 1998 toplantsnda aklanmas beklenen nihai karar, AIOC Bakan, BP'li John Leggate'nin srpriz istifas ile suya dt. 1 Ocak 1999'da grevine balayan yeni BP'li bakan Davit Woodvard ile son bir yl iinde AIOC bakanlna getirilen BP'li bakan says e ykselmiti. AIOC bakanln yl baar ile yrten ngiliz kraliyet ailesinden ve Cumhurbakan Aliyev'den dller alan Tery Adams'dan sonra bakan olan Davit Prycard'da 6 ay bu grevi yaptktan sonra salk gerekesiyle istifa etmiti. Precard'in grevden ayrlmasna neden olarak Bak- Supsa hattnn maliyetinin tahminden 365 milyon dolar fazla kmas sonrasnda SOCAR ile AIOC arasnda kan kriz gsterilmiti. Ele geirdiim John Leggate'in 28 Ekim'de Cumhurbakan Aliyev'e sunduu raporda Bak-Supsa hattnn ekonomik olmas nedeniyle ana retim boru Hatt yaplmasn nermi, petroln Bak-Ceyhan'dan nakledilmesinin AIOC'y 12 milyar dolar zarara uratacan iddia etmiti. Leggate'nin hazrlad raporun realist olup olmamas ynnde daha sonra bir inceleme yaptran Aliyev, Leggate'nin raporunu askya almt. Enerji ve Tabi kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer, Trkiye'nin istenilen tevik, vergi ve transfer creti 118

indirimini vermeye hazr olduunu belirterek, Bak- Ceyhan boru hattnn Trkiye'den geen 1000 kilometresi iin 5 ayr ihale alarak ucuza mal edilebileceini sylyordu. Trkiye'de inaat ileri konusunda mevcut rekabet ve iiliin ucuz olmasnn projenin maliyetinide dreceini hatrlatan Ersmer, ''Ana retim boru hatt olarak Bak-Ceyhan'dan baka fizibilitesi tam olarak hazrlanm, finans sorunu olmayan proje yok. Bu projenin rakipleri hazr deil. Proje hem ekonomik ve strajetik hem de ekostrajetiktir. Bu nedenle gerekletirilmesini kanlmaz olarak gryoruz. Zaten boru hattna bugn kazma vurulsa ylda biter, petrol 2003'de aktlr.'' diye meydan okuyordu. Halbuki bu ilk kazma ancak 2003de vurulabilecekti. ABD Bakan Bill Clinton'un Hazar Havzas zel temsilcisi Bykeli Richard Morningstar, 14 Aralk 1998'de blgeye yapt ziyaretin ardndan hatla ilgili nihai karar srekli erteleyen Uluslararas Konsorsiyum'un (AIOC) ne zaman kararn aklayacana ilikin bir soruya, ''aylarca srebilir'' diye yantlyordu. AIOC'da hattn ekonomik olmad gerekesiyle olumsuz ynde grleri olanlarn bulunduunun hatrlatlmas zerine ise Morningstar, '' Bak-Ceyhan iin eitli maliyetler kartlyor, hatt yaplabilir yapmaya alyoruz. AIOC ABD, Trkiye ve Azerbaycan'n grlerini dikkate alacaktr.'' diyordu. BP'NN OK RAPORU Bak-Ceyhan petrol boru hattnn ana retim hatt olarak seilmesine srekli engel kartan BPAmoco PLS irketi'nin iki yzl davrand kendi belgelerine de yansyordu. Trkiye'nin petrol, gaz, zellikle son dnemde LNG pazarnda byk bir paya sahip olmak iin youn aba harcayan BP-Amoco, Trk kamuoyunun basks zerine Bak-Ceyhan'n arkasnda olduunu aklarken, Uluslararas Konsorsiyum'un ( AIOC) BP'li Bakan Davit Woodword'un Azerbaycan Devlet Petrol irketi'ne ( SOCAR ) Mays 1999'da gnderdii raporda, Bak-Ceyhan' ancak 2007 yl iin dnebileceklerini ilettii ortaya kyordu . Sz konusu raporu ele geirmem Trk kamuoyunun dikkatini bir anda bu olaya evirdi. AIOC'nun 2002 yl sonundan balayarak yllk petrol retimini 12-15 milyon tona (gnde 250-300 bin varil ) kartacan raporunda belirten Davit Woodword, Bak-Ceyhan hatt ina edilerek kendilerine verilirse rantabl biimde 2007 ylnda kullanabileceklerini bildiriyordu. Petrol retiminin mevcut ve yaplacak boru hatlar ile tanma kapasiteleri iin yeni bir zamanlama takvimi kartan Woodword raporunda u ifadeleri kulland: " Eer almalar takvimde belirlenen zamanlama ile yolunda giderse 2007 ylnda en yksek retim hacmi olan gnde 800 bin varile ulaacaz. Bak-Supsa hattnn kapasitesinin 5 milyon tondan 10 milyon tona kartlmasyla 2002 ylna kadar nakil ihtiyacmz karlamaktadr. Birincil hat olarak planlanan Bak-Supsa'nn kapasitesinin geniletilmesi ana retim hatt inasndan daha ucuza mal olabilir. Bu nedenle kapasitenin yksek rakama kaca tarih olan 2007 ylna kadar ana retim hattna ihtiya yoktur." Raporunda Ankara'nn Bak-Ceyhan'a 2.4 milyar dolarn zerinde ek maliyet gvencesi vermesi ve hattn finansrlerini bulmas durumunda hattn inasna yeil k yakan Woodword, tan altna elini koymayarak akca " Eer hat yaplr ve hazr olursa kullanabiliriz. " diyordu. Woodvord ve Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) Bakan Natik Aliyev, Bak-Ceyhan petrol boru hattnn gerekletirilmesi iin Trkiye'den istedikleri 5 artn kabul edilmesini beklediklerini ifade ediyorlard. Woodvord, BakCeyhan hattn ina edecek BOTA'tan proje ile ilgili detayl fizibilite raporu istediklerini belirtirken, mzakereleri sren anlamalarda ne srdkleri 5 artn kabul grmesini talep ediyordu. Woodvord bu artlar yle sralad: "Hereyden nce hatt kim finanse edecek bu akla kavuturulmal. lk artmz bu. Trkiye ek maliyet gvencesi vermeli. BOTA sorumluluu zerine almadan nce proje ile ilgili balangcndan bitim tarihine kadar tm aamalar geni bir fizibilite raporu halinde tarafmza sunmal. Bu hatdan tanacak petrol iin alnacak Transfer creti netlemeli. Ankara hattn gvenliine garanti vermeli. Hatta petrol garantisi bulunmal." SOCAR Bakan Natik Aliyev'de , Ankara'nn sunduu hat projesi iin 2.4 milyar dolar zeri ek maliyet iin gvence olarak Trkiye tarafndan garanti istediklerini ifade ediyordu. Petroln transfer cretinde 2 dolar 58 cent zerinde durulduunu belirten Aliyev, son sz sunduklar artlara cevap vermesi 119

gereken Trkiye'nin syleyeceini dile getiriyordu. Aliyev, " Yabanc finans evrelerinin projeye kredi vermesi hattn gerekletirilmesi iin yeterli mi ? "eklindeki sorumuzu, "Bu hattn yaplmasna ilgi duyan lkeler kredi vermeli. En nemlisi krediye verilen teminat ve geri deme sresidir. Bu konuda acele etmiyoruz. Bugn yapacamz kk bir hata ileride byk sorunlara yol aabilir. " diye cevaplandryordu. te yandan AIOC'nun ' zamanlama takvimi ' bahanesini amaya alan ve Bak-Ceyhan' BOTA'n ina etmesi konusunda Amerikan finans evrelerinde ksa bir sre nce tantmda bulunan Trk alma Grubu'ndan Ali Balta, " Bak-Ceyhan iin daha fazla ge kalnmamal. Bu gn hatta kazma vurulsa inaat zaten 2004 ylnda tamamlanr. naat hemen balamal. " uyarsnda bulunuyordu. Hazar'n ahdeniz yataklarnda byk miktarda bulunan gaz rezervlerini Trkiye'ye satmak isteyen BP-Amoco'nun artk BakCeyhan ekincesini tamamen kaldrmasnn zamannn geldiine dikkat eken Balta, Trkmen gaz iin yaplacak Hazar'n dibinden Bak-Tiflis zerinden boru hattna paralel ina edilecek Bak-Ceyhan'n maliyetinin yzde 30 orannda deceini vurguluyordu. Balta, AIOC ve SOCAR'n BOTA'tan BakCeyhan hatt iin talep ettii ekipman kalitesi ve kapasite artm maliyetinin hattn belirlenen bedelinin 300 milyon dolar daha artmasna yol atn belirtiyordu. Olumsuz esen rzgarlar Bak-Ceyhan petrol boru hattnn baka bahara kaldn gsteriyordu. 18 Mart 1999'da Azeri alma Grubu, Anahtar Teslimi Szleme ve Hkmet Garantisine ilikin teklifini Enerji Bakanl'na sundu. 31 Mart'da ise kapsaml teklifini verdi. Hemen harakete geen Enerji Bakanl, sreci protokola balamak iin taraflar stanbul'da buluturdu. 13 Nisan 1999'da 56. Hkmetin drt ay bakanlk yapan Enerji Bakan Prof. Dr. Ziya Akta tarafndan Azerbaycan'la imzalanan stanbul protokoluna gre ay iinde taraflar arasnda grlen 4 anlamada detaylarn tamamlanarak resmi bir balang yaplmas gerekiyordu. Bak-Ceyhan boru hatt iin Trkiye ile Azerbaycan tarafndan imzalanan protokol, Ankara'ya nemli ykmllkler getiriyordu. Trkiye'nin projenin gerekletirilmesi iin 3 milyar dolar ve 50 milyon ton petrol garantisi bulmas icap ediyordu. AIOC'da ba eken BP-Amoco'nun Bak-Supsa'y boru hattn ana retim hatt yarnda nplana karmak istediinin ortaya kmasna karn Bak-Ceyhan iin srarl giriimlerini srdren Ankara, hattn yapm, gvenlii ve rantabl altrlmas konusunda nemli ykmllklerin altna giriyordu. Bak-Ceyhan hattnn 50 milyon ton kapasiteli olmas kararlatrldndan Trkiye'nin retici irketlerden hattn kapasitesi kadar petrol garantisi almas gerekiyordu. Bak-Ceyhan boru hattnn inasn slenen BOTA, konsorsiyum arayna girecekti. Finansman sorunu ise kredili ihaleler ve 'yap-ilet-devret' ile almaya allyordu. ABD, sz konusu finansman salayacak yabanc irketleri ekmek iin Trkiye'de Dantay kararlar ve zelletirme ile ilgili anayasal engellerin almasn bekliyordu. Bu engel ancak Ocak 2000'de alacakt. 27 Ocak'ta Davos'ta yaplan Dnya Ekonomik Forum'a katlan Babakan Blent Ecevit, yasalaan tahkimi zirveye gtryor ve Bak-Ceyhan ve Trkmen gaz projelerine finans aryordu. Mzakerelerin bandan beri Azerbaycan Uluslararas Petrol Konsorsiyumu letme irketi AIOC'nin basksndan kurtulamayan Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR), stanbul'da protokole imza atmas, cesur bir adm olarak nitelendirilmiti. Karar aamasnda yar yarya sz sahibi olan SOCAR'n, BOTA'n mteahhit olmasn ieren bir belgeye imza atmas AIOC yesi irketlerden zellikle BP-Amoco ve Statoil'i oke ediyordu. SOCAR'n karara imza atmasnda, Rusya'nn Ermenistan'a silah ymas ve Azerbaycan zerindeki Ermenistan tehdidinin artmasnndan sonra Cumhurbakan Haydar Aliyev'in arln koymasnn etkili olduu belirtiliyordu. Enerji Bakanl ve BOTA'n abalar sonucunda Trkiye ile Azerbaycan,Grcistan ve AIOC arasnda imzalanmak zere drt ayr anlama metni hazrland. stanbul protokolnde ay iinde tamamlanmas ngrlen anlamalardan, Trkiye- Grcistan ve Grcistan-Azerbaycan arasnda imzalanacak anlama genel prensipleri belirleyecek. Trkiye ve Grcistan'n AIOC ile ayr imzalayaca 'Transit lke' anlamasnda ise gei creti ve vergilendirme yer alacakt. Trkiye'nin Azerbaycan ve AIOC ile imzalayaca anahtar teslim kontrat ile garanti kontrat ise maliyet ve finansman konusundaki ykmllkleri ieriyordu. Trkiye, stratejik olarak grd BakCeyhan iin kesenin azn amaya raz oluyordu. Trkiye'nin anahtar teslimi kontratnda 2.4 milyar dolara mal etmeyi ngrd boru hattnn, kredili ihale yntemiyle en az 3.5 milyar dolara mal olaca 120

hesaplanyordu. AIOC yeleri de maliyeti fazla tutabilmek iin BOTA'a gnderdikleri talepler listesinde 'en kaliteli' boru hattn istiyordu. 200 sayfalk AIOC raporunda arzulanan boru hattna ilikin birok ayrntya yer verildi. Trkiye'nin sorumluluu bununla da bitmiyordu. Hattn sigortas ve gvenliinden de sorumlu olacak BOTA'n geliri ise sadece gei cretlerinden oluuyordu. Ancak Ankara'da 18 Nisan 1999 seimlerinden sonra hkmet deimi yeni hkmet araylar balamt, petrol dnen yoktu. Bu nedenle 3 ayda tamamlanmas planlanan projede, yine fiyasko yaand. Hazar Petrolleri Ana retim Hatt Trk alma Grubu Bakan ve Enerji Bakanl Mstear Yardmcs Metin Aral bakanlnda protokoln bitimine gn kala Bak-Ceyhan'da gelinen son durum ile ilgili bir toplant yapld. Toplantya BOTA Yurtd Yatrm ve Projeler Mdrl yetkilileri, bakanlk uzmanlar ve alma Grubu'nun yetkilileri katld. Bak-Ceyhan'n kesinlemesi ynnde mzakereleri srdrlen Hkmetleraras Anlama, Transit lke Anlamas, Anahtar Teslimi Anlama ve Yer Teslimi Anlama toplantda masaya yatrld.Son derece tartmal geen toplantda proje ile ilgili Azeri alma Grubu'nun talepleri gndeme geliyordu. Kar tarafn Trkiye'den srekli maddi tavizler istemesi nedeniyle ,drt anlamada da przlerin henz giderilmedii konusunda ortak gre varlyordu. Enerji Bakanl, uzlalmayan noktalar kalmas nedeniyle drt anlamannda imzalanmasnn mmkn olmadn bildiriyordu. stanbul protokolunun hkmn yitirmesi nedeniyle taraflar arasnda yeni alma takvimini belirleyecek yeni bir protokola ihtiya duyulacakt. Trkiye'den aklalmaz tavizler istenerek anlamalarn imzalanmas yokua srlmt. Enerji Bakanl Mstear Yurdakul Yiitgden, " Ticari konuda hibir endiemiz yok, projemize gveniyoruz. Ancak Trkiye'nin istekli tavr kar tarafta yanl yorumlanyor. Btn isteklerini kabul ettireceklerini sanyorlar. Bu durumda projenin hayata geirilme tarihi srekli baka tarihe erteleniyor. " diye sitem ediyordu. Sil batan geriye mi dnlyordu ? Enerji ve Tabi Kaynaklar eski Bakan Ziya Akta ile Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) Bakan Yardmcs Valeh Elaskerov arasnda imzalanan stanbul protokoluna gre taraflarn anlamas iin ngrlen aylk sre dolmutu. DSP-ANAP-MHP arasnda kurulan 57. Hkmetde Enerji bakanlna tekrar Cumhur Ersmer'in getirilmesi srpriz olmamt. Koalisyon grmelerine ANAP adna katlan Ersmer, Hsamettin zkan ve Koray Aydn'n akn baklar arasnda, ' Enerji bizim; yoksa hi balamayalm' demiti. Oysa MHP bu bakanla Oktay Vural' getirmek istiyordu. Ancak Ersmer'in, yani Ylmaz'n enerji ihalelerinde alma hrsndaki fendi MHP'yi yenmiti! Ersmer, petrol ve doalgaz projelerinde nceden balatt ii bitirmek istiyordu. Ylmaz ise enerjiden gelen rvetleri ve Mavi Akm dnyordu. Bak-Ceyhan'n maliyeti ve gvence verilecek ek maliyet konusundaki sorun alamyordu.. Hkmetleraras Anlama ve Transit lke Anlamas'nda prz kalmamt. BOTA'n mteahhitliinin tescillenecei Anahtar Teslimi Anlama 'da baz noktalarda przler kalmt. Daha nce projeye 2.4 milyar dolar maliyet bien Trkiye'nin, kar taraftan gelen ' maliyet fazla karsa ek gvenve verin ' talebi zerine bu rakam 2.7 milyar dolara kartmas, Azeri alma Grubu iinde bulunan BP-Amoco temsilcisinin itirazna yol ayordu. Ek maliyet gvencesinin yan sra, gvenlik gvencesi, istimlak bedelleri ve belirlenen gtr bedelli sabit transfer creti ile ilgili maddelerin yazl srasnda tartmalar yaanyordu. Bu arada hatta petrol garantisi ve uluslararas finansman bulunmas sorumluluu da Ankara'nn zerinde kalmt. Transfer creti olarak varil bana 2 dolar 58 cent zerinde taraflarn anlat iddia ediliyordu. Ancak Grcistan'n sorun karacan hi kimse hesap etmemiti. O gne kadar grmelere arlmayan Tiflis, bu ie epey alnmt! Trkiye ile Azerbaycan arasnda mzakereye konu olan iki anlamadan Hkmetleraras Anlama (Inter Government Agreement) hemen hemen tamamlanm durumda bulunuyordu. Taraflarca da uygun bulunan Hkmetleraras Anlama metni artk mzakerelerde gndeme gelmiyordu. Ticari hkmler ile projenin finanman iin gerekli hukuki ve ticari altyapy hazrlayan Ev Sahibi lke Anlamas ise (Host Government Agreement), yzde 90-95 mertebesinde tamamlanmt. Trkiye ile Azerbaycan ve AIOC arasnda srdrlen grmelerde, Ev Sahibi lke Anlamas erevesinde, hkmetlerin, devletlerin sorumluluklarnn tarif edildii ana maddeler zerinde alma srdrlyordu. Grmelerde, ticari etkisi olan baz hukuki maddeler zerinde durulurken, taraflar arasnda daha nce bir mutabakat salanmasna kar 121

Firmalar tarafndan yeniden gndeme getirilen transit verginin veya transit cretin ne ekilde denecei konusu da ele alnyordu. Enerji Bakanl, Bak-Ceyhan konusunda Trkiye ile Azerbaycan ve AIOC konsorsiyumu arasnda srdrlen grmelerin tamamlanmasnn ardndan, ana boru iin konsorsiyum oluturulmas zerinde durmak istiyordu. Yetkililer, Bak- Ceyhan boru hatt projesi erevesinde yaplacak petrol boru hattnn sahibinin Trkiye olmayacan, bu durumun ''batan itibaren hep vurgulandn'' da sylyordu. Bak-Ceyhan boru hattna, konsorsiyum irketleri ile Azerbaycan'n sahip olaca Azerbaycan hkmeti tarafndan ifade ediliyordu. TARH AGT ZRVES stanbul'da 18 Kasm 1999 tarihinde, Hazar petrollerinin Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol hra Boru Hatt (MEPCO ) ile Trkiye zerinden dnya pazarlarna tanmasna ynelik atlan imzalar, projenin dnm noktas oluyordu. lgili devlet bakanlarnn aklamalar, hatta ilikin siyasi karar pekitirirken imzalanan drt kapsaml anlama hukuki ereveyi oluturdu. Trkiye, 2004 yl ortasndan itibaren petrol akn salamak iin almalarn hzlandryordu. Bylece 1990'l yllarn bandan beri tartlan ve 20 Eyll 1994'de Azerbaycan petrollerinin retim ve paylam anlamasnn en by olan Mega Projenin imzalanmasndan sonra en dev adm atld. Hazar petrollerinin ana retim hattnn hangisi olaca sorusu uluslararas petrol irketlerinin ekonomik beklentileri ve blgedeki farkl siyasi karlar nedeniyle " nihai " olarak Ekim 2000'de aklanacakt. AIOC'nun 2000 yl btesinde Bak-Supsa hattnn geniletilmesi iin denek ayrmamas nihai kararn rengini ortaya koydu. Bak-Ceyhan'a direnen BP-Amoco bile artk tamamen " yelkenleri suya indirdirmiti. " Nihayet ikna olmutu petrol irketleri... 18 Kasm'da AGT zirvesi iin stanbul'da biraraya gelen devlet bakanlar anlamalar Fahri Korutrk gemisinde imzalayacakt. o gn hava muhalefeti, youn yamur ve frtna buna izin vermedi. Anlamalar raan Saray'nda parafe edildi. Tanklardan biri olarak tam Clintonun karsna mevzilenmitim. Hkmetleraras Anlama ( IGA) ve Ev Sahibi lke ( HGA) Anlamasna Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev, Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze ve Cumhurbakan Sleyman demirel imza koydular. Anahtar Teslimi Mteahhitlik Anlamas'yla (TA) Hkmet Garantisi Anlamas'da parafe edildi. Bu anlamalar kapsamnda, Azeri, Grc, Kazak ve Trk liderlerin imzalad " stanbul Deklerasyonu " ile de, taraf lkeler, projenin tamamlanmas iin her trl katky salama taahhdnde bulunuyordu. Be bin sayfay bulan metinlere ABD Bakan Bill -Clinton'da ahit olarak imzalad. Anlamann imzalanmasn beklerken Clintonla yarm saat boyunca gz gze kesitik; Clinton zerinde drt film bitirmitim. Clinton zerimden bakn kesmeyince gz krparak selam verdim. Clintonu kahkaha krizi tuttu. Demirel ne olduunu sorunca, Clinton parmak ucuyla beni gsterdi. Diplomasi muhabirlerinin o gnk espirisi Faruk Arslan-Clinton keimesiydi: Faruk Monicay unutma! O gn, Trkmenistan Cumhurbakan Saparmurat Niyazov'un katlmyla Azeri,Grc ve Trk taraflar arasnda imzalanan Hazar geili Trkmenistan-Trkiye Avrupa Doal Gaz Boru Hatt deklerasyonu ile proje ile ilgili anlamalarn 2000 Mart ayna kadar tamamlanmas ve gazn 2002 yl son eyreinde hattan aktlmas ngrlyordu. Azerbaycan'n ahdeniz yataklarnda bulunan gazn Trkiye'ye nakledilmesi de zirvenin bir baka gndem maddesi idi. Azerbaycan, Trkiye ve Grcistan arasnda imzalanan mutabakat zapt ile, Azeri doal gaznn gelitirilmesi ve Trkiye zerinden pazarlanmasnda anlald. Cumhurbakan Demirel, anlamalara imza atan liderleri " Avrasya'y somut bir gerek haline getiren srecin ncleri " diye nitelendirirken, Haydar Aliyev, Trk halkna seslenerek, " Trkiye'ye her geldiimde Bak-Ceyhan ne zaman imzalanacak diye soruyordunuz. te imzaland. " diyordu.. Anlamalar asrn petrol szlemesi diye tanmlayan Aliyev, bu anlamalarn imzalanmamas iin ok bask altnda kaldklarn zoru baardklarn vurguluyordu. Cumhurbakan vardnadze, bu gnn nemine atfen gazetecilere bol bol fotoraf ekmeleri iin tembihliyordu. Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarsayev, hatta Kazak petrol verilmeden rantabl hale gelmeyeceine dikkat ekerek, Kazak petrolnn hatta aktlma taahdnde bulunuyordu.. ABD Bakan Clinton ise anlamalarn nemini, " Bugne kadar imzalanan hibir anlama hi bu kadar nemli 122

olmad. " diye vurgulad. Bu anlamalarn 21 yzyla k tutacan ve Hazar blgesi lkelerine refah getireceini belirten Clinton, Trkiye'nin kazand neme atfda bulunuyordu. Dou-Bat koridoruna taklan milenyum gerdan olarak nitelendirilen bu anlamalara ramen herey henz bitmedi. Finansman ve " throughput garantisi " gibi nemli aamalara henz gelinmemiti. Ancak finansrlerin lafa deil imzalanan anlamalara taahht edilen ekonomik ve hukuki koullara bakaca da muhakkak. Bu byk oyunda artk roller paylald. Trkiye bu oyunun sahnesini hazrlad; imdi iin baars aktrlerin oyunu iyi oynamasna balyd Enerji Bakan Bill Richardson'un " birinci aama tamamland " szleri ve Enerji Bakan Cumhur Ersmer'in " Eylem Grubu " oluturduklarn aklamas srecin devam ettiini gsteriyordu. Teknik almalar yrtecek Uygulama Komitesi'ni youn bir ugra bekliyordu. Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan'dan ikier temsilciyle oluturulan Komite, taraflarn Hkmetleraras Anlama ile ortaya kan ykmllklerini ve projeyi tevik eden hukuki ilkeleri yerine getirmelerini salayacakt. Anlamaya gre, Bak-Ceyhan'n yapm srecinde devletleraras uyumazlklarn zmnde Enerji art Anlamasnn ilkeleri, devlet-yatrmc arasndaki uyumazlklarn zmnde ise zel uluslararas tahkim uygulanacakt. Teknik almalarn ikinci aamasnda ise stanbul Deklerasyonu dorultusunda hattn " en geni katlmla " ina edilmesi amacyla ayr bir alma Grubu kurulacakt. Kazakistan dahil tm Hazar lkelerince oluturulacak alma grubunda ABD ile hatt yapacak firmalarda yer almas planlanyordu. Gruba, ayrca ileride bu hattan tamak isteyen petrol irketleri ve hattn yapmna finansman katksnda bulunacak bankalarnda dahil edilmesi hedefleniyordu. Hkmetleraras Anlamann Kapsam * Petroln serbest gei cretinin benimsenmesi. * Boru hatt ve tesislerin inas, kullanm hakknn salanmas. * Tanacak petrol zerinde mlkiyet talebinde bulunulmamas. * Hattn deerini drc nitelikte giriimde bulunulmamas. * Boru hatt tesislerinin ve alanlarnn gvenliinin salanmas. * Teknik, emniyet ve evresel adan uluslararas normlara uyulmas. * Devletleraras uyumazlklarn zmnde Enerji art Anlamas ilkelerine, devlet-yatrmc arasndaki uyumazlklarda ise zel uluslararas tahkimin uygulanmas. Ev Sahibi lke Anlamasnn Kapsam * Gei lkelerinin proje iin saladklar garantiler, taahtler ve tevikler. * Taraflarn arazi ve tesisler, evre, gvenlik, dviz ilemleri, ithalat, ihracat gibi konulardaki hak ve ykmllkleri. * Vergiler dahil projeye ynelik tm ticari artlar. * Taraflarn sorumluluklarnn snrlar ve ortaya kabilecek zararlarn telafi ve tazmin edilmesi mekanizmalar. * Uyumazln zm mekanizmalar. Ylda 50 milyon ton gnde 1 milyon varil petrol nakledilecek kapasitede olacak hattn uzunluu 1730 km. Bak'de Sangacal istasyonunda balayacak ve Ceyhan'da tamamlanacakt. Kullanlacak boru ap 42 ile 36 in ( 106 cm ve 91 cm ) arasnda deiiyordu. Dizayn basnc 100 bar olacak ve tam drd Trkiye'de olmak zere 10 pompa istasyonuna sahip olacakt. Petrol, 33 API petrol gravitesinde olacakt. Boru hattnda ve Ceyhan limanrnda birer milyon metrekp petrol bulundurulacakt. Boru hattnn 1037 km'si Trkiye, 468 km'si Azerbaycan ve 225 km'si Grcistan'dan geiyordu. lkenin Meclisi anlamalar onaylaynca hatt ina edecek giriimci grubla lkeler arasnda ayr ayr anlamalar imzalanacakt. Hattn Trkiye blmnnn mteahhitliini Bota yapacakt. Giriimci irketler grubu bu nedenle Bota'la Gtr Usl Sabit Fiyat Anahtar Teslimi Mteahhitlik Anlamas imzalayacakt. Trkiye HGA anlamasnn imzalanmasyla e zamanl olarak yatrmclara hkmet garantisi mektubunu sunacakt. BTC HPBH'nin maliyeti 1.327 MLYAR ABD dolaryd vehattn toplam maliyeti 2.327 Milyar dolar bulacakt. Bota'n parasal ykmllklerinin garanti edilmesi ve proje tamamlama garantisinin taahht edilecei mektuba gre 123

Hazine Mstearl, kontrat fiyat 1 milyar 307 milyon dolar olan hattn yapmnda ortaya kabilecek maliyet fazlal iin 300 milyon dolara kadar ek teminat verebilecekti. Hkmet garantisinin sresi, projede geici kabln yaplmas ile sona erecek. Anahtar Teslimi Mteahhitlik Anlamasna gre, almalara 1 Ocak 2000'de balanmas halinde Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn 2004 Nisan'nda devre alnmas planlanyordu. 99 milyon drolara mal olacak hattn kamulatrma giderleri ile hattn Trkiye ksmnn maliyeti 1.4 milyar dolara ulaacakt. Trkiye ilk 16 yllk dnemde 100 milyon dolar, daha sonraki yllarda 300 milyor dolara kadar ykselecek gei creti alacakt. Trkiye ekonomisi batmadan nce Hazine garantisi verilen son byk projeydi. GRCSTAN PRZ 52 ayda tamamlanmas planlanan hattn inaatna IGA'nn Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan meclislerinde onaylanmasndan sonra balayacakt. Ancak bunun iin ncelikle ticari artlar dzenleyen Ev Sahibi lke (HGA) mzakerelerinin bitirilmesi gerekiyordu. Hattn yapmn stlenecek giriimci grub veya irketler ile Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda ayr ayr imzalanacak anlamann sresi 40 yld. Bu sre yatrmclarn talebi halinde iki kez onar yl uzatlabilecekti. Trkiye Azerbaycan alma Grubu ile HGA grmelerini bitirmesine karn gei cretindeki anlamazlk nedeniyle Grcistan'la mutabakat salanamyordu. 3 lkeninde elde edecei gei cretinin projede bir btnl olmas gerekiyordu. Grcistan kendince bir cret belirmesi nedeniyle uzlama salanamyordu. Azerbaycan, projenin maliyetini artracak yaklamlardan rahatszd. Bir sorunda boru hattnn geecei Grc topraklarnn kamulatrlmas ile ilgiliydi. Tiflis ynetimi bu topraklarn istimlak bedelini yatrmc irketlere veya Trkiye'ye yklemeye alyordu. Ne olursa olsun artk iin kuyruuna gelinmiti. Meclislerde anlamalarn onaylanmasnn ardndan detay mhendislik almalarnn balanmas kanlmaz gzkyordu. Bak-Ceyhan boru hattnda siyasi anlama salanmasna ramen teknik sorunlarn zme kavuturulmasnn tahminlerden uzun srmesi, 9 Ocak 2000'de Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'in, iki gnlk bir ziyaret iin Ankara'ya getirdi. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in davetlisi olarak Ankara'ya gelen Haydar Aliyev'in Bak-Ceyhan hattnn yapmna henz balanmamas nedeniyle sitem ediyordu.. Bugne kadar Bak-Ceyhan'a engel olarak gsterilen BP-Amoco bakanlndaki Uluslararas Konsorsiyum'un ' 2000 yl btesinde Bak-Supsa'ya denek ayrmayarak Bak-Ceyhan'a yeil k yakmt. Aliyev'in projenin finansmannn salanmas ve hattn 2004 nisan'nda tamamlanmas iin aba gsterilmesini Demirel'den rica ediyordu. Gecikmeden kayg duyduunu Ankara'ya ileten Aliyev'in, teknik sorunlarn zm iin Demirel'in devreye girmesini arzu ediyordu. Azeri ve Grcler Ankara ve stanbul'da yaplan toplantlarda bir trl anlaamaynca i Bak'ye tand. Trk Dileri de Mithat Balkan bakanlnda bir ekibi Bak'de gndermi taraflar uzlatrmaa alyordu. Bugn, yarn derken Bak-Ceyhan'n belirlenen yapm tarifesinde iki aylk bir gecikme olmutu . Nihayet devreye giren Demirel ve Aliyev, Grclerin a gzlnn doyurulmas konusunda gr birliine vard. Tarife creti olarak 2.58 cent belirlenmiti. Bunun 1.49'u Trkiye'nin 17' cent'i Grcistan 'n geri kalan Azerbaycan'n tarife creti olacakt. Grcistan'a Bak-Supsa'dan 17 cent cret ald iin ayn fiyat nerilmiti. Ancak Grcler Bak-Ceyhan'n gvenliini salamak daha masrafl diye fiyatn 3 cent daha artrlmasn istiyordu. SOCAR Bakan Natik Aliyev'i Tiflis'e gnderen Aliyev vardnadze'ye kendi cretlerinden taviz vererek sorunun zlmesini istediini bildirdi. 22 Mart 2000'de Tifilis'e giden Aliyev, bu kararn aklyordu. Grcistan Devlet Petrolleri Bakan Giya anturia , Bak-Tiflis-Ceyhan hatt proje paketinin tamamnn Nisan ay sonunda Grcistan Parlamentosu'na sunulacan belirterek en son alnan detay kararlarn da bu pakette yer alacan belirtiyordu. anturia Azerbaycan Devlet Petrolleri'nin, Konsorsiyum'un ilk be ylda Azerbaycan petrolleri ihracat ulam iin Grc tarafna 1 tonda 0,89 dolar verilmesini kabul ettiini syledi. Be yl sonra fiyatlarn deieceine dikkat eken anturia, Grc tarafnn 15 yla kadar 1 tonda 1,4 dolar alacan, 1 tonda 1.26 dolar alacan ifade etti. anturia ayrca, Grcistan Devlet Bakan tarafndan AGT zirvesinde dile getirilen Grcistan'da petrol tama creti olarak ta, geecek 124

petroln %3'nn Grcistan'a kalmas isteinin de bu fiyatlar ierisinde olduunu szlerine ekledi. Bu sorun daha zlm anlamalarn Nisan aynda parlamentolarn onayndan gememesi iin hi bir gereke kalmamt. Aliyev, Tiflis'ten yapt aklamada hattn finansman sorununda olmadn, nemli taahtler aldklarn duyuruyordu. Tm bunlar olurken Rusya eli bo oturmuyordu. Petrolde anlamann saland srada szde Karaba cumhurbakan Arkadi Gugasyon'a suikast dzenleniyordu. Yalnz kurt Rusya yine diini gstermiti. KAZAK PETROL GARANTS ! Lukoil, Hazar'n kuzey blgesinde Kazakistan'n blgsne den yerde Kuzey kaaganda 300 milyar metrik tonluk petrol bulunduunu aklyordu. Bu rakamla Hazar'n petrol rezevleri Krfezi geiyordu. BakCeyhan'a Kazakistan' verecek petrol olmad iddialr ayyuka km iken gelen bu haber Bak-Ceyhan cephesinde sevin rzgarlar estiriyordu. Nitekim Nazarbayev, srpriz aklamsn yapmakta gecikmeyecekti. Orta Asya liderleriyle kurduu kiisel ilikilerle Trkiye'yi blgede n plana karan Cumhurbakan Sleyman Demirel, grev sresi dolmadan Azerbaycan' son kez 8 Nisan 2000'de ziyaret etti. '6. Trke Konuan lkeler Zirvesi' ve 'Dede Korkut Trenleri' iin Bak'ye giden Demirel, Azeri muadili Haydar Aliyev ve Azeri halk tarafndan ' Sovyet benzeri ' bir trenle cokuyla karland. Demirel 'Sleyman Babamz' sloganyla karlanrken, Kazak ve Krgz liderlere ilgi gsterilmedi. Azeriler, Demirel'in varlnn toplantlardan daha nemli olduunda srar ederken, Demirel iin 30'un zerinde kurban kesildi. Perde arkasnda Hazar'n enerji kaynaklarnn paylam ve datmyla ilgili sk pazarlklarn yaand zirveye Trkmenba ile zbek liderin katlmamas dikkati ekiyordu. Demirel Azerbaycan' 'ikinci vatanm' diye nitelerken, Azeri lider de Trk muadilini 'dnyann en byk devlet adam, Trkiye ve Trk dnyasnn en byk ahsiyeti olarak grdn' vurgulad. Ve Aliyev ayn akam bir fermanla Demirel'i Azerbaycan'n fahri vatanda yapt. Trkmen lider pek ok Trk vatandana vatandalk vermiti, ama Aliyev iin bu ilk belki de sondu. Kazak lider Nursultan Nazarbayev de Demirel'in grevinin uzatlamamasndan duyduu znty dile getirerek, "Biz dnya apnda bir devlet adamyla temastaydk. Dnya gr ve nfuzuyla hepimizi birletirdi" diye konuuyordu. Nazarbayev zirve ncesi Aliyev'le yapt grmede de "Kazak petrol Bak-Ceyhan'a akacak" eilimini teyit etmiti. Kazak lider, keif almalarnn devam ettii Kuzey Kaagan yatandan kacak petroln tamamn BakCeyhan'a aktacaklarn aklayarak, ilk defa bu hatta akacak petroln menban duyuruyordu. Nazarbayev, daha nce hangi yataktan Bak-Ceyhan'a petrol vereceklerini bilmediklerinden temkinli davrandklarn, artk bildiklerini mjdeliyordu. Ancak Demirel'in son Akabat ziyareti srasnda zirveye katlma sz veren Saparmurat Trkmenba ile hasta olduunu bildiren zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov'un, Bak'ye gitmemesi zirveye glge drmt. 5 Haziran 1999'da Bak'ye yaplmas gereken ve bir hafta nce Bakye giderek boyere liderleri beklediim Trk zirveside esasen Kerimov yznden yaplamamt. Gereke olarak Aliyev'in salk durumu gsterilmiti, ancak gerek neden Muhammed Salih'e verilen zmm destek nedeniyle Trkiye'yi terrizmi destekleyen lke olarak sulayan Kerimov'un ta kendisiydi. Trkmenba ile Kerimov'un 'Demirel'in ocuu' olarak nitelenen 'Trke Konuan lkeler Zirvesi'ne katlmamasn, vefaszlk diye yorumlayanlar, bu iki liderin psikoljisini hi bilmiyordu. Zirvede Demirel ile Aliyev dndaki liderler yine Rusa konuuyordu. Demirel zirvede adeta bir veda konumas yapmt. 'mrnn 50 yln demokrasiye hizmete adam bir siyaseti' olarak konutuunu vurgulayan Demirel, Trk liderlerin iltifatlarn 'hayatnn en nemli hatras saydn' belirtti. Demirel, "50 yldr ok ini kl bir siyaset dnyasnn iindeyim. Benden yeniden grevime devam etmem istendi. Ben istemedim. TBMM Anayasa deiikliini yapamad" szleriyle milletvekillerine krgnln dile getirmiti. Demirel dokunakl konumasn "Ben, yine Trk dnyasnn hizmetindeyim. Kalbim sizinle beraber atmaktadr. Hepinizin baarl olmanz diliyorum. Bir yere gidiyor deilim, sizlerle beraberim" diye tamamlamt. Trk liderler Demirel'e jest olsun diye yedinci zirvenin Trkiye'de yaplmasn ve Kazak bakenti Almat'da bulunan sekretaryann Ankara'ya tanmasn kararlatrd. 125

Trkiye'nin Demirel'li petrol maceras burada kopuyordu. Ancak bu macerann bittii anlamna gelmiyordu. 29 Nisan 2000'de. Bak-Ceyhan petrol boru hatt projesine ilikin paket anlamalarn son halkasn oluturan "Grcistan Gei lkesi Anlamas", Washington'da, ABD Dileri Bakan Madeleine Albright'n da katlmyla, ilgili lkelerce parafe edildi. Projenin ana mhendislik almalarna haziranda balanmas planlanyordu. ABD Dileri Bakanl'nda dzenlenen trende, Grcistan Dileri Bakan rakli Menagerivili, Azerbaycan Dileri Bakan Vilayet Guliyev ve Trkiye'den Dileri Bakanl Ekonomik ler Mstear Yardmcs Mithat Balkan anlamay parafe ettiler. Trende, Albright ve ABD Bakan Bill Clinton'n Hazar Havzas zel temsilcisi John Wolf da, gzlemci olarak hazr bulundu. Grcistan Gei lkesi Anlamas'nn, Washington mzakereleri sonucunda tamamlanmasyla birlikte, Bak-Tiflis-Ceyhan ana petrol hattnn hayata geirilmesi yolunda nemli bir adm daha atlmt. Bu gelimeyle birlikte, paket anlamalarn Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye'nin parlamentolarna sunularak, ksa zamanda onaylanmas ii kalyordu. Paket anlamalarn, her lke parlamentolarnca onaylanmasndan sonra, 18 Kasm 1999'da Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) zirvesinde imzalanan stanbul Deklarasyonu hkmleri dorultusunda, projeye finans ve ilave salamak ynndeki ek almalarn hz kazanacakt.Bu sayede projenin sponsorlarnn belirlenmesi iin ksa srede bir toplant dzenlenmesi ve Bak-Ceyhan'n ana mhendislik almalarna haziran aynda balanmas imkannn olumutu. Bill Clinton, bu ie Rusya'da dahil, ABD, Batl lkeler, Trk, Azeri ,Kazak ve Grc irketlerin katlmasn istiyordu ve ekliyordu: Projenin hukuki erevezi tastamam. Ticari hale gelmesi iin finansrler birlemeli. Siyasi desteimiz tam. Tm lkelerin irketleri projede yer alrsa ihtilafda ortadan kalkm olur. " Rusya'nn eenis( by-pass etmek amacyla ina ettii hatt tamamlad gnlerde imza edilen bu anlama Moskova'nin iine hi gelmiyordu. Putin'li Rusya ya gardn alacak savaa girecek yada teslimi silah edip irketi Lukoil veya Transneft Bak-Ceyhan'n iine sokacakt. stanbul'da 10-12 Mays 2000'de yaplan ' Denizin yks' konferansna katlan ABD'li diplomat John Wolf, ilk defa projenin yrmesi iin Rus Lukoil irketine Bak-Ceyhan'n yapmna davet etti. Bu srada son anlama olan Ev Sahibi lke anlamasda Demirel'in ahitliinde taraflar arasnda imzaland. Azerbaycan Devlet Petrol irketi Bakan Natik Aliyev, ekonomilerinin ve bamszlklarnn glenmesinde nemli rol olacak Bak-Ceyhan petrol boru hattnn inasna, en ge bir yllk bir sre sonunda balanacan sylyordu. Natik Aliyev, "Azerbaycan petrol rezervinin yetersiz olduu, bu yzden BakCeyhan'n krl olmayaca" yolunda Bat basnnda yer alan iddialar da reddetti. Azerbaycan Cumhurbakan Aliyev, 40 yl sreli tarife cretlerinin tamamn Grcistan`a brakma kararyla riske girdim. Projenin bir an nce hayata geirilmesi iin byk sorumluluk stlendim diyerek Grcistan prznn nasl zldn zetliyordu. Grmeler sonucunda, hat boyunca varil bana 2.58 dolar olarak belirlenen tarife cretinden Trkiye`nin 1.58 dolar almasna, geri kalan ksmnn Grcistan`a braklmasna karar verildi. Proje ile ilgili tm sorunlar zerinde uzlamaya varlmasndan sonra, Transit lke Anlamas``nn da yer ald l anlamalar, stanbul`da yaplan Denizin Hikayesi konulu konferans srasnda imzaland. Natik Aliyev, en yakn komular Rusya ve ran'da "Bak-Ceyhan projesinin ok pahalya mal olaca ve kendini kurtarmayaca" yolunda eitli fikirler ileri srldn hatrlatarak, "Onlar da anlamak mmkn. Ancak baz yabanc basnda yer alan gereklerden uzak olan iddialar ise tamamen reddediyoruz. Boru hattnn yllk kapasitesi 50 milyon tondur. Azerbaycan'n petrol rezervi bunu karlamaya msaittir. Yaplan hesaplamalara gre, lkemizde yllk ham petrol retimi, 2003-2004 yllarnda 20 milyon ton, 2007-2008'de 40-50 milyon ton, 2010-2015'te ise 60-70 milyon tona ulaacaktr." diyordu. Natik Aliyev, Washington'da Azerbaycan, Grcistan, Trkiye, ABD ve AICO'in bakan BP-Amoco irketinin temsilcileri arasnda yaplan grmelerde, Bak-Ceyhan hakkndaki anlama metninde tam mutabakata varldn belirtti. "Boru hattnn geecei gzergah, hattn muhafazas ve risk meseleleri de artk halledildi." diyen Natik Aliyev, projenin gerekletirilmesiyle alakal olarak da unlar syledi: "imdi Trkiye, Grcistan ve Azerbaycan parlamentolarna sunulmak iin gerekli dokmanlar hazrlanyor. Bunlar mzakerelerden getikten ve her lkenin cumhurbakanlar tarafndan onaylandktan sonra Bak-Ceyhan boru hattnn inasna balanacak. Bununla birlikte borular Azerbaycan ve Grcistan topraklarnda 126

deyecek konsorsiyumun oluturulmasna allyor. Trkiye topraklarnda ise borularn ekilmesi BOTA'n grevidir. Eer btn bu hazrlklar maksimum bir yl iinde yaplrsa, o zaman Bak-Ceyhan boru hattnn yapmna bir yl sonra balanacan sylemek mmkndr." lk hedef, hkmetler aras anlama ve evsahibi anlamalarndan oluan dokman paketini Mays ay iinde parlamentolarn gndemine getirmi olmakt. Azerbaycan'n geleneksel olarak Haziran aynda dzenledii petrol toplantsna kadar onaya hazr hale getirilen Bak-Ceyhan'a ilikin dokman paketinin Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan parlamentolarndan geirilmesi projeye ivme kazandracakt.Trkiye'nin kendi topraklarnda zaman am ya da maliyet am konusunda verdii garanti, dokman paketine dahil edilecekti. Anlamalar, parlamentolarca onaylandktan sonra sra, irketlerle imzaya gelecek ve bylece yasal ereve tamamlanm olacak.Azerbaycan hkmeti, boru hatt projesine katlacak yatrmclar en ksa srede Bak'ye davet edecekti. Devlet petrol kuruluu Socar'n Yabanc Yatrmlar Blm Genel Mdr Valeh Aleskerov, bu toplanty 29 Mays'ta Bak'de gerekletirdi. Toplantnn asl hedefi yeterli petrol salayacak bir sponsor grubunu oluturmakt. Maliyetinin 3 milyar dolar bulaca tahmin edilen Bak-Tiflis-Ceyhan'n olabilirlii, gnde 1 milyon varil petrol salanmasna balyd. Gerekli kantlanm rezerv 6 milyar varil olmas gerekirken, AIOC'nin Hazar'n Gneli blgesindeki yataklar imdilik ancak gnde 4-4.5 milyon varil salayabilecek kapasitedeydi. 6 aylk temel mhendislik ve 9 aylk ayrntl mhendislik projelendirmesinden sonra, oluturulmas ngrlen sponsor grubu, yatrmclar boru hatt irketine davet edecekti. Hattn inaat 32 ay srecekti. BPYE ANTAJ VE RVET Uluslararas uzmanlar, imzalanan anlamada ne yazlrsa yazlsn 2006 veya 2008 ylndan nce petroln akabileceine inanmyorlard. OPEC, petrol retieminde ksntya giderek son alt ayda petroln varilini 10 dolardan 24 dolara kard. Eer Irak petrol piyasaya girese OPEC dayanmas bozulabilirdi. Kuzey Deniz'inde petrol azalyordu, Hazar petroln 2010'dan sonra dnya ipyasasnda bu petroln yerini alabilirdi. Ancak kesinlikle Krfez petrolne alternatif olamazd. Hazar'n br yakas yani Kazakistan'dan nemli hacimde petrol gelmezse hattn maliyetini karmak ksa ve orta vadede mmkn grnmyordu. Cumhurbakan Nazarbayev hatta 20 veya 25 milyon ton petrol verme vaadinde bulundu. Bu nemli bir rakamd Ama bu vaad ne zaman gerekleebilirdi. En erken 2005 yl. Hat ina edilirse Rusya'dan bile petrol akmaya balayabilirdi. nemli olan hatt bir an nce yapabilmekti. ok uluslu irketlerin hatta finansman bulmas imzalanan anlamalardan sonra zor olmayacakt. Ancak boru hattnn mlkiyetinin ve iletmesinin kime ait olaca halen akla kavumu deildi. Bu konuda ideal zm, Bota, BP-Amoco nderliindeki bir konsorsiyumla transit devletin ortak bir iletme irketi kurmas gibi gzkyordu ABD'nin Avrasya stratejisini Trkiye zerine kurmu olmas byk bir avantajd. Trkiye'nin AB adaylnn ardndan Avrupa'nnda Trkiye'nin yannda alaca aikard. AB'nin Trkiye'ye adaylk perspektifi vermesinin bir nedenide Trkiye'ye biilen enerji terminali rolyd. Bu abalara ramen Rusya tablo dnda tutulamazd, ran ise kmsenemezdi. Rusya'nn lideri Babakan Vladimir Putin, eenistan' imha operasyonu ile petrol yollarnda baary elde ediyordu. eenistan petrol nakil yollarndan temizleniyordu. Rusya'nn enerji savanda var olup olmamasn belirleyecek bir konumda bulunan eenistan sava, bir milletin petrol yznden yok oluunu da simgeliyordu. Bununla beraber siyasi, gvenlik ve ekonomik karlar Rusya ile iyi ilikiler kurulmas gerektiini gsteriyordu. Bugnk Rusya deil 15-25 yl sonraki Rusya boru hatlarnn gelecei asndan daha nemliydi. Beri tarafda ran, barter takas usulyle Hazar petroln ekonomik yolla nakletmeye talip olarak karmza kyordu. Neka liman yeniden yaplandrlyor, 300 km'lik bir boru hatt yaplyordu. Ne ran ne Rusya henz pes etmedi. Ancak bugn rahatlkla Bak-Ceyhan savanda Trkiye ve Bat yzde 51 orannda mesafe almt. Mutlu sona doru gidiliyordu; ama film henz bitmemiti. Bak-Ceyhan'da engeller kolay kalkmad. Enerji Bakan Ersmer'e yaptm rportaj arasnda teybi kaparak off the record olarak makam odasnda BP'ye antaj yapp rvet verilmezse Bak-Ceyhan'u 127

unutmalarn sylemitim. BPnin gardn drmek iin onlarn anlayaca dille konumalarn rica ettim. 3 kozu iyi kullanmalarn nerdim. BP irketi, ahdeniz'de bulunan gaz satabilecei tek pazar olan Trkiye'yi kstrmemek iin antaja boyun eecekti. Washington'un youn basks zerine isteksizce ve jeopolitik nemini vurgulayarak hatta yeil k yakacakt. kincisi, Trkiye piyasasnda LPG iine giren BP'ye " gze gz, die di " epey antaj yaplmalyd. O sralarda alan yeni bir terminal ihalesini almak isteyen BP'ye dirsek gsterilmeliydi. Nitekim bu ihale onlara verilmedi. Ayrca Trkiye genelinde istasyon an geniletmek isteyen BP srndrlmeliydi. Bundan sonra dier etkenler zerinde durulmalyd. Hattn maliyetin drlmesi ve rantabl kullanlabilmesi iin 50 milyon ton petrol -garantisi bulunmas gerekiyordu. Kazak petrolne yatrm yapan ABD irketleri Chevron, Mobil, Exxon ikna edilmeliydi. Bakana tavsiyelerimin ardndan bir hafta sonra BP yeni logosunu tantma bahanesiyle Ankara Zaman bromu ziyaret eden BP Ankara temsilcisi Peter Henshaw, ' Trkiye hkmetinin enerji politikalar zerinde etkin olduunu biliyoruz. Buraya pazarlk yapmaya geldim' diye sze balaynca bakanln makam odasnn bceklerle dinlendiini anladm. ahdeniz gaznn alm anlamas garantisi karnda Bak-Ceyhan'a destek kozunu masaya koyan Henshaw, bu gazn satlmas konusunda benden haber yardm istiyordu. Dorusu gazeteci mi, diplomat m yoksa brokrat m olduumu bende anlayamadm. Ertesi gn Zaman'n maneti ' Gazda Alternatif' idi. O gn Ankara Hilton'da grtm Ersmer, ' leri gidiyorsun. Biz gaz pazarl yaparken buda nereden kt. Henshaw ahdeniz gaznn Rus ve ran gazndan ucuz satlacan sylemi sana, ama yalan' diye sitem ediyordu. Rus gaz, 140 dolara alnyordu, ran snrda 100 dolar fiyat verirken, Henshaw bana, Trk snrnda 77 dolardan gaz satacaklarn kaydetmiti. Bakan Ersmer, Bak-Ceyhan'a paralel yaplacak ahdeniz projesini anlamsz buluyordu. Mavi Akm anlamas ile Ruslara bir takm szler vermiler ve ykl bir rvet almlard. Ben oyunlarn bozuyordum. Bak-Ceyhan'la ayn koridoru kullanarak Erzuruma'a ulaacak gaz boru hatt Bak-Ceyhan'n maliyetini BP-Amoco'nun grne gre, 100-200 milyon dolar dryordu. Hazar Denizi`nin Azerbaycan`a ait blmndeki ahdeniz yatanda, BP irketi tarafndan yrtlen keif almalar sonucu Mays 1999`da yaklak bir trilyon metrekp olduu tahmin edilen doalgaz rezervinin ortaya kartlmasndan sonra, BTC`ye paralel olarak BTE doalgaz boruhatt kurulmas gndeme byle geldi. ahdeniz doalgaznn Trkiye`ye tamasn ngren proje konusunda 2002 ylndaki en nemli gelime, ahdeniz konsorsiyumu ile transit lkeler arasnda doalgaz alm-satm anlamalarnn imzalanmas oldu. Azeri doalgaznn Trkiye`ye ihracn ngren ilk anlama ise 12 Mart 2001 tarihinde Ankara`da Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer ile Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev`in ahitliinde, dnemin Enerjive Tabii Kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer ile Azerbaycan Babakan Yardmcs Abid erifov tarafndan imzaland. Trkiye`de ahdeniz doalgaznn maliyeti konusunda eitli tartmalar da yapld. ahdeniz doalgaz yataklarn gelitiren BP nderliinde bir konsorsiyum tarafndan yrtlen proje erevesinde Trkiye, 2004 ylnda iki milyar metrekp Azeri doalgaz almaya balayacakt. Toplam maliyeti yaklak 2.5 milyar dolar olmas beklenen, 15 yl sreli proje erevesinde, Trkiye`nin alaca doalgaz miktar 2007 ylndan sonra ylda 6.6 milyar metrekpe ykseltilecekti. Azerbaycan doalgaznn Trkiye`ye getirilmesi iin, Grcistan snrndan Erzurum`un Horasan ilesine (Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boruhattna paralel) kadar uzanacak 250 kilometre uzunluunda boru hatt yaplacakt. 980 kilometre uzunluunda olacak hattn 730 kilometresi Azerbaycan ve Grcistan`da, 250 kilometrelik blm de Trkiye`den geecekti. Kullanlacak boru apnn 36 in olarak belirlendii hattan gnde 19 milyon metrekp doalgaz gelmesi ngrlyord. ahdenizi projesinde BP ile Statoil`in yzde 25.5`er, Socar, Totalfinaelf, ran irketi OIEC`in yzde 10`ar, TPAO`nun yzde 9 hissesi bulunuyordu. BP-Amoco'nun planna gre, 2001 ortalarnda finansman ayarlanacak ve boru hatt, 2004 sonbaharnda iler hale gelecekti. Hazar petrollerinin ana retim boru hatt konusunda 1998'lerde eksik verilere dayanarak oluturulmu politikalarnn yanl olduunu kabul eden BP-Amoco D likiler Mdr Peter Henshaw, Bak-Ceyhan'n ekonomik olmas iin havann hi bu kadar olumlu esmediine dikkat ekiyordu..Siyasi olarak zme kavumu Bak-Tiflis-Ceyhan projesinin imdi ticari olarak da zme kavuturulmas gerektiini belirten Henshaw, Kuzey Kaaan'da bulunan petrol rezervlerinin ve 22 yerde 128

