Bir ey kefetmenin insann yeni bir ey grmesi deil de bakn biimlendirmesi demek olduu sylenir.

Evreni sicim kuram tarafndan biimlendirilmi bir bakla gren okurlar yeni man zarann nefes kesici olduunu grecek. n d e gelen sicim kuramclarndan Brian Greene, ok ak ve an lalr bir dille yazd bu kitapta o k u y u c u y a nihai kuram araynn ardndaki bilimsel hikyeyi ve bilim insanlarnn a balarn anlatyor. Heyecan verici ve r ac fikirlerin, rnein uzayn dokusunda gizli yeni boyutlar, temel paracklara dnen kara delikler, uzay-zamandayarklar ve delikler, birbirlerinin y e rine geebilen ok byk ve ok kk evrenler ve bunlar gibi birok baka fikrin, gnmzde fizikilerin stesinden gelmeye alt baz sorunlarn zmnde o k nemli bir yeri var. Evrenin Zarafeti bu konuda yaplan keifleri ve hl zlememi gizemleri, durup dinlenmeden uzayn, zamann ve maddenin nihai doasn aratran bilim insanlarnn yaad cokular ve hayal krklklarn yetkinlik ve incelikle bize aktaryor. Brian Greene akllca kulland benzetmelerle, fizikte bugne kadar ele alnm kavramlardan en karmak olanlarn gerekten de elendirici bir anlatmla okuyucu iin kavranabilir hale getiriyor ve bizi evrenin nasl bir ileyii olduunu anlamaya daha nce hi olmad kadar yaklatryor.

TBTAK Popler Bilim Kitaplar 290

Evrenin Zarafeti
spersicimler, gizli boyutlar ve nihai kuram aray
Theory Ultimate

Evrenin Spersicimler, Superstrtngs, Gizli Boyutlar Tbe Elegant Hidden Dimensions,

Zarafeti ve Nihai Kuram Aray Universe

and the Quest for tbe

Brian Greene eviri: Ebru Kl

Brian
Brian R. Greene, 1999 Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu, 2001 Bu yaptn btn haklar sakldr. Yazlar ve grsel malzemeler, izin alnmadan tmyle veya ksmen yaymlanamaz. TBTAK Popler Bilim TBTAK Popler Bilim Kitaplar'nn Yayn seimi Kurulu ve deerlendirilmesi

Greene

Kitaplar

tarafndan yaplmaktadr. eviri Ebru

ISBN 978 - 975 - 403 - 474 - 5 1. Basm Eyll 2008 (5000 adet)

Kl

Yayn Ynetmeni: idem Atakuman Yayma Hazrlayan: Umut Hasdemir - Sevil Kvan - Adem Uluda Grafik Tasarm: Cemal Tngr Kapak Tasarm: Aye Tayda Sayfa Dzeni: nci Yaldz Basm izleme: Ylmaz zben Mali Koordinatr: Tuba Akolu

TBTAK Popler Bilim Kitaplar Atatrk Bulvan No: 221 Kavakldere 06100 Ankara Tel: (312) 467 72 11 Faks: (312) 427 09 84 e-posta: kitap@tubitak.gov.tr Internet: kitap.tubitak.gov.tr
Aydodu Ofset Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti. vedik Organize Sanayi Aa leri Sanayi Sitesi 21. Cad. 598. Sok. No: 20 Yenimahalle 06370 Ankara Tel: (312) 395 81 44 Faks: (312) 395 81 45

TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

Anneme ve babamn ansna, sevgi ve minnetle.

indekiler

nsz BRNC KISIM Bilginin Snr

I. Blm

Sicimle B a l a n m KNC KISIM Uzay, Z a m a n v e K u a n t a kilemi

II. Blm

Uzay, Z a m a n v e G z l e m c i n i n G z
III. Blm

Kvrmlar v e D a l g a l a r z e r i n e
IV. Blm

M i k r o s k o b i k Tuhaflk
V. Blm

Yeni Bir K u r a m htiyac: G e n e l Grelilik K u a n t u m Mekaniine Kar NC KISIM K o z m i k Senfoni

V I . Blm

M z i k Bu: Spersicim Kuramnn Esaslar

V I I . Blm

Spersicimlerdeki "Sper"

VIII. Blm

Gze Grnenden D a h a Fazla Boyut

I X . Blm

223

D u m a n Tten Tabanca: Deneysel imzalar D R D N C KISIM Sicim K u r a m v e U z a y - Z a m a n n D o k u s u

X . Blm

253

nsz
275 277

K u a n t u m Geometrisi
X I . Blm

Uzayn Dokusunu Yrtmak

X I I . . Blm

317

A l b e r t Einstein h a y a t n n son otuz yl b o y u n c a , birleik alan k u r a m o l a r a k bilinen k u r a m - d o a n n kuvvetlerini, tutarl b i r t e k e r e v e iinde t a n m l a y a b i l e n bir k u r a m - y a k a l a m a y a al t. E i n s t e i n ' h a r e k e t e g e i r e n nedenler, genellikle bilimsel al m a l a r l a ilikilendirdiimiz eyler, r n e i n u y a d a b u deneysel veriyi a k l a m a abas deildi. T u t k u y l a sarld bir inant o n u h a r e k e t e geiren; evreni d e r i n d e n a n l a m a n n , o n u n e n h a k i k i mucizesini, d a y a n d ilkelerin basitlii ve k u v v e t i n i o r t a y a k o

Sicimlerin t e s i : M - K u r a m Aray
X I I I . Blm

341 385

K a r a Delikler: Bir Sicim y a d a M - K u r a m B a k As

XIV. Blm

Kozmoloji z e r i n e D n c e l e r BENC KISIM Y i r m i Birinci Y z y l d a Birleme

XV. Blm

417

y a c a inancyd. E i n s t e i n e v r e n i n ileyiini, o n u n gzellii ve zarafeti k a r s n d a hepimizi h a y r e t l e r iinde b r a k a c a k n c e d e n eriilmemi bir aklkla r e s m e t m e y i istiyordu. B u hayalini hi gerekletiremedi, b u n u n d a s e b e b i b y k l d e elindeki ktlarn iyi olmamasyd: O n u n zamannda m a d d e n i n v e d o a d a k i k u v v e t l e r i n temel niteliklerinin birka ya b i l i n m i y o r d u ya da en iyi ihtimalle p e k iyi anlalmamt. Fa?" k a t g e e n y a r m asr iinde y e n i k u a k t a n fizikiler -kmaz so k a k l a r a dalp karak- seleflerinin keifleri z e r i n e alp e v r e nin nasl ilediine d a i r d a h a eksiksiz b i r k a v r a y o l u t u r m a k iin p a r a l a r birletirmeyi s r d r d . B u g n , Einstein'n birle ik bir k u r a m a r a y n d a o l d u u n u a k l a m a s n d a n v e b u n d a baarl o l a m a m a s n d a n u z u n z a m a n sonra, fizikiler b u keifle ri, derinlikli g r l e r i eklenti y e r l e r i belli o l m a y a n b i r b t n ha line getirmelerini s a l a y a c a k b i r ereve, p r e n s i p t e b t n fizikI

449 451 471 489 501 503

Sicim K u r a m n n Gelecei Notlar Bilimsel Terimler Kaynaka ve Baka O k u m a nerileri Dizin

sel olgular betimleyebilecek t e k bir k u r a m b u l d u k l a r n a inan y o r n i h a y e t . B u k i t a b n k o n u s u d a ite b u k u r a m , spersicim kuram. Evrenin Zarafetini, fizik a l a n n d a n c e p h e l e r d e k i aratr m a l a r d a n d o a n b u d i k k a t ekici grleri, geni bir o k u r kesi mi, zellikle de hi m a t e m a t i k ve fizik eitimi g r m e m i o k u r l a r iin eriilebilir klma abasyla k a l e m e aldm. G e e n b i r k a yl iinde s p e r s i c i m k u r a m h a k k n d a v e r d i i m k o n f e r a n s l a r d a , geni kesimlerin, h a l i h a z r d a s r m e k t e olan a r a t r m a l a r n e v r e nin t e m e l y a s a l a r h a k k n d a neler dediini, b u y a s a l a r n k o z m o su kavraymzda ne tr devasa bir yeniden yaplanma gerek tirdiini, d e v a m e t m e k t e olan nihai k u r a m arayn n e gibi zor l u k l a r n beklediini a n l a m a a r z u s u y l a y a n p t u t u t u u n a t a n k o l d u m . U m u y o r u m k i b u k i t a p , Einstein v e H e i s e n b e r g ' d e n b u y a n a fizik a l a n n d a k i b y k baarlar aklayarak, o n l a r n k e iflerinin amzn a t l m l a r n d a nasl k o c a m a n iekler gibi a tn g s t e r e r e k b u m e r a k h e m zenginletirir h e m d o y u r u r . Evrenin Zarafetinin b i r a z bilimsel birikimi olan o k u r l a r n da ilgisini ekeceini u m u y o r u m . U m a r m b u k i t a p bilim r e n c i leri ve r e t m e n l e r i iin zel grelilik, genel grelilik ve k u a n t u m m e k a n i i gibi m o d e r n fiziin t e m e l y a p t a l a r n n bazlar n a k tutar, a r a t r m a c l a r n u z u n z a m a n d r a r a n a n birleik alan k u r a m n a y a k l a r k e n d u y d u u bulac h e y e c a n o n l a r a d a aktarr. M e r a k l p o p l e r bilim o k u r l a r iin d e k o z m o s u anlay mza t a z e k a n salayan, son on yl iinde g n na k a n iler lemelerin b i r o u n u a k l a m a y a altm. B a k a bilimsel disip linlerde alan m e s l e k t a l a r m iin d e b u kitabn, sicim k u r a m clarnn nihai bir d o a k u r a m a r a y n d a k a y d e d i l e n ilerleme l e r d e n dolay n e d e n b u k a d a r h e y e c a n l o l d u u n a dair d r s t v e tutarl bir aklama sunacan umuyorum. S p e r s i c i m k u r a m fizikteki balca keiflerin b i r o u n d a n y a r a r l a n a n geni v e derinlikli b i r k o n u d u r . K u r a m , b y k olan l a ilgili k u r a m l a r l a , k k olanla ilgili k u r a m l a r , k o z m o s u n e n c r a k e l e r i n d e n m a d d e n i n e n k k p a r a s n a d e k fizii y II

neten yasalar birletirdiinden, k o n u y a yaklamann birok y o l u vardr. B e n u z a y v e z a m a n k a v r a y m z n gelimesine o d a k l a n m a y t e r c i h ettim. B u n u n zellikle insan s a r a n bir ge lime izgisi o l d u u n u g r d m , z e n g i n v e b y l e y i c i b i r h a r m a nn i i n d e n t e m e l n e m d e k i y e n i g r l e r l e g e e n b i r y o l . E i n s tein d n y a y a u z a y v e z a m a n n hi bilmediimiz, h a y r e t verici b i i m l e r d e d a v r a n d n g s t e r m i t i . B u g n son aratrmalar, b u keifleri birletirmi, k o z m o s u n d o k u s u n a ilenmi b i r o k gizli b o y u t a s a h i p b i r k u a n t u m e v r e n i o r t a y a karmtr; yle b o y u t l a r d r k i bunlar, b i r s a r m a k t a n fark o l m a y a n g e o m e t r i leri b u g n e d e k s o r u l m u e n t e m e l sorular c e v a p l a y a c a k a n a h t a r sunabilir. Bu k a v r a m l a r n bazlar ok ince olsa da, g e r e k i b e n z e t m e l e r l e k a v r a n a b i l e c e k l e r i n i gstereceiz. Bu fikirle rin anlalmas, e v r e n l e ilgili artc ve d e v r i m c i b i r b a k a s s u n a r . Kitap b o y u n c a , o k u r a bilim insanlarnn m e v c u t k o z m o s k a v rayna nasl ulatna dair sezgisel bir anlay k a z a n d r m a y a alrken -genellikle b e n z e t m e l e r ve metaforlar y o l u y l a - bilime y a k n d u r m a y a altm. F a k a t t e k n i k dilden v e d e n k l e m l e r d e n k a n d m , n k k o n u y l a ilgili y e n i k a v r a m l a r nedeniyle, o k u r u n , fikirlerin geliimini t a m o l a r a k izleyebilmesi iin u r a d a b u r a d a d u r m a s , u r a d a bir b l m z e r i n e d n m e s i , b u r a d a bir aklamay t a r t m a s gerekebilir. S o n gelimeleri k o n u alan dr d n c ksmdaki baz b l m l e r kitabn geri k a l a n k s m n a g r e biraz d a h a s o y u t t u r ; o k u r u b u b l m l e r h a k k n d a n c e d e n u y a r maya, m e t n i bu blmlerin a t l a n m a s n n kitabn m a n t k s a l ak n etkilemeyecek ekilde y a p l a n d r m a y a zen g s t e r d i m . A n a m e t i n d e o r t a y a atlan fikirlerle ilgili kolay ve eriilebilir bir hatr l a t m a olmas amacyla bir bilimsel terimler s z l n e de y e r ver dim. lgisiz o k u r dipnotlar t m y l e a t l a m a k isteyebilir, gayretli o k u r s a n o t l a r d a m e t i n d e g e e n k o n u l a r a dair ayrntl aklama lar b u l a c a k , m e t i n d e basitletirilerek o r t a y a k o n a n fikirlerin aklamalaryla karlaacaktr, m a t e m a t i k eitimi alm olanlar b i r k a t e k n i k gezintiye de kacaklardr.
III

K i t a b n y a z m s r a s n d a y a r d m l a r n g r d m b i r o k kii y e t e e k k r b o r l u y u m . D a v i d S t e i n h a r d t , k i t a b n taslaklarn b y k b i r d i k k a t l e o k u y u p editryel a d a n k e s k i n baz g r lerini b e n i m l e c m e r t e paylat, d e e r biilemez b i r tevikte bulundu.

2

zel b a z ekillerin h a z r l a n m a s n d a k i y a r d m l a r n d a n dolay teekkr ederim. K i t a p t a k i eitli k o n u l a r d a b e n i m l e sylei y a p p kiisel g rlerini a k t a r m a y k a b u l e d e n H o w a r d G e o r g i , S h e l d o n G l a s how, M i c h a e l G r e e n , J o h n S c h w a r z , J o h n W h e e l e r , E d w a r d W i t t e n v e y i n e A n d r e w S t r o m i n g e r , C u m r u n Vafa, G a b r i e l e Ve neziano ya da teekkrlerimi sunuyorum. W . W . N o r t o n ' d a k i editrlerime, A n g e l a V o n d e r L i p p e ' y e derinlikli g r l e r i ve deerli tavsiyeleri iin, Traci N a g l e ' y e de a y r n t l a r a duyarll iin t e e k k r l e r i m i s u n m a k t a n m u t l u l u k d u y u y o r u m . H e r ikisi d e s u n u m u n aklna nemli k a t k l a r d a b u l u n d u . E d e b i ajanlarm J o h n B r o c k m a n ile K a t i n k a M a t s o n ' a da, y a z l m a y a b a l a m a s n d a n y a y n l a n m a a a m a s n a d e k kitabn getii sreleri u z m a n klavuzluklaryla y n l e n d i r d i k leri iin t e e k k r e d i y o r u m . K u r a m s a l fizik a l a n n d a k i a r a t r m a l a r m 15 yl a k n bir s r e d i r c m e r t e destekledikleri iin Ulusal Bilim Vakf'na, Alfred P . Sloan Vakf'na v e A B D Enerji B a k a n l ' n a m t e e k k i r i m . A r a t r m a l a r m n spersicim k u r a m n n u z a y v e z a m a n k a v r a y mzdaki etkisini k o n u almas belki de artc deil, s o n r a k i b i r k a b l m d e b e n i m d e dahil o l m a a n s n a eritiim baz ke ifleri a n l a t t m . O k u r u n b u "ierden" d e e r l e n d i r m e l e r i o k u m a k t a n keyif almasn u m u y o r olsam da, spersicim k u r a m n n gelitirilmesinde o y n a d m role d a i r abartl bir izlenim b r a k a bileceklerini d e fark etmi b u l u n u y o r u m , izninizle b u frsattan y a r a r l a n a r a k , nihai bir e v r e n k u r a m o l u t u r m a a b a s n n ciddi v e k a r a r l bir katlmcs olmu, d n y a n n d r t bir y a n n d a k i bi ni a k n fizikiye de t e e k k r e d e r i m . Bu d e e r l e n d i r m e d e a l m a l a r n d a n b a h s e d i l m e y e n h e r k e s t e n z r diliyorum; b u y a l nzca semi o l d u u m t e m a t i k b a k asn v e genel bir s u n u m u n b e r a b e r i n d e getirdii u z u n l u k kstlamalarn yanstyor. S o n o l a r a k sarslmaz sevgisi ve destei iin Ellen A r c h e r ' a g n l d e n t e e k k r e d i y o r u m . O olmasayd bu k i t a p yazlamazd.

D a v i d M o r r i s o n , K e n V i n e b e r g , R a p h a e l Kasper,

N i c h o l a s Boles, S t e v e n Carlip, A r t h u r G r e e n s p o o n , D a v i d M e r m i n , M i c h a e l P o p o w i t s v e S h a n i Offen k i t a b n taslan y a k n d a n inceleyip t e p k i l e r i n i v e tavsiyelerini ayrntl b i r bi imde ortaya koyarak sunuma byk bir katkda bulundular. M e t n i t a m a m e n y a d a k s m e n o k u y u p tavsiyelerde b u l u n a r a k b e n i tevik e d e n l e r a r a s n d a P a u l Aspinwall, Persis Drell, M i c h a e l Duff, K u r t Gottfried, J o s h u a G r e e n e , T e d d y J e f f e r s o n , M a r c K a m i o n k o w s k i , Y a k o v Kanter, A n d r a s K o v a c s , D a v i d Lee, M e g a n M c E w e n , N a r i M i s t r y , H a s a n P a d a m s e e , R o n e n Plesser, M a s s i m o P o r a t t i , F r e d S h e r r y , L a r s Straeter, S t e v e n S t r o g a t z , A n d r e w S t r o m i n g e r , H e n r y Tye, C u m r u n Vafa v e G a b r i e l e V e n e z i a n o d a y e r alyor. R a p h a e l G u n n e r ' a b a k a bir o k eyin y a n sra, y a z m n e r k e n bir a a m a s n d a getirdii, ki t a b n biiminin genel o l a r a k ekillenmesini s a l a y a n derinlikli eletirilerinden, R o b e r t M a l l e y y e d e k i t a p h a k k n d a d n m e nin tesine geip k d a d k m e m k o n u s u n d a k i nazik, fakat s rarl t e v i k i n d e n t r t e e k k r e d e r i m . S t e v e n W e i n b e r g v e Sidney C o l e m a n d e e r l i tavsiyelerde bulunup yardmlarn s u n d u l a r , C a r o l Archer, V i c k y C a r s t e n s , D a v i d Cassel, A n n e Coyle, M i c h a e l D u n c a n , J a n e F o r m a n , E r i k J e n d r e s e n , G a r y K a s s , S h i v a K u m a r , R o b e r t M a w h i n n e y , P a m M o r e h o u s e , Pie r r e R a m o n d , A m a n d a Salles v e E e r o Simoncelli'yle d e y a r a r l b i r o k fikir alveriinde b u l u n m u o l d u u m u teslim e t m e k b e n i m iin b i r zevk. O l g u l a r n k o n t r o l edilmesi v e referanslarn b u l u n m a s n d a k i y a r d m l a r n d a n , y a p t m ilk k a r a l a m a l a r i zim haline g e t i r m e s i n d e n dolay C o s t a s E f t h i m i o u y a b o r l u y u m . Tom Rockwell, Efthimiou'nun izimlerinden yararlana r a k -bir azizin s a b r v e ustalkl bir s a n a t g z y l e - m e t n i s s l e y e n ekilleri y a r a t t . A n d r e w H a n s n v e J i m S e t h n a ' y a d a

IV

Bilginin Snr

I. B l m

Sicimle Balanm

u n a r t b a s e t m e k d e m e k fazla ar olur. A m a fizikiler, y a r m yzyl a k n bir s r e d i r -tarihteki e n b y k bi limsel baarlarn t a m o r t a s n d a y k e n bile- ufukta k a r a

bir b u l u t u n toplandn iten ie biliyorlard. S o r u n a m o d e r n fiziin d a y a n d iki temel k a i d e d e n y o l a k a r a k y a k l a m a k t a fayda var. Biri A l b e r t Einstein'n, evreni en g e n i leklerde -yldzlar, galaksileri, galaksi k m e l e r i n i - a n l a m a y a y n e l i k k u r a m s a l bir ereve s u n a n g e n e l grelilik k u r a m d r . D i e r i y s e e v r e n i e n k k leklerde, molekller, a t o m l a r ile d a h a derin

lere inip e l e k t r o n l a r v e k u a r k l a r gibi atomalt p a r a c k l a r d z e y i n d e k a v r a m a y a y n e l i k k u r a m s a l bir e r e v e s u n a n k u a n t u m mekaniidir. Yllar s r e n a r a t r m a l a r s o n u c u , fizikiler h e r iki k u r a m n d a n g r l e r i n i n h e m e n hepsini n e r e d e y s e akl a l m a z bir d o r u l u k l a deneysel o l a r a k d o r u l a m b u l u n u y o r . F a k a t
3

k a n l m a z b i r b i i m d e b u k u r a m s a l aralar, r a h a t s z edici b a k a b i r s o n u c a d a y o l at: H a l i h a z r d a formle edildikleri bii miyle g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i ayn anda doru ola maz. G e e n y z y l iinde fizikte k a y d e d i l e n m u a z z a m ilerleme nin -gklerin genilemesini v e m a d d e n i n t e m e l y a p s n akla y a n ilerlemenin- t e m e l i n d e y a t a n b u iki k u r a m b i r b i r i n e u y m a z . Bu feci kartl n c e d e n incelemediyseniz, n e d e n byle di y e m e r a k e d i y o r olabilirsiniz. C e v a p p e k d e z o r deil. E n u d u r u m l a r hari, fizikiler y a k k v e hafif ( a t o m l a r v e bileenle r i gibi) y a d a b y k v e ar (yldzlar v e galaksiler gibi) eyler z e r i n d e alrlar, a y n a n d a h e r ikisinin d e z e r i n d e almaz lar. B u d a y a y a l n z c a k u a n t u m m e k a n i i n i y a d a y a l n z c a g e n e l grelilii k u l l a n m a l a r gerektii, dierinin u y a r i k a z l a r n a y le k a a m a k b i r b a k atp o m u z silkebildikleri a n l a m n a geliyor. Elli yldr, b u y a k l a m cehalet k a d a r n e e d o l u olmad, fakat ona epeyce yaklat. F a k a t evren, u l a r d a olabilir. Bir k a r a deliin m e r k e z i n d e k i derinliklerde, m u a z z a m bir ktle ok ok k k b o y u t l a r a iner. B y k P a t l a m a srasnda evren, y a n n d a bir k u m tanesinin d e v gibi kald m i k r o s k o b i k b o y u t l a r d a b i r k t l e d e n d o m u t u . B u n l a r k k , fakat inanlmaz d e r e c e d e ktleli alanlardr, dola ysyla h e m genel greliliin h e m k u a n t u m m e k a n i i n i n e za m a n l o l a r a k devreye girmesini gerektirirler. lerledike giderek aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n tr, genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i denklemleri birletiklerinde, su k a y n a t m bir otomobil gibi sarslr, takrdar, b u h a r l a r karr. Bu k a d a r sslemeden sy leyecek olursak, iyi k u r g u l a n m fizik sorular, bu iki k u r a m n m u t s u z birlemesinden s a m a cevaplar kmasna n e d e n olur. K a r a deliklerin derinliklerini ve evrenin balangcn bir gizem p e r d e s i n i n a r d n d a t u t m a k istiyor olsanz da, k u a n t u m m e k a n i i ile genel grelilik a r a s n d a k i kartln d a h a derin b i r anlay beklediini h i s s e t m e k t e n kendinizi alamazsnz. E v r e n g e r e k t e n d e e n t e m e l d e n b l n m ; eyler b y k o l d u u n d a b a k a y a s a lar, k k o l d u u n d a b a k a yasalar gerektiriyor olabilir mi?
4

K u a n t u m m e k a n i i ile g e n e l greliliin s a y g d e e r y a p l a r ile k y a s l a n d n d a g e n b i r y a p o l a r a k k a r m z a k a n s p e r sicim k u r a m , y a n k l a n a n b i r h a y r l a c e v a p v e r i y o r b u s o r u y a . T m d n y a d a fizikiler ile m a t e m a t i k i l e r i n s o n o n yl iinde y a p t y o u n aratrmalar, m a d d e y i e n t e m e l d z e y d e b e t i m l e y e n b u y e n i y a k l a m n g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i gerilimi z d n o r t a y a k o y u y o r . A s l n a b a k a r s a nz s p e r s i c i m k u r a m d a h a d a fazlasn gsteriyor. B u y e n i e r e v e d e , k u r a m n anlaml olabilmesi iin g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i birbirini tamamlyor. S p e r s i c i m k u r a m n a g r e , b y k o l a n a d a i r y a s a l a r l a k k o l a n a d a i r y a s a l a r n ev lilii y a l n z c a m u t l u deil, a y n z a m a n d a k a n l m a z b i r birlik teliktir. Bu iyi h a b e r i n bir ksm. S p e r s i c i m k u r a m -ksaca sicim k u r a m - b u birliktelii d e v bir a d m d a h a teye tayor. Einstein otuz yl b o y u n c a birleik b i r fizik k u r a m , d o a n n b t n k u v vetleri ile m a d d i bileenlerini t e k bir k u r a m s a l d o k u m a d a birle tirecek bir k u r a m a r a y p d u r d u . B u l m a y b a a r a m a d . B u g n , y e n i b i n y h n afanda, sicim k u r a m y a n d a l a r b u ele gemez, b t n l k l d o k u m a n n ipliklerinin nihayet o r t a y a karldn iddia ediyor. Sicim k u r a m , e v r e n d e k i b t n m u c i z e v i olaylarn -atomalt k u a r k l a r m lgn d a n s n d a n , b i r b i r l e r i n i n etrafnda d n e n ift yldz sistemlerinin gsterili valsine, B y k Patlam a ' n m ilk ate t o p u n d a n g k l e r d e k i galaksilerin m u h t e e m gir d a b n a v a r n c a y a dek- hepsinin, t e k bir b y k fiziksel ilkenin, t e k bir t e m e l d e n k l e m i n y a n s m a l a r o l d u u n u gsteriyor. Sicim k u r a m n n b u zellikleri uzay, z a m a n v e m a d d e anlay mz ciddi biimde deitirmemizi g e r e k t i r d i i n d e n , b u n l a r a almak, r a h a t a sindirebilir hale g e l m e k biraz z a m a n alacak. F a k a t , b a l a m n a yerletirildiinde aklk k a z a n a c a z e r e , si cim k u r a m , fizik a l a n n d a son y z y l d a y a p l m d e v r i m c i keif lerin ciddi v e doal b i r r n o l a r a k beliriyor. A s l n a b a k a r s a nz genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i a t m a n n da, g e e n y z y l d a k a r k a r y a k a l m a n , z m l e r i e v r e n i k a v 5

raymzn h a y r e t verici bir biimde deimesiyle s o n u l a n a n t e m e l atmalar dizisindeki ilk deil n c a t m a o l d u u n u d a greceiz.

kuvvetini bir y e r d e n dierine aktaryordu. Dolaysyla uzay ve z a m a n artk, z e r i n d e e v r e n d e k i olaylarn g e r e k l e t i i atl b i r zemin o l a r a k d n l e m e y e c e k t i ; a k s i n e zel v e s o n r a d a genel grelilik k u r a m l a r y l a birlikte olaylarn iindeki o y u n c u l a r h a line gelmilerdi. S a h n e b i r k e z d a h a b a t a n alnd: Genel greliliin kefi bir atmay z e r k e n bir d i e r i n e y o l at. 1900'den b e r i 30 yldr, fizikiler, 19. yzyln fizik k a v r a y l a r n n m i k r o s k o b i k d n y a y a u y g u l a n m a s halinde b a g s t e r e n b i r t a k m belirgin s o r u n l a r a c e v a b e n k u a n t u m m e k a n i i n i (IV. B l m ' d e tartacaz) ge litirmekteydi. Y u k a r d a da belirttiimiz gibi, n c ve en d e rin atma, k u a n t u m m e k a n i i y l e genel grelilik a r a s n d a k i u y u m s u z l u k t a n d o d u . V. B l m ' d e de g r e c e i m i z z e r e , ge nel greliliin o r t a y a k o y d u u u z a y n y u m u a k kvrml geo m e t r i k biimi, k u a n t u m m e k a n i i n i n anlatt, e v r e n i n lgn, bulank, m i k r o s k o b i k d a v r a n biimiyle srekli bir u y u m s u z l u k iindedir. Sicim k u r a m n n b i r z m n e r d i i 1980'lerin o r t a l a r n a dek, bu a t m a hakl olarak m o d e r n fiziin a n a soru nu o l a r a k nitelenmitir. D a h a s , zel ve genel greliliin z e r i n e k u r u l a n sicim k u r a m da, u z a y v e z a m a n kavraylarmzn cid d i b i i m d e y e n i l e n m e s i n i gerektirmitir. r n e i n b i r o u m u z e v r e n i m i z i n uzamsal b o y u t u o l d u u n u k a b u l ederiz. F a k a t sicim k u r a m n a g r e d u r u m byle deildir; sicim k u r a m e v r e nimizin gzle g r l e n l e r d e n d a h a fazla b o y u t a - k o z m o s u n kat lanm d o k u s u iinde skca kvrlm b o y u t l a r a - s a h i p o l d u u nu ne srer. U z a y ve z a m a n n doasyla ilgili bu d i k k a t ekici g r l e r o k a d a r m e r k e z i bir n e m tar ki, b u n d a n s o n r a sy leyeceimiz h e r eyde b u n l a r klavuz t e m a o l a r a k kullanacaz. Sicim k u r a m , g e r e k t e n de, E i n s t e i n ' d a n b u y a n a u z a y v e za m a n n hikyesidir. Sicim k u r a m n n a s l n d a n e o l d u u n u t a k d i r e d e b i l m e k iin, b i r a d m geri atp g e e n y z y l d a e v r e n i n m i k r o s k o b i k y a p s n a d a i r n e r e n m i o l d u u m u z u k s a c a b e t i m l e m e m i z gerekiyor.

atma
1800'lerin s o n u gibi u z a k bir t a r i h t e grebildiimiz ilk at ma, n h a r e k e t i n d e g r l e n artc zelliklerle ilgiliydi. K s a c a yle aklayabiliriz: Isaac N e w t o n ' u n h a r e k e t y a s a l a r n a g r e , y e t e r i n c e hzl k o a r s a n z h a r e k e t halindeki bir k d e m e tine yetiebilirsiniz; J a m e s C l e r k M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i z m a y a s a l a r n a greyse yetiemezsiniz. II. B l m ' d e tartaca mz z e r e Einstein bu atmay zel grelilik k u r a m y l a zd, b u n u y a p a r k e n d e u z a y v e z a m a n anlaymz t m y l e alt s t etti. z e l grelilie gre, u z a y ve z a m a n a r t k deimeyen, h e r kesin ayn ekilde deneyimledii evrensel k a v r a m l a r o l a r a k d n l e m e z . Einstein'n y e n i d e n iledii biimiyle u z a y ve za m a n , biimleri ve g r n m l e r i insann h a r e k e t haline bal olan ekillenebilir y a p l a r o l a r a k k a r m z a kar. z e l greliliin gelitirilmesi, ok g e m e d e n ikinci atma y a zemin hazrlamtr. E i n s t e i n ' m a l m a s n d a n k a n s o n u l a r d a n biri u y d u : H i b i r n e s n e -aslna b a k a r s a n z o l u m l u y a d a o l u m s u z h i b i r etkiyle- k h z n d a n d a h a hzl y o l a l a m a z . F a k a t I I I . B l m ' d e d e t a r t a c a m z gibi, N e v v t o n ' u n d e n e y sel o l a r a k baarl o l m u ve sezgisel o l a r a k h o a g i d e n evrensel k t l e e k i m i k u r a m , etkilerin u z a y d a g e n i m e s a f e l e r d e annda a k t a r l m a s n g e r e k t i r i y o r d u . 1915'te o r t a y a k o y d u u genel g relilik k u r a m y l a y e n i bir k t l e e k i m i k a v r a y s u n a r a k d e v r e y e g i r i p atmay z e n y i n e Einstein oldu. z e l greliliin d a h a n c e k i u z a y v e z a m a n kavraylarn alt s t e t m e s i n d e o l d u u gibi, b u k e z d e g e n e l grelilik, n c e k i u z a y v e z a m a n k a v r a y n alt st etti. U z a y v e z a m a n , h a r e k e t l i l i k d u r u m u n d a n et k i l e n m e k l e kalmyor, m a d d e y a d a enerjinin v a r l n a bal ola r a k y a m u l a b i l i y o r v e erilebiliyordu. U z a y v e z a m a n n d o k u sundaki bu tr arplmalar greceimiz zere ktleekimi
6

En Kk Haliyle Evren: Madde Hakknda Bildiklerimiz

E s k i Yunanllar, e v r e n d e k i h e r eyin a t o m dedikleri, k k , " b l n e m e z " b i l e e n l e r d e n yapldn v a r s a y m l a r d . Alfabe kullanlan b i r dilde, m u a z z a m sayda s z c n , az sayda harfle o l u t u r u l m u zengin k o m b i n a s y o n l a r d a n m e y d a n a gelmi olma s gibi, engin b i r varlk g s t e r e n m a d d i nesnelerin de az sayda k i ayr, temel y a p t a l a r n d a n o l u m u k o m b i n a s y o n l a r olabile cei t a h m i n i n d e b u l u n m u l a r d . leriyi g r e n bir t a h m i n olmu b u . E n temel birimlerin kimlii, s a y l a m a y a c a k k a d a r ok dei iklikten gemi olsa da, 2 0 0 0 yl s o n r a h l b u n u n d o r u oldu u n a i n a n y o r u z . 19. y z y l d a bilim insanlar oksijen ve k a r b o n gibi t a n d k m a d d e l e r i n b i r o u n u n tannabilir, e n k k bir bi leeni o l d u u n u gsterdi; Y u n a n l l a r n geleneine u y a r a k b u bi leene a t o m dediler. sim t u t t u , a m a t a r i h b u n u n yanl bir isim l e n d i r m e o l d u u n u gsterdi, zira a t o m l a r tabii ki "blnebiliyordu." 1930larn banda J. J. Thomson, Ernest Rutherford, Niels B o h r v e J a m e s C h a d w i c k ' i n kolektif almalaryla birlikte, h e p i m i z i n a i n a o l d u u G n e sistemine b e n z e r bir a t o m m o d e li gelitirildi. A t o m l a r m a d d e n i n en temel bileeni o l m a k yle d u r s u n , y r n g e d e d n e n e l e k t r o n l a r l a evrelenmi p r o t o n l a r v e n t r o n l a r ieren b i r e k i r d e k t a y o r d u . Bir sre, b i r o k fiziki protonlar, n t r o n l a r ve elektronlarn Yunanllarn "atomlar" olduunu dnd. Fakat 1968'de, S t a n f o r d D o r u s a l Hzlandrc M e r k e z i ' n d e k i aratrmaclar, teknolojinin a r t a n k a p a s i t e s i n d e n y a r a r l a n a r a k m a d d e n i n mik r o s k o b i k derinliklerini aratrrken, p r o t o n l a r v e n t r o n l a r n d a t e m e l bileenler olmadn grdler. A k s i n e h e r birinin kuark denilen - d a h a n c e d e n b u p a r a c k l a r n varln v a r s a y a n k u r a m s a l fiziki M u r r a y G e l l - M a n ' i n J a m e s J o y c e ' u n Finnegan's Wake adl r o m a n n d a k i p a s a j d a n ald m i z a h i bir isimdi b u - da h a k k p a r a d a n d a h a o l u t u u n u gsterdiler. D e n e y i ger ekletirenler k u a r k l a r m d a iki eit o l d u u n u dorulad; b u n l a ra p e k o k a d a r yaratcla k a l m a d a n yukar k u a r k l a r ve aa
8

k u a r k l a r d e n d i . Bir p r o t o n iki y u k a r k u a r k l a , b i r aa k u a r k t a n oluur; b i r n t r o n s a iki aa k u a r k l a b i r y u k a r k u a r k t a n . Maddelerin dnyasnda ve yukarda gklerde grdnz h e r ey, e l e k t r o n , y u k a r k u a r k v e aa k u a r k k o m b i n a s y o n l a r n d a n oluur. B u p a r a c n d a h a k k b i r e y l e r d e n y a pldn g s t e r e n d e n e y s e l b i r k a n t y o k t u r . F a k a t b i r o k k a nt, e v r e n i n p a r a c k t r b a k a bileenleri o l d u u n u g s t e r mektedir. 1950'lerin o r t a l a r n d a F r e d e r i c k R e i n e s v e C l y d e C o w a n ntrino denilen d r d n c bir t r temel p a r a c n v a r lna d a i r k e s i n d e n e y s e l k a n t l a r b u l d u l a r ; 1930'larn b a n d a W o l f g a n g P a u l i t a r a f n d a n varl t a h m i n edilen b i r p a r a c k t b u . N t r i n o l a r b u l m a k o k g oldu, n k b u n l a r b a k a m a d d e l e r l e n a d i r e n etkileime g e e n h a y a l e t s i p a r a c k l a r d r : O r t a l a m a d z e y d e enerjiye s a h i p b i r n t r i n o , t r i l y o n l a r c a kilo m e t r e k u r u n u n iinden, o n u n h a r e k e t i n i b i r n e b z e olsun etkilemeksizin k o l a y c a g e i p gidebilir. Bu sizi e p e y c e r a h a t l a t m a l , n k siz b u satrlar o k u r k e n , G n e ' i n u z a y a sald milyar larca ntrino, kozmostaki yalnz seyahatlerini srdrrken, v c u d u n u z d a n v e y e r k r e n i n i i n d e n g e i p gidiyor. 1930'larn s o n u n d a , k o z m i k nlar (d u z a y d a n D n y a y a y a a n p a r a ck y a m u r l a r ) z e r i n e a l m a k t a olan fizikiler mon deni len b a k a b i r p a r a c k kefetti. K o z m i k d z e n d e m o n u n var ln g e r e k t i r e n hibir ey, z l m e m i b i r b i l m e c e , h a z r edil mi bir y e r o l m a d n d a n , N o b e l d l l p a r a c k fizikisi Isid o r I s a a c R a b i m o n u n kefini hi d e evkli o l m a y a n " B u n u d a k i m sipari e t t i ? " szleriyle karlamt. A m a n e y a p a r s n z v a r d ite. A r k a s d a g e l e c e k t i . D a h a d a g l b i r teknoloji k u l l a n a n fizikiler, m a d d e p a r a cklarn g i d e r e k a r t a n bir enerjiyle a r p t r m a y , B y k Patlam a ' d a n b u y a n a hi g r l m e m i koullar bir a n l n a y a r a t m a y s r d r d . E n k a z n iinde, g i d e r e k u z a y a n p a r a c k listesine ekleyecek y e n i temel p a r a c k l a r aryorlard. te u n l a r b u l d u lar: D r t k u a r k d a h a -ekici, tuhaf, alt v e s t k u a r k l a r - e l e k t r o n u n tau d e n i l e n d a h a a r b i r k u z e n i , a y r c a n t r i n o y a b e n z e r
9

zellikler g s t e r e n b a k a iki p a r a c k d a h a ( b u g n elektronntrino denilen z g n n t r i n o y l a k a r t r l m a m a l a r iin b u n l a ra mon-ntrino ve tau-ntrino d e n m i t i r ) . Bu p a r a c k l a r b y k enerji p a t l a m a l a r y l a o l u t u r u l m u l a r d r v e a n c a k geici bir m r l e r i v a r d r : G e n e l d e karlatmz hibir eyin bileeni deillerdir. F a k a t h i k y e b u r a d a bitmiyor. B u p a r a c k l a r n h e r birinin bir kar parack p a r t n e r i v a r d r ; b e n z e r ktleye sahip, fakat elektrik y k ( a y r c a a a d a tartacamz b a k a k u v vetler b a k m n d a n y k l e r i ) gibi b a k a b a z b a k m l a r d a n kart olan bir p a r a c k . r n e i n bir e l e k t r o n u n kar p a r a c n a p o zitron denir; e l e k t r o n l a ayn k t l e y e sahiptir, a m a e l e k t r o n u n elektrik y k l'ken o n u n elektrik y k +l'dir. T e m a s a getik l e r i n d e m a d d e v e k a r m a d d e birbirlerini o r t a d a n k a l d r p saf enerji o r t a y a karabilirler; etrafmzdaki d n y a d a doal o l a r a k m e v c u t son d e r e c e k k m i k t a r d a k a r m a d d e b u l u n m a s n n sebebi budur. Fizikiler bu p a r a c k l a r a r a s n d a , Tablo 1.1 'de gsterilen bir r n t g r m l e r d i . M a d d e p a r a c k l a r genellikle aile denilen g r u b a a y r l m a k t a d r . H e r aile iki k u a r k , bir elektron, elek t r o n u n k u z e n l e r i n d e n birini v e n t r i n o t r l e r i n d e n birini ierir. B u ailede, b e n z e r t i p t e p a r a c k l a r b e n z e r zellikler gste rirler, ktleleri dnda; ktlelerinin b y k l aile sralamasl.Aile Parack Elektron Elektronntrino Yukar kuark Ktle 0,00054 < 108

n a g r e artar. N e t i c e itibaryla, fizikiler b u g n m a d d e n i n y a p sn, m e t r e n i n m i l y a r d a b i r i n i n m i l y a r d a biri l e i n d e aratr mlar v e b u g n e k a d a r k a r l a d a n h e r eyin -ister d o a l ola r a k m e v c u t olsun, ister d e v a s a a t o m arptrclarda y a p a y ola r a k retilmi olsun- b u ailede y e r alan p a r a c k l a r n v e on larn k a r m a d d e p a r t n e r l e r i n i n b i r k o m b i n a s y o n u n d a n olutu u n u gstermitir. Tablo 1.1'e yle bir gz gezdirdiinizde, R a b i ' n i n m o n u n kefi k a r s n d a k i aknln d a h a iyi a n l a y a c a k s n z k u k u s u z . Ailelerin d z e n l e n m e s i , en a z n d a n dzenlilik b e n z e r i bir eyin v a r o l d u u n u gsteriyor, fakat b i r o k " n e d e n " s o r u s u d a g n d e m e geliyor. N e d e n b u k a d a r o k temel p a r a c k var, zellikle d e etrafmzdaki eylerin b y k bir o u n l u u s a d e c e elektronlar, y u k a r - k u a r k l a r ve a a - k u a r k l a r g e r e k t i r i y o r m u gibi g r n r k e n ? N e d e n aile v a r ? N e d e n aile says b i r y a d a d r t y a d a b a k a bir ey deil? N e d e n p a r a c k l a r n ktlesel dalm g r n t e rasgele; r n e i n t a u n u n arl n e d e n e l e k t r o n u n arlnn y a k l a k 3 5 2 0 k a t ? N e d e n s t k u a r k n arl, y u k a r - k u a r k n arlnn y a k l a k 4 0 . 2 0 0 kat? B u n l a r tuhaf, g r n t e rasgele r a k a m l a r d r . a n s eseri m i m e v c u t t u r l a r y o k s a ilahi b i r t e r c i h y z n d e n mi, y o k s a evrenimizin b u t e m e l zel liklerinin anlalabilir bir bilimsel aklamas v a r m d r ?

2. Aile Parack Mon Monntrino ekici kuark Ktle 0,11 < 0,0003 1,6

3. Aile Parack Ktle Tau Tauntrino st kuark 1,9 < 0,033 189

Kuvvetler ya da Foton Nerede?

D o a d a k i kuvvetleri d n d m z d e iler d a h a d a kar yor. Etrafmzdaki d n y a etki y a r a t m a aralaryla d o l u d u r : Top lara sopalarla vurulabilir, b u n g e e merakllar y k s e k platform l a r d a n kendilerini y e r e d o r u brakr, mknatslar s p e r hzl trenleri m e t a l raylarn z e r i n d e tutar, G e i g e r sayalar r a d y o a k tif m a d d e y e t e p k i verir, n k l e e r b o m b a l a r patlayabilir. iddetli bir biimde iterek, e k e r e k y a d a sarsarak; o n l a r a b a k a n e s n e ler frlatarak y a d a ateleyerek; ekitirerek, b k e r e k y a d a p a r alayarak; d o n d u r a r a k , starak y a d a y a k a r a k nesneleri etkile yebiliriz. G e e n y z y l iinde fizikiler, eitli n e s n e l e r ve m a d 11

0,0047

Aa kuark 0,0074

Tuhaf kuark 0,16

Alt kuark 5,2

Tablo 1.1 temel parack ailesi ve bu paracklarn ktleleri (protonun ktlesinin katlar olarak). Ntrino ktlelerinin deerleri, bugne dek deneysel olarak belirleneme mitir. 10

deler a r a s n d a k i b t n b u etkileimlerin, ayrca h e r g n karla tmz milyonlarca etkileimin, d r t temel k u v v e t i n k o m b i n a s y o n u n a indirgenebilecei y o l u n d a g i d e r e k a r t a n sayda kant t o p l a d . Bu k u v v e t l e r d e n biri ktleekimi kuvvetidir. D i e r elektromanyetik kuvvet, zayf kuvvet ve gl kuvvettir. K t l e e k i m i e n t a n d k kuvvettir, bizi G n e ' i n etrafnda y r n g e d e tutar, a y r c a ayamzn y e r e salam b a s m a s n salar. Bir n e s n e n i n ktlesi, n e k a d a r ekim k u v v e t i uygulayabilecei ve hissedebileceiyle llr. Elektromanyetik kuvvet, drt k u v v e t a r a s n d a e n t a n d k ikinci kuvvettir. M o d e r n h a y a t n s u n d u u b t n r a h a t l k l a r n -ampuller, bilgisayarlar, televiz yonlar, telefonlar- itici g c d r ; klar saan frtnalar ve bir in s a n elinin y u m u a k d o k u n u u n d a k i t u h a f k u d r e t i n t e m e l i n d e y a t a r . M i k r o s k o b i k olarak, bir paracn elektrik y k , ktle nin k t l e e k i m i a s n d a n oynad r o l n bir b e n z e r i n i e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t a s n d a n o y n a r : Bir p a r a c n e l e k t r o m a n y e tik o l a r a k n e k a d a r k u v v e t aa karabileceini v e n e k a d a r karlk verebileceini belirler. G l ve zayf k u v v e t l e r o k a d a r t a n d k deildir, n k g leri a t o m a l t mesafe lekleri d n d a h e r y e r d e hzla azalr; b u n lar n k l e e r kuvvetlerdir. B u iki k u v v e t i n b u k a d a r y a k n d n e m d e kefedilmi olmasnn sebebi d e b u d u r . G l k u v v e t , k u a r k l a r n p r o t o n l a r n v e n t r o n l a r n iinde "yapk" d u r m a s n, p r o t o n l a r v e n t r o n l a r n a t o m e k i r d e k l e r i iinde bir a r a d a skk d u r m a s n salar. Z a y f kuvvet, u r a n y u m ve k o b a l t gibi maddelerin radyoaktif bozunmasndan sorumlu kuvvet olarak t a n n r d a h a ok. G e e n y z y l iinde fizikiler b t n b u k u v v e t l e r d e o r t a k olan iki zellik buldular. lki, V. B l m ' d e tartacamz gibi, mikroskobik dzeyde b t n kuvvetlerin kuvvetin en kk de m e t i y a d a p a k e t i o l a r a k d n e b i l e c e i n i z birleik bir p a r a c a s a h i p olmasdr. Bir lazer n atelerseniz - " e l e k t r o m a n y e t i k b i r n t a b a n c a s " - bir foton akm, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n e n k k d e m e t l e r i n i atelersiniz. Keza, zayf v e g l k u v v e t
12

alanlarnn en k k bileenleri de zayf ayar bozonlar ile glonlardr. ( G l o n l a r a t o m e k i r d e k l e r i n i bir a r a d a t u t a n k u v v e t li b i r t u t k a l n m i k r o s k o b i k bileenleri olarak dnebilirsiniz.) 1984'e gelindiinde deneyciler, b u t r k u v v e t p a r a c n n varln ve ayrntl zelliklerini, Tablo 1.2'de g r l d gibi kesinletirmilerdi. Fizikiler k t l e e k i m i k u v v e t i n i n de birleik bir p a r a c -graviton- o l d u u n a inanyor, fakat b u p a r a c n varl d e n e y s e l o l a r a k h e n z d o r u l a n m deildir. K u v v e t l e r i n ikinci o r t a k zellii u d u r : K t l e n i n , ktleekim i n b i r p a r a c nasl etkileyeceini belirlemesinde, elektrik y k n n d e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n bir p a r a c nasl etkile y e c e i n i belirlemesinde o l d u u gibi, paracklar, gl ve zayf k u v v e t l e r t a r a f n d a n nasl etkileneceklerini belirleyen belli mik t a r l a r d a "gl y k " v e "zayf y k " e sahiptir. ( B u zellikler, b u b l m n s o n u n d a k i d i p n o t l a r d a ayrntl o l a r a k verilmitir.) F a k a t t p k p a r a c k ktleleri b a k m n d a n sz k o n u s u o l d u u gibi, d e n e y s e l fizikilerin bu zellikleri titizlikle l m olmas gerei dnda, evrenimizin n e d e n bu zel p a r a c k l a r d a n , bu zel k t l e l e r d e n v e k u v v e t y k l e r i n d e n o l u t u u n a , k i m s e bir a k l a m a getirebilmi deildir. O r t a k zellikleri bir tarafa, s a d e c e temel k u v v e t l e r i n incelen mesi bile y a l n z c a s o r u l a r n arln artryor. r n e i n n e d e n d r t t e m e l k u v v e t v a r ? N e d e n be y a d a y a d a belki d e y a l nzca b i r k u v v e t y o k ? N e d e n k u v v e t l e r i n byle farkl zellikle r i v a r ? N e d e n gl k u v v e t l e zayf k u v v e t i n etkisi m i k r o s k o b i k Kuvvet Gl Elektromanyetik Zayf Ktleekim Kuvvet parac Glon Foton Zayf ayar bozonlar Graviton Ktle 0 0 86,97 0

Tablo 1.2 Doadaki drt kuvvet, bunlarla ilikili kuvvet paracklar ve bu parac klarn proton ktlesinin katlar olarak ktleleri. (Zayf kuvvet paracklar ok eitlidir, iki olas ktle sralanmtr. Kuramsal incelemeler gravitonun da ktlesiz olmas gerek tiini gstermektedir.) 13

leklerle snrlyken, k t l e e k i m i ile e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n snrsz bir etki alan v a r ? N e d e n b u k u v v e t l e r i n ikin g c n d e byle m u a z z a m b i r y a y l m a v a r ? Bu son s o r u y u d e e r l e n d i r e b i l m e k iin sol elinizde bir elek t r o n , s a elinizde bir b a k a elektron t u t t u u n u z u , b e n z e r elek trik y k n e sahip b u p a r a c k l a r bir a r a y a getirdiinizi d n n . Karlkl ktleekimleri y a k l a m a l a r n desteklerken, elek t r o m a n y e t i k iticilikleri de onlar a y r m a y a alacaktr. Hangisi d a h a g l d r ? B u r a d a y a r a y e r y o k t u r : E l e k t r o m a n y e t i k iti 10
4 2

k r l e r o l s u n ki, b u itkiyi y e n e r v e p r o t o n l a r skca bir a r a d a tutar. F a k a t b u k u v v e t l e r i n greli g l e r i n d e k i k c k b i r d e iiklik bile a r a l a r n d a k i d e n g e y i k o l a y c a b o z a c a k v e a t o m e k i r d e k l e r i n i n o u n u n z l m e s i n e y o l a a c a k t r . D a h a s elek t r o n u n ktlesi, o l d u u n d a n b i r k a k a t d a h a b y k olsayd, e l e k t r o n l a r v e p r o t o n l a r n t r o n l a r o l u t u r m a eiliminde olur lar, h i d r o j e n ( e v r e n d e k i e n b a s i t e l e m e n t t i r v e t e k b i r p r o t o n a s a h i p t e k e k i r d e i v a r d r ) e k i r d e k l e r i n i y u t a r l a r , b y l e c e da h a k a r m a k e l e m e n t l e r i n o r t a y a kmasn engellerlerdi. Yl dzlar, k a r a r l e k i r d e k l e r a r a s n d a k i fzyona d a y a n r v e olu u m l a r d a t e m e l fizik koullar a s n d a n deiik d u r u m l a r oluturmaz. Ktleekimi k u v v e t i n i n g c y l d z l a r n oluu m u n d a d a rol oynar. Bir yldzn m e r k e z i n d e b u l u n a n e k i r d e k teki m a d d e n i n ezici y o u n l u u , yldzn n k l e e r ocan besler v e s o n u t a o l u a n yldz na y o l aar. K t l e e k i m i k u v v e t i nin g c a r t s a y d , yldz kmelenmesi d a h a sk bir b i i m d e b i r b i r i n e balanr, b u d a n k l e e r t e p k i m e l e r i n o r a n n d a ciddi bir a r t a n e d e n o l u r d u . F a k a t t p k p a r l a k b i r alevin y a k t n , ar a r y a n a n bir m u m a n a z a r a n d a h a hzl t k e t m e s i n d e ol d u u gibi, n k l e e r t e p k i m e o r a n n d a k i bir art d a G n e gibi yldzlarn d a h a hzl y a n p t k e n m e s i n e y o l a a r d ki, b u n u n da bildiimiz biimiyle h a y a t n o l u u m u z e r i n d e ykc bir et kisi o l u r d u . t e y a n d a n k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g c azalsayd, m a d d e bir a r a d a k m e l e n m e z d i , b u d a yldzlarn v e galak silerin o l u u m u n u engellerdi. D e v a m edebiliriz, fakat fikir g a y e t aktr: E v r e n o l d u u gi bidir n k m a d d e v e k u v v e t p a r a c k l a r s a h i p olduklar zel liklere sahiptir. Peki, neden bu zelliklere s a h i p o l d u k l a r n n bi limsel bir aklamas v a r m d r ?

k e r e d a h a k u v v e t l i d i r ! S a k o l u n u z ktleekimi kuvvetinin

g c n temsil ediyorsa, sol k o l u n u z u n e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e tin g c n temsil e d e b i l m e k iin bilinen evrenin kysnn tele rine ulamas gerekir. Etrafmzdaki d n y a d a , e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n ktleekimi t m y l e a m a m a s n n tek sebebi, ou e y i n eit m i k t a r d a pozitif v e negatif elektrikle y k l olmas, b u y k l e r i n kuvvetlerinin birbirini iptal etmesidir. t e y a n d a n k t leekimi h e r z a m a n e k e n bir k u v v e t o l d u u n d a n , b e n z e r bir ip tal sz k o n u s u deildir; d a h a fazla ey d a h a b y k bir ktleek i m k u v v e t i a n l a m n a gelir. F a k a t esasen, ktleekimi son d e r e ce zayf bir kuvvettir. ( G r a v i t o n ' u n varln deneysel o l a r a k d o r u l a m a n n g l b u olguyla aklanr. E n zayf kuvvetin en k k demetini a r a m a k hayli z o r bir itir.) D e n e y l e r gl k u v v e t i n e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t t e n y z kat, zayf k u v v e t t e n d e y z bin k a t d a h a gl o l d u u n u gstermitir. Peki, evrenimizin b u zelliklere sahip olmasnn mant n e r e d e d i r ? B a z a y r n t l a r n n e d e n yle deil d e byle o l d u u z e r i n e a y l a k a y l a k felsefe y a p m a k t a n ileri g e l e n bir soru deildir b u ; m a d d e n i n v e k u v v e t p a r a c k l a r n n zellikleri bir p a r a bile deitirilseydi, e v r e n o k farkl bir y e r o l u r d u . r n e i n p e r i y o dik tablodaki y z k a d a r elementi oluturan kararl ekirdekle r i n varl, g l k u v v e t l e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g l e r i a r a s n d a k i h a s s a s o r a n a d a y a n r . A t o m e k i r d e k l e r i n i n iinde k i p r o t o n l a r n h e p s i d e b i r b i r i n i e l e k t r o m a n y e t i k o l a r a k iter; p r o t o n l a r n bileeni o l a n k u a r k l a r etkileyen g l k u v v e t , 14

Sicim Kuram: Ana Fikir

lk k e z sicim k u r a m , o r t a y a k a n b u sorular c e v a p l a m a y a y n e l i k g l bir k a v r a m s a l d e e r l e r dizisi s u n m u t u r . A m a n ce a n a fikri k a p a l m .
15

Tablo 1.1'deki p a r a c k l a r m a d d e n i n "harfleri"dir. D i l d e k i karlklar gibi o n l a r n d a b a k a bir iyaps y o k t u r . O y s a sicim k u r a m aksini i d d i a ediyor. Sicim k u r a m n a gre, b u p a r a c k lar d a h a b y k bir kesinlikle -bugnk teknolojik kapasite mizin tesine geen bir lekte- inceleyebilecek olsaydk, n o k t a gibi olmadklarn, a k s i n e t e k b o y u t l u k k b i r ilmekten o l u t u u n u g r r d k . P a r a c k l a r n h e r birinde, sonsuz d e r e c e de ince lastik bir b a n t a b e n z e y e n ve titreen, salman, d a n s e d e n bir tel vardr; G e l l - M a n n ' n e d e b i z e v k i n d e n y o k s u n fizikiler buna sicim demilerdir. ekil 1.1'de sicim k u r a m n n bu temel fikrini, s r a d a n b i r m a d d e d e n , e l m a d a n b a l a y a r a k , d a h a k k b o y u t l a r d a k i bileenlerini o r t a y a k o y a b i l m e k iin e l m a n n y a p sn h e r seferinde b y t e r e k r e s m e t t i k . Sicim k u r a m , a t o m l a r d a n protonlara, ntronlara, elektronlara ve kuarklara uzanan, bilinen sralamaya, m i k r o s k o b i k d z e y d e y e r alan titreen bir il m e k eklemitir.
2

u y u m s u z l u u z d n greceiz. Sicim k u r a m bylece a d a k u r a m s a l fiziin G o r d i y o n d m n z m t r . B u m u a z z a m b i r baardr, fakat sicim k u r a m n n byle b y k bir h e y e can yaratmasnn gerisindeki sebeplerden biridir yalnzca.

Her eyin Birleik Bir Kuram Olarak Sicim Kuram

E i n s t e i n ' m z a m a n n d a , g l v e zayf k u v v e t l e r h e n z kefe dilmemiti, fakat Einstein iki farkl k u v v e t i n varln -ktlee k i m i ile e l e k t r o m a n y e t i z m a - o l d u k a s o r u n l u b u l m u t u . D o a nn byle abartl bir t a s a r m a d a y a n d n k a b u l etmemiti. B u y z d e n de, b u iki k u v v e t i n a s l n d a t e k bir b y k t e m e l ilkenin t e z a h r o l d u u n u gstereceini u m d u u birleik bir alan k u r a m a r a y n a girmiti, bu aray 30 yl s r e c e k t i . Bu D o n Ki o t ' u n k i n e b e n z e y e n aray Einstein', y e n i y e n i d o m a k t a olan k u a n t u m mekaniinin erevesine dalma k o n u s u n d a gayet an lalr b i r h e y e c a n d u y a n a n a a k m fizikten ayrd. 1940'larn b a n d a b i r d o s t u n a , "Aslna b a k a r s a n , o r a p g i y m e m e k l e t a n n a n , zel b a z d u r u m l a r d a ilgin bir v a k a olarak sergilenen y a l n z bir ihtiyar o l u p k t m , " diyecekti.
3

Bu, u a n d a sizin iin o k ak o l m a s a da, V I . B l m ' d e m a d d e bileenlerinin n o k t a s a l p a r a c k l a r y e r i n e sicimler o l a r a k g rlmesinin kuantum mekaniiyle g e n e l grelilik a r a s n d a k i

E i n s t e i n z a m a n n n ilerisindeydi. Y a r m y z y l a k n bir s re sonra, birleik bir k u r a m hayali m o d e r n fiziin K u t s a l K s e si o l u p k a c a k t . B u g n fizik ve m a t e m a t i k evrelerinin hatr saylr b i r kesimi sicim k u r a m n n bir c e v a p s u n a b i l e c e i n e gi d e r e k d a h a o k i k n a olmaktadr. Sicim k u r a m , t e k b i r ilkeden -en ileri m i k r o s k o b i k d z e y d e h e r eyin titreen tellerin bileim l e r i n d e n o l u t u u ilkesi- b t n kuvvetleri v e b t n m a d d e y i ierebilen aklayc t e k b i r e r e v e oluturur. Sicim k u r a m , p a r a c k l a r d a g z l e n e n zelliklerin, Tablo 1.1 ile 1.2'de z e t l e n e n verilerin, b i r sicimin o k eitli titreme bi imlerinin b i r y a n s m a s o l d u u n u iddia eder. N a s l bir k e m a n y a d a b i r p i y a n o d a k i tellerin t i t r e m e y i t e r c i h ettii y a n k fre k a n s l a r -kulaklarmzn eitli m z i k n o t a l a r v e o n l a r n a r m o nileri o l a r a k d u y d u u r n t l e r - v a r s a a y n ey, sicim k u r a m m ekil 1.1 Madde atomlardan oluur, atomlar da kuarklar ve elektronlardan. Sicim ku ramna gre, btn bu paracklar aslnda titreen kk sicim ilmekleridir. 16

d a k i ilmekler iin de geerlidir. F a k a t sicim k u r a m n d a , bir sici17

m i n t e r c i h ettii titreim r n t l e r i n i n , m z i k notalar o r t a y a k a r m a k y e r i n e , ktlesi v e k u v v e t y k sicimin salnm r n t syle belirlenen b i r p a r a c k o l a r a k g r n d n ilerde g r e c e iz. E l e k t r o n , b i r b i i m d e titreen b i r sicimdir, y u k a r k u a r k b a k a bir biimde titreen bir sicim vs. Sicim k u r a m n d a p a r a cklarn zellikleri k a o t i k deneysel olgular o l m a k deildir. As l n d a tek bir fiziksel zelliin tezahrleridir, y a n i temel sicim d e m e t l e r i n i n titreimlerinin, mziin, y a n k r n t l e r i n i n teza hrleridir. Ayn fikir d o a d a k i k u v v e t l e r iin de geerlidir. K u v v e t p a r a c k l a r n n da belli sicim titreim r n t l e r i y l e ilikili o l d u u n u , dolaysyla h e r eyin, b t n m a d d e n i n v e b t n k u v vetlerin m i k r o s k o b i k sicim salnlar -sicimlerin ald "nota lar"- bal a l t n d a birletiini greceiz. Bylece fizik t a r i h i n d e ilk kez e v r e n i n yapsnn dayand b t n temel zellikleri a k l a m a kapasitesine sahip bir ereve olu y o r elimizde. Bu y z d e n de sicim k u r a m kimi z a m a n "her eyin k u r a m " y a d a "nihai", "son" k u r a m o l a r a k tanmlanr. B u aaa l betimleyici terimler, k u r a m n m m k n olan en derin fizik k u r a m o l d u u n u ifade etmeyi amalar; b a k a b t n k u r a m l a r n te melindeki bir k u r a m , d a h a derin bir aklayc d a y a n a gerek t i r m e y e n , h a t t a b u n u olanaksz klan bir k u r a m . Pratikte, sicim k u r a m c l a r n n birou d a h a makul bir y a k l a m b e n i m s e r v e d a h a snrl bir a n l a m d a , temel p a r a c k l a r n ve onlarn etkilei me girdii, birbirini etkileyebilen kuvvetlerin zelliklerini ak layabilen bir k u r a m olmas a n l a m n d a "her eyi k a p s a y a n bir k u r a m d a n bahsederler. Sk bir indirgemeci b u n u n aslnda hibir biimde bir snrlama olmadn, p r e n s i p itibaryla B y k Patl a m a ' d a n g z m z ak daldmz r y a l a r a d e k h e r eyin m a d d e n i n temel bileenlerini ieren, temel m i k r o s k o b i k fiziksel s relerle aklanabileceini ne srecektir. Bileenler h a k k n d a h e r eyi anlyorsanz, d e r indirgemeci, h e r eyi anlarsnz. i n d i r g e m e c i felsefe, ateli bir tartmay kolayca y a n g n a evi rebilir. Birok kii, h a y a t n ve evrenin mucizelerinin, m i k r o s k o b i k paracklarn yapt, koreografisi t m y l e fizik y a s a l a r n a
18

ait amasz bir dansn y a n s m a l a r n d a n ibaret o l d u u iddiasn a h m a k a ve b a t a n aa irkin bulur. N e e , z n t , sknt d u y gular g e r e k t e n de b e y i n d e k i kimyasal t e p k i m e l e r d e n -molekl ler v e atomlar, d a h a d a m i k r o s k o b i k d z e y d e b a k n c a , g e r e k t e n de titreen sicimlerden ibaret olan, Tablo 1.1 'deki baz parack lar arasndaki t e p k i m e l e r d e n - b a k a bir ey deil midir? N o b e l d l l S t e v e n W e i n b e r g Dreams of a Final Theory adl kitabn da bu eletiri izgisine c e v a b e n u u y a r d a b u l u n u y o r : Yelpazenin dier u c u n d a y s a , m o d e r n bilimin skcl olarak g r d k l e r i ey k a r s n d a h a y r e t e d e n i n d i r g e m e cilik kartlar y e r alr. K e n d i l e r i n i n ve d n y a l a r n n , p a r acklar y a d a alanlar ile b u p a r a c k l a r a r a s n d a k i etkile imler meselesine indirgenebilmesi k a r s n d a bu bilgiyle k e n d i l e r i n i eksilmi h i s s e d e r l e r . . . Bu t r eletirileri y a p a n lara m o d e r n bilimin gzelliklerine dair moral verici bir k o numayla cevap vermeye almayacam. ndirgemeci d n y a g r r k t c v e gayri ahsidir. O l d u u haliyle k a b u l edilmesi gerekir, sevdiimiz iin deil, d n y a byle iledii iin.
4

Bazlar bu keskin g r e katlr, bazlar katlmaz. B a k a bazlar ise k a o s k u r a m gibi gelimelerin, b i r sistem deki k a r m a k l k dzeyi a r t t k a y e n i t r y a s a l a r n ilemeye baladn s a v u n u r . Bir e l e k t r o n u n y a d a k u a r k n d a v r a n bi imini a n l a m a k bir eydir; bu bilgiyi bir h o r t u m u n d a v r a n bi imini a n l a m a k iin k u l l a n m a k ise b a m b a k a bir eydir. Bu n o k t a d a ou kii hemfikirdir. F a k a t tek t e k p a r a c k l a r d a n d a h a k a r m a k olan sistemlerde o r t a y a kabilen ok eitli ve genel d e b e k l e n m e d i k olgularn g e r e k t e n y e n i p r e n s i p l e r i n d e v r e y e girdiini m i gsterdii, y o k s a b u olgularn g e r i s i n d e k i p r e n s i p lerin son d e r e c e k a r m a k bir b i i m d e d e olsa m u a z z a m sayda temel p a r a c y n e t e n fiziksel ilkelere d a y a n a n , o n l a r n trevi olan p r e n s i p l e r mi o l d u u k o n u s u n d a fikir ayrlklar m e v c u t 19

tur. B e n b u p r e n s i p l e r i n y e n i v e bamsz fizik y a s a l a r n temsil e t m e d i i n i d n y o r u m . Bir h o r t u m u n zelliklerini e l e k t r o n y a d a k u a r k l a r n fiziiyle a k l a m a k z o r olsa da, b e n b u n u h e s a p l a r l a ilgili bir k m a z o l a r a k g r y o r u m , y e n i fiziksel y a s a l a r a ihtiya o l d u u n u n b i r gstergesi o l a r a k deil. F a k a t y i n e , b u g r e k a t l m a y a n l a r d a var. S o r g u l a m a l a r n b y k l d e tesinde olan v e b u k i t a p t a b e t i m l e n e n y o l c u l u k a s n d a n asl nemli olan ey u d u r : Kat in d i r g e m e c i n i n tartmal akl y r t m e s i n i k a b u l etsek dahi, p r e n sip b i r eydir, u y g u l a m a t m y l e b a k a bir ey. " H e r eyi k a p s a y a n k u r a m " b u l m u o l m a n n hibir biimde, psikoloji, b i y o loji, jeoloji, kimya, h a t t a fiziin z l d , y a n i bir a n l a m d a s nrlandrld a n l a m n a gelmedii k o n u s u n d a n e r e d e y s e h e r k e s hemfikirdir. E v r e n yle m u h t e e m bir zenginlie sahip, yle k a r m a k bir y e r d i r ki, b u r a d a betimlediimiz a n l a m d a nihai k u r a m n kefi, bilimin s o n u a n l a m n a gelmeyecektir. T a m tersi n e : H e r eyin k u r a m n n -evrenin m i k r o s k o b i k o l a r a k e n ileri d z e y d e k i nihai aklamas, d a h a d e r i n b i r a k l a m a y a d a y a n m a y a n bir k u r a m - kefi, d n y a y a d a i r anlaymz z e r i n e ina edeceimiz en salam temeli oluturacaktr. Bu k u r a m n kefi b i r son deil, bir b a l a n g olacaktr. N i h a i k u r a m , e v r e n i n a n lalabilir bir y e r o l d u u y n n d e bizi e b e d i y e n temin e d e c e k sarslmaz tutarllkta b i r temel sunacaktr.

derin, yle incelikli bir k u r a m s a l y a p d r k i k u r a m a t a m anla myla h k i m o l d u u m u z u i d d i a e d e b i l m e m i z iin d a h a epeyce y o l k a t e t m e m i z gerekiyor. B u y z d e n d e sicim k u r a m , t a m a m l a n m ksmlaryla uzay, z a m a n ve m a d d e n i n derinliklerine dair artc k a v r a y l a r or t a y a karm, h l gelitirilmekte olan bir alma o l a r a k grl melidir. G e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i n i n u y u m l u bir bi imde b i r a r a y a getirilmesi b y k bir baardr. D a h a s sicim k u r a m , d o a n n en temel bileenleri ve kuvvetleriyle ilgili esas s o r u l a r a c e v a p v e r m e k a p a s i t e s i n e sahiptir. A k t a r m a s d a h a g olsa da, sicim k u r a m n n o r t a y a att c e v a p l a r n ve bu cevapla r o t u r t t u u e r e v e n i n d i k k a t ekici bir zarafete s a h i p olmas d a a y n d e r e c e d e nemlidir. Sz gelimi sicim k u r a m n a g r e , d o ann, y a p a y t e k n i k ayrntlar o l a r a k g r n e b i l e c e k b i r o k y n n n -rnein, ayr temel p a r a c k bileenlerinin says v e zellikleri gibi- e v r e n i n g e o m e t r i s i n i n temel ve s o m u t vehele r i n d e n k a y n a k l a n d g r l m e k t e d i r . Sicim k u r a m d o r u y s a eer, e v r e n i m i z i n m i k r o s k o b i k d o k u s u , e v r e n d e k i sicimlerin so n u gelmez b k l m e l e r v e titreimlerle k o z m i k y a s a l a r ritmik o l a r a k ifade ettii, i ie gemi b i r o k b o y u t t a n o l u a n zengin bir labirenttir. D o a n n temel y a p t a l a r n n zellikleri tesadfi ayrntlar o l m a k yle d u r s u n , u z a y v e z a m a n n d o k u s u n a d e r i n d e n sarlmtr. Geri son k e r t e d e , sicim k u r a m n n evrenimizin en d e r i n ger eklerini r t e n gizem p e r d e s i n i g e r e k t e n kaldrp kaldrmad n belirleyebilecek eksiksiz, snanabilir tahminlerin y e r i n i hibir ey alamaz. Anlay dzeyimizin bu a m a c a ulaabilecek derinlii k a z a n m a s z a m a n alabilir, fakat I X . B l m ' d e de tartacamz gibi, deneysel testler gelecek on yl iinde sicim k u r a m n a gl, ayrntl bir destek kazandrabilir. Ayrca X I I I . B l m ' d e , sicim k u r a m n n y a k n d n e m d e k a r a deliklerle ilgili, y a y g n deyile Bekenstein-Havvking entropisiyle ilikilendirilen, d a h a bildik, alldk y n t e m l e r l e zlmeye 25 yl akn bir s r e d i r inatla di r e n e n temel bir b u l m a c a y d a z d n greceiz. B u baar
21

Sicim Kuramnn Durumu

Bu k i t a b n temel kaygs, sicim k u r a m n a g r e e v r e n i n ileyi ini aklamaktr, b u n u y a p a r k e n asl arl k u r a m n v a r d s o n u l a r n u z a y v e z a m a n kavraymz z e r i n d e k i etkilerine v e r e c e i m . Bilimsel gelimelerle ilgili b a k a b i r o k a k l a m a n n t e r s i n e , b u r a d a s u n u l a c a k aklama, t m y l e o t u r t u l m u , bir o k d e n e y s e l testle d o r u l a n m , bilimsel evre t a r a f n d a n t a m a n l a m y l a k a b u l edilmi b i r k u r a m ele almaz. S o n r a k i b l m l e r d e d e tartacamz z e r e b u n u n s e b e b i u d u r : S o n y i r m i yl da k a y d e d i l e n etkileyici ilerlemelere r a m e n , sicim k u r a m yle
20

b i r o k kiiyi, sicim k u r a m n n bizi, evrenimizin ileyiine d a i r en d e r i n kavray k a z a n d r m a y o l u n d a o l d u u n a i k n a etmitir. Sicim k u r a m n n n c l e r i n d e n v e n d e gelen u z m a n l a r n d a n biri olan E d w a r d W i t t e n , d u r u m u "sicim k u r a m 2 1 . y z y l fizi i n i n a n s eseri 20. y z y l a d m b i r parasdr," szleriyle zetler, ilk k e z n l t a l y a n fiziki D a n i e l l e A m a t i ' n i n dile getir dii b i r d e e r l e n d i r m e d i r b u . O h a l d e bir a n l a m d a , 19. yzyl
5

artcdr ki, b u gelimeler k u r a m n bir s r e d i r k a b u l gr m olan b a z t e m e l v e h e l e r i n i n y e n i d e n y o r u m l a n m a s iin y e n i h a r e k e t n o k t a l a r s u n m a k t a d r . r n e i n " N e d e n sicimler? N e d e n k k frizbiler deil? Y a d a m i k r o s k o b i k l e k l e r d e k a b a r c k l a r deil? Y a d a b t n b u olaslklarn bir bileimi d e i l ? " gibi sorular, ekil 1.1'e b a k a r k e n aklnza gelebilecek d o a l so rulardr. X I I . B l m ' d e g r e c e i m i z z e r e , son d n e m d e ulat mz kavraylar, b u b a k a t r bileenlerin d e sicim k u r a m n d a nemli bir rol olduunu g s t e r m e k t e , sicim k u r a m n n aslnda b u g n M - k u r a m denilen d a h a b y k bir sentezin bir paras o l d u u n u o r t a y a k o y m a k t a d r . B u son gelimeler, b u kitabn son b l m l e r i n d e ele alnacaktr. Bilimdeki ilerlemeler a r a l k l a r l a gerekleir. B a z d n e m l e r b y k atlmlarla d o l u d u r ; b a k a b a z d n e m l e r d e a r a t r m a c lar k u r u szlerle urar. Bilim insanlar h e m k u r a m s a l h e m de neysel s o n u l a r ileri srer. S o n u l a r bilim e v r e l e r i n d e tartlr; b a z e n bir k e n a r a braklrlar, b a z e n deitirilirler, b a z e n de fi ziksel e v r e n i a n l a m a n n y e n i ve d a h a geerli y o l l a r iin ilham verici s r a m a t a h t a l a r olurlar. B a k a bir deyile, bilim nihai g e r e k olmasn u m d u u m u z eye d o r u zikzakl b i r yol izleye r e k ilerler; insanln, evreni etraflca a n l a m a y a y n e l i k ilk giri imleriyle balam, s o n u n u t a h m i n e d e m e y e c e i m i z bir y o l d u r b u . Sicim k u r a m b u y o l d a tesadfi bir d i n l e n m e molas m, bir d n m n o k t a s m, y o k s a son d u r a k m, b u n u h e n z bilmiyoruz. F a k a t o k s a y d a l k e d e kendilerini bu ie a d a m y z l e r c e fi ziki, y z l e r c e m a t e m a t i k i d o r u v e m u h t e m e l e n d e nihai y o l d a o l d u u m u z a d a i r bize s a l a m bir u m u t vermilerdir. B u g n k anlay d z e y i m i z i n bile e v r e n i n ileyiine ilikin y e n i , arp c g r l e r e d i n m e m i z i salam olmas, sicim k u r a m n n zengin ve u z u n erimli niteliine ilikin anlaml bir iarettir. B u n d a n s o n r a gelen sayfalarn a n a temas, Einstein'n zel ve genel g relilik k u r a m l a r n n u z a y v e z a m a n k a v r a y m z d a balatt d e v r i m i ileriye t a y a n gelimelerdir.

d a k i atalarmzn nasl altracaklarn bilemedikleri, m o d e r n z a m a n l a r a zg s p e r b i r bilgisayarla k a r k a r y a kalm ol m a s n a b e n z e r b i r d u r u m sz k o n u s u d u r . D e n e m e y a n l m a l a r l a s p e r bilgisayarn g c n e d a i r ipular elde edebilirlerdi, fakat g e r e k b i r ustala erimeleri sk v e u z u n sreli bir a b a gster melerini g e r e k t i r i r d i . Bilgisayarn potansiyeline dair ipular, t p k sicim k u r a m n n aklayc g c n e ilikin kavraylarmz gibi, t a m bir k u l l a n m a yetisi k a z a n m a k o n u s u n d a son d e r e c e g l b i r saik o l u r d u . B u g n d e b e n z e r bir saik b u k u a k t a n fi zikilere, sicim k u r a m n n eksiksiz ve s o m u t bir biimde anlal m a s a b a s n a g i r m e enerjisi veriyor. W i t t e n ' n ve bu a l a n d a alan b a k a u z m a n l a r n szleri, si cim k u r a m n n t a m a n l a m y l a gelitirilip anlalmasnn yllar, h a t t a y z y l l a r alabileceini gsteriyor. B u p e k l d o r u olabi lir. Aslna b a k a r s a n z , sicim k u r a m n n m a t e m a t i i o k a d a r k a r m a k t r ki, b u g n e d e k k u r a m n k e s i n d e n k l e m l e r i n i bilebilen biri kmamtr. Fizikiler, b u d e n k l e m l e r i n y a l n z c a y a k l a k larn bilirler, y a k l a k d e n k l e m l e r bile o k a d a r k a r m a k t r ki, b u g n e d e k a n c a k k s m e n zlebilmilerdir. Y i n e d e 1990'larn son y a r s n d a ilham verici bir dizi atlm - b u g n e d e k t a h a y y l edilemez d e r e c e d e zor g r l e n k u r a m s a l sorular c e v a p l a y a n atlmlar- sicim k u r a m n a ilikin eksiksiz bir niceliksel anlayn b a t a d n l d n d e n d a h a y a k n o l d u u n u gsteriyor olabi lir p e k l . D n y a n n d r t b i r y a n n d a fizikiler, b u g n e d e k kullanlm olan ok sayda y a k l a k y n t e m i a m a y a y n e l i k y e ni, g l t e k n i k l e r gelitirmekte, h e p birlikte c a n l a b a l a sicim k u r a m b u l m a c a s n n farkl u n s u r l a r n b i r a r a y a getirmekteler.
22

2.3

Uzay, Zaman ve Kuanta kilemi

II. Blm

Uzay, Zaman ve Gzlemcinin Gz

a z i r a n 1905'te 26 y a n d a k i A l b e r t E i n s t e i n Annals

of Physics d e r g i s i n e t e k n i k b i r m a k a l e g n d e r d i ; on
yl k a d a r n c e b i r d e l i k a n l y k e n a k l n a t a k l a n , k

l a ilgili b i r p a r a d o k s h a k k n d a y d m a k a l e s i . D e r g i n i n e d i t r M a x P l a n c k E i n s t e i n ' n m a k a l e s i n i n s o n sayfasn d a evirdik

t e n s o n r a a n l a d ki, k a b u l g r e n bilimsel d z e n y e r l e b i r ol m u t u , i s v i r e ' d e B e r n ' d e y a a y a n b i r p a t e n t ofisi ktibi, gele n e k s e l u z a y v e z a m a n k a v r a y l a r n g r l t s z patrtsz ta m a m e n alt s t etmi, b u k a v r a y l a r n y e r i n e , o r t a k d e n e y i m l e r i m i z d e n a i n a o l d u u m u z h e r eye k a r olan y e n i b i r k a v r a y geirmiti. E i n s t e i n ' o n yldr u r a t r a n p a r a d o k s u y d u : 1800'lerin or t a l a r n d a i s k o fiziki J a m e s C l e r k M a x w e l l , ingiliz fiziki M i c h a e l F a r a d a y ' m d e n e y s e l almalarn y a k n d a n inceledik27

t e n s o n r a elektrik ile m a n y e t i z m a y elektromanyetik alan e r e v e s i n d e birletirmeyi b a a r m t . G k g r l t l ve imekli bir frtna n c e s i n d e b i r dan t e p e s i n d e b u l u n d u y s a n z y a d a bir Van de Graaf jeneratrnn yaknlarnda durduysanz elektro m a n y e t i k alann ne o l d u u n u i organlarnzla anlamsnzdr, n k hissetmisinizdir. B u n u y a a m a m s a n z eer, yle anla tabiliriz: E l e k t r o m a n y e t i k alan, u z a y d a iinden getikleri blge y e nfuz e d e n elektrik v e m a n y e t i k k u v v e t izgilerinden oluan bir d a l g a gibidir. r n e i n bir mknatsn y a k n n a d e m i r t o z u serpitirdiinizde, tozlarn o l u t u r d u u dzenli r n t , m a n y e tik k u v v e t i n gzle g r n m e y e n izgilerini o r t a y a karr. K u r u bir g n d e z e r i n i z d e k i y n kaza k a r r k e n bir trt d u y u p belki bir iki k e r e elektrik a r p m gibi o l u r s u n u z ; kazanzn liflerinin toplad elektrik y k n n y a r a t t elektrik k u v v e t izgilerinin v a r l n a t a n k olmaktasnzdr. M a x w e l l ' i n k u r a m , b u v e d i e r b t n elektrik v e m a n y e t i k olgular t e k bir m a t e m a tiksel e r e v e d e b i r l e t i r m e n i n tesinde, p e k d e b e k l e n m e d i k bir b i i m d e e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn sabit, hi d e i m e y e n bir hzda, s o n r a d a n k hzna y a k n o l d u u anlalan bir h z d a y o l aldn gstermiti. M a x w e l l b u r a d a n , grlebilir n bir t r e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a d a n b a k a bir ey olmadn anlad; b u g n b u d a l g a n n r e t i n a d a k i kimyasallarla etkileime g i r e r e k g r m e d u y u m u n a yol at anlalmtr. A y r c a (buras n e m lidir) M a x w e l l ' i n k u r a m b t n e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn -g r n e b i l i r k d a dahil- d u r m a d a n bir y e r d e n bir y e r e g i d e n bir s e y y a h a b e n z e d i i n i gstermitir. E l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r hi d u r m a z , hi y a v a l a m a z . Ik hep k h z n d a y o l alr. T p k 16 y a n d a k i Einstein'n y a p t gibi "Peki k h z n d a h a r e k e t e d e r e k bir k d e m e t i n i n p e i n e d e r s e k n e o l u r ? " di y e s o r u n c a y a k a d a r h e r ey iyi ho. K k l e r i N e w t o n ' u n h a r e k e t y a s a l a r n a u z a n a n sezgisel akl y r t m e , k d a l g a l a r n a y e t i e ceimizi, bylece d a l g a l a r n sabit g r n e c e i n i , n d u r a c a n syler. F a k a t M a x w e l l ' i n k u r a m n a v e b t n gvenilir g z l e m l e r e g r e d u r a a n k^diye bir ey y o k t u r : B u g n e d e k hi
28

k i m s e a v c u n d a d u r a a n bir k t o p a tutmamtr. S o r u n d a b u r a d a n kar. Talihe b a k n ki, E i n s t e i n d n y a n n n d e gelen b i r o k fizikisinin b u soruyla u r a t n d a n (ve y a n l y o l l a r a s a p t n d a n ) h a b e r s i z d i v e M a x w e l l ile N e w t o n ' u n p a r a d o k s u zerine b y k lde dncelerinin bozulmam mahremiyeti ierisinde kafa y o r m u t u . B u b l m d e Einstein'n b u atmay zel grelilik k u r a m y l a nasl z d n , b u n u y a p a r k e n u z a y v e z a m a n k a v r a y l a rmz nasl t a m a m e n deitirdiini tartacaz. z e l greliliin t e m e l kaygsnn, d n y a n n g e n e l d e "gzlemciler" d e n i l e n v e ha reketleri birbirleriyle grelilik o l u t u r a n bireylere t a m o l a r a k nasl g r n d n a n l a m a k olmas artc olabilir, ilk bata, son d e r e c e n e m s i z zihinsel bir egzersiz gibi grnebilir. Tam tersine: Ik d e m e t l e r i n i t a k i p e d e n gzlemcileri h a y a l e d e n Einstein'n elinde, en s r a d a n d u r u m l a r n bile greli h a r e k e t d u r u m u n d a k i bireylere nasl g r n d n t a m o l a r a k a n l a m a m z salayacak salam baz s o n u l a r v a r d .

gd ve Kusurlar
O r t a k d e n e y i m , bireylerin gzlemlerinin h a n g i biimlerde farkllaabileceini gsterir. r n e i n bir yol k e n a r n d a k i a a lar, ofrn b a k asndan h a r e k e t e d i y o r m u gibi g r n r , oysa y o l k e n a r n d a k i k o r k u l u k l a r a o t u r m u o t o s t o p u n u n b a k asna g r e d u r a a n d r l a r . A y n ekilde, ofrn b a k asn d a n otomobilin g s t e r g e paneli h a r e k e t ediyor gibi g r n m e z (yani yle u m a l m ) , o t o s t o p u n u n b a k asna g r e ise o t o m o bilin geri k a l a n ksmlar gibi k o n t r o l paneli de h a r e k e t e d i y o r g r n r . B u n l a r d n y a n n ileyiine d a i r yle temel, yle sezgi sel zelliklerdir ki, p e k d i k k a t e almayz. F a k a t zel grelilik, byle iki b i r e y i n gzlemleri a r a s n d a k i farkllklarn o k a d a r k o l a y g r l e m e y e n , d a h a k k l farkllk lar o l d u u n u gsterir. Greli h a r e k e t d u r u m u n d a k i gzlemcile rin mesafeyi ve z a m a n farkl alglayacaklar gibi t u h a f b i r iddia d a b u l u n u r . B u d a b i r a z d a n g r e c e i m i z gibi, greli h a r e k e t d u 29

r u m u n d a k i iki bireyin takt kol saatlerinin farkl hzlarda al aca, dolaysyla seilmi olaylar a r a s n d a n e k a d a r z a m a n getii k o n u s u n d a a y n s o n u c u v e r m e y e c e k l e r i a n l a m n a gelir. z e l grelilik, bu ifadenin sz k o n u s u kol saatlerinin d o r u ol m a d n sylemediini, a k s i n e z a m a n n k e n d i s i h a k k n d a d o ru b i r ifade o l d u u n u gsterir. A y n ekilde, ellerinde birbirinin t a m a m e n a y n b i r e r m e t r e olan greli h a r e k e t d u r u m u n d a k i bireyler, llen mesafe k o n u s u n d a d a a y n s o n u c a v a r a m a y a c a k t r . B u d u r u m d a l m aygtlarndaki ya da bunlarn kullanmndaki hatalardan kaynak l a n m a z . D n y a n n en hatasz l m aygtlar, u z a y ile z a m a n n -mesafe v e s r e o l a r a k l l d k l e r i n d e - h e r k e s t a r a f n d a n a y n ekilde alglanmadn dorulamtr. z e l grelilik, t a m d a E i n s t e i n ' n tasvir ettii ekilde, h a r e k e t e d a i r sezgilerimizle n zellikleri a r a s n d a k i atmay zer, a m a b u n u n bir bedeli v a r d r : Birbirlerine g r e h a r e k e t h a l i n d e olan bireylerin u z a y a ve z a m a n a ilikin gzlemleri a y n olmayacaktr. Einstein'n b u b y k kefini d n y a y a d u y u r m a s n n s t n d e n n e r e d e y s e bir y z y l geti, fakat o u m u z hl u z a y ve za m a n m u t l a k terimlerle d n y o r u z . z e l grelilii iliklerimiz de h i s s e t m i y o r u z . Etkileri sezgilerimizin temel bir p a r a s deil. B u n u n s e b e b i g a y e t basit: z e l greliliin etkileri, insann ne k a d a r hzl h a r e k e t ettiine baldr; otomobillerin, u a k l a r n , h a t t a u z a y m e k i k l e r i n i n hz sz k o n u s u o l d u u n d a bile b u etki ler o k k k t r . Y e r d e d u r a n v e o t o m o b i l d e y a d a u a k t a se y a h a t e d e n bireyler a r a s n d a u z a y v e z a m a n algs a s n d a n farkllklar meydana gelir, fakat b u n l a r o k a d a r k k t r ki fark edilmezler. A m a k hzna y a k n bir h z d a s e y a h a t e d e n b i r u z a y aracyla bir s e y a h a t e kabilecek olsanz, greliliin et kileri g a y e t belirgin olacaktr. Tabii b u h l b i l i m k u r g u n u n k o n u s u . Y i n e de, d a h a s o n r a k i b l m l e r d e d e tartacamz z e re, akllca d z e n l e n m i deneyler, u z a y n ve z a m a n n E i n s t e i n ' n k u r a m n n n g r d greli zelliklerinin n e t b i r b i i m d e g z l e m l e n m e s i n i m m k n klar.
30

B a h s e t t i i m i z lekleri b i r a z k a v r a y a b i l m e k iin 1970 yln d a o l d u u m u z u , b y k , hzl o t o m o b i l l e r i n m o d a o l d u u n u d n n . B t n b i r i k i m i n i y e n i b i r T r a n s A m a y a t r a n Slim, sat cnn izin v e r m e d i i t r d e n bir d e n e m e s r y a p a b i l m e k iin k a r d e i J i m ' l e birlikte o c i v a r d a k i o t o m o b i l y a r n a elverili b l g e y e gider. Slim otomobilin m o t o r u n u h z l a n d r d k t a n son r a , 1 mil (1,6 k i l o m e t r e ) u z u n l u u n d a k i y o l u s a a t t e 120 mil (yaklak 195 k i l o m e t r e ) hzla i m e k gibi k a t eder, b u a r a d a J i m d e k e n a r d a d u r u p z a m a n t u t a r . Bamsz b i r d o r u l a m a is t e y e n Slim d e y e n i otomobilinin y o l u n e k a d a r z a m a n d a k a t edeceini g r m e k iin k o l u n a k r o n o m e t r e l i b i r s a a t takmtr. E i n s t e i n ' n almas n c e s i n d e hi k i m s e h e r iki k r o n o m e t r e nin de, tabii e e r d z g n alyorlarsa, g e e n z a m a n n a y n ol d u u n u g s t e r e c e i n d e n p h e e t m e z d i . F a k a t zel grelilie g r e J i m g e e n z a m a n 3 0 saniye o l a r a k lerken, Slim'in k r o n o m e t r e s i 2 9 , 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 5 2 saniye getiini g s t e r e c e k t i r y a n i birazck daha az. Tabii bu farkllk o k a d a r k k ki, p a r m a k l a b a s l a r a k altrlan k r o n o m e t r e l e r i n , O l i m p i y a t l a r ' d a kullanlan z a m a n l m sistemlerinin, h a t t a e n h a s s a s a t o m sa atlerinin o k t e s i n d e bir h a s s a s l k t a k i z a m a n lerlerle lle bilir a n c a k . G n d e l i k deneyimlerimizin, z a m a n n aknn h a r e k e t d u r u m u m u z a bal o l d u u g e r e i n i o r t a y a k o y m a m a s hi artc deil. Uzunluklarn lm k o n u s u n d a da benzer bir uyumazlk vardr. r n e i n b a k a bir d e n e m e s r n d e J i m , Slim'in y e n i otomobilinin u z u n l u u n u l m e k iin akllca bir n u m a r a y a b a v u r u r : K r o n o m e t r e s i n i t a m otomobilin n o n a u l a t n d a altrr v e otomobilin a r k a s n n d e n getiinde d u r d u r u r . J i m , Slim'in s a a t t e 120 mil (yaklak 195 k i l o m e t r e ) hzla gitti ini b i l d i i n d e n b u hz k r o n o m e t r e n i n g s t e r d i i s r e y l e ar p a r a k o t o m o b i l i n u z u n l u u n u hesaplayabilir. Y i n e E i n s t e i n n cesinde hi k i m s e , J i m ' i n b y l e dolayl b i r b i i m d e lt u z u n l u u n , Slim'in otomobil g a l e r i d e h a r e k e t s i z d u r u r k e n l t u z u n l u k l a tam tamna a y n o l u p o l m a y a c a n sorgula31

m a z d bile. Tersine zel grelilik, Slim ile J i m bu ekilde kesin l m l e r gerekletirirlerse ve Slim otomobilin farz edelim t a m o l a r a k 16 feet (yaklak 5 m e t r e ) u z u n l u u n d a o l d u u n u b u l u r sa, J i m ' i n l m n n de otomobilin 15,99999999999974 feet (yaklak 4,6 m e t r e ) u z u n l u u n d a -yani birazck daha az- oldu u n u gstereceini syler. T p k z a m a n l m l e r i n d e o l d u u gi bi bu da o k a d a r k k bir farkllktr ki, s r a d a n aygtlar b u n u belirleyecek d o r u l u k t a deildir. Bu farkllklar son d e r e c e k k olsalar da, u z a y ve z a m a n n evrensel v e d e i m e z o l d u u y n n d e k i y a y g n k a v r a y t a te mel b i r k u s u r o l d u u n u gsterirler. Bireylerin, r n e i n Slim'in ve J i m ' i n greli hzlar a r t t k a bu k u s u r giderek belirginleir. Farkllklarn a y r t edilebilir olmas iin, sz k o n u s u hzlarn m m k n olan en y k s e k hza -yani k hzna- y a k n olmas ge rekir; M a x w e l l ' i n k u r a m ve d e n e y s e l l m l e r k hznn sani y e d e 186.000 mil (yaklak 300.000 k i l o m e t r e ) o l d u u n u , y a n i saatte 6 7 0 milyon mil (yaklak 1 milyar k i l o m e t r e ) o l d u u n u gstermitir. Bu hzla D n y a ' n n e v r e s i n d e saniyede y e d i k e r e dolalabilir. r n e i n Slim, saatte 120 mil (yaklak 195 kilo m e t r e ) deil de 580 milyon mil (870 milyon k i l o m e t r e ) hzla (k hznn y z d e 87'si) gidiyor olsayd, zel grelilik m a t e m a tiine g r e J i m otomobilin u z u n l u u n u 8 feet (yaklak 2,5 met re) o l a r a k lecekti; b u d a Slim'in y a p t l m d e n ( o t o m o b i lin kullanc k l a v u z u n d a belirtilen zelliklerden d e ) ciddi o r a n d a farkl olacakt. Ayn ekilde, J i m ' e g r e y a r y o l u n u k a t et me sresi de Slim'in lt s r e n i n iki kat olacakt. B u t r m u a z z a m hzlara g n m z d e eriilemediinden, tek nik o l a r a k " z a m a n genlemesi" ve " L o r e n t z b z l m e s i " diye isimlendirilen bu olgularn etkileri g n d e l i k h a y a t t a son d e r e c e k k t r . Ik hzna y a k n h z l a r d a y o l a l m a n n n o r m a l o l d u u b i r d n y a d a y a y o r olsaydk, u z a y v e z a m a n n b u zellikleri -onlar srekli gzlemleyebileceimiz iin- o k a d a r sezgisel olur d u ki, z e r l e r i n d e b u b l m n b a n d a bahsettiimiz, y o l u n k e n a r n d a k i aalarn g r n r h a r e k e t i n d e n d a h a fazla d u r m a z 32

dik. F a k a t yle b i r d n y a d a y a a m a d m z d a n , b u zelliklere aina deiliz. leride greceimiz gibi, b u n l a r a n l a m a k ve k a b u l etmek, d n y a y alglaymz h e r b a k m d a n g z d e n g e i r m e m i zi gerektiriyor.

Grelilik lkesi
z e l greliliin temelinde, basit fakat k k l e m i iki y a p v a r dr. D a h a n c e de belirttiimiz gibi biri n zellikleriyle ilgi lidir; b u n u gelecek b l m d e d a h a k a p s a m l tartacaz. D i e riyse d a h a s o y u t t u r . Belli bir fizik y a s a s y l a deil, btn fizik y a s a l a r y l a ilgilidir ve grelilik ilkesi o l a r a k bilinir. Grelilik il kesi basit b i r geree d a y a n r : H z d a n y a d a y n l h z d a n (bir n e s n e n i n hz v e h a r e k e t d o r u l t u s u ) b a h s e t t i i m i z d e , lm kimin y a d a neyin y a p t n zel o l a r a k b e l i r t m e m i z gerekir. imdi a n l a t a c a m d u r u m z e r i n e d n e r e k , b u ifadenin anla mn ve n e m i n i k o l a y c a anlayabiliriz. z e r i n d e y a n p snen k k b i r krmz k b u l u n a n bir u z a y elbisesi giymi olan G e o r g e ' u n b t n g e z e g e n l e r d e n , yl d z l a r d a n , g a l a k s i l e r d e n u z a k t a , t a m a m e n bo e v r e n i n m u t l a k k a r a n l n d a y z d n d n n . Kendi b a k asna g r e George tmyle duraandr, kozmosun d u r g u n karanlna g m l m t r . G e o r g e u z a k t a y a n p s n e n k k bir yeil k g rr, k g i d e r e k y a k l a y o r gibi g r n m e k t e d i r . S o n u n d a k iyice y a k l a r ve G e o r g e bu n, b a k a bir u z a y gezgininin, b o l u k t a a r ar y z e n G r a c i e ' n i n u z a y elbisesinin z e r i n d e o l d u u n u anlar. G r a c i e g e e r k e n o n a el sallar, G e o r g e da kar lk v e r i r ve s o n r a G r a c i e u z a k l a p gider. Bu h i k y e G r a c i e ' n i n b a k a s n d a n d a a y n e n geerlidir. H i k y e n i n b a n d a G r a c i e d u z a y n m u a z z a m k a r a n l n d a y a p a y a l n z d r . U z a k t a y a n p s n e n krmz bir k grr, k g i d e r e k y a k l a y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . S o n u n d a iyice y a k l a r v e G r a c i e b u n, b a k a bir varln, b o l u k t a ar ar y z e n G e o r g e ' u n u z a y elbisesi nin z e r i n d e o l d u u n u anlar. G e o r g e g e e r k e n o n a el sallar, G r a c i e d e karlk verir v e s o n r a G e o r g e u z a k l a p gider.
33

Bu iki hikye, a y n d u r u m u b i r b i r i n d e n farkl fakat a y n l d e geerli iki b a k a s n d a n betimlemektedir. Gzlemcilerin ikisi d e d u r a a n o l d u k l a r n h i s s e t m e k t e , dierini h a r e k e t halin de alglamaktadr. H e r iki b a k as da anlalabilir ve hakl karlabilir niteliktedir. ki u z a y gezgini a r a s n d a bir simetri b u l u n d u u n d a n birinin b a k asnn "doru", dierininkinin "yanl" o l d u u n u sylemenin hibir temeli y o k t u r . H e r iki ba k as da a y n l d e d o r u l u k iddias tar. Bu r n e k grelilik ilkesinin a n l a m n g a y e t iyi aklyor: H a r e k e t k a v r a m grelidir. Bir n e s n e n i n h a r e k e t i n d e n a n c a k bir b a k a n e s n e y e g r e y a d a bir b a k a nesneyle k y a s l a y a r a k b a h sedebil iriz. Dolaysyla, k y a s l a m a y a p m a m z s a l a y a c a k b a k a b i r n e s n e belirlemediimiz iin " G e o r g e saatte 10 k i l o m e t r e hz l a y o l alyor" ifadesinin bir a n l a m y o k t u r . A m a " G e o r g e , G r a c i e'nin y a n n d a n saatte 10 k i l o m e t r e hzla geiyor" ifadesinin bir a n l a m vardr, n k G r a c i e y i k a r l a t r m a n o k t a s o l a r a k belirlemiizdir. r n e i m i z i n de g s t e r d i i gibi, bu son ifade " G r a cie, G e o r g e ' u n y a n n d a n (ters y n d e ) saatte 10 k i l o m e t r e hzla g e i y o r " ifadesiyle t a m a m e n ayndr. B a k a bir deyile " m u t l a k " b i r h a r e k e t k a v r a m y o k t u r . H a r e k e t grelidir. B u h i k y e n i n kilit u n s u r u G e o r g e ' u n v e G r a c i e ' n i n k u v v e t t e n bamsz, sabit hz ve d o r u l t u d a k i h a r e k e t l e r i n i n seyrini bozabilecek bir k u v v e t , y a n i etki t a r a f n d a n ne itiliyor ne de e kiliyor olmas, b a k a bir etkiye m a r u z kalmamasdr. Dolaysy la, kuvvetten bamsz h a r e k e t i n s a d e c e b a k a n e s n e l e r e kyas la anlaml o l d u u ifadesi d a h a k e s i n bir ifadedir. Bu nemli bir aklamadr, n k iin iine k u v v e t l e r dahil olursa, gzlemcile rin h z l a r n d a - h z l a r n d a ve/veya h a r e k e t d o r u l t u l a r n d a - d e iiklikler o l u r ve bu deiiklikler hissedilebilir. r n e i n G e o r g e ' u n giysisinin s r t n d a ateleyebilecei bir tepkili m o t o r olsay d, h a r e k e t ettiini kesinlikle h i s s e d e r d i . Bu ikin b i r histir. G e l o r g e m o t o r u ateleseydi, gzleri k a p a l d a olsa, dolaysyla b a k a nesnelerle k y a s l a m a y a p a m a y a c a k d u r u m d a olsa bile h a r e k e t ettiini

" d n y a n n geri kalan y a n n d a n g e i p g i d e r k e n " k e n d i s i n i n d u r d u u n u i d d i a e d e m e z d i . Sabit h z d a k i v e sabit d o r u l t u d a k i h a r e k e t grelidir; hz v e d o r u l t u s u sabit o l m a y a n h a r e k e t , y a n i b a k a bir deyile ivmeli hareket iin ise a y n ey geerli deildir. ( G e l e c e k b l m d e ivmeli h a r e k e t i ele alp E i n s t e i n ' n genel g relilik k u r a m n tarttmzda bu ifadeyi y e n i d e n ele alacaz.) B u h i k y e l e r i n bo u z a y n k a r a n l n d a g e m e s i a i n a oldu u m u z , h a k l o l a r a k o l m a s a d a genellikle " d u r a a n l k " gibi zel b i r s t a t atfettiimiz sokaklar v e b i n a l a r o r t a d a n k a l d r a r a k k o n u y u a n l a m a m z a k a t k d a b u l u n u y o r . B u n u n l a b e r a b e r ayn ilke D n y a z e r i n d e k i o r t a m l a r iin d e geerlidir v e a s l n d a herkes tarafndan yaanr.
1

Diyelim ki trende uyuyakaldnz ve

treniniz t a m b a k a bir trenin y a n n d a n g e e r k e n u y a n d n z . Ya n n d a n g e m e k t e o l d u u n u z t r e n b a k a nesneleri g r m e n i z i en gelledii, p e n c e r e d e n b a k t n z d a sadece dier treni g r d n z iin geici o l a r a k sizin t r e n i n i z i n mi, dier t r e n i n mi, y o k s a ikisinin b i r d e n m i h a r e k e t ettiini anlayamayabilirsiniz. E l b e t t e k i t r e n i n i z sarslrsa y a d a bir viraj alrken d o r u l t u deitirir s e h a r e k e t ettiinizi anlarsnz. F a k a t t r e n s a r s l m a d a n d m d z gidiyorsa - t r e n i n hz ve d o r u l t u s u sabitse- t r e n l e r i n b i r b i r i n e g r e h a r e k e t ettiini grr, a n c a k hangisinin h a r e k e t ettiini k e sin o l a r a k syleyemezsiniz. H a d i b i r a d m d a h a ileri gidelim. Byle bir t r e n d e o l d u u n u zu, p e r d e l e r i iyice ektiinizi, p e n c e r e l e r i n t m y l e k a p a n d n d n n . K e n d i k o m p a r t m a n n z d n d a bir ey g r e m e y e ceiniz iin ( t r e n i n sabit bir hzla, h e p ayn d o r u l t u d a ilerledi ini v a r s a y a r a k ) h a r e k e t edip etmediinizi hibir b i i m d e belir leyemezsiniz. inde b u l u n d u u n u z k o m p a r t m a n , t r e n ister r a y l a r z e r i n d e d u r u y o r olsun, ister y k s e k h z d a h a r e k e t edi y o r olsun, size kesinlikle a y n g r n e c e k t i r . E i n s t e i n a s l n d a Galileo'ya d e k u z a n a n b u fikri, n e sizin n e t r e n d e k i b a k a bir yolcunun kapal kompartman iindeyken trenin hareket edip etmediini belirleyebilecek b i r d e n e y y a p a b i l e c e i n i syleyerek gstermiti. B u d a y i n e grelilik ilkesine kar: K u v v e t t e n b a 35

bilirdi.

K y a s l a m a y a p a m a z d u r u m d a y k e n dahi,
34

msz t m h a r e k e t l e r t m y l e greli o l d u u n d a n , a n c a k y i n e k u v v e t t e n bamsz o l a r a k h a r e k e t e d e n b a k a n e s n e l e r e y a d a bireylere kyasla anlamldr. " D " nesnelerle d o r u d a n y a d a dolayl baz k y a s l a m a l a r y a p m a k s z n h a r e k e t edip etmediini zi a n l a m a n z n b i r y o l u y o k t u r . " M u t l a k " sabit hz ve d o r u l t u d a h a r e k e t diye b i r k a v r a m y o k t u r ; fizik asndan y a l n z c a k y a s l a m a y a p m a n n a n l a m vardr. Aslna b a k a r s a n z Einstein grelilik ilkesinin d a h a d a b y k bir i d d i a d a b u l u n d u u n u fark etmiti: Fizik y a s a l a r -hangi y a s a o l u r s a olsun- sabit b i r hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n b t n gzlemciler iin t a m a m e n ayn olmaldr. G e o r g e ile G r a c i e u z a y d a tek b a l a r n a y z m y o r d a u z a y d a y z m e k t e olan u z a y i s t a s y o n l a r n d a birbirinin ayn bir dizi d e n e y gerekletiriyor olsalard b u l d u k l a r s o n u l a r a y n olacakt. H e r iki istasyon d a greli h a r e k e t h a l i n d e olsa d a h e m G e o r g e h e m d e G r a c i e y i n e k e n d i istasyonlarnn d u r u y o r o l d u u n a i n a n m a k t a hakldr. Kullandklar d o n a n m t a m a m e n aynysa, iki d e n e y d z e n e i n i b i r b i r i n d e n a y r a n bir ey o l m a y a c a k t r ; d z e n e k l e r t m y l e si metriktir. H e r ikisinin d e n e y l e r d e n kard fizik y a s a l a r d a y i n e a y n olacaktr. N e o n l a r n e d e d e n e y l e r i sabit hz v e d o r u l t u d a yol aldklarn alglayabilir, y a n i hibir biimde h a r e k e t h a linde o l d u k l a r bilgisini k u l l a n a m a z . Bu t r gzlemciler arasn da t a m bir simetri o l u t u r a n ey ite bu basit k a v r a m d r ; greli lik ilkesinin z n d e k i k a v r a m da b u d u r . Bu ilkeyi b i r a z d a n iyi ce incelenmesi g e r e k e n bir b i i m d e kullanacaz.

saatte y a k l a k 1 milyar k i l o m e t r e hzla y o l aldn k a b u l e d e ceini gstermitir. B u gerek, e v r e n e b a k m z d a bir d e v r i m y a p m a m z g e r e k l i klmtr. n c e d a h a s r a d a n n e s n e l e r i k o n u alan b e n z e r ifade lerle k y a s l a y a r a k , bu ifadenin ne a n l a m a geldiini anlayalm. Diyelim ki gzel, gneli bir g n , siz de bir a r k a d a n z l a t o p o y n a m a k iin dar k y o r s u n u z . Bir s r e ikiniz de t e m b e l t e m bel t o p u birbirinize saniyede diyelim ki 6 m e t r e hzla atp t u t u y o r s u n u z . Gelgelelim b i r d e n b i r e imek a k m a y a , g k g r l e m e y e balyor, ikiniz de k a p s a k l a n y o r s u n u z . F r t n a d i n d i k ten s o n r a o y u n a d e v a m e t m e k iin y i n e bir a r a y a g e l i y o r s u n u z , fakat bir eyin deitiini fark e d i y o r s u n u z . A r k a d a n z n sa lar d a r m a d a n , d i k e n diken o l m u ve size sert sert, deli deli ba kyor. Eline b a k t n z d a h a y r e t l e g r y o r s u n u z ki a r t k sizinle t o p o y n a m a k istemiyor, o n u n y e r i n e size bir el b o m b a s frlat m a y a hazrlanyor. Tabii sizin de t o p o y n a m a hevesiniz kalm yor, d n p k a m a y a b a l y o r s u n u z . A r k a d a n z e l b o m b a s n frlattnda b o m b a y i n e size d o r u u a c a k , a m a siz k o t u u n u z iin b o m b a n n size y a k l a m a hz saniyede 6 m e t r e d e n az ola cak. A s l n d a s a d u y u bize, s a n i y e d e diyelim ki 4 m e t r e hzla k o uyorsanz, el b o m b a s n n size (6-4=) 2 m e t r e hzla y a k l a a c a n syler. B a k a bir r n e k verelim: Diyelim ki d a d a s n z ve s t n z e geliyor, d n p k a m a eiliminde o l u r s u n u z , n k o z a m a n n size y a k l a m a hz a z a l a c a k t r ve bu da genel o l a r a k iyi bir eydir. H a r e k e t s i z haldeki bir bireye g r e y a k l a m a k t a olan n hz, k a m a k t a olan b i r bireyin algladndan d a h a fazladr. i m d i t o p , el b o m b a s ve ile ilgili bu genel gzlemleri k la ilgili gzlemlerle kyaslayalm. Kyaslarmz d a h a d o r u olsun diye, bir k d e m e t i n i n foton o l a r a k bilinen k k "paketler d e n " (n, IV. B l m ' d e d a h a etraflca tartacamz bir zel lii) o l u t u u n u d n n . Bir feneri y a k t m z d a y a d a bir la zer n d e m e t i g n d e r d i i m i z d e , a s l n d a aygt ynelttiimiz d o r u l t u d a b i r foton d e m e t i g n d e r i y o r u z d e m e k t i r . E l b o m b a 37

Ik Hz
z e l greliliin ikinci kilit bileeni k ve n h a r e k e t i n i n zellikleriyle ilgilidir. " G e o r g e saatte 10 k i l o m e t r e hzla y o l al y o r " ifadesinin k y a s l a m a y a p m a m z s a l a y a c a k bir karlatr m a n o k t a s olmakszn hibir a n l a m olmadn i d d i a etmitik. A m a b u iddiann tersine, kendilerini ilerine a d a m bir dizi d e neysel fiziki n e r e d e y s e yzyllk b i r abayla, kyaslama iin bir

karlatrma noktas

olmakszn

da b t n gzlemcilerin
36

s ve r n e k l e r i n d e o l d u u gibi, bir fotonun h a r e k e t i n i n , ha r e k e t h a l i n d e k i birine nasl g r n d n d n e l i m . Diyelim k i dgn a r k a d a n z el b o m b a s y e r i n e g l bir lazer tayor. La zeri size d o r u atelerse -sizde de u y g u n lm cihaz v a r s a - d e m e t t e k i fotonlarn y a k l a m a hznn saatte y a k l a k 1 milyar ki lometre olduunu bulursunuz. Peki ya el bombasyla top oyna m a ihtimali k a r s n d a y a p t n z gibi k a a r s a n z n e o l u r ? Yak l a m a k t a olan fotonlarn hz o z a m a n ne olacaktr? leri biraz d a h a kartralm, diyelim ki u z a y gemisi Atlgana, bindiniz ve a r k a d a n z d a n saatte 160 milyon k i l o m e t r e hzla u z a k l a m a y a baladnz. G e l e n e k s e l N e w t o n c u d n y a g r n e d a y a n a n akl y r t m e y i izleyecek olursak, a r t k a r k a d a n z d a n hzla u z a k l a m a k t a o l d u u n u z d a n y a k l a a n fotonlarn hznn azaldn g r m e y i beklersiniz. Size (saatte 1 milyar k i l o m e t r e - s a a t t e 160 milyon kilometre=) saatte 840 milyon kilometre hzla y a k l a t k larn b u l m a y u m a r s n z . Gemileri 1880'lere k a d a r u z a n a n eitli d e n e y l e r d e n elde edilen y n l a kant, ayrca M a x w e l l ' i n n e l e k t r o m a n y e t i k k u r a m n n titizlikle incelenmesi ve y o r u m l a n m a s bilim camias n y a v a y a v a aslnda greceiniz eyin bu olmayacana i k n a etmitir.

de Sitter, hzla h a r e k e t e d e n ift yldz sistemlerinin (birbirinin e v r e s i n d e d n e n iki yldz) h a r e k e t e d e n b i r k a y n a n k h znn z e r i n d e k i etkisini l m e k t e kullanlabileceini ileri sr d . Getiimiz 8 0 yl iinde y a p l a n b u t r deneyler, hareketli b i r y l d z d a n gelen n hznn, sabit bir y l d z d a n gelen n hzyla ayn o l d u u n u -saatte 1 m i l y a r k i l o m e t r e - g i d e r e k geli en lm aygtlaryla elde edilen kesin s o n u l a r l a g s t e r d i . Ay rca geen y z y l b o y u n c a b a k a b i r o k detayl d e n e y d a h a -k hzn eitli k o u l l a r d a d o r u d a n lmenin y a n sra, n k saca ele aldmz bu zelliinden k a y n a k l a n a n s o n u l a n sna y a n d e n e y l e r - gerekletirildi ve hepsi de k hznn sabit oldu unu dorulad. In b u zelliini k a b u l l e n m e k t e zorlandysanz, y a l n z de ilsiniz. Yzyl b a n d a fizikiler b u n u r t m e k iin ok u r a mlard. Y a p a m a d l a r . E i n s t e i n ise tersine, k hznn sabit ol d u u n u k a b u l etti, n k g e n l i i n d e n b e r i o n u u r a t r a n p a r a d o k s u n c e v a b o r a d a y a t y o r d u : Bir k demetini n e k a d a r k o v a l a r s a n z kovalayn, y i n e de sizden k h z n d a uzaklar. I d u r g u n g r n e c e i k a d a r y a v a l a t m a k yle d u r s u n , n g r n r hzn saatte 1 milyar k i l o m e t r e d e n z e r r e k a d a r d a h a az y a p a m a z s n z . K o n u k a p a n m t r . F a k a t p a r a d o k s a kar kaza nlm bu zafer, hi de k k b i r zafer deildi. Einstein, k h znn sabit o l u u n u n Nevvton fiziinin s o n u n u getirdiini anla mt.

Kayor olsanz da, yaklamakta

olan

fotonlarn

hzn

saatte

1 milyar kilometre olarak lersiniz,

bundan

birazck bi

le az deil. B a t a k u l a a t m y l e s a m a gelse de, y a k l a m a k t a

olan b i r t o p t a n , e l b o m b a s n d a n y a d a dan k a a r k e n olann tersine, y a k l a m a k t a olan fotonlarn hz h e p saatte 1 milyar ki lometredir. Ayn ey size y a k l a m a k t a olan fotonlarn s t n e d o r u gittiinizde y a d a p e l e r i n d e n k o t u u n u z d a d a geerli dir. Y a k l a m a y a d a u z a k l a m a hzlar hi deimez, fotonlar y i ne saatte 1 milyar k i l o m e t r e hzla y o l alyor g r n e c e k t i r . F o t o n k a y n a ile gzlemci a r a s n d a k i greli h a r e k e t t e n bamsz ola r a k , n hz h e r z a m a n ayndr. Y u k a r d a b e t i m l e n e n t r d e n k "deneyleri" teknolojik snr l a m a l a r y z n d e n aslnda y a p l a m a z . F a k a t kyaslanabilecek d e n e y l e r yaplabilir. r n e i n 1913'te H o l l a n d a l fiziki W i l l e m
38

Gerek ve Sonulan
H z , bir n e s n e n i n belli bir s r e iinde ne k a d a r y o l alabilece inin l s d r . S a a t t e 100 k i l o m e t r e y l e y o l alan bir otomobilin iindeysek, tabii k i bir saat b o y u n c a b u h a r e k e t halini k o r u r s a k 100 k i l o m e t r e y o l alacaz d e m e k t i r . Bu b i i m d e dile getirildi i n d e hz hayli s r a d a n bir k a v r a m d r . Toplarn, k a r t o p l a r n n ve fotonlarn hz h a k k n d a n e d e n o k a d a r g r l t k o p a r d m z m e r a k e d i y o r olabilirsiniz. F a k a t u n u t m a y a l m ki mesafe u z a y a ilikin b i r k a v r a m d r ; iki n o k t a a r a s n d a n e k a d a r u z a y o l d u u 39

n u n l s d r . u n u da u n u t m a y a l m ki sre de z a m a n l a ilgili bir k a v r a m d r ; iki olay a r a s n d a g e e n z a m a n d r . Dolaysyla hz, u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r y l a y a k n d a n balantldr. B u bi i m d e dile getirdiimizde, hzla ilgili o r t a k k a v r a y m z a ters d e n h e r h a n g i bir d e n e y s e l o l g u n u n , r n e i n n hznn sa bit olmasnn, u z a y l a ve z a m a n l a ilgili o r t a k k a v r a y l a r m z a t e r s d m e potansiyeli tadn g r r z . Ik hzyla ilgili t u h a f g e r e k , ite b u y z d e n ayrntl o l a r a k incelenmeyi h a k ediyor; Einstein b u incelemeyi y a p m , o l a a n s t s o n u l a r a ulamtr.

yapld gibi gerekletiriyor. ki b a k a n da a n l a m a y imzal y o r v e d a n m a n heyetleriyle birlikte d m a n l k l a r n son b u l masn k u t l u y o r . Gelgelelim t a m o srada, i m z a t r e n i n i h a r e k e t h a l i n d e k i t r e nin dndaki p l a t f o r m d a n izlemi olan iki l k e halk a r a s n d a atmalarn balad h a b e r i geliyor. lerilke h a l k n n kandrl dklarn ve b a k a n l a r n n a n l a m a y G e r i l k e ' n i n l i d e r i n d e n d a h a nce imzaladn iddia ettiini, atmalarn bu y z d e n y e n i d e n p a t l a k verdiini r e n m e k m z a k e r e t r e n i n d e k i h e r k e si d e h e t e d r y o r . T r e n d e k i h e r k e s -iki taraf d a - a n l a m a n n ayn a n d a i m z a l a n d n d a hemfikir o l d u u n a g r e , treni izle y e n d a r d a k i gzlemciler nasl b u n u n aksini d n e b i l i r ? P l a t f o r m d a k i gzlemcinin b a k asn d a h a detayl inceleye lim. B a l a n g t a t r e n d e k i a m p u l kapaldr, s o n r a belli bir a n d a y a n a r v e h e r iki b a k a n a d o r u k demetleri g n d e r i r . Plat formdaki bir kiinin bak asna gre, lerilke'nin b a k a n y a ylan a d o r u gitmektedir, G e r i l k e ' n i n b a k a n ise ktan u z a k l a m a k t a d r . Yani p l a t f o r m d a k i gzlemcilere g r e k de metinin, y a k l a m a k t a olan a d o r u giden lerilke devlet b a k a n n a u l a m a k iin, ktan u z a k l a a n G e r i l k e b a k a n n a u l a m a k iin k a t ettii yol k a d a r y o l k a t etmesi g e r e k m e z . Bu, n h e r iki b a k a n a d o r u yol alrkenki hzyla ilgili bir ifade deildir; k k a y n a n n y a d a gzlemcinin h a r e k e t halinden bamsz olarak, n hznn h e p ayn olacan zaten belirt mitik. i m d i sadece ilk k akmnn, p l a t f o r m d a k i gzlemci lerin b a k asna gre, h e r iki b a k a n a da u l a m a k iin ne ka

Zaman zerindeki Etki: I. Ksm

P e k az abayla, k hznn sabit o l m a s n d a n y a r a r l a n a r a k bildik g n d e l i k z a m a n kavraymzn a k a hatal o l d u u n u gsterebiliriz. Diyelim ki sava halindeki iki l k e n i n liderleri u z u n bir m z a k e r e m a s a s n n iki u c u n a o t u r m u v e a t e k e s ka r a r almlar, a m a ikisi de a n l a m a y ilk imzalayan o l m a k istemi yor. Birlemi Milletler G e n e l S e k r e t e r i p a r l a k bir neri getiri y o r : ki b a k a n n t a m o r t a s n a bir a m p u l yerletirilecek, a m p u l b a t a kapal olacak. A m p u l aldnda y a y d k, iki b a k a n da a m p u l e eit u z a k l k t a o l d u u iin, ikisine de ayn a n d a ulaa cak. ki b a k a n da g r d k l e r i n d e anlamay imzalamay k a b u l ediyor, plan u y g u l a n y o r ve a n l a m a h e r iki taral da tat min edecek ekilde imzalanyor. B u baaryla k o l t u k l a n k a b a r a n G e n e l Sekreter, b a r anla m a s n a v a r m sava halindeki b a k a iki lke iin de ayn y a k l a m k u l l a n m a y a k a r a r veriyor. Bu sefer t e k fark, bu m z a k e r e deki devlet b a k a n l a r n n sabit bir hz ve d o r u l t u d a ilerleyen bir t r e n i n iindeki bir m a s a n n iki u c u n d a o t u r u y o r olmalar. A d l a r n a u y g u n d e c e k ekilde, lerilke'nin liderinin y z t r e n i n h a r e k e t d o r u l t u s u n a d n k , G e r i l k e ' n i n liderinin y z ise h a r e k e t d o r u l t u s u n u n tersine. Fizik y a s a l a r n n bireyin ha r e k e t i n d e n - b u h a r e k e t deimedii s r e c e - bamsz o l a r a k k e sinlikle a y n kalacan bilen G e n e l Sekreter, fark d i k k a t e alm y o r ve ampuln yanmasyla balayan imza trenini d a h a nce
4

dar yol k a t etmesi gerektiini b e t i m l e m e y e alyoruz. Bu m e

safe lerilke'nin b a k a n iin, G e r i l k e ' n i n b a k a n iin oldu u n d a n d a h a ksa o l d u u n d a n v e k h e r iki b a k a n a d o r u ay n hzla y o l aldndan, k n c e lerilke'nin b a k a n n a ulaa caktr. lerilke y u r t t a l a r n n kandrldklarn i d d i a etmesinin sebebi b u d u r . C N N g r g tanklarnn ifadelerini a k t a r d n d a G e n e l Sek reter, b a k a n l a r v e d a n m a n l a r k u l a k l a r n a i n a n a m a z . H e p s i
41

d e , a m p u l n t a m iki b a k a n n a r a s n a g a y e t salam o l a r a k y e r letirildiinde, dolaysyla b a k a sze g e r e k b r a k m a y a c a k ekil de a m p u l n y a y d n b a k a n l a r a u l a m a k iin ayn mesafe

d a n d a h a u z u n b i r mesafe k a t e t m e s i gerektiini i d d i a e d e r d i . A n c a k sezgi, G e r i l k e ' n i n b a k a n n a y a k l a m a k t a olan n, ileri d o r u g i d e n t r e n t a r a f n d a n "itildii" iin d a h a hzl y o l ala can syler. A y n ekilde bu gzlemciler, lerilke'nin b a k a n n a y a k l a m a k t a olan n t r e n i n hareketiyle "geriye ekilip" d a h a y a v a y o l aldn d a g r r d . B u (hatal) etkiler d i k k a t e alndnda, p l a t f o r m d a k i gzlemciler k d e m e t l e r i n i n iki b a k a n a d a a y n a n d a ulatn g r e c e k t i . F a k a t g e r e k h a y a t t a k h z l a n m a z ve y a v a l a m a z , hz artrlamaz ve azaltlamaz. O y z d e n de p l a t f o r m d a k i gzlemciler hakl o l a r a k n n c e le rilke'nin b a k a n n a ulatn i d d i a edecektir. Ik hznn sabit olmas, ezamanlln, h a r e k e t h a l l e r i n d e n bamsz o l a r a k h e r k e s i n hemfikir o l d u u e v r e n s e l b i r k a v r a m o l d u u y n n d e k i asrlk k a v r a y t a n v a z g e m e m i z i gerektirir. D n y a ' d a , M a r s ' t a , J p i t e r ' d e , A n d r o m e d a galaksisinde, k o z m o s u n h e r k e s i n d e sakin s a k i n a y n saniyeleri v u r d u u h a y a l edilmi olan evrensel saat y o k t u r . T a m tersine, greli h a r e k e t h a l i n d e k i gzlemciler, h a n g i olaylarn a y n a n d a o l d u u k o n u s u n d a g r ayrlna decektir. Bir d a h a t e k r a r l a y a l m , b u s o n u c u n -yaadmz D n y a n n g e r e k bir zellii- b u k a d a r y a d r g a t c olmasnn sebebi, g n d e l i k h a y a t t a karlalan t r d e n hzlar sz k o n u s u o l d u u n d a o r t a y a k a n etkilerin son d e r e c e k k olmasdr. M z a k e r e m a s a s 3 0 m e t r e u z u n l u u n d a olsayd, t r e n de saatte 16 k i l o m e t r e hzla h a r e k e t e d i y o r olsay d, p l a t f o r m d a k i gzlemciler n lerilke'nin b a k a n n a G e r i l k e ' n i n b a k a n n d a n saniyenin m i l y a r d a birinin m i l y o n d a biri k a d a r d a h a n c e ulatn "grecekti". B u g e r e k bir farkllk olsa d a o k a d a r k k t r k i i n s a n d u y u l a r t a r a f n d a n d o r u d a n a l g l a n a m a z . T r e n hatr saylr l d e d a h a hzl gidiyor olsay d, diyelim ki saatte 900 milyar k i l o m e t r e hzla h a r e k e t etseydi, p l a t f o r m d a d u r a n birinin b a k asna g r e n G e r i l k e ' n i n b a k a n n a u l a m a s lerilke'nin b a k a n n a u l a m a s n d a n 2 0 k a t d a h a u z u n srecekti. z e l greliliin arpc etkileri, y k sek h z l a r d a d a h a belirgin hale gelir.
43

yi k a t ettiinde hemfikirdir. H e m s a a h e m d e sola d o r u y a y

lan n hz a y n o l d u u n d a n , n h e r iki b a k a n a da ayn a n d a ulatn d n m e k t e d i r l e r , h a t t a yle o l d u u n u gzlem lemilerdir. P e k i k i m hakl, t r e n d e k i l e r mi t r e n i n dndakiler mi? ki g r u b u n g z l e m l e r i n d e de, gzlemlerini d e s t e k l e y e n a k l a m a l a r n d a da h a t a y o k . C e v a p h e r iki tarafn da hakl o l d u u d u r . U z a y gezginlerimiz G e o r g e ile G r a c i e iin o l d u u gibi, iki b a k as d a ayn lde d o r u l u k iddias tamaktadr. B u r a d a k i ayrnt, iki d o r u n u n eliiyor gibi g r n m e s i d i r . n e m l i bir siyasi m e sele sz k o n u s u : B a k a n l a r a n l a m a y a y n a n d a imzalad m? Y u k a r d a k i gzlemler v e akl y r t m e bizi kanlmaz o l a r a k anlamann

trendekilere gre ayn anda imzaland, ayn anda imzalanmad

sonucuna

a m a platgtrr.

formdakilere gre

B a k a bir deyile, iki gzlemci g r u b u greli h a r e k e t halindeyse, baz gzlemcilerin bak asna g r e ezamanl olan eyler, di e r gzlemcilerin bak asna g r e ezamanl olmayacaktr. B u artc bir s o n u t u r . Gerekliin d o a s n a d a i r b u g n e k a d a r kefedilmi e n d e r i n k a v r a y l a r d a n biridir. Yine d e b u kitab o k u y u p bir k e n a r a b r a k t k t a n u z u n s r e sonra, b u b l m d e n u talihsiz bar giriimi d n d a bir ey h a t r l a m a y a c a k olsanz bile, Einstein'n kefinin z n k a p m o l u r d u n u z . H i y k s e k m a t e m a t i e y a d a kark bir m a n t k zincirine b a v u r makszn, b u s e n a r y o n u n d a gsterdii gibi, z a m a n n t m y l e b e k l e n m e d i k bu zellii d o r u d a n n hznn sabit olmasn d a n k a y n a k l a n m a k t a d r . In hz sabit o l m a s a y d d a y a v a h a r e k e t e d e n t o p l a r a v e k a r t o p l a r n a dayal sezgilerimizin bize d n d r d gibi h a r e k e t e d i y o r olsayd, p l a t f o r m d a k i g z l e m cilerin t r e n d e k i gzlemcilerle a y n fikirde olacan hatrlatrm. P l a t f o r m d a k i bir gzlemci y i n e fotonlarn G e r i l k e ' n i n b a k a n n a u l a m a k iin, lerilke'nin b a k a n n a u l a m a k iin o l d u u n 42

Zaman zerindeki Etki: II. Ksm

Z a m a n n s o y u t bir tanmn y a p m a k z o r d u r ; b u t r t a n m l a r genellikle y a e n i n d e s o n u n d a " z a m a n " s z c n k u l l a n m a k z o r u n d a kalr y a d a srf b u n d a n k a n a b i l m e k iin dili arptr. Byle bir y o l izlemektense, p r a g m a t i k bir b a k as b e n i m s e y i p z a m a n saatlerle llen ey o l a r a k tanmlayabiliriz. A m a b u sefer d e t a n m y k "saat" s z c n e kayyor. B u n o k t a d a bi r a z g e v e k bir t u t u m b e n i m s e y i p saati h a r e k e t d n g l e r i n i n d zeni hi d e i m e y e n bir aygt o l a r a k dnebiliriz. Z a m a n , sa atimizin y a p t d n g l e r i s a y a r a k leriz. Kol saati bu t a n m a uyar, d z e n l i d n g l e r l e h a r e k e t eden kollar vardr. G e r e k t e n d e , seilen olaylar a r a s n d a geen z a m a n saatin kollarnn y a p t d n g l e r i (ve bu d n g l e r i n blmlerini) s a y a r a k leriz. " H a r e k e t dnglerinin dzeni hi deimeyen" ifadesi, r t k bir biimde z a m a n k a v r a m n ieriyor, n k "dzen" szc h e r d n g n n t a m a m l a n m a s iin geen srenin eit o l d u u n u ifade ediyor. P r a t i k bir bak asyla bu sorunu, dngsel h a r e ketlerini bir d n g d e n dierine hibir biimde deimeyecek e kilde tekrarlamasn beklediimiz, basit fiziksel bileenlerden sa atler y a p a r a k hallederiz. leri geri sallanan sarkalar olan saatler, t e k r a r l a y a n atomik srelere dayal a t o m saatleri birer rnektir. Hedefimiz h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkilediini anla m a k ; z a m a n ilevsel o l a r a k saatler z e r i n d e n tanmladmz iin de s o r u m u z u " h a r e k e t saatlerin 'tklamasn' nasl etkiler" eklinde deitirebiliriz. E n b a t a n , t a r t m a m z n bir saatin m e k a n i k bileenlerinin sert bir h a r e k e t t e n k a y n a k l a n a b i l e c e k sar sntlara nasl t e p k i vereceiyle ilgili olmadn v u r g u l a y a l m . Aslna b a k a r s a n z , s a d e c e en basit h a r e k e t t r n - m u t l a k ola r a k sabit hz v e d o r u l t u d a k i h a r e k e t i - h e s a b a katacaz, dola ysyla h e r h a n g i bir sarsnt sz k o n u s u o l m a y a c a k . D a h a d o r u s u , h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkiledii ve dolaysyla t a s a r m l a r n d a n ve y a p l a r n d a n bamsz o l a r a k btn saatle rin tklamasn t e m e l d e nasl etkiledii y n n d e k i evrensel so r u y l a ilgileniyoruz.
44

te b u amala, d n y a n n k a v r a m s a l o l a r a k e n b a s i t ( a m a u y gulanrl o l m a y a n ) saatini k u l l a n a c a z . Bu saat "k saati" o l a r a k bilinir v e birbirine b a k a n iki k k a y n a ile o n l a r n a r a snda gidip gelen t e k bir f o t o n d a n o l u u r (ekil 2.1). A y n a l a r b i r b i r i n d e n y a k l a k 15 s a n t i m e t r e u z a k olursa, f o t o n u n iki ay n a a r a s n d a bir k e r e gidip gelmesi saniyenin m i l y a r d a biri k a d a r srecektir. Ik saatinin bir k e r e "tklamas" f o t o n u n iki a y n a a r a s n d a b i r k e r e gidip gelmesi o l a r a k dnlebilir; b i r milyar t k l a m a b i r s a n i y e n i n getii a n l a m n a gelecektir. Ik saatini, olaylar a r a s n d a g e e n zaman l m e k iin bir k r o n o m e t r e gibi d e kullanabiliriz. lgilendiimiz s r e b o y u n c a saatin k a k e z tkladn sayarz, s o n r a b u n u b i r t k l a m a y a d e n k gelen z a m a n l a arparz. r n e i n bir at yar iin z a m a n t u t u y o r s a k , y a r n balamas ile bitmesi a r a s n d a t o t o n u n 55 milyar k e r e gidip geldiini saydysak, y a r n 55 saniye s r d s o n u c u n a varabiliriz. T a r t m a m z d a k saatini k u l l a n m a m z n sebebi, k saati nin m e k a n i k basitliinin k o n u y l a d o r u d a n ilgisi o l m a y a n ay rntlar ayklayp h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkilediine dair bize en a k kavray sunmasdr. H a r e k e t i n z a m a n n gei ini nasl etkilediini a n l a y a b i l m e k iin, y a k n n z d a k i b i r m a s a d a d u r a n bir k saatinin t k l a m a s n a b a k a r a k t e m b e l tembel z a m a n n geiini seyrettiinizi d n n . S o n r a b i r d e n , ikinci

ekil 2.1 Bir k saati birbirine paralel iki aynayla onlarn arasnda gidip gelen bir fo tondan oluur. Foton iki ayna arasnda bir kere gidip geldiinde saat bir kere "tklam" olur. 45

ekil 2.2 ndeki k saati hareketsiz, ikinci k saatiyse sabit bir hzla kayyor.

ekil 2.3 Bizim bak amza gre, kayan saatteki foton diyagonal bir yol izler.

bir k saati m a s a n n z e r i n d e sabit b i r hz ve d o r u l t u d a k a y m a y a balyor (ekil 2.2). S o r d u u m u z s o r u u d u r : A c a b a h a r e k e t h a l i n d e k i k saati, d u r a n k saatiyle ayn h z d a m tk layacak? Bu s o r u y u cevaplayabilmek iin k a y a n saatteki fotonun bir tklamay t a m a m l a y a b i l m e k iin izlemesi g e r e k e n yolu, bizim ba k amza gre, g z m z n n n e getirelim. ekil 2.2'de grl d z e r e foton h a r e k e t i n e k a y a n saatin t a b a n n d a n balar, s o n r a stteki a y n a y a d o r u h a r e k e t eder. F a k a t saat bizim b a k amza g r e h a r e k e t ettiinden foton ekil 2.3'te gsterildii gi bi bir ayla h a r e k e t etmelidir. F o t o n bu y o l u izlemezse stteki a y n a y t u t t u r a m a z , u z a y a u u p gider. K a y a n saat kendisinin d u r d u u n u , dier h e r eyin h a r e k e t ettiini iddia e t m e h a k k n a s a h i p o l d u u iin fotonun stteki a y n a y a arpacam biliyoruz, y a n i dolaysyla izdiimiz y o l d o r u . F o t o n stteki a y n a y a a r p t k t a n s o n r a y i n e diyagonal bir y o l izleyip alttaki a y n a y a a r p a r ve k a y a n saat bir tklamasn t a m a m l a m olur. Basit fakat temel n o k t a u d u r : F o t o n u n aldn g r d m z iki diyagonal izgi d e n oluan yol, d u r a n saatteki fotonun y u k a r y a v e aaya do ru ald y o l d a n d a h a uzundur. K a y a n saatteki foton y u k a r y a ve aaya d o r u y o l a l m a k dnda bir de, bizim bak amza g re, s a a d o r u h a r e k e t etmelidir. D a h a s k hznn sabit oluu bize k a y a n saatteki fotonun, d u r a n saatteki fotonla t a m olarak a y n h z d a y o l aldn syler. F a k a t bir tklamay t a m a m l a m a k iin d a h a u z u n bir mesafe almas gerektii iin tklama skl da

dn gsteriyor. T k l a m a saysnn ne k a d a r z a m a n getiini d o r u d a n yansttn k a b u l ettiimiz iin de, h a r e k e t halindeki saat iin z a m a n n geiinin yavaladn g r r z . B u d u r u m u n k saatlerine zel bir d u r u m u m u yansttn, sarkal saatler ve R o l e x saatler iin de geerli o l u p olmadn m e r a k edebilirsiniz. Z a m a n byle d a h a s r a d a n saatlerle ll d n d e d e y a v a l a y a c a k m d r ? C e v a p kesin b i r evettir, g r e lilik ilkesini u y g u l a y a r a k da b u n u grebiliriz. Ik saatlerimizin tepelerine b i r e r Rolex kol saati ilitirelim ve d e n e y i t e k r a r l a y a lm. D a h a n c e anlattmz gibi, d u r a n k saati ve t e p e s i n d e k i Rolex a y n s r e y i lecektir, R o l e x ' t e h e r bir saniye geiinde, k saati d e bir milyar k e r e tklam olacaktr. P e k i y a h a r e k e t h a l i n d e k i k saatiyle o n a ilitirilmi R o l e x ? H a r e k e t h a l i n d e k i Rolex'in de t k l a m a s y a v a l a y a c a k ve bylece Rolex ilitirilmi o l d u u k saatiyle a y n h z d a m o l a c a k ? M e s e l e y i d a h a n e t or t a y a koyalm: Ik saati-Rolex ikilisinin d m d z r a y l a r d a hi s a r s l m a d a n sabit bir hzla g i d e n p e n c e r e s i z bir t r e n k o m p a r t m a n n n z e m i n i n e sabitlenmi o l d u u iin h a r e k e t h a l i n d e oldu u n u d n n . Grelilik ilkesine g r e , b u t r e n d e k i bir gzlem cinin t r e n i n h a r e k e t i n i n h e r h a n g i b i r etkisini gzlemesi m m k n deildir. F a k a t eer k saati ile Rolex'in hzlar birbirlerin d e n farkl o l a c a k olsayd, bu g e r e k t e n de fark edilebilir b i r et ki o l u r d u . Dolaysyla h a r e k e t halindeki k saati ile o n a iliti rilmi R o l e x ' i n lt s r e y i n e eit olmaldr, R o l e x ' i n de tp k k saati gibi y a v a l a m a s gerekir. M a r k a l a r , tipleri, y a p l a r n e o l u r s a olsun, greli h a r e k e t h a l i n d e k i saatler z a m a n n ge iini farkl h z l a r d a gsterir.

ha az olacaktr. Bu basit d n c e h a r e k e t halindeki k saatinin,

bizim bak amza gre, d u r a n k s a a t i n d e n d a h a y a v a tkla46

47

Ik saati tartmas, d u r a n ve h a r e k e t halindeki saatler a r a s n d a k i z a m a n farknn, k a y m a k t a olan saatteki fotonun bir ke r e tklamas iin n e k a d a r mesafe k a t etmesi gerektiine d a y a n dn d a a k a o r t a y a k o y u y o r . B u d a k a y a n saatin n e k a d a r a b u k h a r e k e t ettiine baldr; h a r e k e t s i z bir gzlemcinin ba k asna gre, s a a t ne k a d a r hzl kayyorsa, fotonun saa d o r u o k a d a r u z u n bir mesafe almas gerekir. D u r a n saate k yasla, k a y a n saatin t k l a m a hznn, saat ne k a d a r hzl h a r e k e t e d e r s e o k a d a r azalaca s o n u c u n a v a r r z .
2

n a geldiini g r d k . Grelilik ilkesine g r e b u s a d e c e k saat leri iin deil b t n saatler iin geerli olmal, h a t t a z a m a n n kendisi iin geerli olmal. Z a m a n , h a r e k e t h a l i n d e k i bir b i r e y iin h a r e k e t s i z haldeki bir birey iin o l d u u n d a n d a h a y a v a ge er. E e r bizi bu s o n u c a getiren hayli basit akl y r t m e d o ruysa, o z a m a n r n e i n h a r e k e t halindeki bir insann, h a r e k e t siz h a l d e y k e n y a a y a c a n d a n d a h a u z u n sre y a a m a s g e r e k m e z mi? Ne de olsa, eer z a m a n h a r e k e t halindeki bir b i r e y iin d u r a n bir b i r e y iin o l d u u n d a n d a h a y a v a geiyorsa, o z a m a n bu eitsizlik s a d e c e saatlerle llen z a m a n iin deil, k a l p at laryla ve v c u t uzuvlarnn r m e s i y l e llen z a m a n iin de geerli olmal. nsanlarn m r l e r i n i n u z u n l u u n a d a i r b e k l e n tileriyle deil, a m a m i k r o d n y a n n baz p a r a c k l a r y l a y a n i m o n l a r l a dolaysz olarak d o r u l a n a n d u r u m budur ite. Fakat y e n i bir genlik kayna b u l u n d u u n u iddia etmemizi engelle y e n nemli b i r p r o b l e m var. M o n l a r l a b o r a t u v a r d a d u r u r k e n , r a d y o a k t i f r m e y e hay li b e n z e r bir srele, o r t a l a m a olarak saniyenin iki m i l y o n d a bi ri k a d a r bir s r e d e paralanr. Bu p a r a l a n m a ok (azla kantla da d e s t e k l e n e n deneysel bir olgudur. Bir m o n sanki k a l a s n a silah dayal bir halde y a y o r gibidir: m r saniyenin iki mil y o n d a b i r i n e ulatnda tetik ekilir, m o n e l e k t r o n l a r a ve ntr i n o l a r a ayrlr. F a k a t b u m o n l a r l a b o r a t u v a r d a d u r m u y o r da, p a r a c k hzlandrc diye bilinen ve k hzndan biraz d a h a d k bir hzla h a r e k e t etmelerini salayan bir cihazn iinde ilerliyor olsalar, l a b o r a t u v a r d a k i bilim insanlarnn lmlerine gre o r t a l a m a mrleri ciddi m i k t a r d a uzar. Gerekten de by le olur. S a a t t e 6 6 7 milyon mil (k hznn y z d e 95'i) hzla gi d e n m o n u n m r n n 1 0 k a t artt grlr. z e l grelilie g re bu yle aklanr: M o n l a r n takt "kol saatleri" l a b o r a t u v a r d a k i s a a t l e r d e n d a h a y a v a t k l a m a k t a d r ; dolaysyla labor a t u v a r saatleri m o n l a r n tetii e k i p patlam olmas gerekti ini s y l e r k e n , hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r n saatleri d a h a lm v a k t i n i n geldiini g s t e r m e z . Bu, h a r e k e t i n z a m a n n geii ze49

Bir lek d u y g u s u k a z a n a b i l m e k iin, fotonun tek bir tkla may saniyenin m i l y a r d a biri k a d a r b i r s r e d e tamamladn hatrlayalm. Saatin bir t k l a m a k a d a r z a m a n d a fark edilebilir bir mesafe k a t edebilmesi iin m t h i bir hzla, y a n i k hzna y a k n bir hzla h a r e k e t e d i y o r olmas gerekir. S a a t t e 16 kilomet re gibi n o r m a l bir hzla h a r e k e t ediyorsa, bir t k l a m a t a m a m l a n n c a y a d e k s a a d o r u k a t edecei mesafe ok k k t r ; sade ce 30 s a n t i m e t r e n i n (1 feet) 15 m i l y a r d a biri k a d a r d r . K a y a n f o t o n u n almas g e r e k e n ek mesafe de k k t r ve dolaysyla h a r e k e t halindeki saatin t k l a m a hz z e r i n d e k i etkisi de o k a d a r azdr. Y i n e grelilik ilkesine g r e , bu b t n saatler iin y a ni bizatihi z a m a n n kendisi iin geerlidir. Bizim gibi, byle y a va hzlarda greli h a r e k e t e d e n varlklarn, z a m a n n geiindeki arplmalarn genellikle f a r k n d a olmamasnn sebebi b u d u r . Varlklar kesin olsa da, bu etkiler inanlmaz d e r e c e d e k k t r . t e y a n d a n k a y a n saate t u t u n u p o n u n l a birlikte k hznn d r t t e k a d a r bir hzla h a r e k e t edebilseydik, zel grelilik d e n k l e m l e r i n i k u l l a n a r a k , h a r e k e t s i z gzlemcilerin bizim h a r e k e t halindeki saatimizin, onlarn saatlerinin t k l a m a hznn te ikisi h z d a tkladn greceini k a n t l a m a m z m m k n ola bilirdi. G e r e k t e n de nemli bir etki.

