HiTiTE ivi

YAZL BELGELERE GRE OBAN

Turgut YCT
*

ZET
Anadolu'nun M.. II. binyl tarihine damgalarn vurmu olan Hititler 'in geim kayna, tarih boyunca bu topraklarda yaam olan tm topluluklarda olduu gibi ncelikle tarm ve hayvancla dayal idi. Her ne kadar Hititler 'in gnlk yaamna dair geni bilgiler vermekten uzak da olsa Hitite ivi yazl belgeler vastasyla hayvancln Hitit dnyasnda tuttuu nemli yeri renebiliyoruz. phesiz obanlk da bununla orantl bir arla sahipti bu dnem Anadolu 'sunda. Ancak yazl belgelerde obanlkla ilgili kaytlarn hem sayca hem de ierik olarak snrl oluu, obanln Hitit kltrndeki yerini tam anlamyla ortaya koymamza engel olmaktadr. ivi yazl belgelerde oban szc ve obanlkla ilgili terimler genellikle sumerogram deerleriyle karmza karlar. Krsal alanda ve kentlerde obanlk yapanlarn yan sra tapnakta ve sarayda grevli obanlar olduu belgelerin incelenmesi sonucu ortaya kmaktadr. Genel anlamda oban szc ve evcil hayvanlara gre, bunlarn adlar ile oluturulmu oban terimleri, obanlk kurumunun tapnakta ve sarayda organizasyonuna gre ortaya km unvanlar ve belki dorudan obanlkla ilgili olmamakla beraber bu szc ieren t dzey grevlilerin tad unvanlar karmza kmaktadr. M.. II. binylda Anadolu'da ok nemli bir siyasal g olarak ortaya kan Hititler, bu dnem dnyasnn en ok dikkati eken kltrlerinden birini de ortaya koymulardr. Hitit Devleti'nin ilk kez ortaya kt yer, Hitit kltrnn izlerine bugn en youn olarak rastlanan blge olan Kzlrmak' n izdii geni kavsin iinde kalan topraklardr. Bu merkez alandan hareketle Hititler, Anadolu'nun her ynnde siyasal ve askeri faaliyetlere girimiler, devletin snrlarn bu ynlerde geniletmilerdir. M.. XII. yzyl balarndaki Hitit Devleti'nin yklna dek Anadolu'nun pek ok yerinde ve ondan sonra biraz daha deiik kimliklerle Anadolu'nun gneyi ve gneydousunda Hititler'in izlerini takip edebilmekteyiz .
A.. DTCF, Eskia Tarihi Anabilim Dal

180

TURGUT YGT

Avclk ve toplayclk ekonomisinden sonra ilk retimcilik evresini temsil eden neolitik adan itibaren Anadolu'da tm tarih boyunca geim kaynann temelini tarm ve hayvanclk oluturmutur. Arkeolojik kazlarn sonular ile Anadolu topraklarnda tarmn ve hayvancln geliimi izlenebilmektedir. Yaznn bu topraklarda kullanlmaya balanmas ile birlikte de yine geim kaynann temelini oluturan tarm ve hayvancln Anadolu kltrndeki yerini yaz; kaynaklar vastasyla renebilmekteyiz. Hitite ivi yazl belgelerde, insanlarn eitli rnlerinden ve gcnden faydalandklar evcil hayvanlarn isimleri geer: "UDU=koyun", "GU4=slr", "MAs, UZ6=kei", "SAH=domuz", "ANSE=eek", "ANSE. GR.NUN.NA= katr", "ANSE.KUR.RA=at", "UR, UR.Gh=kpek"i .Bu hayvanlarn farkl trleriyle ve cinsleriyle ilgili olarak metinlerde saysz kayt vardr. Hayvancln Hitit ekonomisinde nemli yer tutmas dolaysyla hayvanlarn Hitite belgelerde epeyce anldna ahit oluruz. Ancak sadece ekonomik deerleri dolaysyla deil, tanrya sunulan kurban hayvanlar olmalarndan dolay dinsel ierikli belgelerde ve bayram trenlerini konu alan belgelerde de ok sk hayvan isimleri yer alr. Tm Anadolulu toplumlarn yaantsnda olduu gibi hayvancln nemli bir yer tuttuu Hititler'den bize ulaan ivi yazl belgelerde, hayvanlar sevk ve idare eden, hayvanlarn bakmndan beslenmesine ve onlardan elde edilen rnlerin ortaya konmasna dek hayvanclkla ilgili ileri yrten obanlarla ilgili kaytlara rastlanmaktadr. Hitit ekonomisinde tarmdan sonra en nemli yeri hayvanclk igal etmesine ramen, obanlkla ilgili kaytlar Hitite ivi yazl belgelerde snrl saydadr. Mevcut kaytlarn hepsinden de Hitit kltrnde oban ve obanlk zerine bilgiler edinmek mmkn deildir. Hitite ivi yazl belgelerde obanlkla ilgili szck ve terimler hep sumerogram deerleri ile yer alrken, Hitite olmak 2 zere oban karl szck bir kez tespit edilebilmektedir , obanlkla

Boazky metinlerinde geen hayvan isimleri iin bak. H. Ertem, Boazky Metinlerine gre Hititler Devri Anadolu 'sunun Faunas, Ankara 1965 2 Hitite ivi yazl belgelerde tespit edilebilen oban karl szck "westara"dr . Bunun yam sra, ilerleyen satrlarda bazlarnn zerinde duracamz obanlkla ilgjli sumerogram deerleri ile metinlerde yer alan szck ve terimler topluca yledir: "LuSIPA=oban", "LUSIPA.UDU=koyun oban", "LUSIPA.JU4=slr oban", "LUSIPA.ANSE.KUR.RA=a oba~", "UJMAs.GAL=kei oban", "LuSAH" LUSIPA.SAH=domuz oban", "UGULA LUMEsSIPA=obanlarn ba", "GAL WMEsSIPA= obanlarn by", ,.LuNA. KAD=oban", "UGULA, LUMEsNA.KAO=obanlarn ba", "GAL NA.KAO=obanlarn by" . Ayra ,d.uMEsSE.KIN.KUO" da hayvanlarla ilgilendikleri tespit edilen "hasat iileri"dir. "LUlapanalli" de Luwice "oban" anlamndadr. Bunlar iin bak. F.P.Oaddi. Mestieri, projessioni e dignita nell'Anatolia it/ita, Roma i982. Bu eserde KBo -xxv, KUB I-L ve ABordeki sz konusu szck ve terimlerin getii metin yerleri

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

181

ilgili szck ve terimlere kanunlardan fermanlara, antlamalardan dinsel ierikli metinlere dek farkl ierikli belgelerde rastlanyorken, aada ele alacamz zere obanlk Hitit kltrnde farkl ortamlarda karmza kmaktadr. LUSIPA.UDU ve LUS1PA.GU4'nun getii metinler incelendiinde, bu unvanlar tayan kiilerin dorudan doruya bu sumerogramlarn sahip olduu anlamla ilgili iler, yani obanlk ya da deiik ortamlarda bununla bantl iler yaptklar anlalmaktadr. Koyun oban ve sr oban anlamndaki bu terimler ferman, antlama, mektup, talimatname gibi ok farkl metin trlerinde karmza kmaktadr. Tiliurallar'la yaplan bir antlamada sr obanlar ve koyun 3 obanlar geer . Hitit kral III.Hattusili zamanna ait olup snr ehri Tiliura'nn4 Kaskalar'ta olan ilikilerinin kontrol altna alnmasnn amaland bu antlamada "sr obanlar, koyun obanlar ve iftiler"in 5 Kaska halkyla birlikte hareket etmeleri engellenmek istenmektedir . Aksi tutumda, yani Kaskalar'la kim anlarsa tutuklanacaktr. Metinde bu ifadelerden hemen nceki satrlarda da Kaska'dan alnan klelerin ehre sokulmayaca, eer sokulursa su ilenmi olunaca belirtilmektedir. Metnin tamamna bakldnda da yine Tiliura halknn Kaskalar'la olan ilikilerine getirilen kstlamalara ve yasaklamalara tank oluruz. Kaskalar'n Orta Karadeniz blgesinde bulunduklar6 dikkate alnrsa, Kaskalar'la snr ehri olduu bilinen Tiliura'nn Hitit merkez alannn kuzeydousunda olduu kabul edilmelidir. Sr obanlar, koyun obanlar ve iftiler burada szcklerin anlamna uygun olarak krsal kesimde yaayan, i gren gruplar olmaldr. phesiz bunlardan Kaskalar'a yakn yaayanlar (ki bu blge Kaska blgesidir) bir ekilde onlarla ilikide bulunuyor, belki alveri yapyor veya karlkl karlar dorultusunda birlikte hareket ediyorlard. Nitekim aada ele alacamz bir metinde koyun obanlarnn Kaskalar'a yardm ettiklerini (askeri yardm) greceiz. Bir snr ehriyle olan sz

verilmektedir. Daha sonra yaynlam olan metinlerde de bu terim ve szcklerin getikleri yerler gzden geirilmi ve Hititler'de obanlk konusunda bilgi elde edilebilenlere almamzda deinilmitir. Ayrca Hitit kltrnde obanlk iin bak. G.Beckman. "Herding and Herdsmen in Hittite Culture," Documentum Asiae Minoris Anriquae, Fs. tur H.Otten, Wiesbaden 1988, s.33 vd. 3 KUB XXI 29 III 44 4 Tiliura ehri iin bak. G.F. del Monte- J. Tischler, Die Orrs-und Gewassemamen der Herhiischen Texe, RGTC 6, Wiesbaden 1978, s.421 vd. 5 KUB XXI 29 III 44-48. Bu metnin ilgili satrlar iin bak. J.Garstang-O.R.Gurney, The Geography oj he Hiile Empire, London 1959, s.120; E.von Schuler, Die Kaskaer.Ein Beimg zur Erhnogmphie des airen Kieinasien, Berlin 1965, s. 147. (,A.M.Dinol-J.Yakar, "Nerik ehrinin Yeri Hakknda," Belleen 38/l52(1974), s.564