arama almalar sren Azeri petrollerine olan umudun hatt fizibil hale getireceini, bu srete ne kadar fazla petrol bulunursa projenin ekonomikliinin ve finans bulma ansnn o denli artacan belirtti. Azerbaycan erken retim petrollerinin tand iki boru hattndan biri olan Bak-Supsa hattndan AIOC tarafndan ihra edilen petrol miktar 2002 yl iinde 5.65 milyon tonu geti. Hattn devreye girdii 1998`den bu yana 19.7 milyon ton petrol ihracat yapld. Erken retim petrolnn tand ve sadece Azerbaycan Devlet Petrol irketi`nin (SOCAR) kulland Bak-Novorossisk hattndan ise yllk ortalama 2.5 milyon ton petrol sevk ediliyordu. Toplam uzunluu 850 kilometre olan Bak-Supsa hattnn 467 kilometrelik blm Azerbaycan`dan geiyordu. Hattn gnlk kapasitesi ise 115 bin varil civarndayd. Hazar petrollerini Karadeniz liman Novorossisk'e yneltmeye ncelik veren Rusya'nn, projenin daha ciddi bir aamaya gelmesi halinde, Bak-Ceyhan'a da katlp katlmayaca merakla bekleniyordu. ABD Bakan Bill Cilton'un Hazar Havzas zel temsilcisi John Wolf'un Lukoil'a arda bulunarak proje katlmasn istemesine karn Ruslarn belirsiz tavr sryordu. Rusya'nn Ankara Bykelilii'nden enerji blmnden Rus diplomatlar, Bak-Ceyhan'a finans bulunup, hatta verilecek petrol rezervi asndan rantabl hale gelene kadar bekleyeceklerini, hattn ekonomik olup olmadna bakacaklarn ifade ettiler. Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'in projenin balangcndan bu yana hassas dengeleri gzeterek ilerlemesini saladn ifade eden Henshaw ise Rusya'nn tavr konusunda temkinli konumutu. Henshaw, Rusya'nn projeye katlma olasl konusunda, " Lukoil zaten AIOC orta. Bak-Ceyhan'a ayrca petrol salamas, hem projenin rekabet gcne, hem de Rusya'nn Kuzey hattna vermek istedii ncelie baldr. irket olarak Rus ynetimi ile direk temasa gemedik. Lukoil'un projeye katlmas zaten bu anlama gelir. Lukoil ile Rus Enerji Bakanl arasnda sk bir ibirlii var." diyordu. Rusya ile ibirlii yaplabileceini, hep Ruslar kar tarafta grmenin doru olmayacann altn izen Henshaw, ancak militirast ve tek elden ynetim anlay ile eski Sovyet ruhunu canlandrmak isteyen Rus Lider Vladimir Putin'in kendilerini endielendirdiini szlerine ekliyordu. Rusya'nn Grcistan zerinde ciddi bir emelleri olduunu syleyen Henshaw'a gre Trkiye ile ayn safta Rusya'ya kar mcadele etmeleri zorunluydu. Bu geciken itiraflardan sadece biriydi. Azerbaycan Parlamentosu, 2.5 saat sren grmelerden sonra 26 Mays 2000'de Bak-Ceyhan anlamasn onaylad. 95 milletvekilinin katld oturumda 93 milletvekili evet oyu kullanrken 2 milletvekili ekimser kald. Bakanlar Kurulu, ayn gn gndemini Bak-Ceyhan'a ayrd. Dileri Bakanl BakCeyhan ile ilgili dkman ve anlamalarn tercme iini bitirerek Bakanlar Kurulu'na yetitirdi.Trkiye'nin kendi topraklarnda zaman am ya da maliyet am konusunda verdii garantinin de dokman paketine dahil edildii renildi.Bakanlar Kurulu, anlamalarn TBMM'de onaylanmas iin gndermeyi kararlatrd. Anlamalarn Grc parlamentolarca onaylandktan sonra sra, irketlerle imzaya gelecei ve bylece yasal erevenin tamamlanm olacakt. Azeri petrol irketi SOCAR'n Yabanc Yatrmlar Blm Genel Mdr Valeh Aleskerov, BakCeyhan boru hatt projesine katlacak yatrmclar 29 Mays'ta Bak'de yaplacak bilgilendirme toplantsna davet etti. Toplantnn asl hedefinin yeterli petrol salayacak bir sponsor grubunu oluturmak olduu ifade edildi. Toplantya Enerji Bakanl Mstear Yardmcs Metin Eral ile Bak-Ceyhan'dan sorumlu alma grubu brokratlar katlyor. Bak-Ceyhan almalar bundan sonra faz olarak yrtlecek.lk nce 6 aylk temel mhendislik,sonra 9 aylk ayrntl mhendislik projelendirmesi yaplacak. Bu srada oluturulmas ngrlen sponsor grubu, yatrmclar boru hatt irketine davet edilecek. Bu aamadan sonra 32 ay iinde hattn inaatnn tamamlanarak 2004 sonbaharnda hattn devreye alnmas planlanyordu. Bak-Tiflis- Ceyhan'n olabilirlii ve ekonomik hale gelmesi gnde 1 milyon varil petrol salanmasna bal grlyord. Gerekli kantlanm rezerv 6 milyar varil olmas gerekirken, AIOC'nin Hazar'n Gneli blgesindeki yataklar bu srada ancak gnde 4-4.5 milyon varil salayabilecek kapasitedeydi. Ancak arama ilerine hz veren irketler petrol bulunmas konusunda olduka iyimserdi. Hazar'n Kuzey Kaaan yataklarnda bulunan 2 ile 8 milyar tonluk tahmini petrol rezervinin Astana tarafndan Bak-Ceyhan'a aktarlacann aklanmasnn ardndan projenin petrol garantisi sorunun kalmad kaydediliyordu. Bak-Ceyhan petrol boru hatt protokolnn uygun bulunduuna dair tasar 22 Haziran 2000 gece yars ateli tartmalardan sonra TBMM'de kabul edildi. Gece eletirileri cevaplayan Enerji ve Tabii 129

Kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer, projenin boazlar petrol yolu olmaktan kurtard vurgusunu yaparak , boazlar petrol nakli iin kullanmak isteyenleri uyaryordu.Tasar zerinde FPnin grlerini aklayan, Bitlis Milletvekili Zeki Ergezen, Trkiye iin ok nemli olan bu projenin bir an nce hayata geirilmesi gerektiini, ancak boru hattn yapacak konsorsiyumun belli olmadn ortaya att. Hatt yapacak konsorsiyumun ve dier ilgili devletlerin anlamay fesh etme yetkisi varken, Trkiyenin byle bir hakknn bulunmadn ileri sren Ergezen, harp veya baka bir nedenle petrol aktlmamas durumunda, Trkiyenin retici ve tayc firmaya tazminat deyeceini savundu. DYP Manisa Milletvekili Necati etinkaya ise anlamann Trkiye aleyhine hkmler ierdiini ileri srerek, bunlarn deitirilmesini istiyordu. etinkaya, Trkiyenin her art altnda boru hattnn gvenliini salamak iin garanti verdiini belirtirken unlar sylyordu : " Trkiye varil bana 20 sent gei creti alacak. Bu ylda ortalama 35 milyon dolar tutacak ve dolaysyla alnan gei cretine verilecek, hizmetin bedeli olacak.Hat mutlaka yaplmal; ancak, bu yaplrken Trkiyenin ali menfaatlerinin de gzard edilmemesi gerekir. " Biz, bir yandan Bak-Ceyhan hattn gerekletiriyoruz, bir yandan da Karadeniz ve boazlardaki riski minimize ediyoruz diyen Bakan Ersmer, " Acmasz bir rekabet sonucunda protokol imzaland. Petroln Karadeniz ve boazlar yoluyla Akdenize aktlmas projesinin nne geildi. Petrol sevkinden ylda toplam 300 milyon dolar gelir salanacak, tama creti sre ierisinde artacak.Trkiyenin neden olmad bir sava kmas veya ambargo nedeniyle petrol tanamamas durumunda tayc ve retici firmalara tazminat denmesi szkonusu deil. " diye eletirilere aklk getirdi. Hattn, 1 milyar 300 milyon dolara ina edilememesi durumunda, bu miktar zerindeki ksm Trkiyenin deyeceini ifade eden Ersmer, hattn Trkiye ksmndaki blm iin 99 milyon dolar istimlak bedeli ngrldn, istimlak bedelinin de bu rakam amas halinde fazlasnn Trkiyece deneceini belirtiyordu. Ertesi gn Dileri Bakanlnca dzenlenen, Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerindeki bykelilerinin katlmyla yaplan danma toplantsnda konuan Bakan smail Cem'de, Kimse hesaplarn boazlardan petrol nakli zerine yapmasn.Sadece boazlarn kysnda 2 milyon insan yayor. 2000 yllk tarihin simgesi olan bir ehri ve doay byle bir tehlikeye atmamz dnlemez. Petrol sahibi lkelerin, petrol daha kolay ve ucuz nasl pazarlarz hesaplar uruna, insanlarmz tehlikeye atmayz. diye uyar yapt. Trkiyenin uluslararas hukuka ve Montreaux Szlemesinin dzenlemelerine sayg duyduunu belirten Cem, uluslararas hukuk erevesinde gerekli tm nlemlerin alnacan sylyordu. Cem, enerji konusunda Trkiyenin ilgili tm devletlerle ibirliine ak olduunu belirterek, Bak-Tiflis-Ceyhan projesinin daha ok devletin ve irketin katlmyla gereklemesinin, bandan beri kendilerince desteklenen bir dnce olduunu ifade etti. Trkiyenin sz konusu corafyada, bata Rusya olmak zere baz devletlerle etki kavgas yaad iddialarn, senaryo olarak niteleyen Cem, Orta Asya ve Kafkaslarda Trkiye ile Rusya arasnda etki kavgas deil, ciddi ve bar bir rekabet var. diye Rusya ile rekabete iaret ediyordu. Tehlikeli sularda Washington, dnyann nc byk petrol ve doalgaz kaynaklarna sahip olan Hazar'la ilgili planlarnda daha hzl hareket etmeye balad. Dileri Bakan Yardmcs Richard Armitage, Trkiye Babakan Blent Ecevit'in 8 Mart'taki ziyareti srasnda, ABD'nin BTC'ye verdii destei yineledi. Drt gn sonra, ABD'nin Hazar elisi Stephen Mann, petrol boru hatlar konusunda ran' devred brakmak istediklerini syledi. ABD Savunma Bakan Yardmcs Mira Ricardel 28 Mart'ta, ABD'nin Azerbaycan donanmasna bu yl iinde 4.4 milyon dolarlk bir yardm yapacan akladnda, plann ilerlemekte olduu grlyordu. Batl enerji irketleri, hem ran, hem de Azerbaycan'n hak iddia ettii Hazar'n bir blgesinde youn olarak keif faaliyetleri yrtyorlard. Bu yl sonu Azerbaycan'da Trk hava sleri konulandrlacakt. ABD, Bak-Ceyhan rotasn gvence altna almak ve Rusya-Ermenistan-ran ittifakna kar koymak iin, aka NATO'ya dost bir ekseni tevik ediyordu. "Tehlikeli Sular: Hazar Petrolnn Jeopolitii" kitabnn yazar Hovann Simonian, "Baz enerji uzmanlar Trk ekonomisinin 2.9 milyar dolarlk projeyi destekleyecek durumda olmadn sylyor. Dier yandan ABD vatandalar da, 2002 Enron skandal sonrasnda bu projeye kukuyla yaklaabilir. Ama zaten Bak-Tiflis-Ceyhan hatt politik nedenlerle dayatlyor" diyordu 130

Bush ynetiminin BTC'yi desteklemek iin zel nedenleri vard. ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney, 2000 ylna kadar, BTC gzerghnn Trkiye sahasnda mhendislik almalar yapmak iin bavuran Halliburton petrol irketinin yrtme kurulu bakanyd. Ulusal Gvenlik Danman Condoleezza Rice, Chevron irketinin eski yneticisiydi. Chevron, Kazakistan ve Azerbaycan'da yaygn bir faaliyet yrtyordu ve BTC konsorsiyumunun tevikilerinden biriydi. Richard Armitage ise, ABD-Azerbaycan Ticaret Odas'nn eski bakan yardmcsyd. Bush'un aile danman James A. Baker, zellikle blgede sk ilikilere sahipti. Florida seimlerindeki ekimede Bush'un zaferine nayak olan Baker, ExxonMobil, Pennzol, BP ve Unocal gibi Hazar'da sondaj faaliyeti yrten irketlere hukuki danmanlk yapan ABD'li hukuk irketi Baker Botts'un banda bulunuyordu. Baker, Cheney'nin zamannda yapt gibi, ABDAzerbaycan Ticaret Odas danma konseyi bakanlnda oturuyordu. Sava kazan kaynyordu. ABD, petrol ve doalgaz zengini Orta Asya'y Moskova'nn ayann altndan ekmek iin "terre kar sava" baarl bir ekilde kullanyordu. Ama Gney Kafkasya bu kadar kolay lokma olmayabilirdi. Pankisi Tiflis'in otoritesinin dndaki tek blge deildi. Ayrlma yanls Abhazya ve Osetya blgesi, ABD yaylnn kendilerine kar da kullanlabileceinden ekiniyordu. Rusya Federasyonu ile ibirlii yapabilecekleri ynnde sinyal verdiler. Bat yanls Grcistan'n Cumhurbakan Eduard evardnadze'yi zayflatacak byle bir manevra, Rus parlamentosu ile halkndan destek gryordu. Dahas, Ermeni aznln bulunduu Acaristan da vard. Buradaki Ermeniler, "en byk dmanlar" Trkiye ve Azerbaycan'n petrol gelirlerini sekteye uratmaya alabilirdi. "evardnadze'nin Grcistan'n kontroln kaybetme tehlikesi vard. Rusya blgedeki etkinlii iin daha ok mcadele edecekti.' diyordu siyasi analizci Otar Kharabadze. Mart banda st dzey bir Rus general, "Grcistan, Rusya olmadan var olamayacan anlasa iyi olur" diyordu. Bu rtl tehdit pratie geirilirse, Washington'un Gney Kafkasya'daki Byk Oyun'u pek ho sona ermeyebilirdi. NHAYET KAZMA VURULDU ABD'nin nde gelen ekonomi gazetesi Financial Times 8 Haziran 2001 tarihli haberinde; BP petrol irketi ve ABD'nin, Hazar petrollerinin Bak-Ceyhan boru hatt yoluyla tanmasndan yana tavr koyduklar belirtildi. David Buchan-David Stern ortak imzas altnda yaymlanan Bak kl haberde u ifadelere yer verildi: "BP ve ABD Hkmeti, Hazar'dan Trk Akdeniz kylarna uzanacak tartmal petrol boru hattnn ekonomik randmann gelitirmeye ynelik admlar akladlar. Maliyetin drlmesi ve Bak-TiflisCeyhan (BTC) boru hattnn tayaca petrol miktarnn ykselmesini de ieren bu admlarla ezamanl olarak, BP, yatrmclarn milyar dolar dolayndaki giriimlerinin yzde 12.5 orannda gerek kar getireceini tahmin ediyordu. Bu giriim aka, BTC boru hattnn, Hazar petrolnn kuzeye Rusya veya gneye ran zerinden deil batya akmasn salayacak, ekonomik olmaktan ziyade siyasi bir seenek olduu yolundaki kukular ortadan kaldrmak iin yapld.ABD Hkmeti bu sirada Dou Hazar'dan dk dereceli petrol alabilmek iin Azerbaycan'a, Bak'deki iki rafineri ve liman tesislerinin modernizasyon konusunu aratrma almalar iin 600 bin dolar verdi. ABD Hkmeti bu sayede, Azeri petrol fazlasnn bir ksmnn BTC boru hatt iin serbest kalacan bildirdi. 2002 yl Bak - Tiflis- Ceyhan petrol boru hatt iin milad saylabilecek gnlere tanklk etti. Petrol hattnn temeli Eyll aynda Bak'de Trkiye Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev ve Grcistan Cumhurbakan Eduard evardnadze tarafndan atld. Boru hattndan ylda 50 milyon ton petrol ihra edilmesi hedefleniyordu. ``Asrn Projesi`` Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattnn inaatna, Azerbaycan`n bakenti Bak`ye 40 kilometre uzaklktaki Sengeal Terminali`nde 18 Eyll`de yaplan temel atma treniyle resmen baland. Hazar Denizinin Azerbaycana ait blmndeki Azeri, rak ve Gneli yataklarnn geniletilmesinin 2. aamasn oluturan Faza2 projesinin balatlmasna ilikin belgeler imzaland. Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) Bakan Natk Aliyev ve uluslararas petrol konsorsiyumu AIOC Bakan David Woodward imza koydu. Woodward, trende yapt konumada, Hazar blgesindeki petrol ve doalgaz projelerine bundan sonra da 18 milyar dolar 131

yatrm ngrdklerini syledi. Hazar`n Azerbaycan`a ait blmnde yer alan Azeri, rak ve Gneli yataklarnn tam kapasiteyle iletime alnmasyla ezamanl tamamlanmas ngrlen BTC projesi erevesinde 6 aylk ``detay mhendislik`` ve 12 aylk ``temel mhendislik`` almalar yl iinde tamamland. BTC inaat ve yapmndan sorumlu olan ve proje katlmclar tarafndan Austos 2002`de kurulan BTC irketi (BTC Co.) araclyla projeye kaynak salamak amacyla uluslararas finans kurulularyla grmeler de yl iinde balatld. TotalFinalElf`in Haziran`da, INPEX`in Eyll`de, Conoco Philips`in de Kasm`da katlmyla BTC Co. iindeki ortaklk paylar da BP yzde 30.1, SOCAR yzde 25, Unocal yzde 8.9, Statoil yzde 8.71, TPAO yzde6.53, Eni yzde 5, TotalFinalElf yzde 5, Itochu yzde 3.4, INPEX yzde 2.5, Conoco Philips yzde 2.5 ve Amerada Hess yzde 2.36 eklinde kesinleti. Proje mr 40 yl olarak planlanan BTC, katlmclarn talebi ile 10ar yllk dnemler halinde iki kez uzatlabilecekti. Trkiye, boru hattnn devreye girmesi ile yllk 200300 milyon dolar kira geliri bekliyordu. Planlanan srete yaplan almalar, ``ilk bte`` olarak belirlenen 2,95 milyar dolarlk bte kapsamnda srdrlrken, Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye`deki inaat ileri 2003`n ilk eyreinde balad. BTC projesinin gerekletirilmesi srecinde 2002 ylnda yaanan bir baka nemli gelime ise evre gvenlii raporlarnn tamamlanarak ilgili lkelerin onayndan gemesi oldu. Raporlarn onay srecinde Azerbaycan ve Trkiye`de nemli bir sorun kmazken, Grcistan ynetimi, hat gzergahnn doal su kaynaklarna zarar verebilecei gerekesiyle gerekli onay iin ngrlen srenin son gn 30 Kasm`da imzalad. BTC Co, proje erevesindeki temel mhendislik almalarnn tamamlanmasndan sonra BOTA`a, Trkiye blmnde toprak almna balayabilecei ynnde resmi bildirimde bulundu. Azerbaycan uluslararas petrol konsorsiyumu (AIOC), BTC`nin Azerbaycan (468 kilometre) ve Grcistan`daki (225 kilometre) blmnn yapmn Yunan Consul Date irketine verdi. BTC Co`ya bu yl katlan TotalFinalElf, INPEX ve Conoco Philips irketlerinin ayn zamanda Kazak petrollerinin iletiminden sorumlu Kaagan konsorsiyumu bnyesinde de yer almas, Kazak petrolnn BTC`ye aktarlmas olasln artran nedenler arasnda gsteriliyordu. BTC hattnda kullanlacak borular iin yllk 45-50 milyon ton petrol akkan baz alnarak yaplan optimizasyon sonucu hattn 1,613 kilometresi 42 inlik, 114 kilometresi 34 inlik, 3 kilometresi de 48 inlik borulardan olumas kararlatrld. Bu arada, Grcistan`n hassasiyeti dikkate alnarak, Borjomi madensuyu kaynaklar yaknndan geecek blmde denecek boru kalnlnn artrlmas planlanyordu. Boru hatt zerinde Bak ve Ceyhan`da iki kontrol ve kumanda merkezi ile Tiflis`te bir gzlem merkezi kurulacakt. Sistemde transfer istasyonu planlanrken, boru hattnn iletimi srasnda gereken data ve ses alveriinin boru hattyla birlikte denecek fiber optik kablo ve uydu sistemleri araclyla gerekletirilmesi ngrlyordu. Boru hatt zerinde, ikisi Azerbaycan, Grcistan, drd de Trkiye`de olmak zere toplam dokuz pompa istasyonu kurulacakt. BTC hatt zerinde 85 anahat hat vanas ve 12 adet temizleme ve kontrol amal ekipmanlar boru hattna gnderme ve geri alma istasyonu bulunacakt. Hat vanalarnn tamam, uzaktan kumanda yardmyla kapatlacak ekilde tasarland. Toplam 2.95 milyar dolar yatrm ngren projede, 1500`n zerinde nehir ve aydan geecek hattn en yksek noktas 2700 metreye ularken, son istasyon Ceyhan`da deniz seviyesine inecekti. BTC hattna denecek ilk borularn Japonya`dan Grcistan`n Poti limanna Ocak 2003`te ulat. BTC petrol, Bak yaknlarndaki Sengeal terminalinden balayarak Grcistan zerinden Erzurum-Erzincan-Kayseri gzergahnda toplam 1730 kilometrelik yolu aarak Ceyhan`a ulaacakt. Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hatt inaat balanmas iin mteahhit firmalara ilk arazi teslimatlar Nisan 2003'de yapld. BTC irketi'nden yaplan aklamaya gre, BTC Ham Petrol Boru Hatt Projesi'nin Arazi stimlak ve naat Safhas erevesinde yrtlen kamulatrma faaliyetleri sonucunda, BOTA ve mteahhit firmalar arasnda, boru hatt inaatnn etabnn ilk ksmlarna ilikin Arazi Teslim Protokolleri imzaland. 15 Nisan 2003 tarihindeki anlamalara konu olan gzergahlar yleydi: Etap A: Posof-Erzurum Pasinler Etap B: Erzurum Pasinler-Sivas Altnyayla 132

Etap C: Sivas Altnyayla-Ceyhan Etap A iin 105 km, Etap B iin 87 km, Etap C iin 100 km verilmesini salayan Arazi Teslim Protokolleri u firmalarla imzaland: Etap A: Tepe-Nacap ortakl Etap B: Streicher-Haustadt&Timmermann-Gnsayl-Alarko ortakl Etap C: Punj Lloyd-Limak ortakl Szkonusu protokollerle verilen arazi parselleri, gzergah arazisinin kamuya ait veya zel mlkiyette bulunan deiik kesimlerini kapsyordu. Bu aamann, Arazi stimlak ve Yeniden Yerleim Planlar ile uyumlu olarak, youn bir evresel ve Sosyal Etki Deerlendirme almasnn baaryla tamamlanmas neticesinde gerekletirilmiti. Arazi istimlak faaliyetlerine ilikin uluslararas standartlarla tam bir uyum iinde yrtld belirtilen almann, BTC boru hattnn fiziksel inaatna doru atlm ilk adm oluturuyordu. Bak - Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn Trkiye ayanda yaanan gecikmeler mteahhit BOTA' gecikme tazminatna doru gtryord. naat, hattn sahibi BTC Konsorsiyumu'na taahht edildii gibi 32 ayda bitirilmezse BOTA, gnlk 500 bin dolar gecikme tazminat deyecekti. mzalanan ev sahibi lke anlamasyla inaat garanti altna alnan hattn Trkiye ayann brokratik engellere taklyordu. 10 Eyll 2002'de balad kabul edilen inaatn Mart 2005'e kadar bitirilmesi ngrlm, ancak yaanan gecikmeler biti tarihini yaklak iki ay ileriye itmiti. BOTA, oluan zaman kaybn telafi edemezse BTC'ye 30 milyon dolar tazminat demek zorunda kalacakt. naatn yaza sarkmas halinde gecikmenin bir yla kadar kabilecekti. Buna neden olarak Allahekber Dalar ve Posof gibi kn ok sert getii sahalarda inaatn yazn yaplmasnn planlanmas gsterildi. Blgedeki almann iki yaz eklinde planlanmt. ilk yaz 2003 yazyd. BTC ile imzalanan mteahhitlik szlemesi gerei BOTA'n mteahhitlik artlarn yerine getirememesi halinde i Grcistan ve Azerbaycan'da inaat iini yrten Brectel Konsorsiyumu'na verebilecekti. Bu gerekleirse masraflar BOTA'tan tahsil edilecekti. Brechtel'in ortaya kard maliyetlerin Trkiye'ye gre Grcistan'da yzde 60 ve Azerbaycan'da yzde 30 daha pahalyd. 12 Haziran 2003'de Enerji Bakan Hilmi Gler, Bak-Ceyhan Petrol boru hattn, 21. yzyln en byk projelerinden biri olarak nitelendirirken, Avrupann enerji taleplerinin son 20 ylda art gstereceine dikkat ekiyordu. Orta Asya petrollerine gereksinim artacak ve Bak-Ceyhan projesi de nem kazanacakt. Bak-Ceyhan Boru Hatt geri dnlmeyecek bir noktadayd, Hazar petroln tayan ilk tankerin 2005 ylnda yklenmesi bekleniyordu. Trkiyein bir enerji kprs olduunu belirten Gler, gaz ve petrol geii iin alternatif yollar tasarladklarn sylyordu. Gler, Yunanistan zeniden Adriyateke almas dnlen Off-shore balant plan yapm, bu porejeyle Trkiye-Yunanistan ve talya ilikilerini gelitirmeyi umuyordu. Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hatt Projesinin Trkiye blm 2003'de yzde 51 orannda tamamland. Projenin Trkiye snrlar iinde kalan toplam 1076 kilometre uzunluundaki blm, yzde 51 orannda tamamland. Hattn geecei alandaki arazilerin hak sahiplerine yaplmas gerekli demelerin de yzde 98 orannda gerekletirildii ve projenin belirlenen takvim erevesinde ilerledii belirtildi. Yetkililer, toplam 2.9 milyar dolarlk projenin Trkiye ksmnn 1.4 milyar dolara mal olacan ve 2005in ilk yarsnda tamamlanacan ifade ettiler. 4 Kasm 2003'de Dnya Bankasnn zel sektr projelerine destek veren birimi Uluslararas Finans Kurumu (IFC), Hazar petrollerinin bat pazarlarna tanmasn ngren Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt Projesine 310 milyon dolarlk finansman destei vermeyi kabul etti. IFCnin Washingtondaki Ynetim Kurulunda onaylanan kredinin iki ay iinde kullandrlmas beklenirken, bu adm projenin ekolojik, sosyal ve mali adan yeterliliine iaret ediyor. Verilen kredi onay, 1760 kilometre uzunluundaki Bak-Tiflis-Ceyhan Projesi yan sra, Azeri-irazGneli petrol sondaj almalarnn birinci aamas iin 60 milyon dolarlk kayna da ieriyordu. ABDnin dou-bat enerji koridoru politikasnn nemli bir blmn temsil eden Bak-Tiflis-Ceyhan Projesinin toplam maliyetinin 3. 6 milyar dolar bulmas beklenirken; bu miktarn 2. 6 milyar dolarnn finansman iin 133

uluslararas yatrm gruplaryla temaslar srdrlyordu. Proje konsorsiyumunda yzde 40la en byk paya sahip BP, boru hattndan petrol aknn 2005te balamasn ngryord. Projede yer alan dier irketler ise, Trkiyeden TPAO, Fransadan Total, Norveten Statoil, Azerbaycandan devlet petrol irketi SOCAR, ABDden Unocal ve talyadan ENI idi. Projenin yzde 70i borla finanse edilecek, geri kalan yzde 30u petrol irketlerinden gelecekti. Bak-Ceyhan petrol boru hattn ina etmekte olan irketlerden oluan konsorsiyum proje iin 600 ila 800 milyon dolara kadar kredi verecekti. Bunun 500 milyon dolarlk en byk ksmnn BP tarafndan temini bekleniyordu.12 Kasm 2003'de Trkiyenin de yesi bulunduu Avrupa mar ve Kalknma Bankas (EBRD), Bak-Ceyhan petrol boru hatt iin toplam 250 milyon dolarlk krediyi onaylad. EBRD Ynetim Kurulu, bu erevede, Hazar Denizinin Azerbaycan kesimindeki ral ve Gneli ky petrol yataklarnn gelitirilmesinin finansman iin 60 milyon dolarlk krediye de onay verdi. Bu saha halen British Petroleum (BP) liderliindeki konsorsiyum tarafndan gelitiriliyordu. Norve Statoil irketi, Bak-Ceyhan projesine 170 milyon dolar kredi vereceini aklad. 13Aralk 2003'da Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru hatt Konsorsiyumu ile kredi kurulular arasndaki, kredi anlamasnn 2004 Ocakta Bakde imzalanaca, kredi verme ileminin 2004 ubatta balayaca akland. Kazakistan Today ajansnn haberine gre, IFC Bak Temsilcii Bakan Aida Nuriyeva, daha nce BTC projesini destekleme karar alarak 250 milyon dolar kedi temin edeceini aklayan Uluslararas Finans Kurumu (IFC) ve dier kreditrlerle BTC Konsorsiyumu arasndaki kredi anlamasnn, 2004 Ocakta imzalanaca ve kredinin ubattan itibaren deneceini syledi. Washington ynetimi tezkere krizne ramen Ankarann arkasndayd. Babakan Tayyip Erdoan, 28 Ocak 2004deABD Bakan George W. Bush ve Bakan Yardmcs Dick Cheney ile Beyaz Saray'daki grmelerinde Trk firmalarnn Kuzey Irak'taki petrol arama ve iletme ruhsatlarnn uygulamaya konulmas konusunu gndeme getirmi, Irak petrol konusunda da geciken adm atmt. Erdoan, gerek Bush, gerek Cheney'e, Trk Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) ile baz Trk firmalarnn Kuzey Irak'ta petrol arama ve karma konusunda ruhsatlarnn bulunduunu anlatmt. Ancak Trk firmalarnn bu ruhsatlarndan da yararlanarak Kuzey Irak'ta petrol arama ve iletme faaliyetlerini tam olarak yrtebilmeleri iin ABD'nin Irak'taki sivil yneticisi Bykeli Paul Bremer'in banda bulunduu sivil otoritenin onaynn gerektiini, bu onaylarn da henz kmadn aktarmt. Bu onaylarn bir an nce kartlmas iin Bush ve Cheney'nin bu konuda harekete gemeleri beklentisini ileten Erdoan'a, Konuyla ilgileneceiz yantnn verildi. Babakan Erdoan'n bu konudaki almalar yrtmek zere Dileri Bakanl'nn yansra Enerji Bakanl da grevlendirildi. Hazar petrollerinin nakli dnda Irak petrolleri ve nakli konusunda da Trkiye szsahibi olmak istiyordu. ak - Tiflis - Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hatt inaatnn finansman ile ilgili proje finans belgelerinin son paketi 3 ubat 2004de Azerbaycan'n bakenti Bak'de trenle imzaland. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler ve Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev'in de katld trenle imzalanan finansman paketi 78 farkl taraf yetkililerinin, 17 binden fazla imzasnn bulunduu 208 finans belgesini ieriyordu. Paketin imzalanmas, inas 2.95 milyar dolara mal olacak boru hatt ile ilgili finans anlamalarnn uygulamaya konulmas ynnde nemli bir aamayd. naat srasndaki kredi faizi ve hat dolumu da dahil olmak zere toplam proje maliyeti 3.6 milyar dolard. TC maliyetlerinin yzde 30'u zkaynak katklar ile finanse edilirken, toplam tutarn geri kalan yzde 70'i, nc taraflarn salad finansman ile karlanmaktayd. BTC irketi hissedarlar 1 milyar dolar katkda bulunmutu. Bylece, taahht edilen toplam 2.6 milyar dolar ile projenin finansman tamamlanmt. TC iin kredi, ihracat kredisi ve risk sigortas salayacak gruplar arasnda ok tarafl kredi kurulular, yedi lkenin ihracat kredisi ve politik risk sigorta kurulular, ABN AMRO, Citibank, Mizuho ve Societe Generale liderliinde 15 ticari banka grubu bulunuyordu. Ayrca, BP, Statoil, Total ve ConocoPhillips gibi proje ortaklar tarafndan da krediler saland. Yzde 50'sinden fazlas tamamlanan proje kapsamnda 1.760 km uzunluundaki BTC Boru Hatt'ndan gnde bir milyon varil ham petrol tanacakt. Boru hattndan ilk petrol, Akdeniz'deki Ceyhan Liman'ndan 2005 ylnda ihra edilecekti. 1 MLYARINCI VARL 134

BPnin operatr olduu Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt irketi (BTC ti.), 1 milyarnc varil ham petroln Ceyhan Deniz Terminaline yanaan 1275inci tankere 12 Ekim 2010da gvenli bir ekilde dnya pazarlarna ihra edildiini duyurdu. Bak yaknlarndaki Sangaal Terminalinden Eyll aynda yola kan ve Azerbaycan, Grcistan ve Trkiyeden geen 1 milyarnc varil ham petrol, Ceyhanda Nippon Princess adl 1275inci tankere yklendi. 13 Eyll 2010 tarihinde 1 milyarnc varil ham petroln yklendii tanker, ayn gn ierisinde Ceyhan Deniz Terminalinden Rotterdama gitmek zere ayrld. BP Azerbaycan lke Bakan Rashid Javanshir konu ile ilgili yapt aklamada unlar syledi: BTC zerinden dnya pazarlarna tanan 1 milyarnc varil ham petrol, ilk kez ham petroln hatta pompalanmaya balad 2005 ylndan bu yana, boru hattnn gvenli, verimli ve gvenilir bir ekilde ilediini gsteren nemli kilometre talarndan biri olmutur. BTC boru hatt projesi ayn zamanda evresel performans ve sosyal sorumluluk bakmndan da kendi alannda referans olarak gsterilebilecek byk bir baar sergilemitir. Javanshir, boru hattnn salad faydalar arasnda Trk Boazlar'ndan geen petrol tankeri saysnn azaltmasnn en nemlisi olduunu belirtti. Bu bir milyar varil ham petroln, BTC boru hatt yaplmasayd Boazlardan geeceini hatrlatan Javanshir, buna ek olarak, hattn, getii lkelerde insanlara sunduu i olanaklar sayesinde nemli getirileri olduunu belirterek, projeden gurur duyduklarn aklad. 730.000 kiiyi kapsayan 550 yerleim biriminde 1.000den fazla sayda toplumsal projeyi hayata geirdiklerini syleyen Javanshir, bu projelerin srdrlebilirlii iin 10 milyonlarca dolarlk ek yatrm programlar uyguladklarn belirtti. Javanshir, Bu kilometre tana ulamamzda desteini bizden esirgemeyen Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye hkmetlerine, paydalarmza, komularmza, tm BTC ekibine, boru hattnn Trkiye ve Ceyhan Deniz Terminalindeki iletmecisi Bota International Limited (BIL) irketine teekkr bir bor bilirim dedi. BP Trkiye Bakan Can H. Suphi, boru hattnda elde ettikleri bu baarya parallel olarak boru hatt gzergahnda balatm olduklar srdrlebilir kalknma projeleri ve kapasite gelitirme faaliyetlerinin nemine deindi. Suphi, yrtlen projeler ile yerel topluluklarn altyapya eriimlerini gelitirmelerine ve onlarn srdrlebilir ekilde geimlerini salamalarna yardmc olduklarn syledi ve szlerine yle devam etti: BTC irketi, doaya ve insana saygl bir kurulu olmann ve sorumlu kurumsal vatandaln da doal bir sonucu olarak, petrol emniyetli bir ekilde tayp, evresel ve toplumsal srdrlebilirlie gerekli zeni gstermektedir. Bunun yansra BTC gzerghnda "srdrlebilir toplumsal kalknma"ya katk salamak iin ek yatrm programlar gelitirmitir. ncelikle boru hatt boyunca yaayan yerel topluluklara vermi olduklar destek ve anlaml ibirlikleri nedeniyle teekkr etmek istiyorum. Ayrca, boru hattnn Trkiyedeki operatr Bota International Limited (BIL)e, elde edilen bu baardaki nemli rollerinden dolay bir kez daha teekkr ediyorum. BTCnin bugn itibariyle gnlk ak kapasitesi gnlk 1,2 milyon ham petrol varil seviyesine ulat. Tm dnyaya BTC boru hatt zerinden ihra edilen ham petroln tamam, Azeri-ral-Gneli (ACG) ve Hazar Denizinin Azerbaycan snrlarnda yer alan ah Deniz sahas kaynakldr. 2010 yl Temmuz aynda imzalanan yeni ham petrol tama anlamas ile birlikte, artk Trkmen petrol de BTC boru hatt zerinden dnya pazarlarna ihra edilmeye balad. Kazakistan'n Tengiz blgesinden karlan ham petroln BTC zerinden ihra edilebilmesi iin anlamalar da bulunuyor. BTC zerinden gerekleen mevcut ham petrol ihracat oran gnlk yaklak 850.000 varil dzeyindedir. Boru hattnda en yksek ak ise 21 Temmuz 2010 tarihinde gnlk 1 milyon 60 bin varil ham petrol olarak kaydedildi.

135

2010 ylnda BTC boru hatt ile ihra edilen toplam petrol hacmi 191 milyon varil seviyesindedir. Bu da yaklak 25,8 milyon ton ham petrole tekabl ediyor. Projenin sahibi olan BTC irketinde, BPnin yzde 30,1, SOCARn yzde 25, Chevronun yzde 8,9, Statoilin yzde 8,7, TPAOnun yzde 6,5, ENInin yzde 5, Totalin yzde 5, Itochu Inc.un yzde 3,4, Inpexin yzde 2,5, ConocoPhillipsin yzde 2,5, Hessin de yzde 2,3 hissesi bulunuyor.

7. BLM HAZAR'DA STAT SAVAI Rusya ilk defa Hazar'da stat tartmasn 1993'de Heterhan'da Rusya ve Azerbaycan Savunma bakanlarnn da hazr bulunduu toplantda ortaya att. Hazar'a karasular anlay getirerek 12 deniz mili ( 22 kilometre ) snr konulmasn isteyen Rusya Hazar'a ' deniz ' denmesini istiyordu. Bu taviz karlnda Ermeni igalinin askeri bir operasyonla durdurulaca sz verilsede Azerbaycan yanamad. Mega Proje'de kendisine pay verilmeyince ran, Hazar'n stats- hukuk savanda Rusya'nn yannda safn belirledi. Hazar'da pek ok petrol yatann geleceini dorudan belirleyecek stat sorunu, birden dnya gndemine girdi. Azerbaycan, Batl irketlerle kylarndan 120 mil akta petrol kartlmasna ilikin szlemeler imzalad; szlemelerde Hazar'n tek tarafl kullanm ngrldnden deniz stats ile badamyordu. Azerbaycan'n petroln karma planlarnn 1921 ve 1940 Sovyet-ran anlamalarnn nda kanun d olduunu iddia eden Rusya, eski nfuz ve zenginlik blgesini kaybetmeyi bir trl hazmedemedi. nk bu anlamalar Hazar'n deniz mi, gl m olduunu belirlememi ve sularn deniz yatan izmemiti. Ancak Hazar'n gl-snr olarak belirlenen Sovyet-ran snrlarn birletiren Astara-Gasan Kuli hatt, bugn iin nemli bir hukuki belgeydi. Gnmzde Hazar'n stats 1982 Deniz Hukuku Szlemesi gibi uluslararas anlamalarla zmlenebilirdi. Bu szlemeye gre Hazar, bir gl, deniz, yar kapal veya ak deniz olarak tanmlanabilirdi. Hazar'n zengin petrol ve gaz rezervlerinin sahiplerini ve sularnnn snrn belirlemesi asndan Hazar'n bir gl veya deniz olarak tanmlanmas nemliydi. 1982 szlemesine gre, yar kapal veya ak deniz ' iki veya daha ok devletle evrilen ve bir okyonusa k olan veya esas olarak devletlerin kara sularndan ibaret olan bir gl, krfezdir. '' Denizi gllerden ak denizlere k, tuzluluk, hacim, ya , kta sahanl gibi eitli zellikler ayrr. 1921 ve 1940 anlamalar Hazar' tanmlamakta yetersiz kalmtr; bamszln kazanan cumhuriyetlerin varlda gz nne alnrsa, artk Hazar'n kimlik bunalmndan kurtarlmas kanlmazd. Hazar, corafi tanmlara gre bir deniz deil, kapal havza. Ama eer sonuta bir gl olarak tanmlanrsa, uluslararas snr gl stats kazanr ve 1982 szlemesi'nin yetki alanna girmezdi. Soruna hukuki zm bulunamamasnn srr da burada yatyordu. Hazar'n stats konusunda kyda lkelerin ortak gr paylamamalar, uluslararas snr gl stats kazanmasna da engel tekil ediyordu. Hazar'daki hukuk-stat sava, ekoloji, ulam, balklk gibi sorunlardan deil, Basra krfezi ve Sibirya'daki rezervlerden sonra en byk petrol ve gaz servetlerininin paylam savann yaanmasndan dolay ortaya kt. Bu konuda saflar getiimiz 10 ylda belirlendi, kimi zaman deiti, genelde uzlama salanamad.Moskova'nn grn benimseyen Tahran, 20 Eyll 1994'de imzalanan kendisine pay verilmeyen petrol anlamasn geersiz klmak iin hayli urat. Bu iki hkmetin iradesiyle 1994 ekim aynn ortasnda Moskova'da Hazar'a kyda be devletin - Rusya, Kazakistan, ran, Trkmenistan ve Azerbaycan - temsilcilerinin katlmyla bir toplant yapld. 1921 ve 1940 anlamalarn gncelletirme amacyla toplantya katlan katlmclar , kyda devletler arasnda ibirliini yrtecek srekli bir organn olumasn salayan Hazar Denizi'nde Blgesel birlii Anlamas taslan hazrladlar. Her ne kadar Hazar kysndaki kaynaklarn yasal stats tartlmadysada, taslak anlama tek bir ky devletinin dier devletlerin nceden rzasn almakszn bu tr kaynaklar iletemeyeceini belirtiyordu. Rusya ve ran arasndaki 1994 Sonbaharndaki dankl dv akca Azerbaycan'n petrol anlamasn gayri hukuki konuma getirmeyi ve Batl petrol irketlerinin blgeye giriini engellemeyi hedefledi. Rusya, 5 Ekim 136

1994'de BM'e bavurarak, Genel Kurul'un k oturumunda Hazar'n hukuki rejimi sorununun gndeme alnmasn talep etti. Hazar denizinin ortak mlkiyet olduunu savunan Rusya, tek tarafl anlamalar tanyamacan aklad. Ancak Rusya, hem Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in direnme gcn hem de petrol anlamasna katlan firmalarn Batl hkmetlerden ald destei yanl hesaplamt. Azerbaycan basit bir ekilde ekim aynda yaplan anlamay imzalamay reddetmeyi seti ve byle yaparak da Washington, Londra ve Ankara'nn hazr desteini ald. Petroln iletilmesiyle ilgili herhangi bir pheye yer vermemek iin Azerbaycan parlamentosu petrol anlamasn 15 Kasm 1994'de hemen oybirliiyle onaylad. Azerbaycan-Bat petrol anlamasn bertaraf etme giriiminde ran'n desteini alan Rusya, Aliyev ynetimini gszletirmek iin de gizli yntemlere bavurdu. 30 eyll'de petrol anlamas imzalanmasndan tam 10 gn sonra Aliyev'in iki yakn alma arkada Koruma Mdr emsi Rahimov ve Meclis Bakan Yardmcs, gayri meru olu olarak bilinen Afraddin Celilov, kimlii belirsiz kiiler tarafndan ldrld. Daha sonra Bak ve Gence'deki zel polis birlikleri ayakland, ancak izleyen gnlerde bu ayaklanma hkmet gleri tarafndan kuvvet kullanlarak bastrld. Haziran 1995'de Rusya bu defa dnemin Dileri bakan yardmcs Albert erniev'i Bak'ye gndererek Hazar kartn yine at. erniev, ilk teklifi yumuatarak karasular snrnn 20 deniz mili ( 36 ) kilometre olmasn nerdi. 12 Kasm 1996'da Akabat'da kyda lkelerin Dileri bakanlarn toplayan Rusya Dileri bakan Yevgeni Primakov nc tavizi verdi ve karasular snrn 45 mil (81 kilometreye ) kartlmasn nerdi. Uluslararas deniz kanununa gre, deniz ve okyonuslarda devletlerin 200-250 metre derinlikteki petrol yataklarndan yararlanma haklar var. Azerbaycan'da imzalanan petrol anlamalarnda derinlikler muhtelif 150 metre olan da var, 6000 metre olanda. Rusya'nn asl hedefi karasular anlayn kyda lkelere kabul ettirebilmekti. Bylece karasular dndaki petrol yataklar uzakl bahane edilerek ortak kullanm hakk istenecekti. Dolaysyla petrol anlamalar toptan usulszlkten iptal edilmi olacakt. Ancak bunun iin Rusya'nn kyda lkeleri ikna etmesi, hukuki bir anlamaya imza attrmas gerekiyordu. Azerbaycan'n bu tr nerileri kabul etmesi mmkn deildi. nk Hazar' bir gl olarak kabul ediyordu. 423.300 kilometre kare yzlmyle Trkiye'nin yarsndan byk, dnyann en byk gl. Volga, Ural, Kr-Aras, Emba ve Etrak rmaklar sularn Hazar'a dkmesine karn hala kapal bir havzayd Hazar. ran ve Sovyetler Birlii arasnda imzalanan 1921 ve 1940 anlamalarna gre Hazar 'da, ran donanma bulunduramyor, sadece balklkla meguld. Eski Sovyet lkeleri Rusya (Dastan), Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan arasnda ise Hazar sektrlere blnm idi. Kyda lkelerin nfus younluklar ve toprak yzlmlerine gre balklktan yararlanma lleri belirleniyordu. Tabi servetlerin aranmas sondaj yaplmas, retilmesi ise bu sahada uzman olan lkelere verilmiti. Bu nedenle Azerbaycan Hazar'daki petrol yataklarnda byk paya sahip; bilinen 200 petrol yatandan 145'i Azerbaycan'a aitti. Bu yataklarn ounluuda sahilden hayli akta yer alyordu. Mesela Mega Proje'de yer alan Azeri, rak ve Gneli yataklar 167 deniz mili uzaklktayd. Trkmenistan, Hazar gl kabul edilse snr ortadan izilen hatla belirlense bile Azeri ve Kepez yataklarnn kendisine ait olmas gerektiini savunuyordu. Bu nedenle Rusya, Hazar'da Trkmenistan ve Azerbaycan' birbirine drerek stat savan scak tutmaya alt. 4 Temmuz 1997'de Moskova'da Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in ziyareti srasnda Rus Lukoil, Rosneft ve Azeri SOCAR arasnda Azerilerin Kepez Trkmenlerin Serdar dedii yatak zerinde imzalanan anlama, Akabat'n Moskova ve Bak'ye verdii notas sonucu feshedildi ve sorunlar depretirildi. Halen bu amaz giderilmi deil. Bu konuda Ankara ve Washington'un arabuluculuk giriimleri henz sonu vermedi. Gl snrnn kesitii alanda yer alan petrol yataklar konusunda Azerbaycan ve Trkmenistan' birbirine drmeye alan Rusya bir tala iki ku vurdu. Hem Trkmenistan' yanna ekerek petrol ve gaz iin planlanan Transhazar gzergahlarnn imkansz olduu vurgusunu yapt, hem de Batl irketlere ve dnya kamuoyuna ' bakn petrol yataklar tartmal ' dedi. Rusya, 13 Mays 1997'de stanbul'da dzenlenen Karadeniz Ekonomik birlii Konseyi toplants erevesinde Hazar'n kirliliini gndeme getirerek, bu bahaneyle Hazar'a kys bulunmayan, kar peinde olduunu ileri srd zbekistan ve ABD'i eletirdi. Rusya'nn bu tutumu aslnda Hazar'daki petrol kaynaklarnn paylamndan duyduu rahatszl da vurmasyd. Hazar d devlet ve devlet d 137