Hayat Kousu
Ik hznn sabit olmasnn, h a r e k e t halindeki bir k saati nin d u r a n bir k saatine kyasla d a h a y a v a tklayaca a n l a m 48

r i n d e k i etkisini ok d o r u d a n , arpc bir b i i m d e gsterir. n s a n l a r b u m o n l a r k a d a r hzl h a r e k e t e d e c e k olsalard, m r l e r i a y n o r a n d a a r t a r d . 7 0 yl y a a m a k y e r i n e 700 yl y a a r l a r d .

3

r e k e t ettiini i d d i a e t m e k t e s o n u n a k a d a r hakldr. S u n d u u m u z savlar b u b a k as iin d e a y n l d e geerlidir; h a r e k e t siz m o n l a r dediimiz m o n l a r n takt saatlerin, h a r e k e t h a linde diye tanmladmz m o n l a r n saatlerine kyasla d a h a y a v a h a r e k e t ettii y n n d e , g r n t e t a m tersi bir s o n u c a v a r labilir. Byle bir d u r u m l a d a h a n c e d e karlamtk; a m p u l kulla nlan i m z a t r e n i n d e farkl b a k alar t a b a n t a b a n a ztm gi bi g r n e n s o n u l a r d o u r m u t u . O d u r u m d a zel grelilie dayal t e m e l akl y r t m e bizi, h a r e k e t h a l i n d e n bamsz ola r a k , h a n g i olaylarn ayn a n d a gerekletiine d a i r h e r k e s i n hemfikir o l d u u y n n d e k i k k l e m i fikirden v a z g e m e y e zor lamt. F a k a t b u u y u m a z l k d a h a d a b e t e r m i gibi g r n y o r . Nasl olur da, gzlemcilerin ikisi de dierinin saatinin d a h a y a v a altn i d d i a e d e r ? D a h a d a nemlisi, m o n l a r n farkl fakat ayn l d e geerli b a k alarna gre, iki g r u b u n da di e r g r u b u n d a h a n c e lecei i d d i a s n d a b u l u n a c a s o n u c u n a v a r y o r u z . D n y a ' n n b e k l e n m e d i k b a z t u h a f zelliklere s a h i p olabileceini r e n i y o r u z , fakat r e n d i k l e r i m i z i n m a n t k s a l samalk snrn a m a y a c a n u m u y o r u z . P e k i o h a l d e n e d i r bu olup biten? z e l grelilikten d o a n b t n g r n t e k i p a r a d o k s l a r gibi, b u m a n t k s a l ikilemler d e y a k n d a n incelenip z l d k l e r i n d e e v r e n i n ileyiine d a i r y e n i bilgileri gzler n n e seriyor. M o n l a r a i n s a n l a r a ait zellikler atfetmeyi b i r k e n a r a b r a k p u z a y el biselerinde y a n p s n e n klarn y a n sra a r t k b i r d e p a r l a k di jital saatler t a y a n G e o r g e ile G r a c i e ye d n e l i m . G e o r g e ' u n b a k asna g r e , G r a c i e y a n p s n e n yeil ve b y k diji tal saatiyle u z a k t a belirip s o n r a b o u z a y n k a r a n l n d a y a n n d a n geip g i d e r k e n , kendisi hareketsizdir. G r a c i e ' n i n saatinin k e n d i s i n i n k i n e g r e d a h a y a v a altn fark e d e r (saatin y a v a l a m a hz b i r b i r l e r i n i n y a n n d a n n e k a d a r hzl getiklerine b a l d r ) . G e o r g e biraz d a h a akll olsa, G r a c i e ' n i n s a a t i n d e k i z a m a n n gei hznn y a n sra G r a c i e ' d e k i h e r eyin - g e e r k e n
51

i m d i u p r o b l e m l i n o k t a y a gelelim. L a b o r a t u v a r d a k i gz lemciler hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r n h a r e k e t s i z h a l d e k i k u z e n l e r i n e kyasla d a h a u z u n y a a d n g r s e de, b u n u n s e b e b i h a r e k e t h a l i n d e k i m o n l a r iin zamann daha yava gemesidir. Z a m a n n b u ekilde y a v a l a m a s , y a l n z c a m o n l a r n t a k t k l a r saatler iin deil y a p a b i l e c e k l e r i h e r ey iin geerlidir. r n e i n h a r e k e t s i z h a l d e k i bir m o n ksa m r b o y u n c a 100 k i t a p o k u yabiliyorsa, hzla h a r e k e t e d e n k u z e n i d e 100 k i t a p okuyabilir, n k h a r e k e t s i z haldeki m o n d a n d a h a u z u n y a y o r gibi g r n s e d e - h a y a t n d a k i dier h e r ey gibi- o k u m a hz d a y a v a lamtr. L a b o r a t u v a r n b a k asna g r e , h a r e k e t h a l i n d e k i m o n hayatn ar ekim y a y o r gibidir. B u b a k asna g r e hareket halindeki mon hareketsiz haldeki m o n d a n d a h a uzun y a a y a c a k t r ; fakat geirecei " m r n u z u n l u u " h a r e k e t s i z h a l d e k i m o n u n m r y l e t a m a m e n a y n u z u n l u k t a olacaktr. A y n ey hzl h a r e k e t ettikleri iin y a a m srelerinin yzyllar b u l m a s b e k l e n e n , i n s a n l a r iin de geerlidir. Onlarn b a k a sna g r e h a y a t h e r z a m a n k i gibidir. Bizim b a k amza g r e y se h a y a t iyice y a v a y a a m a k t a d r l a r , dolaysyla onlarn n o r m a l b i r h a y a t d n g s bizim ok fazla zamanmz alr.

Kim Hareket Ediyor?

H a r e k e t i n grelilii h e m Einstein'n k u r a m n a n l a m a n n a n a h t a r d r , h e m de kafa karklna y o l a m a s olasdr. Bak alarnn t e r s evrilmesinin, saatlerinin y a v a altn s a v u n d u u m u z "hareketli" monlarla "hareketsiz" monlar arasnda b i r rol deiimine y o l atn fark etmisinizdir. N a s l G e o r g e d a G r a c i e d e k e n d i l e r i n i n d u r d u u n u , dierinin h a r e k e t ettiini i d d i a e t m e k t e a y n d e r e c e d e haklysa, h a r e k e t h a l i n d e diye ta nmladmz m o n l a r d a k e n d i b a k alarna g r e , k e n d i l e r i nin h a r e k e t s i z o l d u u n u , " h a r e k e t s i z " m o n l a r n t e r s y n d e ha50

el sallamasnn, g z n k r p m a hznn vs.- ar e k i m d e ger ekletiini fark edebilirdi. G r a c i e ' n i n b a k asndan d a ayn gzlemler G e o r g e iin geerlidir. H e r n e k a d a r p a r a d o k s a l g r n s e d e m a n t k s a l bir samal g z l e r n n e s e r e c e k kesin bir d e n e y g e r e k l e t i r m e y e ala lm. En basiti, h e r eyi yle dzenleyelim ki G e o r g e ile G r a c i e birbirlerinin y a n n d a n g e e r k e n saatlerini 12:00'a ayarlasnlar. B i r b i r l e r i n d e n u z a k l a r l a r k e n , ikisi de dierinin saatinin y a v a ilediini iddia edecektir. Bu uyumazl h e m e n z m e k iin G e o r g e ile G r a c i e y e n i d e n bir a r a y a gelip geen z a m a n , saatle rinin gsterdii z e r e , d o r u d a n karlatrmaldr. P e k i a m a b u n u nasl y a p a b i l i r l e r ? T a m a m , G e o r g e ' u n k e n d i b a k asna g r e G r a c i e yi y a k a l a m a k iin kullanabilecei tepkili bir m o t o r u var. A m a m o t o r u n u kullanrsa, b u p a r a d o k s u n sebebi olan iki b a k asnn simetrisi bozulacaktr, n k o z a m a n G e o r g e ' u n h a r e k e t i ivmeli yani k u v v e t t e n bamsz o l m a y a n bir h a r e k e t olacaktr. O ekilde y e n i d e n bir a r a y a geldiklerinde G e o r g e ' u n saatine g r e g e r e k t e n d e d a h a a z z a m a n gemi olacak tr; G e o r g e imdi kesinlikle h a r e k e t h a l i n d e o l d u u n u syleye bilir, n k b u n u hissedebilmitir. G e o r g e ile G r a c i e ' n i n bak alar artk simetrik deildir. G e o r g e tepkili m o t o r u n u altra r a k h a r e k e t s i z o l m a i d d i a s n d a n vazgemitir. G e o r g e bu ekilde G r a c i e ' n i n p e i n d e n giderse, saatlerinin g s t e r e c e i z a m a n fark, ikisinin greli hzlarna ve h a r e k e t d o r u l t u l a r n a ve G e o r g e ' u n tepkili m o t o r u n u nasl kulland na bal olacaktr. A r t k bildiimiz gibi, sz k o n u s u hzlar k k s e a r a d a k i z a m a n fark d a ok a z olacaktr. A m a k hzna y a k n hzlar sz k o n u s u y s a , z a m a n fark dakikalar, gnleri, yl lar, yzyllar h a t t a d a h a fazlasn bulabilir. S o m u t b i r r n e k ol s u n diye G e o r g e ile G r a c i e ' n i n birbirlerinin y a n l a r n d a n geip s o n r a d a u z a k l a r l a r k e n k i hzlarnn, k hznn y z d e 99,5'ine eit o l d u u n u d n e l i m . Ayrca diyelim ki G e o r g e saatine g r e yl b e k l e d i k t e n s o n r a tepkili m o t o r u n u ateliyor v e birbir l e r i n d e n ayrldklar hzla, y a n i k hznn y z d e 99,5 'i b i r hz52

l a G r a c i e y e y a k l a m a y a balyor. G r a c i e y e u l a t n d a G e o r g e ' u n saatine g r e alt yl gemi olacaktr, n k G r a c i e y i y a k a l a m a s yl srecektir. Gelgelelim zel grelilik k u r a m G r a cie'nin s a a t i n e g r e 60 yl geeceini syler. Bu b i r el s r m e s i deil: G r a c i e ' n i n u z a y d a G e o r g e ' u n y a n n d a n getiini hatrla mas iin hafzasn y o k l a m a s , 60 yl ncesini h a t r l a m a s g e r e kecektir. t e y a n d a n G e o r g e ' a g r e b u sadece alt yl n c e ol m u t u r . G e o r g e ' u n h a r e k e t i o n u g e r e k a n l a m d a z a m a n d a bir seyyah yapmtr, ok d a s o m u t bir b i i m d e stelik: G e o r g e G r a c i e ' n i n geleceine s e y a h a t etmitir. D o r u d a n k a r l a t r m a k iin iki saati bir a r a y a g e t i r m e k lo jistik b i r s k n t d a n ibaret grnebilir, a m a a s l n d a m e s e l e n i n z d r . P a r a d o k s u n z r h n d a k i b u atlan s t e s i n d e n g e l m e k iin o k eitli hileler dnebiliriz, a m a s o n u n d a h e p s i de b a arsz olur. M e s e l a G e o r g e ile G r a c i e saatlerini, bir a r a y a geti r e r e k deil de cep telefonlarn k u l l a n a r a k kyaslasalar nasl olur? E e r c e p telefonuyla iletiim " a n n d a " bir iletiim t r ol sayd, b a a klamayacak k a d a r b y k bir tutarszlkla k a r k a r y a kalrdk: G r a c i e ' n i n b a k asyla akl y r t e c e k olur sak, G e o r g e ' u n saati ar ilemektedir, b u y z d e n d e G e o r g e d a ha az z a m a n getiini sylemelidir; G e o r g e ' u n b a k asyla akl y r t e c e k o l u r s a k da G r a c i e ' n i n saati ar ilemektedir, bu y z d e n d e G r a c i e d a h a a z z a m a n getiini sylemelidir. kisi d e hakl olamaz, biz de batarz. Tabii b u r a d a kilit n o k t a , b t n ile tiim a r a l a r gibi cep telefonlarnn da sinyalleri a n n d a g n d e r m e m e s i d i r . C e p telefonlar n bir biimi olan r a d y o dalga laryla iler, dolaysyla g n d e r d i k l e r i sinyaller de k hzyla y o l alr. Yani sinyallerin alnmas z a m a n alr; aslnda iki b a k as n birbiriyle u y u m l u klacak b i r g e c i k m e d i r b u . Gelin bu d u r u m a nce G e o r g e ' u n bak asndan yaklaa lm. D i y e l i m ki, G e o r g e h e r s a a t b a cep t e l e f o n u y l a G r a c i e ' y e " S a a t o n i k i \ h e r ey y o l u n d a " , " S a a t bir, h e r ey y o l u n d a " di y e mesaj g n d e r i y o r . O n u n b a k a s n a g r e G r a c i e ' n i n saa ti y a v a iledii iin, ilk b a t a G r a c i e ' n i n bu mesajlar, saati
53

d a h a saat ban gstermeden alacan dnyor. Bylece de G r a c i e ' n i n , y a v a ileyen s a a t i n k e n d i saati o l d u u n u k a b u l et m e k z o r u n d a kalaca s o n u c u n a varyor. A m a sonra y e n i d e n d n y o r : "Gracie b e n d e n uzaklatna gre cep telefonuy l a g n d e r d i i m sinyaller o n a u l a m a k iin h e r s e f e r i n d e d a h a u z u n b i r mesafe k a t e t m e k z o r u n d a . Belki b u e k s r e , o n u n sa a t i n i n y a v a l n telafi eder." G e o r g e , b i r b i r i n e t e r s d e n et kiler o l d u u n u -Gracie'nin saatinin yavalna kar kendisi nin gnderdii sinyalin G r a c i e y e ulama sresi- anlaynca o t u r u p b u n l a r n bileik etkisini niceliksel o l a r a k h e s a p l a r . Bul d u u s o n u u o l u r : G n d e r d i i sinyalin G r a c i e y e u l a m a s resi, G r a c i e ' n i n s a a t i n i n y a v a l n telafi etmenin de tesine

da George'un, Gracie'nin gnderdii mesajlardan Gracie'nin saatinin k e n d i s a a t i n d e n d a h a y a v a iledii s o n u c u n a v a r a c a n grr. G e o r g e d a G r a c i e d e hzlarn d e i t i r m e d i k l e r i s r e c e ikisi nin d e b a k as ayndr. B u p a r a d o k s a l g r n s e d e , b u ekil de, ikisinin d e dierinin saatinin y a v a iliyor o l d u u n u d n mesinin son d e r e c e tutarl o l d u u n u fark edeceklerdir.

Hareketin Uzay zerindeki Etkisi

Biraz n c e k i tartmamz, gzlemcilerin h a r e k e t e d e n saatle rin k e n d i s a a t l e r i n d e n d a h a y a v a tkladn g r d n , y a n i z a m a n n h a r e k e t t a r a f n d a n etkilendiini aa k a r d . B u r a d a n h e m e n h a r e k e t i n u z a y z e r i n d e d e ayn d e r e c e d e b y k bir etkisi o l d u u n u grebiliriz. Yar s a h a s n d a k i Slim ile J i m ' e d nelim. D a h a n c e d e sylediimiz gibi Slim, galeride y e n i oto mobilinin u z u n l u u n u bir m e t r e y l e d i k k a t l e l m t . Slim y a r s a h a s n d a hz y a p a r k e n J i m otomobilin u z u n l u u n u lmek iin bu y n t e m i k u l l a n a m a z , dolaysyla dolayl b i r yol izlemek z o r u n d a d r . D a h a n c e d e sylediimiz gibi b u y o l l a r d a n biri u d u r : J i m otomobilin n t a m p o n u kendisine u l a t n d a k r o nometresini altrr, a r k a t a m p o n u tam n n d e n getiinde d e d u r d u r u r . A r a d a g e e n z a m a n otomobilin hzyla a r p a r a k oto mobilin u z u n l u u n u bulabilir. Z a m a n n inceliklerine d a i r y e n i edindiimiz bilgiyi kullanr sak, Slim'in b a k asna gre, Slim d u r u y o r k e n J i m ' i n h a r e k e t halinde o l d u u n u , dolaysyla Slim'e g r e J i m ' i n saatinin y a v a ilediini g r r z . S o n u o l a r a k Slim, J i m ' i n y a p t dolayl l m s o n u c u n d a otomobilin u z u n l u u n u n k e n d i s i n i n galeride y a p t l m d e n daha ksa kacan anlar; n k J i m h e s a p y a p a r k e n (hz a r p a r a d a n g e e n z a m a n eittir u z u n l u k ) a r a d a n g e e n z a m a n y a v a ileyen bir saatle lecektir. S a a t y a v a iliyorsa, J i m ' e g r e a r a d a n g e e n z a m a n d a h a a z olacak, dola ysyla y a p t h e s a p s o n u c u n d a d a otomobilin u z u n l u u Slim'in l t n d e n d a h a ksa kacaktr.
55

geecektir. a r t c d r a m a G r a c i e , G e o r g e ' u n k e n d i s a a t i n e
g r e 1 s a a t i n g e t i i n i b e l i r t e n mesajlarn, b e l i r l e n m i o v a k t i n k e n d i s a a t i n e g r e g e i p g i t m e s i n d e n sonra alacaktr. Asl n a b a k a r s a n z G e o r g e , G r a c i e ' n i n fizik k o n u s u n d a u z m a n ol d u u n u bildii iin, G r a c i e ' n i n c e p t e l e f o n u n a g e l e n m e s a j l a r a d a y a n a r a k George'un saatine dair karmlarda bulunurken, s i n y a l i n k e n d i s i n e u l a m a s r e s i n i h e s a b a k a t a c a n d a bil m e k t e d i r . B i r a z d a h a h e s a p y a p t k t a n s o n r a g r r ki, G r a c i e sinyallerin kendisine ulama sresini hesaba katsa dahi, G r a c i e ' n i n G e o r g e ' u n y o l l a d sinyallerle ilgili a n a l i z i n i n , o n u G e o r g e ' u n s a a t i n i n k e n d i s a a t i n d e n d a h a y a v a alt s o n u c u n a getireceini grr. A y n m a n t k , G r a c i e ' n i n b a k asn d i k k a t e alp b u k e z o n u n h e r saat ba G e o r g e ' a sinyal g n d e r d i i n i d n d m z d e d e geerlidir. O n u n b a k asna g r e G e o r g e ' u n saati y a v a o l d u u n d a n , ilk b a t a G e o r g e ' u n , o n u n g n d e r d i i saat ba mesajlarn, k e n d i mesajlarn g n d e r m e d e n n c e alacan d n r . A m a , k a r a n l k t a yollad sinyallerin g i d e r e k u z a k l a an G e o r g e ' a u l a m a k iin h e r seferinde d a h a u z u n b i r mesafe k a t etmesi gerektiini d i k k a t e aldnda, G e o r g e ' u n a s l n d a b u mesajlar k e n d i mesajlarn g n d e r d i k t e n sonra alacan fark eder. G r a c i e , sinyallerin k e n d i s i n e u l a m a sresini d i k k a t e alsa
54

B a k a bir deyile J i m , Slim'in otomobilinin u z u n l u u n u n , otomobil hareket halindeyken duruyorken lldnden daha k s a o l d u u n u grecektir. B u genel bir o l g u y a r n e k t i r : G z lemciler h a r e k e t h a l i n d e k i bir n e s n e y i h a r e k e t d o r u l t u s u n d a ksalm o l a r a k alglar. r n e i n zel grelilik d e n k l e m l e r i n e g re, b i r n e s n e k hznn y z d e 98'i k a d a r bir hzla h a r e k e t edi y o r s a , d u r a n bir gzlemci bu nesneyi, o n e s n e d u r u y o r olsayd g r e c e i n d e n y z d e 8 0 d a h a ksa grecektir. B u olgu ekil 2.4'te gsterilmitir.
4

ekil 2. 5 leden sonra gne gzn ald iin, Slim son deneme srnde oto mobilini giderek artan bir ayla srmtr.

Uzay-zamanda Hareket
Ik hznn sabit olmas, u z a y ve z a m a n kat ve nesnel y a p lar o l a r a k g r e n geleneksel b a k asnn yerini, onlar gzlem ci ile g z l e n e n a r a s n d a k i greli h a r e k e t e y a k n d a n bal g r e n y e n i b i r k a v r a y n a l m a s n a y o l amtr. H a r e k e t halindeki n e s n e l e r i n ar e k i m d e h a r e k e t ettiini ve ksaldn a n l a m o l d u u m u z a gre, t a r t m a y b u r a d a bitirebilirdik. F a k a t zel grelilik, b t n b u olgular iine alacak d a h a d e r i n v e b t n l e ik bir b a k as s u n m a k t a d r . Bu b a k asn a n l a y a b i l m e k iin, a s l n d a v a r olmas i m k n sz b i r otomobil d n e l i m ; bu otomobil saatte 100 kilometrelik seyir hzna h e m e n ulayor, s o n r a d a m o t o r u d u r u n c a y a d e k h zn hi a r t r p a z a l t m a d a n a y n e n k o r u y o r . Diyelim ki, y e t e n e k li bir s r c o l a r a k n k a z a n d iin S l i m ' d e n bu a r a l a bir ln o r t a s n d a k i b i r d z l k t e y e r alan u z u n , d z v e geni bir p a r k u r d a d e n e m e s r y a p m a s isteniyor. Balang v e biti iz gileri a r a s n d a k i mesafe 10 kilometre o l d u u n d a n otomobilin

b u mesafeyi bir saatin o n d a biri k a d a r bir s r e d e , y a n i alt da k i k a d a almas gerekir. O t o m o b i l l e r d e n d e a n l a y a n J i m , birok d e n e m e s r n d e n elde edilen verileri inceliyor ve ou s r n 6 d a k i k a d a t a m a m l a n m o l d u u n u gryor. A m a son bir k a t a n e s i n i n hayli u z u n , 6,5, 7 h a t t a 7,5 d a k i k a s r m olmas kafasna taklyor. B a t a m e k a n i k bir s o r u n olabileceini d nyor, n k bu veriler son s r t e otomobilin saatte 100 ki l o m e t r e d e n d a h a y a v a seyrettiine iaret e d i y o r m u gibi g r nyor. F a k a t otomobili iyice incelediinde m k e m m e l d u r u m d a ol d u u k a n s n a varyor. D e n e m e s r l e r i n i n n o r m a l d e n u z u n srmesini a k l a y a m a d n d a n Slim'le k o n u u p son srlerle ilgili bilgi alyor. Slim k o n u y a g a y e t basit bir a k l a m a getiriyor. J i m ' e p a r k u r u n d o u d a n b a t y a d o r u uzandn, g n n ilerle y e n saatlerinde g n e i n g z n aldn, son s r t e d u r u m iyice k t l e t i i n d c n otomobili p a r k u r u n bir u c u n d a n dierine hafif bir ayla s r d n anlatyor. S o n s r t e izledii y o lu, ekil 2.5'te de g r l d gibi, k a b a taslak iziyor. S o n d e n e m e s r n n neden d a h a u z u n s r d imdi g a y e t ak: Balang izgisiyle biti izgisi a r a s n d a k i y o l bir ayla k a t edi lirse d a h a u z u n olur, dolaysyla bu y o l u saatte 100 k i l o m e t r e hzla kat e t m e k d a h a fazla z a m a n alr. B a k a bir deyile bir ay la y o l alrsanz, saatte 100 kilometrelik hzn bir ksm g n e y d e n k u z e y e d o r u g i d e r k e n h a r c a n a c a k , bylece d o u d a n batya

ekil 2.4 Hareket eden bir nesne hareket dorultusunda ksalr. 56 57

d o r u u z a n a n y o l u t a m a m a l a m a k iin b i r a z d a h a a z z a m a n k a lacaktr. B u d a p a r k u r u b i t i r m e n i n b i r a z d a h a u z u n s r e c e i a n l a m n a gelir. B u haliyle Slim'in aklamasn a n l a m a k kolay; fakat b i r a z d a n y a p a c a m z k a v r a m s a l sraya h a z r l a n m a k iin b u ak l a m a y b i r a z d a h a farkl ifade edelim. K u z e y - g n e y v e d o u - b a t d o r u l t u l a r , bir otomobilin h a r e k e t edebilecei b i r b i r i n d e n bamsz iki u z a m s a l b o y u t t u r . ( O t o m o b i l d i k e y d e h a r e k e t e d e bilir, d a d a b i r geit a a r k e n rnein, a m a b u r a d a b u y e t i y e ih tiyacmz y o k . ) Slim'in aklamas, otomobilin b t n d e n e m e s r l e r i n d e saatte 100 k i l o m e t r e hzla h a r e k e t ettii h a l d e son s r t e b u hz iki b o y u t a r a s n d a paylatrdn, dolaysyla d o u - b a t d o r u l t u s u n d a saatte 100 k i l o m e t r e d e n d a h a y a v a g i d i y o r m u gibi g r n d n gsteriyor. D a h a n c e k i d e n e m e s r l e r i n i n h e p s i n d e saatte 100 kilometrelik hzn t a m a m d o u - b a t d o r u l t u s u n d a k i h a r e k e t e h a r c a n m , son s r t e y s e b u hzn b i r b l m k u z e y - g n e y d o r u l t u s u n d a k i h a r e k e t iin harcanmtr. Einstein, zel grelilik fiziinin t e m e l i n d e t a m da bu fikrin - h a r e k e t i n farkl b o y u t l a r a r a s n d a paylatrlmasnn- yattn b u l d u ; b i r n e s n e n i n h a r e k e t i n i s a d e c e u z a m s a l b o y u t l a r n deil

Einstein d a - z a m a n n , e v r e n i n k e n d i m i z i iinde b u l d u u m u z u z a m s a l b o y u t u n a baz b a k m l a r d a n hayli b e n z e y e n b a k a bir b o y u t u - d r d n c b o y u t u - o l d u u n u n d n l m e s i n i sa v u n m u t u . K u l a a soyut gelse de, b i r b o y u t o l a r a k z a m a n k a v r a m a s l n d a s o m u t t u r . Biriyle b u l u a c a m z d a o kiiye k e n d i sini " u z a y d a " n e r e d e bekleyeceimizi syleriz; m e s e l a 5 3 . so kakla 7. caddenin kesindeki binann dokuzuncu katnda. Bu r a d a e v r e n i n u z a m s a l b o y u t u n d a belirli bir y e r i y a n s t a n a y r bilgi v a r ( d o k u z u n c u kat, 5 3 . sokak, 7. c a d d e ) . F a k a t o ki iyle ne zaman buluacamz b e l i r t m e m i z de a y n d e r e c e d e nemlidir; m e s e l a leden s o n r a t e . Bu bilgi de b u l u m a m z n " z a m a n d a " n e r e d e gerekleeceini syler. Dolaysyla olaylar

drt bilgiyle t a n m l a n r : U z a y l a ilgili , z a m a n l a ilgili bir bilgi.

Bu verilerin olayn u z a y ve z a m a n d a k i , y a n i ksacas uzay-za-

mandaki y e r i n i belirttii sylenir. Bu a n l a m d a z a m a n dier b i r

boyuttur. B u g r , u z a y v e z a m a n n farkl b o y u t r n e k l e r i o l d u u n u iddia ettiine g r e , b i r n e s n e n i n u z a y d a k i h z n d a n bahsettii mize b e n z e r ekilde z a m a n d a k i h z n d a n d a b a h s e d e b i l i r miyiz? Evet, bahsedebiliriz. B u n u nasl y a p a c a m z a d a i r nemli bir i p u c u n u , n c e d e n karlam o l d u u m u z temel bir bilgide b u l u y o r u z . Bir n e s n e u z a y d a bize g r e h a r e k e t halindeyse, saati b i z i m k i n d e n y a v a iler. Yani zaman iindeki hareketinin hz yavalar, ite sra m a noktas: E i n s t e i n e v r e n d e k i b t n nesnelerin u z a y - z a m a n d a

zaman b o y u t u n u n d a paylatn k a v r a m a m z k o u l u y l a a m a .
Aslna b a k a r s a n z , o u k o u l d a , bir n e s n e n i n h a r e k e t i n i n b

yk blm z a m a n iindedir, u z a y iinde deil. Gelin b u n u n ne

a n l a m a geldiini grelim. U z a y d a h a r e k e t , h a y a t n ilk y l l a r n d a rendiimiz b i r k a v ramdr. Genellikle b u b a l a m d a d n m e s e k d e k e n d i m i z i n , ar k a d a l a r m z n , bize ait olan eylerin zaman iinde de hareket

her zaman t e k bir sabit hzla, k hzyla y o l aldn iddia et

mitir. T u h a f b i r fikirdir b u ; n e s n e l e r i n k h z n d a n hatr say lr d e r e c e d e d k hzlarda h a r e k e t ettiini d n m e y e almzdr. G n d e l i k h a y a t t a grelilikten k a y n a k l a n a n etkilere a i n a o l m a m a m z n g e r e k e s i o l a r a k b u n u sk sk v u r g u l a d k . B u n l a rn h e p s i d e d o r u d u r . F a k a t imdi, b i r n e s n e n i n d r t b o y u t t a ki - u z a m , b i r z a m a n - birleik h z n d a n b a h s e d i y o r u z ; k h zna d e n k olan d a b i r n e s n e n i n b u genel anlamdalyrihzdr. B u n u d a h a iyi a n l a y a b i l m e k v e n e m i n i o r t a y a k o y a b i l m e k iin,
59

ettiini reniriz. T e m b e l t e m b e l o t u r u p televizyon s e y r e d e r k e n

bile b i r d u v a r saatine y a d a kol saatine b a k t m z d a saatin s rekli deitiini, s r e k l i " z a m a n iinde ileriye d o r u gittiini" g r r z . K e n d i m i z v e etrafmzdaki h e r ey k a n l m a z o l a r a k z a m a n iindeki b i r a n d a n b i r s o n r a k i a n a g e e r e k y a l a n y o r u z . Aslna bakarsanz matematiki H e r m a n n M i n k o w s k i -sonunda
58

d a h a n c e anlattmz, g e r e k h a y a t t a k a r l a m a m z n i m k n sz o l d u u t e k hzl otomobil r n e i n d e o l d u u gibi, bu tek sa bit hzn farkl boyutlar, y a n i farkl u z a y ve z a m a n b o y u t l a r a r a s n d a paylalabileceini belirtelim. Bir n e s n e d u r u y o r s a (bi z e g r e ) v e b u n a bal o l a r a k d a u z a y d a hi h a r e k e t e t m i y o r s a -otomobilin ilk d e n e m e srleriyle bir b e n z e t m e y a p a c a k olur sak- n e s n e n i n b t n h a r e k e t i t e k b o y u t t a -bu d u r u m d a z a m a n b o y u t u n d a - y o l a l m a k iin kullanlr. A y r c a bize ve birbirlerine g r e h a r e k e t s i z olan b t n n e s n e l e r z a m a n d a t a m t a m n a a y n h z d a h a r e k e t e d e r l e r y a n i yalanrlar. Gelgelelim bir n e s n e u z a y d a d a h a r e k e t e d e r s e , b u z a m a n d a k i h a r e k e t i n i n bir ksm nn b a k a bir d o r u l t u y a h a r c a n m a s gerektii a n l a m n a gelir. Belli bir ayla y o l alan o t o m o b i l r n e i n d e o l d u u gibi, h a r e k e tin b u ekilde paylalmas d a - h a r e k e t i n bir ksm u z a y d a h a r e k e t e t m e k iin kullanld iin- n e s n e n i n z a m a n iinde d u r a a n b e n z e r l e r i n e kyasla d a h a y a v a h a r e k e t edecei a n l a m n a gelir. Yani, n e s n e u z a y d a h a r e k e t e d e r s e saati d a h a y a v a ileyecektir. D a h a n c e d e t a m b u n u b u l m u t u k . imdi de, bir n e s n e bize gre hareket halindeyse zamann yavalayacan, nk o nes n e n i n z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n bir b l m n u z a y iinde h a r e k e t e y n e l t e c e i n i g r y o r u z . Dolaysyla bir n e s n e n i n u z a y d a k i hz, z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n n e k a d a r n n u z a y d a k i h a r e k e t i n e yneltildiinin bir y a n s m a s d r .
5

gibi, u z a y d a k h z n d a h a r e k e t e d e n b i r n e s n e n i n d e z a m a n d a h a r e k e t etmesini s a l a y a c a k hz k a l m a z . Dolaysyla k y a lanmaz; B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a km bir foton, b u g n de o z a m a n k i y a n d a d r . Ik h z n d a z a m a n g e m e z .

Peki ya E=mc ?
2

E i n s t e i n k u r a m n a "grelilik" k u r a m d e n m e s i n i n e r m e d i y se de ( b a k a eylerin y a n sra k hznn deimezliini y a n s t m a k z e r e "deimezlik" k u r a m ismini n e r m i t i ) t e r i m i n a n l a m a r t k g a y e t aktr. E i n s t e i n ' m almalar, n c e d e n ayr v e m u t l a k gibi g r n e n u z a y v e z a m a n gibi k a v r a m l a r n , asln da i ie g e m i ve greli o l d u u n u gstermitir. E i n s t e i n a y r c a D n y a n n b a k a fiziksel zelliklerinin d e b e k l e n m e d i k bi i m d e i ie g e m i o l d u u n u gstermitir. En n l d e n k l e m i , e n nemli r n e k l e r d e n birini o r t a y a koyar. B u d e n k l e m d e E i n s tein, bir n e s n e n i n enerjisi (E) ile k t l e s i n i n (m) b a m s z k a v r a m l a r olmadn, b i r n e s n e n i n k t l e s i n i biliyorsak enerjisini (ktleyi k hzyla iki k e r e - c - a r p a r a k ) , enerjisini b i l i y o r s a k
2

da ktlesini (enerjiyi iki k e r e k h z n a b l e r e k ) h e s a p l a y a b i leceimizi o r t a y a k o y m u t u r . B a k a b i r deyile enerji v e k t l e -dolar v e f r a n k gibi- b i r b i r i n e evrilebilir p a r a birimleridir. F a k a t p a r a y l a olann tersine, k hznn karesi o l a r a k v e r i l e n d e iim k u r u h e r z a m a n , s o n s u z a k a d a r sabittir. B u deiim k u r u o k y k s e k o l d u u n d a n ( c b y k b i r saydr), k k b i r k t
2

Bu erevenin, bir n e s n e n i n u z a y d a k i d o r u s a l hznn bir s nr o l d u u gereini d e ierdiini g r y o r u z : U z a y d a m a k s i m u m hz, a n c a k bir n e s n e n i n z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n tam

l e o k b y k m i k t a r d a enerji retir. D n y a 0,90 k i l o g r a m n y z d e 1 'inden d a h a a z m i k t a r d a u r a n y u m u n enerjiye d n m e sinin d o u r d u u ykc g c H i r o i m a ' d a g r m t r . Bir g n E i n s t e i n ' m f o r m l n d e n verimli b i r ekilde y a r a r l a n a r a k n k leer r e a k t r l e r d e gerekletirilecek fzyonlar s a y e s i n d e , b t n d n y a n n enerji talebini s o n u g e l m e z deniz s u y u k a y n a k l a r m z d a n karlayabiliriz. Bu blmde vurguladmz kavramlar asndan Einstein'm d e n k l e m i , bize t e m e l b i r gerein, h i b i r eyin k h z n d a n da ha hzl g i d e m e y e c e i gereinin en s o m u t aklamasn s u n 61

mnn u z a y iinde h a r e k e t e yneltilmesi h a l i n d e m m k n d r .

Bu da a n c a k o n e s n e n i n z a m a n d a k i aslnda k h z n d a olan h a r e k e t i n i n t m n n , u z a y d a k h z n d a h a r e k e t e yneltilmesi h a l i n d e o r t a y a kar. A n c a k b t n h a r e k e t i n i z a m a n iinde k u l l a n d n d a n , bu hz b t n n e s n e l e r i n u z a y d a ulaabilecei en

yksek hzdr. Bu d u r u m , otomobilimizin d o r u d a n k u z e y - g

n e y d o r u l t u s u n d a d e n e n m e s i n e benziyor. T p k otomobilin d o u - b a t b o y u t u n d a h a r e k e t e d e c e k hznn k a l m a y a c a k olmas
60

m a k t a d r . r n e i n , n e d e n b i r nesneyi, diyelim k i bir hzlandr c d a hz saatte k hznn y z d e 99,5'ine kartlm bir m o n u alp "biraz d a h a i t e r e k " hzn k hznn y z d e 9 9 , 9 ' u n a y k seltip s o n r a b i r d a h a "gerekten hzla itip" k hz snrn a m a s n s a l a y a m y o r u z , diye d n m olabilirsiniz. E i n s t e i n ' m f o r m l b u t r a b a l a r n n e d e n b a a r y a u l a m a y a c a n akl yor. Bir ey ne k a d a r hzl h a r e k e t e d e r s e enerjisi o k a d a r artar, y i n e E i n s t e i n ' m f o r m l n d e n bir ey ne k a d a r ok enerjiye sa hipse, ktlesinin de o k a d a r a r t a c a n g r y o r u z . r n e i n k hznn y z d e 99,9 ' u b i r hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r d u r m a k t a olan k u z e n l e r i n d e n ok o k d a h a ardr. A s l n d a t a m 2 2 k a t d a h a ardrlar. (Tablo 1.1'de verilen ktleler d u r a n p a r a c k l a r iindir.) A m a bir n e s n e n i n ktlesi n e k a d a r a r t a r s a , hzn artr m a k da o k a d a r z o r olur. Bisikletin z e r i n d e k i bir o c u u i t m e k b a k a b i r eydir, bir k a m y o n e t i i t m e k b a k a bir ey. Dolaysy l a b i r m o n u n hz a r t a r k e n , hzn d a h a d a a r t r m a k g i d e r e k zorlar. Ik hznn y z d e 99,999'u h z d a b i r m o n u n ktlesi 2 2 4 k a t a r t a r ; k hznn y z d e 9 9 , 9 9 9 9 9 9 9 9 ' u h z d a bir m o n u n ktlesiyse 70.000 k a t t a n d a h a fazla artar. H z k hzna y a k l a t k a m o n u n ktlesi snrsz o l a r a k a r t a c a n d a n , k h zna u l a m a s y a d a b u snr amas iin m o n u sonsuz m i k t a r d a enerjiyle i t m e k gerekecektir. B u d a tabii k i imknszdr, d o laysyla d a hibir ey k h z n d a n d a h a hzl y o l a l a m a z . S o n r a k i b l m d e greceimiz z e r e , v a r d m z bu s o n u , fi zikilerin geen y z y l d a karlatklar ikinci b y k a t m a n n t o h u m l a r n att v e s o n u o l a r a k d a sayg d u y u l u p e l s t n d e t u t u l a n b a k a b i r k u r a m n , N e w t o n ' u n evrensel k t l e e k i m i k u r a mnn s o n u n u hazrlad. III. Blm

Kvrmlar ve Dalgalar zerine

instein zel grelilik k u r a m s a y e s i n d e , h a r e k e t h a k k n d a k i "asrlk sezgiler" ile k hznn sabitlii a r a s n d a k i a t m a y z m t . z m , sezgilerimizin y a n l

o l d u u y d u ; sezgilerimiz k h z n a k y a s l a son d e r e c e y a v a olan h a r e k e t l e r e d a y a n y o r d u , b u t r y a v a h z l a r d a d a u z a y v e z a m a n n g e r e k k a r a k t e r i g z l e r d e n g i z l e n i y o r d u . z e l greli lik, u z a y v e z a m a n n doasn g z l e r n n e serer, n c e k i k a v r a y l a r d a g r l d k l e r i n d e n k k t e n b i r b i i m d e farkl o l d u k l a rn o r t a y a k o y a r . G e r i u z a y v e z a m a n n t e m e l l e r i n e d a i r k a v raymz d z e l t m e k hi de k k b i r i deildir. E i n s t e i n ok g e m e d e n , zel greliliin o r t a y a k o y d u k l a r n izleyen o k sa

y d a k a r m a r a s n d a zellikle b i r i n i n a k l a n m a s n n g ol d u u n u f a r k etmiti: H i b i r e y i n ktan hzl o l a m a y a c a h k m n n , N e w t o n ' u n 17. y z y l n ikinci y a r s n d a o r t a y a at62 63

t, saygnlk k a z a n m e v r e n s e l k t l e e k i m i k u r a m n a u y m a d g r l y o r d u . Bylece zel grelilik, b i r a t m a y zerk e n b i r d i e r i n e y o l amt. O n yl s r e n y o u n , kimi z a m a n d a eziyetli almalar s o n u c u E i n s t e i n b u ikilemi, g e n e l greli lik k u r a m y l a z d . E i n s t e i n b u k u r a m y l a , u z a y v e z a m a n n , k t l e e k i m i k u v v e t i n i iletmek iin y a m u l d u u n u v e arpld n gstererek uzay ve zamana dair anlaymzda yine bir dev rim yaratmt.

i birletirdi v e k t l e e k i m i k u v v e t i n i n h e r a l a n d a i b a n d a olan g r n m e z el o l d u u n u ilan etti. N e w t o n ' u n k t l e e k i m i g r n e , b y k eitleyici denebilir. N e w t o n m u t l a k a h e r eyin, kesinlikle geri k a l a n h e r ey z e r i ne ekici b i r k t l e e k i m i k u v v e t i u y g u l a d n ilan etmiti. Her

ey -fiziksel bileimine bal o l m a k s z n - k t l e e k i m i k u v v e t i

u y g u l a r v e b u k u v v e t e m a r u z kalr. J o h a n n e s K e p l e r i n geze genlerin h a r e k e t l e r i y l e ilgili almasn iyice inceleyen N e w ton, iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i n e bal e k i m g c n n ,

Newton'un Ktleekimi Gr
1642'de ngilt ere d e L i n c o l n s h i r e ' d a d o a n Isaac N e w t o n , m a t e m a t i i t m g c y l e fiziksel a r a t r m a n n h i z m e t i n e s u n a r a k bilimsel a r a t r m a l a r n ehresini deitirmiti. N e w t o n yle m u a z z a m bir d e h a y d ki, a r a t r m a l a r n d a n bazlar iin g e r e k e n m a t e m a t i i n m e v c u t olmadn g r d n d e o m a t e m a t i i icat e d i y o r d u . D n y a o n u n l a kyaslanabilecek bir bilimsel d e h a y a d a h a e v sahiplii y a p a n a d e k y a k l a k y z y l gemesi ge r e k e c e k t i . N e w t o n ' u n e v r e n i n ileyii h a k k n d a vard o k sa y d a b u l g u a r a s n d a , b u r a d a bizi asl ilgilendiren evrensel k t l e ekimi k u r a m d r . K t l e e k i m i k u v v e t i hayatn h e r a l a n n a yaylmtr. Bizi ve etrafmzdaki b t n cisimleri y e r k r e n i n y z e y i n d e t u t a r ; solu d u u m u z h a v a n n d u z a y a k a m a s n engeller; Ay' D n y a n n e v r e s i n d e , D n y a y d a G n e ' i n e v r e s i n d e y r n g e d e tutar. A s t e r o i t l e r d e n gezegenlere, g e z e g e n l e r d e n yldzlara, yldzlar d a n galaksilere m i l y a r l a r c a k o z m i k sakinin y o r u l m a k dinlen m e k n e d i r b i l m e d e n gerekletirdii k o z m i k d a n s n r i t m i n i k t leek imi belirler. N e w t o n ' u n , y z y l b o y u n c a s r e n etkisi, D n y a ' d a k i v e D n y a n n d n d a k i b u olaylar t e k b i r k u v v e t e , k t l e e k i m i n e bal o l a r a k g r m e m i z e y o l at. N e w t o n ' d a n n ce, a a t a n y e r e d e n bir elmann, g e z e g e n l e r i n G n e ' i n e t r a fnda d n m e s i n i salayan a y n fiziksel ilkeye t a b i o l d u u y n n d e b i r anlay y o k t u . N e w t o n bilimsel egemenlik h i z m e t i n d e c r e t k r bir a d m a t a r a k , gkleri v e y e r y z n y n e t e n fizi64

tam olarak iki eye bal o l d u u k a r m n d a b u l u n m u t u : Ci

simlerin h e r b i r i n i o l u t u r a n m a l z e m e m i k t a r v e cisimler a r a sndaki uzaklk. "Malzeme" m a d d e demektir; bu protonlarn, n t r o n l a r n v e e l e k t r o n l a r n t o p l a m says a n l a m n a gelir ki, b u da cismin ktlesini belirler. N e w t o n ' u n evrensel k t l e e k i m i k u r a m , iki cisim a r a s n d a k i e k i m i n g c n n , ktlesi b y k ci simler a r a s n d a b y k , ktlesi k k cisimler a r a s n d a k k olacan syler; a y r c a cisimler a r a s n d a k i mesafe az o l d u u n d a ekimin g c n n artacan, mesafe b y d n d e d e azala can syler. N e w t o n b u niteliksel b e t i m l e m e d e n ok d a h a ileriye g i d i p iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g c n niceliksel ola r a k b e t i m l e y e n d e n k l e m l e r k a l e m e almt. Kelimeye d k l d k lerinde bu denklemler, iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i nin, ktlelerinin arpmyla d o r u orantl, a r a l a r n d a k i mesafe nin karesiyle t e r s orantl o l d u u n u syler. Bu "ktleekimi y a sas", g e z e g e n l e r i n ve k u y r u k l u y l d z l a r n G n e etrafndaki, Ay'n D n y a etrafndaki h a r e k e t l e r i n i v e y a gezegenleri aratr m a y a giden r o k e t l e r i n h a r e k e t l e r i n i t a h m i n e t m e k t e kullanlabi lecei gibi, h a v a d a u a n b e y s b o l t o p l a r n n y a d a t r a m p l e n d e n h a v a d a h e l e z o n l a r izerek h a v u z a a t l a y a n y z c l e r i n h a r e k e t leri gibi, d a h a d n y e v i d u r u m l a r d a d a kullanlabilir. B u cisimle r i n g z l e n e n h a r e k e t l e r i ile t a h m i n l e r a r a s n d a k i u y u m , d i k k a t ekicidir. B u b a a r N e w t o n ' u n k u r a m n n , 20. yzyln balar na d e k hi k u k u l a n l m a k s z n d e s t e k l e n m e s i n e y o l at. F a k a t
65

Einstein'n zel grelilii kefetmesi, N e w t o n ' u n k u r a m n n karsna, alamaz o l d u u anlalan bir engel k a r a c a k t .

150 milyon k i l o m e t r e u z a k t a d r ) n o r m a l eliptik y r n g e s i n d e n h e m e n kaca i d d i a s n d a b u l u n u r . P a t l a m a n n nn G n e ' t e n D n y a y a u l a m a s sekiz d a k i k a a l a c a k olsa da, N e w t o n ' u n k u r a m n a g r e , G n e ' i n patlad bilgisi, y e r y z n e , h a r e k e t i n i y n e t e n k t l e e k i m i k u v v e t i n d e k i a n i deiiklikle a n n d a aktarlacaktr. Bu s o n u zel grelilikle d o r u d a n atr; n k zel greli lik hibir bilginin k h z n d a n d a h a hzl a k t a r l a m a y a c a n syler; a n n d a a k t a r m s a b u k u r a l e n st d z e y d e iner. Dolaysyla E i n s t e i n , 20. y z y l n ilk y a r s n d a , N e w t o n ' u n m u a z z a m d e r e c e d e baarl k t l e e k i m i k u r a m n n k e n d i s i n i n zel grelilik k u r a m y l a attn fark etti. z e l greliliin d o r u l u u n d a n e m i n olan, N e w t o n ' u n k u r a m n d e s t e k l e y e n d e n e y l e r y n n b i r k e n a r a b r a k a n Einstein, zel grelilie u y g u n d e c e k y e n i b i r k t l e e k i m i k u r a m a r a y n a girdi. B u d a o n u , u z a y v e z a m a n n zelliklerinin bir k e z d a h a d i k k a t e kici b i r d n m geirdii g e n e l grelilik k u r a m n n kefine gtrd.

Newton'un Ktleekimi ile zel Grelilik Arasndaki Uyumazlk

z e l grelilik k u r a m n n a n a u n s u r l a r n d a n biri, n k o y d u u m u t l a k hz engelidir. Bu snrn sadece m a d d i cisimler iin deil, sinyaller ve h e r t r l etki iin geerli o l d u u n u n a y r d m d a o l m a k nemlidir. Bir y e r d e n dierine, k h z n d a n d a h a hz l ekilde bilgi ya da b a k a bir etki iletmenin b i r y o l u y o k t u r . Ta bii ki, D n y a k h z n d a n daha yava bir b i i m d e etki a k t a r m a n n eitli yollaryla d o l u d u r . r n e i n k o n u m a l a r n z v e b a k a b t n sesler, h a v a d a saatte 1100 kilometrelik bir hzla y o l alan titreimlerle tanr; k hznn saatte 1 milyar k i l o m e t r e o l d u u d n l r s e , p e k d k bir hzdr b u . B u hz fark, r nein b i r b e y s b o l man t r i b n l e r d e s e y r e d e r k e n v u r u c u d a n u z a k t a y s a n z belirginlik kazanr. Oyuncu topa vurduunda, v u r m a sesi, t o p a v u r u l d u u n u g r m e n i z d e n bir s r e sonra size ular. G k g r l t l frtnalar srasnda d a b e n z e r bir ey y a a nr. i m e k v e g k g r l t s a y n a n d a o r t a y a kyor olsa da, n c e imei g r p a r d n d a n g k g r l t s n d u y a r s n z . B u da y i n e k ile ses a r a s n d a k i ciddi hz farknn s o n u c u d u r . z e l grelilik bize, t a m tersi b i r d u r u m u n , y a n i bir sinyalin bize k a r d ktan nce ulamasnn imknsz o l d u u n u sylemek tedir. H i b i r ey fotonlar g e e m e z . ite p r z d e b u r a d a d r . N e w t o n ' u n k t l e e k i m i k u r a m n a gre, bir cisim b i r b a k a cisim z e r i n d e , y a l n z c a sz k o n u s u ci simlerin ktleleri ve birbirlerine olan mesafelerine bal bir g l e k t l e e k i m i k u v v e t i uygular. B u g c n cisimlerin n e k a d a r s r e d i r birbirlerini etkiledikleriyle hibir ilgisi y o k t u r . Bu da, ktlel eri y a d a a r a l a r n d a k i mesafe deiecek olursa, N e w t o n ' a g r e cisimlerin karlkl k t l e e k i m l e r i n d e annda bir deiik lik hissedecei a n l a m n a gelir. r n e i n N e w t o n ' u n k t l e e k i m i k u r a m , G n e b i r d e n p a t l a y a c a k olursa, D n y a n n ( G n e ' t e n
66

Einstein'm En isabetli Fikri

Daha zel grelilik kefedilmemiken dahi, Newton'un ktleekimi k u r a m , nemli bir y n d e n eksikti. K u r a m , cisimle r i n k t l e e k i m i n i n etkisiyle nasl h a r e k e t e d e c e i n e d a i r son d e r e c e d o r u t a h m i n l e r d e b u l u n m a k iin kullanlabiliyor olsa da, k t l e e k i m i n i n ne olduuna d a i r bir fikir v e r m i y o r d u . Yani, fi ziksel o l a r a k b i r b i r i n d e n ayr olan, a r a l a r n d a belki de y z mil y o n l a r c a k i l o m e t r e mesafe olan cisimlerin birbirlerinin h a r e k e t lerini nasl etkilediine d a i r bir ey s y l e m i y o r d u . K t l e e k i m i grevini h a n g i y o l l a g e r e k l e t i r i y o r d u ? B u N e w t o n ' u n d a far k n d a o l d u u bir s o r u n d u . yle demiti: Cansz, cismani b i r m a d d e n i n , b a k a b i r eyin aracl ol makszn, m a d d i o l m a y a n bir eyin araclyla karlkl t e m a s a d a y a n m a d a n b a k a bir m a d d e z e r i n d e ileyip o n u

etkilemesi d n l e m e z . K t l e e k i m i n i n m a d d e d e e n b a t a n , o n a ikin, o n u n esasn o l u t u r a c a k ekilde v a r olma s, bylece bir cismin, b a k a bir eyin aracl olmakszn, u z a k t a k i b a k a bir m a d d e z e r i n d e eylemleri v e k u v v e t l e rini birbirlerine a k t a r m a l a r n s a l a y a c a k bir b o l u k dolay m y l a etkili olmas, b a n a yle b y k bir samalk gibi g r n y o r ki, felsefi meselelerde y e t k i n bir d n m e b e c e r i sine s a h i p birinin b u samala i n a n m a gafletine d m e y e ceini d n y o r u m . Ktleekimi, srekli belli y a s a l a r a g r e h a r e k e t e d e n bir a r a c etkisiyle o r t a y a kyor olmal dr, fakat b u a r a c m a d d i midir deil midir b u n u o k u r l a r mn deerlendirmesine brakyorum.
1

kiminin g e r e k niteliinin t a m a n l a m y l a n e o l d u u s o r u s u y l a y z l e m e y i g e r e k t i r d i i n i anlamt. Einstein 1907'de, svire'nin B e r n k e n t i n d e p a t e n t b r o s u n d a k i m a s a s n d a b u meselelere kafa p a t l a t r k e n , n i h a y e t i n d e o n u y e p y e n i bir k t l e e k i m i k u r a m n a g t r e c e k temel bir k a v r a y a sahipti. N e w t o n ' u n k u r a m n d a n b o a l a n y e r i d o l d u r m a k l a k a l m a y a c a k , k t l e e k i m i n i ele al t m y l e y e n i d e n formle edecek, en nemlisi de b u n u zel grelilikle t a m a m e n t u t a r l bir biimde g e r e k l e t i r e c e k bir y a k l a m b e n i m s e m i t i . E i n s t e i n ' m k a v r a y II. B l m ' d e sizi rahatsz etmi olabile cek bir s o r u n l a ilgiliydi. II. B l m ' d e , D n y a n n sabit hz ve d o r u l t u d a k i greli h a r e k e t h a l i n d e k i bireylere nasl g r n d n a n l a m a k l a ilgilendiimizi v u r g u l a m t k . Bu bireylerin gzlemlerini titizlikle k a r l a t r a r a k u z a y ve z a m a n n d o a s n a dair baz ciddi s o n u l a r a v a r m t k . Peki ya ivmeli h a r e k e t h a linde olan bireyler asndan d u r u m nasldr? B u bireylerin gz lemlerinin analizi, sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n l e r i n y a ni d a h a sakin b i r seyir halinde olanlarn gzlemlerinin analizin d e n d a h a k a r m a k olacaktr, y i n e d e b u karmakl z m e n i n ve ivmeli h a r e k e t i u z a y ve z a m a n l a ilgili y e n i anlaymza k a t a bilmenin b i r y o l u o l u p olmadn sorabiliriz. E i n s t e i n ' m "en isabetli d n c e s i " b u n u nasl y a p a b i l e c e i m i zi g s t e r i y o r d u . O n u n kavrayn a n l a y a b i l m e k iin, 2 0 5 0 y l n d a o l d u u m u z u dnelim; F B I ' m ba patlayc uzmansnz, W a s h i n g t o n D . C . ' n i n g b e i n e yerletirilmi, y k s e k teknoloji r n y m gibi g r n e n bir b o m b a y incelemenizi isteyen bir telefon aldnz az evvel. O l a y y e r i n e k o u p aygt incelediiniz de, e n k o r k t u u n u z eyin b a n z a geldiini g r y o r s u n u z : B o m b a n k l e e r bir b o m b a , stelik d e o k a d a r gl ki, y e r k a b u u n u n y a d a bir o k y a n u s u n d i b i n e g m l s e dahi, p a t l a m a s ykc bir etki y a r a t a c a k . B o m b a n n i m h a m e k a n i z m a s n ihti y a t l a i n c e l e d i k t e n sonra, aygt etkisiz hale g e t i r m e n i n m m k n olmadn a n l y o r s u n u z , d a h a s allmn d n d a b i r b u b i t u za k u r u l u o l d u u n u g r y o r s u n u z . B o m b a b i r t a r t n n zeri69

D e m e k o l u y o r k i N e w t o n , k t l e e k i m i n i n varln k a b u l et mi, etkilerini d o r u b i r b i i m d e t a n m l a y a c a k d e n k l e m l e r geli t i r m e y e girimiti, fakat hibir z a m a n k t l e e k i m i n i n nasl ile diine d a i r bir fikir ileri s r m e m i t i . D n y a y a , ktleekimiyle ilgili o n u nasl "kullanacamz" a n l a t a n b i r "kullanm klavu z u " brakmt; fizikiler, gkbilimciler ve mhendisler, Ay'a, M a r s ' a , G n e sistemindeki b a k a g e z e g e n l e r e g n d e r i l e n r o k e t l e r i n izleyecei r o t a y izmek, G n e v e A y t u t u l m a l a r n t a h m i n etmek, k u y r u k l u y l d z l a r n h a r e k e t l e r i n e d a i r t a h m i n l e r d e b u l u n m a k v e b e n z e r i b i r o k ey iin b u k l a v u z d a n baa ryla y a r a r l a n a c a k l a r d . F a k a t N e w t o n ktleekiminin i ileyi i -ktleekiminin " k a r a k u t u s u " n u n ierii- srrn k o r u y o r d u . Bilgisayarnz v e y a C D alarnz k u l l a n r k e n , i ileyileri h a k k n d a b e n z e r bir cehalet iinde o l d u u n u z u fark edebilirsiniz. C i h a z nasl kullanacanz biliyorsanz, ne sizin ne de b a k a bi rinin, cihazn y a p m a s n istediiniz ii nasl gerekletirdiini bilmesi g e r e k m e z . A m a C D alarnz y a d a bilgisayarnz b o z u l d u u n d a , o n a r m i ileyile ilgili bilgiye dayanr. K e z a E i n s t e i n d a zel greliliin, N e w t o n ' u n k u r a m n n y z l e r c e yldr d e neysel o l a r a k d o r u l a n y o r olsa d a k o l a y c a fark e d i l m e y e c e k e kilde ' ' b o z u l d u u n u " gsterdiini, k u r a m n o n a r m n n k t l e e 68

n e yerletirilmi, g s t e r g e d e h a l i h a z r d a g r l e n d e e r i n y a r s n d a n fazla bir s a p m a o l d u u n d a b o m b a p a t l a y a c a k . Z a m a n l a m a m e k a n i z m a s n a g r e sadece v e sadece bir haftanz var, geri saym d a balam d u r u m d a . M i l y o n l a r c a insann k a d e r i size bal; n e y a p a r d n z ? E h , D n y a ' n n z e r i n d e y a d a iinde aygt etkisiz hale geti rebileceiniz g v e n l i bir y e r o l m a d n a kani o l d u u n u z a g r e , t e k b i r seeneiniz v a r m gibi g r n y o r : Aygt d u z a y d a u z a k l a r a , p a t l a m a s n n hibir h a s a r a s e b e p olmayaca bir y e r e gndermelisiniz. F B I ' d a k i ekibinizle y a p t n z t o p l a n t d a b u fikri g n d e m e g e t i r i y o r s u n u z , getirir g e t i r m e z de g e n bir asis t a n p l a n n z a k a r kyor. Asistannz Isaac, " P l a n n z d a ciddi bir s o r u n var," diyor. "Aygt D n y a ' d a n uzaklatka, y e r e k i m i a z a l a c a n d a n aygtn arl d a azalacak. B u d a aygtn z e r i n deki gstergedeki deerin decei ve bombann uzayn derin liklerinde emniyetli bir y e r e u l a m a d a n ok n c e patlayaca a n l a m n a geliyor." Siz d a h a b u eletiriyi d o r u d r s t t a r t a m a d a n , b a k a bir g e n asistan a r a y a giriyor. "imdi d n d m de, b a k a bir s o r u n d a h a var," diyor asistannz Albert. "Bu d a e n a z Isaac'in itiraz k a d a r nemli bir s o r u n , a m a d a h a zor anla lacak bir ey, o y z d e n a k l a m a m a izin v e r i n ltfen." Isaac'in itiraz z e r i n e d n m e k istediinizden Albert'i s u s t u r m a y a a lyorsunuz. A m a h e r z a m a n k i gibi, A l b e r t bir b a l a d m d u r d u r m a n n imkn y o k . "Aygt d u z a y a g n d e r m e k iin bir rokete yerletirmeniz ge rekiyor. R o k e t d u z a y a kmak iin y u k a r y a doru ivme kaza

A l b e r t ' e y o r u m u iin t e e k k r e d i y o r s u n u z , a m a Isaac'in sz lerini z i h n i n i z d e d o r u l a m a y a alrken o n u n a k l a m a s n p e k d i n l e m e d i i n i z d e n , bir fikri l d r m e y e b i r t e k l m c l d a r b e nin y e t e c e i n i , Isaac'in g a y e t d o r u gzleminin d e b u n u kesin likle b a a r d n s y l y o r s u n u z b k k n b k k n . Biraz u m u t s u z c a y e n i tavsiyeler beklediinizi s y l y o r s u n u z . O s r a d a A l b e r t a rtc b i r a k l a m a y a p y o r : " F a k a t bir k e r e d a h a d n e c e k o l u r s a k , " diye d e v a m ediyor, " F i k r i n i z i n t m y l e l d n san m y o r u m . Isaac'in, aygt u z a y a k a r k e n k t l e e k i m i n i n azala ca y n n d e k i gzlemi, g s t e r g e d e k i d e e r i n decei anlam n a geliyor. B e n i m gzlemim, y a n i r o k e t i n y u k a r y a d o r u hz l a n m a s n n aygtn t a r t y a d a h a fazla bask y a p m a s n a y o l aa cak olmasysa, g s t e r g e d e k i d e e r i n ykselecei a n l a m n a geli yor, ikisini birlikte ele alrsak, d e m e k o l u y o r ki, y u k a r y a d o r u h a r e k e t e d e r k e n r o k e t i n ivmesini an be an titizlikle deitirir sek, bu iki etki

birbirini ortadan kaldrabilir! zellikle de kal

kn ilk a a m a l a r n d a , r o k e t y e r y z n n k t l e e k i m i n i n t m k u v v e t i n i h l h i s s e d e r k e n , o k k e s k i n o l m a y a n bir ekilde iv m e kazanabilir, bylece y a r y a r y a a r a l n d a kalabiliriz. R o k e t D n y a ' d a n u z a k l a t k a -dolaysyla y e r y z n n ktleekimini g i d e r e k d a h a a z h i s s e d e r k e n - y u k a r y a d o r u ivmelenmesini b u n u telafi e d e c e k ekilde a r t r m a m z gerekiyor. G s t e r g e d e k i d e e r d e , y u k a r y a d o r u i v m e l e n m e d e n k a y n a k l a n a n art, kt leekiminin a z a l m a s n d a n k a y n a k l a n a n d e t a m a m e n eit olabilir, bylece a s l n d a t a r t n n g s t e r g e s i n d e k i deeri, dei m e s i n e hi y o l a m a k s z n k o r u y a b i l i r i z ! " A l b e r t ' i n nerisi y a v a y a v a b i r a n l a m ifade e t m e y e balyor. " B a k a bir deyile, y u k a r y a d o r u i v m e l e n m e , ktleekiminin y e r i n e geebilir, y a n i o n u n muadili olabilir. U y g u n b i i m d e ivmelendirilmi h a r e k e t l e , k t l e e k i m i n i n etkisini taklit edebili riz," diye karlk v e r i y o r s u n u z . " A y n e n yle," d i y o r A l b e r t . "Yani, b o m b a y u z a y a frlatabiliriz, r o k e t i n ivmelenmesini de akllca d e i t i r e r e k g s t e r g e d e k i d e e r i n deimemesini sala71

nacandan gstergedeki deer ykselecektir, bu da y i n e aygtn

e r k e n p a t l a m a s n a yol aacaktr. Bakn, b o m b a n n t a b a n tartnn zerinde, dolaysyla tartya, aygt hareketsizken y a p t n d a n da ha fazla bask y a p a c a k ; tpk hzlanan bir otomobilde gvdenizin k o l t u a y a p m a s n d a o l d u u gibi. O t o m o b i l i n k o l t u u n d a srt nz nasl a r k a n z d a k i yast sktryorsa, b o m b a da gstergeyi "sktracak". B u d u r u m d a d a tartnn gsterdii deer a r t a c a k tabii, art y z d e 5 0 ' d e n fazla olursa da b o m b a patlayacak."
70

\ bilil /. b y l e c e b o m b a D n y a ' d a n gvenli bir uzakla gidin c \ r k a d a r <la p a d a m a d a n k a n m o l u r u z , " diye d e v a m ediyor s u n u z . Bylece ktleekimini v e ivmeli h a r e k e t i - 2 1 . y z y l r o k e t biliminin inceliklerini- k u l l a n a r a k felaketi nleyebileceksiniz. K t l e e k i m i ile ivmeli h a r e k e t i n t e m e l d e n i ie gemi oldu u n u fark etmek, gzel b i r g n d e B e r n ' d e k i p a t e n t ofisinde E i n s t e i n ' m a k l n a gelen kilit g r t . B o m b a rnei E i n s t e i n ' m fikrinin z n v u r g u l a s a da, b u fikri II. B l m ' d e kullandm z a y a k n b i r e r e v e d e y e n i d e n dile g e t i r m e y e deer. H a t r l a y n , h e r taraf kapal, p e n c e r e s i z , ivmelenmeyen b i r k o m p a r t m a n da, hznz belirleyebilmeniz m m k n deildir. K o m p a r t m a n a y n g r n r , y a p t n z d e n e y l e r d e n e k a d a r hzl h a r e k e t etti inize bal olmakszn a y n s o n u l a r verir. D a h a d a temel bir n o k t a v a r : K y a s l a m a y a p a b i l m e n i z i s a l a y a c a k d iaretler ol makszn, h a r e k e t i n i z e bir y n l hz tayin e t m e k bile m m k n deildir. t e y a n d a n ivmeleniyorsanz, alglarnz h e r taraf k a pal k o m p a r t m a n n z l a snrl olsa dahi, v c u d u n u z d a bir k u v v e t hissedeceksinizdir. r n e i n ileriye b a k a n k o l t u u n u z zemi n e sabitlenmise, k o m p a r t m a n n z d a ileriye d o r u ivme k a z a nyorsa, k o l t u u n u z u n k u v v e t i n i srtnzda hissedersiniz, tpk A l b e r t ' i n v e r d i i o t o m o b i l r n e i n d e o l d u u gibi. K e z a k o m p a r t m a n n z y u k a r y a d o r u ivme k a z a n r s a , ayaklarnzn al t n d a z e m i n i n kuvvetini hissedersiniz. E i n s t e i n u n u fark etmi ti: K k k o m p a r t m a n n z n snrlar iinde, bu ivmelenmi d u rumlar,

vetini ( d m e n i z i engelleyen o k u v v e t i ) srtnzda h i s s e d e r d i n i z , t p k y a t a y o l a r a k ivme k a z a n m a n z d a o l d u u gibi. E i n s t e i n iv meli h a r e k e t ile k t l e e k i m i n i n b i r b i r i n d e n ayrt e d i l e m e m e s i n e

edeerlik

ilkesi

demiti.

Bu b e t i m l e m e , zel greliliin balad b i r ii genel grelili in bitirdiini gsteriyor. zel grelilik k u r a m grelilik ilkesi sayesinde g z l e m y a p l a n d u r u n o k t a l a r n n serbestliini ilan eder: Fizik y a s a l a r sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n b t n gzlemciler iin ayndr. F a k a t bu g e r e k t e snrl bir serbestlik tir, n k o k s a y d a b a k a b a k asn, hareketleri i v m e l e n e n bireylerin b a k alarn dlar. E i n s t e i n ' m 1907'deki g r , b u g n artk bize b t n b a k alarn -sabit hz ve d o r u l t u d a h a r e k e t ile ivmeli h a r e k e t - eitliki t e k bir e r e v e d e nasl k u caklayacamz gsteriyor. Bir k t l e e k i m i alan o l m a y a n iv meli bir d u r u n o k t a s ile bir ktleekimi alan olan ivmesiz bir d u r u noktas a r a s n d a hibir fark o l m a d n d a n , ikinci b a k asn k u l l a n a r a k u n u syleyebiliriz: Btn gzlemciler, kendi

evrelerinin olduklarn

betimlemesine ve

uygun

bir ktleekimi alan bamsz olarak,

dahil et duraan

tikleri srece,

hareket durumlarndan "dnyann geri kalan

ksmnn yanlarndan geip

iin iine da

gittiini"syleyebilir.

Bu a n l a m d a ktleekiminin

hil edilmesi sayesinde, genel grelilik b t n olas gzlem n o k t a larnn ayn d z e y d e olmasn salar. ( D a h a s o n r a d a grecei miz gibi, bu II. B l m ' d e , gzlemciler a r a s n d a ivmeli h a r e k e t e dayal farklarn d a - G e o r g e ' u n tepkili m o t o r u n u altrp G r a cie'nin peine d m e s i v e o n d a n d a h a g e n k a l m a s n d a o l d u u gibi- ivmesiz fakat ktleekimli e d e e r bir b e t i m l e m e n i n olabi leceinin k a b u l edildii a n l a m n a gelir.) Ktleekimi ile ivmeli h a r e k e t a r a s n d a k i bu d e r i n balanty i d r a k e t m e k k u k u s u z d i k k a t e deer, fakat Einstein iin n e d e n b u k a d a r n e m l i d i r ? Basite syleyecek o l u r s a k sebebi, k t l e ekiminin gizemli olmasdr. K t l e e k i m i k o z m o s u n h a y a t n a nfuz etmi b y k bir kuvvettir, fakat ele g e m e z , r u h gibidir. t e y a n d a n ivmeli h a r e k e t , sabit hz v e d o r u l t u d a k i h a r e k e t e
77,

ivmesiz fakat kdeekimli d u r u m l a r d a n ayrt e t m e n i z

m m k n o l m a y a c a k t r : B y k l k l e r i akllca deitirildiinde, bir k t l e e k i m i a l a n n d a hissettiiniz k u v v e t ile ivmeli h a r e k e t ten g e l e n k u v v e t i b i r b i r i n d e n a y r m a n z m m k n deildir. K o m p a r t m a n n z sessiz sakin y e r y z n d e d u r u y o r olsayd, ze minin o t a n d k k u v v e t i n i ayaklarnzn a l t n d a hissedecektiniz, tpk y u k a r d o r u i v m e l e n m e s e n a r y o s u n d a olduu gibi; Al b e r t ' i n terristlerin b o m b a s n u z a y a g n d e r m e y e y n e l i k z m n d e k u l l a n d edeerlik t a m d a b u d u r . K o m p a r t m a n n z a r k a u c u n a dayal o l a r a k d u r u y o r olsayd, k o l t u u n u z u n k u v -

72

g r e b i r a z d a h a k a r m a k olsa da, s o m u t t u r , elle t u t u l u p gzle grlebilir niteliktedir. E i n s t e i n b u ikisi a r a s n d a temel bir b a b u l u n c a , h a r e k e t l e ilgili kavrayn, k t l e e k i m i n e ilikin b e n z e r bir k a v r a y a v a r m a k iin de kullanabileceini fark etmiti. B u stratejiyi u y g u l a m a y a k o y m a k , E i n s t e i n gibi bir d a h i iin bi le hi de k o l a y bir i olmamt; fakat bu y a k l a m n i h a y e t i n d e m e y v e s i n i genel grelilikle vermiti. F a k a t b u n o k t a y a ulaabil mesi, E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i ile ivmeli h a r e k e t i birletiren zin cire ikinci bir h a l k a d a h a eklemesini g e r e k t i r m i t i : B i r a z d a n g receimiz z e r e u z a y ve z a m a n n erilmesi.

d e n da d o r u ekildiini, dairesel pleksiglas d u v a r n srtnza b a s k y a p t n , sizi bir daire izleyecek ekilde h a r e k e t e d e r hal d e t u t t u u n u hissedersiniz. (Aslna b a k a r s a n z , b u r a d a k i tart m a y l a ilgili o l m a s a da belirteyim, d n m e h a r e k e t i sizi pleksiglasa yle bir k u v v e t l e "iviler" ki, z e r i n d e d u r d u u n u z knt ol m a s a d a a a y a d o r u k a y m a z s n z . ) H a r e k e t i n i z h i sarsntszsa, gzlerinizi kapattnzda, srtnzdaki b a s k -tpk b i r y a tan d e s t e i gibi- n e r e d e y s e y a t y o r m u s u n u z gibi h i s s e t m e n i ze y o l aar. " N e r e d e y s e " laf, o l a a n " d i k e y " k t l e e k i m i n i h l h i s s e t m e n i z d e n , dolaysyla b e y n i n i z i n t m y l e k a n d r l a m a m a s n d a n gelir. F a k a t T o r n a d o y a d u z a y d a b i n e c e k olsanz v e T o r n a d o d o r u h z d a d n e c e k olsa, D n y a ' d a h a r e k e t e t m e y e n b i r y a t a a u z a n m s n z gibi h i s s e d e r d i n i z . D a h a s , " a y a a kal k p " d n e n pleksiglasn i y z e y i n d e y r y e c e k olsanz, ayakla rnz pleksiglasa y e r e b a s y o r m u gibi b a s a r d . Aslna b a k a r s a nz u z a y istasyonlar d a b u ekilde d n p d u z a y d a suni bir k t l e e k i m i d u y g u s u y a r a t a c a k ekilde tasarlanmlardr. D n e n T o r n a d o ' n u n ivmeli h a r e k e t i n i k t l e e k i m i n i taklit et m e k iin k u l l a n d m z a gre, a r t k Einstein' t a k i p e d i p u z a y v e z a m a n n b u alete b i n e n birine nasl g r n d n incelemeye geebiliriz. E i n s t e i n ' m akl y r t m e s i b u d u r u m a u y a r l a n d n d a u ekilde ilerliyordu: Biz, d u r a n gzlemciler d n e n T o r n a d o ' n u n evresini v e y a r a p n kolaylkla lebiliriz, r n e i n evreyi l m e k iin, T o r n a d o ' n u n d n e n ksmnn etrafn b i r cetvelle, cetveli k a y d r a k a y d r a leriz; y a r a p n l m e k iin d e a y n y n t e m i k u l l a n a r a k T o r n a d o ' n u n o r t a s n d a n d d u v a r na d o r u ilerleriz. Lise g e o m e t r i s i n d e n hatrladmz gibi, ev resiyle y a r a p n n orannn, pi saysnn iki k a t n a eit o l d u u n u b u l u r u z -yaklak 6,28- tpk bir kt z e r i n e izilen b t n d a i r e l e r d e o l d u u gibi. P e k i y a T o r n a d o ' n u n iindeki b i r i n e i ler nasl g r n e c e k t i r ? B u n u r e n e b i l m e k iin, T o r n a d o ' d a d n n keyfini ka r a n Slim ile J i m ' d e n bizim iin b i r k a l m y a p m a l a r n isti y o r u z . C e t v e l l e r i m i z d e n birini e v r e y i lsn d i y e Slim'e, d i e 75

vme ve Uzay ile Zamann Yamulmas

Einstein, ktleekimini a n l a m a k iin arya varan, neredeyse takntl bir y o u n l u k l a alyordu. B e r n ' d e k i p a t e n t b r o s u n d a , o isabetli fikre u l a m a s n d a n be yl s o n r a fiziki A r n o l d S o m m e r feld'e u satrlar yazmt: " B u g n l e r d e sadece ktleekimi soru nu z e r i n d e alyorum. (....) uras kesin ki, h a y a t m d a hibir ey b e n i bu k a d a r y o r m a m t . ( ) Bu problemle kardatrln3

ca orijinal [zel] grelilik k u r a m ocuk oyunca gibi kalyor."

y l e g r n y o r ki b i r s o n r a k i kilit atlm, zel grelilii k t leekimi ile ivmeli h a r e k e t a r a s n d a k i b a a u y g u l a m a n n getir dii basit fakat k o l a y c a a n l a l m a y a n s o n u c a ulamas 1912'de gerekleecekti. E i n s t e i n ' m m a n t k y r t m e s i n d e k i b u a d m a n l a y a b i l m e n i n e n k o l a y y o l u , t p k o n u n y a p t gibi, belli b i r ivmeli h a r e k e t r n e i n e o d a k l a n m a k t a n g e e r . Bir cismin hz
4

y a d a h a r e k e t d o r u l t u s u deitiinde ivmelendiini hatrlaya lm. Basit olmas iin, cismimizin hz sabit k a l r k e n sadece ha r e k e t d o r u l t u s u n u n deitii ivmeli h a r e k e t e o d a k l a n a l m . zellikle de, lunaparkta T o r n a d o y a bindiinizde y a a n a n a benzer, b i r e m b e r e k l i n d e k i h a r e k e t i d n e l i m . T o r n a d o y a b i n i p d u r u u n u z u n salamln hi s n a m a d y s a n z yle anla taym, srtnz y k s e k h z d a d n e n dairesel pleksiglas y a p n n i k s m n a d a y a y a r a k d u r u r s u n u z . B t n ivmeli h a r e k e t l e r d e o l d u u gibi, b u h a r e k e t i hissedersiniz; v c u d u n u z u n m e r k e z 74

P e k i y a T o r n a d o ' n u n y a r a p ? J i m d e m e r k e z d e n evreye d o r u u z a n a n kirii l e r k e n a y n y n t e m i kullanyor, o n u y u k a r d a n i z l e r k e n bizim b u l d u u m u z s o n u c a ulaacan g r y o r u z . B u n u n sebebi, cetveli T o r n a d o ' n u n h a r e k e t d o r u l t u s u n a paralel k u l l a n m a s d r (oysa e v r e n i n l m n d e d u r u m byle deildi). C e t v e l h a r e k e t d o r u l t u s u y l a 90 derecelik bir a y a p a c a k ekilde kullanlmaktadr, b u y z d e n d e b o y u ksalmamtr. Dolaysyla J i m , bizim b u l d u u m u z l a tpatp ayn b i r y a r a p u z u n l u u n a ulaacaktr. F a k a t Slim ile J i m , T o r n a d o ' n u n evresinin y a r a p n a oran n h e s a p l a d k l a r n d a bizim b u l d u u m u z c e v a p t a n (pi saysnn iki kat) d a h a fazla bir say bulacaklar, n k evreyi d a h a
ekil 3.1 Slim'in cetveli ksalm, nk Tornadonun hareket dorultusu boyunca uza nyor. Ama Jim'in cetveli, ap oluturan kiriin zerinde, Tornado'nun hareket dorul tusuna dik duruyor, dolaysyla da uzunluu deimemi.

u z u n , a m a y a r a p ayn u z u n l u k t a ltler. te b u biraz t u h a f Nasl o l u r da u d n y a d a d a i r e eklinde bir ey, E s k i Y u n a n l larn f a r k n a vard b t n d a i r e l e r d e bu o r a n n pi saysnn tam iki kat olaca k u r a l n iner? te E i n s t e i n ' m aklamas: E s k i Yunanllarn vard s o n u , d z bir y z e y e izilmi daireler iin geerlidir. F a k a t nasl bir l u n a p a r k t a k i g l d r e n a y n a l a r y a n s m a n z n n o r m a l uzamsal ilikilerini arptyorsa, y a m u l m u y a d a eri bir y z e y e izilen dairenin o l a a n uzamsal ilikileri de arplr: e v r e s i n i n y a r a p n a oran genellikle pi saysnn iki kat olmaz. r n e i n ekil 3.2'de y a r a p l a r birbirinin ayn olan daire k y a s l a n m a k t a d r . F a k a t dairelerin evrelerinin ayn olmadna d i k k a t edin. Bir k r e n i n eri y z e y i n e izilmi olan, b ' d e k i da-

r i n i d e y a r a p lmesi iin J i m ' e v e r i y o r u z . D u r u m u r a h a t a d e e r l e n d i r e b i l m e k iin, T o r n a d o y a ekil 3.1'de g r l d z e r e y u k a r d a n b a k a l m . T o r n a d o ' n u n b u izimini, h a r e k e t d o r u l t u s u n u g s t e r e n b i r o k l a ssledik. Slim evreyi l m e y e b a l a d n d a , o n u y u k a r d a n izlerken, bizim b u l d u u m u z d a n d a h a farkl bir s o n u c a ulaacan h e m e n a n l y o r u z . Cetvelini T o r n a d o ' n u n evresini l m e k iin y e r e k o y d u u n d a , cetvelin

boyunun ksaldn fark e d i y o r u z . I I . B l m ' d e tarttmz,

b i r cismin h a r e k e t d o r u l t u s u n d a k i b o y u t u n u n ksalm g r n m e s i n e y o l a a n L o r e n t z b z l m e s i n d e n b a k a b i r ey d e il b u . Cetvelin d a h a k s a olmas, Slim'in T o r n a d o ' n u n evresi ni l e b i l m e k iin, cetveli daha fazla k e r e y e r e k o y m a s g e r e k tii a n l a m n a geliyor. Slim cetvelinin h l 3 0 s a n t i m e t r e u z u n l u u n d a o l d u u n u d n d n d e n (Slim ile cetveli a r a s n d a greli bir h a r e k e t o l m a d n d a n , cetvelini h l n o r m a l u z u n l u u n d a gibi alglyor), b u d u r u m , Slim'in l m n e g r e , Torn a d o ' n u n e v r e s i n i n bizim l t m z d e n d a h a uzun k a c a a n l a m n a geliyor.
76

(a)

(b)

(c)

ekil 3.2 Dairelerin hepsinin yarap ayn olsa da, bir krenin zerine izilmi bir daire nin (b) evresi, bir kda izilmi dairenin (a) evresinden kk olacaktr, bir eyerin yzeyine izilmi bir dairenin (c) evresi de hepsinden uzun olacaktr. 77

irenin evresi, a ' d a k i d z b i r y z e y e izilmi dairenin evresin d e n ksadr, a m a ikisinin d e y a r a p a y n u z u n l u k t a d r . K r e n i n y z e y i n i n eri yaps, d a i r e n i n m e r k e z i n d e n geen izgilerin bi r a z b i r b i r i n e y a k l a m a s n a , s o n u t a d a d a i r e n i n evresinin biraz k l m e s i n e y o l aar. Y i n e eri b i r y z e y e -eyer eklindeki bir y z e y e - izilmi olan, c'deki d a i r e n i n evresi ise d z b i r y z e y e izilmi olan d a i r e n i n e v r e s i n d e n u z u n d u r ; eyerin y z e y i n i n eri yaps, d a i r e n i n m e r k e z i n d e n g e e n izgilerin b i r b i r i n d e n b i r a z u z a k l a m a s n a , s o n u t a d a d a i r e n i n evresinin biraz uza m a s n a y o l aar. B u gzlemler, b ' d e k i d a i r e n i n evresinin y a r a p n a o r a n n n pi saysnn iki k a t n d a n az olaca, a y n o r a n n c'de pi saysnn iki k a t n d a n fazla olaca a n l a m n a gelir. F a k a t pi saysnn iki kat o r a n n d a n sapma, zellikle de c'de b u l u n a n b y k deer, t a m d a d n e n T o r n a d o ' d a b u l d u u m u z s o n u t u r . B u d a Einstein' "olaann", b a k a bir deyile Eukleidesi g e o m e t r i n i n i n e n m e s i n i a k l a m a y a y n e l i k bir fikir ileri s r m e y e g t r d : U z a y n erilmesi. Yunanllarn, binlerce yldr o k u l l a r d a o c u k l a r a retilen g e o m e t r i s i T o r n a d o ' d a d n e n biri iin geerli o l m u y o r d u ite. O n u n y e r i n i ekil 3.2 (c)'de ematik o l a r a k izilmi kvrml u z a y genellemesi a l y o r d u .
6

1908'de zel grelilik ile ilgili b i r k o n f e r a n s t a , M i n k o w s k i ' n i n a i r a n e szleriyle yle zetlenmiti: " B u n d a n byle k e n d i ba n a uzay, k e n d i b a n a z a m a n , glgeler a r a s n d a k a y b o l u p gide cek, sadece ikisinin bir birlii bamszln k o r u y a c a k . " z e l
7

grelilik k u r a m d a d a h a gereki, fakat a y n lde m u l a k b i r dille, u z a y ile z a m a n u z a y - z a m a n n birleik y a p s iinde b i r a r a y a g e t i r e r e k " U z a y iin geerli olan z a m a n iin de geerli dir," der. F a k a t b u bir s o r u d o u r u y o r : Y a m u l m u uzay, eri b i r ekilde r e s m e d e b i l i y o r u z , p e k i y a y a m u l m u z a m a n d e r k e n a s l n d a neyi k a s t e d i y o r u z ? C e v a b b i r a z k e s t i r e b i l m e k iin Slim ile J i m ' i y i n e T o r n a d o y a b i n d i r e l i m v e o n l a r d a n a a d a k i deneyi g e r e k l e t i r m e l e rini isteyelim. Slim, T o r n a d o ' n u n o r t a s n d a n g e e n k i r i l e r d e n birinin u c u n d a , srtn pleksiglasn i y z n e v e r e r e k d u r a c a k , J i m d e m e r k e z d e n b a l a y a r a k kiri b o y u n c a y a v a y a v a o n a d o r u e m e k l e y e c e k . B i r k a a d m d a b i r J i m d u r a c a k v e iki k a r d e saatlerini karlatracaklar. N e g r e c e k l e r ? Y u k a r d a n , sa bit y e r i m i z d e n onlar izlerken c e v a b t a h m i n edebiliriz y i n e : Sa atleri t u t m a y a c a k . B u s o n u c a v a r y o r u z , n k Slim ile J i m ' i n farkl h z l a r d a y o l aldnn farkndayz; T o r n a d o ' d a b i r kiri z e r i n d e m e r k e z d e n uzaklatka, bir d n t a m a m l a m a k iin d a h a ok y o l alrsnz, dolaysyla d a d a h a hzl gidersiniz. F a k a t zel grelilie g r e , ne k a d a r hzl giderseniz saatiniz o k a d a r y a v a ilerler, b u r a d a n d a Slim'in saatinin J i m ' i n s a a t i n d e n d a h a y a v a ileyeceini anlyoruz. D a h a s Slim ile J i m , J i m Slim'e y a k l a t k a J i m ' i n saatinin y a v a l a d n , Slim'in saatinin hz n a yaklatn d a g r e c e k . B u da, J i m ' i n kiri z e r i n d e m e r k e z d e n u z a a gittike, dairesel hznn a r t p S l i m ' i n k i n e y a k l a acan yanstyor. Slim ile J i m gibi, T o r n a d o ' d a k i gzlemciler asndan, z a m a n n ak hznn, t a m o l a r a k d u r d u k l a r y e r e -bu d u r u m d a Tor n a d o ' n u n m e r k e z i n d e n u z a k l k l a r n a - bal o l d u u s o n u c u n a v a r y o r u z . te b u , y a m u l m u z a m a n l a n e k a s t ettiimizi g s t e rir: Ak hz b i r y e r d e n dierine farkllk gsteriyorsa, z a m a n
79

Bylece Einstein, Y u n a n l l a r n k a n u n l a t r m o l d u u , bildik g e o m e t r i k u z a m s a l ilikilerin, d z bir m a s a z e r i n d e k i bir d a i r e gibi " d z " u z a m ekilleri iin geerli olan ilikilerin, ivmeli bir g z l e m c i n i n b a k as sz k o n u s u o l d u u n d a geerli olmadir n fark etmiti. B u r a d a ivmeli h a r e k e t i n y a l n z c a b i r biimini in celedik, a m a Einstein a y n s o n u c u n -uzayn y a m u l m a s n n - b t n ivmeli h a r e k e t biimleri iin geerli o l d u u n u gstermiti. Aslna b a k a r s a n z ivmeli h a r e k e t s a d e c e u z a y n y a m u l m a s n a deil, b e n z e r bir b i i m d e z a m a n n d a y a m u l m a s n a y o l aar. (Kronolojik o l a r a k E i n s t e i n n c e z a m a n n y a m u l m a s n a o d a k lanm, u z a y n y a m u l m a s n n n e m i n i b u n d a n s o n r a a y r m s a mt. ) Bir b a k m a , z a m a n n d a etkileniyor olmas ok d a ar
6

tc gelmemeli, zel greliliin u z a y ile z a m a n a r a s n d a b i r bir liktelii ifade ettiini II. B l m ' d e g r m t k . Bu birleme,
78

y a m u l m u t u r . B u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n zellikle nemli b i r n o k t a d a h a var, J i m kiri z e r i n d e e m e k l e r k e n bir eyi d a h a fark edecektir. D a d o r u g i d e r e k d a h a gl bir b i i m d e ekildiini hissedecektir, nk Tornado'nun merkezinden u z a k l a t k a y a l n z c a hz a r t m a k l a k a l m a m , ivmesi de a r t m tr. O h a l d e T o r n a d o ' d a , ivmenin a r t m a s n n saatlerin y a v a l a masyla balantl o l d u u n u , y a n i ivme a r t t k a b u n u n z a m a n d a d a h a nemli bir y a m u l m a y a yol atn g r y o r u z . Bu gzlemler Einstein' nihai a d m a g t r d . Ktleekimi ile ivmeli h a r e k e t i n g e r e k t e b i r b i r i n d e n ayrt edilemez o l d u u n u d a h a n c e gstermiti, imdi d e ivmeli h a r e k e t i n u z a y v e z a m a nn y a m u l m a s y l a ilgili o l d u u n u g s t e r i y o r d u ; bylece ktlee kiminin " k a r a k u t u s u n u n " iindekilere, y a n i k t l e e k i m i n i n i leyi m e k a n i z m a s n a ilikin u n e r m e y i o r t a y a att: Ktleeki mi ( E i n s t e i n ' a g r e ) u z a y ile z a m a n n yamulmasdr. Gelin b u n u n n e a n l a m a geldiini grelim.

lunacaz. B u d a h a a z sayda b o y u t l u modelle d n m e m i z i n bize k a z a n d r d k a v r a y b o y u t l u fiziksel o r t a m a d o r u d a n uyarlanabilir, dolaysyla b u d a h a b a s i t m o d e l gl b i r eitici aygt olacaktr. ekil 3.3'te b u s a d e l e t i r m e l e r d e n y a r a r l a n y o r u z v e evreni mizin u z a m s a l blgesinin ikiboyutlu bir modelini iziyoruz. Iz g a r a y a n d r a n y a p , tpk s o k a k l a r n bir k e n t t e k i k o n u m l a r b e lirlememizi s a l a m a s n d a o l d u u gibi, k o n u m l a n belirlemenin u y g u n bir y o l u . Tabii ki bir kentte, a d r e s v e r e c e k o l d u u m u z d a , b i r y e r i h e m s o k a k l a r n ikiboyutlu kesimelerine d a y a n a r a k a n latrz, h e m d e d i k e y d o r u l t u d a b i r y e r belirtiriz, kanc k a t t a o l d u u n u syleriz r n e i n . G r s e l akl s a l a m a k a m a c y l a ikiboyutlu izimimizde, bu son bilgiyi, n c uzamsal b o y u t taki y e r bilgisini atlayacaz. Einstein m a d d e , y a n i enerji olmazsa, uzayn dz olacan ta s a v v u r etmiti. kiboyutlu m o d e l i m i z d e bu, uzayn "eklinin" ekil 3.3'te izildii z e r e , d z bir m a s a n n y z e y i gibi olmas gerektii a n l a m n a gelir. U z a m s a l evrenimizin, binlerce yldr y a y g n k a b u l g r e n g r n t s b u d u r . Peki G n e gibi, b y k ktleli bir cisim v a r olursa, u z a y a ne o l u r ? Einstein'dan n c e bu s o r u n u n cevab "hibir ey" idi; uzayn (ve z a m a n n ) h a r e k e t s i z bir tiyatro sahnesi olduu d n l y o r d u , e v r e n d e k i olaylarn

Genel Greliliin Esaslar

B u y e n i ktleekimi g r n e d a i r bir k a v r a y e d i n e b i l m e k iin, G n e gibi bir yldzn etrafnda d n e n D n y a gibi bir ge zegenin rnek d u r u m u n u dnelim. Newtoncu ktleekimine gre, Gne D n y a y y r n g e d e tanmlanamayan ktleekimsel bir "ip"le tutar, bu ip naslsa a n n d a u z a y d a engin mesafele r i ap D n y a y y a k a l a y v e r i r (keza D n y a d a u z a n p G n e ' i y a k a l a r ) . Einstein g e r e k t e neler o l u p bittiine d a i r y e n i bir k a v r a y o r t a y a att. E i n s t e i n ' m y a k l a m y l a ilgili t a r t m a m z da, u z a y - z a m a n a d a i r r a h a t bir ekilde kullanabileceimiz so m u t bir grsel modelimizin olmas bize y a r d m c olacaktr. Bu nu y a p a b i l m e k iin de ileri iki biimde sadeletireceiz. n c e likle, imdilik zaman bir k e n a r a b r a k p y a l n z c a grsel b i r uzay modeline odaklanacaz. Sonra zaman, bu tartmaya da hil edeceiz, ikincisi, bu k i t a b n sayfalarnda grsel imgeleri izmemiz ve s t l e r i n d e almamz m m k n olabilsin diye de genellikle b o y u t l u u z a y n ikiboyutlu bir b e n z e r i n e atfta b u -

ekil 3.3 D z uzayn ematik bir temsili 80 81

v u k u b u l d u u bir d e k o r d a n i b a r e t o l d u u s a n d y o r d u . F a k a t , E i n s t e i n ' m t a k i p e t m e k t e o l d u u m u z m a n t k zinciri, farkl b i r s o n u c a varr. G n e gibi b y k ktleli b i r cisim, h a t t a h e r h a n g i bir cisim, b a k a cisimler z e r i n e b i r k t l e e k i m i k u v v e t i uygular. B o m b a r n e i n d e , k t l e e k i m i k u v v e t i n i n ivmeli h a r e k e t t e n ayrt edile m e y e c e i n i r e n m i t i k . T o r n a d o r n e i n d e de, ivmeli h a r e k e tin m a t e m a t i k s e l o l a r a k b e t i m l e n m e s i n i n eri u z a y ilikileri ge

z e t m e s i n i k u l l a n a l m y i n e ; b r a n d a n n s t n e k k b i r elik bil y e y e r l e t i r i p b a l a n g t a bilyeye b i r hz v e r d i i m i z d e , bilyenin nasl bir y o l izleyecei, bovling t o p u n u n m e r k e z d e d u r u p d u r m a d n a bal olur. Bovling t o p u y o k s a , b r a n d a d z olur, bilye d e d z b i r h a t z e r i n d e ilerler. B o v l i n g t o p u varsa, dolaysyla b r a n d a d a y a m u l m a y a s e b e p o l u y o r s a bilye eri b i r y o l izleye cektir. Aslna b a k a r s a n z , s r t n m e y i b i r k e n a r a b r a k t m z da, e e r bilyeyi d o r u hzda, d o r u d o r u l t u d a h a r e k e t l e n d i r i r sek, bovling t o p u n u n etrafnda a y n eri y o l z e r i n d e ilerleye cektir h e p ; d a h a d o r u s u " y r n g e y e girecektir." i m d i b u b e n zetmeyi k t l e e k i m i n e u y g u l a y a l m . G n e , t p k b o v l i n g t o p u n u n y a p t gibi, e t r a f n d a k i u z a y d o k u s u n u y a m u l t u r ; D n y a n n h a r e k e t i de, tpk bilye iin ol d u u gibi, bu y a m u l m a n n ekliyle belirlenir. D n y a , bilye gibi, hz v e y n e l i m i u y g u n deerlere sahipse, G n e ' i n e v r e s i n d e y r n g e y e girecektir. D n y a ' n n h a r e k e t i z e r i n d e k i b u etkiyi, G n e ' i n ktleekimi etkisi o l a r a k ifade ederiz (ekil 3.5'te bu etkiyi grebilirsiniz). A r a d a k i fark, N e w t o n ' d a n farkl olarak, E i n s t e i n ' m ktleekimini a k t a r a n mekanizmay t a n m l a m ol masdr: U z a y n y a m u l m a s d r b u m e k a n i z m a . E i n s t e i n ' m b a k asna gre, D n y a y y r n g e d e t u t a n ktleekimi ipi, G -

rektirdiini g r m t k .

Ktleekimi,

ivmeli

h a r e k e t ve

eri

u z a y a r a s n d a k i b u balantlar, Einstein' d i k k a t ekici bir id d i a d a b u l u n m a y a g t r d : G n e gibi bir k t l e n i n v a r olmas, o k t l e n i n e t r a f n d a k i u z a y d o k u s u n u n ekil 3.4'te g r l d gi bi y a m u l m a s n a y o l a a c a k t . Yararl, sk sk kullanlan bir b e n z e t m e d e u d u r ; z e r i n e bir bovling t o p u k o n m u plastik b i r b r a n d a gibi, u z a y n d o k u s u d a G n e gibi b y k bir cismin v a r l sebebiyle bozulur. Bu r a d i k a l n e r m e y e g r e , u z a y e v r e n d e ki olaylarn sahnesi olan edilgin b i r p l a t f o r m deildir; a k s i n e u z a y n ekli, o r t a m d a k i cisimlere karlk verir. B u y a m u l m a , G n e ' i n y a k n l a r n d a h a r e k e t h a l i n d e olan di e r cisimleri d e etkiler, n k imdi a r t k b o z u l m u bir u z a y d o k u s u n d a n gemeleri g e r e k m e k t e d i r . B r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n -

ekil 3.4 Gne gibi byk bir cisim, uzay dokusunun yamulmasna neden olur; bir bovling topunun plastik bir branda zerine konmasnn yaratt etkiye benzer bir etki dir bu. 82

ekil 3.5 Dnya Gne'in evresinde yrngede kalr, nk yamulmu uzay dokusun daki bir yol zerinde ilerler. Daha ak bir ifadeyle, Gne'in evresindeki arplm blgede "en az diren gsteren" yolu izler.

ne'in anlk gizemli bir eylemi deildir; G n e ' i n v a r l n d a n tr, uzamsal dokunun yamulmasdr. B u tablo, k t l e e k i m i n i n iki temel u n s u r u n u y e n i bir b i i m d e a n l a m a m z salyor. n c e l i k l e , bovling t o p u n u n ktlesi n e k a d a r b y k s e , t o p b r a n d a d a o k a d a r b y k bir a r p l m a y a r a t r ; k e z a E i n s t e i n ' m ktleekimi t a n m l a m a s n a g r e de, bir cismin ktlesi n e k a d a r b y k s e , e t r a f n d a k i u z a y d a o k a d a r b y k bir a r p l m a y a r a t r . B u da, bir cismin ktlesi n e k a d a r b y k s e , b a k a cisimlere uygulad ktleekimi etkisinin de o k a d a r b y k olaca a n l a m n a gelir, deneyimlerimizin bize syledii de t a m o l a r a k b u d u r , ikincisi, tpk bovling t o p u n u n b r a n d a d a y a ratt a r p l m a n n t o p t a n uzaklaldka a z a l m a s n d a o l d u u gibi, G n e gibi ktlesi b y k bir cismin y a r a t t u z a m s a l y a m u l m a n n b y k l d e G n e ' e olan uzaklk a r t t k a azalr. B u d a y i n e ktleekimi k a v r a y m z l a r t y o r ; cisimler a r a sndaki mesafe b y d k e k t l e e k i m i zayflar. n e m l i b i r n o k t a d a h a v a r d r : Bilye d e b r a n d a y y a m u l t u r , a m a b u k k b i r y a m u l m a olur. K e z a D n y a da, ktleye s a h i p bir cisim o l d u u n d a n u z a y n d o k u s u n u y a m u l t u r , a m a G n e ' i n y a m u l t t u u n d a n ok d a h a a z y a m u l t u r . Genel grelilik dilinde, D n y a , Ay' ite byle y r n g e d e tutar, ayn ekilde h e r birimi zi de y z e y i n e bal tutar. Bir serbest p a r a t , y e r e d o r u d e r k e n , D n y a ' n n ktlesinin u z a m s a l d o k u d a n e d e n o l d u u bir alak b a s n a l a n n d a n k a y m a k t a d r . D a h a s , h e r birimiz -ktle y e s a h i p h e r cisim gibi- v c u t l a r m z n y a k n n d a k i uzamsal d o k u d a y a m u l m a y a r a t r z , geri insan v c u d u nispeten k k ktleye s a h i p o l d u u n d a n b u y a m u l m a n n ufack bir e n t i k t e n fark y o k t u r . O h a l d e zetle, Einstein, N e w t o n n " K t l e e k i m i bir a r a c etkisiyle o r t a y a kyor olmaldr" ifadesine t a m a m e n katlyor du, N e w t o n ' u n " o k u r l a r m n d e e r l e n d i r m e s i n e b r a k y o r u m , " dedii a r a c n n kimliini belirleme iine girimiti. E i n s t e i n ' a gre, k t l e e k i m i n i n aracs k o z m o s u n d o k u s u y d u .

Birka Uyar
B r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n z e t m e s i yararldr, n k e v r e n i n u z a m s a l d o k u s u n d a k i b i r y a m u l m a d a n n e k a s t ettiimizi s o m u t b i r b i i m d e a n l a m a m z salayacak grsel b i r imge s u n a r bize. Fizikiler, k t l e e k i m i ve y a m u l m a y l a ilgili sezgilerine k l a v u z l u k etmesi a m a c y l a b u v e b e n z e r i b e n z e t m e l e r e sk sk b a v u rurlar. F a k a t yararll bir k e n a r a , b r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n z e t mesi m k e m m e l deildir, d u r u m u n aklk k a z a n m a s iin bir k a yetersizliine d i k k a t e k m e k i s t i y o r u m . n c e l i k l e G n e ' i n , etrafndaki u z a y d o k u s u n d a bir y a m u l m a y a r a t m a s n n sebebi, b r a n d a n n b o v l i n g t o p u n u n k t l e e k i miyle aaya d o r u ekilip y a m u l m a s n d a o l d u u gibi, k t l e e kimiyle "aa d o r u ekilmesi" deildir. G n e ' i n d u r u m u n d a , "ekim u y g u l a y a c a k " b a k a bir cisim y o k t u r . Einstein bize, u z a y n y a m u l m a s n n k t l e e k i m i olduunu retmitir. Uzay, k t leye s a h i p b i r cismin varlna y a m u l m a y l a karlk verir. Keza, D n y a da, b r a n d a z e r i n d e k i bilye r n e i n d e o l d u u gibi, b a k a bir d cismin ekimi y a m u l m u u z a m s a l o r t a m n y o l l a r n d a o n a klavuzluk ettii iin y r n g e d e k a l y o r deildir. E i n s t e i n cisimlerin u z a y d a ( d a h a d o r u s u u z a y - z a m a n d a ) m m k n o l a n en ksa y o l l a r ( " m m k n olan en k o l a y y o l l a r " v e y a "en az di r e n g s t e r e n yollar") z e r i n d e gittiini gstermiti. U z a y y a m u l m u s a , b u y o l l a r eri olacaktr. Dolaysyla b r a n d a - b o v l i n g t o p u modeli, G n e gibi bir cismin e t r a f n d a k i uzay nasl y a m u l t t u u n a , bylece b a k a cisimlerin h a r e k e t i n i nasl etkiledii n e d a i r iyi bir grsel b e n z e t m e s u n s a da, b u a r p l m a l a r n o r t a y a k m a s n a y o l a a n fiziksel m e k a n i z m a t m y l e farkldr. B e n z e t m e m i z , geleneksel Nevvtoncu e r e v e d e ktleekimiyle ilgili sezgimize u y s a da, a r p l m a l a r a y o l a a n fiziksel m e k a n i z ma, k t l e e k i m i n i n u z a y n erilmesi z e r i n d e n y e n i d e n f o r m le edilmesini gerektirir. B e n z e t m e m i z d e k i ikinci kusur, b r a n d a n n ikiboyutlu olma sndan kaynaklanr. Gerekte, g z m z n nne getirmek zor olsa da, G n e (ve k t l e sahibi b t n cisimler) e t r a f l a r n d a k i

84

85

 b o y u t l u uzay y a m u l t u r . ekil 3.6, b u n u r e s m e t m e y n n d e k a b a b i r giriimdir; G n e ' i n etrafndaki -"altndaki", "yanlarn daki", "tepesindeki"- b t n u z a y ayn a r p l m a y a m a r u z kalr, ekil 3.6'da ksmi bir r n e k l e m e g r y o r s u n u z . D n y a G ne'in varlnn b o y u t l u u z a m s a l o r t a m d a y o l at y a m u l m a

son d e r e c e g t r . F a k a t T o r n a d o r n e i n d e g r l d z e r e , ivme -dolaysyla ktleekimi- hem uzay hem zurnan y a m u l t u r . (Aslna b a k a r s a n z , genel grelilik matematii, G n e gibi, tipik bir yldzn etrafnda d n e n , D n y a gibi, nispeten y a v a h a r e k e t e d e n bir cisim sz k o n u s u o l d u u n d a , z a m a n n y a m u l m a s n n , D n y a ' n n h a r e k e t i z e r i n d e , u z a y n y a m u l m a s n n yol atn d a n d a h a b y k bir etki y a r a t a c a n syler.) Z a m a n n y a m u l mas k o n u s u n a bir s o n r a k i b l m d e n s o n r a t e k r a r dneceiz. B u u y a r l a r n e m l i d i r elbette, a m a b u n l a r aklnzn bir k e sinde t u t t u u n u z srece, b r a n d a z e r i n d e k i bovling t o p u g r n t s n n s u n d u u y a m u l m u u z a y imgesini, E i n s t e i n ' m y e n i ktleekimi g r n n sezgisel b i r zeti o l a r a k k u l l a n m a n z ga y e t k a b u l edilebilir.

zerinde yol alr. Bu ekli s o r u n l u bulabilirsiniz; mesela D n y a

n e d e n g i d i p d e ekildeki eri u z a y n "dikey k s m n a " a r p m y o r ? F a k a t u n u t m a y n , u z a y b r a n d a d a n farkl olarak, kat bir engel deildir. ekilde g r d n z y a m u l m u izgiler, sizin, D n y a ' n n v e b a k a h e r eyin t a m a m e n iine g m l m o l d u u v e iinde s e r b e s t e h a r e k e t ettii b o y u t l u y a m u l m u u z a y d a s a d e c e b i r k a ince dilimlik ksmdr. Belki de, b u n u n meseleyi k a v r a m a y d a h a d a zorlatrdn d n y o r s u n u z . D o k u s u n a g m l m s e k uzay neden

hissetmiyoruz'?

A s l n d a hissediyo

r u z . K t l e e k i m i n i hissediyoruz, k t l e e k i m i kuvvetini a k t a r a n a r a d a uzaydr. S a y g n fiziki J o h n W h e e l e r ' n k t l e e k i m i n i b e t i m l e r k e n sk sk syledii gibi, "ktle, nasl y a m u l a c a n syleyerek uzay kavrar, u z a y da nasl h a r e k e t edeceini syle y e r e k ktleyi k a v r a r . "
8

atma zm
Einstein u z a y v e z a m a n etkin o y u n c u l a r olarak ie dahil e d e rek, k t l e e k i m i n i n nasl ilediine d a i r ak bir k a v r a m s a l g r n t s u n m u t u . F a k a t asl s o r u n , ktleekimi k u v v e t i n i n b u ekilde y e n i d e n formle edilmesinin, zel grelilik ile N e w t o n ' u n k t l e e k i m i k u r a m a r a s n d a k i atmay z p z m e d i idir. zer. B u r a d a b r a n d a b e n z e t m e s i y i n e bize temel fikri ve riyor. B r a n d a z e r i n d e bir bovling t o p u olmadn, bilyenin d z bir h a t t a y u v a r l a n m a k t a o l d u u n u d n e l i m . Bovling t o p u n u b r a n d a n n s t n e y e r l e t i r d i i m i z d e , bilyenin h a r e k e t i b u n d a n etkilenecektir, fakat annda deil. O l a y l a r dizisini filme e k i p ar e k i m d e izleyecek o l u r s a k b o v l i n g t o p u n u b r a n d a n n s t n e y e r l e t i r m e m i z i n y a r a t t etkinin bir h a v u z d a k i dalga cklar gibi y a y l p n i h a y e t i n d e bilyeye ulatn g r r z . Ksa s r e sonra, y z e y d e k i geici salnmlar kesilir ve h a r e k e t s i z , y a m u l m u bir b r a n d a g r r z k a r m z d a . Ayn ey u z a y n d o k u s u iin de geerlidir. H i k t l e olmad n d a u z a y d z d r ; k k bir cisim y a s k n e t iinde d u r u y o r y a d a sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d i y o r olacaktr. F a k a t hal b y l e y k e n b y k ktleli b i r cisim s a h n e y e k a c a k o l u r s a u z a y
87

B e n z e t m e m i z d e k i n c eksiklik, z a m a n b o y u t u n u atlam olmamzdr. B u n u grsel aklk salamak a d n a y a p t k , n k zel grelilik, z a m a n b o y u t u n u , bildiimiz uzamsal b o y u t l a birlikte d n m e m i z gerektiini sylese de, z a m a n " g r m e k "

ekil 3.6 Gne'in evresindeki yamulmu boyutlu uzay rnei 86

y a m u l u r ; fakat b r a n d a r n e i n d e o l d u u gibi, y a m u l m a h e r y e r d e a n n d a olmayacaktr. B y k ktleli cisimden da d o r u y a ylacak, n i h a y e t i n d e y e n i cismin k t l e e k i m i n e bal ekimini a k t a r a n y a m u l m u b i r ekil oluturacaktr. Benzetmemizde b r a n d a z e r i n d e k i etkiler, b r a n d a n n yapld m a l z e m e n i n izin v e r d i i b i r hzla, b r a n d a b o y u n c a yaylr. G e r e k genel grelilik o r t a m n d a , b u etkilerin e v r e n i n d o k u s u n d a n e k a d a r hzl h a r e k e t e d e c e i n i Einstein h e s a p l a y a b i l m i ve tam olarak k hzn

G n e sisteminin snrlarna y a k n b i r y e r l e r d e dolanyorlar, ikisinin d e u z a y elbiselerinde y i n e b y k dijital saatler b u l u n u yor, b a t a bu saatler s e n k r o n i z e . ileri basitletirmek iin, geze g e n l e r i n etkilerini g r m e z d e n g e l i y o r u z , y a l n z c a G n e ' i n k t l e e k i m i alann d i k k a t e alyoruz. D i y e l i m ki, y a n l a r n a y a k laan bir u z a y gemisi, G n e ' i n y z e y i n i n y a k n l a r n a d e k uza n a n u z u n b i r h a l a t sald. G e o r g e b u halat k u l l a n a r a k y a v a y a va G n e ' e d o r u i n m e y e balyor. B u n u y a p a r k e n d z e n l i aralklarla d u r u y o r , G r a c i e y l e birlikte z a m a n n n e hzla getii ni k y a s l a m a k iin saatlerine bakyorlar. E i n s t e i n ' m g e n e l g r e lilik k u r a m n n n g r d z e r e z a m a n n y a m u l m a s , G e o r g e ' u n deneyimledii ktleekimi alan g l e n d i k e saatinin de G r a c i e ' n i n saatine g r e g i d e r e k y a v a l a y a c a a n l a m n a geliyor. B a k a bir deyile G e o r g e G n e ' e ne k a d a r y a k l a r s a , saati o k a d a r y a v a ileyecektir. te k t l e e k i m i b u a n l a m d a , u z a y n y a n sra z a m a n d a y a m u l t u r . D i k k a t e t m e n i z g e r e k e n bir n o k t a v a r : II. B l m ' d e , G e o r g e ile G r a c i e ' n i n b o u z a y d a sabit hz ve d o r u l t u d a b i r b i r l e r i n e g r e h a r e k e t h a l i n d e o l d u u r n e k t e n farkl olarak b u r n e k t e a r a l a r n d a b i r simetri y o k t u r . G e o r g e , G r a c i e ' d e n farkl o l a r a k k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g i d e r e k glendiini hisseder, G n e ' e y a k l a t k a , iine e k i l m e k t e n k u r t u l m a s iin halat g i d e r e k d a h a sk t u t m a s gerekir. G e o r g e ' u n saatinin y a v a l a d k o n u s u n d a hemfikirler. Rollerini deitiren, b u d u r u m u t e r s i n e evi r e n "ayn o r a n d a geerli bir b a k a b a k as" y o k t u r . Aslna b a k a r s a n z , I I . B l m ' d e , G e o r g e , Gracie'yi y a k a l a m a k iin tepkili m o t o r u n u altrp i v m e l e n d i i n d e de karlatmz ey b u y d u . G e o r g e ' u n hissettii ivme, saatinin G r a c i e ' n i n k i n e g r e a k a y a v a ilemesine y o l amt. vmeli h a r e k e t i hisset m e n i n , b i r k t l e e k i m i k u v v e t i n i h i s s e t m e k l e a y n ey o l d u u n u a r t k bildiimiz iin, G e o r g e ' u n u a n d a h a l a t z e r i n d e k i d u r u m u n u n d a a y n ilkeye t a b i o l d u u n u , saatinin de, h a y a t n d a k i b a k a h e r eyin d e G r a c i e ' n i n d u r u m u n a kyasla y a v a iledii ni g r y o r u z .
89

da h a r e k e t ettiklerini b u l m u t u . Bu da, d a h a n c e tarttmz

varsaymsal rnekte, Gne'in ortadan kalkmasnn D n y a y karlkl k t l e e k i m l e r i n d e o r t a y a k a n deiikliklerden dola y etkileyecek olmas r n e i n d e , b u etkinin a n n d a iletilmeyecei a n l a m n a gelir. Bir cisim k o n u m u n u deitirirse, h a t t a p a t l a r sa, u z a y - z a m a n n d o k u s u n d a k i a r p l m a n n deimesine n e d e n olur; bu deiiklik d a r y a d o r u k hzyla, y a n i zel grelili in e v r e n s e l hz snrna t a m o l a r a k u y a n b i r hzla yaylr. D o l a ysyla bizler D n y a ' d a , G n e ' i n patladn, b u d u r u m u n k t leekimine bal s o n u l a r n hissetmeye baladmz a n d a g r r z ; p a t l a m a s n d a n sekiz d a k i k a s o n r a y a n i . E i n s t e i n ' m form l a s y o n u bylece atmay zer: K t l e e k i m i n i n etkileri fot o n l a r a a y a k u y d u r u r , onlar g e m e z .

Zamann Yamulmas, Yeniden

3.2, 3.4 ve 3.6 n u m a r a l ekillerdeki gibi izimler, " y a m u l m u u z a y "n n e a n l a m a geldiini z itibaryla y a k a l y o r . Bir y a m u l m a u z a y n e k l i n d e a r p l m a y a r a t r . Fizikiler, " z a m a n n y a m u l m a s n n " a n l a m n a k t a r a b i l m e k iin d e b e n z e r imgeler ge litirmilerdir, fakat b u n l a r y o r u m l a m a k o k d a h a zor o l d u u n d a n , b u r a d a o i m g e l e r e g i r m e y e c e i z . O n u n y e r i n e Slim ile J i m ' i n T o r n a d o y a b i n d i k l e r i r n e k l e d e v a m edelim v e k t l e e k i m i n i n etkisiyle z a m a n n y a m u l m a s d e n e y i m i n i a n l a m a y a a lalm. B u n u y a p a b i l m e k iin n c e G e o r g e ile G r a c i e y i bir k e r e d a h a grelim; a r t k b o u z a y n k a r a n l k d e r i n l i k l e r i n d e deiller,
88

G n e gibi s r a d a n b i r yldzn y z e y i n d e k i k t l e e k i m i ala n n d a , s a a t l e r d e k i y a v a l a m a ok az olacaktr. Gracie, diyelim k i G n e ' t e n bir b u u k m i l y a r k i l o m e t r e u z a k t a , G e o r g e d a G ne'in y z e y i n i n b i r k a k i l o m e t r e y a k n n d a olsa, G e o r g e ' u n sa a t i n i n t k l a m a hz, G r a c i e ' n i n saatinin t k l a m a hznn y z d e 99,9998'ine eit olacaktr. Yava, fakat o k ok da y a v a d e i l .
9

e v r e s i n d e y r n g e d e olan g e z e g e n l e r e , N e w t o n ' u n k u r a m b t n gzlemlere s o n d e r e c e geerli a k l a m a l a r g e t i r i r k e n , d a y a na olduu tahminler de birok d u r u m d a ve saylamayacak ka d a r o k k e r e l e r dorulanmtr. D e n e y s e l olarak son d e r e c e b a arl olan bu kuramn sorgulanmasn gerektiren eyin, k t l e e k i m i k u v v e t i n i n a n n d a a k t a r l m a s zellii ile zel g r e lilie t e r s d m e s i o l d u u n u v u r g u l a m t k . Uzay, z a m a n v e h a r e k e t e d a i r t e m e l b i r k a v r a y a s n d a n m e r k e z i n e m d e olsa da, zel greliliin etkileri, iinde y a a d mz y a v a d n y a d a son d e r e c e azdr. Keza, E i n s t e i n ' m genel grelilii (zel grelilikle u y u m l u bir ktleekimi k u r a m ) ile N e w t o n n k t l e e k i m i k u r a m a r a s n d a k i sapmalar, ou sra d a n d u r u m d a s o n d e r e c e k k t r . B u h e m iyidir, h e m d e k t dr. yidir, n k N e w t o n n k t l e e k i m i k u r a m n n y e r i n e g e m e y e alan b i r k u r a m , N e w t o n ' u n k u r a m n n deneysel ola r a k d o r u l a n d a l a n l a r a u y g u l a n d n d a o n u n l a u y u s a iyi olur. K t d r , n k iki k u r a m a r a s n d a d e n e y l e r e dayal b i r k a r a r a v a r m a y zorlatrmaktadr. N e w t o n n k u r a m y l a E i n s t e i n ' m k u r a m n b i r b i r i n d e n a y r m a k , iki k u r a m n b i r b i r i n d e n farkllat n o k t a l a r a ok d u y a r l d e n e y l e r e u y g u l a n m son d e rece h a s s a s l m l e r y a p m a y gerektirir. Bir b e y s b o l t o p u frlat tnzda n e r e y e deceini b u l m a k iin N e w t o n c u k t l e e k i m i k u r a m da, E i n s t e i n c k t l e e k i m i k u r a m d a kullanlabilir, ce v a p l a r farkl olacaktr, fakat bu farkllk o k a d a r k k olacak tr ki genellikle d e n e y s e l o l a r a k s a p t a y a b i l m e y e t i m i z i n tesin dedir. D a h a akllca bir d e n e y e ihtiya v a r d r ve Einstein da byle bir d e n e y nermitir.
1

F a k a t G e o r g e , ktlesi k a b a c a G n e ' i n ktlesine eit, a m a h a c m i k k , dolaysyla y o u n l u u G n e ' i n y o u n l u u n d a n mil y o n k e r e m i l y a r k e r e d a h a b y k bir n t r o n yldznn y z e y i n e y a k l a a c a k ekilde h a l a t t a n iniyor olsa, k t l e e k i m i alannn d a h a b y k olmas, saatinin G r a c i e ' n i n s a a t i n d e n y z d e 7 6 d a h a y a v a ilemesine y o l aacaktr. K a r a deliklerin dndakilere b e n z e r d a h a gl k t l e e k i m i alanlar z a m a n n d a h a d a y a v a ilemesine y o l aar; d a h a g l k t l e e k i m i alanlar, z a m a n d a d a h a ciddi bir y a m u l m a yaratr.

Genel Greliliin Deneysel Olarak Dorulanmas

G e n e l grelilik z e r i n e alan o u i n s a n o n u n e s t e t i k za rafetine kaplmtr. N e w t o n c u o s o u k ve m e k a n i k uzay, za man ve k t l e e k i m i k a v r a y n n y e r i n e Einstein, eri b i r

uzay-zaman zeyde

gerektiren

dinamik

ve g e o m e t r i k bir b e t i m l e m e

g e i r e r e k , k t l e e k i m i n i e v r e n i n t e m e l d o k u s u n a ilemitir. K t l e e k i m i e k b i r y a p o l a r a k d a y a t l m a k y e r i n e , e n temel d e v r e n i n b i r p a r a s h a l i n e gelmitir. U z a y v e z a m a n a h a y a t v e r i p erilmelerini, y a m u l m a l a r n v e d a l g a l a n m a l a r n m m k n k l m a k , y a y g n o l a r a k k t l e e k i m i d e d i i m i z eyle sonulanmtr. Estetii bir k e n a r a b r a k a c a k olursak, bir fizik k u r a m n n ni hai snav, fiziksel olgular d o r u bir b i i m d e aklayp n g r e bilme becerisinde yatar. Newton'un ktleekimi kuram, 1600'lerin s o n u n d a o r t a y a kndan b u y z y l n b a l a r n a dek, b u snav b y k bir b a a r y l a gemitir. s t e r h a v a y a frlatlan t o p l a r a u y g u l a n s n , ister eik k u l e l e r d e n atlan cisimlere, ister G n e ' i n etrafnda d n e n k u y r u k l u y l d z l a r a y a d a G n e ' i n
90

Yldzlar g e c e g r r z , a m a tabii g n d z d e o r a d a d r l a r . G ne'in y a y d k, onlarn o u z a k , t o p l u i n e ba b y k l n d e k i klarn bastrd iin o n l a r g e n e l d e g r e m e y i z . F a k a t bir G n e t u t u l m a s srasnda, A y geici olarak G n e ' i n n k e s e r v e u z a k yldzlar grlebilir hale gelir. Y i n e d e G n e ' i n varlnn h l b i r etkisi vardr. U z a k yldzlarn b a z l a r n d a n gelen k, D n y a y a d o r u g e l i r k e n G n e ' i n y a k n l a r n d a n
91

g e m e k z o r u n d a d r . E i n s t e i n ' m genel grelilik k u r a m , G ne'in etrafndaki u z a y v e z a m a n d o k u s u n u y a m u l t a c a , b u arpdmann da yldzlarn

Kraliyet G k b i l i m C e m i y e t i ' n i n o r t a k b i r t o p l a n t s n d a E i n s t e i n ' m genel grelilie d a y a n a r a k y a p t t a h m i n l e r i n d o r u l a n d akland. Bu baarnn -nceki uzay ve zaman kavraylar nn t m y l e y e r l e bir o l d u u - h a b e r i o k g e m e d e n fizik camia s d n d a d a y a y l d v e E i n s t e i n d n y a a p n d a m e h u r bir kii lik haline geldi. 7 Kasm 1 9 1 9 ' d a London Times'm m a n e t i n d e "BLMDE DEVRM: YEN BR EVREN KURAMI,
11

nn

izleyecei yolu

etkileyecei

n g r s n d e b u l u n u r . N i h a y e t i n d e u z a k k a y n a k l a r d a n gelen fotonlar, e v r e n i n d o k u s u b o y u n c a y o l alrlar; d o k u y a m u l u r s a , fotonlarn h a r e k e t i d e b u n d a n m a d d i b i r cisim k a d a r etkilene cektir. E n fazla da, D n y a y a gelirken y o l z e r i n d e G n e ' i s y r p g e e n k sinyallerinin y o l u b k l e c e k t i r . Bir G n e t u t u l mas, G n e ' i syrp g e e n bu yldz klarn, g n e t a r a fnd an b a s t r l m a d a n g r m e m i z i salayacaktr. In izledii y o l u n b k l m e as basit b i r biimde hesapla nabilir. In izledii y o l u n b k l m e s i , yldzn grnrdeki^ k o n u m u n d a bir k a y m a y a y o l aar. B u k a y m a , yldzn b u g r n r d e k i k o n u m u n u , t u t u l m a d a n alt a y n c e v e y a s o n r a D n y a u y g u n b i r k o n u m d a o l d u u srada, geceleri y a p l a n g z l e m l e r d e n ( G n e ' i n y a m u l m a y a r a t a n etkisi olmakszn) renilen g e r e k k o n u m u y l a k a r l a t r a r a k kesin bir b i i m d e llebilir. E i n s t e i n K a s m 1915'te y e n i k t l e e k i m i kavrayn k u l l a n a r a k G ne'i syrp g e e n yldz klarnn b k l m e asn h e s a p l a d ve y a k l a k 0,00049 d e r e c e (1,75 a r k s a n i y e , bir a r k s a n i y e bir d e r e cenin 1/3600'ne eittir) o l a r a k b u l d u . Bu a, y a k l a k 3 kilo m e t r e u z a k t a n baklan, dik d u r a n , ap 2,5 s a n t i m e t r e olan bir b o z u k p a r a n n asal y k s e k l i i k a d a r d r . Byle k k bir a nn tespit edilebilmesi, o g n n teknolojik i m k n l a r dahilindeydi. G r e e n w i c h G z l e m e v i n i n yneticisi Sir F r a n k D y s o n ' n uyars z e r i n e t a n n m gkbilimci v e ngiltere Kraliyet G k b i lim C e m i y e t i n i n s e k r e t e r i Sir A r t h u r E d d i n g t o n , E i n s t e i n ' m t a h m i n i n i 2 9 M a y s 1919'daki G n e t u t u l m a s s r a s n d a test et m e k z e r e B a t Afrika sahili a k l a r n d a k i P r i n c i p e A d a s n a bir a r a t r m a gezisi d z e n l e d i . 6 K a s m 1919'da, t u t u l m a s r a s n d a P r i n c i p e ' d e ekilen foto raflarn (ve C h a r l e s D a v i d s o n ile A n d r e w C r o m m e l i n liderliin d e k i ikinci b i r ngiliz ekibin B r e z i l y a ' d a S o b r a l ' d e ektii foto raflarn) i n c e l e n m e s i n d e n be ay sonra, Kraliyet C e m i y e t i ile
92

NEWTONCU

F K R L E R Y I K I L D I " deniyordu.

Einste

in 'n zafer a n y d b u . Bu d e n e y i izleyen yllarda, E d d i n g t o n ' n genel grelilii d o r u l a m a s b a z eletirel incelemelere t a b i t u t u l d u . l m n o k s a y d a z o r v e incelikli y n olmas, y e n i d e n gerekletirilmesini zorlatryor, z g n d e n e y i n gvenilirliiyle ilgili b a z s o r u l a r y a r a t y o r d u . S o n 4 0 ylda, teknolojik ilerlemelerden y a r a r l a n lan eitli d e n e y l e r l e genel grelilik p e k ok b a k m d a n h a s s a s b i r b i i m d e snand. Genel greliliin t a h m i n l e r i t m d e n d o r u land. E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i betimlemesinin zel grelilikle u y u m a s n n tesinde, t a h m i n l e r i n i n d e n e y e dayal s o n u l a r a , N e w t o n ' u n k u r a m n a d a y a n a n t a h m i n l e r d e n d a h a y a k n oldu u n a d a k u k u y o k t u r artk.

Kara Delikler, Byk Patlama ve Uzayn Genilemesi

z e l grelilik, eyler hzla h a r e k e t ettiinde en ak biimde grlebilir, genel grelilikse eylerin ktlesi o k b y k oldu u n d a , b u n a bal o l a r a k d a u z a y v e z a m a n d a ciddi y a m u l m a lar m e y d a n a geldiinde e n a k b i i m d e g r l r . B u n u iki r nekle aklayalm. lki, A l m a n gkbilimci K a r i Scbvvarzschild'n I . D n y a S a v a s r a s n d a R u s c e p h e s i n d e t o p gllelerinin izledii y o l a d a i r h e s a p l a m a l a r srasnda E i n s t e i n ' m ktleekimiyle ilgili b u l g u larn i n c e l e r k e n y a p t b i r keifti. E i n s t e i n ' m g e n e l grelilik k u r a m n n son r t u l a r n y a p m a s n d a n y a l n z c a b i r k a a y son ra, S c h w a r z s c h i l d ' n , m k e m m e l d e r e c e d e k r e s e l b i r yldzn
93

 e v r e s i n d e u z a y v e z a m a n n nasl y a m u l a c a n a d a i r eksiksiz, yanlsz b i r anlaya v a r a b i l m e k iin b u k u r a m kullanabilmi olmas d i k k a t ekicidir. S c h w a r z s c h i l d elde ettii sonular R u s c e p h e s i n d e n E i n s t e i n ' a g n d e r m i , o da b u n l a r S c h w a r z s c h i l d adna Prusya Akademisi'ne sunmutu. S c h w a r z s c h i l d ' n almas - b u g n a r t k " S c h w a r z s c h i l d z m " o l a r a k b i l i n m e k t e d i r - ekil 3.5'te ematik o l a r a k gsteri len y a m u l m a y d o r u l a m a n n ve m a t e m a t i k s e l o l a r a k kesinle t i r m e n i n tesinde, genel greliliin arpc bir ierimini o r t a y a k o y m u t u . S c h w a r z s c h i l d , bir yldz, ktlesinin y a r a p n a b l m n n belli bir kritik d e e r i a a c a k a d a r k k bir kresel b l g e d e y o u n l a t y s a eer, o r t a y a kan u z a y - z a m a n y a m u l m a snn o k b y k olacan, yle ki, yldzn y a n n a y a k l a a n , k d a h i l hibir eyin yldzn k t l e e k i m i k u v v e t i n d e n k a a m a y a can gstermiti. Ik d a h i byle "sktrlm y l d z l a r d a n " k a a m a y a c a iin, b a t a bu yldzlara karanlk ya da donmu yl
ekil 3.7 Bir kara delik, etrafndaki uzay-zaman dokusunda o kadar ciddi biryamulmaya sebep olur k, "olay ufku"na -koyu renkli daireyle gsterilmitir- giren hibir ey ka ra deliin ktleekiminden kaamaz. Bir kara deliin en derin noktasnda tam olarak neler olduunu hi kimse bilmiyor.

d t n d e , a y a k l a r n z k a r a deliin m e r k e z i n e h e r z a m a n ba nzdan b i r a z d a h a y a k n o l u r ) : O k a d a r gl o l a c a k t r ki, a s lna b a k a r s a n z v c u d u n u z u hzla p a r a l a r a a y r a c a k bir k u v vetle gerileceksinizdir. t e y a n d a n , bir k a r a delik c i v a r n d a d o l a n r k e n d a h a tem kinli d a v r a n p olay u f k u n u a m a m a y a b y k zen gsterirse niz, k a r a delikle inanlmaz b a a r l a r a i m z a atabilirsiniz. r n e in, ktlesi G n e ' i n k t l e s i n d e n 1000 k a t d a h a b y k bir k a r a delik kefettiinizi, tpk G e o r g e ' u n G n e ' i n y a k n l a r n d a y a p t gibi, sizin de b i r h a l a t a t u t u n u p k a r a deliin olay u f k u n u n 2-3 s a n t i m e t r e y a k n n a k a d a r s o k u l d u u n u z u d n e l i m . Biraz evvel tarttmz zere ktleekimi alanlar z a m a n d a y a m u l m a yaratr, b u d a sizin z a m a n n i i n d e n geiinizin y a v a l a y a c a a n l a m n a gelir. Aslna b a k a r s a n z , k a r a delikler o k gl k t l e e k i m i a l a n l a r n a s a h i p o l d u k l a r n d a n , z a m a n n iinden geiiniz bir hayli y a v a l a y a c a k t r . Saatiniz, geride, D n y a ' d a braktnz a r k a d a l a r n z n s a a t l e r i n d e n 10.000 k a t d a h a y a v a ileyecektir. K a r a deliin olay ufku z e r i n d e bu ekilde bir yl k a d a r oyalansanz, s o n r a h a l a t a t r m a n p sizi b e k l e y e n u z a y ge minize d n s e n i z , k s a s r e n r a h a t bir y o l c u l u k l a eve v a r s a n z ,
95

dzlar d e n m i t i . Yllar s o n r a J o h n W h e e l e r d a h a cazip bir isim

u y d u r u p o n l a r a kara delikler diyecekti; k a r a , n k k sa mazlar; delik, n k y a n l a r n a ok y a k l a a n h e r ey ilerine d er v e bir d a h a k a m a z . B u isim t u t t u . S c h w a r z s c h i l d ' n z m n ekil 3.7'de g s t e r i y o r u z . K a r a delikler, agzllkleriyle m e h u r olsalar da, "emniyetli" bir m e s a f e d e n y a n l a r n d a n g e e n cisimler, s r a d a n bir y l d z d a n et kilenmelerine o k b e n z e r b i i m d e k a r a delikten etkilenip s a a d e t iinde y o l l a r n a d e v a m edebilirler. F a k a t bileimleri n e o l u r s a olsun, y a n l a r n a o k y a k l a a n - k a r a deliin olay ufku d e n e n e y i a a c a k k a d a r y a k l a a n - cisimler feci s o n l a r n a a d m a t a r : K a nlmaz b i i m d e k a r a deliin m e r k e z i n e d o r u ekilirler v e gi d e r e k a r t a n , n i h a y e t i n d e ykc b i r k t l e e k i m i gerilimine m a r u z kalrlar. r n e i n olay u f k u n a n c e a y a k l a r n z girerse, k a r a d e liin m e r k e z i n e y a k l a r k e n k e n d i n i z i g i d e r e k d a h a r a h a t s z his sedersiniz. K a r a deliin k t l e e k i m i k u v v e t i o k a d a r a r t a c a k t r ki, ayanzn m a r u z kald ekim, banzn m a r u z kald e k i m d e n o k ok d a h a g l olacaktr ( n k n c e a y a k l a r n z
94

D n y a y a geldiinizde, y o l a knzdan b u y a n a 10.000 yl a k n b i r z a m a n getiini g r r d n z . Bylece k a r a delii D n y a ' n n u z a k geleceine gitmenizi salayan bir t r z a m a n m a k i nesi o l a r a k b a a r y l a k u l l a n m o l u r d u n u z . iin iindeki leklerin n e k a d a r u o l d u u n u k a v r a m a k iin b i r k a r n e k verelim: G n e ' i n ktlesine s a h i p olan bir yldz, G n e ' i n y a r a p n a deil d e (yaklak 700.000 k i l o m e t r e ) , y a k lak 3 kilometrelik bir y a r a p a s a h i p olsayd bir k a r a delik o l u r d u . D n n : G n e ' i n t a m a m yle b i r sktrlm ki, y u k a r M a n h a t t a n ' a r a h a t a syor. B u skm G n e ' t e n bir tat l ka b y k l n d e bir p a r a , E v e r e s t D a k a d a r ar ola caktr. D n y a y b i r k a r a delie evirebilmemiz iin, b y k l n y a r a p n e r e d e y s e 1 s a n t i m e t r e olan bir k r e y e indir m e m i z g e r e k i r d i . Fizikiler, byle u k o n f i g r a s y o n l a r d a m a d delerin g e r e k t e v a r o l u p o l a m a y a c a n d a n u z u n c a bir s r e b o y u n c a kukulanmlar, b i r o u k a r a delikleri ar alan bir k u r a m c n n h a y a l g c n n eseri o l a r a k g r m t r . Y i n e de son on yl iinde, k a r a deliklerin varlna iaret e d e n , d a h a i k n a edici d e n e y s e l k a n t l a r toplanmtr. K a r a ol d u k l a r iin g k y z n n d o r u d a n t e l e s k o p l a r l a t a r a n m a s so n u c u g r l e m e z l e r tabii ki. Gkbilimciler de, k a r a delikleri a r a r k e n , k saan, s r a d a n yldzlarn d a v r a n l a r n d a k i a n o r mallikleri aratrrlar, b u a n o r m a l l i k l e r k a r a deliin olay ufku n u n h e m e n d n d a k o n u m l a n m o l m a l a r n a bal olabilir. r nein, k a r a deliin y a k n l a r n d a k i s r a d a n yldzlarn d k a t m a n l a r n d a k i toz v e gaz, k a r a deliin olay u f k u n a d o r u d e r k e n , n e r e d e y s e k hzna y a k n bir ivme kazanr. Bu hzlarda, a a y a d o r u g i r d a p o l u t u r a n m a d d e n i n iindeki s r t n m e , i n a n l m a z b o y u t l a r d a bir s retir, bylece toz ve g a z karm nn h e m s r a d a n g r n e b i l i r k, h e m de X nlar y a y a r a k " p a r l a m a s n a " y o l aar. B u ma olay u f k u n u n h e m e n d n d a m e y d a n a geldiinden, k a r a d e l i k t e n k a p u z a y d a yol alabilir, dolaysyla d o r u d a n gzlenip incelenebilir. G e n e l grelilik, b u t r X n salmlarnn s a h i p olaca zellikler k o n u s u n d a ay96

rntl t a h m i n l e r d e b u l u n u r ; t a h m i n e dayal b u zelliklerin gz lenmesi de, k a r a deliklerin v a r l n a d a i r dolayl olsa da, g l k a n t l a r sunar. r n e i n g i d e r e k o a l m a k t a olan kantlar, bizim S a m a n y o l u g a l a k s i m i z i n t a m o r t a s n d a , ktlesi G n e ' i n k t l e s i n d e n 2,5 m i l y o n k a t d a h a b y k , d e v a s a bir k a r a delik b u l u n d u u n a iaret etmektedir. G e l gelelim, b u g r n t e heybetli k a r a delik bile, gkbilimcilerin d n c e s i n e g r e k o z m o s u n d r t bir y a n n a dalm artc d e r e c e d e p a r l a k k u a s a r l a r n ortasnda bulunan, ktleleri G n e ' i n k t l e s i n d e n milyarlarca k a t b y k k a r a deliklerin y a n n d a s n k k a l m a k t a d r . S c h w a r z s c h i l d , k e n d i adn t a y a n z m b u l m a s n d a n bir k a a y s o n r a , R u s c e p h e s i n d e k a p t b i r deri hastal y z n d e n ld. 4 2 y a n d a y d . E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i k u r a m y l a t r a jik d e r e c e d e k s a s r e n k a r d a m a s , d o a l d n y a n n e n arpc v e gizemli y a n l a r n d a n birini m e y d a n a karmt. G e n e l greliliin, g c n g s t e r m i o l d u u ikinci bir r n e k de, b t n bir e v r e n i n k k e n i v e evrimiyle ilgilidir. D a h a n c e bahsettiimiz gibi, Einstein u z a y v e z a m a n n ktle v e enerjinin varlna t e p k i verdiini gstermiti. U z a y - z a m a n n arplmas, o r t a y a k a n y a m u l m a l a r n y a k n l a r n d a k i k o z m i k cisimlerin h a r e k e t l e r i n i etkiler. B u n a karlk b u cisimlerin k e n d i ktleleri v e enerjilerine bal olan h a r e k e t l e r i de, u z a y - z a m a n n y a m u l m a s n etkiler, bu etki de cisimlerin h a r e k e t i n i etkiler bir k e z da ha; bylece h a r e k e t l e r i n b i r b i r i n e bal o l d u u k o z m i k d a n s de v a m edip gider. G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i ve 19. y z y l n b y k m a t e m a t i k i s i G e o r g B e r n h a r d R i e m a n n ' n n c l k ettii, eri u z a y a d a i r g e o m e t r i k k a v r a y l a r a u z a n a n d e n k l e m l e r sa y e s i n d e , E i n s t e i n uzay, z a m a n v e m a d d e n i n karlkl evrimini niceliksel o l a r a k betimleyebilmiti. B u denklemler, e v r e n d e bir yldzn e t r a f n d a d n e n bir g e z e g e n v e y a k u y r u k l u y l d z gibi yaltlm b a l a m l a r n dnda, e v r e n i n t a m a m n a u y g u l a n d n d a k e n d i s i n i d e o k artan d i k k a t ekici bir s o n u c a ulalyor du:

Uzamsal

evrenin

bykl

zamanla

deiiyor

olmalyd.