182

TURGUT Y(;T

konusu antlama ile bu durum kesinlikle nlenmek istenmektedir. Kaskalar'n yar gebe bir yaam tarz srmeleri dolaysyla hayvanclI1l onlarn da geimlerinde nemli bir yer igal ettii, Kaska toplumunda obanlm nemli bir yeri olduu da dnlebilir. Sz konusu sr obalar, koyun obanlar ve iftiler krsal kesimde yayor ve Tiliura ehrine idari, ekonomik vs. alardan bal; belki de dorudan burada oturuyor ve bu ehrin otoritesi altnda bulunuyor olmaldrlar. Kaskalar'la bir antlama metninde sr oban ve koyun oban yine asl anlamlaryla uyumlu olarak geerler? Burada bu szckler, obann yapt asl i olan otlatmak fiili8 ile birlikte geerler. yle anlalyor ki bu antlama ile yaplan dzenlemeler arasnda sr ve koyun obanlar, bunlarn hayvan otlatmalar, onlara olan saldrlar, tazminat vs. yer almaktadr. II.Mursili tarafndan yazdrlm olan Suppiluliuma'nn icraatnn anlatld bir baka metind~, ol}un Kaskalar zerine olan seferine deinilen yerde "koyun obanlar==LuMEsSIPA.UDU-ia" gemektedir9.Metnin ilgili ksm yledirId: "Babam tekrar Samuha'dan hareket etti. Dmanlarn tm dman tarafndan yaklp yklm lkedeydi ..... ve koyun obanlar yardma geldi. Babam onlara bir tuzak kurdu ve Kaskalar' vurdu. Yardma gelmi olanlar da vurdu; yle ki Kaskah askerler ve yardmc askerler ynla ldler. Fakat onun ald tutsak sayszd" Bu metinde konu Suppiluliuma'nn Samuha ehrinden hareketle Hitit lkesinin kuzeydousunda yapt seferlerdir. Kraln asl hedefi "Hayasal dman"drl i. Ancak sefer srasnda Hayasallar'la deil, "Kaskal dman"la karlalmtrl2 Onlarla savaim, ok sayda dman ldrlm ve bir ksm esir alnmtrn. Yukarda verdiimiz pasaj ise bundan sonrasn anlatr. Suppiluliuma yeniden Samuha'dan hareket etmi, yine Kaskalar'la savaml4, ancak bu defa yardma koyun obanlar ve
7

KUB XXVi 19 Vs.II 22,24,36. Metnin ilgili yerleri iin bak. Von Schuler, Die
S.131

Kaskaer,

H 9
LO

wesiya- "otlatmak". Bak. J.Friedrich, Hetlitiscles Wrterbuc/, Heidelberg 1952, s.253 KUB XIX 1 i 14 ~ KUB XIX i 1 i i -18. Metnin ilgili satrlar iin bak. H.G.Gterbock, "The deeds of SuppiluJiumaas told by his Son MursiJi II," LCS 10/2(1956),s.63.
KBo XIX

ii 12

1 i 3

KBo XIX 1 i 16 13 KBo XIX 1 i 17-10 14 Kaskalarla savalan Kaskalar~'nyakp yktklar metinde ad verilmeyen yer, Samuha'dan hareketle ulaldna gre Samuha'nn da iinde bulunduu Yukar lke'de bir yer olmaldr. Von Schuler, Die Kaskaer, s.lO'da ayn gr ne srer.

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

183

metinde okunamayan ksmda bulunan bir grup daha, byk ihtimae s!' MES obanlar, gelmilerdir. Metinde daha sonra ."Kaskal askerler" (ERJN Ka-as-ka-as) ve "yardmc askerler" (ERJNMES N[A-RA-RI]) ifadelerinin yer alnas ilgintir. Burada geen yardmc askerler, belgede ilgili satrlar dikkate alndnda satr nce geen yukarda bahsettiimiz koyun obanlar ve ad okunamayan dier grup olmaldr. Sadece sz konusu ifadelere bakarak koyun obanlarnn dzenli bir askeri kuvvet niteliinde burada anlm olduunu syleyemeyizs. Herhalde kastedilen dorudan asker olmamakla beraber krsal alanda yaayan ve kendi iiyle megulolan baz gruplarn Kaskalar'la olan mcadelede taraf olmak durumunda kalm olmalardr. Krsal alanda yaayanlarn kendi gvenlikleri asndan bu blgede ok etkili olan Kaskalar'dan yana tavr almalar beklenebilir. Belki de sz geen koyun obanlar ve ad okunamayan dier grup, Kaskalar'la ayn etnik kkenlidir. Yani Kaskal savalarn haricinde onlara yardma gelen Kaskal ya da onlarla birlikte hareket eden baka gruplar olabilir. u da gzden uzak tutulmamaldr ki, yukarda da belirttiimiz gibi yar gebe bir yaam tarzna sahip olan ve hayvancln, dolaysyla obanln gnlk yaamlarnda nemli bir yer tutuyor olmas gereken Kaskalar, Hitite ivi yazl belgelerde sava zeikleriyle ortaya kmaktadrlar. Bakentin dndaki bir st dzey grevliden krala gnderilen mektuptal6 yine koyun obanlar ve sr obanlar krsal alandaki asl ilevleriyle yer alrlar. Mektupta st dzey grevlinin dmann kendi blgesine szdndan bahsettii anlalyor. Koyun obanlar ve sr obanlarnn yalnz braklmamasndan sz edilmesil7, bunlarn dmann varl dolaysyla serbest braklmadklarn akla getirmektedir. Aksi halde hayvanlar dmann eline geebilirdi. Bir HAZANNU talimat metnindel8 geen sr oban ve koyun oban sfatlar ile anlanlar, ilerleyen satrlarda bahsedeceimiz gibi benzer sfatlar tadklar halde dorudan obanlk yapmayanlarn aksine, yine oban szcnn asl anlamnda, yani obanlk yapan kiilerle ilgili olmaldrl9. Ancak bu konuda kesin bir ey sylenemez. Zira krk olmas
1.\

Ancak burada ileride zerinde duracamz, asl anlam "obanlarn by" olan GALNA.KAD unvann tayan st dzeyaskeri grevlilerin Hitite metinlerde getii, her ne kadar dorudan balant kurmak mmkn deilse de hatrlanmaldr. r, ABoT 60. Bu metin iin bak. E.Laroche, "Lettre d'un prefet au roi hittite," RHA 67(1960), 5.8 vd. Orta Hitit dnemine tarihlenen bu mektubu gnderen, krala kar sorumlu olan bir st dzey tara yneticisi olmaldr. 17 ABoT60Vs 12 iS KUB XXXI 112. Bu metin iin bak. F.P.Daddi, "II HAZAN(N)U nei testi di Hattusa," Or.An. 14(1975),5.106 vd. i~ KUB XXXI 112 LO

184

TURGUT Y(;T

dolaysyla metin eksik olduu iin tam bir anlam karmak zordur. ehir 20 kaplarnda alnmas gereken tedbirlerle ilgili olan sz konusu metin her ne kadar aka bir eyler anlatmaktan uzak olsa da krsal alanda iini yapmakta olan obann kentle de olan ilgisini gstermesi asndan gz nnde tutulabilir. Yine bir mahkeme tutananda, ad da verilen bir sr obanndan bahsedilir2!. Ad geen "Huhhu"n tutanaa konu olan davada olayla ilgili olarak yer alan sradan bir sr obandr. Mahkeme konusu da zaten srlarla ilgilidir. oban ve obanln Hitit. kltrndeki yerine dair herhangi bir bilgi kazandrmamakla beraber sradan bir sr obannn adna rastlanlan tek rnek olmas asndan ilgintir. Hitit Kanunlarnda oban iki ayr maddede 23 iki kanun maddesi de benzer ierie sahiptirler . 35.madde yledir
24 :

aka grlr.

Ancak

bu

"Eer zgr bir kadm bir LD AGRIG ya da bir obanCLDSIPA) karrsa, ve onun in balk dernezse, o zaman o(kadm) nc ylda kle olur" 175. ma~de de benzer ifadeler iermekted,ir. Ancak burada ncekinden farkl olarak LUAGRIG veya koyun obanyla(LuSIPA.UDU) bir zgr kadn 2s evlenirse kadnn iki ya da drt yl iinde kle olaca vurgulanr . Hitit kanunlarndaki evlilik dolaysyla klelie dmeyi ieren bu iki 11!addeye bakarak, obann ve "ynetici" olarak karl verilen LU AGRIG'in26 toplumda alt bir snfa ait olmalar gerektii yolunda yorumlar hakl olarak yaplmaktadr27 zgr kadn eer kendisinden daha alt dzeyde biriyle, belki bir kle ile evlendiinde kle durumuna decektir. 175.maddede ngrlen iki ya da drt ylllk sre ise evliliin geerli olmas iin gemesi gereken sre olmaldr. Kanunlardaki bu ifadelere bakarak obanlarn kle snfndan olduklarn sylemek mmkn deildir. nk obanlarla ilgili dier kaytlardan bu ynde hibir iaret elde edilemez.
Beckman, Fs. Otte, 5.41 ve dn.59. KBo XVI 61 Rs 13. Bak. R. Werner, Hethitische Gerichtsprotokolle, StBoT 4, Wiesbaden 1967, s.62. 22 E.Laroche, Les Nol1ls des Hittites, Paris 1971,5.70 nO.385a. 23 KBo VI 2 II 6 (=KBo VI 3 II 25.26) (35) ve KBo XXV 85 4.6+KUB XXIX 29 2.4 (=KBo VI 26 II 17.20) (175). Bak. H.A.Hoffner, The Laws of the Hittites, A critical Editio, Leiden 1997,5.43 ve 139; F.Imparati, Hitit Yasalar, ev.E.zbayolu. Ankara 1992. 5.56. 57 ve 162.]63. 24 Hoffner, The Laws of the Hittites, 5.43; Imparati, Hitit Yasalar, s.57. 25 Hoffner, The Laws of the Hittites, s.139; Imparati, Hitit Yasalar, s. 63. 2(, LU AGRIG iin bak. LSinger, "The AGRIG in the Hiltite Texts," A. S. 34(1984), s.97 vd. 27 Hoffner, The Laws of the Hittites, s. 111; Imparati, Hitit Yasalarz., s.207.208.
20 21

HTTE

ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

185

Kanunlarn 80.maddesinde, bir koyunu kurda kaptran kiinin, koyunun etini sahibine teslim etmesi gerektii, ancak derisini kendisinin alaca belirtilir28. Burada sz konusu kiinin oban olabilecei akla gelmektedir29. Yorumlanmas g olan bu kanun maddesinde, her ne kadar aka ifade edilmese de, hayvancln ve dolaysyla obanln nemli bir yer tuttuu Hitit toplumunda bir takm sorumluluklarnn kanunlara yansyabildiini gryoruz.