oluumlarn stratejik karlar nedeniyle Hazar'n dier sorunlarna da mdahalesi Rusya'y daha fazla ileden kartyordu. ORTAK KULLANIM OYUNU Rusya, 1997 sonlar 1998 yl bandan itibaren ise kyda lkeleri Hazar'a ortak kullanm denilen ' kondonium ' statsnn verilmesini iin ikna turlarna karak gerek niyetini ortaya koydu. Rusya bu teziyle bandan beri savunduu ' Hazar'n tabi servetlerinin tm kyda lkelerindir ' tezine hukuki elbise giydirmeye alyordu. Bu srada Rusya'ya bamllktan kaan Orta Asya Trk Cumhuriyetleri Dileri bakanlar, Akabat'da Tacikistan'nda ( Azerbaycan katlmad ) katlmyla beli bir zirve dzenledi. Nakil kmaz ve TransHazar gzergahlarn masaya yatran 5 devlet yetkilileri aralarnda ortak politika izlenmesi iin uzlat; Bak'de bu karara aynen destek verdiini aklad. Ancak Rusya'nn martdan sonra tekrar Kondonium stats iin ataa gemesi, Bak'ye kzdrd. Bu tarihe kadar Hazar'da deniz kurallarn geerli klmak iin alan Rusya yalnz uluslararas gllere verilen kondonium statsn gndeme getirmesiyle eski politikasndan arketmi oldu. Hazar'a deniz stats verilmesi sonrasnda Volga- Don kanal vastasyla uluslararas denizcilik kanunlarna tabi olacann farkna varan Rusya, bu defa 1982 szlemesinin yetki alanna girmeyen biimde Hazar'a, ' uluslararas snr gl ' stats kazandrmaya alt. Snr glleri iin belirlenmi hudut belirleme ynteminin olmamasndan yararlanan Rusya, snr glleri iin nadir kullanlan, her bir ky devletin 12 millik kara sularna sahip olmas ve gln kalannn ortak kullanma ak olmasn gndeme getirdi. Bu tre rnek olarak da Bolivya ve Peru arasndaki Titicaca Glnn paylamn gsterdi. Halbuki, snr glleri, btn ky devletlerinin sahillerinin eit uzaklkta izilen merkez hattyla ve bu merkez hatt zerindeki kara snrlarnn son noktasndan izilen bir dikey hatla ulusal sektrlere blnebilirdi. Sonra da devletlerin snrlar gl zerindeki snr izgisi boyunca devletlerin topraklarna ilgili blmlerin eklenmesi ile geerdi. Devletlerin bu blgeler zerindeki doal kaynaklar karma haklar snr izgisine kadar olan gl sularn kapsard. Snr glnn bu tr blnmesi, ABD ve Kanada arasnda byk gllerle ( Ontario ve Erire), Fransa ve svire arasndaki Geneva glnde gerekletirilmiti. Uluslararas snr glleri iin evrensel bir hukuki norm yoktu; ortak kullanmla ilgili mevcut rnekler erevesinde btn kyda devletlerin karlkl rzas ile snr gl stats belirlenebiliyordu. Washingtonun Hazarn stats ve hazarladklar blg haritas ile tanmam 1998de SOCAR Bakan Yardmcs Hovakt Yusufzadenin makam odasnda oldu. Yusufzade, Rusyann bouna rpndn, ABD ile Azerbaycann hazrlanan bu harita erevesinde ve hukuki olarak petrol anlamalar imzaladklar dncesindeydi. Haritay bana gstermekten ekinmemiti. Altnda yazan adresin Washington olmas beni artmad. Aliyev, Hazardan sorumlu devlet mavirliine bu srada Hazarn stats konusunda Moskova niversitesinde doktora tezi sunmu Rstem Memmedovu getirerek, Baknn grlerini salam ellere teslim etmiti. Bu konuda tez yazan akademisyen says bu yllarda ben dahil tm dnyada 10u gemiyordu. Bak ve Washington, Moskovann Hazarn stats savana iyi hazrlanmt. Rusya Dileri Bakan yardmcs Boris Pastahov tarafndan Hazar'n uluslararas bir gl olarak kabul edilmesine ilikin stat tasla, kyda lkelere Mart-Nisan 1998'de sunuldu. Ancak Rusya, bilinen mevcut kriterler dna karak taraflara Hazar iin alt baka st baka tarznda bir stat teklif ediyordu. Hazar'n dibindeki tabi servetleri iin Hazar'n gl gibi orta hat hesabyla ortadan blnmesini ve snrlarn belirlenmesini isteyen Rusya, st iin ise 12 mil karasular snrnda srar ediyordu. Grne gre tabi servetler iin kyda lkelere cazip gelen proje, gelecek asndan tehdit oluturduunu Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, hemen farketti. Pastahov'u Bak'den eli bo gndermekle kalmad, ilgin bir teklifde de bulundu. Aliyev, Rusya'nn stat taslana karlk Hazar'n silahszlandrlmasn, askeri donanmalardan arndrlmasn istedi. Hazar'n dibinde sektrel blg prensibi Rusya'nn bandan beri savunduu tezleriyle eliiyordu. Sektrel blgye kar kan Rusya, kyda lkelere bugn iin byk bir taviz vermi gibi grnyordu. Ancak 12 mil snr nedeniyle yarn Heterhan'da konulandrlm Rus donanmas kyda lkelerin kapsna 138

dayandnda bu lkeler teslim etmek zorunda kalacakt. Kondonium stats, gelecekte petrol platformlarn da hedef alabilirdi. nk Rusya, ileride bitiik blge, serbest iktisadi blge istekleriyle Hazar'da adm adm teklifini kabul ettirebilirdi. Akabat'n da scak bakt bu tasla ilk benimseyen Kazakistan oldu. 28 Mays 1998'de Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbeyev'le Rusya Cumhurbakan Boris Yeltsin, Hazar'n dibinde sektrel blg, stnde 12 mil karasular snrn onaylayan iki tarafl szlemeye imza attlar. Sektrlere blgy savunan, ortak mlkiyet dncesine phe ile bakan Kazakistan'n bu tavr, dnya kamuoyuna ' Hazar'da uzlama ' olarak yansd. Hazar'da 10 milyar ton petrol ve 2 trilyon metrekp gaz rezervlerine sahip Kazakistan'n bugn iin tek kullanabilir petrol hattnn Rusya'dan gemes ve ekonomisininde Rusya ile ili dl olmas, Rusya ile Kazakistan' anlamaya zorlad. Ancak Azerbaycan iin bu zorunluluk yoktu. BakNovorasisk hatt 12 Kasm 1997'de faaliyete geti, Bak-Supsa hattnn inaat ise Austos 1998'de ie balad. Ana retim hatt iin Bak-Ceyhan da karar klnd . Azeri petrol aslnda rota zenginiydi. Hazar'da 320 milyon varil petrol ve 2.6 trilyon metrekp gaz rezervine sahip Trkmenistan Cumhurbakan Saparmurat Niyazov, kyda dier drt lkenin tersine belirsiz bir tavr izlemeyi srdryordu. Stat sorununu zmek iin uluslararas bir konsorsiyum kurulmasn teklif eden Niyazov'un teklifi Aliyev'den destek grd. Dileri bakanlar seviyesinde grmeler balad; ancak sonu elde edilemedi. Akabat'da netice itibariyle Hazar'n tam ortasndan blnmesini, sektrel blg prensibiyle snrlarn belirlenmesini istiyordu. Batl petrol irketleri, Hazar'da retim deil paylam sava verdikleri iin Hazar'n stats'nn henz fazla kanmasn istemiyordu. ABD, Hazar'n stats konusunda Tranzhazar gzergahlarn desteklediini aklayarak tavrn belirledi. Ortak bir anlama da uzlamak iin kyda lkelerin tmnn rzas gerekiyordu. Bu nedenle ikili anlamalar stat belirlenmesi yolunda bir adm olsada balayc deildi. Hazar'da hukuk-stat sava, 21. yzylda da devam edecekti... HAZAR'DA ' PAT ' OYUNU ' 2. Byk petrol oyunu ' bu defa Hazar tahtas zerinde cereyan ettii iin olacak, iin iyice suyu kmt! Hazar'n stats-hukuk sava hi gndemden dmyor, iyice sulandrlyordu. Stratejik denklemleri bir yana brakn, ortaya atlan bir ok gzergah, blgesel ekimelere Washington'un kendine mahsus ' kubak' ve Moskova'nn nfuzunu kaybetme okunu yaad Hazar'da belirsizliini koruyan tutumundan dolay hala askdayd. Eskiden de mevcut olan Sovyet ebekelerini yeniden yaplandrarak Hazar'n rezervlerini nakletme de srarl olan Rusya, blge lkelerindeki eski nfuzunu kullanmay da sk sk deniyordu. Ancak anlamak istemiyor ki; ' bu yk bu skleti ekmez'di. Hazar rezervlerini tamak iin birden ok hatlarn yapm elzemdi. ABD'nin Ticaret bakanlnn ve 1998'de Bakan Clinton'un BDT lkelerinden sorumlu Enerji maviri Rusya'nn Novorasisk'le ilgili projelerini TransHazar gzergahlar erevesinde olumlu grdklerini dile getirerek, blgede '' Moskova'sz projelerin '' yrmeyeceini de teyit etmi oluyordu. Amerikan enerji nakil politikas, Kafkas ve Orta Asya lkelerinin ekonomik bamszlklarn kazanarak, kendi ayaklar zerinde durmalarna ynelikti. Trans-Hazar gzergahlar denilen petrol ve gaz rezervlerinin Hazar'n altndan geen boru hatlaryla Trkiye'ye Azerbaycan-Grcistan zerinden nakledilmesiyle ilgili projelere tek engel; Rusya'nn ortaya att, Tahran'n destekledii, Akabat'n ise sessiz kald bir handikapt : Hazar'n stats... Rusya'ya bamllktan kaan Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin devlet bakanlarnn nakil kmaznda Hazar'n altndan ekilecek boru hatlar ve Trans-Hazar gzergahlarnda Mart 1998'de yaplan 5'li Akabat zirvesinde uzlamasna Bak'nn den tam destek vermesi mesajn en iyi alan phesiz Tahran ve Moskava'yd. Trkmen gazna ran rotasna ABD'nin; hatta Rusya'nn kendi projelerinden 2-3 kat pahal diye eletirmesine ramen Trkiye ve Trkmenistan'n ran' dlamamalar, aslnda Hazar'da stat komplosunu bozmak iin iyi bir frsatt. Yakn gelecekte ABD'nin ran gzergahna ' gzyumduu duyulacakt; Hazar'n altndan Trkmen doal gazn geirmek ve Hazar'n stats-hukuk savanda ran'dan taviz elde etmek iin bu '' Sus pay '' inann , verilmeliydi. Yine de Washington, ran rejimini devirmek inadndan vazgemeyerek, ABD'li petrol irketlerini de 139

cezalandrmay gze alacan aklyordu; Amerikan Kongresi'nin D' Amoto kanununu gereke gstererek . ABD-ran uzlamasn beklemek Trkmenleri ileden kartyordu. Belki de bu dm baka bir dm Hazar'n statsnde Akabat'n Azerbaycan'la ayn izgiye getirilmesi zerdi. ran, Trkmen gazn, ina edecei ek bir boru hattyla Ermenistan'a satmaya ahzrlanyordu. Ana retim rezervleri ihra edilmesi iin tasarlanan Trans-Hazar gzergahlarnn reallamesi iin ran mutlaka ikna edilmeliydi. Aksi halde keye skt zaman Rusya'nn temcid pilav gibi stt, '' Hazar'n stats sorununu yine gndeme getirmesi ve sular bulandrmas herkes normal karlamalyd. lk defa yabanc petrol irketlerini korkutmak iin Moskova'nn 1993'de ortaya att stat-hukuk sava tam bir ylan hikayesine dnmiti. Hazar deniz mi, gl m, hangi staty getirmeli tartmas ylesine bir hal aldki, 5 kyda lkenin uzlamas mmkn deildi. Azerbaycan ve Kazakistan, Hazar'a gl diyor; snrlarn ' orta hat ' hesabyla izilmesiyle her lkenin kendisine den blmde zenginliklerinin sahibi olmas gerektiini savunuyordu Rusya Kazakistan' tarafna ekene kadar. ran deniz statsne gre 12 mil karasular anlaynn getirilmesinden yanayd. Rusya ise, Sovyet dneminde gl, son on yldr deniz dedii Hazar'a imdi '' Kondominium'' denilen ortak kullanm anlayna gre karlan tabii servetleri, kyda lkelerin nfus ve yzlmleri esas alnarak blmeye aryordu. ' Siz ekin, biinde beraber yeriz '' demek istiyordu. nk deniz dense 'iktisadi zona ' anlayna gre, 200 mil aktaki servetlere kim yatrm yapmsa hak iddia edebiliyordu. Trkmenistan ise tarafsz lkeydi; Hazar'a hi bir ey demiyor, ancak snr blgesindeki Kepez yata zerinde 1997 Austos aynda Lukoil, Rosneft ve SOCAR konsorsiyum kurunca feryad koparmt. mdatna yetien Rusya anlamay feshedince, Bak ile Akabat arasna ' kara kedi '' giriverdi. Akabat imdi Hazar'a bazen gl bazende deniz diyor; ne dediini pek bilmiyordu. KO 1997 Tahran ve ECO 2000 Tahran zirvelerinde Azerbaycan ve Trkmenistan Cumhurbakanlarnn biraraya gelerek, Hazar snrlarnn belirlenemesi, sorunlarn giderilmesi iin ortak komisyon kurulma karar almas sonras Moskova'nn iine gelmese de iki lke arasndaki ' limoni hava' ksmen dald; yeni bir krize kadar. 18 Kasm 1999'da AGT stanbul Zirvesi'nde Bak-Ceyhan anlamasnn imzalanmas , Rusya ve ran' Hazar'n statas konusunda tekrar ataa geirmeye yetiyordu. Nitekim, daha Bak-Ceyhan boru hatt imzasnn mrekkebi kurumadan 28 Kasm 1999'da iki lkenin ortak muhalefeti dnya kamuoyunun bilgisine sunuldu: ''Rusya ve ran, AGT stanbul zirvesi srasnda Hazar Denizi lkelerinden Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan devlet bakanlarnn da katlmyla imzalanan, Hazar-Trkiye balantl petrol ve doalgaz boru hatt projelerine kar ortak bir bildiri yaymlad. Rusya Dileri Bakan gor vanov'un, ran'a yapt bir gnlk alma ziyaretinin ardndan, ran Dileri Bakan Kemal Harrazi ile birlikte imzalad ortak bildiride, 'Hazar Denizi yatandan boru hatlar denmesi yolunda Rusya ve ran'n katlm olmakszn tasarlanan projelere bu iki lkenin kar ktklar' belirtildi. Rusya Gvenlik Konseyi, "Rusya'nn Hazar blgesindeki stratejik karlarnn korunmas programnn uygulanmas" ve lkenin nkleer silahlarnn kullanm artlarn belirleyen yeni askeri doktrininin onaylanmas gndemleri ile Devlet Bakan Vladimir Putin bakanlnda 21 Nisan 2000'de topland. Moskova, ' Hazar'da bende varm ' diyordu. Putin, Kremlin Saray'nda yaplan toplantda blgede Trkiye, ngiltere ve ABD ile dier baz lkelerin Hazar'da aktif olmasnn, "Rusya'nn aktif olmamas" ile balantl olduunu sylyordu. Putin bu erevede Rusya'nn yapmas gereken en kilitsel iin, "Rusya'nn blgede daha faal hareket etmesi olduunu, bu amala da devletle, ilgili Rus irketlerinin aktif ibirliinin gerektiini" vurguluyordu. lkenin ulusal karlarnn salanmas iin "Hazar'da faal hareket etmek gerektiini" vurgulayan Putin, "bu blgenin doal kaynaklar iin ortaya kan uluslararas rekabette, Rusya'nn da kararllkla yer almas gerekiyor" diyordu. "Hazar'n, yeni bir cepheleme blgesine evirilmemesi gerektiini" de vurgulayan Putin'in szlerinden, lkenin blgedeki karlarnn salanmasnda, "ekonomik nlemlere ve giriimlere arlk verilecei" eklinde anlald. Putin, u szleri sarfetti : " Dier lkelerin Hazar'a ilgisi, Rusya'nn orada aktif davranmamas ile balantl. Kesinlikle ve aklkla anlamalyz ki, Trkiye, ngiltere ve ABD dahil dier partnerlerimizin Hazar'a gsterdikleri ilgi rastlant deil. nk biz orada aktif deiliz. Blgenin doal kaynaklar iin devletler arasnda gerek bir rekabet ve mcadele devam ediyor. Rusya da, bu rekabette byk boyutlu katlmda 140

bulunmaldr. Bu mcadelede kilitsel nem tayan nokta, devletimiz ile Rus irketleri arasndaki karlarn dengelenmesidir. unun anlalmas gerekiyor ki, yalnzca devletin gayretleri ile hibir ey elde edemeyiz. irketlerimizin bu blgede aktif ekilde giriimlerde bulunmalar iin ortam oluturmalyz" Toplantya, Rusya'nn en byk yakt ve enerji irketlerinin temsilcileriyle Hazar ile ilgili blgelerin valileri de katlyordu. Putin, yeni askeri doktrini de bu toplantda onaylad. Putin bu doktrini uygulamaya nce Trkmenistan'dan balad. 10 Mays 1999'da Akabat'da Trkmenba ile grmesinde diini gsterdi. Putin, " Hazar'n statas belirlenmeden Hazar'n altndan boru hatt geirmeyiz, buna msade etmeyiz. Hazar 5 devletin ortak maldr. " diyordu. Trkmenba'nn bu giriimden endie duyarak ' Trans-Hazar olmaz, pahal bir proje ' diye sert bir aklama yapmas bouna deildi. Bir kere Trkmenba Azeri gazn Trkmen gazna rakip olarak gryordu. ki lke arasnda Hazar Denizi'i snrnda tartmal yataklar mevcuttu. Trans-Hazar geili projenin transit anlamalar ilgili tm almalar Trkmenba, bu nedenle Washington ve Ankara'dan bekliyordu. Trkiye'nin imzalad anlamalara gre Trkmen gazn sadece snrda teslim almak gibi bir ykmll olduu halde proje ile ilgili sorunlarn giderilmesi iin youn bir aba harcad. Ama Trkmenba PSG konsorsiyumu ile anlarken Ankara'ya sorma ihtiyac duymad. Trkmenistan'da Tekstil Bakan olan Trk ve Trkmen vatanda Ahmet alk' projenin bana getirdi. alk'n grevinin altnda Trkmenistan Cumhurbakan'nn vekili yazyordu. Ancak Ankara ortaya kan uluslararas sorunlar sonras devreye girmek zorunda kald. Bak ile Akabat'n arasnn bulunmas kolay olmad. Kepez ve Azeri tartmal yataklarndan boru hattna kimin ne kadar gaz vereceine kadar tartmal noktalar bir bir halledildi. Buna gre Hazar geili proje konuulurken Bak ve Akabat arasnda snr tartmas yaplmayacakt. Boru hattnn nceleri 16 daha sonralar 25 milyar metrekp Trkmenistan'a 5 milyar metrekp Azerbaycan'a ayrlacakt. Ancak Rus aysnn boy gstermesi ile stat sorunu ciddi bir sorun olarak tekrar hortlad. Trkmenba, PSG konsorsiyumun iine son vererek Hazarn altndan geen hatt veto etti. Kazakistan ile Rusya Federasyonu'nun, Sovyetler Birlii'nin dalmasndan bu yana en nemli problem olarak duran Hazar Denizi'nin paylam konusunu 2000 yl iinde tamamen zmek iin admlar atld. Rusa yaynlanan Ekspress K gazetesinin Kazakistan Enerji Sanayii ve Ticaret Bakanl kaynaklarna dayanarak verdii habere gre Kazak hkmeti, Moskova'da yaplacak grmelerde, Hazar Denizi'nin iki lkeye ait ksmlarna snr izmeyi planlyordu. Rus Lukoil irketinin, Kuzey Hazar'daki Hvelin yatanda 300 milyon ton petrol rezervi buldu. Moskova ynetimi, Hazar'da sz sahibi olmak iin ABD ile iddetli bir rekabete giriyordu. Rusya, paylamn ardndan ylda 15-20 milyon ton petrol reterek blgenin altyapsnn gelimesi iin byk apl yatrma hazrlanyordu. Kazakistan'n Rusya ile almaktan baka aresi yoktu. NOTALAR SAVAI ran, Azerbaycan'in ikinci byk petrol yata olan ve Bak'nn 90 mil gneydousunda Neftala Burnu yaknlarndaki bu blgenin kendisine ait olduunu iddia ediyordu. ran, nce blgede alan iki Azeri aratrma gemisinin zerine 2001 yaznda sava ua gnderdi. Azeri gemileri blgeye daha sonradan gelen bir ran sava gemisi tarafndan uzaklatrld. ran Devlet Radyosu, bu olay arptarak, ran karasularn ihlal eden bir Azerbaycan sava gemisi, ran sava ua tarafindan karasularmzdan kovuldu diye duyurdu. Olay sonras ran'n Bak Bykelilii nnde dev bir gsteri yapld. Bu arada iki lke arasndaki gerginlii grmek zere Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'in birka hafta sonras iin Tahran'a gitmeyi kararlatrd. ran, 2001 yaznda Azerbaycan'n 9 milyar dolarlk byk ikinci petrol ve doal gaz yata Araz-AlovSharg blgesinin kendisine ait olduunu iddia edip, sava uaklarn buray inceleyen Azeri gemilerinin zerine gnderince Ankara sert kt. Azerbaycan'n 9 milyar dolarlk ikinci byk petrol ve doal gaz yatann kendisine ait olduunu iddia eden ran'a Ankara nota verdi. ran sava uaklar ve sava gemileri, Azeri aratrma gemisini taciz etmesi nota savan balatt. Trkiye, Hazar Denizi'nde yer alan zengin petrol blgesinden kaynaklanan gerginlikte dost ve karde lke Azerbaycan'n yannda yer aldn son derece net ifadelerle ortaya koyan grn, Ankara'daki ran 141

Bykelisi Hseyin Lavasani'ye bir notayla iletti. Tahran ynetimine iletilen notada, uluslararas hukukun ve Birlemis Milletler'in temel prensibi olan Kuvvet kullanmama ve kuvvet kullanma tehditine bavurmama hatrlatld.Notada, ran ve Azerbaycan arasndaki ilikilerin ulasalararas hukuk ve BM art'nn temel prensibi olan Kuvvet kullanmama ve kuvvet kullanma tehdidine bavurmama erevesinde srdrlmesi istendi. Ankara, Hazar Denizi'nin statsnn tm kyda lkelerin katlmyla bir hukuki zemine oturtulmasndan yana olduunu da bildirdi. Hazar Denizi'ndeki zengin petrol yataklar nedeniyle bagsteren gelimeyi, Trkiye'nin yan sra ABD ve srail de dikkatle izliyordu. 2001 Austos'unda srail Babakan Ariel aron'un Ankara'ya yapt ziyarette, Babakan Blent Ecevit'le yapt basn toplantsnda Trkiye ile birlikte eski Sovyet cumhuriyetlerinden birisiyle yakn ibirliini dndklerini aklamasyla, Azerbaycan' kastettii ortaya kt. ran'in elindeki ahab-3 fzelerine dikkat eken ve bu lkenin 2005 ylna kadar bir nkleer g olabileceini belirten srail, ran'n Azerbaycan'a saldrmas halinde, Trkiye ile ibirliine giderek Bak'ye yardma hazr olduunu ima ediyordu.te yandan, rann Azerbaycan ulusal egemenliini tehdit eden davranlarn artrmas halinde, ABD'nin mdahaleden kanmayaca belirtildi. Bu erevede Trkiye, ABD ve srail'in Hazar Denizi'ndeki gerginlie ilikin gr birlii etmeleri bir blok oluturuyordu. Ankara'nn ran'a verdigi nota, diplomatik kulislerde, ran, Azerbaycan'a saldrd takdirde, dorudan karsnda Trkiye'yi bulur. Trkiye, Irak lideri Saddam Hseyin'in Kuveyt'te yaptn, ran'a yaptrtmaz diye yorumland. Tahran'a verilen notada, Hazar Denizi'nden kaynaklanan gerginligin Tek tarafl deerlendirmeden kaynakland zellikle vurguland ve Hazar'n statsnn henz belirlenmemi olmasna dikkat ekildi. Ankara'nn bu kapsamda Azerbaycan ve ran arasnda son zamanlarda yaanmakta olan skntlar dikkatle ve yakndan izledii belirtildi. Genelkurmay Bakan Orgeneral Hseyin Kvrkolu, gnlk bir ziyaret iin 22 Austos 2001'de Bak'ye gitmesi ran'a gzda olarak algland. Genelkurmay Baskan'na F-16 filolar da elik edecekti. Bylece Trk Hava Kuvvetleri'nin en elit gc, Hazar kysnda, Azerbaycan hava sahasnda 'bayrak gstermi' olacakt. Bu olay ran'da byk tepkilere vesile oldu. 'Resmi pozisyonu' yanstan ran basn kyameti koparyor ve ii Trkiye'yi 'tahrikilik'le sulamaya vardryordu. Kvrkolu'nun Bak ziyareti nceden tasarlanmt. ran'n tepkisi, Orgeneral Kvrkolu'nun ziyaretinden ok, F-16'lar araclla yaplacak olan 'bayrak gsterisi'neydi. Bu 'bayrak gsterisi'nin, ksa bir sre nce ran ile Azerbaycan arasnda Hazar'n gney blmnde petrol aratrmalar nedeniyle patlak veren srtmenin zerine gelmesi de, ran'n fkesini besleyen bir baka nedendi. Yine de, Trkiye ile ran arasnda Azerbaycan zerinden oluan gerilime ragmen, Trkiye'nin 2001 ylnn son drt aynda ran'dan 1.5 milyar metrekp doal gaz satn alaca da Enerji Bakan tarafndan akland. Bayrak gsterisi akrebi daha fazla uyandrmamak iin ertelendi. Zira ran, lkesindeki 30 milyon Azeriye bask yaparak kartlarn oynamaya balad. Azerbaycan Dileri Bakanl, Trkmenistan'in orta hat iddialar yerine blgedeki hidrokarbon yataklarna kimin sahip olacana dair iddialarnn temelsiz ve haksz olduunu belirterek, bu tr iddialarn Hazar'a kyda lkeleri gereksiz yere megul etmeyi ve Hazar'n hukuki statsnn belirlenecei sreci bozmay amaladn bildirdi. Trkmenistan'n 27 Haziran 2001'de Bak'ye verdii notay cevaplayan Bak'nn cevab notasnda, Azerbaycan'n iyi komuluk prensipleri erevesinde her zaman karlkl anlama ve diyalog yntemini benimsedii vurgulanarak, Hazar'da uluslararas hukuk kurallarna uygun bir 'orta hat' tespitinin nemine iaret edildi. Orta hatla ilgili olarak Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya'nn uluslararas hukuk erevesinde anlamaya vard ifade edilen notada, Trkmenistan'n ''ayn uzaklkta yerleen noktalar'' ynteminin hukuki adan temeli ve benzer rnei bulunmad kaydedildi. Trkmenistan'in orta hattn nemini ve bu hattn belirlenmesiyle ilgili esaslar gznne almad belirtilen notada yle denildi: ''Trkmenistan, orta hatt yapc ruhla mzakere etmek yerine, belirli yataklarn aidiyeti konusunu ortaya sryor. Trkmenistan'n iddialar, konuyu suni olarak siyasilestirmeyi ve Hazar'da uluslararas ibirliini bulandrmay amalyor ve bu davranlar Trkmenistan'n grmeler srecindeki konumunun zayfln ortaya karyor.'' Azerbaycan ile Trkmenistan arasnda orta hat koordinatlar belirleninceye kadar hidrokarbon yataklarnn aidiyeti hakknda herhangi bir mzakare olamayaca ifade edilen notada, ''Bu tr iddialara herhangi bir ekilde hakllk kazandrlamaz, uluslararas hukukta hibir temeli olmayan bu tr iddialar Hazar'a kyda 142

lkeleri abes tartmalara sevk etmek ve Hazar'n hukuki statsyle ilgili yapsal sreci bozmak maksad tar'' ifadesi kullanld. Notada, Azerbaycan'n blgede yapt keif ve retim almalarnn, uluslararas hukuka uygun olarak yapld ve Trkmenistan ile dier Hazar'a kyda lkelerin menfaatlerine ve egemenlik haklarna zarar vermedii kaydedilerek, ''Trkmenistan'n, Hazar'n Azerbaycan sektrndeki tabii kaynaklardan istifade edilmemesi ars, egemen bir devlete bask uygulamaktan baka bir ey deildir'' denildi. Bununla birlikte, 'Hazar denklemi' iyice karmak hale gelmiti.Trkiye 'karde' Azerbaycan'a 'destek eli'ni uzatyordu. Amerika da Azerbaycan'dan yanayd. Kafkasya'da Azerbaycan' da iine dahil etmeyi tasarlayan 'Trk-Amerikan ekseni'ne 'Rusya-ran ekseni' set ekiyordu. Buna karlk, dnyann en zengin ikinci doal gaz yataklarn barndran, Hazar'n kar kysndaki Trkmenistan, ran ile birlikte hareket ediyordu. Oysa Hazar'n paylam konusunda ran'n kyda her lkenin yzde 20'ye sahip olmas tezi, Trkmenistan'n kaynaklarn da iine ald iin Akabat'n iine gelmiyordu. Buna ramen, Trkmenistan, Rusya-Azerbaycan ibirliine kar ran' tercih ediyordu. Trkmenistan'n Azerbaycan'la ciddi elikileri ve kar ihtilaflar mevcuttu. Trkiye'nin nndeki en ihtirasl projelerden biri, Trkmenistan gazn Hazar'n altndan denecek bir boru hatt ile Azerbaycan zerinden Trkiye'ye ve Bat pazarlarna tama hayali uup gitmiti. Bu amacn gerekleebilmesi iin, Trkiye'nin Azerbaycan ve Trkmenistan'n arasn yapacak 'hakkaniyetli' bir arla, her iki taraf zerinde sahip olmas gerekiyordu. Bu da yetmiyordu. Trkmenistan' uzaklatrmamak iin, ran'a kar 'hasmane' bir politika izlememesi de gerekiyordu. kn iin iinden kabilirseniz 'Uluslararas hukuk'un kimin yannda durduu da o kadar net deildi. Merkezi Londra'da bulunan ve Hazar konusunda uzman bir kurulu olan Eurosevic'in yneticisi Piruz Mtehidzade, bu gelimeler zerine u yorumu yapyordu: "ran'n Azerbaycan'n petrol aramalarn durdurmas, erken uyar yaplmakszn olmad. Azerbaycan'n Hazar Denizi'ndeki saldrgan davranlar, Azerbaycan'a tepkilerini ifade etmi olan tm Hazar devletlerince aktr. rnein Rusya 1994, 1995 ve 1998'de Azerbaycan' protesto etmi, Trkmenistan ise meseleyi 2000 ylnda Birlemi Milletler'e tamtr ran'n davran ulusal karlarn korumak ynnde olup uluslararas hukuka uygundur ve Amerikan medyasnn NATO'yu Hazar Denizi'ne ekmeye ve Hazar blgesini militarize etmeye hakk yoktur." Bir baka (Rus kaynakl) gr as, 16 Agustos 2001 tarihli Russian Oil&Gas Report'ta u satrlarda ifadesini buluyordu: "Hazar Denizi'nin petrol tarihi asndan 2001'de iki nemli olay gerekleti. Hereyden nce, denizin Kazak sektrnde devasa Kaagan petrol yataklar kefedildi ve bu saha petroln nakli iin byk bir boru hatt gerektiriyor. kincisi, Hazar petrolnn Trkiye'ye ulamas iin Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt projesi, ayrntl mhendislik aamasna geerek byk bir adm atm oldu. Bak-Tiflis-Ceyhan projesi iin lobi yapan Amerikan Ynetimi, Kaagan petrolnn Ceyhan'a naklini savundu. Tahran, Kaagan petrolnn Kazakistan-Trkmenistan-ran boru hattyla nakledilmesini istiyor 2001 balarnda Washington, Kazak petrolnn ran zerinden nakli dncesini destekleyen Astana'ya yanat Kazakistan-Trkmenistan-ran projesini gerekletirmek konusunda imkan bulunmayan ran, Bak-Tiflis-Ceyhan projesini altetmeye alyordu. Alov ve Savalan projelerinin (Azerbaycan'la ihtilaf konusu olan) dondurulmasn salayan ran saldrlar, petrol irketlerinin Ceyhan boru hattnn inasyla ilgilenmekten vazgemelerine yol ayordu. Alov projesinde yzde 15 hissesi olan Shell ile Savalan projesinde -yzde 30 hissesi olan Exxon-Mobil, Bak-Tiflis-Ceyhan projesiyle aktif biimde ilgiliydiler, ama bu irketler bu devrede bu projede yer almak istemiyorlard. Boru hatt, irketlerin Hazar projelerine fena halde ihtiya duyuyordu, nk boru hattna aktlacak petrol eksiklii projenin en byk sorunuydu. Shell ve ExxonMobil'i Bak-Tiflis-Ceyhan projesinden uzaklatrarak, ran, Bak-Ceyhan boru hattnn durumunu ktletirdi. Eer Tahran, Azeri ve rak sahalarnn gelitirilmesinin dondurulmasini talep eden Trkmen iddialarn da kullanrsa, Ceyhan'a boru hatt demek tm anlamn yitirecekti. Bu durumda Kaagan petrolnn ran'a tanmas argman yeni bir g elde edecekti. Bak-Ceyhan', Rusya'nn ta koymasnn yansra, ran da bu yollarla torpilliyordu. stelik, zimni Kazak ve Trkmen desteiyle. Hazar'n, Amerikan diplomatik destei ve srail perspektifleriyle, Trkiye araclyla 143

'militarize edilmesi' sorunu zmeye yetmeyebilirdi. Daha da karmaklatrabilirdi. Petrol frtnas'nn meltem rzgarlarna evrilmesi, sulu bir tahtada oynanan Satran mann da son hamlesinin anahtar, kiliti kukusuz Hazard. ABD oyunu ' mat'la da bitirebilirdi, ' Pat'la da. Rusya'nn ihmal edilmeden ' Pat' la oyunun kansz, darbesiz sonulanmas Trkiye'nin ve blge lkelerinin yararnayd. te satran'n oynand, filmin evrildii mekan olan Hazar, kimlik bunalm geiriyordu; o ne deniz gibi deniz, ne de gl gibi gld. Corafi olarak aslnda Hazar ak denizlere tabii balants olmamas sebebiyle 1930 'da ina edilen Hazar' Karadeniz'e balayan Don-Volga kanal sayesinde suni bir gld. Stat'nn belirlenmesi nemliydi, ama izlenen politikalar da ama ' bacy dvmek'ti. Hazar'n gl veya deniz olmas petrol irketlerini korkutmuyor, yatrmlarna son hzla devam ediyorlard. nk uluslararas hukuk ve mahkemeler Hazar'n gerek sahiplerinden yanayd. Hazar'n ektiklerini yle anlatsak, dillendirsek belki doru olurdu: Suyumu bulandrp yediin koyunlarn hesab yok ey kurt ! Yeter artk iin suyu kt; ben bar, uzlama getiren servet datan bir eli, bir kapal havza olmak istiyorum... 14 Mays 2003de Almatda Hazarn dibinin blnmesine ilikin Azerbaycan, Rusya ve Kazakistan arasnda anlama imzaland. Ama hala 2004'e girerken yaplan onca toplantya ramen Hazar'n deniz mi, gl m olduu hala kestirilemedi. Global ibirlii inisiyatiflerindeki cmertliiyle bilinen Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, Hazara kys bulunan lkelerin OPEC benzeri bir oluuma gitmelerini teklif etti. Hazara kyda Rusya, Kazakistan, Trkmenistan, Azerbaycan ve rann enerji kaynaklarnn deerlendirilmesi hrmetine rekabeti bir tarafa brakp ibirliine ynelmeleri fikri deiik zaman ve zeminlerde seslendirilmiti daha nceleri. Ancak Nazarbayevin, 2003 ylnn son saatlerindeki bu resmi aklamas nem kazanyordu. Zira bu tr projelerde politik kararlar, ekonomi iin nikahn kerameti saylyordu. Havzada sz sahibi olan lkelerin politik tercihlerinin, ibirliinde kime, neyin, nasl paylatrlaca cevaplaryla sslendirilirse Hazar OPECinin doumu yaknd. Dnya petrol retiminin yaklak yzde 60n gerekletiren OPECin olas rakibi dnyadaki gelimeleri nasl etkilerdi? Bunu, olaylarn geliim sreci gsterecekti. Nazarbayevin ge bile kalndndan yaknd organizasyonun nndeki mhim bir paradoks rand. Malum, Hazar yzde 12 orannda gneyden eviren bu lke, ayn zamanda 11 yelik OPEC yesiydi. Dnya petrol fiyatlarn belirleyen bu tekilatn, aslnda olas kk kz kardein altyaps ile imdiden somut ilikileri sz konusuydu. 1960ta kurulan OPECin son zamanlardaki konferanslarna Rusya ve Kazakistan gzlemci statsnde davet ediliyordu. OPECte dominant olan Suudi Arabistan, 2004'e girerken son aylarda, retimde ska kendisini sollayan Rusyay yakn kontrole alm durumdayd. Suudi Prensi Abdullah Bin Abdulazizi, 2003 sonbaharnda 70 yldan sonra Moskovaya gnderen atmosferin temelinde yeni ibirliinin parametreleri yatyordu. 72 milyar dolarla Japonyadan sonra dnyann en zengin merkez bankas altn rezervine sahip Rusya, petrole olan minnettarln basit politik karlarla deme yanllna dmezdi. Gelimeler, organize olanlarn pastalarn daha da byterek paylaabildiklerini gsteriyordu. Trkmenistan Devlet Bakan Saparmurat Trkmenbann, enerji hatlarnn BM tarafndan korunmas gerektii ynndeki teklifi de kaydadeerdi. Zira uluslararas bar gleri, yaknda sadece askeri noktalarla ilgilenmeyecekti. Faaliyet alanlar belki de ciddi manada ekonomik ve sosyal projelerin korunmasnda younlatrlacakt. Ocak 2004de Putinin Kazakistan gezisi srasnda Hazarn Kazakistana ait blmnde yer alan Tup Karaan ve Ata blgelerinde Rus Lukoil bakan Vahit Elekberov ve Kazak KazMunayGas irketinin bakan Uzakbay Karabalin arasnda ortak arama ve retimini ngren 3 milyar dolarlk dostluk anlamas imzalanmt. 100 milyon ton petrol rezervine sahip olan Tup Karaan blgesinde 4o yl boyunca yzde 50er payla iki irket ortaklk yapacakt. Lukoil, son 8 ylda Kazakistana 1,5 milyar dolarlk yatrm yapmt. Rus Petrol ve Gaz Birlii Bakan Yuri afrannike gre Kazak petrollerine 1 milyar dolar daha yatrm yaplmas planlanyordu. Rusya, 15 milyon ton Kazak petrolnn Novorasskten nakli konusunda Nazarbayeve bask yapyordu. Kazak petrollerinin 2004-2020 arasnda Rusya zerinden nakli konusunda iki lkenin uzmanlar uzun vadeli bir anlama konusunda taslak almasn sonulandrmak zereydi. Putinle dzenledii basn toplantsnda Nazarbayev, Rusya hattna ncelik vereceklerini aklamt. 2002 ylnda Rusyann boru hatlaryla eitli lkelere 29,5 milyon ton, 2003 Ocak-Austos dneminde ise 23,8 milyon 144

ton Kazak petrol nakledilmiti. 2001 ylnda devreye giren 1500 km uzunluundaki hattn TengizNovorarsk boru hatt blmnn Kazakistan snrlar iinde kalan ksmn uzunluu 452 km idi. 2001de bu hatdan 1 milyon ton, 2002 ylnda 12 milyon ton 2003 yl Ocak-Eyll dneminde 10,6 milton ton petrol tand. Kazak doalgaznda retimi ylda 15-20 milyar metrekpe kartmay planlayan Kazakistan, petrol gibi gazda nakil iin Rusya hatlarn kullanmak istiyordu. 1994 ylnda 24 milyon ton petrol reten Kazkistann petrol retimi 2003de 50 milyon tonu gemiti. Rusya, Nazarbayevin Baku-Ceyhana petrol sz vermesinden ve Batl npetrol firmalarnn yatrm hacimlerini artrarak bu hatda srar etmesinden rahatszd. Baku-Ceyhana Kazak petrol alnamazsa bu hat verimli almayacakt. Ortadaki en nemli sorun Kazakistandan Hazarn altndan geirilecek boru hattnn Bakuye balanmas meselesiydi. Hazarn stats belirlenmedii iin Trkmenba gibi Nazarbayevin de Moskovann basklarna dayanamayarak TransHazar hatt konusunda havlu atmas olaand. Ayrca Astana, en byk enerji ithalat in pazar konusunda byk rekabet halindeydi. Nazarbayevin Transhazarla Baku-Ceyhana balanmaktansa ine dopru boru hatt denmesine scak bakmas yadrganamazd. Sovyet yllarnda sadece lezzetli havyar ve kzlbal ile bilinen, 10 yldan fazla zamandan beri de stats belirlenemeyen Hazar'n ruhu bunalma girmiti. atmac ykc rekabet yerine kompramis (uzlamac) bir ibirlii zengin Hazar havzasn, fakir bekilerinin hizmetine sunabilirdi. Kurtlarn boru hatt sava ve taksimi bitmemiti. Beyaz Kurtun antajlarna Kazakistann dayanabilmesi kukuluydu. lke nfusunun yzde 40nn Rus olmas Nazarbayevi denge politikasna itiyordu. Hazar'n Kurtlar Vadisi'nde kurtlarn paylam iin sylenecek son sz: Kurt kuzulara ah olsa Beyaz Kurt Ruslarn istedii taksimi yapmaz eklindeydi. Hazar kimliksiz kalmaya mahkumdu. Aslnda 13 Mays 2011de Azerbaycan Milli Meclisi devlet petrol irketi Azneft ile Almanya'nn UGELanser Ltd. irketleri arasnda imzalanan anlamay onaylamasyla randa safn belli etti. ran petrol irketi Azneft ve Alman irkeleri UGE-Lanser Ltd arasnda protokol imzaland. Anlamaya gre Alman irketi ile ortak bir ekilde Bak'nn Balahan-Sabunu-Balahan blgelerindeki petrol kuyularnda petrol karlmas ngrlyor. Taraflar arasnda anlama 2010 ylnn 3 Haziran tarihinde imzaland ve 25 yl yrrlkte kalmas dnlyordu. Azneft yzde 25, Lanser irketi ise yzde 75 hisseye sahip olacakt. Azneft bakan Rvneg Abdullayev'e gre Alman irketi projeye 1 milyar dolar yatrm yapacakt. Azerbaycan devlet irketi ile Lanser'in be yl nce kurduu Ecol Engineering Services irketi de faaliyetine baarl bir ekilde devam ediyordu. Milli meclis bakan yardmcs doal kaynaklar, enerji ve evre meclis komisyonunun bakan Baleh Aleskerov retilen petroln Azneft irketine bir tonunun 53.6 manata- bir varilinin ise 12.5 dolara mal olacan syledi. Bunun dnya piyasasnn altnda bir rakam olduunu ifade eden Meclis Bakan yurt dna sat yaplmas iin de zel izin alnmas gerektiini vurgulad. Balahan-Sabunu-Ramana blgelerinde petrol retimi 1871, Krdehan'nda ise 1914 ylnda balad. Balahan-Sabunu-Ramana'da toplam 7.3 milyon ton, Krdehan'nda ise 205 bin ton petrol bulunduu ne srlyordu. Azerbaycan devleti bunun yan sra Asiman-afag Hazar denizi ierisinde petrol retimi iin de yatrmc bekliyordu. Bu konuda anlama Azneft irketi ile BP Exploration arasnda imzalanm ve milli meclis tarafndan onaylanmt. Taraflarn gelirleri paylama konusunda ortak hareket edecei ve yzde 50 hisseye sahip olaca bildirildi. Anlama 30 yl yrrlkte kalacak ve taraflarn anlamas durumunda 5 yl daha uygulanabilecekti. Hazarn stats de facto halledilmiti. Artk Rusyann direnmesi anlamszd

145

8. BLM TRKMEN GAZINDA MAV AKIM SKANDALI ABD'den sonra AB'de petrol ve doalgaz ihtiyacnn Trkiye zerinden salanmas konusunda stratejik bir karar verince ibreler tekrar Trkiye'yi gstermeye balad. INOGATE projesi erevesinde 7 Temmuz 2000'de Brksel'de Trkiye, Yunanistan ve AB Komisyonu arasnda petrol ve doalgaz boru hatt konusunda uzlama saland. AB'nin enerji ihtiyacn karlamak amacyla gelitirilen Devletleraras Gaz ve Petrol Tama Program (INOGATE) projesi erevesinde, Hazar Denizi'nden gelecek olan petrol ve doalgazn iletimi ve datmnn Trkiye zerinden yaplmas kesinlik kazand. Orta Asya'daki enerji kaynaklarnn Avrupa'ya aktarlmasnda ibirlii yapmak iin Trkiye, Yunanistan ve AB Komisyonu'ndan oluan ortak alma grubu kuruldu. mza treninde, AB Komisyonu D likiler Genel Mdr Catherine Day, Enerji Bakanl Mtear Yurdakul Yiitgden ve Yunan Mstear Antonio Papathanassopulos hazr bulundu. Dzenlenen ortak basn toplantsnda, oluturulan alma grubunun ok nemli ilevler grecei, byk bir projenin ilk admnn sz konusu olduu belirtildi. Toplantda, taraflarn yl sonuna kadar almalara ilikin bir eylem plan ve takvim belirleme karar aldklar duyuruldu. Projeye gre Hazar'dan gelecek petrol ve doalgaz, Trkiye ve Yunanistan zerinden talya'ya ulatrlacak, talya'dan da Gney Avrupa ile Orta ve Dou Avrupa'ya datlacakt. ift tarafl petrol ve boru hattnn finansman TACIS, PHARE ve MEDA fonlarndan yaplacak. TACIS, Kafkaslar kalkndrma fonu olarak kullanlrken, PHARE Orta ve Dou Avrupa lkelerini kalkndrmak ve demokratikletirilmesi amacyla kullanlyordu. Trkiye'nin de dahil olduu MEDA ise Akdeniz Kalknma Fonu olarak biliniyordu. Anlama, AB ierisinde Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan ilk ciddi anlama olarak yer almas dikkat ekiyordu. Taraflar arasnda imzalanan anlamada Trkiye ile Yunanistan arasnda nemli bir ibirlii ngrlyordu. ift tarafl petrol ve gaz boru hatt anlamas, Trkiye ile Yunanistan arasnda teknik ibirlii, know-how ve teknoloji transferi ngryordu. Komisyon yetkilileri toplam 18 lkenin mutabk olduu anlamann Trk-Yunan ilikileri iin ok nemli olduunun alt iziliyordu. ki lke arasndaki yaknlamann en somut rnegini tekil ettiini ifade eden komisyon yetkilileri, AB ats altnda bu yaknlamann umut verici olduunu da ifade ediyorlard. Komisyon yetkilileri, INOGATE erevesinde imzalanacak olan bu anlamann Bak-Ceyhan boru hattn da teyit edeceini belirterek, Bak-Ceyhan boru hattnn uluslararas boyutunu da ortaya karttn da belirtiyorlard. Trkiye, Helsinki zirvesinden sonra, Patten'in nerisi zerine, INOGATE 'emsiye Anlamas'na geen martta katlmt. Yetkililer, 2002 ylndan itibaren, Trkiye ve Yunanistan zerinden Avrupa'ya enerji aktarm altyaps iin yatrmlarn balayabileceini ifade ediyorlard. ABD'den sonra AB 'ninde, Hazar blgesi enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna Trkiye zerinden pazarlanmasn tercih etmesi, Trkiye iin ngrlen enerji kprs politikasnn hangi merkezlerden onay aldn da gsteriyordu. 'Dou-Bat koridoru' adn verdii bir proje ile ABD, Hazar'daki petrol ve doal gaz rezervlerinin uluslararas piyasalara Trkiye zerinden ulatrlmasn kararlatrmt. AB'nin daha nce belirledii ve 'gney hatt' adn verdii bu proje ile, Hazar blgesi enerji kaynaklar Avrupa lkelerine Rusya zerinden deil, Trkiye zerinden pazarlanacakt. Rusya'nn halihazrda Avrupa'nn bir ok lkesine 146

doalgaz pazarlayan bir boru hatt vard. Ancak AB lkeleri, Rusya'nn kendilerine doal gaz pahal sattna inanyorlard. AB, Rusya ile arasnda 'genileme ve AGSK' sebebiyle yaanmas muhtemel krizlere kar da bu ekilde nlem alyordu. AB'ye yelik srecindeki Trkiye'nin konumunu glendirecek bu proje ile Hazar blgesi ve ran'dan alnan petrol ve doalgaz, boru hatlar ile Yunanistan zerinden gney, orta ve dou Avrupa lkelerine tanacakt. AB bu ekilde, Hazar blgesindeki enerji kavgasnda kendisinin de var olduunu gstermi oluyordu. AB, bu proje ile Trkiye ile Yunanistan arasndaki karlkl ekonomik balarn da, yeni siyasi krizlere elvermeyecek ekilde artmasn hedefliyordu. Aslnda Yunanistan, 1998 ylndan bu yana Trkiye zerinden doalgaz almak iin, Shell ile alma yapyordu. Trkmen Gaz'n Trkiye'ye tayacak Trans-Hazar projesinin en nemli ortaklarndan birinin Shell olduunu ve proje ile ylda 30 milyar metrekp doal gaz getirilerek, bunun 14 milyar metrekpnn Avrupa'ya pazarlanmasnn hedeflendiini belirtmekte de fayda vard. 'Dou-Bat koridoru'ndan sonra, 'gney hatt projesi', Bak-Ceyhan ve Trans-Hazar projeleri iin Trkiye'yi daha cazip hale getiriyor ve elini glendiriyordu. AB'nin Hazar blgesi kaynaklarna talip olmas ise, blge lkelerin Rusya dndan alternatif yollardan gvenilir pazarlara almas iin nemli bir zemin hazrlyordu. Bu durum, blge lkelerinin Trkiye zerinden Avrupa'ya daha da yaklamalarna zemin hazrlayacakt. Ancak Rusyada byk yatrmlar olan Shell, Mavi Akm lehine projeden ekilerek hayat krkl yaratacakt. AB, 1995 ylnda eski SSCB lkelerine yardm amacyla kurulan TACIS mali yardm program ercevesinde, Uluslararas Gaz ve Petrol Tama Program (INOGATE )'n da faaliyete geirdi. INOGATE ile, blgedeki mevcut boru hatlarn yenileme ve Hazar blgesi lkelerine enerji rezervlerini gelitirme konularnda yeni cumhuriyetlere destek klmas planlanyordu. INOGATE kapsamnda 2000-2010 yllar arasnda 3 milyar 334 milyon EURO yatrm yapmay planlayan AB, Trkiye'nin de imzalad uluslararas enerji ibirliini hedefleyen INOGATE 'emsiye Anlamas' hazrlamt. TAERONLU TRKMEN GAZI SKANDALI Trkmenistan bamszln yalnzca doal gazn satarak salayabilirdi. Trkmen gazn neredeyse bedavaya alan ve borcunu yllardr demeyen Rus Gazprom'un tekelinden kurtulmak iin aba gsteren Akabat, Rusya'nn borcunun 1997 itibariyle 1,5 milyar dolara ulamas nedeniyle gaz kesti. Ancak 1999'da istekleri zerine gaz nakli yeniden balad. Bunun zerine Akabat ilk nce ran araclyla d alabileceini dnd. ran'la yaplan swap ( ikame yoluyla sat) anlamas nceleri snrl kald. Akabat, ran gzergahn ABD'ye ramen hi gzard etmedi.13 Mays 1996'da alan ve ran'n Bender Abbas limanndan geen Serahs-Mehed-Tecen demiryolu hatt nakliyat iin yetersiz kalyordu. Daha byk d yatrm gerekiyordu. Ancak ranla yaplan ortaklk nedeniyle Amerikan ynetimi araya mesafe koymutu. ABD irketi Unocal'n Suudi irketi Delta'nn desteiyle ina edecei Afganistan zerinden gaz hatt, Taliban'n 1996'da Afganistan'a hakim olmasnn ardndan nce rafa kaldrlmt. Oysa Taliban'n iktidar ele geirmesinde byk oranda Unocal ve onun orta Delta'nn pay vard. Tezgahn yrtlmesini Pakistan gizli servisi yapmt. Unocal, blgede Aramco-Suudi hanedanna benzeyen trden bir devlet-irket ilikisi peindeydi. Ancak 1999'a gelindiinde evdeki hesabn arya uymadn anlad. Gerek Pakistan, gerekse Unocal gaz projesini bir sre unutmak zorunda kald. Meydan Trkiye ile Rusya'ya kalmt. ran gzergah Trkmen gaz iin pastada kk bir parayd. Trkmen doalgazn Trkiye'ye pazarlamak iin Trkmen lider Saparmurat Niyazov, 16 Ocak 1995'de Ankara'ya admn atyordu. Ortalkta bir sr proje uuuyordu, ama elle tutulur bir adm henz atlmamt. Cumhurbakan Demirel'inde katld toplantda doalgazn ran zerinden Trkiye'ye gelecek bir boru hatt ile tanmas kararna varlyor, hattn inaatna balamak iin tarih belirleniyordu: 25 Mays 1995. Devletleraras bir Konsey kurulmu, konseye ran, Rusya, Trkmenistan, Trkiye, Kazakistan son anda gzlemci olarak katlan Ukrayna'da alnmt. 17 Austos 1995'de Akabat'a giden Babakan Tansu iller'e Trkmenba cazip bir teklifde bulunuyordu: " Trkmen gazn BDT lkelerinden tayan boru hattnda sorunlar var. Mevcut hatta Grcistan zerinden 166 km'lik bir boru hatt derseniz Trkiye'ye Trkmen 147

doalgaz veririz. " Trkmenler Rus irketi Gazprom gaz borcunu demedii iin gaz naklini durdurmulard. Trkiye'den yardm istiyorlard. Bu neri havada kald. Ankara, doalgaz vapurunu karmak iin ilk admn 15 Aralk 1997'de atyordu. Rusya Babakan Viktor ernomirdin, Trk meslekda Mesut Ylmaz ile ayn gaz lisann kullanmaya balad bu tarihte Mavi Akm projesinin n protokolu Ankara'da imzalanyordu. 8 Austos 1996'da Necmeddin Erbakan'n babakanl dneminde Tahran'da imzalanan doalgaz alm anlamas ise Ylmaz hkmeti tarafndan askya alnarak ikinci hata ileniyordu. Trkiye, 1987'den beri gaz satn ald Rusya'ya baml hale getirilmek isteniyor, ran rejiminden kaynaklanan ideolojik kayglarla buna gz yumuluyordu. Ancak ran, Refahyol dneminde imzalanan, ancak Amerikan engeli nedeniyle geciken doalgaz anlamasndaki ' al yada de ' maddesini koz olarak kullanacak kadar akllyd. 31 Aralk 1999'da anlama gerei teslim saati geldiinde Tebriz'den yola karak 172 km sonra Doubeyazt'a ulaan boru hatt ksmn ran tamamlamt. Anlamada yer alan bu tarihte ' al yada de ' maddesi Trkiye'yi zor duruma drmt. ABD basklar sonucu projenin Trkiye blmnnn yapm ihalesini kazanan irketler kredi bulamamt. Bota'n kaynaklarnca yaplan Doubeyazt-Erzurum hatt yetimesine karn, kompresr istasyonu iinin verildii ABD'li firmas paras denen kompresrleri alt ay gemesine ramen gndermemiti. Ankara ikilem arasnda kalmt. ran, Bota' hergn 250 bin dolar tazminat demekten kurtaran bir jest yaparak herkesi artyordu. 17 Ocak 2000'de Ankara'ya gelen ran Dileri Bakan Kemal Harrazi, bu jeste karlk 1999 yl yaz snrtesi operasyonlarda yanllkla len vatandalarnn diyetini istiyordu. Trkiye'nin lkesinden alamad gaz iin 1 Ocak 2000'den itibaren hergn demesi gereken 250 bin dolar tazminatdan Temmuz 2001 ylna kadar vazgetiklerini belirten Harrazi, bu tarihe kadar boru hatlarnn yapmnn bitirilmesini istiyordu. ran 6 l 10 yaral iin 5.5 milyon dolar istiyordu. Ankara, 400 bin dolar n deme yaparak ii bitirmek istesede Tahran raz olmuyordu. ranl yetkililerle grlerek boru hattnn Temmuz 2001'de bitirilmesi kaydyla tazminatdan vazgeildi. Ancak Ankara tekrar nceliini deitirmi Washington ile elimiti. Ankara'da ran' pek sevmeyen bir ynetim olmasna karn projeye hz verilmesi, ncelik kapsamna alnmas saland. Buna gre, i hatlar tamamlanarak Temmuz 2001'de Doubeyazt'dan ylda 4 milyar metrekp gaz verilmeye balanacakt. 23 yl geerli olacak projeye gre bu miktar 10 milyar metrekpe kadar kacakt. Nitekim hedefler tutturuldu. Transhazar geili boru hattna henz finansr ve kredi bulunamamken, Babakan Blent Ecevit, Trkiye ii boru hatt ebekelerini yapan irketlere kredi bulunmas iin aba gsterecekti. Boru hattnn Erzurum-mranl, mranl-Kayseri, Kayseri-Ankara ve Kayseri-Konya etaplarnn ihalesini alan irketler yzde 85 orannda projeleri bulacaklar d kredi ile tamamladlar. ran'n Trkiyeye verecek kadar gaz vard. Tahmini rezervleri 1 trilyon metrekpn stndeydi. Ancak Tahran gazn byk miktarn Ruslar gibi Trkmenlerden almay planlyordu. BOTA, ran'a uygulanan ambargo erevesinde Doubeyazt'a kurulacak kompresr istasyonunu gndermeyen ABD'ye alm att. Kompresrn satn alnmak istendii SolarCaterpillar firmasna verilen 4 milyon dolar avans geri alnarak, baka lkelerden sipari verilmesi saland. ran doalgaz boru hatt konusunda ABD'yi zen BOTA, bu durumu telafi etmek iin ABD'nin byk destek verdii Trans-Hazar doalgaz boru hattnn ilk admn att. SRAL'N NERS Trans-Hazar projesi, srail tarafndan ortaya atlmt. Trkmenistan gaznn ran zerinden Trkiye'ye transfer edilmesine kar kan srail ABD'nin ran'a ambargoyu ngren D'Amato yasasn frsat bilerek Trans- Hazar projesini ortaya att. Balangta tarm projeleri zerine Trkmenistan'a gelen srail'in Merhav irketi daha sonra enerji alanyla da ilgilenmeye balad. D'Amato yasas kartlnca Merhav Bakan Yusuf Maymen, Trans-Hazar projesini ortaya att. Daha nce Trkmenistan ve ran'la anlama imzalayan Trkiye ise altna imza att protokolleri inkar ederek Trans-Hazar'a yneldi. ABD tarafndan desteklenen bu proje Trkmenistan ile Azerbaycan arasndaki Hazar'daki petrol yata anlamazlklar, Hazar'n stats ve Rusya faktrnn ar basmas sonucu geri plana brakld. 148