Yani e v r e n i n d o k u s u y a geniliyordu, y a k l y o r d u , a m a k e 97

sinlikle a y n k a l m y o r d u . aka gsteriyordu.

G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i b u n u

b t n galaksiler g i d e r e k b i r b i r i n e yaklar. Bir d d k l t e n c e r e n i n iinde o l d u u gibi, e v r e n i n b z l m e s i galaksileri bir a r a y a getirip s k t r a c a n d a n scaklk ciddi o r a n d a ykselir, yl dzlar p a r a l a n r ve m a d d e n i n ilk bileenlerini ieren scak bir p l a z m a oluur. D o k u k l m e y i s r d r d k e , h e m scaklk h zn k e s m e d e n ykselir, h e m d e ilk p l a z m a n n y o u n l u u artar. Saati geriye d o r u ilettiimizi, e v r e n i n b u g n gzlediimiz h a linden 15 milyar yl n c e y e gittiimizi d n e l i m , b u g n bildi imiz haliyle evren, ok k k b i r b o y u t a inecektir. Her eyi - b t n otomobilleri, binalar, y e r y z n d e k i dalar, D n y a ' n n kendisini, Ay', S a t r n ' , J p i t e r ' i , dier b t n gezegenleri; G n e ' i ve S a m a n y o l u ' n d a k i b a k a yldzlar; 100 m i l y a r yld zn b u l u n d u u A n d r o m e d a Galaksisi'ni, saylar 100 milyar a kn dier b t n galaksileri- o l u t u r a n m a d d e , k o z m i k bir m e n geneyle sktrlp d u d a k u u k l a t a n bir y o u n l u a ulaacaktr. Saatimiz geri gidip d a h a d a n c e k i z a m a n l a r a ulatnda, e v r e nin t a m a m skp bir p o r t a k a l , b i r limon, bir bezelye, bir k u m tanesi b y k l n e , s o n r a d a h a d a k k bir b o y u t a inecektir. T a "balangca" k a d a r t a h m i n l e r d e b u l u n d u u m u z d a , evren, b t n m a d d e v e enerjinin hayal edilemez y o u n l u k t a v e scak lkta skt bir nokta olarak - s o n r a k i b l m l e r d e eletirel bir gzle y e n i d e n inceleyeceimiz bir i m g e d i r b u - b a l a m gibi g rnecektir. Bu gaz halindeki k a r m d a n , bildiimiz haliyle ev r e n i n gelitii t o h u m l a r saan k o z m i k bir ate k r e s i olutuu -Byk Patlama- dnlmektedir. P a t l a y a n bir b o m b a d a n salan a r a p n e l l e r gibi, evrenin m a d di ieriini saan k o z m i k bir p a t l a m a olarak B y k P a t l a m a im gesi, a k l d a t u t u l m a s y a r a r l bir imgedir, a m a biraz yanltcdr. Bir b o m b a p a t l a d n d a ,

Bu s o n u , E i n s t e i n ' a bile fazla ar geldi. U z a y n ve z a m a n n d o k u s u y l a ilgili, binlerce yllk g n d e l i k deneyimlerle o l u t u r u l m u g e n e l sezgiyi alt s t etmiti, fakat h e r z a m a n v a r olan, hi d e i m e y e n evren k a v r a m o k a d a r d e r i n l e r e ilemi b i r k a v r a m d ki, b u r a d i k a l d n r bile b u n d a n v a z g e m e k t e zorlan d. B u y z d e n , Einstein d e n k l e m l e r i n i y e n i d e n g z d e n geirip

kozmolojik sabit o l a r a k bilinen bir eyi dahil e d e r e k d e n k l e m l e

rini deitirdi. Kozmolojik sabit, E i n s t e i n ' m e v r e n i n b o y u t l a r nn deitii n g r s n d e n k a n m a s n v e b i r k e z d a h a d u r a a n e v r e n fikrinin r a h a t l n a g m l m e s i n i m m k n klmt. Gel gelelim 12 yl sonra, Amerikal gkbilimci E d w i n H u b b l e , u z a k galaksilere ilikin ayrntl l m l e r y a p a r a k , e v r e n i n ge

nilediini deneysel o l a r a k kantlad. Bilim t a r i h i n d e a r t k m e

h u r olan bir h i k y e y e g r e de, Einstein b u n d a n s o n r a d e n k l e m lerini ilk hallerine d n d r d ; onlar b i r sreliine deitirmi ol m a s n d a h a y a t n n e n b y k hatas o l a r a k n i t e l e d i .
12

Vard

s o n u c u k a b u l e t m e k o n u s u n d a b a t a gsterdii isteksizlik bir k e n a r a b r a k l a c a k olursa, E i n s t e i n ' m k u r a m e v r e n i n geniledi ini ngryordu. Aslna bakarsanz, 1920'lerin banda - H u b b l e ' n l m l e r i n d e n yllar n c e - R u s m e t e o r o l o g A l e x a n der Friedmann, Einstein'm zgn denklemlerini kullanarak b t n galaksilerin g e n i l e m e k t e olan u z a m s a l d o k u n u n a l t k a t m a n l a r n d a tanacan, bylece hzla dier g a l a k s i l e r d e n u z a k l a a can ayrntl o l a r a k gstermiti. G e n e l greliliin bu artc s o n u c u H u b b l e ' n gzlemleri v e d a h a s o n r a y a p l a n saylamaya c a k k a d a r ok gzlemle k a p s a m l o l a r a k dorulamtr. E i n s t e i n e v r e n i n genilediine d a i r aklamasyla, t m z a m a n l a r n e n b y k entelektel b a a r l a r n d a n birine i m z a atmt. U z a y n d o k u s u geniliyor, bylece k o z m i k akla t a n a n g a laksiler a r a s n d a k i u z a k l k artyorsa, e v r e n i n balangcn r e n e b i l m e k iin b u gelimeyi z a m a n iinde g e r i evirdiimizi h a y a l edebiliriz. T e r s i n d e n b a k t m z d a e v r e n i n d o k u s u k l r ,
98

uzayda belli bir y e r d e , zamanda belli

bir a n d a patlar. indekiler e v r e s i n d e k i u z a y a dalr. O y s a B y k P a t l a m a ' d a evreleyen b i r u z a y y o k t u . Filmi geri sarp e v r e n i n b a l a n g c n a u z a n d m z d a , b t n m a d d i ieriin sk mas, uzayn tamamnn k l m e s i y z n d e n o r t a y a kar. P o r takal b y k l , bezelye b y k l , k u m tanesi b y k l ,
99

e v r e n i n iinde bir eyi deil, e v r e n i n tamamn tanmlar. B a a d n e c e k olursak, ilk n o k t a s a l " b o m b a " d n d a bir u z a y y o k t u . B y k P a t l a m a , skm u z a y n patlamasdr, u z a y n b i r gelgit dalgas gibi yaylmas, m a d d e v e enerjiyi b u g n l e r e k a d a r ta mtr.

k n d a bizi u y a r m a k t a d r . Baz b y k k u r a m s a l fizikilerin, a t m a n n z l m e s i y n n d e k i giriimleri b o a km, dolay syla genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i b u k u r a m sal atma, m o d e r n k u r a m s a l fiziin a n a s o r u n u o l a r a k b e t i m l e n e r e k h a k edilmi bir n e k a v u m u t u r . B u atmay a n l a y a bilmemiz, imdi a n l a t m a y a b a l a y a c a m z k u a n t u m k u r a m n n baz temel u n s u r l a r n a aina olmamz gerektiriyor.

Genel Grelilik Doru mudur?

B u g n k teknolojik dzeyimizle gerekletirilen d e n e y l e r d e , genel greliliin t a h m i n l e r i n d e bir s a p m a grlmemitir. D a h a d a h a s s a s d e n e y l e r i n s a p m a l a r s a p t a y p s a p t a y a m a y a c a za m a n iinde belli olacaktr; o z a m a n bu k u r a m n da d o a n n as l n d a nasl ilediine d a i r y a k l a k b i r b e t i m l e m e o l d u u o r t a y a kacaktr. K u r a m l a r n g i d e r e k d a h a hassas b i i m d e s n a n m a l a r, bilimsel ilerlemenin bir y o l u d u r k u k u s u z , fakat t e k y o l u d e ildir. A s l n a b a k a r s a n z u n u z a t e n g r m t k : Yeni b i r N e w t o n c u ktleekimi k u r a m n n k t l e e k i m i k u r a m aray, N e w t o n n k u r a m n n deneysel ola r a k r t l m e s i y l e deil, b a k a bir kuramla, zel grelilik k u r a m y l a atmas s o n u c u balamt. N e w t o n n k u r a m n d a k i d e n e y s e l aklar, a n c a k ra k i p b i r ktleekimi k u r a m o l a r a k genel greliliin kefinden s o n r a , iki k u r a m n farkllat, k k a m a llebilir y n l e r i n aratrlmasyla tanmlanabilmitir. Dolaysyla deneysel verile rin y a p t gibi, k u r a m l a r a r a s n d a k i tutarszlklar d a ilerlemeye n c l k edebilir. G e e n y a r m y z y l iinde, fizik, en az zel grelilik ile N e w t o n c u ktleekimi k u r a m l a r a r a s n d a k i atma k a d a r ciddi b a k a bir k u r a m s a l atmayla k a r k a r y a kald. G e n e l g r e lilik son d e r e c e iyi snanm b a k a bir k u r a m l a , k u a n t u m m e k a niiyle t e m e l b i r u y u m a z l k iinde gibi g r n y o r . B u b l m de ele aldmz k o n u l a r l a ilgili olarak, bu a t m a fizikilerin, B y k P a t l a m a a n n d a o l d u u gibi y a d a bir k a r a deliin m e r k e z i n d e k i gibi sktklarnda uzay, z a m a n v e m a d d e y e a s l n d a n e o l d u u n u a n l a m a s n engellemektedir. F a k a t d a h a genel ola r a k b u atma, d o a y k a v r a y m z d a k i t e m e l bir k u s u r h a k 100

101

IV. B l m

Mikroskobik Tuhaflk

eorge ile G r a c i e , G n e sistemi snrlarnn dna k tklar u z a y s e y a h a t l e r i n d e n biraz yorulmu halde D n y a y a d n e r l e r v e y o r g u n l u k a t m a k z e r e bir ey

ler imek iin H - B a r ' n y o l u n u tutarlar. G e o r g e h e r z a m a n k i i kileri syler - k e n d i s i n e p a p a y a sulu b u z l u bir viski v e G r a c i e iin d e bir v o t k a t o n i k - v e s o n r a ellerini b a n n a r k a s n a d a y a

y p sandalyesine y a s l a n a r a k y e n i c e y a k t p u r o s u n u n keyfini k a r m a y a k o y u l u r . F a k a t d u m a n t a m iine e k e c e k k e n , a knlk iinde p u r o n u n dilerinin a r a s n d a olmadn fark eder. P u r o n u n bir ekilde a z n d a n d m olmas gerektii d n c e siyle, gmlei y a d a p a n t o l o n u n d a y a n a n bir delik g r e c e i n i sa n a r a k d o r u l u r . F a k a t ortalkta p u r o y o k t u r . B u l u n a b i l e c e k gi b i g r n m e z d e . G e o r g e ' u n telayla h a r e k e t l e n e n G r a c i e gz kesilir v e p u r o n u n G e o r g e ' u n s a n d a l y e s i n i n t a m
103

arkasndaki

t e z g h n z e r i n d e d u r d u u n u fark eder. "Tuhaf," d e r G e o r g e , "nasl o l u r da o r a y a debilir? S a n k i k a f a m n iinden gemi gi b i a m a dilim y a n m a d , b a k a bir deliim v a r m gibi d e g r n m y o r . " Gracie, G e o r g e ' u inceler ve biraz g n l s z c e , dilinin ve b a n n g a y e t n o r m a l g r n d n dorular, ikiler geldiinde, G e o r g e ile G r a c i e o m u z silkerek, d m p u r o y u y a a m n k k gizemleri a r a s n d a k i y e r i n d e brakrlar. A n c a k H - B a r ' d a k i tuhaflklar d e v a m etmektedir. G e o r g e p a p a y a s u y u n a b a k a r v e iindeki b u z k p l e r i n i n d n p d u r d u u n u fark eder; a r p a n a r a b a l a r gibi birbirlerine v e b a r d a n k e n a r l a r n a a r p p d u r m a k t a d r l a r . G e o r g e b u sefer y a l n z deildir. G r a c i e de, G e o r g e ' u n k i n i n aa y u k a r y a r s b y k l n d e k i b a r d a n k a l d r r v e h e r ikisi d e b a r d a k t a k i b u z k p l e r i n i n G e o r g e ' u n b a r d a n d a k i l e r d e n ok d a h a h a r e ketli b i r ekilde d n d n grrler. y l e ki, b t n b u z l a r d n e r e k bir k t l e o l u t u r d u u n d a n , onlar a y r ayr glkle se mektedirler. F a k a t s o n r a o l a n l a r y a n n d a b u n l a r bir ey deil dir. G e o r g e ile G r a c i e gzleri fal ta gibi alm, G r a c i e ' n i n b a r d a n a b a k p d u r u r k e n t e k bir b u z k p n n b a r d a n iin den

r a G e o r g e ile G r a c i e ' n i n H - B a r d e n e y i m l e r i n i n d e - m i k r o d n y a llerine v u r u l d u u n d a - k a r a n l k b a z yetilere atfedilmemesi gerektiini ilan e d e n k a v r a m s a l bir e r e v e y d i b u . Alk olma dmz b u t r t u h a f olaylar e v r e n i m i z i n son d e r e c e k k l e k l e r d e k i g e n e l d a v r a n biimidir aslnda.

Kuantum erevesi
K u a n t u m m e k a n i i e v r e n i n m i k r o zelliklerini a n l a m a y a y nelik k a v r a m s a l bir erevedir. N a s l ki, eylerin o k hzl h a r e k e t ettii y a d a o k ktleli o l d u u d u r u m l a r d a zel grelilik v e genel grelilik d n y a g r m z d e ciddi deiikliklere g i t m e mizi g e r e k t i r i y o r s a , k u a n t u m m e k a n i i d e a t o m i k v e a t o m a l t mesafe l e k l e r i n d e incelendiinde, evrenin d a h a arpc deil se de, ayn d e r e c e d e arpc zelliklere s a h i p o l d u u n u o r t a y a k o y m a k t a d r . K u a n t u m m e k a n i i y l e u r a a n e n b y k isimler d e n biri olan R i c h a r d F e y n m a n 1965'te unlar y a z y o r d u : Bir z a m a n l a r gazeteler, sadece 12 kiinin grelilik k u r a m n anlayabildiini y a z d . Ben, byle bir z a m a n o l d u u n a i n a n m y o r u m . Belki sadece bir tek kiinin grelilik k u r a m n anlad bir z a m a n olmu olabilir, n k bildirisini y a z m a d a n n c e k o n u y u k a v r a y a n b i r tek o y d u . A m a i n s a n l a r bildiriyi o k u d u k l a r n d a , b i r o k kii grelilik k u r a m n u y a d a b u b i i m d e anlad v e b u n l a r n says d a k u k u s u z 12'den fazlayd. t e y a n d a n , k u a n t u m mekaniini hi kim senin anlamadn rahatlkla syleyebilirim, s a n r m .
1

geip b a r a d t n fark ederler. D m e m e s i iin k a p t k

l a r n d a , b a r d a n s a p a s a l a m o l d u u n u g r r l e r ; b u z k p bir ekilde hi h a s a r v e r m e d e n b a r d a n iinden gemitir. " U z a y y r y s o n r a s n d a y a a n a n h a l s i n a s y o n l a r d a n biri olmal," d e r G e o r g e . H e r ikisi de, a r p a n b u z k p l e r i n i n taknln i kilerini bir dikite b i t i r e r e k s a v u t u r u r v e eve gidip d i n l e n m e k z e r e ayaklanrlar. F a k a t b a r d a n b i r a n n c e ayrlma telayla, b a r n d u v a r n a b o y a n m d e k o r a t i f b i r k a p y g e r e k sandkla rnn h e r ikisi d e f a r k n d a deildir. t e y a n d a n , insanlarn d u v a r l a r d a n geip gitmelerine fazlasyla alkn olan H - B a r ' n p a t ronlar, G e o r g e ile G r a c i e ' n i n b e k l e n m e d i k kalklarnn fark n a v a r m a z l a r bile. B u n d a n bir asr n c e C o n r a d ile F r e u d k a r a n l n y r e i ile r u h u n u a y d n l a t r k e n , A l m a n fiziki M a x P l a n c k k u a n t u m m e k a n i i z e r i n e ilk k d e m e t i n i d r d . B a k a eylerin y a n s104

F e y n m a n 3 0 yl n c e dile g e t i r m i olsa da, b u g n d e geerli liini ayn l d e k o r u y a n bir g r t r b u . F e y n m a n ' n d e m e k istedii, zel ve genel grelilik k u r a m l a r d n y a y g r m e biimi mizde ciddi bir deiiklik g e r e k t i r s e de, bu k u r a m l a r n temelin deki ilkeler t a m a n l a m y l a k a b u l edildiinde, titiz bir akl y r t meyle, u z a y ve z a m a n a ilikin y e n i ve allmadk s o n u l a r a d o r u d a n ulalacayd. n c e k i iki b l m d e ele alnan, E i n s t e 105

in'n almasna ait b e t i m l e m e l e r z e r i n e y o u n bir ekilde d n r s e n i z , v a r d m z s o n u l a r n kanlmaz o l d u u n u t a k d i r edersiniz. K u a n t u m m e k a n i i n d e d u r u m farkldr. 1920'lerin s o n l a r m a gelindiinde, k u a n t u m m e k a n i i n e ilikin m a t e m a t i k sel f o r m l ve k u r a l l a r n b i r o u y e r l i y e r i n e o t u r t u l m u t u ve o y l l a r d a n b e r i bu forml ve k u r a l l a r n kullanmyla bilim tari hindeki

B u n d a n s o n r a k i b l m l e r d e , b u dilin temellerini gelitirip b e r a b e r i n d e getirdii b i r k a s r p r i z i betimleyeceiz. B u n u y a p a r ken, k u a n t u m m e k a n i i size b s b t n tuhaf, h a t t a deli samas gibi gelirse, iki eyi aklnzda t u t m a n z gerekir. n c e l i k l e , m a t e matiksel o l a r a k tutarl bir k u r a m olmasnn tesinde, k u a n t u m m e k a n i i n e i n a n m a m z n t e k g e r e k e s i artc b i r geerlilikle d o r u l a n a n t a h m i n l e r i olanakl klmasdr. Biri kp d a o c u k l u u n u z u en ince ayrntsna d e k satr satr anlatrsa, o kiinin u z u n z a m a n d r aradnz k a y p k a r d e i n i z o l d u u iddiasna i n a n m a m a n z elde deildir, ikinci olarak, k u a n t u m m e k a n i i n e k a r byle bir t e p k i d e b u l u n a c a k olsanz y a l n z d a k a l m a z s n z . T m z a m a n l a r n e n saygn fizikilerinin bir ksm d a a z y a d a o k tepkinizi p a y l a m a k t a d r . Einstein, k u a n t u m m e k a n i i n i btnyle kabul etmeye yanamamtr. Hatta, k u a n t u m kura mnn balca n c l e r i n d e n v e e n g l s a v u n u c u l a r n d a n olan N i e l s B o h r bile bir k e r e s i n d e , k u a n t u m m e k a n i i n i d n d n z d e banz d n p mideniz b u l a n m y o r s a , o n u g e r e k t e n a n lam saylamayacanz sylemitir.

en kesin v e baarl saysal t a h m i n l e r e ulalmtr. F a

kat, k u a n t u m m e k a n i i n i g e r e k a n l a m d a kullananlar, o n u n n e d e n ie y a r a d y a d a n e a n l a m a geldiini a s l n d a p e k d e anla m a d a n , k u r a m n " k u r u c u b a b a l a r " n n k o y d u u k u r a l v e for mlleri -basite gerekletirilen, h e s a p l a m a y a dayal ilemlerizlerken b u l m a k t a d r kendilerini. Grelilik k u r a m n d a n farkl olarak, k u a n t u m m e k a n i i n i " d e r i n l e m e s i n e " k a v r a y a b i l m i in san says y o k d e n e c e k k a d a r azdr. P e k i n e y a p a c a z b u d u r u m d a ? B t n bunlar, e v r e n i n m i k ro d z e y d e son d e r e c e belirsiz ve allmadk b i i m l e r d e iledi i, yle ki o k u z u n s r e e v r i m g e i r e r e k , g n d e l i k l e k t e bil d i k o l g u l a r n s t e s i n d e n gelen i n s a n z i h n i n i n "aslnda n e o l u p b i t t i i ' n i bir t r l k a v r a y a b i l e c e k y e t e r l i l i k t e o l m a d a n l a m na m g e l m e k t e d i r ? Y o k s a , fizikiler t a r i h s e l bir rastlant s o n u c u k u a n t u m m e k a n i i n i son d e r e c e t u h a f bir b i i m d e , nicelik sel o l a r a k baarl olsa da, gerekliin d o a s y l a ilgili d o r u l a rn anlalmasn g l e t i r e n bir y o l l a formlletirmi olabilirler mi? K i m s e bilmiyor. Belki ileride b i r g n o k zeki biri kp k u a n t u m m e k a n i i n i n "niin"leri v e "ne"lerini t a m a n l a m y l a or t a y a k o y a n y e n i bir f o r m l b u l a c a k t r . B u , m m k n o l m a y a b i lir d e . K e s i n o l a r a k bildiimiz b i r ey v a r ki, o da k u a n t u m m e k a n i i n i n , alldk d n y a y a n l a m a m z iin elzem b i r k a t e m e l k a v r a m n , d a h a d i k k a t l i b i r ekilde m i k r o d n y a z e r i n e y o unlatmzda

Mutfan i ok Scak
Fizikileri k u a n t u m m e k a n i i n e g t r e n y o l c u l u k bilmece gi bi bir p r o b l e m l e balad. Diyelim ki e v d e k i m k e m m e l bir y a l t m a s a h i p frnnz 200 s a n t i g r a t d e r e c e y e a y a r l y o r s u n u z ve snmas iin y e t e r i n c e z a m a n a y r y o r s u n u z . Y a k m a d a n nce, frnn iindeki t m havay boaltm olsanz bile, d u v a r l a r n starak frnn i k s m n d a nm d a l g a l a n y a r a t r s n z . Bu, G ne'in y z e y i n i n y a d a kzgn o c a k d e m i r i n i n y a y d t r d e bir nm, y a n i e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a biimindeki s ve ktr. P r o b l e m ite b u r a d a y a t m a k t a d r . E l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r enerji tar. r n e i n , y e r y z n d e k i y a a m G n e ' i n e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r l a D n y a y a a k t a r d G n e enerjisine b a ldr. 20. y z y l n b a l a r n d a fizikiler, setikleri scakla a y a r l a n m b i r frnn iindeki e l e k t r o m a n y e t i k nmn tad t o p l a m enerji m i k t a r n hesapladlar. Yerleik y n t e m l e r i n k u l 107

hibir anlam ifade etmiyor olduunu k e s i n v e

t a r t m a s z b i r ekilde g s t e r i y o r olmasdr. S o n u t a a t o m i k v e a t o m a l t l e k l e r d e e v r e n i a n l a m a y a v e a k l a m a y a giriirken, dilimizi d e akl y r t m e biimimizi d e n e m l i l d e deitir m e m i z gerekiyor.

106

lanld b u h e s a p l a m a d a t u h a f b i r c e v a b a ulald. H a n g i s c a k l a a y a r l a n m o l u r s a olsun, frnn iindeki t o p l a m enerji

sonsuzdur.
B u n u n anlamszl h e r k e s iin akt. Scak bir frn nemli m i k t a r d a enerji ierebilir, a m a kesinlikle sonsuz m i k t a r d a enerji ieremez. P l a n c k ' n nerdii z m k a v r a y a b i l m e k iin p r o b l e mi biraz d a h a etraflca a n l a m a a b a s n a deer. M a x w e l l ' i n elek t r o m a n y e t i k k u r a m bir frnn iindeki nma u y g u l a n d n d a , frnn iindeki scak d u v a r l a r n rettii dalgalarn, k a r y z e y lere k u s u r s u z bir biimde d e n k d e n
ekil 4.2 Dalga boyu, bir dalgada birbirini izleyen tepeler ya da ukurlar arasndaki me safedir. Genlik ise dalgann maksimum ykseklii ya da derinliidir.

tam sayda tepeler v e u

d a neler o l d u u n u d n n . U z u n bir dalga boyu y a r a t m a k iin ipi geveke bir aa bir y u k a r sallarsnz. D a l g a l a r n frekans, k o l u n u z u n bir saniyede rettii d e v i r saysna eittir ve dolay syla hayli d k t r . A m a ksa d a l g a b o y u y a r a t m a k iin ipi da ha bir iddetli -yani d a h a fazla sklkla- sallarsnz, bu da d a h a y k s e k frekans dalgas yaratr. Son o l a r a k fizikiler, ekil 4.2'de g r l d gibi, b i r dalgann m a k s i m u m yksekliini y a d a de rinliini b e t i m l e m e k iin

k u r l a r a s a h i p olmas gerektii o r t a y a kmaktadr. ekil 4.1'de baz r n e k l e r grlyor. Fizikiler b u dalgalar t a n m l a r k e n t e r i m kullanrlar: D a l g a boyu, frekans ve genlik.

Dalga boyu,

ekil 4.2'de g r l d gibi, d a l g a l a r d a birbirini izleyen tepeler y a d a birbirini izleyen u k u r l a r a r a s n d a k i mesafedir. u k u r l a r ve tepelerin fazla sayda olmas, dalga b o y u n u n ksa olmas anla m n a gelir; dalgalar frnn sabit d u v a r l a r a r a s n a skmtr.

genlik terimini kullanrlar.

Frekans, bir dalgann bir saniyede tamamlad bir y u k a r bir

aa salnm d n g l e r i n i n saysdr. F r e k a n s n dalga boyuyla, d a l g a b o y u n u n d a frekansla belirlendii g r l r : D a l g a b o y u n u n u z u n olmas frekansn d k olmas, ksa olmas ise frekan sn y k s e k olmas a n l a m n a gelir. B u n u n n e d e n i n i a n l a m a k iin, bir u c u bir y e r e bal u z u n bir ipi sallayarak dalga yarattnz-

E l e k t r o m a n y e t i k dalgalar biraz s o y u t b u l u n a c a k olursa, akl da tutulabilecek b a k a bir iyi b e n z e t m e bir k e m a n telinin ekil mesiyle oluan dalgalardr. Farkl d a l g a frekanslar farkl n o t a l a r a karlk gelir: F r e k a n s y k s e l d i k e n o t a d a ykselir. Bir k e m a n telindeki d a l g a n n genlii teli ne k a d a r sert ektiinize b a ldr. D a h a sert e k m e n i z dalga etkisine d a h a fazla enerji y k l e diiniz a n l a m n a gelir; dolaysyla d a h a fazla enerji de d a h a faz l a genlie karlk gelir. S o n u t a o r t a y a kan ton d a h a y k s e k olaca iin b u n u duyabilirsiniz. B e n z e r ekilde, d a h a az enerji d a h a az genlie ve d a h a alak sese karlk gelir. Fizikiler 19. y z y l t e r m o d i n a m i i n i n olanaklaryla, frnn scak d u v a r l a r n n m m k n olan h e r dalga b o y u n d a k i e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r a n e k a d a r enerji a k t a r a c a n , d a h a d o r u s u d u v a r l a r n h e r dalgay ne denli iddetli "ekecei"ni belirleyebilmilerdi. B u l d u k l a r s o n u c u dile g e t i r m e k kolaydr: M m k n olan dalgalarn h e r biri

-dalga boyu ne olursa olsun- a y n mik

ekil 4.1 MaxweII'in kuram, bir frnn iindeki radyasyon dalgalarna ait tepe ve u kurlarn tam sayya eit olduunu syler; dalgalar tam dalga-devirleri gerekletirir. 108

t a r d a enerji ( t a m o l a r a k frnn scaklnn belirledii m i k t a r d a )

109

tar. B a k a bir deyile frnn iinde m m k n olan b t n d a l g a r n t l e r i tadklar enerji m i k t a r b a k m n d a n t a m a m e n bir birleriyle eit k o n u m d a d r . lk b a k t a bu, fena s a y l m a s a da ilgin b i r s o n u gibi g r nyor. A n c a k byle deildir. Bu s o n u klasik fizik o l a r a k bilinegelen eyin ykl a n l a m n a geliyor. B u n u n sebebi ise b t n d a l g a l a r d a t e p e v e u k u r l a r n t a m sayda olmas gerekliliidir. Bu k o u l frnn iinde olas d a l g a r n t l e r i n i n ar eitlilik g s t e r m e s i n i engellese de, b u k o u l a u y a n olas dalgalar y i n e d e s o n s u z s a y d a olacaktr v e b u n l a r n d a t e p e v e u k u r l a r d a h a fazla s a y d a olacaktr. B t n d a l g a r n t l e r i a y n m i k t a r d a enerji t a d n d a n , s o n s u z s a y d a dalga, s o n s u z m i k t a r d a e n e r ji demektir. Sonu olarak yzyl d n m n d e k u r a m d a orbada k i sinek gibi keyif karc b i r d u r u m v a r d .

d e y e b i l e n l e r d y o r . D i e r l e r i ise, s a d e c e p a r a s t a l m a k s z n deyebilecekleri k a d a r n d y o r . B u suretle, h e r k e s i n dahil olabilecei, a m a s n m a k iin fahi c r e t l e r d e n m e s i n i n n n e g e e c e k b i r z m a r y o r s u n u z v e d e p o y u paylatnz insanla r, s a h i p o l d u u n u z zenginlii u ekilde d z e n l e m e y e i k n a edi y o r s u n u z : Bir kii b t n b i r sentlikleri tayor, biri b t n be sentlikleri, biri b t n o n sentlikleri, biri b t n 2 5 sentlikleri, bi r i b t n bir dolarlar, biri b t n b e dolarlar, biri b t n o n d o larlar ve 20'likler, 50'likler, 100'lkler, 500'lkler d e r k e n , d a h a b y k ve bilinmedik banknotlara gre ayryorsunuz. Yzsz l k b u y a , t e r m o s t a t 8 0 d e r e c e y e a y a r l a y p e v sahibinin g e l m e sini b e k l i y o r s u n u z . Ev sahibi geldiinde, n c e bir sentlikleri ta yan gidip 8 0 0 0 t a n e bir sent veriyor. A r k a s n d a n b e sent likleri tayan gelip 1600 t a n e be sent, s o n r a 10 sentlikleri ta y a n gelip 8 0 0 t a n e 10 sent, 25 sentlikleri tayan gelip 320 t a n e 2 5 sent veriyor. S o n r a bir dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n kii 8 0 ta ne, b e dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n 16 t a n e , 10 dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n 8 t a n e , 20 dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n 4 t a n e , 50 dolarlk b a n k n o t l a r tayan bir t a n e v e r i y o r ( n k iki t a n e 5 0 dolarlk b a n k n o t gerekli t u t a r ayor, e v sahibinin d e p a r a s t vermesi gerekiyor). Fakat bunlarn dnda herkes, denmesi iin gerekli t u t a r a a n m i k t a r d a p a r a tayor ( m i n i m u m m i k t a r d a bir p a r a " b e i " ) . O n u n iin, b u n l a r e v sahibine d e m e d e b u l u n a m y o r . E v sahibi d e bekledii gibi s o n s u z m i k t a r d a p a r a k a z a n a c a n a , 6 9 0 dolarlk bir m e b l a ile o r a d a n a y r l m a k zo r u n d a kalyor. Frnn i i n d e s o n s u z m i k t a r d a enerji o l u a c a n a d a i r t u h a f s o n u c u sonlu b i r m i k t a r a d r m e k iin P l a n c k d a o k b e n z e r b i r strateji k u l l a n d . imdi b u n u nasl y a p t n grelim. P l a n c k , frndaki e l e k t r o m a n y e t i k bir d a l g a n n tad enerji nin, tpk r n e i m i z d e k i p a r a gibi b e k l e r h a l i n d e geldii ek linde genel b i r t a h m i n d e b u l u n d u . Enerji, temel bir "birim e n e r j i n i n bir k a t olabilir, iki k a t olabilir, k a t v s . olabilir, a m a h e p s i b u d u r . B i r s e n t i n t e biri y a d a iki b u u k e y r e k l i k gibi
111

Yzyl Dnmnde bekler Oluturmak

P l a n c k 1900'de, bu m u a m m a y zmesini ve 1918'de fizik d a l n d a N o b e l d l k a z a n m a s n salayacak b i r esinle b i r t a h m i n d e b u l u n d u . B u l d u u z m l e ilgili fikir e d i n e b i l m e k iin
2

k o c a m a n bir kalabalkla - " s o n s u z " sayda insanla- birlikte, cim ri bir ev sahibine ait geni, s o u k bir d e p o y a sk tepi d o l u t u r u l d u u n u z u v e o r a d a y a a d n z hayal e d i n . D u v a r d a scakl k o n t r o l e d e n k bir dijital t e r m o s t a t var, a n c a k ev sahibinin snmanz iin ald p a r a y d u y u n c a d u d a k l a r n z u u k l u y o r . Termostat 50 Fahrenhayt dereceye ayarlandnda, herkesin ev s a h i b i n e 5 0 d o l a r v e r m e s i gerekiyor, 5 5 d e r e c e y e a y a r l a n d n d a ise 5 5 d o l a r vs. D e p o y u s o n s u z sayda i n s a n l a paylatnz d a n , t e r m o s t a t alacak o l u r s a e v sahibinin s o n s u z m i k t a r d a p a r a k a z a n a c a n fark e d i y o r s u n u z . E v sahibinin d e m e k u r a l l a r n ayrntl o l a r a k incelediiniz d e b i r an o l d u u n u g r y o r s u n u z . E v sahibi o k megul b i r a d a m o l d u u n d a n , hele bir d e sz k o n u s u s o n s u z sayda kirac o l u n c a p a r a s t v e r m e k l e u r a m a k istemiyor. B u y z d e n ek le d e m e gibi farkl bir sistemle alyor: Borlarn t a m o l a r a k
110

b i r p a r a o l a m a y a c a gibi, P l a n c k da, i enerjiye geldiinde k e sir k s u r a t o l a m a y a c a n s y l y o r d u . B u g n kullandmz p a r a birimleri A B D H a z i n e s i t a r a f n d a n belirleniyor. D a h a t e mel b i r a k l a m a a r a y n a g i r e n P l a n c k , bir d a l g a n n tad b i r i m enerji m i k t a r n n -tayabilecei m i n i m u m enerji bei nin- o d a l g a n n frekans t a r a f n d a n belirlendiini ileri s r d . D a h a k e s i n bir deyile, b i r d a l g a n n s a h i p olabilecei enerji m i k t a r n n o n u n

d e n , t p k s n m a iin y a p l a n d e m e y e , sonlu m i k t a r d a t o p l a m p a r a s o n u c u n u v e r e n a n c a k sonlu s a y d a k i r a c n n k a t k d a b u l u n a b i l m e s i n d e o l d u u gibi, a n c a k s o n l u s a y d a dalga, frnn t o p l a m enerjisine k a t k d a b u l u n a b i l i r v e b u d a y i n e enerji m i k t a r n n s o n l u o l m a s n a y o l aar. s t e r enerji olsun ister p a r a , t e m e l b i r i m l e r i n beklilii -ve d a h a y k s e k f r e k a n s l a r y a d a d a ha b y k b a n k n o t l a r a ktka bu beklerin boyutlarnn gide r e k b y m e s i - s o n s u z deeri g s t e r e n b i r c e v a b s o n l u o l a n a evirmektedir.
3

minimum

frekansyla doru orantl o l d u u n u v a r

s a y y o r d u : D a h a y k s e k frekans ( d a h a k s a d a l g a b o y u ) d a h a fazla m i n i m u m enerji g e r e k t i r i r ; d a h a alak frekans ( d a h a u z u n d a l g a b o y u ) d a h a a z m i n i m u m enerjiyi gerektirir. K a b a c a ifade e d e r s e k , t p k y u m u a k o k y a n u s d a l g a l a r n n u z u n v e keyif v e rici, b u n a k a r n sert olanlarn ksa ve rpntl olmas gibi, u z u n d a l g a boylu nm z n d e ksa d a l g a b o y l u n m d a n d a h a a z enerjiktir. Gelelim c a n alc n o k t a y a : P l a n c k ' n h e s a p l a r , d a l g a l a r n h e r b i r i n d e m m k n olan enerji m i k t a r n n b u bekliliinin d a h a n c e k i , frnn iinde t o p l a m s o n s u z enerji eklindeki t u h a f s o n u c u dzelttiini g s t e r i y o r d u . B u n u n s e b e b i n i a n l a m a k z o r deildir. 19. y z y l t e r m o d i n a m i i n e dayal h e s a p l a m a l a r , bir f rn h e r h a n g i bir scakla a y a r l a n d n d a , h e r bir d a l g a n n ta d enerji m i k t a r n n t o p l a m a k a t k d a b u l u n a c a v a r s a y m n a d a y a n y o r d u . F a k a t , t p k ellerinde fazla p a r a olan kiraclarn e v s a h i b i n e b o r l a r n d e y e m e m e s i n d e o l d u u gibi, bir d a l g a nn tayabilecei m i n i m u m enerji m i k t a r , k a t k d a b u l u n m a s g e r e k e n m i k t a r ayorsa, o d a l g a k a t k d a b u l u n a m a m a k t a , atl k a l m a k t a d r . P l a n c k ' a g r e bir d a l g a n n tayabilecei m i n i m u m enerji m i k t a r frekansyla d o r u orantl o l d u u n d a n , f rnda g r d m z y k s e k frekanstaki dalgalarn (daha ksa d a l g a b o y u n d a k i l e r ) tayabilecei m i n i m u m enerji m i k t a r e r ge k a t k d a b u l u n m a l a r b e k l e n e n enerji m i k t a r n d a n d a h a b yk

P l a n c k , " s o n s u z " enerji m i k t a r n g s t e r e n c e v a p t a k i ak t u haflktan k u r t u l a r a k nemli bir a d m att. nsanlar y a p t t a h minin geerliliine g e r e k t e n i n a n d r a n ey ise, b e n i m s e d i i y e ni y a k l a m n , frndaki enerji m i k t a r n n ne olaca s o r u s u n a getirdii sonlu c e v a b n y a p l a n d e n e y s e l lmlerle arpc b i r b i i m d e u y u m a s y d . P l a n c k k e s i n biimde, y e n i h e s a p l a r n a dahil olan bir p a r a m e t r e y i deitirerek, h e r h a n g i b i r scakla a y a r l a n m b i r frnda llen enerji m i k t a r n a d a i r d o r u bir t a h m i n d e b u l u n a b i l e c e i n i g r d . B u t e k p a r a m e t r e , b i r dalga nn frekans ile tayabilecei m i n i m u m enerji bei a r a s n d a k i orantllk f a k t r y d . P l a n c k b u o r a n t h l k f a k t r n n - b u g n

Planck sabiti o l a r a k bilinir ve " Ti - b a r " denir- g n d e l i k birimle

rin y a k l a k m i l y a r d a birinin m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri ol d u u n u b u l d u . P l a n c k sabitinin byle k k bir d e e r e s a h i p
4

olmas, enerji b e k l e r i n i n b o y u t l a r n n g e n e l d e ok k k oldu u a n l a m n a g e l m e k t e d i r . r n e i n bize, b i r k e m a n telindeki b i r d a l g a n n enerjisinde -dolaysyla rettii ses y k s e k l i i n d e - s rekli deiim y a r a t a b i l e c e k m i i z

gibi gelmesinin s e b e b i b u d u r .

B u n u n l a birlikte, P l a n c k ' a gre, d a l g a n n enerjisi a s l n d a farkl a a m a l a r d a n geer, fakat b u a a m a l a r yle k k b o y u t l a r d a d r ki, bir y k s e k l i k t e n dierine gei kolayca, h i s s e d i l m e d e n ger e k l e i y o r m u gibi g r n r . P l a n c k ' n iddiasna g r e , b u enerji s r a m a l a r n n b o y u t l a r , dalgalarn frekans y k s e l d i k e (dalga boylar k s a l d k a ) b y r . S o n s u z - e n e r j i p a r a d o k s u n u zen nemli bileen, ite b u d u r .

olur. 50 d o l a r l k t a n b y k b a n k n o t l a r t a y a n k i r a c l a r gi

bi, b u o k d a h a y k s e k frekansl d a l g a l a r d a 19. y z y l fizii n i n g e r e k t i r d i i enerji m i k t a r n a k a t k d a b u l u n a m a z . B u y z -

112

113

G r e c e i m i z gibi, P l a n c k ' n k u a n t u m v a r s a y m b i r frnn iindeki enerji m i k t a r n k a v r a m m z d a n d a h a fazlasn olanakl k l m a k t a d r . D n y a m z l a ilgili a p a k o l d u u n u d n d m z b i r o k eyi alt st e t m e k t e d i r b u . H - b a r ' n k k l , alagel diimiz y a a m d a n r a d i k a l s a p m a l a r n b i r o u n u n m i k r o d n y a y l a snrl k a l m a s n a n e d e n olur. A n c a k , h - b a r o l d u u n d a n d a h a b y k olsayd, H - B a r ' d a y a a n a n t u h a f olaylar a s l n d a s r a d a n olaylar o l u r d u . G r e c e i m i z gibi, b u n l a r m i k r o d n y a d a kesinlikle s r a d a n olaylardr.

b u l u n a n e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a n n d a h a fazla enerjisi o l d u u n d a n , m e t a l d e n k a n elektronlarn hznn d a a r t a c a n d n e bilirsiniz. A n c a k b u n

gereklemez. M e t a l d e n kan e l e k t r o n l a r n

says a r t a r k e n hzlar sabit kalr. t e y a n d a n , metale v u r a n frekans y k s e l d i i n d e , m e t a l d e n kan elektronlarn hznn artt, b e n z e r ekilde frekans d t n d e , elektronlarn hznn

da d t d e n e y s e l olarak gzlenmitir. (Tayfn grlebilir ks m n d a k i e l e k t r o m a n y e t i k dalgalar asndan, frekansta bir y k selme, r e n g i n k r m z d a n t u r u n c u y a , s o n r a sarya, yeile, mavi y e , ivite ve n i h a y e t leylak r e n g i n e d n m e s i n e d e n k der. Ley lak r e n g i n i n k i n d e n d a h a y k s e k frekanslar g r n e b i l i r deildir ve ultraviyole, s o n r a da X nlarna karlk gelirler; k r m z d a n d k frekanslar da g r n e b i l i r deildir ve kzltesi nma karlk gelirler.) Aslnda, kullanlan n frekans d r l d k e m e t a l d e n k a n e l e k t r o n l a r n hznn sfra d t ve k

bekler Nedir?
E n e r j i n i n beklilii k o n u s u n a b u o k nemli girii y a p a r k e n P l a n c k , savn g e r e k e l e n d i r e c e k bir d a y a n a a s a h i p deildi. Yapt h e s a p l a r n ie y a r a m a s n n t e s i n d e n e k e n d i s i n e d e b a k a biri b u n u n niin d o r u olmas g e r e k t i i n e d a i r i k n a edici b i r n e d e n g s t e r e b i l i y o r d u . Fiziki G e o r g e G a m o w ' u n dedii gibi, s a n k i doa, b i r i n e y a bir b y k b a r d a k b i r a n n t a m a m n ieceksin y a d a hi imeyeceksin diyor, ikisinin arasn k a b u l et miyordu.
5

kaynann olas bir kr edici younlukta olup olmadna bakl

makszn, y z e y d e n darya atlmalarnn kesildii b i r n o k t a y a gelinir. B i l i n m e y e n bir nedenle m e t a l d e n elektronlarn kp k mayacan, k a r l a r s a sahip olacaklar enerji m i k t a r n metale v u r a n k d e m e t i n i n rengi - a m a t o p l a m enerjisi deil- belirler. Einstein'n b u kafa kartrc o l g u l a r a getirdii a k l a m a y a n l a y a b i l m e k iin, 8 0 F a h r e n h a y t d e r e c e d e stlmakta olan d e p o y a geri d n e l i m imdi. D n n k i o c u k l a r d a n nefret e d e n e v sahibi, 1 5 y a n d a n k k h e r k e s i n d e p o n u n a l t n d a k i b o d r u m k a t n d a y a a m a s n art k o u y o r v e yetikinler, o c u k l a r b o d r u m k a t n evreleyen k o c a m a n b i r b a l k o n d a n izleyebiliyor. Dahas da var: Bodrum katna m a h k m ocuklar ancak kapda k i b e k i y e 8 5 s e n t k c r e t i d e n d i i n d e d e p o d a n kabiliyorlar. ( E v s a h i b i n i n o c u k y i y e n b i r c a n a v a r d a n fark y o k . ) Isra rnz z e r i n e kolektif zenginlii p a r a birimlerine g r e d z e n l e y e n y e t i k i n l e r o c u k l a r a sadece b a l k o n d a n a t a r a k p a r a v e r e b i liyorlar. B a k a l m neler oluyor. Bir sentlikleri t a y a n kii, b i r k a t a n e atyor a a y a a m a b u , o c u k l a r d a n b i r i n i n bile k p a r a s iin y e t m e y e c e k k a d a r k 115

1905'te Einstein bir a k l a m a b u l d u v e b u k e s k i n

gzlemi o n a 1921'de Fizik N o b e l i ' n i getirdi. Einstein, aklamasna fotoelektrik etkisi olarak bilinen ey z e r i n e kafa y o r a r a k ulat. Alman fiziki Heinrich Hertz 1887'de, e l e k t r o m a n y e t i k nmn -n- belirli metaller zerin de parladnda, b u n l a r n elektron saldn b u l a n ilk kii oldu. Bu, t e k b a n a d i k k a t ekici bir b u l u deildi. Metallar, atomla rnn iindeki baz elektronlarn gevek bir ekilde bal olmas gibi bir zellie sahiptir (elektrii bu k a d a r iyi iletmelerinin n e d e n i d e b u d u r ) . Ik metal y z e y e v u r d u u n d a enerjisini brakr; t p k teninize v u r u r k e n sndnz hissetmenizde o l d u u gibi. Bu aktarlm enerji metalin elektronlarn h a r e k e t e geirebilir v e g e v e k t u t u n a n elektronlarn bir ksm y z e y e kabilir. F a k a t fotoelektrik etkinin t u h a f zellikleri, dar kan b u elektronlarn doas d a h a ayrntl incelendiinde belirginlik k a zanr. lk bakta, n y o u n l u u -parlakl- arttka, etkide
114

k bir mebla. Esasnda, aada den paralar yakalamak iin a z g n dalgalar h a l i n d e k a y n a a n " s o n s u z " bir o c u k denizi olduundan, bir sendikleri tayan yetikin aaya muazzam m i k t a r d a p a r a a t s a bile, t e k bir o c u k d a h i k m a k iin b e k i y e d e m e s i g e r e k e n 8 5 senti t o p l a y a m a y a c a k t r . A y n d u r u m , b e sentlik, 10 sentlik, 25 sentlik tayan y e t i k i n l e r iin de geerli. A a y a h e r k e s t a r a f n d a n i n a n l m a z m i k t a r d a p a r a atlmasna r a m e n , b i r t a n e bile y a k a l a y a n o c u k l a r ansldr (ou hibir ey y a k a l a y a m a z ) ; k iin gerekli 85 senti t o p l a y a n o c u k k myor. A n c a k sonra, d o l a r t a y a n y e t i k i n a a y a n i s b e t e n az, t e k t e k bile olsa p a r a a t m a y a b a l a d n d a t e k b i r b a n k n o t bile y a k a l a y a n ansl ocuklar, d e r h a l o r a d a n kabiliyorlar. F a k a t d i k k a t edin, bir dolarlk b a n k n o t t a y a n yetikin, a a y a varil ler d o l u s u b i r dolarlk b a n k n o t a t s a da, d e p o d a n kabilen o c u k l a r n saysnda m u a z z a m b i r art o l m a k t a , a n c a k h e p s i n i n d e c e b i n d e bekiye y a p t k l a r d e m e d e n s o n r a 1 5 sent k a l m a k tadr. A a y a atlan b a n k n o t l a r n says ne o l u r s a olsun, bu ge erlidir. i m d i t m b u n l a r n fotoelektrik etkiyle ilikisine b a k a l m . Einstein y u k a r d a g r d m z deneysel verilere d a y a n a r a k , dalgalarn tad enerji bekliliiyle ilgili P l a n c k ' n izdii t a b loyu n y e n i bir tanmyla birletirmeyi n e r d i . E i n s t e i n ' a g re bir k demeti, aslnda, kimyac Gilbert Lewis'in s o n u n d a fo

jisinin k dalgasnn frekansyla ( P l a n c k sabiti o l a r a k orantllk faktryle) d o r u orantl o l d u u n u ileri s r d . B u d u r u m d a , tpk, o c u k l a r n d e m e s i g e r e k e n m i n i m u m k c r e t i gibi, b i r m e t a l d e k i e l e k t r o n l a r n d a y z e y e karlabil meleri iin belli b i r m i n i m u m enerjiye s a h i p fotonlarla a r p m a l a r gerekir. ( T p k o c u k l a r n a a y a atlan p a r a l a r y a k a l a m a k iin birbirleriyle itiip k a k m a l a r n d a o l d u u gibi, b i r e l e k t r o n u n b i r d e n fazla fotonla a r p m a olasl son d e r e c e d k t r ; o u hi arpmaz.) F a k a t m e t a l e v u r a n k d e m e t i nin frekans o k d k s e , d e m e t t e k i fotonlar d a e l e k t r o n kar m a k iin gerekli k u v v e t t e n y o k s u n olacaktr. Yetikinler aa y a m u a z z a m s a y d a p a r a att h a l d e o c u k l a r n k m a k iin ge rekli mebla t o p l a y a m a m a s n d a o l d u u gibi, metale v u r a n k d e m e t i n i n t o p l a m enerjisi ne o l u r s a olsun, frekans (dolaysyla t e k t e k f o t o n l a r d a k i enerji m i k t a r ) o k d k s e , fotonlarla ar pp serbest k a l a b i l e n elektron olmayacaktr. F a k a t , b o d r u m k a t n a atlan p a r a l a r birimsel o l a r a k y e t e r l i b y k l k t e o l u n c a , o c u k l a r n d e p o d a n ayrlma o l a n a n a h e m e n k a v u m a s n d a o l d u u gibi, m e t a l e v u r a n n frekans -enerji birimi- y e t e r i n c e y k s e l i r y k s e l m e z e l e k t r o n l a r d a y zeye k m a y a balayacaktr. D a h a s , b i r dolarlk b a n k n o t l a r a s a h i p y e t i k i n i n a a y a att b a n k n o t saysn a r t r a r a k , att t o p l a m m e b l a y k s e l t m e s i n d e o l d u u gibi, belli bir f r e k a n s t a ki k d e m e t i n i n t o p l a m y o u n l u u da, ierdii foton saysnn artrlmasyla a r t a c a k t r . T p k d o l a r saysnn a r t m a s n n , d a h a fazla sayda o c u u n d e p o d a n ayrlmasn olanakl k l m a s n d a o l d u u gibi, foton saysnn a r t m a s da d a h a fazla s a y d a elek t r o n u n arplp y z e y e kmasn s a l a m a k t a d r . D i k k a t edilme s i g e r e k e n n o k t a , y z e y e kmalar s o n r a s n d a b u e l e k t r o n l a r n h e r b i r i n d e k a l a n enerji miktarnn, s a d e c e v e sadece o n l a r a ar p a n f o t o n l a r m h e r b i r i n d e k i enerji m i k t a r n a bal olmasdr; b u n u d a k d e m e t i n i n t o p l a m y o u n l u u deil, frekans belir ler. T p k a a y a k a t a n e bir dolarlk b a n k n o t atlm o l u r s a ol sun, h e r b i r o c u u n b o d r u m k a t n n k a p s n d a n c e b i n d e 1 5
117

ton adn verecei kk paketlerden -kk k paracklarn dan- oluan bir akm o l a r a k dnlmelidir. II. B l m ' d e k i k
saati r n e i n d e kullandmz bir fikirdir b u ) . I p a r a c k l a r z e r i n d e n g r e n b u b a k asnda, leklerle ilgili r n e k s u n m a k iin, bildiimiz 100 vatlk b i r a m p u l n saniyede 1 0
2 0

foton

salmasn verebiliriz. Einstein b u y e n i k a v r a y a d a y a n a r a k foto elektrik etkinin t e m e l i n d e k i m i k r o m e k a n i z m a y a d a i r b i r v a r s a y m d a b u l u n d u : Bir e l e k t r o n a y e t e r i n c e enerji y k l bir foton a r p t n d a , e l e k t r o n u n metalin y z e y i n e kacan ileri s r d . P e k i f o t o n u n enerjisini belirleyen n e d i r ? E i n s t e i n deneysel veri leri aklarken, P l a n c k ' m izinden giderek, her bir f o t o n u n e n e r 116

sentle k m a s n d a o l d u u gibi, metale v u r a n n t o p l a m y o u n l u u n e o l u r s a olsun, h e r elektron d a y z e y i ayn m i k t a r d a enerjiyle -dolaysyla ayn hzla- t e r k eder. Aaya atlan t o p lam p a r a saysnn d a h a fazla olmas, d a h a fazla s a y d a o c u u n b o d r u m katn t e r k edebilmesi a n l a m n a gelir; k d e m e t i n i n t o p l a m enerji m i k t a r n n d a h a fazla olmas da, d a h a fazla elek t r o n u n fotonlarla arpp s e r b e s t kalmas a n l a m n a gelir. o c u k l a r k a p d a n k a r k e n c e p l e r i n d e d a h a fazla p a r a kalsn ister sek, a a y a atlan p a r a l a r n birim deerini y k s e l t m e m i z g e r e kir; y z e y e kan e l e k t r o n l a r n d a h a hzl olmasn istersek m e tale v u r a n k d e m e t i n i n frekansn y k s e l t m e m i z , y a n i metalik y z e y e g n d e r d i i m i z fotonlarn tad birim enerji miktarn a r t r m a m z gerekir. Bu aklama, deneysel verilerle t a m a m e n u y u m l u d u r . In frekans (rengi) m e t a l d e n k a n elektronlarn hzn belirler; n t o p l a m y o u n l u u ise k a n elektronlarn saysn belirler. E i n s t e i n bylece, P l a n c k ' n enerji bekleriyle ilgili t a h m i n i n i n a s l n d a e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn temel bir zelliini y a n s t t n g s t e r i y o r d u : E l e k t r o m a n y e t i k dalgalar k k k p a k e t l e ri ya da kuantalardan i b a r e t p a r a c k l a r d a n - f o t o n l a r d a n - olu m a k t a d r . Bu dalgalarn tad enerjinin kesiklilii, b e k l e r d e n olumalarndan kaynaklanr. Einstein'n bu gr b y k bir ilerlemeyi temsil ediyordu. Fa k a t greceimiz gibi, k o n u g r n d k a d a r derli toplu deildir. dalga o l d u u n u s a v u n u y o r d u . T a r t m a giderek kzt, fakat so n u n d a , ingiliz fiziki T h o m a s Y o u n g tarafndan 1800'lerin ba nda gerekletirilen d e n e y l e r N e w t o n ' u n yanldm g s t e r d i . Young'n d e n e y s e l d z e n e i - b u d e n e y Y o u n g d e n e y i o l a r a k da bilinir- ekil 4.3'te ematik o l a r a k gsterilmitir. F e y n m a n , bu biricik d e n e y i n k a r m l a r n d a n , dikkatli bir ekilde irdele meyle b t n b i r k u a n t u m m e k a n i i n i s z p k a r m a n n o l a n a k l o l d u u n u s y l e m e k t e n p e k h o l a n r d , bu y z d e n z e r i n d e d u r m a y a d e e r bir deneydir. ekil 4.3'te g r d m z gibi z e rine iki delik alm ince bir l e v h a y a k t u t u l m u t u r . Bir foto raf levhas, deliklerden geen k a y d e d e r ; fotorafn p a r l a k ksmlar gelen n d a h a fazla o l d u u yerleri g s t e r m e k t e d i r . D e n e y , deliklerden biri y a d a ikisi b i r d e n ak b r a k l d n d a v e k k a y n a aldnda fotoraf levhalar z e r i n d e oluan g r n t l e r i n karlatrlmasndan o l u m a k t a d r . Sol delik k a p a t l p sa delik ak brakldnda, fotoraf e kil 4.4'teki gibi g r n e c e k t i r . Bu g a y e t anlamldr, n k fotoekil 4.3 Young deneyinde, zerine iki delik alm bir levhaya k demeti tutulur. De liklerden biri ya da ber ikisi ak olduunda levhadan geen k bir fotoraf levhasna kaydedilir.

Dalga m yoksa Parack m?

S u y u n ve tabii su dalgalarnn ok sayda su m o l e k l n d e n o l u t u u n u h e r k e s bilir. Dolaysyla, k dalgalarnn a y n za m a n d a o k sayda p a r a c k t a n , y a n i f o t o n d a n olumas g e r e k ten artc mdr? yledir. A n c a k , artc olan ey ayrntlar d a gizlidir. U yzyl a k n bir s r e n c e N e w t o n , n p a r a ck a k m l a r n d a n o l u t u u n u ileri s r d iin fikir y e n i deil dir. Gelgelelim, N e w t o n ' u n baz meslektalar, zellikle H o l l a n dal fiziki C h r i s t i a n H u y g e n s bu fikri paylamyor, n b i r
118

ekil 4.4 Sa deliin ak olduu bu deneyde, fotoraf levhas zerinde grlen grn t ortaya kmaktadr. 119

gibi bunlar, b i r gle ta atldnda o l u a n h a l k a l a r a o k benzer. ( S u dolu b i r k a p t a z e r i n d e iki delik b u l u n a n k a r t o n b i r levha ile k o l a y c a d e n e n e b i l i r b u . ) D e l i k l e r i n h e r b i r i n d e n k a n dalga lar st s t e b i n d i i n d e ok ilgin b i r ey gerekleir, i k i dalga nn t e p e n o k t a l a r s t s t e geldiinde, b u n o k t a d a k i d a l g a n n y k s e k l i i artar, a y r iki d a l g a n n y k s e k l i k l e r i n i n t o p l a m olur.
ekil 4.5 ekil 4.4'te olduu gibi, fakat bu kez yalnzca sol delik ak.

ki d a l g a n n u k u r n o k t a l a r s t s t e b i n d i i n d e , o n o k t a d a k i y z e y girintisinin derinlii de artar. S o n olarak, bir d e l i k t e n k a n d a l g a n n t e p e n o k t a s , dier d e l i k t e n k a n d a l g a n n u k u r n o k t a s y l a s t s t e b i n e r s e , birbirlerini iptal ederler. ( A s l m a b a klrsa, ses g e i r m e z kulaklklarn a r d n d a y a t a n fikir de b u d u r ; gelen ses dalgasnn eklini lerek t a m "zt" b a k a b i r ses dal gas o l u t u r u r l a r ve bylece i s t e n m e y e n sesler engellenmi olur.) U l a r d a k i b u s t s t e b i n m e l e r -tepe n o k t a l a r t e p e n o k talaryla, u k u r n o k t a l a r u k u r n o k t a l a r y l a v e t e p e n o k t a l a r u k u r noktalaryla- d n d a b i r o k ksmi y k s e k l i k artlar v e iptaller sz k o n u s u d u r . Diyelim ki, siz ve bir g r u p a r k a d a n z , l e v h a y a paralel k k t e k n e l e r d e n b i r h a t o l u t u r u y o r s u n u z v e h e r biriniz d e l i k l e r d e n geen su dalgasyla ne k a d a r salland nz s y l y o r s u n u z . O r t a y a k a n s o n u , ekil 4.7'nin en san d a g r n e n ekil gibi olacaktr. a l k a l a n m a n n ok o l d u u y e r -

raf l e v h a s n a d e n k ak olan t e k delikten geecektir, dola ysyla fotorafn sa k s m n d a y o u n l a a c a k t r . B e n z e r ekilde sa delik kapatlp sol delik ak brakldnda, fotoraf ekil 4.5'teki gibi g r n e c e k t i r . Her iki delik ak o l d u u n d a , N e w t o n ' u n p a r a c k l a r d a n o l u a n k tanm, fotoraf levhasnn ekil 4 . 6 ' d a k i gibi g r n e c e i , ekil 4.4 ile ekil 4.5'in bir k a r m olaca t a h m i n i n e g t r m e k t e d i r . N e w t o n ' u n k p a r a c k larn d u v a r a atelediiniz o k m i n i k glleler o l a r a k d n r s e niz, levhay a a n p a r a c k l a r n iki deliin k a r s n a d e n k d e n b l g e l e r d e y o u n l a a c a n syleyebilirsiniz. D a l g a l a r d a n olu an k t a n m ise, iki delik b i r d e n ak b r a k l d n d a neler ola c a n a d a i r o k farkl b i r t a h m i n e g t r m e k t e d i r . i m d i b u n a bakalm. Ik dalgalar y e r i n e su dalgalar kullandmz d n e l i m . B u l a c a m z s o n u ayndr, a n c a k s u z e r i n e d n m e k d a h a kolaydr. S u dalgalar l e v h a y a a r p t n d a , deliklerin h e r birin d e n k a n dairesel s u dalgalar o l u u r v e ekil 4.7'de g r l d

ekil 4.6 Newton'un paracklara dayal k gr, iki delik de ak brakldnda, fo toraf levhasndaki grntnn ekil 4.4 ile 4.5'teki grntlerin bir birleimi olaca tahmininde bulunur. 120

ekil 4.7 Deliklerin her birinden kan dairesel su dalgalar st ste biner, bu da toplam dalgann baz yerlerde bymesine baz yerlerde klmesine yol aar. 121

k m o d e l i n i imdi y e n i d e n diriltmi g r n m e k t e d i r . H i p h e siz, h l a y n s o r u y l a k a r karyayz: P a r a c k l a r a dayal bir b a k as, ekil 4.8'deki giriim r n t s n nasl a k l a y a b i lir? lk b a k t a yle bir t a h m i n d e bulunabilirsiniz: Su, H O
s

m o l e k l l e r i n d e n , y a n i s u " p a r a c k l a r n d a n oluur. B u n u n l a birlikte, bu m o l e k l l e r d e n ok o k fazlas birbiri a r d sra a k t

ekil 4.8 Ik bir dalga ise, iki delik ak olduunda, dalgalarn her birinden kan dal ga ksmlar arasnda giriim olacaktr. '

nda, su dalgalar oluturabilirler; bu d a l g a l a r a da ekil 4 . 7 ' d e g r d m z giriim zellikleri elik eder. Bylece, o k fazla sa y d a fotonun, y a n i k p a r a c n n sz k o n u s u olmas k o u l u y la, giriim d e s e n l e r i gibi dalga zelliklerinin parackl k beti m i n d e n d o a c a n t a h m i n e t m e k a k l a y a t k n gelebilir. O y s a aslnda, m i k r o d n y a k o l a y c a fark e d i l e m e y e n v e anla lmas z o r zelliklere sahiptir. ekil 4.8'de g r l e n k k a y n a nn y o u n l u u iyice ve h a t t a s o n u n d a fotonlarn l e v h a y a tek tek gnderildii -diyelim ki h e r 10 s a n i y e d e bir f o t o n u n g n d e rildii- bir n o k t a y a k a d a r azaltlsa bile, s o n u t a o r t a y a k a n fo toraf levhas h l ekil 4.8'deki gibi g r n e c e k t i r : Bu k de metlerinin, d e l i k l e r d e n ayr ayr gemesini, h e r birinin fotoraf l e v h a s n d a v u r d u u y e r i n tek bir n o k t a y l a kaydedilmesini, by le o k sayda k d e m e t i n i n ayn ilemi t e k r a r l a m a s n y e t e r i n ce s r e beklediimizde, l e v h a n n z e r i n d e k i bu noktalar, ekil 4.8'de g r l e n b i r giriim r n t s n n g r n t s n o l u t u r a caktr. artcdr b u . A r a d a k i l e v h a d a n srayla tek tek geip fotoraf l e v h a s n a v u r a n foton p a r a c k l a r , nasl o l u r da bir a r a y a gelip girien dalgalarn k a r a n l k ve p a r l a k eritlerini olu t u r u r ? G e l e n e k s e l akl y r t m e bize h e r bir f o t o n u n y a sol d e likten y a sa d e l i k t e n geeceini, b u n e d e n l e ekil 4 . 6 ' d a g r len ekli k a r m z d a b u l m a y b e k l e m e m i z gerektiini syler. A m a k a r m z a b u kmaz. D o a n n b u olgusu kafanz allak bullak etmediyse, y a d a h a nce g r m v e artk kanksamsnzdr b u n u y a d a b u r a y a k a d a r yaptmz betimleme y e t e r i n c e canl deildir. kincisinin sz k o n u s u olma olasln gz n n d e b u l u n d u r a r a k , betimlemeye t e k r a r girielim; a m a bu kez biraz farkl bir biimde. Sol delii
123

ler, deliklerin h e r b i r i n d e n k a n d a l g a t e p e n o k t a l a r n n (ya da u k u r n o k t a l a r n n ) kesitii blgelerdir. a l k a l a n m a n n az ol d u u y a d a hi olmad blgeler ise, bir d e l i k t e n k a n d a l g a t e p e n o k t a l a r n n dier d e l i k t e n k a n u k u r n o k t a l a r y l a kesiti i, bylece birbirlerini iptal ettikleri yerlerdir. F o t o r a f levhas gelen kla ne l d e " a l k a l a n m a " o l d u u nu g s t e r d i i n d e n , bir k d e m e t i n i n d a l g a resmi z e r i n e ayn akl y r t m e y l e iki delik de ak b r a k l d n d a fotorafn ekil 4.8'deki gibi grlecei s o n u c u n a ulalr. ekil 4.8'deki en p a r lak blgeler, deliklerin h e r b i r i n d e n kan k dalgalarnn t e p e n o k t a l a r n n (ya d a u k u r n o k t a l a r n n ) kesitii yerlerdir. Ka ranlk blgeler ise bir d e l i k t e n kan tepelerin, d i e r i n d e n k a n u k u r n o k t a l a r y l a kesitii, bylece birbirlerini iptal ettikleri y e r l e r d i r . eritlerin d z e n i ,

giriim rnts o l a r a k bilinir. Bu

fotoraf, ekil 4 . 6 ' d a g s t e r i l e n d e n nemli l d e farkldr, bu y z d e n n parackl ve dalgal betimleri a r a s n d a k i fark ayrt e t m e k iin s o m u t b i r d e n e y sz k o n u s u d u r . Y o u n g b u d e neyin deiik bir biimini gerekletirdi. B u l d u u s o n u l a r e kil 4 . 8 ' d e k i n e uyuyor, bylece n d a l g a l a r d a n o l u t u u g r n d o r u l u y o r d u . Bylelikle N e w t o n ' u n n p a r a c k l a r d a n o l u t u u g r yenilgiye u r a d (geri fizikilerin b u n u k a b u l etmesi b i r hayli z a m a n almtr). G a l i p gelen n d a l g a k u r a m d a h a s o n r a M a x w e l l t a r a f n d a n m a t e m a t i k s e l temellere oturtuldu. A n c a k , N e w t o n ' u n saygn k t l e e k i m i k u r a m n y e r l e b i r e d e n Einstein, fotonlar d e v r e y e s o k a r a k N e w t o n ' u n p a r a c k l
122

k a p a t y o r u z v e fotonlar t e k t e k levhaya g n d e r i y o r u z . Fotonlarn bir ksm l e v h a d a n geiyor, bir ksm ise geemiyor. L e v h a d a n geenler fotoraf levhasnn z e r i n d e , ekil 4.4'te n o k t a n o k t a g r n e n g r n t y oluturuyor. S o n r a deneyi y e n i bir fotoraf levhasyla tekrarlyoruz, a m a bu kez deliklerin ikisini de ak b r a k y o r u z . B u d u r u m d a doal olarak, b u n u n sadece levhadaki deliklerden geip fotoraf levhasna v u r a n foton saysnn a r t m a sn salayacan, bylece levhann ilk d e n e y d e o l d u u n d a n da ha fazla t o p l a m a m a r u z kalacan d n r z . F a k a t o r t a y a kan g r n t y incelediimizde, beklediimiz gibi fotoraf lev hasnn z e r i n d e ilk d e n e y d e karanlk kalp da imdi p a r l a k olan y e r l e r d e n b a k a , tpk ekil 4.8'de olduu gibi ilk d e n e y d e par lak o l u p imdi karanlk olan y e r l e r de o l d u u n u g r r z . Foto raf l e v h a s n a v u r a n tek t e k fotonlarn saysn artrarak belli bl gelerdeki parlakl

elektrik etkisi n p a r a c k zelliklerine sahip o l d u u n u gs teriyor; Y o u n g d e n e y i , n dalgalarn giriim zelliklerini or t a y a k o y d u u n u gsteriyor. kisi birlikte ise n

hem dalgaya
Mikro-

hem paraca

benzer zellikler tadn

gsteriyor.

d n y a bir eyin y a d a l g a y a p a r a c k o l d u u n u syleyen sezgi mizi bir k e n a r a b r a k m a m z , o eyin h e m d a l g a h e m p a r a c k olma olasln k u c a k l a m a m z sylyor. F e y n m a n ' n , " K u a n t u m m e k a n i i n i kimse anlamyor," iddias d a ite b u r a d a n e kyor. " D a l g a - p a r a c k ikilii" gibi ifadeleri dile g e t i r m e k m m k n d r . Bu szleri, g e r e k d e n e y l e r i inanlmaz bir geerlilikle betimleyen m a t e m a t i k s e l formellie aktarabiliriz. F a k a t m i k r o d n y a n n bu artc zelliini derin, sezgisel bir d z e y d e anla m a k son d e r e c e zordur.

azaltm oluyoruz. Geici olarak birbirlerin

Madde Paracklar da Dalgadr

20. yzyln ilk y l l a r n d a b i r o k b y k k u r a m s a l fiziki, ger ekliin o z a m a n a d e k gizli kalm bu m i k r o y n l e r i s t n e ma tematiksel o l a r a k salam, fiziksel adan anlaml bir k a v r a y gelitirmek iin y o r u l m a k n e d i r b i l m e d e n u r a p d u r d u l a r . r nein K o p e n h a g ' d a Niels B o h r ' u n n c l n d e , k o r halindeki hidrojen a t o m l a r n n sat n zelliklerini a k l a m a k o n u s u n d a ciddi ilerleme kaydedildi. F a k a t bu ve 1920'lerin ortala r n d a n n c e y a p l m dier almalar, fiziksel evreni a n l a m a y a y n e l i k tutarl bir e r e v e d e n ok 19. yzyln fikirleri ile y e n i b u l u n m u k u a n t u m k a v r a m l a r n n d e r m e a t m a bir biimde bir a r a y a getirilmesiydi. Newton'un hareket yasalarnn ya da M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i k k u r a m n n ak ve mantkl ere vesiyle karlatrldnda, k s m e n gelitirilmi k u a n t u m k u r a m k a r m a k a r k bir haldeydi. 1923'te g e n F r a n s z soylusu P r e n s Louis d e Broglie k u a n t u m t a r t m a s n a y e n i bir e ekledi; m o d e r n k u a n t u m m e k a n i inin m a t e m a t i k s e l erevesinin k u r u l m a s n a k a t k d a b u l u n a cak, d e Broglie'ye d e 1929'da fizik a l a n n d a N o b e l d l k a z a n d r a c a k bir eydi b u . D e Broglie, Einstein'n zel grelilik
125

d e n ayrlan fotonlar, bir ekilde birbirlerini iptal e t m e y e t e n e i n dedirler. B u n u n ne k a d a r lgnca bir ey o l d u u n u d n n bir: S a delikten geip ekil 4.8'deki karanlk eritlerden birine vu rabilecek fotonlar, sol delik aldnda b u n u y a p a m a m a k t a d r (eritin imdi karanlk olmasnn sebebi b u d u r ) . Peki nasl olu y o r da, bir delikten geebilen k c k bir k demeti dier deli in ak o l u p o l m a m a s n d a n etkilenebiliyor? F e y n m a n ' n iaret ettii gibi, g a r i p bir ekilde, sanki levhaya makineli tfekle ate ayoruz; levhadaki iki delik de ak o l d u u n d a bamsz, ayr ayr atelenmi mermiler bir ekilde birbirlerini iptal ediyor ve hedefte hi d o k u n u l m a m , levhada sadece tek delik ak oldu u n d a vurulan blgelerden oluan bir desen brakyorlar. Bu t r d e n e y l e r Einstein'n k p a r a c k l a r n n Nevvton'unk i l e r d e n hayli farkl o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . F o t o n l a r p a r a ck olsalar da, bir ekilde n d a l g a y a b e n z e r zelliklerini ta m a k t a d r ayn z a m a n d a . B u p a r a c k l a r n enerjisinin d a l g a y a b e n z e r bir zellik -frekans- tarafndan belirlenmesi, t u h a f bir b i r l e m e n i n o r t a y a ktna dair ilk iarettir. F a k a t fotoelektrik etkisi ile Y o u n g deneyi, d e r s i a n l a m a m z kolaylatryor. F o t o 124

k u r a m n a t u t u n a n bir akl y r t m e d e n esinlenerek d a l g a - p a r a ck ikiliinin y a l n z c a k deil, m a d d e iin de geerli o l d u u n u ileri s r d . D e Broglie, k a b a c a ifade e t m e k gerekirse, E i n s t e in'n

k u r n o k t a l a r n n s t s t e b i n m e s i n d e o l d u u gibi, e l e k t r o n l a r b i r ekilde "birbirlerini iptal e d i y o r d u . " G n d e r i l e n e l e k t r o n d e meti, r n e i n h e r 10 saniyede t e k b i r e l e k t r o n u n gnderilecei k a d a r "inceltilse" dahi, t e k t e k e l e k t r o n l a r o p a r l a k ve k a r a n l k eritleri y i n e d e o l u t u r u y o r d u ; h e r b i r seferde t e k n o k t a oluu y o r d u . Bir ekilde, tpk fotonlarn d u r u m u n d a sz k o n u s u ol d u u gibi, t e k t e k e l e k t r o n l a r birbirleriyle "giriiyor", z a m a n iinde dalgalarla ilikilendirilen giriim r n t s n y e n i d e n in a e d i y o r d u . B u n o k t a d a kanlmaz olarak, h e r bir e l e k t r o n u n , o bildiimiz p a r a c k tanmyla birlikte d a l g a y a b e n z e r bir nite lik tad s o n u c u n a v a r m a k z o r u n d a kalyoruz. E k t r o n l a r a s n d a n b u n u t a n m l a m olsak da, b e n z e r d e neyler, btn m a d d e l e r i n d a l g a y a b e n z e r bir nitelik tad so n u c u n u d o u r m a k t a d r . F a k a t b u s o n u , kat v e salam, hibir biimde dalgaya benzemez madde olarak gerek d n y a deneyi mimizle nasl u y u m a k t a d r ? D e Broglie, m a d d e dalgalarnn d a l g a b o y u iin bir forml k a l e m e ald; bu, d a l g a b o y u n u n P l a n c k ' n f - b a r sabitiyle d o r u orantl o l d u u n u g s t e r i y o r d u . ( D a h a d o r u s u , fi-barn verdii d a l g a b o y u , m a d d i cismin m o m e n t u m u n a b l n y o r d u . ) /-bar ok k k o l d u u n d a n , so n u t a o r t a y a kan d a l g a b o y l a n d a g n d e l i k leklerle karla trldnda b e n z e r ekilde k k t . M a d d e n i n d a l g a y a b e n z e r niteliinin a n c a k titiz m i k r o s k o b i k incelemelerle netlik k a z a n masnn sebebi ite b u d u r . Nasl ki, c'nin, y a n i k hznn ok b y k d e e r e s a h i p olmas, u z a y v e z a m a n n g e r e k doasnn anlalmasn gletiriyorsa, / / - b a r ' n k k olmas d a m a d d e nin d a l g a y a b e n z e r zelliklerinin g n d e l i k y a a m d a anlalmas n gletirmektedir.

E=mc

formlnn

ktleyi

enerjiyle

ilikilendirdiini,

P l a n c k ile Einstein'n enerjiyi d a l g a frekanslaryla ilikilendirdi ini, b u y z d e n b u iki ilikilendirme birletirildiinde, k t l e n i n d e d a l g a y a b e n z e r bir s o m u t l u u olmas gerektiini d n y o r d u . D e Broglie, b u m a n t k izgisinde titizlikle altktan sonra, tpk k u a n t u m k u r a m n n n eit d e r e c e d e geerli p a r a c k t a n m n a sahip, dalgayla ilgili bir forml o l d u u n u gsterdii gi bi, n o r m a l d e p a r a c k o l a r a k d n d m z e l e k t r o n u n da, dal ga zelliiyle ayn lde geerli bir t a n m a sahip olabileceini n e s r d . Einstein, grelilik ve fotonlar k o n u s u n d a k i katkla rnn doal bir uzants o l d u u iin, de Broglie'nin fikrini h e m e n b e n i m s e d i . Y i n e de, deneysel kantlarn y e r i n i hibir ey t u t a m a z . Bu k a n t l a r ok g e m e d e n Clinton D a v i s s o n ile L e s t e r Germer'in almalarnda ortaya konacakt. 1920'lerin ortalarnda, Bell telefon i r k e t i n d e deneysel fiziki o l a r a k g r e v y a p a n D a v i s s o n v e G e r m e r , bir e l e k t r o n d e m e t i n i n bir nikel p a r a s n a nasl arpt z e r i n d e alyorlard. B u r a da bizim iin nemli t e k ayrnt, byle bir d e n e y d e kullanlan ni kel kristallerinin d a h a nce ekillerle gsterilen d e n e y d e k i iki delik gibi d a v r a n y o r olmasdr. Aslna baklrsa, b u n u n o r a d a anlatlan d e n e y i n ayns o l d u u n u d n m e n i n hibir sakncas y o k t u r ; yalnz, b u d e n e y d e k demeti y e r i n e e l e k t r o n demeti kullanlmaktadr. Biz, bu b a k asn benimseyeceiz. D a v i s son ve G e r m e r , e l e k t r o n l a r n l e v h a d a k i iki delikten geip, h e r bir e l e k t r o n u n etkiledii y e r i p a r l a k bir n o k t a o l a r a k k a y d e d e n fosforlu b i r e k r a n a v u r m a s n -aslnda bir t e l e v i z y o n u n iinde olan d a b u d u r - i n c e l e r k e n d i k k a t ekici b i r ey kefettiler. O r t a y a ekil 4.8'dekine o k b e n z e r bir d e s e n kt. B u y z d e n , y a p t k l a r d e n e y l e r e l e k t r o n l a r n giriim o l g u s u n u , y a n i dalga niteliklerini aa v u r a n iaretleri g s t e r i y o r d u . Fosforlu e k r a n z e r i n d e k i k a r a n l k blgelerde, tpk su dalgalarnn t e p e ve u126

Neyin Dalgalar?
D a v i s s o n ile G e r m e r ' i n b u l d u u giriim olgusu, e l e k t r o n l a r n d a l g a y a b e n z e r niteliini elle t u t u l u r hale getirdi. A n c a k , sz k o n u s u olan, neyin dalgalardr? lk n e r i l e r d e n biri, A v u s t u r y a l fiziki E r w i n S c h r d i n g e r ' i n , dalgalarn "dzlenen" elektronlar
127

o l d u u aklamasyd. Bu, e l e k t r o n dalgasnn n e o l d u u n a dair b i r ksm "sezgi'ler d o u r u y o r d u , a n c a k net bir k a v r a y sz k o n u s u deildi. Bir eyi dzlediinizde, bir ksm o r a d a bir ksm b u r a d a kalr. F a k a t b i r e l e k t r o n u n yars u r a d a , bir e l e k t r o n u n t e biri b u r a d a gibi h e r h a n g i bir b l n m e d u r u m u y l a karla lmaz. Byle olunca, d z l e n e n e l e k t r o n u n aslnda ne o l d u u n u a n l a m a m z da glemektedir. Bir alternatif olarak, A l m a n fi ziki M a x B o r n 1926'da S c h r d i n g e r ' i n e l e k t r o n dalgasyla ilgi li y o r u m u n u nemli lde gelitirdi. B o h r ve m e s l e k t a l a r n c a glendirilen o n u n b u y o r u m u b u g n h l geerlidir. B o r n ' u n nerisi k u a n t u m k u r a m n n e n t u h a f u n s u r l a r n d a n biridir, fakat b u n a r a m e n nemli sayda deneysel veriyle d e s t e k l e n m e k t e d i r . B o r n , e l e k t r o n dalgasnn b o y u n u n karesinin) olaslnn

yetersizliini gsterir. R u l e t t e k e r l e i n i n hzn, b e y a z bilyenin

arl ile sertliini, tekerlee d t n o k t a ile o a n d a k i hz n, o d a c k l a r o l u t u r a n m a d d e n i n v b . zelliklerini

tam olarak

bilseydik v e h e s a p l a r m z y a p m a y a y e t e c e k denli g l bilgisa y a r l a r m z olsayd, klasik fizie g r e bilyenin n e r e d e d u r a c a na dair kesin bir tahminde bulunabilirdik. Kumarhaneler, bahis k o y m a d a n n c e t m b u bilgileri t o p l a y p gerekli h e s a p l a r y a p m a k o n u s u n d a k i yetersizliimize gvenir. F a k a t r u l e t m a s a s n da karlatmz t r d e n olasln, d n y a n n nasl ilediine d a i r zellikle t e m e l n e m e s a h i p b i r eyi y a n s t m a d n g r y o r u z . K u a n t u m m e k a n i i ise b u n d a n farkl olarak, olaslk k a v r a mn d a h a d e r i n bir d z e y d e e v r e n e yerletirir. B o r n ' a v e elli y l akn s r e d i r d e v a m e d e n d e n e y l e r e gre, m a d d e n i n d a l g a ni telii, bizzat m a d d e n i n t e m e l d e olaslk bir y a k l a m l a b e t i m lenmesi g e r e k t i i a n l a m n a geliyor. Bir k a h v e fincan y a d a r u let tekerlei gibi m a k r o l e k l e r d e k i nesneler a s n d a n de Broglie'nin kural, m a d d e n i n d a l g a y a b e n z e r niteliinin n e r e deyse fark edilmez o l d u u n u , o l a a n d u r u m l a r d a k u a n t u m m e kaniiyle ilikili olasln t m y l e g r m e z d e n gelinebileceini gsteriyor. F a k a t m i k r o d z e y d e , y a p a b i l e c e i m i z en iyi eyin, bir e l e k t r o n u n belli bir y e r d e belli bir b u l u n m a olasl tad n sylemek o l d u u n u r e n i y o r u z . Olaslk y o r u m l a m a n n yle bir s t n l vardr: Bir elek t r o n dalgas, bir engele a r p p ok eitli dalgacklar o l u t u r m a k gibi, dier dalgalarn y a p t k l a r n yapabiliyorsa, bu d u r u m elek t r o n u n k e n d i s i n i n farkl p a r a l a r a ayrld a n l a m n a g e l m e m e k tedir. Bu, d a h a ok, artk e l e k t r o n u n ihmal edilemez bir olaslk ierisinde

olaslk asndan y o r u m l a n m a s ge

rektiini ileri s r d . D a l g a n n b y k l n n ( d a h a d o r u s u

geni o l d u u yerler, e l e k t r o n u n b u l u n m a daha yksek o l d u u yerler, b y k l n n az oldu u y e r l e r ise e l e k t r o n u n b u l u n m a olaslnn d a h a dk oldu

u yerlerdir. ekil 4 . 9 ' d a bir r n e k g r l m e k t e d i r . Bu, g e r e k t e n t u h a f bir fikirdir. Temel fiziin ak ve kesin a n l a t m n d a olasln ii nedir, yle deil mi? Olasln at y a rlarnda, y a z t u r a o y u n l a r n d a , rulet m a s a s n d a g r n m e s i n e alknz, a n c a k bu gibi d u r u m l a r d a olaslk, y a l n z c a bilgimizin

bulunabilecei birok y e r o l d u u a n l a m n a gelir. P r a

tikte bu, u a n l a m a gelmektedir: Bir e l e k t r o n u n kullanld bir d e n e y t e k r a r tekrar, t a m olarak a y n ekilde gerekletirilirse, e l e k t r o n u n k o n u m u n a ait l m l e r d e t a m olarak h e p a y n c e v a p
ekil 4.9 Elektronla ilikilendirilen dalga, elektronun bulunmas en olas yerde en b yk durumdadr, elektronun bulunma olaslnn az olduu yerlerde dalgann boyutla r da giderek klr.

bulunmayacaktr. D a h a ok, d e n e y t e k r a r l a n d k a h e r seferinde

farkl s o n u l a r a ulalacaktr v e b u s o n u l a r a bakldnda, bir e l e k t r o n u n belli b i r y e r d e k a k e z b u l u n a c a n n e l e k t r o n u n ola129

128

silik dalgasnn ekline bal o l d u u grlecektir. Olaslk dalga snn ( d a h a d o r u s u , olaslk dalgasnn karesinin) A'daki b y k l B'deki b y k l n n iki katysa, b u d u r u m d a k u r a m , de n e y b i r o k k e r e t e k r a r l a n d n d a , e l e k t r o n u n B'de b u l u n d u u n d a n iki k a t d a h a fazla A'da b u l u n a c a t a h m i n i n d e b u l u n u r . D e neylerin kesin sonular t a h m i n edilemez. Yaplabilecek en iyi eyse, belli bir s o n u c u n

g e r e k l e m e olaslyla ilgili deil, e v r e n i n

nasl gelieceiyle

d e ilgili n g r d e b u l u n m a s g e r e k i y o r d u . A n c a k o k i k n a edi c i olanlarnn bir k s m l m n d e n s o n r a g e r e k l e e n a r d sra d e n e y l e r E i n s t e i n ' n yanldn k e s i n b i r b i i m d e g s t e r d i . n giliz k u r a m s a l fiziki S t e p h e n H a w k i n g ' i n b u k o n u d a d e d i i gi bi, "Kafas kark olan Einstein'd, k u a n t u m k u r a m d e i l . "
6

ortaya kma olasln t a h m i n etmektir.

G e l g e l d i m , k u a n t u m m e k a n i i n i n a s l n d a n e a n l a m a geldii z e r i n e t a r t m a h a r a r e t l i bir ekilde s r y o r . K u a n t u m k u r a m nn eitliklerini geerli t a h m i n l e r d e b u l u n m a k iin nasl k u l l a n m a k gerektii k o n u s u n d a h e r k e s hemfikir. F a k a t olaslk d a l g a larna sahip o l m a k ne a n l a m a gelir, b i r p a r a c k b i r o k olas g e lecekten hangisini izleyeceini nasl "seer", g e r e k t e n seer mi y o k s a k o l l a r a ayrlan bir n e h i r gibi d u r m a d a n genileyen b i r p a ralel e v r e n l e r a l a n n d a b t n olas geleceklerini m i yaar, b u k o n u l a r d a bir fikir birlii y o k . Y o r u m l a m a y a dayal b u k o n u l a r bir kitab d o l d u r a c a k ayrntl bir incelemeyi h a k e d i y o r v e aslnda, k u a n t u m k u r a m y l a ilgili u v e y a b u d n m e biimini b e n i m s e y e r e k yazlm o k sayda m k e m m e l k i t a p b u l u n m a k t a d r . F a k a t kesin g r n e n bir ey v a r ki, k u a n t u m mekanii, o n u na sl y o r u m l a r s a n z y o r u m l a y n , evrenin, g n d e l i k d e n e y i m l e r i mizle karlatrdmzda t u h a f g r n e n ilkeler z e r i n e temellendiini g s t e r m e k t e d i r . H e m greliliin h e m k u a n t u m m e k a n i i n i n verdii b y k d e r s ise, evrenimizin t e m e l d e nasl ilediini d e r i n l e r e i n e r e k a r a t r a c a k o l d u u m u z d a , b e k l e n t i l e r i m i z d e n ok o k farkl y n l e r l e k a r l a a b i l e c e i m i z d e . D e r i n s o r u l a r s o r m a cesareti, cevaplar kabul e d e c e k s e k eer, n g r l m e m i bir esneklik gs termemizi gerektirebilir.

H a l b y l e y k e n , olaslk dalgalarnn k e s i n biimlerini m a t e matiksel o l a r a k belirleyebildiimiz srece, b u n l a r l a ilgili olaslk t a h m i n l e r i n i belli bir d e n e y i o k k e r e l e r t e k r a r l a y a r a k test e d e biliriz, bylece belli bir s o n u c a y a d a b a k a b i r s o n u c a u l a m a olasln d e n e y s e l o l a r a k l m o l u r u z . D e Broglie'nin neri sinden s a d e c e b i r k a a y sonra, S c h r d i n g e r olaslk dalgalarnn y a d a bilinen adyla

dalga fonksiyonlarnn eklini v e evrimini

etkileyen d e n k l e m i s a p t a y a r a k , b u a m a c a y n e l i k belirleyici bir a d m att. S c h r d i n g e r ' i n d e n k l e m i v e olaslk y o r u m u , o k g e m e d e n m t h i d e r e c e d e geerli t a h m i n l e r d e b u l u n m a k t a kullanlyor olacakt. Dolaysyla, 1 9 2 7 y e gelindiinde klasik m a s u m i y e t k a y b o l u p gitmi b u l u n u y o r d u . Tek t e k bileenlerine gemite bir a n d a h a r e k e t verilen ve bu bileenlerin esiz ekil de belirlenen kanlmaz y a z g l a r n y e r i n e getirdii, saat gibi i leyen b i r e v r e n i n z a m a n g e r i d e kald. K u a n t u m m e k a n i i n e g re, e v r e n k a t ve k e s i n bir matematiksellikle evrilir, fakat bu er eve a n c a k h e r h a n g i bir gelecein g e r e k l e m e olasln belir ler, belirli bir gelecein gerekleeceini deil. Biroklar b u s o n u c u r a h a t s z edici, h a t t a t m y l e k a b u l edi lemez b u l m u t u r . Einstein b u n l a r d a n biriydi. Fizik a l a n n d a sarf edilmi en u n u t u l m a z c m l e l e r d e n biri olan, "Tanr evrenle zar a t m a z , " szleriyle k u a n t u m k u r a m n n ateli y a n d a l a r n a t v e r i y o r d u . Einstein olasln, temel fiziin bir alm oldu u n u , r u l e t t e k e r l e i n d e o k ince bir akl y r t m e biimini or t a y a kardn d n y o r d u ; b u , anlaymzda t e m e l bir ek siklikti. E i n s t e i n ' n g z n d e , e v r e n d e , kesin biimi b i r ans e si ieren b i r gelecee y e r y o k t u . Fiziin, srf belli b i r gelimenin
130

Feynman'n Bak As
R i c h a r d F e y n m a n , E i n s t e i n ' d a n s o n r a , gelmi gemi e n b y k k u r a m s a l fizikilerden biridir. F e y n m a n , k u a n t u m m e k a n i inin olaslk z n b t n y l e k a b u l etti, fakat II. D n y a S a va'n izleyen y l l a r d a , k u r a m z e r i n e d n m e k iin y e n i ve
131

g l b i r y o l n e r d i . Saysal t a h m i n l e r y n y l e , F e y n m a n ' n b a k as, d a h a n c e d e n o l u p bitenlere

A m a yaplrsa, o n a bir ey

deney

deitirilmi olur. E l e k t r o n u grmek iin

tam anlamyla uymakta

yapmanz gerekir; r n e i n s t n e k tutabilirsiniz,

dr. A n c a k , kullanlan formller hayli farkldr. Gelin bu b a k asn, e l e k t r o n l a gerekletirilen Y o u n g d e n e y i b a l a m n d a betimleyelim. ekil 4.8'le ilgili kafa kartrc olan ey, e l e k t r o n l a r n h e r bi rinin y a sol d e l i k t e n y a s a d e l i k t e n getiini k a f a m z d a c a n l a n d r m a m z ve bu y z d e n ekil 4.4 ile 4.5'in, ekil 4 . 6 ' d a o l d u u gibi, elde edilecek verileri t a m o l a r a k temsil etmesi iin birle m e s i n i beklememizdir. S a d e l i k t e n g e e n bir elektron, solda b i r delik b u l u n m a s n d i k k a t e a l m a k d u r u m u n d a deildir v e b u , t a m tersi iin d e geerlidir. O r t a y a k a n giriim r n t s , elek t r o n l a r t e k t e k g n d e r e c e k bile olsak, h e r iki delie d e d u y a r l bir ey a r a s n d a bir st s t e b i n m e y i ve b i r k a r m a y g e r e k t i rir. S c h r d i n g e r , de Broglie ile B o r n bu o l g u y u e l e k t r o n l a r n h e r birini b i r olaslk dalgasyla ilikilendirerek aklad. ekil 4 . 7 ' d e k i su dalgalar gibi, e l e k t r o n u n olaslk dalgas h e r iki d e lii " g r r " ve k a r m d a n ileri gelen a y n t r bir giriime t a b i olur. ekil 4 . 7 ' d e nemli l d e a l k a l a n m a n n g r l d y e r l e r d e o l d u u gibi, olaslk dalgasnn k a r m l a b y d y e r ler, e l e k t r o n u n b u l u n m a s n n olas o l d u u y e r l e r d i r ; olaslk d a l g a s n n k a r m l a k l d yerler, ekil 4 . 7 ' d e k i a l k a l a n m a n n o k a z o l d u u y a d a h i olmad y e r l e r gibi, e l e k t r o n u n b u l u n m a olaslnn olmad y a d a hi b u l u n m a d y e r l e r d i r . Bu olaslk kesitine g r e d a l a n e l e k t r o n l a r fosforlu e k r a n a t e k t e k a r p a r v e bylece ekil 4 . 8 ' d e k i n e b e n z e r b i r giriim r n ts oluturur. F e y n m a n farkl bir y o l izledi. E l e k t r o n l a r n h e r birinin y a sa d e l i k t e n y a sol d e l i k t e n geecei y n n d e k i temel klasik v a r s a y m a k a r kt. B u n u n , eylerin ileyiinin temel bir zellii ol d u u , dolaysyla b u zellie k a r k m a n n b u d a l a l k o l d u u n u dnebilirsiniz. N e d e olsa, h e r bir e l e k t r o n u n h a n g i delik t e n geeceini b e l i r l e m e k iin delikler a r a s n d a k i blgeye v e fosforlu e k r a n a baklabilir, yle deil mi? Evet, bu yaplabilir.
132

y a n i fotonlar o n a arptrrsnz. i m d i g n d e l i k l e k l e r d e d n e c e k o l d u u m u z d a , fotonlar aalara, resimlere, i n s a n l a r a a r p a n , g r e c e b y k b u m a d d i cisimlerin h a r e k e t d u r u m u n u a s l n d a etkilemeyen, ihmal edilebilir k k s o n d a l a r gibi d a v r a nr. A m a e l e k t r o n l a r kolayca fark edilemeyen, ok k k m a d d e paracklardr. E l e k t r o n u n h a n g i delikten getiini belirle m e iini n e k a d a r titizce y r t r s e n i z y r t n , e l e k t r o n a a r p a n fotonlar, o n u n s o n r a k i h a r e k e t i n i m u t l a k a etkiler. H a r e k e t t e k i b u deiiklik, d e n e y i n sonularn deitirir. D e n e y l e r gster mitir ki, bu d e n e y i , h e r bir e l e k t r o n u n hangi d e l i k t e n getiini belirleyecek k a d a r deitirirseniz, s o n u olarak ekil 4 . 8 ' d e k i t a b l o deiir v e ekil 4.6'daki t a b l o o r t a y a kar! K u a n t u m d n yas, h e r bir e l e k t r o n u n y a sol y a d a sa delikten g e i p gidiyor o l d u u bir k e z s a p t a n d n d a , iki delik a r a s n d a k i giriimin or t a d a n kalktn bize g a r a n t i eder. Bylece, D n y a ' d a k i deneyimimiz, elektronlarn h e r birinin deliklerin b i r i n d e n y a d a d i e r i n d e n gemesini g e r e k t i r i y o r m u gibi g r n s e de, F e y n m a n ' n b u ekilde m e y d a n o k u m a s n n hakl gerekeleri vard; n k 1920'lerin s o n l a r n a gelindiinde, fizikiler gerekliin g r n t e bu t e m e l niteliini d o r u l a m a y n n d e h e r h a n g i bir giriimin d e n e y i m a h v e d e c e i n i anladlar. F e y n m a n , fosforlu e k r a n a u l a a n h e r b i r e l e k t r o n u n a s l n d a h e r iki d e l i k t e n b i r d e n getiini i d d i a etti. Bu, k u l a a lgnca geliyor a m a d u r u n , iler d a h a d a karyor. F e y n m a n , h e r b i r e l e k t r o n u n k a y n a k t a n kp fosforlu e k r a n d a belirli b i r n o k t a y a doru ilerlerken aslnda

olas btn yollar ezamanl olarak

kat ettiini s a v u n u y o r d u : ekil 4 . 1 0 ' d a b i r k a y o l g s t e r i l m i

tir. E l e k t r o n , m u n t a z a m bir y o l izleyip sol d e l i k t e n geer. E z a m a n l o l a r a k y i n e m u n t a z a m b i r y o l izleyip sa d e l i k t e n g e er. Sol delie d o r u ynelir, fakat a n i d e n y o l u n u d e i t i r i p sa d e l i k t e n geer. leri geri k v r l a r a k , s o n u n d a sol d e l i k t e n geer. Sol d e l i k t e n g e i p fosforlu e k r a n a u l a m a d a n n c e u z u n bir
133

nld h e s a p l a r n sonular, d a l g a f o n k s i y o n u y a k l a m n n k u l lanld hesaplarla, o n l a r d a d e n e y l e r l e u y u m a k t a d r . D o a n n neyin anlaml o l d u u n u neyin olmadn b u y u r m a s n a izin ver m e k z o r u n d a y z . F e y n m a n b u g e r e i u szlerle ifade e t m e k t e dir: " [ K u a n t u m m e k a n i i ] , s a d u y u n u n b a k asna g r e d o ay s a m a o l a r a k betimler. D e n e y l e r hibir ekilde k u r a m n aksini s y l e m e m e k t e d i r . B u y z d e n d o a y o l d u u gibi, s a m a lyla k a b u l edebileceinizi u m u y o r u m . "
8

Y i n e de, m i k r o l e k l e r d e i n c e l e n d i i n d e d o a , n e k a d a r
ekil 4.10 Feynman'n kuantum mekanii formlne gre, paracklarn bir yerden di erine giderken olas her yol boyunca seyahat ettii dnlmelidir. Burada bir tek elektron iin k kayna ile Fosforlu ekran arasndaki sonsuz sayda yoldan birka gs terilmitir. Bu bir tek elektronun aslnda iki delikten de getiine dikkat edin.

sama bulunursa bulunsun, D n y a ' d a gndelik leklerde den e y i m l e n e n s r a d a n olaylar a k l a y a b i l m e m i z iin eylerin bir birleriyle u y u m a s gerekir. B u a m a l a F e y n m a n , b e y s b o l t o p lar, u a k l a r v e gezegenler, y a n i a t o m a l t p a r a c k l a r a k y a s l a b y k n e s n e l e r i n h a r e k e t i n i incelerseniz, y o l l a r n h e r b i r i n e b i r n u m a r a v e r m e k u r a l n n , h e p s i n i n birleik etkisi d i k k a t e alndnda,

y o l c u l u k l a A n d r o m e d a galaksisini dolanr. Bu, d u r m a k s z n d e v a m e d e r gider. F e y n m a n ' a g r e , e l e k t r o n b a l a n g n o k t a s n v a r n o k t a s n a b a l a y a n her olas y o l u e z a m a n l o l a r a k "tketir." F e y n m a n b u yollarn h e r birine bir n u m a r a verebileceini, yle ki h e p s i n i n o r t a l a m a s n n d a l g a fonksiyonu y a k l a m kul lanlarak h e s a p l a n a n olaslkla t a m olarak ayn s o n u c u verecei ni g s t e r d i . Bu y z d e n , F e y n m a n ' n b a k asna gre, elek t r o n l a b i r olaslk dalgasnn ilikilendirilmesi g e r e k m e m e k t e d i r . O n u n y e r i n e , ayn lde, h a t t a b i r a z d a h a t u h a f bir eyi d n m e m i z g e r e k m e k t e d i r . H e r z a m a n t m y l e b i r p a r a c k ola r a k g r l e n e l e k t r o n u n e k r a n d a belli bir n o k t a y a u l a m a olas l, o r a y a u l a a n t m olas yollarn bileik e t k i s i n d e n o l u m a k tadr. B u d a F e y n m a n ' n k u a n t u m m e k a n i i n e "yollarn t o p l a m " y a k l a m olarak bilinir.
7

biri dnda

dier hepsinin

birbirini iptal ettiini

gstermitir. A s l n d a n e s n e n i n h a r e k e t i sz k o n u s u o l d u u n d a , s o n s u z s a y d a k i y o l d a n y a l n z c a biri nemlidir. B u y o l d a t a m olarak N e w t o n ' u n hareket yasalarnn gsterdii, h a v a d a hare k e t e d e n n e s n e n i n izledii y o l d u r . G n l k y a a m d a , n e s n e l e r i n - r n e i n h a v a y a frlatlan bir t o p u n - k n o k t a l a r n d a n var n o k t a l a r n a d e k t e k ve biricik, n g r l e b i l i r b i r y o l izliyor gibi grnmelerinin nedeni budur. F a k a t mikro boyutlardaki nes neler iin, F e y n m a n ' n yollar n u m a r a l a n d r m a k u r a l , b i r o k farkl y o l u n b i r n e s n e n i n h a r e k e t i n e k a t k d a b u l u n a b i l e c e i n i , genellikle d e b u l u n d u u n u g s t e r m e k t e d i r . r n e i n Y o u n g d e n e y i n d e , b u y o l l a r n b i r ksm g z l e m l e n e n giriim r n t s n o r t a y a k a r a r a k farkl d e l i k l e r d e n geer. B u n e d e n l e m i k r o d n y a d a , b i r e l e k t r o n u n deliklerin y a l n z c a b i r i n d e n y a d a di e r i n d e n getiini ileri s r e m e y i z . G i r i i m r n t s v e F e y n m a n ' n a l t e r n a t i f k u a n t u m m e k a n i i f o r m l kesinlikle t a m ter sini g s t e r m e k t e d i r . N a s l ki b i r k i t a p ya da bir film h a k k n d a eitli y o r u m l a r , o k i t a p y a d a filmin farkl y n l e r i n i a n l a m a m z a a z y a d a o k kat135

te b u n o k t a y k a v r a m a m z d a klasik eitimimiz y e t e r s i z k a l m a y a balyor: N a s l o l u y o r da b i r e l e k t r o n ayn anda farkl y o l lar, h e m d e saylar s o n s u z u b u l a n farkl y o l l a r k a t e d i y o r ? B u , s a v u n u l a b i l i r bir itiraz o l a r a k g r n y o r , fakat k u a n t u m m e k a nii - d n y a m z n fizii- byle s r a d a n itirazlarn v a k t i n i n geti ini g r m e m i z i z o r u n l u klyor. F e y n m a n ' n y a k l a m n n kulla134

k d a b u l u n u y o r s a , k u a n t u m m e k a n i i n e farkl y a k l a m l a r iin d e a y n d u r u m geerlidir. Yaptklar t a h m i n l e r h e r z a m a n t m y l e u y u s a da, d a l g a f o n k s i y o n u y a k l a m y l a F e y n m a n ' n y o l l a r n t o p l a m y a k l a m bize, neler o l u p bittiine dair farkl d n m e biimleri sunar. D a h a s o n r a greceimiz gibi, baz u y g u l a m a l a r d a , b u y a k l a m l a r d a n biri y a d a dieri ok deerli b i r aklayc e r e v e sunabilir.

k a y n a n n y o u n l u u n u azalttka, biliriz ki, n sald fo t o n saysn a z a l t y o r u z d u r . F o t o n l a r a r t k t e k t e k g n d e r m e y e b a l a d m z d a ise, d a h a fazla ksamayz; d a h a fazla k s m a mz k a p a t m a m z a n l a m n a gelir. ncelememizi h a s s a s klan "hafifliin" t e m e l d e k u a n t u m m e k a n i i n e dayal bir snr v a r dr. B u y z d e n , e l e k t r o n u n k o n u m u n u lmeye alarak, o n u n d o r u s a l h z n d a y o l aacamz, d a i m a m i n i m u m d z e y d e b i r deiiklik sz k o n u s u d u r . E v e t bu, t a m o l m a s a d a d o r u d u r . P l a n c k yasas, t e k b i r fo t o n u n enerjisinin, frekansyla d o r u orantl o l d u u n u syl y o r d u ( t e r s i n d e n ifade e d e c e k o l u r s a k , d a l g a b o y u y l a d o r u orantl o l d u u n u ) . Gitttike d e n f r e k a n s l a r d a (yani d a h a b y k d a l g a b o y l a r n d a ) k k u l l a n a r a k d a h a hafif fotonlar olu turabiliriz. te iin srr b u r a d a y a t m a k t a d r . Bir n e s n e y e bir dalga g n d e r d i i m i z d e , edineceimiz bilgi sadece n e s n e n i n y e rini

Kuantum Tuhafl
Geldiimiz n o k t a d a , e v r e n i n k u a n t u m m e k a n i i n e g r e b u son d e r e c e farkl ileme t a r z y l a ilgili belli bir fikir edinmi ol malsnz. H e n z B o h r ' u n g r l e r i banz d n d r m e d i y s e bi le, imdi ele alacamz k u a n t u m tuhaflnn az da olsa banz d n d r m e s i beklenebilir. M i k r o d n y a d a d o u p b y y e n m i n y a t r b i r insan o l d u u m u z u farz e d e r e k k u a n t u m m e k a n i i n i s o r g u l a m a d a n b e n i m s e mek, grelilik k u r a m l a r n s o r g u l a m a d a n y r e k t e n b e n i m s e m e k t e n o k d a h a zordur. Y i n e d e k u r a m n yle bir y n v a r ki, k u a n t u m m a n t n klasik m a n t k t a n t a m a m e n a y r a n k e ta niteliinde bir u n s u r o l d u u iin, sezgilerimiz iin bir iaret lev h a s ilevi grebilir. Alman fiziki Werner Heisenberg'in 1927'de kefettii

dalgann dalga boyuna eit bir hata payyla belirlememize

yetecektir. Bu nemli olguyla ilgili sezgilerimizi h a r e k e t e geire bilmek iin k o c a m a n , hafife su y z e y i n i n altnda kalm bir k a y a p a r a s n n k o n u m u n u , o k y a n u s t a g e i p giden dalgalar nasl etkilediine b a k a r a k belirlemeye altmz d n e l i m . K a y a y a y a k l a r k e n , d a l g a l a r birbirini izleyen, bir y u k a r y a bir aa ya d z g n b i r d n g s e l dizi o l u t u r u r . Kayay getikten son r a tek tek dalga d n g l e r i b o z u l u r ; b u , o r a d a batk bir k a y a b u l u n d u u n a iarettir. F a k a t tpk bir cetvelin z e r i n d e k i incecik izgiler gibi, bir y u k a r y a bir a a y a dalga d n g l e r i de d a l g a dizisini o l u t u r a n en k k birimlerdir, dolaysyla onlarn nasl b o z u l d u u n u inceleyerek k a y a n n y e r i n i , s a d e c e d a l g a d n g l e rinin u z u n l u u n a , y a n i dalgalarn d a l g a b o y u n a eit bir h a t a pa y y l a belirleyebiliriz. Ik r n e i n d e ise, n bileeni olan fo tonlar, k a b a c a syleyecek olursak, tek tek dalga d n g l e r i d i r (fotonlarn saysyla belirlenen d a l g a d n g l e r i n i n y k s e k l i i y le); b u n d a n dolay, bir nesnenin y e r i n i belirleyebilmek iin fo ton, a n c a k bir d a l g a b o y u n u n d o r u l u u esas a l n d n d a kulla nlabilir.

belirsizlik ilkesidir b u .

Bu ilke, d a h a n c e aklnza gelmi olabilecek b i r itirazdan d o m a k t a d r . H e r bir e l e k t r o n u n hangi delikten getiini ( k o n u m u ) belirleme ediminin, e l e k t r o n u n s o n r a k i h a r e k e t i n i (do rusal hz) z o r u n l u o l a r a k etkilediini belirtmitik. A n c a k , biri nin v a r l n d a n , o n a hafife d o k u n a r a k e m i n olabildiimiz gibi, niin e l e k t r o n u n k o n u m u n u da "iyice hafif" bir k kaynayla, n e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisini iyice a z a l t a r a k b e lirleyemiyoruz? 19. y z y l fizii b u n u olanakl grr. B u n a g re, iyice s o l u k k v e r e n b i r l a m b a y l a (ve hi olmad k a d a r d u y a r l bir k d e t e k t r y l e ) e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e y o k d e n e c e k k a d a r k k b i r etki yaratabiliriz. F a k a t k u a n t u m m e k a n i i b u akl y r t m e d e b i r k u s u r o l d u u n u gsteriyor. Ik
136

Bylece, k u a n t u m m e k a n i i n e dayal bir d e n g e l e m e edimiyl e k a r k a r y a b u l u n u y o r u z . Y k s e k f r e n k a n s t a (ksa d a l g a b o y u n d a ) k k u l l a n r s a k , b i r e l e k t r o n u n y e r i n i d a h a y k s e k bir kesinlikle belirleyebiliriz. F a k a t y k s e k frekansl fotonlar o k enerjiktirler v e dolaysyla e l e k t r o n u n hzn v e d o r u l t u s u n u b o z u c u b i r b i i m d e etkilerler. D k frekansl ( u z u n d a l g a b o y u n d a ) k k u l l a n r s a k e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e k i etki yi a z a l t m oluruz, n k o l u t u r a n fotonlarn enerjisi g rece d k olur; a n c a k , b u sefer d e e l e k t r o n u n k o n u m u n u b e lirlemede kesinlii g z d e n k a r m o l u r u z . H e i s e n b e r g b u r e k a b e t i sayya d k t v e e l e k t r o n u n k o n u m u n u b e l i r l e m e d e k i k e sinlik ile d o r u s a l hzn b e l i r l e m e d e k i kesinlik a r a s n d a m a t e m a t i k s e l b i r iliki b u l d u . H e i s e n b e r g v e r d i i m i z r n e k l e u y u m l u b i i m d e , b u ikisinin b i r b i r i n e t e r s orantl o l d u u n u g r d : Bir k o n u m u n l m n d e k i kesinlik n e k a d a r a r t a r s a , d o r u s a l hznn l m n d e k i kesinlik z o r u n l u o l a r a k o denli g e r e k d e e r d e n u z a k o l u r v e b u n u n tersi d e geerlidir. E n nemlisi, t a r tmamz e l e k t r o n u n y e r i n i belirleme k o n u s u n d a tek bir a r a c a b a l a m olsak da, H e i s e n b e r g , k o n u m l m n n kesinlii ile d o r u s a l hz l m n n kesinlii a r a s n d a k i b u d e n g e n i n , k u l lanlan cihaz y a d a y n t e m d e n bamsz t e m e l bir g e r e k oldu u n u g s t e r d i . N e w t o n ' u n , h a t t a E i n s t e i n ' n izdii, b i r p a r a cn h a r e k e t i n i n y e r i y l e d o r u s a l hz z e r i n d e n b e t i m l e n e n e r e v e d e n farkl olarak, k u a n t u m m e k a n i i m i k r o d z e y d e bu

y l l a r d a a r a m z d a n ayrlan rlandal fiziki J o h n Bell'in ban ektii k u r a m s a l ilerlemeler ile Alain A s p e c t ve alma a r k a dalarnn d e n e y l e r d e n elde ettikleri s o n u l a r Einstein'n y a n l dn k e s i n b i r b i i m d e gsterdi. E l e k t r o n l a r -ve s o n u o l a r a k h e r ey- a y n a n d a u k o n u m d a ve u h z d a eklinde b e t i m l e n e m e z . K u a n t u m m e k a n i i - y u k a r d a akland gibi- byle bir n e r m e n i n d e n e y s e l o l a r a k asla d o r u l a n a m a y a c a n n y a n s ra, o k ksa bir s r e nce geerlilik k a z a n a n dier d e n e y s o n u laryla d a d o r u d a n elitiini g s t e r m e k t e d i r . Aslna b a k a r s a n z , b y k b i r k u t u n u n iinde t e k b i r e l e k t r o n u y a k a l a y p , e l e k t r o n u n k o n u m u n u d a h a kesin b e l i r l e m e k iin k u t u n u n k e n a r l a r n y a v a y a v a sktracak olsanz e l e k t r o n u n d a h a lgn b i r ekilde h a r e k e t ettiini g r r d n z . E l e k t r o n sanki klostrofobiye kaplm gibi y e r i n d e d u r a m a y a c a k , g i d e r e k o k d a h a lgn bir ekilde ve n g r l e m e z bir hzla z p l a y a r a k k u t u n u n k e n a r l a r n a a r p a c a k t . D o a , bileenlerinin k e y e s ktrlmasna izin v e r m e z , /j-bar'n g e r e k d n y a d a o l d u u n d a n ok d a h a b y k o l d u u n u , b u n e d e n l e g n d e l i k n e s n e l e r i n d o r u d a n k u a n t u m etkilerine m a r u z kaldn hayal ettiimiz HB a r ' d a , G e o r g e ile G r a c i e ' n i n ikilerindeki b u z k p l e r i d e k u a n t u m klostrofobisine o k fazla m a r u z kaldklar iin, b a r d a k l a r n iinde ok h a r e k e t l i bir ekilde d n m e y e balamt. H - B a r bir fantazi diyaryd - g e r e k t e - b a r a^r d e r e c e d e k k t r - a m a t a m d a b u t r b i r k u a n t u m klostrofobisi, m i k r o d n y a d a y a y g n olan bir zelliktir. M i k r o p a r a c k l a r n h a r e k e t l e r i d a h a k k blgelerle k s t l a n d n d a v e b u ekilde incelemeye t a b i t u t u l d u u n d a , gittike d a h a lgn bir hal alr. Belirsizlik ilkesi,

zelliklerin ikisinin birden tam bir kesinlikle bilinemeyebileceini syler. D a h a s , birini n e k a d a r kesin bilirseniz, b r n n
kesinliinden o kadar az emin olursunuz. Bu d u r u m u elektron lar a s n d a n betimlemi olsak da, sz k o n u s u fikirler d o a n n tm bileenleri iin geerlidir. Einstein, k u a n t u m mant, k o n u m ile d o r u s a l hza d a i r bil

kuantum tneli o l a r a k bilinen arpc bir et

kiye d e y o l aar. U m e t r e kalnlndaki b e t o n b i r d u v a r a plas tik bir m e r m i a t a r s a n z , klasik fizik sezgilerinizin olacan sy ledii eyi d o r u l a y a c a k t r : M e r m i size d o r u geri tepecektir. B u n u n sebebi, plastik m e r m i n i n bylesine salam b i r engeli a a c a k enerjiye s a h i p o l m a m a s n d a n b a k a bir ey deildir. F a k a t temel p a r a c k l a r d z e y i n d e , k u a n t u m m e k a n i i p h e y e
139

gimizi kesinlikle snrlyor gibi g r n s e de, e l e k t r o n u n t a m d a

h e r z a m a n d n d m z ekilde, h l kesin b i r k o n u m ile dorusal hza

sahip o l d u u n u s a v u n a r a k klasik fizikten b u k o

p u u e n a z a i n d i r m e y e alt. F a k a t son z a m a n l a r d a , getiimiz

138

y e r b r a k m a y a n bir biimde, mermiyi o l u t u r a n p a r a c k l a r n d a l g a fonksiyonlarnn -yani olaslk dalgalarnn- hepsinin d u var

i m d e deiebileceini, a n c a k b u deiimin, y e t e r i n c e ksa bir z a m a n leinde son b u l m a k k o u l u y l a gerekleebileceini syler. T p k h a v a y o l u irketinin m u h a s e b e sisteminin y e t e r i n c e hzl d e m e n i z k o u l u y l a u a k bileti parasn " b o r l a n m a n z a izin v e r m e s i " n d e o l d u u gibi, k u a n t u m m e k a n i i de, H e i s e n b e r g ' i n belirsizlik ilkesiyle belirlenmi bir z a m a n erevesi iin de serbest b r a k m a s k o u l u y l a bir paracn enerji " b o r l a n m a s " n a izin verir. K u a n t u m m e k a n i i n i n m a t e m a t i i , enerji engeli ne k a d a r b y k olursa, b u y a r a t c v e o k titiz h e s a p l a m a n n g e r e k t e n ger eklemesi olaslnn o k a d a r d k olacan gsteriyor. A n cak, b e t o n bir d u v a r l a karlaan m i k r o paracklar, klasik fizi e g r e imknsz olan y a p a r a k y e t e r i n c e enerjiyi borlanabil m e k t e v e h a t t a b u n u bazen g e r e k l e t i r e b i l m e k t e d i r ; balang ta gerekli enerjiye s a h i p olmadklar bir blgeye g i r i p bir tnel aabilmektedirler. ncelediimiz nesneler, gittike d a h a fazla p a r a c k bileenleri iererek d a h a k a r m a k hale geldike, sz k o n u s u k u a n t u m tneli y i n e o r t a y a kabilir. A n c a k b u ok da ha zayf bir olaslktr, n k tek tek t m p a r a c k l a r tnel olu t u r m a k iin

ap geen k k b i r p a r a s o l d u u n u syleyecektir. B u da, m e r m i n i n aslnda d u v a r a girebilip dier taraftan kabilmek

iin az da olsa -sfr deilse d e - bir ans o l d u u a n l a m n a gelir. P e k i b u nasl olabilir? Aklmz bir k e z d a h a H e i s e n b e r g ' i n b e lirsizlik ilkesi k a r s n d a bocalyor. B u n u a n l a y a b i l m e k iin, t a m bir y o k s u l l u k iinde o l d u u n u zu h a y a l edin. H a l b y l e y k e n ok u z a k bir a k r a b a n z n l d n, size d e m u a z z a m b i r m i r a s b r a k m o l d u u n u r e n i y o r s u n u z . T e k s o r u n , o r a y a g i t m e k iin u a k bileti alacak p a r a n z n o l m a m a s . Ksa sreliine b i r b o r o l a r a k bilet p a r a n z v e r i p

y e n i servetinizle a r a n z d a k i engeli a m a n z a y a r d m ettikleri t a k d i r d e , d n d n z d e b o r c u n u z u geri deyeceinizi syleye rek arkadalarnza d u r u m u aklyorsunuz. Ancak, hibirinde b o r v e r e c e k p a r a kmyor. Eski bir d o s t u n u z u n bir h a v a y o l u i r k e t i n d e altn hatrlayp, o n a d a a y n r i c a d a b u l u n u y o r s u n u z . O da ihtiyacnz olan p a r a y veremiyor, a m a bir z m neriyor. H a v a y o l u n u n m u h a s e b e sistemine gre, biletin p a r a sn gideceiniz y e r e v a r m a n z n a r d n d a n 24 saat iinde d e y e cek olursanz, y o l a k m a d a n n c e d e m e m i o l d u u n u z u kim se bilmeyecektir. Bylece mirasnz z e r i n d e h a k iddia edebili yorsunuz. K u a n t u m m e k a n i i n i n h e s a p ilemleri b u n a ok b e n z e m e k t e dir. H e i s e n b e r g , k o n u m l m n n kesinlii ile d o r u s a l hz l m n n kesinlii a r a s n d a t e r s orantl bir ilikinin o l d u u n u

hep birlikte y e t e r i n c e ansl olmak z o r u n d a d r . Fa

k a t G e o r g e ' u n p u r o s u n u n k a y b o l m a s , bir b u z k p n n b a r d a n c a m n d a n gemesi ve G e o r g e ile Gracie'nin b a r n d u v a r n d a n gemeleri gibi ok edici olaylar

gerekleebilir, f-bar'm ok

b y k o l d u u n u hayal ettiimiz H - B a r gibi bir fantezi diyarn da, b u t r k u a n t u m tnelleri s r a d a n olaylardr. A n c a k , k u a n t u m m e k a n i i n i n olaslk k u r a l l a r ve zellikle ^ - b a r ' n g e r e k d n y a d a ok k k oluu, bir d u v a r n iinden gemeyi h e r sa niye d e n e y e c e k olsanz, giriimlerinizden birinde d u v a r d a n ge ip gidebilme ansnzn olabilmesi iin, evrenimizin b u g n k y a n d a n o k d a h a u z u n bir s r e b e k l e m e n i z gerektiini gste riyor. E b e d i sabr (ve m r l e ) e r y a d a ge d u v a r n b r t a r a fnda belirebilirsiniz. Belirsizlik ilkesi k u a n t u m m e k a n i i n i n z n y a k a l a m a k t a dr. N e s n e l e r i n belirli k o n u m ile hzlara ve belirli a n l a r d a belir141

enerji l m n n kesinlii ile l m n y a p l m a s n n ne kadar srecei a r a s n d a d a b e n z e r bir t e r s

g s t e r m e n i n y a n sra, o r a n t o l d u u n u gstermitir. K u a n t u m mekanii, bir p a r a c n z a m a n iinde kesin o l a r a k u a n d a ve kesin o l a r a k u m i k t a r d a enerjiye sahip o l d u u n u syleyemeyeceimizi ileri srer. Enerji l m l e r i n d e kesinliin artmas, b u lmleri g e r e k l e t i r m e sresinin d e u z a m a s a n l a m n a gelir. K a b a c a syleyecek o l u r s a k , b u d a bir p a r a c n s a h i p o l d u u enerjinin ciddi bi140

li enerjilere sahip olmas gibi, normalde s o r g u l a n a m a y a c a k ka dar temel olduunu d n d m z zellikler, P l a n c k sabitinin gndelik d n y a leine v u r u l d u u n d a ok ok k k olmas nn bir sonucu olarak grlyor artk. Bu k u a n t u m farkndal uzay-zamann d o k u s u iin kullanldnda, "ktleekimine b a l gerilmeler"de lmcl k u s u r l a r olduunu gsteriyor ve bu da bizi, fiziin geen y z y l d a kar karya kald n c ve te mel a t m a y a gtryor. Asl nemli olan ise budur. V. B l m

Yeni Bir Kuram htiyac: Genel Grelilik Kuantum Mekaniine Kar

iziksel evreni kavraymz, geen yzyl iinde bir hay li derinlik k a z a n d . K u a n t u m mekanii ve genel greli lik, bu k u r a m s a l aralar, atom ve atomalt alanlardaki

fiziksel olaylardan, galaksiler, g a l a k s i kmeleri leinde ger ekleen olgulara ve evrenin y a p s n a d e k birok olguyu anla

yabilmemizi, bunlar h a k k n d a snanabilir ngrlerde bulun mamz m m k n klyor. Bu d e v a s a bir baardr. E p e y c e sra dan bir galaksinin u z a k bir k e s i n d e sradan bir yldzn etra fnda dnen bir g e z e g e n e m a h k m edilmi varlklarn d n c e ve deneyler yoluyla, fiziksel evrenin en gizemli zelliklerinden bazlarn aratrp anlayabilmi olmas gerekten ilham verici dir. Yine de fizikiler, evrenin en derinden, en temelden k a v ranmasn engelleyen gizemler t a m a m e n o r t a d a n k a l k m a d k a doalar gerei tatmin olmayacaklardr. S t e p h e n H a w k i n g ' i n
142 143

"Tann'nn zihnini bilme y o l u n d a ilk a d m " diye niteledii ey b u d u r ite. 1 K u a n t u m mekanii ile genel greliliin, en derin dzeydeki bu anlay s u n m a d y n n d e birok kant mevcuttur. Bu iki kuramn olaan u y g u l a m a alanlar ok farkl o l d u u n d a n , bir ok d u r u m d a y a kuantum mekaniinin y a genel greliliin kul lanlmas gerekir, ikisinin birden deil. F a k a t baz u durumlar da, eylerin o k ktleli ve o k k k olduu d u r u m l a r d a -iki r nek verelim: K a r a deliklerin merkezlerinin yaknlarn ya da B y k P a t l a m a annda evrenin tamamn d n n - tam bir kavray iin hem genel grelilie hem kuantum mekaniine ih tiya duyarz. F a k a t tpk atele barutun bir a r a y a gelmesinde olduu gibi, kuantum mekaniiyle genel grelilii birletirmeye altmzda, birlemeleri bir felaketle sonulanr. Bu iki kura mn denklemleri gayet iyi formle edilmi fiziksel sorulara bir likte uygulandnda s a m a cevaplara ulalr. S a m a l k genel likle u biimde ortaya kar: Bir srece ilikin k u a n t u m meka niine dayal olaslk tahminlerinde y z d e 20, y z d e 70, y z d e 93 gibi bir s o n u c a deil de, sonsuz s o n u c u n a ulalr. S o n s u z u bir k e n a r a brakn, bir olasln birden b y k olmas samalk deil de nedir? Bir eylerin cidden yanl olduu s o n u c u n a var mak z o r u n d a kalrz. Genel grelilik ve k u a n t u m mekaniinin temel zelliklerini y a k n d a n inceleyerek bu yanl giden eylerin ne olduunu belirleyebiliriz.

hl. Gelgelelim, belirsizlik ilkesi gemie t u t u n m a giriimlerine temiz, kesin bir biimde son vermitir. Belirsizlik ilkesi, kk mesafelerde ve ksa zaman leklerin de incelendiinde evrenin lgn bir y e r o l d u u n u syler bize. nceki blmlerde betimlediimiz zere, elektronlar gibi temel paracklarn yerini belirleme giriimimizde b u n u n baz kantlar n grmtk. Elektronlar d a h a y k s e k frekanslarda a tabi tutarak, onlarn konumlarn d a h a kesin lebiliriz, a m a bunun da bir bedeli vardr, nk gzlemlerimiz d a h a ykc bir hal al mtr. Y k s e k frekansl fotonlar ok fazla enerjiye sahiptir, dola ysyla elektronlara sk bir "tekme" atarlar, onlarn hzlar ve yn lerinde ciddi bir deiiklik yaratrlar. Konumlarn anlk olarak byk bir dorulukla bildiiniz a m a hareket hzlarn ve ynleri ni hi kontrol edemediiniz ocuklarla dolu b i r odadaki kaosu andran bir durum kar ortaya; temel p a r a c k l & n n
n e m

konum

larn hem de hzlar ve ynlerini ayn anda bilemememiz, mikros kobik alann ikin bir k a r g a a y a sahip olduu anlamna geliyor. Bu rnek belirsizlik ile kaos arasndaki t e m e l ilikiyi aktar y o r olsa da, aslnda hikyeyi eksik bir b i i m d e ortaya koyuyor. rnein belirsizliin, a n c a k v e ancak bizim g D s a r s a k d o a gzlemcileri sahneye ktnda ortaya k t m dnmenize yol aabilir. Bu d o r u deildir. Kk bir k u t u y a sktrlm olmaya lgnca tepki verip o r a y a buraya h z l a hareket eden elektron rnei, bizi hakikate biraz daha y a k l a t r y o r . Bir de neycinin ykc fotonunun "sk tekmeleri" o l m a s a da, elektro nun hz ve y n bir a n d a n dierine ciddi ve ngrlemez bi imde deiir. F a k a t bu rnek bile, H e i s e n b e r g ' i n kefinin ge rektirdii artc mikroskobik zellikleri t a m olarak aydnlat myor. Tahayyl edilebilir en sakin ortamda, r n e i n b o uzay da bile, belirsizlik ilkesi, mikroskobik bak a s n d a n m u a z z a m bir faaliyet olduunu ve bu faaliyetin m e s a f e ve z a m a n lei kldke d a h a da arttn syler. K u a n t u m h e s a p l a n bunu anlayabilmemiz i i n elzemdir. n ceki blmde, nemli bir mali engeli a m a k i i n geici olarak
145

Kuantum Mekaniinin Kalbi

Heisenberg, belirsizlik ilkesini kefettiinde, fizik keskin bir viraj ald; eskiden getii y o l a bir d a h a geri dnmeyecekti. Ola slklar, d a l g a fonksiyonlar, mdahale ve kuantumlar, hepsi de gereklii yeni biimlerde grmeyi gerektirir. Yine de sk bir "klasik" fizikinin, sylenecek ne v a r s a sylenip y a p l a c a k ne v a r s a yapldnda, btn bu y o l d a n kmalarn, kopularn es ki d n m e biimlerinden o k da u z a k olmayan bir ereve or taya koyaca y n n d e bir umut na sarlmas gerekebilir
144

borlanmanz gerektiinde o l d u u gibi, elektron gibi bir para cn da kelimenin tam anlamyla fiziksel bir engeli a m a k iin geici olarak enerji borlanabileceini g r m t k . Bu doru dur. F a k a t kuantum mekanii nemli bir adm d a h a atp bu benzetmeyi biraz d a h a ileriye tamamz gerektiriyor. Srekli bor alan birini, o a r k a d a n d a n bu a r k a d a n a gidip p a r a iste y e n birini dnn. A r k a d a l a r o n a ne k a d a r k s a sre iin b o r verirse, borland miktar da o k a d a r b y k oluyor. Bor lan geri de, borlan geri de; bitmek tkenmek bilmez bir y o unlukla ksa sre zarfnda geri demek zere borlanyor. Wall Street'te hzl, y o u n bir g n d e hisse senedi fiyatlar nasl inip karsa, bizim bor mptelasnn da herhangi bir a n d a sa hip olduu p a r a miktar ar dalgalanmalar geiriyor, fakat her ey bittiinde, mali durumu gsteriyor ki, baladndan d a h a iyi bir d u r u m d a deil. Heisenberg'in belirsizlik ilkesi, evrende mikroskobik mesafe ve z a m a n aralklarnda benzer ekilde lgnca bir enerji ve momentum deiiminin d a i m a gereklemekte olduunu ileri s rer. Belirsizlik ilkesi, u z a y d a b o bir blgede bile -rnein b o bir kutunun iinde- enerji ve m o m e n t u m u n belirsiz olduunu syler: Kutunun boyutlar k l d k e ve incelemenin yapld zaman aral daraldka enerji ve momentum giderek u nok talara varr. S a n k i kutunun iindeki o u z a y blgesi, srekli enerji ve momentum "borlanr", evrenden d u r m a d a n " b o r " alr, sonra da "geri der". Peki a m a , rnein uzayn sessiz, bo bir blgesinde bu dei t o k u u n katlmclar kimlerdir? H e r ey. Kelimenin tam anlamyla her ey. Enerji (ve m o m e n t u m d a ) nihai p a r a birimidir. E=mc 2 forml, enerjinin m a d d e y e , mad denin de enerjiye evrilebileceini syler. N i t e k i m enerji deii mi yeterince b y k s e , bir a n d a bir elektronun ve onun anti m a d d e yolda pozitronun varlk bulmasna y o l aabilir, b a t a o blge b o olsa bile! Bu enerjinin a b u c a k geri d e n m e s i gerek tiinden, bu paracklar bir an s o n r a birbirlerini o r t a d a n kald racaklar, oluumlar srasnda b o r alnan enerjiyi serbest bra146

kaaklardr. Ayn ey enerji ve momentumun alabilecei b a k a btn biimler -baka paracklarn ortaya kp birbirlerini or t a d a n kaldrmas, elektromanyetik a l a n d a lgn salnmlar, zayf ve gl kuvvet alanlarndaki dalgalanmalar- iin de geerlidir; k u a n t u m mekaniine dayal belirsizlik, evrenin mikroskobik l eklerde k a y n a p duran, kaotik, karmakark bir a r e n a oldu u n u anlatr. Feynman'n da dedii gibi, "Yaratlyor, ortadan kaldrlyor, yaratlyor ortadan kaldrlyor; ne zaman kayb a m a ! " 2 O r t a l a m a d a b o r l a n m a ve geri deme birbirini ortadan kaldrd iin, mikroskobik lm dnda b a k a bir y o l l a ba kldnda u z a m d a bo bir blge sakin, sessiz grnr. F a k a t belirsizlik ilkesi m a k r o leklerdeki ortalamann, mikroskobik dzeydeki bir faaliyet zenginliini gzden gizlediini ortaya koymutur. 3 B i r a z sonra greceimiz gibi, genel grelilik ile k u antum mekaniini birletirmemizin nndeki engel de bu kay namadr.