Kralie Asmunikal'in E.NA4(ta ev) hizmetkarlarna direktiflerini ieren metinden30 anlaldna greE.NA4=ta evin (ant mezar?) bakm ve giderleri iin baz kyler ahalisi ile birlikte vakfedilmi, bunlar vergi ve angaryadan muaf tutulmulardr. Vakfedilen kylerin, zanaatkarlar, iftileri, koyun obanlar, sr obanlar ile birlikte verildikleri ifade edilmektedir3l. Temelolarak tarm ve hayvancla dayanan Hitit krsal kesim ekonomisinin, bir kyn ahalisini oluturan gruplarn sayld direktif metnine yansmasnda koyun ve sr obanlarnn ayr ayr saylmasna dikkat edilmelidir. LUSIPA, LUSIPA.UDU, LUSIPA.GU4 ve UGULA LUMEsSIPA, bayram ve klt trenleri, ritel ve dualarla ilgili metinlerde, direktif metinlerinde yukarda deindiimiz rnektekita ev hizmetkarlarna verilen direktiftekinden ok daha farkl anlam ve ierikte tapnakla ilikili ya da dinsel anlamdaki uygulamalarla balantl olarak gemektedirler. Yukarda sraladmz "oban", "koyun oban", "sr oban" ve "obanlarn ba", eitli trdeki ivi yazl metinlerde gemektedirler. Bunlarn getikleri yerlere baklarak metinlerin ierii, sz konusu szck ve terimlerin hangi balamda getiklerinin gz nnde bulundurulmas yoluyla, bu unvanlar hakknda bilgiler edinmek ve yorumlarda bulunmak mmkn olmaktadr. lgili metinleri ayr ayr ele almadan nce genelolarak unu sylemek gerekir ki, dorudan oban anlamnda ya da obanlkla ilgili bir terim olarak karmza kan bu unvanlar tayan kiiler, szcn asl anlamyla uyumlu olmak zere obanlk yapanlar ve elbette bunun yan sra bu ii tapnak iin, tapnak adna ya da baka trl dinsel balamda yrten kiilerdir. obanlk yapan, yani krsal alanda olsun kentlerde olsun hayvanlarn bakmyla,
s Hoffner, The Laws o/the Hittites, 5.85. 29 Hoffner ilgili yerde eviride parantez iinde oban olarak verir. Ayrca Beckman, Fs. Otten, s.42'de ayn ekilde yorumlar. 30 KUB XIII 8. Bu metin iin bak. H.Otten, Hethitische Totenrituale, Berlin 1958, 5.106 vd. 31 KUB XIII 8 Vs. 1-4

186

TURGUT YGT

otlatlmasyla vs. ilgilenen obanlarn yan sra tapnak adna bu ii yapan, tapnan hayvanlaryla ilgilenen obanlar ve tadklar unvanlar dolaysyla obanlkla ilgili grlen, ancak elimizdeki kaytlarn yetersizlii dolaysyla ne i yaptklar ve konumlar net olarak ortaya konulamamakla beraber dorudan obanlk yapmadklarn syleyebildiimiz grevliler vardr. Tapnakla balantl ya da dorudan tapnakla iliki kurulamamakla beraber dinsel balamda rastladmz bu grevlileri, ounlukla fragmanter olan, dolaysyla oundan tam anlamyla yararlanlamayan, bayram trenlerini, ritelleri konu alan metinlerde grrz. Zaten sz konusu metinler ieriklerinin zellii dolaysyla kaydedilmi olan grevliler hakknda ayrntl bilgi vermekten de uzaktr. Bunlarn yan sra masal, direktif, dua gibi belgelerde de sz konusu grevlilerin yer aldklar grlmektedir. II.Mursili'ye ait bir dua metnindeki u cmleler ilgintir
32 :

" ...Tanrlar iin dzenli kurban ekmeini hazrlayan kadnlar ldler, bundan sonra onlar dzenli kurban ekmei sunamayacaklar. Ahr ya da aldan kurbanlk koyun ve srlar seen sr obanlar ve koyun obanlar ldler ve a! [botur]. imdi tanrlara yiyecek, iecek ve hayvan sunular durdu ..." Yukardaki pasajdan anlalaca gibi kral, lkedeki salgn hastalk dolaysyla ok lmler olduunu, byle devam ederse tanrlara kurbanlar sunacak kimsenin kalmayacan duasnda belirterek, daha sonraki satrlarda tanrlar kendi iyilikleri iin salgn hastal lkeden kovmaya davet etmektedir. Bizim amzdan nemli olan koyun obanlar ve sr obanlarnn tanrlara sunulacak kurbanlk hayvanlar ahr ve aldan seen kimseler olarak gsteriliyar olmasdr. Ancak bunlarn kurban takdim ettiklerine dair bir ifade yoktur. Aada ele alacamz bir baka metin vastasyla bu konuya tekrar dneceiz, ama burada unu vurgulamak gerekir ki yukarda alnt yaptmz belgeden farkl olarak aada ele alacamz metinde "koyun obanlar ve sr obanlar" ile "tanrnn koyun obanlar ve tanrnn sr obanlar" ifadeleri ayr ayrdr. Sz konusu dier metin, tapnak grevlileri ile ilgili bir direktif metnidir. Kolofonunda "tanrnn sr obanlar ile tanrnn koyun obanlar"nn da iinde yer ald tapnak grevlilerine verilen direktif
KUB XXIV 3 II 9- i 5. Metnin bu satrlar iin bak. O.R.Gurney, Hittite hayers of Mursili II, Liverpool 1940, 5.26-27; R.Lebrun, HYllll1es et Prio'es Hittites, Louvan-La-Neuve 1980,5.160,169.

32

l-:IiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

187

ierdii gsterilen blmler vardr.

bu metinde33 konumuzIa

ilgili saptamalara

olanak tanyan

Metinde bizi ncelikle ilgilendiren blmler 18. ve 19. paragraflardr. Burada tanrlara yaplacak hayvan sunularnda grevlilerin yapmas muhtemel yolsuzluklara kar uyar yaplmaktadr. 18. paragrafn ba taraf 34 yledir : "Ayrca tanrnn sr Obanlar(LuMESSIPA.GU4 DINGIRLM) (ve) tanrnn koyun obanlar(LMEsSIPA.UDU DINGIRLIM) olan sizler, eer (hayvanlarn) doum zamannda herhangi bir tanrya (yaplacak) ibadet (varsa) ona ya buza, kuzu, olak ya da SALI TU (ve) HAKURRATU sunarsnz. Onlar geciktirmeyiniz. Onlar tam zamannda sununuz ..." Burada zerinde d uru ll1).asi. gereken LMEsSIPA.GU4 DINGIRLM "tanrnn sr obanlar" ve LUMEsSIPA.UDU DINGIRLM "tanrnn koyun 35 obanlar"ifadeleridir. Nitekim kolofonda da ayn ekilde geer. Anlalan tapnakta grevli olan bu unvan tayan kiiler vard. Bunlarn grevleri de tanrlara hayvan kurbanlarn sunmaktl. Nitekim metinde aka bu belirtilmektedir. DINGIRLM "tanrnn" olarak nitelenen unvan tayan bu kiiler tapmaklarda tanrlara sunulmas gereken hayvan kurbanlarn organize eden ve sunanlar olmaldr. Yine metinden anlaldna gre bu iin belli kurallar ve gelenekleri vardr. Hayvanlarn doum zamanllda tanrlara kuzu, olak ya da buza sunulmas, taze eylerin, yukarda verdiimiz satrlarn devamndan anlald zere, hibir insan tatmadan nce tanrlara sunulmas gerekiyordu36. Bu kuraln zerinde hassasiyetle durulmaktadr. Tanrlara ait taze, ilk rn olan yiyeceklerden grevlilerin 37 kendilerinin faydalanmalar ok ar bir su olarak kabul edilnektedir . Tm bunlar bize tanrnn sr ve koyun obanlarnn tanrlara hizmetle 38 grevli kiiler olduunu, ve bu metinde bahsi geen st bayram rneinde olduu gibi bayram trenlerinde de grevaldklarn anlatmaktadr. Bunu baka metinler vastasyla da biliyoruz.