Trkmenler tahmini 3 trilyon metrekplk gaz rezervlerinin bugn iin ylda 25,5 milyar kbn retiyor, 21 milyar metrbn ise satyordu. Rusya ve ran ile imzalanan anlamalar nedeniyle bu gazn tamam bu lkelere gidiyordu. Transhazar gzergahna destek veren ve bu proje verilecek gazn kartlmas iin imtiyazlar alan Shell, Trkmen gaz yataklarna kazma vurmayarak gaz karma ilerini geciktirmeyi politika haline getiriyordu. 2.5 milyar dolara mal olacak 2180 km uzunluundaki boru hatt konsorsuyumu iin oluturulan PSG konsorsiyumuna yzde 50 ortak olan Shell, Mavi Akm projesine girmesede Gazprom'un en iyi i ortaklarndand. Projeye gre 2002 Temmuz'unda Trkiye'ye 16 milyar metrekp gaz verilecek, bu rakam Avrupa'ya pazarlanmas kaydyla daha sonra 30 milyar metrekpe kartlacakt. Ankara ile 7 yldr 7 defa anlama imzalanmasna ramen sonu alamayan Akabat, bugn iin askya alnsada gaznn 6800 km'lik hatla in'e ve 2.7 milyar dolar maliyetli 1500 km uzunluundaki hatla Afganistan-Pakistan zerinden Hint okyonusuna kartlmas projelerine de toplam 30 milyar metrekp gaz vermeyi vaad ediyordu. ABD'li Unocal'n talip olduu Afgan hatt siyasi istikrarszlk ve Taliban'n lkeye tam hakimiyeti ile imkansz hale gelmi, Unocal projeden ekildiini aklamt. Kimsenin tanmad Taliban nedeniyle finans evreleri Afganistan'dan geen boru hattna fon vermiyordu. Trkmenistan, Pakistan'daki byk gaz pazarn kaybetmek zorunda kalyordu. Bunun zerine ataa geen ran, Pakistan ve ran arasnda boru hatt yaplarak gaz satmay teklif ediyordu. 2670 km uzunluundaki boru hattndan ran, gnlk 3260 milyon metrekp gaz ihra etmeyi planlyordu. ran'n nerdii fiyat Trkmenistan'n nerdiinden az olmasna ramen tama creti ile rakam eitleniyordu. Pakistan, gaz naklinden yllk 580 milyon dolar gelir bekliyordu. ran, Pakistan'a verecei gaz bile Trkmenlerdan alarak Trkmen gaznn taeronu olmay hedefliyordu. Alt alta toplandnda Trkmenistan'n vaad ettii gaz miktar 67-77 milyar metrekp civarndayd. Teknolojik ve maliyet asndan Trkmenistan'n bu vaadini yerine getirmesi iin 400 kat yatrm yapmas icap ediyor, yakn gelecekte bu mmkn gzkmyordu. Akabat'da Ankara gibi kime, hangi projeye ncelik vereceini arm durumdayd. ki lke arasnda ka anlama, mutabakat veya protokolun imzalandn iki tarafta artk hatrlamyordu. Ankara'nn hz verdii Rusya ve ran projeleri Trkmenlerin elini kolunu balyordu. Ankara, ncelik deitirince Akabat'da gazn ' taeron ' lkeler ve projeler vastasyla bin metrekp ba 50 dolar zararla dolayl yoldan Trkiye'ye gndermek zorunda kalyordu. Blge gaz zengini dier lke zbekistan ise hep gzard ediliyordu. zbekistan'n kefolunmu 2 trilyon metrekp tahmini 10 trilyon metrekp gaz bulunuyordu. BDT iinde ikinci gaz zengini lke olan zbeklerin gaz yedekleri yllk 45 milyar metrekp retilse de 40 yl tkenmeyecek zenginlikteydi. Azerbaycan ise 2 tirlyon metrekpe yakn tahmini rezervleri ve 500 milyon metrekplk yllk retimi ile nc zengin lke konumundayd. Ancak Azerbaycan boru hatlarnn eskimesi ve yetersiz retim nedeniyle 50 kentine 1992'den beri gaz veremiyor, sadece bakent Bak ve Sumgayt kentlerine gaz veriliyordu. Trkmenistan, Azeriler borcunu demedii iin gnderdii gaz kesmiti. Trkmenlere, Ukrayna, Grcistan, Ermenistan, herkesin borcu vard. Gazprom, Trkmen gaznn taeronluunu yapyor, ucuz fiyata alp bu lkelere satyordu. Trkmenistan ile Trkiye arasnda Trkmen doalgaznn Trkiye'ye ve Trkiye zerinden de Bat pazarlarna ulatrlmasn hedefleyen bir anlama 29 Ekim 1998'de Ankara'da imzaland. Cumhuriyetin 75. yl kutlamalar iin Ankara'ya gelen Trkmenistan Cumhurbakan Niyazov ile Demirel'in imzalad anlama uyarnca ilk yllarda 16 milyar metrekp, daha sonralar 30 milyar metrekp doalgazn Hazar denizi altndan geecek boru hatt ile Trkiye'ye ulatrlmas hedefleniyordu. Uluslararas finans evreleri, Trkiye'nin ayn anda hem Trkmen gaz, hem Bak-Ceyhan projeleri hemde Rusya ve ran'dan gelecek gaz ieride datmak iin nmzdeki 20 yl iinde yapmas gereken 40 milyar dolara ulaacak dahili gaz ebekeleri yatrmlarn karlamak maksadyla d kredi bulacana inanmyordu. Bu arada Trkiye'nin 2020 yl iin ngrd 84 milyar metrekp gaz talebinin karlanmasna ynelik ncelikli projeleri 20 yl iine Trkmenleri kstrmeden yaymas nem arz ediyordu. Trkiye'nin bu kadar gaz ihtiyac olduu ise kukuluydu. srail'in ortaya att ve ABD'nin destek verdii Trans-Hazar doalgaz boru hattyla Trkmenistan'dan ylda16 milyar metrekp doalgazn Trkiye'ye 149

aktarlmas ngrlrken, Washington, 2000 ylnda bu neriye Ermenistan' ekledi. Ermenistan' enerji bakmndan Rusya ve ran etkisinden uzaklatrmas, Washington iin ok nemliydi. ABD'nin Trans-Hazar boru hattyla Ermenistan'a gaz vermeyi teklif etmesi Ruslar akna evirmiti. ran-Ermenistan doalgaz boru hattnn ina edilmemesi iin Washington ynetiminin TransHazar boru hattyla Grcistan topraklarndan ek bir boru hattyla Ermenistan'a gaz vermeyi nermiti. ran ve Ermenistan uzun zamandan beri kendi aralarnda bir enerji boru hatt kurmak iin alyorlard. Fizibilite almas yaplan bu hattn yapmn gerekletirmesi iin Rusya irketi Gazprom'a da teklif yaplmt. Mart 2000 banda Ankara'dan sonra Azerbaycan'da temaslarda bulunan ABD Ticaret Bakanl'nn BDT ve Baltk lkeleriyle ticari ve iktisadi ilikiler maviri Jan Kaliski yine sahneye km, Ermenistan'n ran'la enerji hatt kurmamas gerektiini tekrarlyordu. ABD'nin sz konusu planna Azerbaycan'n raz olup olmayaca bilinmezken, Ermenistan'n bu neriyi kabul etmesi durumunda bunun blgeye bar ve refahn gelmesi ynnde ok nemli bir adm olaca belirtiliyordu. ran'n Ermenistan'la kurmak istedii boru hattyla Erivan'a Trkmenistan gaz verilecekti. Trkmenistan-ran ve Trkiye arasnda imzalanan ve Trkmenistan gaznn ran zerinden Trkiye'ye aktarlmas anlamasnn daha sonra Trkiye tarafndan tannmamas zerine Tahran ynetimi Erivan'la temasa geerek bu gazn Ermenistan'a verilmesini teklif etmiti. Trkmenistan, Krpece-Kurtkoyu doalgaz boru hattyla ran'a ylda 4 milyar metrekp gaz satyordu. Birka yldan beri Tahran ile Erivan arasnda grlen bu hat Paul Goble plan olarak bilinen ABD'nin Karaba'a karlk Azerbaycan'a verilmesini istedii Ermenistan'n gneyindeki Megri blgesinden geecekti. MAV AKIM OYUNU Mavi Akm'n tekniki adan gerekletirilmesi pheli gren Amerikal uzmanlar yanlmt. Projenin hayat bulma yoluna girmesiyle Rus irketi Gazprom ve talyan irketi EN kendilerine gre gelir salyordu. Proje hayata geirilmese bile talyanlar, Rus gaz piyasasnda altn buldu. Mavi Akm, sanldnn aksine Ruslardan ziyade Trk ve Rus piyasasnda talyanlarn arlnn artmas anlamna geliyordu. Gazprom'un Trkmenistan'dan alaca ucuz gaz Trkiye'ye 140 dolara satmaya devam etmeyi planladna dikkat eken Amerikal uzmanlar, ran ve Trkmen rotalarna ynelmesiyle gazn bin metrekbnn Trkiye'ye 70-80 dolara geleceinin altn iziyordu. Dnyada ve Karadenizde 2150 m derinlie ilk defa boru hatt denecekti. Bir benzeri boru hatt Umman-Hindistan arasna denmiti, ancak sorunlar alamamt. Bu derinlikteki boru hattnn tamir ve onarm iin ispatlanm hi bir teknoloji bulunmuyordu. talyan EN irketi ile birlikte alan Arcos ve Saipem irketleri bugne kadar 600 m derinlikte almlard. Robotlarla alan ve denizin altna boru deyen Arcos irketi, derinde almay sevmiyordu. talyanlar bu nedenle derinde boru demekte usta bir gemiyi gnl 200 bin dolara kiralyordu. Trk kamuoyu, Trkiye'ye satlacak gazn Trkmenistan gaz olmas ile ilgili skandal, Trkmenba Niyazov'un Enerji Bakan Cumnur Ersmer'i 8 Ekim 1999'da Akabat'da fralamas ile reniyordu. Ersmer'i Akabat'da ''Mavi Akm projesine ncelik verdii'' gerekesiyle eletiren Trkmenba, doal gaz Trkiye ve dnya pazarlarna Hazar Denizi'nin altndan geecek boru hatt ile karmann lkesinin karlar asndan vazgeilmez olduunu sylemi ve bunu engelleyecek her adm ''Trkle ihanet'' olarak nitelemiti. Mesut Ylmaz ve kardei Turgut'un Mavi Akm'a ilgisini bilen Niyazov, Gazprom ile ANAP yanda irketlerin ii piirdiini biliyor, Trkmen gaznn bu nedenle geri planda kaldn anlyordu. Bu skandaln bir boyutuydu. Dier boyutu Mavi Akm anlamasnda asl dikkatlerden kaan hususun, Gazprom'un orta olan EN irketi'nin, Trkiye'ye satlacak gaz yar yarya Ruslarla blecek olmasyd. Gzn Trk doalgaz datm piyasasnn zelletirmesine diken EN, Dou Holding Ynetim Kurulu Bakan Ayhan ahenk ile dirsek temasn srdyordu. EN, Bota'n e blnmesini bekliyordu. zelletirmesi sekteye urayan POA'a da talip olan EN, ihaleyi Doan Grubuna kaptrmt. Trkiye'nin petrol ve gaz piyasasnda sz sahibi olmak iin Mavi Akm projesini kullanacakt. 150

talyanlar, satlacak gazn 8 milyar metrekplk blmn elde etmek iin Rusya'da Kuzey Hazar'a yatrm yapyordu. Hattn maliyeti. 3 milyar dolard. Gazprom ile ortak kurulan irketin borsada hisse senedi satlarndan yzde 20 orannda yani 600 milyon dolar civarnda hattn n finans km olacakt. 2.4 milyar dolarlk blm iin d kredi aranmt. Bu krediyi de EN bulacakt. EN, bu jest karlnda Gazprom'un yzde 5'ine ortak oldu. EN, dnya doalgaz piyasasnn yzde 23'ne sahip olan Gazprom'a ortak olmakla Rus piyasasna el att. Mavi Akm iin EN irketi, Japon firmasndan boru alnmas iin kredi karl anlama yapt. Babakan Blent Ecevit'in Kasm 1999'da Moskova ziyareti srasnda talyanlarn dayatt ek vergi protokol gndeme geliyor, Amerikal dostalarn 17 Kasm 1999 AGT zirvesinde kstrlmemesi iin imzalanamyordu. Ancak protokol bir ay sonra sessizce Trkiye'nin Moskova Bykelisi tarafndan parafe ediliyordu. Hkmet orta olan MHP bile Trkiye'nin karlarna aykr olan bir anlamay engelleyememiti. ANAP'l Turan Hazinederolu ve zta irketinin fendi, Trkiye'nin ulusal olmayan enerji politikalarn yenmiti! Mavi Akm'n arkasnda ANAP lideri Mesut Ylmaz ve kardei Turgut Ylmaz ile Turgay Ciner duruyordu. Rusya'dan ise eski maliye Bakan Anatoli ubais, Viktor ernomirdin ve koskoca Gazprom imperatorluu para musluklarn azna kadar amt. 2000 ylnda 5+5 gemeyerek Demirel'e cumhurbakanl yolu tkannca Ylmaz' cumhurbakan yaptrmak iin ernomirdin-Cubais ikilisi seferber olmutu. Ylmaz'a oy verilmesi karlnda Gazi niversitesi retim Grevlisi Nurallah Aydn'n iddiasna gre 500 milyon dolar rvet veya ak kredi sz verilmi, her milletvekiline birer milyon dolarlk avanta ayrlmt. Genelkurmay ve MTe ulaan bu istihbaratn ardndan Ecevit'e cumhurbakan grmek istedikleri 10 namzetin listesi verilmiti. lerinde Ylmaz yoktu. Ruslarn gaz ters tepmiti. Ylmaz'n artk hem askerlerin, Ruslarla i yapt iin hemde ABD'nin gznden dmt. Asl ipini eken ise ABDden paratle indirilen sper bakan Kemal Dervim seim talebinin ardndan gerekleen 3 Kasm 2002 seiminde sandkta Trk halk oldu. Bu projede Trkiye'ye vaad edilen 16 milyar metrekplk gazn 8 milyar metrekp EN'ye aitti. EN, ileride Astrahan'dan karaca gaz douya doru Stavropol zerinden ekecei 400km'lik boru hatt ile Mavi Akm'a ulatracakt. Gazprom'un Sibirya zerinden getirmesi gereken gazn boru hatlar ise rkt; onarm fayda etmiyordu. Byk maliyetle yeni boru hatt yapmak yerine Ruslar gazn byk miktarn Trkmenlerden almaya uzun sre devam etme niyetindeydi. Bu nedenle Trkmen gazna Transhazar hatt Ruslarn hi iine gelmiyordu. Eninin Trkiye ilgisi ya da irin grnme abasnn altnda ise ok farkl argmanlar yatyordu. Eni, sadece Mavi Akm iin Karadenize boru deyen teknie sahip bir irket de deildi. Petrol ve doalgaz da Kazakistan, Rusya ve Azerbaycanda teebbsleri olan bir kurulutu. Hazar Havzasnda, Kazakistanda ve Rusyann gneyindeki en etkin operatr olan Eni, Rusya Astrakhan Kuzey Sahasnda petrol ve doalgaz iinde, Kazakistan Kaagann gelitirilmesinde sorumlu en nemli aktrd. Yani BP Amaconun Hazarda stlendii rol Kaaganda Eni stlenmi durumdayd. Ayrca Eni, Trkiyedeki enerji gelimelerini de dikkate alarak adm atyordu. Bu konudaki yasa deiiklikleri de onlara mit vermekteydi. Resmi Gazetede yaymlanarak yasalaan 4646 sayl Doalgaz Piyasas Kanunu da Eni gibi irketleri Trkiye pazar konusunda mitlendirmekteydi. nk, BOTA szleme miktarlarnn yzde 80 orann 2009 ylna kadar yzde 10dan daha az olmak zere ithalat irketlere yani Eni gibi kurululara devredecekti. Netice itibariyle 2009dan itibaren doalgaz ithalatnn serbestlemesi bu ie ilgi duyanlar imdiden gerekli altyapy hazrlamaya itmekteydi. Bandan beri Hazardan karlacak petroln ok hatl bir boru hatlaryla tanmasn savunan Eni acaba BakCeyhana ne kadar deer verdi? Trkiyeyi hangi kriterlere tabi tutarak programlarna almad? Ya da neler deiti de Eni, BakCeyhan desteklediini haziran 2001 aynn sonuna doru stanbulda yaplan Denizin Hikayesi Konferansnda aklamak zorunda kald? Bu detaylar bilmeden, Mavi Akma Rusya tarafndan katlan nc ortan her dediini gklere karmamz gerekirdi. En azndan medyada bu ilerin arka cephesini bilenler, Trkiyede birilerini irin gstermek yerine, bu kiilerin Trkiye zerinden neler kazanmak istediini iyice tahlil edip ona gre adm atmalyd. Eni gibi 151

irketler, kendileri bizi pazar olarak grerek karar deitirirken, bizlerin de onlar ne olarak grmek gerektiimizin adn koymalyd. Eni sadece Mavi Akma teknik destek veren kurulu deildi. Gazpromla ve Rusya ile olan ilikiler yumanda boru hattndan geecek gazda da pay ve sz sahibi olacakt. Dolaysyla, Eninin Boazdan geecek Saipem 7000 gemisi ve J Boru Deme Kulesi (borular denize J eklinde dendii iin bu isim verilmi, bir baka sistem ise S eklindedir) ile gndeme gelmek istemesinin arka plannda Trkiyenin doalgaz ihtiyacnn giderilmesinde ba aktr olacak Mavi Akma yzde 50 ortak olmas ve Trkiye zerinden baka lkelere gaz pazarlama stratejileri vard. Trkiyeyi gzel gnlerin bekledii yabana atlmayacak bir gerekti. Fakat bundan sonra petrol ve doalgaz devleri karsnda daha dikkatli olunmas gerektii de baka bir gerekti. Trkiye blgenin en byk pazaryd. Komularna oranla nfusu fazla, gelir seviyesi yksekti. Corafi konumu, alternatif enerji gzergahlarna oranla daha gvenli oluu da cazibe merkezi haline gelmesini salyordu. Gazprom, Sovyet dneminde yaplan Trkmenistan'dan bin metrekp' 32 dolara 21 milyar metrekp gaz alnmas iin eski anlamay yenileyerek Mavi Akm'a verecei gaz 2000 ylnda garantilemiti. Bu projenin, 370 km'si Gney Rusya topraklarndan , 374 km'si denizin 2150 metre derinliinden geecekti. Samsun-Ankara hattnda ise 480 km boru hatt denmesini Stroytransgaz-zta-Hazinederolu ortakl 340 milyon dolara gerekletirecekti. ANAP avantasn alm, emrindeki Enerji Bakanl, bu konsorsiyuma 55 milyon dolar n demeyi daha Mavi Akm anlamas onaylanmadan, iki lkenin Meclislerinden gemeden yapmt! Bu konsorsiyumda Turgay Ciner'inde perde arkasndan kontrol olduu ileri srlyordu. aibeli ihalelere karan medya, Trkiye'nin karlarn deil kendi karlarn savunan konuma gittike daha fazla itiliyordu. Bu balamda ANAP'ta ihale partisi haline gelmiti. ' Beyaz Enerji ' operasyonunun gsterdii gibi Mesut Ylmaz, Enerji Bakanl'n ANAP'n ' samal inei'ne eviren bir parti lideriydi. Toplumsal bask-TSK'nn katklaryla- oyunun piyonunu tasfiye ederken hi bir ey olmam gibi millete zgrlk nutku atyordu. ANAP'n en drst, yolsuzluklarn zerine giden ileri Bakan Saadettin Tantan, Trkiye'yi soyan bir grubun zerine gitmek isteyince parti lideri tarafndan gzden kalmt. ANAP Lideri Mesut Ylmaz' Azerbaycan Lideri Haydar Aliyev ' Rusya'nn nfuz casusu ' olarak nitelendirmiti. Aliyev'in elinde belgeler vard. Trkmenistan Devlet Bakan Saparmurat Niyazov'un, Ekim 1999'da Akabat'da Enerji Bakan Cumhur Ersmer'i fralamasndaki asl nedeni Mesut Ylmazd. Aliyev ve Niyazov, maay deil maay tutan grrken, Ankara gremiyordu. Mavi Akm'la gaz Karadeniz'in altndan getirilemesede Ruslar Trkiye'ye gaz satmaktan vazgeme niyetinde deildi. Enerji ilerine olduka yakn duran ANAP'n eski stanbul I Bakan Erdal Aksoy, Ruslarn aibeli bir irketi ile i ilikisine girmiti. Rusya, bu srada Trkiye'ye, Grcistan zerinden ylda 16 milyar metrekp doalgaz vermek iin temaslarn arttrd. Bu miktar Rusya'nn Mavi Akim projesinden verecei miktar ile aynyd. Ruslar, Mavi Akm projesinde bir sorun kmas durumunda, Grcistan hattn iletmek istiyordu. Buradan gelecek olan doalgaz, aibeli bir Rus sirketi olan Itera getirecekti. Trkiye'deki orta da Erdal Aksoy'un sahibi olduu Turcas isimli irketdi. Buradan gelecek doalgaz iin Trkiye'de snrdan Samsun'a kadar yeni boru denmesi gerekiyordu. ANAP eski Milletvekili merhum Hayrettin Uzun, eski partisi ve Genel Bakan Ylmaz hakknda ok sulamalarda bulunmutu. Uzun, "Mavi Akm"n sorguland dnemde deme verip,"ANAP bugn bir anlamda su organizasyonu gibi alan grubun elindedir demiti. Rahmetli Hayrettin Uzun'un o gnlerde gndeme getirdii fakat dikkate alnmayan baz uyarlar, bugn operasyon gerektirecek soygunlar iaret ediyordu. BOTA' ikiye blerek zelletirmek isteyen ANAP'n niyeti Trkiye'nin gaz piyasasna yabanclara, bata Ruslara peke ekmekti. Trkiye'nin gaz piyasas Avrupa'nn en canl hzl gelien byk paralar dnen bir piyasayd. Milyar dolarlar havada uuuyordu. Bu iden alnan komisyonda bykt. Yabanclar, dnya yolsuzluk liinde ilk te yer alan Trkiye'de yedirmeden siyasilere rvet vermeden pay kapamayacaklarn biliyorlard. Nkleer santral ihalesinde Kanadal irketin Enerji Bakanl'nda birilerine 50 milyon dolar verdiine dair Beyaz 152

Enerji dosyasnda iddialar smenalt edilmiti. Ancak Kanada medyasnda bu rvet yazlm ve kelle gtrmt. Bunlarn hepsi Ersmer'e gre siyasi komploydu. Ylmaz'da gya statkoculara sava amt; Ersmer ANAP'n yeniliki takmnn tasfiye edildiini, siyasi komplo ile kar karya olduklarn savunuyordu. Mavi Akm da gya Ylmaz'n pay yoktu. Ersmer alkan bir insand, ancak Ylmaz'a gvenerek siyasi hayatn bitirdi. Meclis Mavi Akm aratrmadan stne atlad. nk uluslararas antlamalar Meclis aratrmadan, tartmadan onaylard. Devletin yapt anlamalarn bugne kadar Parlamentodan geri dnd vaki deildi. Mavi Akm Projesini yangndan mal karr gibi Meclisten geirdiler. Mavi Akm'da bir takm gizli maddelerin yer aldn bakan Ersmer'in belirtmesi zerine gizli gndemle toplant yapld anlama parlamentodan geerken.. Ama verilen bilgiler gizli olanlar deildi. HESE dediimiz, yani zta, Haznedarolu ve Stroytransgaz isimli irketler, anlama gemeden Samsun-Ankara hatt iin irketlerini kurmutu. ki Trk irketininde ANAP'l olmas tesadf deildi. BOTAn bir iki ihalesine girmiler, ama fiyatlar yksek olduu iin bir ihale alamamlard. hale alamaynca ihaleyi nasl kotarrz mantyla ii bu noktaya tadlar. Parlamentodan geen metinde, Samsun-Ankara hatt Gaspromun tespit edecei irketler tarafndan yaplacaktr dendi., ama bu irketler zaten kanun Meclisten gemeden nce belli oldu. Moskova'da l konsorsiyumun kutlama treni anlama Meclis'den gemeden nce yapld. Yani bir dankl dv sz konusuydu. Trkiyede be kuruluk alm satmn dahi ihale ile yapld bir ortamda, 400 milyon dolarlk bir i ihale yaplmadan bu gruba verilmiti. ddialara gre Mesut Ylmaz'n kardei Turgut Ylmaz ya bu irketlerin gizli orta idi, yada komisyon almt. Trkiyede ne kadar usulsz ihale yaplyorsa mutlaka bunun arkasndan baz siyasiler ve yaknlar kard; ortada baz kirli pazarlklar ve kelimenin tam anlamyla bir pekes vard. 28 ubat'n babakan Ylmaz'n iktidarda olduu dnemdeki tek icraatnn Mavi Akm olmas dndrcyd. Beyaz Enerji operasyonunun faturasnn sadece Cumhur Ersmer'e kesilmesi, Ersmer'i yakndan tanyan biri olarak zoruma gitti. Ersmer, sadece imzalar atan bir maadan baka biri deildi. Enerji Bakanl'n Ersmer'in dneminde Ylmaz'n ynettiini bilecek kadar bakanl yakndan takip ediyordum. Ersmer, Ylmaz iin kurban verildi. Asl sorumlu Ylmaz, yine kendini kurtarmay baard. Rahmi Ko'un ynlendirmesiyle Ylmaz, bu devrede ark Tara ile Moskova'ya gitmeden nce ABD'ye bir seyahat yapt. ABD'li petrol lobileri ile gren Ylmaz'n Halkla ilikiler sorumlusu nl bir gazetemizin Genel Yayn mdrnn Washington'daki vey kz Zeyno Barand. Ylmaz, dnte yani Eyll 1999'da Moskova gezisini gerekletirdi. O toplantnn fotoraf basna yansynca kyamet koptu. Sayn Mesut Ylmaz o fotorafn ekildii anda hkmette deildi. ANAP Genel Bakan'yd, ama ANAP hkmetteydi. Cumhur Ersmer hem Babakan Yardmcs hem de Enerji Bakan'yd. Moskova'da yksek tavanl bir binann toplant salonunda byk bir masann etrafnda Mavi Akm mafyas biraraya gelmiti. Masann bir yannda, Mesut Ylmaz oturuyordu, yan banda Cumhur Ersmer vard. Masann Trk tarafnda iadam Turgut Ylmaz ve ANAP stanbul l Bakan Erdal Aksoy (Erdal Aksoy Mavi Akm projesi kapsamnda yer alan bir irketin resmi orta olarak o masada oturdu) onun yannda Enka'nn ve de Rusya-Enerji masalarnn sz sahibi ark Tara ve Ylmaz Karakoyunlu, karlarnda da Rusya'nn Gazprom'un konuyla ilgili grevlendirdii nemli isimler, bata da ernomirdin ve adamlar oturuyordu. Trk gazeteciler de vard, o srada Sabahta alan Fatih ekirge ile A.A muhabiri.. Bir de masann bayan konuu vard; gzlemci Zeyno Baran. Mavi Akm masasnn bayan konuu Zeyno Hanm Washington'un gerek patronlar iin alan Trkiyeli gen bir uzmand. 1996'dan 2003 yl bana kadar Washington'da Kafkaslar, Rusya ve Avrasya projelerinde alm, halen de Washington'da Nixon Center'da uluslararas gvenlik ve enerji programlar direktr olarak alyor, Amerika adna strateji gelitiriyordu. Projeye kar olan Baran' ikna etmek iin Ylmaz Washingtondan getirtmiti. Ekim 1999'da Trkmenbann Ylmaz ve Ersmer'i sulayp Rusya'ya 153

altklarn iddia etmesi gezi sonrasn rastlamt. 2000 yl Trk zirvesinde Trkmenba'nn sulamalarn srdrmesi Ylmaz' keye sktrd. TSK yolsuzluklara kim olursa olsun pabu brakalmayacan, en st dzeyde Genelkurmay Bakan Hseyin Kvrkolu tarafndan aklad. Mavi Akm'n Trkiye blmnde boru detme ii iin ANAP'l aileye yakn mteahhitlere milyonlarca dolarlk usulsz para denmesi basnn gndemini uzun sre igal etti. Ersmer srekli kendini savundu. BOTA'n l konsonsiyuma verdii 52 milyon dolarlk avans st rtl bir rvet gibiydi. nk ortada henz boru hatt yoktu, Ruslarn Karadeniz'in altndan boru demesi kukulu grlyordu. Ylmaz' Ruslarla ftursuzca ibirliine iten nedenler acaba nelerdi? ark Tara'nn Ruslarla yakn ibirlii iinde olduunu bilmeyen yoktu. Mavi Akm' aratracak savclarn ilk nce Tara'y, sonra l konsorsiyumun iki ANAP'l ortan sorguya ekmesi gerekirdi. Turan Hazinederolu'na bu iddialar sorduumda aldm cevap ilginti : Ben Rizeli deilim. ANAP'la, Ylmazla ne gibi ilgim olabilir. Ylmaz'n ifadesini alamayacaklarna gre en kestirme yollardan biri i adamlarn konuturmakt. Tabi Enerji brokratlarnda. Moskova Belediye Bakan Yuri Lujkov, Gazprom ve Mavi Akm projesinin patronu eski Babakan Viktor ernomirdin ve Mavi Akmla ilgili projenin organizatr ad Rusya'da mafyaya km eski Maliye Bakan Anatoli Cubais ile pazarlk masasna oturan Ylmaz ve Ersmer'in ne konutuklar hala sr olarak kald. Hatta Ylmaz konutuunu inkar dahi etti. Ama ekilen fotoraflarn basna yansmasndan sonra sesini kst. ABD'lilere gre i yaplan Ruslar ve irketleri Gazprom ve tera uluslararas mafya rgtleri ile irtibatl alyordu. aibeler, speklasyonlarda buradan balyordu. Ylmaz'n Cumhurbakan seilmek iin Rusya'nn bu gl adamndan MT'deki bilgilere gre 500 milyon dolar ald iddias ispatlanmaya mahkum bir durumdu. Bu rakamlarn karlnda Ruslarn istedii bedel ne olabilirdi? Trkiye'nin Rus doalgazna baml olmas dnda Trkmen gaz projesinin iptali, Bak-Ceyhan'n yaplmamas gibi tavizlerde acaba verildi mi? Ylmaz' ' Rusya'nn nfuz casusu ' olarak nitelendiren Haydar Aliyev, elindeki belgeleri aklasayd,Ylmaz acaba ne diyecekti? Aliyev, Trk gazeteciye Mays 2000'de bu konuda deme verdi. Bu gazetecilerin biri BRT'de, biri Radikal'de, biri Akam'da alyordu. yayn organda Ylmaz'n medya zerindeki arlndan dolay haberi yaymlayamad. Sadece BRT, Aliyev ile rportaj makaslayarak yaymlad. BRT'nn patronu Aliyev'in ifadeleri yer alan kaseti Ylmaz'a antaj yapmak iin mi elinde tutuyordu? Ylmaz m medyay kullanyor, yoksa medya m Ylmaz' kullanyordu? Trkiye Ylmaz'n zorlamasyla 3.4 milyar dolarlk bir projeye ynlendirilmi, Rusyaya baml klnmt. Karadeniz geili Mavi Akm projesinin Samsun-Ankara blmn ina eden zta-HazinederoluStroytransgaz (OHS) konsorsiyumu, projeye 10 ubat 2000'de Haymana'nn kizce kyndeki antiyesinde dzenlenen trenle start veriyordu. 340 milyon dolara mal olacak 500 km'lik blmn iinde boru hattnn yan sra lm ve kompesr istasyonu da bulunuyordu. Toplam 3 milyar dolar harcanacak projeye gre, Karadeniz geii 4-7 ay iinde tamamlanrken, bu arada Samsun-Ankara hattda bitirilecekti. Nisan 2001'de ylda 2 milyar metrekp gaz nakline balanacakt. OHS i ortaklnn Rus Genel Mdr Alexander Novopashn, borulara otomatik kaynak atlmasyla balayan trende yapt konumada, Mavi Akm'a verilecek gazn Trkmen gaz olmayaca iddiasnda bulundu. Rusya'nn taahht ettii gaz gya Rusya'nn en zengin doalgaz rezervlerinin bulunduu Zapolyarnoye, Beregovoye, Yuzhno-Russkoye ve Bovanenkovskoye sahalarnda mevcuttu. ok byk aptaki rezervlerin birleik gaz datm ebekesi vastas ile Izoblynoye blgesine balanmas suretiyle salanan gaz olaca iddia ediliyordu. Bu blgeden Karadadeniz kysndaki Dzhugba limanna kadar ulaan gaz Karadeniz geii ile Samsun'a kadar ulaacakt. BOTA Bakan Gkhan Yardm'a gre OHS konsorsiyumu verilen avans iyi deerlendirmiti. 154

Proje kapsamnda ksm halinde ve e zamanl olarak ina edilecek tesisler Rusya topraklar ierisindeki 373 km'lik kara boru hatt ve bu hat zerindeki kompresr istasyonlar, 396 km'lik DzhugbaSamsun aras Karadeniz geii ve Samsun ile Ankara-Temelli arasndaki 501 km'lik Trkiye topraklar iinde kalan kara boru hatt ile lm ve kompresr istasyonlarn kapsyordu. Verecekleri gazn Bat Sibirya'dan getirilecek Rus gaz olduunu savunan Novopashn, " Gazprom, 1996-1999 yllar arasnda Sibirya'dan Krasnadar'a kadar 800 km'lik yeni boru hatt yapt. " diyerek herkesin gznn iine baka baka yalan sylyordu. Gazprom'un bu arazide Sovyet dneminden kalma bir boru hatt vard; ancak asla yeni deildi. Onarma muhtat. Boru hatt rd iin nakil ilemi ar aksak yryordu. Tm projenin genel fizibilite almas Giprospetsgaz, Samsun-Ankara blmnn fizibilitesi Tma tarafndan yaplm, mhendislik hizmetleri ESER firmas; gzergah etd, harita ve kamulatrma hizmetleri Jeotek firmas tarafndan tamamlanmt. Toplam 396 km uzunluundaki projenin Karadeniz geii iin talyan SAPEM firmas SAPEM 7000 gemisini kullanmt. Gnl 2 milyon dolar olan ve gnde 2.5-4 km hat deyen gemi ii 8 ayda tamamlamt. Gemi, iki adet 7000 ton kapasiteli vinle bilgisayar kontroll dinamik denge sistemine sahipti ve 2500 metre derinlie kadar boru deyebiliyordu. Projenin bu blmnn finansman dnyann nde gelen bankalarnca konsorsiyum olarak karlanmt. Alman, Japon, talyan ve Rus finans kurumlar tarafndan bir milyar 800 bin dolar tutarndaki kredi anlamasnn 15 Nisan 2000'de imzalanmasnn ardndan hatn gereklemesi nnde engel kalmamt. talyan kredi sigorta kuruluu SACE gerekli garantileri vermi ve finansman anlamas imzalamt. Projenin Samsun k noktasna kadarki finansman tmyle Rusya temin etmiti. 2002de proje tamamlanm, ancak 2003'de doal gaz Samsun, Amasya, orum, Yozgat, Krkkale ve Ankara ehirlerinde kullanma hazr hale getirilmiti. Ankara, Mavi Akm konusunda elikili politikalar izlemiti. 1999 knda DSP'li Enerji Bakan Ziya Akta, Trkiye'nin boru hatlar konusunda nceliklerini Bak-Ceyhan ve Transhazar geili Trkmen gaz olarak aklarken, bir yl sonra pratikte dengeler altst olmutu. 2000'in ubat'nda Karadeniz geili Mavi Akm projesi rayna otururken, Ankara'da ran doalgaz projesinden sonra nc byk projenin hangisi olmas gerektii tartmas balamt. Bu konuda rekabet artk Rus ve ran gazndan ziyade Azeri ve Trkmen gaz arasnda geiyordu. Mavi Akm Projesi'nin Rus taraf, Bota Genel Mdr Gkhan Yardm'n grevden alnmasndan byk rahatszlk duydu. Rus Vremya Gazetesi'nde, "Mavi Akm ksz Kald" bal ile yaynlanan yorumda, Mavi Akm Projesi'nin tehlikede olduu belirtilerek, soruturmalarda bir sonraki admn ANAP lideri Mesut Ylmaz olduunu iddia etti. Ruslar endielendiren gelimeler, Beyaz Enerji Operasyonu ile balad. Enerji ihalelerindeki operasyon TEA ve TEDA'n ardndan, Bota ihalelerini srad. DGM Savcs Cengiz Kksal tarafndan yrtlen Mavi Akm Projesi kapsamnda, tm doalgaz ihaleleri mercek altna alnrken nce Bota Genel Mdr Gkhan Yardm'a yurtd k yasa konuldu. Ardndan da, Bota Genel Mdr Yardm grevden alnd. Mavi Akm Projesi'nin altyapsnn oluturulmasnda byk aba harcayan Enerji ve Tabii Kaynaklar eski Bakan Cumhur Ersmer de, operasyon kapsamnda dzenlenen ilk iddianamenin ardndan istifa etmek zorunda kalmt. Bylece, Mavi Akm Projesi ile ilgili almalar bugne kadar yrten, brokratlar ile bakan koltuklarn kaybetmi oldu. Mavi Akm Projesi'ni savunanlardan hesap vermeyen sadece ANAP lideri Mesut Ylmaz kald. Jandarma operasyonu ile 2001'de Mavi Akm dosyalarna el konulmasndan sonra Ankara 6. Ar Ceza Mahkemesinde, Mavi Akm Soruturmas kapsamnda alan ilk davada, Gkhan Yardm ile eski ynetim kurulu yeleri Kutluhan nbay, Arif Bilal Uzuner, Nadir Bykolu ve Uur Baerin, AnkaraSamsun boru hatt inaatn pahalya yaptrmak suretiyle yapm stlenen OHS konsorsiyumuna haksz menfaat saladklar ne srlmt. ddianamede, sanklar hakknda 1er yldan 3er yla kadar hapis cezas talep edilmiti. 2. davay Ankara Cumhuriyet Basavcl, BOTA eski Genel Mdr Gkhan Yardmn da aralarnda bulunduu 7 kii hakknda, Mavi Akm Projesinde, Samsun-Ankara Doalgaz Boru Hatt 155

Projesinin fizibilite etdnn yaplmas iin alan ihaleye fesat kartrdklar gerekesiyle at. Cumhuriyet Savcs Hseyin Yalnn, asliye ceza mahkemesine at davann iddianamesinde, Samsun-Ankara Doalgaz Boru Hatt Projesinin fizibilite etdnn yaplmas iin 30 Mart 1998 tarihinde ihale kurulu oluturulduu kaydedildi. hale Kurulu Bakan Gkhan Yardm ile kurul yesi 5 kiinin, yasa ve ynetmelik hkmlerine aykr ilem yaptklar, ihalede serbest rekabet ortamnn olumasn engelledikleri, TMA firmas yararna ilem yaptklar ifade edilen iddianamede, TMAta Genel Mdr olan etin Atukun da, dier sanklarla dayanma iinde hareket ettii belirtildi. ddianamede, 7 kii hakknda Trk Ceza Kanununun (TCK) resmi artrma-eksiltmeye hile kartrma hkmn ieren 366/2 ve feri su ortakl fiilin dzenleyen 65/3. maddeleri uyarnca 6 ay ile 3 yl arasnda deien hapis cezalar istendi. AKP'nin Enerji Bakan Gler tarafndan grevden alnan Yardm ve dierleri hkm giydiler. AKP, eski bakan Ersmer'i Meclis kararyla Yce Divana gnderdi. Adalet yine piyonlar cezalandrm, skandaln asl sorumlusu Ylmaz, kardei ve Turgay Ciner yakay kurtarmt. Azerbaycan'n Hazar'daki ahdeniz yataklarnda tahminin zerinde gaz rezervinin tesbit edilmesi, gzleri Azeri gazn Trkiye'ye getirmek iin Bak Ceyhan hattna paralel yaplacak doalgaz hattna evirdi. Bu gelime Hazar geili Trkmen gaz iin kurulan PSG konsorsiyumunda ve Akabat ynetiminde ok etkisi meydana getirdi. Yllardr Bak-Ceyhan'a kar kan BP-Amoco'nun ahdeniz'de yzde 51 pay sahibiydi. Doalgaz Trkiye'ye pazarlamak kaydyla Bak-Ceyhan'n yapm ve finansman da dahil tm sorumluluun altna imzasn atabileceini neriyordu. BP-Amoco, konuya ilikin projeyi ubat 2000 sonunda Ankara'ya sundu. TPAO'nun ahdeniz konsorsiyumunda yzde 9 pay bulunmas nedeniyle Azeri gaznn almna scak baklyordu. Ayn tarihlerde Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'in Washigton ziyareti srasnda biraraya geldii ABD Bakan Bill Clinton'a BP-Amoco'nun gaz projesini sunuyordu. ahdeniz yataklarnda bulunan gaz rezervleri iletilmeye alnm, yeni kuyular kazlyordu. 2002 sonunda ihra edilecek konuma gelecei belirtilen gazn bu tarihte 4 milyar kpmetre nakledilebileceine dikkat ekilirken, nmzdeki 10 yl iinde kapasitenin yllk 16 milyar metrekpe kartlaca kaydediliyordu. BP-Amoco'nun gaz boru hattnn Bak-Ceyhan petrol boru hatt ile paralel yaplmas halinde maliyetden yzde 30 tasarruf salanaca ynnde rapor hazrlad ifade ediliyordu. BP-Amoco, Trkmen gazn Hazar geili getirmek iin kurulan PSG konsorsiyumunun sadece Trkmen gazn nakletmesine kar karak, boru hatt Trkmenistan'dan balarsa hattn yar kapasitesinin ahdeniz'den retilecek gaza ayrlmasn istiyordu. BP Amaco'nun ahdeniz'deki Azerbaycan doalgazn Trkiye'ye transfer projesini ortaya atmas Trans-Hazar'a vurulan bir darbe olmutu. 700 milyar ila 1 trilyon metrekp gazn ahdeniz'de bulunduunu tahmin eden BP Amaco, bunu Trans-Hazar'dan bamsz bir ekilde Trkiye piyasasna kartabileceini ngryordu. Rusya'daki uzmanlar da zorluklar ve maliyet asndan Mavi Akm'la parallelik arzeden Trans-Hazar deil de artk ahdeniz gaznn Rusya gaz iin bir alternatif olacana iaret ediyordu. Trkmen gaz Transhazar'dan gelmese bile BP-Amoco Bak-Ceyhan'a paralel yaplacak bir boru hatt ile ahdeniz petroln de Trkiye'ye satmak istiyordu. Azeri petroln Trkiye'ye ulatracak Bak-Ceyhan petrol boru hatt ile ilgili przlerin 22 Mart 2000'de Aliyev-evardnadze zirvesi ile almasnn ardndan, Trkmen doalgazn Trkiye'ye tayacak Trans-Hazar doalgaz boru hatt ile ilgili engellerin de byk oranda ald sanlmt. Trkmen gazn tayacak boru hattn ina etmek iin oluturulan PSG konsorsiyumunun deiik seeneklerden oluan teklifler dizisini Trkmenistan Devlet Bakan Trkmenba'na sunmutu. Bunlar arasnda 2 milyar 200 milyon dolar deerindeki seenekte karar klnmt. Trkmenba'nn yeni seenei 28-29 Mart 2000 tarihleri arasnda Trkmenistan'a ziyaret dzenleyen Cumhurbakan Sleyman Demirel ile ele alm ve imza aamasna gelinmiti. PSG'nin yeni seenek sunumunu, Shell International irketi Ynetim Kurulu Bakan Din Megat, ziyaret ncesi Akabat'ta Trkmenba ile yaptp grmede yapyordu. PSG firmas yetkilileri, proje ile ilgili hukuki srecin en ge haziran ay ierisinde tamamlanmasn umuyordu ve 2002 yl sonuna 156

kadar tamamlamay hedefliyorlard. PSG konsorsiyumu, Amerikan General Electric Capital ve Bechtel firmalarnn (yzde 50), Shell petrol irketi (yzde 50) Trans-Hazar doalgaz boru hattn demek zere kurduklar ortaklktan oluuyordu. Gl bir konsorsiyum olan PSG'nin proje finansman konusunda bir prz yaamayacan belirten yetkililer, Trkmenba'nn karar kld yeni seenein ylda 21 (16+5) milyar metrekp tanmas zerine kurulu olduunu belirtiyorlard. Bu seenee gre, boru hatt ilk etapta 16 milyar metrekp Trkmen gaz ile 5 milyar metrekp Azerbaycan gaz tayabilecek kapasitede yaplacakt. Ancak, istendii takdirde daha sonra ek kompresr inaatlar ile kapasite ilk projede planland gibi 30 milyar metrekpe ykseltilebilecekti. Oysa Bak, Akabat'a sunduu nerisinde 25+5 forml neriyordu. lk proje ile yeni proje arasndaki yaklak 700 milyon dolarlk farkn da, yeni seenein en kestirme yolu iermesi ve kapasitesinin 30'dan 16 milyar metrekpe drlmesinden kaynakland ifade ediliyordu. Trans-Hazar projesi ile ilgili daha nce Azerbaycan'la yaanan problemler de yeni proje ile almt. Azerbaycan'da da zengin doalgaz rezervlerinin kefinden sonra, Trans-Hazar'da Azerbaycan'a da pay ayrlp ayrlmamas konusunda kriz km, Trkmenba bu teklife sert tepki gstermiti. Ancak bu kriz, iki lke liderini telefon grmeleri sonrasnda alarak, Azerbaycan'n paynn imdilik 5 milyar metrekp olmas karara balanmt. ki lke gaznn ayn hat zerinde tanmas proje maliyetini drd iin, bu zm daha cazip grlmt. Trans-Hazar ile ilgili bir dier prz konusu da, Grcistan'n hattn gvenlii iin garanti vermemesi ve yksek gei creti talep etmesi sebebiyle yaanmt. Ancak, Bak'den itibaren Bak-Ceyhan petrol boru hatt ile paralel ve ayn gzergah zerine ina edilecek olan Trans-Hazar hatt ile ilgili przlerin, BakCeyhan ile ilgili przlerin zlmesi sebebiyle byk oranda almt. Trkmenistan'dan Trkiye snrna kadar 1700 km uzunluunda olacak olan Trans-Hazar projesinin, 350 km kadar Hazar Denizi dibinden denecekti. Kars-Ardahan'a gelecek boru hatt, Trkiye snrndan yaklak 200 km ek bir hatla Erzurum'daki hatta balanacakt. ran'dan, Trkmenistan'n bu lkeye verecei gaz karlnda alnacak olan ylda 10 milyar metrekp doalgaz iin denmi olan Erzurum hattnda, Trkmen gazn da tayabilecek kapasitede olmas iin 48 inlik borular kullanlmt. Ardahan'dan Erzurum'a kadarki ksmn proje masrafnn da 100-120 milyon dolar civarnda olacakt. Hem Trkiye ksmnn hem de TrkmenistanTrkiye arasndaki boru hatlarnn, planland gibi 2002 yl sonuna yetitirilebilmesine mmkn gzyle baklyordu. Hazar Denizi'nde halihazrda, boru hatlar deyen off-shore firmalarna ait uzman gemiler bulunduu, geri kalan ksmn da paralanarak, farkl firmalara ihale edilmesi yoluyla rahatlkla bitirilebilecei kaydediliyordu. CEHENNEM'DEN TRKMEN GAZI ! Ancak Rusya, Mavi Akm projesine vermeyi tahahht ettii doalgaz Trkmenistan'dan garantilemek iin 26 Mart 2000'de yaplan devlet bakanl seimini beklememiti. ubat 2000'de Ruslar, artk taeronlu gaz Trkiye'ye ihra edeceklerini dorulamaktan ekinmiyordu. Gazprom Bakan Rem Vyahirev, ubat'da Akabat'a art arda seferler dzenliyordu. Moskova, Trkmenistan'dan en az 10 yl doalgaz alm garantisi anlamas imzalamak istiyordu. 30 yllk bir sre iin imzalanmak istenen anlamaya Akabat ynetimi ret cevab verince Gazprom yeni bir strateji belirleyerek, 50 milyar metrekplk gaz alm anlamasn 30 yla sdrmay amalad. 1999'un son gnlerinde Gazprom Bakan Vyahirev Trkmenistan Devlet Bakan Saparmurat Niyazov ile gaz pazarl yaparak 2000 ylnda 20 milyar metrekp gaz alnmasna ilikin anlama imzalanmt. Ancak fiyat konusunda sk pazarlk yaplmt. Bin metrekp gaz nceden 32 dolara alan Gazprom artk 37 dolar fiyat deyecekti. Trans-Balkan hattndan gaz 144 dolara satan Gazprom, bu taeronlu ticaretden olduka mutluydu. Mavi Akm'dan Trkiye'ye verilecek gazn fiyat ile Trkiye'nin Trkmenistan'dan Sarp snrnda teslim alaca gazn fiyat 75 dolar civarndayd. Rusya, ubat 1999'da Ukrayna'ya 900 milyon dolar civarnda borcunu demedii iin Gazprom gazn kesmiti. Ayrca havalar souk olduu iin transit lkeler fazla gaz ekii yapmt. Trkiye'nin yzde 30 orannda gaz kesilmiti. Bu 157

bir antaj olarak deerlendirilmiti. Ankara'nn Gazprom'la diyalou ile sorun hemen zld. Arada transit lkeler olduu iin byle sorunlar kabiliyordu. Mavi Akm projesinde arada transit lke olmayacakt. Ruslara gre Trkiye gaza doyacakt. Bir sava durumu olmadan gaz kesilmesi sz konusu bile olamazd. Eer bir sava olmazsa... Rusya, Trkiye ile savamaktansa petrol ve gaz boru hatlarnn geecei lkeleri etnik savalarla savatrmay, i sava, suikast ve darbelerle srekli kaos ortamnda bulundurmay daha uygun buluyordu. Trkmenistan doal gaznn Trkiye'ye ve Avrupa'ya tanmasn ngren Hazar Geili Doalgaz Boru Hatt Projesi ile ilgili olarak nihai anlama iin 28 Mart 2000'de Trkmenistan'a giden Cumhurbakan Sleyman Demirel, Trkiye'nin Trkmenistan'dan 30 milyar metrekp gaz almaya hazr olduunu yineledi. Demirel grevini devretmeden nce son ilerinden biri Trkmenistan doalgaz konusunda ivedi bir mesajn Trkmenba Niyazov'a iletmekti. Mesaj gtren, daha nce Niyazov ile eitli vesilelerle bir araya gelen Dilerii Bakanl Mstear Yardmcs Mithat Balkand. Trk diplomatnn Akabat'a gidip Niyazov ile grmesi, Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in doalgaz konusunu grp bir anlama imzalamak amac ile yapt Trkmenistan ziyaretinden birka gn nce gerekleiyordu. Trkmenba'nn her frsatta sevgi ve sayg gsterdii "Baba"nn mesaj zetle u noktalar ieriyordu "Trkmenistan, doalgazn baka lkelere sevk etmek kararn elbet kendi karlarna gre verecektir. Trkiye alnacak karara saygldr. Ancak Trkmenistan'n Trans - Hazar projesi konusundaki kararn da geciktirmemesini rica ediyoruz. Trkiye enerji planlarnda Trkmenistan'a nemli bir yer vermektedir. Belirsizlik, bu planlar aksatr. Dolays ile, bu belirsizlikleri kaldrmanz arsnda bulunuyoruz..." Trkmenba ise, Trkiye'nin ihtiyacn karlamaya hazr olduklarn ve Demirel'in doalgazn metrekpn Trkmen snrnda 53 dolardan almay teklif ettiini, kendisinin ise 45 dolar teklifinde bulunduunu aklad. Bu pazarlk Ruslar akna evirmiti. Trkiye'nin fiyat indirimi konusunda yapt pazarlk sonucu gaz fiyat 144 dolardan nce 75 dolara imdide 45 dolara drlmek isteniyordu. Trkmenler, Ruslara verecekleri gazn fiyatn 32 dolardan 37 dolara karmt. Bu fiyatlar kamuoyuna yansynca Trkmenba artk 75 dolardan gaz satamayacan anlamt. Trkmenba, Demirel'e baka konuuyor, enerji brokratlarna ise farkl fiyatlar vererek kamuoyunu aldatyordu. Doalgaz pazarlndan eli bo dnen Demirel'in Trkmenba ile konyak ierek 20 defa kadeh tokuturmalar bu ziyaretden an olarak kald. Bu ziyaret srasnda imzalanmas beklenen ''Devlet Bakanlar arasnda Daimi birlii ve Dostluk ereve Anlamas'' imzalanamad. Merkezinde, Hazar geili doal gaz projesinin bulunduu bu anlama iki lke arasndaki stratejik ibirliinin erevesini oluturacakt. Demirel'e gre bu anlamalar imzalanacakt. Ancak, iki cumhurbakannn bir saati akn babaa grmelerinin ardndan bu anlamalar gndemdeki nemini kaybetti. Diplomatlar, ''Anlamay hazrlayan brokratlarn Trkmenba'ya ulaamamas ve onun onayn alamamalar''n mazeret gsterdiler. Ancak Trk iadam Ahmet alk tarafndan kurulan grkemli tekstil tesisinde, Trkmenba'nn yapt aklama Trkmenistan'n herhangi bir konuda balayc adm atmak istemediini iaretini veriyordu. Trkmenba'nn, ''Trkmenistan doal gazn alacaksnz. Ama siz ister onu cennetin zerinden aln, ister cehennemin zerinden fark etmez'' szleri salonda aknlk yaratmt. Cehennemden gelecek gazla Mavi Akm kastediliyordu. Trkmenba'nn tavr deiikliinde Rusya'daki seimlerde Vladimir Putin'in gl bir biimde bakanlk koltuna oturmas da rol oynuyordu. 8-9 Nisan 2000'de Bakde yaplan 6. Trk zirvesine Trkmen ve zbek liderler gitmedi. Bu lkeler Meclis bakanlar ile temsil edildi. Dolaysyla Bak'nn Akabat'a sunduu 25+5 Tranzhazar gaz anlamas da imzalanamad. Ancak zirve srasnda BP-Amoco ahdeniz gazn Trkiye'nin alacan Azeri lider Haydar Aliyev'e teyit ettiriyordu. Rus Lider Putin'in 18 Mays 2000'de Akabat'a dzenledii ziyaretde beklenin tersine uzlama salanamad. Ancak Putin ile Trkmenistan Cumhurbakan Trkmenba'nn, Rusya'ya doalgaz satlmas konusunda anlatklarn aklamalar, Ankara'da soru iaretlerine yol at. Putin - Trkmenba anlamas Hazar geili Trkmen gaz projesini nasl etkileyecekti? Babakan Blent Ecevit, " Bizim amzdan kayg duyulacak bir durum yok. Bizim Trkmenistan'la yaptmz anlama yrrlkte. Kald ki, henz, Rusya ile 158