Kuantum Alan Kuram

1930'lar ve 1940'lar boyunca, birkann ismini verecek olur sak Paul D i r a c , Wolfgang Pauli, J u l i a n Schwinger, F r e e m a n D y s o n , Sin-Itiro T o m o n a g a ve Feynman'n ban ektii k u ramsal fizikiler d u r m a k dinlenmek nedir bilmeden mikrosko bik dzeydeki bu k a r g a a y l a b a a kabilecek matematiksel bir formellik bulmaya altlar. Schrdinger'in k u a n t u m dalgas denkleminin (IV. Blm'de bahsetmitik) aslnda mikroskobik leklerdeki fiziin sadece y a k l a k bir betimlemesi olduunu grdler; mikroskobik k a r g a a fazla derinden (deneysel y a d a k u r a m s a l olarak) incelenmeye alamadnda gayet ie y a r a y a n bir yaklaklkt bu, aksi halde kesinlikle baarsz oluyordu. Schrdinger'in kuantum mekanii formlasyonunda gr mezden geldii, temel nemdeki fizik kural zel grelilikti. A s lna bakarsanz, S c h r d i n g e r b a t a zel grelilii formlasyon u n a dahil etmeye almt, fakat sonuta vard k u a n t u m denklemi, deneylerdeki hidrojen lmleriyle ters d t an147

lalan baz tahminlerde b u l u n m a s n a yol amt. Bu y z d e n de fiziin eski geleneklerinden birini, bl ve fethet geleneini be nimsemiti: Yeni bir k u r a m gelitirirken fiziksel evren hakknda btn bildiklerimizi bir s r a m a d a birletirmeye almak yeri ne, aratrmalarda elde edilen y e n i bulgular srasyla k u r a m a dahil eden birok k k adm a t m a k genellikle d a h a ok ie y a rar. Schrdinger, deneysel olarak kefedilmi dalga-parack ikiliini birletiren matematiksel bir ereve arayp bulmutu, a m a a n l a m a abasnn bu ilk a a m a l a r n d a zel grelilii iin ii ne dahil etmemiti. 4 F a k a t ok gemeden fizikiler, zel greliliin u y g u n bir ku antum mekanii erevesinden bakldnda temel nemde ol d u u n u fark etti. n k , mikroskobik k a r g a a , enerjinin kendi ni ok eitli biimlerde gsterebileceini k a b u l etmemizi gerek tirir; zel grelilie dayal E^mc^'den kaynaklanan bir kavray tr bu. Schrdinger'in y a k l a m zel grelilii g r m e z d e n gele rek, m a d d e , enerji ve hareketin ekil alabilirliini grmezden geliyordu. Fizikiler, zel grelilik ile k u a n t u m u birletirme y n n d e k i yol ac ilk abalarn, elektromanyetik kuvvete ve elektroman yetik kuvvetin maddeyle etkileimine younlatrd, ilham veri ci bir dizi gelime sonucu k u a n t u m elektrodinamiini yarattlar. Daha s o n r a greliliki kuantum

etmeniz gerekir, elektromanyetik alan iin fotonlar gibi. ikinci olarak, paracklarn ktleleri ve hareketleri biimindeki enerji nin sonu gelmez bir biimde, uzay ve z a m a n d a srekli titreen bir k u a n t u m alanndan dierine ileri geri gidip geldiini hayal etmelisiniz.) K u a n t u m elektrodinamii, doal olgularla ilgili olarak imdi ye dek gelitirilmi en kesin kuramdr. Kesinliinin bir rnei, Cornell niversitesi'nde parack fizikisi olarak alan, son 30 yldr k u a n t u m elektrodinamiini kullanarak elektronlarn baz ayrntl zelliklerini hesaplayan Toichiro Kinoshita'nn al malarnda grlebilir. Kinoshita'nn hesaplar binlerce sayfay doldurur ve nihayetinde sonulandrlmalar iin dnyann en gl bilgisayarlarnn kullanlmasn gerektirmitir. F a k a t g s terilen bu a b a y a demitir: Hesaplamalar, elektronlar hakkn da, bir milyarda bir p a r a d a n ok d a h a iyi dzeyde bir geerli likle deneysel olarak dorulanan tahminler dourmutur. S o y u t k u r a m s a l hesaplarla gerek d n y a a r a s n d a hayret verici bir u y u m a olduunu gstermektedir bu. Fizikiler k u a n t u m elek trodinamii sayesinde, "en k k k demetleri" olarak fotonlarn roln kesinletirip onlarn elektronlar gibi elektrik y k l paracklarla etkileimlerini matematiksel b a k m d a n eksiksiz, ngrlerde bulunabilir ve ikna edici bir erevede o r t a y a ko yabilmilerdir. Kuantum elektrodinamiinin baars, 1960'larda ve 1970'lerde b a k a fizikiler asndan, zayf ve gl kuvvetler ile ktleekimi kuvvetine dair kuantum mekaniine dayal bir anlay gelitirmek iin benzer bir y a k l a m izleme k o n u s u n d a ilham verici olmutur. Zayf ve gl kuvvetler asndan bu gi riimin son derece verimli bir saldr hatt olduu anlalmtr. K u a n t u m elektrodinamiine benzer ekilde, fizikiler gl ve zayf kuvvetler iin srasyla kuantum kromodinamii ve kuan

alan

kuram,

k s a c a kuantum

alan kuram denecek olan kuramn bir rneiydi bu. K u a n t u m du nk, olaslkla ve belirsizlikle ilgili btn meseleler en ba tan k u r a m a dahil edilmiti; alan kuramyd, n k kuantum il kelerini nceki klasik kuvvet alan kavrayyla, bu rnekte Maxwell'in elektromanyetik alan kuramyla, birletiriyordu. S o n olarak grelilikiydi, n k zel grelilik d a h a b a t a kura ma dahil edilmiti. (Bir k u a n t u m alan iin grsel bir metafor is tiyorsanz, klasik bir alan imgesini gznzn nne getirebilir siniz pekl; u z a y a yaylm g r n m e z alan hatlarndan bir ok y a n u s hayal edin; bu imgeyi iki biimde rafine etmeniz gerekir. n c e p a r a c k bileenlerinden oluan bir k u a n t u m alan hayal
148

tum elektrozayf kuram denilen k u a n t u m alan kuramlar ina

etmeyi baarmtr. " K u a n t u m kromodinamii", " k u a n t u m g dinamii"ne kyasla k u l a a d a h a renkli gelen bir isimdir, a m a
149

d a h a derin bir anlam olmayan bir isimdir ite; te y a n d a n "elektrozayf" terimi d o a d a k i kuvvetleri kavraymz asn dan nemli bir k e tadr. Sheldon Glashow, A b d u s S a l a m ve Steven Weinberg N o b e l d l kazanan almalaryla, zayf ve elektromanyetik kuvvetle rin, etrafmzdaki dnyada tezahrleri son derece farkl olsa da, kuantum alan kuramna dayal tanmlar itibaryla doal olarak

lp (Tablo 1.1'de gsterilen parack ktleleri, I. B l m n birinci dipnotundaki t a b l o d a verildii zere bu paracklarn kuvvet ykleri, Tablo 1.2'de gsterildii zere ktleekimle ilgi li olmayan kuvvetin g c , bunlarn y a n sra tartmamz g e rekmeyen baz r a k a m l a r ) bu r a k a m l a r kuramclar tarafndan, m a d d e paracklaryla, gl, zayf ve elektromanyetik kuvvet lerle ilgili k u a n t u m alan kuramlarna dahil edildiinde, k u r a m a dayal olarak m i k r o k o z m o s h a k k n d a y a p l a n tahminlerin de neysel sonularla arpc bir u y u m a gsterdii grld. Ayn ey, b u g n k teknolojinin snrlar itibaryla maddeyi metrenin milyarda birinin milyarda biri k k l n d e paracklar haline getirebilen enerjiler iin de geerlidir. Bu y z d e n de fizikiler ktleekimle ilgili olmayan kuvvet ve m a d d e c i k ailesiyle ilgili k u r a m a standart parack fizii kuram, (daha da sklkla)

birlemi olduunu gstermitir. Nihayetinde zayf kuvvet alanla

r, atomalt lekler dnda btn leklerde, kuvvetlerini y o k denecek k a d a r yitirirler; elektromanyetik alanlarsa -grnr k, radyo ve TV sinyalleri, X nlar- makroskobik dzeyde tartl maz bir varlk gsterir. Yine de Glashow, S a l a m ve Weinberg znde, yeterince y k s e k enerji ve scaklkta -rnein, B y k Patlama'dan bir saniyenin bir blm kadar bir sre sonra orta ya kan enerji ve scaklk ortamnda- elektromanyetik ve zayf kuvvet alanlarnn birbirine kartn, birbirinden ayrlamaz zellikler kazandn ve d a h a doru bir biimde elektrozayf alanlar olarak adlandrlabileceini gstermiti. B y k Patlama' dan sonra olduu gibi, scaklk hzla derse, elektromanyetik ve zayf kuvvetler, yksek-scakla zg ortak biimlerinden farkl bir biimde -daha sonra betimleyeceimiz simetri krlmas diye bilinen bir srele- ekil alrlar, dolaysyla da bugn iinde yaa makta olduumuz souk evrende birbirlerinden farkl grnrler. Bylece bir etele tutacak olursak, 1970'lere gelindiinde fi zikiler drt kuvvetten ne (gl, zayf, elektromanyetik) dair k u a n t u m mekaniine dayal anlalr ve baarl tanmlar gelitirmiler, kuvvetten ikisinin (zayf ve elektromanyetik kuvvetin) aslnda ayn k a y n a k t a n (elektrozayf kuvvetten) gel diini gstermilerdi. S o n yirmi yl iinde fizikiler, ktleekimle ilgili olmayan bu kuvvetle ilgili -kendi aralarndaki ve I. B l m ' d e tantlan m a d d e paracklaryla ilgili davranlar iti baryla- k u a n t u m mekaniine dayal yaklam m u a z z a m sayda deneysel incelemeye tabi tuttu. K u r a m btn bu snavlar tam bir kendine gvenle karlad. D e n e y l e r d e 19 ayr p a r a m e t r e l150

standart parack

Bzii

modeli

der.

Haberci Paracklar
S t a n d a r t modele gre, nasl ki foton bir elektromanyetik ala nn en k k bileeniyse, gl ve zayf kuvvet alanlar da en k k bileenlere sahiptir. I. B l m ' d e k s a c a tarttmz ze re, gl kuvvetin en k k demetleri glonlar olarak bilinir, zayf kuvvetin en k k demetleri ise zayf ayar bozonlar (da ha d o r u s u W bozonlar ve Z bozonlar) olarak bilinir. S t a n d a r t model, bu paracklar i y a p d a n y o k s u n olarak dnmemizi syler; bu erevede m a d d e ailesindeki paracklar k a d a r te meldirler. Fotonlar, glonlar ve zayf ayar bozonlar oluturduklar kuvvetlerin iletimini salayan mikroskobik mekanizmay y a r a tr. rnein, elektrik y k l bir paracn, benzer elektrik y kne sahip bir parac itmesini k a b a c a yle dnebilirsiniz: H e r parack bir elektrik alanyla -bir "elektrik z n d e n " bir "bulut"la ya da " d u m a n ' l a evrilidir, her bir paracn hissetti i kuvvet de beraberlerindeki kuvvet alanlarnn birbirini itme sinden doar. Birbirlerini nasl ittiklerinin mikroskobik olarak
151

betimlenmesiyse biraz d a h a farkldr. Elektromanyetik bir alan, bir foton s r s n d e n oluur; y k l iki p a r a c k arasndaki etki leim esasen birbirleri arasndaki foton "atelemeleri'nden do ar. K a b a bir benzetme y a p a l m : B u z pateni y a p a r k e n birlikte b u z pateni yaptnz birinin hareketini ve kendi hareketinizi o n a bir k u c a k dolusu bowling t o p u y u v a r l a y a r a k etkileyebilir siniz; tam da b u r a d a olduu gibi elektrik y k l iki parack da birbirlerine bu en k k k demetlerini g n d e r e r e k birbirleri ni etkilerler. B u z patencisi benzetmesindeki nemli bir k u s u r udur: Pa tencilerin bowling topu yuvarlamalar her z a m a n "iticidir" - pa tencileri her zaman birbirinden ayrr. O y s a birbirine kart yklere sahip paracklar da birbirlerine foton gndererek etki leim kurarlar, fakat ortaya kan elektromanyetik kuvvet eki cidir. S a n k i foton, kuvveti deil de alcnn sz k o n u s u kuvvete nasl karlk vermesi gerektiine dair bir mesaj aktarr. Benzer y k l paracklar sz k o n u s u o l d u u n d a foton, "ayrln" mesa jn tar, kar y k l p a r a c k l a r a da "birlein" mesajn verir. Bu y z d e n de foton b a z e n elektromanyetik kuvvetin haberci

re de ktleekimi kuvvet alannn en k k demeti olan gravi-

ton, bu alann haberci parac olacaktr. imdi, ktleekimi

dndaki kuvvet alanna ilikin k u a n t u m kuram, bu kuvvet lerle ktleekimi kuvvetinin III. Blm'de karmza km bir y n arasnda arpc bir benzerlik olduunu ortaya k o y d u u n dan bu iddia ilk bakta gayet yerinde grnebilir. Hatrlayalm: Ktleekimi kuvveti btn gzlemcilerin -ha reket durumlarndan bamsz olarak- mutlaka eit koullarda olduunu sylememizi mmkn klyordu. N o r m a l d e hzlan dklarn dnebileceklerimiz bile, durduklarn iddia edebili yorlard, nk hissettikleri kuvveti bir ktleekimi alanna g mlm olmalarna balayabiliyorlard. Bu a n l a m d a ktleeki mi simetriyi glendirir yani, btn olas gzlem noktalarnn, btn olas referans erevelerinin ayn lde geerli olmasn salar. Gl, zayf ve elektromanyetik kuvvetler arasndaki benzerlik, hepsinin de benzer simetrilerle birbirine bal olma sdr, fakat bu simetriler ktleekimle ilikilendirilen simetriye g r e ciddi o r a n d a soyuttur. E p e y c e incelikli olan bu simetri ilkelerini k a b a c a kavrayabil mek iin, nemli bir rnek zerine dnelim. I. B l m n bi rinci dipnotundaki tabloda belirttiimiz zere btn kuarklar "renktedirler" (krmz, yeil ve mavi denmitir bu renklere, fakat bunlar sadece birer etiketten ibarettir, olaan grsel an l a m d a renklerle bir ilgisi y o k t u r ) ; bu renkler kuarkn gl kuvvete nasl karlk vereceini belirler, tpk kuarkn elektrik y k n n de elektromanyetik kuvvete nasl karlk vereceini belirlemesinde olduu gibi. Toplanan btn veriler, benzer renkte (krmzyla krmz, yeille yeil, maviyle mavi) iki k u a r k arasndaki etkile simlerin hepsinin birbirinin benzeri olmas an lamnda, ayn ekilde renkleri benzemeyen iki k u a r k (krmzy la yeil, yeille mavi, maviyle krmz) arasndaki etkileimlerin de birbirinin benzeri olmas anlamnda kuarklar a r a s n d a bir si metri olduunu gstermektedir. Aslna baklrsa veriler o k da ha arpc bir eyi desteklemektedir. Bir kuarkn tayabilecei
153

parac olarak nitelenir. K e z a glonlar ve zayf a y a r bozonla

r da srasyla gl ve zayf nkleer kuvvetlerin haberci para cklardr. K u a r k l a r protonlar ve ntronlarn iinde kilitli tutan gl kuvvet, tek tek k u a r k l a r arasndaki glon alveriinden doar. Glonlar, deyim yerindeyse bu atomalt paracklar bir birine bal tutan "tutkal" salar. R a d y o a k t i f b o z u n u m d a gr len baz trde parack transmutasyonlarnn gerisindeki zayf kuvvet, zayf ayar bozonlaryla aktarlr.

Ayar Simetrisi
F a r k etmisinizdir, d o a d a k i kuvvetlere ilikin k u a n t u m ku ramyla ilgili tartmamzdaki en tuhaf ey ktleekimdir. Fizik ilerin dier kuvvetle ilgili olarak kullanm olduu baarl y a k l a m dikkate alarak ktleekimi kuvvetine dair de bir ku antum alan kuram arandn ileri srebilirsiniz; bu k u r a m a g152

bu renk - farkl gl y k - belli bir biimde deitirilirse (lisanmzn bu canl renkleri, krmz, yeil ve mavi, rnein sa r, ivit ve leylak rengine d n t n d e ) bu deiimin ayrnt lar bir a n d a n dierine, bir y e r d e n dierine deitirilecek olsa bile, k u a r k l a r arasndaki etkileim yine hibir ekilde y k l ol mayacaktr. Bu y z d e n , nasl ki bir krenin rotasyon simetrisi ne rnek oluturduunu, zira onu elimizde d n d r m e eklimiz den ya da b a k amz deitirmemizden bamsz olarak her d u r u m d a ayn g r n d n syleyebiliyorsak, evrenin de g

iin ikisine de gerek vardr. D a h a s benzer bir tartma, zayf ve elektromanyetik kuvvetler asndan da geerlidir; onlarn da b a k a ayar simetrilerine bal olduunu gsterir. Dolaysyla drt kuvvetin hepsi de simetri ilkesiyle d o r u d a n ilikilidir. D r t kuvvetin bu ortak zellii, bu blmn b a n d a o r t a y a atlan iddiaya gayet u y g u n grnmektedir. Bu iddiann ne oldu u n u d a h a ak syleyelim: K u a n t u m mekaniini genel grelili e dahil etme a b a m z d a , ktleekimi iin de fizikilerin dier kuvvet iin kefetmi o l d u u n a ok benzer bir k u a n t u m alan kuram aramamz gerekir. Yllar var ki, bu akl y r t m e , b y k ve sekin bir g r u p fizikiyi sk skya bu y o l u izlemeye tevik etmitir, fakat bu y o l tehlikelerle doludur, kimse de tam anla myla gemeyi baaramamtr. Nedenlerini grelim.

l kuvvet simetrisinin bir rnei olduunu syleyebiliriz: Fizik,

kuvvet y k n d e k i bu deiikliklerle deimez; bu deiiklikle re tmyle duyarszdr. Tarihsel sebeplerle, fizikiler gl kuv vet simetrisinin ayar simetrisine rnek tekil ettiini de syler. 5 E s a s nemli nokta udur: T p k genel grelilikte olas btn gzlem noktalar arasndaki simetrinin ktleekimi kuvvetinin varln g e r e k t i r m e s i n d e o l d u u gibi, H e r m a n n Weyl'in 1920'lerde, C h e n - N i n g Y a n g ve R o b e r t Mills'in de 1950'lerde yapt almalar da ayar simetrilerinin b a k a kuvvetlerin var ln gerektirdiini gstermektedir. Tpk h a s s a s bir evre kon trol sisteminin d etkileri m k e m m e l dzeyde analiz ederek bir blgedeki scakl, h a v a basncn ve nemi tmyle sabit tutma snda olduu gibi, Y a n g ve Mills e gre belli trde kuvvet alan lar da kuvvet yklerindeki deiimleri m k e m m e l dzeyde analiz ederek paracklar arasndaki fiziksel etkileimlerin hi bir biimde deimeden kalmasn salayacaktr. Kuarklarn renk deiimiyle ilikilendirilen ayar simetrisi d u r u m u n d a , ge reken kuvvet, bizatihi gl kuvvetten b a k a s deildir. Yani gl kuvvet olmasayd, fizik, y u k a r d a belirtilen renk ykle rindeki deiimlerden dolay deiirdi. B u n u i d r a k etmi olma mzn gsterdii ey udur: Ktleekimi kuvveti ve gl kuv vet ok farkl zelliklere sahip olsalar da (rnein ktleekimin gl kuvvetten ok d a h a g s z olduunu, m u a z z a m derece de u z a k mesafelerde faaliyet gsterdiini hatrlayn), biraz ben zer bir m i r a s a sahiptirler: E v r e n i n belli simetriler tayabilmesi
154

Genel Grelilik Kuantum Mekaniine Kar

Genel greliliin olaan u y g u l a m a alan, geni, astronomik mesafe lekleridir. Einstein'n k u r a m n a g r e bu mesafelerde, ktlenin y o k l u u , ekil 3.3'te grld zere uzayn d z oldu u anlamna gelir. Genel grelilii k u a n t u m mekaniiyle birle tirmeye alrken, o d a k noktamz keskin bir biimde deitir memiz ve uzayn mikroskobik zelliklerini incelememiz gerekir. B u n u ekil 5.1'de mesafeyi kltp uzamsal d o k u n u n d a h a k k blgelerini byterek gsterdik. B a t a o d a k n o k t a m z a yaklatmzda p e k fazla bir ey olmaz; ekil 5.1'de g r l d zere bytme ileminin ilk a a m a s n d a uzayn y a p s ayn temel biimini korur. Tmyle klasik bir bak asndan akl y r t e r e k bu sakin ve d z uzay imgesinin, iyice k k lekler de de korunmasn bekleriz. F a k a t k u a n t u m mekanii bu sonu cu kkten deitirmitir. Her ey, belirsizlik ilkesine ikin olan k u a n t u m dalgalanmalarna tabidir; ktleekimi alan bile. Kla sik akl y r t m e , b o uzayn ktleekimi alannn sfr olduu nu sylese de, k u a n t u m mekanii bu alann o r t a l a m a d a sfr ol d u u n u , a m a gerek deerinin k u a n t u m deimeleri sebebiyle y u k a r aa dalgalandn gstermitir. D a h a s belirsizlik ilke155

si, ktleekimi alanndaki dalgalanmalarn apnn, dikkatimizi d a h a k k uzay blgelerine younlatrdmzda d a h a d a b yyeceini syler. K u a n t u m mekanii, hibir eyin keye sk trlmay sevmediini syler; uzamsal o d a k noktasn d a r a l t m a k d a h a b y k dalgalanmalara yol aar. Ktleekimi alanlar bklmeyle yanstldna gre, bu ku antum dalgalanmalar, evredeki uzamn giderek iddetli biim de arplmas olarak kendini gsterir. ekil 5.1 'de bymenin drdnc a a m a s n d a ortaya kan bu tr arplmalarn izlerini g r y o r u z . ekil 5.1'de beinci dzeyde yaptmz zere, d a h a kk mesafe leklerini incelediimizde ktleekimi alannda kuantum mekaniine dayal rasgele salnlarn u z a y d a ok cid di bklmelere yol atn, o kadar ki uzayn artk III. Blm'deki tartmamzda kullandmz b r a n d a benzetmesindeki gibi hafif kvrml geometrik bir nesneye artk hi benzemediini g rrz. Aksine, eklin st ksmnda g r d m z , pskrmelerin olduu, kark, kvrml biimi alr. J o h n Wheeler, uzayn (ve zamann) byle ultramikroskobik dzeyde incelenmesinin g z ler nne serdii kargaay betimlemek iin kuantum kp terimini gelitirmitir; bu terim, evrende sol ve sa, ileri ve geri, y u k a r ve aa (hatta nce ve sonra gibi) geleneksel kavramla rn anlamlarn yitirdii, hi bilmediimiz bir alan betimler. G e nel grelilik ile kuantum mekanii arasndaki temel uyumsuzlu a byle ksa mesafe leklerinde rastlarz. Genel greliliin a n a ilkesi dz, p r t k s z uzamsal geometri kavram, ksa mesa fe leklerindeki k u a n t u m dnyasndaki iddetli dalgalanmalar la yklr. Ultramikroskobik leklerde incelendiinde, kuantum mekaniinin temel zellii -belirsizlik ilkesi- genel greliliin te mel unsuruyla, dz, p r t k s z bir geometriye sahip uzay (uzay-zaman) modeliyle d o r u d a n atmaktadr. Pratikte bu atma ok somut bir biimde kendini gsterir. Genel grelilik denklemleriyle k u a n t u m mekanii denklemleri ni birletiren hesaplar genelde hep ayn s a m a sonucu verir: S o n s u z l u k . E s k i kafal bir retmenin a v u c u n u z a indirdii bir
156 157

cetvel darbesi misali, sonsuz cevab da doann hayli yanl bir ey yaptmz syleme biimidir. 6 Genel grelilik denklemleri, kuantum k p n n fkrdamasn kaldramaz. D i k k a t edin ama, d a h a sradan mesafelere geldiimizde ( e kil 5.1'deki izim sralamasna tersinden baktmzda), k k lekteki rasgele, iddetli dalgalanmalar birbirini o r t a d a n kald rr -ortalamada, u bizim d u r m a d a n borlanan tipin b a n k a he s a b n d a b o r l a n m a eiliminden bir iz grlmemesinde olduu gibi- evrenin d o k u s u y l a ilgili olarak dz, p r t k s z geometri kavram bir k e z d a h a geerlilik kazanr. Bu durum, n o k t a vurulu yazcdan kt alnm bir tabloya baktnzda y a a d nz eye benzer: U z a k t a n bakldnda tabloyu oluturan nokta lar kaynar ve d z bir imge izlenimi yaratr, bu imgenin varyas yonlar tablonun bir blgesinden dierine kesintisiz biimde ha fife deimektedir. F a k a t tabloyu d a h a k k mesafe lekle rinde incelediinizde, uzak mesafeden verdii d z grntden ok d a h a farkl olduunu g r r s n z . H e r biri dierlerinden ok ayr noktalarn bir toplamndan ibarettir tablo. F a k a t unut mayn, tablonun byle farkl bir nitelie sahip olduunu, ancak onu ok k k leklerde incelediinizde fark edersiniz; uzak tan dz grnr. K e z a uzay-zamann d o k u s u da, ultramikros kobik kesinlikle incelendii zamanlar dnda dz, p r z s z g rnr. Genel greliliin yeterince b y k mesafe (ve z a m a n ) l eklerinde -birok tipik astronomik uygulamayla ilgili leklergeerli olmasna karn, ksa mesafe (ve z a m a n ) leklerinde bozulmasnn sebebi de budur. K u r a m n temel direi (dz ve y u m u a k bir biimde kvrlan bu geometri), b y k olan asn dan geerlidir, fakat k e d o r u gidildike k u a n t u m deiim leri y z n d e n bozulur. Genel grelilik ve k u a n t u m mekaniinin temel ilkeleri, ekil 5.1'deki tehlikeli olgunun g r n r l k k a z a n m a s iin, altnda kalnmas gereken y a k l a k mesafe leklerini hesaplamamz m m k n klyor. Planck sabitinin k k l -kuantum etkileri nin g c n ynlendirir- ve ktleekimi kuvvetinin ikin zayfl158

bir a r a y a gelerek P l a n c k uzunluu denen bir s o n u c a y o l a a r ki bu uzunluk tahayyl edilemeyecek k a d a r kktr: Bir san timetrenin milyarda birinin milyarda birinin milyarda birinin milyonda biri k a d a r d r ( 1 0 - 3 3 santimetredir). 7 ekil 5.1'deki be inci d z e y de, evrenimizin ultramikroskobik, Planck uzunluu alt leklerdeki manzarasn resmetmektedir. Bir lek d u y g u su kazanalm: Bir atomu bilinen evren b o y u t u n d a bytecek ol saydk, Planck uzunluu ortalama bir aacn u z u n l u u n a a n c a k eit olurdu. B y l e c e genel grelilik ile k u a n t u m mekanii a r a s n d a k i u y u m s u z l u u n a n c a k ve a n c a k evrenin gizli bir alannda biraz g r n r l k kazandn g r y o r u z . B u y z d e n d e kayglanma ya d e e r mi a c a b a diye sorabilirsiniz. Aslna b a k a r s a n z , fizik camias bu meselede az birlii sergilemiyor. S o r u n u ele almak isteyen, a m a tipik uzunluklarn P l a n c k u z u n l u u n u hayli at problemlerde, a m a aratrmalarnn gerektirdii biimde, k u antum mekaniini ve genel grelilii kullanmaktan m e m n u n olan fizikiler var. Gelgelelim b a k a baz fizikiler de v a r ki, bildiimiz haliyle fiziin iki temel kaidesinin zleri itibaryla te melde u y u m s u z olduu gereinden, ki bu s o r u n u o r t a y a koy m a k iin ultramikroskobik mesafelerin incelenmesinin gerek mesinden bamsz olarak, derin bir rahatszlk duyuyorlar. Bu fizikiler, iki k u r a m a r a s n d a k i uyumazln fiziksel evreni k a v r a y m z d a temel bir k u s u r a iaret ettiini savunuyor. Bu g r , evrenin en derin, en temel d z e y d e anlalrsa eer, uyumlu bir birliktelik sergileyen p a r a l a r d a n oluan, mantken s a l a m bir k u r a m l a betimlenebileceini o r t a y a koyan, kantla n a m a y a n fakat derinden hissedilen bir d n c e y e dayanyor. B i r o k fizikiyse, bahsettiimiz uyumazln, aratrmalar asndan ne k a d a r temel nemde olduu bir tarafa, temelde, evrene dair en derin k u r a m s a l anlaymzn, gl, fakat birbi riyle atan iki a k l a m a erevesinin matematiksel adan tu tarsz bir biimde h a r m a n l a m a s n d a n o l u m a s n a i n a n m a k t a zorlanyor.
159

Fizikiler, gerek genel grelilik kuramn gerek k u a n t u m me kaniini, elimeyi engelleyecek ekilde deitirmek iin sayla m a y a c a k k a d a r ok giriimde bulunmutur, fakat bu giriimler genelde cesur ve dhiyane giriimler olsalar da baarszlk s tne baarszlkla sonulanmtr. Evet, d u r u m byleydi, ta ki spersicim kuramnn kefine dek.8

Kozmik Senfoni

160

VI. Blm

Mzik Bu: Spersicim Kuramnn Esaslar

zik t e d e n beri, k o z m i k bir ilgiyi y a n s t a n k o n u l a ra kafa y o r a n l a r n tercih ettii metaforlar besleyen bir k a y n a k o l m u t u r . E s k i a a ait P y t h a g o r a s

"krelerin m z i i n d e n " , a s r l a r d r a r a t r m a l a r a k l a v u z l u k et

mi " d o a n n a r m o n i l e r i n e " dek, g k cisimlerinin h a r e k e t l e r i n de, atomalt p a r a c k l a r n i s y a n k r p a t l a m a l a r n d a h e p b e r a b e r d o a n n arksn a r a d k . S p e r s i c i m k u r a m n n kefiyle birlik te m z i k l e ilgili metaforlar da arpc bir g e r e k l i k k a z a n m ol du, n k b u k u r a m m i k r o seviyedeki m a n z a r a n n k k teller d e n o l u t u u n u , b u tellerin titreim r n t l e r i n i n k o z m o s u n ev rimini y n e t t i i n i ne srer. Y a n i spersicim k u r a m n a g r e d e iim r z g r l a r z a t e n r z g r l b i r e v r e n d e esmektedir. S t a n d a r t m o d e l ise b u n u n t e r s i n e e v r e n i n t e m e l bileenlerini, hibir i y a p s o l m a y a n n o k t a b e n z e r i bileenler o l a r a k grr.
163

B u y a k l a m n e k a d a r g l olsa d a ( d a h a n c e d e belirttiimiz gibi, s t a n d a r t modele g r e m i k r o d n y a h a k k n d a y a p l a n t m t a h m i n l e r esasen b u g n k teknolojik snrmz olan m e t r e n i n m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri leinde d o r u l a n m t r ) , stan d a r t m o d e l k t l e e k i m i n i iermedii iin eksiksiz y a d a nihai bir k u r a m olamaz. D a h a s , k t l e e k i m i n i k u a n t u m m e k a n i i ere vesine o t u r t m a giriimleri, u l t r a m i k r o s k o b i k mesafelerde -yani P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a ksa mesafelerde- u z a m s a l d o k u d a g z l e n e n iddetli d a l g a l a n m a l a r y z n d e n baarszla u r a mtr. z l e m e y e n b u p r o b l e m , d o a h a k k n d a d a h a d e r i n bir anlaya u l a m a arayn balatmtr. 1984'te, o d n e m d e Q u e e n M a r y College'da a l m a k t a olan M i c h a e l G r e e n ile California Teknoloji E n s t i t s ' n d e n J o h n S c h w a r z , spersicim k u r a m n n (ya d a ksaca sicim k u r a m n n ) b u anlay p e k l s u n a bilecei y n n d e i k n a edici ilk kant o r t a y a k o y m u t u r . Sicim k u r a m , e v r e n i n u l t r a m i k r o s k o b i k zelliklerine ilikin k u r a m s a l t a n m m z a y e n i v e k k l bir deiiklik getirir. Fizik iler z a m a n iinde bu deiikliin Einstein'n genel grelilik k u r a m n , k u a n t u m m e k a n i i n i n y a s a l a r n a t a m d a gerektii bi i m d e ve t m y l e u y u m l u klacak ekilde deitirdiini fark et mitir. Sicim k u r a m n a g r e , e v r e n i n t e m e l bileenleri n o k t a p a r a c k l a r deildir. A k s i n e k c k , t e k b o y u t l u iplikiklerdir, ok o k ince lastik b a n t l a r gibi ileri geri titreip d u r u r l a r . F a k a t k u r a m n ismi sizi y a n l t m a s n : Kendisi de m o l e k l l e r d e n ve a t o m l a r d a n oluan s r a d a n bir sicim p a r a s n n tersine, sicim k u r a m n d a k i sicimlerin m a d d e n i n t a m k a l b i n d e o l d u u d nlmelidir. K u r a m , sicimlerin a t o m l a r o l u t u r a n p a r a c k l a r o l u t u r a n u l t r a m i k r o s k o b i k p a r a c k l a r o l d u u n u ileri srer. Si cim k u r a m n n sicimleri o k a d a r k k t r ki - o r t a l a m a u z u n l u k l a r a n c a k P l a n c k u z u n l u u k a d a r d r - e n g l cihazlarmz la bile i n c e l e n d i k l e r i n d e n o k t a b e n z e r i grnrler. F a k a t h e r eyin temel bileeni o l a r a k n o k t a p a r a c k l a r n y e r i n e iplikiklerin geirilmesinin son d e r e c e nemli s o n u l a r ol m u t u r . Bir k e r e yle g r n y o r ki, sicim k u r a m genel greli164

lik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i atmay z m e k t e d i r . Bi r a z d a n greceimiz z e r e , b i r sicimin b o y u t u n u n olmas iki k u r a m d a birletiren t e k bir u y u m l u e r e v e d n m e y i m m k n klan v e h a y a t i n e m tayan y e n i bir u n s u r d u r , ikincisi, b t n m a d d e n i n v e b t n k u v v e t l e r i n t e k bir temel b i l e e n d e n , sal n a n sicimlerden o l u t u u n u ileri s r e n sicim k u r a m g e r e k t e n d e birleik bir k u r a m o r t a y a koyar. S o n o l a r a k s o n r a k i b l m lerde d a h a ayrntl olarak tartld z e r e , b u d i k k a t ekici b a arlarnn y a n sra, sicim k u r a m u z a y - z a m a n kavraymz bir kez d a h a k k t e n deitirir.
1

Sicim Kuramnn Tarihesi

1968'de G a b r i e l e Veneziano a d n d a g e n bir k u r a m s a l fiziki, gl n k l e e r k u v v e t i n deneysel o l a r a k gzlenmi eitli zellik lerini a n l a m a y a alyordu. O d n e m d e , isvire'nin C e n e v r e kentindeki parack hzlandrma laboratuvar C E R N ' d e bir a r a t r m a b u r s u y l a b u l u n a n Veneziano, b u s o r u n u n eitli y n leri z e r i n d e b i r k a yl alt ve nihayet bir g n arpc bir k e ifte b u l u n d u . n l isvireli m a t e m a t i k i L e o n h a r d Euler'in y a k l a k 200 yl n c e t m y l e m a t e m a t i k s e l heveslerle gelitirdi i ezoterik bir forml (yaygn deyile Euler'in b e t a - f o n k s i y o n u ) kuvvetli b i r etkileim iinde olan p a r a c k l a r n b i r o k zelliini bir r p d a beti mley i v e r i y o r m u gibi g r n y o r d u . Venezian o ' n u n bu gzlemi, gl k u v v e t i n birok zellii iin salam bir m a t e m a t i k s e l ereve s u n u y o r d u ; bylece E u l e r ' i n betaf o n k s i y o n u n u k u l l a n m a y a m a l a y a n y o u n bir a r a t r m a l u r y a syla birlikte, d n y a n n d r t bir k e s i n d e k i eitli a t o m arp t r m a l a b o r a t u v a r l a r n d a n gelen veri ynn b e t i m l e y e n eitli genellemeler y a p l m a y a b a l a n d . Y i n e d e V e n e z i a n o ' n u n gzle mi bir a n l a m d a eksikti. r e n c i l e r i n formlleri ne a n l a m a gel diklerini y a d a nasl k a n t l a n d k l a r n bilmeksizin k u l l a n m a s gi bi, E u l e r ' i n b e t a - f o n k s i y o n u da ie y a r y o r gibi g r n y o r d u , a m a kimse b u n u n nasl o l d u u n u b i l m i y o r d u . A k l a m a s n ara y a n b i r f o r m l d b u . 1970'te b u d u r u m deiti; C h i c a g o U n i v e r 165

s i t e s i n d e n Yoichiro N a m b u , Niels B o h r E n s t i t s ' n d e n H o l g e r Nielsen ve Stanford niversitesinden Leonard Susskind'in y a p t almalar E u l e r ' i n f o r m l n n gerisinde sakl d u r a n , o z a m a n a d e k bilinmeyen fizii o r t a y a k o y d u . Bu fizikiler, eer t e m e l p a r a c k l a r k k , titreen, tek b o y u t l u sicimler o l a r a k ele alnrlarsa, p a r a c k l a r a r a s n d a k i n k l e e r etkileimlerin E u ler'in fonksiyonuyla t a m o l a r a k betimlenebileceini gsterdi. Si cim p a r a c k l a r n n o k k k olmalar h a l i n d e y i n e n o k t a b e n zeri p a r a c k l a r gibi g r n e c e k l e r i n i , dolaysyla d a b u d u r u m u n deneysel gzlemlerle u y u m l u olacan d n m l e r d i . B u alma sezgisel b a k m d a n s a d e bir k u r a m o r t a y a k o y u y o r olsa da, ok g e m e d e n gl k u v v e t i sicimlerle b e t i m l e m e n i n baarsz olaca gsterildi. 1970'lerin b a l a r n d a atomal t d n y a y d a h a d e r i n d e n inceleme kapasitesine s a h i p y k s e k enerjili deneyler, sicim m o d e l i n i n gzlemlerle d o r u d a n elien b a z t a h m i n l e r d e b u l u n d u u n u gsterdi. A y n z a m a n d a , k u a n t u m k r o m o d i n a m i i n i n n o k t a p a r a c k k u a n t u m alan k u r a m d a ge litiriliyordu; bu k u r a m n gl k u v v e t i t a n m l a m a k t a k i ezici b a a r s sicim k u r a m n n b i r k e n a r a b r a k l m a s n a y o l at. P a r a c k fizikilerinin ou, sicim k u r a m n n bilimin pl ne gnderildii g r n d e y d i , a m a kararl b i r k a fiziki k u r a m a sadk kald. r n e i n S c h w a r z "Sicim k u r a m n n matematiksel yaps o k a d a r gzel ki, o k a d a r fazla mucizevi zellii v a r ki, de rinlerde bir eye iaret ediyor olsa gerek." diye d n m t . Fi
2

celedikten sonra, bunlarn zelliklerinin, ktleekimi kuvvetine ait o l d u u varsaylan haberci paracn y a n i g r a v i t o n u n zellik leriyle m k e m m e l bir u y u m iinde o l d u u n u fark ettiler. Ktlee kimi kuvvetinin bu "en k k demetleri" h e n z hi grlmemi olsa da, k u r a m c l a r b u n l a r n sahip olmas g e r e k e n baz temel zelliklere dair gvenilir t a h m i n l e r d e bulunabilir; S c h e r k ve S c h w a r z da bu zelliklerin baz titreim rntleriyle gerekle tiini b u l m u t u . B u n a d a y a n a r a k , fizikilerin sicim k u r a m n n k a p s a m n ok snrl tutmas y z n d e n k u r a m n ilk seferde baa rsz o l d u u iddiasnda bulundular. Sicim k u r a m n n yalnzca gl k u v v e t e ilikin bir k u r a m olmadn, kdeekimini de ie

ren bir k u a n t u m k u r a m o l d u u n u ne s r y o r l a r d .

Fizik camiasnn bu iddiay b y k bir hevesle karlad sy lenemez. Aslna b a k a r s a n z , S c h w a r z "almamz h e r k e s t a r a fndan g r m e z d e n gelindi." diyor. lerledikleri y o l , ktleeki
4

mini v e k u a n t u m m e k a n i i n i birletirmeyi d e n e y i p baarsz ol m u o k s a y d a giriimle d o l u y d u . Sicim k u r a m n n , gl k u v veti t a n m l a m a y n n d e k i ilk giriiminin y a n l o l d u u gsteril miti; b i r o k l a r n a g r e de, b u k u r a m d a h a b y k bir a m a iin k u l l a n m a k anlamszd. 1970'lerin s o n u n d a ve 1980'lerin ban d a y a p l a n s o n r a k i almalarn, sicim k u r a m ile k u a n t u m m e kaniinin de k e n d i ilerinde k o l a y c a fark edilmeyen elikiler o l d u u n u gstermesi d a h a d a ykc oldu. y l e g r n y o r d u ki, k t l e e k i m i kuvveti, e v r e n i n m i k r o d z e y d e b e t i m l e n m e s i n i n bir p a r a s haline getirilme a b a l a r n a bir kez d a h a d i r e n i y o r d u . 1984'e k a d a r d u r u m b u y d u . 1984'te G r e e n v e S c h w a r z , ou fizikinin b y k l d e g r m e z d e n geldii, genellikle de elinin tersiyle ittii, on yl akn b i r s r e d i r d e v a m e d e n y o u n bir a r a t r m a n n s o n u c u n d a y a z d k l a r , d n m n o k t a s niteliinde k i b i r m a k a l e d e sicim k u r a m n n k u a n t u m k u r a m y l a elimesi nin zlebileceini o r t a y a k o y d u l a r . D a h a s , s o n u t a o r t a y a kan kuramn drt kuvvetin d r d n ve btn maddeyi kapsa y a c a k k a d a r geni o l d u u n u d a g s t e r i y o r l a r d . Green ve S c h w a r z ' m v a r d b u s o n u fizik c a m i a s n d a y a y l d k a , y z 167

zikilerin sicim k u r a m n d a g r d s o r u n l a r d a n biri, bana bela a a c a k k a d a r "zengin" grnmesiydi. K u r a m , g l o n u n zellikle rine ok b e n z e r zelliklere sahip titreen sicim konfigrasyonlar ieriyordu, bu da gl kuvvete ilikin bir k u r a m olduu y n n d e k i ilk iddiay destekliyordu. F a k a t b u n u n dnda, gl k u v v e te ilikin deneysel gzlemlerle hi ilgisi y o k m u gibi g r n e n , ha berci b e n z e r i baka paracklar da ieriyordu. 1974'te S c h w a r z v e Ecole N o r m a l e S u p e r i e u r e ' d e n J o e l S c h e r k g r n r d e k i b u k u s u r u bir meziyete evirme y n n d e nemli bir a d m att. Sicim lerin titreimindeki h a b e r c i benzeri kafa kartrc rntleri in166

lerce p a r a c k f i z i k i s i ellerindeki a r a t r m a projelerini b i r k e n a r a b r a k p e v r e n i n d e r i n l e r d e k i ileyiini a n l a m a y o l u n d a k i o k e s k i l e r d e n b e r i s r e g e l e n arayn, g r n e baklrsa s o n k u r a m s a l sava m e y d a n n a girdiler. L i s a n s s t a l m a l a r m a E k i m 1984'te O x f o r d U n i v e r s i t e s i ' n d e b a l a d m . K u a n t u m alan k u r a m , a y a r k u r a m v e genel grelilik gibi k o n u l a r r e n m e k t e n h e y e c a n d u y u y o r olsam da, b e n d e n b y k l i s a n s s t rencileri a r a s n d a p a r a c k fiziinin p e k gelecek v a a t e t m e d i i y n n d e b i r k a n y a y g n d . S t a n d a r t m o d e l geerliliini k o r u y o r d u , d e n e y l e r i n sonularn t a h m i n e t m e y n n d e k i gzle g r l r baars da, modelin d o r u l a n m a s n n y a l n z c a b i r z a m a n v e ayrnt meselesi o l d u u n u g s t e r i y o r d u . B u m o d e l i n snrlarnn tesine g e i p k t l e e k i m i n i d e o n a dahil e t m e k v e m o d e l i n d a y a n d d e n e y s e l girdileri -temel p a r a c k l a r n ktlelerini, k u v v e t y k l e r i n i , k u v v e t l e r i n i n greli g c n zetleyen, d e n e y l e r s o n u c u elde edilmi a m a k u r a m s a l o l a r a k a n l a l a m a m on d o k u z r a k a m - belki aklayabilecek ol m a k o k a d a r gz k o r k u t u c u b i r iti ki, e n c e s u r l a r h a r i b t n fizikiler b u z o r l u k k a r s n d a geri ekiliyordu. F a k a t alt a y s o n r a , b u d u r u m t m y l e deimiti. G r e e n ile S c h w a r z ' n b a ars n i h a y e t lisansst eitimlerinin d a h a ilk y l n d a k i r e n cilere bile ulam, n c e k i bezginlik y e r i n i h e y e c a n verici b i r d u y g u y a , fizik t a r i h i n d e ok nemli b i r a n n iinde o l m a d u y g u s u n a b r a k m t . Bazlarmz, sicim k u r a m n a n l a m a k iin ge rekli olan s o y u t m a t e m a t i k v e k u r a m s a l fizik k o n u l a r n a h k i m o l a b i l m e k iin gece y a r l a r n a d e k altk. 1984'ten 1986'ya k a d a r k i d n e m "ilk s p e r s i c i m d e v r i m i " o l a r a k bilinir. O y l iinde d n y a n n d r t b i r y a n n d a k i fizik iler, sicim k u r a m z e r i n e bini a k n a r a t r m a k a l e m e ald. Bu almalar s t a n d a r t m o d e l i n o k s a y d a zelliinin -yllar s r e n a r a t r m a l a r l a , kl k r k y a r a n titiz a l m a l a r l a kefedilmi zel likler- sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u b y k y a p d a n doal

s o n y z y l iinde fizikte k a y d e d i l e n b y k gelimelerin n e r e d e y s e h e p s i n i n byle basit b i r b a l a n g n o k t a s n d a n d o d u u n u - h e m d e b y k b i r zarafetle d o d u u n u - a n l a d n z d a , b u i n a n l m a z d e r e c e d e i k n a edici k u r a m n k e n d i b a n a b i r snf oluturduunu da anlarsnz." D a h a s birazdan tartacamz
5

z e r e , sicim k u r a m b u zelliklerin b i r o u n a s t a n d a r t m o d e l d e n d a h a eksiksiz v e t a t m i n edici b i r a k l a m a getirir. B u geli m e l e r b i r o k f i z i k i y i , sicim k u r a m n n nihai birleik k u r a m ol m a v a a d i n i t u t m a y o l u n d a o l d u u n a i k n a etmitir. Y i n e d e sicim k u r a m c l a r , t e k r a r t e k r a r a l m a l a r n a sekte v u r a n nemli b i r engelle karlat. K u r a m s a l fizik a r a t r m a l a r n d a a n l a l a m a y a c a k y a d a analiz e d i l e m e y e c e k k a d a r zor d e n k l e m l e r l e sk sk k a r k a r y a kalnr. G e n e l d e fizikiler v a z g e m e z ve d e n k l e m l e r i y a k l a k o l a r a k z m e y e alr. Sicim kuramndaysa d u r u m ok d a h a zordur.

Denklemlerin kendile

rini b e l i r l e m e k bile o k a d a r z o r o l m u t u r ki, u a n a d e k d e n k

lemlerin y a l n z c a y a k l a k v e r s i y o n l a r karlabilmitir. B u y z d e n d e sicim k u r a m c l a r y a k l a k d e n k l e m l e r e y a k l a k z m ler b u l m a k l a snrlanmtr. lk s p e r s i c i m d e v r i m i srasnda, birka yl b o y u n c a k a y d e d i l e n ciddi ilerlemeler s o n r a s n d a , fi zikiler k u l l a n l a n y a k l a k d e e r l e r i n o k o n u d a d a h a da ilerle menin y o l u n u kapayan birok temel soruyu cevaplamakta y e tersiz o l d u u n u g r d . Sicim k u r a m z e r i n e alan, y a k l a k y n t e m l e r i n tesine g e m e y o l u n d a s o m u t n e r i l e r i o l m a y a n fi zikilerin b i r o u h a y a l krklna u r a y p d a h a n c e k i aratr malarna d n d . Geri k a l a n l a r iin 1980'ler ve 1990'larn ba zorlu d n e m l e r oldu. Bir k a s a y a k a p a t l m , y a l n z c a ufak v e II itleri b o a k a r a n b i r d e l i k t e n g r l e b i l e n altn b i r h a z i n e gisicim k u r a m n n gzellii v e v a a t ettikleri d e i n s a n k e n d i n e a iriyordu, a m a k i m s e d e k u r a m n g c n o r t a y a k a r a c a k .mallar y o k t u . U z u n s r e n v e r i m s i z kriz d n e m l e r i n e m l i k e lilerle kesintilere u r u y o r d u , a m a n c e k i y a k l a k l k l a r n tesi u /'cme g c n e s a h i p y e n i y n t e m l e r g e r e k t i i n i b u a l a n d a a ln h e r k e s a k a g r y o r d u .

olarak ktn k u k u y a y e r b r a k m a y a c a k ekilde gsteriyor

d u . M i c h a e l G r e e n ' i n d e d e d i i gibi "Sicim k u r a m y l a karlap
168

169

S o n r a , G n e y California n i v e r s i t e s i n d e d z e n l e n e n Sicim 1995 k o n f e r a n s n d a , d n y a n n n d e gelen fizikilerinin t k a b a s a d o l d u r d u u bir s a l o n d a o k h e y e c a n verici bir k o n f e r a n s v e r e n E d w a r d W i t t e n , b i r s o n r a k i a d m l a ilgili b i r p l a n o l d u u n u aklad ve bylece "ikinci spersicim d e v r i m i " balad. Bu sa trlar yazld srada, sicim k u r a m c l a r n c e d e n k a r k a r y a k a l m a n k u r a m s a l engellerin almasn salayaca d n l e n b i r dizi y e n i y n t e m i n e t l e t i r m e y o l u n d a c a n l a bala alyor d u . B u y o l d a karlalacak zorluklar, s p e r s i c i m k u r a m c l a r n n t e k n i k g c n o k ciddi b i r snava t a b i t u t a c a k ; fakat t n e lin s o n u n d a k i k h e r n e k a d a r h l u z a k olsa da, n i h a y e t g r n r l k k a z a n y o r olabilir. B u b l m d e v e b u n d a n s o n r a k i b i r k a b l m d e , ilk spersi cim d e v r i m i n d e n s o n r a v e ikinci spersicim d e v r i m i n d e n n c e y a p l a n a l m a l a r d a n d o a n sicim k u r a m kavrayn betimle y e c e i z . Z a m a n z a m a n ikinci spersicim d e v r i m i n d e n d o a n y e n i k a v r a y l a r n altn izeceiz, a m a b u d a h a y e n i gelimele r i k a p s a m l o l a r a k X I I . v e X I I I . B l m ' d e tartacaz.

y a p l m o l a n l a r d a n milyon k e r e milyar k a t d a h a y k s e k bir enerjiyle a r p t r a c a k bir hzlandrcmz olmas gerekir. N o k t a p a r a c k l a r y e r i n e sicimleri g e i r m e n i n n e gibi art c s o n u l a r d o u r d u u n u ksaca anlatacaz, a m a n c e d a h a t e m e l b i r s o r u y u ele alalm: Sicimler n e d e n y a p l m t r ? Bu s o r u n u n iki olas cevab v a r : lki, sicimler g e r e k t e n de t e meldir, t a m da E s k i Yunanllarn kastettii a n l a m d a paralana

maz bileenler y Ani "atomlar"dr. H e r eyin m u t l a k en k k bi

leeni o l d u k l a r n d a n , m i k r o d n y a n n a l t y a p s n d a k i o k sayda k a t m a n n s o n u n c u s u n u - R u s l a r n m a t r u k a b e b e k l e r i n i n so n u n c u s u n u - temsil ederler. B u b a k asna g r e , sicimlerin bir b o y u t u olsa da, n e d e n olutuklar s o r u s u n u n bir a n l a m y o k t u r . Sicimler d a h a k k bir e y d e n o l u u y o r olsalard, t e m e l ol m a z l a r d . O z a m a n , sicimleri o l u t u r a n h e r n e y s e d e r h a l sicim lerin y e r i n i alr v e e v r e n i n d a h a d a temel bileeni o l d u u iddi a s n d a b u l u n u r d u . Dilbilimsel b e n z e t m e m i z i kullanalm: P a r a g raflar c m l e l e r d e n oluur, cmleler kelimelerden, kelimeler de h a r f l e r d e n . P e k i bir h a r f n e d e n o l u u r ? Dilbilimsel b i r b a k asna g r e , b u n o k t a y o l u n s o n u d u r . Harf, harftir; yazl dilin yaptadr, o n l a r n a l t n d a b a k a bir y a p d a h a y o k t u r . Harfle r i n bileenlerini s o r g u l a m a n n b i r a n l a m y o k t u r . A y n ekilde b i r sicim de b i r sicimdir; o n d a n d a h a t e m e l bir ey olmad iin b a k a bir m a d d e d e n o l u u y o r diye b e t i m l e n e m e z . Bu ilk cevaptr. kinci cevap, sicim k u r a m n n d o a y a dair d o r u v e n i h a i b i r k u r a m o l u p olmadn h e n z bilmediimiz g e r e i n e dayanr. Sicim k u r a m g e r e k t e n d e h e d e f t e n u z a k s a , o h a l d e sicimleri de, sicimlerin bileimiyle ilgili s o r u l a r da p e k l u n u t a b i l i r i z . B u bir ihtimal, a m a 1980'lerin o r t a l a r n d a n b u y a n a y a p l a n a r a t r m a l a r ciddi b i r o u n l u k l a b u n u n p e k d e ih timal dahili o l m a d n a iaret ediyor. F a k a t t a r i h bize e v r e n an laymzn derinletii h e r sefer, m a d d e n i n d a h a d a alt bir d zeyini o l u t u r a n , d a h a d a k k m i k r o bileenler o l d u u n u gs termitir. Sicim k u r a m n n nihai k u r a m o l a m a m a s halinde, di e r b i r olaslk sicimlerin nihai k a t m a n olmamas, a m a k o z m i k
171

Yine mi Yunanllarn Atomlar?

Bu b l m n b a n d a belirttiimiz, a y r c a ekil 1.1'de de gs terdiimiz gibi sicim k u r a m , e e r s t a n d a r t m o d e l d e k i v a r s a y lan n o k t a p a r a c k l a r b u g n k teknolojik k a p a s i t e m i z i n o k t e s i n d e bir kesinlikle incelenebilirse, b u p a r a c k l a r n h e r biri nin salnm halinde, o k k k b i r e r sicimden o l u t u u n u n g rleceini i d d i a eder. D a h a s o n r a aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n t r , tipik b i r si cimin u z u n l u u y a k l a k o l a r a k P l a n c k u z u n l u u n a eittir, y a n i bir sicim bir a t o m u n e k i r d e i n d e n y z milyar k e r e milyar ( 1 0 ) defa k k t r . G n m z d e y a p l a n deneylerin, m a d d e
20

n i n m i k r o seviyede sicimlere dayal d o a s n z e m i y o r olma s n d a a r a c a k bir ey y o k : Sicimler, a t o m a l t p a r a c k l a r le i n d e bile ok a m a o k k k t r . Bir sicimin b i r n o k t a p a r a c k olmadn d o r u d a n g s t e r e b i l m e k iin, m a d d e l e r i b u g n e d e k
170

s o a n n P l a n c k u z u n l u u leinde g r n r l k k a z a n a n bir k a t m a n olmas olasldr. B u d u r u m d a sicimler d a h a d a k k p a r a c k l a r d a n o l u u y o r olabilir. Sicim k u r a m c l a r bu olasl g n d e m e getirmiler v e b u k o n u d a almaya d e v a m e t m e k t e dirler. B u g n e dek, k u r a m s a l almalar sicimlerin d e a l t n d a b a k a bir y a p olabileceine d a i r ilgin ipular vermitir, fakat h e n z kesin bir k a n t y o k t u r . B u s o r u y l a ilgili son sz a n c a k z a m a n v e y o u n a r a t r m a l a r syleyecektir. X I I . v e XV. B l m ' d e y e r verdiimiz b i r k a t a h m i n dnda, b u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n sicimleri, ilk c e v a p t a nerilen y a k l a m l a y a n i d o a n n en temel bileenleri o l a r a k ele alacaz.

b u g n k D o w - J o n e s o r t a l a m a s o n yl n c e b o r s a d a y a p t n z b a l a n g yatrmnz n e k a d a r aklayabilirse, s t a n d a r t m o d e l de Tablo 1.1 ve 1.2'deki t e m e l p a r a c k .zelliklerini o k a d a r aklayabilir. Aslna b a k a r s a n z , eer d e n e y l e r m i k r o d n y a d a , m u h t e m e len farkl k u v v e t l e r l e etkileim h a l i n d e olan, farkl b i r p a r a c k ierii o l d u u n u g s t e r m i olsayd, k u r a m a farkl girdi p a r a m e t r e l e r i e k l e y e r e k b u deiiklikleri s t a n d a r t m o d e l e dahil et mek gayet kolay olurdu. Bu anlamda, standart modelin yaps temel p a r a c k l a r n zelliklerini a k l a y a m a y a c a k k a d a r esnek tir, n k b i r dizi olasla aktr. Sicim k u r a m o k farkldr. B e n z e r s i z v e e s n e k o l m a y a n k u r a m s a l b i r y a p d r . A a d a a k l a n d gibi, l m l e r d e n i r e n g i n o k t a s o l a r a k a l n a c a k lei belirleyen t e k b i r r a k a m dn d a b i r g i r d i g e r e k t i r m e z . M i k r o d n y a n m b t n zellikleri, k u r a m n a k l a m a g c n n d a h i l i n d e d i r . B u n u a n l a y a b i l m e k iin isterseniz n c e d a h a bildik sicimleri - r n e i n k e m a n tellerinid n e l i m . ekil 6.1'de g r l d gibi, tellerin h e r biri rezo

Sicim Kuramyla Gelen Birleme

S t a n d a r t m o d e l i n k t l e e k i m i k u v v e t i n i k a p s a y a m a m a k d nda, b a k a bir yetersizlii d a h a v a r d r : Yapsnn ayrntlarna d a i r bir a k l a m a y o k t u r . D o a n e d e n , n c e k i b l m l e r d e zet l e n e n ve Tablo 1.1 ve 1.2'de gsterilen belli p a r a c k l a r ve k u v vetleri semitir? Bu bileenleri t a n m l a y a n 19 p a r a m e t r e , n e d e n s a h i p o l d u k l a r nicel d e e r l e r e s a h i p t i r ? Saylarnn ve ay rntl zelliklerinin fazlasyla keyfi g r n d hissine k a p l m a m a k elde deil. B u g r n t e rasgele bileenlerin gerisinde y a t a n d a h a d e r i n bir anlay v a r m, y o k s a e v r e n i n ayrntl fizik sel zellikleri t e s a d f e n mi "seilmi"? S t a n d a r t modelin k e n d i s i n i n bir a k l a m a s u n m a s m m k n deil, n k p a r a c k l a r v e b u p a r a c k l a r n zelliklerini d e neysel o l a r a k l l m b i r e r girdi o l a r a k k a b u l eder. T p k elde b a l a n g y a t r m l a r n z a ilikin veri girdisi y o k s a , b o r s a n n p e r f o r m a n s n n p o r t f y n z n deerini b e l i r l e m e k t e kullanlama y a c a gibi, s t a n d a r t m o d e l d e -temel p a r a c k zelliklerine d a i r v e r i girdisi y o k s a - t a h m i n y a p m a k t a k u l l a n l a m a z . K u r a m c
6

nans diye bilinen, ok eitli ( a s l n d a s o n s u z s a y d a ) titreim

r n t s oluturabilir. R e z o n a n s l a r , t e p e n o k t a l a r v e u k u r

lar a n c a k d e n e y l e r i y r t e n p a r a c k fizikilerinin kl k r k y a r a r a k b u verileri lmesi s o n r a s n d a , snanabilir t a h m i n l e r d e b u l u n m a k iin - r n e i n p a r a c k l a r b i r hzlandrcda arptr l d n d a neler olaca gibi- s t a n d a r t m o d e l i kullanabilir. F a k a t
172 173

noktalar a r a s n d a k i mesafeler eit olan v e telin sabit iki u c u

arasna tam olarak oturan dalga rntleridir. Kulaklarmz bu farkl titreimli salnm r n t l e r i n i , farkl n o t a l a r o l a r a k alg lar. Sicim k u r a m n d a k i sicimler de b e n z e r zellliklere sahiptir. Sicimlerin, b o y u t l a r n a t a m o l a r a k o t u r a n v e t e p e n o k t a l a r v e u k u r n o k t a l a r a r a s n d a k i m e s a f e n i n eit olmas s a y e s i n d e d e s t e k l e y e b i l d i k l e r i titreimli salnm r n t l e r i vardr. ekil 6.2 'de b a z r n e k l e r g s t e r i l m e k t e d i r . te asl nemli n o k t a : B i r k e m a n telinin o l u t u r d u u farkl t i t r e i m r n t l e r i n i n farkl n o t a l a r o l u t u r m a s gibi,

D a h a k u v v e t l i ekilen k e m a n telleri d a h a iddetli titreir, d a h a hafife ekilen tellerse d a h a hafif titreir. i m d i zel greliliin b a k asna gre, enerji ile k t l e n i n m a d a l y o n u n iki y z oldu u n u biliyoruz: D a h a fazla enerji d a h a b y k k t l e demektir, d a h a b y k k t l e d e d a h a fazla enerji. Dolaysyla sicim k u r a m n a g r e , b i r t e m e l p a r a c n ktlesi, iindeki sicimin titreim r n t s n n enerjisi t a r a f n d a n belirlenir. D a h a ar p a r a c k larn d a h a fazla enerjiyle t i t r e e n i sicimleri vardr, hafif p a r a cklarnsa d a h a az enerjiyle t i t r e e n i sicimleri vardr. Bir p a r a c n ktlesi o n u n ktleekimsel zelliklerini belir lediinden, sicimin titreim rnts ile bir paracn k t l e e k i m i k u v v e t i n e v e r d i i karlk a r a s n d a d o r u d a n b i r iliki o l d u u n u g r y o r u z . B u r a d a k i akl y r t m e b i r a z d a h a s o y u t olsa da, fizikiler b i r sicimin titreim r n t s n n dier ayrntl y n l e r i ile b a k a k u v v e t l e r k a r s n d a k i zellikleri a r a s n d a b e n z e r b i r eleme o l d u u n u b u l m u t u r . r n e i n belli bir sicimin tad elektrik y k , zayf y k v e g l y k , b u sicim lerin t a m o l a r a k nasl titretiiyle belirlenir. D a h a s , h a b e r c i p a r a c k l a r iin de t a m a m e n a y n fikir geerlidir. Fotonlar, zayf a y a r b o z o n l a r v e g l o n l a r gibi p a r a c k l a r d a b a k a sicim titre im r n t l e r i d i r . zellikle n e m l i bir n o k t a v a r : Sicim titreim r n t l e r i a r a s n d a n b i r tanesi, g r a v i t o n u n zelliklerine t a m a m e n u y a r v e b u d a k t l e e k i m i n i n sicim k u r a m n n ayrlmaz bir p a r a s olmasn salar.
7

temel bir sicimdeki farkl titre ve kuvvet ykleri oluturur.

im

rntleri

de

farkl

ktleler

B u o k n e m l i b i r n o k t a o l d u u n d a n , b i r k e r e d a h a syleyelim. Sicim k u r a m n a g r e , t e m e l b i r " p a r a c n " zellikleri -ktlesi v e farkl k u v v e t y k l e r i - iteki sicimin g e r e k l e t i r d i i t i t r e i m r n t s y l e belirlenir. Bu iliki en kolay, b i r p a r a c n ktlesi asndan anlalr. B i r sicimdeki belirli b i r titreim r n t s n n enerjisi, r n t n n genliine -tepe n o k t a l a r v e u k u r n o k t a l a r a r a s n d a k i m a k s i m u m y e r d e i t i r m e y e - v e d a l g a b o y u n a -yani b i r t e p e n o k t a s y l a b i r s o n r a k i t e p e n o k t a s a r a s n d a k i mesafeye- bal dr. G e n l i k n e k a d a r b y k s e v e d a l g a b o y u d a n e k a d a r ksaysa, enerji o k a d a r b y k t r . Bu da sezgisel o l a r a k u m u l a c a k e y i y a n s t y o r ; ok h a r e k e t l i titreim r n t l e r i d a h a fazla e n e r jiye sahiptir, o k a d a r h a r e k e t l i o l m a y a n l a r n s a enerjisi d a h a az dr. ekil 6.3'te b i r k a r n e k veriliyor. Bu da t a n d k b i r ey:

Bylece sicim k u r a m n a g r e h e r t e m e l p a r a c n gzlenen zelliklerinin, i sicimi belli b i r titreim r n t s gsterdii iin

ekil 6.2 Sicim kuramndaki ilmekler -keman tellerinde olduu gibi- btn tepe nokta lar ve ukur noktalan sicimlerin boyutuna oturan salnm rntleri sergileyerek titre ebilir. 174

ekil 6.3 D a h a hareketli titreim rntlerinin enerjisi, o kadar hareketli olmayan rntlerin enerjisinden daha fazladr.

175

o r t a y a ktn anlyoruz. Bu b a k as, fizikilerin sicim k u r a m n n kefedilmesinden n c e benimsedii b a k asndan hayli farkldr. D a h a nceki b a k asna g r e , temel p a r a c k l a r a r a s n d a k i farkllklar, a s l n d a h e r b i r p a r a c k t r n n "farkl bir k u m a t a n kesildii" sylenerek a k l a n y o r d u . H e r p a r a c k t e mel o l a r a k grlse de, h e r birinin o l u t u u " m a l z e m e n i n " farkl o l d u u d n l y o r d u . r n e i n e l e k t r o n "malzemesi" negatif elektrik y k l y d , n t r i n o "malzemesi" ise elektrik y k n e sa hip deildi. Sicim k u r a m , b t n m a d d e n i n v e b t n k u v v e t l e rin "malzemesinin" ayn o l d u u n u syleyerek bu tabloyu k k ten deitirir. H e r temel p a r a c k t e k bir sicimden o l u u r -yani h e r p a r a c k t e k bir sicimdir- ve b t n sicimler de kesinlikle bir birinin ayndr. P a r a c k l a r a r a s n d a k i farkllklar, sicimlerinin farkl titreim r n t l e r i g s t e r m e s i n d e n doar. Farkl temel p a r a c k l a r o l a r a k g r n e n eyler aslnda temel bir sicimin k a r d farkl "notalardr". M u a z z a m s a y d a byle titreen si c i m d e n oluan e v r e n i n k o z m i k bir senfoniden fark y o k t u r . B u g e n e l bak, sicim k u r a m n n g e r e k t e n d e m u h t e e m b i r birletirici ereve s u n d u u n u gsteriyor. M a d d e n i n h e r p a r a c ve h e r k u v v e t iletkeni, titreim r n t s o sicimin " p a r m a k izi" olan bir sicimden oluur. E v r e n d e k i b t n fiziksel olaylar, s r e l e r v e olgular e n temel d z e y d e , b u temel m a d d i bileenler a r a s n d a etkin olan k u v v e t l e r l e betimlenebilir o l d u u iin, sicim k u r a m fiziksel e v r e n e d a i r h e r eyi k a p s a y a n , t e k bir birleik t a n m l a m a y a p m a y v a a t eder: H e r eyin k u r a m .

p a r a l a r " olacak. n c e k i b l m d e , b u t r temel p a r a c k l a r n ktlelerinin ve k u v v e t y k l e r i n i n , sicimlerinin nasl titretiine bal o l d u u n u ileri s r m t k . B u r a d a n u n u a n l y o r u z : Temel sicimlerin m m k n olan titreimli salnm r n t l e r i n i -deyim y e r i n d e y s e alabildikleri "notalar"- t a m b i r kesinlikle zebilseydik, t e m e l p a r a c k l a r n g z l e n e n zelliklerini aklayabil m e m i z g e r e k i r d i . Dolaysyla ilk k e z sicim k u r a m , d o a d a gz l e n e n p a r a c k l a r n zelliklerini aklamaya y n e l i k bir e r e v e oluturmaktadr. O h a l d e , bu a a m a d a b i r sicimi " t u t m a m z " ve m m k n olan titreimli salnm r n t l e r i n i belirleyebilmek iin sicimi eitli biimlerde " e k m e m i z " gerekir. Sicim k u r a m d o r u y s a , olas titreim r n t l e r i n i n t a m o l a r a k Tablo 1.1 ve 1.2'deki m a d d e v e k u v v e t p a r a c k l a r n d a g z l e n e n zelliklere y o l atn g r m e m i z gerekir. Tabii ki bir sicim, bu d e n e y i t a m o l a r a k anlatt mz gibi g e r e k l e t i r e m e y e c e i m i z k a d a r k k t r . A m a ma tematiksel betimlemeleri k u l l a n a r a k bir sicimi kuramsal olarak ekebiliriz. 1980'lerin o r t a l a r n d a sicim k u r a m n n b i r o k y a n da, b u n u y a p a b i l m e k iin gerekli olan m a t e m a t i k s e l analizin, evrenin m i k r o d z e y d e k i en ayrntl b t n zelliklerini akla m a n n eiinde o l d u u n u d n y o r d u . H a t t a , b a z ateli fizik iler, h e r eyin k u r a m n n s o n u n d a kefedildiini ilan etti. F a k a t o n yl a k n bir s r e d e edinilen d e n e y i m , b u d n c e n i n y a r a t t c o k u n u n vakitsiz o l d u u n u gsteriyor. Sicim k u r a m h e r eyin k u r a m o l m a k iin gerekli niteliklere sahip, fakat sicim tit reimleri yelpazesini, d e n e y s e l s o n u l a r l a karlatrabilecek ke sinlikte elde e d e b i l m e m i z i n n n d e h l b i r o k engel var. Yani halihazrda, evrenimizin Tablo 1.1 ve 1.2'de z e t l e n e n temel zelliklerinin sicim k u r a m y l a a k l a n p a k l a n a m a y a c a n bil m i y o r u z . I X . B l m ' d e d e tartacanz gibi, a k a o r t a y a k o y a c a m z b a z v a r s a y m l a r d o r u l t u s u n d a , sicim k u r a m p a r a cklar ve k u v v e t l e r h a k k n d a bilinen verilerle niceliksel o l a r a k u y u m l u zelliklere s a h i p b i r e v r e n o r t a y a koyabilir, fakat k u r a m d a n ayrntl saysal t a h m i n l e r k a r m a k b u g n iin k a p a s i 177

Sicim Kuramnn Mzii

Sicim k u r a m , temel p a r a c k l a r y a p d a n y o k s u n o l a r a k g r e n n c e k i k a v r a y o r t a d a n kaldryor olsa d a eski alkanlk lar k o l a y c a y o k olmaz; hele d e e n k k mesafe leklerinde bi le gereklii d o r u b i r ekilde betimliyorsa. Biz de a l a n d a k i y a y g n u y g u l a m a y izleyerek "temel p a r a c k l a r " d e m e y i s r d receiz, a m a byle d e d i i m i z d e k a s t ettiimiz ey d a i m a "temel p a r a c k l a r o l a r a k g r n e n , a m a aslnda t i t r e e n k k sicim
176

t e m i z i n dndadr. B u y z d e n de, h e r n e k a d a r sicim k u r a m n n izdii ereve, n o k t a p a r a c k l a r a dayal s t a n d a r t modelin ter sine, p a r a c k l a r n ve k u v v e t l e r i n n e d e n s a h i p o l d u k l a r zellik lere s a h i p olduklarn aklayabilme kapasitesine s a h i p olsa da, h e n z b u aklamay kartabilmi deiliz. F a k a t d i k k a t ekici b i r n o k t a v a r : Sicim k u r a m o k a d a r zengin, o k a d a r k a p s a m l d r ki, en ayrntl zelliklerini h e n z belirleyememi olsak da, s o n r a k i b l m l e r d e greceimiz z e r e , k u r a m d a n k a r s a n a b i lecek o k sayda y e n i f i z i k s e l o l g u y a ilikin bir k a v r a y e d i n m e miz

geldiini b u l m u l a r d ; bu gerilim Planck gerilimi diye a d l a n d r lr. Dolaysyla t e m e l sicimler, d a h a bildik r n e k l e r e kyasla son d e r e c e gergindir. B u n u n nemli s o n u c u vardr.

Sicimlerin Gergin Olmasnn Sonucu

Birincisi bir k e m a n y a d a p i y a n o telinin ular sabitlenmitir, b u d a u z u n l u k l a r sabit demektir, fakat t e m e l b i r sicimin b y k l n belirleyen byle snrlayc bir ereve y o k t u r . Sicim k u r a m n d a k i ilmeklerin geriliminin o k fazla olmas, sicimlerin o k a m a o k k k olaca a n l a m n a gelir. Ayrntl h e s a p l a m a lar P l a n c k gerilimine sahip tipik bir sicimin, d a h a n c e d e b e lirttiimiz gibi P l a n c k u z u n l u u n d a - 1 0 " gstermitir.
8 33

mmkn.

S o n r a k i b l m l e r d e , n m z d e k i engellerin d u r u m u n u d a b i r a z ayrntl o l a r a k tartacaz, fakat ncelikle bu engelleri g e n e l bir d z e y d e a n l a m a y a almak d a h a retici olur. Yaa dmz d n y a d a k i sicimlerin ok eitli gerilimlere s a h i p oldu u n u biliyoruz. r n e i n bir a y a k k a b n n b a c k l a r o u n l u k l a b i r k e m a n a gerilmi bir t e l d e n d a h a gevektir. t e y a n d a n a y a k k a b bac d a k e m a n teli d e bir p i y a n o n u n elik telleri k a d a r g e r g i n deildir. Sicim k u r a m n n genel leini k u r a b i l m e s i iin g e r e k e n bir d e e r d e sicimlerin gerilimidir. P e k i a m a b u ge rilim nasl belirlenir? Temel bir sicimi ekebilseydik ne k a d a r g e r g i n o l d u u n u renebilir, bylece d e d a h a bildik g n d e l i k si cimlerin gerilimleri l l r k e n y a p t m z gibi gerilimini lebi lirdik. F a k a t temel sicimler ok k k o l d u u n d a n b u y a k l a m u y g u l a n a m a z v e d a h a dolayl bir y n t e m e b a v u r m a k gerekir. S c h e r k ve S c h w a r z 1974'te belli bir sicim titreimi r n t s n n g r a v i t o n p a r a c o l d u u n u ileri s r d k l e r i n d e , byle dolayl b i r y a k l a m k u l l a n m a y b a a r m l a r v e bylece sicim k u r a m n n sicimlerindeki gerilime d a i r t a h m i n l e r d e b u l u n a b i l m i l e r d i . S c h e r k ile S c h w a r z ' m hesaplar, g r a v i t o n o l d u u n u ileri sr d k l e r i sicim, titreimi r n t s n n a k t a r d k u v v e t i n g c n n , sicimin gerilimiyle t e r s orantl o l d u u n u o r t a y a k o y m u tu. G r a v i t o n u n k t l e e k i m i k u v v e t i n i -ki zayf bir k u v v e t t i r - ak t a r d varsayldndan, b u n u n , bin m i l y a r k e r e milyar k e r e m i l y a r k e r e milyar t o n ( 1 0 ) gibi d e v a s a bir gerilim a n l a m n a
39

s a n t i m e t r e - olacan

kincisi, gerilimi ok fazla o l d u u n d a n , sicim k u r a m m d a k i titreen b i r sicimin enerjisi tipik o l a r a k son d e r e c e y k s e k t i r . B u n u a n l a y a b i l m e k iin, bir sicimin gerilimi ne k a d a r fazlaysa titremesini s a l a m a n n o k a d a r z o r o l d u u n u bilmemiz gerekir. r n e i n b i r k e m a n telini e k i p titremesini s a l a m a k , bir piya n o telini e k m e k t e n d a h a kolaydr. Dolaysyla farkl gerilimle re sahip, t a m a m e n a y n b i i m d e t i t r e e n iki sicim a y n enerjiye s a h i p olmayacaktr. Gerilimi fazla olan sicim, gerilimi d a h a az olan s i c i m d e n d a h a fazla enerjiye s a h i p olacaktr, n k gerili mi fazla olan sicimi h a r e k e t e g e i r m e k iin d a h a fazla enerji uy g u l a n m a s gerekir. Bu da bize, titreen bir sicimin enerjisinin iki eyle belirlen dii g e r e i n i hatrlatyor: T a m o l a r a k nasl titretii ( d a h a ha reketli bir r n t d a h a y k s e k enerjiye karlk gelir) v e s a h i p o l d u u gerilim ( y k s e k gerilim y k s e k enerjiye karlk gelir). Balangta b u betimleme, g i d e r e k d a h a hafif titreim r n t l e r i -genlikleri g i d e r e k k l e n , d a h a az^sayda t e p e n o k t a s v e u k u r n o k t a s olan r n t l e r - g s t e r e n b i r sicimin enerjisinin g i d e r e k azalacan d n m e n i z e y o l aabilir. F a k a t IV. B l m ' d e b a k a b i r b a l a m d a d a g r d m z gibi, k u a n t u m m e k a n i i bize b u m a n t n d o r u olmadn syler. K u a n t u m m e 179

178

k a n i i dier b t n titreimler v e d a l g a b e n z e r i etkiler gibi b u titreimlerin d e a n c a k a y r a y r birimler h a l i n d e v a r olabilecei n i sylyor. K a b a c a syleyecek olursak, r n e i n b i r d e p o g revlisinin z e r i n d e t a m a k l a grevlendirildii p a r a , nasl kulla nlan p a r a biriminin tam say bir katysa, bir sicimin titreim r n t s n d e k i enerji de m i n i m u m bir enerji biriminin t a m say b i r katdr. u n o k t a nemlidir: Bu m i n i m u m enerji birimi, sici m i n gerilimiyle d o r u orantldr (belli bir titreim r n t s n d e k i t e p e n o k t a l a r n n v e u k u r n o k t a l a r n n saysyla d a d o r u orantldr), b u birimin t a m say k a t ise titreim r n t s n n genliiyle belirlenir. B u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n nemli olan n o k t a u d u r : M i n i m u m enerji birimleri sicimin gerilimiyle orantl o l d u u n d a n , b u gerilim d e ok b y k o l d u u n d a n , t e m e l p a r a c k fizi inin o l a a n leklerinde, t e m e l m i n i m u m enerjiler de a y n e kilde b y k t r ; Planck enerjisi o l a r a k bilinen eyin katlardr. u bize b i r lek d u y g u s u v e r e c e k t i r : Einstein'n n l deiim f o r m l E^mcP'yi k u l l a n a r a k P l a n c k enerjisini k t l e y e evire cek o l u r s a k , bir p r o t o n d a n y a k l a k o n m i l y a r k e r e milyar ( 1 0 ) k a t d a h a b y k bir k t l e y e karlk gelir. Temel p a r a c k
19

B u s o r u n u n c e v a b n d a k u a n t u m m e k a n i i verir. Belirsizlik ilkesi, h i b i r eyin t a m a n l a m y l a h a r e k e t s i z o l m a d n syler. B t n n e s n e l e r k u a n t u m a l k a l a n m a s yaar, e e r y a a m a s a l a r d nerede olduklarn, hareket hzlarnn ne olduunu t a m bir kesinlikle bilebilirdik; b u d a H e i s e n b e r g ' i n ilkesine a y k r olur d u . Bu, sicim k u r a m m d a k i sicimler iin de geerlidir. Bir sicim ne kadar durgun grnrse grnsn, her zaman bir miktar k u a n t u m titreimi gsterecektir. lk o l a r a k 1970'lerde anlald z e r e , b u r a d a d i k k a t ekici olan ey, b u k u a n t u m a l k a l a n m a l a r ile y u k a r d a bahsettiimiz, a y r c a ekil 6.2'de ve ekil 6.3'te gsterilen tipteki, d a h a sezgisel sicim titreimlerinin bir b i r l e r i n i n enerjilerini iptal edebilecek olmasdr. A s l n a b a k a r sanz, k u a n t u m m e k a n i i n i n tuhafl y z n d e n , b i r sicimin k u a n t u m a l k a l a n m a s y l a ilikilendirilen enerji negatiftir, bu da t i t r e e n b i r sicimin t o p l a m enerji ieriini k a b a c a P l a n c k e n e r jisine eit b i r m i k t a r d a azaltr. Bu da en d k enerjili sicim tit r e i m r n t l e r i n i n (biraz safa d a olsa enerjilerinin h e m e n h e m e n P l a n c k enerjisine -yani P l a n c k enerjisinin 1 k a t - eit olma sn b e k l e d i i m i z r n t l e r i n ) b y k l d e b i r b i r i n i iptal etti i, dolaysyla n i s p e t e n d k b i r n e t enerjiye s a h i p titreimle r e y o l at a n l a m n a gelir; b u n e t enerjilerin k t l e e d e e r l e r i Tablo 1.1 ve 1.2'de g r l e n m a d d e ve k u v v e t p a r a c k l a r n n k t l e l e r i n e y a k n d r . Dolaysyla, sicimlerin k u r a m s a l b e t i m l e meleriyle p a r a c k fiziinin d e n e y s e l o l a r a k eriilebilir d n y a s a r a s n d a t e m a s k u r a c a k olan da, bu en dk enerjili titreim rntleridir. n e m l i bir r n e k t e n b a h s e d e l i m : Scherk ve S c h w a r z , zelliklerinden t r h a b e r c i g r a v i t o n p a r a c ola bileceini d n d k l e r i titreim r n t s n d e , enerjilerin b i r b i rini tam o l a r a k iptal ettiini, b u n u n da sfr ktleli b i r k t l e e k i m i k u v v e t i p a r a c a n l a m n a geldiini b u l m u t u r . G r a v i t o n d a n b e k l e n e n d e t a m b u d u r ; k t l e e k i m i k u v v e t i k h z n d a aktarlr v e y a l n z c a ktlesiz p a r a c k l a r b u e n y k s e k d o r u s a l h z d a h a r e k e t edebilir. F a k a t d k enerjili titreim k o m b i n a s y o n l a r k u r a l deil istisnadr. D a h a tipik titreimli b i r t e m e l si-

s t a n d a r t l a r n d a ok b y k olan bu ktle Planck ktlesi diye bi linir; y a k l a k o l a r a k bir toz zerreciinin k t l e s i n e y a d a ortala m a b y k l k t e k i b i r milyon b a k t e r i d e n o l u a n bir t o p l u l u u n k t l e s i n e karlk gelir. Dolaysyla, sicim k u r a m n a g r e titre en b i r sicimin tipik ktle edeerlii, g e n e l d e P l a n c k ktlesinin t a m say ( 1 , 2, 3, ...) bir katdr. Fizikiler bu d u r u m u , sicim k u r a m n n " d o a l " y a n i "tipik" enerji leinin (dolaysyla da k t le leinin) P l a n c k lei o l d u u n u syleyerek ifade eder. B u d u r u m Tablo .1.1 v e 1.2'deki p a r a c k zelliklerini y e n i d e n r e t m e hedefiyle d o r u d a n ilgili olan nemli bir s o r u y u g n d e m e getiriyor: Sicim k u r a m n n " d o a l " enerji lei bir p r o t o n u n y a k l a k o n m i l y a r k e r e milyar katysa, etrafmzdaki d n y a y o l u t u r a n ok d a h a hafif p a r a c k l a r -elektronlar, k u arklar, fotonlar vs.- nasl a k l a n a c a k ?
180

181

cim, k t l e s i p r o t o n u n k t l e s i n d e n milyar k e r e m i l y a r d a h a b y k b i r p a r a c a karlk gelir. Bu d u r u m da, Tablo 1.1 ve 1.2'deki n i s p e t e n hafif t e m e l p a r a c k l a r n b i r a n l a m d a , h a r e k e t l i s i c i m l e r d e n oluan, g m b r d e y e n b i r o k y a n u s u n z e r i n d e k i ince p u s t a n d o m a s g e r e k t i ini sylyor. Ktlesi p r o t o n u n k t l e s i n i n 189 k a t olan s t k u a r k gibi ar b i r p a r a c k bile bir sicim t i t r e i m i n d e n doabilir. A m a a n c a k , sicimin o k y k s e k d z e y d e k i tipik P l a n c k le i n d e k i enerjisinin, k u a n t u m belirsizlii a l k a l a n m a s tarafn d a n iptal edilmesi k o u l u y l a , stelik y z m i l y o n k e r e m i l y a r d a b i r d e n d a h a y k s e k b i r kesinlik o r a n y l a . S a n k i The Price is

r u m u n Tablo 1.1 ve 1.2'de z e t l e n e n d e n e y s e l d u r u m l a g r n t e eliecei a n l a m n a g e l m i y o r m u ? C e v a p : E v e t . Sicim k u r a m d o r u y s a eer, s o n s u z s a y d a k i si cim titreim r n t s n n h e r b i r i n i n b i r t e m e l p a r a c a k a r lk gelmesi gerekir. F a k a t t e m e l b i r n o k t a v a r : Sicim geriliminin y k s e k olmas nedeniyle b u t i t r e i m r n t l e r i n d e n y a l n z c a b i r k a son d e r e c e ar p a r a c k l a r a karlk g e l e c e k t i r (o b i r k a r n t d e k u a n t u m sicim a l k a l a n m a l a r n n n e r e d e y s e t a m a m e n iptal ettii en d k enerjili titreim r n t l e r i d i r ) . B u r a d a "ar" ifadesi P l a n c k k t l e s i n d e n k a t k a t d a h a ar a n l a m n a gelmektedir. B u g n e n g l p a r a c k hzlandrclarmz dahi, sadece p r o t o n u n k t l e s i n d e n bin k a t d a h a y k s e k k t l e l e r d zeyindeki enerjilere, y a n i P l a n c k enerjisinden m i l y o n k e r e mil y a r d a h a d k d z e y d e k i enerjilere u l a a b i l d i i n d e n , sicim k u ramnn ngrd bu yeni paracklar laboratuvar ortamnda a r a t r m a k t a n o k o k uzaz. A m a b u p a r a c k l a r a r a m a k t a kullanabileceimiz d a h a dolay l y a k l a m l a r var. r n e i n e v r e n i n d o u u n d a v a r olan enerjiler, b u p a r a c k l a r d a n ok bol m i k t a r d a o r t a y a k a r a c a k k a d a r y k sek olmu olmaldr. G e n e l d e b u p a r a c k l a r n g n m z e ula m olmas b e k l e n m e z ; a s l n d a sper-ar p a r a c k l a r genelde kararszdr, m u a z z a m ktleleri dalr, y a n i g i d e r e k d a h a hafif p a r a c k l a r a b o z u n u r l a r v e s o n u n d a bizi evreleyen d n y a d a k i bildik, n i s p e t e n d a h a hafif p a r a l a r a dnrler. Gelgelelim by le sper-ar b i r sicim titreimi d u r u m u n u n - B y k P a t l a m a ' n m bir kalntsnn- b u g n e ulam olmas m m k n d r . I X . B l m ' d e d a h a k a p s a m l o l a r a k tartacamz z e r e , b u t r p a r a cklarn b u l u n m a s en hafif tabirle antsal bir keif olacaktr.

Right'a. katlmsnz, B o b B a r k e r elinize on m i l y a r k e r e m i l y a r

d o l a r t u t u t u r m u v e s i z d e n v e r d i i p a r a y geriye 189 d o l a r -ne b i r d o l a r eksik, n e bir d o l a r fazla- k a l a c a k ekilde h a r c a m a n z (iptal e t m e k d e diyebiliriz) istemi gibi. T e k t e k r n l e r i n k e sin fiyatn bilmeksizin b y l e b y k a m a o k d a belirli bir al veri y a p m a k , d n y a n n e n u z m a n alveriisini bile ok zor layacaktr. G e e r a k e n i n p a r a deil d e enerji o l d u u sicim k u r a m n d a , y a k l a k h e s a p l a m a l a r , enerjilerin b u n a b e n z e r ekil de b i r b i r i n i iptal e t m e s i n i n kesinlikle gerekleebileceini k u k u y a y e r b r a k m a y a c a k b i r b i i m d e gstermitir. F a k a t s o n r a ki b l m l e r d e g i d e r e k aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n t r , enerjilerin birbirini iptal e t m e s i n i b u k a d a r y k s e k bir kesinlik d z e y i n d e d o r u l a m a k g e n e l d e b u g n k k u r a m s a l bilgimizin tesindedir. y l e olsa bile, d a h a n c e de belirttiimiz gibi, si cim k u r a m n n b u ince d e t a y l a r a o k a d a r d u y a r l o l m a y a n b a k a b i r o k zelliini t a m o l a r a k belirleyip anlayabileceimizi d e greceiz. Bylece sicim geriliminin ok y k s e k olmasnn n c so n u c u n a geliyoruz. Sicimler s o n s u z sayda farkl titreim r n t s gsterebilir. r n e i n ekil 6.2'de, g i d e r e k a r t a n sayda t e p e n o k t a s ve u k u r n o k t a s olan, s o n u gelmez bir olaslklar dizisi nin balangcn g s t e r d i k . P e k i a m a bu, b u diziye karlk gelen s o n u gelmez bir temel p a r a c k dizisi olmas gerektii v e b u d u 182

Sicim Kuramnda Ktleekimi ve Kuantum Mekanii

Sicim k u r a m n n s u n d u u birletirici ereve i k n a edicidir. F a k a t k u r a m n asl cazibesi, ktleekimi kuvveti ile k u a n t u m meka nii a r a s n d a k i atmay g i d e r m e becerisidir. G e n e l grelilik ile
183

k u a n t u m mekaniini birletirmekteki s o r u n u n , genel greliliin temel ilkesi (uzayn ve z a m a n n d z g n bir eri eklinde bir geo m e t r i k yapsnn olmas) ile k u a n t u m m e k a n i i n i n temel zellii ( u z a y ve z a m a n n d o k u s u da dahil, evrendeki h e r eyin giderek k l e n mesafe leklerinde incelendiklerinde d a h a iddetlenen k u a n t u m dalgalanmalar gstermesi) birbirlerine ters d t n de o r t a y a ktn hatrlayalm. Planck-alt lekteki mesafelerde k u a n t u m dalgalanmalar o k a d a r iddetlidir ki, uzayn d z g n bir eri eklinde bir geometriye sahip olduu kavray bozulur; bu da genel grelilik k u r a m n n kmesi a n l a m n a gelir. Sicim k u r a m , u z a y n ksa mesafe leindeki zelliklerini " g i d e r e r e k " iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n y u m u a t r . B u n u n a s l n d a n e a n l a m a geldii, atmay nasl z d s o r u s u n a verilebilecek b i r k a b a , b i r d e d a h a kesin bir c e v a p vardr, ikisini de srayla ele alalm.

ekirdei alp b i r m e n g e n e n i n iine skca yerletirecek ve aslna e n sadk " n a t r m o r t u " y a p m a y a alacaklardr. Yalnz J i m ' i n b u m e y d a n o k u m a s n d a allmadk bir koul vardr: N e kendisi n e de Slim eftali ekirdeklerine bakacaktr. kisi de ekirdeklerinin b y k l n , eklini, zelliklerini yalnzca ekirdee bir eyler (foton dnda bir eyler a m a ! ) frlatp frlattklar eylerin nasl d o r u l t u deitirdiini gzlemleyerek (ekil 6.4'te gsterildii gi bi) renecektir. F a k a t J i m Slim'den habersiz o n u n "tabancas n" misketle (ekil 6.4 (a)), k e n d i "tabancasn" da ok d a h a k k, be milimetre a p n d a samayla (ekil 6.4 (b)) doldurur. kisi de tabancalarn ateler ve y a r m a balar. Bir s r e sonra, Slim'in y a p a b i l d i i en iyi resim ekil 6.4 ( a ) ' d a k i r e s i m olur. Slim, d o r u l t u deitiren m i s k e t l e r i n h a v a d a izledii eri y o l u g z l e y e r e k e k i r d e i n k k v e y z e y i sert

Kaba Cevap
K u l a a fazla basit gelse de, bir n e s n e n i n yapsn r e n m e n i n y o l l a r n d a n biri, o n e s n e y e b a k a n e s n e l e r frlatarak, frlatt mz b u nesnelerin t a m o l a r a k nasl d o r u l t u deitirdiini gz lemektir. r n e i n , gzlerimiz baktmz n e s n e y e a r p p y a n s y a n fotonlarn tad bilgiyi toplad, b e y n i m i z de o bilgiyi de ifre ettii iin o n e s n e y i grebiliyoruz. P a r a c k hzlandrcla r d a a y n ilkeye d a y a n r : E l e k t r o n v e p r o t o n gibi m a d d e p a r a cklarn h e m birbirleriyle h e m d e b a k a hedeflerle arptrr lar, o k h a s s a s d e t e k t r l e r de sz k o n u s u n e s n e l e r i n y a p s n b e lirlemek iin o r t a y a k a n kalnt b u l u t u n u analiz eder. G e n e l k u r a l olarak, kullandmz sondann bykl d u y a r l o l d u u m u z u z u n l u k leinin alt snrn belirler. Bu nemli ifa d e n i n ne a n l a m a geldiini biraz olsun a n l a y a b i l m e k iin, Slim ile J i m ' i n biraz k l t r sahibi olmak amacyla bir resim k u r s u n a k a y d o l d u u n u dnelim. D n e m ilerledike J i m , Slim'in bir res sam olarak giderek yetkinlemesine fena h a l d e b o z u l u r ve srad bir y a r m a y a p m a y n e r e r e k Slim'e m e y d a n okur. Bir eftali
184 ekil 6.4 Bir eftali ekirdei bir mengeneye yerletirilir ve yalnzca ona frlatlan ey lerin -"sondalarn"- nasl dorultu deitirdii gzlenerek resmi yaplr. D a h a kk paracklar kullanlrsa -(a) misketler, (b) be milimetrelik samalar, (c) yarm milimet relik samalar- daha ayrntl resimler yaplabilir. 185

b i r k t l e o l d u u n u renmitir. A m a renebildii t e k ey b u olur. n k m i s k e t l e r eftali e k i r d e i n i n ince kvrmlarla dolu y z e y i n e d u y a r l o l a m a y a c a k k a d a r b y k t r . Slim, J i m ' i n (e kil 6.4 ( b ) ' d e gsterilen) r e s m i n e b a k t n d a y a r m a y k a y b e t tiini g r p arr. A m a J i m ' i n t a b a n c a s n a b a k a r b a k m a z hile y i a n l a r : J i m ' i n kulland d a h a k k s o n d a l a r n y a n s m a a lar, e k i r d e i n y z e y i n d e k i e n b y k k v r m l a r d a n bazlarn d a n etkilenecek k a d a r k k t r . Dolaysyla J i m , e k i r d e e o k s a y d a be milimetrelik s a m a atp b u samalarn e k i r d e k t e n y a n s d k t a n s o n r a h a v a d a izledikleri eri yollar gzleyerek d a h a ayrntl bir resim izebilmitir. Yenilgiyi k a b u l e t m e y e n Slim k e n d i t a b a n c a s n e k i r d e i n y z e y i n d e k i en ince kvrm l a r a girip d o r u l t u deitirebilecek k a d a r k k s o n d a l a r l a -ya r m milimetrelik s a m a y l a - d o l d u r u r . eftali e k i r d e i n e a r p a n bu s o n d a l a r n nasl d o r u l t u deitirdiini g z l e y e r e k de ekil 6.4 ( c ) ' d e g r l e n r e s m i y a p a r v e y a r m a y kazanr. B u k k y a r m a d a n k a n d e r s aktr: S o n d a l a r n incele n e n fiziksel zelliklerden o k b y k o l m a m a s gerekir; n k o z a m a n i n c e l e n m e k i s t e n e n y a p l a r a d u y a r l olamazlar. eftali e k i r d e i n i n a t o m y a p s n ve a t o m a l t yapsn belirle m e k iin ekirdei d a h a d e r i n l e m e s i n e incelemek istediimizde d e a y n m a n t k geerli olur. Y a r m milimetrelik s a m a l a r y a r a r l bilgiler s u n m a y a c a k t r ; a t o m leindeki y a p l a r a d u y a r l ola m a y a c a k k a d a r b y k o l d u k l a r aktr. P a r a c k hzlandrc l a r d a s o n d a o l a r a k e l e k t r o n v e p r o t o n kullanlmasnn sebebi d e b u d u r , b u p a r a c k l a r k k o l d u k l a r iin b u ie d a h a u y g u n dur. K u a n t u m k a v r a m l a r n n klasik akl y r t m e l e r i n y e r i n i al d atomalt leklerde, b i r p a r a c n s o n d a o l a r a k duyarll en iyi o p a r a c n k u a n t u m dalga b o y u ile llr. K u a n t u m d a l g a b o y u , p a r a c n k o n u m u n d a k i belirsizlik p a y n gsterir. Bu olgu, IV B l m ' d e k i H e i s e n b e r g ' i n belirsizlik ilkesine ili k i n t a r t m a m z y a n s t y o r . O r a d a , bir n o k t a p a r a c s o n d a o l a r a k k u l l a n d m z d a (biz fotonlarm s o n d a o l a r a k kullanlma sna o d a k l a n m t k , fakat t a r t m a m z dier b t n p a r a c k l a r
186

iin d e geerlidir) o r t a y a k a n h a t a paynn, s o n d a o l a r a k k u l lanlan p a r a c n k u a n t u m d a l g a b o y u n a h e m e n h e m e n eit ol d u u n u b u l m u t u k . O k a d a r k e s i n o l m a y a n b i r dille syleyecek olursak, k u a n t u m m e k a n i i a l k a l a n m a l a r , b i r n o k t a p a r a c n s o n d a o l a r a k duyarlln "giderir", tpk b i r c e r r a h n elleri t i t r i y o r s a n e t e r i n e k a d a r isabetli kullandnn b i r a n l a m kal m a m a s gibi. F a k a t IV. B l m ' d e b i r p a r a c n k u a n t u m d a l g a b o y u n u n p a r a c n m o m e n t u m u y l a , y a n i k a b a c a syleyecek o l u r s a k enerjisiyle, t e r s orantl olmas gibi n e m l i bir o l g u d a n d a b a h s e t m i t i k . B u d u r u m d a b i r n o k t a p a r a c n enerjisini ar t r a r a k k u a n t u m d a l g a b o y u n u ksaltabilir - k u a n t u m d a l g a l a n malar d a giderilebilir- v e bylece p a r a c d a h a d a k k fi ziksel y a p l a r i n c e l e m e k t e kullanabiliriz. Sezgilerimize d a y a n a r a k u n u syleyebiliriz ki, y k s e k enerjili p a r a c k l a r n nfuz e t m e g c d a h a fazladr, dolaysyla d a d a h a k k y a p s a l zel likleri inceleyebilirler. B u k o n u d a , n o k t a p a r a c k l a r ile sicim d e m e t l e r i a r a s n d a k i farkllk apaktr. eftali e k i r d e i n i n y z e y zelliklerini ince l e m e k t e kullanlan s a m a l a r iin o l d u u gibi, sicimin ikin b o y u t u da, k e n d i n d e n ok d a h a k k b i r eyin - b u r n e k t e Planck u z u n l u u n d a n d a h a k k uzunluk leklerinde ortaya km y a p l a r n - yapsn i n c e l e m e k t e kullanlmasn engeller. Biraz d a h a k e s i n k o n u a l m : 1988'de, o t a r i h l e r d e P r i n c e t o n n i v e r s i t e s i n d e grevli olan D a v i d G r o s s ile rencisi P a u l M e n d e , k u a n t u m m e k a n i i h e s a b a katldnda, b i r sicimin enerjisini srekli a r t r m a n n , sicimin k k y a p l a r inceleme becerisini srekli a r t r m a y a c a m gstermiti. N o k t a p a r a c k l a r d a olann t a m tersi b i r d u r u m . G r o s s ile M e n d e , b i r sicimin enerjisi a r t r l d n d a balangta, t p k enerji-ykl bir n o k t a p a r a c k gibi, d a h a ksa l e k t e k i y a p l a r inceleyebildiini gs t e r d i . A m a sicimin enerjisi, P l a n c k u z u n l u u l e i n d e k i y a p lar i n c e l e m e k iin gerekli o l a n enerji m i k t a r n n tesine geti inde, bu fazladan enerji sicimin inceleme y e t i s i n i a r t r m a z . A k sine enerji sicimin bymesine n e d e n olur, dolaysyla sicimin
187

k s a m e s a f e d e duyarll azalr. Aslna b a k a r s a n z , tipik b i r si cimin b y k l P l a n c k u z u n l u u n d a y s a da, bir sicime y e t e r i n c e enerji -hayal e d e m e y e c e i m i z k a d a r ok, a n c a k m u h t e m e len B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a km enerji k a d a r bir enerjiykleyebilseydik, sicimin

(bir n c e k i b l m d e tarttmz) o tehlikeli sonsuzlar, sicim k u r a m y l a o r t a d a n kalkar. G r a n i t b e n z e t m e s i y l e u z a m s a l d o k u y a ilikin asl s o r u n a r a s n d a k i t e m e l b i r farkllk, g r a n i t i n y z e y i n d e k i m i k r o lekte ki deiiklikleri o r t a y a k o y m a n n y o l l a r olmasdr: P a r m a k l a r m z d a n d a h a ince, d a h a h a s s a s s o n d a l a r kullanlabilir. Bir e l e k t r o n m i k r o s k o b u y z e y zelliklerini, s a n t i m e t r e n i n mil y o n d a b i r i n d e n d a h a y k s e k b i r hassasiyetle zebilir; y z e y deki ok sayda k u s u r u ortaya karmaya yetecek k a d a r k k b i r l e k t i r b u . O y s a b u n u n t e r s i n e sicim k u r a m n d a , u z a y n d o k u s u n d a b u l u n a n P l a n c k - a l t lekteki " k u s u r l a r " gster m e n i n bir y o l u y o k t u r . Sicim k u r a m n n y a s a l a r y l a y n e t i l e n b i r e v r e n d e , d o a y g i d e r e k d a h a d a k k m e s a f e l e r e blebi leceimizi, b u n u n bir snrnn olmadn syleyen geleneksel k a v r a y geerli deildir. Bir snr vardr ve bu snr, biz d a h a ekil 5.1 d e g r l e n ykc k u a n t u m k a r g a a s y l a k a r l a m a d a n etkisini gsterir. Dolaysyla s o n r a k i b l m l e r d e d a h a b e lirgin hale gelecek bir a n l a m d a , v a r s a y l a n P l a n c k - a l t k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n var olmad bile sylenebilir. B i r p o z i tivist, b i r eyin a n c a k -en a z n d a n p r e n s i p t e - i n c e l e n i p llebiliyorsa v a r o l d u u n u syleyecektir. Sicimin e v r e n d e k i e n te m e l n e s n e o l d u u v a r s a y ildii n d a n v e sicim d e u z a m s a l d o k u d a b u l u n a n P l a n c k - a l t u z u n l u k t a k i iddetli d a l g a l a n m a l a r d a n e t k i l e n m e y e c e k k a d a r b y k o l d u u n d a n b u d a l g a l a n m a l a r l l e m e z , dolaysyla sicim k u r a m n a g r e d e , a s l n d a o r t a y a kmazlar.

makroskobik

bykle

kmasn

salayabilirdik; m i k r o k o z m o s u incelemek iin epeyi kullansz o l u r d u y a n i ! Bir sicim, b i r n o k t a p a r a c n tersine, sanki iki gi d e r m e k a y n a n a s a h i p gibidir: Biri, n o k t a p a r a c k l a r asn d a n sz k o n u s u o l d u u gibi k u a n t u m alkalanmalar, dieri d e k e n d i ikin b o y u t u . Bir sicimin enerjisini a r t r m a k , ilk k a y n a n g i d e r m e s i n i azaltr, a m a e n i n d e s o n u n d a ikincisinin gidermesini artrr. Yani n e k a d a r a b a l a r s a n z abalayn, sicimin b o y u t u n u n olmas, bir sicimi P l a n c k u z u n l u u n u n a l t n d a k i mesafelerd e k i olgular i n c e l e r k e n k u l l a n m a n z engeller. G e l g e l d i m , genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i b t n a t m a d a u z a m s a l d o k u n u n P l a n c k u z u n l u u altndaki u z u n l u k l a r a zg zelliklerinden k a y n a k l a n m a k t a d r . Eer ev

renin ykc

temel bileeni Planck olduu varsaylan

leinin ksa-mesafeli

altndaki mesafeleri incekuantum dalgalanmala

leyemiyorsa, o zaman ne o, ne de ondan oluan herhangi bir ey rndan etkilenir. Bu d u r u m , elimizi cilal bir g r a n i t y z e y e sr
d m z d e olan eye b e n z e r . M i k r o d z e y d e g r a n i t paral, d a marl v e p r t k l olsa da, p a r m a k l a r m z k k lekli b u d e iiklikleri fark e d e m e z ve y z e y bize d m d z gelir. Ksa ve ge ni p a r m a k l a r m z m i k r o farkllklar "giderir". A y n ekilde, si cimin d e bir b o y u t u o l d u u n d a n , o n u n d a k s a mesafe d u y a r l lnn b i r snr v a r d r ; Planck-alt l e k l e r d e k i deiiklikleri tespit e d e m e z . P a r m a k l a r m z g r a n i t e s r d m z d e o l d u u gibi, sicim de k t l e e k i m s e l a l a n d a k i u l t r a m i k r o s k o b i k alka l a n m a l a r giderir. S o n u t a geri k a l a n d a l g a l a n m a l a r h l o k nemli olsa da, bu g i d e r m e onlar genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i u y u m s u z l u u y o k e d e c e k k a d a r "dzletirir". Bilhassa d a k t l e e k i m i n i n k u a n t u m k u r a m n o l u t u r u r ken nokta parack yaklamn benimsediimizde ortaya kan
188

Zekice Bir Hile mi?

Bu t a r t m a sizi t a t m i n e t m e m i olabilir. Sicim k u r a m n n uzayn Planck-alt uzunluktaki k u a n t u m dalgalanmalarn y u m u a t t n g s t e r m e k y e r i n e , k o n u d a n k a m a k iin sicimin s frdan farkm b y k l n k u l l a n m gibi g r n y o r u z . G e r e k t e n d e z d m z bir ey oldu m u a c a b a ? Evet, oldu. Bi r a z d a n ele alacamz iki n o k t a b u n u g s t e r e c e k .
189

 n c e l i k l e , b i r a z n c e k i s a v u a n l a m a geliyor: S o r u n l u oldu u v a r s a y l a n P l a n c k - a l t u z u n l u k t a k i u z a m s a l dalgalanmalar, g e n e l grelilii v e k u a n t u m m e k a n i i n i n o k t a p a r a c k e r e v e s i n d e formle e t m e n i n b i r r n d r . D o l a y s y l a b i r a n l a m da, a d a k u r a m s a l fiziin t e m e l p r o b l e m i , k e n d i k e n d i m i z e y a r a t t m z bir p r o b l e m d i r . n c e l e r i b t n m a d d e p a r a c k l a rn v e b t n k u v v e t p a r a c k l a r n , k e l i m e n i n t a m anlamyla, uzamsal boyutlar olmayan nokta benzeri nesneler olarak d n d m z iin, e v r e n i n zelliklerini de "keyfi" k s a mesafe l e k l e r i n d e d n m e k z o r u n d a k a l y o r d u k . E n k k mesafe ler sz k o n u s u o l d u u n d a da, a l t n d a n k a l k l a m a z m gibi g r n e n s o r u n l a r l a k a r k a r y a k a l y o r d u k . Sicim k u r a m bize, s a d e c e o y u n u n asl k u r a l l a r n a n l a m a d m z iin b u s o r u n l a r la karlatmz syler. Yeni k u r a l l a r s a , evreni i n c e l e m e h a s saslmzn bir snr o l d u u n u , y a n i a s l n d a g e l e n e k s e l mesafe k a v r a y m z e v r e n i n u l t r a m i k r o s k o b i k y a p s n a h a s s a s b i r e kilde u y g u l a y a b i l m e m i z i n de b i r snr o l d u u n u syler. Varsa y l a n tehlikeli u z a m s a l dalgalanmalar, a r t k k u r a m l a r m z d a n k a y n a k l a n y o r m u gibi g r n m e k t e d i r ; n k d a h a n c e b u s n r l a r n varln b i l m i y o r d u k v e dolaysyla d a n o k t a p a r a c k y a k l a m fiziksel g e r e k l i i n snrlarn fena h a l d e a m a m z a y o l amt. B u z m n , genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a ki s o r u n u bariz bir basitlikle at d i k k a t e alndnda, birinin kp d a n o k t a p a r a c k y a k l a m n n b i r i d e a l l e t i r m e d e n i b a r e t o l d u u n u , g e r e k d n y a d a temel p a r a c k l a r n bir u z a m s a l b o y u t u o l d u u n u ileri s r m e s i n i n n e d e n b u k a d a r u z u n s r d n m e r a k edebilirsiniz. B u d a bizi, z e r i n d e d u r m a k istediimiz ikinci n o k t a y a getiriyor. U z u n z a m a n n c e Pauli, H e i s e n b e r g , D i r a c v e F e y n m a n y a n i k u r a m s a l fiziin e n b y k beyinlerin d e n bazlar, d o a n n bileenlerinin a s l n d a n o k t a l a r o l m a y a b i leceini, k k v e d a l g a l a n a n " k a b a r c k l a r " y a d a " t o p a k l a r " olabileceini ileri srmt. Gelgelelim o n l a r da b a k a l a r da, t e m e l bileeni bir n o k t a p a r a c k o l m a y a n , y i n e d e fiziin e n t e 190

m e l iki ilkesiyle, k u a n t u m m e k a n i i olaslnn k o r u n m a s y l a ( b u y z d e n fiziksel n e s n e l e r h i i z b r a k m a d a n e v r e n d e a n i d e n y o k olmaz) v e bilginin ktan d a h a hzl iletilmesinin i m k n s z oluuyla t u t a r l bir k u r a m o l u t u r m a n n o k z o r o l d u u n u gr dler. B u fizikilerin y a p t aratrmalar, n o k t a p a r a c k p a r a digmas bir k e n a r a b r a k l d n d a b u ilkelerden b i r i n i n y a d a ikisinin b i r d e n inendiini o k eitli b a k a l a r n d a n t e k r a r t e k r a r g s t e r d i . Dolaysyla da, n o k t a p a r a c k l a r d a n b a k a bir ey z e r i n e k u r u l u , anlaml bir k u a n t u m k u r a m b u l m a k u z u n b i r s r e i m k n s z m gibi g r n d . Sicim k u r a m n n g e r e k t e n etkileyici olan y n u d u r : Y i r m i yl akn b i r s r e d i r d e v a m e d e n titiz aratrmalar, baz zellikleri t a n d k o l m a s a da sicim k u r a m n n , anlaml bir fiziksel k u r a m a ikin olmas g e r e k e n b t n zelliklere

uyduunu gstermitir.

stelik sicim k u r a m

g r a v i t o n titreim r n t s sayesinde, k t l e e k i m i n i d e ieren bir k u a n t u m kuramdr.

Daha Net Cevap

K a b a c e v a p , nceki n o k t a p a r a c k k u r a m l a r baarszla u r a r k e n , sicim k u r a m n n n e d e n s t n geldii s o r u s u n u n z n y a k a l y o r d u . B u y z d e n isterseniz t a r t m a m z n m a n t k s a l a k n d a n u z a k l a m a d a n b i r s o n r a k i b l m e d e geebilirsiniz. F a k a t I I . B l m ' d e zel grelilie ilikin t e m e l fikirleri gelitir mi o l d u u m u z d a n , elimizde sicim k u r a m n n iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n nasl y a t t r d n d a h a d o r u b i r b i i m d e b e t i m l e m e k iin gerekli a r a l a r var. Vereceimiz d a h a kesin cevap, k a b a c e v a b n z n d e k i fikre d a y a n a c a k , a m a b u fikri d o r u d a n sicimler d z e y i n d e ifade edeceiz. B u n u , n o k t a p a r a c k l a r v e sicimleri s o n d a o l a r a k bi r a z d a h a detayl ekilde k y a s l a y a r a k y a p a c a z . Sicimin b o y u t u olmasnn, n o k t a p a r a c k s o n d a l a r l a elde edilebilecek bilgiyi nasl "giderdiini", dolaysyla a d a fiziin t e m e l ikileminin sebebi olan u l t r a - k s a - m e s a f e d e k i d a v r a n l a r nasl o r t a d a n kaldrdn greceiz.
191

rilen y o l l a r izler. Y a n i iki p a r a c k arptrlm, e l e k t r o m a n y e tik k u v v e t s a y e s i n d e etkileime girmi v e s o n u t a d a y o l l a r d e imi o l a r a k belirmilerdir. B u b i l a r d o t o p l a r n n a r p m a s y la ilgili b e t i m l e m e y e biraz b e n z e y e n b i r olaylar dizisidir.
ekil 6.5 ki parack etkileime girer -birbirleriyle "arpr"- ve bunun sonucunda iki sinin de izledii yol deiir.

Biz bu etkileimin ayrntlaryla ilgiliyiz; zellikle de b a t a k i e l e k t r o n u n v e p o z i t r o n u n o r t a d a n k a l k p fotonu r e t t i i n o k tayla. B i r a z d a n aklk k a z a n a c a z e r e asl nemli olan n o k t a , b u olayn gerekletii k e s i n v e t m y l e belirlenebilir b i r z a m a n v e y e r olmasdr. B u y e r ekil 6.6'da gsterilmitir. Sfr b o y u t l u n o k t a l a r o l d u u n u d n d m z n e s n e l e r i in celeyip d e a s l n d a t e k b o y u t l u sicimler o l d u k l a r n a n l a m a m z , b i r a z n c e y a p t m z b e t i m l e m e y i nasl deitirir? Temel etki leim sreci ayndr, a m a a r t k a r p m a h a t t n d a k i nesneler, e kil 6.7'de g r l d z e r e salnm h a l i n d e k i ilmeklerdir. Bu il m e k l e r t a m d a g e r e k e n titreim r n t l e r i y l e titreiyorlarsa, e kil 6.6'da g r l d gibi a r p m a h a t t n d a k i b i r e l e k t r o n a v e

n c e , g e r e k t e n v a r olsalard n o k t a p a r a c k l a r n birbirleriy le nasl etkileeceklerini, dolaysyla fiziksel s o n d a l a r o l a r a k n a sl kullanlabileceklerini d n e l i m . En t e m e l etkileim, ekil 6.5'te g r l d z e r e , y o l l a r kesiecek ekilde bir a r p m a h a t t z e r i n d e ilerleyen iki n o k t a p a r a c k a r a s n d a k i etkileim dir. Bu p a r a c k l a r b i l a r d o t o p u olsalard arprlard ve h e r ikisinin d e izledii y o l deiirdi. N o k t a p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m , t e m e l p a r a c k l a r a r p t n d a d a esasen a y n eyin o l d u u n u -birbirlerine a r p p d o r u l t u deitirdikle rini- gsterir, a m a a y r n t l a r b i r a z farkldr. S o m u t l u k v e basitlik a d n a b u iki p a r a c k t a n birinin elek t r o n , dierinin ise o n u n k a r parac p o z i t r o n o l d u u n u d n n . M a d d e v e k a r m a d d e a r p t n d a saf bir enerji akmyla o r t a d a n kalkabilirler ve ortaya, r n e i n bir foton kabi lir. Bu fotonun izledii y o l u , elektron ile p o z i t r o n u n n c e d e n
9

izledikleri y o l l a r d a n a y r m a k iin fizikteki geleneksel bir t u t u m u b e n i m s e r v e b u y o l u dalgal bir izgiyle belirtiriz. N o r m a l d e foton biraz yol alp s o n r a b a t a k i e l e k t r o n - p o z i t r o n iftinden al d enerjiyi serbest b r a k n c a b a k a bir e l e k t r o n - p o z i t r o n ifti r e t i r ; b u e l e k t r o n v e p o z i t r o n d a ekil 6.6'da, e n s a d a g s t e -

ekil 6.6 Kuantum alan kuramnda, bir parack ile onun kar parac bir anlna birbirlerini yok edebilir ve bundan bir foton ortaya kabilir. Ardndan bu foton, farkl yollar izleyen bir baka parack ve kar parack ortaya karabilir.
192

ekil 6.7 (a) arpan iki sicim birleip nc bir sicim oluturabilir, ardndan bu si cim tekrar iki sicime ayrlabilir ve bu sicimler dorultu deitirmi olarak ilerleyebilir, (b) Buradaki sre de (a)'da grlen srecin ayns, ancak sicimlerin hareketi vurgula nyor, (c) Etkileim halindeki iki sicimin bir "dnya-yapram" nasl taradn gsteren bir "time-lapse" fotoraf. 193

b i r p o z i t r o n a karlk geleceklerdir. A n c a k b u g n k teknoloji mizin eriebileceinden o k d a h a k k , e n k k u z a k l k l e k l e r i n d e incelendiklerinde, g e r e k nitelikleri y a n i sicim b e n zeri zellikleri belli olacaktr. N o k t a p a r a c k r n e i n d e o l d u u gibi, iki sicim arpr ve bir akmla birbirlerini o r t a d a n kald rr. B u akm, y a n i f o t o n u n kendisi, belli bir titreim r n t s ne s a h i p bir sicimdir. Bylece, ekil 6.7'de g r l d z e r e , iki a y r sicim birbirleriyle etkileime girip birleir ve n c bir si cim o l u t u r u r . T p k n o k t a p a r a c k b e t i m l e m e m i z d e o l d u u gi bi bu sicim biraz y o l alr, s o n r a bataki iki sicimden ald e n e r jiyi s e r b e s t b r a k a r a k iki ayr sicime ayrlr, o sicimler de yolla r n a d e v a m eder. E n m i k r o b a k as d n d a k i b t n b a k a l a r n d a n , b u d u r u m t p k ekil 6.6'da g r l e n n o k t a p a r a c k et kileimi gibi g r n e c e k t i r . G e l g e l d i m iki b e t i m l e m e a r a s n d a nemli bir fark var. N o k t a p a r a c k etkileiminin u z a y v e z a m a n d a belirlenebilir bir n o k t a da, b t n gzlemcilerin z e r i n d e hemfikir olabilecei bir y e r d e gerekletiini v u r g u l a m t k . imdi greceimiz gibi, bu d u r u m sicimler a r a s n d a k i etkileimler a s n d a n geerli deildir. B u n u II. B l m ' d e o l d u u gibi birbirlerine g r e h a r e k e t halin de olan iki gzlemcinin, G e o r g e ' u n ve G r a c i e ' n i n bu etkileimle ilgili betimlemelerini k y a s l a y a r a k gstereceiz. Gzlemcileri mizin, iki sicimin b i r b i r l e r i n e ilk o l a r a k ne z a m a n ve n e r e d e d e d i i k o n u s u n d a fikir birliine v a r a m a d n greceiz. B u n u y a p a b i l m e k iin, iki sicim a r a s n d a k i etkileimi, r t c s ak t u t u l a n bir fotoraf makinesiyle izlediimizi, bylece s recin b t n tarihini bir film eridine k a y d e d e b i l d i i m i z i d nelim.
10

ekil 6.8 Birbirine yaklaan iki sicimin zamanda birbirini izleyen anda, George'un bak asndan grn, (a)'da ve (b)'de sicimler birbirlerine yaklayor; (c)'de Geor ge'un bak asndan sicimler ilk kez birbirine deiyor.

olaylar dilimlere a y r a n bir d z l e m g r l y o r . n c e k i b l m

lerde sk sk y a p t m z gibi, grsel a d a n kolaylk salayabil m e k iin b u ekilde d e u z a m s a l b o y u t l a r d a n birini g s t e r m i y o r u z . G e r e k t e tabii ki, b t n gzlemcilere g r e a y n a n d a olan b o y u t l u b i r olaylar dizisi vardr. ekil 6.8 (b) ve 6.8 (c)'de G e o r g e ' u n iki sicimin birbirine y a k l a m a s n nasl g r d n g s t e r e n , birbirini izleyen iki g r n t - d n y a - y a p r a n m birbi rini izleyen "dilimleri"- var. En nemlisi, ekil 6.8 ( c ) ' d e G e o r g e ' a g r e , z a m a n d a iki sicimin b i r b i r i n e ilk k e z d e d i i ve bir letii, n c bir sicimin o r t a y a kt an gsteriliyor. i m d i ayn eyi G r a c i e iin y a p a l m . II. B l m ' d e g r d m z gibi G e o r g e ile G r a c i e ' n i n greli h a r e k e t h a l i n d e olmas, h a n g i olaylarn ayn a n d a o l d u u k o n u s u n d a hemfikir olma d k l a r a n l a m n a gelir. ekil 6 . 9 ' d a gsterildii z e r e , G r a c i e'nin b a k asna g r e , u z a y d a a y n a n d a olan o l a y l a r farkl
195

S o n u ekil 6.7 ( c ) ' d e g r l y o r : Sicim dnya-yapra.

D n y a - y a p r a n b i r b i r i n e paralel p a r a l a r h a l i n d e "dilimleye r e k " -ek m e k dilimler gibi- sicimlerin etkileimlerinin t a r i h i an b e a n y e n i d e n elde edilebilir. B u dilimlemenin bir r n e i ekil 6.8'de gsteriliyor. ekil 6.8 ( a ) ' d a b i r b i r i n e y a k l a m a k t a olan iki sicime dikkatle b a k a n G e o r g e ' u n g z v e G e o r g e ' u n b a k asna g r e

uzayda ayn anda meydana gelmekte olan

194

btn

ekil 6.10 George ile Gracie, iki sicim arasndaki etkileimin yeri konusunda anlaamaz.

T a m a m e n a y n mant, ekil 6.11'de zetlendii gibi, n o k t a p a r a c k l a r n etkileimine u y g u l a y a c a k olursak, d a h a n c e ifa d e edilen s o n u c a varrz: N o k t a p a r a c k l a r birbirleriyle u z a y d a belli b i r n o k t a d a v e z a m a n d a belli b i r a n d a etkileime girer. N o k t a p a r a c k l a r b t n etkileimlerini belli bir n o k t a y a sk trr. Etkileime giren k u v v e t k t l e e k i m i k u v v e t i y s e , y a n i etki leimde y e r a l a n h a b e r c i p a r a c k foton deil d e g r a v i t o n s a , k u v v e t i n g c n n t e k bir n o k t a y a skmas, feci s o n u l a r a y o l
ekil 6.9 Birbirine yaklaan iki sicimin zamanda birbirini izleyen anda, Gracie'nin bak asndan grn, (a)'da ve (b)'de sicimler birbirlerine yaklayor; (c)'de Gra cie'nin bak asndan sicimler ilk kez birbirine deiyor.

aar, d a h a n c e dolayl o l a r a k bahsettiimiz s o n s u z c e v a p l a r gi bi. O y s a b u n u n t e r s i n e sicimler, etkileimlerin m e y d a n a geldii y e r i "dzler". F a r k l gzlemciler, etkileimin ekil 6.10'daki y zeyin sol k s m n d a farkl y e r l e r d e m e y d a n a geldiini g r d k l e r i n d e n , b u g e r e k a n l a m d a , etkileim y e r i n i n h e p s i n d e "dzlendii" a n l a m n a gelir. Bu da k u v v e t i n g c n datr; k t l e e k i mi kuvveti rneinde, bu yaylma kuvvetin ultramikroskobik

b i r d z l e m d e y e r a l m a k t a d r . Yani G r a c i e ' n i n b a k asna g re, etkileimin a n b e a n ilerleyiinin o r t a y a k o n a b i l m e s i iin ekil 6.7 ( c ) ' d e k i d n y a - y a p r a n n farkl b i r ayla "dilimlen mesi" gerekir. ekil 6.9 (b) ve 6.9 (c)'de, b i r b i r i n e y a k l a a n iki sicimin bir b i r i n e dedii v e n c bir sicimin o r t a y a kt a n d a dahil o l m a k z e r e , z a m a n d a b i r b i r i n i izleyen a n l a r b u k e z G r a c i e ' n i n b a k asna g r e g s t e r i y o r u z . ekil 6.10'da g r l d z e r e , ekil 6.8 (c) ile ekil 6.9 (c)'yi k y a s l a d m z d a G e o r g e ile G r a c i e ' n i n iki sicimin b i r b i r i n e ilk k e z n e z a m a n v e n e r e d e dedii - n e r e d e etkileime girdiklerik o n u s u n d a hemfikir olmadn g r y o r u z . Sicim u z a m d a b i r b o y u t a s a h i p o l d u u iin iki sicimin ilk kez birbirine dedii

uzaydaki yer ve zamandaki an,

belirsiz bir yer ve belirsiz bir an

ekil 6.11 Greli hareket halindeki gzlemciler, iki nokta paracn birbirleriyle ne za man ve nerede etkiletii konusunda anlayor. 197

deildir; bu, gzlemcinin h a r e k e t i n e baldr.

1 %

zelliklerini b y k o r a n d a hafifletir; o k a d a r ki y a p l a n h e s a p l a r d a n , d a h a n c e k i s o n s u z l a r y e r i n e g a y e t m a k u l sonlu c e v a p lar elde edilir. Bu, g e e n k s m d a bahsettiimiz k a b a c e v a p t a k a r m z a k a n y a y l m a n n d a h a kesin bir halidir. V e b i r k e z d a h a b u y a y l m a P l a n c k - a l t - u z u n l u k t a k i mesafeler birbirine kartka, u z a y n u l t r a m i k r o s k o b i k a l k a l a n m a l a r n n y u m u a m a s y l a sonulanr. D n y a y a ok dk numaral ya da ok y k s e k numaral g z l k l e r d e n b a k m a k gibi, n o k t a p a r a c k bir s o n d a n n algla y a b i l e c e i P l a n c k - a l t lekteki o k k k detaylar, sicim k u r a myla d z l e n i r ve z a r a r s z hale gelir. Gzleri iyi g r m e y e n biri ne nerilebilecek b i r t e d a v i olmasnn tersine, e e r sicim k u r a m e v r e n e d a i r nihai b e t i m l e m e y s e , Planck-alt lekteki m e s a felerde v a r o l d u u v a r s a y l a n d a l g a l a n m a l a r d a h a n e t g r m e mizi s a l a y a c a k b i r dzeltici m e r c e k y o k t u r . Eriilebilen h a t t a geleneksel a n l a m d a v a r o l d u u sylenebilen mesafelerle ilgili b i r alt snrn o l d u u bir e v r e n d e , g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i - a n c a k Planck-alt lekteki mesafelerde belirgin hale gelen- u y u m s u z l u k t a n kanlm olur. te sicim k u r a m n n betimledii e v r e n de, u l t r a m i k r o s k o b i k mesafelerde o r t a y a kt v a r s a y l a n felaket h e m e n o r t a d a n kalkt iin, b y k o l a n a ilikin y a s a l a r l a k k olana ilikin y a s a l a r n u y u m l u bir b i i m d e kaynatrlabildii bir evrendir.

idealletirme olamaz m? A c a b a a s l n d a sicimlerin b i r kalnl m v a r ? Bisiklet t e k e r l e k l e r i n i n iindeki i lastiklerin ikiboyutlu y z e y l e r i gibi y a d a b i r a z d a h a g e r e k i o l u r s a k ince b i r b o y u t l u simit gibi. H e i s e n b e r g , D i r a c v e b a k a fizikilerin b o y u t l u t o p a k l a r a dayal bir k u a n t u m k u r a m i n a e t m e giriimle r i n d e k a r k a r y a k a l d k l a r a l t n d a n k a l k l a m a z m gibi g r n e n zorluklar, b u doal akl y r t m e zincirini izleyen a r a t r m a clar engellemitir. F a k a t hi b e k l e n m e d i k b i i m d e , 1990'larn o r t a l a r n d a sicim k u r a m c l a r , dolayl v e o l d u k a zekice bir akl y r t m e y l e , b u t r d a h a fazla b o y u t l u t e m e l n e s n e l e r i n d e sicim k u r a m n d a nemli v e h e m e n fark e d i l m e y e n b i r rol o y n a d n g r m t r . A r a t r m a c l a r y a v a y a v a sicim k u r a m n n y a l n z c a sicimleri ieren b i r k u r a m olmadm anlamtr. 1995'te ikinci spersi cim d e v r i m i n i b a l a t a n W i t t e n v e b a k a fizikiler b u d e v r i m i n temeli olan, ok nemli bir g z l e m y a p m t r . Sicim k u r a m as l n d a o k eitli ve farkl b o y u t l a r d a bileenler ierir: F r i z b i b e n z e r i ikiboyutlu bileenler, k a b a r c k b e n z e r i b o y u t l u bile enler; h a t t a d a h a allmadk bileenlerin d e o r t a y a k m a ola sl vardr. Y a k n d n e m d e ulalm b u e n y e n i kavraylar X I I . v e X I I I . B l m ' d e ele alacaz. A m a imdilik t a r i h i n geti i y o l d a ilerleyip sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k l a r d a n deil de t e k b o y u t l u sicimlerden o l u a n b i r e v r e n i n y e n i v e arpc zellikle rini a r a t r m a y s r d r e c e i z .

Sicimlerden tesi Var m?

Sicimler iki s e b e p t e n t r zeldir. lki bir boyutlar olsa da, k u a n t u m m e k a n i i e r e v e s i n d e tutarl o l a r a k betimlenebilirler. kincisi, titreim r n t l e r i a r a s n d a , g r a v i t o n u n zelliklerine t p a t p u y a n bir r n t v a r d r ki, b u d u r u m ktleekimi k u v v e tinin k u r a m n y a p s n n ayrlmaz bir p a r a s olmasn salar. F a k a t sicim k u r a m n n , o alldk, sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k k a v r a y n n g e r e k d n y a d a karl o l m a y a n m a t e m a t i k s e l b i r idealletirme o l d u u n u g s t e r m e s i n d e o l d u u gibi, a c a b a s o n d e r e c e ince, t e k b o y u t l u sicim d e b e n z e r bir m a t e m a t i k s e l
198

199

VII. Blm

Spersicimlerdeki " S p e r "

instein'n yldzlarn nn G n e ' i n ktleekimi t a r a fndan eilmesiyle ilgili t a h m i n i n i s n a m a k iin E d d i n g ton'n 1919'da gerekletirdii a r a t r m a gezisinin so Hollandal fiziki Hendrik Lorentz,

nular kesinletiinde,

E i n s t e i n ' a bir telgraf g n d e r i p iyi h a b e r i vermiti. Telgrafn ge nel greliliin d o r u l a n d h a b e r i n i verdii, e v r e d e yaylyor du. Bir rencisi Einstein'a, E d d i n g t o n y a p t d e n e y d e yldz larn nn eilmesiyle ilgili n g r s n d o r u l a y a n bir s o n u ca u l a m a s a y d ne d n e c e i n i s o r d u u n d a , E i n s t e i n u ceva b vermiti: " O z a m a n sevgili T a n r iin z l r d m , n k k u r a m doru." 1 E l b e t t e , d e n e y l e r g e r e k t e n de E i n s t e i n ' m t a h m i n lerini d o r u l a m a s a k u r a m d o r u olmaz, genel grelilik d e m o d e r n fiziin temel d i r e k l e r i n d e n biri haline gelmezdi. Einstein aslnda o cmleyi, genel greliliin k t l e e k i m i n i d e r i n ve gizli
201

b i r zarafetle, ok b a s i t a m a g l fikirlerle betimlediini, o k a d a r k i d o a n n b u n u "gz n n e a l m a y a c a n " d n e m e d i i n i a n l a t m a k iin sylemiti. E i n s t e i n ' n b a k asna g r e genel grelilik, yanl o l a m a y a c a k k a d a r gzeldi. Gelgelelim estetik yarglar, bilimsel k o n u l a r d a h a k e m ola m a z . N i h a y e t i n d e , k u r a m l a r h a k k n d a s o m u t v e deneysel olgu larla k a r k a r y a k a l d k l a r n d a a y a k t a kalp k a l m a d k l a r n a b a k l a r a k h k m verilir. F a k a t b u son s z m z ok nemli b i r k o u l a tabidir. Bir k u r a m ina edilirken, d a h a t a m olarak geli tirilmemi o l d u u iin, ayrntl d e n e y s e l s o n u l a r deerlendiri lemez. Yine d e fizikilerin, k s m e n t a m a m l a n m k u r a m l a r n h a n g i y n d e a r a t r m a y a d e v a m edecekleri k o n u s u n d a bir se im y a p m a l a r , y a r g d a b u l u n m a l a r gerekir. B u k a r a r l a r n baz lar, k u r a m n k e n d i iinde m a n t k s a l bir tutarlla s a h i p olmas k o u l u n d a n d o a r ; a n l a m l bir k u r a m n kesinlikle m a n t k s a l s a m a l k l a r d a n u z a k olmas gerekir. B a k a b a z k a r a r l a r ise, b i r k u r a m s a l k a v r a m n d i e r bir k u r a m s a l k a v r a m a g r e niteliksel d e n e y s o n u l a r n n sezindirdii bir k a v r a y ynlendirir. G e n e l d e , e e r etrafmzdaki d n y a d a karlatmz h e r h a n g i b i r e yi temsil e t m e k a p a s i t e s i y o k s a o k u r a m l a ilgilenmeyiz. F a k a t , k u r a m s a l fizikilerin v e r d i i baz k a r a r l a r n d a estetik bir d u y g u y a , bize h a n g i k u r a m n y a a d m z d n y a k a d a r zarif, y a p snn o n u n k a d a r g z e l o l d u u n u syleyen bir d u y g u y a d a y a n d da bir gerektir. E l b e t t e k i m s e bu stratejinin bizi geree g t r e c e i n i g a r a n t i e d e m e z . Belki d e d e r i n l e r d e evrenimizin y a p s , d e n e y i m l e r i m i z i n d n d r d k a d a r zarif deildir; belki de o k a d a r t a n d k o l m a y a n b a l a m l a r a u y g u l a n d n d a b u g n k estetik ltlerimizi d a h a d a inceltmemiz, rafine e t m e miz gerektiini greceiz. Y i n e de, k u r a m l a r n evrenin deneysel o l a r a k i n c e l e m e n i n g i d e r e k d a h a d a zorlat alanlarn b e t i m ledii bir a a g i r e r k e n , fizikiler a k s i t a k d i r d e sapabilecekleri k m a z s o k a k l a r d a n u z a k d u r a b i l m e k iin byle bir estetiin y a r d m n a srtlarn dayamlardr. i m d i y e k a d a r b u y a k l a m g l v e derinlikli b i r klavuz o l d u u n u gstermitir.
202

S a n a t t a o l d u u gibi fizikte de, simetri estetiin kilit bir bile enidir. F a k a t s a n a t t a o l d u u n u n tersine fizikte simetrinin o k s o m u t v e k e s i n b i r a n l a m vardr. Aslna b a k a r s a n z b u s o m u t si m e t r i kavrayn, m a t e m a t i e d e gayretle u y g u l a y a n fizikiler, son y i r m i o t u z yl iinde, m a d d e p a r a c k l a r ile h a b e r c i p a r a cklarn birbirleriyle n c e d e n m m k n o l d u u s a n l a n d a n ok d a h a y a k n d a n ilikili o l d u u k u r a m l a r o l u t u r m u t u r . Yalnzca d o a d a k i k u v v e t l e r i deil, m a d d i bileenleri d e b i r a r a y a g e t i r e n b u t r k u r a m l a r , m m k n olan e n fazla simetriye sahiptir, b u y z d e n de spersimetrik diye nitelenirler. B i r a z d a n greceimiz z e r e s p e r s i c i m k u r a m s p e r s i m e t r i k e r e v e n i n h e m ilk h e m de zirve n o k t a s niteliindeki rneidir.