19. paragraf kime hitaben balad aka anlalamyar. Ancak metnin nceki blmlerine baktmzda, bir gruba hitap edildikten sonra dier bir gruba ynelik cmleler araya girmedii srece hep ayn gruba hitap
33

34 35

36
37

.R
1 .1

KUB XILI 4. Bu metnin ilendii yerler olarak bak. A.Sel, Hitil Kaynaklarnda Tapmak Grevlileri ile ilgili Bir Direktif Metni, Ankara 1985; E.H.Sturtevant-G.Bechtel, AHiite Chrestomathy, Philadelphia 1935, s.l27 vd. KUB XIII 4 IV 34-38. Bak. Sel, Direkti! Memi, s.80-8I. KUB XIII 4 IV 78.81 KUB XIII 4 IV 39-40 KUB XIII 4 IV 46 ve 54-55 KUB XIII 4 IV 41

188

TURGUT Y(;T

edildii grlyor. O halde 19. paragraf da bir nceki paragrafn kendilerine ynelik olarak balad (ve kolofonda da belirtildii zere direktif metninin muhataplarndan olan) "tanrnn sr obanlar" ve "tanrnn koyun obanlar"na hitaben olmaldr. ba taraf yledir
39 :

19.paragrafn

"Ayrca (hayvanlarn ayrm (iini) yaptnz zaman onlar beyleriniz tanrlara sevk ederler. Ayrlan (hayvanlarn) yannda sr oban (LlJSIPA.GU4) ve koyun Oban(LlJS1PA.UOU) da yrsnler. Onlar ahrda ve ada nasl ayrlmsa onlar tanrlara ayn ekilde gtrsnler. Onlar yolda deitirmesinler. Eer yolda herhangi bir sr oban ya da koyun oban hile yaparsa ya besili sr ya da besili koyunu deitirir ve (onunla) alveri yaparsa ya da onu keserse ve onu yiyip bitirirlerse ve onun yerine zayf (bir hayvan) brakl'larsa ve o meydana karsa onlara lm cezas verilir ..." Pasajda grdmz hayvanlarn ayrm yani tanrlara yollanacak hayvanlar seme ii "tanrnn sr obanlar" ve "tanrnn koyun obanlar"nn olmaldr. Baka bir yerleim yerindeki ya da krsal blgedeki hayvan barnaklarnda tanrlara sunulacak en iyi hayvanlar seiliyor ve bunlar da "beyler" tarafmdan sevk ediliyorlard. Beyler yerel idareciler olmaldrlar. Ancak sevk edilen, hayvanlara refakat edenler v~ yolda hile yapmasndan kayg duyulanlar LUSIPA.GU4 "sr oban" ve LUSIPA.UDU "koyun oban"dr. "Tanrnn sr obanlar" ve "tanrnn koyun obanlar" ile "sr obanlar" ve "koyun obanlar" arasnda fark olduu, yani ikisinin birbirinin yerine kullanlmad aka anlalmaktadr. yle ki, ilk olarak, tanrnn sr obanlar ve tanrnn koyun obanlarna hitap edildiini, kolofonda da bu unvanla yer aldklarn daha nce de belirttik. kinci olarak, dorudan tanrnn sr obanlar ve tanrnn koyun obanlarna siz diye hitap edilir, sevk edilen hayvanlara refakat eden sr ve koyun obanna hitap edilmez. Onlar iin "hayvanlarn yannda yrsn, gtrsnler, deitirmesinier ..." gibi, onlar muhatap almayan, araclar vastasyla (ki bunlar tanrnn sr obanlar ve tanrnn koyun obanlar olmaldr) talimat iletilir. Herhalde tanrnn sr obanlar ve tanrnn koyun obanlar dorudan tapnakta grevli, daha st dzeyde, tanrlara hayvan kurbam iini, ve bu iin kaynan oluturan tapnaa ait hayvan srleri ya da tapnaa kurban hayvanlar gnderen kaynaklar organize eden; tanrlara sunulacak hayvanlar seen ve sunan grevliler olmaldr. Burada yer alan koyun oban ve sr oban ise dorudan hayvanlarla ilgilenen, yani onlarn bakm, otlatlmas, getirilip gtrlmesi iini yapan, ksacas asl ura obanlk olan grevliler olmaldr. Bunlar da tapnaa bal olarak obanlk

3~

KUB XIII 4 IV 56.66. Bak. Se1, Direkif Mei, s.84-87.

HTTE v YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

]89

yapanlar olabilecei gibi, tapnan dnda olup, tapnak iin hayvanlar getirip gtrenler ya da tapnan sahip olduu srlere bakan, bu srlerle ilgilenenler olabilir. Bu metinien. baka, yine obanlarn getii dinsel ierikli metinlc;rde. de hem LUMEsSIPA.GU4 DINGIRLM "tanrnn sr oba!llar!" ve LUMESS IPA.UDU DINGIR:"IM ~'tanrnn koyun obanlar" hem de LUMEsSIPA.GU4 "sr obanlar", LUMEsSIPA.UDU "koyun obanlar" 40 terimlerini ayr ayr grrz . Tekrar sz konusu direktif netnine dnersek, tanrlara sunulmak zere seilen hayvanlarn hangi ahrdan, hangi aldan seildii (ahr ve aldan seildii satr 59'dan bellidir) aka belirtilmez. Yani tapnan kendine ait ahm ve al olup olmad buradan belli olmamaktadr. Yolda hayvanlarn hileye urama ihtimalinin belirtilmesi ve bu hayvanlara obanlarn refakat edecek olmas yukarda da deindiimiz gibi bu ahr ve aln tapnaktan uzak olduunu, belki bir baka yerleim yerinde ya da krsal alanda olduunu gsterir. Belki de tapnan kendi ahm, al ve bunlardan sorumlu grevlileri olmakla beraber, bunun yan sra deindiimiz metinde olduu gibi dardan da tapnaa, tanrlara sunulmak zere hayvanlar gnderiliyor olabilirdi. Ayrca unu gzden uzak tutmamak gerekir ki bir taraftan kendi iini yapan obanlar ayn zamanda tapnaa kar olan ykmllklerini de yerine getiriyor olabilirlerdi. Nitekim hayvanlarn deitirilmesinden bahsediliyor. Ancak bu ii yapma ihtimali olanlar "tanrnn obanlar" deil, teki "tanrnn" sfatn tamayan obanlardr. Tanrnn obanlarnn kendine ait srleri olduu ynnde metinlerden herhangi bir iaret elde edilemiyor. Ancak bu metnin 16. paragrafnda "tanrlarn iftileri"nin ekip bimekle sorumlu olduklar tanrnn (tapnan) tarlas yannda kendi tarlalar da olduu anlalmaktadr41. Bu durumun "tanrnn obanlar" asndan da geerli olabilecei akla gelmektedir. Bir ritelde42 koyun obanlar ve sr obanlar "bin ya da on bin" saylar verilerek anlmaktadr43. phesiz bu rakamlar obanlarn gerek saylar olarak deil de, bir riteldeki gerek st, abartl saylar olarak deerlendirilmelidir. Sz konusu ritel metni gibi dier ritel, klt ve bayram, dua ierikli metinlerde "oban" ve "tanrnn oban" terimleri
KBo XXIII 92 II 19; KUB XXV 31 Vs.13; KBo XXV 24 Vs II 'de LlI(MESlSIPA "tanrnn oban"; KUB XX 51 , KUB XXV 36 VI 18, KUB LVIII ]6 Vs. II 12 "tanrnn koyun oban", KUB XX 10 IV 6, KUB XXV 31 Vs. 12,1 8"tanrnn sr oban" geer. KUB XIIL4 IV 12-17 Tunnawi riteli. KUB VII S3+KUB XII 58. Bak. A.Goetze,Tle Hittite Ritua/ of T1lI11lawi. New Haven 1938. Goetze, TW11lawi, s.3.
DINGIRLM

'~ \:

4()

\,

,
41 42

43

190

TURGUT YT

geer44. Ancak bunlardan sz konusu terimlerin Hitit kltrndeki yerine dair yorumlar yaplabilecek bilgiler edinmek mmkn olmamaktadr. Bunlarn dndaki bayram ve klt trenlerini, ritel ve dualar ieren metinlerden obanlk konusunda bu balamda fazla bilgi kazanlamamaktadr. Genelolarak bakldnda "tanrnn koyun oban", "tanrnn sr oban", "sr oban" ve "koyun oban" ifadeleri metinlerde ayr ayr geerler. Dikkati eken nokta, bu tr metinlerde konumuz olan terimlerin "tanrnm" ifadesi ile geenlerinin saysnn ok olmasdr. Bu da tapnakta grevli olan obanlarn bu unvan tadklarna, yani bu unvanla grev yapan bir tapnak personelinin varlna iaret eder. Yine dinsel ierikli metinlerde UGULA LUMEsSIPA "obanlarn ba" geer ki, bu unvanl grevli sadece bu tr metinlerde karmza kmaktadr. Sz konusu terimin getii tm metinler bayram kutlamalarnda koyun sunmayla ilgili grnmektedir45. Anlamna ve getii metinlere bakarak tapnaktaki obanlarn ba olabilecei, bayram kutlamalarnda rol alan bir ynetici konumunda bulunabilecei ileri srlebilir. Ancak kaytlarn hi birinde DINGIRLM "tanrnn" sfatn tamad da dikkati eker. Baz metinlerde "LuSIPA"(oban) terimi sarayla ilgili olarak gemekle46 obanlarn bulunduklar farkl bir ortama daha tanklk etmektedir. Hatta bunlardan birinin ismi "Wattihahla", ehir ismi de verilerek anlmaktadr47. Saraya at hayvanlar bulunduunu ivi yazl metinlerde bir ok yerde karmza kan kaytlarla biliyor olmamz, bunlarn sarayn ahr ve alarndaki hayvanlardan sorumlu olan obanlar olarak, dorudan obanlk yaptklar yorumuna olanak tanmaktadr48.