Trkmenistan arasnda da bir anlama imzalanm deil." derken resmen uyuyordu. Babakan Yardmcs Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer, olaya farkl bakyordu : " Sorun u: Sayn Trkmenba, bu gazn Trkmenistan'dan Grcistan'a getirilmesi aamasna, boru hatt projesine Trkiye'yi devreye sokmadan giriti. Bize danmadan PSG adl bir konsorsiyumla anlat. Bu konsorsiyumda General Elektric, Shell ve Bectel irketleri var. imdi bu konsorsiyumla Trkmenba arasnda nemli sorunlar yaanyor. Trkmenba, nce irketin karn fazla buldu. Araya biz girdik. Yzde 22'den yzde 15'e ektik. Bu kez Trkmenistan'n gaz bedelinin ortak hesaba deil, ayr bir hesaba yatrlmasn istedi. Srekli olarak yeni sorunlar kyor. Azerbaycan ve Grcistan ayaklarnda sorunlar Trkmenba'nn talepleri dorultusunda yine bizim araya girmemizle zld. Cumhurbakan olarak Sayn Demirel, Genelkurmay Bakan Sayn Kvrkolu ve ben, sadece Azerbaycan' ikna etmek iin Bak'ye gittik. Aliyev'i Trkmenba'nn talebi dorultusunda ikna ettik ve Hazar geili proje iin gerekli izni aldk. Keza, Azerbaycan'la Grcistan arasndaki anlamazlklar da yine biz araya girerek zme kavuturduk. " Oysa grnen kyn grnmeyen uzuvlar yle deildi. BOTA Bakan Gkhan Yardm'n kulama fsldad sorun ise bambakayd. Trkmenba, PSG konsorsiyumundan 300 milyon dolarlk ndemeyi hesaplarna yatrmalarn istemiti. Yardma'a gre ortada fol yok yumurta yok iken talep edilen bu ndeme kesinlikte havaya gidecek rvetti. Amerikallar paray vermek istemeyince topu Ankara'nn zerine atmard. 300 milyon dolarlk rveti verecek taraf aranyordu. Yardm, bu paray demeleri halinde Trkiye'de bu iin sorumlusu grlerek ipe ekileceklerini ifade ediyordu. Trkmenba anlalmaz bir adamd. pe un seriyordu. Trkmenba'nn gven vermeyen bu hareketleri, Ankara'da "ark kurnazl" olarak deerlendiriliyordu. Trkmenistan'n, doalgaz boru hatt projesini stlenen konsorsiyuma srekli zorluk karmas Ankara'da "Trkmenba oynuyor,. Rusya'ya kar Trkiye'yi, Trkiye'ye kar Rusya'y kullanmaya alyor, giderek gven zedeliyor." eklinde yorumlanyordu. Akabat'ta varlan mutabakat esasen "kesin ve nihai" deildi. Putin aslnda Niyazov ile "drt ba mamur" bir anlama imzalamay umuyordu. Oysa fiyat zerinde anlama olmad iin, grmelerden byle bir belge de kmad. Baz uzmanlar "fiyat ii ok nemli" diyor ve Niyazov'un pazarl srdrrken, ABD'ye ve Trkiye'ye gz krpabileceini dnyordu. Trkmen liderinin, Rusya ile ncelikle anlamak zorunluunu hissetmi olmasnn eitli nedenleri vard. En nemlisi, Trkmenistan'n gazn bir an nce satp gelir salamak ihtiyacyd. Rusya'ya mevcut ebekeyi kullanarak gaz satmak kolayd. Trans - Hazar Projesi'nin gereklemesi ise epey yatrm ve zaman istiyordu. Ayrca Trkmenba zellikle ABD'nin "pre - finansman" konusunda yardmc olmadn, kararsz, hatta akn davrandn ne sryordu. Bu da kukusuz nemli bir faktrd. Bir de Trkiye'nin Rusya ile imzalad "Mavi Akm" projesi vard. Trkiye'de bunu her nedense Niyazov'un Rusya ile anlamas iin esas sebep olarak gsteriyorlard. Trkmenlerin (ve de Azerilerin) "Mavi Akm" olaynda Ankara'ya kzdklar doruydu. Ama Trkiye her frsatta "biz gaz onlardan da, sizden de almak istiyoruz" mesajn iletti. Trkmenistan Trans - Hazar' gndemden drmedii srece, Trkiye bu projenin gereklemesine alacakt. Putin'e ramen Ankara ve Washington zmek istemiyordu. Bu devrede Rusya ile zbekistan'da imza atlan 28 anlamadan biri gaz hakkndayd. Gazprom zbekistan'dan ylda 5 milyar metrekp gaz alacakt. Trkiye, zbek gaz ile hi ilgilenmemiti. lgilenmedii srece de Rusya'dan taeron gazlar almaya devam edecekti. Trkmen gaznn ran zerinden Trkiye ve Avrupa'ya aktarlmas konusunda anlama imzalayan Trkiye'nin srail'in nerileri dorultusunda bu anlamada yalpa yapmas manidard. Ankara'nn Ermenistan faktrn dikkate almamas, yaklak 10 yllk gaz grmelerindeki nemli eksikliklerinden birydi. Trkmenistan'a yaplan en st dzeydeki mutad ziyaretler, gazn normal zamanda Trkiye'ye transferini salamaya yetmezken, Rusya normal rekabet koullar erevesinde Trkmen gazn tekrar satn almaya balad. Gazprom gibi bir irkete sahip olmayan Trkiye ise daha ok temenniler ve ABD'nin izdii erevede hareket ediyordu. Putin ve Trkmenba arasnda tam net bir anlama imzalanmasa da yllk 10 milyar metrekp gazn artrlarak satlmas konusunda mutabakata varld. Trkmenistan bin metrekp bana 38 dolar isterken, Rusya 32 dolar veriyordu. 6 dolarlk anlamazlk nadasa braklmt. Trkmen gazn ucuza alarak 159

Trkiye'ye pahal satan Rusya, aslnda bunu 'isteyerek' yapmyordu. Zira bin metrekp bana, boru hatlarnn getii zbekistan'a 6-8, Kazakistan'a 10-12 dolar deniyordu. Dier masraflar da eklenince Gazprom'un fiyat ortaya kyordu.. Baz evreler gaz konusunda Trkmenba'n 'ilkesiz' davranmakla suluyorlar; ancak bu deerlendirmenin reel olmad grlyordu. Trkiye, ABD ve srail'in vaatlerini dinleyen Trkmenistan, Mart 1997'den Mart 2000'e kadar Rusya'ya gaz pompalamay durdurmutu. O sralarda ok ciddi ekonomik sorunlarla mcadele eden Trkmenistan, her eye ramen gazn Trkiye'ye satlaca gn bekledi; ama 10 yl boyunca sunulan projelerden hibiri sonu vermeyince, Akabat Rusya'ya tekrar gaz satmaya balad. Trkmen gaznn Trkiye'ye transferi konusundaki hatlarda kuzeye gidildike maliyet ykseliyordu. Uzmanlarn hesabna gre ran zerinden kurulan doalgaz boru hattyla gazn bin metrekp 55-65 dolara mal olurken, Trans Hazar'da bu miktar 80-90 dolara Rusya zerinden ise en az 114 dolara frlyordu. ABD'nin D'Amato yasasndan sonra Trkmenistan ve ran'daki hatlarn birletirilmesiyle bu yasaya aykr olmadan gaz transfer ynnde 'ara forml' bulunmasna ramen Trkiye, nceleri altna imza att anlamaya sahip kmad. srail'in ortaya att Trans Hazar projesine ikna olan Trkiye, ran ve Trkmenistan'la imzalad anlamay "anlama ran' ilgilendirir" diye nitelendirdi. Hazar'n statsnn belirsizlii, hattn buradan gememesi iin ortak blok oluturan ran ve Rusya'nn muhalefetine, Trkmenistan-Azerbaycan arasndaki derin anlamazlklara, Grcistan'daki gvenlik sorunlarna, enerji irketlerinin isteksizliine ve finans bulma sorunlarna ramen Ankara; Trans Hazar projesine sarld. 2000 yl iinde Gazprom'a 20 milyar metrekp gaz satan Trkmenistan'n dier hatlata gaz verebilmek iin bunu 2002'de 40 milyar metrekpe kartmas gerekecekti. Trkmenistan'da yeni gazn kartlmas iin ciddi yatrmlar gerekiyordu. Trans Hazar iin gerekli gazn bulunmas da yatrm istiyordu. Hat projesi iin bile finans bulunmazken bu yeni yatrmn hi gndeme gelmemesi projenin l dodurulduuna iaret ediyordu. Btn bunlar gzne alarak 2000 yl Nisan'nda Enerji Bakanl Basn Maviri zcan Yurtu ile Trkmen gaznn Trans- Hazar hattyla 2002 baharnda Trkiye'de olmayacana ve Ruslardan taeron Trkmen gaz almaya devam edeceimize dair takm elbisesine bahse girdim. Resmi Ankara hala hayal gryordu. Bu gerei yazmamdan dolay Enerji Bakanl ve BOTA tarafndan mahkemeye verildim. Sonuta beraat ettim. 24 Mays 2000'de beklenen aklama Trkmenistan Devlet Bakan Saparmurat Trkmenba'ndan geldi. Trkmenba, lkesinin doalgaz sat konusunda ok zaman kaybettiini, buna artk tahammllerinin kalmadn syledi. Trkmenba, Trkmenistan'n Rusya'ya ylda 50 milyar metrekp doalgaz satmasyla Trans-Hazar projesinin rafa kaldrlaca konusuna aklk getirdi. Trkmenba, "Trkmen doalgaznn Hazar altndan Trkiye'ye boru hatt ile ekilmesi ok pahal bir proje. ok pahal olmasna karlk Trkmenistan iin de cazip deil. nk bu hatta satacamz doalgazn miktar ok fazla deil. Biz Trkmen doalgaznn ran zerinden Trkiye'ye satlmasndan yanayz. Eer gaz ran zerinden Trkiye'ye giderse Hazar altndan ok daha ucuza mal olacak. Hem de daha gvenli ve problemsiz bir boru hatt olacak. Bu projeye kar kanlar anlayamadm." diyordu. Trkmenba, ran ile yeniden bir doalgaz anlamas yapacaklarn aklamaktan ekinmedi. ran'n Trkmenistan'dan 13 milyar metrekp doalgaz satn almak istiyordu. Nitekim neticede, ran hatt devreye girdi ve Trkmenbann dedii oldu. Trkmenistan'n doalgaz konusunda ok zengin bir rezerve sahip olduunu hatrlatan Trkmenba, gndemde olan Trkmen doalgaznn transfer projelerinin birbirine engel olmadklarn iddia ediyordu. Trkmenba, "Bizim gazmz Trkiye'ye de, ran'a da, Rusya'ya da, Hindistan'a da, in'e de, Japonya'ya da, Pakistan'a da yeter." diye meydan okumutu. Bir hafta nce Trkmenistan'a doalgaz iin ziyarette bulunan Pakistan'n darbe ile baa gelen Devlet Bakan General Merref Pervez, rafa kaldrlan TrkmenistanAfganistan-Pakistan-Hindistan doalgaz boru hatt projesini yeniden balatmak istiyordu. 11 EYLL SONRASI UNOCAL'IN ZAFER! ABD'nin UNOCAL ve Suudi Arabistan'n DELTA irketleri Trkmen doalgaznn Pakistan'a transferi konusunda fizibilite almalarn yapmlard. Bata ABD eliliklerine dzenledii iddia edilen bombal saldrlardan sonra, Taliban'n Ladin'i ABD'ye teslim etmemesi, ABD'nin projeye olan desteinin 160

kesilmesine sebep oldu. ran ve Rusya'y by-pass eden boru hatlarn destek projesi Mays 1998'de Washington tarafndan resmen aklanmt. Ayn dnemde dier Amerikan irketi Enron, Trans-hazar olarak bilinen projeyle Trkmen gaznn Hazar'n altndan Azerbaycan-Grcistan zerinden Trkiye'ye ulatrlmasnn altyapsn hazrlyordu. Enron'a fizibilite yapmas iin denek verilmiti. Enron, zbekistan'da da gaz aratrmalar yapyordu. UNOCAL, 1996 sonlarnda zbekistan- Afganistan Pakistan boru hatt alternatifinin fizibilitesini tamamlamt. Enron, Hindistan'da Dabhol kentinde doalgaz santral ina ediyordu.Enron, Unocal'n Afganistan'dan ekecei boru hattnn bir ucunu Dabhol'den Yeni Delhi'ye uzatarak Hazar'n doal gaz rezervlerini kontrol altna almay planlyordu. Dobhel liman gaz ihrac iin uygun limand. Trkmen gazyla yakndan ilgilenmeleri bouna deildi. Houstan Chronicle'da 4 Austos 2002'de bir makale yazan Cloudia Kolker, seimlerde Bush'u destekleyen Enron'un yapt yolsuzluklarn ortaya kmasna ramen ayakta kaln 11 Eyllle oluturulan olaanst sava haline balyordu. Vergi karan, devletden karl olmayan projeler iin para eken Enron skandal, normal bir ABD'de Bush'u istifaya gtrmeye yeterdi. Enron Bakan Ken Lay, W. Bush'a zbekistan hatt konusunda yardmc olmasndan dolay teekkr ediyordu. Bush, zbekisan Washington Byekelisi Safayev ile biraraya gelmiti. Bush, Talibanla pazarlklarm tam ortasndayd. Eski Dileri bakanlar Henry Kissenger ve Alexander Haig, akl hocalaryd. Gelecein ABD Bakan yardmcs Dick Cheney, Halliburton Ynetim Kurulu bakan olarak iin iindeydi. Halliburton'un yzde 75 ileri enerji ile ilgiliydi. UNOCAL, Exxon, Shell, Chevron ve pek ok petrol irketiyle birlikte dnyada at koturuyordu. 23 ubat 1998 tarihli Los Angales Times'da Cheney, ' Allah, petrol ve gaz demokratik seimle iktidara gelmi, ABD dostu omayan lkelre koymusa ne yapalm; semek elimizde deil, bu blgelere i iin gidiyoruz' diyordu. Cheney, bu szleriyle Talibanla neden ibirlii yaptklar konusunda gnah kartyordu. Ancak Taliban'n yapt cinayetler ortaya knca Clinton ynetimi geri adm atm, Unocal'n projelerini askya aldklarn aklamt. Kenya ve Tanzanya'da ABD bykeliliklerine ynelik Ladin'in gerekletirdii saldr Clinton'un sabrn tarmt. Resmi ABD ekilebilir, ancak petrol irketleri ekilemezdi. Unocal, sava kartmak pahasna geri adm atmamt. Unocal irketi boru hatt iin Suudi Arabistan'n Deltaoil irketi ile mkemmel bir ekip oluturmutu. 12 Aralk 1996 tarihli The ndepentdent'da yazan Rober Fisk, Delta Bakan Hseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakn ilikileri olduunu belirtiyordu. Taliban'n iktidar ele geirmesinden sonra Ladin Sudan' terkederek Afganistan'a yerlemi ve ayn yl ABD'ye kar kutsal savan balatmt. 11 Eyll soruturmasnda Delta irketinin bakan Ladin ilikisi nedeniyle zan altnda kalmt. 21 Austos 1998'de Unocal bir aklama yaparak Afganistan'daki boru hatt projesini askya aldklarn aklarken, 10 Aralk 1998'de resmen geri ekildiklerini duyuruyordu. Clinton ynetimi, ABD'yi hedef alan Ladin'in bulunduu bir lkede boru hatt ina etmenin mmkn olmadn savunuyordu. Clinton, akca Enron, Unocal ve Halliburton'dan Talibanla olan ilikilerini koparmalarn istemiti. Bu neriden holanmayan petrol irketlerinin yeni hedefi Clinton/ Gore ikilisiydi; bu nedenle seimde Bush/Cheney atlarna oynadlar, cumhuriyetileri dolar yardmlarna bodular. Unocal ve Enron'un planlarn gerekletirebilmeleri iin projeye scak bakmayan demokratlar ABD ynetiminden, Ladin ise Afganistan'dan gitmeliydi. 2 Ekim 2001'de The Guardian'dan James Astill, bu konuyu ilerken hedefin Ladin'in Sudan'daki aspirin fabrikasndan birden Afganistan'daki kamplara dnmesini anlaml buluyordu. The Washington Post'dan Joe Stephens, 23 Kasm 2001 tarihli nshada Taliban'n Bush ekibi gelir gelmez Washington'un kapsn aldklarn ortaya karmt. London Times, Ladin'i sepetlemek karlnda boru hatt inaatnn yaplaca konusunda geen pazarlktan sonu kmadn belirtiyordu. ABD Bakan George W. Bush'un Afganistan'a zel temsilci sonra bykeli olarak atad Amerikan vatanda Zalmay Halilzad Unocal'n danman sfatyla 1997 2001 arasnda ABD petrol irkteleri ile Taliban arasnda yaplan boru hatt pazarlklarn yrtyordu.olmasyd. Mstamleke valisi dier Amerikan vatanda Hamit Karzai ise yine UNOCAL'n danman olarak Taliban ile diyalou 161

salyordu Trkmen gaznn Afganistan zerinden Pakistan'a ulatrlmasna ilikin boru hatt almalarnda kendini gsteren. Halilzad, Unocal yneticileri ile Taliban arasnda "150 sayfalk ilk boru hatt anlamas"nn imzalanmasnda etkin rol oynamt. Boru hatt Trkmenistan-Afganistan snrnda balatlacak, Herart ve Kandahar'dan geirilerek Pakistan'n Quetta blgesine ulatrlacakt. Ayn boru hatt 600 milyon dolar ek maliyetle Hindistan'a uzatlacakt. Ayn dnemde Arjantin petrol irketi Bridas da devreye girip Taliban'la pazarla oturmutu. Unocal ile Bridas arasndaki rekabet mahkemeye kadar uzanm, Bridas projelerini ald gerekesiyle Unocal aleyhine 15 milyar dolarlk tazminat davas bile amt. Taliban'n bu kozu kulanarak, Unocal yerine Arjantin firmas ile ie koyulmas Unocal bakann Austos 2001'de Kongre'de sava istemeye kadar gtrecekti. Sava bahanesi11 Eyll istismal edilerek saland. 1951 ylnda Mezar- erif'te doan Halilzad, Unocal'n Afganistan'a ve Taliban'a ilikin politikalarnda vazgeilmez bir isimdi. Trkmen gazna ilikin boru hattn tekrar devreye sokmak iin Halilzad ve Karzai ynetimi ibana getirilmiti. Binlerce Mslman'n hayatna malolan kanl ve kirli savan ardndan Afganistan'a gelen Halilzad, Taliban'n ABD'nin gz bebei olduu dnemde gen mollalara vgler dzyordu. Ekim 1996'da Time'a yapt aklamada, Taliban'n rejim ihra etmeye almadn, tam tersine ABD'nin elinde rehine durumda olduunu itiraf ediyordu. Be yl nce The Washington Post'ta, Taliban'n terrizmi desteklediine dair iddialar iddetle reddeden Halilzad, "Taliban ran gibi, Amerika kart bir slami fundamentalizm tatbik etmiyor" diyordu. 1973 ylna kadar Zahir ah'n yardmcln yapan bir babann olu olan Halilzad, ABD'de Ulusal Gvenlik Konseyi bnyesinde alt ve Bush'un Gvenlik Danan Condoleezza Rice'a raporlar hazrlad. Rice, Teksas'da Taliban ile yaplan ilk pazarlkta Zalmayla birlikte hazr bulunmutu. Halilzad'n patronu Rice da ayn dnemde Orta Asya'ya ynelen petrol irketlerine danmanlk yapyordu. Rice, 1992 ylnda Chevron yirketinin danman oldu ve irket adna Kazakistan'da alt. Onun patronu ise Dick Cheney ve Bushtu, yani petrol lobisiydi. 2001 yaznda Taliban ile Bush ynetimi arasnda mesajlar gelip gitmeye balamt. Time'dan Michael Elliot'un iddiasna gre, CIA Ladin'e karlk boru hatt ve resmen tannma pazarl yapyordu. The Washington Post'da ayn iddialar seslendirmiti. 11 Eyllden birka gn ncesine kadar pazarlk devam etmiti. 11 Eyll, anlamaya raz olmayan Taliban'n zerine yklan bir hortum oldu. Pek ok kaynaktan dorulanan net bilgiye gre Haziran 2001'de Amerikan yetkilisi Taliban'a Hazar petrol ve boru hatt ile ilgili son teklifini veriyor ve tehdit ediyordu: Ya teklifimizi kabul eder altn hal alrsnz veya hal altnda bomba gndeririz. Hal altndan deil gkyznden sadece Taliban'n deil sivil Afgan halknn zerine bomba gnderildi. Unocal, sava kartmak pahasna emeline 27 Aralk 2001'de kavumutu. Yarm kalan hesap tamamlanm; Afganistann bana koyduklar mstamleke valisi, eski Unocal danman yeni Afganistan Babakan Hamit Karzai ile Unocal arasnda doalgaz boru hatt anlamas tekrar imzalanmt. Rus kaynaklarna gre, yzyllarca retim yapabilecek kapasitede petrol ve gaz kaynaklarna sahip olan Afganistan', Hamid Karzai'ye emanet ettiler. Karzai Orta Asya'daki petrol ve doalgaz zenginliinden Amerika'nn daha fazla pay alabilmesi iin alacak en doru kiiydi. The San Francisco Chronicle'n 26 Eyll saysnda Frank Viviano imzal analizde, ABD'nin antiterr sava adn verdii kresel kaynak sava hakknda bakn ne tr ifadeler kullanlyordu: "Terrizme kar savan arkasndaki gizli ama tek bir kelimeyle zetlenebilir: Petrol Terrist hedefler olarak gsterilen yerler, 21. yzyl iin dnyann balca enerji kaynaklarnn haritasdr. Terrizme kar sava, Amerika'nn Chevron, Exxon, Arco, Fransa'nn TotalFinaElf, ngiltere'nin British Petroleum, Royal Dutch Schell ve dier petrol devlerinin bu blgelerdeki yzmilyarlarca dolarlk yatrmlar adna yaplyor."

162

9. BLM AHDENZ ALTENATF VE FYAT OYUNU BP-Amoco, Hazar geili Trkmen gaz projesinin rafa kaldrlmasnn ardndan Hazar'n ahdeniz yatandan kartlan zengin doalgaz rezervlerini Trkiye'ye pazarlamak iin ataa geti. BP-Amoco'nun D likiler Mdr Peter Henshaw, en ucuz gaz Trkiye'ye kendilerinin satacan savundu. ahdeniz gaz iin ina edilecek boru hattnn Hazar geili Trkmen gaz projesinin gereklemesi halinde naya olacan ileri sren Peter Henshaw, yaptmz rportajda " ahdeniz gaz Bak-Ceyhan'la ayn koridorda ina edilecek hattan Erzurum'a ulaacak. Bu durum Bak-Ceyhan'n maliyetini 100-200 milyon dolar dryor. ahdeniz projesi yle ekonomik bir proje ki, Bak-Ceyhan hi olmasayd bile krl olurdu. Zaten Bak-Ceyhan 2004-2005'te ahdeniz boru hattnn inaat 2003'te tamamlanarak daha erken devreye alnacak. Bu proje Hazar geili Trkmen gaz projesine rakip veya alternatif deil, tam tersine bu projenin n ayadr. " diyordu. ahdeniz yataklarnda iki kuyu kazldn ve 1.2 trilyon metrekplk tahmini rezervi ile 1987 ylndan beri dnyadaki en byk gaz kefinin yapldna iaret eden Henshaw, Azerbaycan'da gaz nakli iin boru hattnn hazr olduunu, geriye sadece Grcistan'da 290 km'lik bir boru hattnn yapmnn kaldn vurgulamt. ahdeniz projesi 25 mays 2000'de Enerji ve Dileri Bakanlklar, BOTA, Hazine ve DPT yetkililerinin katlmyla TPAO'nun verdii brifingde masaya yatrld. Peter Henshaw, TPAO'nunda yzde 9 payla ortak olduu ahdeniz projesinden Trkiye'ye ylda 2 milyar metrekp gaz vermeyi hedeflediklerini bu miktar 5 milyar metrekpe kadar kartabileceklerini kaydediyordu. Henshaw," En ucuz gaz nermemizin sebebi Azerbaycan'n corafi adan Trkiye'ye yaknl ve hat inaatn ucuza mal etmemizden kaynaklanyor. BOTA ile alm anlamas yapmamzn ardndan konsorsiyum yeleri ile grerek finans bulacak ve Grcistan blmn ina edeceiz. Politik adan deerlendirilirse bu hat TransHazar hattnn ilk aamas olacak. Proje, Trkmen projesinden bamsz, ama dlayan bir proje deil. Trkmen gaznda uzlama salanp Azerbaycan'a getirtildiinde bu hatdan yararlanabilir. Ayrca Grcistan'a bu hatdan gaz vererek lkedeki istikrar salayacaz. ahdeniz projesi artk dier projelerden bir adm ne gemitir. " eklinde konumutu. BP'li yetkilinin benim aracalmla ahdeniz gazn Trkiye'de nplana karmas ve Baku-Ceyhan' kabul etme rveti olarak sunulmas Enerji Bakan Ersmer'i kplere bindirmiti. O srada Ankara'da Rus, ran gaz tellallar pazarlk yaparken araya bir ngilizi sokmam Ersmer'i telalandrmt. O gn otel resepsiyonunda Henshaw'n verdii 75 dolarlk gaz cretinin hedef saptrma olduun iddia eden Ersmer, bu gaz pazarlna limon sktm ileri sryordu. Bu projenin zaten bitmi olan Trans Hazar projesine mezara gnderdii doruydu, Henshaw'n iddia ettii gibi asla n-ayak deildi, ancak gaz fiyatlarnda baz srlarn olduu ortadayd. ahdeniz gaznn bir nevi Trkiye'nin de gaz olduunu belirten Bakanlk Mstear Yurdakul Yiitgden, BP-Amoco'lu yetkili Peter Henshaw'n ' Trkiye'ye en ucuz gaz biz satacaz ' szlerini pazarlk srasnda da duymak istediklerini ayn gn telefonda tarafma bildirdi. Yiitgden, bu projenin Hazar geili projenin naya olaca ynndeki gre yorum yapmaktan kanrken, Ersmer'e inat ahdeniz gazn almak istediklerini bildiriyordu. Trkmen gaznda Hazar geili projenin iflasnn asl sebebi nfuz casusluu kurallarn iyi hayata geiren Rus lobisinin etkisiyle Mavi Akm anlamasnn ncelikli hale gelmesiydi. ANAP'n ihale takipisi 163

haline gelmesinin bunda rol bykt. Trk edebi literatrne nfuz casusluu deyimini katan eski ileri Bakan Saadettin Tantan, st dzeyde nfuz casuslarnn kendi partisinin tepesinde durduunu elbette biliyordu. Mavi Akm ne kartan ve doalgazda Rusya'ya baml olmann tehlikesini grmek istemeyenler ancak ' nfuz casusu olabilir'di. Trk Dnyas'nn Trkiye ile karasal balantsn salayacak enerji koridoru iin Trans-Hazar boru hattnn gerekletirilmesi elzemdi. Ne olursa olsun Trkmenler kstrlmemeli, gaz rezervleri Rusya ve ran'dan bamsz hatla Hazar'n altndan Trkiye'ye getirilmeliydi.. Trkmen gazna alternatif gaz boru hatlar unlard : Orta Asya- Avrupa Doalgaz Boru Hatt : ( Trkmenistan-Kazakistan-Rusya-Avrupa) : Gaz kapasitesi hesaplanmad. Halen Rusya bu boru hattn kullanyor,yatrm gerekmiyor. hracat Gazprom ile Trkmenistan arasndaki yaplan yeni anlama ile devam ediyor. Ukrayna ile ile yaplan anlama ile gaz ihracat bu lkeye1999'e srd. 23 dolar barter 23 dolar nakit olmak zere Rusya ile Trkmenistan binmetrekp 56 dolardan anlama yapt. Daha nce 32 dolarlk cretin 23 dolar barterdi. Trkmenler nakit olmas halinde fiyat 37 dolar olarak belirledi. Trkmenistan-ran Doalgaz Boru Hatt ( Ekarem/Trkmenistan-ran snr boyu ) : Gaz kapasitesi 2005 yl iin ylda 8.02 milyar metrekp olarak hesaplanyor. 2020 yl iin 15.1 milyar metrekpe kapasite kacak. Uzunluu 90 mil ( 142 km) 190 milyon dolar yatrm yaplarak 1997'de ihracata baland. Trkmenistan-ran-Trkiye Doalgaz Boru Hatt : Hazar denizi gneyinden karadan geen hat Ekarem(Turan) ile Tebriz arasnda. Ylda 28.33 milyar metrekp gaz nakletme kapasitesinde olacak. Uzunluu 1350 mil (2123 km) 3.8-4 milyar dolar yatrm gerektiriyor. 1998'de fizibilite etd Royal Dutch/Shell tarafndan yapld. Trkmenistan Trans-Hazar Doalgaz Boru Hatt : Hazar denizi altndan geen hat Trkmenba kentinden balyor. Bak ve Tiflis zerinden geerek Trkiye'de Artvin-Erzurum zerinden Ceyhan'a balanyor.Ylda 28.33 milyar metrekp gaz nakledilmesi dnlyor. Uzunluu 1000-1250 mil ( 1573 km ) Maliyeti 2.4-3 milyon dolar. ENRON ve UNOCAL firmalar fizibilite etdlerini yapt. Trkiye-Trkmenistan boru hatt n anlamas 29 Ekim 1998'de yapld. Nisan 1999'da 30 milyar metrekp doalgaz alm anlamas Akabat'da yapld. Kazakistan Trans-Hazar Doalgaz kiz Boru Hatt : Kazakistan'n ky boyundan ve Hazar denizi altndan Bak-Ceyhan'a birleecek hatla ilgili projeye Aralk 1998'de Royal Dutch/Shell'in yapt fizibileteye paralel olarak bir gaz boru hatt almas da yapld. Uzunluu ve yatrm tutar hesaplanmad. Trkmenistan-in Doalgaz Boru Hatt : Trkmenistan'dan in'in Xinjiang kentine daha sonra Japonya'ya uzatlmas planlanan bir boru hatt projesi. 5000 mil ( 7864 km) uzunluundaki hattn maliyeti in'e kadar 8.5 milyar dolar, hat Japonya'ya uzarsa maliyet artyor. Ylda kapasite olarak 28.33 milyar metrekp gaz nakli planlanyor. Exxon, Mitsubishi-CNPC nfizibilite etdn yapt. CENTGAS ( Orta Asya Gaz Boru Hatt ) : Trkmenistan'n Dauletad veya Yashlar sahalar-Sui/Pakistan'a daha sonra Hindistan'a uzanacak bir boru hatt projesi olarak tasarland. Ylda 19.9 milyar metrekp gaz nakli hesapland. Uzunluu 900 mil (1416 km), maliyet ise 2-2.5 milyar dolar olarak kartld. Trkmenistan, Pakistan, Afganistan ve zbekistan arasnda mutabakat muhtras dzenlendi. Trkmenistan'n gaz rezervleri tm bu boru hatlarn doldumaya yetmeyeceine gre Rusya ve ran' by-pass edecek ilk hat gaz yarn kazanacakt. FYAT PAZARLII En hzl gelien doalgaz piyasas olarak grlen Trkiye'ye gaz satmak isteyen lkeler ile BOTA arasnda byk bir fiyat pazarl yaanyordu. 20 yl iin 61 milyar metrekplk gaz alm taahhtnn altna giren BOTA, bu anlamalarda yer alan alm fiyat formllerini birbiri ile rekabet edecek dzeyde oluturdu. Tm alm anlamalarna cezai meyyideler konulurken, gaz alm fiyatnn piyasann o gnk durumuna gre deiken olmas saland. Her ayda bir deien fiyatlar belirleyen BOTA, bugn itibariyle Mavi Akm 164

iin 100 birim, Trkmen gaz iin 97.71 birim, ran gaz iin ise 108.05 birim fiyat veriyordu. Mavi Akm'dan gaz alnmaya balannca orta vadede bin metrekp gazn fiyatnn Samsun'da teslim 76 dolar, ran'dan gelecek gazn fiyatnn Doubeyaztda teslim 77 dolar, gereklemesi halinde Hazar geili Trkmen gaznn fiyatnn ise Sarp snrnda teslim 75 dolar olarak belirlenmesi bekleniyordu. Halen Rusya'dan Trans-Balkan hattndan alnan gazn bin metrekpne 114 dolar fiyat deyen BOTA, bu fiyatlarn alternatiflerin eitlendirilmesi halinde daha da debileceini savunuyordu. Trkmenistan gazn alarak taeronculuk yapmak isteyen Rusya ve ran, gaz alrken ucuza mal etmek iin Akabat nezdinde giriimlerini srdrrken, BOTA, Trkmen gazn ucuza almak isteyen iki lkenin bu gaz Trkiye'ye sataca fiyatda indirim yapmasn istiyordu. nceleri Hazar geili Trkmen gaz projesini koz olarak kullanan BOTA, Trkmenba Saparmurat Niyazov'un Trkmen gaz iin Trkmenistan'da teslim 45 dolar fiyat verdiine dikkat ekiyordu. Rusya ve ran'dan direk gaz alnabilecek iken Trkmenistan gelecek gazn Hazar, Azerbaycan ve Grcistan'dan gemek zorunda kalacann altn izen BOTA, Mavi Akm ve ran pojelerine ksa vadeli Trkmen gaz projesine orta vadeli, Azeri gaz ve Msr gaz projelerini uzun vadeli projeler olarak bakyordu. Ancak BP'nin girimiyle Azeri gaz ncelik kazanm ve 2003 sonunda ek hat inaatlar tamamlanmt. Trkmenistan gelen gazn Trkiye ve Avrupa'ya pazarlanmas iin 90 milyar sermaye ile Trkmen irketi TAGAZ ile Turusgaz adnda ortak irket kuran BOTA, projenin tamamlanma hedefinin uzamas halinde bile en ge 2004'ten itibaren Trkiye iine yava yava artrarak 2013'te 16 milyar metrekp, Avrupa'ya 14 milyar metrekp gaz pazarlamay planlyordu. Ancak Turusgaz irketinde yzde 5'lik karanlk bir hissenin kime ait olduu asla anlalamad. Bu hisse sahibi bir iddiaya gre, ANAP'n st kadamesinden Ylmaz ailesine yakn olan i adamlar konsorsiyumuydu.. te yandan ran, 2001'den geerli olmak zere Trkmenistan'dan ald gazn miktarn 8 milyar metrekpten 13 milyar metrekpe kartrken, Trkmenlere dedii gaz bedelini Akabat'n direnmesi zerine 32 dolardan 37 dolara kard. Trkmenistan'dan 30 yl iin 50 milyar metrekp gaz almak isteyen Rus Gazprom irketi, Trkmenlerin daha nce denen 32 dolar gaz bedelini 37 dolara kartma talebi karsnda pazarl srdryordu. Daha nce 32 dolarn yarsn mal karl takasla deyen Ruslardan Trkmenler pein para istiyordu. Akabat, Gazprom'a takas usulnn devam halinde 42 dolar fiyat verdi ve bunun 22 dolarnn takas olabileceini iletti. Pein para gazn fiyat ise 40 dolard. Trkiye'nin dedii gaz faturas, gazn yerindeki fiyat ile karlatrlmayacak kadar yksekti. 1997'e kadar Trkmenistan'a 1,5 milyar dolar gaz iin borlanan Gazprom'un durumu da masaya yatrlmt. Trkmen lider Niyazov, Rus Lider Vladimir Putin'in Trkmenistan ziyareti srasnda verdii fiyat ve anlamann 10 yllk olmas konusunda direnmiti. Gazprom ile Akabat, gaz fiyat, miktar, yl konusunda henz tam uzlaamad. Veya uzlat da kamuoyuna aklanamad. Rusya'ya bal hatlarn rehabilitasyonu sorun olarak duruyordu. BOTA'a gre, Hazar geili Trkmen gaz projesi, Trkmenba'nn rvet niteliinde ABD'den Exzimbank araclyla proje ile ilgisiz kredi taleplerinde bulunmas ve Ankara'dan gelmemi gaz iin 300 milyon dolarlk ndeme rveti istemesi nedeniyle askya alnmt. Projeyi Sarp snrna kadar ina etme ykmll bulunan PSG konsorsiyumunun grev sresinin dolmasna ramen Trkmenba tarafndan taleplerinin yerine gelmemesinden dolay sreyi uzatmamas hukuki sorun meydana getirmiti. BOTA, Trkmenba'nn sreyi uzatacana ve ticari nitelik tamas nedeniyle Shell, Bectel ve General Electrik'ten oluan konsorsuyumun projeyi hayata geireceine son dakikaya kadar inanyordu. Trkiye'nin gelecek gaza pein para demesiyi kabul etmesi nedeniyle Trkmenlerin ve Amerikallarn ' yelkenleri suya indirecei ' sanlyordu. Trkmen ve Azeriler arasndaki boru hatt kapasite paylam grmelerini zmek iin arabuluculuklarda bulunan BOTA sonunda pes etmiti. ahdeniz yataklarndan gelecek Azeri gaz iin bastrnca Trkmenistan kaybetti ve Azerbaycan kazand. Rusya, Avrupa'ya gaz ihrac konusunda Trkiye'nin merkez haline gelmesinin ardndan telaa dt. Zira ran, ileri aamada Trkiye'ye 10 milyar metrekp gaz ihra ederek bu gazn Avrupa'ya Trkiye ile birlikte pazarlanmasn istiyordu. Bu amala Brksel'de kurulan Belika, talya, Fransa, Almanya ve ran'n yer ald ortak gaz pazarlama irketine 165

Trkiye'yi de ortak olmaya aryordu. DPT'nin 2020 yl iin abartl bulduu 84 milyar metrekp gaz ihtiyacnnn, gazn Avrupa'ya pazarlanmas da hesap edildiinde az bile geleceini dnen Enerji Bakanl ve BOTA, geliri yksek olan ve hzla ykselen bir piyasaya sahip doalgaz projelerinin tmnn eksiksiz gerekletirileceini savunuyordu. Nitekim DPT'nin 2001-2005 8 yll Kalknma planna bu gerek yansd. 2005 ylnda gaz tketiminin 35 milyar metrekp olaca kabul edilirken, lke ii gaz boru hatlarnda 45 milyar metrekp gazn dolaacan aklyordu. SSCB ile imzalanan ilk doal gaz anlamasnda gaz karlnda denmesi gereken tutarn bir ksm mal olarak denmekteydi. Bu durum, hem Trkiye'nin ihracatn olumlu ynde etkilemekte, hem de makro ekonomik adan Trkiye'nin demeler dengesine olumlu yansmaktayd. Ancak SSCB'nin dalmasnn ardndan Rusya Federasyonu ile 1992'den sonra yaplan anlamalarda (1984 anlamas protokolnde de dzeltmeler yaplarak) bu uygulamadan vazgeilmi ve alnan doal gazn bedeli pein olarak denmeye balanmt. Bu durum, Trkiye ile Rusya'nn d ticaretinin Rusya lehine bozulmasna neden olmutu. 1997'de 2 milyar Dolar olan ihracatmz bugn 900 milyon Dolara inmiti ve 3 milyar Dolar civarnda olan ithaltmz ise Mavi Akm sayesinde bu projeyle daha da artacakt. Trkiye yurt dndan doal gaz teminine ynelik ilk anlamay 18 Eyll 1984'te Sovyetler Birlii ile imzalam ve 1987'den itibaren ylda 6 milyar m doal gaz almna balamt. Bat hatt olarak da bilinen bu hatla Rus doal gaz Rusya'dan ktktan sonra Ukrayna, Moldova, Romanya ve Bulgaristan' geerek Tekirda zerinden Trkiye'ye ulamaktayd. 10 Aralk 1996'da Rusya ile ikinci doal gaz alm anlamas nakit alm olarak imzalanmt. 8 milyar m/yl gaz almn ngren anlamann 23 yl yrrlkte kalmas plnlanmt. Bu anlamalardan Mavi Akm olarak bilinen anlama Trkiye'yi doal gazda Rusya'ya ciddi oranda baml klarken, hakkndaki eitli yolsuzluk iddialar sebebiyle de bu proje kamuoyunda ska tartlmt. Yaplan btn tartmalara ramen Mavi Akm Projesi'nin son aamas olan altn kaynak ksm 20 Ekim 2002'de Samsun'da trenle gerekletirilmi ve Ankara-Samsun hatt Karadeniz'den geen Mavi Akm hattyla birletirilmiti. Aralk ay ierisinde yaplacak trenlerle Mavi Akm'dan Trkiye'ye doal gaz aktarmna baland. Trkiye ile Rusya arasnda gerekletirilen en byk proje olan Mavi Akm'm bitirilmesiyle Trk-Rus ilikilerinde daha ok Rusya lehinde olmak kaydyla yeni bir dnem balyordu. Toplam 1200 kilometre olan boru hattnn Karadeniz ksmnda, 2.140 metre derinlie boru denerek bu alanda bir dnya rekoru krlmt. mzalanan hkmetler aras anlamann iine konan bir hkmle, projenin Trkiye ksmnn inasnn hangi firmalara verileceinin tespiti Rus Gazprom irketinin yetkisine verildii iin Gazprom, projenin bu ksmn Trk firmalar Hazinedarolu ve ZTA ile kendi ana inaat irketi olan Stroytransgaz (OHS) konsorsiyumuna vermiti. Hattn Rusya blm ve Karadeniz geiinin yapm-iletim-finansman Gazprom'un, Trkiye ksm ise Bota'n sorumluluundayd. Balangta doal gaz verme miktar 2 milyar m olarak belirlenen hattn 2008'den sonra azam miktar olan 16 milyar metrekpe ulamas beklenmekteydi. Mavi Akm Projesi'nin en nemli zellii, Rusya ile yaplan iki anlamadan farkl olarak herhangi bir gei lkesi ile muhatap olmakszn, dorudan Trkiye'ye Rus doal gaznn verilecek olmasyd. Bu sebeple de Mavi Akm'dan alnacak gazn fiyatnn nceki iki anlamaya gre yzde 12 daha ucuz olaca belirtilmekteydi. TBMM'de doal gazn fiyatyla ilgili kapal bir oturum yaplm ancak alnan gazn fiyat 'ticari sr' gerekesiyle aklanmamt. Rusya tarafndan finanse edilen proje yaklak olarak 3,3 milyar Dolara mal olmutu. Bu projeden Gazprom'un 25 yl iin ylda ortalama 1,7 milyar Dolar gelir salayaca planlanmaktayd. Proje iin Rusya ve talya arasnda 'Transco' isimli (yzde 50, yzde 50) yeni bir ortaklk kurulmutu. Proje iin yedi talyan bankasndan 2,3 milyar Dolar civarnda kredi salanmt. Mavi Akmla Trkiye ciddi bir fiyat kaz yemiti. 2003 ylnn 6 ay Ruslarla die di fiyat kavgas yapld. Gazn adresi gsterilen Gazprom , BOTA ile yapt ilk anlamada FO-0 forml ile hesaplanr eklinde yazacakken, o gnk deer zerinden FO-1 yazlmas frtnann kopmasna neden oldu. Trk taraf, gaz almnda karl bir anlama olarak grd bu forml hesab nedeniyle, ben buna gre deme yaparm diyor. Rus taraf tm giriim ve grmelere ramen uzlama salayamaynca ii tahkime gtrme karar ald. Mavi Akm ile ilgili grmelerin srd bir dnemde Ankara, bu kez Gazproma gaz fazlas 166

nedeniyle gazla deme yapt Turusgaz konusunu gndeme getirdi. 1997 ylnda yaplan szleme revizyonla Trkiye aleyhine yzde 10lara varan karlksz fiyat artrm konusunda geri adm atlmas, 6 milyar metrekp doalgaz karl Rusyaya mal satm ve Mavi Akmda fiyat indiriminin Trkiye lehine indirilmesi talebini gndeme getrdi. Bat hattndan alnan 133 dolarlk gaz Mavi Akmda 153 dolara ykselten formln daktilo hatasndan kaynakland Gazprom Ynetim Kurulu yesi ve 1. Bakan Yardmcs Kamarov Yury Alexandrovich tarafndan dile getirildi. Anlamada doalgaz demeleri iin kullanlacak forml FO-1 (ham petroln varil fiyat) zerinden hesaplanmas ngrlyordu. Ancak Ruslar, bu formln aslnda FO-0 (1000 metrekp mazot fiyat) olmas gerektiini sylyordu. Tm satlarn buna gre yapld Gazprom tarafndan dile getiriliyordu. Forml farkll dolaysyla, ortaya kan fiyat fark 20-30 dolar arasnda deiiyordu. Trkiye 2025 ylna kadar ylda 16 milyar metrekp doalgaz alaca iin, toplam 370 milyar metrekp iin uygulanacakt. Rakamn indirim tutarndaki forml hatas milyarlarca dolar buluyordu... Daha nce yaplan mutabakatla, Bota ve Gazprom arasndaki fiyat anlamazl sonucu balatlan tahkim sreci, sorunun grmelerle zlmesi ynnde anlama salanmasyla durdurulmu, teknik heyetleringrmelere balamas kararlatrlmt. Rus doalgaz reticisi Gazpromun pazarlama iini yrten ayn irkete ait Gazexport irketi, Mavi Akm Projesinde fiyat formlnn dier anlamalardan farkl olduu, bunun da yazm hatasndan kaynaklandn ileri srerek, formln dzeltilmesini istemiti. Trkiye ise formln anlamsz bir sonu vermediini, aksine fiyatlarn ykseldiinde daha ucuz, fiyatlarn dtnde ise biraz daha yksek fiyat oluumu salayan formln her iki taraf da koruyan bir forml olduunu kaydetmiti. Bunun zerine formln dzeltilmesi karlnda Bulgaristan zerinden alnan doalgaz anlamalarnda fiyat ve Al ya da de ykmllnde iyiletirmeler neren Gazexport ile yaplan grmelerde, anlamada da tek bir forml ve fiyat yer almas, ancak fiyatn Avrupa lkelerine satlandan daha pahal olmamas zerinde anlama salanmt. ki anlamayla, biri 6 dieri 8 milyar metrekp, Mavi Akm Projesiile de 16 milyar metrekp yllk doalgaz alm anlamas bulunuyordu. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile Rus gaz irketi Gazprom arasnda yaplan doalgaz pazarl 19 Kasm 2003'de sona erdi. Gazprom'un Trkiye'deki temsilcisi Bosphorus Gas Coorporation Ynetim Kurulu Bakan Ali en iki taraf arasnda arabulucuydu. Rusya, hem gaz fiyatnda hem de yllk satn alnan gaz miktarnda indirimi kabul etti. AKP hkmetin, iktidara gelir gelmez balat, doalgaz fiyatlarnn indirilmesine ynelik pazarlklarda Trkiyenin yararna nemli karar alnd. Buna gre, Rusyadan gaz alnan Turusgaz ile bat hattndan alnan gaz fiyatnda indirime gidilecekti. ndirim sonucunda Turusgaz ile bat hattndaki gazn fiyat 150 dolardan 138 dolar seviyesine decekti. Yine varlan anlamaya gre, Mavi Akm hatt ile alnan gazn fiyatnda da indirime gidilecekti. Ayrca, anlamada, Trkiyenin Rusyadan k aylarnda ok, yaz aylarnda daha az gaz almas kararlatrld. Bu anlama ile Trkiye, Mavi Akmdan dolay almad gazn ykmllnden kurtulmu oldu. Rus taraf Mavi Akm hattnda ald gazn fiyatnda indirime gitmeye yanamad. Ancak Turusgaz ve bat hattnda alnan gazn fiyatnda indirime gidilmesi ile birlikte, hatta paal maliyetler dm oldu. hattan alnan gazn fiyat eitlendi. Trkiye'de zellikle BOTA evrelerinin savunduu ve kamuoyunda oka tartlan giriimlerden birisi de Trkiye'nin Avrupa'ya doal gaz satabileceiydi. Trkiye'ye nemli ekonomik ve politik avantajlar salayabilecek bu abalarn pek de kolay olmad akt. Zira u an Trkiye'ye en ok doal gaz salayan Rusya ile yaplan anlamada Trkiye'nin doal gaz ihracats lkeye evrilmesinin nne geilmiti. Rusya ile yaplan anlamann 4. maddesine gre, her iki tarafn karlkl rzas olmadan Trkiye parasn deyerek ald gaz nc bir tarafa satamayacakt. Bu demektir ki Avrupa'ya gaz satmamz, ancak Rusya'nn kabul etmesiyle mmknd. Trkiye'nin AB'ne doal gaz sat ynndeki abalarnn tek somut neticesi, Yunanistan'la Mart 2002'de yaplan doal gaz anlamasyd. Ancak, bu anlamayla planlanan hattn kapasitesi olduka snrlyd ve AB'nin ihtiyalarn karlamaktan uzakt. Trkiyede gaz depolama tesisleri yoktu. Aslnda Gazprom Turusgaz anlamas ile elde edilecek kardan dolay Trkiyede yatrm yapmay planlam, ancak mevzuat buna msait olmad ii yatrm yapamamt. Depolama sorunu nedeniyle gelen gaz bir an nce tketiciye ulatrmay hedefleyen BOTAa 2002 167

ubatnda Bakanlar Kurulu karar ile "acele kamulatrma" hakk tannd. BOTA, 57 ilde vatandan rzasn sormadan nce kamulatrma yapacak, sonra vatandan hakkn deyecekti. yl ierisinde 57 vilayete yeni doalgaz verecek olan BOTA, enerji darboaznn almas ve enerji yatrmlarnn bir an nce gerekletirilmesi amacyla Kamulatrma Kanunundaki acele kamulatrma kapsamna alnmt. BOTA lehine yaplacak kamulatrma ilemlerinde, Kamulatrma Kanununun 27. maddesi uygulanacakt. Sz konusu madde, olaanst durumlarda, tanmaz mallarn kamulatrlmasnda, kymet takdiri dndaki ilemler sonradan tamamlanmak zere, ilgili idarenin istemi ile mahkemece 7 gn iinde, tanmazn bilirkiilerce tespit edilecek deeri, idare tarafndan mal sahibi adna milli bir bankaya yatrlarak o tanmaz mala el koyabilme imkan tanyordu. Rusya'dan almak zorunda olacamz gaza pazar almas iin acil olarak Anadolu'ya borular denmesi gerekiyordu. Rusya ve ran'da yaplan doal gaz anlamalar ile Hazar blgesi doal gaz kaynaklar (Azerbaycan hari) Rusya ve ran zerinden aktlmaya balanmt. Bu durumda, Trkiye'nin hem Dou-Bat enerji koridorunda olma amacndan saplm, hem de Trk Cumhuriyetlerinin (zellikle Trkmenistan'n) enerji ihracatnda Rusya ve ran'a baml kalmalarna sebep olunmutu. Rusya Federasyonu'nun srdrd doal gaz lobicilik faaliyetlerinin baarya ulamasyla, Rusya sadece Trkiye doal gaz pazarnn yzde 60'ndan fazlasn ele geirmekle kalmam, ayn zamanda Trkiye'ye doal gaz satmak isteyen Trkmenistan' da devre d brakmt. Rusya bununla, ayrca anlamalar imzalanan Azerbaycan ve ran gaznn da Trk pazarnda sktrlmasna sebep olmu ve Trkmenleri doal gazlarn ucuz fiyatla Rusya'ya satmak zorunda brakmt. Rusya'nn, Trkmen gazn Kazak snrnda 54 Dolar/1000 m'e alp, Avrupa'ya (ve Trkiye'ye) 120 Dolar/1000 me satt ileri srlmekteydi