Fizik Yasalarnn Doas

Fizik y a s a l a r n n m o d a k a d a r ksa m r l o l d u u , y l d a n y la, h a f t a d a n haftaya h a t t a a n d a n a n a deitii b i r e v r e n d n n . Byle bir d n y a d a , fizik y a s a l a r n d a k i b u deiikliklerin temel h a y a t srelerini kesintiye u r a t m a y a c a n v a r s a y m a k kouluyla, en hafif tabirle t e k b i r annz bile skc olmayacaktr. Rasgele deiiklikler, h e m sizin h e m d e b a k a l a r n n gemi d e neyimlerini gelecekteki s o n u l a r a dair t a h m i n l e r d e b u l u n m a k z e r e k u l l a n m a s n engelleyecei iin en b a s i t eylemler bile bir m a c e r a olacaktr. Byle b i r evren, bir fizikinin k b u s u d u r . E v r e n i n istikrar fi zikiler iin - h e r k e s gibi- h a y a t i n e m t a y a n b i r d a y a n a k t r : B u g n geerli olan y a s a l a r d n d e geerliydi, y a r n d a geerli olacaklar (hepsini a n l a y a c a k k a d a r akll o l m a s a k bile). N e d e olsa, e e r b i r d e n b i r e deiebiliyorsa "yasa" t e r i m i n i n ne a n l a m olabilir k i ? A m a b u e v r e n i n d u r a a n o l d u u a n l a m n a gelmez; e v r e n b i r a n d a n dierine s a y l a m a y a c a k k a d a r o k b i i m d e d e iir k u k u s u z . B u d a h a o k deiimi y n l e n d i r e n y a s a l a r n sa bit v e d e i m e z o l d u u a n l a m n a geliyor. B u n u n d o r u o l d u u nu g e r e k t e n biliyor m u y u z , diye sorabilirsiniz. A s l n d a bilmi y o r u z . F a k a t e v r e n i n B y k P a t l a m a ' d a n ksack b i r a n getik203

t e n s o n r a k i h a l i n d e n i t i b a r e n g n m z d e k i haline d e k o k say d a zelliini b e t i m l e m e k t e k i baarmz, e e r deiiyorlarsa da, y a s a l a r n ok ok y a v a deitiini d n d r y o r bize. Bildii miz h e r eyle tutarl olan en basit v a r s a y m , y a s a l a r n sabit ol duudur. Fizik y a s a l a r n n , y e r e l k l t r l e r k a d a r snrl ve eitli oldu u bir e v r e n d n e l i m imdi de; bir y e r d e n dierine geildiin d e n g r l e m e z b i i m d e deitiklerini, d a r d a n gelen u y u m g s t e r m e l e r i y n n d e k i etkilere c r e t k r c a direndiklerini. G u l liver'in s e y a h a t l e r i n d e o l d u u gibi, e e r yle bir d n y a d a seya h a t ederseniz inanlmaz l d e zengin, bir dizi n g r l e m e z d e n e y i m e m a r u z kalrsnz. F a k a t bir fizikinin bak asndan, b u d a b a k a bir k b u s t u r . r n e i n bir l k e d e - h a t t a bir eyalet te- geerli olan y a s a l a r n , b a k a bir l k e d e geerli olmayabilece i gereiyle y a a m a k bile zordur. E e r doa y a s a l a r o k a d a r eitli olsayd, ilerin nasl olacan bir d n n . y l e bir d n y a d a , b i r y e r d e gerekletirilen deneylerin, b a k a bir y e r d e ge erli olan fizik y a s a l a r y l a hibir ilgisi olmazd. Fizikiler, farkl y e r l e r d e geerli olan d o a y a s a l a r n r e n m e k iin ayn d e n e y leri farkl y e r l e r d e t e k r a r t e k r a r y a p m a k z o r u n d a kalrd. k r l e r olsun ki, bildiimiz h e r ey fizik y a s a l a r n n h e r y e r d e ay n o l d u u n a iaret ediyor. D n y a n n h e r y e r i n d e y a p l a n d e n e y ler a y n temel fiziksel a k l a m a l a r k m e s i n d e birleir. D a h a s , t e k ve deimez bir fiziksel ilkeler k m e s i n i k u l l a n a r a k k o z m o s u n o k u z a k blgelerine dair p e k o k astrofiziksel gzlemi a k l a y a b i l m e m i z de, a y n y a s a l a r n h e r y e r d e geerli olduunu d n m e m i z e y o l ayor. E v r e n i n b r u c u n a hi gitmediimiz iin, b a k a y e r l e r d e t a m a m e n y e n i bir fiziin geerli olmas ihti malini tartmasz bir k e n a r a b r a k a m a y z , fakat h e r ey b u n u n t e r s i n e iaret ediyor. Y i n e d e bu, e v r e n i n farkl y e r l e r d e a y n g r n d -ya d a ay n ayrntl zelliklere s a h i p o l d u u - a n l a m n a gelmez. A y ' d a y a y l b i r s o p a s t n d e zplayan bir a s t r o n o t , D n y a ' d a y a p l m a s i m k n s z b i r o k eyi yapabilir. F a k a t bu farklln Ay'n k t 204

leinin D n y a ' n n k i n d e n d a h a a z o l m a s n d a n k a y n a k l a n d m biliyoruz; y a n i b u k t l e e k i m i y a s a s n n b i r y e r d e n dierine d e itii a n l a m n a gelmiyor. N e w t o n ' u n , d a h a d o r u s u Einstein'n k t l e e k i m i y a s a s D n y a ' d a neyse A y ' d a d a o d u r . A s t r o n o t u n d e n e y i m l e r i n i n farkl olmas, fizik y a s a l a r n d a k i b i r deiiklikle deil o r t a m d a k i d e t a y l a r n deimesiyle ilgilidir. Fizikiler fizik y a s a l a r n n bu iki zelliine -yani onlar n e r e de ve ne z a m a n k u l l a n d n z a bal o l m a m a l a r n a - d o a n n si

metrisi der. Bu terimle, d o a n n a y n temel y a s a l a r n geerli ol

m a s n s a l a y a r a k , z a m a n d a k i h e r a n a v e u z a y d a k i h e r y e r e eit -simetrik- d a v r a n m a s n k a s t e d e r l e r . Simetri nasl s a n a t t a ve m z i k t e etkiliyse, b e n z e r ekilde d o a d a d a etkilidir; d o a n n ileyiindeki bir d z e n e ve tutarlla k tutar. Fizikilerin "g zel" terimini k u l l a n d k l a r n d a kastettikleri e y l e r d e n biri, basit bir evrensel y a s a l a r k m e s i n d e n d o a n zengin, k a r m a k v e b y k bir eitlilik g s t e r e n olgularn zarafetidir. z e l ve genel grelilik k u r a m l a r n a ilikin t a r t m a l a r m z d a , d o a n n b a k a simetrileriyle d e karlamtk. z e l greliliin m e r k e z i n d e y e r alan grelilik ilkesinin, t e k tek gzlemcilerin deneyimleyebilecei sabit hz ve d o r u l t u d a k i greli h a r e k e t t e n bamsz olarak, b t n fizik y a s a l a r n n ayn olmas gerektiini sylediini hatrlayalm. Bu bir simetridir, n k d o a n n b t n gzlemcilere eit y a n i simetrik d a v r a n d a n l a m n a gelir. S a b i t hz ve d o r u l t u d a greli h a r e k e t h a l i n d e k i gzlemcilerin hepsi, k e n d i n i n h a r e k e t s i z o l d u u n u d n m e k t e hakldr. Yine b u da, greli h a r e k e t h a l i n d e k i gzlemcilerin a y n g z l e m l e r d e b u l u n a c a a n l a m n a gelmez; d a h a nce g r d m z gibi, gz l e m l e r i n d e h e r t r d e n ve o k artc farkllklar vardr. Yayl s o p a y l a zplayan bir kiinin D n y a ' d a ve A y ' d a farkl d e n e y i m ler y a a m a s n d a o l d u u gibi, g z l e m l e r d e k i farkllklar, gzlem ler ayn y a s a l a r a tabi olsa da o r t a m d a k i d e t a y l a r n farkl oldu u n u -gzlemcilerin greli h a r e k e t h a l i n d e o l d u u n u - yanstr. G e n e l grelilikteki edeerlik ilkesi s a y e s i n d e Einstein, gz lemciler k a r m a k ivmeli h a r e k e t h a l i n d e olsalar bile fizik y a s a 205

larnn a s l n d a b t n gzlemciler iin a y n o l d u u n u g s t e r e r e k b u simetriyi ciddi o r a n d a geniletmiti. E i n s t e i n ' n b u n u , ivme l i h a r e k e t h a l i n d e k i b i r gzlemcinin d e k e n d i s i n i n d u r d u u n u v e hissettii k u v v e t i n k t l e e k i m i a l a n n d a n k a y n a k l a n d n i d d i a e t m e k t e gayet h a k l o l d u u n u a n l a y a r a k b a a r d n hatr layalm. K t l e e k i m i e r e v e y e dahil edildiinde, b t n olas g z l e m n o k t a l a r t m y l e eittir. B t n h a r e k e t l e r i n byle eit bir b i i m d e ele a l n m a s n a ikin estetik c a z i b e n i n tesinde, bu simetri ilkelerinin E i n s t e i n ' n ktleekimle ilgili o l a r a k v a r d arpc s o n u l a r d a d a m e r k e z i bir rol o y n a d n g r m t k . D o a yasalarnn uzay, z a m a n ve h a r e k e t l e ilgili uymas g e r e k e n b a k a simetri ilkeleri v a r mdr? B u n u n z e r i n e d n d n z d e , bir olaslk d a h a b u l u n d u u n u grebilirsiniz. Fizik y a s a lar, gzlemlerinizi h a n g i adan yaptnz u m u r s a m a m a l d r . Diyelim k i bir d e n e y y a p t n z , s o n r a b t n cihazlarnz evirip d e n e y i t e k r a r y a p m a y a k a r a r verdiniz, a y n y a s a l a r geerli olma ldr. B u n a d n m e simetrisi d e n i r ve fizik y a s a l a r n n olas b t n

Spin
Bir temel parack, rnein bir elektron bir atom ekirdei nin y r n g e s i n d e D n y a ' n n G n e ' i n e v r e s i n d e b i r y r n g e d e d n m e s i n e o k b e n z e r bir b i i m d e dnebilir. F a k a t e l e k t r o n u n geleneksel n o k t a p a r a c k b e t i m l e m e s i n d e , D n y a ' n n k e n di ekseni etrafnda dnme hareketinin elektronun hareket tan m n d a y e r a l m a d grlecektir. H e r h a n g i bir n e s n e d n e r k e n , dnme ekseninin kendisindeki noktalar hareket etmez - dn m e k t e olan b i r frizbinin merkez noktas gibi. A m a b i r ey ger e k t e n d e n o k t a benzeriyse, d n m e ekseni o l d u u s y l e n e n y e rin evresinde "baka noktacklar" yoktur. Bu y z d e n de bir n o k t a n e s n e n i n spini diye b i r k a v r a m y o k m u gibi g r n e c e k tir. F a k a t u z u n yllar nce, k u a n t u m m e k a n i i b u akl y r t m e y e d e b i r s r p r i z yapmtr. 1925'te, H o l l a n d a l fizikiler G e o r g e U h l e n b e c k ile S a m u e l G o u d s m i t , a t o m l a r n y a y d ve emdii n zellikleriyle ilgi li o k m i k t a r d a kafa kartrc verinin, e e r e l e k t r o n l a r n ok belirli manyetik zelliklere s a h i p o l d u u varsaylrsa a k l a n a b i leceini fark etti. B u n d a n y z y l k a d a r nce, F r a n s z A n d r e M a r i e A m p e r e , m a n y e t i z m a n n elektrik y k n n h a r e k e t i n d e n d o d u u n u gstermiti. U h l e n b e c k v e G o u d s m i t b u y o l d a n git tiler ve e l e k t r o n u n sadece t e k b i r belirli h a r e k e t i n i n , verilerin gsterdii manyetik zelliklere y o l aabileceini buldular:

konumlar iin ayn l d e geerli o l d u u a n l a m n a gelir. D a h a

n c e tarttmz simetri ilkelerine u y g u n bir simetri ilkesidir. P e k i b a k a l a r d a v a r m? G z d e n k a r m o l d u u m u z b i r si m e t r i v a r m? V. B l m ' d e tarttmz, k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v v e t l e r l e ilikili a y a r simetrilerini ileri srebilirsiniz. K u k u suz b u n l a r d a d o a d a k i simetrilerdir, fakat d a h a s o y u t t u r l a r ; bizse uzay, z a m a n ve h a r e k e t l e d o r u d a n b i r ilikisi olan simet rilerle ilgiliyiz. Bu k o u l u d i k k a t e aldnzda m u h t e m e l e n b a ka bir olaslk d n e m e z s i n i z . Aslna b a k a r s a n z , 1967'de fizik i S i d n e y C o l e m a n v e J e f f r e y M a n d u l a , b i r a z n c e tarttklar mzla birletirilebilecek v e d n y a m z l a h e r h a n g i bir b e n z e r l i k t a y a n b i r k u r a m d o u r a b i l e c e k , uzay, z a m a n v e h a r e k e t l e ilgi li b a k a bir simetri olmadn k a n t l a m a y b a a r m t . A m a b u n u n a r d n d a n , b i r k a fizikinin b u t e o r e m i y a k n d a n incelemesi s o n u c u n d a t e o r e m d e kolayca fark edilmeyen t e k b i r ak o l d u u o r t a y a kt: C o l e m a n - M a n d u l a s o n u c u , spin diye bilinen b i r eye d u y a r l simetrileri t a m anlamyla k u l l a n m y o r d u .
206

Dnme hareketi, y a n i spin. Bylece U h l e n b e c k ile G o u d s m i t

klasik beklentilerin tersine, e l e k t r o n l a r n b i r a z D n y a y a b e n zer b i r ekilde hem bir y r n g e d e hem de k e n d i e k s e n l e r i etra fnda d n d n syledi. U h l e n b e c k v e G o u d s m i t , e l e k t r o n u n kelimenin t a m a n l a m y l a k e n d i e k s e n i etrafnda d n d n m s y l y o r d u ? H e m evet, h e m hayr. A s l n d a almalar olaan imgeye b i r a z b e n z e y e n , a m a d o a s n a k u a n t u m m e k a n i i ikin olan, k u a n t u m m e k a n i i n e z g bir spin k a v r a m b u l u n d u u n u g s t e r i y o r d u . Bu, m i k r o d n y a n n klasik fikirleri tazeleyen, fakat b u n l a r a d e n e y sel o l a r a k d o r u l a n m bir k u a n t u m nitelii v e r e n zelliklerin207

d e n biridir. r n e i n k e n d i ekseni e t r a f n d a d n m e k t e olan bir b u z p a t e n c i d n n ; kollarn iki y a n a indirirse d a h a hzl, a a r s a d a h a y a v a dner. D n m e h a r e k e t i n e n e k a d a r hzl b a ladna bal olarak, e r y a d a ge y a v a l a y a c a k v e d u r a c a k t r . U h l e n b e c k v e G o u d s m i t ' i n o r t a y a k o y d u u spin t r iin by le deildir, ikilinin y a p t ve o n l a r d a n s o n r a y a p l a n almala r a g r e e v r e n d e k i h e r elektron, h e r z a m a n v e s o n s u z a kadar, sa t i r ve hi deimeyen bir hzla dner. Bir e l e k t r o n u n spini, u y a d a b u sebeple d n m e k t e olan d a h a t a n d k n e s n e l e r iin ol d u u gibi geici bir h a r e k e t hali deildir. Bir e l e k t r o n u n spini, ktlesi ve elektrik y k gibi ikin bir zelliktir. Bir e l e k t r o n u n spini olmasayd e l e k t r o n olmazd. D a h a n c e k i almalar e l e k t r o n a o d a k l a n m olsa da, fiziki ler d a h a sonra, spinle ilgili bu fikirlerin Tablo 1.1'de verilen ailede y e r alan b t n m a d d e p a r a c k l a r iin d e geerli o l d u u nu gstermitir. Bu d u r u m en ince a y r n t y a d e k geerlidir: B

y i n e d e b u imge a k l m z d a t u t m a m z g e r e k e n bir t a b l o d u r . B u arada, d a h a n c e k a r m z a km olan nemli b i r k o n u y u im di akla k a v u t u r a b i l i r i z . S c h e r k ve S c h w a r z 1974'te sicim k u r a m n n k t l e e k i m i k u v v e t i n i d e ieren b i r k u a n t u m k u r a m olarak d n l m e s i gerektii iddiasn o r t a y a attlar, n k si cimlerin d a a r c n d a ktlesiz ve spin-2*ye s a h i p - g r a v i t o n u n ayrt edici zellikleri- bir titreim r n t s n n mutlaka v a r ol duunu bulmulard. Gravitonun olduu yerde, kdeekimi de vardr. S p i n k a v r a m y l a ilgili bu bilgilerin a r d n d a n , a r t k spinin, bir nceki k s m d a bahsettiimiz, d o a d a k i olas simetrilerle ilgili C o l e m a n - M a n d u l a s o n u c u n d a k i a o r t a y a k a r m a k t a nasl bir rol o y n a d n a geebiliriz.

Spersimetri ve Spereler
D a h a n c e d e v u r g u l a d m z gibi, spin k a v r a m d n e n bir topa i m g e s i n e y z e y s e l o l a r a k b e n z e s e de, k k l e r i k u a n t u m m e k a n i i n e u z a n a n eitli biimlerde, bu i m g e d e n farkldr. 1925'te spinin kefedilmesiyle, t m y l e klasik bir e v r e n d e v a r o l a m a y a c a k b a k a bir t r d n m e h a r e k e t i o l d u u d a o r t a y a k mtr. B u d u r u m u s o r u y u g n d e m e getirir: Tpk s r a d a n d n m e hareketinin r o t a s y o n a l deimezliin simetri ilkesini ("fizik y a salar b t n u z a m s a l k o n u m l a r iin ayn l d e geerlidir") m m k n klmas gibi, a c a b a spinle ilikilendirilen ve d a h a zor fark edilir olan d n m e h a r e k e t i n i n d o a y a s a l a r n a zg b a k a bir olas simetriye y o l amas m m k n m d r ? 1971'e gelindi inde y a d a o n a y a k n bir t a r i h t e , fizikiler b u s o r u n u n cevab nn "evet" o l d u u n u gstermiti. H i k y e n i n t a m a m hayli k a r mak olsa da, temel fikir u d u r : Spin sz k o n u s u o l d u u n d a , matematiksel o l a r a k m m k n olan doa yasalarna zg bir si

tn m a d d e p a r a c k l a r (ve k a r m a d d e eleri d e ) e l e k t r o n u n
s p i n i n e eit bir spine sahiptir. Fizikiler meslek dilinde m a d d e p a r a c k l a r n n h e p s i n i n "spin-'/Vye s a h i p o l d u u n u syler: V2 deeri, k a b a c a e l e k t r o n l a r n n e k a d a r hzl d n d n n k u a n t u m m e k a n i i a s n d a n l s d r . D a h a s fizikiler, ktlee2

kimsel o l m a y a n k u v v e t tayclarnn da -fotonlar, zayf a y a r b o z o n l a r ve glonlar- ikin olarak spin zelliine s a h i p o l d u u nu ve spinlerinin m a d d e p a r a c k l a r n n k i n i n iki kat o l d u u n u b u l m u t u r . H e p s i n i n spini "spin-l"dir. P e k i y a k t l e e k i m i ? Sicim k u r a m n d a n bile nce, fizikiler h i p o t e z e dayal g r a v i t o n u n ktleekimi k u v v e t i n i n taycs ola bilmek iin hangi spine s a h i p olmas gerektiini belirlemiti. C e v a p : F o t o n l a r n , zayf a y a r b o z o n l a r n n ve g l o n l a r n k i n i n iki kat, y a n i "spin-2". Sicim k u r a m b a l a m n d a , spin -tpk k t l e v e k u v v e t y k l e ri gibi- bir sicimin titreim r n t s y l e ilikilidir. N o k t a p a r a c k l a r d a o l d u u gibi, sicimin spininin k e l i m e n i n t a m a n l a m y l a u z a y d a d n m e s i n d e n d o d u u n u d n m e k b i r a z yanltc olur,
208

metri daha vardr. Bu da spersimetri o l a r a k bilinir.

S p e r s i m e t r i , g z l e m n o k t a s n d a k i basit ve sezgisel bir dei iklikle ilikilendirilemez; z a m a n d a k i , u z a m s a l k o n u m d a k i , a209

sal k o n u m d a k i v e h a r e k e t i n h z n d a k i v e d o r u l t u s u n d a k i k a y m a l a r b u olaslklar tketir. F a k a t t p k spinin " k u a n t u m m e k a niine zg bir nitelie sahip d n m e h a r e k e t i n e b e n z e m e s i " gi bi, s p e r s i m e t r i d e "uzayn v e z a m a n n k u a n t u m m e k a n i i n e z g bir u z a n t s n d a " gzlem n o k t a s n d a k i bir deiiklikle ilikilendirilebilir. Bu ifadeler zellikle nemlidir, n k son c m le s p e r s i m e t r i n i n g e n i simetri ilkeleri e r e v e s i n d e n e r e y e o t u r d u u n a d a i r k a b a bir k a v r a y k a z a n d r m a y a m a l a m a k t a dr sadece.
4

ve skuark d e n d i . A y n ekilde k u v v e t p a r a c k l a r n n da spinl

h'\\ s p e r e l e r i olmas g e r e k i y o r d u : F o t o n l a r iin fotinolar, gl-

o n l a r iin glinolar, W ve Z b o z o n l a r iin de winolar ve zino-

lar olmas g e r e k i y o r d u .
O h a l d e y a k n d a n b a k l d n d a , s p e r s i m e t r i hi e k o n o m i k o l m a y a n b i r zellik gibi g r n r ; s o n u n d a t e m e l bileen listesi nin iki k a t n a k m a s n a y o l a a n bir s r e k p a r a c k gerektir m e k t e d i r . S p e r e p a r a c k l a r n hibiri h e n z tespit edilemedi i n d e n , R a b i ' n i n I. B l m ' d e bahsettiimiz m o n u n kefedil mesi h a k k n d a k i ifadesini bir a d m d a h a ileri g t r p " S p e r s i m e t r i sipari e d e n m i o l d u ? " d i y e r e k b u simetri ilkesini d e r h a l r e d d e t s e n i z hakl o l u r s u n u z . N e v a r ki, fizikiler s e b e p t e n dolay s p e r s i m e t r i y i z e r i n d e fazla d n m e d e n h e m e n bir k e n a r a i t m e k iin e r k e n o l d u u n u d n m e k t e d i r . B u sebepleri tartalm.

H e r ne kadar spersimetrinin kkenini anlamak

hayli zor bir i olsa da, k a v r a m a n n o k d a h a k o l a y o l d u u b a lca ierimlerinden birine - d o a y a s a l a r n n s p e r s i m e t r i ilkele rini iermesi h a l i n d e - o d a k l a n a c a z . 1970'Ierin b a l a r n d a fizikiler, e e r e v r e n s p e r s i m e t r i k s e d o a d a k i p a r a c k l a r n , spinleri b i r b i r i n d e n y a r m birim farkll a a n iftler h a l i n d e b u l u n m a s gerektiini anlamt. Bu p a r a ck iftlerine - n o k t a b e n z e r i o l a r a k m ( s t a n d a r t m o d e l d e oldu u gibi) y o k s a k k titreen ilmekler o l a r a k m d n l d k l e r i n d e n bamsz o l a r a k - spereler denir. M a d d e p a r a c k l a r nn spini spin-'A, b a z haberci p a r a c k l a r n spini spin-1 oldu u n d a n , g r n e baklrsa spersimetri, m a d d e v e k u v v e t p a r acklarnn elemesiyle s o n u l a n m a k t a d r . Bu zelliiyle h a r i k a bir birletirici k a v r a m gibi g r n r . S o r u n , ayrntlardadr. 1970'lerin o r t a l a r n d a , fizikiler s p e r s i m e t r i y i s t a n d a r t m o dele dahil e t m e a b a s iindeyken, bilinen p a r a c k l a r n hibiri

Spersimetri Savunmas: Sicim Kuram ncesi

n c e l i k l e estetik bir b a k asndan, fizikiler, d o a n n m a tematiksel o l a r a k m m k n simetrilerin h e p s i n e deil de, n e r e deyse h e p s i n e u y a c a n a i n a n m a k t a zorlanr. E l b e t t e , simetrinin a s l n d a eksik bir biimde kullanlyor olmas d a m m k n d r , a m a o z a m a n o k y a z k olur. S a n k i Bach, d h i y a n e b i r mzikal simetri r n t s o r t a y a k a r a c a k ok s a y d a sesi i ie geir m e y i b a a r m da, son ly, biti l s n b o b r a k m gibi. kincisi, k t l e e k i m i n i g z n n e a l m a y a n bir k u r a m olan s t a n d a r t m o d e l erevesinde, k u a n t u m sreleriyle ilikili bela l t e k n i k k o n u l a r , k u r a m s p e r s i m e t r i k o l d u u n d a h e m e n zl mektedir. Temel s o r u n , h e r a y r p a r a c k t r n n , m i k r o d z e y d e k i k u a n t u m m e k a n i i n e z g lgnla k e n d i n e z g bir kat k d a b u l u n m a s d r . Fizikiler b u lgnlkta, p a r a c k etkileimi ieren b a z srelerin, sadece s t a n d a r t m o d e l d e k i saysal p a r a m e t r e l e r i n e n tehlikeli k u a n t u m etkilerini iptal e d e c e k ekilde bir ince a y a r a -bir milyon k e r e m i l y a r d a b i r d e n d a h a h a s s a s - ta b i t u t u l m a s h a l i n d e tutarllklarn k o r u y a c a n b u l m u t u r .
211

nin -Tablo 1.1 ve 1.2'deki p a r a c k l a r - b i r b i r i n i n sperei ola

m a y a c a n buldular. Ayrntl k u r a m s a l analizler, e e r e v r e n s p e r s i m e t r i y i ieriyorsa, o z a m a n bilinen b t n p a r a c k l a r n h e n z kefedilmemi b i r s p e r e p a r a c olmas ve o p a r a c n spininin de bilinen p a r a c n s p i n i n d e n y a r m b i r i m az ol m a s gerektiini g s t e r d i . r n e i n e l e k t r o n u n spin-0'l bir ei olmas g e r e k i y o r d u ; bu v a r s a y m s a l p a r a c a selektron d e n d i ( s p e r s i m e t r i k e l e k t r o n u n ksaltmas). A y n eyin d i e r m a d d e p a r a c k l a r iin d e geerli olmas g e r e k i y o r d u , r n e i n n t r i n o l a r n ve k u a r k l a r m v a r s a y m s a l spin-0'l s p e r e l e r i n e sntrino
210

Byle bir hassaslk, m u a z z a m d e r e c e d e g l b i r tfekten ate l e n e n bir m e r m i n i n a t e l e n m e asnn, m e r m i A y ' d a k i belirli b i r hedefi b i r a m i p i n k a l n l n d a n d a h a b y k o l m a y a n b i r h a t a p a y y l a v u r a c a k ekilde a y a r l a n a b i l m e s i n e benzer. S t a n d a r t m o d e l d e de b e n z e r kesinlikte saysal deiiklikler yaplabilirse de, fizikiler, d a y a n d bir saynn o n d a l k n o k t a s n d a n s o n r a k i on beinci b a s a m a n d a b i r deiiklik o l u r s a k e c e k k a d a r zayf bir k u r a m a p e k d e g v e n m e z .
5

k u v v e t l e zayf k u v v e t a r a s n d a d e r i n b i r b a l a n t o l d u u n u g s t e r e n (V. B l m ' d e tartmtk) r ac ve s o n u n d a N o b e l d l ' n e layk b u l u n a n almann i z i n d e n g i d e n Glashovv, 1974'te H a r v a r d l meslekta H o w a r d G e o r g i ' y l e birlikte, b e n zer b i r b a l a n t n n g l k u v v e t l e d e k u r u l a b i l e c e i n i ileri sr m t . D r t k u v v e t i n iin b i r " b y k b i r l e m e " n e r e n b u almann, elektrozayf k u r a m d a n farkl t e m e l b i r y n v a r d . E l e k t r o m a n y e t i k ve zayf kuvvetler, e v r e n i n scakl m u t l a k s frn s t n d e bir milyon k e r e m i l y a r d e r e c e y k e n ( 1 0
1 5

S p e r s i m e t r i b u d u r u m u ciddi ekilde deitirir, n k spinleri bir t a m say olan p a r a c k l a r olan bozonlarm (Hintli fiziki S a r y e n d r a Bose'ye atfen) v e spinleri bir t a m (tek) saynn y a r s k a d a r olan p a r a c k l a r olan fermiyonlarm (talyan fiziki E n rico F e r m i ' y e atfen) k u a n t u m m e k a n i i n e zg katklar birbi rini iptal e t m e eilimindedir. Tpk bir tahterevallinin iki u c u gi bi, b i r b o z o n u n k u a n t u m a l k a l a n m a l a r pozitifse, f e r m i y o n u n k u a n t u m a l k a l a n m a l a r negatif o l m a eilimindedir, b u n u n ter si de geerlidir. S p e r s i m e t r i b o z o n l a r ve f e r m i y o n l a r m iftler h a l i n d e v a r olmasn saladndan, d a h a e n b a t a nemli birbi rini iptal e t m e d u r u m l a r -en lgn k u a n t u m etkilerinin bazla rn ciddi o r a n d a y u m u a t a n iptaller- o r t a y a kar. Spersimet

Kelvin)

ve d a h a simetrik bir birlemeden domuken, Georgi ve Glas hovv g l k u v v e t l e olan birlikteliin, sadece on t r i l y o n k a t d a h a y k s e k b i r scaklkta -yaklak m u t l a k sfrn s t n d e o n milyar k e r e m i l y a r k e r e m i l y a r d e r e c e d e ( 1 0
2 8

Kelvin)- grnr

hale geleceini gstermiti. Enerjiyi d i k k a t e alan b a k asna g r e b u , p r o t o n u n k t l e s i n i n y a k l a k b i r milyon k e r e milyar katdr, y a n i P l a n c k k t l e s i n d e n 1 0 ^ d a h a k k t r . G e o r g i ile Glashovv c e s u r b i r a d m a t a r a k k u r a m s a l fizii d a h a n c e hi k i m s e n i n i n c e l e m e y e c r e t e d e m e d i i b i r enerji a l a n n a tam lard. G e o r g i , H e l e n Q u i n n v e W e i n b e r g ' i n b u almann a r d n d a n 1974'te H a r v a r d ' d a gerekletirdii alma, k t l e e k i m s e l ol m a y a n k u v v e t l e r i n b y k birleik ereve iinde birlemesi ola sln d a h a da belirgin hale getirdi. Bu alma, k u v v e t l e r i n birletirilmesinde v e s p e r s i m e t r i n i n doal d n y a y l a ilikisinin d e e r l e n d i r i l m e s i n d e h l nemli b i r rol o y n a d n d a n , b u n u n a k l a n m a s n a b i r a z z a m a n ayralm. K a r t y k l iki p a r a c k a r a s n d a k i elektriksel ekimin v e b y k iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i n i n , n e s n e l e r a r a s n d a k i mesafe a z a l d k a d a h a gl hale geldiini hepimiz biliyoruz. B u n l a r klasik fiziin basit, h e r k e s i n iyi bildii zellik leridir. F a k a t k u a n t u m fiziinin k u v v e t l e r i n g l e r i z e r i n d e k i etkisini incelediimizde b i r s r p r i z l e karlarz. K u a n t u m m e kaniinin n e d e n b u g l e r z e r i n d e h e r h a n g i b i r etkisi olsun ki? Bunun da cevab yine k u a n t u m dalgalanmalarndadr. rnein
213

rik standart modelin - b t n s p e r e p a r a c k l a r n dahil edildii

s t a n d a r t m o d e l - tutarllnn, artk s r a d a n s t a n d a r t m o d e l d e k i r a h a t s z edici d e r e c e d e hassas saysal deiikliklere d a y a n m a d anlalmtr. Bu son d e r e c e t e k n i k b i r k o n u olsa da, b i r o k p a r a c k fizikisi, bu k a v r a y n s p e r s i m e t r i y i o k ekici hale getirdiini d n r . S p e r s i m e t r i y i d e s t e k l e y e n n c ikinci d e r e c e d e n k a n t d a

byk birleme k a v r a m n d a n gelmektedir. D o a d a k i d r t k u v

vetle ilgili artc zelliklerden biri, ikin gleri a r a s n d a k i m u a z z a m farktr. E l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c , g l k u v v e t i n g c n n y z d e 1 ' i n d e n d a h a azdr; zayf k u v v e t b u n d a n y a k l a k 1000 k a t d a h a g s z d r ; k t l e e k i m i k u v v e t i y s e y z m i l y o n k e r e milyar k e r e milyar k e r e m i l y a r (10~ ) d a h a zayf
35

tr. G l a s h o w , S a l a m v e W e i n b e r g ' i n y a p t , e l e k t r o m a n y e t i k
212

b i r e l e k t r o n u n elektrik k u v v e t alann incelediimizde, aslnda b u alan, e l e k t r o n u evreleyen u z a y d a k i anlk p a r a c k - k a r p a r a c k olumalar v e y o k olmalarnn m e y d a n a getirdii "pu s u n " a r d n d a n inceliyoruz. Fizikiler bir s r e nce, m i k r o s k o bik dalgalanmalarn oluturduu kaynama halindeki bu pusun, tpk ince b i r sis t a b a k a s n n bir deniz fenerinin n k s m e n p e r d e l e m e s i gibi, e l e k t r o n u n k u v v e t alannn t a m g c n n g r l m e s i n i engellediini fark etti. F a k a t e l e k t r o n a n e k a d a r y a k larsak, perdeleyici ilevi g r e n p a r a c k - k a r p a r a c k p u s u n u n iine o k a d a r d a h a fazla girmi olacamz, dolaysyla b u l u t u n g i d e r e k azalan etkisine d a h a a z m a r u z kalacamz u n u t m a y n . B u d a bir e l e k t r o n u n elektrik alannn g c n n , biz o n a y a k l a t k a artaca a n l a m n a gelir. Fizikiler biz e l e k t r o n a y a k l a t k a e l e k t r o n u n g c n d e m e y d a n a gelen k u a n t u m m e k a n i i n e zg b u art, klasik fizikteki bilinen g a r t n d a n a y r m a k iin, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n

camz a n l a m n a gelir. Dolaysyla, bu k u v v e t l e r i n gleri ksa mesafelerde i n c e l e n d i i n d e zayflar. Georgi, Q u i n n ve Weinberg bu kavray kullanarak dikkat ekici bir s o n u c a vardlar. K u a n t u m hareketliliinin b u etkileri incelenip anlaldnda, o r t a y a k a c a k k e s i n s o n u c u n , k t l e e kimsel o l m a y a n k u v v e t i n h e p s i n i n glerinin birlikte alt nn anlalmas olacan gsterdiler. Bu k u v v e t l e r i n gleri, b u g n k teknolojimizle eriebildiimiz leklerde o k farkl ol s a da, G e o r g i , Q u i n n v e W e i n b e r g b u farklln a s l n d a m i k r o d z e y d e k i k u a n t u m faaliyetlerinin o l u t u r d u u p u s u n , k u v v e t lerin h e r biri z e r i n d e k i farkl e t k i s i n d e n k a y n a k l a n d n ne srdler. Yaptklar hesaplar, e e r bu kuvvetleri g n d e l i k lek lerde deil de bir s a n t i m e t r e n i n m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri nin m i l y a r d a birinin y z d e biri (10~ )
29

k a d a r mesafelerde

( P l a n c k u z u n l u u n u n 10 bin kat) etkili o l d u k l a r biimiyle in celeyerek b u sise nfuz edersek, k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v vetin g c n n eit o l d u u n u n grleceini g s t e r i y o r d u . G n d e l i k d e n e y i m l e r i n a l a n n d a n hayli u z a k olsa da, bu k a d a r k k mesafelere d u y a r l o l m a k iin gerekli y k s e k enerji, d a h a h e n z bir saniyenin t r i l y o n d a birinin t r i l y o n d a birinin tril y o n d a birinin b i n d e biri y a n d a k i , f o k u r d a y a n v e scak e v r e n i n ilk z a m a n l a r n n k a r a k t e r i s t i k b i r zelliiydi; o s r a d a evrenin scakl d a h a n c e d e belirttiimiz gibi 1 0
2 8

ikin g c n n ksa mesafe leklerinde arttn syler. Bu da,

e l e k t r o n u n g c n n s a d e c e biz o n a d a h a y a k n o l d u u m u z iin deil, a y n z a m a n d a e l e k t r o n u n ikin elektrik alannn d a h a b y k bir b l m g r n r hale geldii iin d e arttn gsterir. A s l n a b a k a r s a n z , h e r n e k a d a r e l e k t r o n a o d a k l a n m olsak da, b u t a r t m a elektrik y k l b t n p a r a c k l a r iin d e a y n e n g e erlidir ve k u a n t u m etkilerinin, ksa mesafe leklerinde ince lendiinde, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c n n a r t m a s n a n e d e n o l d u u sylenerek zetlenir. P e k i y a s t a n d a r t m o d e l d e k i b r k u v v e t l e r ? O n l a r n ikin g l e r i mesafeye bal o l a r a k nasl deiir? 1973'te P r i n c e t o n ' d a n G r o s s v e F r a n k W i l c z e k ile o n l a r d a n bamsz o l a r a k H a r v a r d ' d a n D a v i d Politzer b u s o r u n u n c e v a b n a r a t r m l a r v e artc b i r c e v a p b u l m u l a r d : P a r a c k l a r n olumas v e y o k o l m a s n n n e d e n o l d u u k u a n t u m b u l u t u , gl v e zayf k u v v e t l e r i n glerini bytr. Bu da, bu k u v v e t l e r i ksa m e s a felerde incelediimizde, b u k a y n a a n b u l u t a d a h a fazla nfuz edeceimiz, dolaysyla g t e k i b y m e y e d a h a a z m a r u z kala214

Kelvin d z e y i n d e y

di. Bu k u r a m s a l almalar, b i r b i r i n e hi b e n z e m e y e n bileenle rin -metal paralar, tahta, talar, mineraller vs.- y e t e r i n c e y k sek scaklkta eriyip birlemesi ve b i r r n e k , h o m o j e n ve y o u n bir sv haline gelmesi gibi, gl, zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v vetlerin hepsinin, byle o k y k s e k bir scaklkta birleip tek bir b y k k u v v e t haline geldiini ileri s r m e k t e d i r . B u d u r u m ekil 7.1 'de e m a t i k o l a r a k gsterilmitir.
6

O k a d a r k k mesafe leklerini inceleyecek ve o k a d a r ka v u r u c u scaklklar y a r a t a c a k teknolojiye s a h i p o l m a s a k da, 1974'ten b e r i deneyciler k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v v e t i n g n d e l i k k o u l l a r a l t n d a k i g l e r i n e d a i r y a p l a n lmleri

215

ekil 7.1 Ktleekimsel olmayan kuvvetin, giderek ksalan mesafe leklerinde (bu na edeer olarak giderek ykselen enerji srelerinde) hareket ederkenki gleri ekil 7.2 Kuvvet glerinin hesaplanmasna dair rafineletirmeler, spersimetri olmaz sa bu glerin neredeyse birletiini, ama tam olarak da birlemediini gsterir.

n e m l i o r a n d a rafine etmitir. Bu veriler -yani ekil 7.1'deki k u v v e t - g erisinin b a l a n g n o k t a l a r - G e o r g i , Q u i n n v e W e i n b e r g ' i n k u a n t u m m e k a n i i n e z g t a h m i n l e r i n d e kullan dklar girdi verileridir. 1991'de C E R N ' d e n U g o A m a l d i ile Almanya'daki Karlsruhe niversitesinden W i m de Boer ve Herm a n n F r s t e n a u , d e n e y l e r e dayal o l a r a k rafine edilmi b u l mleri kullanarak Georgi, Q u i n n ve Weinberg'in tahminlerini y e n i d e n h e s a p l a d l a r ve nemli iki ey gsterdiler. n c e l i k l e , k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v v e t i n gleri, ekil 7.2'de gste rildii gibi, neredeyse tutar, a m a k k mesafe leklerinde pek

olmaya b e n z e r b u d u r u m . S p e r s i m e t r i b u son p a r a n n eklini hnerli bir biimde dzeltir, yle ki b t n p a r a l a r y e r i n e oturur. B u son k a v r a y n b a k a b i r y n y s e , n e d e n s p e r e p a r a c k l a r d a n hibirini k e f e d e m e d i i m i z s o r u s u n a olas bir c e v a p sunmasdr. B i r k a fizikinin z e r i n d e alt b a k a d e e r l e n d i r m e l e r i n y a n sra k u v v e t g l e r i n i n birlemesiyle s o n u l a n a n hesaplar, s p e r e p a r a c k l a r n bilinen p a r a c k l a r d a n b i r h a y li ar olmas g e r e k t i i n i g s t e r m e k t e d i r . Kesin t a h m i n l e r d e b u l u n m a k m m k n o l m a s a da, incelemeler s p e r e p a r a c k l a r n p r o t o n d a n e n a z bin k a t d a h a ar olmas gerektiini gster mektedir. E n son teknolojilerin r n l e r i olan hzlandrclarmz bile b u enerjilere u l a a m a d iin, b u p a r a c k l a r n h e n z n e d e n kefedilemedii anlalr. I X . B l m ' d e , s p e r s i m e t r i n i n g e r e k t e n d e d n y a m z n b i r zellii o l u p olmadn y a k n ge lecekte b e l i r l e m e y e y n e l i k o l a r a k d e n e y l e r y a p l m a s ihtimali ni t a r t a c a z . S p e r s i m e t r i y e i n a n m a m z -ya d a e n a z n d a n r e d d e t m e m e miz- iin bize s u n u l a n g e r e k e l e r elbette y z d e y z tartmasz deildir. S p e r s i m e t r i n i n , k u r a m l a r m z nasl en simetrik bi217

de t u t m a z (edeer o l a r a k y k s e k enerji/yksek scaklk), i k i n

cisi, s p e r s i m e t r i ie dahil edildiinde k u v v e t l e r i n g l e r i n d e k i bu k k fakat g r m e z d e n g e l i n e m e y e c e k farkllk ortadan kal

kar. B u n u n sebebi, s p e r s i m e t r i n i n g e r e k t i r d i i y e n i s p e r e
paracklarn yeni k u a n t u m dalgalanmalar yaratmas ve bu dal g a l a n m a l a r n t a m d a k u v v e t l e r i n glerini b i r b i r i n e y a k l a t r a c a k k a d a r olmasdr. Birok fiziki iin, d o a n n kuvvetleri gleri m i k r o d z e y d e n e r e d e y s e birleecek - m i k r o d z e y d e eit olacak- a m a t a m da birlemeyecek ekilde setiini d n m e k o k zordur. S o n paras biraz ekilsiz olan, y e r i n e t a m o t u r m a y a n bir y a p b o z u n b a n d a
216

imlerine tadn anlatmtk; a m a e v r e n i n m a t e m a t i k s e l ola r a k m m k n olan e n simetrik biimi a l m a k gibi bir d e r d i olma dn ileri srebilirsiniz. S p e r s i m e t r i n i n bizi nemli bir t e k n i k s o r u n d a n , s t a n d a r t m o d e l d e k i saysal p a r a m e t r e l e r i kolaylkla fark e d i l e m e y e n kuantum sorunlarndan kanacak ekilde a y a r l a m a k gibi ince b i r iten k u r t a r d n sylemitik; a m a d o ay t a n m l a y a n d o r u k u r a m n , p e k l i tutarllk ile zykm a r a s n d a k i ince izgide olabileceini ileri srebilirsiniz. S p e r s i m e t r i n i n , ktleekimsel o l m a y a n k u v v e t i n o k k k mesafelerdeki ikin glerini, nasl t a m da birleip b y k bir birleik k u v v e t oluturabilecekleri ekilde deitirdiini tartmtk; y i n e , d o a n n t a s a r m n d a , b u k u v v e t l e r i n glerinin m i k r o lek l e r d e birbirlerine t a m o l a r a k u y m a s n a r t k o a n b i r ey olma dn syleyebilirsiniz. S o n olarak, s p e r p a r a c k l a r n n e d e n b u l u n a m a d s o r u s u n u n basit bir aklamas o l d u u n u , evreni miz s p e r s i m e t r i k olmad iin s p e r p a r a c k l a r n da olmad n ileri srebilirsiniz. B u n l a r a kimse k a r k a m a z . F a k a t sicim k u r a m n d a k i rol n d n d m z d e , s p e r s i m e t r i n i n v a r o l d u u iddias ok g lenmektedir.

spinleri spin VVdir. kinci ve d a h a sknt verici s o r u n s a , b o z o n i k sicim k u r a m n d a ktlesi ( d a h a d o r u s u ktlesinin karesi) nega

tif olan bir r n t -takiyon- b u l u n d u u n u n anlalmasyd. Si

cim k u r a m n d a n n c e bile, fizikiler, d n y a m z n , h e p s i de p o zitif ktlelere s a h i p d a h a bildik p a r a c k l a r n y a n sra takiyon p a r a c k l a r n a da sahip olmas olasln incelemilerdi, a m a a balar byle bir k u r a m n m a n t k s a l o l a r a k anlaml olmasnn im k n s z deilse bile zor o l d u u n u gstermiti. Ayn ekilde, b o zonik sicim k u r a m b a l a m n d a , fizikiler, bir t a k i y o n titreim r n t s olmas gerektii y o l u n d a k i t u h a f t a h m i n i anlaml kla bilmek iin hayal g c n e dayal h e r t r eyi d e n e m i l e r d i , a m a b o u n a . Bu zellikler, ilgin b i r k u r a m olsa da b o z o n i k sicim k u r a m n n temel bir eksii o l d u u n u ak hale getirmiti. 1971'de, F l o r i d a niversitesi'nden Pierre R a m o n d bozonik si cim k u r a m n , fermiyonik titreim rntlerini de ierecek ekil de deitirme iine giriti. H e m o n u n almalar h e m de Scbvvarz ve A n d r e N e v e u ' n n d a h a s o n r a elde ettii sonular sayesinde si cim k u r a m n n y e n i bir v e r s i y o n u d o m a y a balad. Bu y e n i ku r a m d a bozonik ve fermiyonik titreim rntlerinin iftler halindeymi gibi grnmesi herkesi artt. H e r bozonik r n t iin bir fermiyonik r n t vard, h e r fermiyonik r n t iin de bir bozonik r n t . 1977'de Torino n i v e r s i t e s i n d e n F e r d i n a n d o Gliozzi, S c h e r k ve Imperial College'dan D a v i d Olive'in alma laryla bu eleme aydnlatld. Yeni sicim k u r a m spersimetriyi ieriyordu, bozonik ve fermiyonik titreim rntlerinin eleti inin gzlenmesi, bu hayli simetrik zellii y a n s t y o r d u . S p e r simetrik sicim k u r a m -yani spersicim k u r a m - d o m u t u . D a has Gliozzi, S c h e r k ve Olive'in y a p t almalarn ok nemli bir s o n u c u d a h a olmutu: Bozonik sicimdeki s o r u n y a r a t a n taki y o n r n t s n n spersicimi etkilemediini gstermilerdi. Si cim bulmacasnn paralar y a v a y a v a y e r i n e o t u r u y o r d u . B u n u n l a b e r a b e r R a m o n d ' u n v e o n u n y a n sra N e v e u ile Schvvarz'n almalarnn balangta y a r a t t b y k etki asln da sicim k u r a m n d a olmamt. 1973'e gelindiinde, fiziki J u l i 219

Sicim Kuramnda Spersimetri

V e n e z i a n o ' n u n 1960'larn s o n u n d a y a p t almadan d o a n ilk sicim k u r a m , b u b l m n b a n d a tarttmz b t n simet rileri ieriyordu, fakat o s r a l a r d a h e n z kefedilmemi olan s p e r s i m e t r i y i k a p s a m y o r d u . Sicim k a v r a m n a d a y a n a n b u ilk k u r a m a bozonik sicim kuram d e n i y o r d u . B u r a d a k i bozonik te rimi, b o z o n i k sicimdeki b t n titreim r n t l e r i n i n spinlerinin bir t a m say o l d u u n a iaret eder; fermiyonik rntler, y a n i spinleri bir t a m s a y d a n y a r m b i r i m farkl olan r n t l e r y o k tur. B u d a iki s o r u n a y o l amtr. n c e l i k l e , e e r sicim k u r a m b t n k u v v e t l e r i v e b t n m a d d e y i betimleyecekse, fermiyonik titreim r n t l e r i n i de ier mesi gerekir, n k bilinen m a d d e p a r a c k l a r n n h e p s i n i n
218

a n W e s s ile B r u n o Z u m i n o , spersimetrinin -sicim k u r a m n n y e n i d e n formle edilmesinden d o a n y e n i simetri- n o k t a p a r a cklara dayal k u r a m l a r a bile uygulanabildiini g r m l e r d i . ki li, s p e r s i m e t r i y i n o k t a p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m n a dahil e t m e y o l u n d a nemli admlar att. O tarihlerde, k u a n t u m alan k u r a m p a r a c k fizii k o n u s u n d a alan fizikiler a r a s n d a e n ok r a b e t g r e n k o n u o l d u u iin d e -sicim k u r a m g i d e r e k k e n a r d a k a l a n bir k o n u haline gelmiti- W e s s ile Z u m i no n u n getirdii y e n i kavraylar, d a h a sonralar spersimetrik

d a y a n a n , z e r i n d e adamakll d n l m bir aklamas varsa, m u h t e m e l e n o n u dinlersiniz, kimbilir belki i k n a bile o l u r s u n u z . P e k i y a h e m e n a r k a s n d a n , a s l n d a ikinci b i r aklamas d a h a ol d u u n u sylerse? S a b r l a dinlersiniz v e b u a k l a m a n n d a t p k ilki gibi belgelere d a y a n d n , iyice tartlm o l d u u n u gr m e k sizi artr. kinci a k l a m a b i t t i k t e n sonra, n c , d r d n c v e h a t t a beinci b i r a k l a m a d a h a gelir; h e p s i d e b i r b i r i n d e n farkl, a m a a y n l d e i k n a edicidir. H i k u k u y o k ki, b t n b u n l a r n a r d n d a n , Amelia E a r h a r t ' n g e r e k a k b e t i n i ilk b a t a o l d u u n d a n d a h a iyi bildiinizi d n m e z s i n i z . Temel a k l a m a l a r sz k o n u s u o l d u u n d a , " d a h a o k " kesinlikle " d a h a a z " demektir. 1985'e gelindiinde, sicim k u r a m -yaratt hakl h e y e c a n bir tarafa- bizim u fazla gayretli E a r h a r t u z m a n n a n d r m a y a b a lamt. B u n u n s e b e b i de fizikilerin 1985'te, a r t k sicim k u r a m nn y a p s n n a n a u n s u r l a r n d a n biri haline gelmi s p e r s i m e t r i nin, k u r a m a b i r deil be farkl b i i m d e dahil edilebileceini fark etmi olmasyd. Y n t e m l e r i n h e r biri, b o z o n i k ve fermiyo nik titreim r n t l e r i elemesiyle sonulanr, fakat bu ele m e n i n ayrntlar v e a y r c a s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m l a r n o k sayda b a k a zellii ciddi farkllklar gsterir. O k a d a r nemli o l m a s a da, bu farkl be s p e r s i m e t r i k sicim k u r a m n n adlar yledir:

kuantum alan kuram d e n e c e k olan a l a n d a o k fazla sayda a r a

t r m a balatlmasna y o l at. Biraz nce tartm o l d u u m u z s p e r s i m e t r i k s t a n d a r t model, bu a r a t r m a l a r d a n elde edilen en b y k k u r a m s a l b a a r l a r d a n biriydi. B u g n artk, tarihin eit li cilvelerinden sonra, bu n o k t a p a r a c k k u r a m n n bile sicim k u r a m n a ok ey b o r l u o l d u u n u g r y o r u z . 1980'lerin o r t a l a r n d a spersicim k u r a m n n y e n i d e n canlanmasyla birlikte, s p e r s i m e t r i de ilk kefi b a l a m n d a y e n i d e n dodu. Bu erevede, spersimetri savunusu, nceki blmde s u n d u u m u z u n d a tesine geer. G e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i n i birletirmenin bildiimiz tek y o l u sicim k u r a m d r . F a k a t sicim k u r a m n n d a s a d e c e s p e r s i m e t r i k v e r s i y o n u , t e h likeli t a k i y o n s o r u n u n d a n k a n m a m z salayan ve etrafmzda k i d n y a y o l u t u r a n m a d d e p a r a c k l a r n a k l a y a n fermiyo nik titreim r n t l e r i n e s a h i p olan k u r a m d r . Dolaysyla s p e r s i m e t r i , sicim k u r a m n n k t l e e k i m i n i n k u a n t u m k u r a m n a ilikin nerisi ve b t n k u v v e t l e r ile b t n m a d d e y i birletirme y n n d e k i b y k iddiasyla el ele gider. E e r sicim k u r a m d o r u y s a , fizikiler s p e r s i m e t r i n i n de d o r u olmasn bekler. A n c a k 1980'lerin o r t a l a r n a kadar, zellikle sknt verici b i r k o n u s p e r s i m e t r i k sicim k u r a m n n b a n a bela olmutur.

Tip I kuram,

Tip IIA kuram, Heterotik

Tip IIB kuram,

HeteSicim

rotik

tip

0(32) kuram ve

tip EfpcE8 kuram.

k u r a m n n b u n o k t a y a k a d a r tarttmz b t n zellikleri b u k u r a m l a r n h e r biri iin geerlidir; k u r a m l a r y a l n z c a ince de t a y l a r d a farkllk gsterir. H e r eyin K u r a m saylan bir k u r a m n - m u h t e m e l e n nihai bi leik k u r a m - b e ayr v e r s i y o n u n u n b u l u n m a s sicim k u r a m c l a r iin b y k bir sknt kaynadr. Nasl ki Amelia E a r h a r t ' a ne o l d u u n u n tek bir aklamas v a r s a (biz b u aklamay b u l s a k d a b u l m a s a k d a ) , d n y a n n nasl ilediine dair en derin, en temel kavray iin de aynsnn geerli olmasn bekleriz. Tek bir ev r e n d e y a y o r u z , t e k bir a k l a m a olmasn b e k l i y o r u z .
221

Zenginlik Baa Bela

Biri gelip de size A m e l i a E a r h a r t ' m a k b e t i n i n gizemini z d n sylerse, b a t a k u k u y a kaplabilirsiniz, fakat belgelere
220

B u s o r u n u n z m y o l l a r n d a n biri, b e a y r spersicim k u r a m olsa da, b u n l a r d a n d r d n n d e n e y y o l u y l a elenmesi, b y lece geriye d o r u ve k o n u y l a d o r u d a n ilgili t e k bir aklayc e r e v e kalmasnn s a l a n m a s olabilir. F a k a t d u r u m yle bile olsa, o z a m a n dier k u r a m l a r n e d e n v a r peki, s o r u s u iimizi k e m i r i p d u r a c a k . W i t t e n ' n alayc szleriyle "Be k u r a m d a n biri evrenimizi betimliyorsa, dier d r t d n y a d a k i m y a y o r aca ba?"
7

VIII. Blm

Gze Grnenden D a h a Fazla Boyut

Bir fizikinin hayali, nihai c e v a p araynn benzersiz,

m u t l a k o l a r a k k a n l m a z v e tek bir s o n u c a ulamasdr, i d e a l olan u d u r : N i h a i k u r a m -sicim k u r a m y a d a b a k a bir k u r a m b a k a bir olaslk olmad iin, o l d u u gibi olmaldr. Grelili in v e k u a n t u m m e k a n i i n i n temel bileenlerini k a p s a y a n , m a n tksal o l a r a k salam t e k bir k u r a m o l d u u n u kefedecek olsaydik, b i r o k kii, e v r e n i n n e d e n sahip o l d u u zelliklere s a h i p ol d u u n a d a i r e n d e r i n k a v r a y a ulatmz d n r d . K s a c a s bu bir birleik-kuram cenneti olurdu.
8

X I I . B l m ' d e greceimiz gibi, e n son aratrmalar, b e a y r k u r a m n aslnda bir tek ve ayn kapsayc kuram t a n m l a m a n n be ayr y o l u o l d u u n u g s t e r m i v e bylece d e v bir a d n atlmasn s a l a y a r a k spersicim k u r a m n b u birleik t o p y a y ; b i r a z d a h a yaklatrmtr. S p e r s i c i m k u r a m biriciklik zellii ne

sahiptir.
H e r ey y e r i n e o t u r u y o r gibi g r n y o r , fakat bir s o n r a k i b

l m d e de tartacamz gibi, sicim k u r a m araclyla birleme, geleneksel bilgiden nemli bir n o k t a d a d a h a ayrlmay gerektirir.

instein g e e n yzyln e n b y k bilimsel atmalarn n c e zel, s o n r a d a genel grelilik k u r a m y l a z d . E i n t e i n ' n almalarna k o n u olan p r o b l e m l e r s o n u c u n

n e olacana d a i r b a l a r d a bir iaret v e r m e m i olsa da, b u myle deitirdi. Sicim k u r a m ise geen yzyln n c b y k bilimsel atmasn Einstein'n bile o l a a n s t bulabilecei bir l a r z d a z m e k t e v e u z a y v e z a m a n anlaymz bir k e z d a h a ra

zmlerin h e r ikisi d e u z a y v e z a m a n k a v r a y biimimizi t

dikal b i r b i i m d e d e e r l e n d i r m e m i z i g e r e k t i r m e k t e d i r . Sicim k u r a m m o d e r n fiziin temellerini yle d e r i n d e n s a r s m a k t a d r ki, e v r e n i m i z d e k a sayda b o y u t o l d u u n a d a i r g e n e l k a b u l l e r - s o r g u l a n m a s n d n e m e y e c e i n i z o k temel eyler- bile k e s i n ve arpc bir biiminde y k l m a k t a d r .

222

Alldk Olann Yanltcl

D e n e y i m sezgiyi besler. A n c a k , b u n d a n fazlasn d a y a p a r : D e n e y i m , inceleme y a p t m z v e alglarmz y o r u m l a d m z ereveyi belirler. Sz gelimi, b i r k u r t s r s n n yetitirdii "vahi b i r o c u u n " d n y a y sizinkinden e p e y c e farkl bir b a k a s n d a n y o r u m l a m a s n beklersiniz k u k u s u z . B u k a d a r ar y a k a m a y a n k y a s l a m a l a r a gidip farkl k l t r e l gelenekler iin d e yetitirilmi insanlar k a r l a t r d m z d a da, b u t r kyasla m a l a r n deneyimlerimizin y o r u m l a m a erevemizi n e d e r e c e d e belirlediini v u r g u l a m a y a y a r a d n g r r z . Gelgelelim,

E v r e n i n bu y n o k a d a r temel, o k a d a r t u t a r l ve ylesine d e r i n l e r e ilemi b i r zelliktir ki, g e r e k t e n de s o r g u l a n a m a z g r n r . F a k a t 1919'da, K n i g s b e r g n i v e r s i t e s i ' n d e n , a z t a n n a n P o l o n y a l m a t e m a t i k i T h e o d o r Kaluza, a i k r o l a n a m e y d a n o k u m a cesaretini g s t e r d i v e e v r e n i n aslnda u z a m s a l b o y u t a deil, d a h a fazlasna s a h i p olabileceini ileri s r d . Ki m i z a m a n , k u l a a a p t a l c a g e l e n neriler k u k u g t r m e z b i r bi imde aptalcadr. K i m i z a m a n d a fizii t e m e l d e n sarsarlar. D n l p t a r t l m a s b i r a z z a m a n aldysa da, K a l u z a ' n m nerisi fi zik y a s a l a r n f o r m l e e t m e biimimizde b i r d e v r i m y a r a t m t r . eyler vardr. O n u n artc d e r e c e d e nseziyle d o l u b u g r n n art sar sntlarn y a y o r u z hl.

hepimizin

deneyimledii

belirli

S a p t a m a s ve kar klmas en z o r olan da, bu genel d e n e y i m l e r d e n k a y n a k l a n a n i n a n ve b e k l e n t i l e r d i r genellikle. Basit fa k a t s a l a m bir r n e k o l a r a k u n u verebiliriz: B u kitab elinizden b r a k a c a k o l d u u n u z d a , bamsz d o r u l t u d a , y a n i b i r b i r i n d e n bamsz, u z a m s a l b o y u t t a h a r e k e t edebilirsiniz. zledi iniz h e r y o l n e k a d a r k a r m a k o l u r s a olsun, z o r u n l u o l a r a k "sol-sa b o y u t u " , "ileri-geri b o y u t u " v e "yukar-aa b o y u t u " diyebileceimiz b o y u t t a y a p l a n h a r e k e t l e r i n bir birleimidir. Attnz h e r a d m d a , b u b o y u t t a n e ekilde h a r e k e t edecei nizi belirleyen ayr t e r c i h t e b u l u n m u o l u r s u n u z . z e l grelilik k u r a m n ele alrken k a r m z a kan, b u n a e d e e r bir ifade ise u y d u : E v r e n d e h e r yer, sz k o n u s u y e r n e resiyse b u u z a m s a l b o y u t asndan, ayr veriyle t a m ola r a k belirlenebilir. D a h a a i n a bir dil k u l l a n r s a k , b i r k e n t t e bir adresi, c a d d e ismi ("sol-sa b o y u t u " n d a k i y e r ) , o c a d d e y i k e s e n bir s o k a k y a d a b u l v a r ismi ("ileri-geri b o y u t u " n d a k i y e r ) v e bir k a t n u m a r a s ("yukar-aa b o y u t u ' n d a k i y e r ) v e r e r e k tarif edebilirsiniz. D a h a m o d e r n bir b a k asyla, E i n s t e i n ' n al m a s n n bizi, z a m a n a y r bir b o y u t o l a r a k ("gelecek-gemi b o y u t u " ) d n m e y e tevik ettiini, bylece t o p l a m d r t b o y u t a s a h i p o l d u u m u z u ( u z a m v e bir d e z a m a n b o y u t u ) g r d k . E v r e n d e k i olaylar n e r e d e v e n e z a m a n m e y d a n a geldiklerini b e l i r t e r e k tanmlarsnz.
224

Kaluza'nm Fikri ve Klein'n Bu Fikri Gelitirmesi

E v r e n i m i z i n t e n fazla u z a m s a l b o y u t a s a h i p olabilecei fik ri, p e k l k u l a a b u d a l a c a , t u h a f y a d a mistik gelebilir. O y s a , g e r e k t e s o m u t v e son d e r e c e a k l a y a t k n bir i d d i a d r b u . B u n u g r e b i l m e k iin bir sreliine g z m z e v r e n d e n evirip d a h a bildik bir nesneyi, r n e i n u z u n v e ince bir b a h e h o r t u m u n u dnelim. Aa y u k a r y z m e t r e u z u n l u u n d a k i b u b a h e h o r t u m u b i r v a d i n i n z e r i n e gerilmi olsun, siz d e b u b a h e h o r t u m u n u ekil 8.1 (a) 'da gsterildii gibi, y a k l a k 500 m t e d e n g r y o r s u n u z diyelim. B u m e s a f e d e n , alm h o r t u m u n u z u n , y a t a y y a y h m n k o l a y c a alglarsnz, fakat gzleriniz k e s k i n de ilse, h o r t u m u n kalnln s e m e n i z z o r olacaktr. Bir k a r n c a b u h o r t u m u n z e r i n d e y a a m a y a m a h k m edilmi olsayd, u z a k t a k i b a k n o k t a n z d a n , k a r n c a n n y r y e b i l e c e i bir b o yut bulunduunu dnrdnz: Hortum boyunca uzanan sol-sa b o y u t u . Biri size k a r n c a n n belli bir a n d a n e r e d e oldu u n u s o r s a y d , o n a bir v e r i s u n m a g e r e i g r r d n z : K a r n c a n n h o r t u m u n sol (ya d a sa) u c u n a uzakl. S o n u olarak, 500 m t e d e n u z u n b i r b a h e h o r t u m u , t e k b o y u t l u b i r n e s n e gibi g r n r .
225

Bu r n e k , u z a m s a l b o y u t l a r n anlalmas zor, nemli bir zelliinin altn iziyor: U z a m s a l b o y u t l a r iki eittir. Geni, u z a m v e dolaysyla d o r u d a n grlebilme zelliine s a h i p olabilirler y a d a k k , kvrlm o l u p fark edilmesi d a h a z o r olabilirler. E l b e t t e , b u r n e k t e h o r t u m u n kalnln evreleyen "kvrlm" b o y u t u o r t a y a k a r m a k iin ok d a b y k b i r a b a h a r c a m a m z g e r e k m i y o r . Bir d r b n k u l l a n m a m z y e t e r . Gelge l d i m , sz k o n u s u o k ince, bir sa teli y a d a klcal d a m a r k a d a r ince b i r b a h e h o r t u m u olsayd, kvrlm b o y u t u tespit e t m e k ok d a h a zor olurdu. Kaluza, 1 9 1 9 ' d a E i n s t e i n ' a g n d e r d i i bir a l m a d a artc
(b) ekil 8.1 (a) Epey uzak bir mesafeden grlen bir bahe hortumu, tek boyutlu bir nes ne gibi grnr, (b) Bu grnm byltldnde, bir daire eklinde hortumun evre sini saran ikinci bir boyut grnr hale gelir.

bir i d d i a d a b u l u n u y o r d u . E v r e n i n u z a m s a l d o k u s u n u n , o r t a k d e n e y i m i m i z olan b o y u t t a n d a h a fazlasna s a h i p olabilecei ni ileri s r y o r d u . O n u byle r a d i k a l bir tez ileri s r m e y e iten ey, k s a c a tartacamz gibi, tezinin, Einstein'n genel greli lik k u r a m y l a M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i k k u r a m n t e k bir bir leik k a v r a m s a l e r e v e d e bir a r a y a g e t i r m e y e y n e l i k , zarif ve i k n a edici bir e r e v e s u n d u u n u fark etmi olmasyd. F a k a t ncelikle u n u soralm: Bu iddia, ak bir ekilde u z a m s a l b o y u t grdmz gereiyle nasl badatrlabilir? K a l u z a ' n m almasnda r t l ekilde b u l u n a n , s o n r a ise s veli m a t e m a t i k i O s k a r Klein'n 1926'da ak hale getirip geli tirdii cevap,

O y s a gerekte, h o r t u m u n bir kalnl olduunu biliriz. B u n u 5 0 0 m t e d e n s e m e k t e zorlanabilirsiniz, a m a bir d r b n l e h o r t u m a o d a k l a n d n z d a , ekil 8.1 ( b ) ' d e o l d u u gibi, evresini d o r u d a n grebilirsiniz. Byltlm grntde, hortumun z e r i n d e y a a y a n k a r n c a n n aslnda, y r y e b i l e c e i b i r b i r i n d e n ayr iki d o r u l t u o l d u u n u g r r s n z : D a h a n c e belirtti imiz gibi h o r t u m b o y u n c a u z a n a n sol-sa b o y u t u ve h o r t u m u n dairesel kesitindeki "saat y n - s a a t y n n n tersi b o y u t u . " Bel l i b i r a n d a k k k a r n c a n n n e r e d e o l d u u n u belirleyebilmemiz iin, aslnda iki v e r i s u n m a m z gerektiini g r y o r u z artk: K a r n c a n n h o r t u m u n b o y u z e r i n d e n e r e d e o l d u u v e dairesel evresi z e r i n d e n e r e d e o l d u u . Bu, b a h e h o r t u m u n u n y z e y i n i n ikiboyutlu o l d u u n u gsterir.
1

evrenimizin

uzamsal dokusunun hem

uzam hem

de kvrlan boyuara sahip olabileceidir. Yani, tpk b a h e h o r

t u m u n u n y a t a y yaylm gibi, e v r e n i m i z d e geni, u z a m v e k o layca g r n e b i l e n b o y u t l a r a sahiptir. O r t a k d e n e y i m i m i z olan u z a m s a l b o y u t t u r bunlar. F a k a t tpk b a h e h o r t u m u n u n da iresel evresi gibi, e v r e n i n o k k k b i r u z a m d a , en incelikli deneysel cihazlarmzla bile tespit edilemeyecek k a d a r k k b i r u z a m d a skca kvrlm b a k a u z a m s a l b o y u t l a r d a olabilir. B u o l a a n s t n e r i n i n d a h a n e t b i r resmini k a r m a k iin, b a h e h o r t u m u n u y e n i d e n d n e l i m . H o r t u m u n evresinin o k y a k n aralkl siyah h a l k a l a r l a boyal o l d u u n u g z m z d e c a n l a n d r a l m . D a h a nce o l d u u gibi, b a h e h o r t u m u ince, t e k

Y i n e d e b u iki b o y u t a r a s n d a ak b i r farkllk vardr. H o r t u m u n b o y u n a ait d o r u l t u u z u n , u z a m v e k o l a y c a grlebilir dir. H o r t u m u n kalnln evreleyen d o r u l t u ksa, "kvrlm" v e g r l m e s i zordur. D a i r e s e l b o y u t u n u fark e t m e k iin h o r t u m u o k d a h a fazla bir netlikle incelememiz gerekir.
226

227

b o y u t l u b i r izgi gibi g r n r . A n c a k , d r b n l e b a k t n z d a kvrlm b o y u t u , b o y a m a ileminden s o n r a o k d a h a kolay t e s pit edebilirsiniz v e ekil 8.2'dekine b e n z e r b i r g r n t y g r r s n z . B u ekil, b a h e h o r t u m u n u n y z e y i n i n ikiboyutlu oldu u n u g s t e r m e k t e d i r ; biri geni, u z a m b o y u t t u r , dieri ise in ce, dairesel b o y u t . K a l u z a ile Klein, u z a m s a l evrenimizin de b u n a benzediini, fakat t a n e geni, u z a m boyutla, bir t a n e in ce, dairesel b o y u t o l m a k z e r e t o p l a m d r t u z a m s a l b o y u t a sa h i p o l d u u n u ileri s r d . Byle b i r o k b o y u t a s a h i p bir ey iz m e k zordur, b u y z d e n grselletirme a m a c y l a iki geni b o y u t u v e ince, dairesel b i r b o y u t u birletiren b i r izimle i d a r e e t m e miz gerekiyor. B u n u ekil 8.3'te, u z a y n d o k u s u n u , b a h e h o r t u m u n u n y z e y i n e d r b n l e o d a k l a n m a m z a ok b e n z e r bir bi i m d e gsterdik. ekilde e n altta y e r alan g r n t , u z a y n -etrafmzdaki sra d a n d n y a n n - g r n e n y a p s n m e t r e gibi, a i n a o l d u u m u z mesafe leklerinde g s t e r m e k t e d i r . B u mesafeler birbirini k e sen, en geni izgi k m e s i y l e gsterilmitir. S o n r a k i g r n t l e r d e dikkatimizi, k o l a y c a grlebilmeleri iin a a m a a a m a b y l t l e n d a h a k k blgelere o d a k l a y a r a k u z a y n d o k u s u n a y a k n d a n b a k y o r u z . Bata, u z a y n d o k u s u n u ksa mesafe lekle r i n d e incelediimizde, fazla bir ey g e r e k l e m e z ; b y l t m e i-

ekil 8.2 Bahe hortumunun yzeyi ikiboyutludur. Boyutlardan dz okla gsterileni (yatay yay lm) uzun ve uzamtr; dairesel okla gsterilen dier boyut ise (dairesel ev resi) ksa ve kvrlmtr. 228

ekil 8.3 ekil 5.1'de olduu gibi, birbirini izleyen her kademe, bir nceki kademede gsterilen uzamsal dokunun devasa boyutlarda byltlm halini temsil etmektedir. Byltmenin drdnc aamasnda grdmz gibi, bugne kadar dorudan gzlenememi olmalar sonucunu douracak kadar kk bir uzayda kvrlm olmalar kou luyla, evrenimizde baka boyutlar da olabilir.

229

l e m i n i n ilk a a m a s n d a g r d m z gibi, d a h a geni lek l e r d e s a h i p o l d u u t e m e l biimi k o r u y o r gibi g r n m e k t e d i r . F a k a t ekil 8.3'teki b y l t m e n i n d r d n c a a m a s n d a k i gibi u z a y e n ayrntl ekilde inceleyerek y o l c u l u u m u z u s r d r d m z d e skca d o k u n m u b i r haly o l u t u r a n dairesel ilmekle r e o k benzer, y e n i , kvrml, dairesel b i r b o y u t gzle g r n r hale gelir. K a l u z a ile Klein, bu dairesel b o y u t u n , tpk b a h e h o r t u m u n u n dairesel evresinin, alm y a t a y yaylmnn h e r n o k t a s n d a b u l u n m a s n d a o l d u u gibi, u z a m b o y u t l a r n her n o k t a s n d a v a r o l d u u n u ileri s r y o r d u . ( G r s e l aklk sala m a k iin, u z a m b o y u t l a r d a dairesel b o y u t u n dzenli aralklar l a nasl y e r alacan g s t e r e n bir r n e k izdik sadece.) K a l u z a ile Klein'n, u z a m s a l d o k u n u n ince y a p s n g r m e biimlerini, ekil 8.4'te g s t e r d i k . B a z nemli farkllklar b u l u n m a s n a r a m e n , b a h e h o r t u m u y l a a r a d a k i b e n z e r l i k ortadadr. E v r e n b u r a d a y a l n z c a ikisi n i izdiimiz u z a m s a l b o y u t a sahiptir. Bir k a r l a t r m a y a p m a k g e r e k i r s e , b i r b a h e h o r t u m u n u n , r n e i n , t e k bir b o y u t u vardr. D a h a d a nemlisi, bylece b e t i m l e m e k t e o l d u u m u z ey, b a h e h o r t u m u t r n d e n e v r e n i n ierisinde v a r olan b i r n e s n e

deil, evrenin m e k n s a l d o k u s u n u n ta kendisidir. F a k a t temel fikir ayndr: B a h e h o r t u m u n u n dairesel e v r e s i n d e o l d u u gi bi, e v r e n i n kvrlm, dairesel b o y u t u son d e r e c e inceyse, bu b o y u t u belirlemek, grebildiimiz, geni v e u z a m b o y u t l a r belir l e m e k t e n d a h a z o r d u r . Aslna b a k a r s a n z , b o y u t l a r y e t e r i k a d a r k k s e eer, b u dairesel b o y u t e n g l b y l t m e cihazlar mzla bile tespit edilemeyecektir. En nemlisi, dairesel b o y u t , bu r e s m i n i n a n m a n z a y o l aabilecei gibi, u z a m o bildiimiz b o y u t l a r iinde dairesel b i r t m s e k t e n ibaret deildir. Dairesel b o y u t d a h a ok, yeni bir b o y u t t u r , bildiimiz u z a m b o y u t l a r n h e r n o k t a s n d a v a r olan bir b o y u t t u r ; tpk, y u k a r - a a , solsa v e geri-ileri b o y u t l a r n n h e r n o k t a d a v a r o l m a s n d a o l d u u gibi. Yeterince k k olsa b i r k a r n c a n n h a r e k e t edebilecei y e n i v e bamsz bir d o r u l t u d u r b u . M i k r o d n y a y a ait byle sine bir k a r n c a n n u z a m s a l k o n u m u n u belirleyebilmek iin, bil diimiz (birbirini k e s e n izgilerle temsil edilen) u z a m b o y u t l a rn h e r b i r i n d e n e r e d e o l d u u n u ve ayrca dairesel b o y u t t a ne r e d e o l d u u n u sylememiz g e r e k i r d i . B u d u r u m d a , u z a y l a ilgili d r t t a n e bilgiye ihtiyacmz o l u r d u v e b u n l a r a z a m a n d a ekler sek, u z a y - z a m a n a d a i r b e t a n e bilgi o l u r d u elimizde; y a n i nor m a l d e olmasn b e k l e y e c e i m i z d e n b i r fazla. Bylece biraz artc b i r b i i m d e , u z a m zellikte sadece u z a m s a l b o y u t u n f a r k n d a olsak da, K a l u z a ile Klein'n akl y r t m e s i , b u d u r u m u n , kvrlm b a k a b o y u t l a r n varln, e n a z n d a n o k k k olmalar k o u l u y l a engellemediini gster mektedir. E v r e n p e k l gzle g r n e n d e n o k d a h a fazla b o y u ta s a h i p olabilir. " K k " n e k a d a r k k t r ? E n son teknolojinin r n ci hazlarmz, m e t r e n i n m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri k k l n d e k i y a p l a r tespit e d e b i l m e k t e d i r . Bir fazladan b o y u t , b u k k m e s a f e d e n ok d a h a k k b i r b o y u t t a kvrlabiliyorsa eer, tespit e d e m e y e c e i m i z k a d a r k k t r . 1 9 2 6 ' d a Klein, Kal u z a ' n m b a t a o r t a y a att iddiay, k u a n t u m m e k a n i i a l a n n d a o r t a y a k m a k t a olan b a z fikirlerle birletirdi. Klein'n h e s a p l a 231

ekil 8.4 Birbirini kesen izgiler, ortak deneyimimiz olan uzam boyutlar temsil eder, daireler ise, yeni, ince, kvrlm boyutu. Bir haly oluturan dairesel ilmekler gibi, bu daireler bildiimiz uzam boyutlarn her noktasnda vardr; ama grsel aklk sala mak adna bunlar izgilerin kesime noktalarna yaylm bir halde izdik. 230

n ek dairesel b o y u t u n P l a n c k u z u n l u u k a d a r ksa, y a n i d e n e y sel o l a r a k eriebileceimizden o k d a h a ksa olabileceini gste r i y o r d u . O z a m a n d a n b e r i fizikiler, u z a y d a ek ince b o y u t l a r n b u l u n m a s olaslna,

k a r m olsayd, H o r t u m sakinleri e v r e n i n bir u z a m s a l v e bir d e z a m a n b o y u t u o l d u u n u syleyeceklerdi.) Aslnda, b u zel lik o k a d a r ak, yle s o r g u l a n a m a z d r ki, H o r t u m sakinleri, u z a m s a l t e k bir b o y u t u o l d u u n u a k a belirterek, y u r t l a r n a

Kaluza-Klein kuram demilerdir.

izgilke

demilerdir.

Bir Bahe Hortumu zerinde Gidiler ve Geliler

S o m u t b a h e h o r t u m u r n e i ve ekil 8.3'teki izim, evreni mizin ek u z a m s a l b o y u t l a r a s a h i p olmasnn nasl m m k n ol d u u y l a ilgili bir fikir v e r m e y i a m a l a m a k t a d r . F a k a t bu alan d a alan a r a t r m a c l a r iin bile, u z a m s a l b o y u t t a n d a h a fazla b o y u t a s a h i p bir e v r e n i n t a s a v v u r u hayli zordur. Bu y z d e n fizikiler - E d w i n A b b o t t ' n 1884 tarihli, y a l n bir dile s a h i p byleyici klasii Flatlandm
3

izgilke'de y a a m , bildiimiz y a a m d a n ok farkldr. r n e in, aina o l d u u n u z v c u t izgilke'ye uyamaz. V c u d u n u z u y e n i d e n ekillendirmek iin n e k a d a r a b a h a r c a r s a n z harcayn, kesinlikle s a h i p olamayacanz b i r ey vardr. U z u n l u k , geni lik v e y k s e k l i k l e b o y u t t a u z a m s a l o l a r a k y e r k a p l a y a m a z s nz. izgilke'de byle msrif b i r t a s a r m a y e r y o k t u r . U n u t m a yn, zihninizdeki izgilke imgesi, bizim e v r e n i m i z d e v a r olan u z u n , iplik benzeri bir n e s n e y e bal olsa da hl, izgilke'yi g e r e k t e n bir evren olarak, y a n i v a r olan h e r ey o l a r a k d n meniz gerekiyor. izgilke'nin bir sakini olarak, bu e v r e n e uzamsal y a y h m iinde u y m a n z gerekiyor. G z n z d e canlan d r m a y a aln. Bir k a r n c a n n v c u d u n u alsanz d a h i , bu evre n e uymayacaksnzdr. K a r n c a v c u d u n u z u , d a h a ok bir k u r t u a b e n z e y i n c e y e d e k sktrmalsnz, s o n r a hi kalnlnz k a l m a y n c a y a d e k biraz d a h a sktrmalsnz. izgilke'ye uya bilmek iin yalnzca u z u n l u a s a h i p bir varlk olmalsnz. Biraz d a h a ileri gidip, v c u d u n u z u n h e r iki u c u n d a bir gz n z o l d u u n u d n n imdi d e . D n e r e k b o y u t t a d a b a k a bilen insan g z l e r i n i z d e n farkl biimde, bir i z g i v a r h k olarak gzleriniz e b e d i y e n k o n u m a kilitli kalacak, ikisi de tek b o y u t l u mesafeye b a k y o r olacaktr. Yeni v c u d u n u z a zg, a n a t o m i k bir snrllk deildir b u . Siz de d i e r t m izgi v a r l k l a r da iz g i l k e ' d e t e k bir b o y u t o l d u u n d a n , gzlerinizin bakabilecei b a k a bir d o r u l t u olmadn bilmektesinizdir. leri ve geri, izgilke'nin y a y h m m snrlar. izgilke'deki y a a m g z m z d e c a n l a n d r m a d a biraz d a h a ileri gitmeyi deneyebiliriz, fakat b u n u d e n e y i n c e h e m e n fark ederiz ki, b u n d a n d a h a tesi sz k o n u s u deildir. r n e i n , y a nnzda b a k a bir i z g i v a r h k b u l u n u y o r s a , size nasl g r n e c e -

{Aklamal Dzlke *) izinden gi

d e r e k - d a h a a z sayda b o y u t olan hayali bir e v r e n d e y a y o r ol s a y d k v e y a v a y a v a iinde b u l u n d u u m u z evrenin, bilincinde o l d u u m u z d a n d a h a fazla sayda b o y u t a s a h i p o l d u u n u fark etseydik, y a a m n nasl olaca z e r i n e kafa y o r a r a k sezgilerini k e s k i n l e t i r m e y e alrlar. Gelin, bizim b a h e h o r t u m u eklin d e ikiboyutlu bir e v r e n hayal e d e r e k b u n u deneyelim. B u n u y a p a b i l m e k , b a h e h o r t u m u n u e v r e n i m i z d e bir n e s n e olarak g r e n " d a r d a n " bak bir k e n a r a b r a k m a n z gerektirir. Bildii miz haliyle d n y a y g e r i d e b r a k m a l ve s o n s u z bir u z u n l u u ol d u u n u d n e b i l e c e i n i z ok u z u n bir b a h e h o r t u m u n u n , u z a m s a l yaylm o l a r a k v a r olan her ey olduu y e n i bir B a h e H o r t u m u e v r e n e girmelisiniz. F a r z edin k i b u evrenin y z e y i n d e y a a y a n k c k b i r karncasnz. i m d i gelin, biraz d a h a ar u l a r a y n e l e l i m . B a h e H o r t u m u e v r e n i n dairesel b o y u t u z u n l u u n u n ok ksa o l d u u n u d nelim; yle ksa ki, sizle birlikte d i e r H o r t u m sakinleri bu b o y u t u n f a r k n d a deilsiniz bile. Siz v e H o r t u m e v r e n i n d e y a a y a n dier h e r k e s y a a m n temel bir gereini s o r g u l a n a m a y a c a k l d e a i k r k a b u l e d i y o r s u n u z : E v r e n d e tek bir u z a m s a l b o y u t vardr. ( B a h e H o r t u m u evren k e n d i k a r n c a - E i n s t e i n ' m
" ev. Bar Bak, Ayrnt Yaynlar, 2008. (.n.) 232

233

ini d n m e y e alalm: O n u n g z l e r i n d e n birini, y a n i size b a k a n g z n greceksinizdir, a m a i n s a n l a r d a k i g z l e r d e n farkl olarak, o n u n k i l e r t e k b i r n o k t a c k t a n i b a r e t olacaktr. izgil k e ' d e k i gzlerin hibir zellii y o k t u r , hibir d u y g u y a n s t m a z lar; bildiimiz bu zelliklere y e r y o k t u r , o kadar. D a h a s , k o m u n u z u n g z n n n o k t a y a b e n z e r b u g r n t s n e taklp kala caksnzdr e b e d i y e n . O n u ap v c u d u n u n te y a n n d a k a l a n izgilke yi kefe k m a k isteyecek olsanz, b y k bir hayalkr k l m a u r a y a c a k s n z demektir.

d u n u z u n iini o l u t u r u r d u . Dolaysyla s r a d a n i n s a n v c u d u n u z d a deriniz nasl bir rol o y n u y o r s a , gzleriniz d e izgivcud u n u z d a yle b i r rol oynar. izgilke'de gzleriniz, v c u d u n u z u n iiyle d d n y a a r a s n d a k i engeli o l u t u r u r . i z g i l k e ' d e bir doktor, i z g i v c u d u n u z u n i ksmna, a n c a k v e a n c a k y z e y i n i d e l e r e k ulaabilir, b a k a b i r deyile i z g i l k e ' d e "ameliyat" gzler z e r i n d e n gerekletirilir. P e k i , imdi de izgilke, K a l u z a K. izgi'nin ileri s r d t a r z d a , gizli, kvrlm bir b o y u t a s a h i p olsayd v e b u b o y u t ge nileyip g r l e b i l e c e k bir b y k l e ulasayd n e o l u r d u , bir d n e l i m . Bylece bir izgivarhk, v c u d u n u z a bir ayla b a kabilir ve iini de d o r u d a n grebilirdi, ekil 8.5'te gsterdii miz gibi. Bir doktor, bu ikinci b o y u t u k u l l a n a r a k , a k t a olan iinize ulaabilir, v c u d u n u z u ameliyat edebilirdi. N e g a r i p ! izgivarlklar z a m a n l a , v c u t l a r n n y e n i c e da alm i k smlarn d d n y a y l a t e m a s t a n k o r u m a k iin, p h e s i z deriye b e n z e r bir k a l k a n gelitireceklerdir. D a h a s , u z u n l u k y a n sra genilii olan v a r l k l a r a d n e c e k l e r d i r k u k u s u z : kiboyutlu B a h e H o r t u m u e v r e n d e , ekil 8.6'da g r l d ekilde k a y a r gibi h a r e k e t e d e n d z varlklar. Dairesel b o y u t o k b y y e c e k olsayd, b u ikiboyutlu e v r e n A b b o t t ' n D z l k e ' s i n e o k b e n z e r bir hal alacakt ( A b b o t t , D z l k e ' y i zengin bir k l t r e l mirasa, h a t t a hicivli bir dil k u l l a n a r a k , kiinin g e o m e t r i k ekline dayal

Onu aamazsnz. T m y l e

"yolu k a p a t m t r " ve izgilke'de o n u n etrafn dolamanz s a l a y a c a k bir y e r y o k t u r . izgilke u z a m n a yayldklar haliy le izgivarlklarn d z e n i sabit ve deimezdir. Ne skc! i z g i l k e ' d e y c e b i r varln g r n m e s i n i izleyen b i r k a bin yln a r d n d a n , K a l u z a K. izgi a d n d a b i r izgivarhk, ezilmi izgisakinlerine bir u m u t sunar. Artk, k u t s a l bir esinle y a d a komusunun nokta gzne bakp durmaktan bsbtn usand n d a n , izgilke'nin t e k b o y u t l u olmayabileceini ileri srer. Y a izgilke, aslnda ikiboyutluysa, ikinci u z a y b o y u t u , u z a m d a o k ince b i r yaylm o l d u u iin h e n z d o r u d a n tespit edi lememi o k k k b i r dairesel d o r u l t u y s a , diye k u r a m l a t n r iddiasn. Y e p y e n i bir y a a m n resmini izmeye girimektedir. B u kvrlm u z a y d o r u l t u s u b o y u t o l a r a k bir genilese! M e s lekta izgistein'n y a p t son almalara baklrsa en a z n d a n m m k n olan bir e y d i r d e b u . K a l u z a K . izgi, sizi v e b t n izgilke sakinlerini h a y r e t e d r e n v e o n l a r a mit v e r e n b i r e v r e n betimlemektedir. izgivarlklarn ikinci b o y u t u k u l l a n a r a k birbirlerini s e r b e s t e aabilecekleri b i r e v r e n d i r b u : U z a m sal e s a r e t i n sonu. Bylece, K a l u z a K. izgi'nin, "kalnlatrlm " b i r B a h e H o r t u m u e v r e n i n d e k i y a a m betimlediinin farkna varyoruz. Aslna b a k a r s a n z dairesel b o y u t b y y p izgilke y i "iir e r e k " B a h e H o r t u m u e v r e n i n e evirecek olsayd, y a a m n z ciddi deiikliklere u r a r d . V c u d u n u z u ele aln, sz gelimi. Bir i z g i v a r h k olarak, iki g z n z n a r a s n d a k i h e r ey v c u 234

ekil 8.5 izgilke genileyip Bahe Hortumu evren olduunda, bir izgivarhk dieri nin vcudunun iini dorudan grebilir. 235

Ancak, nakaratmz yinelemek durumundayz: N e d e n bu n o k t a d a d u r u l s u n ki? Bu, bizi K a l u z a ile Klein'n imgelemine g t r y o r , y a n i b o y u t l u e v r e n i m i z i n n c e d e n bilinmeyen, kvrlm bir d r d n c u z a m s a l b o y u t u n u n olabilecei fikrine. E e r b u arpc olaslk y a d a b u olasln, ileride k s a c a ele ala camz s a y l a m a y a c a k k a d a r o k sayda kvrlm b o y u t a genellenmesi d o r u y s a v e b u kvrlm boyutlar, m a k r o b o y u t l a r d a genileyecek olursa, ele aldmz d a h a az b o y u t l u r n e k l e r bil diimiz haliyle y a a m n m u a z z a m d e r e c e d e deieceini aka
ekil 8.6 Bahe Hortumu evrende yaayan dz, ikiboyutlu varlklar.

o r t a y a koyar. F a k a t artcdr ki, h e p byle kvrlm ve k k kalacak ol salar dahi, kvrlm b a k a b o y u t l a r n v a r olmasnn nemli an lamlar vardr.

b i r k a s t sistemine s a h i p b i r e v r e n olarak tasvir etmiti.) D z l k e ' d e ilgin eyler o l u p bittiini hayal e t m e k z o r s a da -aka byle eylere y e r y o k t u r - B a h e H o r t u m u ' n d a y a a m olaslk larla d o l u d u r . Tek o l a n d a n , gzlemlenebilir genilii olan iki u z a y b o y u t u n a evrim arpcdr. imdi, nakaratmza geebiliriz: N e d e n b u n o k t a d a d u r u l s u n ki? ikiboyutlu evrenin kvrlm bir b o y u t u olabilir, dolaysyla bu e v r e n bilmediimiz n c bir b o y u t a sahip olabilir. imdi, uza m iki t a n e u z a y b o y u t u bulunduunu hayal ettiimizi u n u t m a m a k kouluyla, b u n u ekil 8.4'le gsterebiliriz (bu ekli ilk izdi imizde, kesien d z izgilerin uzam b o y u t u temsil ettiini d n y o r d u k ) . Dairesel b o y u t genilerse, ikiboyutlu bir varlk kendini, hareketin uzam b o y u t l a r d a sol-sa ve ileri-geri olarak snrl olmad, y e p y e n i bir d n y a d a bulacaktr. Bu d u r u m d a , bir varlk n c bir b o y u t t a d a h a r e k e t edebilecektir. D a i r e b o y u n ca "yukar-aa" d o r u l t u s u n d a . Aslna b a k a r s a n z , dairesel b o y u t d a h a da genileyecek olsayd, buras bizim b o y u t l u evreni miz o l u r d u . imdilik u z a m s a l b o y u t u m u z d a n birinin, da d o r u ebediyen uzayp uzamadn y a d a aslnda d e v a s a bir dai re eklinde, en gl teleskoplarmzn eriminin dnda k e n d i s t n e kvrlp kvrlmadn bilemiyoruz. ekil 8.4'teki dairesel b o y u t y e t e r i n c e b y r s e -milyarlarca k yl b y k l n e ula rsa- bu ekil p e k l bizim d n y a m z n bir izimi olabilir.
236

oklu Boyutlarda Birleme

K a l u z a ' n n 1919'da o r t a y a att, evrenimizin d o r u d a n bildi imizden d a h a fazla u z a m s a l b o y u t a s a h i p olabilecei iddias bal b a n a d i k k a t ekici bir olaslk olsa da, bu iddiay g e r e k ten ilgin klan b a k a bir ey vardr. Einstein, genel grelilii u z a m s a l b o y u t a v e bir z a m a n b o y u t u n a s a h i p a i n a bir e v r e n d e k o r u n d a formle etmiti. F a k a t , Einstein'n k u r a m n n m a t e matiksel formellii, b a k a u z a m s a l b o y u t l a r a s a h i p bir evren iin b e n z e r d e n k l e m l e r k a l e m e a l a c a k ekilde, o l d u k a dolaysz olarak geniletilebilir. Kaluza, m a t e m a t i k s e l zmlemesini bir fazladan b o y u t d a h a o l d u u n a d a i r "lml" v a r s a y m y n n d e gelitirip, ak bir ekilde y e n i d e n k l e m l e r i tretti. Kaluza, y e n i d e n ele alnan f o r m l a s y o n erevesinde, bildii miz b o y u t l a ilgili g r n e n d e n k l e m l e r i n a s l n d a Einstein'n d e n k l e m l e r i n e b e n z e r o l d u u n u b u l d u . F a k a t fazladan bir u z a y b o y u t u d a h a eklediinden, Einstein'n b a t a o l u t u r d u u n d a n farkl d e n k l e m l e r de b u l m u t u ki b u , hi artc deildir. Kalu za, b u y e n i b o y u t l a ilikilendirilen e k d e n k l e m l e r i i n c e l e d i k t e n sonra, o r t a d a h a y r e t verici bir ey o l d u u n u fark etti. E k d e n k lemler, M a x w e l l ' i n 1880'lerde e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i betim 237

l e r k e n k a l e m e alm o l d u u d e n k l e m l e r d e n b a k a bir ey deil d i ! Kaluza, b a k a b i r u z a y b o y u t u d a h a ekleyerek, Einstein'n k t l e e k i m i k u r a m m M a x w e l l ' i n k k u r a m y l a birletirmiti. K a l u z a ' n n bu n e r i s i n d e n nce, k t l e e k i m i ile e l e k t r o m a n y e t i z m a birbiriyle ilgisi o l m a y a n iki k u v v e t o l a r a k d n l y o r d u ; ikisi a r a s n d a b i r iliki olabileceini syleyen b i r i p u c u d a h i y o k t u . E v r e n i m i z i n b a k a b i r u z a y b o y u t u n a d a h a sahip oldu u n u h a y a l e t m e yaratcln g s t e r e n Kaluza, g e r e k t e n d e r i n bir b a l a n t n n varln ileri s r y o r d u . K u r a m , ktleekiminin d e e l e k t r o m a n y e t i z m a n n d a uzayn d o k u s u n d a k i dalgack larla ilikili o l d u u n u s a v u n u y o r d u . Ktleekimi, bildik b o y u t t a k i dalgacklarla t a n y o r d u , e l e k t r o m a n y e t i z m a ise y e n i , kvrlm b o y u t u ieren dalgacklarla. Kaluza, almasn E i n s t e i n ' a g n d e r d i . E i n s t e i n b a t a al m a y hayli ilgin b u l d u . 2 1 N i s a n 1919'da K a l u z a ' y a y a z d ce v a p m e k t u b u n d a , "be b o y u t l u [ d r t uzay, b i r z a m a n b o y u t u ] silindir b i r d n y a z e r i n d e n " byle bir b i r l e m e salanabilecei fikrinin a k l n a hi gelmediini s y l y o r d u , "ilk bakta, fikrini z i o k b e e n d i m , " diye d e e k l i y o r d u .
4

hil e t m e y n n d e k i e n basit giriimlerde bile, e l e k t r o n u n k t l e si ile y k a r a s n d a k i ilikiye d a i r tahminler, llen d e e r l e r i n d e n o k farkl s o n u l a r v e r i y o r d u . B u s o r u n u a m a n n ak bir y o l u y o k m u gibi g r n d n d e n , K a l u z a ' n n fikrini d i k k a t e alan fizikilerin b i r o u k o n u y a ilgilerini yitirdiler. E i n s t e i n ve dierleri, kvrlm b a k a b o y u t l a r n d a v a r olabilecei olasl z e r i n e almay s r d r d l e r , a m a b u a b a ksa z a m a n d a k u r a m s a l fiziin k y s n d a k a l a n b i r u r a haline geldi. Kaluza'nn fikri g e r e k t e n zamannn ok ilerisindeydi. 1920'ler, m i k r o d n y a n n temel y a s a l a r n k a v r a m a k l a ilgilenen k u r a m s a l ve deneysel fizik almalarnn y o u n l a t b i r d n e m i n balangc oldu. K u a n t u m m e k a n i i n i n v e k u a n t u m alan k u r a m n n y a p s n gelitirmeye alrken, k u r a m c l a r n n l e r i n d e bir yn i b u l u n u y o r d u . D e n e y c i l e r i n a t o m u n ayrntl zellik lerini bilmelerinin y a n n d a , n l e r i n d e kefedilecek b a k a b i r o k temel bileen d u r u y o r d u . Fizikiler y a r m asr b o y u n c a alma larn ileriye g t r m e y e alrlarken k u r a m d e n e y l e r e r e h b e r l i k etti. D e n e y l e r ise k u r a m d a h a rafine v e s o n u n d a S t a n d a r t M o del'i o r t a y a k o y a c a k hale getirdi. Bu verimli ve zorlu z a m a n l a r da, fazladan b o y u t l a r n varlyla ilgili t a h m i n l e r i n e p e y g e r i d e n gelmi olmas p e k de artc deildir. Fizikiler d e n e y s e l olarak test edilebilir t a h m i n l e r e y o l a a n gl k u a n t u m y n t e m l e r i n i kullanyorlard; en gl cihazlarla d a h i incelenemeyecek k a d a r k k leklerde bakldnda, e v r e n i n aslnda son d e r e c e fark l b i r y e r olabilecei olaslna p e k ilgi d u y u l m u y o r d u . F a k a t b o a piyasas e r y a d a ge h e y e c a n n yitirir. 1960'larn sonlar ile 1970'lerin b a l a r n d a S t a n d a r t M o d e l ' i n k u r a m s a l y a ps o t u r m u b u l u n u y o r d u . 1970'lerin sonlar ile 1980'lerin b a larnda Standart Model'in birok tahmini deneysel olarak do r u l a n m t v e p a r a c k fizikilerinin ou, geri k a l a n t a h m i n l e r i n d o r u l a n m a s n n a n meselesi o l d u u s o n u c u n a v a r y o r d u . B i r k a n e m l i ayrnt z m s z k a l d y s a da, b i r o k l a r , gl, zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r l e ilgili balca s o r u l a r n ce vaplandn dnyordu.
239

F a k a t b i r hafta s o n r a

Einstein, K a l u z a ' y a bir m e k t u p d a h a y a z d . B u k e z biraz p h e liydi: "almanz o k u d u m v e g e r e k t e n d e ilgin b u l d u m . Bu r a y a k a d a r a l m a n z d a r t l e b i l e c e k bir y a n g r m e m e k l e birlikte, ileri s r m o l d u u n u z savlarn y e t e r i n c e i k n a edici g r n m e d i i n i de itiraf e t m e k z o r u n d a y m . " F a k a t iki yl a k n
5

b i r s r e s o n r a , 1 4 E k i m 1921'de, Einstein K a l u z a ' y a bir m e k t u p d a h a yazd. Kaluza'nn ortaya koyduu yeni yaklam tam an lamyla s i n d i r m e y e v a k t i o l m u t u : " K t l e e k i m i ile elektriin birlemesiyle ilgili fikrinizi y a y n l a m a k t a n sizi a l k o y m a m bir k e z d a h a d n d m . . . Dilerseniz, h e r eye r a m e n almanz a k a d e m i y e s u n a c a m . " G e o l m u t u a m a K a l u z a ' n n alma
6

sna u s t a n n o n a y m h r v u r u l m u t u . K l e i n ' m katklaryla geniletilen K a l u z a ' n n nerisi gzel b i r fikir olsa da, ayrntl almalar, b u n u n d e n e y s e l verilerle ciddi b i r a t m a ierisinde o l d u u n u g s t e r d i . E l e k t r o n u k u r a m a d a 238

S o n u n d a s o r u l a r n en b y n e , genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i e s r a r e n g i z a t m a y a d n m e n i n vakti gel di. D o a d a k i k u v v e t l e r i n yle bir k u a n t u m k u r a m gelitirme baars, fizikileri d r d n c y , y a n i k t l e e k i m i n i de ie dahil e t m e k o n u s u n d a c e s a r e t l e n d i r d i . S o n u n d a hepsi baarszla u r a y a n ok sayda fikri d e n e m i olan fizik camiasnn zihniyet y a p s , nispeten r a d i k a l y a k l a m l a r a d a h a ak hale geldi. 1920'lerin s o n l a r n d a l m e t e r k edilen Kaluza-Klein k u r a m d a y e n i d e n canlandrld.

Modern Kaluza-Klein Kuram

Kaluza'nn iddiasn ilk kez o r t a y a a t m a s n n s t n d e n geen 60 yl iinde fizik anlay ciddi biimde deimi ve derinlemi ti. K u a n t u m m e k a n i i t a m a m e n aklk k a z a n m v e deneysel olarak dorulanmt. 1920'lerde bilinmeyen gl ve zayf k u v vetler kefedilmi ve b y k lde k a v r a n m t . Baz fizikiler Kaluza'nn, bu dier kuvvetleri bilmedii iin, getirdii ilk n e rinin baarsz olduu, y i n e ayn s e b e p t e n u z a y l a ilgili y e n i b a k nda fazla tutucu bir tavr benimsediini ileri s r y o r d u . K u v vet saysnn d a h a fazla olmas, d a h a fazla b o y u t b u l u n m a s ge rektii a n l a m n a geliyordu. Bir tek y e n i dairesel b o y u t u n , genel grelilik ile e l e k t r o m a n y e t i z m a a r a s n d a k i balantya d a i r ipu larna iaret ediyor olsa da, yeterli olmad s a v u n u l u y o r d u . 1970'lerin o r t a l a r n a gelindiinde, y o u n bir a r a t r m a faali y e t i y r t l y o r d u . A r a t r m a l a r o k s a y d a kvrlm u z a m s a l d o r u l t u ieren fazladan b o y u t l a r l a ilgili k u r a m l a r z e r i n e y o u n l a m t . ekil 8.7'de, bir t o p u n , y a n i b i r k r e n i n y z e y i n e kvrlan iki fazladan b o y u t u n varln g s t e r e n bir r n e k g r nyor. Tek bir dairesel b o y u t r n e i n d e o l d u u gibi, bu fazla d a n b o y u t l a r da, bildik u z a m b o y u t l a r n her noktasna eklen mektedir. ( G r s e l aklk s a l a m a k amacyla, k r e s e l b o y u t l a rn, u z a m b o y u t l a r d a k i kesime n o k t a l a r n a dzenli aralklar la yerletirilmi bir r n e i n i izdik sadece.) F a z l a d a n b o y u t l a r iin farkl bir say n e r m e n i n tesinde, bu b o y u t l a r b a k a ekilekil 8.8 Bir lastik ya da simit (torus) eklinde kvrlm iki fazladan boyut.
240

ekil 8 . 7 Bir kre eklinde kvrlm iki fazladan boyut.

lerde de dnlebilir. r n e i n ekil 8.8'de y i n e , bu k e z simit halkas eklinde, ek iki b o y u t u n da b u l u n m a s olasln izdik. izim becerimizin snrlarn a s a da, , drt, b e ve aslnda h e r h a n g i bir sayda u z a m s a l b o y u t u n v a r o l d u u v e bunlarn kvrlp geni bir ilgin ekiller yelpazesi o l u t u r d u u ok d a h a k a r m a k olaslklar hayal edilebilir. Temel koul, b t n bu b o y u t l a r n inceleyebileceimiz e n k k lekten d a h a k k bir u z a m s a l y a y l m a s a h i p olmasdr, n k imdiye k a d a r hibir d e n e y varlklarn o r t a y a koymamtr.

F a z l a d a n b o y u t l a r l a ilgili neriler a r a s n d a en m i t verici olanlar, a y n z a m a n d a s p e r s i m e t r i y i d e ieren nerilerdir. Fi zikiler, s p e r e p a r a c k l a r n elemesiyle o r t a y a kan, en cid d i k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n k s m e n birbirlerini iptal etmele rinin ktleekimi k u r a m y l a k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i a t m a l a r n y u m u a m a s n salayacan u m u y o r l a r d . K t l e e kimi, fazladan b o y u t l a r v e s p e r s i m e t r i ieren k u r a m l a r b e t i m l e m e k iin ok boyutlu sperktleekimi ismini o r t a y a attlar. K a l u z a ' n n ilk giriiminde o l d u u gibi, o k b o y u t l u s p e r k t leekiminin eitli y o r u m l a r d a b a t a hayli m i t verici g r n yordu. Fazladan boyutlardan kaynaklanan yeni denklemler g l ve zayf k u v v e t l e r i b e t i m l e r k e n elektromanyetizmay,

o l u u m u z , s a d e c e ek k k b o y u t l a r n varl olaslna deil, h e r t r t u h a f olasla d a -rnein m i n i m i n n a c k yeil insanlarn y a a d m i k r o leklerde bir u y g a r l k olasl- k a p aar. F a z l a d a n b o y u t l a r n varlyla ilgili olaslk hi k u k u y o k ki, mik ro leklerde yeil uygarln varlyla ilgili olasla g r e d a h a m a k u l d r , fakat deneysel o l a r a k s n a n m a m b u olaslklardan birini y a d a dierini v a r s a y m a edimi, a y n d e r e c e d e y a p a y g r nebilir. Sicim k u r a m n c e s i n d e d u r u m byleydi. te size, a d a fi ziin k a r k a r y a o l d u u temel ikilemi - k u a n t u m m e k a n i i ile genel grelilik a r a s n d a k i u y u m s u z l u u - zen v e d o a n n t m temel bileenleri ile kuvvetleri kavraymz birletiren bir k u r a m . F a k a t sicim k u r a m n n b u n l a r gerekletirebilmesi iin, e v r e n i n fazladan b o y u t l a r a s a h i p olmasnn zorunlu olduu a n lalmaktadr. B u n u n n e d e n i n e gelince: K u a n t u m m e k a n i i n i n getirdii balca k a v r a y l a r d a n biri, t a h m i n e t m e g c m z n esasen, u u s o n u c u n u u olaslkla g e r e k l e e c e i i d d i a s n d a b u l u n m a k l a snrl o l d u u d u r . E i n s t e i n , b u n u n m o d e r n anlaymzn n a h o b i r y n o l d u u n u d n s e d e , tabii siz d e o n a katlabi lirsiniz, b u kesinlikle b i r olgu gibi g r n y o r . Gelin, b u n u k a b u l edelim. Biliyoruz ki bir olayn g e r e k l e m e olasl 0 ile 1 a r a s n d a k i saylar y a d a y z d e o l a r a k ifade e d e c e k o l u r s a k , 0 ile 100 a r a s n d a k i saylarla n u m a r a l a n d r l r . Fizikiler, k u a n t u m m e k a n i i k u r a m n belirli h e s a p l a r d a k a r m a k l a t r a n nemli bir g s t e r g e n i n , bu k a b u l edilebilir a r a l k t a yer almayan "olaslklar" s o n u v e r m e s i o l d u u n u b u l m u t u r . r n e i n da h a n c e , n o k t a - p a r a c k e r e v e s i n d e genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i y p r a t c u y u m a z l n b i r iaretinin, h e s a p l a r d a s o n s u z s a y d a olaslk s o n u c u a l n m a s o l d u u n u sylemitik. Y i n e d a h a n c e ele aldmz gibi, sicim k u r a m b u s o n s u z l u k l a r dzeltir. F a k a t h e n z b e l i r t m e d i i m i z b i r ey, ge ride, d a h a girift b i r s o r u n u n h l varln s r d r d d r . Si cim k u r a m n n ilk g n l e r i n d e fizikiler, b a z h e s a p l a r n negatif
243

kullanlan d e n k l e m l e r i a n d r y o r d u arpc b i r biimde. F a k a t ayrntl incelemelerde, eski bilmecelerin varln k o r u d u u g r l d . E n nemlisi de, tehlikeli d e n e c e k k a d a r ksa mesafeli in celemelerde uzaydaki k u a n t u m dalgalanmalarnn spersimetri s a y e s i n d e azald g r l y o r d u , fakat anlaml bir k u r a m a g t r e c e k yeterlilikte deildi b u . Fizikiler ayrca, k u v v e t l e r ve m a d d e n i n t m zelliklerini birletiren, anlaml v e ok b o y u t l u tek bir k u r a m bulmakta zorluk ekiyorlard.
7

Birleik bir k u r a m n ufak tefek p a r a l a r n n su y z n e k m a k t a o l d u u y a v a y a v a aklk k a z a n y o r d u , fakat t m b u n lar k u a n t u m m e k a n i i asndan tutarl b i r biimde b i r b i r i n e b a l a y a c a k kritik n e m d e bir u n s u r k a y p t . 1984'te b u k a y p u n s u r -sicim k u r a m - arpc bir biimde h i k y e n i n p a r a s ve il gi o d a oldu.

Daha Fazla Boyut ve Sicim Kuram

B u r a y a dek, evrenimizin kvrlm fazladan u z a m s a l b o y u t l a ra s a h i p olabilecei k o n u s u n d a i k n a o l m u olmalsnz; k u k u suz, y e t e r i n c e k k l e r s e eer, onlar y o k s a y m a m z g e r e k t i r e c e k b i r n e d e n y o k t u r . F a k a t aklnza b u fazladan b o y u t l a r n h a y a l g c n n bir r n o l d u u gelebilir. M e t r e n i n m i l y a r d a bi r i n i n m i l y a r d a b i r i n d e n d a h a k k mesafeleri inceleyemiyor
242

olaslklar s o n u v e r d i i n i b u l d u l a r k i b u s o n u l a r d a k a b u l edilebilir a r a l k t a y e r a l m a z . B u y z d e n ilk bakta, sicim k u r a m k u a n t u m m e k a n i i n e zg k e n d i k a y n a r k a z a n n d a k a y n y o r grnmektedir. Fizikiler kararllkla, bu k a b u l edilemez zelliin nedenini a r a t r d l a r ve bir c e v a b a ulald. A k l a m a basit bir gzlemle b a l y o r d u . Bir sicim bir m a s a n n ya da b a h e h o r t u m u n u n y

Sicimler o k k k o l d u k l a r n d a n , y a l n z c a geni, u z a m b o y u t l a r d a deil, ince v e kvrlm b o y u t l a r d a d a titreebilirler. B u n e d e n l e K a l u z a v e Klein n m y a p t gibi, bildik, u z a m u z a m s a l b o y u t a e k o l a r a k dier alt kvrlm u z a m s a l b o y u t u n bulunduunu varsayp sicim kuramnn

evrenimizde

dokuz

u z a y b o y u t u n u n varln g e r e k t i r d i i n i k a b u l edebiliriz. Byle ce, fizikte k a y d a d e e r k o n u l a r a r a s n d a k i y e r i n i k a y b e t m e t e h likesiyle k a r k a r y a g r n e n sicim k u r a m b u t e h l i k e d e n k u r t u l m u oluyor. B u n u n d a tesinde, sicim k u r a m K a l u z a ile Kle i n v e onlar t a k i p e d e n l e r i n y a p t k l a r gibi fazladan b o y u t l a r v a r s a y m a k t a n ok, bu b o y u t l a r n varln gerektirmektedir. Si cim k u r a m n n anlaml olabilmesi iin, e v r e n d e d o k u z t a n e u z a y b o y u t u v e bir d e z a m a n b o y u t u y l a birlikte, t o p l a m o n b o y u t ol mas gerekir. Bu ekilde, K a l u z a ' n n 1919'daki nerisi en i k n a edici ve gl s a v u n m a s n buluyor.

zeyi gibi ikiboyutlu bir y z e y z e r i n d e u z a n m a k l a snrlanrsa,

titreebilecei bamsz d o r u l t u l a r n says ikiye iner: Y z e y z e r i n d e sa-sol ve ileri-geri b o y u t u . Y z e y d e k a l a n h e r titre im r n t s , bu iki y n d e k i titreimlerin bir bileimini ierir. B u n a u y g u n olarak, b u sylediklerimizin D z l k e ' d e , B a h e H o r t u m u e v r e n d e y a d a ikiboyutlu b a k a bir e v r e n d e bir sici m i n d e t o p l a m d a iki bamsz u z a m s a l d o r u l t u d a titremekle snrl o l d u u a n l a m n a geleceini g r m e k t e y i z ayn z a m a n d a . F a k a t b i r sicimin y z e y d e n ayrlmasna izin verilirse, bamsz titreim d o r u l t u l a r n n says da e kacaktr, n k bu d u r u m d a sicim y u k a r - a a d o r u l t u s u n d a d a salnabilecektir. G z m z d e c a n l a n d r m a k g i d e r e k zorlasa da, b u r n t uza y p g i t m e k t e d i r : D a h a ok sayda u z a m s a l b o y u t l a r ieren bir e v r e n d e sicimin titreebilecei bamsz d o r u l t u l a r n says da o k a d a r fazladr. Sicimlerin titreimiyle ilgili bu o l g u y u zellikle v u r g u l u y o r u z , n k fizikiler, s o r u n k a r a n h e s a p l a r n bir sicimin titre ebilecei bamsz d o r u l t u l a r n saysna son d e r e c e d u y a r l ol d u u n u b u l m u l a r d . N e g a t i f olaslklar, k u r a m n gerektirdiiyle gerekliin d a y a t r g r n d ey a r a s n d a k i bir uyumsuz

Baz Sorular
B i r o k s o r u kyor b u d u r u m d a karmza. n c e l i k l e , sicim k u r a m anlamsz olaslk d e e r l e r i n d e n k u r t u l m a m z iin niin zellikle d o k u z t a n e u z a y b o y u t u n u n varln g e r e k t i r m e k t e d i r ? H e r h a l d e , sicim k u r a m n d a m a t e m a t i k s e l formellie kaplmakszn c e v a p l a m a k t a z o r l a n l a c a k e n z o r s o r u d u r b u . Basit b i r sicim k u r a m h e s a p l a m a s b u n u n cevabn v e r m e k t e d i r , fa k a t hi k i m s e n i n o r t a y a k a n zel sayya getirebilecei, sezgisel v e t e k n i k o l m a y a n bir aklamas y o k . Fiziki E r n e s t R u t h e r ford bir k e r e s i n d e , zetle, bir s o n u c u , basit, t e k n i k o l m a y a n t e rimlerle a k l a y a m y o r s a n z , a s l n d a o n u a n l a m a m s n z d r de mitir. D e m e k istedii ey, b u l d u u n u z s o n u c u n y a n l o l d u u deil, b u l d u u n u z s o n u c u n k k e n i n i , anlamn, iaret ettiklerini t a m o l a r a k a n l a m a m o l d u u n u z d u r . Sicim k u r a m n n fazladan b o y u t l a r y n y l e , b u szlerin bir geerlilii v a r d r belki d e . (Aslnda, gelin, frsattan istifade b i r p a r a n t e z a a r a k , X I I . Bl m ' d e tartacamz ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n t e m e l b i r y n n e u z a n a l m . O n t a n e u z a y - z a m a n b o y u t u - d o k u z t a n e uzay,
245

luktan d o u y o r d u : H e s a p l a r , sicimler b i r b i r i n d e n bamsz d o

k u z uzamsal d o r u l t u d a titreebilecek olsa, t m negatif olaslk larn o r t a d a n k a l k a c a n g s t e r i y o r d u . K u r a m a s n d a n iyi bir e y d i r b u , fakat gerisi? Sicim k u r a m n n d n y a m z u z a m s a l b o y u t l a aklamas bekleniyorsa, bamz h l d e r t t e demektir. A m a , a c a b a byle m i d i r ? Y a r m y z y l d a n d a h a eski bir y o l u izlediimizde, K a l u z a ile Klein'n bir g e d i k atn g r y o r u z .
244

b i r t a n e z a m a n - o l d u u s o n u c u n u v e r e n h e s a p l a m a n n yaklak o l d u u anlalmtr. 1990'larn o r t a l a r n d a W i t t e n , k e n d i g r lerine v e Texas A & M n i v e r s i t e s i ' n d e n M i c h a e l Duff ile C a m b r i d g e n i v e r s i t e s i ' n d e n C h r i s H u l l ile P a u l T o w n s e n d ' i n al m a l a r n a d a y a n a r a k y a k l a k h e s a p l a m a n n aslnda bir u z a y b o y u t u n u gzden kard y n n d e inandrc k a n t l a r s u n d u : Si cim k u r a m c l a r n n o u n u h a y r e t e d r e c e k ekilde, sicim k u r a m n n aslnda o n u z a y b o y u t u b i r d e z a m a n b o y u t u y l a bir likte, t o p l a m d a on bir b o y u t gerektirdiini s a v u n d u . Bu nemli s o n u c a X I I . B l m ' e d e k deinmeyeceiz, n k o r a y a k a d a r gelitireceimiz m a l z e m e y l e d o r u d a n b i r ilikisi o l m a y a c a k b u sonucun.) kinci s o r u ise u d u r : Sicim k u r a m n n d e n k l e m l e r i (ya d a d a h a ak ifadeyle, X I I . B l m n c e s i n d e k i t a r t m a m z a r e h berlik eden yaklak denklemler), evrenin dokuz tane uzay bo y u t u v e b i r t a n e d e z a m a n b o y u t u o l d u u n u g s t e r i y o r s a eer, n e d e n u z a y b o y u t u (bir d e z a m a n b o y u t u ) geni v e uzam, dierleriyse k k ve kvrlmtr? N e d e n hepsi geni deildir, n e d e n h e p s i kvrlm deildir y a d a n e d e n b u ikisinin a r a s n d a b i r olaslk sz k o n u s u deildir? imdilik kimse bu s o r u n u n ce v a b n bilmiyor. Sicim k u r a m d o r u y s a , nihai o l a r a k b u n u n ce v a b n a ulaabilecek o l m a m z gerekir, fakat k u r a m h e n z b u a m a c a bizi u l a t r a c a k denli k a v r a m deiliz. Bu, elbette ak l a m a y o l u n d a k a h r a m a n c a giriimler olmad a n l a m n a g e l m e m e k t e d i r . r n e i n , kozmolojik bir b a k asna gre, b o y u t l a rn h e p s i n i n d e b a t a skca kvrlm o l d u u n u , a m a s o n r a B y k P a t l a m a b e n z e r i bir p a t l a m a y l a u z a m s a l b o y u t l a bir za m a n b o y u t u n u n aldn, b u n l a r n genileyip b u g n k y a y lmalarna ulatn, d i e r b o y u t l a r n s a kvrlm halde kaldn d n e b i l i r i z . XIV. B l m ' d e tartacamz gibi, n e d e n sadece u z a y b o y u t u n u n genilediiyle ilgili b a z genel savlar ileri s r l m t r , fakat d o r u s u n u sylemek g e r e k i r s e , b u a k l a m a l a r h e n z serpilme a a m a s n d a d r . B u n d a n y o l a k a r a k , evremiz d e g r d k l e r i m i z e u y g u n ekilde, u z a y b o y u t u d n d a t m

b o y u t l a r n kvrlm o l d u u n u v a r s a y a c a z . M o d e r n a r a t r m a nn balca a m a l a r n d a n biri, b u v a r s a y m n , k u r a m n k e n d i sinden d o d u u n u gstermektir. Gelelim n c s o r u y a : o k s a y d a fazladan b o y u t u n varl nn gereklilii gz n n d e t u t u l u r s a , fazladan u z a y b o y u t l a r nn varlna karlk fazladan zaman b o y u t l a r n n varl da m m k n m d r ? Bir a n d n e c e k olsanz, b u n u n g e r e k t e n t u h a f bir olaslk o l d u u n u g r r s n z . E v r e n i n oklu u z a y b o y u t l a r n a s a h i p olmasnn ne a n l a m a geldiiyle ilgili d o a l bir al gya sahibizdir, n k srekli o k l u k l a -le- i ie o l d u u m u z b i r d n y a d a y a y o r u z . P e k i oklu z a m a n l a r n b u l u n m a s n e a n l a m a gelecektir? D i e r z a m a n b i r a z f a r k h y s a eer, z a m a n hali h a z r d a psikolojik o l a r a k y a a m a m z d a o l d u u gibi, o n u n l a d a m ayn izgideyiz d e m e k olacaktr b u ? Kvrlm bir z a m a n b o y u t u d n d m z d e i d a h a d a tuhaflayor. r n e i n k k bir k a r n c a b i r d a i r e gibi kvrlm e k bir u z a y b o y u t u n u n etrafnda d o l a n y o r olsa, daireleri t a m a m l a d n d a h e p a y n k o n u m a geldiini grecektir. s t e r s e k u z a y d a k i ayn k o n u m a istediimiz sklkta geri d n m e y e t e r l i i n e aina olan bizlere biraz gizemli g r n y o r b u d u r u m . P e k i , y a kvrl m b o y u t l a r d a n biri z a m a n b o y u t u y s a ve o b o y u t u g e m e k k sa bir a r a d a n s o n r a zamanda nceki bir ana d n m e k a n l a m n a geliyorsa. Bu, tabii ki d e n e y i m alanmz dndadr. Bildiimiz biimiyle z a m a n , m u t l a k bir kanlmazlkla y a l n z c a t e k bir y n d e geebileceimiz, geip g i t t i k t e n s o n r a h e r h a n g i bir a n n a geri d n m e m i z i n hibir z a m a n m m k n olmad b i r b o y u t t u r . Elbette, kvrlm z a m a n b o y u t l a r , e v r e n i n y a r a t l n a gidip imdiki a n a geri d n m e y i h a y a l ettiimiz, bildik geni z a m a n b o y u t u n d a n o l d u k a farkl zelliklere sahip olabilir. A n c a k , faz l a d a n u z a m s a l b o y u t l a r n varl olaslnda o l d u u n d a n farkl ekilde, y e n i v e n c e d e n b i l i n m e y e n z a m a n b o y u t l a r n n varl, aka, sezgimizde nemli b i r y e n i d e n y a p l a n m a y g e r e k t i r e cektir. Baz kuramclar, sicim k u r a m n a fazladan z a m a n b o y u t lar dahil e t m e olasln a r a t r m a k t a d r l a r , fakat h e n z bu k o -

246

247

n u d a b i r s o n u c a varlmamtr. Biz, b u r a d a k i sicim k u r a m t a r t m a m z d a , b t n kvrlm b o y u t l a r n u z a y b o y u t l a r o l d u u d a h a "geleneksel" y a k l a m a bal kalacaz, fakat y e n i z a m a n b o y u t l a r n n varlna d a i r artc olaslk da gelecekteki geli m e l e r d e nemli bir rol oynayabilir.

sal b o y u t l a r bir sicimin olas t i t r e i m r n t l e r i z e r i n d e b e n z e r bir etkide b u l u n u r . K k sicimler, b t n u z a y b o y u t l a r n d a tit retiinden, fazladan b o y u t l a r n b i r b i r i n e g e m e v e b i r b i r i n i n z e r i n e k v r l m a biimleri olas titreim r n t l e r i n i k u v v e t l e etkiler ve sk b i r ekilde snrlar. B y k lde fazladan b o y u t g e o m e t r i s i n i n belirledii b u rntler, bildiimiz u z a m b o y u t l a r d a g z l e n e n olas p a r a c k zellikleri y e l p a z e s i n i oluturur. Bu da, o r t a k d e n e y i m i m i z i n bir p a r a s olan, bildik, geni

Fazladan Boyutlarn Fiziksel Anlamlar

K a l u z a ' n n ilk a l m a s n d a n beri, yllar s r e n a r a t r m a l a r g s t e r m i t i r ki, fizikilerin varln ileri s r d fazladan b o y u t l a r n , onlar h e n z g r m e d i i m i z iin bizim y a d a cihazlar mzn d o r u d a n " g r e b i l e c e i n d e n " d a h a k k olmas g e r e k s e de, gzlediimiz fizik z e r i n d e nemli dolayl etkileri vardr. Si cim k u r a m n d a , uzayn m i k r o zellikleri ile gzlediimiz fizik a r a s n d a k i b a l a n t o k aktr. B u n u a n l a y a b i l m e k iin, sicim k u r a m n d a p a r a c k l a r n k t leleri ile y k l e r i n i n olas sicim titreimi r n t l e r i n e bal oldu u n u h a t r l a m a n z gerekir. H a r e k e t e d e n v e salnan ince bir si cimi g z n z n n n e getirin. Titreim r n t l e r i n i n o n u n u z a m s a l e v r e s i n d e n etkilendiini g r e c e k s i n i z . O k y a n u s t a k i dalgalar d n n , r n e i n . Ak o k y a n u s u n engin geniliinde, yaltlm d a l g a r n t l e r i g r e c e serbest b i r b i i m d e o l u u p u v e y a b u y n e d o r u y o l alr. Bu, bir sicimin geni u z a m s a l b o y u t l a r d a h a r e k e t e d e r k e n o r t a y a kard titreim r n t l e r i n e o k benzer. V I . B l m ' d e g r d m z gibi, byle bir sicim, h e r h a n g i b i r a n d a , u z a y a n d o r u l t u l a r d a n h e r h a n g i b i r i n d e sa l n m a k o n u s u n d a eit d e r e c e d e serbesttir. F a k a t bir o k y a n u s dalgas d a h a skk b i r u z a m s a l o r t a m d a n g e e r k e n , d a l g a n n ayrntl h a r e k e t biimi, r n e i n s u y u n derinliinden, karla lan k a y a l a r n y e r i v e eklinden, s u y u n aktld k a n a l l a r d a n k u k u s u z etkilenecektir. Y a d a b i r o r g b o r u s u v e y a k o r n o d n n . B u e n s t r m a n l a r n h e r birinin karabilecei ses, ilerinde k i h a v a dalgalarnn titreim r n t l e r i n i n d o r u d a n bir s o n u c u d u r . B u r n t l e r i e n s t r m a n n iinde h a v a dalgalarnn ge tii u z a m s a l o r t a m n b o y u t l a r ve ekli belirler. Kvrlm u z a m 248

uzay

boyutunda gzlediimiz ktleleri anlamna gelir.

fiziksel

zellikleri,

rnein

para be

cklarn lirledii

ve yklerini fazladan

boyut geometrisinin

Bu, yle d e r i n ve nemli bir n o k t a d r ki, bilinli bir ekilde b i r kez d a h a yineleyelim. Sicim k u r a m n a gre, e v r e n k k si c i m l e r d e n oluur; b u sicimlerin titreim r n t l e r i de, p a r a c k ktleleri ve k u v v e t y k l e r i n i n m i k r o d n y a y a ait kaynadr. Si cim k u r a m ayrca, hi g r m e m i o l m a m z d a n kardmz, ok k k b o y u t l a r d a kvrlm olmas g e r e k e n b a k a u z a y b o y u t l a r da gerektirir. A m a ince bir sicim, ince bir uzay s o n d a l a y a b i lir. Bir sicim salnp y o l a l a r a k h a r e k e t e d e r k e n , fazladan b o y u t larn g e o m e t r i k biimi, titreim r n t l e r i n i n b e l i r l e n m e s i n d e kritik b i r rol oynar. Sicimlerin titreim r n t l e r i bize, temel p a r a c k l a r n ktleleri v e k u v v e t y k l e r i o l a r a k g r n d n d e n , e v r e n i n b u temel zelliklerinin, b y k l d e fazladan b o y u t l a r n g e o m e t r i k b o y u t l a r v e ekliyle belirlendii s o n u c u n a varrz. Sicim k u r a m n n getirdii en kapsayc ve derinlikli k a v r a y l a r d a n biri b u d u r . F a z l a d a n boyutlar, e v r e n i n t e m e l fiziksel zelliklerini bu k a d a r d e r i n d e n etkilediinden, imdi t m enerjimizle, b u kvrlm b o y u t l a r n n e y e b e n z e d i i n i k a v r a m a y a almalyz.

Kvrlm Boyutlar Neye Benziyor?

Sicim k u r a m n d a k i fazladan u z a m s a l b o y u t l a r h e r h a n g i bir b i i m d e "kvrlabilir" deildir; k u r a m d a n k a n denklemler, b o yutlarn geometrik biimini ciddi
249

biimde

snrlamaktadr.

binlerce yesi olan bir k u l b e y e o l m a k o k ayrcalklym gi bi gelmese de, m a t e m a t i k s e l olasl olan s o n s u z s a y d a ekille karlatrnca, C a l a b i - Y a u u z a y l a r n g e r e k t e n d e e n d e r oldu u n u anlarsnz. H e p s i n i b i r l e t i r m e k iin imdi, iki t a n e kvrlm b o y u t u temsil e d e n ekil 8.7'deki y e r i n e C a l a b i - Y a u u z a y l a r n k o y d u u m u z u g z m z d e c a n l a n d r a l m . Yani, sicim k u r a m , bildii miz u z a m b o y u t l u e v r e n i n h e r n o k t a s n d a d a h a n c e d e n n g r l m e m i alt t a n e b o y u t b u l u n d u u n u v e b u b o y u t l a r n e kil 8.10'da g r l d gibi, sk bir b i i m d e i ie gemi, k a r m a
ekil 8.9 Bir Calabi-Yau uzay rnei

k g r n e n bu ekillerden birini o l u t u r d u u n u ileri s r m e k t e dir. B u b o y u t l a r u z a m s a l d o k u n u n a y r l m a z v e h e r y e r d e b u l u n a n bir parasdr. r n e i n , elinizle geni bir y a y izdiinizde, sadece u z a m b o y u t t a deil, b u kvrlm b o y u t l a r d a d a h a r e k e t etmi o l u r s u n u z . Tabii ki, kvrlm b o y u t l a r ok k k ol d u u n d a n , elinizi h a r e k e t e t t i r i r k e n t e k r a r t e k r a r balang n o k t a n z a d n e r e k , onlarn evresini defalarca dolarsnz. Yaylmlarnn o k k k oluu, eliniz gibi b y k bir n e s n e n i n h a r e k e t i n e y e r t a n m a z ; yle k i s o n u n d a k o l u n u z u evirip indirdi inizde, kvrlm Calabi-Yau b o y u t l a r n d a y a p t n z s e y a h a t t e n t m y l e habersizsinizdir.

1984'te, A u s t i n ' d e k i T e k s a s n i v e r s i t e s i ' n d e n Philip C a n d e l a s , S a n t a B a r b a r a ' d a k i California n i v e r s i t e s i ' n d e n G a r y H o r o w i t z ile A n d r e w S t r o m i n g e r v e E d w a r d W i t t e n , alt b o y u t l u bir g e o m e t r i k ekiller g r u b u n u n b u snrl k o u l l a r a uyabileceini g s t e r d i . B u ekiller g r u b u , iki m a t e m a t i k i n i n , P e n n s y l v a n i a niversitesi'nden Eugenio C a l a b i ile Harvard niversite s i ' n d e n S h i n g - T u n g Y a u ' n u n adyla Calabi-Yau uzaylar (ya da

Calabi-Yau ekilleri) o l a r a k bilinir. Calabi ile Y a u ' n u n sicim k u

r a m y l a ilgili b i r b a l a m d a , a m a sicim k u r a m n d a n n c e y a p t k lar a r a t r m a bu uzaylar a n l a m a m z d a kilit bir rol oynamtr. C a l a b i - Y a u u z a y l a r m b e t i m l e y e n m a t e m a t i k ok girift ve anla lmas z o r olsa da, bir resimle n e y e b e n z e d i k l e r i n e dair bir fikir edinebiliriz.
8

ekil 8.9'da bir Calabi-Yau u z a y r n e i g r y o r u z . Bu ek

9

l e b a k a r k e n , g r n t n n k e n d i n e h a s snrlamalar o l d u u n u a k l n z d a b u l u n d u r m a l s n z , i k i b o y u t l u bir k t p a r a s z e r i n d e , alt b o y u t l u bir ekli g s t e r m e y e alyoruz ve bu, hatr saylr b i r biim yitimini b e r a b e r i n d e getiriyor. Y i n e de, resmin, bir C a l a b i - Y a u u z a y n n e y e b e n z e d i i n e d a i r k a b a c a bir fikir v e r d i i sylenebilir.
10

ekil 8.9'daki ekil, sicim k u r a m y l a bili

ekil 8.10 Sicim kuramna gre, evren bir Calabi-Yau ekline kvrlm fazladan boyut lara sahiptir. 251

nir h a l e gelen fazladan b o y u t l a r n getirdii k a t k o u l l a r a u y a n o n b i n l e r c e Calabi-Yau ekli r n e i n d e n biridir y a l n z c a . O n 250

Sicim k u r a m n n arpc bir y n d r b u . F a k a t p r a t i k d n e n biriyseniz, t a r t m a y s o m u t bir ereveye ekeceksinizdir k a n l m a z olarak. i m d i fazladan b o y u t l a r n n e y e b e n z e d i i n e d a i r d a h a fazla fikir e d i n m i b u l u n u y o r u z . P e k i sicimlerin b u b o y u t l a r d a t i t r e m e s i n d e n d o a n fiziksel zellikler nelerdir ve bu zelliklerin d e n e y s e l gzlemlerimizle karlatrlmas nasl s o n u l a r v e r i r ? Sicim k u r a m n n 500 milyar d e e r i n d e k i s o r u s u b u d u r ite. IX. Blm

Duman Tten Tabanca: Deneysel imzalar

icim k u r a m c l a r n , d n y a y a ayrntl, d e n e y s e l o l a r a k s n a n a b i l i r b i r n g r l e r listesi s u n m a k k a d a r m e m n u n e d e c e k bir ey d a h a y o k t u r . H i k u k u y o k ki, b i r k u r a m n ngrlerini d e n e y s e l d o r u l a m a y a t a b i t u t m a k s z n o k u r a m n d n y a m z betimlediini k a b u l e t m e y i k u r a l o l a r a k y e r letirmenin b i r y o l u y o k t u r . Sicim k u r a m n n izdii t a b l o n e k a d a r i k n a edici o l u r s a olsun, evrenimizi d o r u b i r b i i m d e b e t i m l e m i y o r s a eer, sekin b i r Z i n d a n l a r v e E j d e r h a l a r o y u n u n d a n d a h a iler t u t a r bir y a n o l a m a y a c a k t r . E d w a r d Witten, sicim k u r a m n n o k t a n , nemli v e d e n e y s e l olarak d o r u l a n m bir t a h m i n d e b u l u n m u o l d u u n u akla m a k t a n b y k keyif alrd: "Sicim k u r a m , ktleekimi ngr

m olmak gibi d i k k a t ekici bir zellie sahiptir." W i t t e n ' n bu

1

szlerle k a s t e t m e k istedii u y d u :
252 253

N e w t o n da Einstein da

k t l e e k i m i k u r a m l a r gelitirdiler, n k D n y a y a dair gz lemleri, ktleekimin v a r o l d u u n u , b u y z d e n d e geerli v e t u tarl bir biimde aklanmas gerektiini o n l a r a aka gsteri y o r d u . O y s a sicim k u r a m z e r i n e alan bir fiziki -genel g r e lilikten b t n y l e b i h a b e r olsa bile- sicim k u r a m sayesinde k a nlmaz olarak k t l e e k i m e varacaktr. u ktlesi olmayan, 2spinli, graviton titreim r n t s sayesinde, sicim k u r a m n n k u r a m s a l d o k u s u ktleekimle rlmtr. W i t t e n ' m d a sylemi o l d u u gibi, "Ktleekimin, sicim k u r a m n n bir s o n u c u olmas, b u g n e k a d a r ulalm e n b y k k u r a m s a l k a v r a y l a r d a n biri dir." W i t t e n , b u "ngr"ye, "sylem-sonras" d e m e n i n d a h a
2

a r m a a n a k a v u a n , a m a k u l l a n m a k l a v u z u n d a b i r k a sayfa ek sik o l d u u iin bir t r l y e n i o y u n c a n altramayan bir o c u k gibi, g n m z fizikileri d e p e k l m o d e r n bilimin Kutsal Kse'sini ellerinde tutuyor, fakat k u l l a n m a k l a v u z u n u t a m a m e n

yazmay b a a r m a d a n o n u n n g r m e g c n tam a n l a m y l a ha
r e k e t e g e i r e m e y e c e k d u r u m d a b u l u n u y o r olabilirler. Yine d e bizler b u b l m d e tartmamz s r d r r k e n , biraz a n s y a v e r giderse eer, sicim k u r a m n n temel zelliklerinden biri gelecek o n yl iinde deneysel olarak dorulanabilir. D a h a d a b y k bir ans eseri, k u r a m n dolayl izleri de h e r an dorulanabilir.

d o r u olacan, n k fizikilerin sicim k u r a m n bilmeden ev vel, ktleekimin k u r a m s a l betimlemelerini kefettiini belirtir ken, b u n u n y e r y z t a r i h i n d e bir tesadften ibaret o l d u u n a iaret ediyor. Witten, h a y a l d n y a m z c a n l a n d r r k e n , e v r e n d e ki b a k a ileri m e d e n i y e t l e r d e nce sicim k u r a m n n kefedilmi, s o n r a s n d a arpc bir s o n u olarak ktleekimi k u r a m n n b u l u n m u olmasnn p e k l m m k n olabileceini savunuyor. Bizler gezegenimizdeki bilim tarihine balyz ya, bu k t l e e k i m i s y l e m - s o n r a s n n sicim k u r a m n inandrc bir bi i m d e deneysel olarak d o r u l a y a m a d n syleyen d e b i r o k kii var. u iki e y d e n biri, fizikilerin o u n u m e m n u n e d e r d i : Sicim k u r a m n n , deneycilerin dorulayabilecei ok iyi bir n g r d e b u l u n m a s y a d a D n y a ' n n h a l i h a z r d a bir aklamas b u l u n m a y a n bir zelliine ( e l e k t r o n u n ktlesi y a d a p a r a c k ailesinin varl gibi) d a i r bir sylem-sonras s u n m a s . Bu b l m d e , sicim k u r a m c l a r n n b u a m a l a r a u l a m a d o r u l t u s u n d a n e k a d a r y o l aldklarn tartacaz. roniktir, sicim k u r a m n n , fizikilerin b u g n e d e k z e r i n d e alm o l d u u en gl n g r l e r d e b u l u n m a potansiyeline sa h i p o l d u u n u -doann en temel zelliini a k l a m a kapasitesine sahip bir k u r a m o l d u u n u - g r e c e k olsak da, fizikiler h e n z d e neysel verilerin karsna k a r a c a k kesinlikte n g r l e r d e b u l u n m a y baaramamlardr. Y l b a n d a d a hayallerini ssleyen
254

apraz Ate
Sicim k u r a m d o r u m u d u r ? Bilmiyoruz. Fizik y a s a l a r n n b y k olana h k m e d e n yasalarla, k k o l a n a h k m e d e n y a s a lar o l a r a k b l n m e m e s i gerektii inancn paylayorsanz, u y g u l a n a b i l m e ap snrsz olan bir k u r a m b u l u n c a y a k a d a r r a h a t e t m e m e m i z g e r e k t i i n e inanyorsanz, elimizde s a d e c e sicim k u r a m var. Yine de, b u n u n sicim k u r a m n n benzersiz nitelikte te mel b i r zelliinden ok, y a l n z c a fizikilerin hayal g l e r i n i n zayfln yansttn savunabilirsiniz tabii. Belki de yledir. K a y b e t t i i a n a h t a r l a r n y a l n z c a s o k a k lambasnn a l t n d a a r a y a n a d a m n h i k y e s i n d e o l d u u gibi, y a l n z c a v e y a l n z c a bilim tarihinin y o l u n d a n kmas bir t e s a d f eseri b u y n e b i r p a r a k d r m o l d u u iin fizikilerin sicim k u r a m n n b a n a m o l d u u n u da savunabilirsiniz. Kim bilir, belki dedii niz gibidir. N i s p e t e n m u h a f a z a k r biriyseniz y a d a eytann a v u k a t n o y n a m a y a baylan biriyseniz eer, fizikilerin, d o a nn, d o r u d a n d e n e y s e l o l a r a k inceleyebileceimiz b i r e y d e n y z m i l y o n l a r c a milyar kez k k , y e n i bir zelliini o r t a y a k o y a n b i r k u r a m a v a k i t h a r c a m a k t a n b a k a bir ii olmadn da hi syleyebilirsiniz. Bu ikyetleri, 1980'lerde sicim k u r a m n n ilk kn y a p t y l l a r d a dile getirmi olsaydnz, z a m a n m z n en saygn fiziki lerinden bazlar da size katlrd. M e s e l a , 1 9 8 0 l e r i n o r t a l a r n d a
255

N o b e l d l l H a r v a r d ' l fiziki S h e l d o n G l a s h o w , y i n e o d n e m d e H a r v a r d ' d a alan fiziki P a u l G i n s p a r g ' l e birlikte, si cim k u r a m n d e n e y s e l o l a r a k eriilebilir o l m a m a s y z n d e n a k a aalamt: S p e r s i c i m k u r a m c l a r , k u r a m ile d e n e y a r a s n d a k i gele n e k s e l karlama, y z l e m e y e r i n e , b i r i u y u m u n , zarafet, benzersizlik ve gzelliin h a k i k a t i t a n m l a d bir i u y u m u n p e i n d e n gidiyor. B u k u r a m n v a r oluu, b y l rast lantlara, mucizevi birbirini iptal e t m e l e r e ve g r n r d e birbiriyle ilgisiz olan ( m u h t e m e l e n de kefedilmemi) m a t e m a t i k alanlar a r a s n d a k i ilikilere d a y a n y o r . Bu zellik ler, spersicimlerin gerekliini k a b u l e t m e n i n gerekesi olabilir mi? M a t e m a t i k v e estetik, salt d e n e y i n y e r i n i t u t u p o n u aabilir m i ?
3

Bir ii b e c e r m e n i n t e k y o l u olmadn d n m m d r h e p , y a n l y o r d a olabilirim. S o n s u z l u k l a r d a n k u r t u l m a n n t e k b i r y o l u o l d u u n u d n m y o r u m . Bir k u r a m n s o n s u z l u k l a r d a n k u r t u l m u olmas, o n u n benzersizliine i n a n m a k iin b e n c e y e t e r l i b i r g e r e k e d e i l .