44

45

4(\

47 4R

40 no'lu dipnotta verilen "tanrnn obanlar", "tanrnn koyun obanlar ve tanrnn sr obanlar"nn getii belirtilen dinsel ierikli metin yerlerine ek olarak "oban", "sr ve koyun oban"nn getii dier metin yerleri unlardr: KUB XLIV i 8 Vs. i 5, i 6; KUB L v 46+KUB XLIII 48 Vs.I 10; KUB VII 23 r.5; KBo XIII 257 Rs. 6; KBo XX 13 Rs. 9; KUB XLIV 38 Vs. 7; KUB XXIV 3 II 13; KUB XXLII 91 II 20; KUB XXIV 3 II [12; KUB XVII 21 III [4 KBo XVII 100 I 13; K~o X.X 74 III 8; KUB XXV 27 II 11,12, KUB XXV 31 Vs. 1 i; KUB XL 73 IV 6. UGULA LUMESSIPA'yadair kaytlar Daddi, Mestieri, s.26'da verilen bu metin numaralarndan ibarettir. HT 39 46; KBo X 23 VI 18-19; KBo XVI 83 II 4; KUB XXII 27 IV 29,34,36=KBo XXIV ll8 VI 14,22,26; KBo XVI.61 Rs 15. Metinlerin.bu:ada gsterilen satrlarnda LMEsSIPA geer. Sarayla ilgili olarak Lu,MEsSIPA.lJDU ve LUMEsSIPA.GU4gemez. Ko XVI 83 il 4: "mWa-at-ti-ha-ah-Ia LUSIPA E.GAL URUKa_sa_ya" LUMEsSIPA sarayla ilgili olarak yer ald iki metinde "sa" ve "sol" olmak zere belirtilmektedir. HT 39 Rs. 6-7 ve KBo X 23 Vi 18-19. Bu konuda bak aada s.17.

HiTiTE ivi

YAZL BELGELERE GRE OBAN

191

GAL LMESSIPA saray evresi ile, ya. da kltle ilgili olmak zere metinlerde karmza kar49. GAL WMEsSIPA konusunda belgelere baklarak bir yorum yapmak zordur. Ancak u sylenebilir ki bu unvan her ne kadar "obanlarn by" anlamna gelse de, onu tayanlarn dorudan doruya obanlkla jlgiU bir i yapyor olup olmadklar kesinlikle ortaya konulamaz: QAL WMEsSIPA unvann tayan grevli, szck anlamna baklrsa wMEsSIPA'nn lideri, bunlarn oluturduu grubun ba olabilecei akla gelmekle beraber terimin iinde oban szcnn geiyor olmas, bu unvann mutlaka obanlkla ilgili olmasn da gerektirmez. Sz konusu unvan tayanlar nemli bir idari, askeri, vs~ mevki de bulunuyor olmalydlar. Nitekim ba belgelerinde GAL wMEsSIPA unvann tayan 5o kii ler, yaplan ban ahitleri arasnda saptanmaktadr . UGULA LMEsSIPA "obanlarn ba", bayram kutlamalarnda koyun 51 sunulmas ile ilgili olarak gemektedir . Metinlerde getii satrlara baklnca bu unvan tayan kiinin bayram trenlerinde hayvan kurban sunulmasnda rol alan bir grevli olduu ortaya kmaktadr. Sumerogramn tad anlam itibariyle bunlarn tapnakta grevli tapnak srleriyle ilgilenen, hayvan kurban sunma iini de organize eden, sunulacak hayvanlar seen obanlar grubunun bakan olduu kabul edilebilir. Dikkati eken nokta, tapnakta grevli obanlar "tanrnn sr 9ba1ar ve tanrnn koyun obanlar" olarak da getikleri halde "UGULA wMEss1PA" teriminin "DINGIRLM" (tanrnn) ile nitelenmi rneklerinin olmamasdr. Nitekim bir metinde koyun ve sr obanlar "DINGIRLM" olarak getikleri halde, onlardan hemen nce geen "UGULA wMEsS1PA"da 52 bu sfat yer almaz . Metinlerde sr oban, koyun obam, domuz oban gibi bei bir hayvana gre tanmlanan obanlardan biri de kei obandr. Konumuz asndan kei iJe ilgili olar~k Hitite ivi yazl metinlerde yer alan sumerogramlar LUMAs.GAL LUS1PA.UZ6'dur, Her ne kadar sadece birinde dorudan oban (SPA) geiyor qlsa da ikisinin ~e karl kei oban olarak verilmektedir. Bunlardan LUS1PA.UZ6'un LUS1PA.GU4 ile pe pe e
Bak. Daddi, Mestiel'i, S.549. KBo V 7 Rs. 53. Bak. K.K.Riemschneider, "Die hethitischen .Lan.dschenkungsurkunden" MIO 6/3 (1958) (=LSU), s.354 (LSU 1, 53). Burada GAL WMEsSIPA nvanh iki isim gemektedir. Ancak bir ismi!! ba taraf krktr. m ..... s/t]a-zi-ti GAL LUMESSIPAZAG-az mLUGAL DKAL GAL LUMEsSIPA GUB-la-az; KBo XXXII 185 Rs. 16'da mZuha GAL LUME~SIPAZAG-az geer. Burada "sa" (ZAG) ve "sol" (GUB)dan bahsedilmesi GAL LU.MESSIPA nvann tayanlarn "sa" ve "sol" olarak ayrldklarn gsterir. Bak. Daddi, Mestiel'i, S.26. KUB XXV 31 Vs. 13

49 50

5 52

192

TURGUT YiT

g~ti~~ bir metin53 krk olduu iin herhan~.i bir bilgi kaza?1a~n~~:i LUMAS.GAL tarihse54 ve bunun yannda kult ve bayram erkl metinlerde yine hayvan kurban ile ilgili olarak karmza kar. Dzenlenen trenlerde LUMAs.GAL'in, sumerogramn tad anlamla uyumlu olarak bir rol olduu dikkati eker. Tarihsel ierikli belgelerdeki geii ise Tarhuntassal Ulrni-Tesup ile III.Hattusili arasnda yaplan anlamada, Tarhuntassa'nn snrlar belirlenirken "kei obannn giriinin yasaklanmas" ifadesi iledir56. Anlama ile Tarhuntassa Jilkesi kralna verilen otlaklar ve tuzlalardan bahsedilir. Bunlar dolaysyla LUMAS.GAL'n krsal alandaki asl ileviyle getiini anlyoruz. LOSIPA.SAH "domuz oban" bir dua metninde geer5? Tanrlarn vebay Hatti lkesinden kovmas iin yaplan duada Kaskalar' dan bahsederken onlar kmsemek iin olsa gerek "domuz oban ve keten dokuyucu" ifadesi kullanlr58. Nitekim salgn hastalk dolaysyla skntya den Hatti'ye bir de isyanlarn darbe vurduundan sz edilmektedir ayn yerde. u halde "domuz oban" ve "keten dokuyucu" Hititler' de aa, k(imsenecek bir i olarak g~lyor olmalyd. Bir metinde WMEsSIPA.UDl! ile pe pee geen LUSAH da "domuz oban" anlamna gelmektedir. 59 LU SIPA.SAH ve LU SAH'n karl olarak "domuz oban" verilebilmekle beraber, bu terimin Hitit tarihi ve kltrndeki yerini daha genie renebiJeceimiz ivi yazl kaytlardan yoksunuz.
v
V

"Domuz oban" teriminin Hitite ivi yazl metinlerde domuzla zel olarak ilgilenen bir oban olduunu bize gstermesi ve bu terimin yukarda deinildii gibi ok snrl rnekle temsil edilmi olmasna karn, hayvan . w olarak domuz(SAH) pek ok metinde karmza kar . Bunun yan sra kimi arkeolojik malzeme zerinde domuz tasvirleri olduunu da biliyoruz61.
KUB Lll 43 Vs.IO KBo IV LOVs. 33; VI 28 Rs. 24; 29 III 28 55 KBo XIV 21 il 38;KBo XVII 105 III 15;KBo XXII 60 RS.7(=KUB XXVI 43 Rs.I i) KUR XX 42 i 16](?); KUB XLVI 28 Vs. 8; VBoT 122 I 5[ ; IBoT III 100 Vs.4; KUB L1X 34 Vs. II6 ve KUB XLVI 28 Vs 8 5ii KBo IV LOVs. 33-34. Bak. H.A.Hoffner, "The Ulmitesup Treaty (KBo 4.10=CTH 106) with a New Join," Anatolia and the Ancient Near East, T.zg'e Armaan, Ed. K.Emre ve di., Ankara 1989, s.200; G. Beekman, Hittite Diplomatic Texts, Atlanta 1996, s.1OS. 57 KUB XXIV 3 II 37. Bak. O.R.Gurney, Hittite Prayers of Mursili II, Liverpool 1940, 5.2829; R.Lebrun, Hvmnes et Prieres Hittites, Louvain-La-Neuve, s.162, 170. 5S Bu metinde geen "domuz oban" ile ilgili olarak bak. H.A.Hoffner, "Die Kaskaer.Ein Beitrag zur Ethnographie des Alten Kleinasien, by E. Von Schuler, Berlin 1965," JAOS 87/2(1967), s.183. 5Y KBo X11132 Vs. 6 60 Ertem, Fa/ma, s.71 vd. (,1 Ertem, Fauna, s.73-74.
53

54

ii 'i
L

HiTTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

193

Domuz etinin Hititlerce yenildii, ekonomik adan bu ynyle bir deer 62 ifade eden bu hayvann derisinin de kymetli olduu bilinmektedir. Ancak domuz Hititlerce de dinsel adan "temiz olmayan" hayvan olarak kabul edilmekteydi. UJMES(SE).KIN.KUD "hasat iileri" bazen hayvanlarla olarak kaydedilmilerdir. Snr muhafz komutanlarna 63 talimatnamelerden birinde u satrlar okunur : da megul ynelik