168

10. BLM PETROLC KURTLARIN KRFEZ- HAZAR BALANSI 1980'l yllardan ABD Bakan Jimy Carter'n ortaya att tez Sovyetler henz ayakta ve dimdik gzkt iin olduka komplo teori olarak deerlendirilmiti. 1960-1970 Petrol krizinden Arap lkelerine muhta olmaktan kurtulmak iin yeni bir ortaya atan Carter, Hazar petrolnn Krfez'in karsna alternatif olarak kartlmasn istedi. Bylece Carter projesi dodu. ABD Bakanlar Bill Clinton ve Bush'un srdrd bu politika Sovyetler'in dalmasndan sonra artk topya deil bir gerekti. Tamamen petrolc bir ynetimden oluan Bush ekibi 11 Eyll faciasn mkemel biimde kullanarak petrol politikalarn saldrgan hale getirdi. ABD, Krfez, Hazar, Rusya nerede petrol varsa tecavzkar bir tavrla bahaneler uydurarak veya kirli oyunda tm raconlar kullanarak tek bana sahip olmaya kalkt. '' Petrol paylamnda kskanlk '' tabiriyle zetleyebileceimiz, ' devlerin enerji sava '' belki de Hazar ile Krfez'in tek benzerlik noktas, hatta belki de kaderiydi. Ekonomik karlarn arpt arena da lkelerin karlar nasl uzlar, kutuplaan dnya ortak gvenlik sistemi iin nasl anlar ' denilmemeliydi; 21.asrn enerji patronlar, elbet Krfez'de anlatklar veya anlaacaklar gibi, Hazar'da da uzlaacakt. Her iki havzada herkese yetecek kadar petrol vard. Ancak ABD'nin hegomanyac tavrlar rktc dorua ulamt. retici ile tketici arasndaki ' tavan ka, taz tut '' maceras, adeta tekrarlanmas mecburi tarihi bir serven gibiydi. Hurtlarn Krfez'den Hazar'a uzanan ilikileri kanla yoruluyordu. Bat'nn, zellikle ABD'nin 1960-70'lerde Krfez iin izledii politika ve ilgisiyle bugn Hazar sevdas edeerdi; ayn metaya dkn, ironik sanlsada duygusallktan yoksun, hatta kskanlktan lmlere, savalara yol aabilecek ihanete mahkum bir akt bu. Bu aka gven duymak tehlikeli olsa da maukun baka aresi yoktu; savanda barn da anahtar ne de olsa o kara nesneydi! Ortadou'nun petrol zengini retici lkeleri, ' kara altn'a bal akna ilk darbeyi 1960'da OPEC'i kurarak ve 10 yl iinde petrol sanayilerini milliletirerek vurdu. Bu dnemde petrol pazarnda hakimiyetlerini kaybeden devlerin tela krize yol at. Dnya pazarnn yzde 70'ini elinde bulunduran Exxon, Mobil, Shell, Stancal, Texaco gibi petrol devleri sa-ba yoldu. Petrol pazarnn kontrolcs ABD'nin bir anda pazarn yzde 52'sini ( Suudu Arabistan'da yzde 34, ran'da yzde 25, Irak'ta yzde 99, Kuveyt'de yzde 95 ) kaybetmesi, millleen Libya ve Cezayir pazarnn da dumura uramas, Amerika' nn o gn Ortadou'daki enerji politikasn bugn Hazar'da ve Krfezde izledii radikal izgiye getirdi. ABD, Krfeze mdahale plann 20 yl ncesi hazrlamaya balad; tpk Hazar'a yatrm hayalini Sovyetler yklmadan nce kurduu gibi. 1973'de ABD bakan Richard Nixon, 1977'de Jimy Carter, Ortadou'yu ABD'nin 'hayat damar ' ilan etti. nk Ortadou savan gereke gsteren Arap lkeleri petrol transferini durdurunca Amerikan piyasalar altst olmu petrol fiyatlar yzde 40 orannda artmt. retilen kyamet senaryolarna gre petroln varili eer nlem alnmazsa 2000 ylnda 100 dolara frlayacakt. Bu iddialar gereklemedii gibi petrol retimi 2000'e girilirken 75 milyar varile ykselmiti. 2020 ylnda bu rakamn 110 milyar varil olmas bekleniyordu. Bat Afrika, Kolombiya, Rusya ve Hazar blgesinde bulunan yeni petrol rezervleri, kyamet senaryolarn rafa kaldrm, petrol piyasalara kartlmas konusunda zamanlama senaryolar yaplr hale gelmiti. ABD, petrol politikalarnda bu noktaya nasl gelmiti? OPEC yeleri ile souk sava, Hazar petrol ve Suudi 169

Arabistan antaj ile ne zamana kadar srecekti? 21. yzyl yeni petrol savalarna m gebeydi? Ronald Reegan dneminde, ran-Irak savanda, Irak lideri Saddam Hseyin'in ' silah devi ' haline getirilerek desteklenmesi, ABD'nin sadece 1979'da ran devrimi sonras ABD sermayesine el konulmasnn kuyruk acsndan kaynaklanmyordu; petrol parasyla silah almaya merakl Irak zerinde, petrol paylarnn dnda Rusya, Britanya ve Fransa ile mcadele ediliyordu. ABD iin Irak , '' Mihriban bir dmand '' Tabii ki, ran ve Irak olmadan mevcut petroln retim kapasitesini ykseltmek mmkn deildi; dnya genelinde tketilen 75 milyon varil petroln yzde 65'inin tketici olan ABD, Irak'n bana bir oyun getirmeliydi. ABD Bakan baba Georgh Bush'un Saddam'n Kuveyti igali zerine 35 lkeyide peine takarak 1991'de Irak' vurmasndan bu yana geen srede kprlerin altndan ok sular akt. Trkiye Irak'a uygulanan ambargodan 40 milyar dolar zarar grd, ama bakn petrol alannda kimler kazand, kimler kaybetti? 2 Austos 1990 tarihinde Irak tanklar Kuveyt topraklarna girinci dnya titremi, bir ka sonra BM'nin bu kk lkesi Irak'n 19. vilayeti ilan edilmiti. Dnya topluluu ezici bir ounlukla Kuveyt'den Irak'n geri ekilmesi iin birlemi, Irak'a ok kat ekonomik yatrmlar uygulamaya konulmutu. Bu arada ABD ve aralarnda Arap devletlerinin de bulunduu bir ka dier lke Suudi Arabistan'a askeri birlik sevkediyordu. kinci kurban olmaktan korkan Suudi Arabistan Washington'dan yardm istemi, Amerikan stratejik deniz kuvvetleri ve baka lkelerin askerleri Krfez blgesine artk konulanmt. Sovyetler Birlii'nin hzl ajan Yevgeni Primakov, bata Saddam Hseyin olmak zere Irakl liderle yakn ilikileri olan bir isimdi. Gorboov bu nedenle onu bu zor Orta Dou grevine tayin ediyordu. 60'l yllarda Pravda'nn Ortadou muhabirliini yapan Kuzey Irak'ta Mesut Barzani'nin babas Mustafa Barzani ve daha sonra Saddam'n bir numaral adam olacak Tark Aziz ile tanan Primakov, Kuveyt krizini zmlemekle grevlendirilmiti. Tark Aziz'le arabuluculuk grmeleri srasnda Primakov, Kuveyt'e girmeden nce neden Kremlin'e haber vermediklerini sormu, yant alamamt. O sralarda 5000 Sovyet uzman Irak topraklarnda almaktayd. Kriz patlak vemeden Irak'a satlan silahlarn bakm iin 150 Sovyet askeri uzman hl oradayd. Saddam, Primakov'a savan gerek sebebini akca sylemekten ekinmemiti : " Dmanlar Irak'a kar ekonomik antaja bavurmulard. Suudi Arabistan, Kuveyt ve Arap Emirlikleri OPEC'in her lke iin saptad ihracat kotalarn ihlal etmiti. Sonuta, petroln varil fiyat 21 dolardan 11 dolara dmt; bu fiyat, " Irak'n ekonomik ykm demekti. " Saddam tarihen Kuveyt'in kendi topraklar olduunu byle bir devletin hi var olmadn iddia ediyordu; ancak esasen Krfez savaan douran gerek neden petrold. Primakov, ayrca KGB dnda kurulan d istihbarat rgtnn bana getirilmi ilk isimdi. Krfez savann olmamas iin youn aba gstermiti; ayn adl kitabnda yazd gibi bu sava olmayabilirdi. Ancak 17 Ocak 1990 gn sabahleyin saat 2:45'de onu uykusundan uyandran Gorboov, Irak'a kar oluturan uluslararas gcn artk vurucu harakata baladn bildiriyordu. Sava ekolojik bir faciayda beraberinde getirmi, milyonlarca ton petrol krfeze aktlmt. Krfez sava ac bir gerei ortaya karmt. Dil, tarih, psikoloji ve kltrel eler asndan birletirici unsurlar paylamas gereken Arap dnyas darmadankt.1973'de Arap devletleri petrol ambargosunu resmen ilan ettiklerinde Arap birlii salt genel bir dayanmadan te, ortak tavr almlar, daha nemlisi, ortak eylemlerde bulunmulard. srail-Arap savalarnda Bat dnyasnn srail'in tarafn tutmas Arap dnyasn kzdrm 1974'e kadar sren petrol ambargo politikasn balatmt. Bu arada Bat dnyas Ortadou'da yeni bir lider kefediyordu. Filistin'e endeksli petrol ambargosunu krmak iin yeni ortaya kan bu lider desteklenmeliydi. Bu lider Filistin Kurtulu rgt'nn lideri Yaser Arafat'dan bakas deildi. Bar yntemler neren Arafat, ar ulu terr ve iddet isteyen slami gruplara ve etelere kar panzehirdi. Ayn zamanda Arap dnyasnn mastrbasyonuda Arafatla salanabilirdi. Arap dnyasnn havasn almak gerekiyordu. Bir daha petrol ambargosu ile karlamamak iin ipler kendi ellerinde olmalyd. Arafat 1974'da BM Genel Kurulu'nda hitab ile balayan legallemiti; rgt barc mcadelesi ile Filistin sorununu essaen kitleyecek bu dava yllarca srdralecekti. Petrol karlar Arafat' dourmutu. Krfez savann dourduu c ise Saddam'dan bakas deildi. Krfez savandan ders alan Arap lkeleri artk hibir byk devletten ald otomatik yardm ve destee gvenmiyordu. Saddam tehditinin srekli hale gelmesi Bat karlarna uygundu. Blgedeki Arap lkeleri artk Bat'nn korunmasna muhtat , bir nevi 170

gebe kalmlard. Savan belli bal sonularndan biri kriz sonras ve gelecekte petrol fiyatlar ve OPEC'in alaca pozisyondu. 73 petrol krizi ile 1990 Krfez krizi birbiri ile karlatrldnda fark hemen ortaya kyordu. 1973-1982 yllar arasnda Arabistan petrolnn fiyat durmadan ykselmi, varili 3.3 dolardan 34 dolara ykselerek on misli bir art gstermiti. Daha sonra petrol fiyatlar dmeye balam ve 1989'da, yani Kuveyt krizi ncesi, varil bana 16.3 dolara kadar inmiti. 1990'da gerilimin iyice artt ikinci yar dnemde fiyatlar varil bana 21.5 dolara frlamt. Krfez atmas srasnda, Irak igali Kuveyt'i petrol ihra eden lkeler kartelinin dnda brakm, ayn ekilde ekonomik yaptrmlarda Irak' safd brakmt. Fakat 1973 krizinde olduu gibi petrol fiyatlar ykselmemiti. Oysa piyasalarda petrol a gnlk 2 milyon varildi. Bata Suudi Arabistan olmak zere petrol retimini artrarak ve OPEC olarak gnde 24 milyon varile vardrarak krizi zmt! Petroln gelecei OPEC'in etkinliine ve imajna nemli lde balyd. Bu reticiler karteli, varoluu sresince, her ne kadar Batl finans evrelerinin ve onlara hizmet eden politikaclarn hedefi olduysa da, istikrarl bir tutum sergiliyordu. Fiyatlarn ayn kalmas iin srarla sabit kotalardan yana olan ran ve Irak artk nemli rol oynamayacak bir duruma drlmt. Kartelde birinci keman rol Suudilere decekti. Krfez sava batan ayaa petrol kokuyordu. Krizin banda Washington Post'un ve televizyon kanal ABC'nin bir yoklamasna gre, kendilerine soru sorulan kiilerin yzde 63' yani ounluu, Krfez'e Amerikan birliklerinin yollanmasn, durgunluk dnemindeki ABD ekonomisinde petrol fiyatlarnn ani ykseliini nlemek amac gttn sylyordu. ABD Bakan George Bush, byk petrol blgelerine bu amala el koymak istemiti. Hatta ABD, askeri operasyondan dnen askerlerini kahraman edasyla karlarkende kamuoyunda bu dnce devam ediyordu. Soru sorulanlarn yzde 34' ABD'nin operasyona petrol karlar iin girdiini ifade etmekten kanmyordu. Olaylar yakndan izleyen Primakov'a gre, bir btn olarak ele alndnda Kuveyt atmasnda yalnzla petrolle ilgili motivasyonlar grmek yalnt. Irak' Kuveyt'e bizzat ABD'nin ekmi olduunu iddia etmek daha da yanlt. Ne varki petrol etkeni ABD'nin atma ile ilgili kararnda byk rol oynamt. Krfez krizi trmandrlmadan nce, Irak petrol pazarndan pay kapmaya alan zellikle Fransz, Rus ve inli petrol irketleri BM'nin ambargo kararndan byk zarar gren lkelerdi. 2000'e girilirken Badatla, ABD'nn devam edegelen tm kskanlna inat, ambargo'dan sonra yrrle girmesi artyla petrol anlamalar imzalayan bu lkeler, ABD'nin ran ve Irak'a uygulad '' ifte kskan ''siyasetinden yararlanmay ihmal etmiyordu. Washngton'un yasaklarna bal Amerikan irketleri, Rus irketi Lukoil, Fransz irketleri Elf Aquutaine, Total, in Ulusal petrol irketi, talyan Agip irketlerinin Irak petrol sahalar zerinde yapt anlamalar uzaktan kskanlkla seyrediyordu. BM Gvenlik Konseyi daimi yesi Fransa, in ve Rusya'nn ABD ve ngiltere'ye kar iddetle Irak'ta yeni bir sava istemediklerini belirtmeleri bouna krek ekmek deildi. Mevcut konsorsiyumlarda pay kapm irketlerin, BM'in petrol retim iznine vize vermesinin ardndan kazanl kacana artk kimsenin phesi yoktu. Rusya, ilk Krfez sava srasnda itibarn kaybetmiti. 90'l yllar Hazar blgesindede Rusya iin kaybetme kabusu ile geti. Hazar'a da yabanc petrol irketlerinin 1994'den sonra hzla yatrm yaparak 28 uluslararas konsorsiyum kurmas karsnda nce kskan davranarak Hazar'n statsn bahane eden Rusya, treni karmak korkusuyla, tm i tepkilere ramen Lukoil irketini Hazar petrol pazarna sokmak zorunda kald. Lukoil'un Hazar'a giriinde i politikaya ynelik sert eletiriler gelsede, Lukoil'un Rus karlar aleyhine haraket etmesi dnlemezdi. Bu kar irketin maddi karlar ile doru orantlyd. Lukoil, ran ve Irak pazarnda ABD'nin kskanlna inat yatrmlar yaparak, Hazar'da kendisine az miktarda sunulan petrol paylarnn ksasn da alyordu. Suudi Arabistan'dan sonra dnyann ikinci byk petrol pazar olan Irak, ambargonun yol at felaketler nedeniyle Batlar iin ideal bir pazard. nmzdeki yllarda retimini yzde 20 artrmay planlayan Suudi Arabistan'n ve petroln artk Batllarla paylamaya yanamayan Kuveyt'in tavr, yalanc ak Batllarn Saddam'a ramen Irak sevdasn kanlmaz klyordu. 2015'de gnlk petrol retimini 90.4 milyon varile 120.5 milyon varil arasnda tutmaya alan, fiyatlarn ykselip ekonomilerin darbe yememesinede alan Batllarn gnde en az 2 milyon varil ihtiya fazlas retim iin atlabilmeyecekleri risk yoktu. Hazar petrol, Krfez'in kronikleen bunalmlar nedeniyle daha bir nem kazanyor, adeta Bat ekonomisinin imdatna 171

yetiiyordu. Ama ne zaman? 2010'dan sonra. Hazar petrol uluslararas piyasalara ylda 120 milyon ton civarnda akmaya bu tarihten sonra balayacakt. nk bu tarihe kadar Kuzey Buz Denizi'nin petrol piyasalara arz edilecekti. Bu petroln kartlmas ve pazarlanmas Hazar petrolne gre daha ucuzdu. Hazar, Batllara henz Krfez gibi naz yapmyordu. Petrol anlamalar, Batllarn sermayelerine karlk sonuta kar dalm biiminde petrol irketlerinin byk paylar almas kaydyla yaplyordu. Petrul kurtlar pastada paylam 2004 bana kadar tamamlamt. Hazar'n riskli olarak gsterilmesi Batllarn bir avantajyd. retici, zenginliin asl sahibi lkeler yatrm ekebilmek ve ayaklar zerinde durabilmek iin henz yumuak huylu olmak zorundayd. Ancak 30 yl sonra Azerbaycan, imzalanan petrol yataklarn milliletirebilecek; petrolclerle ar artlarda pazarla belki evet belki hayr diyecekti. Petrol ileyecek rafinerilerin Azerbaycanda teknolojik adan yetersiz olmas petroln henz ham biiminde naklini zorunlu klyordu. Bak ve Astana, Batya muhtat. Krfez'de Saddam'n iine kaparak devrilmemek iin azami aba gstermesi petrol piyasalarndaki dengelerle ilikilendiriliyordu. Clinton dneminde ABD, Saddam'n devrilmesini istemiyordu; ama istemi gzkyordu. Saddam baba Bush dnemini bitirmi, iki Bill Clinton dneminide devrilmeden atlatmt. CIA ve FBI'nn gcn bilenler Saddam'n bilerek devrilmediini savunuyordu. Saddam'n devrilmesi bu dnemde Amerikan petrol karlarna aykryd. Tm bu gelimeler yaanrken, ABD'nin, Batl petrol irketlerinin daha sonra Japonlarn 1991'den balayarak hzla Hazar'a akn etmesi, Ortadou petrollerine alternatif Hazar petroln nplana kartyordu. Dnya piyasalarna nakil yollar urunda blgenin eski aas Rusya'ya ramen ABD'nin, net, kalc, kendinden emin politikalar izlenmesi ve Trkiye'yi yanna almas, Krfez'den ald derslerden kaynaklanyordu. Krfez'de dili yanan ABD'nin Hazar'da ki ' yourdu fleyerek '' yemesinin nedeni akt. Bu gereke sadece Azerbaycan'n Hazar'daki petrol rezervlerinin Kuveyt'den ok, yani 8 milyar ton olmas deil, blgede halen ciddi askeri g bulunduran Rusya'nn silkilenerek eski gcne kavuma endiesinden kaynaklanyordu. Blge lkeleri ile karde balar bulunan Trkiye, bu lkelerin askeri bakmdan yaplanmalar ve ordularnn yetitirilmesi noktasnda da nplana kyordu. ABD'nin, Rusya'y incitmemek ama balda kalmamak iin Hazar'n tabi servetleri iin hep birden fazla boru hatlar tezi zerinde durmas da tesadfi deildi. ABD'nin Hazar politikas ilk planda Kafkas ve Orta Asya lkelerinin bamszln desteklemeye, ayakta durmalarna ynelikti. Trkiye, hem blge lkeleriyle kan, soy, kltr ba nedeniyle hem de transit lke konumunda olmas hasebiyle ABD'nin blgedeki tartlmaz en nemli partneriydi. Artk Moskova'da Hazar'n servetleri iin birden fazla hatlarn gereklilii hususunda eskisi gibi fazla direnemiyordu. Rusya zerinden Karadeniz ve Avrupa'ya; in ve Afkanistan-Pakistan zerinden Sardeniz ve Hint okyonusuna; Hazar'n dibinden geirilecek boru hatlar vastasyla Grcistan ve Trkiye zerinden Akdeniz'e ve Avrasya koridoru gzergahyla Odesa'dan dostluk boru hattyla veya Dunay limanndan Balkanlara ve Triest limanna, talya'ya Hazar'n petrol ve dogalgaz servetlerinin naklinin gerekletirilmesi iin ABD, ok ynl youn bir alma sergiliyordu. Moskova akna dnmt, alternatiflerin tmn engelleyecek gce sahip deildi. BakCeyhan boru hatt, bu kompeks hatlar iinden sadece biriydi. Rusya'nn asl korkusu, ABD'nin petrol korumak amacyla Krfez'de olduu gibi bir bahaneyle blgeye askeri s ve glerini konulandrmasyd.1. ve 2. Krfez savalar ABD'nin blgeye 200 bin Amerikan askeri yerletirmesi iin tutarl bir gereke olmutu. Bu nedenle Rusya, Karaba'a yerletirilecek AGT bar gcnde NATO askerlerinin ounlukta olmas kar srekli direniyor, Rus askerlerinin Abhazya'daki bar gcnde olduu gibi ounluu oluturmasn istiyordu. Hatta Bak-Ceyhan hattnn gvenliinin salanmas iin NATO'nun endirekt ilgilendii ynndeki duyumlar, Moskova'y ileden kartmaya yetiyordu. NATO'nun Bar in birlii (BO )program erevesinde blge lkeleri ile askeri ibirliine girerek boru hatlarn koruma niyetinde olmas, Moskova'nn gznden kamyordu. Trans-Hazar gzergahlarnn ABD tarafndan desteklenmesi, hatlarn geecei Kafkas'n sk sk karmasna, Krfez sulnde deil, Kremlin tarznda 'Bizans oyunlar'nn sahneye konmasna yol ayordu. zellikle 1997'ye kadar sakin ve istikrarl yl geiren Azerbaycan ve Grcistan'da st ste suikastlar, darbe giriimleri, legalynetimleri ve liderleri deitirmeye ynelik i sava tehditleri 1998'den itibaren 172

beslenmeye balyordu. nk bu tarihte ABD Hazar politikasn belirlemiti, Amerikan karlar iin nelerin gze alnd Krfezde grlmt. Krfez, Hazar iin gzda grevi grmt. Hazar'n k yolunu kapatmaya ynelik giriimler bu tarihlerden sonra Moskova tarafndan sahneye konacakt. 1998 ubat'nda Ermenistan'da Tanaklarn ynetime el koymasna izin verilmesi, phesiz byk oyunun, ' mark ocuu ' nu cesaretlendiriyordu. Rusya Kafkas' kontrol altnda tutmak iin halen Kafkas Askeri Dairesiyle irtibatl Ermenistan'daki 50 bin askerli 2 Rus ssne ve Grcistan'daki 4 Rus ssndeki 15 bin askerine gveniyordu. lkesinde Rus askeri ve ss bulundurmayan tek lke olan Azerbaycan, ABD ve Batllarn, hatta Uzakdoulularn blgedeki strajetik partneri olmas Ruslar kzdryordu. Arka bahe elden gitmiti. Azerbaycan'n NATO'ya ye olmas bugn iin mmkn grnmesede, NATO'nun Bar in birlii ( BO ) gibi programlarna katlan Azerbaycan, NATO'ya gz krpyordu. Grcstan'a 2003'n sonlarnda kondurulan Amerikanc ynetim ve terrizmle mcadele ad altnda yerleen ABD gleri boru hatlarnn korunmas iin nc birliklerdi. ABD, Hazar sayesinde Krfez'e olan bamll azaltmay, boru hatlarnn getii lkelerle ilikilerini gelitirmeyi ve nihayet, 21. asrda enerji ihtiyacn krize girmeden, muhta duruma dmeden karlamay hedefliyordu. Kafkasya'daki karklklar veya Krfez'de savan durulmasnn Batllar Hazar'dan uzaklatrmayacan, baka pazarlara yneltmeyeceini anlayan Rusya'nn tek aresi vard: Kskanl brakarak paylamay renmesiydi. Ancak Rusya lgatndan paylamay silmiti... Ekim 1999'da eenleri topyekn imha etmek iin Rus ordusu operasyona balaynca dnya bu gerei daha iyi anlayacakt. Petrol boru hatlar yollarnn emniyeti eenlerin yok edilmesine balyd. Rusya'nn alternatif plan yoktu; petrol yine kan, entrika ile bir milletin lmne yol ayordu. Petrol, suni savalar dourduu gibi, nedeni karlara bal gerek barlara zemin hazrlayabilirdi. 21. asr, medeniyetlerin, dinlerin diyaloguna gebe deil miydi? Krfez ile Hazar'a ak olmu Batllarn , ara sra kavga grlt koparan tartmalar kansz halledilmez miydi? Dnyallar nihayet bir aile deil miydi? Petrol mcadelesinin bar getirmesi, kskanln inatlamaya varmamasna balyd... Aralk 1998'de ABD ve ngiltere, drt gn sren l Tilkisi operasyonu ile petrol retici lkeleri sevindirdi. Srekli d kaydeden varil bana 10 dolarn altna den petrol fiyatlarnn 2 dolar birden ykselmesiyle, petrol reticileri zarardan kar etmeye balad. Buna neden olarak gda ve ila yardm karlnda Irak iin tannan gnlk 1.7 milyon varil petrol ihracatnn 2 ay aksayacak olmas gsterildi. Irakl diplomatlar, petrol tesisleri zarar grmese bile ihracat geici olarak durdurduklarn dorulad. Bu arada l Tilkisi operasyonu srerken, Petrol hra Eden lkeler Birlii'nin ( OPEC) Irak'n boluunu dolduracaklarn aklamas, dikkatleri operasyonun petrol ile ilgisine evirdi. ABD ve ngiltere, l Tilkisi sayesinde petrol ihracaatnn dzeyini bir veya iki ay boyunca artmasn engelleyici bir adm atarak, ' petrol retici dostlarna ' geici de olsa bir rahatlama salad. Operasyonla ' bir tala -be ku vuran ' ABD ve ngiltere, BM'e ramen Ortadou'da operasyonu gerekletirirken, petrol retiminin kslmas ynnde szde gr birliine varlan 19. Krfez lkeleri zirvesi kararlarna darbe vurdu. Petrol retiminin kslmas yerine petrol pazarnn geniletilmesi eiliminde olan Suudi Arabistan, Meksika ve Venezelle, bylelikle zaman kazanm oldu. l Tilkisi operasyonu nedeniyle ertelenen Madrit zirvesi'de dev petrol reticisinin kozlarn dier lkeler karsnda artrrken, kozlar asl mart aynda yaplan OPEC zirvesinde paylalald. Petrol retimi kslmt, artk petrol fiyatlarnn ykselmesi mukadderdi. ABD'nin petrol ithal ettii lkeler iinde Irak'n 6. srada yer alyordu. ABD Enerji Enformasyon daresi verilerine gre , ABD'de ekim 1998'de Irak petrol ithal eden irketlerin says 12'ye karken, Exxon en byk ithalat olmay srdryordu. Gnlk ortalama 647 bin 423 varil petrol ithal eden ABD'nin petrol ithalatnda Irak yzde 7.4'lk payla Suudi Arabistan, Venezella, Meksika, Kanada ve Nijeryann ardndan 6. srada yer alyordu. Petrol retici lkelerin tahmini petrol rezervleri ve petrole fazla miktarda gereksinim duyan gelimi lkelerin konumu, bu lkeler zerinde neden oyun oynandn ortaya koyuyordu. ABD'nin 23 milyar varil petrol rezervi olmasna ramen retmeyi durdurmu olmas dikkat ekiyordu. Gnde 16 milyon varil petrol tketen ABD, gzlerini petrol rezervi fazla lkelere dikmi durumdayd. Washington'un Hazar petrollerini uluslararas piyasalara karma tehditi Petrol reten lkeler Birlii (OPEC) ile ABD'yi kar karya getirdi. 173

Petrol fiyatlarnn srekli d kaydetmesi nedeniyle bir yandan OPEC yeleri petrol retimlerini ksma karar alarak Hazar'n petrol rezervlerinin ksa vadede uluslararas piyasalara kartlmasna darbe vururken, br tarafta ABD Enerji Bakan Bill Richardson himayesinde Washginton'da 10 Aralk 1998'de Kazakistan Dileri Bakan Kasmcmert Tokayev, Kazak petrolnn de Bak-Ceyhan hattndan nakledilmesini ilikin fizibilite yaplmasn ngren anlamay Chevron, Mobil ve Royal Dutch / Shel gruplar ile imzalayarak OPEC basksna meydan okuyordu. Birleik Arap Emirlikleri'nin ( BAE ) bakenti Abu Dabi'de yaplan 19. Krfez Zirvesi'ne katlan tm OPEC yesi olan Suudi Arabistan, BAE , Kuveyt , Katar , Oman ve Bahreyn'in 9 aralk'ta yaplan zirvesi'nden '' petrol retiminin daha fazla artrlmamas ve tavann dondurulmas '' karar kmas petrolde yaanan ilgin mcadeleyi ortaya koyuyordu. ABD'li yetkililer , Kazakistan petrolyle ilgilenen irketlerin oluturduu Hazar Petrol Konsorsuyumu'nun ( CPC) Azerbaycan'da Mega Proje'nin faaleyetlerini hayata geiren Uluslararas Konsorsiyum'u (AIOC) Bak-Ceyhan hattnn ina edilmesine ikna konusunda nemli bir adm att. naatna balanan projenin 2004 banda yars tamamlanmt, 2005 baharnda nakil iin gn saylyordu. Kazak petrolnnde Azeri petrol ile birlikte Bak-Ceyhan'dan nakledilecek olmas, hattn ekonomiklii ynndeki tartmalara ivme kazandrd. Hazar geili Kazak hattyla ilgili yaplacak 20 milyon dolar tutarndaki fizibilite almasna Kazakistan Devlet Petrol irketi Kazakoil'in katlaca belirtilirken Wasghinton ynetimi Hazar blgesinin beraber mteala edilmesi ve ekonomiklik kriterinin yeniden sorgulanmas grn savundu. BP'nin Bak-Ceyhan'a muhalefeti alm, Mobil'i satn almasnn ardndan bir numara haline gelen Exxon'un tavr netlemiti. Ancak BP ve Mobil, petroln nakli iin ekonomik grdkleri ran geili gzergahlarn gereklie dnmesi iin ABD- ran ilikilerinin dzelmesini bekliyorlar, hi bir seenei tamamen dlamyorlard. Bu arada petrol fiyatlarnn dmesi Krfez lkelerinde mali krizin yan sra ekonomide panie yol ayordu. zellikle Suudi Arabistan'n zor durumda kald, hatta BAE'den acilen 5 milyar dolar talep ettii, ancak bteyi yar yarya ak veren BAE'nin bu talebi karlamakta glk ektii belirtiliyordu. Mart aynda OPEC lkelerinin petrol retimin ksma karar almas Hazar petrolne kar dzenlenmi bir suikastt. Suudi Arabistan'n ba ektii petrol etesi bu suikastlarn her OPEC toplantsnda srdrd ve Hazar rezevlerinin nakil tarihinin hep ertelenmesine yol at. Azebaycan'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yrten Uluslararas Konsorsiyum'un (AIOC) kurulduundan beri bakanln yapan British Petrolium (BP)'nin petrol fiyatlarndaki krizi bahane ederek 1998 sonbaharnda Azeri ynetimine sunduu ilk ' zarar hesabnda ' , '' Hazar petrol Bak-Ceyhan'dan nakledilirse; gnde 80 bin varillik petrol retimi 300 gn zerinden baz alndnda varil bana 2 dolar zarardan ylda 600 bin dolar; 20 ylda 12 milyar dolar zarar '' gsteriyordu. BP'in hesabn , yl nce petrol fiyatlar 12 dolar iken halen 10 dolara dmesi nedeniyle bu biimde yapyor, petrol fiyatlar ykselene kadar Hazar petroln dnya piyasalarna karmayarak zarardan kar etmeyi tasarlyordu. BP'nin bu hat konusunda daha sonra fikir deitirmesinde ana neden fiyatlarnn ar frlamasyd. Petrol fiyatlar ile oynanmas alkanlk haline gelmiti. Krfez petrol Hazar petrolnden korkuyordu! Petrol yneten dev irketler ve lkeler, ortak kaderi paylaan bu blgeleri daha ne kadar kartracaklarn kendileride bilmiyordu. Hazar petrolnde kontrol ele geirmek iin ABD-Rusya ekimesinin kkleri aslnda eskiye dayanyordu. Sovyetler Birlii'nin yklmasnda byk rol oynayan ABD bakan Ronald Reegan'n hazrlatt rapora gre, ABD, Sovyetlerin Avrupa'ya ekmek istedii gaz boru hattna ve petrol satna, dnya borsalarnda fiyatlar dererek engel oldu. Bat Avrupa'ya ynelik projelerini son yllarnda gerekletiremeyen Sovyetler Birlii byk bir gelirden oldu. Hazar petrolnn dnya pazarna kartlmas mcadelesi bu nedenle pek ok lkeyi ilgilendiriyordu. OPEC yesi petrol retici lkeler byk endie iindeydi. Azerbaycan ve Kazakistan' kendilerine rakip olarak grerek, mmkn mertebe nakil ileminin gecikmesi iin dnya borsalarnda petrol fiyatlaryla oynanmakta srar ediliyordu. Petrol retimi kslarak, Hazar'a yatrm yapmak isteyenler bu yolla engellenmeye allyordu. lk resmi tepkiyi dile getiren Suudi Arabistan'n '' Eyriyaz '' gazetesi (Aralk 1997) Hazar petrolnn uluslararas piyasalarda OPEC'in politikalarn bozacan itiraf etmiti. Hazar petrolnn boyutlar Basra 174

Krfezi lkeleriyle denk hesap edilmesi, Azeri petrolnn dnya piyasalarn sarsacak bir karta dnmesinden ekinilmesine yol ayordu. Suudi Arabistan bata olmakla petrol retici Arap lkeleri Hazar'da kurulan petrol konsorsiyumlarna katlma yoluna giderken, br yandan ham olarak ihra ettikleri petroln rafinerlerde ayrtrlarak daha fazla gelir elde etmenin altyapsn kurmaya alyordu. Ancak bu yolla Arap lkeleri Hazar petrol ile rekabet yapabilirdi. 1998-2000 aras 11 OPEC yesi'nin ald petrol retimini ksma kararlar, Amerikan piyasasnda petroln galonunu 2 dolara kadar kartnca kyamet koptu. ABD'de trclar, ara sahipleri ayaklanm ABD Bakan Bill Clinton'u dnya petrol reticileri zerinde Amerikan nfusunu kullanmamakla suluyorlard. Nihayet ABD basklar meyvesini 28 Mart 2000'de Viyana'da yaplan OPEC yeleri toplantsnda verdi. ran'n retimini ksmama tehditine ramen zellikle Amerikan yanls Suudlarn devreye girmesiyle OPEC petrol retimini gnde yzde 6.3 orannda yani 1 milyon 450 bin varil artrma karar ald. Gnde 26 milyon varil petrol reten 11 lke, dnya petrol tketiminin yzde 35'ini karlyordu. OPEC yesi olmayan Norve ve Meksika'da OPEC'in kararlarna bakarak retimlerini ayarlyordu. Bu karar 30 dolara kadar ykselen petrol fiyatlarn ncelikle 25 dolara ekecek, daha sonra 20 dolara indirecekti. OPEC'in bu karar almamas halinde ABD, Hazar petrollerini fazla miktarda dnya piyasalarna aktacaklarn duyurmu, antaj ie yaramt. Ayrca Suudi Arabistan'da tek bana ek petrol retimi yapacaklarn belirterek ran'n gardn indirmesini salamt. Hazar petrol u anda Krfez'e rakip deildi ama, pazarlk arac olarak kullanlyordu. Kullanlmaya devam edecekti. PETROLC EVLENMES ABD'deki anti tekel kanunlarna ramen Amerikan petrol devleri 21. yzyla evlenerek, trsleerek giriyordu. Herey Temmuz 1998'de Bristh Petrolium'un (BP) szde Amerikan esasta ngiliz arlkl Amoco'yu 84 milyar dolara satn alarak dnyann bir numaras olmas ile balad. Bir anda Amerika'daki perakende benzin satnda yzde 18'lik pay kapan ortaklk, Amerikann petrol devlerini gcklandrd. Masraflarn asgariye indiren iki irket dier petrol piyasalarnda da avantajl konuma geiyordu. Asrn banda Standart Oil'un paralanan kollar Mobil , Exxon, Chevron, Amoco ve ARCO evlilik iin can atyordu. 1999'a girilirken Exxon ve Mobil 72.2 milyar dolarlk Borsa'da bir hisse devriyle g birlii ederek, BP-Amoco gibi antitekel kanunlarn inedi! Artk kanun, kural kalmamt. Bu izdiva iki irketi dnya ikinciliine oturmuken Anglo-Sakson kkenli ngiliz-Hollanda irketi Shell /Dutch Royal'n bu gelimelere sessiz kalmas beklenemezdi. 20. yzyla girerken Marcus Samunel'in kurduu Shell 1907'de Hollanda irketi Royal Dutch ile birletikten sonra efsanevi lider Henry Deterding'in elinde dnyaya yaylm ve dnya corafyasn petrol rezervlerine gre izdirecek kadar ngiliz smrge imperatorluunun lokomotifi olmutu. 1928'de skoya'da petrol devleri arasnda imzalanan bir ksm aklanan ou blm ise gizli kalan RedLine anlamasna gre Osmanl'nn mirass Trkiye petrolsz braklm, Misak-Milli snrlar iindeki Musul ve Kerkk dahi eyh Sait isyan dalaverisiyle suni kurdurulan ngiltere mandasndaki Irak'a braktrlmt. Suudi Arabistan, Kuveyt petrolleri de Standart Oil'in miraslar ile Shell arasnda paylatrlmt. Suudilerin katlmyla kurulan Aramco Amerikanc petrolclere Irak ve havalisi ise AnglSakson petrolclerin inisiyatifine kalmt. Bak petrollerini 1926'da tamemen Sovyetler Birlii'ne terketmek zorunda kalarak darbe yiyen Petrol Nazm Deterding, Orta Dou petrolleri ile teselli bulmutu. Shell, Norve ve Kuzey Buz Deniz'inden Meksika, Venezuella'ya Kuzey Amerika'ya Umman'a kadar geni bir corafyada petrol yataklarna yatrm yapt. Shell Msr'da ,Msr-Anglo irketi (SENV) ile faaliyet gsterirken Avrupa'ya Hollanda-Almanya hattndan girerek stnln kabul ettiriyordu. Yeni yzyln enerji savalarnn g birlikleri kurulurken Shell/Royal Dutch geri duramazd. Amerika'nn devlerinden Arco'yla 1999'un banda 70 milyar dolarlk bir izdiva yaparak Amerikan pazarn kolay kolay kimseye kaptrmayacan ilan ediyordu. Bu evlilik irketi tekrar dnya birinciliine ykseltecekti. Ancak son anda ARCO sattan vazgemiti. ARCO'nun Alaska petrol zerindeki hakimiyetine gz diken BPAmoco'da ARCO'nun peindeydi. BP-Amaco'nun ARCO'yu satn almas btn dengeleri tekrar sarsyordu. Alaska'daki petrol piyasasnda byk pay sahisi olan yeni irket tekelcilii tekrar geri getiriyordu. ABD 175

Federal Mahkemesi, bu gereke ile bu evlilie kar kt. ubat 2000'de aklanan bu karar BP-Amoco tarafndan siyasi bulunuyordu. Hemen itiraz eden irket mahkemede de sonuna kadar hesaplama yoluna gidiyordu. Bu olay akllar yeniden 1911'lere gtryordu. Petrolde trstleme tehlikesi ufukta grnm, hukuk tekrar devreye sokulmutu. Bu tartmalar srerken bu defa ngiliz petrol devi BP Amaco, 13 Mart 2000'de bir baka ngiliz devi olan madeni ya reticisi Castrol'u satn ald. BP Amaco bu operasyon iin Castrol hissedarlarna toplam 4.7 milyar dolar deyecekti. Castrol'un petrol reticisi ve akaryakt datm irketi tarafndan satn alnmasyla beraber, BP Amaco madeni ya pazarnda dnya lideri irket konumuna ykseldi. BP Amaco madeni ya pazarna girmek iin retici irketlerle grmeler yapm ve Mobil'le ortaklk kurmutu. Avrupa Komisyonu Mobil'in Exxon'la 1999'da yapt 82 milyar dolarlk evlilii onaylamak iin bu ortakln bozulmasn art kounca BP Amaco, Castrol'le grmelere balamt. Dnya petrol rnleri pazarndaki bu evlilik, BP Amaco'yu Castrol'un nemli paya sahip olduu gelimekte olan lkeler pazarna sokacak ve Castrol'u BP Amaco'nun servis ana tayacakt. Evliliin kamuoyuna duyurulmasyla beraber Castrol'un hisseleri Londra Borsas'nda yzde 74 deer kazanyordu. Bu ykselii eski ekonominin temsilcisi olan Castrol hisselerinin normal artlarda gremeyecei aikard. Ynetiminde Fransa'nn nde gelen petrol irketi Total ise Belikal Porta Fina ile evlilik hesaplar yaparak 20. yzylda yarm kalm flrt sonulandrmak istiyordu. 40 milyar dolarlk evlilik bu yzyla veda etmeden yaplmalyd. Bu evlilik Avrupa Komisyonu tarafndan ubat 2000'de onay gryordu. Totalfina, 49 milyar dolar karlnda Fransz Elf'i satn alyordu. Ancak komisyon Fransa-Belika ortakl olan Totalfina'ya izin verirken, bunun koulu olarak getirdii, baz varlklarn sat zerindeki anlamaya vardklar da aklyordu. AB'nin icra organn aklamasna gre, Totalfina ve Elf, Elf'in Antargaz birimi ile Lyon ve Toulouse havaalanlarndaki jet yakt tedarik faaliyetlerini devretmeyi kabul etti. Antargaz, Fransa'nn ikinci byk svlatrlm petrol gaz ( LPG) tedarikisiydi. Birleme ile ortaya kacak yap, Fransa'nn en byk irketi ve dnyann drdnc byk petrol grubu olacakt. Avrupa piyasas Anglo-Sakson ve Standart Oil'in miraslar Yahudi arlkl Amerikan petrol devlerine kaptrlamamas iin lm kalm sava veriyorlard. Bu arada Amerika'nn 5. byk petrol devi Chevron'un evlilik teklifi ise dier Amerikan irketi Texaco'ya oldu. 70 milyar dolardan balayan pazarlk Chevron'a ar gelsede devir deimi trslemek moda olmutu bir kere. Zoraki de olsa evlilik gereklemeliydi. Bu nedenle Chevron Kazakistan petrollerinden Mobil' e pay satarak sermayesini artrd. Hedefi Dnya nclyd. Amerikan piyasasndaki kk petrol irketleri yutulmas artk kanlmaz hale gelmiti. Dev petrolcler 21. yzyla milli ve kk petrol irketi brakmak istemiyordu. Serbest piyasa ekonomisnin acmasz rekabet koullar devleri birlemeye sevkederken, izdivalarn ilk faturas tasarruf ad altnda indirime gidilen iilere kartld. Binlerce petrol icisi 1999-2004 aras safha safha kap nne kondular. Petrol reten lkeler Birlii ( OPEC)' in petrol retimininin kslmas ynnde 1999 Mart'nda karar almas ve petrol fiyatlarndaki d devleri birlemeye zorlamt. 2000 ylnda ise tam tersine petrol fiyatlar 30 dolarn zerine frlaynca petrol irketleri artk evlilik iin ne srdkleri petrol fiyatlar bahanesini daha fazla srdrmedi. 21. yzylda 5 dev enerji ve petrol devi kalmalyd. Byk balklar kk balklar yutuyor; milli ve zel irketler ortadan kaldrlyordu. OPEC'in dier lkelerinin retimi artrma basksna ekonomileri petrole bal ran, Meksika ve Venezuella 2000 ylnda da direndi. ABD Bakan Bill Clinton, Komnist grl askeri ynetimin iktidarda olduu Venezuella'ya petrol hatrna destek veriyordu. Petrol demokrasiden nce geliyordu. OPEC'in gnlk retim kotasnn yaklak te birini dolduran, petrol alannda dnyada lider haline gelen Amerikan petrol devi Exxon-Mobil Amerikan Kongresi'nin anlamsz yasaklarn deitirmesi iin lobi faaliyetine balyordu. Chevron'da Mobil'in yannda yerine alyordu. nk Amerikan irketlerinin 30 milyon dolardan fazla ran'a yatrmn engelleyen Amerikan Kongresi'nin D 'Amoto yasas ve Saddam'n Kuveyt'i igali ile balayan Irak ambargosu daha fazla srdrlemezdi. ifte tecrit politikas Amerikan irketlerini zarara uratyor, Fransz ve Anglo-Sakson ngiliz irketlerini zenginletiriyordu. Ekonomik karlar siyasete mahkum olamazd. Bu durum kapitalizmin ruhu aykryd. ABD ile ran ilikileri dzeltmeli, Amerikan irketleri bu pazardan paylarn almalyd. 21. yzyla girilirken 176