6

G l a s h o w ' u n H a r v a r d ' d a n meslekta v e alma a r k a d a H o w a r d G e o r g i d e 1980'lerin s o n l a r n d a sicim k u r a m n a v e r y a n s n ediyordu: D e n e y c i dostlarmzn bize y a r d m c o l a m a y a c a k a d a r k k mesafelerdeki "nihai" b i r l e m e n i n siren sesleriyle b a t a n k m a y a gz y u m a r s a k eer, bamz b e l a d a d e m e k tir, n k fizii i n s a n l a r n o k a d a r da ilgin o l m a y a n b a k a faaliyetlerinden a y r a n o nemli sreci, ilgisiz fikirlerin ayklanmas srecini k a y b e d e c e i z .
7

G l a s h o w b a k a bir y e r d e d e unlar sylemiti: B y k n e m t a y a n b i r o k m e s e l e d e o l d u u gibi, b u "hayr" S p e r s i c i m k u r a m o k a d a r iddialdr ki, y a t o p y e k n d o r u olabilir y a d a t o p y e k n y a n l . Tek s o r u n , m a t e m a t i i n i n gelecek nesillerde d e srrna e r e m e y e c e i m i z k a d a r y e ni ve z o r olmasdr.
4

k o r o s u n u n k a r s n d a bir d e evkli bir destek k o r o s u v a r d . W i t t e n , sicim k u r a m n n k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i n i nasl birletirdiini r e n d i i n d e , h a y a t n n "en b y k entelek tel h e y e c a n n " d u y d u u n u sylemiti.
8

H a r v a r d Universite-

si'ndeki n d e gelen sicim k u r a m c l a r n d a n C u m r u n Vafa, "sicim k u r a m n n , e v r e n e d a i r b u g n e k a d a r ulatmz e n d e r i n k a v ray kesinlikle o r t a y a k o y d u u n u " sylemiti. N o b e l d l l
9

G l a s h o w , "sicim k u r a m c l a r n a fizik b l m l e r i n c e m a a d e n mesi v e k o l a y etki a l t n d a kalabilecek rencileri y o l d a n kar m a l a r n a izin verilmesi" g e r e k i p g e r e k m e d i i n i s o r g u l a y a c a k k a d a r ileri gitmi, sicim k u r a m n n o r t a a l a r d a o r t a a teoloji sinin y a p t n a ok b e n z e r b i r biimde bilimi baltalad u y a r snda bulunmutu.
5

fiziki M u r r a y G e l l - M a n n d a sicim k u r a m n n "fantastik bir ey" o l d u u n u , bir g n sicim k u r a m n n bir v e r s i y o n u n u n b t n d n y a n n k u r a m olmasn u m d u u n u s y l e m i t i .

10

G r d n z gibi, t a r t m a k s m e n fizikten, k s m e n de fiziin nasl y a p l m a s gerektiiyle ilgili farkl felsefelerden b e s l e n m e k tedir. " G e l e n e k i l e r " k u r a m s a l almann d e n e y s e l gzlemlere y a k n d a n bal olmasn, b u gzlemlerin de, b y k lde, ge en b i r k a y z y l d a baarl olan a r a t r m a t a r z n d a y r t l m e sini istemektedir. F a k a t b a k a l a r , h a l i h a z r d a k i teknolojik b e 257

R i c h a r d F e y n m a n da, l m e d e n ksa bir s r e nce, sicim k u r a m n n k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i n i n u y u m l u b i r bi i m d e birletirilmesini engelleyen b t n s o r u n l a r n -zellikle d e s o n s u z s o n u c u n u v e r e n o tehlikeli c e v a p l a r n - t e k aresi oldu u n a i n a n m a d n a k a dile getirmiti:
256

erimizle d o r u d a n s n a y a m a y a c a m z meseleleri ele a l m a y a hazr olduumuz kansndadr. F a r k l felsefeler b i r tarafa, sicim k u r a m n a yneltilen eletiri lerin b y k b l m g e e n o n yl iinde y a t p d u r u l m u , d i b e k m t r . G l a s h o w b u n u iki eye balyor. n c e l i k l e 1980'lerin o r t a l a r n a d a i r u n l a r sylyor: Sicim k u r a m c l a r evkle, c o k u y l a fiziin b t n sorularn k s a c a cevaplayabileceklerini iddia ediyorlard. C o k u l a r b i r s a g r k a z a n d iin, 1980'lerdeki eletirilerimin b y k b l m d e a r t k geerli deildir. i k i n c i o l a r a k d a u n a iaret ediyor: Biz, sicim k u r a m dndaki kuramclar, son on y l d a ilerle m e n a m n a hibir ey y a p a m a d k . Dolaysyla sicim k u r a m n n t e k k u r a m o l d u u sav ok gl b i r sav. Geleneksel k u a n t u m alan k u r a m erevesinde c e v a p l a n a m a y a c a k so r u l a r var. Bu k a d a r ak. B a k a bir eyle aklanabilirler, bildiim tek ey de sicim k u r a m .
12 11

S a n k i D o a D a ' n a t r m a n y o r d u k da, ba deneyciler e k i y o r d u . Biz t e m b e l k u r a m c l a r a r k a d a k a l y o r d u k . D e n e y ciler, a r a d a kafalarmza deneysel bir t a atarlard, kafam za inen tala n i h a y e t i n d e meseleyi akar, onlarn at y o l a girerdik. A r k a d a l a r m z a k a v u t u u m u z d a o n l a r a m a n z a r a n n nasl o l d u u n u , o r a y a nasl vardklarn aklardk. Bu, D o a D a ' n a t r m a n m a n n eski v e kolay y o l u y d u (en a z n d a n k u r a m c l a r iin). H e p i m i z o eski g n l e r i n geri gel mesini istiyoruz. F a k a t artk biz k u r a m c l a r n ba ekmesi gerekiyor. B u d a h a y a l n z bir y o l c u l u k o l a c a k .
14

Sicim k u r a m c l a r , D o a D a ' n n zirvelerine t e k b a l a r n a t r m a n m a y a c a n atmyor; b u y k v e b u h e y e c a n d e n e y c i m e s lektalaryla p a y l a m a y o n l a r d a n o k istiyorlar. Yalnzca m e v cut d u r u m d a teknolojik bir u y u m s u z l u k -tarihi b i r a s e n k r o n sz k o n u s u ; zirveye y a p l a c a k t r m a n n k u r a m s a l ipleri v e a y a k k a b l a r e n a z n d a n k s m e n belirlenmi, d e n e y s e l ipler v e a y a k k a b l a r s a h e n z o r t a d a y o k . F a k a t b u , sicim k u r a m n n d e n e y d e n t e m e l d e n ayrld a n l a m n a gelmiyor. Sicim k u r a m c l a r son d e r e c e - y k s e k - e n e r j i z i r v e s i n d e n d a h a a a l a r d a k i bir k a m p t a alan deneycilerinin kafasna " k u r a m s a l b i r ta atabil G e o r g i d e 1980'ler z e r i n e ok b e n z e r eyler d n y o r : lk yllarnda eitli kereler, sicim k u r a m fazla gklere ka rlp pazarland. S o n r a k i yllarda sicim k u r a m n n baz fikir lerinin fizikle ilgili olarak ilgin biimlerde d n m e y e y o l atn g r d m , ki bu d n m e biimleri almalarmda b a n a da yararl oldu. nsanlarn sicim k u r a m n a vakit ayr dn g r m e k t e n imdi d a h a m e m n u n u m , n k artk sicim k u r a m n d a n nasl y a r a r l bir ey kabileceini g r y o r u m .
13

m e " k o n u s u n d a b y k mitler besliyor. Sicim k u r a m ereve sinde b u g n s r e n a r a t r m a l a r n balca h e d e f l e r i n d e n biridir b u . H e n z , dan zirvesinden, a a y a atlabilecek talar k o p a rlabilmi deil, fakat biz b u n l a r t a r t r k e n , h a y r e t ve m i t ve rici b i r k a akl k o p a r l m olacak k u k u s u z .

Deneye Giden Yol

D e v a s a teknolojik atlmlar o l m a z s a eer, bir sicimi d o r u d a n g r m e k iin gerekli k k leklere o d a k l a n m a m z asla m m k n o l m a y a c a k . Fizikiler bir m e t r e n i n m i l y a r d a b i r i n i n milyar d a biri leini, k a b a c a b i r k a k i l o m e t r e u z u n l u u n d a k i hzlan drclarla inceleyebiliyor. D a h a k k lekleri i n c e l e m e k d a h a fazla enerji gerektiriyor, b u d a b u enerjiyi t e k b i r p a r a c a

H e m geleneksel fizikte h e m sicim fiziinde n d e gelen isim l e r d e n biri olan k u r a m c D a v i d G r o s s , d u r u m u u ekilde zarif e t o p a r l a m :
258

259

odaklayabilecek

daha byk

makineler

anlamna

geliyor.
7

n e d e n aileler var, n e d e n tane aile v a r sorularyd. te sicim k u r a m n n z m nerisi: Tipik b i r C a l a b i - Y a u eklinde, bir fo n o g r a f plann o r t a s n d a k i n e b e n z e r delikler v a r d r y a d a ekil 9.1'de g r l d z e r e bir simidin y a d a "oklu bir s i m i d i n " or t a s n d a k i n e b e n z e r delikler. o k b o y u t l u Calabi-Yau b a l a m n da, aslna b a k a r s a n z ok farkl tipte delikler -farkl b o y u t l a r a s a h i p olabilen delikler ("ok b o y u t l u delikler")- o r t a y a kabilir. F a k a t ekil 9.1 anafikri veriyor. te C a n d e l a s , H o r o w i t z , S t r o m i n g e r v e W i t t e n , b u deliklerin olas sicim titreim r n t l e r i z e r i n d e k i etkisini y a k n d a n incelediler. Bakn n e b u l d u l a r : Calabi-Yau eklindeki h e r delikle ilikili bir "en d k e n e r jideki sicim titreimleri ailesi" vardr. Temel p a r a c k ailelerinin e n d k enerjideki salnm r n t l e r i n e t e k a b l etmesi g e r e k tiinden, b i r d e n o k deliin olmas -oklu simitte o l d u u gibisicim titreim r n t l e r i n i n o k s a y d a aileye ayrlmas a n l a m n a gelecektir. Kvrlm C a l a b i - Y a u ' n u n delii v a r s a , b u d u r u m d a t e m e l p a r a c k ailesi b u l u r u z .
1 6

P l a n c k u z u n l u u , b u g n eriebileceimiz l e k t e n 1 ( H d a h a k k o l d u u n d a n , b u g n n teknolojisini k u l l a n a c a k s a k eer, t e k t e k sicimleri g r e b i l m e k iin galaksi b y k l n d e bir hz l a n d r c y a ihtiyacmz v a r demektir. Aslna b a k a r s a n z Tel Aviv n i v e r s i t e s i ' n d e n S h m u e l N u s s i n o v , d o r u d a n leklemeye da y a n a n b u k a b a t a h m i n i n hayli iyimser o l d u u n u gstermitir; N u s s i n o v ' u n titiz almas, b t n evren b o y u t l a r n d a b i r hz l a n d r c y a ihtiyacmz o l d u u n a iaret ediyor. ( M a d d e y i P l a n c k u z u n l u u leinde i n c e l e m e k iin g e r e k e n enerji k a b a c a bin kilovat saate eittir- ki bu da o r t a l a m a bir klimay y a k l a k 100 saat altrdnzda h a r c a n a n enerjiye d e n k t i r - o k da fazla g r n m y o r , a m a g r n r d e a l a m a y a c a k asl teknolojik mesele b t n b u enerjiyi t e k bir p a r a c a , y a n i t e k b i r sicime o d a k l a maktr.) ABD Kongresi'nin Speriletken Sperarptrc -evresi " s a d e c e " 86,90 k i l o m e t r e olan b i r hzlandrc- iin fi n a n s m a n s o n u n d a iptal e t m e s i n e baklrsa, P l a n c k lei hz landrcs iin p a r a kmasn b e k l e r k e n r u h u m u z u teslim e d e biliriz. Sicim k u r a m n d e n e y s e l o l a r a k test e d e c e k s e k , b u d o layl bir biimde y a p l m a l . Sicim k u r a m n n , b i r sicimin b o y u t u n d a n o k d a h a b y k olan leklerde gzlenebilecek fiziksel s o n u l a r n belirlememiz g e r e k i y o r .
16

Bylece sicim k u r a m ,

d e n e y s e l o l a r a k g z l e n e n aile r g t l e n m e s i n i n , tesadfi y a d a ilahi, a k l a n a m a z bir zellik o l m a k y e r i n e , b a k a b o y u t l a r o l u t u r a n g e o m e t r i k delik saysnn bir y a n s m a s o l d u u n u id dia e t m e k t e d i r ! te b u , bir fizikinin kalbini d u r d u r a c a k t r d e n bir s o n u t u r . P l a n c k leinde kvrlm b o y u t l a r n delik saysnn -tam b i r zirve fizii- ulalabilir enerjilere, d o r u d a n d e n e y s e l o l a r a k snanabilir bir ta frlattn d n e b i l i r s i n i z . N i h a y e t i n d e d e n e y c i l e r p a r a c k ailelerin saysn verebiliyor

C a n d e l a s , H o r o w i t z , S t r o m i n g e r v e W i t t e n r ac m a k a lelerinde, bu a m a d o r u l t u s u n d a ilk a d m l a r attlar. Sicim k u r a m n d a k i b a k a b o y u t l a r n b i r Calabi-Yau eklinde kvrlmas g e r e k t i i n i b u l m a k l a k a l m a y p b u n u n sicim titreimlerinin olas r n t l e r i z e r i n d e k i b a z sonularn d a incelediler. B u l d u k l a r t e m e l s o n u l a r d a n biri, sicim k u r a m n n , p a r a c k fiziinin u z u n z a m a n d r s r n c e m e d e kalm s o r u n l a r n a getirdii h a y r e t verici d e r e c e d e b e k l e n m e d i k zmleri aydnlatyor. Fizikilerin b u l d u u t e m e l paracklarn, b e n z e r bir r g t l e n m e y e s a h i p aileye b l n d n , p a r a c k ktlelerinin bi rinci aileden n c aileye d o r u gidildike arttn hatrlaya lm. Sicim k u r a m n d a n n c e hibir c e v a p getirilemeyen soru,
260

ekil 9.1 Bir simit (torus) ve onun ok delikli kuzenleri. 261

- a s l n d a o k t a n v e r d i l e r : 3. F a k a t maalesef, bilinen on binlerce C a l a b i - Y a u eklinin h e r b i r i n d e k i delik says o k geni b i r a r a lkta dolanyor. Bazlarnn 3 delii var. A m a bazlarnn, 4, 5, 2 5 ; h a t t a bazlarnn 4 8 0 delii var. S o r u n u ki, imdilik k i m s e sicim k u r a m n n d e n k l e m l e r i n e b a k a r a k Calabi-Yau ekillerin d e n h a n g i s i n i n b a k a u z a m s a l b o y u t l a r o l u t u r d u u n u nasl karabileceimizi bilmiyor. S a y l a m a y a c a k k a d a r fazla olaslk i i n d e n C a l a b i - Y a u ekillerinden birini sememizi m m k n k l a c a k ilkeyi bulabilirsek, o z a m a n g e r e k t e n de dan tepesin d e n , deneycilerin k a m p n a bir ta y u v a r l a n m olacak. K u r a m n d e n k l e m l e r i n i n iaret ettii o t e k C a l a b i - Y a u eklinin t a n e delii o l u r s a eer, sicim k u r a m n n , d n y a n n bildik, a m a t m y l e gizemli bir zelliini aklayan etkileyici bir sylem son rasn b u l m u olacaz. F a k a t C a l a b i - Y a u ekilleri a r a s n d a se im y a p a r k e n d a y a n a k alacamz ilkenin b u l u n m a s , h e n z z l m e m i bir s o r u n . Y i n e d e -nemli olan d a b u zaten- sicim k u r a m n n , p a r a c k fiziinin temel m u a m m a s n c e v a p l a m a p o tansiyeli o r t a y a k o y d u u n u g r y o r u z ki, b u d a bal b a n a ciddi b i r ilerlemedir. P a r a c k ailesi says, b a k a b o y u t l a r n g e o m e t r i k biimleri nin d e n e y s e l s o n u l a r n d a n y a l n z c a biridir. B a k a b o y u t l a r n , olas sicim titreimleri z e r i n d e k i etkileri y o l u y l a g r l e n dier s o n u l a r a r a s n d a k u v v e t v e m a d d e p a r a c k l a r n n ayrntl zellikleri de y e r alr. Balca r n e k l e r d e n birini belirteyim. S t r o m i n g e r ile W i t t e n s o n r a l a r y a p t k l a r b i r almada, h e r ai l e d e k i p a r a c k l a r n ktlelerinin - d u r u n , d u r u n , b u r a s b i r a z etrefilli- C a l a b i - Y a u eklindeki eitli deliklerin birbirleriyle k e s i m e v e r t m e snrlarna bal o l d u u n u gsterdi, i n s a n n g z n d e c a n l a n d r m a s zor, a m a anafikri u: Sicimler, kvrlm d i e r b o y u t l a r d a titreiyor, b u t i t r e m e s r a s n d a C a l a b i - Y a u e k l i n d e b u l u n a n eitli deliklerin t a m d z e n l e n m e biimi v e C a l a b i - Y a u eklinin bu delikleri s a r m a biimi olas titreim r n t l e r i z e r i n d e d o r u d a n etkili oluyor. Ayrntlar t a k i p et m e k z o r ve g e r e k t e n o k a d a r elzem o l m a s a da, nemli b i r n o k 262

tay belirtelim: P a r a c k ailesi s a y s n d a o l d u u gibi, sicim k u r a m bize d a h a n c e k i k u r a m l a r n t m y l e s u s k u n kald sorula r - e l e k t r o n u n v e dier p a r a c k l a r n n e d e n s a h i p o l d u k l a r k t leye s a h i p o l d u k l a r gibi s o r u l a r - c e v a p l a y a c a k b i r e r e v e su nabilir. F a k a t y i n e , b u h e s a p l a r g e r e k l e t i r m e k , d i e r b o y u t l a rn g e o m e t r i k biimi iin h a n g i C a l a b i - Y a u eklini t e m e l alaca mz bilmemizi gerektiriyor. n c e k i tartmalar, sicim k u r a m n n Tablo 1.1'de g r d n z m a d d e p a r a c k l a r n n zelliklerini b i r g n nasl aklayabi lecei k o n u s u n d a bir fikir verebilir. Sicim k u r a m c l a r , b e n z e r bir h i k y e n i n , b i r g n , Tablo 1.2'de g r d n z t e m e l k u v v e t lerin h a b e r c i p a r a c k l a r n n zelliklerini de a k l a y a c a n a ina nyor. Yani, g e n i ve kvrlm b o y u t l a r d a gezinen, kvrlp titre en sicimlerin, geni salnm r e p e r t u a r l a r n n k k b i r b l m n spinleri 1 ya da 2'ye eit olan r n t l e r i n o l u t u r d u u n a . Bu rntler, kuvvet-tayc sicim-titreim halleri adaylardr. C a labi-Yau u z a y n n ekli ne o l u r s a olsun, ktlesiz olan ve spini 2'ye eit b i r t e k titreim r n t s v a r d r h e p ; b u r n t y g r a viton o l a r a k tespit etmi b u l u n u y o r u z . F a k a t spini l ' e eit h a berci p a r a c k l a r n t a m listesi -saylar, a k t a r d k l a r k u v v e t i n gc, bal o l d u k l a r ayar simetrileri- kritik bir b i i m d e kvrl m b o y u t l a r n t a m g e o m e t r i k b i i m i n e d a y a n m a k t a d r . Bylece bir k e z d a h a sicim k u r a m n n , e v r e n i m i z d e g z l e n e n h a b e r c i p a r a c k ieriini aklayacak, y a n i temel k u v v e t l e r i n zellikle rini a k l a y a c a k bir e r e v e s u n d u u n u , fakat b a k a b o y u t l a r n hangi C a l a b i - Y a u ekli gibi kvrldn t a m o l a r a k b i l m e d e n k e sin n g r l e r d e y a d a sylem s o n r a l a r n d a ( W i t t e n ' n k t l e e kimi sylem sonrasyla ilgili szleri d n d a ) b u l u n a m a y a c a m z g r y o r u z . " D o r u " C a l a b i - Y a u eklinin h a n g i s i o l d u u n u n e d e n belirleyemiyoruz? Sicim k u r a m c l a r n n o u b u n u n k a b a h a t i n i , h a lihazrda sicim k u r a m n analiz e t m e k t e k u l l a n l a n k u r a m s a l aralarn y e t e r s i z l i i n d e b u l u y o r . X I I . B l m ' d e b i r a z d a h a ay rntl o l a r a k t a r t a c a m z e r e , sicim k u r a m n n m a t e m a t i k s e l
263

erevesi o k a d a r k a r m a k t r ki, fizikiler a n c a k tedirginlik ku

ram o l a r a k bilinen bir formellik y o l u y l a y a k l a k h e s a p l a r ger

ekletirebilmektedirler. B u y a k l a k l k e m a s n a gre, olas b t n C a l a b i - Y a u ekillerinin h e r biri dierleriyle a y n koullard a y m gibi g r n m e k t e d i r ; d e n k l e m l e r t e m e l d e hibirini ne k a r m a m a k t a d r . Sicim k u r a m n n fiziksel s o n u l a r da, kvrl m b o y u t l a r n t a m b i i m i n e d u y a r l o l d u u n d a n , b i r o k Cala b i - Y a u ekli a r a s n d a n birini seme yetisi olmakszn, d e n e y s e l o l a r a k snanabilir belirleyici s o n u l a r karlamaz. B u g n k a r a t r m a l a r n g e r i s i n d e k i itici g l e r d e n biri de, b a k a y a r a r l a rn y a n sra, b a k a b o y u t l a r iin tek b i r Calabi-Yau ekline bi z i ulatraca u m u d u y l a , yaklaklk y a k l a m n a a n k u r a m s a l y n t e m l e r gelitirmektir. B u y n d e k i ilerlemeyi X I I I . B l m ' d e tartacaz.
ekil 9.2 ok delikli bir simidin ekli, delik saysn deitirmeksizin birok biimde de forme edilebilir; bunlardan biri de burada gsteriliyor.

d e v a m edebiliriz, bylece y i n e sonsuz gibi g r n e n bir ekiller dizisi o r t a y a kar. ( n c e d e n on binlerce Calabi-Yau ekli oldu u n u sylerken, b u t r hafif d e f o r m a s y o n l a r l a birbirlerine d nebilecek b t n b u ekilleri bir a r a d a g r u p l a m t k , b t n bir g r u b u d a t e k bir Calabi-Yau uzay o l a r a k saymtk.) S o r u n , si cim r n t l e r i n i n ayrntl fiziksel zelliklerinin, ktlelerinin, k u v v e t l e r e verdikleri tepkilerin, ekilde m e y d a n a gelen bu gibi ayrntl deiikliklerden ok fazla etkilenmesidir, fakat y i n e b u r a d a d a bir olaslk y e r i n e dierini sememizi s a l a y a c a k bir a r a cmz y o k elimizde. Fizik profesrleri k a y k s e k lisans r e n cisini d a h a bu ie k o a r s a k o s u n , sonsuz sayda farkl ekiller listesine t e k a b l eden fizii k a r m a k m m k n deildir. B u n u n i d r a k edilmesi, sicim k u r a m c l a r n n , olas bir CalabiYau ekillen r n e k l e m i n d e n d o a n fizii incelemesine y o l a mtr. Gelgelelim b u r a d a d a h a y a t r a h a t a k m a m a k t a d r . Sicim k u r a m c l a r n n h a l i h a z r d a kulland y a k l a k denklemler, belli bir Calabi-Yau ekli s e e n e i n d e n d o a n fizii t a m o l a r a k ince leyebileceimiz k a d a r gl deildir. Bu denklemler, gzlemle diimiz p a r a c k l a r l a u y u a c a k l a r n u m d u u m u z sicim r n t lerinin zelliklerini a n l a m a m z k o n u s u n d a u z u n bir y o l k a t et memizi salayabilirler; t o p u n girecei y e r e d a i r t a h m i n y r t m e hesab. F a k a t e l e k t r o n u n ktlesi v e y a zayf k u v v e t i n g c gibi s o m u t ve kesin fiziksel sonular, m e v c u t yaklaklk erevesin d e n o k d a h a kesin d e n k l e m l e r i gerekli klmaktadr. V I . Blm'd e n -ve D o r u Fiyat r n e i n d e n - hatrlayalm: Sicim k u r a m n n "doal" enerji lei P l a n c k enerjisidir ve sicim k u r a m a n c a k ve a n c a k son d e r e c e hassas iptaller sayesinde, bilinen m a d d e ve
265

Tkenen Olaslklar
B u d u r u m d a u s o r u y u sorabilirsiniz: Sicim k u r a m n n h a n g i C a l a b i - Y a u eklini setiini h e n z b i l m e s e k de, s e e n e k l e r d e n biri, gzlediklerimize u y g u n d e n fiziksel zelliklere ulatr y o r m u bizi? B a k a b i r deyile b t n C a l a b i - Y a u ekillerinin h e r birine d e n k d e n fiziksel zellikleri inceleyip h e p s i n i d e v a s a b i r k a t a l o g d a t o p l a y a c a k olsak, g e r e k l i e d e n k d e n b i r e kil bulabilir miyiz a r a l a r n d a ? n e m l i b i r s o r u d u r b u , fakat iki nemli sebepten tr, ayn zamanda t a m anlamyla cevaplama s z o r b i r s o r u d u r . Yalnzca aile s o n u c u n u v e r e n C a l a b i - Y a u ekillerine o d a k l a n m a k anlaml bir b a l a n g olabilir. Bylece tutarl seenekler listesi hatr saylr l d e ksalr, geri liste y i n e de u z u n . Aslna b a k a r s a n z , ok delikli b i r simidi, delik saysn deitirmeksizin o k eitli -sonsuz eitlilikte- ekillere sokabileceimizi fark et misinizdir. ekil 9.2'de, ekil 9.1'de en altta y e r alan eklin b y l e bir d e f o r m a s y o n a uratlm b i r halini g r y o r s u n u z . o k b e n z e r bir ekilde, delikli bir C a l a b i - Y a u uzayyla ie bala y p delik saysn d e i t i r m e d e n y a v a y a v a eklini d e i t i r e r e k
264

k u v v e t p a r a c k l a r n n ktlelerine y a k n k t l e y e sahip titreim r n t l e r i verir. H a s s a s iptaller k e s i n h e s a p l a r gerektirir, n k k c k h a t a l a r bile d o r u l u u ok etkilemektedir. X I I . B l m ' d e tartacamz z e r e , 1990'larn o r t a l a r n d a fizikiler m e v c u t y a k l a k d e n k l e m l e r i n almas y o l u n d a ciddi ilerlemeler k a y d e t m i l e r d i , fakat a l n a c a k ok y o l v a r hl. P e k i o h a l d e n e r e d e d u r u y o r u z ? C a l a b i - Y a u ekilleri arasn d a n birini sememizi s a l a y a c a k t e m e l k r i t e r l e r d e n y o k s u n ol m a k , a y r c a byle bir seimin gzlenebilir sonularn t a m anla myla k a r s a y a b i l m e m i z iin gerekli k u r a m s a l aralarn hepsi n e s a h i p o l m a m a k gibi engellerle k a r k a r y a olsak dahi, Cala b i - Y a u ekilleri k a t a l o g u n d a n y a p a c a m z bir seimin gzlem lerimizle k a b a c a o l s u n u y u a n bir d n y a o r t a y a k o y u p k o y m a y a c a n sorabiliriz. B u s o r u n u n cevab hayli cesaretlendiricidir. C a l a b i - Y a u k a t a l o u n d a k i k a l e m l e r i n ou, d n y a m z l a ciddi farkllklar g s t e r e n gzlenebilir s o n u l a r ( b a k a farkllklarn y a n sra p a r a c k ailesi saylarnn farkl olmas, temel k u v v e t lerin farkl sayda ve t i p t e olmas gibi) v e r s e d e , k a t a l o g d a k i bir k a k a l e m , g e r e k h a y a t t a gzlemlediimiz fizie niceliksel ola r a k yakn b i r fizik o r t a y a k o y m a k t a d r . B a k a bir deyile, sicim k u r a m n n g e r e k t i r d i i kvrlm b o y u t l a r temsil e t m e k zere seilmeleri h a l i n d e , s t a n d a r t m o d e l d e k i p a r a c k l a r a y a k n d a n b e n z e y e n sicim titreimlerine y o l a a c a k Calabi-Yau rnekleri

gisi y o k m u gibi g r n e c e k t i r . Ayrntl fiziksel etkileri belirle m e k o n u s u n d a k i hayli ilenmemi m e v c u t becerimizle, k a b u l edilebilirlik k s t a s l a r n a s a h i p g r n e n a z s a y d a C a l a b i - Y a u ekli b u l m a k son d e r e c e cesaretlendirici bir s o n u t u r . Temel m a d d e v e k u v v e t p a r a c k l a r n n zelliklerini akla m a k , e n b y k bilimsel b a a r l a r d a n biri -belki d e e n b y olacaktr. Y i n e de sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u , d e n e y s e l fi zikilerin imdi y a d a n g r l e b i l i r bir gelecekte d o r u l a m a gi riiminde b u l u n a b i l e c e i n g r l e r o l u p olmadn sorabilirsi niz. Vardr.

Sperparacklar
Sicim k u r a m n a d a y a n a r a k ayrntl t a h m i n l e r o r t a y a k o y m a mz engelleyen k u r a m s a l skntlar, sicimlerden o l u a n bir e v r e nin zel y n l e r i n d e n ok, genel y n l e r i n i a r a m a y a z o r l u y o r bi zi. Bu b a l a m d a "genel zellikler"den kastm, sicim k u r a m a s n d a n ok temel olan zelliklerdir; b u n l a r o k a d a r temel zel liklerdir k i sicim k u r a m n n , b u g n k u r a m s a l a n l a m l a n d r m a becerimizin t e s i n d e k a l a n ayrntl zelliklerinden t m y l e ba msz o l m a s a l a r da, b u n l a r a duyarszdrlar. Bu zellikleri, k u r a m n t a m a m n iyice a n l a m a d a n d a h i k e n d i m i z d e n e m i n o l a r a k tartabiliriz. S o n r a k i b l m d e b a k a r n e k l e r e d e b a k a c a z , a m a imdilik bir t e k zellie o d a k l a n y o r u z : S p e r s i m e t r i . D a h a n c e d e tarttmz gibi, sicim k u r a m n n temel bir zellii, son d e r e c e simetrik olmas, y a l n z c a sezgisel simetri il kelerini k a p s a m a k l a k a l m a y p b u ilkelerin m a k s i m u m m a t e m a tiksel uzantsna, y a n i s p e r s i m e t r i y e d e u y g u n olmasdr. B u da, V I I . B l m ' d e tarttmz z e r e , sicim titreimi r n t l e r i nin, e l e r d e n birinin spininin d i e r i n d e n y a r m b i r i m k k ol d u u iftler - s p e r e iftleri- h a l i n d e o l u t u u a n l a m n a gelir. Sicim k u r a m d o r u y s a eer, b u d u r u m d a sicim t i t r e i m l e r i n d e n bazlar bilinen t e m e l p a r a c k l a r a t e k a b l edecektir. S p e r s i m e t r i k e l e m e d e n dolay da, sicim k u r a m bilinen h e r p a r a c n b i r s p e r e e s a h i p o l d u u ngrsnde b u l u n u r . Bu s p e 267

vardr. Asl nemlisi de sicim k u r a m , k t l e e k i m i k u v v e t i n i bu

k u a n t u m m e k a n i k e r e v e y e baarl bir b i i m d e eklemitir. M e v c u t anlay d z e y i m i z itibaryla, b u d u r u m umabileceimizin en iyisidir. C a l a b i - Y a u ekillerinin b i r o u deneyle k a b a ca u y u s a y d , belli b i r t e r c i h ile gzlediimiz fizik a r a s n d a k i b a l a n t y k u r m a k o k a d a r zorlayc olmayabilirdi. B i r o k ter cih h e s a p l a r a uyabilir, bylece d e n e y s e l b i r b a k a s n d a n bile hibirini ayrp n e k a r m a k m m k n grnmeyebilir. t e y a n d a n Calabi-Yau ekillerin hibiri g z l e n e n fiziksel zellikle r i g s t e r m e y e b i r a z c k olsun y a k l a m y o r s a , b u d u r u m d a sicim k u r a m gzel b i r k u r a m s a l ereve olsa da, evrenimizle hibir il266

r e p a r a c k l a r n h e r birinin tamas g e r e k e n k u v v e t y k l e r i n i belirleyebiliriz, fakat halihazrda, bu p a r a c k l a r n ktlelerini t a h m i n e t m e becerisine s a h i p deiliz. F a k a t hl b y l e y k e n dahi, s p e r e l e r i n v a r o l d u u ngrs, sicim k u r a m n n genel b i r zelliidir; sicim k u r a m n n h e n z k a r t a m a d m z zellikle r i n d e n bamsz o l a r a k geerlilik tayan, g e r e k bir zelliidir. Bilinen temel p a r a c k l a r d a n hibirinin spereleri imdiye d e k gzlenmemitir. B u d u r u m , b u p a r a c k l a r n v a r olmad, sicim k u r a m n n y a n l o l d u u a n l a m n a gelebilir. F a k a t b i r o k p a r a c k fizikisine g r e bu, sperelerin ok ar o l d u u n u , dolaysyla m e v c u t d e n e y s e l gzlem k a p a s i t e m i z i atn gs t e r m e k t e d i r . Fizikiler b u g n l e r d e i s v i r e ' n i n C e n e v r e k e n t i n d e d e v a s a bir hzlandrc ina ediyorlar: B y k H a d r o n a r p trcs. B u m a k i n e n i n s p e r e p a r a c k l a r b u l a c a k k a d a r gl bir m a k i n e o l m a s n a b y k u m u t l a r balanmtr. Hzlandrc nn, 2 0 1 0 t a r i h i n d e n n c e almaya hazr olmas g e r e k m e k t e dir, b u n d a n ksa b i r s r e s o n r a d a s p e r s i m e t r i deneysel o l a r a k dorulanabilir. S c h w a r z ' n dedii gibi, " S p e r s i m e t r i n i n ok ge k a l m a d a n kefedilmesi gerekiyor. Bu gerekletiinde, ok b y k bir ey o l a c a k . "
17

Kesirli Yklere Sahip Paracklar

Sicim k u r a m n n , b a k a b i r d e n e y s e l imzas d a elektrik y k y l e ilgilidir; s p e r e p a r a c k l a r k a d a r genel o l m a y a n , fakat ayrn l d e nemli bir zelliktir b u . S t a n d a r t m o d e l d e k i temel paracklar, elektrik y k l e r i b a k m n d a n ok snrl bir eitlilik gsterirler: K u a r k l a r v e kar k u a r k l a r 1/3 y a d a 2/3 v e b u n l a rn negatif d e e r l e r i n d e elektrik y k n e sahiptir, d i e r p a r a cklarnsa elektrik y k 0, 1 ya da 1 'dir. E v r e n d e bilinen t m m a d d e , b u p a r a c k l a r n k o m b i n a s y o n l a r y l a aklanr. F a k a t si cim k u r a m n d a , ciddi b i i m d e farkl elektrik y k l e r i n e s a h i p p a r a c k l a r a d e n k gelen titreim r n t l e r i n i n b u l u n m a s m m k n d r . r n e i n , bir p a r a c n elektrik y k o k eitli b a k a olaslklarn y a n sra 1/5, 1/11, 1/13 ya da 1/53 gibi a c a y i p k e sirli d e e r l e r alabilir. Kvrlm b o y u t l a r belli bir g e o m e t r i k zellie sahipse e e r byle srad y k l e r o r t a y a kabilir. Bu g e o m e t r i k zellii yle zetleyebiliriz: Sicimler t a r a f n d a n sar m a l a n m a k gibi t u h a f bir zellie s a h i p delikler, bu s a r m a l a n m a d a n a n c a k v e a n c a k belli k e r e l e r k e n d i e t r a f l a r n d a s a r m a l a n makla kurtulur.
18

Ayrntlarn zel bir n e m i y o k t u r , fakat yle

g r n y o r ki, s a r m a l a n m a d a n k u r t u l m a k iin gerekli s a r m a l a n m a l a r n says, m m k n olan titreim r n t l e r i n d e kendini g s t e r m e k t e , titreim r n t l e r i kesirli y k l e r d e k i p a y d a y b e lirlemektedir. Baz Calabi-Yau ekilleri bu zellie sahiptir, dierleriyse de ildir, b u y z d e n d e srad kesirli elektrik y k n e s a h i p olma olasl s p e r e p a r a c k l a r n varl k a d a r genel bir zellik de ildir. t e y a n d a n , s p e r e l e r i n varlna ilikin n g r , sicim k u r a m n n benzersiz bir zellii o l m a s a da, yllarn deneyimi gstermitir ki, bir n o k t a p a r a c k k u r a m n d a b u t r a c a y i p k e sirli elektrik y k l e r i n i n v a r olmas iin i k n a edici bir s e b e p y o k tur. B u y k l e r zorla bir n o k t a p a r a c k k u r a m n a dahil edilebi lir, fakat b u n u y a p m a k zccaciye d k k n n a fil s o k m a k ne k a d a r doalsa o k a d a r d o a l olacaktr. B a k a b o y u t l a r n s a h i p ol d u k l a r basit g e o m e t r i k zelliklerden dolay o r t a y a kmalar
269

F a k a t aklnzda t u t m a n z g e r e k e n iki ey var. S p e r e p a r a cklar b u l u n s a l a r bile, tek b a n a bu olgu, sicim k u r a m n n d o r u o l d u u n u g s t e r m e y e y e t m e y e c e k t i r . D a h a n c e g r m ol d u u m u z gibi, s p e r s i m e t r i , sicim k u r a m z e r i n d e allrken kefedilmi olsa da, n o k t a p a r a c k l a r a dayal k u r a m l a r a d a ga y e t baarl bir b i i m d e dahil edilmitir, dolaysyla sicim k u r a m n a zg deildir. t e y a n d a n , s p e r e p a r a c k l a r n B y k H a d r o n arptrcs t a r a f n d a n b u l u n a m a m a s halinde, b u ol g u d a t e k b a n a sicim k u r a m n geersiz klmayacaktr, n k s p e r e l e r i n b u m a k i n e n i n inceleme eriminin tesine g e e c e k k a d a r ar olmas d a sz k o n u s u olabilir. B u n l a r s y l e m i k e n u n u d a ekleyeyim: A s l n d a s p e r e p a r acklarn b u l u n m a s , sicim k u r a m n n g l v e h e y e c a n verici ikinci d e r e c e k a n t l a r n d a n biri olacaktr kesinlikle.
268

olasl, b u srad elektrik y k l e r i n i sicim k u r a m n n d o a l bir d e n e y s e l imzas klyor olabilir. S p e r p a r a c k l a r d a o l d u u gibi, byle a c a y i p y k l e r e s a h i p p a r a c k l a r d a hi gzlenmemitir; sicim k u r a m anlaymz da, b a k a b o y u t l a r b u y k l e r i o r t a y a k a r a c a k zelliklere s a h i p ol s a y d b u p a r a c k l a r n ktleleri n e o l u r d u s o r u s u n a karlk k e sin b i r n g r y m m k n k l m a m a k t a d r . B u p a r a c k l a r gr m e m e m i z i n b i r a k l a m a s y i n e , v a r olsalard e e r ktlelerinin b u g n k teknolojik i m k n l a r m z a a n b o y u t l a r d a olmas ge r e k t i i cevab olabilir; a s l n d a b u p a r a c k l a r n ktlelerinin P l a n c k ktlesi d z e n i n d e olmas m u h t e m e l d i r . F a k a t gelecekte y a p l a c a k bir d e n e y d e , byle acayip elektrik y k l e r i y l e karla lmas, sicim k u r a m l e h i n d e ok g l bir k a n t oluturacaktr.

Y e r y z n n y a k n l a r n d a da, sicim k u r a m m n d e n e y s e l imza lar olabilecei ileri s r l e n b a k a k a n t l a r vardr. Be t a n e r n e k var. ncelikle, Tablo 1.1 'den b a h s e d e r k e n n t r i n o l a r o k mu h a fif y o k s a hi mi ktleleri y o k bilmediimizi sylemitik. S t a n d a r t modele g r e n t r i n o l a r n ktlesi y o k t u r , fakat b u n u n zellikle d e r i n l e r d e y a t a n bir sebebi d e y o k t u r . Sicim k u r a m n a getirilebi lecek b i r itiraz, b u g n v e ilerde n t r i n o l a r h a k k n d a k i verilerle ilgili o l a r a k i k n a edici bir a k l a m a getirilmesi, zellikle de niha y e t i n d e d e n e y l e r s o n u c u n t r i n o l a r n k k fakat sfra eit ol m a y a n b i r k t l e y e sahip o l d u u n u n gsterilmesi olacaktr. kin cisi, s t a n d a r t modelin o r t a d a n kaldrd, fakat sicim k u r a m n n , m m k n kld b a z varsaymsal sreler vardr. P r o t o n u n zlmesi olasl (kayglanmayn, d o r u y s a eer bu z l m e ok y a v a gerekleecektir) v e eitli k u a r k bileimlerinin n o k t a p a r acklara dayal k u a n t u m alan k u r a m n n u z u n z a m a n d r y e r l e ik k a b u l ettii zellikleri ineyerek m u t a s y o n geirip b o z u n mas olaslklar b u sreler a r a s n d a y e r alr.
20

Baz Uzun Dnem Olaslklar

Sicim k u r a m l e h i n d e k a n t l a r b u l a b i l m e n i n b a k a yollar d a vardr. r n e i n , W i t t e n u z u n d n e m l i b a z olaslklar b u l u n m a s olaslna d i k k a t ekmi, gkbilimcilerin b i r g n g k y z n g z l e r k e n t o p l a d k l a r veriler iinde sicim k u r a m n n d o r u d a n b i r imzasn grebileceini sylemitir. V I . B l m ' d e g r d m z z e r e , b i r sicimin b o y u t u , g e n e l d e P l a n c k u z u n l u u n d a d r , fakat d a h a enerjik sicimler d a h a b y k b o y u t l a r a ulaabilir. A s lna b a k a r s a n z , B y k P a t l a m a ' n n enerjisi, m a k r o s k o b i k b o y u t l a r d a b i r k a sicim o r t a y a k a r a c a k k a d a r b y k olmaldr, b u sicimler k o z m i k genileme s o n u c u a s t r o n o m i k l e k l e r d e b y m olabilir. B u g n y a d a gelecekte bir g n , b u t r b i r si cimin bir gece g k y z n d e n geebileceini, bylece gkbilimci lerin t o p l a d k l a r veriler z e r i n d e y a n l m a z ve llebilir bir iz ( a r k a p l a n d a k i k o z m i k m i k r o d a l g a scaklnda k k b i r dei iklik gibi; I V X . B l m ' e b a k n z ) brakabileceini h a y a l e d e b i liriz. W i t t e n ' n dedii gibi, "Biraz h a y a l p e r e s t e de olsa, sicim k u r a m n n d o r u l a n m a s y o l u n d a e n sevdiim s e n a r y o bu, hi b i r ey b u meseleyi t e l e s k o p t a bir sicim g r m e n i n y a r a t a b i l e c e i k a d a r ciddi bir etki y a r a t a r a k s o n u l a n d r a m a z . "
270
19

B u t r sreler

zellikle ilgintir, n k geleneksel k u r a m d a y e r almamalar, on lar y e n i k u r a m s a l ilkelere b a v u r m a k s z n a k l a n a m a y a c a k hassas fiziksel e m a r e l e r haline getirir. G z l e m y a p l r s a eer, bu srelerin biri, sicim k u r a m n n b i r a k l a m a getirmesi iin ve rimli bir zemin oluturacaktr. n c s , baz Calabi-Yau see nekleri d i k k a t e alndnda, y e n i , k k , u z u n erimli k u v v e t alanlarnn varln etkili bir b i i m d e g n d e m e getirebilecek belli sicim titreim r n t l e r i sz k o n u s u d u r . Bu t r y e n i k u v vetlerin etkilerinin kefedilmesi de, p e k l sicim k u r a m n n y e n i fiziini k s m e n yanstabilir. D r d n c s , s o n r a k i b l m d e b e lirttiimiz z e r e , gkbilimciler galaksimizin, m u h t e m e l e n de b tn e v r e n i n karanlk maddeye g m l m o l d u u y n n d e kant lar toplamlardr, k a r a n l k m a d d e n i n zellikleri h e n z belirlen memitir. Sicim k u r a m , b i r o k olas titreim r n t s sayesin de, k a r a n l k m a d d e iin b i r o k a d a y n e r m e k t e d i r ; b u a d a y l a r h a k k n d a k i karar, k a r a n l k m a d d e n i n ayrntl zelliklerini orta y a k o y a n gelecekteki deneylerin sonularn b e k l e m e k t e d i r .

271

S o n olarak, sicim k u r a m n gzlemlere b a l a m a n n beinci olas y o l u , kozmolojik sabitle ilgilidir; I I I . B l m ' d e tartt mz z e r e , kozmolojik sabitin, Einstein'n e v r e n i n statik o l d u u s o n u c u n a v a r m a k iin ilk genel grelilik d e n k l e m l e r i n d e geici o l a r a k y a p t deiiklik o l d u u n u hatrlayalm. S o n r a d a n e v r e nin geniliyor o l d u u n u n kefedilmesi, Einstein' b u deiiklik t e n v a z g e m e y e z o r l a m s a da, o t a r i h t e n beri, fizikiler k o z m o lojik sabitin n e d e n sfr olmas gerektiinin bir aklamas olma dn fark etmilerdir. A s l n a b a k a r s a n z kozmolojik sabit, u z a y b o l u u n d a d e p o l a n m bir t r t o p l a m enerji o l a r a k y o r u m l a n a bilir, dolaysyla da d e e r i k u r a m s a l o l a r a k hesaplanabilir, de neysel o l a r a k d a llebilir olmaldr. F a k a t b u g n e dek, b u t r h e s a p l a r v e l m l e r d e v a s a bir u y u m s u z l u u o r t a y a k o y m u t u r : Gzlemler, kozmolojik sabitin y a sfr o l d u u n u ( E i n s t e in'n n i h a y e t i n d e ileri s r d gibi) y a d a hayli k k o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r ; hesaplar, bo u z a y d a k i k u a n t u m m e k a n i k d a l g a l a n m a l a r n , d e e r i sfr o l m a y a n , d e n e y l e r i n m m k n kl d n d a n on zeri 120 ( l ' d e n s o n r a 120 sfr geliyor) d a h a b y k (!) bir d e e r e s a h i p bir kozmolojik sabit y a r a t m a eilimin d e o l d u u n u gstermitir. B u d u r u m sicim k u r a m c l a r n n n n e m u h t e e m bir z o r l u k v e frsat k o y u y o r : Sicim k u r a m n n h e saplar, b u u y u m s u z l u k z e r i n d e n ilerleyip kozmolojik sabitin n e d e n sfr o l d u u n u aklayabilir m i y a d a d e n e y l e r n i h a y e t i n de kozmolojik sabitin d e e r i n i n k k o l d u u n u , a m a sfr ol m a d n o r t a y a k o y a r s a sicim k u r a m b u n u n bir aklamasn s u n a b i l i r mi? Sicim k u r a m c l a r bu g l aabilselerdi e e r -imdilik b u d u r u m d a deillerdir- k u r a m d e s t e k l e y e n i k n a edi c i b i r k a n t o r t a y a k o y m u olurlard.

y, P a u l i ' n i n hayaletsi n t r i n o p a r a c k l a r n v a r l n a d a i r v a r saym, g k l e r i n n t r o n yldzlar v e k a r a deliklerle d o l u o l d u u g r , t a m d a b u t r nemli fikirdir; b u g n skca sarld mz, fakat ilk o r t a y a a t l d k l a r n d a bilimsel g e r e k l e r i n zellik l e r i n d e n ok bilim k u r g u h a y a l l e r o l a r a k g r l m fikirlerdir bunlar. Sicim k u r a m n n o r t a y a k o n u l m a s n n a r k a s n d a k i itici g l e r de, e n a z b u fikirde o l d u u k a d a r i k n a edici o l m u t u r ; aslna b a k a r s a n z sicim k u r a m k u r a m s a l fizikte, k u a n t u m m e k a n i i nin kefinden b u y a n a gelmi g e m i e n nemli v e h e y e c a n ve rici gelime addedilmitir. Bu k y a s l a m a gayet y e r i n d e bir kyas lamadr, n k k u a n t u m m e k a n i i n i n tarihi bize, fizik alannda ki d e v r i m l e r i n o l g u n l u a e r m e s i n i n yllar alabileceini gster mektedir. B u g n n sicim k u r a m c l a r y l a karlatrldnda, k u a n t u m m e k a n i k i l e r i b y k b i r avantaja d a sahiplerdi: K u a n t u m m e k a n i i k s m e n formle edilmi olsa da, d e n e y s e l s o n u larla d o r u d a n b i r ilikisi v a r d . H a l b y l e y k e n k u a n t u m m e k a niinin m a n t k s a l y a p s n n o t u r t u l m a s 3 0 yla y a k n bir z a m a n ald, zel greliliin t a m a n l a m y l a k u r a m a dahil edilmesi de bir 2 0 yl b u l d u . B u g n s e genel grelilii k u r a m a dahil ediyoruz; o k d a h a z o r b i r i b u , stelik d e n e y l e r l e d o r u d a n balantl ol m a y d a h a d a z o r l a t r a n b i r i. K u a n t u m k u r a m z e r i n e al anlarn tersine, b u g n k sicim k u r a m c l a r , d o a n n , bir s o n r a k i a d m l a r n d a o n l a r a k l a v u z l u k e d e c e k olan -ayrntl deneysel s o n u l a r y o l u y l a - aydnlatc na s a h i p deiller. B u da, bir y a d a b i r d e n fazla fiziki k u a n n h a y a t l a r n bir n e b z e olsun d e n e y s e l geri bildirim almakszn sicim k u r a m n n a r a t r l m a s n a v e gelitirilmesine a d a y a c a n n d n l e b i l i r olmas a n l a m n a geliyor. D n y a a p n d a , sicim k u r a m n k u v vetle t a k i p e t m e k t e olan ciddi s a y d a fiziki bir risk aldklarn biliyor: m r b o y u s r e n abalar, k e s i n bir s o n u v e r m e y e b i lir. H i k u k u y o k k i k u r a m s a l a l a n d a ciddi ilerlemeler s r e c e k tir, fakat m e v c u t engellerin almas ve deneysel o l a r a k snana bilir, kesin n g r l e r o r t a y a k o n m a s iin b u y e t e r l i o l a c a k m273

Bir Deerlendirme
Fizik tarihi, ilk o r t a y a k o n d u k l a r n d a t m y l e s n a n a m a z g r n e n , fakat n g r l e m e y e n eitli gelimeler s o n u c u , n i h a y e t i n d e deneysel o l a r a k d o r u l a n a b i l m e n i n a l a n n a giren fikirler le doludur. M a d d e n i n atomlardan olutuu ynndeki kavra272

d r ? D o l a y l testler, s o n u t a sicim k u r a m n n z e r i n d e n d u m a n t t e n t a b a n c a s olabilecek midir? B u s o r u l a r b t n sicim k u r a m c l a r a s n d a n t e m e l b i r n e m tar, b u n l a r a y n z a m a n d a g e r e k t e n h a k l a r n d a h i b i r ey s y l e n e m e y e c e k sorulardr. A n c a k v e a n c a k z a m a n , c e v a p l a r o r t a y a karacaktr. Sicim k u r a m n n gzel sadelii, k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i atmay y a t t r m a biimi, d o a n n b t n bileenlerini b i r l e t i r m e yetisi, snrsz n g r d e b u l u n m a potansiyeli, b u n l a rn h e p s i d e b u riski s t l e n m e y e d e e r klan zengin ilham k a y n a k l a r sunar. Bu kibirli deerlendirmeler, sicim k u r a m n n , sicimlere d a y a l b i r e v r e n i n d i k k a t ekici y e n i fiziksel zelliklerini - d o a n n i leyiinde ince v e d e r i n b i r tutarllk b u l u n d u u n u g s t e r e n zel likler- o r t a y a k a r m a becerisiyle srekli glendirilmektedir. Y u k a r d a kullandmz dil itibaryla, b u n l a r n birou, b u g n b i l i n m e y e n a y r n t l a r d a n bamsz o l a r a k sicimlerden o l u a n b i r e v r e n i n t e m e l zellikleri olacaklar. B u n l a r a r a s n d a e n artc olanlar, h e p gelimekte olan u z a y v e z a m a n kavraymz z e r i n d e d e r i n bir etki y a r a t m t r .

Sicim Kuram ve Uzay-Zamann Dokusu

274

X. Blm

Kuantum Geometrisi

instein y a k l a k on yllk b i r z a m a n dilimi iinde, asrlk N e w t o n c u ereveyi t e k b a n a bir k e n a r a itmi v e d n y a y a y e p y e n i , k a n t l a n a b i l e c e k k a d a r d e r i n bir k t

leekimi kavray s u n m u t u . o k g e m e d e n k o n u n u n u z m a n o l a n l a r k a d a r o l m a y a n l a r da, Einstein'n genel grelilik k u r a m n k u r m a k t a k i baarsnn gz k a m a t r c parlakln ve antsal z g n l n g k l e r e k a r a c a k t . A m a Einstein'n b u baars n a ciddi bir k a t k d a b u l u n a n elverili b i r t a k m tarihsel koulla

r gz a r d e t m e m e m i z gerekir. Bahsettiimiz bu elverili koul larn e n b a n d a d a G e o r g B e r n h a r d R i e m a n n ' n 19. y z y l d a gelitirdii, rasgele b o y u t l a r d a k i eri u z a m l a r b e t i m l e m e k iin gerekli g e o m e t r i k a r a l a r s u n a n m a t e m a t i k s e l grleri gelir. R i e m a n n 1854'te G t t i n g e n n i v e r s i t e s i nin alnda y a p t o m e h u r k o n u m a d a , d z u z a m l a r a dayal E u k l e i d e s i d n c e 277

n i n zincirlerini k r m v e h e r t r d e n eri y z e y geometrisinin matematiksel adan serbest bir yaklamla benimsenmesinin y o l u n u amt. M a t e m a t i i n ekil 3.4'te ve 3.6'da g r l e n l e r e b e n z e r y a m u l m u u z a m l a r niceliksel o l a r a k inceleyebilmesini s a l a y a n R i e m a n n ' n grleridir. Einstein'n d e h a s b u m a t e matiin, k t l e e k i m i k u v v e t i y l e ilgili y e n i g r n n u y g u l a n m a s a s n d a n biilmi kaftan o l d u u n u g r m e s i n d e y a t a r . E i n s t e i n , R i e m a n n g e o m e t r i s i n d e k i m a t e m a t i i n ktleekimi fi ziiyle m k e m m e l bir u y u m iinde o l d u u n u c e s u r c a dile getir mitir. F a k a t b u g n , E i n s t e i n ' n m t h i b a a r s n d a n n e r e d e y s e bir asr s o n r a sicim k u r a m bize genel grelilii (mesafeler P l a n c k u z u n l u u k a d a r k s a o l d u u n d a ) kanlmaz o l a r a k deitiren, k t l e e k i m i n i n k u a n t u m m e k a n i k s e l bir b e t i m l e m e s i n i s u n u y o r . R i e m a n n geometrisi genel greliliin m a t e m a t i k s e l a d a n en nemli ksm o l d u u n d a n , sicim k u r a m n n y e n i ksa mesafe fi ziini a y n e n y a n s t a b i l m e s i iin R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n d e d e itirilmesi gerekir. G e n e l grelilik k u r a m , e v r e n i n eri zellik lerinin R i e m a n n geometrisiyle tanmlandn ileri s r e r k e n , si cim k u r a m b u n u n s a d e c e evrenin d o k u s u n u y e t e r i n c e b y k l e k l e r d e incelediimizde geerli o l d u u n u ileri srer. P l a n c k u z u n l u u k a d a r k k leklerde, sicim k u r a m n n y e n i fiziiy l e u y u m l u , y e n i bir g e o m e t r i t r n n o r t a y a kmas gerekir. B u yeni geometrik ereveye kuantum geometrisi denir. R i e m a n n geometrisi iin o l d u u n u n a k s i n e , sicim k u r a m c l a rnn b e n i m s e y i p k u a n t u m geometrisinin h i z m e t i n e sunabilece i, b i r m a t e m a t i k i n i n r a f n d a hazr b e k l e y e n bir g e o m e t r i a h e seri y o k t u r . Fizikiler v e m a t e m a t i k i l e r b u g n azimle sicim k u r a m n inceliyor v e y a v a y a v a fiziin v e m a t e m a t i i n y e n i b i r daln o l u t u r u y o r . H i k y e n i n t a m a m h e n z y a z l m a m s a d a b u aratrmalar, sicim k u r a m n n u z a y - z a m a n a d a i r n g r d y e n i g e o m e t r i k zelliklerin b i r o u n u -Einstein' bile m u t l a k a h e y e c a n l a n d r r d diyebileceimiz zellikler- o r t a y a karmtr.

Riemann Geometrisinin z
Bir t r a m b o l i n i n z e r i n d e zplarsanz, v c u d u n u z u n arl, t r a m b o l i n i n elastik liflerinin g e r i l e r e k t r a m b o l i n i n y a m u l m a s n a y o l aar. V c u d u n u z u n altna gelen k s m d a b u g e r i l m e e n y k sek dzeydedir, t r a m b o l i n i n k e n a r l a r n a d o r u d a h a a z fark edi lir b i r hal alr. T r a m b o l i n i n z e r i n d e M o n a Lisa gibi t a n d k b i r resim olmas h a l i n d e b u n u a k a grebilirsiniz. T r a m b o l i n i n z e r i n d e h e r h a n g i bir arlk y o k s a M o n a Lisa n o r m a l g r n r . Ama trambolinin zerinde durduunuzda, M o n a Lisann g r n t s , zellikle d e ekil 10.1'de g r l d z e r e t a m v c u d u n u z u n altna gelen k s m d a arplr. B u r n e k , R i e m a n n ' n y a m u l m u ekilleri b e t i m l e m e k iin gelitirdii m a t e m a t i k s e l e r e v e n i n z n anlatyor. K e n d i n d e n n c e gelen C a r i F r i e d r i c h G a u s s , N i k o l a i L o b a c h e v s k y , J a n o s Bolyai v e b a k a m a t e m a t i k i l e r i n g r l e r i n d e n y a r a r l a n a n R i e m a n n , bir n e s n e n i n z e r i n d e k i y a d a iindeki b t n y e r l e r a r a s n d a k i mesafeleri titizlikle analiz e d e r e k b i r n e s n e n i n erili inin derecesinin h e s a p l a n a b i l e c e i n i g s t e r m i t i . K a b a c a dile g e t i r e c e k olursak, b i r r n e k o l m a y a n gerilme n e k a d a r fazlaysa -yani d z bir ekil z e r i n d e k i mesafe ilikilerindeki s a p m a ne k a d a r fazlaysa- n e s n e n i n erilii de o k a d a r fazladr. r n e i n

ekil 10.1 Mona Lisa trambolini zerinde dururken, grnt en ok vcudunuzun ar l altndaki ksmda arplr. 278 279

t r a m b o l i n i n e n fazla gerildii y e r v c u d u n u z u n t a m a l t n d a k a lan ksmdr, dolaysyla en fazla bu b l g e d e k i n o k t a l a r a r a s n d a k i mesafe ilikileri arplmtr. Dolaysyla t r a m b o l i n i n eri lii bu b l g e d e en fazladr; z a t e n siz de yle olmasn beklersi niz, n k M o n a Lisa en fazla bu k s m d a arplmtr, o h e r za m a n k i gizemli t e b e s s m n y e r i n i ask b i r s u r a t alm gibidir. Einstein, R i e m a n n ' n m a t e m a t i k s e l keiflerini o n l a r a s o m u t b i r fiziksel y o r u m k a z a n d r a r a k b e n i m s e d i . I I I . B l m ' d e d e tarttmz z e r e , u z a y - z a m a n n eriliinin ktleekimi k u v vetini ierdiini g s t e r d i . A m a gelin b u y o r u m z e r i n d e b i r a z d a h a d n e l i m . M a t e m a t i k s e l o l a r a k u z a y - z a m a n n erilii - t r a m b o l i n i n erilii gibi- u z a y - z a m a n d a k i noktalar a r a s n d a k i mesafe ilikilerinin arpldn gsterir. Fiziksel olarak, bir n e s n e n i n alglad k t l e e k i m i kuvveti, b u a r p l m a n n d o r u d a n b i r y a n s m a s d r . Aslna b a k a r s a n z n e s n e g i d e r e k k l t l d n d e , y a n i n o k t a y fiziksel a d a n s o y u t b i r m a t e m a t i k s e l k a v r a m o l a r a k a n l a m a y a y a k l a t k a , fizik ile m a t e m a t i k hi olma d k a d a r u y u m l u olur. F a k a t sicim k u r a m , R i e m a n n ' n g e o m e t r i k biimciliinin k t l e e k i m i fizii t a r a f n d a n s o m u t o l a r a k a l g l a n m a s n a bir snr getirir, n k bir n e s n e y i k l t m e n i n bir snr vardr. Sicimler d z e y i n e inildi mi, d a h a ileri gidile m e z . G e l e n e k s e l n o k t a p a r a c k kavray sicim k u r a m n d a y o k t u r ; b u d a sicim k u r a m n n k t l e e k i m i n e d a i r bir k u a n t u m k u r a m s u n a b i l m e s i n i n temel bir u n s u r u d u r . B u bize, R i e m a n n ' n esas o l a r a k n o k t a l a r a r a s n d a k i mesafelere d a y a n a n g e o m e t r i k erevesinin, sicim k u r a m t a r a f n d a n m i k r o leklerde deiti rildiini s o m u t bir b i i m d e gsteriyor. B u gzlemin, genel greliliin s r a d a n m a k r o s k o b i k u y g u l a m a l a r z e r i n d e ok k k bir etkisi vardr. r n e i n k o z m o l o jik incelemeler y a p a n fizikiler, k o s k o c a galaksileri sanki b i r e r n o k t a y m gibi modeller; n k galaksiler e v r e n i n b t n n e k y a s l a son d e r e c e k k t r . B u y z d e n d e , genel greliliin k o z molojik b a l a m d a k i b a a r s n n d a iaret ettii z e r e , Rie m a n n ' n g e o m e t r i k erevesinin byle h a m b i r b i i m d e u y g u 280

. l a n m a s o k k e s i n bir t a h m i n d i r . F a k a t u l t r a m i k r o s k o b i k alan lar sz k o n u s u o l d u u n d a , sicimlerin bir b o y u t u n u n olmas, b a site R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n u y g u n m a t e m a t i k s e l biim olma m a s n a y o l aar. B i r a z d a n greceimiz gibi R i e m a n n g e o m e t r i sinin y e r i n i , t a m a m e n y e n i v e b e k l e n m e d i k zellikler o r t a y a k m a s n a y o l a a n , sicim k u r a m n a zg k u a n t u m geometrisi al maldr.

Kozmolojik Bir Oyun Bahesi

Kozmolojideki B y k P a t l a m a m o d e l i n e g r e , b t n evren y a k l a k 15 m i l y a r yl nce, iddetli bir tekil k o z m i k p a t l a m a so n u c u d o m u t u r . lk o l a r a k H u b b l e ' m kefettii z e r e , b u g n b u p a t l a m a n n "kalntlarnn" m i l y a r l a r c a galaksi o l a r a k h l da d o r u a k m a k t a o l d u u n u g r e b i l i y o r u z . E v r e n genile mektedir. B u k o z m i k b y m e s o n s u z a k a d a r d e v a m m edecek, y o k s a g n n b i r i n d e genileme d u r u p t e r s i n e d n e c e k v e ie d o r u bir k o z m i k p a t l a m a m o l a c a k b i l m i y o r u z . Gkbilimciler v e astrofizikiler d e n e y l e r y a p a r a k b u s o r u y u c e v a p l a m a y a a lyor, n k c e v a p ilkesel o l a r a k llebilen bir eye bal: E v rendeki maddenin ortalama younluuna. Eer maddenin ortalama younluu kritik younluu a a c a k
- 2 9

o l u r s a (yani bir s a n t i m e t r e k p t e , bir g r a m n bir m i l y a r d a biri nin bir m i l y a r d a birinin bir m i l y a r d a birinin y z d e biri ( 1 0 ), k i b u evrenin h e r m e t r e k p n d e y a k l a k be hidrojen a t o m u d e m e k t i r ) , b y k bir ktleekimi kuvveti k o z m o s a nfuz e d e cek, genileme d u r a c a k v e s r e tersine d n e c e k t i r . M a d d e n i n o r t a l a m a y o u n l u u kritik d e e r d e n d a h a azsa, ktleekimi ge nilemeyi d u r d u r a m a y a c a k k a d a r zayf olacak, b u d u r u m d a ge nileme s o n s u z a d e k srecektir. ( D n y a y a d a i r k e n d i gzlem lerinize d a y a n a r a k , e v r e n i n o r t a l a m a ktle y o u n l u u n u n kritik deeri ok atn d n e b i l i r s i n i z . F a k a t u n u t m a y n ki m a d d e -tpk p a r a gibi- k m e l e n m e eilimindedir. D n y a ' n n , G n e sisteminin, h a t t a S a m a n y o l u galaksisinin o r t a l a m a ktle y o u n l u u n u e v r e n i n o r t a l a m a ktle y o u n l u u n u n bir gstergesi
281

o l a r a k k u l l a n m a n n , Bili G a t e s ' i n servetini o r t a l a m a bir d n y a lnn gelirinin g s t e r g e s i o l a r a k k u l l a n m a k t a n p e k bir fark y o k tur. N a s l ki b i r o k kiinin serveti Bili G a t e s ' i n servetinin y a n n d a hayli s n k k a l y o r v e b u d a o r t a l a m a y ok d r y o r s a , galaksilerin a r a s n d a d a t o p l a m o r t a l a m a m a d d e y o u n l u u n u n ciddi b i i m d e d m e s i n e s e b e p olan n e r e d e y s e bo, ok fazla alan vardr.) Gkbilimciler, galaksilerin u z a y d a k i dalmn titizlikle ince leyip e v r e n d e k i g r n r m a d d e n i n o r t a l a m a m i k t a r n n n e ol d u u s o r u s u n u cevaplayabilir. B u m i k t a r n kritik d e e r d e n cid d i o r a n d a a z o l d u u anlalmtr. F a k a t e v r e n i n k a r a n l k m a d deyle dolu o l d u u y n n d e h e m k u r a m s a l h e m deneysel p e k o k g l k a n t vardr. K a r a n l k m a d d e , yldzlara enerjilerini v e r e n n k l e e r fiizyon srelerine dahil o l m a y a n maddedir, d o laysyla k v e r m e z ve t e l e s k o p l a b a k n c a g r l m e z . Kesin m i k t a r n b i l m e k yle d u r s u n , d a h a k i m s e k a r a n l k m a d d e n i n n e o l d u u n u zememitir. B u y z d e n d e h a l i h a z r d a genile m e k t e olan evrenimizin akbeti imdilik belirsizdir. Srf t a r t m a y ilerletmek iin, k t l e y o u n l u u n u n kritik d e eri atn, u z a k g e l e c e k t e bir g n genilemenin d u r a c a n v e e v r e n i n k e n d i z e r i n e k m e y e b a l a y a c a n varsayalm. B t n galaksiler y a v a y a v a birbirlerine y a k l a m a y a balayacak, z a m a n iinde b i r b i r l e r i n e y a k l a m a hzlar a r t a c a k , s o n r a d a o k b y k b i r hzla b i r b i r l e r i n e d o r u ilerleyeceklerdir. B t n evreni, g i d e r e k skp k l e n bir k o z m i k k t l e olarak h a y a l et m e n i z gerekiyor. I I I . B l m ' d e anlatld gibi, evrenin b y k l m a k s i m u m m i l y a r l a r c a k y l n d a n m i l y o n l a r c a k ylna inecek, hzlar h e r an a r t a r a k b i r b i r i n e y a k l a a n her ey t e k bir galaksi b y k l n e skacak, s o n r a t e k b i r yldz, a r d n d a n b i r gezegen, b i r p o r t a k a l , bir fasulye, b i r k u m tanesi b y k l n e , s o n r a d a genel grelilie g r e b i r molekl, bir a t o m b y k l n e inecektir, s o n r a d a n l e n e m e z nihai k o z m i k kle hi bykl k a l m a y a c a k t r . Genel kabul gren k u r a m a gre, e v r e n b a l a n g t a sfr b y k l k t e n b i r p a t l a m a y l a d o m u t u r ;
282

y e t e r i n c e ktlesi v a r s a , nihai k o z m i k s k m a y a b e n z e r bir kle son bulacaktr. F a k a t sz k o n u s u mesafe lekleri P l a n c k u z u n l u u civarnd a y s a y a d a o n d a n d a h a ksaysa, k u a n t u m m e k a n i i n i n genel grelilik d e n k l e m l e r i n i geersiz kldn a r t k g a y e t iyi biliyo r u z . O z a m a n sicim k u r a m n k u l l a n m a m z gerekir. Bylece, Einstein'n genel grelilik k u r a m e v r e n i n g e o m e t r i k biiminin rasgele k l m e s i n i m m k n k l a r k e n -tpk R i e m a n n g e o m e t risindeki m a t e m a t i i n , s o y u t bir eklin akln alabilecei k a d a r k l m e s i n i m m k n klmas gibi- sicim k u r a m n n b u t a b l o y u nasl deitirdii s o r u s u y l a k a r k a r y a k a l y o r u z . B i r a z d a n greceimiz gibi, sicim k u r a m n n fiziksel o l a r a k eriilebilir m e safe leklerine b i r k e z d a h a bir alt snr getirdii y n n d e k a ntlar vardr. Sicim k u r a m e v r e n i n hibir u z a m s a l b o y u t u n u n P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a fazla ksaltlamayaca i d d i a s n d a b u l u n u r , ki bu o k d i k k a t ekici bir yeniliktir. A r t k sicim k u r a m n a a i n a o l d u u n u z a g r e , b u n u n nasl ol d u u n a d a i r bir t a h m i n d e b u l u n m a y g z e alabilirsiniz. N e d e olsa, n e k a d a r o k n o k t a y -yani n o k t a parac- s t s t e k o y sanz da, t o p l a m h a c i m l e r i n i n h l sfr o l d u u n u syleyebilirsi niz. O y s a b u p a r a c k l a r a s l n d a sicimse, t m y l e rasgele k o n u m l a r d a b i r a r a y a gelmilerse, sfrdan farkl b y k l k t e bir kabarc d o l d u r u r l a r , s a n k i b i r b i r i n e dolam lastik b a n t l a r d a n o l u a n P l a n c k b y k l n d e bir t o p gibi. Savnz b u y s a , d o r u y o l d a s n z d e m e k t i r ; fakat sicim k u r a m n n e v r e n i n mini m u m bir b y k l olacan i d d i a e d e r k e n zarafetle k u l l a n d o k nemli ve h e m e n fark edilmeyen u n s u r l a r g z d e n kar y o r s u n u z d u r . B u u n s u r l a r etkisini y e n i g s t e r m e y e b a l a y a n sicim fiziini ve o n u n u z a y - z a m a n n g e o m e t r i s i z e r i n d e k i etki sini s o m u t bir b i i m d e v u r g u l a m a y a y a r a r . K o n u n u n b u nemli y n l e r i n i a k l a y a b i l m e k iin ncelikle, k o n u y l a d o r u d a n ilgili o l m a y a n ayrntlar b i r k e n a r a b r a k a n , a m a b u a r a d a d a y e n i fizii feda e t m e y e n b i r r n e e geri d n e lim. Sicim k u r a m n d a k i o n u z a y - z a m a n b o y u t u n u n h e p s i n i
283

- h a t t a a i n a o l d u u m u z d r t u z a y - z a m a n b o y u t u n u bile- d i k k a t e a l m a k y e r i n e , B a h e H o r t u m u e v r e n e geri dnelim. B u iki u z a m s a l b o y u t l u e v r e n i ilk o l a r a k V I I I . B l m ' d e sicim k u r a m ncesi b a l a m d a , K a l u z a ile Klein'n 1920'lerdeki g r l e r i n i n eitli y n l e r i n i a k l a r k e n kullanmtk. i m d i de sicim k u r a m nn zelliklerini basit b i r o r t a m d a incelemek iin bir "kozmolo jik o y u n b a h e s i " o l a r a k kullanalm: E d i n d i i m i z kavraylar, sicim k u r a m n n g e r e k t i r d i i b t n u z a m s a l b o y u t l a r d a h a iyi a n l a m a k iin b i r a z d a n k u l l a n a c a z . B u n u n iin de, B a h e H o r t u m u e v r e n i n dairesel b o y u t u n u n b a l a n g t a g a y e t d o l g u n ol d u u n u , a m a s o n r a b o y u t l a r n n g i d e r e k k l d n v e izgi l k e biimine -yani b y k k m e n i n basitletirilmi, ksmi b i r haline- y a k l a t n d n e l i m . C e v a p l a m a y a altmz s o r u u: A c a b a b u k o z m i k k n g e o m e t r i k ve fiziksel niteliklerinin, sicimlere dayal bir e v r e n d e n v e n o k t a p a r a c k l a r a dayal bir e v r e n d e n belirgin o l a r a k farkl zellikleri v a r m? zellikler k a z a n d r r . Sicim k u r a m n n nemli bir y n olsa d a imdi b u n a o d a k l a n m a y a c a z , n k b u n u n fiziksel etkilerini d a h a n c e d e n anlamtk. i m d i n o k t a p a r a c k l a r n h a r e k e t i y l e sicimlerin h a r e k e t i a r a s n d a k i b a k a b i r f a r k l a ilgileniyoruz; sicimin h a r e k e t etti i u z a y n ekline d o r u d a n bal b i r farkla. S i c i m i n b i r b o y u tu olduundan, nceden belirttiklerimizin dnda b a k a bir olas h a r e k e t ekli d a h a sz k o n u s u d u r : ekil 10.3 ( b ) ' d e g r l d gibi sicim B a h e H o r t u m u e v r e n i n d a i r e s e l k s m n a sarlabilir ( d e y i m y e r i n d e y s e b i r k e m e n t g i b i ) .
1

ekil 10.3 Sicimler bir silindir zerinde iki farkl biimde hareket edebilir; "sarlmam" ve "sarlm" halde.

En Temel Yeni zellik

Yeni sicim fiziinin temelini b u l a b i l m e k iin o k da u z a a git m e m i z e g e r e k y o k . B u ikiboyutlu e v r e n d e h a r e k e t e d e n bir n o k t a p a r a c k , ekil 10.2'de g r l e n biimlerde h a r e k e t edebilir: B a h e H o r t u m u e v r e n i n u z u n l u u b o y u n c a h a r e k e t edebilir, h o r t u m u n kvrlm ksm b o y u n c a h a r e k e t edebilir y a d a b u iki sinin bileimi olan bir h a r e k e t yapabilir. Bir sicim ilmei de b e n zeri h a r e k e t l e r yapabilir, a m a bir farkla: Sicim ilmei y z e y i n z e r i n d e h a r e k e t e d e r k e n ekil 10.3 ( a ) ' d a g r l d gibi sal nr. Bu n c e d e n biraz ayrntl o l a r a k tarttmz bir farkllk tr: Yapt salnmlar sicime, ktle v e k u v v e t y k gibi b a z

Sicim k a y m a

y a v e s a l n m a y a d e v a m edecektir, fakat b u n u y e r k a p l a y a r a k y a p a c a k t r . A s l n a b a k a r s a n z , sicim u z a y n d a i r e s e l ksmn p e k o k defa s a r a b i l i r (ekil 10.3 ( b ) ' d e g s t e r i l d i i gibi); k a y a r k e n y i n e salnnd b i r h a r e k e t g e r e k l e t i r e c e k t i r . Bir sicim b y l e sarlm b i r e k i l d e y s e eer, sarmal halde o l d u u n u sy leriz. Belli k i s a r m a l hal, sicimlere ikin b i r olaslktr. N o k t a p a r a c k l a r d a b u n u n karl y o k t u r . i m d i , b u niteliksel ola r a k y e n i sicim h a r e k e t i n i n , h e m sicimin k e n d i s i h e m d e s a r d b o y u t u n g e o m e t r i k zellikleri z e r i n d e k i e t k i s i n i a n l a m a y a alalm.

Sarlm Haldeki Sicimlerin Fizii

Sicimlerin h a r e k e t i y l e ilgili n c e k i t a r t m a m z srasnda, sa
ekil 10.2 Bir silindir zerinde hareket eden nokta paracklar 284

rlmam sicimlere o d a k l a n m t k . U z a y n dairesel b i r bileenini

285

s a r a n sicimler, d a h a n c e incelediimiz sicimlerle n e r e d e y s e ta m a m e n a y n zelliklere sahiptir. Bu sicimlerin sahnmlar da, t p k sarlmam sicimlerin sahnmlar gibi, g z l e n e n zellikleri ne k a t k d a b u l u n u r . A r a l a r n d a k i esas fark, sarlm bir sicimin minimum bir ktlesinin olmasdr; bu k t l e y i dairesel b o y u t u n bykl ve sicimin bu dairesel b o y u t u k a k e z sard belir ler. Sicimin salnm h a r e k e t i bu m i n i m u m ktleyi biraz artrr. Bu m i n i m u m ktlenin kaynan a n l a m a k zor deildir. Sarl m bir sicimin m i n i m u m bir u z u n l u u vardr; bu u z u n l u u d a iresel b o y u t u n evresi ve sicimin dairesel b o y u t u ka kez evre ledii belirler. Sicimin m i n i m u m u z u n l u u , sicimin m i n i m u m ktlesini belirler: Bu u z u n l u k ne k a d a r fazlaysa, ktle de o k a d a r b y k t r , n k sicim o k a d a r d a h a b y k demektir. Bir daire nin evresi y a r a p y l a d o r u orantl o l d u u n d a n , sardm hal d e k i m i n i m u m ktleler de etrafna sarldklar dairenin yarapy la d o r u orantldr. Einstein'n ktleyi enerjiyle ilikilendiren E=mc f o r m l n k u l l a n a r a k , sarlm bir sicimdeki enerjinin,
2

e g r e dairesel b o y u t u n y a r a p P l a n c k u z u n l u u n a k a d a r k l p d a h a d a k l m e y i s r d r r ; sicim k u r a m y s a a s l n d a n e ler o l d u u n u k k t e n y e n i d e n y o r u m l a m a m z g e r e k t i i z e r i n d e d u r u r . Sicim k u r a m n n iddias u d u r : D a i r e s e l b o y u t u n y a r a p n n P l a n c k u z u n l u u n d a n ksa o l d u u v e k s a l m a y a d e v a m et tii B a h e H o r t u m u e v r e n d e btn fiziksel sreler, dairesel boyutun Planck uzunluundan daha uzun olduu ve uzamaya d e v a m ettii fiziksel srelerle m u t l a k o l a r a k a y n d r ! B u d a d a iresel b o y u t P l a n c k u z u n l u u n u geip d a h a d a k l m e y e v e k m e y e alrken, b u a b a n n d u r u m u g e o m e t r i n i n aleyhine eviren sicim k u r a m t a r a f n d a n etkisizletirildii a n l a m n a ge lir. Sicim k u r a m bu gelimenin, dairesel b o y u t u n n c e P l a n c k u z u n l u u n a inmesi, s o n r a genilemeye balamas o l a r a k y e n i d e n ifade edilebileceini -tam o l a r a k y e n i d e n y o r u m l a n a b i l e c e ini- gstermitir. Sicim k u r a m ksa mesafe geometrisinin y a s a larn y e n i d e n y a z a r , yle ki n c e d e n t a m b i r k o z m i k k ola r a k g r l e n ey a r t k k o z m i k bir zplama o l a r a k g r l m e k t e d i r . D a i r e s e l b o y u t P l a n c k u z u n l u u k a d a r klebilir. F a k a t sar mal h a l l e r d e n dolay, d a h a d a k l m e giriimleri a s l n d a geni lemeyle s o n u l a n a c a k t r . S e b e b i n i grelim.

dairesel b o y u t u n y a r a p y l a d o r u orantl o l d u u n u da syleye biliriz. (Sarlmam sicimlerin de ok k k bir m i n i m u m u z u n l u u vardr; yle olmasayd n o k t a p a r a c k l a r n alanna d n m o l u r d u k . Ayn akl y r t m e y l e , sarlmam sicimlerin bile ok o k k k , fakat sfrdan farkl bir ktleye s a h i p olduu s o n u c u n a varabiliriz. B u bir a n l a m d a d o r u d u r , fakat VI. B l m ' d e k a r latmz k u a n t u m mekanii etkileri -yine Price is Right' ha trlayalm- ktleye y a p l a n bu katky t a m olarak iptal edebilir. Sarlmam sicimlerin, rnein sfr ktleli fotonu, g r a v i t o n u ve dier ktlesiz ve n e r e d e y s e ktlesiz paracklar bu ekilde orta y a kardn biliyoruz. Sarlm sicimler b u b a k m d a n farkldr.) Sarlm sicim ekillerinin varl, sicimlerin sard b o y u t u n geometrik zelliklerini nasl etkiler? lk o l a r a k 1984'te J a p o n fi zikiler Keiji K i k k a w a ile M a s a m i Y a m a s a k i ' n i n b u l d u u c e v a p o k t u h a f v e d i k k a t ekicidir. Byk kn Bahe Hortumu evrendeki versiyonunun, k y a m e t i a n d r a n son a a m a l a r n bir d n e l i m . G e n e l grelili286

Sicim Halleri Yelpazesi*

Sicimlerin sarlm halde de b u l u n a b i l m e olasl, B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i bir sicimin enerjisinin iki k a y n a k t a n geldi ini gsterir: Titreimli h a r e k e t ve s a r m a l a m a enerjisi. K a l u z a ile Klein'n m i r a s n a gre, b u n l a r n ikisi de h o r t u m u n g e o m e t r i sine, y a n i h o r t u m u n kvrlm dairesel bileeninin y a r a p n a d a y a n m a k t a d r , fakat b u belirgin b i r b i i m d e sicimlere z g d r ; n k n o k t a p a r a c k l a r h o r t u m u n b o y u t l a r n s a r a m a z . O hal de ilk iimiz s a r m a l a m a enerjisinin ve titreimin, sicimin enerji sine k a t k s n n dairesel b o y u t u n b y k l n e t a m olarak nasl bal o l d u u n u b e l i r l e m e k olacak. B u amala, sicimlerin titre* Bu ve bundan sonraki birka ksmdaki baz fikirler hayli zor anlalrdr; o yzden aklayc zincirdeki btn ilikileri takip etmekte -zellikle de tek okumada- glk e kerseniz pes etmeyin. 287

im h a r e k e t l e r i n i iki g r u b a a y r m a k u y g u n : Birrnek ve sradan titreimler. S r a d a n titreimler, ekil 6.2'de de grlen, t e k r a r t e k r a r bahsettiimiz o l a a n sahnmlar ifade eder. B i r r n e k titr e i m l e r s e d a h a d a b a s i t b i r h a r e k e t i ifade eder: Sicimin eklini d e i t i r m e d e n , bir y e r d e n dierine k a y a r k e n y a p t h a r e k e t . B t n sicim h a r e k e t l e r i k a y m a n n v e s a l n m a n n - b i r r n e k v e s r a d a n titreimlerin- b i r bileimidir, fakat imdi tarttmz k o n u a s n d a n sicimlerin h a r e k e t l e r i n i b u ekilde a y r m a k ii mizi kolaylatracaktr. Aslna b a k a r s a n z , s r a d a n titreimler akl y r t m e m i z d e o k nemli bir rol o y n a m a y a c a k , dolaysyla b u titreimlerin etkilerine, savn z n o r t a y a k o y d u k t a n s o n r a deineceiz. te iki temel gzlem. lki, bir sicimin b i r r n e k titreimlerinin enerjisi, dairesel b o y u t u n y a r a p y l a ters orantldr. Bu, k u a n t u m m e k a n i i n i n belirsizlik ilkesinin d o r u d a n bir s o n u c u d u r : Y a r a p k l r s e sicim d a h a kat bir b i i m d e snrlanr, dolay syla - k u a n t u m m e k a n i i n e zg "kapal y e r k o r k u s u " y z n d e n - h a r e k e t i n i n enerjisini artrr. Yani dairesel b o y u t u n y a r a p k l d k e , sicimin h a r e k e t i n i n enerjisi m u t l a k a artar; b u t e r s orantl o l m a n n ayrt edici zelliidir. kincisi, bir nceki k s m d a d a g r d m z gibi, s a r m a l hal enerjisi y a r a p l a -ters deildoru orantldr. B u n u n , sarlm sicimlerin m i n i m u m u z u n l u u n u n , dolaysyla d a m i n i m u m enerjilerinin y a r a p l a d o r u orantl o l d u u iin byle o l d u u n u u n u t m a y n . B u iki gzlem, y a r a p n b y k d e e r l e r e s a h i p olmasnn s a r m a l a m a enerjilerinin b y k , t i t r e i m enerjilerinin k k olmas, y a r a pn k k d e e r l e r e s a h i p olmasnn d a s a r m a l a m a enerjilerinin k k , titreim enerjilerinin b y k olmas a n l a m n a geldiini o r t a y a koyar. B t n b u n l a r d a bizi kilit o l g u y a g t r y o r : B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i h e r b y k dairesel y a r a p a karlk gelen, b y k y a rapl e v r e n d e k i sicimlerin s a r m a l a m a enerjilerinin k k y a r apl e v r e n d e k i sicimlerin titreim enerjilerine, b y k y a r a p l e v r e n d e k i sicimlerin titreim enerjilerinin d e k k y a r a p l
288

e v r e n d e k i sicimlerin s a r m a l a m a enerjilerine eit o l d u u k k b i r dairesel y a r a p vardr. Fiziksel zellikler, b i r sicimin ekli nin toplam enerjisine - b u enerjiye titreimin ne k a d a r , s a r m a l h a r e k e t i n n e k a d a r k a t k d a b u l u n d u u n a deil- d u y a r l oldu undan, B a h e H o r t u m u e v r e n iin geometrik olarak farkl bu in tuhaf, sicim biimler a r a s n d a hibir fiziksel fark y o k t u r .

k u r a m " d o l g u n " b i r B a h e H o r t u m u evrenle "ince" bir B a h e H o r t u m u e v r e n a r a s n d a hibir fark olmad iddiasndadr. K o z m i k b i r oklu b a h i s y a n i . Akll bir y a t r m c o l a r a k yle bir d u r u m l a karlatnzda y a p m a n z g e r e k e n eye b e n z i y o r b i r a z . Diyelim ki W a l l S t r e e t ' t e ilem g r e n iki hisse senedinin - r n e i n biri egzersiz aletleri r e t e n bir irkete, dieri de k a l p b y p a s s a m e l i y a t l a r n d a kullanlan ventilleri r e t e n bir irkete ait olsun- k a d e r i n i n ayrlmaz b i i m d e b i r b i r i n e bal o l d u u n u r e n d i n i z . B u g n b o r s a n n k a p a n n d a iki irketin d e hissele ri bir d o l a r d a n ilem g r y o r d u ; gvenilir bir k a y n a k da size bi rinin hisselerinin deeri y k s e l i r s e dierinin hisselerinin d e e r k a y b e d e c e i n i y a d a tersinin olacan syledi. A y r c a k a y n a nz - t a m a n l a m y l a gvenilir bir k a y n a k , a m a y o l gstericilii y a s a l snrlar ayor olabilir- ertesi g n bu iki hissenin k a p a n fiyatlarnn kesinlikle birbiriyle t e r s orantl bir iliki iinde ola can da h a b e r verdi. Yani bir irketin hisseleri k a p a n t a 2 d o l a r d a n ilem g r y o r s a , b r n n hisseleri 1/2 d o l a r d a n (50 s e n t ) , birinin hisseleri k a p a n t a 10 d o l a r d a n ilem g r y o r s a , b r n n hisseleri 1/10 d o l a r d a n (10 sent) ilem g r e c e k t i vs. F a k a t k a y n a n z hangi hissenin y k s e k hangisinin d k fiyat tan k a p a n a c a n sylemedi. N e y a p a r s n z ? H e r h a l d e b t n paranz bu iki irketin hisseleri a r a s n d a eit o l a r a k p a y e d i p d e r h a l b o r s a y a yatrrsnz. B i r k a rnei k o n trol edince siz de g r r s n z ki, ertesi g n ne o l u r s a olsun y a trmnz d e e r k a y b e d e m e z . E n k t ihtimalle a y n kalr (iki irketin hisseleri k a p a n t a t e k r a r 1 d o l a r d a n ilem g r e c e k o l u r s a ) , fakat hisse fiyatlarndaki h e r h a n g i bir h a r e k e t -kste beinizin v e r d i i bilgiyle tutarl o l a r a k - birikiminizi artracaktr.
289

 r n e i n egzersiz aletleri r e t e n irketin hisseleri g n 4 dolar d a n , k a l p ventilleri r e t e n irketin hisseleri 1/4 d o l a r d a n (25 sent) k a p a t r s a , ikisinin bileik deeri 4,25 d o l a r e d e r (her his se ifti iin), oysa n c e k i g n bu d e e r 2 d o l a r d . A y r c a n e t g e lir a s n d a n b a k a r s a n z , egzersiz aletleri r e t e n irketin hissele r i m i y k s e l m i k a l p ventilleri r e t e n irketin hisseleri m i d m y a d a t a m tersi m i olmu, hi nemi y o k t u r . Yalnzca p a r a nzn t o p l a m m i k t a r y l a ilgileniyorsanz, b u b i r b i r i n d e n t a m a m e n farkl iki k o u l mali a d a n t a m a m e n ayndr. Sicim k u r a m n d a k i d u r u m da, sicim ekillerindeki enerjinin, sicimin t o p l a m enerjisine katklar genellikle farkl olan iki k a y n a k t a n -titreim v e s a r m a l a m a - gelmesi a s n d a n b u n a benzer. F a k a t b i r a z d a n d a h a ayrntl o l a r a k greceimiz z e r e , b i r b i r i n d e n farkl baz g e o m e t r i k koul iftleri - y k s e k s a r m a l a m a enerjisi/dk titreim enerjisi y a d a d k s a r m a l a m a enerji s i / y k s e k titreim enerjisi iftleri- fiziksel o l a r a k ayrt edilemez. F i n a n s d n y a s n d a n verdiimiz, iki hisse senedi a r a s n d a a y r m y a p m a n n a n c a k t o p l a m zenginlik d n d a bir d e e r l e n d i r m e y e gidildiinde m m k n o l d u u r n e i n tersine, iki sicim s e n a r y o su a r a s n d a kesinlikle hibir fiziksel farkllk y o k t u r . r n e i m i z l e sicim k u r a m a r a s n d a k i benzerlii biraz d a h a artralm v e b a l a n g t a y a t r m y a p a r k e n p a r a n z iki irketin hisseleri a r a s n d a eit o l a r a k b l m e y i p de diyelim egzersiz alet leri r e t e n irketin 1000 hissesini, k a l p ventilleri r e t e n irketin de 3 0 0 0 hissesini alm olsaydnz ne o l u r d u , diye d n e l i m . B u d u r u m d a t o p l a m birikiminiz g n h a n g i irketin y k s e k , h a n g i irketin d k d e e r d e n k a p a t a c a n a baldr. r n e i n hisselerin biri g n 10 d o l a r d a n (egzersiz aletleri), dieri 10 s e n t t e n (kalp ventilleri) k a p a t r s a , b a t a k i 4 0 0 0 dolarlk y a t r mnz 10.300 d o l a r olacaktr. Tersi o l u r s a -hisseler g n 10 sent t e n (egzersiz aletleri) ve 10 d o l a r d a n (kalp ventilleri) k a p a t r s a birikiminizin deeri 3 0 . 1 0 0 dolar olacaktr, y a n i o k d a h a fazla. Y i n e d e hisse senetlerinin k a p a n fiyatlar a r a s n d a k i t e r s orantl iliki u n u g a r a n t i l e r : Bir a r k a d a n z sizin y a p t n z n
290

t a m "tersi" b i r y a t r m y a p a r s a -yani egzersiz aletleri irketinin 3 0 0 0 hissesini, k a l p ventili irketinin 1000 hissesini satn a h r s a b i r i k i m i n i n t o p l a m deeri, k a p a n t a ventil y k s e k / e g z e r s i z aletleri d k o l u r s a 10.300 d o l a r ( k a p a n t a egzersiz aletleri y k s e k / v e n t i l d k olmas h a l i n d e siz d e a y n m i k t a r d a k a z a n a c a k t n z ) , egzersiz aletleri y k s e k / v e n t i l d k o l u r s a 30.100 d o l a r (karlk gelen d u r u m d a sizin birikiminizle y i n e a y n mik t a r d a ) olacaktr. D e m e k o l u y o r k i hisselerin t o p l a m deeri a s n d a n b a k l d n d a , h a n g i irketin y k s e k d e e r d e n , h a n g i ir k e t i n d k d e e r d e n k a p a n a c a n n karlkl o l a r a k d e i m e si, s a h i p o l d u u n u z hisselerin saysnn karlkl o l a r a k dei mesiyle telafi edilmi olur. B u son gzlemi a k l n z d a t u t u n , n k imdi sicim k u r a m n a d n p belirli bir r n e k t e k i olas sicim enerjileri z e r i n e d n e ceiz. r n e i n B a h e H o r t u m u e v r e n i n dairesel b o y u t u n u n y a rap P l a n c k u z u n l u u n u n 10 k a t olsun. B u n u R=\0 diye y a zacaz. Bir sicim bu dairesel b o y u t u n evresini bir k e r e , iki k e re, k e r e vs. sarabilir. Bir sicimin dairesel b o y u t u n evresini k a k e r e sard sarmal says ifadesiyle anlatlr. Sarlm sici m i n u z u n l u u n a bal olan s a r m a l a m a enerjisi, y a r a p ile sar m a l saysnn arpmyla d o r u orantldr. A y r c a sarmal says ne o l u r s a olsun, sicim titreim h a r e k e t i yapabilir. i m d i incele diimiz b i r r n e k titreimlerin enerjisi y a r a p a t e r s b i r oranty la bal o l d u u n d a n , enerjileri karlk gelen y a r a p n (l/R) t a m say k a d a r y l a d o r u orantldr; b u r n e k t e b u d e e r P l a n c k u z u n l u u n u n o n d a biridir. B u t a m say k a t a d a titreim says deriz.
2

G r d n z z e r e b u d u r u m , s a r m a l saysnn v e titreim sa ysnn iki irketin hisselerine, R ile l/i?'nin de iki i r k e t t e k i his selerin h e r birinin k a p a n fiyatlarna karlk gelmesi asndan Wall S t r e e t ' t e karlatmz d u r u m a ok benziyor. imdi, tp k elinizdeki hisse saysn ve b u n l a r n k a p a n fiyatlarn kulla n a r a k y a t r m n z n t o p l a m d e e r i n i k o l a y c a hesaplayabilecei niz gibi, bir sicimin tad t o p l a m enerjiyi de t i t r e i m saysn,
291

Titreim says 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3 3 3 4

Sarmal says 1 2 3

Toplam enerji 1/10 + 10 = 10,1 1/10 + 20 = 20,1 1/10 + 30 = 30,1 1/10 + 40 = 40,1 2/10 + 10 = 10,2 2/10 + 20 = 20,2 2/10 + 30 = 30,2 2/10 + 40 = 40,2 3/10 + 10 = 10,3 3/10 + 20 = 20,3 3/10 + 30 = 30,3 3/10 + 40 = 40,3 4/10 + 10 = 10,4 4/10 + 20 = 20,4 4/10 + 30 = 30,4 4/10 + 40 = 40,4

Titreim says 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 4

Sarmal says 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

Toplam enerji 10 + 1/10 = 10,1 10 + 2/10 = 10,2 10 + 3/10 = 10,3 10 + 4/10 = 10,4 20 + 1/10 = 20,1 20 + 2/10 = 20,2 20 + 3/10 = 20,3 20 + 4/10 = 20,4 30 + 1/10 = 30,1 30 + 2/10 = 30,2 30 + 3/10 = 30,3 30 +4/10 = 30,4 40 + 1/10 = 40,1 40 + 2/10 =40,2 40 + 3/10 = 40,3 40 + 4/10 =40,4

4
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

4 4 4

Tablo 10.1 ekil 10.3'te gsterilen R= 10 yarapl bir evrende hareket eden bir sicim iin rnek titreim ve sarmalama ekilleri. Titreim enerjileri 1/10'un katlar olarak, sarma lama enerjileri de 10'un katlar olarak katkda bulunur ve sonuta tabloda sralanan top lam enerjiler ortaya kar. Enerji birimi Planck enerjisidir, dolaysyla rnein sadaki stunda y e r alan 10,1 ifadesi Planck enerjisinin 10,1 kat anlamna gelmektedir.

Tablo 10.2 Tablo 10.1'deki gibi, aradaki tek fark apn 1/10 olmas.

im enerjilerinin de d a h a k k bir say olan 1/10'un k a t l a n ol duunu gryoruz. imdi dairesel b o y u t u n y a r a p n n 10'dan diyelim 9,2 y e , s o n r a 7,1'e indiini, s o n r a da 3,4'e, 2,2'ye, 1,1 'e, 0 , 7 y e ve so n u n d a da 0,1'e (1/10) indiini d n e l i m ; t a r t m a m z asndan y a r a p n k l m e s i b u r a d a d u r s u n . B a h e H o r t u m u evrenin g e o m e t r i k o l a r a k farkl olan bu biiminde de, sicim enerjileri iin b e n z e r bir t a b l o derleyebiliriz: S a r m a l a m a enerjileri artk 1/10'un katlardr, titreim enerjileri de 1/10'a karlk gelen 10'un katlardr. S o n u l a r Tablo 10.2'de gsterilmitir. ilk b a k ta iki t a b l o b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n e b i l i r . F a k a t y a k n d a n i n c e l e n d i i n d e , farkl bir b i i m d e d z e n l e n mi olsalar da, h e r iki t a b l o d a k i " t o p l a m enerji" s t u n l a r n d a ayn d e e r l e r i n y e r ald g r l r . Tablo
293

s a r m a l saysn ve y a r a p k u l l a n a r a k hesaplayabiliriz. Tablo l O . l ' d e , y a r a p R=10 olan bir B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i sar m a l saylarna ve titreim saylarna g r e nitelendirdiimiz eit li sicim ekillerinin t o p l a m enerjilerini g s t e r e n ksmi bir liste verdik. S a r m a l saylar ve titreim saylar rasgele t a m say d e e r l e r alabilecei iin, t a b l o n u n t a m a m s o n s u z u z u n l u k t a o l u r d u ; fa k a t t a b l o n u n r n e k o l a r a k verdiimiz ksm b u r a d a k i t a r t m a mz asndan yeterlidir. T a b l o d a n v e sylediklerimizden, y k sek s a r m a l a m a enerjili/dk titreim enerjili b i r d u r u m d a o l d u u m u z u a n l y o r u z . S a r m a l a m a enerjilerinin 10'un katlar, titre292

10.1'den setiimiz

b i r d e e r i n Tablo 1 0 . 2 ' d e k i karln b u l m a k iin y a l n z c a tit r e i m saylarnn v e s a r m a l saylarnn y e r l e r i n i d e i t i r m e m i z g e r e k i r . D e m e k o l u y o r ki, d a i r e s e l b o y u t u n y a r a p 1 0 ' k e n 1/10 o l d u u n d a t i t r e i m v e s a r m a l a m a k a t k l a r b i r b i r i n i t a m a m l a y c roller o y n a r . B u y z d e n d e , t o p l a m sicim enerjisi a s n d a n , d a i r e s e l b o y u t u n b u farkl b y k l k l e r i a r a s n d a hibir fark y o k t u r . E g z e r s i z aletleri y k s e k / v e n t i l d k d u r u m u n y e r i n i , v e n t i l y k s e k / e g z e r s i z aletleri d k d u r u m u n al m a s h a l i n d e , iki i r k e t t e k i hisselerinizin saysn birbirleriyle d e i t i r e r e k d u r u m d a k i b u deiiklii t a m a m e n telafi e d e b i l m e n i z gibi, y a r a p n 1 0 ' k e n 1/10 olmas h a l i n d e d e , t i t r e i m saylar ile s a r m a l s a y l a r n n y e r i n i d e i t i r m e k b u y a r a p d e iikliini t a m a m e n telafi edecektir. A y r c a b a s i t olsun d i y e b a t a y a r a p R=10, karln da 1/10 o l a r a k almtk, a m a y a r a p ve karl iin h a n g i say seilirse seilsin elde edilen sonu ayn olacaktr.
3

H o r t u m u evrendeki paracklarn ktleleri ve ykleriyle tama m e n ayn o l d u u s o n u c u n a varrz. Temel fizii b u k t l e l e r v e k u v v e t y k l e r i y n l e n d i r d i i iin de, g e o m e t r i k o l a r a k birbirin d e n t a m a m e n farkl b u iki e v r e n i fiziksel o l a r a k a y r t e t m e k m m k n deildir. Byle b i r e v r e n d e y a p d a n h e r h a n g i b i r d e n e y i n , dier e v r e n d e d e y a p l a b i l e c e k v e t a m a m e n a y n sonular v e r e c e k bir karl vardr.

Bir Tartma
G e o r g e de G r a c i e dzleip i k i b o y u t l u v a r l k l a r haline geldik t e n s o n r a B a h e H o r t u m u e v r e n e y e r l e i p fizik p r o f e s r l y a p m a y a balarlar. Birbirine r a k i p iki l a b o r a t u v a r k u r a r l a r , iki si de dairesel b o y u t u n y a r a p n belirledii iddiasndadr. kisi nin de o k titiz a r a t r m a c l a r o l d u u bilindii h a l d e , artc b i r ekilde, v a r d k l a r s o n u l a r u y u m a m a k t a d r . G e o r g e daire sel y a r a p iin R=Planck u z u n l u u n u n 10 kat, G r a c i e ise R=Planck u z u n l u u n u n 1/10 k a t d e m e k t e d i r . G e o r g e yle der: "Gracie, sicim k u r a m h e s a p l a r m a g r e , eer dairesel b o y u t u n y a r a p 10 ise sicimlerin enerjisinin Tab lo 10.1'de verilen d e e r l e r d e olmas gerektiini b i l i y o r u m . Yeni P l a n c k enerjili hzlandrcy k u l l a n a r a k k a p s a m l d e n e y l e r y a p tm v e b u d e n e y l e r t a h m i n i m i kesinlikle d o r u l u y o r . Dolaysy la, k e n d i m d e n g a y e t emin o l a r a k iddia e d i y o r u m ki, dairesel b o y u t u n y a r a p i?=10'dur." G r a c i e d e k e n d i iddiasn s a v u n u r k e n tpatp ayn eyleri syler, a m a o s o n u t a Tablo 10.2'de gs terilen enerji deerlerini elde etmitir, b u d a y a r a p n i ? = l / 1 0 olduunu dorulamaktadr. K a f a s n d a b i r d e n b i r a m p u l y a n a n G r a c i e , G e o r g e ' a farkl bi imde d z e n l e n m i olsalar d a iki t a b l o n u n a s l n d a a y n o l d u u n u syler. G a y e t iyi bildiimiz z e r e G r a c i e ' d e n b i r a z d a h a y a va akl y r t e n G e o r g e o z a m a n "Nasl o l u r ? Temel k u a n t u m m e k a n i i ve sarlm sicimlerin zelliklerini bildiim iin, y a r apn farkl d e e r l e r e sahip olmasnn sicimlerin enerjileri ve y k l e r i iin farkl olas d e e r l e r e y o l atn b i l i y o r u m . E e r si295

T a b l o 10.1 ve 10.2 iki s e b e p t e n eksiktir. ncelikle, d a h a n ce belirtmi o l d u u m u z gibi, bir sicimin s a h i p olabilecei s o n s u z s a y d a k i s a r m a l says/titreim says olaslklarndan y a l n z c a b i r k a n listemize aldk. B u bir s o r u n o l u t u r m u y o r , n k t a b lolar sabrmz elverdiince uzatp a r a l a r n d a k i ilikinin a y n kaldn grebiliriz. kincisi, b u r a y a d e k s a r m a l a m a enerjisi d n d a y a l n z c a bir sicimin b i r r n e k titreim h a r e k e t i n d e n d o a n enerji katklarn d i k k a t e aldk. imdi, s r a d a n titreimleri de dahil e t m e m i z gerekiyor, n k b u n l a r sicimin t o p l a m enerjisi n e e k k a t k l a r d a b u l u n u r v e sicimin tad k u v v e t y k n d e belirler. Gelgelelim n e m l i olan, y a p l a n a r a t r m a l a r n bu k a t k l a r n y a r a p n b y k l n e bal olmadn g s t e r m i olma sdr. N i t e k i m , sicimlerin zniteliklerinin bu d a h a ayrntl zel liklerini Tablo 10.1'e ve 10.2'ye dahil e t s e y d i k dahi, tablolar y i n e t a m anlamyla b i r b i r i n e d e n k d e r d i , n k s r a d a n t i t r e imlerin k a t k l a r t a b l o l a r n ikisini de a y n b i i m d e etkilerdi. D o l a y s y l a y a r a p R olan b i r B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i p a r a c k l a r n ktleleri ve y k l e r i n i n , y a r a p l/R olan b i r B a h e
294

cimlerin enerjileri v e y k l e r i k o n u s u n d a anlayorsak, y a r a p t a d a a n l a m a m z gerekir." der. G r a c i e sicim fiziiyle ilgili y e n i edindii k a v r a y k u l l a n a r a k G e o r g e ' u yle cevaplar: "Sylediklerin n e r e d e y s e d o r u , a m a t a m d o r u deil. Y a r a p n iki ayr d e e r d e olmasnn, m m k n olan enerji seviyelerinin farkl olmasna yol at genellikle d o r u d u r . A n c a k y a r a p a verilen iki d e e r i n birbiriyle t e r s orantl olmas (10 ve 1/10) gibi zel b i r d u r u m d a , m m k n olan enerjiler ve y k l e r a s l n d a birbirinin ayndr. B a k s a n a , se nin s a r m a l a m a hali d e d i i n eye b e n titreim hali, titreim hali d e d i i n eye s a r m a l a m a hali d i y o r u m . A m a d o a kullandmz dile b a k m a z . Tersine, fizii temel bileenlerin zellikleri - p a r a cklarn ktleleri (enerjileri) v e tadklar k u v v e t y k l e r i - y n lendirir. Y a r a p n R o l d u u d u r u m d a da, l/R o l d u u d u r u m d a da, sicim k u r a m n d a k i t e m e l bileenlerin b u zelliklerinin t a m a m ayndr." G e o r g e , bir a n d u r u m u k a v r a y a r a k G r a c i e y i cevaplar: " G a liba a n l a d m . Senin ve b e n i m sicimler iin verebileceimiz ay rntl b e t i m l e m e l e r b i r b i r i n d e n farkl olsa da s a h i p olabilecekle ri fiziksel zelliklerin -dairesel b o y u t u n etrafna sarlm o l u p olmadklar y a d a titreim h a r e k e t l e r i n i n zellikleri- t a m a m ay ndr. Dolaysyla da, e v r e n i n fiziksel zellikleri temel bileenle rin b u zelliklerine d a y a n d n d a n , birbiriyle t e r s orantl y a r a p l a r a r a s n d a hi fark y o k t u r v e b u y a r a p l a r b i r b i r i n d e n a y r m a k m m k n deildir." A y n e n yle.

n u n bir kesiri k a d a r olan dairesel b o y u t l a r d a n b a h s e d i y o r u z ? H a z r sras gelmiken, i k i b o y u t l u B a h e H o r t u m u e v r e n kimin u m u r u n d a ki? Btn b o y u t l a r iin iine k a t t m z d a n e r e y e v a r y o r u z , siz o n u anlatn." S o n s o r u d a n balayalm, n k o n u n cevab bizi n c e k i iki soruyla kar karya gelmek zorunda brakacak. T a r t m a m z B a h e H o r t u m u e v r e n d e geiyor olsa da, basit o l s u n diye k e n d i m i z i biri u z a m biri de kvrlm iki u z a m s a l b o y u t l a snrlamtk. U t a n e u z a m u z a m s a l b o y u t u m u z , alt t a n e dairesel b o y u t u m u z olsayd d a - b t n C a l a b i - Y a u uzayla rnn en basiti alt dairesel b o y u t l u olandr- s o n u ayndr. D a irelerin h e r birinin ap, karhyla deitirildiinde fiziksel o l a r a k t a m a m e n a y n e v r e n i n o l u m a s n a y o l aar. B u s o n u c u ok d a h a ileriye d e gtrebiliriz. E v r e n i m i z d e , gkbilimsel g z l e m l e r e g r e h e r biri 15 milyar k yl u z u n l u u n d a olan (bir k yl 9,5 trilyon kilometredir, dolaysyla bu mesafe de 142,5 m i l y a r k e r e milyon k e r e milyon k i l o m e t r e d i r ) u z a m s a l b o y u t g z l y o r u z . V I I I . B l m ' d e belirttiimiz z e re, b u n d a n s o n r a n e o l d u u n a d a i r bir ipucu y o k . B u b o y u t l a r s o n s u z a k a d a r d e v a m m ediyor, y o k s a a c a b a teknoloji harikas t e l e s k o p l a r n grsel duyarllnn tesinde, k e n d i stlerine kv rlp d e v a s a bir d a i r e mi o l u t u r u y o r l a r bilmiyoruz, ikinci d u r u m geerliyse, u z a y d a s e y a h a t e d e n bir a s t r o n o t s r e k l i sabit bir d o r u l t u d a g i d e r s e s o n u n d a e v r e n i n evresini d o l a p -tpk M a c e l l a n ' n D n y a n n evresini dolamas gibi- balang n o k t a s n a geri d n e c e k t i r . Dolaysyla bildiimiz uzam b o y u t l a r d a p e k l d a i r e ek linde olabilir ve y i n e dolaysyla sicim k u r a m n n Rve l/R fizik sel t a n m l a r n a t a b i olabilir. K a b a c a r a k a m l a r l a k o n u a c a k olur sak, bildiimiz b o y u t l a r e e r daireselse, aplar y u k a r d a d a be lirttiimiz gibi 15 milyar k yl u z u n l u u n d a olmaldr; 15 mil y a r k yl, P l a n c k u z u n l u u n u n 10 trilyon k e r e trilyon k e r e trilyon k e r e trilyon k e r e trilyon k a t d r ( i ? = 1 0 ) , e v r e n genile
61

U Soru
B u n o k t a d a yle diyebilirsiniz: " B a k s a n a , B a h e H o r t u m u e v r e n d e k k bir varlk olsaydm, h o r t u m u n evresini bir m e z u r a y l a l p hibir belirsizlie y e r b r a k m a d a n , 'eer', 've', ' a m a ' d e m e d e n y a r a p belirlerdim. Y a r a p l a r farkl, a m a bir b i r i n d e n fark o l m a y a n iki olaslk d a n e d e m e k oluyor? H e m sonra, sicim k u r a m Planck-alt mesafeleri b i r k e n a r a b r a k m a m m y d ? O z a m a n n e d e n y a r a p l a r a n c a k P l a n c k u z u n l u u 296

dike d e b y m e k t e d i r . Sicim k u r a m d o r u y s a , b u d u r u m bil-

diimiz b o y u t l a r n y a r a p l a r n n y a k l a k l/R = 1/10 , y a n i

61

M e s a f e k a v r a m n n ilemsel b i r t a n m n nasl y a p a b i l i r i z ? Si cim k u r a m b a l a m n d a b u s o r u n u n c e v a b b i r hayli artcdr. 1988'de iki fiziki, B r o w n n i v e r s i t e s i ' n d e n R o b e r t B r a n d e n b e r g e r ile Ffarvard n i v e r s i t e s i n d e n C u m r u n Vafa, e e r bir b o y u t u n u z a m s a l ekli daireselse, sicim k u r a m n d a b i r b i r i n d e n farkl a n c a k birbiriyle ilikili, ilemsel iki mesafe t a n m olaca n gstermiti. Bu t a n m l a r n ikisi de, mesafenin llmesi iin farkl bir d e n e y s e l s r e o r t a y a k o y a r v e iki s r e d e k a b a c a syleyecek o l u r s a k , e e r b i r s o n d a sabit v e bilinen bir h z d a y o l alyorsa, belli b i r mesafeyi, p a r a c n o mesafeyi ne k a d a r za m a n d a k a t ettiini belirleyerek lebilecek o l m a m z gibi basit b i r ilkeye dayanr. ki s r e a r a s n d a k i fark k u l l a n l a n s o n d a d a dr. lk t a n m d a dairesel bir b o y u t a sarlmam sicimler, ikinci t a n m d a y s a dairesel b i r b o y u t a sarlm sicimler kullandr. G r y o r u z ki, sicim k u r a m n d a mesafeye d a i r ilemsel iki d o a l ta n m olmasnn g e r i s i n d e t e m e l s o n d a n n b o y u t a s a h i p o l m a zel lii vardr. S a r m a l a m a k a v r a m n n olmad n o k t a p a r a c k k u r a m n d a , mesafenin t e k bir ilemsel t a n m olacaktr. B u iki s r e c i n s o n u l a r a r a s n d a nasl bir fark v a r d r ? B r a n d e n b e r g e r v e Vafa'nn b u l d u u c e v a p h e m e n anlalabilir olma d gibi artcdr da. S o n u c u n a r d n d a k i ilk fikir, belirsizlik k e s i n e b a v u r u l a r a k anlalabilir. S a r l m a m sicimler serbest e h a r e k e t e d e r e k d a i r e n i n R ile d o r u orantl olan evresini dolaabilir. Belirsizlik ilkesine g r e , sicimlerin enerjileri l/R ile d o r u orantldr ( H a t r l a r s a n z V I . B l m ' d e s o n d a n n enerjisi ile d u y a r l o l d u u mesafeler a r a s n d a t e r s orantl b i r iliki oldu u n d a n b a h s e t m i t i k ) . t e y a n d a n sarlm sicimlerin m i n i m u m enerjisinin -R'yle d o r u orantl o l d u u n u g r m t k ; belirsizlik ilkesi b u sicimlerin s o n d a o l a r a k i?'nin karlna, y a n i l/i?'ye d u y a r l o l d u u n u syler. B u fikrin m a t e m a t i k s e l o l a r a k s o m u t lamas, e e r h e r ikisi d e dairesel b o y u t u n y a r a p n l m e k t e kullanlrsa, sarlmam sicimlerin y a r a p R olarak, sarlm si cimlerin l/R o l a r a k leceini gsterir; d a h a n c e o l d u u gibi b u r a d a d a mesafeleri P l a n c k u z u n l u u n u n k a d a r y l a l y o r u z .
299

Planck uzunluunun 1 0

- 6 1

! gibi i n a n l m a y a c a k k a d a r ksa b i r Bunlar u bildiimiz boyutlar, ama

u z u n l u k t a olmas h a l i n d e o r t a y a k a c a k dairesel evrenle fizik sel o l a r a k t a m a m e n a y n d r !

imdi

onlar

sicim

kuramnn

sunduu

alternatif bir

tanm

er
bu

evesinde gryoruz.

Aslna bakarsanz

bu karlkl dilde,

k k daireler z a m a n l a g i d e r e k ufalacaktr, n k R b y r k e n l/R klecektir. te imdi g e r e k t e n de h e r ey kart. N a s l o l u r d a byle b i r ey m m k n olabilir? N a s l olur d a 1,80 met r e b o y u n d a bir insan, b y l e inanlmaz d e r e c e d e m i k r o bir e v r e n e "sabilir"? N a s l o l u r d a z e r r e k a d a r b i r evren, bamz k a l d r n c a g r d m z o m u a z z a m genilikle fiziksel o l a r a k t a m a m e n a y n olabilir? i m d i b i r d e b a t a s o r d u u m u z s o r u n u n ikincisi v a r k a r m z d a : Sicim k u r a m n n P l a n c k - a l t mesafeleri a r a t r m a becerisini b e r t a r a f etmesi b e k l e n i y o r d u . A m a dairesel b i r b o y u t , P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a u z u n bir i ? y a r a p n a sa hipse, karl olan l/R de m u t l a k a P l a n c k u z u n l u u n u n bir k e siri olacaktr. N e l e r o l u y o r ? S o r d u u m u z s o r u n u n ilkiyle d e ilgili olan cevabmz, u z a y n ve mesafenin nemli ve h e m e n fark e d i l m e y e n b i r y n n e d i k k a t ekiyor.

Sicim Kuramnda Birbirine Bal ki Mesafe Kavray

M e s a f e , d n y a y k a v r a y m z d a yle t e m e l b i r k a v r a m d r ki, n e k a d a r ince ayrntlar b a r n d r d n g z d e n k a r m a k ok k o laydr. z e l v e genel grelilik k u r a m l a r n n u z a y v e z a m a n k a v r a y l a r m z d a y o l at artc etkiler ve sicim k u r a m n d a n d o a n y e n i zellikler, mesafeyi d a h a t a n m l a r k e n bile bizi dik katli o l m a y a zorlar. F i z i k t e k i en anlaml t a n m l a r ilemsel ta nmlardr, y a n i e n a z n d a n p r e n s i p t e , t a n m l a n a n eyi l m e n i n b i r y o l u n u s u n a n tanmlar. N e d e olsa, b i r k a v r a m n e k a d a r so y u t o l u r s a olsun elimizde ilemsel bir t a n m n n olmas, o k a v r a m n anlamn, k a v r a m n deerini lebileceimiz deneysel bir s r e c e d n t r m e m i z i m m k n klar.
298

ki d e n e y d e de v a r l a n s o n u l a r a y n d e r e c e d e geerlilik iddias t a m a k t a d r . M e s a f e l m e k iin farkl s o n d a l a r kullanldnda farkl c e v a p l a r alacamz sicim k u r a m n d a n renmitik. Asl n a b a k a r s a n z b u zellik, y a l n z c a dairesel bir b o y u t u n b y k l n n b e l i r l e n m e s i n d e deil, b t n u z u n l u k v e mesafe l mleri iin geerlidir. Sarlm ve sarlmam sicimlerden olu a n s o n d a l a r l a elde edilen s o n u l a r birbirleriyle t e r s orantl bir iliki iinde olacaktr.
4

sicim e k l i n d e n hafif olann kullanld y a k l a m . Bu y a k l a m , b u r a y a k a d a r mesafeyle ilgili b t n t a r t m a l a r m z d a zeri r t k o l a r a k kullanlan y a k l a m d r . Bize bilgi v e r e n ve sezgileri mizle u y u a n y a k l a m b u d u r . Uygulanabilirlikle ilgili k o n u l a r bir k e n a r a b r a k r s a k , sicim k u r a m n n y n l e n d i r d i i bir e v r e n d e mesafeleri b u iki y a k l a m d a n birini k u l l a n a r a k l m e k t e serbestiz. Gkbilimciler "evre nin b y k l n " lerken, b u n u k o z m o s t a d o l a a n v e t e s a d fen t e l e s k o p l a r n n menziline g i r e n fotonlar inceleyerek y a p a r . a k a y a p m y o r u m , bu d u r u m d a fotonlar sicimlerin hafif halle ridir. E l d e edilen sonu, d a h a n c e de b a h s e t t i i m i z z e r e Planck uzunluunun 10
61

E e r sicim k u r a m evrenimizi tanmlyorsa, bu olas iki m e s a f e k a v r a m y l a g n d e l i k h a y a t t a y a d a bilimsel u r a l a r m z d a n e d e n hi k a r l a m a d k a c a b a ? N e z a m a n mesafeden b a h s e t sek, h e p bir tek mesafe k a v r a m n n o l d u u , ikinci bir mesafe k a v r a m a n n olmas ihtimalinin bile olmad y n n d e k i d e n e y i mimizle u y u a n bir t a r z d a k o n u u y o r u z . Alternatif olasl n e d e n g z d e n karmz? B u s o r u n u n cevab u: T a r t m a m z d a y k s e k d e r e c e d e bir simetri olsa da, R'nin (dolaysyla lAR'nin d e ) 1 'den (yani P l a n c k u z u n l u u n u n 1 kat) nemli lde fark l olmas halinde, ilemsel t a n m l a r m z d a n birini u y g u l a m a k son d e r e c e g k e n , dierini u y g u l a m a k son d e r e c e kolaydr. E s a s n d a b a k a bir olaslk d a h a o l d u u n d a n t m y l e h a b e r s i z b i r h a l d e , d a i m a k o l a y y a k l a m uygulamzdr. ki y a k l a m n z o r l u k derecelerinin farkl olmasnn n e d e n i , R y a r a p n n (dolaysyla l/7?'nin d e ) P l a n c k u z u n l u u n d a n (yani R= 1 'den) ok farkl olmas d u r u m u n d a kullanlan s o n d a larn ( y k s e k s a r m a l a m a enerjili/dk titreim enerjili ve tersi) ktlelerinin ok farkl olmasdr. P l a n c k u z u n l u u n d a n o k farkl y a r a p l a r sz k o n u s u o l d u u n d a , " y k s e k " enerji inanl m a z d e r e c e d e b y k ktleli s o n d a l a r a ( r n e i n p r o t o n d a n mil y a r k e r e milyar k a t d a h a ar p a r a c k l a r a ) , " d k " enerji ise sfrdan en fazla bir z e r r e fazla bir ktlesi olan s o n d a l a r a k a r lk gelir. Bu k o u l l a r d a , iki y a k l a m n z o r l u k derecesi a r a s n d a k i fark o k o k b y k t r , n k ar sicim ekillerini r e t m e k bile b u g n k teknolojik yetilerimizin tesindedir. O halde, iki y a k l a m d a n y a l n z c a biri teknolojik o l a r a k uygulanabilir: ki
300

katdr. Bizim iin t a n d k olan

u z a m s a l b o y u t g e r e k t e n daireselse v e sicim k u r a m d a d o r u y sa, son d e r e c e farkl (ve h a l i h a z r d a v a r o l m a y a n ) cihazlar kul l a n a n gkbilimcilerin, p r e n s i p t e , e v r e n i n geniliini sarlm haldeki ar sicimlerle lebilmesi v e b u b y k mesafenin k a r l olan bir s o n u c a v a r m a s gerekir, ite bu a n l a m d a , evreni y a n o r m a l d e y a p t m z gibi ok b y k y a d a o k o k k k o l a r a k d n e b i l i r i z . Hafif sicim hallerine g r e e v r e n b y k t r ve genilemektedir, ar sicim hallerine g r e y s e k k t r ve b z m e k t e d i r . B u r a d a bir eliki y o k t u r , a k s i n e elimizde birbirin d e n t a m a m e n farkl, fakat ayn d e r e c e d e anlaml iki mesafe ta nm var. Teknolojik snrllklar y z n d e n ilk t a n m ok d a h a iyi biliyoruz, a m a y i n e de iki t a n m da ayn d e r e c e d e geerli kavramlardr. imdi k k e v r e n d e k i b y k insanlarla ilgili, d a h a n c e d e n s o r d u u m u z s o r u y u cevaplayabiliriz. r n e i n , bir insann b o y u n u l p 1,80 m e t r e o l d u u n u b u l d u u m u z d a , m u t l a k a hafif sicim hallerini k u l l a n m o l m a m z gerekir. Hafif sicimlerin b y k l n e v r e n i n b y k l y l e k a r l a t r a b i l m e k iin ayn lm srecini k u l l a n m a m z gerekir, b u y n t e m d e y u k a r d a g r l d gibi, e v r e n i n b y k l n n 15 m i l y a r k yl o l d u u s o n u c u n u verir; 1,80 m e t r e d e n hayli b y k bir s o n u . Bu boy da bir insann, ar sicim halleriyle l l m "ok k k " bir ev301

r e n e nasl sacan s o r m a k , anlamsz b i r s o r u s o r m a k t r ; elma larla a r m u t l a r k a r l a t r m a k gibi. A r t k elimizde iki mesafe k a v r a m - s o n d a o l a r a k hafif ve ar sicimlerin kullanld- oldu u n a g r e , a y n y n t e m l e gerekletirilmi lmleri karlatr m a m z gerekir.

n i n -mesafe l m e n i n "kolay" y o l u n u n - k u l l a n l m a s n a z e n gsterildiinde, b u l u n a n m i n i m u m d e e r P l a n c k u z u n l u u ola caktr. zellikle de, b y k kle birlikte e v r e n i n sfr b o y u t u n a i n m e s i n d e n kanlm olur, n k e v r e n i n y a r a p s o n d a ola r a k hafif sicim halleri k u l l a n l a r a k l l d n d e , h e r z a m a n P l a n c k u z u n l u u n d a n b y k olacaktr. E v r e n i n y a r a p -en h a fif sicim halleriyle l l d n d e - P l a n c k u z u n l u u n a inip d a h a da kleceine, Planck uzunluuna iner ve sonra h e m e n b y m e y e balar. k n y e r i n i bir z p l a m a alr. Mesafeleri l m e k iin hafif sicim hallerinin kullanlmas aldageldik u z u n l u k kavraymzla, sicim k u r a m n n kefinin o k n c e s i n d e n b e r i geerli olan k a v r a y l a u y u m l u d u r . V. B l m ' d e g r d m z z e r e , Planck-alt lekteki mesafelerin fiziksel bir r o l o y n a m a s halinde, iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n d o u r d u u ve a l t n d a n k a l k a m a d m z sorunla, ite bu mesafe kavrayn b e n i m s e d i i m i z d e karlarz. B u t a m a m l a y c b a k asyla, bir k e z d a h a sicim k u r a m sayesinde u l t r a k s a m e safelerden k u r t u l d u u m u z u g r y o r u z . G e n e l greliliin fizik sel erevesine ve R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n genel grelilie k a r lk gelen m a t e m a t i k s e l erevesine g r e t e k b i r mesafe k a v r a m vardr; b u k a v r a m a g r e mesafeler rasgele k k d e e r l e r ala bilir. Sicim k u r a m n n fiziksel erevesine ve b u n a bal o l a r a k y e n i o r t a y a k m a k t a olan k u a n t u m g e o m e t r i s i n e g r e y s e iki ay r mesafe k a v r a y vardr. kisini de mantkl b i r b i i m d e kulla n a r a k mesafe leklerinin b y k o l d u u d u r u m l a r d a h e m sez gilerimize h e m genel grelilie u y a n , a m a mesafe lekleri k k o l d u u n d a sezgilerimize d e genel grelilie d e u y m a y a n bir mesafe k a v r a y n a ularz. zellikle de P l a n c k - a l t lekteki mesafeler eriilmez olur. B u k o n u o k d a kolay a n l a l m a y a n bir k o n u o l d u u n d a n , nemli bir n o k t a y bir k e r e d a h a v u r g u l a y a l m . U z u n l u k lme y e d a i r "kolay" v e "zor" y a k l a m l a r a r a s n d a k i farkll b i r k e n a r a b r a k a c a k olsaydk ve diyelim ki R P l a n c k u z u n l u u n a
303

Minimum Bir Byklk

Biraz z o r ilerlemi olduk, a m a a r t k kilit n o k t a y a y a k l a t k . Mesafelerin l m n d e "kolay y o l a " bal kalnrsa -yani ar sicim halleri y e r i n e en hafif sicim halleri kullanlrsa- elde e d d e n s o n u l a r her zaman P l a n c k u z u n l u u n d a n b y k olacaktr. B u n u a n l a y a b i l m e k iin, dairesel o l d u k l a r n varsaydmz b o y u t u n varsaymsal b y k k n d n e l i m . Srf t a r t m a y ilerletmek iin bu d n s e l d e n e y i n b a l a n g c n d a diyelim ki, hafif sicimler sarlmam sicim halleridir ve bu sicimler kullan l a r a k e v r e n i n m u a z z a m d e r e c e d e b y k bir y a r a p o l d u u v e z a m a n iinde k l d belirlenmitir. E v r e n i n y a r a p k l r k e n , bu sarlmam sicim halleri arlar ve sarlm h a l d e k i sicimler d e hafifler. Y a r a p g i d e r e k k l p P l a n c k u z u n l u u na indiinde -yani i^'nin d e e r i 1 o l d u u n d a - s a r m a l hallerin ve titreim hallerin ktleleri karlatrlabilir hale gelir. Mesafeyi lmekle ilgili iki y a k l a m da h a y a t a g e i r m e k ayn d e r e c e d e z o r olacaktr, d a h a s 1 k e n d i k e n d i s i n i n karl o l d u u n d a n ikisi de ayn s o n u c u verecektir. Y a r a p k l m e y e d e v a m e d e r k e n , s a r m a l h a l d e k i sicimler s a r l m a m sicim h a l l e r i n d e n d a h a hafif h a l e gelir, dolaysyla d a h e r z a m a n "kolay y a k l a m " t e r c i h ettiimizden, a r t k m e safeleri l m e k iin onlarn kullanlmas gerekir. S a r l m a m si cim halleriyle l l e n s o n u c u n karln v e r e n bu l m y n temine gre, yarap Planck uzunluunun 1 katndan fazladr ve bymektedir. Bu d u r u m , R ( s a r l m a m sicimlerle l l e n

m i k t a r ) l ' e i n e r k e n v e k l m e y i s r d r r k e n , lAR'nin (sarl m sicimlerle llen m i k t a r ) 1 'e ktn ve d a h a da b y d n a k a gsterir. Dolaysyla h e r z a m a n hafif sicim halleri302

i n e r k e n u z u n l u k l m e k iin sarlmam sicim hallerini k u l l a n m a y s r d r s e y d i k , g e r e k t e n d e P l a n c k - a l t lekte bir m e s a feyle karlaabilirdik gibi grnebilir. F a k a t y u k a r d a k i p a r a g raflar bize son c m l e d e k i "mesafe" s z c n n dikkatli b i r bi i m d e y o r u m l a n m a s gerektiini sylyor, n k b u s z c n s a d e c e biri geleneksel k a v r a y m z a u y a n farkl iki anlam ola bilir. Bu d u r u m d a , R k l p Planck-alt u z u n l u k l a r a indiin de biz hl sarlmam sicimleri (artk sarlm sicimlerden d a h a ar hale gelmi o l m a l a r n a r a m e n ) k u l l a n m a y a d e v a m ediyor sak, mesafe lmeye d a i r "zor" y a k l a m k u l l a n y o r u z d e m e k tir, dolaysyla da " m e s a f e ' n i n a n l a m s t a n d a r t k u l l a n m a uy maz. F a k a t bu t a r t m a bir anlambilim tartmas, h a t t a u y g u n v e elverili bir l m y n t e m i tartmas d a deildir. S t a n d a r t o l m a y a n mesafe k a v r a y n k u l l a n m a y sesek v e bylece y a r ap P l a n c k u z u n l u u n d a n ksa diye t a n m l a s a k bile, k a r m z a k a c a k olan fizik - d a h a n c e k i k s m l a r d a tarttmz z e r e y a r a p n , bizim iin t a n d k olan mesafe k a v r a y n a g r e P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a b y k o l d u u (rnein Tablo 10.1 ile 10.2'nin t a m a n l a m y l a birbirine d e n k d m e s i n i n k a n t l a d gibi) bir e v r e n i n fiziiyle a y n olacaktr. Asl nemli olan dil deil, fiziktir. B r a n d e n b e r g e r , Vafa ve b a k a fizikiler, kozmoloji y a s a l a r n h e m B y k P a t l a m a ' d a h e m d e olas bir b y k k t e sfr b y k l k t e bir evren deil de, b t n b o y u t l a r P l a n c k u z u n l u u n d a bir e v r e n olacak ekilde y e n i d e n y a z a r k e n b u fikirleri k u l l a n mlard. H i k u k u y o k k i bu, sonsuz d e r e c e d e y o u n bir n o k t a d a n d o a n y a d a s o n s u z d e r e c e d e y o u n bir n o k t a y a k a d a r k e n bir e v r e n i n d o u r d u u m a t e m a t i k s e l , fiziksel v e m a n t k sal b i l m e c e l e r d e n k u r t u l m a y a y n e l i k o k cazip bir neridir. B t n e v r e n i n skp d a P l a n c k b y k l n d e bir t o p a k hali n e geldiini d n m e k k a v r a m s a l o l a r a k z o r d a olsa, hi b y k l o l m a y a n bir n o k t a o l u t u r a n a k a d a r keceini d n m e k g e r e k t e n imknszdr. I V X . B l m ' d e d e tartacamz z e r e sicim kozmolojisi h e n z o k yenidir, fakat o k mit v a a t e d e n
304

b i r alandr; bize s t a n d a r t B y k P a t l a m a m o d e l i n i n alternatifi olan, h a z m e d i l m e s i d a h a k o l a y b i r m o d e l k a z a n d r a b i l i r p e k l .

Bu Sonu Ne Kadar Genel?

P e k i y a u z a m s a l b o y u t l a r n ekli dairesel deilse? Sicim k u r a m n d a k i m i n i m u m u z a m s a l b o y u t l a r l a ilgili d i k k a t ekici so n u l a r y i n e geerli o l a c a k m? B u s o r u n u n c e v a b n k i m s e kesin o l a r a k bilmiyor. D a i r e s e l b o y u t l a r n en temel zellii, sarlm sicim olaslna o l a n a k vermeleridir. U z a m s a l b o y u t l a r -ekille riyle ilgili a y r n t l a r bir y a n a - sicimlerin bu b o y u t l a r n etrafna sarlmasn m m k n klyorsa eer, kardmz s o n u l a r n o u h l geerli olmaldr. Peki, y a b o y u t l a r d a n diyelim ikisi k re eklindeyse? Bu d u r u m d a sicimler sarlm bir ekle "ksl" k a l a m a z , n k o d u r u m d a , nasl ki bir b a s k e t t o p u n a geiril mi bir lastik b a n t t o p t a n k u r t u l a b i l i r s e , sicimler d e h e r a n "ka yabilir". Sicim k u r a m b u b o y u t l a r n e n fazla n e k a d a r k l e bileceini y i n e de belirler mi? o k sayda a r a t r m a b u s o r u n u n cevabnn, bir u z a m s a l b o y u t u n t a m a m n n k l m e s i n e (bu b l m d e k i r n e k l e r d e oldu u gibi) y a d a ( X I . v e X I I I . B l m ' d e greceimiz v e aklaya camz gibi) u z a y n yaltlm bir " p a r a s n n " k m e s i n e bal o l d u u n u gstermitir. Sicim k u r a m c l a r a r a s n d a k i genel kan y a gre, ekli n e o l u r s a olsun bir uzamsal b o y u t u n t a m a m n k l t t m z s r e c e snrlayc b i r m i n i m u m b y k l k vardr, tpk dairesel b o y u t l a r d a o l d u u gibi. B u n u k a n t l a m a k , ileride y a p l a c a k a r a t r m a l a r n nemli bir hedefidir; n k b u n u n si cim k u r a m n n b i r o k y n z e r i n d e d o r u d a n bir etkisi oldu u gibi, kozmoloji z e r i n d e de vardr.