"Sr, koyun ve hasat iilerinin kasabadan kmasna izin verilmesin. Akam olunca gzetleyiciler geri gelsinler ve gzetleme yerlerini tutsunlar. [... Gzetleyiciler yollar] gndz gzetlesinler, [ayn ekilde geceleyin] de gzetlesinler, hasat iileri, srlar, koyunlar, atlar, eekleri nde kotursunlar ve onlar yukar sevk etsinler". Hitite ivi yazl metinlerde geen ve "oban" anlamna gelen bir baka sumerogram da LU(MEsNA.KAD'dr. Az sayda. kl.lllanld yerlerden64 bunun hakknda fazla bilgi edinilememektedir. LUMESNA.KAD 65 klt metinlerinde hayvan kurban s~nar~en grlr . Geni yoruma olanak veren kaytlar olmamakla birlikte, LU(MESNA.KAD'n sarayla ilgisi olan bir grevli, ayn zamanda klt iJeride grevalan, hayvan kurban sunan grevli olduu sylenebilir. LU(MESNA.KAD'n sarayda ya da tapnakta obanlk yapp yapmadn, yani sarayn ve tapnan hayvan srlerini gzetim altnda bulunduran grevliler olup olmadklarn sylemek, elimizdeki bilgilerle mmkn deildir. Ancak aada ele alacamz GAL NA.KAD "obanlarn by" unvann tayan grevliler ile LU(MES~A.KAD'n bir balants olduu dnJrs~ -belgelerde bu ynde hibir kant olmad hemen belirtilmelidi~LU(MES~A.KAD'n obanlk yapmadklar ihtimali glenir. Nitekim LUSIPA sz konusu olduunda r~sta9lmz eitli evcil hayvan isimlerine gre isimlendirmeye LU(MEs~A.KAD'da rastlanmaz. Belki bu isim yaptklar i dolaysyla, yani dinsel trenlerde kurban olarak hayvan sunusu yaptklar iin sembolik olarak verilmi olabilir. UGULA LUMEsNA.KAD unvanyla metinlerd~ rasJladmz grevli de herhalde bu sumerogramn iaret ettii gibi LU(MES)NA.KAD olarak rastladmz grevlilerin ba (lideri) olmaldr. Bunlar da yine bir ka 66 bayram metninde grlrler .
62

Hoffner, JAOS 87/2(1967), s.183. KUB XIII 1 Vs i 17-22. Bak. A.Goetze, "The Beginning of the Instructions Commander of the Border Guards," JeS 14(1960), s.69-73. M Bak. Daddi, Mestieri, s.21. ., 65 KBo XXII 246 r 15: "12 UDU LUMEsNA.KAD pi-is-kan-zi ..." 66 KUB X130 IV IS;KUB XXV 27130; KUB L136 Vs. 2
63

for the

'i

i
:1

194

TURGUT YGT

GAL NAKAD "obanlarn by" Hitite ivi yazl metinlerde 67 dier oban szcyle ilgili unvanlarda olduu gibi az sayda geer . Sz konusu kaytlarn hepsi birden gz nnde bulundurulduunda, bu unvann tanmlanmas konusunda kesin bir sonu ortaya kmaz. Ancak, kaytlardan birinde GAL NAKAD'n askeri bir unvan, bir komutan olduu yolunda ok gl ifade vardr68. LSuppiluliuma'nn icraatnn anlatld bu metinde Suppiluliuma Almina'nn tahkimi ii ile megulken Urawanni ve GAL 69 NA.KAD unvanl Kuwatnaziti'yi Kaska lkesine saldrmaya yollamtr . Grld gibi GAL NAKAD unvann tayan Kuwatnaziti, Suppiluliuma'nn ordusuna kumanda edenlerden, st dzeyde komutanlardan biri olmaldr. GAL NA.KAD kanunlarda bir maddede de geer70. Sonundan yarm satrn silinmi olduu sz konusu kanun maddesinde yazc (DUB.SAR) Hanikuili geer. Bu ismin yer ald satrdan hemen satr sonra ayn isim GAL NA.KAD unvanyla anlr. Muhtemelen bu iki ayr unvan tayan ayn kii olmaldr. GAL NA.KAD unvann tayan bir kiinin bunun yan sra baka unvanlar da tadn gsteren bir baka belge daha vardr. Bu bir toprak ba belgesidir7!. IV.Tudhaliya tarafndan Sahurunuwa adl birine toprak bann yapld belgede Sahurunuwa metnin birka yerinde sadece GAL NAKAD unvan ile grlrkenn, bir yerde GAL DUB.SAR.GIS "tahta tablet katiplerinin ba", GAL UKU.US "ar silahl askerlerin ba" ve GAL NAKAD "obanlarn by" unvanlarnn ile birden grnrn. Prens olabilecei ileri srlen Sahurunuwa'nn, prens olmasa bile tad unvanlara baklarak st dzey bir grevli ya da komutan olduu anlallmaktadr74. Tad unvann ayn zamanda kullanlmad, birbirini

Daddi, Mestieri, s.540. KBo V 6 i 32=BoTU 41. Bak. Gterbock, LCS 10, s.91. 6Y KBo V 6 i 31-33.Bak. Gterbock, LCS 10, s.91: (3 i) nu ku-it-ma-an URU Al-mi-na-an [(u-ete-es-ki-it (32) mU-ra-wa-an-ni-in-ma-kan mKu-wa-a[t-na-LU-in-na GA[L NA.KAD (33) iNA KUR uRuKa_a_su_Ia GUL-a[(h-hu-wa-an-zi pa-ra-a)l na-es-ta "o Almina'y tahkim ederken, Urawanni ve GAL NA.KAD Kuwatnaziti'yi Kasula ehri lkesine saldrmaya yollad!. .." 70 KBo VI4 kolofon 4. Bak. Imparati, Hitit Yasalar, XLI satr 4, s. i 16. 71 KUB XXVi 43. Bak. F.1mparati, "Una Cocessione di Terre da Parte di Tudhaliya IV," RHA 32(1974), s.24-39; L. M. Mascheroni"ln Margine a una elausola Testamentaria (KUB XXVI 43 Ro 51-52)," SMEA 22(1980), s.63-66. 72 KUB XXVI 43 Vs. 4,14,17 73 KUB XXVi 43 Vs. 49 74 R. H. Beal, The Organization o/the Hittite Military, Heidelberg 1992, s.382 vd., 392 vd.
67 6S

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

195

takip eden zamanlarda kuanld da ileri srlr75. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi kanunlarda da GAL NA.KAD unvann tayan Hanikuili adndaki kii DUB.SAR "yazc" unvan ile de anlr. Bu unvanlarn ayn kii tarafndan ayn zamanda tanm olup olmadklar yant kesin olarak ortaya konulamayan bir sorudur. Bahse konu olan belgenin bir toprak ba belgesi olduunu belirttik. Burada kendisine ba yaplan GAL NA.KAD unvanl Sahurunuwa'nn yan sra, yine ayn unvan tayan Mizranuwa adl biri de tank olarak yer alr. Bu ahsn unvan GAL NA.KAD GUB-Ia-as yani "solun GAL NA.KAD'I"dr76. Mizranuwa'nn bir askeri grevli olduu baka belgeler yardmyla ortaya konulabilmektedir77. u halde GAL NA.KAD unvannn bir askeri grevliye ait olduuna dair bir baka kant da burada karmza kmaktadr. Bylece GAL NA.KAD'n "sa" ve "sol" olarak ayrldna da deinmi oluyoruz. Sahurunuwa'nn tad dier iki unvan da ayn ekilde belgelerde "sa" ve "sol" olarak ayrlmaktadr78. GAL NA.KAD'n "sa" ve "sol" olarak ayrlmas onun ordunun organizasyonunda sz konusu unvan tayan st dzeydeki komutann hangi tarafta bulunduu ile ilgili ol!lbilecei ileri srlmektedir79. Bu sumerogramn kkpde yer alan (LUMES~A.KAD ve yint: b!1nunla ayn anlamdaki (LUMES)SIPA'nn ve bunlardan baka GAL (LUMES)SIPA'nnda getii kimi yerlerde "sa" ve "sol" ayrm ile tespit ediliyor olmalarn da burada belirtmek gerekir. Sradan obanlar "sa" ve "sol" olarak ayrlrken, kelime anlamna gre onlarn lideri durumunda olarak grnen GAL NA.KAD da bu ekilde bir ayrma tabi olmu ve daha sonra bu bir askeri unvan olduktan sonra da bu 8o ekliyle devam m etmitir? Bu soruyu yantlamak zordur . GAL NA.KAD ile ilgili olarak sylenebilecek eyin, bunun bir askeri unvan olduunu yukarda belirttik. Zira bir metinde yer alan kaytlar aka bu ynde yorumlamak mmkn iken, bir dierinden dolayl olarak buna destek veren saptamalar yaplabilmektedir. Bu askeri unvann, sumerogramn asl anlamyla yani obanhkla ne gibi bir balants olabilecei net olarak ortaya konulamaz. obanlarn ba/by anlam ve obanlk meslei, yani hayvanlar idare eden kii anlam ile bir komutann yapt iin temeldeki benzerliinin gz nne alnmas da ilk anda akla

7, Beal,
76 77 78 79 RO

Hitite KUB XXVi Beal, Hitite Beal, Hitite Beal, Hitite Bu konudaki

Militan', s.392. 43 Rs. Military, s.393. Military, S.383-385. Military,s.393. tartmalar iin bak. Beal, Hittite Military, s.395.