Amerikan irketleri yenik balamak istemiyordu. Austos 1998'de 8 milyar dolar tutarndaki petrol yataklarn ihale aan ran'a yine Amerikan irketleri girememi, Total ve Malezya ve in Ulusal Petrol irketi parsay gtrmt. BM'in petrol ihracn izin verdii Irak'ta yine ayn irketler byk projelerle girmeye hazrlanyordu. Amerikan irketleri ise yatrm yapamyordu. Halbuki ABD'nin petrol ithal ettii lkeler iinde Irak 6. srada yer alyordu. Mobil'e ait hisseleri Borsa'dan 72.2 milyar dolara satn alarak 1999'da bir numara olan Exxon, bu evlilikle British Petrolium-Amoco ortaklnn Hazar havzasndaki nfuzunu sarst. Kazakistan petrolleri zerinde ABD'li Chevron'la beraber sz sahibi haline gelen yeni ortaklk, Azerbaycan, ran ve Trkmenistan'da ngiliz irketlerine kar blok oluturdu. Azerbaycan'da Mega Proje'de yzde 5, D3 yatagnda yzde 50 Exxon ve Oguz yatanda yzde 50 pay bulunan Mobil, ngiliz zihniyetinde kart politika izleyen BP-Amoco ve Norve'li Statoil'e kar ABD'li Pennzoil ve Unocal' da yanna ekerek etkin bir konuma geldi. Azerbaycan cumhurbakan Haydar Aliyev, Mobil ve Chevron'a 25 Mays 1999'da imzalanan 5 milyar dolar tutarndaki anlama ile paylar vererek Bak-Ceyhan projesine kar kan Anglo-Sakson BP-Amoco'yu cezalandrmt! ran'da etkin olan ve Trkmen gazn Trkiye'ye ABD'ye inat ran zerinden getirmek iin alma yapan Shell/Royal Dutch'a gzda verilmeliydi. Amerikanc petrolclerin Hazar'da arln artrmas gerekiyordu. Bu nedenle Yahudi sermayeli General Elektrik'in kolu olan Bechtel'e Trkmen gazn Hazar geili proje ile Azerbaycan zerinden Trkiye'ye getirme rol biiliyordu. Hazar'da Yahudi sermayeli Anglo-Saksonlarla Avrupal ve Rus petrolclerin bitmemiti, yeni balyordu! BP-Amaco'nun ahdeniz'den karaca gaz Trkiye'ye satma giriiminde bulunmas PSG'nun iine limon skyordu! Azeri gaz Trkmen gazna rakip olmutu. stelik BP-Amoco'nun nerdii hat daha ucuzdu, maliyet dkt. Orta yolun bulunmas araya giren ABD'nin Hazar Blgesinden sorumlu zel temsilcisi John Wolf'n abalarna ramen Trkmenbann inat ve yeni Bush ynetimini destekleyen ENON ve UNOCAL'n Afganistan hattndaki srar, Shell'in havlu atmasna yol at. Petrol retici lkelerin tahmini petrol rezervleri ve petrole fazla miktarda gereksinim duyan gelimi lkelerin konumu, bu lkeler zerinde neden oyun oynandn ortaya koyuyordu. ABD'nin 23 milyar varil petrol rezervi olmasna ramen retmeyi durdurmu olmas dikkat ekiyordu. Gnde 16 milyon varil petrol tketen ABD, gzlerini petrol rezervi fazla lkelere dikmi durumdayd. Dnya petrol rezervlerinin yzde 10'una sahip Ortadou'da Suudi Arabistan'n 260 milyar varil, Irak' 100 milyar varil, Kuveyt'in 96 milyar varil, ran'n 92 milyar varil tahmini petrol rezervi bulunuyordu. Hazar'n ise 120-200 milyar varil arasnda petrol rezervi olduu tahmin edilirken, ABD ve ngiltere'nin Hazar'da petrol paylamn tamamlamt. Ortadou petrollerine alternatif olarak 21. yzyl iin bekletilen Hazarn rezervlerini uluslararas piyasalara nakletmek iin aceleci davranlmyordu. Petrol zengini olmak ne Njerya'ya ne Meksika ve Brezilya'ya nede Orta Dou lkelerine huzur ve refah getirmedi. Darbe, kan, i sava, suikast ve istikrarszlk sanki ortak kaderleri oldu. nk petrol kurtlar -stelik imdi evli iftler olarak- dans ederken meydann asl sahipleri onlar hayran hayran ve maalesef aval aval seyretti. Hazar'a petrol kapan kuran petrolc iftler, birbirleri ile didiirken, tepiirken meydann sahiplerini eziyordu. 11 EYLL FACASI PETROLCLERE YARADI 20. yzyln tamamn petrol savalar, darbeler, suikastlar, kanla irinle geirmiti; 21. yzyl iin planlad oyunlar daha ilk yllardan sahne alm, kaldklar yerden devam ettiklerini gsteriyordu. 11 Eyll 2001 kiz Kuleler facias, tamamen petrolc eytanlarn iine yarad. Sebep sonu ilikisine bakarak terrist saldrlar petrolc mafyann finanse ve organiz ettii ve Amerikan derin devletinin gerek sahibi petrolc eytanlarn rn olduu pek ok yazar tarafndan yazld, izildi. The San Francisco Chronicle'n 26 Eyll 2002 saysnda Frank Viviano imzal analizde, ABD'nin antiterr sava adn verdii kresel kaynak sava hakknda u ifadeler kullanlyordu: "Terrizme kar savan arkasndaki gizli ama tek bir kelimeyle zetlenebilir: Petrol Terrist hedefler olarak gsterilen yerler, 21. yzyl iin dnyann balca enerji 177

kaynaklarnn haritasdr. Terrizme kar sava, Amerika'nn Chevron, Exxon, Arco, Fransa'nn TotalFinaElf, ngiltere'nin British Petroleum, Royal Dutch Schell ve dier petrol devlerinin bu blgelerdeki yzmilyarlarca dolarlk yatrmlar adna yaplyor." "Uluslararas terrizm" ad altnda korkun bir smrge sava balatld. slam corafyasnn btn kaynaklarn ele geirmeyi, Ortadou enerji kaynaklar zerindeki Bat hegemonyasnn Orta Asya enerji kaynaklar zerinde de salayarak, dnyann iki zengin enerji kaynan tek elde toplamay amalayan bu kirli sava gizlemek iin daha irkin bir sylem kullanld: "Uluslararas slamc terrizm" Bir taraftan slam corafyasndaki kaynaklar ele geirilerek, mstemleke ynetimler kurulurken dier taraftan bu srece kar kan "tek sylem" olan slami hareketlere kar Hal Sava ilan edildi. Dnya Mslmanlar'nn byk ounluu bu irkin oyunun henz farknda deildi. Bat bakentlerinde tezgahlanan "kresel istila hareketi"ni Mslman dnyann gznde merulatrmak ise, ABD'deki aratrma kurulularnda eitilen Halilzad gibi teknisyenlere, aydnlara ve siyasilere dt. Onlar, bu istila hareketinde nc g grevine soyundular. Onlara gre, diri diri mezarlara gmlen Mslmanlar'n, ambargo sebebiyle len onbinlerce ocuun, fakirletirilen Mslman lkelerin hi bir kymeti yoktu. Afganistan'da tezgahlanan oyunun bundan sonra nerelere uzanacan dnyann zengin enerji kaynaklarnn haritasna bakarak grmek mmknd. Irak ncelikli hedefti, nk petrol deniziydi. Trkiye bu savata en fazla istismar edilen lke olacakt. ran da hedefti: Zengin petrol ve doal gaz yataklar ile nkleer gc ortadayd. Suriye, Lbnan, Hizbullah, Filistin'de Hamas ve slami Cihad hedefti. Zira hem srail'in gvenliini tehdit ediyor hem de Bat smrge savana kar dikkafallk yapyordu. Sudan hedefti nk: Zengin enerji kaynaklar toprak altnda bekliyordu. Somali hedefti: Orta Afrika'y ve Nijerya gibi lkelerdeki enerji kaynaklarn kontrol edecek askeri s konumundayd. Malezya hedefti: Zengin enerji kaynaklar itah kabartyordu. Endonezya hedefti: Ae ve Borneo adas petrol ve doalgaz deniziydi. ngiltere'nin eski evre Bakan Michael Meacher'a gre, mslman lkelere alan savan sebebi enerjiydi. ABD ve ngiltere, gvenli petrol ve doalgaz rezervlerini tketmi durumdayd. 2010 ylnda slam dnyas dnya petrol retiminin yzde 60'na, en nemlisi yzde 95 orannda doalgaz ihracat kapasitesine kavuacakt. ABD, 1990'da enerji ihtiyacnn yzde 57'sini karlarken bu rakam 2010'da yzde 39'a decekti. ngiltere, 2020'de elektirik ihtiyacnn yzde 70'n gaz santrallerinden karlayacak olmasna ramen yzde 90 orannda da baml olacakt. Irak sanld gibi sadece petrol rezevlerine deil 110 trilyon kbmetrede gaz yedeklerine sahip bir lkeydi. ABD, enerji bakmndan Suudi Arabistan'a bamlyd. Hazar'da Bak-Ceyhan ve paralel gaz hatlaryla petrol ve gaz rezervlerini Ceyhan'a tamaya alan ABD, bir yandanda Afganistan-Pakistan zerinden Hint okyonusu alternatifini istiyordu. Ancak Irak petrol ve gaz retim ve nakliye asndan daha ucuza mal oluyordu, stelik Hazar rezervlerinin nakli 2010'dan sonra mmknd. Afganistan savandan ve 11 Eyllden nce Haziran 2001'de Amerikan yetkilisi Taliban'a Hazar petrol ve boru hatt ile ilgili son teklifini veriyor ve tehdit ediyordu: Ya teklifimizi kabul eder altn hal alrsnz veya hal altnda bomba gndeririz. Taliban ikincisini semeseydi kimbilir belkide 11 Eyll olmazd! Yoksa olur muydu? Meacher, ngiltere'nin ABD'nin yannda savata yer almasn enerji partnerliine balarken, artk kimsenin ' terrle sava masal'n yutmadn vurguluyordu. ABD'nin enerji rezervlerini kontrol eden bir konumda dnya hegomanyalna oynad bir esnada ngiltere'nin izledii d politikann yetersiz kaldn savunan Meacher, eer ihtiya ise ' bamsz hedeflerimiz iin phesiz radikal deiiklikler yapmalyz' sonucuna varyordu. Akca eski ngiliz bakan, ABD'dan az pay kapt iin Tony Blair hkmetini suluyordu. BP Petrol irketinin aratrmasna gre dnya petrol rezervleri ok azald. Sadece lkede 169 ylk petrol rezervi vard; Suudi Arabistan, Kuveyt ve Irak. 70 yllk petrol rezervi ile Azerbaycan ve ran, 50 yllk rezervi ile Rusya geliyordu. Amerikann 10 yllk rezervi vard; Kongre, doal yapy bozar gerekesiyle Alaskada bulunan rezevlerin kartmasna kar kyordu; Kuveyt kadar petrole sahip olmasna karn 178

kartmak olduka pahalyd ve kalitesi dkt. Amerika, dnyann en byk petrol tketicisiydi: AB yeleri dahil heryerde benzinin litresi 90 cent- 1 dolar aras satlrken ( ran ve Suudi Arabistan gibi reticiler mstesna) Amerikada hkmetin yapt sbvansiyonlar nedeniyle 30-33 cent aras satlyordu. Kk oynamalar bile dk trendinde olan Amerikan ekonomisini derinden sarsyordu, halk isyan ediyordu.. Afganistan' igalin stratejik hedefi ylda ekonomisi yzde 7-10 aras byyen, uyanan dev indi; enerji meyvesi ise Hazar havzas gaz rezervlerinin Afganistan zerinden Hint okyonusuna UNOCAL adl Yahudi sermayeli, yar devlet irketi tarafndan tanmak istenmesiydi. 2.3 milyar dolarlk proje 2 trilyon dolar kazandracakt. Daha nce Talibanla anlaan irket, daha sonra bozuunca Amerika'y savaa kkrtmt. UNOCAL bakan 11 Eyllden bir ay nce Austosun ortalarnda Amerikan Senatosu'nda yapt konumada, zetle Amerikan karlarn korumann tek yolunun sava kaldn resmen dile getirmiti. 20 yl sonra in'in blgeyi igal edeceini hesaplayan Amerikallar, Taliban, El Kaide ve Ladin politikalarn 11 Eyll istismar ederek kullanm, in'in barna haner saplamt. Sadece in'in deil blge ile ilgili 50'ye yakn enerji projesi hazrlayan ran'n da evdeki hesaplar bozuluyordu. ABD'nin operasyonlarndan en fazla etkilenen lke halihazrda rand. BBC'nin 3 Aralk 1997 tarihli haberine gre, Taliban yetkilileri lkelerinden geecek gaz hattnn pazarln yapmak iin Teksas'a davet edilmiti. Yarm kalm hesabn igalle tamamlanmasna doru giden sre burada balad. Gelecein ABD Bakan Bush, Teksas valisiydi. Taliban' davet eden boru hatttnn taliplisi UNOCAL petrol irketiydi. 14 Aralk 1997 tarihli The Telegraph'da Caroline Lees, petrol baronlarnn Teksas'da Taliban'n altna krmz hal serdiini yazyordu. Taliban yetkilileri birka gn Teksas'da Sugarland'da elendirilmiti. 5 yldzl otelde arlanmlar, hayvanat bahesi ve NASA Uzay Merkez'ine gtrlmlerdi. Teksas'dan sonra Taliban liderleri Washington DC'de Dileri Bakanl Gney Asya blm sekreter yardmcs Karl Inderfurth ile biraraya geldiler. Daha sonra Omaha'ya giderek Nebraska niversitesinde, UNOCAL sponsorluunda yrtlen nasl boru hatt deneceine ilikin proje ile tantrldlar. Mays 1998'de 2 Taliban yesi Clinton ynetiminin davetiyle tekrar ABD'ye geldiler. Badlands Ulusal Park, Gerald Ford'un doum yeri lgn At Hatrat ve Mount Pushmore'da gezdirildiler. Taliban'n Suud rejimi gibi bir diktatr slami ynetim kuraca ve tek ses olaca iin ok sayda Afgan aireti ile anlamaktan daha kolay ilerin yryecei hesap ediliyordu. Taliban, ABD gezilerinden bu mesaj karmt. ran ve Rusya'y by-pass eden boru hatlarn destek projesi Mays 1998'de Washington tarafndan resmen aklanmt. Ayn dnemde dier Amerikan irketi Enron, Trans-hazar olarak bilinen projeyle Trkmen gaznn Hzar'n altndan Azerbaycan-Grcistan zerinden Trkiye'ye ulatrlmasnn altyapsn hazrlyordu. Enron'a fizibilite yapmas iin denek verilmiti. Enron, zbekistan'da da gaz aratrmalar yapyordu. UNOCAL, 1996 sonlarnda zbekistan- Afganistan Pakistan boru hatt alternatifinin fizibilitesini tamamlamt. Enron, Hindistan'da Dabhol kentinde doalgaz santral ina ediyordu.Enron, Unocal'n Afganistan'dan ekecei boru hattnn bir ucunu Dabhol'den Yeni Delhi'ye uzatarak Hazar'n doal gaz rezervlerini kontrol altna almay planlyordu. Dobhel liman gaz ihrac iin uygun limand. Trkmen gazyla yakndan ilgilenmeleri bouna deildi. Houstan Chronicle'da 4 Austos 2002'de bir makale yazan Cloudia Kolker, seimlerde Bush'u destekleyen Enron'un yapt yolsuzluklarn ortaya kmasna ramen ayakta kaln 11 Eyllle oluturulan olaanst sava haline balyordu. Vergi karan, devletden karl olmayan projeler iin para eken Enron skandal, normal bir ABD'de Bush'u istifaya gtrmeye yeterdi. Enron Bakan Ken Lay, W. Bush'a zbekistan hatt konusunda yardmc olmasndan dolay teekkr ediyordu. Bush, zbekisan Washington Byekelisi Safayev ile biraraya gelmiti. Bush, Talibanla pazarlklarm tam ortasndayd. Eski Dileri bakanlar Henry Kissenger ve Alexander Haig, akl hocalaryd. Gelecein ABD Bakan yardmcs Dick Cheney, Halliburton Ynetim Kurulu bakan olarak iin iindeydi. Burma, Libya, ran ve Irak gibi ABD ile sorunlu lkelerle petrol ilikileri bulunan Hallburton hala srdrd gaz boru hatt inaat ile Ortadou'da en etkin irketti. Irak sava srasnda Saddam'n petrol kuyularn yakaca hesp edilerek sndrme ileri bu irkete verilmi, sava sonras Irak'nda petrol satlar 179

irketin kontrolne teslim edilmiti. Cheney, Hazar petrol rezervlerini kontrol altna almann stratejik adan ok nemli olduunu kaydediyordu. Halliburton'un yzde 75 ileri enerji ile ilgiliydi. UNOCAL, Exxon, Shell, Chevron ve pek ok petrol irketiyle birlikte dnyada at koturuyordu. 23 ubat 1998 tarihli Los Angales Times'da Cheney, ' Allah, petrol ve gaz demokratik seimle iktidara gelmi, ABD dostu omayan lkelre koymusa ne yapalm; semek elimizde deil, bu blgelere i iin gidiyoruz' diyordu. Cheney, bu szleriyle Talibanla neden ibirlii yaptklar konusunda gnah kartyordu. Ancak Taliban'n yapt cinayetler ortaya knca Clinton ynetimi geri adm atm, Unocal'n projelerini askya aldklarn aklamt. Kenya ve Tanzanya'da ABD bykeliliklerine ynelik Ladin'in gerekletirdii saldr Clinton'un sabrn tarmt. Resmi ABD ekilebilir, ancak petrol irketleri ekilemezdi. Unocal, sava kartmak pahasna geri adm atmamt. Unocal irketi boru hatt iin Suudi Arabistan'n Deltaoil irketi ile mkemmel bir ekip oluturmutu. 12 Aralk 1996 tarihli The ndepentdent'da yazan Rober Fisk, Delta Bakan Hseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakn ilikileri olduunu belirtiyordu. Taliban'n iktidar ele geirmesinden sonra Ladin Sudan' terkederek Afganistan'a yerlemi ve ayn yl ABD'ye kar kutsal savan balatmt. 11 Eyll soruturmasnda Delta irketinin bakan Ladin ilikisi nedeniyle zan altnda kalmt. 21 Austos 1998'de Unocal bir aklama yaparak Afganistan'daki boru hatt projesini askya aldklarn aklarken, 10 Aralk 1998'de resmen geri ekildiklerini duyuruyordu. Clinton ynetimi, ABD'yi hedef alan Ladin'in bulunduu bir lkede boru hatt ina etmenin mmkn olmadn savunuyordu. Clinton, akca Enron, Unocal ve Halliburton'dan Talibanla olan ilikilerini koparmalarn istemiti. Bu neriden holanmayan petrol irketlerinin yeni hedefi Clinton/ Gore ikilisiydi; bu nedenle seimde Bush/Cheney atlarna oynadlar, cumhuriyetileri dolar yardmlarna bodular. Unocal ve Enron'un planlarn gerekletirebilmeleri iin projeye scak bakmayan demokratlar ABD ynetiminden, Ladin ise Afganistan'dan gitmeliydi. 2 Ekim 2001'de The Guardian'dan James Astill, bu konuyu ilerken hedefin Ladin'in Sudan'daki aspirin fabrikasndan birden Afganistan'daki kamplara dnmesini anlaml buluyordu. The Washington Post'dan Joe Stephens, 23 Kasm 2001 tarihli nshada Taliban'n Bush ekibi gelir gelmez Washington'un kapsn aldklarn ortaya karmt. London Times, Ladin'i sepetlemek karlnda boru hatt inaatnn yaplaca konusunda geen pazarlktan sonu kmadn belirtiyordu. ABD Bakan George W. Bush'un Afganistan'a zel temsilci sonra bykeli olarak atad Amerikan vatanda Zalmay Halilzad Unocal'n danman sfatyla 1997 2001 arasnda ABD petrol irkteleri ile Taliban arasnda yaplan boru hatt pazarlklarn yrtyordu.olmasyd. Mstamleke valisi dier Amerikan vatanda Hamit Karzai ise yine UNOCAL'n danman olarak Taliban ile diyalou salyordu. Trkmen gaznn Afganistan zerinden Pakistan'a ulatrlmasna ilikin boru hatt almalarnda kendini gsteren. Halilzad, Unocal yneticileri ile Taliban arasnda "150 sayfalk ilk boru hatt anlamas"nn imzalanmasnda etkin rol oynamt. Boru hatt Trkmenistan-Afganistan snrnda balatlacak, Herart ve Kandahar'dan geirilerek Pakistan'n Quetta blgesine ulatrlacakt. Ayn boru hatt 600 milyon dolar ek maliyetle Hindistan'a uzatlacakt. Ayn dnemde Arjantin petrol irketi Bridas da devreye girip Taliban'la pazarla oturmutu. Unocal ile Bridas arasndaki rekabet mahkemeye kadar uzanm, Bridas projelerini ald gerekesiyle Unocal aleyhine 15 milyar dolarlk tazminat davas bile amt. Taliban'n bu kozu kulanarak, Unocal yerine Arjantin firmas ile ie koyulmas Unocal bakann Austos 2001'de Kongre'de sava istemeye kadar gtrecekti. (136) Sava iin Matrix'e 11 Eyll gibi bir oyuncak lazmd. 1951 ylnda Mezar- erif'te doan Halilzad, Unocal'n Afganistan'a ve Taliban'a ilikin politikalarnda vazgeilmez bir isimdi. Trkmen gazna ilikin boru hattn tekrar devreye sokmak iin Halilzad ve Karzai ynetimi ibana getirilmiti. Binlerce Mslman'n hayatna malolan kanl ve kirli savan ardndan Afganistan'a gelen Halilzad, Taliban'n ABD'nin gz bebei olduu dnemde gen mollalara vgler dzyordu. Ekim 1996'da Time'a yapt aklamada, Taliban'n rejim ihra etmeye almadn, tam tersine ABD'nin elinde rehine durumda olduunu itiraf ediyordu. Be yl nce The Washington Post'ta, Taliban'n terrizmi desteklediine dair iddialar iddetle reddeden 180

Halilzad, "Taliban ran gibi, Amerika kart bir slami fundamentalizm tatbik etmiyor" diyordu. 1973 ylna kadar Zahir ah'n yardmcln yapan bir babann olu olan Halilzad, ABD'de Ulusal Gvenlik Konseyi bnyesinde alt ve Bush'un Gvenlik Danan Condoleezza Rice'a raporlar hazrlad. Rice, Teksas'da Taliban ile yaplan ilk pazarlkta Zalmayla birlikte hazr bulunmutu. Halilzad'n patronu Rice da ayn dnemde Orta Asya'ya ynelen petrol irketlerine danmanlk yapyordu. Rice, 1992 ylnda Chevron yirketinin danman oldu ve irket adna Kazakistan'da alt. Onun patronu ise Dick Cheney ve Bushtu, yani petrol lobisiydi. Unocal, sava kartmak pahasna emeline 27 Aralk 2001'de kavumutu. Yarm kalan hesap tamamlanm; Afganistann bana koyduklar mstamleke valisi, eski Unocal danman yeni Afganistan Babakan Hamit Karzai ile Unocal arasnda doalgaz boru hatt anlamas tekrar imzalanmt. IRAK GANMET Irak savada Afganistan gibi petrol iin kartlmt. 4 trilyon dolarlk Hazar petrolnde paylam tamamlayarak nadasa brakan petrol irketleri zaten petrolclerin elinde kukla olan Bush ynetimini Irak ganimeti iin kkrtmt. ABD, artk ahin politika izliyor, BM ve AB lkelerini dinlemeden tek bana adil olmayan bir savaa giriyordu. 356 milyar dolarlk sava btesi alan Bush ynetimi, 8 trilyon dolarlk Ortadou petrolnn peindeydi. Bugne kadar 4 trilyon dolarlk Arap petrol smrlm, yetmemiti. 1. byk petrol oyununda Bak petrolleri sahnedeydi, Sovyetlere mal kaptrlnca Arap petroleri parsellenmi, bu ac kayp unutulmutu 1995'de Mega Proje imzalanncaya kadar. 2. byk petrol oyunu yine hemen yanbamzda cereyan edecekti, bakalm kim nereyi parselliyecekti Bush, akca bu iddiay reddediyordu. Ama pek ok Amerikan politikac harcanacak milyar dolarlarn petrol vanasn kontrol iin olduunu itiraf ediyordu. Kuzey Amerikadaki sokaktaki insanda, niversitedeki retim grevliside ayn kandayd ; sava petrol iindi. Sava, 11 Eyllde Amerikaya kelek att dnlen ancak petrol bamll nedeniyle direk ht denilemeyen Suudi Arabistann alternatifinin bulunmas amacyla sahneye konuyordu. Bush, Irak sava ncesi CBSde katld programda, Suudi Arabistanla ilikilerimiz sadece petrol deil, Iraka da petrol iin girmeyeceiz derken yznde bu ifadeyi reddeden bir glmseme vard. O sralarda 3 Suudi prensin, hele birinin lde susuz kalarak garip lmleri gibi yollarla Suudlara gzda verilmiti. Busha gre Prens Abdullah, terr rgtlerine gnderilen paralarn kesilmesi ynnde ciddi admlar att; yani sorun yoktu bu lkeyle!1. Krfez savann faturasn deyen Arabistan ekonomisi bugn kte bulunuyordu. Bu nedenle OPEC araclyla petrol fiyatlarnda oynayarak an kapatmak istiyor, bu durum ABDnin cann skyordu. Snrl miktarda satna izin verilen Irak petrolnn yzde 80'ini ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney'in orta olduu Teksas Petrol irketi satn alyordu. Teksas rafinerilerini Irak petrolne gre ina eden Teksas kovboylar Iraksz yapamyordu. Bush ailesinin Ladin'in kardei Selim Bin Ladin ile bu rafinerileri kurmas ve petrol satn bugne kadar ynlendirmesi hep dikkatden kamt. Anlalan ticari ortaklar arasndaki anlamazlklar 3. dnya sava kartacak kadar bykt. Bu konuyu gndeme getiren ngiliz tabloid basn arkasn getiremedi, susturuldu. Kuzey Amerika'da ve ngiltere'de Irak savana Bush'un ailesinin ahsi ihtiraslarn mkemmel biimde karlarna yontan silah sanayinin para babalar ahinler tarafndan sreklenildii kanaati hakimdi. Bu adaletsiz savata ocuklarn kaybetmek istemeyen Kuzey Amerikallar, dnyada artacak Amerikan dmanlnn nne geilemeyeceini savunuyorlard. Ama petrolszln getirecei i sava daha korkutucuydu. Irak' ABD'nin igal sebebi enerjiydi. ngiltere'nin katlm yeni enerji paylamnda pay kapma telayd. Trkiye'nin asker gnderme istei ise terr endiesinden kaynaklanyordu, kimsenin aklna pay talep etme gelmiyordu. Fransa ve Almanya'nn savaa bandan beri itiraz, Irak enerji rezevlerinin paylamnda safd kalmalarndan dolayyd. Rusya'da bu konuda kazk yemiti. Rusya'nn Lukoil ve Fransa'nn Elf ile Total petrol irketleri Alman Deutsche Bank ortak finansman ile BM'nin Irak'a uygulad ambargo sonras geerli olmak zere 70 milyar dolarlk artl n petrol yatrm anlamas imzalamt. Bunu bilen ABD ve ngiltere, Irak igalinde kuralsz davrand ve bu anlamay yok sayd. gal sonras BM ambargosu kalkmasna ramen 181

Rusya-Fransa ve Almanya avularn yalad, ABD ve ngiltere ise sava ve Irak'n yeniden kurulmas bedeli olarak en az 20 yl sresince Irak enerji rezervlerine ipotek koymutu. ABD, harcad her kuruun bedelini Irak petrol ve gaz yatrm ve satlarndan, elde edecei imtiyazlardan tahsil edecekti. Irakta sava ncesi fazlasna izin verilmedii iin, gnde 2,8 milyon varil petrol karyor, kazl 73 kuyudan sadece 15i iletiliyordu. Irakn bilinen rezervleri 112 milyar varil, tahmin edilen ise 250 milyar varildi. ABD, dnya rezervinin ok nemli bir paras-%70'i- olan Ortadou petrollerini kontrol altnda tutarak, petrol fiyatlarn istedii bir seviyede tutmak istiyordu. Bylece hem kendi yatrmlarn gvenceye alyor, hemde kresel mcadelede kendine rakip olabilecek oluumlarn nn kesmi oluyordu. The Independent'n Ortadou muhabiri ve yorumcusu Robert Fisk durumu iyle izah ediyordu: ABD Enerji Bakanl bir aklama yapt, "ABD petrol stoklar tkeniyor ve OPEC yesi olmayan lkelerin petrol rezervleri de erimeye balad. leride ihtiya duyulan petroln byk bir ksm mecburen Krfez'den gelecek." Hydrogen Economy uzmanlarndan Jeremy Rifkin'in derlemesindeki, varolan petrol rezervinin retimle mukayese edildii istatistiklerde, mevcut retim hzyla petrol rezervleri ka sene de tkenecei yle hesaplanmt: karlabilir petroln yzde 60'ndan daha fazlasnn zaten retilmi olduu ABD'de, bu sre sadece 10 yld; Norve'te olduu gibi... Benzer ekilde, varolan kantlanm retilebilir rezervlerini, bugnk cari retimlerini srdrmeleri halinde kimin ka yllk petrol kaldna bakmak bile yeterliydi: Kanada 8, ran 53, Suudi Arabistan 55, Birleik Arap Emirlikleri 75, Kuveyt 116 yl petrol retebilirdi.. Irak'a gelince, bu sre 526 yld. Ortadou'da Saddam sonras dnemde Irak petrollerinin Amerikan irketleri tarafndan iletilecei malumdu. Bunun yannda Amerika'nn tm Ortadou iin ciddi nem tayan byle bir noktadan, srail ile birlikte blgede salayaca stratejik stnlkte ok nemliydi. nk Amerika'nn Hazar ve Suudi Arabistan petrolleri zerinde de ciddi planlar sz konusuydu. Aslnda Ortadou petrollerinin Hazar petrollerine gre maliyeti daha dk ve kalitesi daha yksekti. Irak, petroln-enerjinin yan sra milyar dolarlk savunma sanayi yatrm, tketim pazar demekti. ABD'nin Irak'ta Fransa ve Almanya gibi devleri savaa destek vermedikleri iin Irak pazar dna itmiti. Oysa sava ncesi BM'nin zel izniyle Irak'a mal ve hizmet salayan Peugeot, Total Fina Elf, Renault ve Alcatel bata olmak zere 60 Fransz irketi Irak savann ardndan bu lkeyle ibirliklerini yitirmiti. Irak'ta Amerikan ve Fransz irketleri doacak amansz rekabet liste oyunu ile balamadan bitmiti. Dnyann en byk petrol gruplarndan Fransz Total Fina Elf, Irak petrolleri zerindeki avantajl konumunu kaybetmiti. Fransa ile Irak arasnda ticari ilikiler Krfez Sava sonrasnda uygulanan BM ambargosu nedeniyle azalm ancak yine BM'in zel izniyle Alcatel (telekomnikasyon), Peugeot ve Renault ( otomotiv) ile Alstom (enerji) gibi irketler Irak'ta yatrm olana bulmulard. 1996-1999 yllar arasnda Irak'n bir numaral tedarikisi durumundaki Fransz irketlerinin bu lkeyle ticari ilikileri 2000'den sonra iyice geriledi. BM ambargosundan sonra avantajl durumunu Irak'n yakn blgedeki Arap komularna kaptran Fransz firmalar silinmiti. Saddam rejimiyle ciddi manada ticaret yapan 4 Alman irketide nakavt olmutu. Biraz geriye uzanlsa ABD'nin endieleri daha net grlecekti. Irak, 1973 petrol ambargosunun rzgarndan faydalanarak Irak petrolleri zerinde yabanc imtiyazlar 1975 ylnda ortadan kaldrarak milliletirmiti. Bu eylemin mimar 1960'lardan itibaren Baas partisinde artan prestiji ile Saddam Hseyindi ve Irak petrol milliletirildiinde Irak petrollerinin tek sorumlusuydu. Nitekim 1979'da devlet bakanlnda elde ederek son darbeyi vurmutu. Ayn tarihlerde Kuveyt'in ve dier Arap lkeleride petrollerini milliletirmiti. 1. Dnya savandan sonra yklan Osmanldan miras kalan topraklarda petrol smrgecilii mehur Kzl Hat anlamas ile belirlenmiti. Petrole dayal etvelle snrlar izilmi yeni lkeler icat eden ngilizler ve petrol imtiyazlar elde eden ngiliz ve Amerikan irketleri, srail'in Filistin'i igali nedeniyle meydana gelen Arap-srail savalarndan olumsuz ynde etkilenmi, ykselen Arap milliyetilii karsnda nce imtiyazlarn kaybetmi ve fifty-fifty anlamalar yapmak zorunda kalmt. Smrge dneminin bitmesinde Sovyetlerin Bolevik yaylmaclna kar ABD'nin izledii denge politikas ve ngilizlerin tm itirazlarna aldr etmeyerek Arap lkelerinin, hatta ran'n desteklenmesinin etkili olmutu. Souk sava dnemi, 182

Araplara yaram, ran'n petrolne sahip olmasn salam, ngilizleri ' out' ABD'yi 'in' yapmt. ran fiyaskosu hari tutulursa ABD'nin bu politikas London' adaya sktrm ve ngiltere'den gne batmayan imparatorluu devralmt. Gizlilii kaldrlan ngiliz istihbarat belgelerine gre Washington, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'ye askeri operasyon yapmay dnmt. Sanayisi korkun derecede petrole baml olan ABD, bu ihtiyacna karlk vermeyerek kendisine ambargo uygulayan Suudi Arabistan ve Kuveyt'i igal etmeyi planlamt. Enerji politikalarna gre d politikasna yn veren ABD 30 yl nce bu amacna ulaamasa da bu hedeflerine 2003'te nail oldu. ngiliz istihbarat servisinin 1 Ocak 2004'de aklanan eski belgelerinde, istihbarat rgtnn 1973'te ngiliz hkmetini, ABD'nin petroln denetimini ele geirmek iin Suudi Arabistan ve Kuveyt'i igal edebilecei konusunda uyard belirtiliyordu. 30 yl gizli kaldktan sonra ngiliz ulusal arivine sunulan belgelere gre, Ortak stihbarat Komitesi (JIC) yetkilileri, ABD'nin 1973'teki Arap-srail savann ardndan Arap lkelerinin petrol fiyatlarn arttrmasn engellemek iin askeri operasyona hazrlandn dnyordu. Arap lkelerinin 1973'n Ekim aynda petrol retimini nemli derecede azaltma karar almalarnn, petrol fiyatlarnn artmasna ve ilk petrol okuna yol at belirtilen belgelerde, Arap lkelerinin srail'e destek vermesini protesto etmek iin ABD'ye petrol ihracatn durdurduklar kaydediliyordu. Belgelere gre, hkmetle deiik istihbarat servisleri arasnda arac olan JIC, dnemin Muhafazakr Partili Babakan Edward Heath' i ABD'nin Arap lkelerinin elinde rehine olmaktansa, askeri eyleme geebilecei konusunda uyarmt. Servislerin 12 Aralk 1973 tarihli ''UK Eyes Alpha'' ad verilen raporunda, ABD'nin aklndaki en olas plann blgedeki petrol yataklarn ele geirmek olduu belirtiliyordu. JIC'nin tahminlerine gre ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'deki petrol yataklarn ele geirmesi halinde, 28 milyon tondan fazla petrol rezervine sahip olacakt. Rapora gre, Amerikallar igali 10 yl srdrmeyi ve bu srede alternatif enerji kaynaklar bulmay dnyorlard. JIC, Amerikan igalinin ilk aamada byk apl olmayacan, iki tugayn Suudi Arabistan'n petrol alanlarn ele geireceini, birer tugayn da Abu Dabi ve Kuveyt'i igal edeceini tahmin ediyordu. ABD'nin Suudileri hazrlksz yakalamak ve artmak iin havadan indirme operasyonu yapabilecei, bunun mmkn olmamas durumundaysa ilk saldry amfibi birliklerle yapabilecei belirtiliyordu. ABD'nin Kuveyt'i igal etmesi halinde Irak'n da kar saldrya geebilecei belirtilen raporda, ''Krfez'deki en byk risk, Irakllarn Sovyetler'in de desteini alarak mdahale etme olaslyd'' denilmiti. 1960'larda kurulan OPEC ve 1970'li yllarda bu tekilat antaj arac olarak kullanmay baarm Suudi Petrol Bakan ve OPEC Genel Sekreteri Ahmet Zeki Yamani'nin ince politikalar Batllar Araplara baml klmt. Suudi petrolleri zerinde imtiyaz sahibi olan Aramco'yu kuran 4 Amerikan petrol irketi Mobil, Exxon, Chevron ve Texaco dahi Aramco'da yzde 60'lk pay Suudilere vermek zorunda kalmt. Suudi Krall topraklarndaki petrol gayrimenkul ve yatrmlar 1976 mutabakat ile milliletirilmi, Amerikan irketlerine sadece Suudi petroln yzde 80'ini pazarlama ncelii tannmt. Paradoks gibi gzkebilir ama 1976 anlamas Suudiler tarafndan ABD ile ilikilerde koz olarak kullanlmas maksadyla 1990 ylna kadar imzalanmamt. Ancak kar hesaplarnda yzde 60'a yzde 40' ngren 1976 anlamas geerliydi. 1. Krfez savanda Saddam Kuveyt'i igal edince veya ettirilince Suudiler alelacele 1976 anlamasn imzalad. Saddam'n kendilerine de saldraca korkusuyla 1. Krfez savann faturasn ABD'lere dedi, 1990'l yllarda silahlanmaya harcad para btesinde delikler at ve Kraliyet topraklarna ABD askeri slerinin yerlemesine izin verdi. ABD, Kuveyt'e resmen el koydu ve petrol gelirlerini ipotek altna ald. Katar'a slerini yerletirdi. Araplarn milliletirme ve imtiyazlarn ellerinden alma politikasna 15 yl sonra Saddam' korkuluk, c yapp blgeye askeri gcyle dnerek cevap veren ABD, smrgecilik anlaynn eklini deitirmiti. Nkleer, kimyevi, biyolojik silahlarla ABD'ye terr saldrs dzenleyebilecei ve El-Kaida balants yalanlar ve Irak'a demokrasi getirme topyas ile devrilen Saddam ve igal edilen Irak'n enerji rezervlerinde en kritik soru petrol ve dogalgaz rezervlerinin imtiyaz haklar, yatrm ve pazarlama anlamalarn kimin alacayd. gal faturasn ABD, Irak'a 1 trilyon dolar olarak keserse kim itiraz edebilirdi? Elbette, Irak' 183

kurtaran yalanc kahramanlar, harcadklar sava ve yeniden kurma btesinin tamamn stne -be ekleyerek enerji zerindeki paylamdan tahsil edecekti. Irak hem igale uramt, hemde borluydu! ABD ve ngiltere'nin Irak'tan 20 yldan nce kmas ne kadar kayp verirlerse versinler mmkn deildi, ka savan gerek sebebi enerji kaynaklarnn smrlmesi ilkesine aykryd. Demokrasi hayali, lke nfusunun yzde 60'n oluturan Amerikan kart iilerin iktidar demokratik seimde ele geirecei varsaymyla hep inkitaya urayacak, zgrlk yalan ortaya kacakt. Irak petrol srail'in hedefi olan Hayfa hattyla tanacak, Trkiye'nin Yumurtalk boru hatt hem sabatojlarla ilevsiz hale getirilecekti. Misak- Milli snrlar iinde yer alan Musul ve Kerkk'e yerletirilen Krtler, Trkiye'ye kar hep hazr kta tutulacakt. ABD DARBESNE PUTN FREN ABD, Rus enerji pazarn askerle igalle ile deil milyar dolarlarla satn alarak igal etmeye niyetliydi. Bu nedenle 24 Mays 2002de Kremlin'deki Bush-Putin zirvesinden enerji alannda dev ibirlii karar kmas herkesi artt. ABD bundan byle Ortadou petrolne bamlln azaltmak iin Rusya'dan almlara ynelecekti. Yeni enerji diyalogu ad altnda ibirlii sreci balatan ABD ve Rusya'nn yaynlad ortak bildiride yle denildi: Global ekonomik byme, enerji piyasasndaki istikrar ve gvene baldr. Rusya'nn, dnyann en byk enerji ihracatlarndan biri olduunu gz nnde tutarak enerji alanndaki uluslararas gvenlii ve piyasa istikrarn artrmak amacyla ikili enerji diyalogu balatma karar aldk. Bu erevede ABD'nin Ortadou'nun kagyan zemininden gelen petrole bamll azalacak ve piyasalarda fiyat istikrar salanacakt. Bugn Suudi Arabistan'dan sonra dnyann iki numaral petrol ihracats olan Rusya ise Sovyetler Birlii'nin kyle birlikte kaybettii pazar payn geri alarak ekonomisine yeni bir g kazandracakt. Anlama uyarnca ABD, Bat Sibirya ve Rusya'nn Pasifik blgesindeki petrol ve doalgaz havzalarnda yatrmlar yapacak, Rusya'nn giderek eskiyen boru hatlarnn modernizasyonunu yapacakt. mzalanan nkleer silahlarda indirim anlamasna gre, iki tarafn nkleer balk saysn 2012 ylna kadar 1700-2200 snrna indirilmesi kararlatrld. Rusya'nn ran'la nkleer silah alanndaki ibirlii zirvede gerginlie yol at. Bush, basn toplantsnda ran ile nkleer teknoloji alannda yaplan herhangi bir ibirliinin bu fanatik lke ynetimin eline gl bir silah verme anlamna geleceini syledi. Putin ise yeni fze almalarnda ran'n Rusya'dan deil Bat lkelerinden yardm aldn ne srd. Bush, Putin ile Bak-Ceyhan petrol boru hatt projesini grrken Rus tarafndan devlet olarak projeye katlmay dnmese bile zel Rus irketlerinin katlmna engel olunmamasn istemiti. ABDnin Rus petrol pazarndaki hesaplar ksa sre iinde Putini kukulandrd. Putinin radikal nlemler almasn kimse beklemiyordu. Amerikallar, Rus milliyetiliini zirveye ktn, liberalizmin yerlerde srndn grememiti. Putin, dnya petroln tekeline almak isteyen ABD'nin Rusya darbesini Bat destekli 4 Yahudi Rus vatanda Oligarh' safd ederek durdurmay baard. 2003 sonbaharnda Rusyann en zengin adam Mihail Hadorkovskiyi vergi kaakl, sahtecilik, dolandrlclk ve baka iddialardan dolay tutuklatp hapishaneye koydurarak dikkatleri zerine eken Putin, yoksa bir Yahudi dman myd? Rusya'da yeni bir Hitler vakas m yaanmt? Rusyann en zengin adam Sibiryada zel uana binmek isterken tutuklanm ve birden sulu durumuna dmt. Putin, 2004 yl bakanlk seimlerinde altn oyan Yahudi petrol baronlarnn ABD ile ortak hareket ettiini dnyordu. Hakszda saylmazd. Rusya'nn ve kendi kaderi Yahudi Oligarhlarn temizlenmesine balyd. Rusya'nn ekonomisi son yllarda byk oranda enerji ihracatlarndan gelen gelire endekslendi. Petrol fiyatlar derse ekonomik krize giren, ykselirse rahatlayan Rusya'da medya ve petrol baronlarnn ortak zellikleri Yahudi olmalaryd. Bu kural Hitler gibi deitirmeye alan Putin, lkenin drt byk Yahudi Oligarh'n da 2000-2004 aras srayla diskalifiye etti. Putin'in ilk hedefi Nezamisnaya Gazetaa, zvestiya gibi gazetelerin sahibi, BDT Genel Sekreterlii yapm, esasen bir petrol baronu olan Boriz Brezevsky idi. Kremlin'de Yeltsin dneminde itibarl bir konuma gelen bu Yahudi Oligarh' Putin, eenlere silah satt iin affetmedi. Brezevsky, eenlere el altndan silah 184

salayan Rus generallerin paralarn Londra'ya hesaplarna yatryor, eenlerden ise pein alyordu. Dudayev, amil Basayev ve Raduyev ile grmelerinin kaytlar sanrm Putin'i ileden karmt. Brezevsky, ply prty toplayp Rusya'y 2000 ylnda terkeden ilk Yahudi burjuvayd. Londra'da Putin sonras iin hesaplar yapyordu. ABD-srail ve ngiltere genine hizmet ediyordu. Putin'in ikinci hedefi, Rusya'da biraralar kaliteli, tarafsz, eglenceli yaynlar ile Sovyet kalnts tvleri silmi ve 100 milyon izleyici kapasitesine ulam NTV'nin sahibi Aleksandr Gussnsky idi. Bu medya imparatoruna KGB kalnts Putin'in sabr uzun srmedi. Srekli Putin'i eletiren NTV susturulmalyd. O'da yurtdna kaarak yakay kurtard. Ancak 2003'de Atina'da yakaland. ABD'nin devreye girmesi ile Yunanistan' terketmemesi artyla kefaletle serbest brakld. Bu Yahudi Oligarh'da dierleri gibi bir petrol baronuydu. Petrol ortakln Sibneft ve Yukosla gizli hisse ile yapm, imekleri zerine ekmekten kanmt. Putin'e gre Bat'ya alan bir ajand. 2003'de ngiliz Chelsea futbol kulbn satn alani Roman Abramovi de petrol baronu bir Yahudi Oligarhd. Chelsea takmna 250 milyon dolar harcad. Chelsea'nin 1 milyar dolara malolacak yeni stadna 350 milyon dolar harcamaya hazrlanyordu. Onunda aras Putin ile akt. Yeltsin dneminde Rusya dna kartlan 200 milyar dolara yakn Rus kara parasn izini takip eden Putin, adresin Abromovi olduunu kefetmekte gecikmedi. Bu paralarn byk blm henz Rusya'ya dndrlemedi. Byk blm- 40 milyar dolar- Gney Kbrsda saklanyordu. ahsi serveti 10-12 milyar civarnda olduu sylenen Rusyann en zengin kiisi drdnc petrol kurban Mihail Hadorkovsk, hakkndaki sulamalar ispatland takdirde en az 10 yl hapiste kalacakt. 40 yanda gen bir Yahudi iadamyd. Yeltsin dneminin zelletirme zenginlerinden ve Rusyada Oligarklar denen 7-8 kiiden meydana gelen bu yeni zenginler grubunun en nemli yelerinden olan Hadorkovski Moskovada bir fabrikada alan bir mhendis ailenin tek erkek ocuuydu. Sovyetlerden kalan kalnty i etmenin yollarn daha Sovyetler dalmadan nce bulan Hadorkovski, kurduu kooperatifi ve bankas ile ksa srede milyar dolarlar kazand. 1991-93 yllar arasnda bizzat kendisi de devlette grev alan; nce zamann babakannn zel ekonomi danman, daha sonralar da Yakt ve Enerji Bakanlnda bakan yardmcl grevni yapan bu uyank Yahudi, devlet memuru iken 'mal gtrmt' Ticaret irketleri tahl, petrol, eker, maden pazarlayarak ya da satarak muazzam krlar elde ederken; bankas Menatep de hem Moskova Belediyesinin ve hem de paral nemli federal bakanlklarn hesaplarn zerine alarak bu hesaplar sayesinde ksa zamanda milyar dolarlk bir banka olup kmt. Bu drt kafadarn bulutuu irket ise Yukos ve yeni birletii orta Sibneftti. Yukos ve Sibneft irketleri Ekim 2003'de resmen birleip YukosSibneft adn almt. Dnyann drdnc byk petrol irketi haline gelen bu dev irketin mlkiyeti, kontrol, hisseleri ve bunlarn gelecei konusu bu krizin en temel sebebiydi. Bazlar siyasi rekabet desede asl neden petrold. Putin ynetimin basavclk kanalyla hisselerin yzde 44ne el koymas ya da bunlar dondurmasndan nce YukosSibneftin hisse dalm yleydi: Mihail Hadorkovski yzde 26,48, bir baka oligark ve ngiliz Chelsea futbol kulbnn sahibini Roman Abramovi yzde 26,01, Hadorkovskinin arkadalar Leonid Nevzlin yzde 3,56, halen hapiste olan Platon Lebedev yzde 3,11, Mihail Brudno yzde 3,11 ve Vasili aknovski yzde 3,11.smi gzkmeyen Boris Brezevsky, Sibneft'in gizli ortadr. Bu deiik hisselerden yzde 44 bugn el konulmu durumda ve bunlar zerinde herhangi bir ilem yaplamyordu. Ne var ki, el konulan hisselerin byk blmnn sahibi olan Hadorkovskinin hisselerinin bana geleceini nceden iyi tahmin ettii iin bu konuda en az Eyll 2003'de ok zel bir anlama yapmt. Bu anlama Hadorkovski ile nl Yahudi bankerlerden Lord Jakob Rothschild arasnda yaplm ok nemli bir zel anlamayd. Buna gre, Hadorkovski sahibi olduu hisselerinin olduka byk bir blmn Lord Rothschilde ok nceden devretmi bulunuyor. Tahminlere gre, devredilen hisselerin deeri yaklak 8 milyar dolar ve Lord Rothchild bu hisselerle YukosSibnefti kontrol edebilecek gce ve imkana kavumu bulunuyordu. Hadorkovski ile Lord Rothschild esasen ok iyi dostlard. Hadorkovskinin Londradaki Ak Rusya Vakfnda yllardr birlikte alyorlard. Herhalde hem bu yakn dosta ilikilerden 185

hem de Rothschildlerin gcne duyduu gvenden olsa gerek Hadorkovski kontrol hisselerini bu nl ve gl bankere emanet etmi oluyordu. Hapishanede bulunan Hadorkovskinin YukosSibneftin icra kurulu bakanl (CEO)ndan istifasndan sonra yeni koltua irket hemen Simon Kukes adl bir Amerikal yneticiyi atad. Yeni CEO Kukes yabanc yneticilerin de yer ald 7 yneticiden meydana gelen ynetim icra kurulunun yeni bakan oluyordu bylece. Aslen Rus asll bir Amerikan vatanda olan Kukes, Rus petrol dnyasnn iyi bilen, bu dnyann iinde yllarca alm bir yneticiydi. 1990l yllarda Rus Tyumen petrol irketini ynetmi olan Kukes geen yaz Yukosa gemiti. Kukese ilaveten bir baka Amerikal ynetici de YukosSibneftin icra kurulunda grev alacakt. Bu ahs YukosSibneftin iletmeden sorumlu alt irketi Yukos-Moskowun bana Hadorkovskinin arkada-orta Vasili aknovskynin savclk tarafndan vergi kaakl takibat balatmas zerine getirilen Steven Theede adl Kansasl bir Amerikal yneticiydi. Rusya'y kartran bu gelimelerin ba oyuncusu ABD eski Dileri Bakan Yahudi kkenli Henry Kissinger dan bakas deildi. Putin'i isyan ettiren kriz onun Rusyaya Eyll 2003'deki ziyareti ve baba Bush vastasyla Bakan Putin ile grmesiyle balad. Hadorkovskinin kurduu, Londrada hayr vakf olarak tescil edilmi Ak Rusya adl vakfn mtevelli heyetinde bulunan yal kurt, Putin'e baz Amerikan petrol irketleri adna Hadorkovskinin Yukos-Sibneftteki byk hissesini satn alma srecini balatmak iin geldiini syledi. Bu konuda kesin karar verecek olan Bakan Putini raz etmek, onun muhtemel tavrn nceden renmek isteyen Kissinger, Putin'in ABD ziyareti ncesi zemin hazrlad. Putin, Camp David'de Bakan Bush'a sz vermedi, hatta tek kelime dahi etmedi. 2004 yl bandan itibaren 12 milyar dolarlk Yukos-Sibneft dnyann drdnc byk petrol irketi ve dnya petrol piyasasnn nemli oyuncularndan biri olacakt. Hadorkovskinin Yukos-Sibneftteki hisselerini Exxon-Mobil ya da Chevron-Texaconun satn almak istediini belirten Kissinger'a Putin'in ne nasl karlk verdiini Hadorkovski operasyonu ve yzde 44'lkYukos hissesine el konulmasndan sonra anlald. Putin, Yukos-Sibnefti tekrar Ruslatrd, milliletirdi ve ABD'nin dnya petroln tekeline alp, petrol fiyatlar ile oynama imkan vermedi. irketin dev Amerikan petrol irketlerince alnmas dnya petrol piyasas bakmndan phesiz ok nemli bir gelime olacakt. Bylece, retim-arz durumundan fiyat teekklne kadar bu piyasadaki Amerikan arl daha da artacak ve tabii gerekletii takdirde OPEC de bu yeni durumdan nemli lde etkilenecekti. Ayrca zaten balam olan Amerikan-Rus petrol-enerji ibirlii srecinde nemli bir adm daha atlm olacakt, daha dorusu Rusya igalsiz ABD kontrolne tamamen girecekti. Putin, bir Hitler deil belki ama Yahudi Oligarhlara ' Dur' demeyi baarmas srpriz bir durumdu. Yahudiler, 2004 yl seimlerinde byk ihtimal Putin'e kar yok edilemeyen son Oligarh petrol baronlar Rus Viktor ernomrdin ve Yahudi Oligarh orta Anatoli Cubais atlarna oynayacaklard. Ancak maherin drt burjuva atlsn safd eden ve 2003 Duma seimlerinde sessiz bir darbe yapan Putin'i 2004 Mart seiminde durdurmak mmkn olmayacakt. Yahudi petrolclerin intikamn Bat elbette bir gn alacakt. Ortada milyar dolarlk yarm kalm bir hesap vard. Dnyann en byk petrol reticisi ve ihracats Suudi Arabistand; bu lke toplam dnya petrol rezervleri bakmndan da yzde 25 civarnda bir miktarla birinci lkeydi. Petrol retim ve ihracat bakmndan Suudi Arabistan Rusya Federasyonu takip ediyordu; ksacas Rusya dnya petrol piyasasnn ikinci en gl, en byk oyuncusu saylrd. Bu iki petrol devi yakn zamanlara kadar kran krana bir rekabet iindeydiler; ama bu rekabet birok bakmlardan artk geride kalmaya, yerini yeni bir tr ibirliine brakmaya balad. Petrol alannda balayan, artk doalgaz alannda da kendisini gstermeye balayan bu yeni ibirliinin temelleri Suudi Veliaht Prensi Abdullah bin Abdlazizin 2003 yl eyll aynda Moskovaya yapt tarihi resmi ziyaret srasnda yaplan kapsaml bir enerji ibirlii anlamasyla atlmt. Be yl sreli bu anlama be ay kadar sonra ilk sonularn vermeye balamt. Bu erevede, Rusyann ciro bakmndan birinci petrol irketi olan LUKoil 26 Ocak 2004'de yapt aklamayla Suudi hkmeti ile Suudi Arabistanda nemli bir doalgaz alannn gelitirilmesi iin anlamaya vardn ilan etmiti. Sz 186

konusu doalgaz alan, Suudi Arabistann orta ksmlarnda yer alan A Bloku denen 30 bin kilometrekareden meydana gelen byk doalgaz rezervlerinin bulunduu bir aland. Varlan anlamaya gre bu nemli alan 2005 ubat aynda kurulacak bir Suudi-LUKoil ortak irketi vastasyla gelitirilecek ve LUKoil bu ortak irkette yzde 80 oranda hissedar olacakt. LUKoilin ortakla girecei Suudi irketi ise Saudi-Aramco olacakt. Bu ortak irket de 2004 mart aynda Suudi hkmeti ile sz konusu alandaki doalgaz rezervlerinin gelitirilmesiyle ilgili olarak 40 yl sreli bir imtiyaz anlamas imzaladve bylece Suud topraklarndaki ilk Rus-Suud ortak yatrm hayata gemeye balad. LUKoil bu ortak irkete 200 milyon dolar yapmt. Bu ortak yatrmn Rus taraf olan LUKoil, esasen gz dnya piyasasnda olan ok hrsl bir irketti. LUKoilin Ortadou enerji kaynaklarnn gelitirilmesine dnk proje ve planlar sadece Suudi Arabistan ile de snrl deildi; bu irketin randaki Anaran ve Msrdaki Gessum alanlarna dnk nemli projeleri de vard. Irak da LUKoilin ok nem verdii ve muhakkak yatrm yapmak istedii bir baka Ortadou lkesiydi. Esasen LUKoil Irakn ok zengin Bat Kurna petrol alannn gelitirilmesi konusunda Saddam rejimi ile anlamaya varmt ta 1997 ylnda; ama BM kararlar sebebiyle bu anlamay bir trl hayata geirme frsatn da bulamamt. LUKoil bu krl ve byk projeden hl vazgemi de deildi; Saddam rejimiyle yaplan anlamann hl geerli olduunu sylyor ve gerekirse bu konuda milletleraras mahkemelere bavuracan tekrarla ifade ediyordu. LUKoili kaytsz artsz destekleyen Rus hkmeti de bu konuda hem Irak Geici Hkmet Konseyi ve hem de igal gc Amerikadan anlay beklemeye devam ediyor, Bat Kurna anlamasn gerekletirebilmek iin Iraktan alacaklarn silebileceini teklif edip duruyordu. Ortadounun yan sra LUKoil, Bat petrol piyasalarnda etkin olmak, bu piyasalara girmek iin ok alyordu. Nitekim, bu almalarnn sonularn da almaya balam ve 2004 banda artk Amerikada 2.000 kadar benzin istasyonuna sahip olmutu. LUKoil dnya apnda 4.700 kadar petrol istasyonuna sahipti ve yle grnyor ki bu say giderek de artacakt. Rusyann doalgaz devi Gazpromdan sonra en byk, en gl irketi LUKoil, 2003 ylnda 600 milyon varil ham petrol retmi ve bunun 275 milyon varilini ihra etmi dnya petrol piyasasnda nemli etkinlie sahip bir irketti. irket 2008-2012 yllar arasnda retimini 800 milyon varile karmay da hedefliyordu. Rusya LUKoil ve dier petrol ve doalgaz irketleriyle nmzdeki yllarda dnya enerji piyasasna damgasn daha fazla ve daha gl bir ekilde vuracakt phesiz. LUKoilin Suudilerle vard anlama bunun nemli bir iaretiydi. Beyaz Kurt, asla pes etmeyecekti. Yeni ortaya atlan Byk Ortadou Projesinin amac petrol lkelerini ele geirmek iim slam lkelerini ak veya gizli igal etmekti. Demokrasi ve zgrlk yalannn foyas erken ortaya kacakt. Petrol zengini mslman lkelerde demokrasinin gelimesi, ABDnin istemedii ynetimlerin iktidara gelip, ok iyi anlap petrollere el koymalarna yardmc olan diktatr bozuntularnn gitmesi demekti. 15- 20 yl sonrasnn tehditi in ve Rusyann barna haner saplayan ABD, ABnin 20 yl iinde dalacana inanyordu. Petrol mcadelesinde Rusya- in ile petrol zengini Arap lkeleri zorunlu olarak ittifak yapmak zorundayd. ABDsrail- ngiltere eytan geni, olumas muhtemel bu gene kar temeli 20 sene nce atlan, 1995de resmen aktif hale getirilen Byk Ortadou Projesini stp sahneye koyuyordu. Trkiye, her iki kampn tam ortasndayd. Taleplerini geri eviremedii, kstrmemeye alt, ancak karlarna ters den eytan geni ile baarya ulamas riskli gelecein geni arasnda bocalyordu. Hazar'n Kurtlar Vadisi'nde kan, kin kokan petrol yar Krfezi de esir alacak ve son damla petrol tkeninceye kadar Kurtlarn av Hazarda ve Krfezde durmayacakt. Geen yzylda olduu gibi, 21. yzylda da dnya devletlerinin zerinde hassasiyetle duracaklar en nemli konulardan biri enerji olacaktr. Gelien teknoloji ve artan nfus lkeleri enerjiye baml hale getirmektedir. Enerji kaynaklar ierisinde gnmzde en ok petrol ve doal gaz kullanlmaktadr. Zengin hidrokarbon kaynaklar ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Havzas, Avrasya corafyasnn en nemli blgesi konumundadr. Bu sebeple Hazar Blgesi, nfuz mcadelesinin en sert getii blgelerin banda gelmektedir. Hazar Blgesinde srdrlen g mcadelesi, sadece enerji yataklarndan alnacak paylar 187