Ayna Simetrisi
Einstein, k t l e e k i m i fiziiyle u z a y - z a m a n g e o m e t r i s i arasn d a genel grelilik z e r i n d e n b i r b a k u r m u t u , ilk bakta, si cim k u r a m fizik ile g e o m e t r i a r a s n d a k i b a g l e n d i r i r ve ge niletir, n k t i t r e e n sicimlerin zellikleri -ktleleri ve tadk305

l a n k u v v e t y k l e r i - b y k lde u z a y n kvrlm bileeninin zellikleri t a r a f n d a n belirlenir. A m a b i r a z n c e k u a n t u m g e o m e t r i s i n i n -sicim k u r a m n d a k i geometri-fizik birliktelii- b a z artc y n l e r i o l d u u n u g r d k . G e n e l grelilikte v e "bildii m i z " g e o m e t r i d e , y a r a p R olan bir daire, y a r a p l/R olan b i r d a i r e d e n farkldr, bu g a y e t ak ve nettir; fakat sicim k u r a m n d a b u iki d a i r e fiziksel o l a r a k b i r b i r l e r i n d e n ayrt edilemez. B u d a bize b i r a z d a h a d e r i gidip u z a y n o k d a h a ciddi b i i m d e farkllaabilen -yalnzca genel b y k l k itibaryla deil, m u h t e m e l e n eklen d e - fakat y i n e de sicim k u r a m n a g r e fiziksel ola r a k b i r b i r i n d e n a y r t edilemeyen g e o m e t r i k biimleri o l u p olma dn s o r g u l a m a c e s a r e t i veriyor. 1988'de S t a n f o r d D o r u s a l Hzlandrc M e r k e z i n d e n L a n c e D i x o n bu konuda, C E R N ' d e n Wolfgang Lerche, H a r v a r d ' d a n Vafa ve o z a m a n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji E n s t i t s ' n d e g r e v l i olan N i c h o l a s W a r n e r t a r a f n d a n d a h a d a ayrntlandrlan, o k nemli b i r g z l e m d e b u l u n d u . B u fizikiler k k simetri d e e r l e n d i r m e l e r i n e u z a n a n estetik savlara d a y a n a r a k , sicim k u r a m n d a k i kvrlm fazladan b o y u t l a r iin seilmi olan farkl iki C a l a b i - Y a u eklinin t a m a m e n ayn fiziklere y o l amasnn m m k n olabilecei y n n d e o k c e s u r c a bir i d d i a o r t a y a attlar. n a n l m a z gibi g r n e n b u olasln a s l n d a nasl g e r e k l e e b d e c e i n e d a i r bir fikir e d i n m e k iin, fazladan Calabi-Yau b o y u t l a r n d a k i delik saysnn, sicim h a r e k e t l e r i n i n bu deliklerin iinde kendilerini d z e n l e y e c e k l e r i ailelerin saysn belirledii ni hatrlayalm. Bu delikler, ekil 9.1 'de g r l d z e r e bir si m i t t e ve ok delikli k u z e n l e r i n d e grebileceimiz deliklere b e n zer. Bir k i t a p sayfasnda g s t e r m e k z o r u n d a o l d u u m u z ikiboy u t l u eklin k u s u r l a r n d a n biri, alt b o y u t l u bir Calabi-Yau u z a y n n o k eitli b o y u t l a r d a deliklerinin olabileceini g s t e r m e mesidir. Byle delikleri zihinde c a n l a n d r m a k d a h a z o r olsa da, n e t b i r m a t e m a t i k l e betimlenebilirler. Kilit o l g u l a r d a n biri, si cim t i t r e i m l e r i n d e n d o a n p a r a c k ailesi saysnn, h e r b i r b o y u t t a k i deliklerin saysna d e d de, y a l n z c a t o p l a m delik says306

n a d u y a r l olmasdr ( r n e i n I X . B l m ' d e k i t a r t m a m z d a , farkl delik tipleri a r a s n d a h e r h a n g i b i r a y r m a g i t m e k l e u r a m a m a m z n s e b e b i de b u d u r ) . O h a l d e , eitli b o y u t l a r n d a k i delik saylar farkl olan, fakat t o p l a m delik saylar a y n olan iki C a l a b i - Y a u u z a y d n e l i m . B o y u t l a r n h e r b i r i n d e k i delik sa ys a y n o l m a d n d a n , bu iki C a l a b i - Y a u farkl ekillere s a h i p olacaktr. F a k a t ikisinde d e t o p l a m delik says a y n o l d u u n d a n , ikisi de ayn sayda aileye s a h i p b i r e r e v r e n e y o l aacaktr. E l b e t t e bu y a l n z c a t e k bir fiziksel zelliktir. Btn fiziksel zel likler z e r i n d e a n l a m a k ok d a h a kstlayc bir k o u l d u r , fakat bu en azndan Dixon- Lerche-Vafa-Warner varsaymnn doru olabileceine d a i r b i r izlenim v e r m e k t e d i r . 1987 s o n b a h a r n d a d o k t o r a s o n r a s a r a t r m a c o l a r a k H a r v a r d n i v e r s i t e s i fizik b l m n e girdim, o d a m V a f a ' n m odas n n b u l u n d u u k o r i d o r u n s o n u n d a y d . Tez a r a t r m a m sicim k u r a m n d a k i kvrlm C a l a b i - Y a u b o y u t l a r n n fiziksel ve m a t e m a t i k s e l zelliklerine o d a k l a n d n d a n , Vafa b u a l a n d a k i a lmalar h a k k n d a b e n i y a k n d a n bilgilendiriyordu. 1988 son b a h a r n d a o d a m a u r a y p d a L e r c h e v e W a r n e r ' l e birlikte ula tklar v a r s a y m d a n b a h s e t t i i n d e , h e m m e r a k l a n m h e m d e k u k u y a kaplmtm. M e r a k m , v a r s a y m l a r n n d o r u olmas h a l i n d e sicim k u r a m n d a y e n i bir a r a t r m a a l a n n n alabilece ini fark e t m e m d e n k a y n a k l a n y o r d u ; k u k u m s a t a h m i n l e r ile, b i r k u r a m n k a n t l a n m zelliklerinin ayn eyler olmadn bi liyor o l m a m d a n . S o n r a k i a y l a r d a sk sk b u v a r s a y m z e r i n d e d n d m v e dorusu kendimi neredeyse bu varsaymn doru olmadna i k n a ettim. A m a , o z a m a n H a r v a r d ' d a y k s e k lisans rencisi olan, imdi d e h e m W e i z m a n n E n s t i t s n n h e m d e D u k e n i v e r s i t e s i n i n k a d r o l a r n d a b u l u n a n R o n e n P l e s s e r ' l a birlikte stlendiimiz, k o n u y l a hi ilgisi y o k m u gibi g r n e n b i r a r a t r m a projesi, o k g e m e d e n fikrimi t a m a m e n d e i t i r m e m e y o l a a c a k t . P l e s s e r ve b e n , b i r C a l a b i - Y a u ekliyle ie balayp o ekli, o z a m a n a d e k b d i n m e y e n C a l a b i - Y a u ekilleri o r t a y a 307

k a r a c a k biimde m a t e m a t i k s e l o l a r a k m a n i p l e e t m e y n t e m l e ri gelitirmekle ilgilenmeye balamtk. zellikle de 1980'lerin ortalarnda Dixon, Chicago niversitesinden Jeffrey Harvey, Vafa ve W i t t e n ' i n gelitirdii ve n i k t e n etkilenmitik. orbifolding o l a r a k bilinen tek K a b a c a sylenecek olursa orbifolding,

Y a u e k d l e r i n e u y g u l a n m a s n salayabilecek g l b i r k u r a m sal e r e v e s u n d u u n u fark etmitik. B u fikir z e r i n d e b i r k a a y b o y u n c a y o u n bir b i i m d e al t k t a n s o n r a artc b i r ey fark ettik. Belli n o k t a g r u p l a r n t a m gerektii gibi birletirirsek, elde ettiimiz C a l a b i - Y a u ekli, ilk C a l a b i - Y a u e k l i n d e n artc b i r farkllk sergiliyordu: Yeni Calabi-Yau eklinde b o y u t l a r n n says tek sayl o l a n deliklerin says, ilk C a l a b i - Y a u eklinde b o y u t l a r n n says ift sayl olan delik saysna eit o l u y o r d u , a y n ey tersi iin de geerliydi. Bu d u r u m -ift sayl/tek sayl y e r deiimi, Calabi-Yau,'larn ekil lerinin ve t e m e l g e o m e t r i k y a p l a r n n b i r b i r i n d e n hayli farkl o l d u u a n l a m n a gelse de- h e r b i r i n d e k i t o p l a m delik saysnn -dolaysyla da p a r a c k ailesi saysnn- ayn o l d u u a n l a m n a geliyordu.
6

b a l a n g n o k t a s o l a r a k alnan bir C a l a b i - Y a u eklindeki farkl n o k t a l a r n , y e n i b i r C a l a b i - Y a u eklinin o r t a y a kmasn sala y a n m a t e m a t i k s e l k u r a l l a r a g r e birletirildii bir sretir. B u s r e ekil 10.4'te e m a t i k olarak gsterilmitir. ekil 10.4'te gsterilen ilemlerin a l t n d a y a t a n m a t e m a t i k ok zordur, b u y z d e n de sicim k u r a m c l a r bu sreci y a l n z c a en basit ekil iin -ekil 9.1 'de gsterilen simit ekillerinin ok b o y u t l u versi y o n l a r - geerli o l d u u k a d a r y l a k a p s a m l b i i m d e incelemitir. F a k a t Plesser ve b e n , o z a m a n P r i n c e t o n n i v e r s i t e s i ' n d e al an D o r o n G e p n e r ' i n baz y e n i v e gzel fikirlerinin, orbifolding tekniinin, r n e i n ekil 8.9'da gsterilenler gibi b t n Calabi-

Plesser ve ben, Dixon-Lerche-Vafa-Warner ngrsyle g r n t e o r t a k bir n o k t a y a k a l a m o l m a k t a n d u y d u u m u z h e y e canla, en temel s o r u y a getik: B i r b i r i n d e n farkl iki Calabi-Yau uzaynn, p a r a c k ailelerinin says d n d a k i dier fiziksel zel likleri d e birbiriyle u y u u y o r m u ? O x f o r d ' d a k i tez d a n m a n m G r a h a m R o s s ' u n ve Vafa'nm bize deerli fikirler verdii ve te vik ettii b i r k a ay d a h a , ayrntl ve ok ar m a t e m a t i k s e l a n a lizler y a p t k ve Plesser ve b e n cevabn kesinlikle evet o l d u u n u syleyebilecek hale geldik. Tek sayl/ift sayl y e r deiimi ile ilgili m a t e m a t i k s e l g e r e k e l e r y z n d e n , Plesser ve b e n fiziksel o l a r a k b i r b i r i n e edeer, t a k a t g e o m e t r i k o l a r a k b i r b i r i n d e n farkl Calabi-Yau uzaylarn b e t i m l e m e k iin ayna katlanmalar terimini gelitirdik.
6

Bir Calabi-Yau a y n a iftindeki t e k t e k

u z a y l a r - g n d e l i k k u l l a n m d a k i anlamyla- birbirlerinin a y n a g r n t s deildir. F a k a t h e r n e k a d a r farkl g e o m e t r i k zellik lere sahip olsalar da, sicim k u r a m n d a k i fazladan b o y u t l a r iin k u l l a n l d k l a r n d a t a m a m e n a y n fiziksel e v r e n e y o l aarlar. B u s o n u c a v a r m a m z d a n s o n r a k i haftalar, son d e r e c e gergin z a m a n l a r d . Plesser ve ben, sicim fiziiyle ilgili y e n i ve nemli bir
ekil 10.4 Orbifolding, bir Calabi-Yau eklinden yola klp o eklin zerindeki eidi noktalarn birletirilip yeni bir Calabi-Yau eklinin elde edilmesi srecidir. 308

bilgiyi aklamay geciktirdiimizi biliyorduk. Fizik ile g e o m e t r i

309

a r a s n d a k i , ilk o l a r a k Einstein'n saptad sk birliktelii sicim k u r a m n n esasl bir biimde deitirdiini gstermitik: G e n e l grelilikte farkl fiziksel zellikler a n l a m n a gelecek olan birbir l e r i n d e n ok farkl g e o m e t r i k ekiller, sicim k u r a m n d a ayn fizi e y o l a y o r d u . P e k i y a bir h a t a y a p m sak? Y a b u ekillerin fi ziksel zellikleri a r a s n d a , bizim g z d e n kardmz, kolayca ayrt edilemeyen farklar v a r s a ? r n e i n elde ettiimiz sonular Y a u ' y a gsterdiimizde, k i b a r c a fakat kesin olarak m u t l a k a bir h a t a y a p m o l d u u m u z u iddia etmi, b u l d u u m u z sonularn, m a t e m a t i k s e l bir b a k asna gre, d o r u olamayacak k a d a r a c a y i p o l d u u n u sylemiti. O n u n b u deerlendirmesi bizi d u r u p d n m e y e yneltti. Fazla ilgi e k m e y e c e k , ok nemli ol m a y a n bir i d d i a d a y a n l m a k b a k a eydi. O y s a bizim b u l d u u m u z sonu, y e n i bir y n d e b e k l e n m e d i k bir admd v e k u k u s u z gl bir karlk b u l a c a k t . Yanlsa eer, h e r k e s d u y a c a k t . S o n u n d a , elde ettiimiz s o n u c u defalarca k o n t r o l ettikten son ra gvenimiz artt ve almamz y a y m l a n m a s iin g n d e r d i k . B i r k a g n sonra, H a r v a r d ' d a k i o d a m d a o t u r u r k e n telefon al d. A r a y a n Teksas niversitesi'nden Philip Candelas't. C a n d e las h e m e n , a y a k t a o l u p olmadm s o r d u . O t u r u y o r u m , d e d i m . O z a m a n kendisi ve rencileri M o n i k a L y n k e r ile Roll Schimm r i g k ' i n beni s a n d a l y e m d e n d r e c e k bir ey b u l d u k l a r n sy ledi. Bilgisayarla o l u t u r d u k l a r b y k bir Calabi-Yau uzaylar r n e k kmesini dikkatle incelemiler, h e m e n h e m e n hepsinin iftler halinde o l d u u n u , bu u z a y iftlerinin tek sayl ve ift sa yl deliklerin saylar a r a s n d a k i y e r deiimiyle b i r b i r i n d e n farkllatn g r m l e r d i . O n a hl o t u r d u u m u , Plesser ile b e n i m de ayn s o n u c a vardmz syledim. Candelas'n almas ile bizim yaptmz almann birbirlerini tamamladklar anla ld. Bir a y n a iftinde o r t a y a kan fiziin t a m a m e n ayn oldu u n u g s t e r e r e k biz bir adm d a h a ileri gitmitik, C a n d e l a s ve rencileriyse anlaml olacak k a d a r b y k b i r Calabi-Yau ekil leri k m e s i n i n a y n a iftlere ayrldn gstermiti. Bu iki al mayla, sicim k u r a m n n ayna simetrisini kefetmi o l d u k .
310
7

Ayna Simetrisinin Fizii ve Matematii

Einstein'n u z a y n geometrisi ile g z l e n e n fizik a r a s n d a k u r d u u kat ve allmadk ilikinin y u m u a m a s , sicim k u r a m n a zg arpc p a r a d i g m a k a y m a l a r n d a n biridir. F a k a t b u geli meler, felsefi b a k asnn d e i m e s i n d e n d a h a fazlasn b e r a b e r i n d e getirir. zellikle a y n a simetrisi h e m sicim k u r a m fizii nin h e m de C a l a b i - Y a u u z a y l a r n n m a t e m a t i i n i n anlalmasn salayan g l bir a r a o r t a y a koyar. Cebirsel g e o m e t r i denilen a l a n d a alan matematikiler, si cim k u r a m n n kefedilmesinden ok d a h a n c e s i n d e n beri C a labi-Yau uzaylarn t a m a m e n m a t e m a t i k s e l a d a n incelemek teydi. G e l e c e k t e fiziksel bir u y g u l a m a olabileceine d a i r o r t a d a en ufak bir iaret y o k k e n , onlar bu g e o m e t r i k u z a y l a r n b i r o k zelliini ayrntl o l a r a k o r t a y a karmt. G e l g e l d i m CalabiY a u uzaylarnn baz y n l e r i n i tam o l a r a k akla k a v u t u r m a nn m a t e m a t i k i l e r iin zor, a s l n d a imknsz o l d u u anlalm t. F a k a t sicim k u r a m n d a a y n a simetrisinin kefi b u d u r u m u deitirdi. A y n a simetrisi esasen, n c e d e n a r a l a r n d a hibir ili ki olmad d n l e n belirli Calabi-Yau uzay iftlerinin, sicim k u r a m s a y e s i n d e a r t k y a k n d a n balantl o l d u u n u gsterir. E e r bu uzaylarn birinden biri fazladan kvrlm b o y u t l a r iin seilmi olan uzaysa, d o u r a c a k l a r o r t a k fiziksel e v r e n sayesin de ilikilidirler. n c e d e n bilinmeyen bu karlkl iliki, k o n u n u n z n e inebilen y e n i bir fiziksel ve m a t e m a t i k s e l a r a orta ya koymutur. r n e i n , fazladan b o y u t l a r iin seilmi olas bir Calabi-Yau ekliyle ilikili fiziksel zellikleri - p a r a c k ktleleri ve k u v v e t y k l e r i - h e s a p l a m a k t a o l d u u n u z u d n n . E l d e ettiiniz ayrntd s o n u l a r n d e n e y l e r e u y m a s y l a zellikle ilgilenmezsiniz, n k d a h a n c e d e g r d m z gibi b i r o k k u r a m s a l v e tek nolojik engel y z n d e n b u g n b u n u g e r e k l e t i r m e k ok zor. O n u n y e r i n e , belirli bir Calabi-Yau uzay seilmi olsayd, d n y a n n nasl grnecei s o r u s u y l a ilgili bir d n c e d e n e y i y a p y o r s u n u z . Bir s r e h e r ey y o l u n d a gidiyor, a m a s o n r a t a m a311

lmanzn o r t a s n d a k a r n z a a l t n d a n k a l k l a m a z z o r l u k t a bir m a t e m a t i k s e l h e s a p kyor. H i kimse, d n y a n n e n b y k m a t e m a t i k u z m a n l a r bile ne y a p l m a s gerektiini bilemiyor. T k a n d n z , k m a z d a s n z . A m a sonra, b u C a l a b i - Y a u ' n u n b i r ay na ei o l d u u n u fark e d i y o r s u n u z . A y n a iftinin iki yesiyle de balantl o l a r a k o r t a y a k a n sicim fizikleri a y n o l d u u n d a n , hesaplarnz iki ekilden istediiniz birini k u l l a n a r a k y a p a b i l e ceinizi g r y o r s u n u z . Bylece, ilk C a l a b i - Y a u ekli z e r i n d e k i z o r hesab, a y n a ikizi z e r i n d e y e n i d e n ifade e d i y o r s u n u z ; iki h e s a b n da s o n u c u n u n -fiziin- a y n olacan b i l i y o r s u n u z . lk b a k t a , hesabnzn y e n i d e n ifade edilmi halinin ilki k a d a r z o r olacan dnebilirsiniz. A m a b u r a d a h o v e nemli b i r sr prizle k a r l a y o r s u n u z : S o n u a y n o l a c a k s a d a h e s a b n ayrn tlarnn ok farkl o l d u u n u , h a t t a b a z d u r u m l a r d a , e n b a t a sizi k o r k u n d e r e c e d e z o r l a y a n o h e s a b n , a y n a Calabi-Yau uza y z e r i n d e son d e r e c e kolaylatn k e f e d i y o r s u n u z . B u n u n n e d e n byle o l d u u n a d a i r basit bir a k l a m a y o k t u r , a m a -en a z n d a n baz h e s a p l a r d a - kesinlikle byle olur, h a t t a z o r l u k d e r e c e s i n d e ok ciddi b i r a z a l m a olabilir. B u n u n a n l a m aktr ga y e t tabii: A r t k k m a z d a deilsiniz. S i z d e n k e n a r l a r 15 m e t r e , y k s e k l i i 3 m e t r e olan d e v bir k u t u y a geliigzel d o l d u r u l m u p o r t a k a l l a r n saysn t a m ola r a k s a y m a n z istendiini d n n . Tek t e k s a y m a y a balyorsu n u z , a m a ok g e m e d e n a n l y o r s u n u z k i b u i ok zor v e y o r u cu. F a k a t ansnza p o r t a k a l k u t u s u teslim edildii srada o r a d a b u l u n a n bir a r k a d a n z geliyor. P o r t a k a l l a r n k k p a k e t l e r h a l i n d e o l d u u n u (bu a r a d a , bu p a k e t l e r d e n biri de elinde), st s t e yerletirildiklerinde u z u n l u u 2 0 p a k e t , genilii 2 0 p a k e t , y k s e k l i i 2 0 p a k e t b y k l n d e bir y n o l u t u u n u syl y o r . H e m e n 8 0 0 0 p a k e t p o r t a k a l geldiini h e s a p l y o r s u n u z , ar tk y a p m a n z g e r e k e n tek ey h e r p a k e t t e k a p o r t a k a l o l d u u n u b u l m a k . A r k a d a n z n elindeki p a k e t i alp p o r t a k a l l a d o l d u rarak b u n u kolayca hallediyorsunuz, y a n i o tm portakallar s a y m a iini h e m e n h e m e n hi a b a sarf e t m e d e n hallediyorsu312

n u z . Aslnda, h e s a b g a y e t akllca y e n i d e n d z e n l e y e r e k s a y m a iini o k kolaylatrm o l u y o r s u n u z . Sicim k u r a m n d a k i b i r o k h e s a p iin de b e n z e r bir d u r u m sz k o n u s u d u r . Bir Calabi-Yau uzay asndan, bir h e s a p ok sayda v e o k zor matematiksel a a m a gerektirebilir. F a k a t hesab a y n a ikizine a k t a r a r a k d a h a etkin bir biimde y e n i d e n ifade etmi o l u r s u n u z ve nispeten d a h a kolay sonulandrlmasn salars nz. Bu n o k t a y a Plesser ve b e n d i k k a t ekmitik. Candelas'n Teksas n i v e r s i t e s i n d e n X e n i a d e l a O s s a v e L i n d a P a r k e s ' l a v e M a r y l a n d niversitesi'nden P a u l G r e e n ' l e birlikte y a p t al m a l a r d a d a b u n o k t a etkileyici bir biimde u y g u l a m a y a k o n d u . Bu almalar, n e r e d e y s e hayal bile edilemeyecek k a d a r zor he saplarn a y n a perspektifi kullanlarak b i r k a sayfa cebir ilemi ve bir m a s a s t bilgisayarla halledilebileceini g s t e r i y o r d u . Bu gelime zellikle m a t e m a t i k i l e r iin son d e r e c e h e y e c a n vericiydi, n k b u h e s a p l a r n bazlar t a m d a yllardr t k a n p kaldklar h e s a p l a r d . Sicim k u r a m z m o n l a r d a n n c e b u l m u t u , en a z n d a n fizikiler yle o l d u u n u iddia e d i y o r d u . U n u t m a y n ki, m a t e m a t i k i l e r ile fizikiler a r a s n d a salkl v e g e n e l d e krc o l m a y a n bir r e k a b e t vardr. S o n r a d a n anlal d ki, N o r v e l i iki m a t e m a t i k i - G e i r E l l i n g s r u d ve Stein Ari de Str0mme~ C a n d e l a s ile alma a r k a d a l a r n n a y n a simetrisiyle baarl bir b i i m d e s t e s i n d e n geldii b i r o k h e s a p t a n biri z e r i n d e alyordu. K a b a c a syleyecek olursak, p r o b l e m belirli b i r Calabi-Yau u z a y n n iine "sdrlabilecek" k r e saysnn h e s a p l a n m a s y l a ilgiliydi; biraz n c e y a p t m z , d e v b i r k u t u d a k i p o r t a k a l l a r s a y m a b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi. 1991'de B e r k e l e y ' d e d z e n l e n e n , fizikilerin ve m a t e m a t i k i l e r i n katld b i r t o p l a n t d a , C a n d e l a s k e n d i g r u b u n u n sicim k u r a m n v e ay n a simetrisini k u l l a n a r a k v a r d s o n u c u aklad: 317.206.375. E l l i n g s r u d v e S t r 0 m m e d e y a p t k l a r o k zor m a t e m a t i k s e l h e sabn s o n u c u n u aklad: 2.682.549.425. M a t e m a t i k i l e r ve fi zikiler g n l e r c e tartt: K i m haklyd. Bu soru, sicim k u r a m nn niceliksel gvenilirliini s n a m a y a y n e l i k g e r e k b i r t u r n u 313

sol testine d n d . H a t t a b a z d a n - a k a y l a kark- b u testin, si cim k u r a m n n d e n e y l e k a n t l a n a b i l m e s i n d e n s o n r a olabilecek e n iyi ey o l d u u y o r u m u n d a b u l u n d u . D a h a s , C a n d e l a s ' n v a r d s o n u l a r E l l i n g s r u d ile Str0mme 'nin hesapladklarn deri s r d k l e r i o bir t e k saysal s o n u c u n ok tesine g e i y o r d u . C a n d e l a s ve alma a r k a d a l a r , son d e r e c e zor olan -aslna b a k a r s a n z m a t e m a t i k i l e r i n s t n d e almaya hi girimeyecei k a d a r zor- b a k a b i r o k s o r u y u d a cevapladklarn iddia edi y o r d u . F a k a t sicim k u r a m y l a elde edilen s o n u l a r a gvenilebi lir miydi. Toplant, fizikiler ile m a t e m a t i k i l e r a r a s n d a epeyce verimli geen bir fikir alveriiyle son b u l d u , fakat u y u m s u z l u u o r t a d a n k a l d r a c a k bir z m b u l u n a m a d . Yaklak bir ay sonra, B e r k e l e y ' d e k i toplantya katlanlar a r a s n d a "Fizik k a z a n d ! " balkl bir e-posta mesaj dolayor d u . E l l i n g s r u d ile Str0mme bilgisayar k o d l a r n d a bir h a t a bul m u l a r d , h a t a dzeltildiinde bilgisayar Candelas'n vard so n u c u dorulamt. O t a r i h t e n beri, sicim k u r a m n n a y n a simet risinin niceliksel o l a r a k gvenilir o l u p olmad matematiksel o l a r a k p e k o k defa snand; h e r d e f a s n d a da yldzl pekiyi al d. D a h a d a y a k n bir z a m a n d a , fizikilerin a y n a simetrisini k e fetmesinden n e r e d e y s e on yl sonra, m a t e m a t i k i l e r a y n a simet risinin y a p s n d a k i matematiksel temelleri aa k a r m a k o n u s u n d a b y k ilerleme k a y d e t t i . S o n u n d a Yau ile alma a r k a dalar B o n g L i a n ve Kefeng Liu, m a t e m a t i k i l e r M a x i m Kontsevich, Yuri M a n i n , G a n g Tian, J u n L i v e A l e x a n d e r G i v e n tal'in nemli k a t k l a r n d a n y a r a r l a n a r a k , Calabi-Yau uzaylar nn iindeki k r e l e r i s a y m a k iin kullanlan formllerin gl bir m a t e m a t i k s e l kantn b u l u p y z l e r c e yldr matematikilerin kafasn kartrm p r o b l e m l e r i zdler. Bu b a a r n n a y r n t l a r n d a n te, bu gelimelerin d i k k a t ek tii ey a s l n d a fiziin m o d e r n m a t e m a t i k t e o y n a m a y a balad roldr. Fizikiler e p e y c e u z u n bir s r e b o y u n c a , fiziksel d n y a y a ilikin m o d e l l e r k u r m a l a r n v e analiz etmelerini s a l a y a c a k a r a l a r b u l a b i l m e k iin m a t e m a t i k arivlerini "alt st" etti. Bu314

g n sicim k u r a m n n kefiyle birlikte, fizik b o r c u n u d e m e y e , m a t e m a t i k i l e r e zlmemi problemleriyle ilgili y e n i ve gl y a k l a m l a r s u n m a y a balyor. Sicim k u r a m s a d e c e fizik iin birletirici bir ereve s u n m a k l a k a l m a y p m a t e m a t i k l e d e ayn d e r e c e d e derin bir b a k u r a b i l i r pekl.

315

XI. Blm

Uzayn Dokusunu Yrtmak

K
mdr?

a u u k bir z a n hi d u r m a d a n ekerseniz, e r ge yrtlacaktr. Bu basit gerek, yllar iinde ok s a y d a fiziki nin, ayn eyin e v r e n i o l u t u r a n u z a m s a l d o k u iin de

geerli o l u p olmad s o r u s u n u s o r m a s n a n e d e n olmutur. Yani uzayn d o k u s u d a yrtlabilir mi, y o k s a b u k a u u k z a r b e n z e t mesini fazla ciddiye a l m a k t a n k a y n a k l a n a n hatal bir k a v r a y Einstein'n genel grelilik k u r a m , hayr, u z a y n d o k u s u y r t lamaz d e r .
1

G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i n i n k k l e r i R i e m a n n

g e o m e t r i s i n d e d i r ; n c e k i b l m d e belirttiimiz z e r e b u da, u z a y d a b i r b i r i n e y a k n k o n u m l a r a r a s n d a k i mesafe d i k d e r i n d e k i arplmalar analiz e d e n bir erevedir. T e m e l d e k i m a t e matiksel biimcdik, b u mesafe ilikileri h a k k n d a anlaml b i r eyler syleyebilmemiz iin, u z a y n alt k a t m a n l a r n n dzgn
317

olmasn gerektirir. " D z g n " b u r a d a m a t e m a t i k s e l bir a n l a m olan t e k n i k bir terimdir, fakat g n d e l i k kullanm d a t e r i m i n z n y a k a l a r : B u r u u k olmayan, delii o l m a y a n , b i r b i r i n e " t u t t u r u l m u " ayr p a r a l a r d a n o l u m a y a n , yrt o l m a y a n . U z a y n d o k u s u byle dzensizlikler g s t e r i y o r olsayd genel grelilik d e n k l e m l e r i k e r d i ; b u d a u v e y a b u biimde bir k o z m i k felaketin - g r n e baklrsa iyi huylu evrenimizin k a n d feci bir s o n u c u n - h a b e r c i s i o l u r d u . F a k a t b u d u r u m , h a y a l g c geni k u r a m c l a r yllar iinde Einstein'n klasik k u r a m n n tesine geip k u a n t u m fiziini de iine alan y e n i bir fizik f o r m l a s y o n u n u n u z a m s a l d o k u d a y a rklar, y r t k l a r ve birlemelerin o l d u u n u gsterebilecei olas l z e r i n d e d n m e k t e n alkoymamtr. Aslna b a k a r s a n z , k u a n t u m fiziinin k s a mesafede iddetli d a l g a l a n m a l a r y a a n dn gstermesi, kimi fizikileri y a r k l a r n ve y r t k l a r n u z a m sal d o k u d a s r a d a n b i r e r m i k r o zellik o l d u u y n n d e t a h m i n lerde bulunmaya gtrmtr. Solucandelii kavramnda ( Uzay Yolu: Deep Space Nine h a y r a n l a r n n a i n a o l d u u b i r k a v r a m ) b u t r d n c e l e r d e n yararlanlmtr. Fikir basittir: Diyelim ki, m e r k e z i N e w Y o r k ' t a k i D n y a Ticaret M e r k e z i k u lelerinden birinin 90. k a t n d a b u l u n a n bir irketin icra k u r u l u bakansnz. i r k e t i n t a r i h i n d e k i s a m a s a p a n baz iler y z n d e n , irketinizin g i d e r e k d a h a d a fazla t e m a s t a o l m a k z o r u n d a o l d u u n u z bir kolu d i e r kulenin 90. k a t n a y e r l e m i . Ofisler d e n birini y a d a dierini tamak p r a t i k o l m a y a c a n d a n , doal bir neri o r t a y a a t y o r s u n u z : Bir ofisten dierine, iki kuleyi bir letiren bir k p r y a p l s n . Bylece alanlar aa inip s o n r a t e k r a r 9 0 k a t k m a l a r n a g e r e k kalmakszn ofisler a r a s n d a ra h a t a gidip gelebilecektir. Solucandeliklerinin de b e n z e r bir rol v a r d r : Bir s o l u c a n d e lii e v r e n i n bir blgesiyle dieri a r a s n d a k e s t i r m e bir y o l olu t u r a n b i r k p r y a d a tneldir. I k i b o y u t l u bir m o d e l kullanalm ve e v r e n i n eklinin, ekil 11.1'de gsterildii gibi o l d u u n u d nelim. E e r irket m e r k e z i , 11.1 ( a ) ' d a gsterilen alttaki d a 318

irenin y a k n l a r n d a b u l u n u y o r s a , y u k a r d a k i d a i r e n i n y a k n l a r n d a b u l u n a n u b e y e , a n c a k sizi e v r e n i n bir u c u n d a n dierine g t r e c e k U - e k l i n d e k i y o l u n t a m a m n k a t e d e r e k gidebilirsi niz. F a k a t e e r u z a y n d o k u s u yrtlabilir v e 11.1 ( b ) ' d e o l d u u gibi delikler oluabilirse, bu deliklerin de ular " b y y p " 11.1 (c)'de g r l d gibi birleirse, n c e d e n u z a k olan blgeler u z a m s a l bir k p r y l e birlemi olacaktr. B u b i r solucandeliidir. Solucandeliinin, D n y a Ticaret M e r k e z i n d e k i k p r y e b i r a z benzediini, fakat a r a d a t e m e l bir fark o l d u u n u u n u t m a malsnz: candelii, D n y a Ticaret M e r k e z i k p r s mevcut u z a y n b i r u z a y d a yeni bir blge y a r a t r ; nk ekil 11.1 blgesini -iki k u l e a r a s n d a k i uzay- k a t edecektir. O y s a solu ( a ) ' d a k i kiboyutlu eri uzay, sadece o k a d a r d r (ikiboyutlu b e n z e t m e m i z b a l a m n d a ) . Z a r n d n d a kalan blgeler, U ek lindeki bu evreni, ok b o y u t l u evrenimizin iindeki b i r n e s n e y mi gibi g s t e r e n izimin yetersizliidir. Solucandelii y e n i u z a y y a r a t r v e bylece d e y e n i bir u z a m s a l alan aar.

ekil 11.1 (a) "U eklindeki" bir evrende, bir utan dier uca gitmenin tek yolu evrenin tamamn kat etmektir, (b) Uzayn dokusu yrtlr ve bir solucandeliinin iki ucu belir meye balar, (c) ki u birleir ve evrenin bir ucundan dierine uzanan yeni bir kpr -bir kestirme yol- oluur. 319

E v r e n d e solucandelikleri v a r m? K i m s e bilmiyor. E e r v a r larsa, s a d e c e m i k r o d z e y d e m i olduklar, y o k s a e v r e n i n geni blgelerini mi k a p l a d k l a r (Deep Space Nine da. o l d u u gibi) bilinmiyor. U z a y n d o k u s u n u n yrtlp y r t l a m a y a c a m belirle y e r e k , solucandeliklerinin olgu m u y o k s a k u r g u m u o l d u u n u anlayabiliriz. K a r a delikler, u z a y n d o k u s u n u n z o r l a n m a s n n bir b a k a ik n a edici rneidir. ekil 3.7'de bir k a r a deliin m u a z z a m k t l e ekimi alannn ar b i r erilmeye y o l atn, bu n e d e n l e u z a y n d o k u s u n u n , k a r a deliin m e r k e z i n d e delinmi y a d a skm gibi grndn g s t e r m i t i k . S o l u c a n d e l i k l e r i n i n tersine, ka r a deliklerin varln d e s t e k l e y e n g l d e n e y s e l k a n t l a r v a r dr, b u y z d e n d e k a r a deliklerin m e r k e z i n d e aslnda n e o l u p bittii sorusu, s p e k l a s y o n deil bilimsel b i r s o r u d u r . G e n e l g relilik d e n k l e m l e r i bu t r ar k o u l l a r d a y i n e ker. Baz fizik iler, k a r a deliklerin m e r k e z i n d e g e r e k t e n d e bir delik b u l u n d u u n u , fakat b u k o z m i k "tekillikten", k a r a deliin hibir eyin ktleekimsel k a p a n n d a n k a a m a d olay ufku sayesinde k o r u n d u u m u z u ileri s r m t r . O x f o r d niversitesi n d e n R o g e r P e n r o s e b u akl y r t m e y i k u l l a n a r a k b u t r u z a m s a l d z e n s i z liklerin, a n c a k olay u f k u n u n r t s n n a r d n d a , b i z d e n t a m a m e n s a k l a n m bir h a l d e o r t a y a k m a l a r n m m k n klan bir " k o z m i k s a n s r h i p o t e z i " k u r m u t u . t e y a n d a n , sicim k u r a m n n kefinden nce, b a z fizikiler e e r k u a n t u m m e k a n i i ile genel grelilik u y g u n b i r biimde birletirilirse, aslnda u z a y d a ki o g r n r d e k i deliin k u a n t u m zellikleri sayesinde d z l e tirildiinin -deyim y e r i n d e y s e "dikildiinin"- grleceini d nmlerdi. Sicim k u r a m n n kefedilmesi ve k u a n t u m m e k a n i i ile k t l e ekimin u y u m l u b i r b i i m d e birletirilmesiyle, n i h a y e t b u k o n u lar incelemeye hazrz. H e n z sicim k u r a m c l a r b u s o r u l a r t a m a n l a m y l a c e v a p l a y a m a d , fakat son b i r k a yl iinde b u so r u l a r l a y a k n d a n ilikili k o n u l a r zmlendi. Bu b l m d e , sicim k u r a m n n ilk defa u z a y n d o k u s u n u n yrtabilecei fiziksel k o 320

uUar o l d u u n u -belirli b a k m l a r d a n solucandelikleri v e k a r a deliklerden farkl olan koullar- nasl kesinlikle g s t e r d i i n i tar tacaz.

ok ekici Bir Olaslk

1987'de S h i n g - T u n g Y a u ile b u g n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji E n s t i t s ' n d e alan rencisi G a n g Tian ilgin b i r m a t e m a t i k sel g z l e m d e b u l u n d u l a r . yi bilinen bir m a t e m a t i k s e l sreci k u l l a n a r a k , belirli C a l a b i - Y a u ekillerinin y z e y l e r i n i n y r t l m a s ve s o n u t a o r t a y a k a n deliklerin belli bir m a t e m a t i k s e l r n t y e g r e dikilmesi yoluyla, b a k a C a l a b i - Y a u ekillerine dntrlebileceini bulmulard.
2

K a b a c a syleyecek olur

sak, ekil 11.2'de o l d u u gibi, b a l a n g n o k t a s o l a r a k aldkla r bir C a l a b i - Y a u eklinin iinde, belli bir t r i k i b o y u t l u k r e -deniz t o p u n u n y z e y i gibi- belirlemilerdi. (Bildiimiz b t n nesneler gibi d e n i z t o p u d a b o y u t l u d u r . F a k a t b u r a d a y a l n z c a t o p u n y z e y i n d e n b a h s e d i y o r u z ; y a p l d m a d d e n i n kalnl n, a y r c a evreledii y a n i iindeki uzay g r m e z d e n geliyo ruz. D e n i z t o p u n u n y z e y i n d e k i n o k t a l a r n k o n u m l a r , tpk D n y a n n yzeyindeki noktalarn konumlarn belirtirken y a p tmz gibi iki say -"enlem" ve "boylam"- v e r i l e r e k belirlenebi lir. D e n i z t o p u n u n yzeyinin, t p k n c e k i b l m l e r d e tartm

ekil 11.2 Bir Calabi-Yau eklinin iindeki belirgin hale getirilmi blgede bir kre bulunmaktadr. 321

Calabi-Yau eklinin ekil 11.3 ( a ) ' d a k i ilk C a l a b i - Y a u eklin d e n topolojik olarak farkl o l d u u n u gstermitir. Bu da, ekil
(a) (b)
(c)

(d)

11.3 ( a ) ' d a k i ilk Calabi-Yau eklinin b o z u l u p ekil 11.4 ( d ) ' d e ki son C a l a b i - Y a u ekli haline getirilmesinin, C a l a b i - Y a u ekli nin d o k u s u n u a r a b i r a a m a d a y r t m a k t a n b a k a hibir y o l u ol madn sylemenin ssl b i r y o l u d u r . M a t e m a t i k s e l bir bak asna gre, Y a u ile T i a n ' m kulland bu sre ilgi ekicidir, n k bilinen Calabi-Yau ekillerinden h a r e k e t l e y e n i Calabi-Yau ekilleri o r t a y a k a r m a n n bir y o l u nu g s t e r m e k t e d i r . F a k a t asl potansiyeli fizik a l a n n d a y a t m a k ta, ok ekici bir soru o r t a y a a t m a k t a d r : ekil 11.3 ( a ) ' d a n e kil 11.4 (d) ye k a d a r gsterilen sralama, s o y u t m a t e m a t i k s e l bir sre olmasnn tesinde, d o a d a g e r e k t e n de o r t a y a kabilir mi? Einstein'n beklentilerinin tersine, a c a b a u z a y n d o k u s u y r tlabilirve tarif edildii gibi sonra da yeniden onarlabilir mil

ekil 11.3 Bir Calabi-Yau eklinin iindeki kre bir noktaya kadar klr ve uzayn dokusunda bir skma yaratr. Bunu ve sonraki ekilleri, Calabi-Yau eklinin bir ksm n gstererek sadeletirdik.

o l d u g u m u z B a h e H o r t u m u evren gibi kiboyutlu olmasnn se b e b i b u d u r . ) kili d a h a s o n r a kreyi, ekil 11.3'te g r l d z e r e , tek bir n o k t a y a skncaya d e k k l t m e y i d n d l e r . Bu ekil ve bu b l m d e d a h a s o n r a greceiniz ekiller, CalabiY a u eklinin k o n u y l a en y a k n d a n ilgili " p a r a s n a " odaklanla r a k basitletirilmitir, fakat bu ekil d n m l e r i n i n ekil 11.2'deki gibi b i r a z d a h a b y k b i r Calabi-Yau ekli z e r i n d e m e y d a n a geldiini u n u t m a m a l s n z . Tian ve Yau, son olarak da Calabi-Yau eklini skt n o k t a d a yrttklarn (ekil 11.4 ( a ) ) , atklarn ve iine deniz t o p u b e n z e r i b a k a bir ekil y a ptrdklarn (ekil 11.4 ( b ) ) , s o n r a da bu ekli b y t p ikin hale getirdiklerini (ekil 11.4 (c) ve 11.4 ( d ) ) d n d l e r . M a t e m a t i k i l e r bu m a n i p l a s y o n dizisine snme geii der. S a n k i ilk deniz t o p u ekli " s n p " Calabi-Yau ekli iinde y e n i bir k o n u m kazanmtr. Yau, Tian ve dierleri, ekil 11.4 ( d ) ' d e o l d u u gibi, belirli koullarda, bir s n m e y l e o r t a y a k a n y e n i

Ayna Perspektifi
Yau, 1987'deki b u g z l e m l e r i n d e n s o n r a k i b i r k a yl b o y u n c a beni z a m a n z a m a n , b u s n m e geilerinin fiziksel b i r s o m u t luu olmas olasl z e r i n d e d n m e y e tevik etti. A m a b e n d n m e d i m . S n m e geileri b a n a , sicim k u r a m fiziine hi bir etkisi o l m a y a n s o y u t m a t e m a t i k gibi g r n y o r d u sadece. Aslna b a k a r s a n z i n s a n k e n d i n i , X . B l m ' d e anlatlan, d a i r e sel b o y u t l a r n a s g a r i b i r y a r a p o l d u u s o n u c u n a vardmz t a r t m a y a d a y a n a r a k , sicim k u r a m n n ekil 11.3'teki k r e n i n k l p skm bir n o k t a haline gelmesine izin v e r m e d i i n i s y l e m e k t e n alamayabilir. F a k a t u n u t m a y n ki, y i n e X . B l m ' d e belirttiimiz z e r e , b i r u z a m s a l b o y u t u n t a m a m deil d e u z a y n b i r p a r a s - b u d u r u m d a b i r C a l a b i - Y a u eklinin k resel bir p a r a s - k e r s e , k k v e b y k y a r a p l a r tanmla y a n sav d o r u d a n geerli olmaz. Y i n e de, s n m e geilerini h e s a b a k a t m a m a k iin n e s r l e n b u fikir d i k k a t l e i n c e l e n m e y e gelmese de, u z a y d o k u s u n u n yrtlabilecei h l p e k olas g

ekil 11.4 Skm bir Calabi-Yau ekli yrtlr ve bu noktada yzeyi dzelten bir kre geliir. ekil 11.3'teki ilk kre "snmtr". 322

rnmyordu.
323

A m a s o n r a 1991'de N o r v e l i fiziki A n d y L t k e n ile O x f o r d ' d a n y k s e k lisans a r k a d a m v e b u g n D u k e U n i v e r s i t e si'nde profesr olan P a u l Aspinwall, kendilerine s o n r a d a n o k ilgin o l d u u anlalacak bir s o r u s o r d u l a r : E e r evrenimizin Calabi-Yau k s m n n u z a m s a l d o k u s u n d a uzay y r t a n b i r k m e geii olsayd, b u d u r u m a y n a Calabi-Yau eklinin p e r s p e k tifinden nasl g r n r d ? B u s o r u y u n e y i n d o u r d u u n u anla y a b i l m e k iin, a y n a ifti Calabi-Yau ekillerinin (eer fazladan b o y u t l a r iin seilmilerse) b i r i n d e n y a d a d i e r i n d e n d o a n fi ziin ayn o l d u u n u , fakat bir fizikinin bu fizii b u l a b i l m e k iin k u l l a n m a s g e r e k e n m a t e m a t i i n k a r m a k l k derecesinin iki ekil a r a s n d a b y k bir farkllk gsterebdeceini hatrla y n . Aspinwall ve L t k e n ekil 11.3 ve 11.4'te g r l e n m a t e m a tiksel olarak k a r m a k s n m e geilerinin ok d a h a basit bir ay na t a n m l a m a s olabilecei n g r s n d e b u l u n m u t u ; ilgili fizik h a k k n d a d a h a effaf b i r g r k a z a n d r a b i l e c e k bir t a n m l a m a . L t k e n ile A s p i n w a l l ' n y r t t alma srasnda, a y n a si metrisi h e n z ikilinin s o r d u u s o r u y u c e v a p l a m a k iin g e r e k e n derinlikte anlalmamt. A n c a k A s p i n w a l l ile L t k e n a y n a ta n m l a m a s n d a , g r n t e , s n m e geilerinin y o l aaca u z a m sal yrtlmalarla ilikili felaket a n l a m n a gelen bir fiziksel s o n u ca iaret e d e n h i b i r ey olmadn belirtiyorlard. O s r a l a r d a Plesser'in ve b e n i m a y n a ifti Calabi-Yau ekillerini b u l d u u m u z alma (X. B l m ' e baknz), bizi de b e k l e n m e d i k ekilde s n m e geileri z e r i n d e d n m e y e g t r m t . ekil 10.4'te o l d u u gibi eitli n o k t a l a r birbirine y a p t r m a n n - a y n a iftler o l u t u r m a k iin biz de bu sreci k u l l a n y o r d u k - ekil 11.3 ile 11.4'teki yrtlmalar v e skmalarla ayn g e o m e t r i k d u r u m l a r a y o l at iyi bilinen bir m a t e m a t i k s e l gerektir. F a k a t biz, fizik asndan b u n u n l a ilikili bir felakete rastlamamtk. D a h a s Plesser ve ben, Aspinvvall n ve L t k e n ' i n gzlemlerinden (ayr c a d a h a nceki bir t a r i h t e G r a h a m R o s s ' l a birlikte y a z d k l a r bir m a k a l e d e n ) esinlenerek, skmay m a t e m a t i k s e l olarak iki fark l biimde onarabileceimizi fark etmitik. Bu y o l l a r d a n biri e 324

kil 11.3 ( a ) ' d a k i Calabi-Yau ekline, dieriyse ekil 11.4 ( d ) ' d e k i Calabi-Yau ekline y o l a y o r d u . B u d a bize ekil 11.3 ( a ) ' d a n 11.4 (d) y e k a d a r y a a n a n deiimin aslnda d o a d a gerekleebilecek bir ey o l d u u n u d n d r d . 1991'in s o n l a r n d a , artk en az b i r k a sicim k u r a m c s , u z a y n d o k u s u n u n yrtlabileceiynnde bir dnceye sahipti. Fakat hi kimse, b u artc olasln kesin o l a r a k k a n t l a n m a s n y a d a r t l m e s i n i s a l a y a c a k t e k n i k o l a n a k l a r a s a h i p deildi.

Yava Yava lerlemek

Plesser v e b e n 1992 yl b o y u n c a z a m a n z a m a n , u z a y n d o k u sunda, u z a y y r t a n s n m e geileri olabileceini g s t e r m e y e a ltk. H e s a p l a r m z ikinci d e r e c e d e n b i r iki destekleyici k a n t o r t a y a k a r y o r d u , fakat kesin bir k a n t b u l a m y o r d u k . i l k b a h a r d a bir g n , Plesser bir k o n u m a y a p m a k z e r e P r i n c e t o n ' d a k i leri A r a t r m a l a r E n s t i t s ' n e gitti. W i t t e n ' l e y a p t k lar zel g r m e srasnda d a o n a u z a y n y r t l m a s n a y o l a a n s n m e geilerinin matematiini, sicim k u r a m n n fizii ierisin d e g e r e k l e t i r m e y o l u n d a k i s o n giriimlerimizden b a h s e t t i . Fi kirlerimizi zetledikten sonra, W i t t e n ' i n cevabn b e k l e d i . W i t ten k a r a t a h t a n n b a n d a n u z a k l a p ofisinin p e n c e r e s i n d e n d arya b a k t . Ksa b i r s u s k u n l u k t a n sonra, P l e s s e r ' a d n p eer fikirlerimiz iyi s o n u verirse, " b u n u n o k etkileyici b i r ey ola can" syledi. O n u n b u szleri abalarmz y e n i d e n alevlen dirdi. F a k a t b i r s r e s o n r a ilerlememiz d u r u n c a , ikimiz de sicim k u r a m y l a ilgili b a k a projeler z e r i n d e almaya baladk. Yine de b e n k e n d i m i u z a y n yrtlmasna y o l a a n s n m e ge ileri olasl z e r i n d e kafa y o r a r k e n b u l d u m . Aylar getike, bu geilerin sicim k u r a m n n ayrlmaz bir p a r a s olmas gerek liinden g i d e r e k d a h a da emin o l u y o r d u m . Plesser ile birlikte yaptmz ilk h e s a p l a r v e D u k e Universitesi'nden m a t e m a t i k i David M o r r i s o n ' l a yaptmz retici tartmalar s o n u c u n d a yle g r n y o r d u ki, a y n a simetrisinin doal o l a r a k destekledi i tek s o n u b u y d u . Aslna b a k a r s a n z , M o r r i s o n ' l a birlikte D u 325

ke niversitesi'ne y a p t m z bir ziyaret srasnda, o sralarda orada bulunan O k l a h o m a Eyalet n i v e r s i t e s i n d e n Sheldon Katz'n baz y a r a r l g z l e m l e r i n d e n d e hareketle, sicim k u r a m erevesinde s n m e geilerinin gerekleebileceini k a n t l a y a n b i r stratejiyi a n a h a t l a r y l a belirlemitik. F a k a t gerekli hesaplar y a p m a y a koyulduumuzda, olaanst derecede youn olduk larn g r d k . Sonulandrlmalar, d n y a n n en hzl bilgisaya r n d a bile yzyl a k n bir sre alacakt. lerleme kaydetmitik, fakat belli ki h e s a p l a m a y n t e m i m i z i n etkinliini a r t r a c a k y e n i bir fikre ihtiyacmz v a r d . E s s e n n i v e r s i t e s i n d e n m a t e m a t i k i Victor Batyrev, 1992 i l k b a h a r ve y a z a y l a r n d a yaymlad m a kalelerle, hi b i l m e d e n byle bir fikir o r t a y a k o y d u . zellikle d e C a n d e l a s v e alma a r k a d a l a r n n , X . B l m u n s o n u n d a anlattmz k r e s a y m a p r o b l e m i n d e a y n a si metrisini k u l l a n a r a k baarl olmalarnn sonrasnda, B a t y r e v a y n a simetrisine b y k bir ilgi d u y m u t u . F a k a t B a t y r e v k o n u y a b i r m a t e m a t i k i n i n b a k asyla y a k l a t n d a n , P l e s s e r v e b e n i m a y n a ifti C a l a b i - Y a u uzaylar b u l m a k iin b a v u r d u u m u z y n t e m l e r d e n h u z u r s u z o l m u t u . H e r n e k a d a r bizim y a k lammz, sicim k u r a m c l a r m n k i n e b e n z e r a r a l a r d a n y a r a r l a n y o r s a da, B a t y r e v d a h a s o n r a b a n a m a k a l e m i z i n k e n d i s i n e " k a r a b y " gibi geldiini sylemiti. O n u n b u szleri fizik di siplini ile m a t e m a t i k disiplini a r a s n d a k i b y k k l t r e l b l n meyi y a n s t y o r ; sicim k u r a m bu disiplinlerin snrlarn bulan k l a t r d n d a n , h e r iki alann dilleri, y n t e m l e r i , tarzlar a r a s n d a k i b y k farkllklar g i d e r e k belirginlik kazanmtr. Fizik iler d a h a o k y e n i l i k i bestecilere benzer, z m aray iinde geleneksel k u r a l l a r a m a y , k a b u l edilebilirlik snrlarn silme yi g z e alrlar. M a t e m a t i k i l e r ise klasik bestecilere benzer, ge n e l d e d a h a sk b i r e r e v e iinde alrlar; n c e k i b t n a d m lar g e r e k e n titizlikle u y g u l a n m a d a n bir s o n r a k i adm a t m a k is temezler. H e r iki y a k l a m n d a h e m avantajlar h e m d e z a v a n tajlar v a r d r ; ikisi de y a r a t c keifler iin benzersiz b i r e r k noktasdr. M o d e r n m z i k t e v e klasik m z i k t e o l d u u gibi, b i r
326

y a k l a m n d o r u dierinin y a n l olmas sz k o n u s u deildir; seilen y n t e m l e r , b y k lde z e v k ve eitim meselesidir. Batyrev, a y n a k a t l a n m a l a r n o l u u m u n u d a h a bildik b i r m a tematiksel e r e v e iinde g e r e k l e t i r m e y e alt v e b u n u b a ard. Tayvanl m a t e m a t i k i S h i - S h y r R o a n ' n d a h a n c e y a p t a l m a l a r d a n esinlenerek, b i r b i r i n i n a y n a imgesi olan Cala bi-Yau uzay iftleri y a r a t m a y a y n e l i k sistematik b i r m a t e m a tiksel s r e kefetmiti. O r t a y a k o y d u u y a p , P l e s s e r v e b e n i m deerlendirdiimiz r n e k l e r d e b u l d u u m u z s r e t e n ibaretti, fakat m a t e m a t i k i l e r i n d a h a a i n a o l d u u b i r t a r z d a dile getiril mi d a h a genel b i r e r e v e o r t a y a k o y u y o r d u . B a t y r e v ' i n y a y m l a d m a k a l e l e r d e m a t e m a t i i n , fizikilerin o u n u n d a h a n c e hi k a r l a m a m o l d u u a l a n l a r n a b a v u r m a s iin d i e r y n y d . r n e i n b e n , s a v l a r n n z n y a k a l a y a b i l i y o r d u m , fakat h a y a t i n e m t a y a n a y r n t l a r n b i r o u n u a n l a m a k t a c i d d e n z o r l a n y o r d u m . F a k a t b i r ey g a y e t akt: a l m a s n d a k u l l a n d y n t e m , e e r g e r e i gibi anla lp u y g u l a n r s a , u z a y n y r t l m a s n a y o l a a n s n m e geileri k o n u s u n d a y e n i b i r atlm h a t t almasn m m k n klabilirdi pekl. B u gelimelerin v e r d i i enerjiyle y a z s o n u n d a , t a m v e kesin tisiz bir y o u n l a m a y l a s n m e p r o b l e m i n e geri d n m e y e k a r a r v e r d i m . M o r r i s o n bir yllna D u k e ' t e n ayrlp leri A r a t r m a lar E n s t i t s ' n e gidecekti. A s p i n w a l l ' u n d a d o k t o r a sonras a r a t r m a c sfatyla o r a d a olacan b i l i y o r d u m . B i r k a telefon g r m e s i v e e - p o s t a n n a r d n d a n 1992 s o n b a h a r n E n s t i t ' d e g e i r m e k z e r e Cornell n i v e r s i t e s i ' n d e n izin aldm.

Bir Strateji Douyor

nsan, u z u n saatler b o y u n c a y o u n b i r b i i m d e almasna o d a k l a n m a k istiyorsa eer, leri A r a t r m a l a r E n s t i t s n d e n d a h a ideal b i r y e r b u l a m a z . 1 9 3 0 ' d a k u r u l a n E n s t i t , P r i n c e t o n niversitesi k a m p s n d e n b i r k a k i l o m e t r e t e d e k i b i r o r m a nn kysnda u z a n p g i d e n krn o r t a s n d a d r . E n s t i t ' d e ahr327

k e n dikkatinizin d a l a m a y a c a sylenir, n k dikkatinizi d a t a c a k hibir ey y o k t u r . E i n s t e i n 1933'te A l m a n y a ' d a n ayrlmasnn a r d n d a n E n s t i t y e katlm v e h a y a t b o y u n c a d a b u r a d a kalmt. O n u E n s tit n n sessiz, sakin, n e r e d e y s e m n z e v i l e r e y a r a r o r t a m n d a , birleik alan k u r a m z e r i n d e d n r k e n hayal e t m e k p e k z o r deil. D e r i n d n c e m i r a s atmosfere yle b i r nfuz etmitir ki, k e n d i almanzn o a n k i d u r u m u n a g r e b u h e y e c a n verici d e olabilir, b o u c u d a . E n s t i t y e g e l m e m d e n k s a bir s r e s o n r a , A s p i n w a l l ile bir likte N a s s a u c a d d e s i n d e ( P r i n c e t o n k a s a b a s n n e n ilek c a d d e si) a k a m y e m e i n i n e r e d e yiyeceimizi k a r a r l a t r m a y a al y o r d u k . B u hi d e k o l a y bir i deildi, n k b e n n e k a d a r k o y u bir v e j e t a r y e n s e m , P a u l d e o k a d a r k o y u bir etseverdir. Bir y a n d a n y r y p b i r y a n d a n h a y a t l a r m z d a k i gelimeler z e r i n e birbirimize bilgi v e r i r k e n Paul, z e r i n d e alacak y e n i bir eylerle ilgilenip ilgilenmediimi s o r d u . lgilendiimi syleyip e e r e v r e n g e r e k t e n d e sicim k u r a m y l a betimleniyorsa, uzay y r t a n s n m e geilerinin y a a n a b i l e c e i n i k a n t l a m a n n n e miyle ilgili d n c e l e r i m i , a y r c a izlediim stratejiyi a n a hatla ryla anlattm. B a t y r e v ' i n almasnn k a y p p a r a l a n b u l m a m z salayaca y o l u n d a k i y e n i u m u d u m d a n d a sz ettim. P a u l u n z a t e n o k t a n i k n a o l d u u n u dolaysyla d a b u ihtimalin o n u g e r ekten heyecanlandracan dnmtm. A m a heyecanlan mad. Geri dnp baktmda, onun bu suskunluunun aramz d a k i iyi niyetli, u z u n y l l a r a d a y a n a n e n t e l e k t e l m c a d e l e d e n k a y n a k l a n d n g r y o r u m ; birbirimizin fikirlerine k a r eyta nn avukatln y a p a r d k . B i r k a g n s o n r a fikir deitirdi v e birlikte t m d i k k a t i m i z i s n m e l e r e v e r d i k . O t a r i h t e M o r r i s o n da E n s t i t ye gelmiti; b i r strateji belirle m e k iin E n s t i t n n a y s a l o n u n d a b u l u t u k . Temel a m a c m zn, ekil 11.3 ( a ) ' d a n ekil 11.4 (d) ye d o r u g e r e k l e e n d e iimin, e v r e n i m i z d e g e r e k t e n o r t a y a kp k m a y a c a n b e lirlemek o l d u u n d a anlamtk. F a k a t k o n u n u n z e r i n e d o r u 328

d a n g i t m e k r k t c y d , n k b u deiimi b e t i m l e y e n d e n k lemler son d e r e c e z o r d u , zellikle de u z a m s a l y r t l m a l a r oldu unda. O n u n yerine, ayna betimlemesini kullanarak soruyu b a k a t r l s o r m a y setik, bylece ilgili d e n k l e m l e r i n stesin d e n g e l m e n i n d a h a k o l a y o l a c a m d n y o r d u k . B u ekil 11.5'te e m a t i k o l a r a k gsteriliyor: s t s r a d a ekil 11.3 ( a ) ' d a n 11.4 (d) ye d o r u ilk deiimi g r y o r s u n u z , alt s r a d a ise a y n deiim a y n a C a l a b i - Y a u ekillerinin p e r s p e k t i f i n d e n g r l yor. Bazlarmzn o k t a n fark ettii z e r e , a y n a ekilleri kulla n a r a k s o r u y u b a k a t r l s o r d u u m u z d a , sicim fizii m k e m m e l b i r u y u m l u l u k g s t e r i y o r v e hibir felaketle karlalmyor gibi g r n y o r d u . G r d n z gibi, ekil 11.5'te alt s r a d a b i r skma y a d a y r t l m a y o k gibi g r n m e k t e d i r . F a k a t b u gzle m i n bizim a m z d a n d o u r d u u asl s o r u u y d u : A y n a simetri sini, u y g u l a m a snrlarnn tesinde z o r l u y o r olabilir miydik a c a b a ? ekil 11.5'in sol k s m n d a y e r alan, h e m y u k a r d a k i h e m de a a d a k i C a l a b i - Y a u ekilleri a y n fizie y o l a s a l a r da, e kil 11.5'in s a n a d o r u g e r e k l e e n deiimin h e r a d m n d a -ortada mutlaka skma-yrtlma-onarm aamalar gereklee cektir- orijinal perspektifin ve a y n a perspektifinin fiziksel zel likleri g e r e k t e n a y n m d r ? G l a y n a ilikilerinin, ekil 11.5'in st k s m n d a k i CalabiY a u eklinde y r t l m a y a yol a a n dizi iin geerli o l d u u n u d n m e m i z i s a l a y a c a k salam gerekelerimiz olsa da, ekil 11.5'te y u k a r d a v e a a d a y e r alan C a l a b i - Y a u ekillerinin yr t l m a g e r e k l e t i k t e n s o n r a d a a y n a iftler olmay s r d r p sr d r m e y e c e i n i k i m s e n i n bilmediini fark ettik. B u kritik b i r so-

329

r u y d u , n k e e r a y n a iftlerse, a y n a perspektifte bir felaketin o l m a m a s orijinalde de b i r felaket olmad a n l a m n a gelecekti, b y l e c e biz d e sicim k u r a m n d a e v r e n i n yrtlabileceini gster mi olacaktk. B u s o r u n u n bir h e s a p l a m a y a indirgenebileceini g r d k : s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli iin (ekil 11.5'teki, diyelim s t t e e n s a d a y e r a l a n Calabi-Yau eklini k u l l a n a r a k ) v e b u eklin a y n a imgesi o l d u u v a r s a y l a n ekil iin (ekil 11.5'teki a l t t a e n s a d a y e r alan Calabi-Yau ekli) e v r e n i n y r t l m a d a n s o n r a k i zelliklerini belirleyin, s o n r a d a a y n o l u p olmadklar na bakn. Aspinwall, M o r r i s o n v e ben, 1992 s o n b a h a r n d a ite b u h e saplamaya adadk kendimizi.

E n s t i t y e v a r m a m d a n bir iki hafta sonra, W i t t e n ' l e E n s t i t ' n n bahesinde sohbet ediyorduk; b a n a aratrma planlarm s o r d u . U z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e l e r d e n v e izlemeyi planladmz stratejiden b a h s e t t i m . B u fikirleri d u y d u u n d a gzleri parlad; fakat h e s a p l a r n k o r k u n d e r e c e d e z o r olaca k a n s n d a o l d u u n u syleyerek b e n i u y a r d . A y r c a anlattm stratejideki olas b i r zayf h a l k a y a , b i r k a yl n c e Vafa v e W a r n e r ' l a birlikte y a p t m b a z almalarla ilgili b i r n o k t a y a dik k a t i m i ekti. S o n r a d a n b u n o k t a n n , s n m e l e r i a n l a m a y a y n e lik y a k l a m m z l a d o r u d a n ilgili olmad anlald. F a k a t o n o k t a , W i t t e n ' i n ileride k o n u y l a d o r u d a n ilgili ve t a m a m l a y c olduu ortaya kacak baka baz noktalar h a k k n d a dnme y e b a l a m a s n salamt. Aspinwall, M o r r i s o n v e b e n y a p t m z h e s a p l a r iki p a r a y a b l m e y e k a r a r v e r d i k . lk bata, n c e ekil 11.5'te s t s r a d a y e r alan son Calabi-Yau ekli iin geerli olan fizii k a r m a k , s o n r a d a a y n eyi ekil 11.5'te alt s r a d a y e r a l a n son C a l a b i Y a u ekli iin y a p m a k d o a l bir b l m e gibi g r n y o r d u . E e r s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli y r t l d n d a a y n a ilikisi datmyorsa, h e r iki s r a d a k i son C a l a b i - Y a u eklinin a y n fizie y o l a m a s g e r e k i r d i , t p k ilk iki C a l a b i - Y a u ekli gibi. ( P r o b l e m i bu ekil de ifade e t m e k , s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli t a m y r t l r k e n y a p l m a s g e r e k e n o o k zor h e s a p l a r d a n k a n m a m z salyordu.) A m a s t s r a d a k i son Calabi-Yau ekliyle ilgili fizii h e s a p l a m a nn hayli basit o l d u u anlald. Planladmz stratejiyi u y g u l a m a d a k i asl zorluk, n c e ekil 11.5'te alt s r a d a y e r alan son C a labi-Yau eklinin -st s r a d a k i C a l a b i - Y a u ' n u n a y n a imgesi ol d u u v a r s a y l a n eklin- kesin eklini belirleyip s o n r a o n u n l a ilikili fizii k a r m a k t . C a n d e l a s b i r k a yl n c e ikinci ii -yani ekli t a m o l a r a k r e n i l d i k t e n s o n r a , alt sradaki son C a l a b i - Y a u u z a y n n fiziksel zelliklerini belirleme iini- g e r e k l e t i r m e y e y n e l i k b i r s r e b u l m u t u . F a k a t o n u n y a k l a m o k ar h e s a p l a r g e r e k t i r i y o r du; bu y a k l a m bizim r n e i m i z e u y g u l a y a b i l m e k iin akll
331

Einstein'n Dolat Yerlerde Sabahlarken

E d w a r d W i t t e n ' i n k e s k i n zeks, ineleyici bir y n d e olabi len, n e r e d e y s e i r o n i k a m a n a z i k bir t a v r n a r d n d a gizlidir. E i n s t e i n ' d a n s o n r a d n y a n n y a a y a n e n b y k fizikisi o l a r a k g rlr. D a h a ileri g i d i p o n u t m z a m a n l a r n e n b y k fizikisi o l a r a k t a n m l a y a n l a r d a vardr. E n z o r v e e n y e n i fizik p r o b l e m lerine d o y m a z bir itahla saldrr. Sicim k u r a m y l a ilgili aratr m a l a r n y n n n b e l i r l e n m e s i n d e o k b y k bir arl vardr. W i t t e n ' i n r e t k e n l i i n i n k a p s a m v e derinlii efsanevi b o y u t lardadr. Kendisi d e E n s t i t ' d e fiziki olan kars C h i a r a N a p p i , bir k e r e s i n d e o n u yle anlatmtr: W i t t e n m u t f a k m a s a s n d a o t u r m u z i h n i n d e k i sicim k u r a m n a d a i r bilgileri y o k l u y o r , a n c a k a r a d a bir h e m e n a k l a y a m a d b i r iki ayrnty d o r u l a m a k z e r e eline kt k a l e m alyor. Bir y a z W i t t e n ' i n odasnn
3

h e m e n y a n n d a k i o d a d a d o k t o r a s o n r a s a r a t r m a c o l a r a k a lan biri de, o n a d a i r b a k a bir ey anlatmtr: Kendisi m a s a s n d a o t u r m u sicim k u r a m y l a ilgili o k z o r b a z h e s a p l a r l a b o u u r k e n , W i t t e n ' i n k l a v y e s i n d e n g e l e n hi kesilmeyen r i t m i k tkrtlar, r ac m a k a l e l e r i n b i r b i r i a r d n a d o r u d a n W i t t e n ' i n z i h n i n d e n bilgisayar d o s y a l a r n a aktarln d i n l e m e n i n n e k a d a r h u z u r s u z edici o l d u u n d a n bahsetmitir.
330

b i r bilgisayar p r o g r a m n a ihtiyacmz o l d u u n u anlamtk. Ta n n m b i r fiziki olmasnn y a n sra m k e m m e l bir bilgisayar p r o g r a m c s d a olan A s p i n w a l l b u ii stlendi. M o r r i s o n v e b e n d e ilk ii y a p m a y a , y a n i a y n a Calabi-Yau u z a y o l m a y a a d a y C a labi-Yau u z a y n n kesin eklini belirleme iine k o y u l d u k . T a m d a b u n o k t a d a , B a t y r e v ' i n y a p t almann bize n e m li b a z i p u l a r sunabileceini d n d k . F a k a t m a t e m a t i k ile fi zik a r a s n d a k i k l t r e l a y r m -bizim d u r u m u m u z d a M o r r i s o n ile b e n i m a r a m d a k i - bir k e r e d a h a ilerlememize sekte v u r m a y a balad. E e r d o a n n d a a r c n d a s n m e yrtlmalar varsa, st s r a d a k i Calabi-Yau ekilleriyle a y n fiziksel e v r e n e karlk gelmesi g e r e k e n alt sradaki Calabi-Yau ekillerinin matematik

m e d i k bir b i i m d e s n m e geileri k o n u s u n a y n e l d i i y a v a y a v a aklk k a z a n d . E e r h e s a p l a r m z e n ksa z a m a n d a bit i r m e z s e k , W i t t e n ' i n bizi geeceini anlamtk.

Alt Kutu Bira ve Haftasonu almalar

Bir fizikinin zihnini y a p t ie y o u n l a t r m a s n s a l a m a k k o n u s u n d a salkl bir r e k a b e t gibisi y o k t u r . A s p i n w a l l , M o r r i son v e b e n vites y k s e l t t i k . F a k a t u n u h e m e n belirteyim, b u n u n a n l a m M o r r i s o n v e b e n i m iin b a k a y d , A s p i n w a l l iin b a k a . Aspinwall, b y k lde lisans v e y k s e k lisans r e n cisi o l a r a k O x f o r d ' d a geirdii on yln b i r y a n s m a s olan s t s nf ngiliz duyarllnn ve hafife k e n d i n i belli e d e n a f a c a n l a r a zg bir y a r a m a z l n ilgin bir karmdr. a l m a alkanlk l a r n a gelince, h e r h a l d e tandm en u y g a r fizikidir. Birokla rmz gece b o y u alrken, o hi b e t e n s o n r a almaz. Biro u m u z h a f t a s o n l a n alrken, o hi almaz. B u n u kaldrabilir, n k h e m zekidir h e m d e o k verimli alr. O n u n iin vites y k s e l t m e k , verimliliini a r t r m a k a n l a m n a geliyordu, o k a d a r . O s r a l a r d a Aralk balaryd. M o r r i s o n ve ben b i r k a a y d r birbirimize d e r s v e r i y o r d u k ve abalarmzn karln a l m a y a d a balamtk. A r a d m z Calabi-Yau uzaynn t a m eklini be lirlemeye ok y a k l a m t k . D a h a s Aspinwall bilgisayar p r o g r a m n n e r e d e y s e bitirmiti ve bizim s o n u c a v a r m a m z bekli y o r d u ; b u l d u u m u z s o n u o n u n yazd p r o g r a m n girdi verisi olacakt. N i h a y e t bir p e r e m b e a k a m , aradmz Calabi-Yau eklini nasl belirleyebileceimizi b u l d u k . Bu, hayli basit bir bil gisayar p r o g r a m y a z l m a s n g e r e k t i r e n b i r s r e t e n ibaretti. C u m a leden s o n r a p r o g r a m y a z p k u s u r l a r n gidermitik; c u m a gecesi ge s a a t l e r d e d e aradmz s o n u c u elde etmitik. F a k a t saat bei gemiti ve g n l e r d e n de c u m a y d . Aspinwall eve gitmiti, p a z a r t e s i y e k a d a r d a gelmezdi. O n u n y a z d bilgi s a y a r p r o g r a m olmakszn y a p a b i l e c e i m i z bir ey y o k t u . M o r rison d a ben d e b t n b i r h a f t a s o n u n u b e k l e y e r e k geirmeyi d n e m i y o r d u k . U z u n s r e d i r s t n e kafa y o r u l a n , k o z m o s u n
333

sel biimini b u l m a k iin, iki disiplinin glerini birletirmemiz

g e r e k i y o r d u . F a k a t ikimiz d e dierinin dilini, b u a m a c a nasl ulaacamz aka g r e c e k k a d a r iyi b i l m i y o r d u k . Biraz dii mizi s k m a m z g e r e k e c e k t i : Birbirimize u z m a n l k alanlarmzda y o u n l a t r l m k u r s v e r m e m i z g e r e k i y o r d u . Bylece g n d z lerimizi planladmz gibi hesaplarmz z e r i n d e alarak, ak amlarmz d a t e k rencilik d e r s l e r d e , h e m r e n c i h e m ret m e n o l a r a k geirmeye k a r a r v e r d i k : B e n M o r r i s o n ' a alma mzla ilgili fizik z e r i n e bir iki saat d e r s v e r e c e k t i m , o da b a n a almamzla ilgili m a t e m a t i k z e r i n e bir iki saat d e r s verecekti. O k u l u m u z genelde geceleri 11.00'de bitecekti. P r o g r a m m z hi a r a v e r m e d e n s r d r d k . Y a v a ilerliyor d u k , fakat bir eylerin y a v a y a v a y e r i n e o t u r d u u n u hissede b i l i y o r d u k . Bu a r a d a W i t t e n d a h a nce fark ettii zayf halkay y e n i d e n formle e t m e k o n u s u n d a ciddi ilerleme k a y d e d i y o r d u . Yapt alma, sicim k u r a m fizii ile C a l a b i - Y a u uzaylarnn m a t e m a t i i n i birbirlerine e v i r m e n i n y e n i ve d a h a etkili bir y n t e m i n i o l u t u r u y o r d u . Aspinwall, M o r r i s o n v e b e n h e m e n h e m e n h e r g n W i t t e n ' l e a y a k s t toplantlar y a p y o r d u k ; W i t ten y a k l a m n n b e r a b e r i n d e getirdii y e n i kavraylar bize a k t a r y o r d u . H a f t a l a r getike, W i t t e n ' i n b i z i m k i n d e n t m y l e farkl b i r b a k asyla gerekletirdii almann hi b e k l e n 332

d o k u s u n d a u z a m s a l y r t l m a l a r o l u p olmad s o r u s u n u c e v a p l a m a n n eiine gelmitik; gerilim k a l d r a m a y a c a m z k a d a r b y k t . A s p i n w a l l ' u e v i n d e n a r a d k . lk nce, ertesi s a b a h ge lip almas ricamz g e r i evirdi, a m a e p e y c e bir h o m u r d a n d k t a n s o n r a bize k a t l m a y raz oldu; fakat k e n d i s i n e alt k u t u bi r a almamz k o u l u y l a . K a b u l ettik.

M o r r i s o n bilgisayarn b a n a o t u r m u t u , p a r m a " e n t e r " t u u n u n z e r i n d e y d i . Gerilim t r m a n r k e n "te b a l y o r " diyerek, p r o g r a m balatt. Bilgisayar b i r k a saniye iinde c e v a b v e r d i : 8,999999. Bir a n d a b t n u m u d u m u k a y b e t t i m . U z a y d a yrtl m a y a y o l a a n s n m e geileri a y n a ilikisini b o z u y o r , b u d a a s l n d a s n m e geileri o l a m a y a c a n m g s t e r i y o r d u ? A m a n e r e d e y s e h e m e n , b i r tuhaflk olmas gerektiini fark ettik. E e r bu iki ekilden k a y n a k l a n a n fizikte g e r e k b i r u y u m s u z l u k ol sayd, bilgisayarn t a m sayya b u k a d a r y a k n b i r c e v a p v e r m e si n e r e d e y s e i m k n s z d . E e r fikirlerimiz y a n l olsayd, bu se fer d e t a m a m e n rasgele bir r a k a m l a r dizisi elde e t m e m i z g e r e kirdi. Yanl b i r s o n u almtk, fakat m u h t e m e l e n basit b i r arit m e t i k h a t a y a p t m z g s t e r e n bir s o n u t u b u . A s p i n w a l l v e b e n t a h t a y a getik v e h a t a m z h e m e n b u l d u k : H a f t a l a r n c e y a p t m z "basit" h e s a p t a b i r 3 a r p a n n g z d e n karmtk; g e r e k s o n u 9'du. Dolaysyla bilgisayarn v e r d i i c e v a p , t a m istediimiz c e v a p t . H e r ey o l u p b i t t i k t e n s o n r a b i r u y u m a o l d u u n u g r m e n i n a n c a k ksmi bir inandrcl v a r d r tabii ki. E e r aradnz ce v a b biliyorsanz, o c e v a b elde e t m e n i n b i r y o l u n u b u l m a k ge n e l d e ok kolaydr. B a k a bir r n e k d a h a z m e m i z g e r e k i y o r d u . G e r e k l i bilgisayar p r o g r a m z a t e n yazlm o l d u u iin b u n u y a p m a k zor deildi. s t s r a d a k i C a l a b i - Y a u ekli iin b a k a b i r p a r a c n ktlesini, b u k e z h a t a y a p m a m a y a zen g s t e r e r e k h e s a p l a d k . B u l d u u m u z s o n u 12'ydi. Bir k e z d a h a bilgisa y a r n b a n a t o p l a n p p r o g r a m altrdk. B i r k a saniye s o n r a s o n u 11,999999 o l a r a k geldi. S o n u l a r tutuyordu. A y n a ikizi o l d u u v a r s a y l a n eklin g e r e k t e n a y n a ikizi olduunu, dolay syla u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e geilerinin sicim k u r a m fiziinin b i r p a r a s o l d u u n u gstermitik. S a n d a l y e m d e n frladm, d i z g i n l e n e m e z b i r c o k u y l a o d a d a b i r zafer t u r u attm. M o r r i s o n , bilgisayarn b a n d a g l m s y o r d u . A m a A s p i n w a l l ' u n tepkisi farklyd. " H a r i k a , ie y a r a y a can b i l i y o r d u m . " d e d i s a k i n sakin. "Peki, b i r a l a r m n e r e d e ? "
335

Hakikat An
Planladmz gibi c u m a r t e s i s a b a h E n s t i t ' d e t o p l a n d k . G n e l i bir sabaht, neeli v e r a h a t b i r h a v a m z vard. B e n k e n d i a d m a A s p i n w a l l ' u n gelmeyeceini d n m t m ; geldiinde b i r 15 d a k i k a , ilk k e z h a f t a s o n u ie gelmesinin n e m i n e d a i r v g d o l u bir k o n u m a y a p t m . Bir d a h a o l m a y a c a n n g a r a n t i s i ni v e r d i . M o r r i s o n v e b e n i m o d a m z d a , M o r r i s o n ' n bilgisayarnn b a na t o p l a n d k . A s p i n w a l l M o r r i s o n ' a , y a z d p r o g r a m nasl a a c a n anlatt v e veriyi t a m o l a r a k h a n g i b i i m d e gireceimi zi g s t e r d i . M o r r i s o n , n c e k i gece ulatmz s o n u l a r a g e r e k e n biimi verdi. A r t k b a l a m a y a h a z r d k . K a b a c a sylenecek o l u r s a y a p a c a m z h e s a p , belli bir p a r a ck t r n n (belli b i r sicim titreim r n t s n n ) , b t n b i r s o n b a h a r Calabi-Yau bileenini belirlemek iin h a r c a d m z bir e v r e n d e h a r e k e t e d e r k e n k i ktlesini belirlemeye y n e l i k t i . D a h a n c e tarttmz stratejiye g r e , bulacamz k t l e n i n , uzayda yrtlmaya yol aan bir snme geiinden sonra ortaya k a n Calabi-Yau ekli z e r i n d e y a p t m z b e n z e r bir h e s a p l a m a s o n u c u n d a b u l d u u m u z ktleyle a y n olacan u m u y o r d u k . B u b a h s e t t i i m h e s a p g r e c e k o l a y olan hesapt; haftalar n c e t a m a m l a m t k ve s o n u , kullandmz zel birimler cinsinden, 3 kmt. imdi, a y n a ikizi o l d u u n u d n d m z ekille il gili h e s a b bilgisayar z e r i n d e saysal o l a r a k y a p t m z d a n , t a m 3 deil a m a o n a o k y a k n bir sonu, y a n i y u v a r l a m a h a t a l a r n d a n d o a c a k o k o k k k bir fark n e d e n i y l e 3,000001 y a d a 2,999999 gibi bir s o n u elde etmeyi b e k l i y o r d u k .
334

Witten'in Yaklam
P a z a r t e s i g n zafer k a z a n m kiilerin edasyla W i t t e n ' i n y a n n a gidip b a a r m z anlattk. B u l d u u m u z s o n u o n u o k sevindirdi. Anlald ki, o da sicim k u r a m n d a s n m e geileri nin gerekletiini k a n t l a m a n n bir y o l u n u b u l m u t u . O n u n sa v b i z i m k i n d e n o k farklyd, u z a m s a l y r t l m a l a r n n e d e n fela k e t e y o l a m a d n a d a i r m i k r o k a v r a y nemli lde akl yordu. W i t t e n ' i n yaklam, b u t r y r t l m a l a r o l u t u u n d a bir n o k t a p a r a c k k u r a m ile sicim k u r a m a r a s n d a nasl bir fark g r l e ceini o r t a y a k o y u y o r d u . ki k u r a m a r a s n d a k i belirleyici fark, y r t n y a k n l a r n d a iki t r sicim h a r e k e t i , a m a bir t r n o k t a p a r a c k hareketi olmasdr. Yani, bir sicim tpk bir n o k t a p a r ack gibi yrtn h e m e n y a n n d a ilerleyebilir, fakat ayn za m a n d a , ekil 11.6'da g r l d gibi, ilerlerken yrt evrele y e b i l i r d e . W i t t e n ' i n analizi temelde, yrt evreleyen sicimle r i n (bir n o k t a p a r a c k k u r a m n d a o l a m a y a c a k bir ey) k e n d i lerini k u a t a n evreni, aksi t a k d i r d e d o a c a k olan felaketlerden k o r u d u u n u o r t a y a koyar. S a n k i sicimin d n y a - y a p r a -VI. B l m ' d e n , b u n u n , bir sicimin u z a y d a h a r e k e t e d e r k e n tarad ikiboyutlu bir y z e y o l d u u n u hatrlayalm- u z a m s a l d o k u d a k i g e o m e t r i k b o z u l m a n n felakete yol aabilecek y n l e r i n i t a m ola r a k iptal e d e n bir k o r u y u c u k a l k a n o l u t u r m a k t a d r . Byle bir y r t l m a o l u r s a v e e e r y a k n l a r d a o n u k o r u y a c a k bir sicim y o k s a ne olur, diye sorabilirsiniz. D a h a s , y r t l m a n n m e y d a n a geldii a n d a , b i r sicimin - s o n s u z d e r e c e d e ince b i r il m e i n - a n c a k bir m i s k e t b o m b a s n a k a r bir h u l a h u p u n a r k a s n a s a k l a n m a n n salayaca k o r u n m a k a d a r etkili bir k o r u n m a s a l a y a c a n d a d n e b i l i r s i n i z . B u iki p r o b l e m i n d e z m , k u a n t u m m e k a n i i n i n IV. B l m ' d e tarttmz t e m e l b i r zelliine d a y a n m a k t a d r . IV. B l m ' d e , F e y n m a n ' n k u a n t u m m e k a n i i f o r m l a s y o n u n a g r e , p a r a c k y a d a sicim b t n n e s n e l e r i n , b i r y e r d e n d i e r i n e olas b t n y o l l a r " k o k l a y a r a k " ilerlediini g r m t k . Sicimin s o n u t a g z l e n e n h a r e 336 337 ekil 11.6 Bir sicimin tarad dnya-yapra, uzayn dokusunda olabilecek bir yrtl mayla ilikili potansiyel felaketleri iptal eden bir kalkan yaratr.

k e t i btn olaslklarn ( k u a n t u m m e k a n i i n i n m a t e m a t i i y l e t a m o l a r a k b e l i r l e n e n olas y o l l a r n h e r birinin greli k a t k s y la) b i r bileimidir. U z a y n d o k u s u n d a b i r y r t l m a olursa, h a r e k e t e t m e k t e olan sicimlerin olas y o l l a r a r a s n d a (ekil 11.6'da grlenlere benzer yollar) yrtlmay evreleyen yollar da y e r alacaktr. Y r t l m a o l d u u a n d a y a k n d a hi sicim g r n m y o r olsa bile, k u a n t u m m e k a n i i , olas b t n sicim y o l l a r n n fizik sel etkilerini d i k k a t e alr. Bu y o l l a r a r a s n d a y r t l m a y evrele y e n o k s a y d a (aslna b a k a r s a n z s o n s u z s a y d a ) k o r u y u c u y o l d a b u l u n m a k t a d r . W i t t e n , y r t l m a n n aksi t a k d i r d e y o l a a b i lecei k o z m i k felaketi ite bu k a t k l a r n t a m o l a r a k iptal ettiini gstermiti. O c a k 1993'te W i t t e n ve biz m z , makalelerimizi, fizik m a k a l e l e r i n i n a n n d a d n y a n n h e r y e r i n d e n eriilebilir hale geldii e l e k t r o n i k n t e r n e t a r i v i n d e ayn s r a l a r d a y a y m l a d k . H e r iki m a k a l e d e , farkl b a k alaryla topoloji deitiren ge

ilerin - u z a y d a y r t l m a y a yol atn b u l d u u m u z srelerin

t e k n i k ismi- ilk r n e k l e r i n i b e t i m l i y o r d u . U z u n z a m a n d r c e v a p b e k l e y e n , u z a y n d o k u s u n u n yrtlp y r t l a m a y a c a s o r u s u , si cim k u r a m y l a niceliksel olarak c e v a p l a n m t .

Sonular
Fiziksel felaketlere y o l a m a d a n d a u z a m s a l y r t l m a l a r olabi leceini o r t a y a k o y m u t u k . P e k i u z a m s a l d o k u y r t l d n d a n e

b i r C a l a b i - Y a u ekli h a l i n d e kvrlm olsun, ister ak ve yldz l b i r g e c e d e g r d m z e v r e n i n m u a z z a m genilii b o y u n c a u z a y p gitsin. A s l n a b a k a r s a n z , bildiimiz u z a m s a l b o y u t l a r n d a a s l n d a kvrlm olabileceklerini, e v r e n i n b r tarafna d o r u k e n d i s t n e k a t l a n a n d e v a s a b i r ekil m e y d a n a getiriyor olabileceklerini, dolaysyla kvrlm b o y u t l a r ve ak b o y u t l a r a r a s n d a k i a y r m n b i r b a k m a y a p a y o l d u u n u d a h a n c e gr m t k . Bizim analizimiz ve W i t t e n ' i n analizleri, C a l a b i - Y a u e killerinin zel m a t e m a t i k s e l zelliklerine d a y a n y o r olsa da, so n u c u n - u z a y n d o k u s u yrtlabilir- kesinlikle d a h a geni b i r u y g u l a m a alan vardr. kincisi, topoloji d e i t i r e n b y l e b i r y r t l m a b u g n y a r n gerekleebilir mi? G e m i t e y a a n m olabilir mi? E v e t . Temel p a r a c k k t l e l e r i n i n d e n e y s e l lmleri, d e e r l e r i n i n z a m a n iinde hayli istikrarl o l d u u n u gsteriyor. F a k a t B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a k i ilk e v r e l e r e d n e c e k olursak, sicime dayal ol m a y a n k u r a m l a r bile, t e m e l p a r a c k k t l e l e r i n i n z a m a n iinde deitii n e m l i d n e m l e r o l d u u n u gsterir. Sicim k u r a m n n b a k asna g r e , b u d n e m l e r k u k u s u z b u b l m d e tartt mz topoloji d e i t i r e n y r t l m a l a r d a i e r i y o r d u . G n m z e y a k l a t k a t e m e l p a r a c k l a r n k t l e l e r i n d e g z l e n e n istikrar, e e r e v r e n h a l i h a z r d a topoloji d e i t i r e n b i r y r t l m a geiriyorsa, b u n u n son d e r e c e y a v a g e r e k l e i y o r olmas g e r e k t i i n i gsterir. O k a d a r y a v a ki, b u y r t l m a n n t e m e l p a r a c k k t l e leri z e r i n d e k i etkisi, g n m z d e y a p a b i l d i i m i z d e n e y l e r i n d u y a r l l n d a n d a h a d k t r . D i k k a t ekici b i r n o k t a v a r : Bi r a z n c e b a h s e t t i i m i z k o u l geerliyse, e v r e n u a n d a u z a m s a l b i r y r t l m a n n o r t a s n d a olabilir. Y e t e r i n c e y a v a gerekleiy o r s a , b u n u bilmeyiz bile. O r t a d a gzlenebilir v e arpc b i r ol g u b u l u n m a m a s n n b y k h e y e c a n y a r a t m a s , fizikte e n d e r r a s t l a n a n b i r d u r u m d u r . B u k a d a r egzotik b i r g e o m e t r i k dei imin gzlenebilir b i r felaketle s o n u l a n m a m a s , sicim k u r a m n n E i n s t e i n ' n d n d n n n e k a d a r tesine getiinin b i r kantdr.
339

olur? Gzlenebilir s o n u l a r n e l e r d i r ? E t r a f m z d a k i d n y a n n
b i r o k zelliinin, kvrlm b o y u t l a r n ayrntl y a p s n a bal o l d u u n u g r d k . B u y z d e n de, ekil 11.5'te gsterildii gibi, b i r C a l a b i - Y a u eklinin o k farkl b a k a b i r Calabi-Yau ekline d n m e s i n i n nemli b i r fiziksel etkisi olaca dnlebilir. F a k a t aslna b a k a r s a n z , u z a y l a r g z m z d e c a n l a n d r a b i l m e k iin kullandmz a z b o y u t l u izimler, b u d n m n a s l n d a o l d u u n d a n d a h a k a r m a k m gibi g r n m e s i n e n e d e n olur. Eer 6 boyutlu geometriyi gzmzde canlandrabilseydik, u z a y n d o k u s u n u n yrtldn, fakat b u n u n hayli y u m u a k b i r b i i m d e gerekletiini g r r d k . E s k i b i r p a n t o l o n u n d i z i n d e n y r t l m a s n d a n ok, bir g v e n i n y n bir k a z a y e m e s i gibi. Bizim almamz ve W i t t e n ' i n almas, fiziksel zelliklerin, r n e i n sicim titreimi ailesi saysnn ve h e r ailedeki p a r a c k tiplerinin b u s r e l e r d e n etkilenmediini g s t e r i y o r d u . Bir C a labi-Yau u z a y n n y r t k o l u t u k a d e i m e s i n d e n etkilenebile c e k ey, t e k t e k p a r a c k l a r n ktlelerinin t a m deerleri, y a n i olas sicim titreim r n t l e r i n i n enerjileridir. M a k a l e l e r i m i z , u z a y n Calabi-Yau bileeninin g e o m e t r i k eklinin d e i m e s i n e karlk bu ktlelerin srekli olarak deieceini, bazlarnn ktlesi a r t a r k e n , b a z l a r n n k i n i n azalacan g s t e r i y o r d u . F a k a t asl nemli olan u d u r : Yrtlma g e r e k t e n m e y d a n a geldi i n d e b u deien k t l e l e r d e felakete y o l a a n b i r srama, b i r sivrilme y a d a o l a a n s t h e r h a n g i b i r zellik o r t a y a k m a z . Fiziin b a k asndan, y r t l m a annn a y r t edici bir zellii yoktur. B u n o k t a d a iki k o n u g n d e m e gelir. n c e l i k l e , e v r e n i n fazla d a n 6 b o y u t l u C a l a b i - Y a u bileeninde g e r e k l e e n u z a m s a l d o ku yrtlmalarna odaklanmtk. D a h a aina olduumuz boy u t l u u z a m d a d a b u t r yrtlmalar m e y d a n a gelebilir mi? C e v a p , n e r e d e y s e kesinlikle evettir. N e d e olsa u z a y uzaydr; ister
338

XII. Blm

Sicimlerin tesi: M-Kuram Aray

Einstein, u z u n s r e n o birleik k u r a m aray s r a s n d a " T a n r d n y a y farkl b i r b i i m d e y a r a t m olabilir miydi a c a b a ; m a n t k s a l basitlik z o r u n l u l u u , serbestli e hi y e r b r a k y o r m u a c a b a , " d i y e d n m t . E i n s t e i n b u
1

szyle, b u g n b i r o k fizikinin p a y l a t bir g r n ilk h a lini dile g e t i r i y o r d u : D o a y a d a i r n i h a i b i r k u r a m v a r s a eer, b u k u r a m n b i i m i n i d e s t e k l e y e n e n i n a n d r c s a v l a r d a n biri d e , k u r a m n b a k a t r l o l a m a y a c a olacaktr. N i h a i k u r a m n , o l d u u b i i m d e olmas gerekir, n k e v r e n i b i r i t u t a r szla y a d a m a n t k s a l t u t a r s z l a d m e k s i z i n b e t i m l e m e y e tisine s a h i p t e k aklayc erevedir. B y l e b i r k u r a m eylerin o l d u k l a r gibi o l d u k l a r n , n k b y l e o l m a l a r gerektiini ileri s r e c e k t i r . B t n deiiklikler, h e r biri, n e k a d a r k k o l u r l a r s a olsunlar, k e n d i y k m n n t o h u m l a r n a t a n b i r k u r a 341

ma yol aacaklardr; "Bu cmle yalandr," nermesinde oldu u gibi. E v r e n i n y a p s n d a k i byle bir kanlmazl k a n t l a m a k , a s r l a r d r varln k o r u y a n e n d e r i n s o r u l a r d a n bazlarn ce v a p l a m a y o l u n d a u z u n bir yol almamz gerektirecektir. B u so rular, evrenimizin t a s a r l a n m a s iin gerekli o l d u u belli, sayla m a y a c a k k a d a r o k t e r c i h i kimin y a d a neyin y a p t y l a ilgili gi z e m e d i k k a t e k m e k t e d i r . Kanlmazlk, seenekleri silerek bu sorular cevaplar. Kanlmazlk, a s l n d a hibir tercih olmad a n l a m n a gelir. Kanlmazlk, e v r e n i n b a k a t r l olamayaca n o r t a y a koyar. I V X . B l m ' d e d e tartacamz zere, evrenin b u k a d a r sk bir y a p y a s a h i p olmasn g a r a n t i eden bir ey y o k tur. Y i n e de, d o a y a s a l a r n d a byle bir katlk a r a m a k , m o d e r n fizikteki birletirici p r o g r a m n k a l b i n d e y a t m a k t a d r . 1 9 8 0 l e r i n s o n l a r n a gelindiinde, fizikiler, sicim k u r a m ev r e n i n benzersiz bir t a b l o s u n u s u n m a y a y a k l a m olsa da, b u n u p e k b a a r a m a d g r n d e y d i . B u n u n iki sebebi vardr. lki, V I I . B l m ' d e ksaca belirttiimiz z e r e , fizikilerin sicim k u r a m n n aslnda be ayr v e r s i y o n u o l d u u n u g r m e s i y d i . B u n l a r a Tip I, Tip IIA, Tip I I B , H e t e r o t i k O (32) (ksaca H e t e r o t i k - O ) v e H e t e r o t i k E x E (ksaca H e t e r o t i k E ) k u r a m l a r dendiini
8 8

Sicim k u r a m c l a r n m a h c u p e d e n b i r d u r u m d u r b u , nihai birle ik k u r a m iin ciddi bir neriye s a h i p o l m a k etkileyici olsa da, b e ayr neri o r t a y a k o y m a k , nerilerin h e r birinin arln ciddi biimde a z a l t m a k t a d r . Kanlmaz o l a n d a n ikinci s a p m a , d a h a incedir. B u n u t a m a n lamyla d e e r l e n d i r e b i l m e k iin, b t n fizik k u r a m l a r n n iki k s m d a n o l u t u u n u u n u t m a m a l s n z . lk ksm, k u r a m n , genel likle m a t e m a t i k s e l d e n k l e m l e r l e ifade edilen temel fikirler k o l e k s i y o n u d u r . kinci ksm d e n k l e m l e r i n z m l e r i n d e n oluur. G e n e l itibaryla, baz d e n k l e m l e r i n bir tek, bazlarnn ise bir den fazla z m vardr. (Basit bir r n e k verelim: "Bir saynn iki kat 10'a eittir" d e n k l e m i n i n bir t e k z m v a r d r : 5. F a k a t "Bir saynn 0 k a t 0'a eittir" d e n k l e m i n i n s o n s u z sayda z m vardr, n k b t n saylarn 0 k a t 0'a eittir.) Bu y z d e n d e aratrmalar, bizi b e n z e r s i z d e n k l e m l e r e d a y a n a n b e n zersiz bir k u r a m a g t r s e de, d e n k l e m l e r i n b i r o k farkl olas z m o l d u u n d a n kanlmazln tehlikeye girmesi sz k o n u s u olabilir. 1980'lerin s o n l a r n a gelindiinde, sicim k u r a m n d a d a d u r u m b u y m u gibi g r n y o r d u . r n e i n fizikiler be sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i birinin d e n k l e m l e r i n i inceledikle rinde, bu denklemlerin birok zm olduunu grmlerdi; r n e i n e k s t r a b o y u t l a r birok farkl olas k v r l m a biimine sa hiptir; zmlerin h e r biri farkl zelliklere s a h i p b i r e v r e n e t e k a b l eder. Bu evrenlerin ou, sicim k u r a m d e n k l e m l e r i n i n geerli zmleri o l a r a k d o s a l a r da, bildiimiz biimiyle d n y a y l a bir ilgileri y o k t u r . Kanlmazlktan bu sapmalar, sicim k u r a m n n talihsiz temel zellikleri gibi grnebilir. F a k a t 1990'larm o r t a l a r n d a n beri y a p l a n aratrmalar, b u zelliklerin, sicim k u r a m c l a r n n k u r a m analiz e t m e biimlerinin bir y a n s m a s n d a n i b a r e t o l d u u y o l u n d a y e n i bir m i t vermitir. K s a c a syleyecek olursak, sicim k u r a m d e n k l e m l e r i o k a d a r k a r m a k t r ki, k e s i n biimlerini k i m s e bilmiyor. Fizikiler b u d e n k l e m l e r i n s a d e c e y a k l a k ver siyonlarn k a l e m e a l m a y baarmlardr. Sicim k u r a m l a r ara343

hatrlayabilirsiniz. B i r o k temel zellik o u n d a ortaktr: Titre im r n t l e r i olas ktle ve k u v v e t y k l e r i n i belirler, hepsi de t o p l a m 10 u z a y - z a m a n b o y u t u n u n varln gerektirir, kvrlm b o y u t l a r Calabi-Yau ekillerden birinin eklinde olmaldr vs. B u y z d e n d e nceki b l m l e r d e b u k u r a m l a r a r a s n d a k i fark llklar z e r i n d e d u r m a m t k . Yine d e 1980'lerde y a p l a n a n a lizler, bu k u r a m l a r n b i r b i r i n d e n farkl o l d u u n u gstermitir. K u r a m l a r n zellikleri h a k k n d a bilgilenmek iin d i p n o t l a r a b a kabilirsiniz, fakat s p e r s i m e t r i y e y e r v e r m e biimlerinin y a n s ra, destekledikleri titreim r n t l e r i n i n nemli ayrntlar k o n u s u n d a b i r b i r l e r i n d e n ayrldklarn bilmeniz y e t e r . ( r n e i n
2

Tip I sicim k u r a m n d a , bizim o d a k l a n m o l d u u m u z k a p a l il m e k l e r i n y a n sra, ular b a l a n m a m , ak sicimler de vardr.)

342

s m d a k i ciddi farkllklar ite b u y a k l a k d e n k l e m l e r d e y a t m a k tadr. Be sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i biri b a l a m n d a bir z m l e r bolluuna, b i r i s t e n m e y e n e v r e n l e r b o l l u u n a y o l a a n d a ite b u y a k l a k d e n k l e m l e r d i r . 1995'ten, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n b a l a n g c n d a n b u y a n a , k e s i n b i i m l e r i n e h l e r i e m e d i i m i z asl d e n k l e m l e r i n b u s o r u n l a r zebilecei, bylece sicim k u r a m n a k a n l m a z lk d a m g a s n n v u r u l m a s n s a l a y a c a y o l u n d a k a n t says gi derek artmaktadr. Aslna bakarsanz, kesin denklemler anla ldnda; b u n l a r n , b e sicim k u r a m n n d a a s l n d a y a k n d a n ilikili o l d u u n u g s t e r e c e i , sicim k u r a m c l a r n n o u n u tat m i n e d e c e k ekilde kantlanmtr. B i r d e n i z y l d z n m kollar gibi, h e p s i de, ayrntl zellikleri h a l e n y o u n b i r b i i m d e a r a t r l m a k t a olan t e k b i r b t n n p a r a l a r d r . Fizikiler b e ayr k u r a m a sahip olmak yerine, beini de benzersiz bir ku r a m s a l e r e v e d e b i r l e t i r e n tek bir k u r a m o l d u u i n a n c n d a dr a r t k . T p k b u g n e k a d a r gizli olan ilikilerin gzler n n e serilmesiyle o r t a y a k a n netlik gibi, b u birlik d e sicim k u r a m n a g r e e v r e n i a n l a m a k iin y e n i v e g l bir d u r u n o k t a s sunmaktadr. Bu g r l e r i a k l a y a b i l m e k iin sicim k u r a m n d a k i en zor, e n y e n i gelimelerden b a z l a r n a d e i n m e m i z gerekiyor. Sicim k u r a m n i n c e l e r k e n kullanlan y a k l a k l k l a r n niteliini ve o n l a r a ikin snrlar a n l a m a m z gerekiyor. Fizikilerin b u y a k l a klklar a m a k iin b a v u r d u u akllca t e k n i k l e r e -hepsine b i r d e n ikilikler denir- ainalk k a z a n m a m z gerekiyor. S o n r a da, y u k a r d a bahsettiimiz d i k k a t ekici g r l e r e u l a m a k iin b u t e k n i k l e r d e n y a r a r l a n a n ince akl y r t m e y i izlememiz g e r e k i yor. F a k a t e n d i e l e n m e y i n . Sicim k u r a m c l a r asl zor ii o k t a n t a m a m l a m b u l u n u y o r , bizler onlarn v a r d sonular akla m a k l a yetineceiz. G e l g e l d i m , gelitirmemiz v e s o n r a d a b i r a r a y a g e t i r m e m i z g e r e k e n b i r b i r i n d e n a y r o k fazla p a r a v a r m gibi g r n d n d e n , zellikle b u b l m d e a a l a r a b a k a r k e n o r m a n k o l a y 344

c a g z d e n karabilirsiniz. B u y z d e n , b u b l m d e t a r t m a bi r a z k a r m a k l a a c a k gibi o l u r d a b i r a n n c e k a r a delikler ( X I I I . B l m ) y a d a kozmolojiyle ( I V X . B l m ) ilgili b l m l e re g e m e k isteyecek gibi olursanz, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n kilit g r l e r i n i zetlediimiz b u n d a n s o n r a k i k s m a h e m e n bir gz atverin.

kinci Spersicim Devriminin Bir zeti

ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n balca g r ekil 12.1 ile 12.2'de zetlenmitir. ekil 12.1 'de fizikilerin sicim k u r a m n analiz e d e r k e n geleneksel o l a r a k kulland y a k l a k y n t e m l e r i n tesine ( k s m e n d e olsa) g e m e k o n u s u n d a son d n e m d e k a z a n d k l a r beceri n c e s i n d e k i d u r u m g r l y o r . Be sicim k u r a m n n t a m a m e n b i r b i r i n d e n ayr o l a r a k d n l d n g r y o r u z . F a k a t s o n a r a t r m a l a r d a n d o a n y e n i g r l e r l e birlikte, ekil 12.2'de o l d u u gibi, denizyldznm b e k o l u gibi, b t n sicim k u r a m l a r n n a r t k h e r eyi iine alan t e k bir e r e v e ola r a k g r l d n g r y o r u z . (Aslna b a k a r s a n z , b u b l m n s o n u n a geldiimizde, altnc bir k u r a m n d a h a -altnc bir kolb u birlie ekleneceini greceiz.) B u h e r eyi k a p s a y a n ere veye, t a r t m a m z n ilerlemesiyle aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n t r M - k u r a m denmitir.

Tip IIB

Heterotik-O

Heterotik-E

ekil 12.1 Be sicim kuram zerinde alan fizikiler yllarca, tmyle farkl kuramlar zerinde altklarm dnd. 345

Tip IIB

M - k u r a m m m kefedilmi olan ikinci zellii, t i t r e e n sicimler iermesinin y a n sra b a k a nesneleri d e k a p s a m a s d r : Titreen ikiboyutlu zarlar, d a l g a l a n a n b o y u t l u k a b a r c k l a r v e bir s r b a k a bileen. 1 1 . b o y u t t a o l d u u gibi, M - k u r a m n n b u zelli i, h e s a p l a r 1990 o r t a l a r n d a n n c e kullanlan y a k l a k l k l a r d a n t e m i z l e n d i i n d e o r t a y a kmtr. B u n l a r v e son b i r k a y l d a edinilen b a k a g r l e r dnda, M - k u r a m n n g e r e k nitelii bir m u a m m a d r ; ileri s r l d zere "M"'nin bir anlam da budur: M u a m m a . D n y a n n drt b i r y a n n d a fizikiler, b y k bir azimle M - k u r a m n a d a i r t a m b i r anlaya u l a m a y a almaktadr; 2 1 . y z y l fiziinin t e m e l p r o b l e m i d e p e k l b u olabilir.

Heterotik-O

Heterotik-E

ekil 12.2 kinci spersicim devriminin sonular, be sicim kuramnn da aslnda, gei ci olarak M-kuram denilen tek bir birleik erevenin paras olduunu gstermiti.

ekil 12.2, nihai k u r a m a r a y n d a k e ta niteliinde olan b i r baary r e s m e d e r . Sicim k u r a m n n , g r n e baklrsa bir b i r i n d e n ayr ilerleyen a r a t r m a kollar a r t k tek bir d o k u d a -benzersiz, h e r eyi ieren, p e k l u z u n z a m a n d r a r a n a n o h e r eyin k u r a m olabilecek bir k u r a m d a - birletirilmitir. G e r i d e y a p l a c a k ok i k a l s a da, M - k u r a m n n fizikiler ta r a f n d a n o r t a y a karlm iki temel zellii vardr. lki, M - k u r a m n d a 11 b o y u t b u l u n m a s d r (10 uzay, 1 z a m a n b o y u t u ) . Kaluza'nn, ek bir u z a m s a l b o y u t u n genel grelilik k u r a m ile elek t r o m a n y e t i z m a k u r a m n n hi b e k l e n m e d i k biimde birlemesi ni m m k n kldn o r t a y a k a r m a s n d a o l d u u gibi, sicim k u ramclar d a sicim k u r a m n d a k i e k b i r u z a m s a l b o y u t u n -nce ki b l m l e r d e tarttmz 9 uzay, 1 z a m a n b o y u t u dnda- k u r a m n n be v e r s i y o n u n u n d a d e r i n d e n t a t m i n edici bir b i i m d e birlemesini m m k n kldn anlamlardr. Dahas bu ek u z a m s a l b o y u t h a v a d a n gelmemitir; aksine, sicim k u r a m c l a r , 1970'lerde ve 1980'lerde geerli olan, 1 z a m a n ve 9 t a n e de u z a y b o y u t u o l d u u n u syleyen akl y r t m e n i n yaklak o l d u u n u ; a r t k t a m a m l a n a b i l e c e k olan kesin d e n k l e m l e r i n b u g n e d e k at lanm olan bir u z a m s a l b o y u t d a h a o l d u u n u gsterdiini anla mlardr.
346

Bir Yaklaklk Yntemi

Fizikilerin sicim k u r a m n analiz e t m e k iin k u l l a n m a k t a ol d u u y n t e m l e r i n snrlar,

tedirginlik kuram d e n e n bir eye

baldr. Tedirginlik k u r a m , bir s o r u y a k a b a c a c e v a p v e r m e y e alrken bir y a k l a k l k o l u t u r m a y a , s o n r a d a b a t a g r m e z den gelinen ince ayrntlar d a h a y a k n d a n i n c e l e y e r e k b u y a k lakl sistematik olarak gelitirmeye verilen incelikli isimdir. B u k u r a m , bilimsel a r a t r m a n n b i r o k a l a n n d a o k nemli bir rol o y n a r ve sicim k u r a m n n a n l a l m a s n d a da temel u n s u r ol mutur, ayrca b i r a z d a n gstereceimiz gibi, g n l k hayatmz da da sk sk rastladmz bir eydir. Diyelim ki b i r g n otomobiliniz arzaland, b i r tamirciye gi dip b a k t r a c a k s n z . Arabanz t a m i r c i y e g t r y o r s u n u z , yle bir b a k p k t h a b e r i veriyor. A r a b a n n m o t o r u n u n deimesi gerekiyor; p a r a l a r ve iilik genellikle 900 dolar tutar. Bu, y a k lak d e e r a l a n n a d a y a n a n b i r tahmindir, y a p l m a s g e r e k e n iin ince ayrntlar belirginlik k a z a n d k a bu t a h m i n i n de kesin lik k a z a n m a s n beklersiniz. B i r k a g n sonra, t e k n i s y e n oto mobilde b a k a testler d e y a p m a y a vakit b u l d u k t a n sonra, d a h a kesin bir fiyat verir: 950 dolar. Yeni bir r e g l a t r e ihtiyacnz ol d u u n u syler, p a r a l a r ve iilik y a k l a k 50 d o l a r tutacaktr.
347

N i h a y e t i n d e otomobili a l m a y a gittiinizde b t n ayrntlar t o p lar v e n n z e 9 8 7 , 9 3 dolarlk bir f a t u r a koyar. M o t o r v e r e g l a t r iin 950 dolar, fan kay iin 27 dolar, a k k a b l o s u iin 10 dolar, izolasyon cvatas iin 0,93 d o l a r y a z d n aklar. B a t a 900 dolar olarak verdii yaklak rakam baka birok ayrntnn dahil olmasyla kesinlemitir. Fizik terimleriyle bakldnda, bu ayrntlara, ilk t a h m i n d e m e y d a n a gelen tedirginlikler (pert r b a s y o n l a r ) denir. Tedirginlik k u r a m etkili bir b i i m d e u y g u l a n d n d a , ilk t a h m i n nihai c e v a b a m a k u l lde y a k n olacaktr; ilk t a h m i n d e g r m e z d e n gelinen ince ayrntlar iin iine dahil edildiinde k e sin s o n u t a k k farkllklara y o l aacaktr. F a k a t b a z e n nihai faturay d e m e y e gittiinizde, ilk t a h m i n l e a r a d a k i fark g r p o k a girersiniz. D a h a d u y g u s a l b a k a t e r i m l e r d e kullanabilirsi niz tabii, a m a t e k n i k o l a r a k b u n a tedirginlik kuram hatas d e nir. Bu da ilk t a h m i n i n nihai c e v a p iin iyi bir r e h b e r olmad, n k "ince a y r n t l a r n " y a k l a k d e e r t a h m i n i n d e n i s p e t e n k k s a p m a l a r y e r i n e , b y k deiikliklere y o l at a n l a m na gelir. n c e k i b l m l e r d e k s a c a gsterildii z e r e , b u n o k t a y a k a d a r sicim k u r a m t a r t m a m z otomobil tamircisinin kulland n a b e n z e r tedirginliklere dayal ( p e r t r b a t i f ) bir y a k l a m a baldr. Sicim k u r a m n n z a m a n z a m a n atfta b u l u n m u oldu u m u z "yetersiz a n l a l m a s n n kkleri, u v e y a b u b i i m d e b u y a k l a k l k y n t e m i n e u z a n m a k t a d r . Gelin, tedirginlik k u r a m n, sicim k u r a m k a d a r s o y u t o l m a y a n a m a sicim k u r a m m d a k i u y g u l a m a y a o t o m o b i l tamircisi r n e i n d e n d a h a y a k n olan b i r b a l a m d a t a r t a r a k b u nemli k a v r a m a n l a m a y a alalm.

lar k u r u l m a z s a eer, k a r m z a k a n d e n k l e m l e r son d e r e c e k a r m a k olacaktr. H e m N e w t o n ' a h e m E i n s t e i n ' a gre, h e r e y i n b a k a h e r ey z e r i n d e k t l e e k i m i k u v v e t i uyguladn, b u n u n d a bizi h e m e n , D n y a ' y i , G n e ' i , Ay', b a k a gezegenle ri, p r e n s i p t e g k l e r d e k i b t n cisimleri iine alan k a r m a k ve m a t e m a t i k s e l o l a r a k k o l a y c a iinden k l a m a y a c a k b i r ktlee kimi s a v a m a g t r d n hatrlayalm. T a h a y y l edebilecei niz gibi, b t n b u etkileri h e s a b a k a t p D n y a n n h a r e k e t i n i k e s i n o l a r a k b e l i r l e m e k imknszdr. A s l n d a y a l n z c a gkcis mi h e s a b a k a t l d n d a bile, d e n k l e m l e r o k a d a r k a r m a k bir hl alr ki, imdiye k a d a r kimse t a m a n l a m y l a zememitir. Dnyann hareketini Gne sistemi z e r i n d e n
3

Y i n e d e tedirginlik k u r a m n a dayal bir y a k l a m k u l l a n a r a k b y k bir isabetlilikle t a h m i n edebiliriz. G n e ' i n , G n e sistemimizin di e r gezegenlerine kyasla m u a z z a m b i r ktleye s a h i p olmas, di e r b t n yldzlara kyasla D n y a y a yaknl, onu, ak a r a D n y a n n h a r e k e t i z e r i n d e k i b a s k n etki u n s u r u klmaktadr. Bylece y a l n z c a G n e ' i n k t l e e k i m i etkisini d e e r l e n d i r e r e k y a k l a k b i r d e e r t a h m i n i elde edebiliriz. B i r o k a m a iin b u kesinlikle yeterlidir. G e r e k i r s e , A y y a d a o s r a d a e n y a k n d a n g e m e k t e olan gezegenler gibi, k o n u y l a balants en g l ci simlerin ktleekimi etkilerini srasyla dahil e d e r e k bu y a k l a kl biraz d a h a rafine bir hale getirebiliriz. O r t a y a k m a k t a olan k t l e e k i m i etkileri a k a r m a k l a t k a h e s a p l a r da zorlaabilir, fakat bu d u r u m u n tedirginlik felsefemize glge d r m e s i n e izin v e r m e y e l i m : G n e ile D n y a n n k t l e e k i m s e l et kileimi, D n y a n n h a r e k e t i n e d a i r y a k l a k b i r a k l a m a su nar, geri k a l a n dier k t l e e k i m i etkileri k a r m a a s ise o k d a h a k k oranl b i r inceltmeler dizisi sunacaktr. B u r n e k t e t e d i r g i n l i k y a k l a m ie y a r y o r , n k n i s p e t e n b a s i t b i r k u r a m s a l b e t i m l e m e y i m m k n k l a n b a s k n b i r fizik sel etki sz k o n u s u . A m a h e r z a m a n b y l e o l m a z . r n e i n l b i r sistem iinde b i r b i r l e r i n i n e v r e l e r i n d e d n m e k t e olan b e n z e r k t l e y e s a h i p y l d z n h a r e k e t i y l e ilgileniyorsak
349

Klasik Bir Tedirginlik Kuram rnei

D n y a n n h a r e k e t i n i G n e sistemi z e r i n d e n a n l a m a k , t e dirginlik k u r a m n a dayal bir y a k l a m k u l l a n m a n n klasik bir rneidir. B u t r b y k mesafe leklerinde, y a l n z c a ktleekim i k u v v e t i n i d e e r l e n d i r m e m i z gerekir, fakat b a k a yaklaklk348

eer, etkisi dierlerini g l g e d e b r a k a n t e k b i r k t l e e k i m i ili kisi y o k t u r o r t a d a . B u n a bal o l a r a k y a k l a k b i r d e e r t a h m i n i n i m m k n klan, d i e r etkilerin k k d z e l t m e l e r y a r a t m a s n a y o l a a n t e k b i r b a s k n etkileim y o k t u r . Tedirginlik y a k l a m n a b a v u r u p , diyelim k i y a l n z c a iki yldz a r a s n d a k i k t l e e k i m i ilikisini ele alp b u n u y a k l a k bir d e e r belirle mekte kullansaydk, yaklammzn baarsz olduunu ok g e m e d e n g r r d k . H e s a p l a m a l a r m z , t a h m i n edilen h a r e k e t t e k i , n c b i r yldz iin iine d a h i l e t m e k t e n k a y n a k l a n a n " d z e l t m e n i n " k k olmadn, a s l n d a v a r s a y l a n y a k l a k d e e r k a d a r ciddi b i r b y k l k t e o l d u u n u g s t e r i r d i . B u n a ainayz: H o r o n t e p e n i n s a n n h a r e k e t i , t a n g o y a p a n iki insann hareketine pek benzemez. Byk bir dzeltme, bata k i y a k l a k l n ie y a r a m a z o l d u u n u v e b t n b i r e m a n n is k a m b i l ktlar z e r i n e k u r u l u o l d u u n u gsterir. B u n u n y a l nzca, n c y l d z d a n k a y n a k l a n a n b y k d z e l t m e y i dahil e t m e k l e ilgili bir m e s e l e olmadn u n u t m a m a l s n z . Bir d o m i n o etkisi sz k o n u s u d u r : B y k d z e l t m e n i n iki yldzn h a r e k e t i z e r i n d e n e m l i b i r etkisi olur, b u n u n d a n c y l d z n h a r e k e t i z e r i n d e b y k b i r etkisi olur, o da d i e r ikisini ciddi b i i m d e etkiler v e b y l e d e v a m edip gider. B u r a d a k t l e e k i m i andaki b t n halatlar ayn derecede nemlidir ve hepsinin d e a y n a n d a ele a l n m a l a r g e r e k m e k t e d i r . B u gibi d u r u m l a r da, genellikle t e k a r e m i z s o n u t a o r t a y a k a n h a r e k e t i n sim l a s y o n u n u elde e t m e k iin b i l g i s a y a r l a r n k a b a k u v v e t i n e b a v u r m a k olur. Bu rnek, tedirginlik yaklamn u y g u l a r k e n , v a r s a y l a n y a k l a k d e e r t a h m i n i n g e r e k t e n y a k l a k o l u p olmadn b e lirlemenin nemini, e e r yleyse a r z u l a n a n geerlilik d z e y i n e u l a m a k iin ince d e t a y l a r n hangilerinin ve k a n n dahil edil mesi gerektiini aydnlatyor. T a r t m a k t a o l d u u m u z z e r e , b u meseleler zellikle, tedirginlik a r a l a r n n m i k r o d n y a d a k i fi ziksel srelere u y g u l a n m a s asndan k r i t i k n e m tar.

Sicim Kuramna Tedirginlik Kuram Asndan Bir Yaklam

Sicim k u r a m n d a k i fiziksel sreler, titreen sicimler a r a s n d a k i t e m e l etkileimlerden oluur. V I . B l m u n (VI. B l m ' d e " D a h a net c e v a p " ksmn atlam olan okurlar, b u k s m n b a lang b l m n e gz g e z d i r m e y i y a r a r l bulabilir) s o n u n a d o ru tarttmz z e r e , bu etkileimler sicim ilmeklerinin ekil 6.7'de o l d u u gibi (yeri geldii iin ekil 12.3'te de t e k r a r l a d k ) b i r b i r l e r i n d e n ayrlmalarn ve birlemelerini ierir. Sicim k u ramclar, ekil 12.3'teki e m a t i k r e s m i n kesin bir m a t e m a t i k s e l formlle nasl ilikilendirilebileceini gstermitir; gelen h e r b i r sicimin dierinin h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisini ifade e d e n bir for m l d r b u . ( F o r m l n ayrntlar, sicim k u r a m l a r n n b e i n d e d e farkldr, fakat imdilik b u t r ince u n s u r l a r bir k e n a r a bra kacaz.) K u a n t u m m e k a n i i o l m a s a y d b u forml, sicimlerin etkileim h i k y e l e r i n i n s o n u olabilirdi. F a k a t belirsizlik ilkesi nin h k m e t t i i m i k r o s k o b i k k a r g a a , sicim/antisicim iftlerinin (birbirine k a r t titreim r n t l e r i o r t a y a k o y a n iki sicim) ev r e n d e n enerji a l a r a k b i r a n d a varlk bulabilecei a n l a m n a gelir; tabii, y e t e r i n c e hzl bir ekilde birbirlerini o r t a d a n k a l d r m a l a r, bylece enerji b o r l a r n demeleri kouluyla. K u a n t u m l gnlndan d o a n fakat d n aldklar enerjiyle v a r olan, dola ysyla ksa s r e iinde y e n i d e n t e k bir ilmek haline gelmeleri g e r e k e n bu sicim iftleri sanal sicim iftleri o l a r a k bilinir. Bu d u r u m ekil 12.4'te ematik olarak gsterilmitir. Bataki iki sicim, (a) diye belirtilen n o k t a d a birbirleriyle arpr, birle ip t e k b i r ilmek oluturur. Bu ilmek b i r a z y o l alr, a m a ( b ) ' d e ,

ekil 12.3 Sicimler birleerek ve ayrlarak etkileim kurarlar. 350 351

ekil 12.4 Kuantum lgnl, bir sicim/antisicim iftinin ortaya kmasna (b) ve ortadan kalkmasna (c) yol aabilir, bylece daha karmak bir etkileim ortaya kar.

lgn k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r sanal bir sicim iftinin olumas na y o l aar, bu ift y o l alr, s o n r a (c) n o k t a s n d a bir kez d a h a t e k bir sicim o l u t u r a r a k o r t a d a n kalkar. S o n olarak (d) n o k t a s n d a bu sicim b i r ift sicime a y r l a r a k enerjisini boaltr ve bu sicimler de b a k a y n l e r e d o r u y o l alrlar. ekil 12.4'te m e r k e z d e k i tek ilmek y z n d e n , fizikiler b u n a "tek ilmek" sreci derler. ekil 12.3'te r e s m e d i l e n etkileimde o l d u u gibi, kesin bir m a t e m a t i k s e l forml bu emayla ilikilendirilebilir, bylece sanal sicim iftinin ilk iki sicimin h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisi zetlenebilir. F a k a t b u d a h i k y e n i n s o n u deildir, n k k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r anlk sanal sicim d o u l a r n n b i r o k k e r e l e r m e y d a na gelmesine, bir sanal sicim iftleri dizisinin o l u m a s n a y o l aabilir. Bu da ekil 12.5'te g r l d z e r e d a h a fazla ilmein b u l u n d u u e m a l a r a y o l aacaktr. B u e m a l a r n h e r biri, ger ekleen fiziksel sreleri r e s m e t m e n i n p r a t i k ve basit bir y o l u n u o r t a y a k o y m a k t a d r : Gelen sicimler birleirler, k u a n t u m al k a l a n m a l a r b u b i r l e m e s o n u c u o r t a y a k a n ilmein ayrlmas na, sanal bir sicim iftinin o l u m a s n a y o l aar, bu iki sicim y o l alr, s o n r a birleip t e k bir ilmek o l u t u r a r a k birbirlerini o r t a d a n kaldrr, o ilmek de y o l alr ve b a k a b i r sanal sicim ifti olutu rur, b u bylece d e v a m eder. B a k a e m a l a r d a o l d u u gibi, b u s r e l e r i n h e r biri iin ilk sicim iftinin h a r e k e t i z e r i n d e k i et kiyi zetleyen bir m a t e m a t i k s e l forml v a r d r .
4

ekil 12.5 Kuantum lgnl, ok sayda sicim/antisicim ifti dizisinin ortaya kmas na ve ortadan kalkmasna neden olabilir.

z e l t m e s i n d e o l d u u gibi, tpk D n y a n n h a r e k e t i n i a n l a m a a b a m z d a , G n e ' i n etkisini A y v e b r g e z e g e n l e r i n d a h a k k o r a n d a k i etkilerini de iin iine dahil e d e r e k d z e l t m e m i z i n bi zi d a h a kesin bir anlaya u l a t r m a s n d a o l d u u gibi; sicim k u r a m c l a r da, iki sicim a r a s n d a k i etkileimi hi ilmek b u l u n m a y a n (sanal sicim iftlerinin olmad) emaya, t e k ilmekli ema ya (tek b i r sanal sicim ifti), iki ilmekli e m a y a (iki sanal sicim ifti) vs. t e k a b l e d e n m a t e m a t i k s e l ifadeleri, ekil 12.6'da gs terildii gibi b i r b i r i n e e k l e y e r e k anlayabileceimizi gstermi lerdir. Kesin bir h e s a p l a m a , bu emalarn h e r biriyle ilikili m a t e m a tiksel ifadeleri b i r b i r i n e eklememizi gerektirir; e m a l a r n h e r bi r i n d e ilmek says artacaktr. F a k a t bu e m a l a r s o n s u z s a y d a ol d u u n d a n v e h e r biriyle ilikilendirilen m a t e m a t i k s e l h e s a p l a r

A y r c a tpk t a m i r c i n i n otomobilinizin t a m i r i n i n t o p l a m d a k a a m a l olaca s o r u s u n a karlk, b a t a 900 d o l a r o l a r a k t a h m i n ettii f a t u r a t u t a r n , 50, 27, 10 ve 0,93 d o l a r e k l e y e r e k d 352

ilmek says a r t t k a g i d e r e k zorlatndan bu imknsz b i r i tir. Sicim k u r a m c l a r bu h e s a p l a r sfr ilmekli srelerin m a k u l b i r y a k l a k d e e r t a h m i n i verecei, ilmek says a r t t k a ilmek e m a l a r n n g i d e r e k k l e n d z e l t m e l e r e y o l aaca b e k l e n t i sine d a y a n a n bir tedirginlik erevesi iine yerletirmilerdir. Aslna b a k a r s a n z , sicim k u r a m h a k k n d a bildiimiz h e r ey -nceki b l m l e r d e anlattmz m a l z e m e n i n b y k b l m - b u tedirginlik y a k l a m n k u l l a n a r a k ayrntl ve incelikli h e s a p l a r g e r e k l e t i r e n fizikiler t a r a f n d a n kefedilmitir. F a k a t b u l u n a n s o n u l a r n geerliliine g v e n e b i l m e m i z iin, ekil 12.6'daki ilk b i r k a e m a dnda, h e r eyi g r m e z d e n gelen y a k l a k o l d u u varsaylan d e e r t a h m i n l e r i n i n g e r e k t e n y a k l a k o l u p olmadn belirlememiz gerekir. Bu da bizi o kritik s o r u y a g t r y o r : Yaklaklk iinde miyiz?

cim eleme sabiti n e k a d a r k k s e , b u t r sanal sicimlerin bir anlna v a r olmalar ihtimali de o k a d a r d k t r . Be sicim k u r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i sicim eleme sabiti nin d e e r i n i belirleme s o r u s u n u ksaca ele alacaz, a m a n c e b u sabitin b y k l n d e e r l e n d i r i r k e n " k k " v e y a "b y k " d e m e k l e aslnda n e d e m e k istiyoruz o n a b a k a l m . Sicim k u r a m n n t e m e l i n d e k i m a t e m a t i k , " k k " ile " b y k " arasn d a k i snrn 1 r a k a m o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . Sicim eleme sabitinin d e e r i 1 ' d e n k k s e , bu d u r u m d a - b i r d e n fazla say da imek a k m a s n d a o l d u u gibi- ok fazla s a y d a sicim ifti nin bir anlna varlk b u l m a s g i d e r e k ihtimal d olacaktr. F a k a t eleme sabitinin deeri 1 ise ya da 1 'den b y k s e , bu t r sanal iftlerin d a h a fazla sayda s a h n e y e kmas d a h a m u h t e m e l d i r . M e s e l e u d u r : Sicim eleme sabiti l ' d e n k k olursa,
5

Yaklak Deer Yaklak m?

Deiir. e m a l a r n h e r biriyle ilikilendirilen m a t e m a t i k s e l forml ilmek says a r t t k a d a h a k a r m a k l a t n d a n , sicim k u r a m c l a r temel bir zelliin farkna varmlardr. Bir ipin sa lamlnn, ipin kuvvetli bir e k m e v e s a r s m a s o n u c u k o p a r a k iki p a r a y a ayrlp ayrlmayacan belirlemesinde o l d u u gibi, k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n t e k bir sicimin iki p a r a y a ayrlma sna, bir a n d a sanal bir iftin o r t a y a k m a s n a n e d e n olup olma y a c a n belirleyen b i r r a k a m vardr. B u r a k a m sicim eleme sabiti o l a r a k bilinir ( d a h a ak k o n u a c a k olursak, ksa bir s r e s o n r a tartacamz gibi be sicim k u r a m n n h e r birinin farkl bir sicim eleme sabiti v a r d r ) . Bu isim hayli tanmlaycdr: Si cim eleme sabitinin b y k l , sicimin (ilk ilmek ile ayrl d iki sanal ilmek) k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n n birbirleriyle ne k a d a r gl bir iliki iinde o l d u u n u betimler; deyim y e r i n d e y se birbirleriyle ne d e r e c e sk eletiklerini betimler. Flesaplam a l a r m biimine g r e , sicim eleme sabiti n e k a d a r b y k s e k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n n bir ilk sicimin a y r l m a s n a ( s o n r a t e k r a r birlemesine) y o l a m a ihtimali de o k a d a r b y k t r ; si354

ilmek saylar arttka, ilmek emalarnn katklar g i d e r e k aza lr. Tedirginlik y a k l a m iin g e r e k e n de b u d u r ite, n k bu y a k l a m , b i r k a ilmekli sreler h a r i b t n sreleri g r m e z d e n gelsek d a h i m a k u l d e r e c e d e geerli s o n u l a r elde edecei mizi g s t e r m e k t e d i r . F a k a t sicim eleme sabiti 1 'den k k d e ilse, ilmek says a r t t n d a n ilmek emas katklar g i d e r e k da ha nemli hale gelir. l yldz sistemimizde o l d u u gibi, bu da tedirginlik y a k l a m n geersiz klar. Varsaylan y a k l a k d e e r -hi ilmek b u l u n m a y a n s r e - y a k l a k deildir. (Bu tartma, b e sicim k u r a m n n bei iin de ayn d e r e c e d e geerlidir; bir sicim k u r a m n d a k i sicim eleme sabitinin de eri, tedirginlik y a k l a m emasnn etkililiini belirler.) Bu k a v r a y bizi b i r s o n r a k i kritik s o r u y a g t r y o r : Sicim eleme sabitinin deeri n e d i r ? ( D a h a ak bir deyile be sicim k u r a m n n h e r b i r i n d e sicim eleme sabitlerinin deerleri n e dir?)

Halihazrda hi kimse

bu

soruyu

cevaplayabilir durumda

deildir. Bu mesele sicim k u r a m n n z l m e m i en nemli m e

selelerinden biridir. Bir tedirginlik k u r a m erevesine d a y a n a n sonularn, a n c a k ve a n c a k sicim eleme sabitinin 1 'den k k olmas h a l i n d e hakl k a c a n d a n e m i n olabiliriz. A y r c a sicim
355

eleme sabitinin k e s i n deerinin, eitli sicim titreim r n t l e rinin tad k t l e l e r v e y k l e r z e r i n d e d e d o r u d a n bir etkisi vardr. N i t e k i m fiziin b y k b l m n n sicim eleme sabiti nin d e e r i n e d a y a n d n g r y o r u z . B u y z d e n d e gelin, ele me sabitinin deeriyle -be sicim k u r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i deer- ilgili nemli s o r u n u n n e d e n h l c e v a p l a n m a m o l d u u na yakndan bakalm.

u z a y - z a m a n b o y u t u , kvrlm 6 b o y u t l u b i r C a l a b i - Y a u uzayyl a birlikte b i r s r z m e k a p aar, fakat b u bile olaslklar t k e t m e m e k t e d i r ; olaslklar u z a m ve kvrlm b o y u t l a r n sa ys a r a s n d a farkl b i r b l n m e y i d e m m k n k l m a k t a d r .
6

P e k i b u s o n u l a r l a n e r e y e varabiliriz? U olaslk b u l u n u y o r . ncelikle, e n k a r a m s a r olaslktan y o l a kalm; sicim k u r a m l a rnn h e r biri, k u r a m n eleme sabitinin y a n sra, u z a y - z a m a nn b o y u t l a r n v e k e s i n g e o m e t r i k biimini b e l i r l e m e y e - b a k a hibir k u r a m byle b i r i d d i a d a b u l u n a m a z - y a r a y a n d e n k l e m lerle d o n a n m olsa da, b u d e n k l e m l e r i n h e n z b i l i n m e y e n k e sin biimi geni bir z m yelpazesini m m k n klabilir, k i b u d a k u r a m n t a h m i n y r t m e g c n ciddi b i i m d e zayflatacak tr. Bu d o r u y s a eer, b i r geri a d m olacaktr; n k sicim k u r a m k o z m o s u n bu zelliklerini aklayaca v a a d i n d e b u l u n u r ; bizim d e n e y s e l g z l e m l e r d e b u l u n a r a k b u n l a r belirlememizi, a z ok keyfi b i i m d e b u n l a r k u r a m a k a t m a m z g e r e k t i r m e y e c e k tir. Bu olasla XV. B l m ' d e d n e c e i z . kincisi, y a k l a k si cim d e n k l e m l e r i n d e k i i s t e n m e y e n esneklik, akl y r t m e m i z d e ki ince bir k u s u r u n gstergesi olabilir. Sicim eleme sabitinin deerini b e l i r l e r k e n tedirginlik y a k l a m n k u l l a n m a giriimin d e b u l u n u y o r u z . F a k a t d a h a n c e d e tartm o l d u u m u z gibi, tedirginlik y n t e m l e r i , a n c a k ve a n c a k eleme sabiti 1 ' d e n k k s e anlamldr, dolaysyla h e s a p l a m a m z c e v a b h a k k n d a hakll geerlilik k a z a n m a m bir v a r s a y m d a b u l u n u y o r ola bilir; akas c e v a b n l ' d e n k k olacan s y l y o r olabilir. Yanlgmz p e k l b u v a r s a y m n y a n l o l d u u n u , b e sicim k u r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i eleme sabitinin 1 'den b y k oldu u n u g s t e r i y o r olabilir. n c s , i s t e n m e y e n esneklik, srf kesin d e n k l e m l e r y e r i n e y a k l a k d e n k l e m l e r k u l l a n y o r olma m z d a n d a k a y n a k l a n y o r olabilir. r n e i n , bir sicim k u r a m n d a k i eleme sabiti l ' d e n k k olabilse de, k u r a m n d e n k l e m leri btn e m a l a r n k a t k l a r n a h a s s a s b i r b i i m d e d a y a n y o r olabilir y i n e d e . Yani, d a h a fazla s a y d a ilmee s a h i p e m a l a r a dayal k k d z e l t m e l e r i n i n toplam, y a k l a k d e n k l e m l e r i
357

Sicim Kuram Denklemleri

Sicimlerin birbirleriyle nasl bir etkileim iinde o l d u u n u belirlemeye y n e l i k tedirginlik y a k l a m , sicim k u r a m n n t e m e l d e n k l e m l e r i n i b e l i r l e m e k iin de kullanlabilir. E s a s e n sicim k u r a m d e n k l e m l e r i , sicimlerin nasl etkileim k u r d u u n u belir ler, t e r s i n d e n syleyecek olursak, sicimlerin birbirleriyle etkile m e biimleri, k u r a m n d e n k l e m l e r i n i d o r u d a n belirler. lk r n e k olarak, be sicim k u r a m n n h e r b i r i n d e k u r a m n eleme sabitinin d e e r i n i belirlemeye y a r a y a n bir d e n k l e m b u l u n d u u n u belirtelim. F a k a t fizikiler b u g n , az sayda ilgili si cim emasn tedirginlik y a k l a m y l a m a t e m a t i k s e l o l a r a k d e e r l e n d i r e r e k , be k u r a m n h e r biri iin b u d e n k l e m i n a n c a k y a k l a n bulabilmilerdir. Yaklak d e n k l e m yle syler: B e sicim k u r a m n n h e r h a n g i birinde, sicim eleme sabiti yle bir d e e r alr ki, sfrla a r p l d n d a s o n u sfr verecektir. M t h i b i r h a y a l krkl y a r a t a n bir d e n k l e m d i r b u , n k h a n g i say y sfrla a r p a r s a n z a r p n sfr s o n u c u n a varrsnz. N i t e k i m be sicim k u r a m n n h e r b i r i n d e de, sicim eleme sabitiyle ilgi li y a k l a k d e n k l e m bize bu sabitin d e e r i h a k k n d a hibir ey sylemez. Yeri gelmiken, b e sicim k u r a m n n h e r birinde, h e m u z a m h e m d e kvrlm u z a y - z a m a n b o y u t l a r n n kesin biimini belir ledii v a r s a y l a n b a k a bir d e n k l e m d e vardr. B u d e n k l e m i n b u g n elimizde b u l u n a n y a k l a k v e r s i y o n u , sicim eleme sabi tinin deeriyle ilgili d e n k l e m d e n o k d a h a snrldr, y i n e de o k s a y d a z m m m k n klmaktadr.
356

rnein, uzam drt

- b i r o k z m m m k n klarlar- deitirip d a h a kstlayc k e sin d e n k l e m l e r haline getirmemiz a s n d a n elzem olabilir. 1990'larn b a n d a , bahsettiimiz bu son iki olaslk, t a m a m e n tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a n n ilerleme y o l u n u tkadn sicim k u r a m c l a r n n o u n a aka gstermiti. A l a n d a alan o u insann hemfikir o l d u u z e r e , b u n d a n s o n r a k i b y k at lm, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n b i r y a k l a m g e r e k t i recektir; y a k l a k h e s a p l a m a t e k n i k l e r i n e ayrlmayan, dolaysy la tedirginlik erevesinin tesine geebilecek bir y a k l a m . 1994'te, byle b i r y o l b u l m a k , kafamz d u m a n l o l d u u n d a dal n a n h a y a l l e r d e n biriymi gibi g r n y o r d u . N e v a r k i b a z e n b y l e hayaller g e r e e d n r .

konferanslar d z e n l e m e y e b i r s o n v e r m e s i gerektiini ileri s r y o r d u . F a k a t 1990'larn b a n d a iler dzeldi. Bazlarn n c e ki b l m l e r d e tarttmz eitli atlmlar sayesinde, sicim k u r a m y e n i d e n g c n topluyor, a r a t r m a c l a r y e n i d e n h e y e c a n v e iyimserlik k a z a n y o r d u . F a k a t M a r t 1995'te G n e y California U n i v e r s i t e s i ' n d e olacaklar h a b e r v e r e n p e k b i r ey y o k t u . E d w a r d W i t t e n , k e n d i s i n e a y r l a n bir saatlik s r e iin sra o n a geldiinde k r s y e y r d v e ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i b a l a t a n bir k o n u m a y a p t . Duff, H u l l v e T o w n s e n d ' i n d a h a n c e y a p t a l m a l a r d a n esinlenen, S c h w a r z , H i n t fiziki Ash o k S e n v e dierlerinin g r l e r i n d e n y a r a r l a n a n W i t t e n , sicim k u r a m n n tedirginlik y a k l a m y l a anlalmasn a a n b i r s t r a t e ji s u n d u . P l a n n a n a ksmn ikilik k a v r a m o l u t u r u y o r d u . Fizikiler ikilik terimini, b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n e n , fakat y i n e de kesinlikle ayn fizii betimledikleri gsterilebile cek olan k u r a m s a l modelleri ifade e t m e k iin kullanrlar. G r n r d e b i r b i r i n d e n farkl k u r a m l a r n a s l n d a a y n o l d u u , s a d e c e v e s a d e c e s u n u l m a t a r z l a r y z n d e n farkl g r n d k l e r i "nemsiz" ikilik r n e k l e r i vardr. Yalnzca ingilizce bilen birine genel grelilik i n c e anlatlrsa, b a t a E i n s t e i n ' n k u r a m olan o genel grelilik gibi gelmeyebilir. F a k a t h e r iki dile de h k i m olan bir fiziki, k o l a y c a bir dilden dierine t e r c m e y a p p iki k u r a m n d a e d e e r o l d u u n u gsterebilir. B u r n e e "nemsiz" deriz, n k fiziin b a k asna g r e byle bir t e r c m e n i n k a zandrd b i r ey y o k t u r . H e m ngilizceye h e m i n c e y e h k i m olan biri genel grelilikte z o r b i r p r o b l e m z e r i n d e alyor ol sayd, ifade e t m e k iin h a n g i dili k u l l a n r s a k u l l a n s n urat p r o b l e m a y n d e r e c e d e zor olacakt. ngilizceden i n c e y e g e m e k y a d a i n c e d e n ingilizceye g e m e k fiziksel a d a n y e n i b i r kavray g e t i r m e z . n e m s i z o l m a y a n ikilik r n e k l e r i , a y n fiziksel d u r u m a d a i r farkl t a n m l a r n farkl ve birbirini t a m a m l a y c fiziksel k a v r a ylar v e m a t e m a t i k s e l analiz y n t e m l e r i n i b e r a b e r i n d e getirdi i rneklerdir. A s l n a b a k a r s a n z , iki t a n e ikilik rneiyle kar359

kilik
D n y a n n d r t b i r y a n n d a n sicim k u r a m c l a r h e r yl, bir n ceki yl varlan s o n u l a r n zetlenmesini, olas a r a t r m a y n l e rinin greli y a r a r n n deerlendirilmesini a m a l a y a n bir konfe r a n s t a bir a r a y a gelir. Belli bir yl k a y d e d i l m i ilerleme d u r u m u na baklarak, katlmclar a r a s n d a k i ilgi ve h e y e c a n d z e y i n e d a i r t a h m i n d e bulunulabilir. 1980'lerin ortalarnda, ilk s p e r s i cim d e v r i m i n i n aaal d n e m i n d e , t o p l a n t l a r a dizginlerinden b o a n m bir c o k u h k i m o l u r d u . Fizikilerin b y k b l m , sicim k u r a m n ksa s r e iinde t a m a n l a m y l a anlayacaklar, si cim k u r a m n n e v r e n i n nihai k u r a m o l d u u n u aklayacaklar u m u d u iindeydi. G e r i y e d n p b a k n c a naife bir u m u t oldu u n u syleyebiliriz. A r a d a n geen yllar, sicim k u r a m n n , anla lmas u z u n ve m e a k k a t l i bir almay gerektirecei su g t r m e y e n b i r o k d e r i n v e ince vehesi o l d u u n u gstermitir, ilk z a m a n l a r n g e r e k i o l m a y a n beklentileri bir geri t e p m e y l e s o nulanmt; h e r eyin h e m e n y e r l i y e r i n e o t u r m a m a s b i r o k aratrmacy ylgnla srklemiti. 1980'lerin s o n l a r n d a k i si cim konferanslar, d k seviyede b i r h a y a l krkln y a n s t y o r d u : Fizikiler ilgin s o n u l a r s u n u y o r l a r d , fakat atmosfer h e y e c a n d a n y o k s u n d u . H a t t a bazlar, c a m i a n n h e r yl sicim
358

lam b u l u n u y o r u z z a t e n . X. B l m ' d e , sicim k u r a m n n R y a r a p n d a dairesel b i r b o y u t u olan b i r e v r e n ile l / R y a r a p n d a dairesel b i r b o y u t a s a h i p b i r e v r e n i nasl a y n d e r e c e d e iyi ta nmlayabileceini tartmtk. B u n l a r sicim k u r a m n n zellik leri sayesinde a s l n d a fiziksel o l a r a k a y n olan farkl g e o m e t r i k d u r u m l a r d r . A y n a simetrisi de ikinci b i r rnektir. B u r a d a 6 b o y u t l u iki farkl C a l a b i - Y a u ekli -ilk b a k t a t m y l e farkl g r n e n evrenler- kesinlikle a y n f i z i k s e l zellikleri b e r a b e r i n d e getirmektedir. B u n l a r t e k b i r e v r e n e d a i r iki b e t i m l e m e s u n m a k t a d r . B u r a d a n e m l i n o k t a u d u r ki, ngilizceden i n c e y e eviri y a p m a r n e i n d e k i d u r u m u n tersine, b u iki t a n m k u l l a n m a m z m a n t k e n izleyecek olan nemli fiziksel k a v r a y l a r

zayf b i r b i i m d e eletirildiinde - k u r a m n eleme sabitinin

l ' d e n k k o l d u u a n l a m n a gelen mesleki bir t e r i m d i r b u a k a b i r b i r l e r i n d e n farkl olmasdr. Fizikiler, tedirginlik y n t e m l e r i n e d a y a n d k l a r n d a n , h e r h a n g i b i r sicim k u r a m n n eleme sabitinin l ' d e n b y k olmas h a l i n d e -gl eletirme denilen t e r i m - k u r a m n h a n g i zelliklere s a h i p olaca s o r u s u n u bir s r e c e v a p l a y a m a m l a r d r . B i r a z d a n tartacamz z e r e , W i t t e n ile dierlerinin iddias, b u nemli s o r u n u n a r t k cevapla nabilecei y n n d e d i r . V a r d k l a r s o n u l a r i k n a edici bir biim de, b i r a z d a n t a n m l a y a c a m z altnc b i r k u r a m l a birlikte, b u k u r a m l a r d a n h e r h a n g i b i r i n d e k i gl eleme t u t u m u n u n b i r d i e r i n d e k i zayf eleme t u t u m u y l a ikili b i r b e t i m l e m e y e s a h i p o l d u u n u , a y n ekilde tersinin de geerli o l d u u n u ileri sr mektedir. B u n u n n e a n l a m a geldiini d a h a s o m u t b i r b i i m d e anlayabil m e k iin, u b e n z e t m e y i a k l n z d a t u t m a k isteyebilirsiniz. ki bi r e y d n n . Biri b u z u seviyor, a m a tuhaftr h a y a t n d a hi s u g r m e m i ( s u y u n sv halini). D i e r i y s e su seviyor, fakat y i n e tuhaftr, h a y a t n d a hi b u z g r m e m i . a n s eseri tanp lde bir k a m p gezisine k m a y kararlatryorlar. Yola k o y u l d u k l a rnda, ikisi d e dierinin y a n n d a getirdiklerinin b y s n e k a p lyor. B u z , su nn ipeksi y u m u a k l k t a k i effaf svsna h a y r a n oluyor, s u ysa t u h a f b i r b i i m d e b u z nn y a n n da getirdii o d i k k a t ekici kat kristal k p l e r e k a p t r y o r k e n dini. S u ile b u z a r a s n d a a s l n d a d e r i n b i r iliki o l d u u n a d a i r bir fikri y o k ikisinin de; o n l a r a g r e su ile b u z t m y l e farkl iki m a d d e . F a k a t l n k a v u r u c u scanda, b u z u n y a v a y a v a su y a d n m e s i k a r s n d a ok oluyorlar. l gecelerinin d o n d u r u c u s o u u n d a d a sv s u y u n y a v a y a v a b u z a d n m e s i d e onlar y i n e h a y r e t e d r y o r . Bata, birbiriyle hi ilikisi olma dn d n d k l e r i b u iki m a d d e n i n y a k n d a n balantl oldu u n u fark ediyorlar. Be sicim k u r a m a r a s n d a k i ikilik d e biraz b u n a benzer: Ka b a c a syleyecek olursak, sicim eleme sabitleri l b e n z e t m e 361

vardr, dairesel b o y u t l a r n m i n i m u m b y k l ve sicim k u r a

m n d a topoloji deitiren sreler gibi. W i t t e n , Sicim 9 5 K o n f e r a n s ' n d a y a p t k o n u m a d a , y e n i v e k k l bir ikiliin k a n t l a r n s u n m u t u . B u b l m n b a n d a k s a c a zetlediimiz z e r e , temel y a p l a r g r n r d e farkl olsa da, b e sicim k u r a m n n , t e m e l d e a y n olan fizii t a n m l a m a n n farkl y o l l a r n d a n i b a r e t o l d u u n u ileri s r m t . B u d u r u m d a , elimizde be farkl sicim k u r a m y e r i n e , t e m e l d e k i b u t e k k u r a m s a l e r e v e y e alan be farkl p e n c e r e m i z olacaktr. 1990'lardaki gelimeler y a a n m a d a n n c e , bylesine b y k b i r ikilik, fizikilerin snabilecei, fakat o k u z a k g r n d n d e n h a k k n d a n a d i r e n k o n u t u k l a r t e m e n n i l e r d e n biriydi. ki sicim k u r a m y a p l a r n d a k i nemli farklar nedeniyle b i r b i r i n d e n farklysa eer, nasl o l u p da a y n t e m e l fiziin farkl b e timlemeleri olabileceklerini t a h a y y l e t m e k z o r d u r . Y i n e d e si cim k u r a m n n ince k u v v e t i sayesinde, b e sicim k u r a m n n d a ikili o l d u u y n n d e a r t a n k a n t l a r m e v c u t t u r . D a h a s b i r a z d a n tartacamz z e r e W i t t e n , altnc b i r k u r a m n d a h a a y n k a z a n a kart y n n d e k a n t l a r s u n m u t u r . B u gelimeler, g e e n k s m n s o n u n d a k a r m z a k a n t e d i r ginlik y n t e m l e r i n i n uygulanabilirliiyle ilgili meselelerle i ie gemitir. S e b e p , b e sicim k u r a m n n h e r birinin b i r dieriyle
360

m i z d e scakln o y n a d role b e n z e r b i r rol oynar. Tpk su ve b u z gibi, be sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i ikisi ilk b a k t a birbi r i n d e n t m y l e farkl g r n r . F a k a t eleme sabitlerini deiti rirsek, k u r a m l a r k e n d i ilerinde d n m e y e balar. Tpk scakln a r t r d m z d a b u z u n s u y a d n m e s i n d e o l d u u gibi, eleme sabitinin deerini artrdmzda bir sicim k u r a m da bir dierine dnebilir. B u d a b t n sicim k u r a m l a r n n , temeldeki t e k bir y a p n n -su v e b u z iin H O n e y s e o - ikili tanmlar oldu
a

b i r rnektir, fakat simetri ilkeleri, o k a d a r k a p s a y c olmayan k o ullarda da a y n d e r e c e d e nemli olabilir. Diyelim ki bir sua ta nk o l d u n u z , fakat failin y z n y a l n z c a sa tarafndan gz u c u y l a g r d n z , bir polis ressam y z n t a m a m n izmek iin bu bilgiyi y i n e de kullanabilir. S e b e b i simetridir. Bir insan y z n n sol ve sa taraflar a r a s n d a farkllklar b u l u n s a da, ou y z , bir tarafna dair iyi bir yaklaklk k u r m a k iin dier tarafn g r n t s n n kullanlmasn m m k n klacak k a d a r simetriktir. B i r b i r i n d e n s o n d e r e c e farkl b u u y g u l a m a l a r n h e r birinde simetrinin k u v v e t i , zellikleri dolayl b i r t a r z d a k a v r a m a yetii dir; b u genellikle, d o r u d a n bir y a k l a m d a n o k d a h a kolaydr. A n d r o m e d a galaksisinde geerli t e m e l fizii, o r a y a gidip bir yl dzn e t r a f n d a d n e n bir g e z e g e n b u l u p , hzlandrclar i n a edip d n y a d a gerekletirdiimiz t r d e n d e n e y l e r i o r a d a ger ekletirerek renebiliriz. F a k a t y e r e l farkllklar d i k k a t e al n a r a k simetrinin dolayl y a k l a m n u y g u l a m a k o k d a h a k o laydr. Failin y z n n sol tarafnn zelliklerini o n u y a k a l a y p inceleyerek d e renebiliriz. F a k a t y z d e k i sol-sa simetrisini k u l l a n m a k genellikle o k d a h a k o l a y d r .
7

u n u g s t e r m e y o l u n d a b y k bir mesafe k a t etmemizi salyor. B u s o n u l a r n g e r i s i n d e k i m a n t k , n e r e d e y s e t m y l e simetri ilkelerine k k salm savlarn k u l l a n l m a s n a dayanr. Gelin b u n u tartalm.