31

196

TURGUT YGT

gelir. Bu unvann sonradan m askeri bir unvan olarak deitii (gelitii) de cevab net olarak ortaya konulamayan bir baka sorudur. GAL (LMES)SIPA'nn Eski ve Erken Orta Hitit belgelerinde getii, GAL NA.KAD'n ise Yeni ve Ge Orta Hitit belgelerindeki, GAL 81 (LMES)SIPA'nn versiyonu olabilecei ileri srlmektedir . Hayvanlarn beslenmesi, bakm ve korunmas ile ilgilenen obanlara ilikin konuda hayvanlarn barnaklarna da deinmek yerinde olur. Bununla ilgili olarak metinlerde karmza ncelikle iki Hitite szck kmaktadr. "Hali" ve "asawar". Bunlardan "hali", "bykba hayvan barna, ahr" anlamna gelmektedir82. "Asawar" ise "kkba hayvan barna, al" anlamndadr83. Metinlerde getikleri yerler bu szcklerin bu anlamlarn aka ortaya koymaktadr. Hitit kanunlarnn 66.maddesinde hangi hayvanlarn "hali" hangisinin "asawar"da barndrldklar konusunda bilgi 84 verilmektedir. Kanun maddesi yledir : "Eer bir ift kz, eer bir koum at, eer bir inek, eer bir dii eek <baka> ahrlara (ha-a-li-ia-as) ayrlrsa(sr1rse), eer bir evcil kei, eer bir koyun, eer bir ko <baka> bir ala (a-sa-u-ni) ayrlrsa(srlrse), <ve eer> onun sahibi onu bulursa ve onu tamamen dokunulmam olarak alrsa, bir hrsz gibi yakalanmasn" Burada grld gibi at, inek, eek gibi bykba hayvanlarn barna olarak "hali" gemektedir. Kei ve koyun gibi kkba hayvan barna olarak da "asawar" gemektedir. Bunun dnda yine srn "hali", koyunun da "asawar"la ilgili olduuna dair rnek vermek gerekirse, yukarda deindiimiz tapnak grevlilerine dair direktifmetninde u satrlar okunur8s: " ... ve o (besili) sr ya yiyip bitiril'seniz ya da onu (size ait olan) ahra(ha-a-li) brakrsanz ya da onu boyundurua koal'sanz ya da (besili) koyunu (size ait olan) aIa(a-sa-u-ni) brakrsanz ..." Burada tapnak grevlilerine tanrlar iin ayrlm kendileri iin kullanmamalar ya da sahiplenmemeleri yaplmaktadr. olan hayvanlar iin uyarlar

,-

Beal, Hittite Militan', s.394. J.Friedrich, Hethitis~'hes Wrterbuch, Heidelberg 1952, s.46; J.Puhvel, Hittite Et)'1110logica/ Dictionar)', vol.3, Mouton-Berlin i 984,s.26. 3 Friedrich, Hehitisches Wrterbuch, s.35. R. KBo VI 3 III 51-54. Bak. Hoffner, The Laws o/he Hillies, s.76-77; Imparati, Hii Yasa/art, s.80-81. R5 KBo XIII 4 Vs. II 14-17. Bak. Sel, Direk/i/Metni, s.36-39.
RI R2

II

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

197

Ayn metnin herhalde tapnakta grevli olan, tanrnn sr obanlar ve tannnn koyun obanlarna hitap eden ksmnda yine tanrlar iin, tapnaa ulatrlmak zere seilip ayrlm hayvanlarn herhangi bir hile yaplmadan tapnaa ulatrlmas konusundaki talimattan ilgili ksm 86 yledir : " ... Ayrlan (hayvanlarn) yannda sr oban yrsnler. Onlar ahrda ve ada nasl aynlmsa ekilde gtrsnler" Burada grld gibi sr oban ve koyun oban dorudan doruya kurbanhk hayvanlarla ilgilenen kiiler olup hayvanlarn ayrldklan(seildikleri) yer de ahr ve adr. Hayvanlarn seilmesi iini yapanlar bizzat obanlardr. Bu durum yukanda alnt yaptmz bir dua 8 metnindeki anlatmla da ortaya konulabilmektedir ? Sz konusu satrlarda Il.Mursili lkesindeki hastal kovmas iin tannlara yakarrken, ahr ya da aldan kurban hayvanlarm seen obanlarn ldn, dolaysyla tanrlara hayvan kurban sunusunun durduunu sylyordu. Bunlarn dnda E.GU4 sumerogram ile gsterilen "sr ahr" vardr. BEL MADGALTl (kale komutan) iin gnderilen talimatnamelerden birinde geer. Eskidii iin tamiri yaplmas gereken yerler arasmda kraln 88 evleri, sr ahrlar, depolar, ykanma evi sayllr . Bir baka metinde de domuz barnandan sz edilir. "SAH GIM-an hu-u-um-ma,,89 geer. III.Hattusili'nin otobiyografsi olarak adlandrlan bu belgede yeeni Urhi-TeSup ile olan mcadelesinin anlatld yerde yle bir 90 ifade vardr :
"!Star'n brakmayarak tanrsal gcn ok grdm. Urhi-Tesup'u baka hibir onu 8amuha'da bir domuz gibi domuz ahnna kapatt..." yere

ve koyun oban da onlar tanrlara ayn

ivi yazl belgelerde kkba ve bykba hayvan barnaklarna dair bu kaytlar yer almakla beraber, arkeolojik kazlarda Hitit dnemine ait olmak zere hayvan barna olarak tanmlanabilecek bir mimari kalntya 91 rastlanmamtr .

Xli X7

KBo XIII 4 Rs. v 57-60. Bak. Sel, Direktif Metni, s.87. Bak. yukarda s.8 dn. 32 xx KUB XXXI 87 II 14-15(=KUB XIII 2 II 13-15).Bak. E. Von Schuler, Hethiische Dienstanweswgen, Graz 1957, s.44-45. XY KBo III 6 Rs. III 57= KUB I 1 v 26 90 Metnin bu satrlarn trankripsiyon ve Almanca tercmesi iin bak. H.Otten, Die Apologie Hattusilis m, Wiesbaden 1981, s.24-25. y J.Yakar, Etluoarchaeology of Anatolia, Jerusalem 2000, s.278.

198

TURGUT YGT

Hitite ivi yazl metinlerde UR.GI7 LUSIPA"oban kpei" terimine de rastlanmaktadr92. phesiz hayvan srlerinin idaresinde ve korunmasnda, ayrca hayvan barnaklarnn korunmasnda obanlarn yardmcs olarak bugn olduu gibi Hititler dneminde de oban kpeklerinden faydalanlyordu. Kanunlardaki 87. ve 88. maddeler oban kpeinin sz konusu ilevi dolaysyla deerinin dier kpeklere gre daha fazla olduunu gstermektedir. Hitit kanunlarnn oban kpei ile ilgili 87. maddesi yledir93; "Eer bir obann kpeini biri vurursa ve o lrse, yirmi ekel gm versin ve <bylece suu> evinden uzaklatnr" Tapnak grevlileri ile ilgili yukarda deinilen direktif metninde sr obanlar ve koyun obanlarna talimatlarn iletildii blmde, tanrlar iin tm rnlerin en tazesinin, henz hibir insan tatmadan sunulmas gerektiinin belirtildii yerde "st bayram"ndan (EZEN GA) bahsedilir. Ayrca stn yayktaalkalanmas konu edilir94. Buradan anlalyor ki yaykta alkalayarak st rnlerini elde etmek obanlarn grevidir. Elbette burada sz konusu olan tapnakta grevli obanlar ve dolaysyla tapnakta ya da tapnaa ait hayvanlardan elde edilen st rnleridir. Nitekim "st bayram"ndan da bahsediliyor. Buna paralelolarak krsal alanda ya da kent yaamnda da hayvanlarn bakm, beslenmesi, korunmasndan vs. sorumlu olan obanlarn hayvanlardan rnler elde edilmesi ve elde edilen rnlerden de sorumlu olmalar doaldr. . oban szcugunun Hitite yazl qelgelerdeki karl olan LUSIPA'nn ve koyun oban karl olan LUSIPA.UDU'nun deiik bir kullanm da Gne Tanrs'nn bir sfatn oluturan szck dizileri ierisinde yer alm olmalardr. Bu szck dizileri metinlerde karmza farkl biimlerde kmakla beraber hepsinde verilmek istenen "insanln oban", "lkenin oban" ve bunlarn yakn anlamlardr. "DUTU SA-ME-E EN-YA SA DUMD.LU.UI9LU (Gn Gne Tanrs, efendim, insanln oban)96. LUSIPA-as ...,,95

Bu metin Muwatalli'ye ait bir dua metnidir. Burada Gne Tanrsna olan yakarmada onu tanmlarken "insanln oban,,97 sfatna yer verilmitir.
~2 ~3 ~4 ~5

Ertem. Fauna, 5.96,99. KBo VI 3 IV 22-23= KBo VI 7 5-6; Imparati, Hitit Yasalar, 5.88-89. KBo XIII 4 R5. IV 41-42. Bak, Sel, Direkrif Metni, 5.82-83. KUB VI 45 III 13; paralel metin KUB VI 46 III 52'de "LUSIPA-as" yerine "u-e-es-ta-ra-aS" kullanlmtr. Lebrun, Hymnes, 5.266, 280.

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

199

Gne tanrsna olan bir duada yine tanrnn bu sfat ile, ama bu defa daha farkl bir yazl ile karlayoruz.
"DUTU-us sen t[mnn] hu-u-m[a-an-da-as] obansm).