deil, bu havzada retilecek enerjiyi dnya pazarlarna tamann hangi gzerghlar vastasyla yaplacan da iermektedir. Hazar Denizine kys olan Azerbaycan, Kazakistan, Rusya Federasyonu, ran ve Trkmenistan ile blge hinterlandnda yer alan zbekistan, blgedeki temel enerji reticisi lkeleridir. Bu lkelerin bamszlklarnn ve ekonomilerinin gelecei asndan mevcut enerji kaynaklar ok byk bir nem tamaktadr. ar Krat Yce tarafndan Beykent niversitesinde Stratejik Aratrmalar Dergisinde yaymlanan (Journal of Strategic Studies 1(1),2008, 158-183) aadaki makale ile kitabmzn yenilenmi halini tamamlyoruz. HAZAR ENERJ KAYNAKLARININ TRK CUMHURYETLER N NEM VE BLGEDEK YEN BYK OYUN Gnmz dnyasnda sanayilemenin hzla ilerlemesi ve nfusun artmas sonucunda, petrol ve doal gaz tketiminde ciddi artlar meydana gelmitir. Ayrca alternatif enerji kaynaklarnn henz bulunamam olmas, bu enerji kaynaklarnn nemini daha da artrmtr. Dnyadaki enerji kaynaklar iinde belki de en nemli yeri igal eden petrol, gelimekte olan teknolojilerin motor grevini stlenmitir. Gnmzde petrol, dnya ekonomisinin ileyiindeki nemini koruyor ve petrol kontrol eden lkeler ise nemli ve stratejik bir gc ellerinde tutmaya devam ediyorlar. Bu enerji kaynann da, 2000'li yllarda da, ou devletin stratejik hedeflerini, ekonomik yaplarn, politik tercihlerini ve jeopolitik konumlarn yakndan ilgilendirdii grlmektedir. Bir enerji kayna olarak petroln uluslararas ilikilerde bir siyasi g olarak kullanm, gemite olduu gibi gnmzde de devam etmektedir. Doal gaz ise, 30 yldr yaygn olarak kullanlmaya balanm ve son yllarda tketimi hzla artmtr. Bu balamda, bamszln kazanan Trk Cumhuriyetlerinin bulunduu corafya incelendiinde, bu blgelerin zengin enerji yataklarna sahip olduklar gzlenmektedir. Yani, Hazar Havzas, 21. yzylda dnyann en nemli enerji retim ve datm alanlarndan birisini oluturmaktadr. zellikle de Hazar Havzas lkelerinden olan Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan, yeni yzylda da dnya ekonomisini derinden etkileyecek, petrol ve doal gaz zenginliklerine sahiptirler. SSCB'nin dalmasyla birlikte uluslararas politikada yaanan deiiklikler, Avrasya blgesinde de nemli gelimelere yol amtr. Yllarca SSCB egemenlii altnda bulunan Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinin, mevcut zenginlikleri ile bamszlklarn kazanmalar, blgede enerji kontrolne ynelik g mcadelesinin yaanmasna neden olmaktadr. Srdrlen enerji mcadelesi gnmzde de tm hzyla devam etmektedir. Sper gler ve dev irketler, Kafkasya ve Orta Asya blgesindeki hidrokarbon rezervleri ile boru hatlar gzerghlarna egemen olma yarndadr. Bu kapsamda nce Byk Oyun terimi, enerjinin nemi ve Hazar Blgesindeki petrol ve doal gaz kaynaklarnn ksa gemii zerinde durmak gereklidir. BYK OYUN TERM Zengin hidrokarbon yataklarna sahip blgeler, dnyann gl devletlerinin her zaman ilgisini ekmitir. Dolaysyla bu gibi enerji zengini yerler, gl devletler tarafndan her zaman kontrol altna alnmak istenmitir. 19. yzyln sonunda ngiltere ile Rusya, Orta Asya ve Afganistan' kendi nfuz alanlarna katmak iin byk bir rekabete girmilerdi. Orta Asyay igal eden Ruslarn, kendi egemenlii altndaki Hindistan'a ilerlemesini engellemek isteyen ngiltere'nin, Afganistan' igal etmeye almas ile bu iki lkenin Afganistan zerinde sren mcadelesi, tarihe Byk Oyun (Great Game) olarak gemitir (Kleveman, 2004: 21-22). Enerji alannda dev petrol irketlerinin ve sper glerin 20. yzylda vermi olduklar bu acmasz mcadele sonucunda; Byk Oyun terimi dnya literatrne de girmitir. Bu terim, ilk kez, 19. Yzylda ngiliz yzbas Arthur CONOLY tarafndan bir arkadana yazlan mektupta kullanlmtr (Klbeyli - Emrahov, 2004: 115). Daha sonra bu nitelemeyi, 1907 ylnda Nobel Edebiyat dln alan ngiliz yazar Rudyard KIPLING Kim adl eserinde kullanmtr. Bylece bu terim, 188

lmszlemi ve ok sk kullanlr olmutur. Ayrca aratrmac Lutz Kleveman, Rudyard Kipling'in Kim isimli romannda lmszletirdii "Byk Oyun" kavramn kullanarak, blgede, Byk Britanya ve arlk Rusyas'nn 19. yzylda giritikleri emperyalist mcadelenin modern bir versiyonu olan bir Yeni Byk Oyunun oynandn iddia etmitir (Klbeyli - Emrahov, 2004: 22). Yz yl kadar nce Orta Asyada, ngilizler ve Ruslar, Kiplingin byk oyununun oyuncularyd. Gnmzde bu karmak ve acmasz oyunun oyuncu saysnda bir art gzlenmektedir. Dnyada oynanan bu zorlu oyunun oyuncularn da u ekilde sralamak mmkndr: - Devletler: ABD, ngiltere, Rusya Federasyonu, Almanya, in, Hindistan, Japonya, ran, Trkiye vb. - irketler: Exxon-Mobil, Chevron, Shell, BP-Amaco, Lukoil, Socar, Sinopec, Yukos, Unocal, Total, Pennzoil, Gazprom, British Gaz, Statoil, TPAO, Kazakoil vb. Yukarda belirtilenlere finans kurulularn ve ok uluslu bankalar da eklememiz mmkndr. Ad verilen dev irketlerin bazlar, son yllarda birlemi ve ad geen bu gl oyuncularn yanna yenileri de eklenmitir. Bilindii zere, enerjinin paylam savan veren petrol irketleri, bulunduklar devletlerin d politikalarnda ok etkili olduklar gibi, dnya siyasetine de ekonomisine de az veya ok yn verebilmektedirler. Gnmzde Yeni Byk Oyun; Rusyann Hazar Havzasnda etkisinin azaltlmas, inin blgeye giriinin engellenmesi, ABD destekli ynetimlerin oluturulmas, ABDnin askeri gc ve irketleri ile blgede etkinliini artrmas eklinde bir dizi politikalar ve buna uygun stratejiler ile devam etmektedir. Grcistan, Ukrayna ve Krgzistandan sonra, son olarak, Orta Asyann kontrol iin nemli olan Fergana Vadisinde olaylar yaanmaya balamtr. Bu yaanan olaylarn da devam edecei uzmanlar tarafndan srekli dile getirilmektedir (Yce, 2006: 107) Hazar Havzasndaki Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ve dier blge lkelerinin petrol ve doal gaz kaynaklarn ele geirmek, boru hatlarn kontrol etmek iin; bata ABD ile Rusya Federasyonu olmak zere, in, AB, ran ve Trkiye arasnda byk bir rekabet srmektedir. Bu dorultuda, dnyann sekin ekonomi dergilerinde ve gazetelerinde, Hazar Blgesinde bulunan yabanc irketlerin mcadeleleri konusunda her gn onlarca haber yaynlanmaktadr. Yeni byk oyunda hedef; trilyonlarca dolarlk (200 milyar varil petrol ve 18 trilyon m3 muhtemel doal gaz) Kafkasya ve Orta Asya petrol ve doal gaznn retiminde stnlk salamak, tanmasnda gei cretinden faydalanmak, dier glere gre, enerjiyi kontrol ederek fiyatlara hakim olmak ve stratejik stnlk salamaktr (mezsoy - en, 2003: 28). zetle, son yllarda yeni byk oyun olarak adlandrlan uluslararas mcadelenin arka plannda, geen yzylda olduu gibi gnmzde de enerji kaynaklarnn kullanm, elde edilmesi veya nakli ile ilgili kar atmalarnn olduu grlmektedir. ENERJNN NEM VE DNYADA BTMEYEN ENERJ MCADELES Enerji, retim ilemlerinde kullanlmas zorunlu bir girdi ve toplumlarn refah dzeylerinin ykseltilmesi iin gerekli bir hizmet aracdr. Bu nedenle enerji, ekonomik ve sosyal kalknmann temel talarndan biridir. Ekonomiye, yeterli ve gvenilir bir enerjinin zamannda ve dk maliyetle salanmas da ayn derecede nemlidir. Dnya nfusu arttka petrol ve doal gaza olan gereksinim de artmaya devam edecektir. Bu nedenle dnyadaki petrol ve doal gaz kaynaklar tkenene kadar veya bu enerji kaynaklarnn cazibesini glgeleyecek yeni enerji trleri bulununcaya kadar, petrol ve doal gaz nemini koruyacak ve bu enerji kaynaklar zerinde yaplan mcadeleler de devam edecektir. lkelerin enerji gvenlikleriyle ulusal gvenlikleri arasnda dorudan ve gl bir iliki vardr. Yani; ucuz, kesintisiz ve temin yollar asndan eitlendirilmi enerji politikas, her lke iin ulusal gvenliin vazgeilmez ke tadr. Dnyadaki sper glerin, kresel g olma mcadelesinin en nemli gerekelerinden biri, enerji kaynaklarna sahip olmaktr. Ayrca bu devletler iin enerjinin naklini ve ticaretini kontrol etme dncesi de bir o kadar nemlidir. 17 Mays 2001 tarihinde ABD Bakan Bushun 189

syledii gibi; enerji kaynaklarnda eitlilik Amerika iin nemlidir, sadece enerji gvenlii iin deil, ulusal gvenlik asndan da byk deer tamaktadr (Demiral, 2006: 2). Orta Douda yllardr sren souk ve scak savalarn temelinde, enerji kaynaklarna ve enerji nakil hatlarna hakim olma mcadelesinin olduu herkese bilinmektedir. Son yllarda gerekleen Irak ve Afganistan igalleri de bu dorultuda yaplan operasyonlardandr. Zaten ABDyi kresel g yapan, enerji kaynaklarna hkmetmesidir. Dier sper glerin ABDyi yakalayamamasnn nedeni de, enerji kaynaklarna yeterince sahip olamaylardr. Her geen gn nemi artan Avrasya enerji kaynaklar zerinde, birok lkenin doal olarak karlar atmaktadr. Blgedeki enerji pastas nemini koruduu srece de buralarda gerginlik ve mcadele bitmeyecektir. Yani 20. yzyln sonunda tekrar balatlan ve 21. yzylda da iddetle srdrlen enerji rekabeti, son yllarda blgeyi iyice germitir ve bu durumun da uzun yllar devam edecei ngrlmektedir. Grnen o ki, 21. yzyln mcadelesi Z. Brzezinskinin ngrd gibi, Avrasya satran tahtasnda oynanacaktr (Brzezinski, 1998: 72). Bu mcadelenin merkezinde, her zaman olduu gibi, enerji kaynaklarnn ncelikli rol yer alacaktr. Corafi anlamdaki merkezlerden birisi de Hazar Havzas olacaktr. Bu balamda, 21. Yzylda Hazar Blgesi enerji kaynaklarnn nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. ener MEZSOYun Turan Petrolleri (mezsoy, 2007: 146) olarak adlandrd ve giderek nemi artan Hazar Havzas enerji kaynaklar, 21. Yzyln sper gcnn kim olacan da belirleyecek ncelikli faktrlerden biri olacaktr. Trk devletlerinin sahip olduu zengin hidrokarbon kaynaklar, zellikle kaynak eitlilii yarataca dikkate alndnda, kresel enerji gvenlii asndan byk nem arz etmektedir. Arlkl olarak tek bir kaynaa baml olmak yerine (Rusya ve ran gibi), kayna eitlendirmek, fiyat rekabetinden yararlanmak ve arz gvenlii gibi nedenlerden dolay, blgedeki enerji kaynaklar, blgesel enerji gvenliinin ok nemli ke talarn oluturmaktadr (Pamir, 2006: 13). Petrol ve doal gaz, Hazar Havzas'nda yer alan Trk devletlerinin kalknmalar asndan son derece nemlidir. Yani, Trk devletlerinin sahip olduklar enerji kaynaklar, bu lkelerin gerekten bamsz olabilmelerinin en nemli n koulu olan ekonomik gelimelerinin temel girdisini oluturmaktadr. Blgede faaliyete geen boru hatlarndan elde edilecek gei cretlerinden baka, Trk devletlerindeki enerji yataklarna yaplan yatrmlar ve rezervlerin iletilmesinden elde edilecek gelirler, gerekten de ok nemlidir. 2000 ylnda, blgenin petrol ve doal gaz ihracatnn toplam ihracat iindeki paynn yaklak % 68 olarak gereklemesi, bunun en ak gstergesidir (Gngr ve entrk, 2004: 67-68). Trk Cumhuriyetlerine yaplan enerji yatrmlar ve buradan elde edilen gelirler bu lkelerin ekonomilerine ok ciddi boyutlarda katkda bulunmaktadr. Blgedeki Trk devletlerinin ekonomik gstergeleri, enerji gelirleri sayesinde, ok ksa bir srede byk bir deiim ve dnme uramtr. Bu lkeler, ok hzl bir byme tirendi yakalamlar ve milli gelirleri srekli bir art gstermitir. Yani enerji kaynaklarnn, Trk devletlerinin ekonomilerinin lokomotifi konumunda olduunu sylersek, yanl olmaz. rnein; Azerbaycann 2005 ylndaki yakalad byme hz % 26,4 dzeyindedir. 2006 ylndaki byme hz ise, % 34,5 olarak gereklemitir. Bu oran ile dnyada birinci sraya oturmutur (Yenia Gazetesi, 2007: 8). Bu lke, son 12 ylda 3,5 milyar dolar olan milli gelirini 10 katnna yakn artrarak, 33 milyar dolara karmtr. Azerbaycan, petrolden bir ylda elde ettii geliri, 8 milyar dolardan 11 milyar dolara karmay hedeflemektedir (Yldz, 2007: 6). hracatn ise 6 milyar dolara karmtr. lkede, kii bana den gelir 4000 dolar seviyesine kmtr. Enflasyon oran ise 2004 ylnda % 6,7dir. Azerbaycan, son yllarda en ok yabanc yatrm alan lkeler arasndadr. Kazakistann byme hz, 2004 ylnda % 9,4 seviyesindedir. Son be yldr byme hz, ortalama olarak, % 10 civarnda gereklemitir. lke, milli gelirini 84 milyar dolara karm ve kii bana den yllk gelir ise 5592 dolara ulamtr. Enflasyon oran 2004 ylnda % 6,9dur. Son 12 ylda ihracatn 5,3 milyar dolardan, 30,1 milyar dolara karmtr. Dier Trk devletlerinin ihracatlar toplamnn neredeyse iki katna ulam durumdadr (Trkiyenin ise yarsna yakn). Ayrca Kazakistan, geen yl 12,6 milyar dolar d ticaret fazlas vermitir (Yenia Gazetesi, 2007: 8). Son 15 ylda lkeye 42 milyar dolarlk yabanc yatrm gelmitir. Trkmenistann yllk byme hz, 2004 ylnda % 8 idi. Ancak son yllarda bu oran ortalama % 15 seviyelerine kmtr. Enflasyon oran ise 2004 ylnda % 11,1 olarak gereklemitir. lke, milli gelirini 190

23,7 milyar dolara karm durumdadr. Trkmenistanda kii bana den yllk gelir 4573 dolar seviyesine ulamtr. 2005 yl itibariyle ihracat 4,7 milyar dolara ulamtr (Yldz, 2007: 6). zbekistann yllk byme hz 2004 ylnda % 7,1 idi. Son yllarda bu oran % 10un zerindedir. lkenin milli geliri 16 milyar dolar civarndadr. Enflasyon oran ise 2004 ylnda % 1,7dir. Kii bana den yllk geliri 2500 dolar civarndadr. zbekistan, yllk hracatn 3,7 milyar dolardan, 5,3 milyar dolara karmtr (Yldz, 2007: 6). Dier yandan, Trk devletlerinde enerji alannda ok byk meblal anlamalarn da yapld bilinmektedir. Yaplan enerji anlamalar, u anda, 100 milyar dolar gemi durumdadr. Azerbaycan sadece BTC ve AG projelerinden 21 milyar dolar gelir elde edecektir. Ayrca Trkmenistan ile Rusya arasnda yaplan doal gaz anlamas ile Trkmenistan, 25 ylda, 250 milyar dolar gelir elde edecektir (Yce., 2006: 269). Kazakistan ise, Rus irketi olan Rosneft ile 55 yllk petrol retim ortaklna dayanan 23 milyar dolarlk anlama imzalamtr (Eralp, 2006: 2). Baz Trk devletlerindeki projelerin parasal deerleri aadaki tabloda verilmitir (Tablo 5). TABLO 5: Trk Cumhuriyetlerindeki Projelerin Bazlarnn Parasal Deeri KAZAKSTAN AZERBAYCAN Parasal Parasal Deeri Deeri Proje (Yatak) Proje (Yatak) Ad Ad (milyar (milyar dolar) dolar) Kurmangaz 23 Alov, ark, Araz 9 Tengiz 20 Mega Proje 8 Karakaanak 8 Nahvan 5 Tup-Karagan 3 Aberon 4 Kashagan ve 2 ahdeniz 4 Aktau Kaynak: ABD Enerji Bakanl (http://www.energy.gov), Haziran2002 (Mega Proje ve ahdeniz verileri, projenin operatr olan BPnin sitesinden dzeltilmitir.) Petroconsultans, EG, nterfax, 18.07.2004 2010 ylnda 25 milyar dolar, 2020 ylnda ise 40 milyar dolar amas beklenen petrol ve gaz gelirlerinin Trk Cumhuriyetlerinin ekonomik yaplarnda da kkl deiimlere yol aaca phesizdir. Ayrca Trk Cumhuriyetleri iin Hazar enerji kaynaklarnn gelitirilmesi, ekonomilerini yeniden ina etme ve i istikrar salama asndan nemlidir. Ancak kaynaklarn gelitirilebilmesi iin, yabanc sermayeye ihtiya duyulmaktadr. Trkmenistann ihracatnn % 82sini, Azerbaycann ihracatnn % 86sn ve Kazakistann ihracatnn ise % 65ini petrol ve petrol rnleri oluturmaktadr (DEK, 2004: 24). Trk Cumhuriyetlerinin 2000-2020 dnemi petrol ve doal gaz ihracat projeksiyonu aada gsterilmitir (Tablo 6). Tablo 6: Trk Cumhuriyetlerinin 20002020 Dnemi Petrol ve Doal Gaz hracat Projeksiyonu 2000 2010 2020 Petrol hracat Milyon Ton Milyar Dolar Doal Gaz hracat Milyar m3 Milyar Dolar 37 2,2 123 7,4 215 12,9 191 33,1 6,6 116,5 18,1 177,9 28,9

TOPLAM GELR 8,8 25,5 41,8 (Milyar Dolar) Kaynak: Babakanlk D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr, 12.06.2006 Ayrca blgenin zengin enerji kaynaklar potansiyeli, Trk devletlerinin bulunduu corafyann jeopolitik nemini de hzla artrmaktadr. Ancak bu durumun blgedeki istikrarszl artrc bir dezavantajnn olaca muhtemeldir. zetle, Trk devletlerindeki enerji kaynaklar; bu lkelerin kalknmalarnda, ekonomik ve askeri olarak glenmelerinde, blge halklarnn refah seviyelerinin ykselmesinde, bamszlklarnn pekimesinde ve demokratik geliimlerinde ok nemlidir. SONU VE DEERLENDRME Trkiye-Azerbaycan Doalgaz Alm Satm ve Transit Anlamalar konusunda, tam mutabakat 29 Nisan 2011 itibariyle saland. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, Trkiye-Azerbaycan Doalgaz Alm Satm ve Transit Anlamalar konusunda, hkmetleraras anlamada, alm satm anlamasnda mutabk kalndn, transit geiler metni zerinde biraz zamana ihtiya olduunu, metnin incelenmesi gerektiini belirtti. Yldz, ah Deniz 2'nin nnn tamamen almas, Avrupa'ya ister Nabucco ister TAP projesi gibiprojelerle, herhangi bir proje kanalyla en az 10 milyar metrekplk gazn ulatrlmas ve 6 milyar metrekplk gazn Trkiye'de kullanmyla ilgili geen yl imzalanan almann devam olabilecek bir dizi anlama yaplacan anlatt. Yldz, hkmetleraras anlama, alm satm anlamas ve gazn transit geiiyle ilgili tama anlamas olacan kaydederek, baz anlamalarn paraflandn, bazlarnn da paraflanma aamasna geldiini bildirdi.Yldz, ''Ayn istikamette, ahdeniz 2 gaznn Avrupa'ya aktarlmasyla alakal hususta prensip olarak tamamen mutabk kaldmz ve beraber allabileceini burada beyan ettik'' dedi. Azerbaycan Enerji Bakan Natk Aliyev de anlamalarn Azerbaycan doalgazn Avrupa'ya ve Trkiye'ye satn ierdiine ve anlamalarn iki lkenin ulusal irketlerinin yan sra ahdeniz kapsamnda olan irketler iin de nemli olduuna iaret etti. 21. yzyln en stratejik enerji retim merkezlerinden biri olmaya aday Hazar Blgesinde, petrol ve doal gaz retim ve ihra potansiyeli asndan en ok dikkat eken lkeler; Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistandr. Zira bu lkelerde, 80e yakn uluslararas enerji irketinin ilgisini grebildiimiz gibi, blgede onlarca milyar dolarlk enerji antlamalarnn yaplm olmas da, Hazarn nemini ortaya koymaktadr. Blgedeki potansiyel, trilyon dolarlarla ifade edilmektedir. Zengin hidrokarbon kaynaklar ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Havzas, Avrasya corafyasnn en nemli blgesi konumundadr. Bu sebeple, Hazar Blgesi, nfuz mcadelesinin en sert getii blgelerin banda gelmektedir. Hazar Blgesinde srdrlen g mcadelesi, sadece enerji yataklarndan alnacak paylar deil, bu havzada retilecek enerjiyi dnya pazarlarna tamann hangi gzerghlar vastasyla yaplacan da iermektedir. Enerji kaynaklar, 21. yzyln Byk Oyununda yine barol oynamaktadr. Bunun bir sonucu olarak, Hazar Havzasnda Souk Sava sonras byk gler ve blgesel gler arasnda yaanan etkinlik mcadelesi, Yeni Byk Oyun olarak adlandrld. Hazar Havzasnda bulunan Trk Cumhuriyetlerinin, sahip olduklar zengin enerji yataklarn aklc ve gereki politikalarla iletmeleri ve gvenilir hatlarla dnya pazarlarna ulatrmalar gerekmektedir. Zira blge devletlerinin glenerek tam bamsz olmalar ve halklarnn refah seviyesinin ykselmesi ksa ve orta vadede buna baldr.

192

SON SZ: TRKYENN ENERJ STRATEJS Mays 2011de Trkiye Dileri Bakanl tarafndan hazrlanan Trkiyenin enerjisi stratejisi raporu ile son noktay koyuyoruz. Gnmzde, ulusal ekonomilerin temel girdisini oluturan enerji kaynaklar, gerek gndelik yaammzn idamesi, gerek toplumsal refah seviyesinin arttrlmas bakmndan hayati neme sahiptir. Dnya genelinde enerji kaynaklarnn ktl ve enerji talebinin fazlal, enerji ihtiyacnn karlanmasn stratejik bir mesele haline getirmektedir. Nitekim, son yllarda enerji arz gvenlii, d politika, gvenlik, kresel istikrar, srdrlebilir kalknma, evre ve iklim deiiklii ile birlikte anlan bir kavram haline dnmtr. I. Trkiyenin Enerji Profili ve Stratejisi Enerji kaynaklarnn %74n ithal etmekte olan ve bu nedenle ncelikle kendi enerji gvenliini salamay hedefleyen Trkiye, enerji ihtiyacnn imkanlar lsnde yerel kaynaklardan ve en dk maliyetle karlanmasna, evresel etkilerin gzetilmesine, enerji arznda kaynak lke, gzergah ve teknoloji eitlendirmesine gidilmesine, yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn artrlmasnn yansra nkleer enerjinin de yeni bir kaynak olarak eklenmesiyle enerji sepetinin eitlendirilmesine, ayrca lke iinde ve dnda hidrokarbon kaynaklar arama-gelitirme faaliyetlerine nem vermektedir.

Trkiye, 2001 ylndan bu yana enerji alannda uygulamaya koyduu mevzuat ile artan enerji ihtiyacnn, serbest piyasa kurallar erevesinde etkin bir biimde karlanmasn hedeflemekte; ayrca, enerji verimliliinin arttrlmas ve enerji teknolojilerinin yaygnlatrlmas yolunda da youn almalar srdrmektedir. Son 10 yl ierisinde, dnyada doal gaz ve elektrik talebinin inden sonra en fazla artt ikinci lke konumunda bulunan Trkiyenin nmzdeki dnemde de ekonomik ve sosyal gelime hedefleri ile tutarl olarak, enerji talebi art bakmndan dnyann en dinamik enerji ekonomilerinden biri olmaya devam etmesi beklenmektedir. Trkiye, ispatlanm petrol ve doal gaz rezervlerinin drtte ne sahip blge lkeleriyle, Avrupa'daki tketici pazarlar arasnda jeo-stratejik bir konuma sahiptir. Bu ayrcalkl doal kpr konumu Trkiyeye enerji gvenlii balamnda frsatlar salamakta, ayn zamanda sorumluluklar da yklemektedir. Rusya, Norve ve Cezayirden sonra doal gazda Avrupann drdnc ana arteri olma hedefini gden Trkiye, Dou-Bat ve Kuzey-Gney eksenlerinde, retici ve tketici lkeler arasnda gvenilir bir transit lke roln stlenme ve dinamik bir enerji terminali konumu edinme ynnde de giriimlerde bulunmaktadr. II. Projeler: 193

Hem Trkiyenin hem de blge lkelerinin enerji gvenliinin salanmas balamnda hayata geirilen ve zerinde allmakta olan projelere ilikin bilgiler zetle aada yer almaktadr: Irak - Trkiye (Kerkk-Ceyhan/Yumurtalk) Ham Petrol Boru Hatt I. Hat 986 (Irak 345, Trkiye 641), II. Hat 890 (Irak 234, Trkiye 656) km uzunluundadr. 1976 ylnda iletmeye alnm ve ilk tanker yklemesi 25 Mays 1977'de gerekletirilmitir. Irak'a uygulanan BM ambargosu nedeniyle Austos 1990'da iletmeye kapatlan hat, 14 Nisan 1995 tarih ve 986 sayl BM kararna istinaden, 16 Aralk 1996 tarihinde, snrl petrol sevkiyat iin tekrar iletmeye alnmtr. Yllk tama kapasitesi toplam 70,9 milyon tondur. Anlan hattan petrol tamaclna ynelik sresi 2010 ylnda son bulan anlamann sresinin 15 yl uzatlmasna ilikin anlama Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Sayn Taner Yldz ile Irak Petrol Bakan ehristani tarafndan 19 Eyll 2010 gn Badatta imzalanmtr. Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt: Dou-Bat Enerji Koridorunun en nemli bileenini oluturan ve 1760 km ile dnyann en uzun ikinci boru hatt olan Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hatt, Azeri-rak-Gneli (AG) sahasndan balayarak, Azerbaycan ve Grcistan zerinden, evresel adan hassas Karadeniz ve Trk Boazlarn bypass ederek, Trkiyenin Akdeniz kysndaki Ceyhandaki terminale ulamaktadr. Hattn kapasitesi 1 milyon varil/gnden 1.2 milyon varil/gne karlmtr. Kasm 2008 itibariyle, Kazak petrol de BTC zerinden dnya pazarlarna ulamaya balamtr. 24 Nisan 2011 tarihi itibariyle petrol yklemesi yaplan tanker says 1507ye, szkonusu hat zerinden yaplan petrol ihracat da 1 milyon 174 bin varile ulamtr. Mavi Akm Doal Gaz Boru Hatt Rus Doal Gaznn Karadeniz Altndan Trkiye Cumhuriyetine Sevkiyatna likin Hkmetleraras Anlama 15 Aralk 1997de imzalanmtr. Ayn tarihte ylda 16 milyar m3 doal gaz almna ynelik 25 yl sreli nc Doal Gaz Alm Satm Anlamas imzalanmtr. Trkiye toplam 30 milyar m3/yl kontrat ile RFnin ABden sonra 2. byk doal gaz pazar haline gelmitir. Hattn resmi al treni Trk-Rustalyan Babakanlarn katlmlaryla 17 Kasm 2005 tarihinde Samsunda gerekletirilmitir. 1236 km (Samsun-Ankara kesimi: 501 km) uzunluktaki hat zerinden doal gaz almn 2003 ylnda balanmtr. ran-Trkiye Doal Gaz Boru Hatt 1131 km uzunluunda olan bu boru hattndan, randan Trkiyeye ylda 10 milyar m3 doal gaz sevkiyatna ilikin 25 yl sreli Doal Gaz Alm-Satm Anlamas, 8 Austos 1996 tarihinde imzalanmtr. Bu hat zerinden doal gaz nakline 2001 ylnda balanmtr. Bak-Tiflis-Erzurum Doal Gaz Boru Hatt Dou-Bat Enerji Koridorunun ikinci bileeni olan Bak-Tiflis-Erzurum (BTE) Doal Gaz Boru Hatt, 3 Temmuz 2007 itibariyle faaliyete gemitir. Hazar Denizinin Azerbaycana ait kesiminde yer alan ahdeniz sahasnn gelitirilen blmnden (Faz I) karlan doal gaz Trkiye bu hat zerinden tedarik etmektedir. Faz Ie ynelik olarak lkemizin Azerbaycan ile ylda 6.6 milyar m3 doalgaz almn ngren bir anlamas mevcuttur. ahdeniz Faz II balamnda ise, 7 Haziran 2010 tarihinde stanbulda imzalanan belgelerle, gerek Faz IIden lkemiz piyasasna ynlendirilecek, gerek Trkiye zerinden Avrupaya ihra edilecek Azeri doal gaz miktarlarna, gerekse fiyat ve transit tarifeye ilikin olarak taraflar arasnda ortak bir anlay salanmtr. Trkiye-Yunanistan-talya Doal Gaz Enterkonektr (TYE) Trkiye-Yunanistan-talya Doal Gaz Ulatrma Koridorunun Gelitirilmesine likin Hkmetleraras Anlama 26 Temmuz 2007 tarihinde Romada imzalanmtr. Trkiye-Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt, 18 Kasm 2007 tarihinde psalada iki lke Babakanlarnn katlmyla dzenlenen al treniyle hizmete girmi; projenin Yunanistan-talya ayann ise 2015 itibariyle tamamlanmas ngrlmektedir. te yandan, 194

17 Haziran 2010 tarihinde BOTA, Depa (Yunanistan) ve Edison (talya) arasnda bir Mutabakat Zapt imzalanarak, szkonusu irketler arasndaki ibirlii alanlar geniletilmitir. Gney Gaz Koridorunun hayata geirilen ilk paras olan TYE, ayn zamanda Azeri gaznn Gneydou Avrupaya ulatrlmas asndan da byk nem tamaktadr. Proje ile Trkiye zerinden Yunanistana 3 milyar metrekp, talyaya ise 8 milyar metrekp doal gazn ulatrlmas beklenmektedir. Nabucco Doal Gaz Boru Hatt Projesi Doal gazn Trkiye-Bulgaristan-Romanya ve Macaristan zerinden Avusturyaya tanmasn ngren projeye ilikin almalar devam etmektedir. Bu erevede, Nabucco Hkmetleraras Anlamas 13 Temmuz 2009 tarihinde Ankarada imzalanmtr. Anlama, Taraf Devletlerin onay ilemlerini tamamlamalar neticesinde, 1 Austos 2010 tarihinde yrrle girmitir. 3.300 km uzunluundaki hattn 2.000 kmsinin Trkiye topraklar zerinden gemesi planlanmaktadr. Boru hattnn nihai ve azami kapasitesinin 31 milyar metrekp/yl doal gaz olmas ngrlmektedir. Arap Doal Gaz Boru Hatt Projesi Msr doal gazn rdn ve Suriye zerinden Trkiyeye ulatrmas ngrlen hattn ylda 10 milyar metrekp tama kapasitesine sahip olmas planlanmaktadr. Msr-Suriye arasnda faal olan hattn, Suriye ile lkemiz arasndaki parasnn (Halep-Kilis Hatt) tamamlanmas yolundaki almalar srmektedir. Irak-Trkiye Doal Gaz Koridoru Projesi Gney Gaz Koridorunun hayata geirilmesi balamnda Irak nemli bir konuma sahiptir. 15 Ekim 2009 tarihinde Trkiye ile Irak arasnda imzalanan ve Nabucco projesine atfta bulunan Doal Gaz Koridoru Anlamas ile Irak gaznn Trkiyeye ve Trkiye zerinden Avrupaya tanmas gndeme getirilmitir. te yandan, Nabucco Hkmetleraras Anlamasnn imza treni srasnda Irak Babakan Nuri El-Maliki, Irak enerji sektrndeki gelimelere bal olarak, Nabucco projesi iin gerekli gazn yarsn tedarik etme taahhdnde bulunmutur. Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt Projesi Yapm planlanan boru hatt, Samsunun dousunda nyeden balamakta, Sivasa ulamakta, devamnda Bak-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattna paralel gitmektedir. Hattn % 45i BTCye paraleldir ve bu nedenle gei hakkndan yararlanabilecektir. Szkonusu projenin inaat alk Enerji-ENI ortakl TAPCO (The Trans Anatolian Pipeline Company) irketi tarafndan stlenilmektedir. Projenin temel atma treni 24 Nisan 2007 tarihinde Ceyhanda gerekletirilmitir. 550 km uzunluunda olmas planlanan hattn Ceyhan Limanna ylda 60 milyon ton petrol tamas ngrlmektedir. Projeyle, Geni Hazar petrolnn bir ksmnn dorudan Ceyhan Terminaline ve buradan dnya pazarlarna ulamasn kolaylatrmas, bylelikle Trk Boazlar zerindeki yk hafifletmesi amalanmaktadr. Samsun-Ceyhan projesine ynelik bir Hkmetleraras Anlamann (IGA) imzalanmas iin Rus tarafyla 24 Eyll 2010 tarihinde Moskovada mzakerelere balanm olup, grmeler srdrlmektedir. III. Enerji balamnda Trkiye-AB ilikileri: Karlkl dayanma, bamllk ve eitlik ilkelerine dayal, Trkiyenin ve Avrupann enerji gvenliine katkda bulunacak Nabucco doal gaz boru hatt projesi, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin gelitirilmesine de yol aacaktr. te yandan, Enerji Topluluu Antlamasna (ETA) katlm mzakerelerine de 9 Eyll 2009 tarihinde balanm bulunulmaktadr. Trkiye, ETA konusunda dier lkelerden farkl durumunun Avrupa Komisyonu tarafndan dikkate alnmasn beklemektedir. 195

AB ile Enerji Faslnn almasna ynelik tarama sreci tamamlanmtr. Dier yandan Trkiyenin ENTSO-E elektrik (Avrupa Elektrik letimi Koordinasyon Birlii-eski adyla UCTE) ayla senkronize balantsnn tesisine ynelik almalar da devam etmekte olup, Eyll 2010da EN-TSO ile senkron deneme iletmesi baar ile balatlm bulunmaktadr. IV. Ulusal Enerji Arz Portfynn Zenginletirilmesi Trkiye, enerjide da bamlln azaltlmas, yerel kaynaklarn kullanmnn azami seviyeye ykseltilmesi ve iklim deiikliiyle mcadele hedeflerinden yola karak, ulusal enerji arz portfynde yenilenebilir enerji kaynaklarnn payn ykseltme ve enerji sepetine nkleer enerjiyi de ekleme yolunda almalarn srdrmektedir. Yenilenebilir enerji bakmndan nemli bir potansiyele sahip olan Trkiye, jeotermal potansiyeli ile dnyada 7., Avrupada ise 1. srada yer almaktadr. Szkonusu enerji kaynann yansra, hidroelektrik kaynaklar, rzgar ve gne enerjisinin gelitirilmesine de ncelik verilmektedir. Bu erevede, 18 Mays 2009 tarihinde kabul edilen Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesi uyarnca, 2023 itibariyle rzgar enerjisi kurulu kapasitesinin 20.000 MW; jeotermal enerji kapasitesinin ise 600 MWa kartlmas, elektrik enerjisinin asgari %30luk blmnn yenilenebilir enerjiden karlanmas hedeflenmektedir. te yandan Trkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesine verdii nemin bir ifadesi olarak, 26 Ocak 2009 tarihinde Bonnda dzenlenen konferans sonunda imzalanan anlamayla, Uluslararas Yenilenebilir Enerji Ajansnn (IRENA) kurucu yeleri arasnda yer almtr. V. Nkleer Enerji Enerji alannda mmkn mertebe bamszln giderek nem kazand gnmzde nkleer enerjiye duyulan ilgi de artm, nkleer rnesans kavram ortaya kmtr. Bu gelimelere paralel bir ekilde Trkiye, ulusal enerji bileenine nkleer enerjinin eklenmesi iin hazrlklarn srdrmektedir. Bu erevede, 2030 ylna kadar Trkiyenin nkleer enerjide 10 bin MWlk kurulu gce ulamas ngrlmektedir. Bu kapsamda, ilk nkleer santralin Mersin-Akkuyu, ikincisinin ise Sinopta inaas planlanmakta olup, 12 Mays 2010 tarihinde RF ile Akkuyuda bir nkleer g santrali tesisine ynelik bir Hkmetleraras Anlama imzalanmtr.

196

KAYNAKA 1. ABD Enerji Bakanl, (2005). Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics 2. ARAS, Osman N. (2001). Azerbaycann Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, stanbul, Der Yaynlar 3. ARSLAN, Faruk, (2005). Hazar'n Kurtlar Vadisi: Petrol mparatorluundaki G Savalar, stanbul, Karakutu Yaynclk 4. BERKOK, smail, (1958). Tarihte Kafkasya, stanbul, stanbul Matbaas 5. BNAY, Mehmet, (2003). Orta Asya Ve Hazar Petrolleri zerinde Poker Oyunu: I. Blm, http://www.turkiye.net, 6. BRSEL, Haktan, (2005). Hazar Enerji Havzasnn Dnya Hkimiyeti Mcadelesindeki Rol, 2023 Dergisi, Ankara, Umut Tan Matbaas 7. BOROMBAEVA, Elvira, (2002). 21. Yzylda Trkiye zerinden Dnya Pazarlarna Ulatrlacak Hazar Petrol Boru Hatlar Seenekleri ve Trkiye, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, SBE, Ankara, 8. BP, (2005). Statistical Review of World Energy 9. BRZEZNSK, Zbignew, (1998). Byk Satran Tahtas, stanbul, Sabah Kitaplar 10. CEYLAN, Cengiz, (1994). Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Yaps ve Trkiye le likileri, Yksek Lisans Tezi, , SBE, stanbul 11. DEK, (2004). Kazakistan lke Blteni, Trk Avrasya Konseyleri, Ankara, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp, 12. DEK, (2004). Trkmenistan lke Blteni, Trk Avrasya Konseyleri, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp, 13. DEK, (2004). zbekistan lke Blteni, Trk Avrasya Konseyleri, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp, 14. DMTROF, Thomas, (2003). The mplications of BTC, EA Roundtable on Caspian Oil and Gaz Scenarios, http://www.iea.doe.gov, 15. EIA, (2006). Energy nformation Administration, Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics 16. ERALP, Yalm, (2006). Kavga Byyor, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=781, 17. GOULEV, Resul, (1997). Petrol ve Politika, stanbul, Medyatek Yaynlar 18. GNLL, Gani, (1999). 21. Yzylda Kafkasya ve Orta Asya Stratejileri, Yeni Dnce Dergisi, Say 660, s. 2-24 19. GUBAYDULNE, M. . (2000). Orta Asyann Jeopolitik izgileri, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 1, Say 6, s. 80 20. GL, Atakan - GL, A. Yazgan, (1995). Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, Balam Yaynlar, stanbul 21. GNGR, Bayram-ENTRK, S. Hayri, (2004). Hazar Enerji Kaynaklar ve Blge Ekonomileri Asndan nemi, AKALI, Pnar-Elif H. KILIBEYL-Ertan EFEGL (Der.): Yakn Dnem G Mcadeleleri Inda Orta Asya Gerei, st., s. 67-91, Gndoan Yay. 22. LER, Ali, (1999). Hazar Petrolleri ve Petrol Boru Hatlar Sorunu, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, SBE 23. KALASKAROVA, Zaure, (2007). Hazar Denizinin Petrol ve Gaz Kaynaklar Potansiyelinin Aratrlmas, ev. Janar TEMRBEKOVA, Asya-Avrupa Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say 5, , Ankara, s. 5-16 24. KARAKAYA, Dilek-KORA, Fatih, (2005). Enerji Balamnda Trkiye-Rusya likileri, http://www.turksam.org/tr, 25. KILIBEYL, Elife Hatun, (2004). BOBun Hedefi, Petrol ve Enerji Rezervlerini Kontrol Altna Almak, Zaman Gazetesi, s. 16 197

26. KLEVEMAN, Lutz, (2004). Yeni Byk Oyun: Orta Asyada Kan ve Petrol, ev. Hr Gld, stanbul, Everest Yaynlar 27. MTERCMLER, Erol, (1997). 21. Yzyl ve Trkiye Yksek Strateji, stanbul, Erciyes Yaynlar 28. NEVRUZOV, Elin, (2003). Azerbaycan Petrollerinin Ekonomik ve Siyasal Adan Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, SBE, stanbul, 29. OGAN, Sinan, (2005). Yeni Global Oyun ve Hazarn Stats, http://www.turksam.org/tr 30. OGAN, Sinan, (2001). Hazar'da Tehlikeli Oyunlar: Stat Sorunu, Paylalamayan Kaynaklar ve Silahlanma Yar, Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 2, s. 154-172 31. T, Mehmet, (1995). Avrasya enerjisi-Stratejik Dengeler ve Trkiye, Yeni Forum, c.16, s. 2 32. ZALP, Necdet, (2004). Byk Oyunda Hazar Enerji Kaynaklarnn nemi ve Konumu, Panorama D., Say 1, s. 1-8 33. PALA, Cenk, (1999). 21. Yzyl Dnya Enerji Dengesinde Petroln ve Hazar Petrollerinin Yeri ve nemi, Petro-Gas, Say 11, s. 20-25 34. PAMR, A. Necdet, (2006). Kafkaslar ve Hazar Havzasndaki lkelerin Enerji Kaynaklarnn Trkiyenin Enerji Gvenliine Etkileri, Trkiyenin evresindeki Gelimeler ve Trkiyenin Gvenlik Politikalarna Etkileri Sempozyumu, Harp Akademileri, stanbul, 35. PAMR, Necdet, (2000). Hazar Blgesinde Enerji Politikalar: Avrupann ve ABDnin Konseptleri Ankara, Sempozyum Bil, 36. PAMR, Necdet, (2003). Avrasya Boru Hatlar, Enerji Gvenlii ve Trkiye, Jeopolitik Dergisi, Say 4, st., s. 21-27 37. PARLAR, Suat; Barbarln Kayna PETROL, Anka Yaynlar, stanbul, 2003 38. TAVKUL, Ufuk, (2005). Kafkasyann Corafi Konumu ve Stratejik nemi, http://www.caucasus.8k.com, 39. TEMROVA, Zhre, (2000). Hazar Denizinde Neft Frtnas, Yeni Avrasya Dergisi, Yl 1, Say 4, 40. MEZSOY, ener-EN, amil, (2003). Petrol Dzeni ve Krfez Savalar, stanbul, nklp Kitapevi 41. MEZSOY, ener, (2007). Trk Speretnosu, Dnya Sistemi ve Turan Petrolleri, 21. Yzyl Trkiye Enstits Dergisi, Say 1, s. 146-147 42. Yenia Gazetesi, (2007). Azerbaycan Byme Rekoru Kryor 43. YILDIZ, Abdlhamit, (2007). Trk Dnyasnda Byme Rekoru, Zaman Gazetesi 44. YILDIZ, Pembe, (2005). Trkmenistan lke Raporu, KOSGEB (Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi B.) 45. YCE, ar Krat, (2006). Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar zerinde Mcadele, stanbul, tken Yaynlar 46. YCE, ar Krat, (2006). 1990 Sonras Oynanan Yeni Byk Oyun ve Hazar Havzasnn nemi, Global Strateji Dergisi, Yl 2, Say 6, Ankara, s.107 47. YCE, ar Krat, (2001). Trk Dnyas-Temel Meseleler ve zm nerileri, Ankara, Tutibay Yaynlar YARARLANILAN KTAPLAR ALYEV Haydar, Haydar Aliyev, Azerbaycan Petrol Dnya Politikasnda, Azerbaycan Neriyat 1997, yayna hazrlayan Azerbaycan Cumhurbakanl. AVRASYA Etdleri, say 14, Bahar 1999 ARI Tayyar, 200li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, Alfa Yaynlar, 1999 ARMAOLU Fahir, 20 Yzyl Siyasi Tarihi(1914-1995), Alkm Yaynevi 198

Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar(1948-1988), Trkiye Bankas Kltr yaynlar ASAM, Irak Dosyas, C.6, Say 3, Sonbahar 2000 ASLAN Yasin, Can Azerbaycan Karaba'da Talan Var, Ankara 1990. BAYKARA H., Azerbaycan stikll Mcadeleleri Tarihi, stanbul, 1975 BERBEROLU Enis, br Trkler, AD yaynlar, Aralk 1999 BIYIKLIOLU NADR, Azerbaycan ve petrol , TADV dergisi Temmuz 1998. BAIROV Bar, Prof. Dr., Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi, Petrol Maden Jeolojisi Krs Mdr, " " Neft kadrlar Urunda Gazetesi " sayfa 8, 30 Aralk 1997 CEFERZADE MRAN, Prof. Dr, Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi, Politoloji Krss Bakan, " Neft kadrlar Urunda Gazetesi " sayfa 2,3,5 DNDAR Uur, Aliyevle rportaj, Arena Program, Mart 1998. GAZENFEROLU Fazl, Eblfez Elibey, Tarihten Gelecee, stanbul 1995 GRTL smet, Kara Altn Kavgas: Petrol ve Politika, stanbul 1978 GREL kr Sina, Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikada Yeri, Ankara, 1979 HEYKEL Muhammed, 3. Petrol Sava, Pnar Yaynlar, (ev.N. Ahmed Asrar), 1993 KARADA Refik, Petrol Frtnas, Divan Yaynlar, stanbul 1990 KARA Vehbi, Petrole dayal Staratejiler ve Uluslar aras likilerde Petroln nemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, 1997 KARAL Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, c.V KAYALI brahim, ERDEML Hikmet, Siyasi Tarih (1789-1960), Kara Harp Okulu, Ankara, 1978 KARABALI Mirza Cevanir, Karaba Tarihi, ev. T. Snbl, Ankara, 1990 KSSENGER Henry, Diplomasi, Yap ve Kredi Kltr Yaynlar, 2000 KOCABA Sleyman, Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Vatan Yaynlar, 1985 KOCAOLU Mehmet, Petro-Strateji, Harp Akademileri K.K. yaynlar, 1986 LEWS Bernard, Ortadou, Yeni Binyl, ev. Mehmet Harmanc, stanbul,1999 MEM Ekrem, Kaynayan Kazan Ortadou, izgi Kitabevi Yaynlar, 2002 Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paann Gnl, stanbul, 1988, s.45 MEHDYEV Erstn, Do. Dr., " Azerbaycan nefti ve harici kapital : Dn, bugn ve yarn, 7-8 Nisan 1998 Halk Gazetesi. MRZA BALA Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kltr Dernei yaynlar 1991 ROY Oliver, Yeni Orta Asya, 1999, Metis yaynlar SAVA Kutlu, Susurluk raporu, 1998. SEHER GAZETES, - Seher Gazetesi Komisyonu, Katiyettin Tentenesi ( Kararlln zaferi ), Gorkut Neriyat, 1995. SLEYMANOV Manaf ," Neft Milyoncusu " Azerbaycan Neriyat, 1998, sayfa 28-29 SLEYMANOV Manaf, " itdiklerim, Okuduklarm, Grdklerim " Azerbaycan Neriyat 1996. 199

ZEY Ramazan, Dnya Platformunda Trk Dnyas, z Eitim Yaynlar, stanbul, 1997 PARLAR Suat, NEBLER Halil, Petroln Ekonomi Politii, Sarmal Yaynevi, 1996 PRMAKOV Yevgeni, Bu sava olmayabilirdi, Afa yaynlar, Ekim 1991 SANDER Oral, Siyasi Tarih (I. Dnya Savann Sonundan 1980e Kadar), mge Kitabevi, 1989 SARIBRAHMOLU Lale, MT Bak Bykelisi Erturul Gven'le sylei, Sabah, 30 Ocak 1998 TURGUT Hulusi, ankaay'da drt zel yl, Sabah gazetesi, 25 Mays 1997. UAROL Rfat, Siyasi Tarih(1789-1999), Filiz Kitabevi, 2000 YAV Ersal, srail-Filistin-Krt Amaznda Hedefteki Adam Saddam, Yazc Yaynevi, zmir, 2002 YAVUZ Turan, kinci Vatan, 1999 YERGN Daniel, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, Trkiye Bankas Yayn, ev.K.Tuncay, Ankara 1995 YILDIZ Yavuz G., Global Stratejide Ortadou, Der Yaynlar, 2000 MAKALELER 1 - Asya Haczade, Panorama Gazetesi, 2 Nisan 1998 2 -mran Bedirhanl : Azerbaycan Zaman Gazetesi, sayfa 10, 12 ubat 1998, 3 - Seyyid Abdlmecit, El Ahram Gazetesi, 2 Eyll 1998 4- Enis Berberolu, Hrriyet Gazetesi, 7 ubat 2000. 5- kr Elekda, 27 Mart 2000, Milliyet. 6 - The Sunday Times, 25 Mart 2000 7 - Los Angales Times, 26 Mart 2000 8 - Los Angales Times 27 Ekim 1997 9 - Petroleum ntelligence Weekly 21.02.2000 10- ABD Enerji Bakanl dkman, Aralk 1998 11- Kommersant, 10 Nisan 2000 12- The Washington Post, 12 Nisan 2000 13- Zaman Gazetesi, Gntay imek, 15.05.2000 14- Zaman Gazetesi, Mirza etinkaya. 13.05.2000 15- Zaman Gazetesi, Erhan Bayurt, 1.05.2000 16-Milliyet Gazetesi Fikret Bila,23.05.2000 17- Milliyet Gazetesi. Sami Kohen, 23.05.2000 18-Zaman Gazetesi, Gntay imek, 22.05.2000 19Zaman Gazetesi, Enes Cansever, 3.06.2000 20- Fikret Ertan, Zaman gazetesi, Grcistandaki sler 21- Mirza etinkaya, Zaman gazetesi, Hazarda Opeci

200

You might also like