U:JSIPA-SU-NU

zi_ik,,98 (Gne

Tanrs

Mitolojik ierikli bir baka belgede de yine benzer anlam verecek farkl ifadeler yer almaktadr. Bu metin Appu masalna aittir:
"D[UT]U-us lkenin oban). KUR-e<-an>-ta-as LUSIPA.UDU[-a]s .. ,,99 (Gne Tanrs

"nsanln oban", "lkenin oban" ve "tmnn oban", bu terimler Gne Tanrs'nn ayn anlama gelen sfatnn farkl syleni biimleridir. oban szcnn anlam (yani hayvanlar idare eden) gz nne alndnda, bir tanrnn bu sfat tayor olmas, tm Eskia toplumlarnda olduu gibi Hititler'de de tanrlarn insanlarn kaderinin belirlenmesindeki rollerine ilikin anlayla birlikte dnldnde anlam kazanr. Dikkati eken nokta, bu sfat tayan Gne tanrsnn, tasvirlerde genellikle ayn tarz giyimde karmza kan dier tanrlardan farkl olarak 100 krallarn da giymi olarak gsterildikleri giysilerle tasvir edilmi olmas ve o elinde tad asadr . Gne tanrsmn elinde krallarda olduu gibi bir asa ile betimlenmesi, bir obann hayvanlar gderken vazgeilmez gerelerinden denei hatrlandnda, onun tad "insanln oban" sfat ile ilikilendirilebilir102. Ancak Gne Tanrs ile ayn biimde tasvir edilen krallarn byle bir sfat tayp tamadklarna dair bir bilgimiz yokturlO3.
i

i
Li

Kimi zaman LUSIPA "oban" kimi zaman da LUSIPA.UDU "koyun oban"nn Gne Tanrs'n tanmlayan bu szckler iinde kullanlm olmas dikkati ekmektedir. Bu farkl kullanm stelik birbirine -paralel olan metinden ikisinde karmza kar. KUB XXIV 8 II l5'ie LUSIPA.UDU geiyor iken bunun paraleli KUB XXXVI 59 I II 'de LUSIPA-as olarak
y7

Bir antlama metninde de Gne )aJ)rs'nn ayn sfat tad grlr. HT 8 r.8: ,,[DUTU] SA-ME-E LUGAL KUR KURMES LUSIPA.UDU SA DUMU.LlJ.UI9LU" (Daddi, Mestieri, s.25).(Gne tanrs, lkelerin kral, insanln oban) 98 ABoT 44a II 3-4. 99 KUB XXIV 8 15. Bak. J.Siegelova, Appu-Marchen und Hedau-Mythus, StBoT 14, Wiesbaden 1971, s.8-9. 100 H.G.Gterbock, "Sungod or King," Aspects of Art and Jeanagraph)': Anatolia and it's Neighbours, Fs.N.ng, Ed. M.Mellink ve di., ~nkara 1993, s.225. 101 Bu konuda bak. S.Alp, "Hitit Metinlerinde G1SKalmus 'Utuus' ve HUB.B1 'Kpe':' Bel/ere 12/46(1948), s.301 vd. 102 Bak. Beckman, Fs.Ottel, s.42-43. 103 Beckman, FS.Otten, s.43.

200

TURGUT YT

geer. nc paralel metinde i!gili yer krk olduu iin onu bilemiyoruz. Ama buradan anlalyor ki LUSIPA ve LUSIPA.UDU birbirinin yerine 104 kullanlmaktadr. Bu duruma b)r baka rnek de yukarda deindiimiz kanunlarn 35. maddesinde LUSIPA yer alyorken, hemen hemen, ayn ieri~teki 175. maddede LUSIPA.UDU geiyor olmasdr. Buna gre LUS1PA ve LUSIPA.UDU biri genel anlamda "oban", dieri belli bir hayvana gre "koyun oban" olarak belirlepmekle beraber" birbirinden farkl yerlerde kullanlmadklarn biliyoruz. LUSIPA.UDU ve LUS1PA.GU4 bir ok metinde ard arda gemektedir. Bunlar phesiz, hayvancln temel geim kaynaklarndan biri olduu Eski Anadolu'da en yaygn olarak beslenen koyun ve sra gre belirlenmi oban gruplardr. Koyun obannn, genel anlamda oban yerine kullanlm olduunu gsteren rnekler, kkba hayvanlarn Hititler'in yaadklar corafyada daha yaygn olarak beslenmi olmasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Gnmze dek ulaan Hitite ivi yazl belgeler her ne kadar ok eitli ierikte olsalar da, bilindii gibi Hitit toplumunun gnlk yaantsna dair geni bilgiler vermekten uzaktr. Bu nedenle, toplumun temel geim kaynaklarndan birini oluturan hayvanclk dolaysyla Hitit kltrnde arl olmas gerektii halde obanlk, ivi yazl belgelerde snrl sayda kaytlarla karmza kar. Ancak obanlkla ilgili szck ve terimlerdeki eitlilik, evcil hayvanlarn neredeyse tmnn adn ieren bir oban teriminin bulunuyor olmas bu arln bir gstergesidir. Anlamlar dolaysyla oban ve obanlkla ilgili olarak ortaya kan szck ve terimler, toplumdaki bir alt snftan st dzeyde bir askeri grevliye, krsal alanda dorudan obanlk yapanlardan tapnak grevlilerine, farkl toplumsal stat, nitelik ve alanlarda grlrler. Yukarda ele aldmz baz terimlerin dorudan obanlk ii ile ilgili olmad halde, yani bizzat hayvanlarn bakm, beslenmesi, sevk ve idaresi ile ilgili olmad halde oban anlam ieriyor olmalar, Hitit kltrnde obanln edindii yeri ve tarihsel geliim izgisinde urad anlam deime ve gelimelerini gstermektedir.

ABSTRACT Herdsmen in the Hittite Cuneiform Texts The Hittites, who appeared in Anatolia at the beginning of the 21d millenium B.C., became one of the dominant powers of the Near East from 1600 to 1200 B. C. Their history and culture are known primarily from

1114

Bak. 5.6 dn.23.

HiTiTE ivi

YAZIL! BELGELERE GRE OBAN

201

approximately thirty thousands cuneifonn tablets which are preserved at the archives of capital Hattusa located near modern Boazky. According to written sources and archaeological data, Hittite economy mainly based on agriculture and animal husbandry. The refo re, herdsmen most probably played an important role in their daUy life. Ritual, festival and historical texts made frequent mention domestic animals and their products. However, the records in these texts related to herdsmen and herding are so inadequate that it is quite difficult to asses their importance in Hittite culture. The word "herdsmen" and the terms about "herding" in the Hittite texts are usually mentioned as sumerograms. They used the terms regarding herding, which were derived from various domestic animal names (UDU=sheep, GU4=cattle, UZ6, MAS=goat, SAH=pig etc.). According to the results of researches on cuneiform tablets, there were herdsmen at temples and palaces as well as rural areas and towns. Temples and palaces could possess their own herds which were taken care by the herdsmen. As a result of herding system in temples and palaces, titles and job definitions occured. Bibliyografya:
Alp, S" "Hitit Metinlerinde G1SKalmus 'Lituus' s,301 -3 I 9 ve HUB.BI 'Kpe'," Belleten 12/46(1948),

Beal, R.H., The Organization of the Hittite Military, Heidelberg 1992 Beckman, G, "Herding and Herdsmen in Hittite Culture," Antiquae, Fs, fr H.Otten, Wiesbaden 1988, s.33-44 Beckman, G.,Hitite Diplomatic Texts, Atlanta 1996 Daddi, EP., "Il HAZAN(N)U nei testi di Hattusa," Or.An. 14(I975), s.93- I 06 Daddi, EP., Mestieri, professioni e dignita nell'Anatolia Dinal, A.M.,-l.Yakar, ittita, Roma 1982. Documentum Asiae Minoris

"Neri k ehrinin Yeri Hakknda," Belleten 38/152(1974), s.563 vd.

Ertem, H.,Boazky Metinlerine gre Hititler Devri Anadolu 'sunun Faunas, Ankara 1965 Friedrich, 1., Hethitisches Wrterbuch, Heide1berg 1952 Garstang, 1.-Gurney, O.R., The Geography of the Hittite Empire, London 1959 Goetze, A.,The Hitlite Ritual of Tunnawi, New Haven 1938 Goetze, A.,"The Beginning of the Instructions for the Commander fCS 14(1960), s.69-73 Gurney, O.R.,Hitlite Prayers of Mursili II, Liverpool 1940 Gterbock, H.G.,''The deeds of Suppiluliuma as told by his Son Mursili II," fCS 1012(1956), s.41-48 of the Border Guards,"

202

TURGUT YiT

Gterbock, H.G., "Sungod or King," Aspects of Art and lconography: Anatolia and it 's Neighbours, Fs.N.ng,Ed. M.MeJlink ve di., Ankara 1993, 5.225-226 Hoffner, H.A.,"Die Kaskaer.Ein Beitrag zur Ethnographie Schuler, Berlin 1965," JAOS 87/2(1967), s.179-185 des Alten Kleinasien, by E Von

Hoffner, H.A., "The Ulmitesup Treaty (KB o 4.1O=CTH 106) with a New Join," Anatolia and the Andent Near East, T.zg'e Armaan, Ed. KEmre ve di., Ankara 1989, s.199203 Hoffner, H.A.,The Laws of the Hittites, A critical Edition, Leiden 1997 Imparati, F.,"Una Cocessione di Terre da Parte di Tudhaliya IV," RHA 32( 1974) Imparati, F.,Hitit Yasalar, ev.E.zbayolu, Ankara 1992 Laroche, E, "Lettre d'un prefet au roi hittite," RHA 67(1960), s.81-86 Laroche, E.,Les Noms des Hittites, Paris 1971 Lebrun, R.,Hymnes et Prieres Hittites, Louvain-La-Neuve 1980 (KUB XXVI 43 Ro 51-52),"

Mascheroni, L.M., "In Margine a una c1ausola Testamentaria SMEA 22(1980), s.63-66

del Monte, G.F.- Tischler, 1., Die Orts-und Gewassernamen der Hethitischen Texte, RGTC 6, Wiesbaden 1978 Otten, H.,Hethitische Totenrituale, Berlin 1958 Otten, H.,Die Apologie Hattusilis III, Wiesbaden 1981 Puhvel, J., Hittite Etymological Dictionary, vol.3, Mouton-Berlin Riemschneider, 381 KK, "Die hethitischen Landschenkungsurkunden" Graz 1957 1984 MIO 6/3 (1958), s.32I-

von Schuler, E, Hethitische Diestanweisungen,

von Schuler, E, Die Kaskaer.Ein Beitrag zur Ethnographie des alten Kleinasien, Berlin 1965 Siegelova, J., Appu-Marchen und Hedammu-Mythus, StBoT 14, Wiesbaden 1971

Singer, I.,"The AGRIG in the Hittite Texts," An.St. 34(1984), s.97 vd. Sturtevant, EH.-Bechtel, G., A Hittite Chrestomathy, Philadelphia 1935 Ankara 1985;

Sel, A.,Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri ile ilgili Bir DirektifMetni, Werner, R.,Hethitische Gerichtsprotokolle, Yakar, J., Ethnoarchaeology StBoT 4, Wiesbaden 1967

of Anatolia, Jerusalem 2000