Simetrinin Kuvveti
Yllarca, hi k i m s e b e sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i birinin si cim eleme sabitine d a h a b y k d e e r l e r verilmesi h a l i n d e n e t r zellikler g s t e r e c e i n i inceleme giriiminde d a h i b u l u n m a d, n k tedirginlik erevesi olmakszn nasl ilerlenecei k o n u s u n d a hi k i m s e n i n f i k r i y o k t u . F a k a t 1980'lerin s o n u n d a v e 1990'larn b a n d a , fizikiler belli bir sicim k u r a m n n g l e leme fiziinin bir p a r a s olan, y i n e de h e s a p l a m a y e t i m i z iin d e k a l a n b a z zel y n l e r i n b e l l i k t l e l e r i n v e g boalmlar n n t a n m l a n m a s k o n u s u n d a y a v a a m a istikrarl bir ilerleme k a y d e t t i . Tedirginlik erevesini kesinlikle a a n bir i olan bu zelliklerin h e s a p l a n m a s , ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n ilerle m e s i n i n itici g c o l m a k o n u s u n d a t e m e l b i r rol o y n a m t r v e simetrinin k u v v e t i n e de sk skya baldr. Simetri ilkeleri, fiziksel d n y a h a k k n d a b i r o k eyin anlal mas k o n u s u n d a derinlikli k a v r a y a g t r e n aralar sunarlar. r n e i n fizik y a s a l a r n n , e v r e n d e k i h e r h a n g i bir y e r e y a d a za m a n d a k i h e r h a n g i bir a n a zel bir m u a m e l e gstermediini, b u g a y e t sk d e s t e k l e n e n inancn d a b u r a d a v e imdiye h k m e d e n y a s a l a r n h e r y e r d e v e h e r z a m a n h k m s r e n y a s a l a r l a a y n ol d u u n u s a v u n m a m z m m k n kldn tartmtk. B u b y k
362

S p e r s i m e t r i , farkl m i k t a r l a r d a spinlere s a h i p olan temel bi leenlerin fiziksel zelliklerini ilikilendiren d a h a soyut bir si m e t r i ilkesidir. En iyi ihtimalle elimizde, m i k r o d n y a n m byle bir simetri ierdii y n n d e d e n e y s e l s o n u l a r n s u n d u u i p u lar vardr, fakat d a h a n c e tarttmz s e b e p l e r d e n tr, spersimetrinin var olduu y n n d e kuvvetli bir inan bulun m a k t a d r . S p e r s i m e t r i , sicim k u r a m n n kesinlikle ayrlmaz bir parasdr. 1990'larda, leri A r a t r m a l a r E n s t i t s ' n d e n N a t h a n Seiberg'in n c almasnn liderliinde fizikiler, spersim e t r i n i n o k z o r v e nemli b a z sorular dolayl y o l d a n cevapla y a b i l e c e k k e s k i n v e nfuz edici bir a r a o l d u u n u anlamlard. Bir k u r a m n ince d e t a y l a r n a n l a m a m olsak d a h i , k u r a m n s p e r s i m e t r i ierdii olgusu s a h i p olabilecei zelliklere ciddi snrlamalar g e t i r m e m i z e izin verir. Dilsel b i r b e n z e t m e kullana lm: K k b i r k d a belli b i r h a r f dizisinin yazldn d 363

n n , iinde "y" harfi t a m o l a r a k k e z geiyor ve kt m h r l b i r zarfn iine k o n u l u y o r . B a k a b i r bilgi verilmezse, diziyi t a h m i n e t m e i m k n m z olmaz; n k t e k bildiimiz, dizinin, iinde "y" geen mvcfojziyxidqfqzyycdi gibi rasgele bir h a r f t o p l u l u u olabilecei gibi sonsuz saydaki b a k a olaslklardan biri de olabileceidir. F a k a t diyelim ki, iki i p u c u d a h a verildi: Gizli h a r f dizisi ingilizce bir s z c k ve iinde "y" g e e n en k s a s z c k . B a t a elimizde sonsuz s a y d a h a r f dizisi olasl b u l u n u r k e n , b u i p u l a r olaslklar t e k b i r szce, iinde

p e r s i m e t r i erevesi, ngilizce b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi) b u ekilde belirtilmesinin ve b i r "en az snrlamas" getirilmesinin (belli bir elektrik y k iin en az k t l e , belli s a y d a y iin en k s a s z c k b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi) k u t u n u n iinde sakl olanlarn kimliinin

benzersiz

biimde sabitlendii

anlamna

geldiini gstermilerdir. Yani fizikiler, k u t u n u n iindekinin olabildiince hafif olmas ve y i n e de belirtilen y k e s a h i p olma s d u r u m u n d a , n e o l d u u n u n t a m a n l a m y l a tespit edilebilecei ni gstermilerdir. Belli bir y k d e e r i iin en az k t l e n i n bile enleri, onlar k e f e d e n fizikinin adlaryla B P S halleri ola r a k bilinir.
8

"y" g e e n en ksa ingilizce szce indirir: Syzygy.

S p e r s i m e t r i , simetri ilkelerini ieren k u r a m l a r iin b e n z e r kstlayc ipular getirir. B u n u biraz a n l a y a b i l m e k iin, n m z e b i r a z n c e anlattmz dil b u l m a c a s n a b e n z e r b i r fizik b u l m a c a s k o n d u u n u d n e l i m . Bir k u t u n u n iine saklanm, belli bir k u v v e t y k n e s a h i p bir ey v a r ; n e o l d u u sylenmi yor. Y k , elektrik y k olabilir, m a n y e t i k y k olabilir y a d a b a k a g e n e l l e m e l e r d e n biri olabilir, a m a ak olalm ve diyelim k i b i r i m elektrik y k var. Elimizde d a h a fazla bilgi o l m a d a n k u t u n u n iinde n e o l d u u n u belirleyemeyiz. P o z i t r o n l a r y a d a p r o t o n l a r gibi k u v v e t y k 1 olan p a r a c k olabilir; k u v v e t y k 1 olan d r t parackla, k u v v e t y k - 1 olan bir p a r a c k ( e l e k t r o n gibi) olabilir, b u k o m b i n a s y o n u n d a k u v v e t y k n e t t r ; 1/3 y k l d o k u z p a r a c k ( y u k a r k u a r k gibi) olabilecei gibi a y n d o k u z p a r a c n y a n n d a h e r h a n g i bir sayda y k s z p a r a c k l a r (fotonlar gibi) da bulunabilir. Elimizde s a d e c e "y"li i p u c u v a r k e n o l d u u gibi, k u t u n u n iinde olabileceklere d a i r de olaslklar snrszdr. A m a diyelim ki, dil b u l m a c a m z d a o l d u u gibi iki i p u c u d a h a veriliyor. D n y a y -dolaysyla k u t u n u n iindekileri- b e t i m l e y e n k u r a m n s p e r s i m e t r i k olduu, k u t u n u n iindekilerin d e t o p l a m elektrik y k n n b i r i m o l d u u n u syleyen ilk i p u c u y l a t u tarl o l a r a k en az ktleye s a h i p olmas g e r e k t i i syleniyor. F i zikiler E . B o g o m o l n ' y i , M a n o j P r a s a d v e C h a r l e s S o m m e r feld in g r l e r i n e d a y a n a r a k , sk ilevsel b i r erevenin (s364

B P S halleriyle ilgili nemli n o k t a u d u r : zellikleri tedirgin lik h e s a p l a m a s n a b a v u r m a k s z n , emsalsiz b i r b i i m d e , kolay c a v e kesinlikle belirlenebilir. B u d u r u m , eleme sabitlerinin d e e r i n d e n bamsz o l a r a k geerlidir. Y a n i sicim eleme sabi tinin b y k olmas, b u d u r u m d a tedirginlik y a k l a m n n geer siz olmas h a l i n d e d a h i , B P S k o n f i g r a s y o n l a r n n k e s i n deeri ni kartabiliriz y i n e d e . Bu zelliklere genellikle tedirgin olma

yan ktleler ve y k l e r denir, n k d e e r l e r i t e d i r g i n y a k l a k

lk emasn aar. B u y z d e n B P S ' n i n " B e y o n d P e r t u r b a t i v e S t a t e s " (tedirgin hallerin tesi) a n l a m n a geldiini de d n e b i lirsiniz. B P S zellikleri, eleme sabitinin b y k olmas halinde, bel li bir sicim k u r a m n a zg fiziin a n c a k k k b i r ksmn ince leyebilirler, a m a y i n e d e k u r a m n baz gl eleme zellikleri ni s o m u t bir b i i m d e a n l a m a m z salarlar. Seilmi bir sicim k u r a m n d a eleme sabiti a r t a r v e tedirginlik k u r a m n n eriebi lecei alann tesine geerse, snrl kavraymz, B P S halleri n e d e m i r atarz. Y a b a n c bir dildeki b i r k a seilmi s z c k gibi, b u hallerin d e bizi hayli u z a k l a r a g t r e c e i n i greceiz.

Sicim Kuramnda ikilik

W i t t e n ' izleyerek, be sicim k u r a m n d a n biriyle, diyelim ki Tip I sicimle y o l a kalm ve k u r a m d a k i d o k u z u z a y b o y u t u n u n
365

d o k u z u n u n d a d z v e kvrmsz o l d u u n u d n e l i m . E l b e t t e k i b u hi g e r e k i deil, a m a t a r t m a y d a h a basitletiriyor; kvrl m b o y u t l a r a b i r a z d a n dneceiz. Sicim eleme sabitinin 1 'den ok d a h a az o l d u u n u v a r s a y a r a k balayalm. Bu d u r u m d a tedirginlik a r a l a r geerlidir, dolaysyla k u r a m n b i r o k ay rntl zellii d o r u o l a r a k o r t a y a karlabilir, karlmtr. E leme sabitinin d e e r i n i artrp y i n e d e l ' d e n epeyce a z t u t t u u m u z d a da, tedirginlik y a k l a m l a r kullanlabilir. K u r a m n ay rntl zellikleri b i r a z deiecektir -rnein, bir sicimin bir di e r i n d e n ayrlmasyla ilikilendirilen saysal deerler b i r a z fark l olacaktr, n k ekil 12.6'daki o k l u ilmek sreleri eleme sabiti a r t t n d a d a h a b y k k a t k l a r d a b u l u n u r . F a k a t a y r n t l saysal zelliklerdeki bu deiikliklerin tesinde, eleme sabi t i tedirginlik a r a l a r n n a l a n n d a kald srece k u r a m n genel fiziksel ierii de d e i m e d e n kalr. Tip I sicim eleme sabitini, 1 d e e r i n i n tesinde a r t r r s a k , tedirginlik y n t e m l e r i geersiz hale gelecektir, b u y z d e n s a d e c e snrl bir k m e olan, h l a n l a m a y e t i m i z dahilinde y e r alan t e d i r g i n o l m a y a n k t l e l e r v e y k l e r k m e s i n e - B P S hallerineo d a k l a n a c a z . W i t t e n ' n o r t a y a att, d a h a s o n r a S a n t a B a r b a r a ' d a California n i v e r s i t e s i ' n d e n J o e P o l c h i n s k i ' n i n d o r u l a d sav u d u r : Tip I sicim k u r a m n n g l eleme zellikleri, a n c a k H e t e r o t i k - O sicim k u r a m n n sicim eleme d e e r i n i n k k olmas k o u l u y l a b u k u r a m n bilinen zellikleriyle t a m o l a r a k u y u u r . Yani Tip I sicimin eleme sabiti b y k s e , nasl ulaacamz bildiimiz ktleler ve y k l e r , eleme sabitinin k k olmas h a l i n d e H e t e r o t i k - O sicim k u r a m n d a k i k t l e l e r ve y k l e r l e t a m o l a r a k ayndr. Bu da, ilk b a k t a su ve b u z gibi b i r b i r i n d e n t m y l e farkl g r n e n b u iki sicim k u r a m n n as l n d a ikili o l d u u y n n d e gl bir iaret s u n u y o r . E l e m e sa bitinin b y k d e e r l e r d e olmas h a l i n d e Tip I k u r a m fiziinin, eleme sabitinin k k d e e r l e r d e olmas h a l i n d e H e t e r o t i k - O k u r a m fiziiyle ayn o l d u u n u inandrc bir biimde ileri s r yor. V e tersinin d e d o r u o l d u u y n n d e i k n a edici k a n t l a r
366

v a r : E l e m e sabitinin k k d e e r l e r d e o l d u u d u r u m l a r d a k i Tip I k u r a m fizii, eleme sabitinin b y k o l d u u d u r u m l a r d a k i H e t e r o t i k - O k u r a m fiziiyle ayndr. B u iki sicim k u r a m ,

9

t e d i r g i n y a k l a k l k emas k u l l a n l a r a k analiz edildiinde b i r b i riyle hi ilikisi y o k m u gibi g r n s e de, eleme sabitlerinin d e eri deitiinde birinin dierine d n t n g r y o r u z ; su ile buz arasndaki d n m andryor biraz. B u y e n i s o n u , b i r k u r a m n gl eleme fiziinin, b i r die rinin zayf eleme fiziiyle betimlenmesi, gl-zayf ikilii ola r a k bilinir. D a h a n c e tarttmz dier ikiliklerde o l d u u gibi, b u ikilik d e sz k o n u s u iki k u r a m n a s l n d a b i r b i r i n d e n farkl olmadn syler bize. B u k u r a m l a r d a h a ok, a y n t e m e l k u r a m n b i r b i r i n d e n farkl iki betimlemesini s u n m a k t a d r l a r . ngiliz ce-ince t e r c m e r n e i n d e k i n e m s i z ikiliin tersine, glzayf eleme ikilii kuvvetlidir. kili bir k u r a m iftinde, k u r a m l a r d a n birinin eleme sabiti k k s e , k u r a m n fiziksel zellik lerini iyi gelitirilmi tedirginlik a r a l a r k u l l a n a r a k analiz e d e biliriz. F a k a t k u r a m n eleme sabiti b y k s e , dolaysyla tedir ginlik y n t e m l e r i ie y a r a m y o r s a , a r t k ikili b e t i m l e m e y i -ilgili eleme sabitinin k k o l d u u betimlemeyi- kullanabilecei mizi, geri d n p tedirginlik a r a l a r n a b a v u r a b i l e c e i m i z i bili yoruz. Bu tercme, bata kuramsal yetimizin tesinde olduu n u d n d m z b i r k u r a m analiz e t m e y e y n e l i k niceliksel y n t e m l e r e s a h i p olmamzla sonulanmtr. Aslnda, Tip I sicim k u r a m n d a k i gl eleme fiziinin, H e t e r o t i k - O k u r a m n d a k i zayf eleme fiziiyle a y n o l d u u n u k a n t l a m a k , h e n z b a a r l a m a m son d e r e c e z o r bir itir. B u n u n s e b e b i basittir. kili o l d u u v a r s a y l a n k u r a m iftindeki k u r a m l a r d a n biri, eleme sabiti o k b y k o l d u u iin tedirginlik y a k l a m y l a analiz edilmeye u y g u n deildir. Bu da b i r o k fizik sel zelliinin d o r u d a n h e s a p l a n m a s n engeller. Aslna b a k a r sanz, v a r s a y l a n ikilii b u k a d a r g l klan ey t a m d a b u d u r , n k b u d o r u y s a eer, gl elemeye s a h i p k u r a m n anali z i iin y e n i b i r a r a o r t a y a koyacaktr, b u a r a : Z a y f elemeye
367

s a h i p dier b e t i m l e m e z e r i n d e tedirginlik y n t e m l e r i n i n kulla nlmasdr. F a k a t iki k u r a m n ikili o l d u u n u k a n t l a y a m a s a k dahi, k e n d i m i z d e n e m i n bir h a l d e kartabildiimiz zellikler a r a s n d a k i m k e m m e l u y u m , Tip I ve H e t e r o t i k - O sicim k u r a m l a r a r a s n d a k i v a r s a y l a n gl-zayf ilikisinin d o r u o l d u u y n n d e son d e r e c e i k n a edici k a n t l a r o r t a y a koyar. Aslna b a k a r s a n z , v a r s a y l a n ikilii s n a m a k iin gerekletirilen d a h a akllca he saplarn hepsi de o l u m l u s o n u l a r vermitir. Sicim k u r a m c l a r nn ou ikiliin d o r u o l d u u n a i k n a olmutur. Ayn y a k l a m izleyerek geri k a l a n sicim k u r a m l a r n d a n bir dierinin, diyelim k i Tip I I B k u r a m n n g l eleme zellik lerini de inceleyebiliriz. lk o l a r a k H u l l ile T o w n s e n d ' i n v a r s a y d, b i r o k fizikinin a r a t r m a l a r y l a d a d e s t e k l e n d i i z e r e , a y n d e r e c e d e d i k k a t ekici b i r ey o r t a y a k y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . Tip I I B sicim k u r a m n n eleme sabiti b y r k e n h l anlayabildiimiz fiziksel zellikler, Tip I I B sicim k u r a m nn zayf eleme d u r u m u n d a k i zelliklerine t a m o l a r a k u y u y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . B a k a b i r deyile, Tip I I B sicim k u r a m kendinde-ikilidir. w zellikle d e , ayrntl analizler, Tip I I B ' n i n eleme sabiti 1 'den b y k s e eer, deerini tersiyle d e itirecek o l u r s a k (dolaysyla b u d e e r l ' d e n k k o l a c a k t r ) , s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m n b a l a n g t a k i k u r a m l a ayn olacan i k n a edici b i r b i i m d e ileri s r m e k t e d i r . D a i r e s e l bir b o y u t u , P l a n c k - a l t lekte bir u z u n l u a s k t r m a y a alt m z d a b u l d u u m u z eye b e n z e r b i r b i i m d e , b u k e n d i n d e - i k i lik, s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m n t a m d a eleme sabiti l ' d e n k k olan Tip I I B sicim k u r a m n n e d e e r i o l d u u n u o r t a y a koymaktadr.

hepsi d e b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n y o r d u . F a k a t b u y a k l a k l k y n t e m i , y a l n z c a bir sicim k u r a m n d a sicim eleme sabitinin 1 ' d e n k k o l d u u d u r u m l a r d a geerliydi. B e k l e n t i ler, fizikilerin h e r h a n g i bir sicim k u r a m n d a sicim eleme sa bitinin t a m d e e r i n i hesaplayabilecei y n n d e y d i , fakat hali h a z r d a elde b u l u n a n y a k l a k d e n k l e m l e r i n biimi b u n u i m k n sz klmaktadr. Bu y z d e n de fizikiler, be sicim k u r a m n n h e r birini, eleme sabitlerinin olas deerleri z e r i n d e n , bu d e eri h e m 1 'den k k , h e m 1 ' d e n b y k v a r s a y a r a k , y a n i h e m zayf h e m g l eleme z e r i n d e n incelemeyi a m a l a m a k t a d r . F a k a t geleneksel tedirginlik y a k l a m y n t e m l e r i sicim k u r a m l a r n d a n h e r h a n g i birinin g l eleme zelliklerine d a i r bir kavray sunmamaktadr. Ksa s r e n c e fizikiler, s p e r s i m e t r i n i n k u v v e t i n d e n y a r a r l a n a r a k sicim k u r a m l a r n d a n h e r h a n g i birinin gl eleme zelliklerinden bazlarn nasl hesaplayabileceklerini r e n d i . B u a l a n d a alan h e m e n h e r k e s i a r t a c a k ekilde, H e t e r o t i k O sicim k u r a m n n gl eleme zellikleri ile Tip I sicim k u ramnn zayf eleme zelliklerinin a y n y m gibi g r n d , tersi iin d e a y n d u r u m u n sz k o n u s u o l d u u anlald. D a h a s Tip I I B sicim k u r a m n n gl eleme fizii de zayf eleme fi ziiyle ayn zelliklere sahiptir. Bu b e k l e n m e d i k balantlar, bi zi W i t t e n ' n i z i n d e n gitmeye ve dier iki sicim k u r a m n n , Tip I I A ile H e t e r o t i k - E ' n i n genel t a b l o d a n e r e y e o t u r d u u n u gr m e k iin b a s t r m a y a zorlamtr. B u r a d a insan a r t a n d a h a d a acayip d u r u m l a r l a karlayoruz. K e n d i m i z i h a z r l a m a k iin k saca k o n u d a n ayrlp tarihe b a k a l m .

Sperktleekimi
1970'lerin s o n u n d a v e 1980'lerin b a n d a , sicim k u r a m n a il ginin y k s e l m e s i n d e n n c e , b i r o k k u r a m s a l fiziki, k u a n t u m mekaniini, ktleekimi ve b a k a kuvvetleri nokta parack erevesine d a y a l k u a n t u m a l a n k u r a m e r e v e s i n d e birleti rebilecek birleik bir k u r a m a r a y i i n d e y d i . K t l e e k i m i v e
369

Buraya Kadar Anlatlanlarn Bir zeti

B a k a l m n e r e y e geldik. 1980'lerin o r t a l a r n a gelindiinde, fi zikiler be farkl spersicim k u r a m ina etmi b u l u n u y o r l a r d . Tedirginlik k u r a m n n yaklaklk e m a s n a g r e b u k u r a m l a r n
368

k u a n t u m mekaniini ieren nokta parack kuramlar arasn d a k i t u t a r s z l k l a r n , k u r a m l a r n b y k o r a n d a simetriyle i n c e l e n m e s i y o l u y l a alaca u m u l u y o r d u . 1976'da, o s r a l a r d a Stony Brook'ta N e w York Eyalet niversitesi'nde almakta olan Daniel F r e e d m a n , Sergio F e r r a r a ve Peter Van N i e u w e n h u i z e n e n u m u t v a d e d e n k u r a m l a r n s p e r s i m e t r i ieren k u r a m l a r o l d u u n u kefetti, n k b o z o n l a r v e f e r m i y o n l a r n birbirini gtrd k u a n t u m dalgalanmalar ortaya karma eilimi, m i k r o s k o b i k d z e y d e k i lgnln y a t m a s n sal y o r d u . Yazarlar, g e n e l grelilii k a p s a m a y a alan s p e r s i m e t r i k alan k u r a m l a r n b e t i m l e m e k iin sperktleekimi t e r i m i n i gelitirdi. G e n e l grelilii k u a n t u m m e k a n i i y l e b i r l e t i r m e giriimleri n i h a y e t i n d e b a a r s z l a u r a d . Y i n e d e V I I I . B l m ' d e belirttiimiz z e r e , b u a r a t r m a l a r d a n r e n i l e c e k d e e r l i b i r d e r s v a r d , sicim k u r a m n n geliimini h a b e r veren bir ders. 1978'de h e p s i d e Ecole N o r m a l e S u p e r i e u r e ' d e a l m a k t a olan E u g e n e C r e m m e r , B e r n a r d J u l i a v e S c h e r k ' i n almala ryla belki d e d a h a b y k b i r aklk k a z a n a n b u ders, baarl o l m a y a en fazla y a k l a a n k u r a m l a r n 4 b o y u t l u deil, d a h a faz la b o y u t l u o l a r a k formle edilen s p e r k t l e e k i m i k u r a m l a r ol d u u y d u . zellikle de en mit verici k u r a m l a r , 10 ya da 11 b o y u t l u k u r a m l a r d , 1 1 b o y u t u n m a k s i m u m olaslk o l d u u anla lmt.
11

m i k r o s k o b i k , u z a m niteliini i n c e l e m e k iin y e t e r l i enerjiye s a h i p o l m a y a n sreleri- incelerken, n o k t a p a r a c k anlayna dayal k u a n t u m alan k u r a m erevesini k u l l a n a r a k bir sicimle y a p s o l m a y a n b i r n o k t a p a r a c k a r a s n d a bir y a k l a k l k k u rabiliriz. Ksa m e s a f e d e k i y a d a y k s e k enerjili srelerle u r a r k e n b u yaklakl k u l l a n a m a y z , n k sicimin u z a m a nite liinin, bir n o k t a p a r a c k k u r a m n n y a p a m a d eyi y a p m a , g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i atmalar z m e yetisi a s n d a n kritik n e m d e o l d u u n u biliyoruz. F a k a t y e t e r i n c e d k enerjilerde -yeterince b y k mesafelerde- b u so r u n l a r l a k a r k a r y a kalnmaz, b u t r bir y a k l a k l k d a genel likle h e s a p s a l bir u y g u n l u k s a l a m a a d n a k u r u l u r . Sicim k u r a m y l a e n y a k n d a n y a k l a k olan k u a n t u m alan k u r a m , 10 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i k u r a m n d a n b a k a s deil dir. 10 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i k u r a m n a zg, 1970'ler ve 1980'lerde kefedilmi zelliklerin, sicim k u r a m n n temel k u v vetinin d k enerjili kalntlar o l d u u anlalmtr artk. Asl n a b a k a r s a n z , s p e r s i m e t r i y i t a m a n l a m y l a nasl ierdiklerine bal o l a r a k b i r b i r i n d e n ayrlan 10 b o y u t l u , d r t farkl s p e r k t l e e k i m i k u r a m b u l u n d u u anlalmtr. B u n l a r d a n n n , Tip IIA, Tip I I B v e H e t e r o t i k - E sicim k u r a m l a r n n d k enerjili n o k t a p a r a c k yaklaklklar o l d u u g r l m t r . D r d n c s , h e m Tip I h e m de H e t e r o t i k - O sicim k u r a m iin d k enerjili n o k t a p a r a c k yaklakl v e r m e k t e d i r : G e r i y e d n p b a k t m z d a b u n u n b u iki sicim k u r a m a r a s n d a k i y a k n b a l a n t n n ilk iareti o l d u u n u g r y o r u z . 11 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i n i n d a r d a braklm gibi g r n m e s i d n d a bu o k derli t o p l u bir hikyedir. 10 b o y u t t a for m l e edilen sicim k u r a m , 1 1 b o y u t l u bir k u r a m a y e r b r a k m y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . B i r k a yl b o y u n c a , sicim k u r a m c larnn h e p s i n i n deil a m a o u n u n genel g r , 1 1 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i n i n sicim k u r a m fiziiyle h i b i r balants ol m a y a n m a t e m a t i k s e l bir tuhaflk o l d u u y n n d e y d i .
1 2

G z l e n e n d r t b o y u t l a t e m a s , K a l u z a ile Klein'n iz

dii e r e v e d e de salanmtr: D i e r b o y u t l a r kvrlmtr. 10 b o y u t l u k u r a m l a r d a , sicim k u r a m n d a o l d u u gibi, alt b o y u t kvrlmtr, 11 b o y u t l u k u r a m l a r d a ise y e d i b o y u t . 1984'te fizikileri sicim k u r a m frtnas sardnda, n o k t a p a r a c k anlayna dayal s p e r k t l e e k i m i k u r a m l a r n a b a k as d a ciddi bir deiime u r a d . T e k r a r t e k r a r v u r g u l a d m z z e r e , b i r sicimi b u g n v e ngrlebilir gelecekte, m e v c u t k e sinlikle inceleyecek olursak, bir n o k t a p a r a c k gibi grnd

n g r r z . Bu g a y r i r e s m i syleyii b i r a z d a h a s o m u t hale ge
tirelim: Sicim k u r a m n d a d k enerjili s r e l e r i -sicimin u l t r a 370

371

M-Kuramnn Prltlar
B u g n k g r o k farkldr. Sicim'95 k o n f e r a n s n d a W i t ten, Tip I I A sicim k u r a m y l a y o l a kp eleme sabitini 1 'in o k a l t n d a olan bir d e e r d e n 1 'in o k s t n d e b i r d e e r e k a r a c a k o l u r s a k , b u d u r u m d a h a l e n analiz edebileceimiz fiziin ( B P S d o y g u n l u u n d a k i y a p l a n d r m a l a r ) d k enerjili bir y a k l a k l o l d u u , b u n u n da 11 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i olduu sav n o r t a y a atmt. W i t t e n b u kefi d u y u r d u u n d a , dinleyiciler h a y r e t e d m t v e b u keifle sicim k u r a m e v r e l e r i n d e b y k bir canllk y a k a l a n m oldu. B u a l a n d a alan h e m e n h e r k e s e gre, b e k l e n m e d i k bir gelimeydi b u . B u s o n u c a verdiiniz ilk tepki, a l a n d a alan u z m a n l a r n o u n u n verdii t e p k i n i n ayns olabilir: 11 le geleceiydi! Bu da ekil 12.7'de gsterilen "dikey" b o y u t t u r . U n u t m a y n ki, b u r a d a balang n o k t a s o l a r a k aldmz ikiboy u t l u z g a r a H e t e r o t i k - E sicim k u r a m n d a k i d o k u z b o y u t u n ta m a m n temsil ediyor. Dolaysyla y e n i d i k e y b o y u t , onuncu bir u z a m s a l b o y u t u temsil ediyor, z a m a n b o y u t u y l a birlikte b u d a bizi t o p l a m 1 1 u z a y - z a m a n b o y u t u n a g t r y o r . D a h a s , ekil 12.7 b u y e n i b o y u t u n o k n e m l i s o n u l a r n d a n birini d e r e s m e d e r . B u b o y u t b y d k e , H e t e r o t i k - E sici m i n i n yaps deiir. E l e m e sabitinin b y k l a r t t k a , t e k b o y u t l u b i r i l m e k k e n genleip b i r k u r d e l e y e , s o n r a d a d e f o r m e o l m u b i r silindire d n r ! B a k a b i r deyile, H e t e r o t i k - E si cimi aslnda genilii (ekil 12.7'deki d i k e y b o y u t ) eleme sa b i t i n i n b y k l y l e k o n t r o l edilen ikiboyutlu bir zardr. On yl a k n bir s r e b o y u n c a sicim k u r a m c l a r , eleme sabitinin o k k k o l d u u v a r s a y m n a sk skya bal t e d i r g i n l i k y n t e m l e r i k u l l a n m l a r d r . W i t t e n ' m savlad z e r e , b u v a r s a y m , t e m e l bileenlerin a s l n d a gizli bir ikinci b o y u t a s a h i p olmalar n a k a r n tek b o y u t l u sicimler gibi g r n p d a v r a n m a s n a y o l amtr. E l e m e sabitinin ok k k o l d u u y n n d e k i v a r s a y m gevetip H e t e r o t i k - E siciminin eleme sabitinin b y k olmas h a l i n d e k i fiziini d i k k a t e alrsak, ikinci b o y u t aklk kazanr. Bu k a v r a y , n c e k i b l m l e r d e vardmz s o n u l a r n hibi rini geersiz klmaz, a k s i n e bizi bu s o n u l a n y e n i bir e r e v e d e g r m e y e zorlar. r n e i n b u n l a r n hepsi, sicim k u r a m n n ge rektirdii 1 z a m a n , 9 u z a y b o y u t u y l a nasl u y u u r ? V I I I . B lm d e n hatrlayacanz gibi bu snrlama, bir sicimin titreebi lecei bamsz y n l e r i tek tek s a y m a k t a n , bu saynn k u a n t u m
373 ekil 12.7 Heterotik-E sicim eleme sabiti artarken, yeni bir uzay boyutu belirir ve si cim genleip silindirik bir zar ekli alr.

boyuta zg bir kuram nasl olur da ramla ilgili olabilir?

10 boyutlu farkl bir ku

B u s o r u n u n cevab o k nemlidir. B u c e v a b a n l a y a b i l m e k iin W i t t e n ' n v a r d s o n u c u d a h a k e s i n bir b i i m d e betimle m e m i z gerekiyor. A s l n d a n c e , W i t t e n ile P r i n c e t o n niversitesi'nde doktora sonras aratrmalar y r t e n Petr Hofava'nn d a h a s o n r a H e t e r o t i k - E sicim k u r a m o d a k l bir a r a t r m a d a v a r d v e b u k o n u y l a y a k n d a n ilgili b i r s o n u c u r n e k l e m e k d a h a kolay. W i t t e n ile H o f a v a , gl elemeli H e t e r o t i k - E si cim k u r a m n n 11 b o y u t l u b i r betimlemesi o l d u u n u b u l m u l a r d, ekil 12.7'de n e d e n byle o l d u u gsteriliyor. eklin sol ks m n d a , H e t e r o t i k - E sicim k u r a m eleme sabitinin l ' d e n o k d a h a k k o l d u u n u k a b u l ediyoruz. B u alan, n c e k i b l m l e r d e betimlediimiz ve sicim k u r a m c l a r n n on yl a k n b i r s r e d i r z e r i n d e a l m a k t a o l d u k l a r alandr. ekil 12.7'de sa a d o r u ilerlerken eleme sabitinin b y k l n srayla art r y o r u z . 1995 n c e s i n d e , sicim k u r a m c l a r b u n u n ilmek s r e lerini d a h a nemli klacan v e eleme sabiti b y d n d e n , n i h a y e t i n d e k o c a b i r tedirginlik erevesini geersiz klacan r e n m i l e r d i . F a k a t hi k i m s e n i n k u k u l a n m a d bir ey v a r d, o d a eleme sabiti b y d k e , y e n i b i r b o y u t u n g r n r h a 372

m e k a n i i a s n d a n olaslklarn anlaml d e e r l e r e sahip olmas n s a l a y a c a k d o r u say olmas k o u l u n d a n d o m a k t a d r . H e n z kefettiimiz y e n i b o y u t , H e t e r o t i k - E siciminin titreebile cei b i r b o y u t deildir, bizatihi " s i c i m l e r ' m y a p s n d a s a k l a n m b i r b o y u t t u r . B a k a bir deyile, fizikilerin 10 b o y u t l u u z a y - z a m a n koulu k a r m n d a b u l u n u r k e n kullandklar tedirginlik erevesi, d a h a e n b a t a H e t e r o t i k - E eleme sabitinin k k o l d u u v a r s a y m n d a b u l u n u r . E p e y c e s o n r a kabul edilmi olsa da, bu birbiriyle tutarl iki yaklakl g l e n d i r m e k t e d i r : B u n l a r d a n biri ekil 12.7'de zarn geniliinin az olmas, sicim gibi g r n m e s i n e y o l amasdr; dieriyse 11. b o y u t u n tedirginlik d e n k l e m l e r i n i n h a s s a s olamayaca kadar k k olmasdr. Bu y a k l a k l k emas erevesinde, tek b o y u t l u sicimlerle dolu 10 b o y u t l u bir e v r e n hayal e t m e y e yneliriz. B u n o k t a d a , b u n u n ikiboyutlu zarlar ieren 11 boyutlu bir evrenle bir yaklaklk tan i b a r e t o l d u u n u g r y o r u z . Teknik s e b e p l e r y z n d e n W i t t e n , Tip IIA siciminin gl eleme zelliklerini incelerken n c e 1 1 . b o y u t a rastlamt, ora d a d a hayli b e n z e r bir h i k y e sz k o n u s u y d u . H e t e r o t i k - E r n e i n d e o l d u u gibi, b y k l Tip I I A eleme sabitiyle k o n trol edilen bir 11. b o y u t vardr. E l e m e sabitinin deeri arttk a y e n i b o y u t d a b y r . W i t t e n , y e n i b o y u t b y d k e , Tip I I A siciminin H e t e r o t i k - E r n e i n d e o l d u u gibi genileyip bir k u r d e l e haline g e l m e k y e r i n e ekil 12.8'de gsterildii gibi ge nileyip bir "i lastie" d n t savn ileri s r m t . W i t t e n b i r kez d a h a , k u r a m c l a r Tip IIA sicimlerini sadece u z u n l u k l a r olan, kalnlklar o l m a y a n t e k boyutlu n e s n e l e r olarak g r m lerse de, onlar byle grmelerinin sicim eleme sabitinin k k olarak varsayld tedirgin yaklaklk emasnn bir y a n s m a s o l d u u savn ileri s r m t . Y i n e de W i t t e n ' m ve ikinci spersicim d e v r i m i srasnda dier fizikilerin ileri s r d sav lar, Tip I I A ve H e t e r o t i k - E "sicimleri"nin esasen 11 b o y u t l u bir e v r e n d e y a a y a n ikiboyutlu zarlar o l d u u y n n d e gl k a n t lar ortaj^a k o y m a k t a d r .
374

P e k i a m a bu 11 b o y u t l u k u r a m neyin nesidir? W i t t e n ve di erleri, d k enerjilerde ( P l a n c k enerjisine k y a s l a d k ) b u k u r a m n u z u n z a m a n d r ihmal edilen 11 boyutlu sper ktleekimi k u a n t u m alan k u r a m n a y a k l a k o l d u u savn ile r i srmlerdir. P e k i y k s e k enerjiler sz k o n u s u o l d u u n d a b u k u r a m nasl betimleyebiliriz? B u k o n u , b u g n y o u n bir ince leme altndadr. ekil 12.7 ile 12.8'den 11 b o y u t l u k u r a m n iki boyutlu u z a m nesneler -ikiboyutlu zarlar- ierdiini biliyoruz. B i r a z d a n tartacamz z e r e , b a k a sayda b o y u t l a r a sahip uzam n e s n e l e r de nemli bir rol oynarlar. F a k a t k a r m a k a r k zellikler dnda,

bu

11.

boyutun ne olduunu kimse bilme

mektedir. Z a r l a r 11. b o y u t u n temel bileenleri m i d i r ? 1 1 . b o y u

t u n tanmlayc zellikleri n e l e r d i r ? 1 1 . b o y u t nasl olup da bil diimiz fizikle t e m a s k u r a r ? E l e m e sabitleri k k s e eer, bu s o r u l a r a verebileceimiz en iyi c e v a p l a r nceki b l m l e r d e betimlenmitir, n k k k eleme sabitleri sz k o n u s u oldu u n d a sicim k u r a m n a geri d n e r i z . F a k a t eleme sabitleri k k deilse eer, b u g n hi kimse bu sorularn cevaplarn bil memektedir. 11 boyutlu k u r a m her neyse, W i t t e n b u n a M-kuram demi ti. Bu ismin ne a n l a m a geldii s o r u s u n u , k a kiiye sorsanz bir birinden o k a d a r farkl c e v a p alrsnz. Baz r n e k l e r verelim: M y s t e r y T h e o r y (gizem k u r a m ) , M o t h e r T h e o r y ( a n a k u r a m / " B t n k u r a m l a r n a n a s " gibi), M a t r i x T h e o r y ( R u t g e r s n i versitesi n d e n Tom B a n k s , A u s t i n ' d e k i Texas n i v e r s i t e s i ' n d e n Willy Fischler, R u t g e r s n i v e r s i t e s i ' n d e n S t e p h e n S h e n k e r v e

ekil 12.8 Tip IIA sicim eleme sabiti artarken, sicimler tek boyutlu ilmeklerken geni leyip bir bisiklet tekerleinin i lastiine benzer ikiboyutlu nesneler haline gelir.

376

S u s s k i n d ' i n k u r a m a d a i r y e n i bir y o r u m s u n a n son almalar n a atfen). F a k a t ismini y a d a zelliklerini sk skya k a v r a m a k szm dahi, M - k u r a m m n b e sicim k u r a m n n hepsini b i r a r a y a g e t i r e n birletirici bir alt k a t m a n o r t a y a k o y d u u o k t a n aklk kazanmtr.

M-Kuram ve Balant Alar

' U k r a d a m ve b i r fille ilgili eski bir a t a s z vardr, ilk kr, filin diini t u t a r ve hissettii dz, sert y z e y i betimler, ikincisi filin b a c a k l a r n d a n birini tutar. Hissettii sk, kasl girintiyi b e timler. n c s filin k u y r u u n u t u t a r ve hissettii ince, k u v vetli u z a n t y betimler. Betimlemeleri b i r b i r i n d e n ok farkl ol d u u iin v e hibiri d e birbirini g r e m e d i i iin a d a m l a r n h e r biri farkl b i r h a y v a n t u t t u u n u d n r . U z u n yllar b o y u n c a fizikiler, b u k r a d a m l a r k a d a r k a r a n l k iinde olmular, farkl sicim k u r a m l a r n n b i r b i r i n d e n ok farkl o l d u u n u d n m lerdi. F a k a t a r t k ikinci spersicim d e v r i m i n i n getirdii k a v r a y l a r sayesinde fizikiler, M - k u r a m n n be sicim k u r a m n n birletii o kaln derili h a y v a n o l d u u n u anlamlardr. B u b l m d e , sicim k u r a m n k a v r a y m z d a tedirginlik er evesinin -bu b l m n c e s i n d e r t k o l a r a k b u ereveyi kul lanmtk- dna ktmzda d o a n deiiklikleri tarttk. e kil 12.9'da imdiye k a d a r b u l d u u m u z i ilikiler zetlenir, ok lar ikili k u r a m l a r a iaret eder. G r d n z gibi elimizde bir b a l a n t l a r a b u l u n u y o r , fakat b u a d a h a t a m a m l a n m a m t r . X. B l m ' d e k i ikilikleri de dahil e d e r e k bu ii bitirebiliriz. R y a r a p m d a k i bir dairesel b o y u t l a 1 / R y a r a p n d a k i daire sel bir b o y u t u n y e r deitii b y k / k k dairesel a p ikiliini hatrlayalm. D a h a n c e b u ikiliin bir b o y u t u n a gz atmtk, imdi b u n a aklk g e t i r m e m i z gerekiyor. X . B l m ' d e , dairesel bir b o y u t a s a h i p b i r e v r e n d e k i sicimlerin zelliklerini b e sicim k u r a m f o r m l a s y o n u n d a n hangisiyle altmz titizlikle b e l i r t m e d e n tartmtk. Bir sicimin s a r m a l ve titreim halleri a r a s n d a k i y e r deiiminin, l / R y a r a p n a s a h i p dairesel bir b o y u 376

t u n b u l u n d u u bir e v r e n i n sicim k u r a m s a l tanmn, R y a r a p n a s a h i p dairesel b i r b o y u t u n b u l u n d u u b i r e v r e n l e y a p a b i l e ceimiz savn o r t a y a atmtk. G z d e n gizlediimiz n o k t a u d u r ki, Tip I I A ile Tip I I B sicim k u r a m l a r a s l n d a b u ikilik y o luyla birbirlerinin y e r i n i almlardr, H e t e r o t i k - O v e H e t e r o t i k E sicimleri gibi. B y k / k k a p ikiliinin d a h a k e s i n bir ifa desi u d u r : Tip I I A siciminin R y a r a p n d a dairesel b i r b o y u t a s a h i p bir e v r e n d e k i fizii, Tip I I B siciminin l / R y a r a p n d a d a iresel bir b o y u t a s a h i p b i r e v r e n d e k i fiziiyle kesinlikle a y n d r ( b e n z e r bir ifade H e t e r o t i k - E v e H e t e r o t i k - O sicimleri iin d e geerlidir). B y k / k k y a r a p ikiliinin b u ekilde rafine edilmesinin X . B l m ' d e v a r d m z s o n u l a r z e r i n d e ciddi b i r etkisi y o k t u r , fakat b u r a d a k i t a r t m a a s n d a n nemli b i r etki si vardr. B u n u n sebebi d e u d u r : B y k / k k y a r a p ikilii, Tip I I A v e Tip I I B sicim k u r a m l a r n n y a n sra, H e t e r o t i k - O v e H e t e r o t i k - E k u r a m l a r a r a s n d a d a bir b a o l u t u r a r a k ekil 12.10'da n o k t a l izgilerle gsterildii z e r e b a l a n t l a r an ta mamlar. Bu ekil, M - k u r a m y l a birlikte, sicim k u r a m l a r n n b e inin de birbirleriyle ikiz o l d u u n u gsteriyor. H e p s i de t e k bir k u r a m s a l e r e v e d e birlemitir; t e m e l d e k i t e k ve a y n fizii ta m a m l a m a y a y n e l i k b e farkl y a k l a m o r t a y a koyarlar. u y a

ekil 12.10 Be sicim kuram ve M-kuram uzay-zamann geometrik biimini (X. B lm'de olduu gibi) gerektiren ikilikleri iererek, bir ikilikler ayla birleir. 377

d a b u u y g u l a m a y a g r e , f o r m l a s y o n l a r d a n biri d i e r i n d e n o k d a h a etkili olabilir. r n e i n zayf elemeli H e t e r o t i k - O k u r a myla almak, gl elemeli Tip I sicim k u r a m y l a almak t a n o k d a h a kolaydr. Y i n e d e h e r iki k u r a m d a ayn fizii b e timler.

Byk Resmi Grmek

Temel noktalar z e t l e m e k z e r e b u b l m n b a n d a v e r d i imiz iki ekli -ekil 12.1 ile 12.2 y i - d a h a eksiksiz olarak anla yabiliriz artk. ekil 12.1'de, 1995 n c e s i n d e , hibir ikilii dik k a t e almakszn elimizde b i r b i r i n d e n belirgin biimde ayr be sicim k u r a m o l d u u n u g r y o r u z . eitli fizikiler, bu k u r a m larn h e r biri z e r i n d e almtr, fakat ikilikleri anlamakszn, k u r a m l a r farkl k u r a m l a r gibi g r n m e k t e d i r . H e r bir k u r a m n eleme sabitinin b y k l , kvrlm b o y u t l a r n g e o m e t r i k bi imi ve b y k l k l e r i gibi deien zellikleri vardr. Bu tanmla yc zelliklerin, bizatihi k u r a m tarafndan belirlenecei u m u l u y o r d u (hl d a u m u l m a k t a d r ) , fakat m e v c u t y a k l a k d e n k l e m lerle bu zellikleri belirleme yetisi olmakszn, fizikiler doal olarak, bir dizi olaslktan k a y n a k l a n a n bir fizii incelemilerdir. Bu d u r u m da ekil 12.1 'de glgeli blgelerle temsil edilmitir; glgeli blgelerdeki h e r n o k t a , eleme sabiti ve kvrlma g e o metrisiyle ilgili belli bir tercihi ifade eder. H e r h a n g i bir ikilie b a v u r m a d m z d a n elimizde hl b i r b i r i n d e n ayr be k u r a m (kuramlar koleksiyonu) bulunuyor. F a k a t artk, tartm o l d u u m u z ikiliklerin hepsini u y g u l a d mzda, eleme p a r a m e t r e l e r i y l e g e o m e t r i k parametreleri d e itirerek m e r k e z d e y e r alan birletirici M - k u r a m n d a dahil et m e k k o u l u y l a bir k u r a m d a n dierine geebiliriz; b u n u ekil 12.2'de g s t e r i y o r u z . M - k u r a m m snrl b i r biimde k a v r a m olsak da, bu dolayl savlar M - k u r a m m n , bizim u naif bir bi i m d e b i r b i r i n d e n a y r g r d m z be sicim k u r a m n birleti r e n b i r alt k a t m a n o l u t u r d u u iddiasn k u v v e t l e d e s t e k l e m e k tedir. stelik M - k u r a m n n altnc bir k u r a m l a -11 b o y u t l u s378 11 boyutlu sperktleekimi ekil 12.1 1 kiliklerin dahil edilmesiyle birlikte, be sicim kuram, 11 boyutlu sper ktleekimi ve M-kuram birleik bir erevede bir araya getirildi.

p e r k t l e e k i m i y l e - d a h a y a k n d a n ilgili o l d u u n u r e n m i bu l u n u y o r u z , b u d a ekil 12.2'nin d a h a s o m u t bir v e r s i y o n u olan ekil 12.1 l ' d e g s t e r i l i y o r .

13

ekil 12.11, h a l i h a z r d a k s m e n anlalm olsa da M - k u r a m nn temel fikirleri ve d e n k l e m l e r i n i n sicim k u r a m n n b t n form l a s y o n l a r n birletirdiini gsteriyor. M - k u r a m , sicim ku ramclarnn gzlerini ok d a h a b y k bir birletirici ereve k o n u s u n d a am olan k u r a m s a l fildir.

M-Kuramnn artc Bir Yn: Yaylma Serbestlii

ekil 12.1 l'deki k u r a m h a r i t a s n d a b e y a r m a d a blgesin d e n b i r i n d e sicim eleme sabiti k k o l d u u n d a , g r n d k a d a r y l a k u r a m n temel bileeni tek boyutlu bir sicimdir. F a k a t bu gzlemle ilgili o l a r a k y e n i bir b a k as da k a z a n m b u l u n u y o r u z . H e t e r o t i k - E y a d a Tip I I A b l g e l e r i n d e n balayp d a sicim eleme sabitlerinin d e e r i n i artrrsak, ekil 12.1 l ' d e k i h a r i t a n n m e r k e z i n e d o r u geliriz, t e k b o y u t l u sicim o l a r a k g r n e n eyler d e i k i b o y u t l u z a r l a r a d n r . stelik, h e m sicim eleme sabitlerini h e m d e kvrlm u z a m s a l b o y u t l a r n ayrnt-

l biimlerini ieren, az o k belirsiz ikilik ilikileri dizisi sayesin d e , ekil 12.11'deki h e r h a n g i bir n o k t a d a n bir dierine y a v a a v e s r e k l i h a r e k e t edebiliriz. H e t e r o t i k - E v e Tip I I A b a k a l a r n d a rastlam o l d u u m u z ikiboyutlu zarlar, ekil 12.11'deki d i e r sicim f o r m l a s y o n u n d a n birine getiimizde d e t a k i p edilebileceinden, b e sicim f o r m l a s y o n u n u n h e r birinin iki b o y u t l u z a r l a r ierdiini d e reniriz. B u d a g n d e m e iki s o r u getiriyor. lki u d u r : k i b o y u t l u zar lar, sicim k u r a m n n g e r e k temel bileenleri m i d i r ? kincisi, 1970'lerde ve 1980'lerin b a n d a sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k l a r d a n , t e k b o y u t l u sicimlere ciddi bir s r a m a y a p p imdi de si cim k u r a m n n a s l n d a ikiboyutlu z a r l a r ierdiini g r d k t e n s o n r a , k u r a m n o k d a h a fazla b o y u t l u bileenlerinin b u l u n m a s sz k o n u s u olabilir mi a c a b a ? Bu satrlar k a l e m e aldmz s r a d a , b u s o r u l a r n c e v a p l a r t a m a n l a m y l a bilinmiyordu, fakat d u r u m a a d a a n l a t a c a m z gibi g r n m e k t e d i r . Sicim k u r a m n n f o r m l a s y o n l a r n a ilikin, tedirgin y a k l a k lk y n t e m l e r i n i n geerlilik alannn t e s i n d e biraz k a v r a y k a z a n a b i l m e k iin arlkl o l a r a k s p e r s i m e t r i y e d a y a n d k . B P S hallerinin zellikleri, ktleleri v e k u v v e t y k l e r i , b e n zersiz b i r biimde spersimetriyle belirlenir ve bu da hayal edi lemeyecek kadar zor dorudan hesaplar gerekletirmek zorun d a k a l n m a k s z n B P S hallerinin baz g l eleme zellikleri n i a n l a m a m z m m k n klar. Aslna b a k a r s a n z , H o r o w i t z v e S t r o m i n g e r ' i n b u y n d e sarf ettii ilk a b a l a r sayesinde, B P S hallerine ilikin b u g n o k d a h a fazla ey biliyoruz. zellikle de ktleleri v e tadklar k u v v e t y k l e r i n i b i l m e n i n y a n sra, n e y e

n i h a y e t i n d e nasl a d l a n d r l y o r s a o k u r a m , a s l n d a farkl u z a m sal b o y u t l a r d a b i r s r n e s n e ierir. Fizikiler u z a m s a l b o y u t l u , u z a m n e s n e l e r i t a n m l a m a k iin -zar, d r t u z a m s a l b o y u t l u l a r iin d r t - z a r gibi t e r i m l e r gelitirmitir; b u , d o k u z z a r a k a d a r g i d e r ( d a h a d a genel olarak, p ' n i n b i r t a m sayy temsil ettii, p b o y u t l u b i r n e s n e iin fizikiler, k u l a a p e k de h o g e l m e y e n b i r terminolojiyle p - z a r terimini gelitirmilerdir). B a z e n b u terminolojiyle sicimler t e k - z a r olarak, z a r l a r d a iftz a r o l a r a k tanmlanmtr. B t n b u b o y u t l u n e s n e l e r i n aslnda k u r a m n b i r p a r a s olmas, P a u l T o w n s e n d ' i n "zarlarn serbestl i i ' n i ( d e m o c r a c y of b r a n e s ) ilan e t m e s i n e y o l amtr. Z a r l a r n serbestlii b i r tarafa, sicimler -tek b o y u t l u u z a m n e s n e l e r - u s e b e p t e n t r zeldir. Fizikiler, ekil 12.1 l ' d e k i b e sicim b l g e s i n d e n h a n g i s i n d e o l u r s a k olalm, t e k b o y u t l u sicimler h a r i , farkl s a y d a b o y u t a s a h i p b t n u z a m n e s n e l e r i n ktlesinin, b u l u n d u u m u z b l g e y e bal sicim eleme sabitinin d e e r i y l e ters orantl o l d u u n u gstermitir. Bu da, b e f o r m l a s y o n d a n h e r h a n g i b i r i n d e , zayf sicim elemesi sz k o n u s u o l d u u n d a , sicimler h a r i h e r eyin m u a z z a m d e r e c e d e ktleli - P l a n c k k t l e s i n d e n o k d a h a ar b y k l k d z e n l e r i n d e - olaca a n l a m n a gelir. B u k a d a r ar o l a c a k l a r iin, d o laysyla E=mc 2'den h a r e k e t l e o r t a y a k m a l a r h a y a l d a h i edi l e m e y e c e k enerjileri g e r e k t i r e c e i iin, z a r l a r n fiziin b y k b l m n d e k k b i r etkisi v a r d r (fakat bir s o n r a k i b l m d e de g r e c e i m i z gibi, fiziin t a m a m iin geerli deildir b u ) . F a k a t ekil 12.1 l ' d e y a r m a d a b l g e l e r i n i n d n a ktmz da, o k b o y u t l u z a r l a r hafifler, dolaysyla d a d a h a fazla n e m kazanr.
14

benzediklerine d a i r de ak bir kavraymz v a r artk. Bu t a b l o

d a h e r h a l d e gelimeler a r a s n d a e n artc olan. B P S halleri n i n bazlar t e k b o y u t l u sicimler, dierleri ise ikiboyutlu zarlar. i m d i y e d e k b u ekiller a i n a o l d u u m u z ekillerdir. F a k a t a rtc olan u d u r ki, boyutlu, - / b o y u t l u b a k a ekiller de v a r dr; aslna b a k a r s a n z olaslklar dizisi, dokuz da dahil b t n u z a m s a l b o y u t l a r ierir. Sicim k u r a m y a d a M - k u r a m y a d a
380

B u y z d e n d e a k l n z d a t u t m a n z g e r e k e n g r n t u d u r : e kil 12.1 l'in m e r k e z blgesinde t e m e l bileenleri sicimler y a d a z a r l a r deil, farkl b o y u t l a r a sahip, h e p s i de az o k a y n k o u l l a r d a olan "zarlardr." H a l i h a z r d a , b u engin k u r a m n t e m e l bir o k zelliini o k iyi k a v r a m deiliz. F a k a t bildiimiz bir ey var, o da u: M e r k e z b l g e d e n y a r m a d a blgelere d o r u geti381

imizde, y a l n z c a sicimler (ya da ekil 12.7 ve 12.8'de o l d u u z e r e kvrldklar iin sicim gibi g r n e n z a r l a r ) bildiimiz h a liyle fizikle -Tablo 1.1'deki p a r a c k l a r ile bu p a r a c k l a r n bir birleri a r a s n d a etkileim k u r m a s n salayan d r t k u v v e t - t e m a s k u r a c a k k a d a r hafiftir. Sicim k u r a m c l a r n n 20 yla y a k n bir s r e d i r k u l l a n m a k t a o l d u u tedirginlik analizleri, b a k a b o y u t l a r d a k i sper-ktleli uzam nesnelerin varln kefetmeye y e t e c e k k a d a r rafine deildir; analizlere sicimler h k i m d i r ve k u r a m a da s e r b e s t l i k t e n ok u z a k olan sicim k u r a m ismi veril mitir. ekil 12.11'deki bu blgelerde, d e e r l e n d i r m e l e r i n o u n d a sicimler d n d a h e r eyi g r m e z d e n gelmemizin d e y i n e hakl bir sebebi vardr. E s a s e n imdiye d e k bu k i t a p t a byle y a p t k . A m a a r t k b u k u r a m n , d a h a n c e hayal edilenden ok d a h a zengin o l d u u n u g r y o r u z .

S a h i p o l d u u m u z ey, sicim k u r a m n n m a n t k s a l y a p s n a ve k u r a m s a l erimine d a i r d a h a d e r i n bir anlay. ekil 12.11 de z e t l e n e n k a v r a y l a r n c e s i n d e , sicim k u r a m l a r n n h e r birin deki gl eleme t u t u m u bir k a r a k u t u y d u , t a m b i r m u a m m a y d . Tpk eski h a r i t a l a r d a o l d u u gibi, gl eleme alan, ejderhalarla ve deniz c a n a v a r l a r y l a dolu olmas m u h t e m e l a y a k b a s l m a m t o p r a k l a r d . A m a artk, gl elemeye d o r u y a p tmz y o l c u l u u n , bizi M - k u r a m n n bilinmedik blgelerine g t r d n g r m olsak da, n i h a y e t i n d e bizi zayf eleme nin r a h a t o r t a m n a brakmtr; a m a bir z a m a n l a r farkl bir si cim k u r a m o l d u u d n l e n ikili bir dilde. ikilik ve M - k u r a m be sicim k u r a m n birletirir ve nemli bir s o n u ileri srerler. Biraz evvel tartm o l d u k l a r m z k a d a r artc, kefedilmeyi bekleyen b a k a s r p r i z l e r olmayabilir p e kl. Bir haritac, D n y a ' n m kresel temsili z e r i n d e h e r yeri d o l d u r a b i l d i i n d e , h a r i t a t a m a m l a n m , corafi bilgiler t a m a m lanm olur. F a k a t bu, A n t a r k t i k a ' y a y a d a M i k r o n e z y a ' d a yal tlm bir a d a y a y a p l a n keif gezilerinin bilimsel ya da kltrel b i r deeri olmad a n l a m n a gelmez. Yalnzca ve yalnzca, co rafi keifler ann s o n a erdii a n l a m n a gelir. K r e n i n zerin de bo bir n o k t a olmamas b u n u salar. ekil 12.11 'deki " k u r a m h a r i t a s " da sicim k u r a m c l a r iin b e n z e r bir rol oynar. Be farkl sicim y a p s n n h e r h a n g i birinde y e l k e n alarak ulalabi lecek k u r a m l a r menzilini kapsar. M - k u r a m n n bilinmeyen t o p raklarn h e n z t a m olarak a n l a y a m a m olsak da, h a r i t a zerin de bo blge y o k t u r . Tpk haritac gibi, sicim k u r a m c s da ar tk savunmal bir iyimserlikle geen yzyln temel keiflerini -zel ve genel grelilik; k u a n t u m m e k a n i i ; gl, zayf ve elek t r o m a n y e t i k k u r a m l a r a ilikin a y a r k u r a m l a r ; spersimetri; K a l u z a ile Klein'n fazladan b o y u t l a r - ieren m a n t k s a l o l a r a k salam k u r a m l a r y e l p a z e s i n i n h a r i t a s n n ekil 12.11'de t a m o l a r a k karldn ileri srebilir artk. Sicim k u r a m c s n n -belki d e M - k u r a m c s d e m e m i z g e r e k n n d e k i zorluk, ekil 12.1 l ' d e k i k u r a m h a r i t a s n d a &ir n o k t a -

Bunlar Sicim Kuramndaki Cevaplanmam Sorulara Yant Getiriyor mu ?

H e m evet h e m hayr. G e r i y e d n p b a k t m z d a , g e r e k si cim fiziinden o k t e d i r g i n y a k l a k analizlerin bir s o n u c u oldu u n u g r d m z baz s o n u l a r d a n u z a k l a a r a k kavraymz derinletirmeyi b a a r d k . F a k a t , tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n aralarmzn b u g n k ap hayli snrl. O d i k k a t ekici ikilik ilikileri ann kefedilmesi, sicim k u r a m y l a ilgili olarak bize d a h a derin bir k a v r a y k a z a n d r d , fakat b i r o k mesele z l m e m i bir halde d u r u y o r . r n e i n halihazrda, sicim eleme sabitinin deerini b u l m a k iin y a k l a k d e n k l e m l e r i n - d a h a n c e d e g r d m z gibi, ilenmemi, b u y z d e n d e bize y a r a r l bir bilgi v e r e m e y e c e k d e n k l e m l e r - tesine nasl geeceimizi bilmiyoruz. N e d e n tam olarak uzam uzamsal boyut bulun d u u s o r u s u y l a da, kvrlm b o y u t l a r n ayrntl biimini nasl seeceimiz s o r u s u y l a da ilgili olarak d a h a geni apl bir k a v r a y a erimi deiliz. Bu sorular, h a l i h a z r d a elimizde b u l u n a n l a r d a n d a h a keskin, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n y n temler gerektiriyor.
382

383

n n g e r e k t e n d e evrenimizi betimlediini gstermektir. B u n u g e r e k l e t i r m e k de, z m l e r i h a r i t a z e r i n d e k i b u ele g e m e z n o k t a y belirleyecek olan eksiksiz ve kesin d e n k l e m l e r i b u l m a y , s o n r a d a b u n a d e n k d e n fizii d e n e y l e r l e k y a s l a m a y a p m a y m m k n klacak y e t e r l i kesinlikle a n l a m a y gerektirir. W i t t e n ' n d a sylemi o l d u u gibi, " M - k u r a m n n g e r e k t e n e o l d u u n u - v c u d a getirdii fizii- a n l a m a k d o a y k a v r a m a bi imimizi, en a z n d a n gemiteki b y k bilimsel altst o l u l a r d a yaand k a d a r kkten bir biimde deitirecektir." da, 2 1 . yzyln birletirme p r o g r a m d r .
15

XIII. Blm

K a r a Delikler: Bir Sicim ya da M-Kuram Bak As

te b u

icim k u r a m n c e s i n d e genel grelilik ile k u a n t u m m e k a nii a r a s n d a k i atma, d o a y a s a l a r n n ek y e r l e r i belli o l m a y a n , tutarl bir b t n o l a r a k b i r b i r i n e u y m a s g e r e k

tii y n n d e k i hissimizi r e n c i d e e d i y o r d u . F a k a t b u atma, gi d e r e k iddetlenen s o y u t bir a y r l m a n n tesinde bir eydi. B

y k P a t l a m a a n n d a o r t a y a k a n u koullarla, k a r a deliklere h k i m olan koullar, ktleekimi k u v v e t i n e ilikin k u a n t u m m e k a n i i n e zg bir formu lasyon olmakszn anlalamaz. Sicim k u r a m n n kefiyle birlikte, a r t k b u d e r i n gizemlerin zlmesi y n n d e b i r u m u d u m u z var. B u v e s o n r a k i b l m d e , k a r a de liklerin v e e v r e n i n k k e n i n i n anlalmas y n n d e sicim k u r a m clarnn ne k a d a r y o l aldm anlatacaz.

384

385

Kara Delikler ve Temel Paracklar

ilk bakta, k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r k a d a r birbirin d e n k k t e n farkl iki ey hayal e t m e k g t r . G e n e l d e k a r a d e likleri g k cisimlerinin en devasas olarak, temel p a r a c k l a r da m a d d e n i n e n k k zerreleri olarak r e s m e d e r i z . F a k a t D e m e t rios C h r i s t o d o u l o u , W e r n e r Israel, R i c h a r d Price, B r a n d o n Carter, R o y Kerr, D a v i d R o b i n s o n , H a w k i n g v e P e n r o s e d a da hil b i r o k fizikinin 1960'larn s o n l a r n d a ve 1970'lerin b a n d a y a p t aratrmalar, k a r a deliklerin ve temel p a r a c k l a r n bir b i r i n d e n m u h t e m e l e n d n d m z k a d a r farkl olmadn gstermitir. Bu fizikiler, J o h n W h e e l e r ' n " K a r a deliklerin sa y o k t u r , " diyerek zetlemeye alt eyi d o r u l a y a n g i d e r e k ok d a h a fazla i k n a edici k a n t b u l m u t u r . Wheeler, bu szleriy le az sayda ayrc zellik dnda, b t n k a r a deliklerin birbiri n e b e n z e r g r n d n a n l a t m a y a alyordu. Ayrc zellik ler m i ? B u n l a r d a n biri tabii ki, k a r a deliklerin ktlesidir. Peki dierleri n e d i r ? Aratrmalar, bir k a r a deliin tayabilecei elektrik ve b a k a baz k u v v e t y k l e r i olabileceini, ayrca bir de spin hz o l d u u n u o r t a y a karmtr. H e p s i b u d u r ite. Ayn ktleye, k u v v e t y k l e r i n e , spin hzna s a h i p iki k a r a delik birbi rinin tpatp ayndr. K a r a deliklerin, birini d i e r i n d e n a y r a n "sa stilleri" -yani b a k a ikin zellikleri- y o k t u r . A l a r m sireni ni alan da bu olmutur. Hatrlayalm, bir temel parac die r i n d e n a y r a n t a m d a b u t r zelliklerdi; ktle, k u v v e t y k l e r i ve spin. Bu tanmlayc zelliklerin benzerlikleri, yllar iinde baz fizikileri t u h a f bir s p e k l a s y o n d a b u l u n m a y a g t r m t r : K a r a deliklerin aslnda d e v a s a temel p a r a c k l a r olabilece i s p e k l a s y o n u n a . Aslna b a k a r s a n z , Einstein'n k u r a m n a g r e , bir k a r a delik iin m i n i m u m bir ktle y o k t u r . H e r h a n g i bir k t l e y e s a h i p bir m a d d e parasn, y e t e r i n c e k k bir b y k l e indirecek olur sak, genel grelilik k u r a m n n d o r u d a n bir u y g u l a m a s b u m a d d e n i n bir k a r a delik haline geleceini gsterir. (Ktle n e k a d a r hafif olursa, o k a d a r k l t m e m i z gerekir.) Bylece d n 386

sel bir d e n e y gerekletirebiliriz: Bata, ok hafif m a d d e p a r a cklar alyoruz, onlar d a h a d a k k k a r a delikler haline geti r i y o r u z , s o n r a d a o r t a y a kan k a r a deliklerin zelliklerini temel p a r a c k l a r n zellikleriyle karlatryoruz. W h e e l e r ' n "sa y o k " ifadesi, b u ekilde o l u t u r d u u m u z k a r a deliklerin, k t l e leri y e t e r i n c e k k s e eer, temel p a r a c k l a r a ok benzeyecei y n n d e bir s o n u c a v a r m a m z a yol ayor. K a r a delikler de, te m e l p a r a c k l a r da, t m y l e ktleleri, k u v v e t y k l e r i ve spinleri tarafndan t a n m l a n a n k k ynlara benzeyecektir. A m a b u r a d a bir t u z a k var. G n e ' i n k t l e s i n d e n k a t k a t b y k ktleye s a h i p astrofiziksel k a r a delikler, o k a d a r b y k ve a r d r l a r ki, k u a n t u m mekanii b y k lde y e t e r s i z kalr ve b u n l a r n zelliklerini a n l a y a b i l m e k iin y a l n z c a genel grelilik d e n k l e m l e r i n i n kullanlmas gerekir. ( B u r a d a k a r a deliin genel yapsn tartyoruz, bir k a r a deliin iinde, m e r k e z d e y e r alan, b o y u t l a r ok ok k k o l d u u n d a n hi k u k u s u z k u a n t u m m e k a n i i n e zg bir betimleme g e r e k t i r e n k noktasn d e il.) Biz d a h a k k ktleli k a r a delikler y a p m a y a alrken, yle bir n o k t a gelecektir ki k a r a delikler ok hafil ve ok k k o l d u u n d a n k u a n t u m m e k a n i i d e v r e y e girecektir. K a r a deliin t o p l a m ktlesi P l a n c k ktlesine y a k n s a y a d a o n d a n azsa by le bir ey olur. (Temel parack fizii asndan, Planck ktlesi d e v a s a d r ; bir p r o t o n u n ktlesinin 1 0 ' katdr. F a k a t k a r a de
8

liklerle kyaslandnda, Planck ktlesi o r t a l a m a bir k u m t a n e sinin ktlesine eittir.) Bu y z d e n de k k k a r a delikler ile t e mel p a r a c k l a r n y a k n d a n ilikili olabileceini d n e n fiziki ler, genel grelilik - k a r a deliklerin k u r a m s a l kalbi- ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i u y u m s u z l u k l a b u r u n b u r u n a gelmilerdir. G e m i t e b u u y u m s u z l u k , b u ilgin y n d e k i b t n ilerlemeyi engelliyordu.

Sicim Kuram lerlememize zin Verir mi?

Verir. K a r a deliklerin hayli b e k l e n m e d i k ve incelikli bir bi i m d e anlalmas sayesinde, sicim k u r a m k a r a delikler ile t e 387

m e l p a r a c k l a r a r a s n d a k u r a m s a l o l a r a k salam ilk balanty s u n m u t u r . B u b a l a n t y a giden y o l biraz dolambaldr, fakat bizi sicim k u r a m n d a k i en ilgin b a z gelimelerin iinden gei rir, bylece de y o l c u l u u p e k l k m a y a d e e r klar. Bahsettiimiz y o l , sicim k u r a m c l a r n n karsna 1980'lerin s o n u n d a kan, g r n t e ilgisiz b i r s o r u y l a balamtr. M a t e matikiler ve fizikiler, alt u z a m s a l b o y u t u n , bir Calabi-Yau ekli h a l i n d e kvrldnda, genelde b u eklin d o k u s u n a g m l m iki t r k r e b u l u n d u u n u u z u n bir s r e d i r biliyordu. B u n l a r d a n biri, bir d e n i z t o p u n u n y z e y i gibi ikiboyutlu k r e l e r d i ; X I . B l m ' d e anlattmz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e geilerinde h a y a t i bir rol o y n u y o r d u b u kreler. D i e r i n i r e s m e t m e k d a h a z o r d u r , a m a o d a a y n d e r e c e d e nemlidir. B u n l a r b o y u t l u k r e l e r d i r ; u z a m drt u z a y b o y u t u n a sahip b i r ev r e n d e o k y a n u s sahillerini ssleyen d e n i z t o p l a r n n y z e y l e r i gi b i tpk. E l b e t t e ki, X I . B l m ' d e tarttmz zere, bizim d n y a m z d a k i s r a d a n b i r deniz t o p u b o y u t l u bir nesnedir; a m a

z d m z s o r u y a o k benzer, a m a b u r a d a b o y u t l u k r e l e r i n k y l e ilgileniyoruz, o y s a X I . B l m ' d e y a l n z c a iki b o y u t l u k r e l e r i n k y l e ilgilenmitik. ( X I . B l m ' d e oldu u gibi, C a l a b i - Y a u eklinin t a m a m n n deil de, bir p a r a s n n k l d n h a y a l ettiimizden, X . B l m ' d e k i k k y a r a p / b y k y a r a p t a n m l a m a s geerli deildir.) B u r a d a temel niteliksel farkllk, b o y u t saysndaki deiiklikten k a y n a k l a n m a k t a d r . X I . B l m ' d e n hatrladmz z e r e , sicimlerin u z a y
1

d a h a r e k e t e d e r l e r k e n ikiboyutlu bir k r e y i sarabilecekleri k a v ray, nc bir kavrayt. Yani sicimlerin ikiboyutlu d n y a y a p r a k l a r , ekil 11.6'da o l d u u gibi ikiboyutlu bir k r e y i t a m a n l a m y l a sarabilir. B u n u n da, ikiboyutlu bir k r e n i n k m e s i nin, delinmesinin fiziksel felaketlere y o l amasn engelleyen y e terli bir k o r u m a salad anlalmtr. F a k a t imdi bir CalabiY a u uzaynn iindeki dier t r d e k i k r e y e b a k y o r u z ; b u k r e nin h a r e k e t e d e n bir sicim t a r a f n d a n s a r l a m a y a c a k k a d a r faz l a b o y u t u var. B u n u g z n z d e c a n l a n d r m a k t a sknt ekiyor sanz, b o y u t saysn b i r eksilterek v a r a c a n z b e n z e t m e y i d nseniz de olur. b o y u t l u kreleri, bildiimiz deniz toplar nn ikiboyutlu y z e y l e r i y m i gibi dnebilirsiniz, a m a t e k b o y u t l u sicimleri d e sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k l a r o l a r a k d n m e k kouluyla. B u d u r u m d a , sfr b o y u t l u bir n o k t a paracn b r a k n i k i b o y u t l u bir k r e y i , hibir eyi s a r m a l a y a m a y a c a ol g u s u n a paralel olarak, tek b o y u t l u bir sicim de b o y u t l u bir k r e y i sar malay a m a z . Byle bir akl y r t m e sicim k u r a m c l a r n , bir Calabi-Yau eklinin iindeki b o y u t l u bir k r e k e c e k o l u r s a e e r -yak lak d e n k l e m l e r sicim k u r a m e r e v e s i n d e b u n u n s r a d a n d e ilse d e son d e r e c e m m k n o l d u u n u gstermitir- b u n u n feci b i r s o n u c a y o l aabilecei t a h m i n i n e g t r m t r . Aslna b a k a r s a n z , sicim k u r a m e r e v e s i n d e 1990'larn o r t a l a r n d a n n c e gelitirilen y a k l a k d e n k l e m l e r g r n d k a d a r y l a , byle b i r k y a a n r s a eer, e v r e n i n ileyiinin d u r a c a n a iaret e t m e k t e d i r ; y a k l a k denklemler, sicim k u r a m n n ehliletirdii
389

yzeyi, t p k b a h e h o r t u m u n u n y z e y i gibi ikiboyutludur, y

z e y d e h e r h a n g i b i r k o n u m a iaret e t m e k iin y a l n z c a iki r a k a m a - u z u n l u k v e genilik- ihtiyacnz vardr. F a k a t imdi bir u z a y b o y u t u n u n d a h a v a r o l d u u n u hayal e d i y o r u z : Y z e y i boyut

lu, k e n d i s i A b o y u t l u bir deniz t o p u d n e l i m . Byle bir d e n i z

t o p u n u g z n z d e c a n l a n d r m a n z n e r e d e y s e imknsz oldu u n d a n , o u n l u k l a d a h a kolayca g z m z n n n e getirebil diimiz d a h a a z b o y u t l u b e n z e t m e l e r e b a v u r a c a z . F a k a t bi r a z d a n greceimiz gibi, kresel y z e y l e r i n b o y u t l u nitelii n i n bir y n v a r d r ki, o k nemlidir. Fizikiler, sicim k u r a m d e n k l e m l e r i z e r i n d e alarak, za m a n getike, b u b o y u t l u k r e l e r i n k l p - k p - y o k d e necek kadar k k bir hacme inmesinin m m k n , hatta m u h t e mel o l d u u n u fark etmilerdi. Sicim k u r a m c l a r , p e k i u z a y n d o k u s u d a b u ekilde k e c e k o l u r s a n e olacak, diye s o r m u l a r d. U z a m s a l d o k u n u n b u ekilde delinmesinin, felakete v a r a n b i r etkisi olacak m y d ? B u soru, X I . B l m ' d e s o r d u u m u z v e
388

b a z s o n s u z l u k l a r n u z a m s a l d o k u d a k i byle b i r delinmeyle ser b e s t kalacan g s t e r m e k t e d i r . Sicim k u r a m c l a r b i r k a yl b o y u n c a b u r a h a t s z edici v e b i r s o n u c a v a r m a y a n anlayla y a a m a k z o r u n d a kalmtr. Gelgelelim 1995'te A n d r e w Strominger, felaket tellall y a p a n b u s p e k l a s y o n l a r n yanl o l d u u n u gstermitir. S t r o m i n g e r , W i t t e n v e S e i b e r g u n d a h a n c e y a p m oldukla r r ac almalarn izinden gitmi ve sicim k u r a m n n , ikinci spersicim d e v r i m i n d e n k a y n a k l a n a n y e n i kesinlikle a n a liz edildiinde, y a l n z c a t e k b o y u t l u sicimlerin k u r a m olmad n gstermitir. yle akl y r t m t r : Tek b o y u t l u bir sicim -alann y e n i diliyle b i r t e k - z a r - ekil 13.1'de gsterdiimiz z e r e t e k b o y u t l u bir u z a y parasn, r n e i n b i r daireyi t a m a m e n evreleyebilir. ( U n u t m a y n b u d u r u m ekil 11.6'da o l d u u n d a n farkldr, 11.6'da t e k b o y u t l u bir sicim z a m a n iinde h a r e k e t e d e r k e n ikiboyutlu bir k r e y i sarar. ekil 13.1 z a m a n d a bir a n da ekilmi b i r fotoraf o l a r a k grlmelidir.) Keza, ekil 13.1'de i k i b o y u t l u b i r z a r n -bir iki-zarn- ikiboyutlu bir k r e y i s a r p t a m a m e n kaplayabileceini g r y o r u z ; tpk naylon b i r p a k e t l e m e m a l z e m e s i n i n b i r p o r t a k a l n y z e y i n e sk sk sarl m a s n d a o l d u u gibi. B u n u g z m z d e c a n l a n d r m a k d a h a zor olsa da, S t r o m i n g e r b u r n t y izlemi v e sicim k u r a m n d a y e ni kefedilmi b o y u t l u bileenlerin --zarlarn- b o y u t l u b i r k r e y i sarp t a m a m e n k a p a t a b i l e c e i n i fark etmitir. B u k a v r a y a k a o t u r t a n Strominger, s o n r a d a basit v e s t a n d a r t b i r fiziksel h e s a p l a m a y l a , s a r m a l a n m -zarn, sicim k u r a m c -

larnn b o y u t l u b i r k r e n i n k m e s i h a l i n d e o r t a y a kmasn d a n k o r k t u k l a r b t n olas feci etkileri t a m a m e n o r t a d a n kal d r a n b i r t r hazr k a l k a n vazifesi g r d n gstermitir. M u h t e e m , o k nemli b i r k a v r a y t r b u . F a k a t g c , ksa b i r s r e ncesine d e k t a m a n l a m y l a aydnlatlm deildi.

Uzayn Dokusunu kna Yoluyla Yrtmak

Fizikle ilgili en h e y e c a n verici e y l e r d e n biri, bilginin d u r u m u n u n kelimenin t a m a n l a m y l a bir g e c e d e nasl o l u p d a deiebildiidir. S t r o m i n g e r ' i n , almasn e l e k t r o n i k i n t e r n e t ari vine g n d e r d i i gecenin s a b a h n d a , b e n C o r n e l l ' d e k i o d a m d a i n t e r n e t t e n indirdiim b u m a k a l e y i o k u y o r d u m . S t r o m i n g e r b i r rpda, sicim k u r a m n n h e y e c a n verici y e n i kavraylarn kul l a n a r a k dier b o y u t l a r n Calabi-Yau uzay eklinde kvrlmasyla ilgili dikenli m e v z u l a r d a n birini z m t . F a k a t almas z e r i n e d n r k e n , h i k y e n i n y a l n z c a yarsn z m olabi leceini d n d m . X I . B l m ' d e anlattmz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e geileriyle ilgili d a h a nceki almada, ikiboyutlu bir k r e n i n n c e k l p tek bir n o k t a y a indii, u z a y d o k u s u n u n yrtlma sna yol at, s o n r a y e n i bir b i i m d e y e n i d e n b y d , by lece yrtlmay o n a r d iki ksml sreci incelemitik. S t r o m i n g e r almasnda, b o y u t l u bir k r e k l p bir n o k t a y a indi i n d e n e olacan inceliyordu; sicim k u r a m n d a y e n i b u l u n m u u z a m nesnelerin fiziin son d e r e c e iyi huylu d a v r a n m a y sr d r m e s i n i saladn gstermiti. F a k a t almas b u r a d a son b u l u y o r d u . H i k y e n i n , y i n e u z a y n yrtlmasn, a r d n d a n k r e lerin y e n i d e n imesiyle o n a r l m a s n ieren b a k a bir y a r s d a h a olabilir miydi? 1995'in b a h a r y a r y l n d a D a v e M o r r i s o n , C o r n e l l ' d e b e n i z i y a r e t e gelmiti; o l e d e n s o n r a S t r o m i n g e r ' i n almasn tar t m a k z e r e b u l u t u k . B i r k a s a a t iinde, " h i k y e n i n ikinci y a r s ' n m n e y e b e n z e y e b i l e c e i n i zetle k a r m t k . U t a h n i

ekil 13.1 Bir sicim, tek boyutlu bir kvrlm uzay dokusu parasn evreleyebilir; ikiboyutlu bir zar ikiboyutlu bir uzay dokusu parasn sarabilir. 390

versitesi'nden H e r b Clemens, Columbia niversitesi'nden Ro391

(a)

(b)

(c)

ekil 13.3 Dairesel bir simit (torus) paras bir noktada kyor. Yzey yrtlp alyor, iki delik ortaya kyor. Bataki tek boyutlu krenin (daire) yerine sfr boyutlu bir k re (iki nokta) 'yaptrlyor", bylece yrtlm yzey onarlyor. Bu da tmyle farkl bir ekle -bir deniz topuna- dnm mmkn klyor.

ekil 13.2 Farkl boyutlardaki kreleri kolayca gzmzde canlandrabiliriz; (a) iki, (b) tek ve (c) sfr boyutlu kreler.

13.2(c)'de g r l d z e r e b u d a iki n o k t a y a t e k a b l eder; sfr b o y u t l u k r e n i n " y a r a p " n o k t a l a r n h e r birinin m e r k e z e u z a k l n a eittir. Bylece, d a h a nceki p a r a g r a f t a bahsettii miz d a h a a z s a y d a b o y u t l u b e n z e t m e m i z bir d a i r e n i n (tek b o y u t l u bir k r e ) k l m e s i , a r d n d a n u z a y d a bir y r t l m a m e y d a n a gelmesi, s o n r a d a b u k r e n i n y e r i n i sfr b o y u t l u bir k r e n i n (iki n o k t a ) almas a n l a m n a geliyor. ekil 13.3'te bu soyut fikri uygulamaya koyduk. ekil 13.3'te g r d m z z e r e , iine t e k b o y u t l u b i r k r e nin (bir d a i r e n i n ) g m l m o l d u u b i r simidin y z e y i y l e y o l a ktmz d n e l i m . imdi d e z a m a n iinde g s t e r d i i m i z d a irenin k l d n , b u n u n d a u z a y d o k u s u n u n d e l i n m e s i n e y o l atn d n e l i m . B u delinmeyi, d o k u n u n bir a n l n a y r t l m a s m a izin v e r i p a r d n d a n delinmi t e k b o y u t l u k r e n i n - k l m d a i r e - y e r i n e sfr b o y u t l u bir k r e -iki n o k t a - geire rek, y a n i sfr b o y u t l u b u k r e y i y r t l m a s o n u c u o r t a y a k a n eklin alt ve s t k s m l a r n d a k i deliklere y e r l e t i r e r e k o n a r a b i liriz. ekil 13.3'te g r l d z e r e , s o n u t a o r t a y a k a n ekil kvrlm bir m u z a benzer, hafife d e f o r m e e d i l e r e k ( u z a y d a y r t l m a y a y o l a m a k s z n ) y e n i d e n ekillendirilip bir deniz t o p u n u n y z e y i n e evrilebilir. D o l a y s y l a t e k b o y u t l u bir k r e k p y e r i n e sfr b o y u t l u bir k r e g e t i i n d e , ilk simidin t o p o lojisinin, y a n i asl eklinin ciddi o r a n d a deitiini g r y o r u z . Kvrlm u z a m s a l b o y u t l a r b a l a m n d a , ekil 13.3'te g r d m z u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n ilerleme s o n u t a ekil 8.8'de r e s m e d i l e n e v r e n e , b u d a ekil 8.7'de r e s m e d i l m i e v r e n e d necektir.
393

b e r t F r i e d m a n v e W a r w i c k n i v e r s i t e s i n d e n Miles Reid gibi m a t e m a t i k i l e r i n 1980'lerin s o n u n d a o r t a y a att, C a n d e l a s , G r e e n ve o s r a l a r d a A u s t i n ' d e Texas n i v e r s i t e s i ' n d e alan Tristan Hbsch'n uygulad baz grlerden hareketle boyutlu bir kre ktnde, Calabi-Yau uzaynn yrtlma y a b a l a m a s n n , a r d n d a n k r e y i y e n i d e n iirerek k e n d i s i n i o n a r m a s n n m m k n olabileceini g r m t k . F a k a t artc olan nemli b i r n o k t a v a r d . k e n k r e n i n b o y u t u v a r d , o y s a y e n i d e n ienin y a l n z c a iki b o y u t u . B u n u n n e y e b e n z e d i ini r e s m e t m e k ok z o r d u r , fakat d a h a a z b o y u t l u bir b e n z e t m e y e o d a k l a n a r a k b i r fikir edinebiliriz. G z m z d e c a n l a n d r mas z o r olan r n e k , y a n i b o y u t l u bir k r e n i n kmesi, y e r i ni i k i b o y u t l u bir k r e n i n almas r n e i y e r i n e tek b o y u t l u bir k r e n i n k t n , y e r i n i sfr b o y u t l u b i r k r e n i n aldn d nelim. n c e l i k l e , t e k b o y u t l u k r e nedir, sfr b o y u t l u k r e n e d i r ? E h , b e n z e t m e y l e akl y r t e l i m . k i b o y u t l u b i r k r e , b o y u t l u b i r u z a y d a , belli bir m e r k e z e ayn u z a k l k t a olan n o k t a l a r t o p lamdr, ekil 1 3 . 2 ( a ) ' d a g r l d z e r e . A y n fikir z e r i n d e n gidelim: Tek b o y u t l u b i r k r e , i k i b o y u t l u b i r u z a y d a ( r n e i n b u k d n y z e y i z e r i n d e ) belli bir m e r k e z e a y n u z a k l k t a k i n o k t a l a r toplamdr. ekil 13.2(b)'de g r l d z e r e b u b i r d a i r e d e n b a k a b i r ey deildir. S o n olarak, a y n mantkla, sfr b o y u t l u bir k r e de, t e k b o y u t l u bir u z a y d a (bir izgi z e r i n d e ) seilmi bir m e r k e z e a y n u z a k l k t a k i n o k t a l a r toplamdr. ekil
392

B u d a h a a z b o y u t l u b i r b e n z e t m e olsa da, M o r r i s o n ile b e n i m S t r o m i n g e r ' i n h i k y e s i n i n ikinci y a r s olacan n g r d m z eyin temel u n s u r l a r n y a k a l y o r d u . Bize yle gelmiti ki, bir Calabi-Yau eklinin iindeki b o y u t l u b i r k r e n i n k l m e s i s o n r a s n d a u z a y yrtlabilir, s o n r a d a ikiboyutlu bir k r e n i n b y m e s i y o l u y l a k e n d i n i onarabilirdi; b u d a topolojide d a h a n ceki a l m a m z d a ( X I . B l m ' d e tartmtk) W i t t e n ' l a birlik t e b u l d u u m u z s o n u l a r d a n ok d a h a ciddi deiikliklere y o l a a r d . Bylece sicim fizii t a m a m e n iyi h u y l u olmay s r d r r k e n , bir Calabi-Yau ekli de esasen t a m a m e n farkl bir CalabiY a u ekline d n e b i l i r d i ; tpk ekil 13.3'te simidin deniz t o p u n a d n m e s i n d e o l d u u gibi. B u n o k t a d a bir tablo o r t a y a k m a y a balam olsa da, h i k y e n i n ikinci y a r s n n hibir tuhaflk -yani tehlikeli ve fiziksel o l a r a k k a b u l edilemez sonular- kar m a d m ileri s r e b i l m e k iin z e r i n d e almamz g e r e k e n nemli y n l e r v a r d . O a k a m ikimiz de evlerimize, y e p y e n i , b y k bir kavray y a k a l a y a b i l m i o l m a n n sevinciyle gittik.

boyutlu bir krenin klp kmesinin ardndan uzamsal d o k u d a o r t a y a kabilecek o ciddi y e n i d n m o r t a y a k o y a n o r t a k bir alma tasla hazrlamtk. S t r o m i n g e r ' i n ertesi g n H a r v a r d ' d a b i r s e m i n e r v e r m e s i ge r e k i y o r d u , bylece s a b a h e r k e n d e n S a n t a B a r b a r a ' d a n ayrld. M o r r i s o n v e b e n i m alma z e r i n d e ince a y a r l a r y a p m a y sr d r m e m i z i , s o n r a da makaleyi o a k a m e l e k t r o n i k arive y k l e meyi k a r a r l a t r m t k . G e c e 23.45'te, hesaplarmz t e k r a r tek r a r g z d e n geirmi b u l u n u y o r d u k , h e r ey m k e m m e l b i i m d e y e r l i y e r i n e o t u r u y o r m u gibi g r n y o r d u . Bylece, alma mz e l e k t r o n i k o r t a m a y k l e d i k ve fizik b i n a s n d a n ktk. M o r r i s o n ile birlikte o t o m o b i l i m e d o r u y r r k e n (kendisini o y a r yl iin kiralad eve b r a k a c a k t m ) t a r t m a m z e y t a n n a v u k a t l n a d n t , vardmz s o n u l a r k a b u l e t m e m e y e k a rarl birinin getirebilecei en acmasz eletiriler neler olabilir diye kafa y o r m a y a baladk. P a r k y e r i n d e n kp k a m p u s t a n ay rlmtk ki, savlarmz gl ve inandrc olsa da, o k a d a r da h a v a geirmez olmadklarn fark ettik, i k i m i z de almamzn yanl olabilecei y n n d e g e r e k b i r ihtimal olmadn biliyor d u k , fakat iddialarmzn g c n n v e m a k a l e n i n baz y e r l e r i n d e setiimiz s z c k l e r y z n d e n fikirlerimizin, v a r d m z s o n u larn nemini glgelemesi olas hiddetli bir t a r t m a y a yol a a b i leceini fark etmitik. M a k a l e y i iddialarmzn derinliini tazla n e k a r m a y a n biraz d a h a d k bir t o n l a y a z m olsaydk, fi zik camiasnn s u n u m biimimize tepki g s t e r m e s i olaslna kap a r a l a m a k t a n s a , makaleyi iyi y n l e r i y l e d e e r l e n d i r m e s i n e izin v e r s e y d i k d a h a iyi o l u r d u diye d n d k . Y o l d a g i d e r k e n M o r r i s o n , e l e k t r o n i k ariv k u r a l l a r n a g r e , m a k a l e m i z i gece 02.00'ye k a d a r dzeltebileceimizi hatrlatt; almalar b u s a a t t e n s o n r a k a m u s a l i n t e r n e t eriimine alyor d u . A r a b a y h e m e n evirdim, fizik b i n a s n a geri d n d k , ilk g n d e r i m i z i geri ektik, s o n r a d a m e t n i n t o n u n u d r m e y e a ltk. k r l e r olsun ki, b u n u a b u c a k hallettik. Kritik p a r a g raflarda b i r k a s z c deitirmek, t e k n i k ierii tehlikeye at395

Bir Elektronik Posta Ak

E r t e s i s a b a h , S t r o m i n g e r ' d e n bir e l e k t r o n i k p o s t a aldm; a lmasyla ilgili y o r u m l a r m y a d a tepkilerimi s o r u y o r d u . "Bir ekilde Aspinwall v e M o r r i s o n ' l a y r t t n z almayla b a l a n m a s gerekir," d i y o r d u , n k anlald z e r e , o da topolo ji deiiklii o l g u s u y l a ilgili olas bir balanty inceliyordu. O n a d e r h a l , M o r r i s o n ' l a birlikte kardmz a n a hatlar a n l a t a n bir e l e k t r o n i k p o s t a g n d e r d i m . C e v a b n d a , d u y d u u heyecann, n c e k i g n M o r r i s o n v e b e n i m d u y d u u m u z h e y e c a n d a n aa kalr y a n olmad a k a g r l y o r d u . S o n r a k i b i r k a g n b o y u n c a , m z a r a s n d a srekli bir e p o s t a ak y a a n d , u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n ciddi topoloji deiimleriyle ilgili fikrimizi d a y a n d r a c a m z niceliksel b i r p a y a n d a a r y o r d u k h a r a r e t l e . Yava y a v a , a m a kesinlikle, b t n ayrntlar y e r l i y e r i n e o t u r u y o r d u . E r t e s i a r a m b a g n , S t r o minger'in ilk g r l e r i n i gndermesinden
394

bir

hafta

sonra,

makszn, iddialarmz y u m u a t m a m z salad. Bir saat iinde m a k a l e m i z i y e n i d e n g n d e r d i k , s o n r a d a M o r r i s o n ' n evine gi d e r k e n y o l d a bir d a h a m a k a l e h a k k n d a k o n u m a m a y a k a r a r verdik. E r t e s i g n leden sonra, makalemizin h e y e c a n l a karland aklk k a z a n m t . E - p o s t a y l a aldmz b i r o k c e v a p t a n biri de P l e s s e r ' d a n geliyordu; bir fizikinin dierine yapabilecei en gzel iltifatlardan birini k a l e m e almt: " K e k e b u n u b e n d n m olsaydm d e d i m ! " n c e k i gece y a a d m z k o r k u l a r b i r y a n a , sicim k u r a m camiasn, u z a y d o k u s u n d a d a h a n c e (1X1. B l m ' d e bahsettiimiz) kefedildii z e r e o r t a l a m a yrtlmala rn y a n sra, ekil 13.3'te k a b a c a gsterilen o k d a h a ciddi y r tklarn d a m e y d a n a gelebilecei k o n u s u n d a i k n a etmitik.

k o n f i g r a s y o n u n e y e b e n z e r ? C e v a p H o r o w i t z ile S t r o m i n g e r ' i n d a h a n c e y a p t k l a r b i r a l m a d a y a t m a k t a d r ; ikili b u almada, b o y u t l u k r e n i n etrafna " s a r m a l a n m " - z a r n , bizler gibi, d o r u d a n y a l n z c a u z a m u z a m s a l b o y u t u t a n y a n kiilere, b i r k a r a deliin k t l e e k i m i alan gibi g r n e c e k b i r k t l e e k i m i alan o l u t u r a c a n g s t e r m i t i .
2

B u belirgin

deildir ve a n c a k , z a r l a r a h k i m olan d e n k l e m l e r i n ayrntl b i r

b i i m d e incelenmesiyle aklk k a z a n r . Y i n e , b y l e o k b o y u t l u y a p l a r d o r u b i r b i i m d e k d a g e i r m e k z o r d u r , fakat e kil 13.4, i k i b o y u t l u k r e l e r ieren d a h a a z s a y d a b o y u t l u b i r b e n z e t m e y e d a i r k a b a c a b i r fikir v e r m e k t e d i r , i k i b o y u t l u b i r zarn i k i b o y u t l u bir k r e n i n (bu k r e d e u z a m b o y u t l a r d a bir y e r d e k o n u m l a n m bir C a l a b i - Y a u eklinin iinde b u l u n m a k t a d r ) etrafna sarlabileceini g r y o r u z . U z a m b o y u t l a r d a n b u r a y a d o r u b a k a n biri, sarlm zar, ktlesiyle v e tad k u v v e t y k l e r i y l e hissedecektir; H o r o w i t z v e S t r o m i n g e r b u zelliklerin bir k a r a deliin zellikleri gibi g r n e c e i n i g s t e r mitir. D a h a s , S t r o m i n g e r 1995 tarihli r ac m a k a l e s i n d e , - z a r n k t l e s i n i n -yani k a r a deliin ktlesi- sard b o y u t lu k r e n i n h a c m i y l e d o r u orantl olacan g s t e r m i t i r : K r e n i n hacmi n e k a d a r b y k olursa, - z a r d a o n u s a r m a k iin

Kara Deliklere ve Temel Paracklara Geri Dnelim

P e k i b t n b u n l a r n k a r a deliklerle v e t e m e l p a r a c k l a r l a n e ilgisi v a r ? o k ilgisi var. B u n u g r e b i l m e k iin kendimize, X I . B l m ' d e s o r d u u m u z s o r u y u y n e l t m e m i z gerekiyor. U z a y d o k u s u n d a k i bu t r yrtlmalarn gzlenebilir fiziksel sonular n e l e r d i r ? D a h a n c e d e g r d m z gibi, s n m e geileri a s n d a n , b u s o r u n u n artc cevab, p e k bir ey olmad y n n dedir. Konifold geiler - h e n z b u l m u o l d u u m u z , u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n ciddi geilere verdiimiz t e k n i k isim- asn d a n da, y i n e fiziksel bir felaket sz k o n u s u deildir (genel g r e lilikte byle bir felaket sz k o n u s u d u r ) , a m a elbette d a h a a i k r gzlenebilir s o n u l a r sz k o n u s u d u r . Bu gzlenebilir s o n u l a r n g e r i s i n d e birbiriyle ilikili iki k a v r a m y a t m a k t a d r ; ikisini d e srayla aklayacaz. n c e l i k le, b i r a z n c e t a r t m o l d u u m u z z e r e , S t r o m i n g e r ' i n ilk at lm, b i r C a l a b i - Y a u eklinin iindeki b o y u t l u bir k r e n i n b i r felak ete y o l a m a k s z n k l p kebileceini, n k etrafna sarlm b i r - z a r n m k e m m e l bir k o r u y u c u k a l k a n o l u t u r d u u n u fark e t m e s i y d i . P e k i a m a b y l e b i r s a r m a l a n m - z a r
396

ekil 13.4 Bir zar kvrlm boyutlar iindeki bir kreyi sardnda, bildik boyutlar iin de bir kara delik gibi grnr. 397

o k a d a r b y k olmaldr, b u y z d e n d e d a h a ktleli olur. A y n ekilde, k r e n i n h a c m i n e k a d a r k k olursa, o n u s a r a n z a r da o k a d a r k k olur. O h a l d e bu k r e k e r k e n , k r e y i s a r a n , b i r k a r a delik gibi alglanan b i r - z a r d a yle g r n y o r k i d a h a hafifleyecektir. b o y u t l u k r e skm b i r n o k t a h a l i n e g e l d i i n d e o n a t e k a b l e d e n k a r a delik -imdi sk d u r u n - ktlesiz olur. K u l a a t m y l e m u a m m a gibi gelse d e - k t lesiz k a r a delik d e n e y i n nesi o l u y o r ? - b u m u a m m a y b i r a z d a n sicim fiziinin d a h a a i n a o l d u u m u z ksmlaryla b a l a n t l a n dracaz. H a t r l a m a m z g e r e k e n ikinci ey, I X . B l m ' d e tarttmz z e r e bir Calabi-Yau eklindeki delik says, d k enerjili, d o laysyla d k ktleli sicim titreim r n t l e r i n i , y a n i Tablo 1.1'de y e r alan p a r a c k l a r n y a n sra, k u v v e t tayclarn d a aklamas m m k n r n t l e r i belirler. U z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold geiler delik saysn d e i t i r d i i n d e n ( r n e i n ekil 13.3'teki deliin y r t l m a / o n a r l m a sreciyle o r t a d a n k a l k m a s n d a olduu gibi), d k ktleli titreim r n t l e r i n i n say s n d a d a bir deiim olmasn bekleriz. G e r e k t e n d e M o r r i s o n , S t r o m i n g e r v e b e n b u n u ayrntl o l a r a k incelediimizde, kvrlm Calabi-Yau b o y u t l a r n d a k i s kp n o k t a c k haline gelmi b o y u t l u k r e n i n y e r i n i i k i b o y u t lu y e n i bir k r e a l d n d a ktlesiz sicim titreim r n t l e r i n i n saysnn t a m t a m n a b i r arttn g r m t k . (ekil 13.3'te si m i d i n deniz t o p u n a d n m e s i rnei, delik saysnn -dolay syla r n t saysnn- azaldn d n m e n i z e y o l aacaktr, fa k a t anlald z e r e b u a z sayda b o y u t l u olan b e n z e t m e n i n y a nltc bir zelliidir.) n c e k i iki p a r a g r a f t a geen gzlemleri birletirelim v e b i r Calabi-Yau eklinin iindeki b o y u t l u b i r k r e n i n b y k l g i d e r e k k l r k e n ekilmi fotoraflarn d n e l i m . lk gz lemimiz, b u b o y u t l u k r e y i s a r a n - z a r m -bize bir k a r a d e lik gibi g r n m e k t e d i r - ktlesinin g i d e r e k klecei, n i h a y e t i n d e k r e n i n k l m e s i n i n , k n n son a a m a s n d a k t l e 398

siz hale geleceini sylemektedir. P e k i ama, y u k a r d a d a s o r d u u m u z gibi b u n e a n l a m a g e l m e k t e d i r ? kinci g z l e m e b a v u r d u u m u z d a b u s o r u n u n cevab aklk k a z a n a c a k t r . alma mz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold geiten d o a n , y e n i , ktlesiz sicim titreim rntsnn,

kara tanm

deliin

dnt

ktlesiz

bir paracn

mikroskobik

bir

olduunu gster

mitir. Bir C a l a b i - Y a u ekli u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold

b i r gei y a a r k e n , b a t a ktleli olan b i r k a r a deliin g i d e r e k d a h a hafifleyecei, s o n u n d a ktlesiz hale gelecei, s o n r a d a k t lesiz b i r p a r a c a -rnein ktlesiz b i r fotona- d n e c e i so n u c u n a v a r d k ; sicim k u r a m n a g r e b u ktlesiz p a r a c k belli bir titreim r n t s g s t e r e n t e k bir sicimden b a k a bir ey d e ildir. Bylece sicim k u r a m , k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r a r a s n d a d o r u d a n , s o m u t v e niceliksel o l a r a k r t l e m e z b i r balanty ilk kez a k a o r t a y a k o y m u t u r .

Kara Delikleri "Eritmek"

K a r a delikler ile temel p a r a c k l a r a r a s n d a b u l d u u m u z b a lant, h e p i m i z i n g n d e l i k h a y a t t a n a i n a o l d u u , t e k n i k o l a r a k faz geii diye bilinen bir eye o k benzer. S o n b l m d e , bir faz geiinin basit bir r n e i n d e n bahsetmitik: Su; kat ( b u z ) , sv (sv su) ve g a z ( b u h a r ) olarak v a r olabilir. B u n l a r s u y u n fazla r o l a r a k bilinir, s u y u n bir h a l d e n dierine g e m e s i n e ise faz ge

ii denir. M o r r i s o n , S t r o m i n g e r ve b e n , bu t r faz geileriyle

b i r Calabi-Yau e k l i n d e n dierine geii salayan, u z a y d a yrtl m a y a y o l a a n konifold geiler a r a s n d a sk bir m a t e m a t i k s e l ve fiziksel b e n z e r l i k o l d u u n u gstermitik. Tpk, h a y a t n d a hi (sv) s u y a d a (kat) b u z g r m e m i birinin ikisinin t e m e l d e ayn m a d d e n i n iki faz o l d u u n u h e m e n fark e d e m e m e s i n d e ol d u u gibi, fizikiler de incelediimiz k a r a delik trleriyle temel p a r a c k l a r n a s l n d a t e m e l d e a y n sicimsi m a d d e n i n iki faz ol d u u n u n c e d e n fark e d e m e m i l e r d i . S u y u n h a n g i fazda olaca n e v r e d e k i scaklk belirlerken, sicim k u r a m e r e v e s i n d e b a z fiziksel k o n f i g r a s y o n l a r n k a r a delikler m i y o k s a temel
399

p a r a c k l a r o l a r a k m g r n e c e i n i d i e r Calabi-Yau b o y u t l a r n n topolojik biimi -ekli- belirler. Y a n i ilk fazda, ilk Calabi-Yau eklinde (diyelim ki b u z faznn b e n z e r i n d e ) baz k a r a delik ler b u l u n d u u n u g r y o r u z . kinci a a m a d a , ikinci Calabi-Yau eklinde (sv su faznn b e n z e r i ) bu k a r a delikler bir faz geii y a a m -tabiri caizse "erimi"- temel sicim titreim r n t l e r i haline gelmilerdir. U z a y n konifold geilerle yrtlmas, bizi b i r Calabi-Yau fazndan dierine g t r r . B u n u y a p a r k e n de, k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r n , tpk su ve b u z gibi bir m a d a l y o n u n iki y z o l d u u n u g r y o r u z . K a r a deliklerin sicim k u r a m erevesine sk skya o t u r d u u n u g r y o r u z . A y n s u b e n z e t m e s i n i , u z a y d a y r t l m a y a y o l aan b u ciddi d n m l e r ile sicim k u r a m n n be ayr f o r m l a s y o n u n d a n bi rinin dierine d n m e s i iin de k u l l a n m t k ( X I I . B l m ' d e ) , n k a r a l a r n d a d e r i n bir balant vardr. ekil 12.11 y o l u y l a be sicim k u r a m n n birbirleriyle ikili o l d u u n u , bylece h e r e yi birletiren t e k bir at a l t n d a birletiini ifade etmitik hatr larsanz. Peki ama, bir b e t i m l e m e d e n d i e r i n e srekli geebilme becerisi -ekil 12.11'de verdiimiz h a r i t a z e r i n d e h e r h a n g i b i r n o k t a d a n y o l a kp b i r b a k a n o k t a y a v a r m a k - dier b o y u t l a rn bir Calabi-Yau ekli ya da dieri b i i m i n d e kvrlmasna izin v e r m e m i z h a l i n d e d e m m k n m d r ? Topolojinin deitii ciddi s o n u l a r n kefi n c e s i n d e , bu s o r u n u n cevabnn h a y r ol d u u t a h m i n ediliyordu, n k bir C a l a b i - Y a u eklini srekli deitirip bir b a k a Calabi-Yau ekli haline g e t i r m e n i n bilinen bir y o l u y o k t u . A m a a r t k cevabn e v e t o l d u u n u g r y o r u z : U z a y d a y r t l m a y a yol a a n , fiziksel o l a r a k anlaml bu konifold geiler sayesinde, bir Calabi-Yau uzayn srekli bir b a k a C a labi-Yau u z a y n a d n t r e b i l i r i z . E l e m e sabitlerini ve kvrl m Calabi-Yau g e o m e t r i s i n i deitirdiimizde, b t n sicim y a plarnn tek bir k u r a m n farkl fazlar o l d u u n u g r y o r u z b i r k e z d a h a . B t n d i e r b o y u t l a r n kvrlmas s o n r a s n d a bile, e kil 12.1 l ' d e k i birlik varln s r d r r .

Kara Delik Entropisi

E n baarl k u r a m s a l fizikilerin bazlar, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s r e l e r i n m m k n o l u p olmad, k a r a deliklerle t e mel p a r a c k l a r a r a s n d a bir b a l a n t olasl b u l u n u p b u l u n mad k o n u s u n d a yllardr s p e k l a s y o n l a r d a b u l u n m a k t a d r . B u t r s p e k l a s y o n l a r b a t a k u l a a bilim k u r g u gibi gelse de, sicim k u r a m n n kefi ve k u r a m n genel grelilikle k u a n t u m m e kaniini birletirme becerisi bu olaslklar son d n e m l e r i n bili minin n c e p h e s i n e sk skya y e r l e t i r m e m i z i m m k n klm tr. Bu b a a r da bize, e v r e n i m i z i n yllardr z l m e y e d i r e n gstermi b a k a gizemli zelliklerinin de sicim k u r a m n n g c n e m a l u p o l u p olmayaca s o r u s u n u s o r m a cesareti vermitir. Bu zelliklerin n d e g e l e n l e r i n d e n biri de kara delik entropisi kavramdr. Sicim k u r a m n n , e y r e k asrlk o k o k nemli bir p r o b l e m i b a a r y l a z e r e k g c n son d e r e c e etkileyici bir bi imde g s t e r d i i b i r a l a n d r bu. E n t r o p i , bir dzensizlik y a d a rasgelelik l s d r . r n e i n masanz, ak d u r a n s t s t e k o n m u kitaplarla, y a r s o k u n m u makaleler, eski gazeteler, ie y a r a m a z p o s t a l a r l a doluysa, son derece dzensiz bir halde, yani y k s e k entropi d u r u m u n d a de mektir. t e y a n d a n makaleleriniz alfabetik sraya g r e k u t u l a r a k o n m u , gazeteleriniz kronolojik sraya g r e yerletirilmi, kitaplarnz y a z a r l a r n isimlerine g r e alfabetik sraya dizilmi, kalemleriniz kalemlie k o n m u h a l d e y s e m a s a n z son d e r e c e dzenli bir h a l d e , y a n i d k e n t r o p i d u r u m u n d a demektir. B u r n e k temel fikri resmediyor, fakat fizikiler e n t r o p i y e , bir e y i n entropisini k e s i n bir saysal d e e r k u l l a n a r a k t a n m l a m a y m m k n klan t a m a m e n niceliksel bir t a n m getirmilerdir: B y k saylar, e n t r o p i n i n y k s e k olmas, k k saylar d k ol mas a n l a m n a gelir. Ayrntlar biraz k a r m a k olsa da, bu say, k a b a c a syleyecek o l u r s a k belli bir fiziksel s i s t e m d e k i bileen lerin, sistemin genel g r n m n o l d u u gibi b r a k a r a k y e n i d e n d z e n l e n m e olaslklarn ifade eder. M a s a n z d z g n v e t e mizse, h e r h a n g i b i r y e n i d e n d z e n l e m e -gazetelerin, k i t a p l a r n

400

401

y a d a m a k a l e l e r i n srasn deitirmek, kalemleri kalemlikten k a r m a k - o n u n o son d e r e c e dzenli olan r g t l e n m e biimini b o z a c a k t r . B u d u r u m m a s a n n d k e n t r o p i y e sahip olmasn aklar. O y s a , m a s a n z k a r m a k a r k s a , gazetelerin, m a k a l e l e r i n v e ie y a r a m a z p o s t a l a r n ok farkl biimlerde y e n i d e n d z e n lenmesi, o n u y i n e k a r m a k a r k bir halde b r a k a c a k , genel g r n m n etkilemeyecektir. B u d a m a s a n n y k s e k e n t r o p i y e sa h i p olmasn aklar. E l b e t t e ki, b i r m a s a n n s t n d e k i kitaplar, m a k a l e l e r v e g a zetelerin y e n i d e n d z e n l e n m e s i n i n t a n m -ve h a n g i y e n i d e n d z e n l e m e l e r i n "genel g r n m b o z u l m a d a n b r a k a c a " n a k a r a r v e r m e k - bilimsel kesinlikten y o k s u n d u r . E n t r o p i n i n ek siksiz t a n m aslnda, b i r fiziksel sistem iindeki temel bileen lerin, sistemin b y k m a k r o s k o b i k zelliklerini ( r n e i n e n e r jisi v e basncn) e t k i l e m e y e n m i k r o s k o b i k k u a n t u m m e k a n i i ne zg zelliklerinin olas y e n i d e n d z e n l e m e l e r i n i n saysn b u l m a y gerektirir. E n t r o p i n i n , bir fiziksel s i s t e m d e k i genel d zensizlii t a m o l a r a k len t a m a m e n niceliksel k u a n t u m m e k a niine z g bir k a v r a m o l d u u n u anladnz srece, a y r n t l a r nemli deildir. 1970'te, o s r a l a r d a P r i n c e t o n ' d a J o h n W h e e l e r ' n y k s e k li s a n s rencisi olan J a c o b Bekenstein c r e t k r bir i d d i a d a b u l u n m u t u . Bekenstein, k a r a deliklerin e n t r o p i y e - h e m d e ok y k s e k m i k t a r d a - s a h i p olabileceini ileri s r m t . B e k e n s t e in' h a r e k e t e geiren ey,

b i r hale sokar. B t n b u etkiler t o p l a n d n d a , m a s a n z n e n t r o p i s i n d e k i a z a l m a y telafi e t m e n i n tesine geerler, bylece t o p l a m e n t r o p i a r t m olur. B e k e n s t e i n ' m s o r u s u u y d u : P e k i m a s a n z b i r k a r a deliin olay u f k u n u n y a k n n d a temizlerseniz v e y e n i c e h a r e k e t l e n m i h a v a molekllerini b i r elektrik s p r g e s i y l e o d a n n iinden, k a r a deliin gizli derinliklerine d o r u e k e r s e n i z n e o l u r ? D a h a d a ileri gidebiliriz: E l e k t r i k s p r g e s i b t n h a v a y , m a s a n n s t n d e k i h e r eyi, h a t t a m a s a n n kendisini k a r a deliin iine e k i p sizi souk, havasz, son d e r e c e dzenli o d a d a t e k banza b r a k r s a n e o l u r ? B e k e n s t e i n ' m m a n t n a gre, o d a n z d a k i en t r o p i kesinlikle azalm o l a c a n d a n , t e r m o d i n a m i i n ikinci y a sasn g e r e k l e t i r m e n i n t e k yolu, k a r a deliin e n t r o p i y e sahip olmas v e b u e n t r o p i n i n k a r a deliin iine m a d d e ekilirken y e t e r i n c e y k s e l m e s i , k a r a deliin d ksmnn d n d a gzlenen e n t r o p i k azalmay b o z m a s olacakt. Aslna b a k a r s a n z , Bekenstein savn g l e n d i r m e k iin, S t e p h e n H a w k i n g ' i n vard m e h u r bir s o n u t a n y a r a r l a n m t. H a w k i n g , b i r k a r a deliin olay u f k u n u n alannn - b u r a n n b t n k a r a delikleri evreleyen geri d n o l m a y a n y z e y ol d u u n u hatrlayalm- h e r h a n g i bir fiziksel etkileimde h e p art tn gstermiti. Bir k a r a deliin iine bir asteroitin dmesi ya d a y a k n l a r d a k i bir yldzn y z e y i n d e k i gazn k a r a delikle bir lemesi ya da iki k a r a deliin arpp birlemesi halinde, bu ve b a k a b t n srelerin h e r h a n g i b i r i n d e bir k a r a deliin olay u f k u n u n t o p l a m alan h e r z a m a n b y r . B e k e n s t e i n a gre, t o p lam alann d a h a b y m e s i y n n d e k i kanlmaz gelime, ter m o d i n a m i i n ikinci y a s a s n d a ifadesini b u l a n t o p l a m e n t r o p i n i n d a h a b y m e s i y n n d e k i kanlmaz gelimeyle a r a d a bir b a olduunu akla getiriyordu. F a k a t d a h a y a k n d a n incelendiinde, fizikilerin ou iki se b e p t e n t r B e k e n s t e i n ' m fikrinin d o r u o l a m a y a c a n d n y o r d u . lki, k a r a deliklerin k o c a e v r e n d e k i e n d z e n l i v e or g a n i z e n e s n e l e r a r a s n d a g r n m e s i d i r . K a r a deliin ktlesi, ta403

termodinamiin ikinci yasasyd; n e r e

d e y s e k u t s a l saylan b u ok snanm y a s a , bir sistemin e n t r o p i sinin h e r z a m a n arttn s y l y o r d u : H e r ey d a h a fazla d z e n sizlie eilimlidir. D a n k masanz t o p l a y p entropisini azaltsanz bile, v c u d u n u z u n v e o d a d a k i h a v a n n entropisi dahil top-' lam e n t r o p i aslnda ykselir. G r d n z gibi, m a s a n z t e m i z l e m e k iin enerji h a r c a m a n z gerekir; k a s l a r n z a bu enerjiyi v e r m e n i z iin v c u d u n u z d a k i dzenli y a m o l e k l l e r i n i n b a z larn b o z m a n z gerekir; temizlik y a p a r k e n v c u d u n u z s verir, b u d a etraftaki h a v a molekllerini d a h a h a r e k e t l i v e d z e n s i z
402

d k u v v e t y k l e r i , spini l l d n d e , kimlii t a m a m e n or t a y a karlm olur. Bu az sayda tanmlayc zellikle, bir k a r a delik dzensizlii m m k n klacak y e t e r l i y a p d a n y o k s u n m u gibi g r n m e k t e d i r . N a s l k i z e r i n d e y a l n z c a bir k i t a p v e bir k a l e m d u r a n bir m a s a d a p e k k a r g a a y a r a t a m a z s a n z , k a r a d e likler d e dzensizlii d e s t e k l e y e m e y e c e k k a d a r basit g r n m e k tedir. B e k e n s t e i n ' m iddiasn h a z m e t m e n i n zor olmasnn ikinci sebebiyse, e n t r o p i n i n , b u r a d a d a t a r t m o l d u u m u z z e r e , k u a n t u m m e k a n i i n e z g bir k a v r a m olmas, k a r a deliklerin ise y a k n z a m a n n c e s i n e d e k k a r c e p h e y e , klasik genel g r e lilik c e p h e s i n e sk skya bal grlmesidir. 1970'lerin banda, genel grelilik ile k u a n t u m mekaniini birletirmenin bir y o l u y o k k e n , bir k a r a deliin olas entropisini t a r t m a k en iyi ihti malle t u h a f g r n y o r d u .

b u n u n y e r i n e , e n t r o p i y e s a h i p m a d d e b i r k a r a delie atlrsa, b u e n t r o p i n i n k a y b o l d u u n u k a b u l e t m e y e hazrd, b u k a d a r b a s i t v e akt ite. T e r m o d i n a m i i n ikinci y a s a s iin b u k a d a r y e t e r . Havvking, 1974'te g e r e k t e n h a y r e t verici b i r eyi kefedince y e d e k d u r u m b y l e y d i . H a w k i n g , k a r a deliklerin t a m a m e n k a r a olmadm s y l y o r d u . K u a n t u m m e k a n i i bir k e n a r a b r a k lp d a y a l n z c a klasik genel grelilik y a s a l a r n a b a v u r a c a k olur sak, ilk o l a r a k altm yl n c e b u l u n d u u z e r e , k a r a deliklerin, k t l e e k i m l e r i n i n elinden hibir eyin -n bile- k u r t u l m a s n a izin v e r m e y e c e i n i kesinlikle syleyebilirdik. F a k a t k u a n t u m m e k a n i i n i n iin iine dahil edilmesi bu s o n u c u ciddi b i i m d e d e i t i r i y o r d u . G e n e l greliliin k u a n t u m m e k a n i i n e zg b i r v e r s i y o n u b u l u n m a s a da, Havvking snrl, fakat gvenilir so n u l a r v e r e n b u iki k u r a m s a l a r a c n ksmi bir birliine ustalkla h k i m olabilmiti. B u l d u u e n nemli s o n u da, k a r a deliklerin k u a n t u m m e k a n i i n e zg r a d y a s y o n yayd y n n d e y d i . H e s a p l a m a l a r u z u n ve karmaktr, fakat Havvking'in temel fikri basitti. Belirsizlik ilkesi sayesinde, u z a y b o l u u n u n d a h i sa nal paracklarn bir anlna varlk b u l d u u , a r d n d a n birbirleri ni o r t a d a n kaldrd hareketli, bulank bir k a r m a a iinde oldu u n u g r m t k . B u lgn k u a n t u m davran, bir k a r a deliin olay u f k u n u n h e m e n dnda kalan u z a y blgesinde d e m e y d a n a gelir. F a k a t Havvking, k a r a deliin ktleekimi kuvvetinin bir sa nal foton iftine de diyelim ki onlar birinin deliin iine ekilme sini m m k n klacak k a d a r a y r m a y a y e t e c e k lde enerji vere bileceini g r m t . Ei k a r a deliin g i r d a b n d a k a y b o l u p gitti inden, dier fotonun artk o r t a d a n kaldracak bir ei olmayacak t. Havvking, geride k a l a n fotonun k a r a deliin ktleekimi ala n n d a n enerji takviyesi aldn, ei ieri d e r k e n o n u n da, k a ra delikten u z a a frlatldn gstermiti. Havvking, bu sanal fo t o n iftinin b i r b i r i n d e n ayrlmasnn, b u n u n k a r a deliin ufkun d a h e r y e r d e t e k r a r t e k r a r gereklemesinin k a r a delie u z a k t a n , emniyet iinde b a k a n birine darya d o r u dzenli bir r a d y a s y o n ak gibi g r n e c e i n i fark etmiti. K a r a delikler parlar.
405

Kara Ama Ne Kadar Kara?

Anlald z e r e , Havvking de k a r a deliklerin alan art y a sasyla kanlmaz e n t r o p i art y a s a s a r a s n d a k i benzerlik z e r i n e d n m t , fakat b u n u n bir t e s a d f t e n b a k a bir ey ol m a d n a k a r a r v e r e r e k bir k e n a r a b r a k m t . N i h a y e t i n d e H a w k i n g , k e n d i s i n i n alan art y a s a s ile J a m e s B a r d e e n v e B r a n d o n C a r t e r ' l a birlikte b u l d u k l a r b a k a s o n u l a r a d a y a n a r a k k a r a deliklerle ilgili y a s a l a r ve t e r m o d i n a m i k y a s a l a r ciddi y e a l n a c a k olursa b i r k a r a deliin olay ufku alann e n t r o p i y l e t a n m l a m a k z o r u n d a kalacamz b u l m a k l a k a l m a m , k a r a d e lie bir scaklk atfetmemiz gerekeceini de anlamt (tam ola rak, k a r a deliin k t l e e k i m i alannn olay u f k u n d a k i g c y l e belirlenen d e e r d e bir scaklk). F a k a t e e r bir k a r a delik sfr o l m a y a n b i r scakla s a h i p s e (ne k a d a r d k o l u r s a o l s u n ) , e n temel, en y e r l e i k fizik ilkeleri k a r a deliin t p k p a r l a y a n b i r l a m b a gibi r a d y a s y o n v e r m e s i n i gerektirir. F a k a t h e r k e s i n bil dii z e r e , k a r a delikler k a r a d r ; d a r y a h i b i r ey v e r m e d i k leri varsaylr. Havvking v e h e m e n h e r k e s , b u n u n B e k e n s t e i n ' m iddiasn d e v r e d brakt k o n u s u n d a hemfikirdi. H a w k i n g
404

D a h a s H a w k i n g , u z a k t a k i bir gzlemcinin y a y l a n r a d y a s y o n l a ilikilendirecei scakl d a h e s a p l a y a b i l m i ve bu scakln k a r a deliin olay u f k u n d a k i k t l e e k i m i alannn k u v vetiyle belirlendiini b u l m u t u ; t a m d a k a r a delik fizii y a s a l a ryla t e r m o d i n a m i k y a s a l a r n n ileri s r d z e r e . B e k e n s t e i n
3

Scakl azck, bir d e r e c e n i n m i l y o n d a biri k a d a r olsa da, di y e l i m ki, ktlesi G n e ' i n k a t m a eit b i r k a r a deliin e n t r o pisini h e s a p l a y a c a k olsak b u l a c a m z s o n u kesinlikle m u a z z a m bir r a k a m olur: Bir t a n e 1 v e a r k a s n d a n 7 8 t a n e d e 0 ! D e liin ktlesi ne k a d a r b y k olursa, entropisi de o k a d a r fazla olur. Havvking'in h e s a p l a r n n baars, b u n u n , bir k a r a deliin tad m u a z z a m m i k t a r d a k i dzensizlii y a n s t t n aksi ileri s r l e m e y e c e k ekilde o r t a y a k o y m a k t a d r . P e k i a m a neyin dzensizlii? D a h a n c e d e g r m o l d u u m u z gibi, k a r a delikler son d e r e c e basit n e s n e l e r gibi g r n m e k tedir, p e k i o h a l d e bu m u a z z a m dzensizliin k a y n a n e d i r ? Havvking'in h e s a p l a r b u k o n u d a hibir ey sylemez. G e n e l g relilik ve k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a salad k s m i birlik b i r k a r a deliin e n t r o p i s i n i n saysal d e e r i n i b u l m a k iin kullanla bilir, fakat b u n u n m i k r o s k o b i k o l a r a k n e a n l a m a geldiine d a i r hibir fikir v e r m e z . Yaklak e y r e k asr b o y u n c a , en b y k fi zikilerin bazlar k a r a deliklerin entropilerini, h a n g i olas zel liklerinin aklayabileceini a n l a m a y a almlardr. F a k a t k u a n t u m m e k a n i i ile genel grelilik a r a s n d a salam bir k a y n a m a salanmakszn, cevabn n e olabileceine d a i r ipular orta y a ksa da, m u a m m a z l m e d e n k a l y o r d u .

haklyd: Havvking'in v a r d s o n u l a r b u benzerliin ciddiye alnmas gerektiini g s t e r i y o r d u . Aslna b a k a r s a n z s o n u l a r b u n u n , benzerliin tesine geen b i r ey o l d u u n u , bir aynlk o l d u u n u g s t e r i y o r d u . Bir k a r a deliin entropisi vardr. Bir k a r a deliin scakl vardr. K a r a delik fiziinin ktleekimi y a salar ve termodinamik yasalarnn son derece tuhaf bir ktleekimi b a l a m n d a k i bir y e n i d e n y a z m n d a n b a k a b i r ey deildir. Havvking'in 1974'te patlatt b o m b a b u y d u ite. B a h s e t t i i m i z l e k l e r e d a i r b i r fikir v e r e l i m : Anlald k a d a r y l a b t n d e t a y l a r h e s a b a k a t l d n d a , ktlesi G n e ' i n k t l e s i n i n y a k l a k k a t olan b i r k a r a deliin scakl, m u t l a k sfrdan b i r d e r e c e n i n y z m i l y o n d a biri k a d a r fazladr. S fr deildir a m a n e r e d e y s e sfrdr. K a r a delikler k a r a deildir, a m a g bela. M a a l e s e f b u d a b i r k a r a deliin y a y d r a d y a s y o n u n a z v e d e n e y l e r l e tespit e d i l e m e y e c e k o l m a s n a y o l aar. F a k a t b i r istisna v a r d r . Havvking'in h e s a p l a r , bir k a r a deliin k t l e s i n e k a d a r azsa, scaklnn o k a d a r y k s e k , sald r a d y a s y o n u n o k a d a r fazla olacan d a g s t e r m i t i r . r n e i n k k b i r a s t e r o i t k a d a r hafif b i r k a r a delik, b i r milyon m e g a t o n l u k b i r h i d r o j e n b o m b a s k a d a r r a d y a s y o n salacaktr; v e b u r a d y a s y o n d a e l e k t r o m a n y e t i k tayfn g a m m a n k s m n d a y o u n l a m olacaktr. A s t r o n o m l a r g e c e l e y i n g k y z n d e b u t r d e k i r a d y a s y o n u a r a m , fakat b i r k a u z a k olaslk d n d a elleri b o kalmtr; b y l e k k ktleli k a r a deliklerin v a r l a r s a bile p e k e n d e r o l d u k l a r n a d a i r m u h t e m e l b i r i a r e t t i r b u d a . Havvking'in sk sk a k a y l a k a r k d i k k a t ektii z e r e b u
4

Ve Sicim Kuram Sahneye kar

D a h a d o r u s u , S t r o m i n g e r v e Vafa'nn - S u s s k i n d ile S e n ' i n d a h a nceki k a v r a y l a r n d a n h a r e k e t l e - e l e k t r o n i k fizik ari vinde "Beckenstein-Havvking entropisinin mikroskobik kke n i " balkl bir m a k a l e y a y n l a d O c a k 1996 t a r i h i n e k a d a r d u r u m byleydi. S t r o m i n g e r ile Vafa, bu a l m a l a r n d a belli b i r g r u p k a r a deliin m i k r o s k o b i k bileenlerini t a n m l a m a k v e b u n larla ilikili e n t r o p i y i t a m o l a r a k h e s a p l a y a b i l m e k iin sicim k u r a m n kullanmt. almalar, 1980'ler ve 1990'larn b a n d a k u l l a n m d a olan dzensizlik y a k l a m n k s m e n a m a k o n u s u n d a h e n z gelitirilmi bir i m k n a d a y a n y o r d u , b u l d u k l a r so n u da B e c k e n s t e i n ile Havvking'in t a h m i n l e r i n e kesin olarak

o k k t , z i r a a l m a l a r n n n g r d k a r a delik r a d y a s y o n u t e s p i t e d i l e b i l e c e k olsayd, h i k u k u y o k k i b i r N o b e l dl kazanrd.

5

406

407

u y u y o r v e 2 0 yl a k n b i r s r e n c e k s m e n renklendirilmi b i r tabloyu nihayet tamamlyordu. S t r o m i n g e r ile Vafa, ekstremal denilen k a r a deliklere y o u n lamt. B u k a r a delikler y k l y d l e r - elektrik y k diye d nebilirsiniz. A y r c a tadklar y k u y a r n c a m i n i m u m bir ola s k t l e y e d e sahiplerdi. B u t a n m d a n d a grlebilecei z e r e , X I I . B l m ' d e tartlan B P S halleriyle y a k n d a n ilikiliydiler. Aslna b a k a r s a n z S t r o m i n g e r v e Vafa, b u benzerlii t a m anla myla k u l l a n m l a r d . Bir B P S zarlar g r u b u (belli baz b o y u t l a r d a ) alp kesin b i r m a t e m a t i k s e l p l a n a g r e b u n l a r b i r b i r i n e b a l a y a r a k b a z e k s t r e m a l k a r a delikler i n a edebileceklerini - k u r a m s a l o l a r a k tabii ki- gstermilerdi. Tpk, bir g r u p k u a r k ve e l e k t r o n alp s o n r a onlar e t r a f l a r n d a e l e k t r o n l a r n belli b i r y r n g e d e dnd protonlar ve ntronlar olarak dzenleye r e k b i r a t o m ina edilebilmesinde - k u r a m s a l o l a r a k tabii ki- ol d u u gibi. S t r o m i n g e r v e Vafa d a sicim k u r a m erevesinde y e n i b u l u n m u b i l e e n l e r d e n bazlarnn, belli b a z k a r a delikler o r t a y a k a r m a k iin b e n z e r ekilde nasl bir a r a y a getirilebile ceini gstermiti. Aslna b a k a r s a n z k a r a delikler, y l d z l a r a zg evrimin olas nihai r n l e r i n d e n biridir. Bir yldz, m i l y a r l a r c a yl s r e n ato m i k fzyonla b t n n k l e e r enerjisini y a k p bitirdiinde k t l e e k i m i n ie d o r u e k e n m u a z z a m k u v v e t i n e d a y a n a c a k g c e -darya y n e l e n b a s n - s a h i p deildir artk. G e n i bir k o u l l a r y e l p a z e s i n d e d n l d n d e , b u d u r u m yldzn m u a z z a m ktlesinin feci bir ekilde ie d o r u k m e s i n e y o l aar; k e n d i m u a z z a m arl a l t n d a iddetle k e r v e bir k a r a delik olutu rur. B u g e r e k i o l u u m y o l u n u n tersine, S t r o m i n g e r v e Vafa, " t a s a r m " k a r a delikleri s a v u n u y o r d u . K a r a delik o l u u m u n a t e r s d e n bir a d m atmlar, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n d e orta y a km olan zarlar titizlikle, y a v a y a v a , kl k r k y a r a r c a s n a b i r b i r i n e ekleyip belli bir k o m b i n a s y o n o l u t u r a r a k nasl sis t e m a t i k o l a r a k k a r a delikler ina edilebileceini - k u r a m c n n zihninde- gstermilerdi.
408

B u y a k l a m n n e m i o k g e m e d e n aklk k a z a n a c a k t . Ka r a deliklerin m i k r o s k o b i k d z e y d e inas z e r i n d e t a m b i r k u r a m s a l d e n e t i m s a l a y a n S t r o m i n g e r ile Vafa, k a r a deliklerin m i k r o s k o b i k bileenlerinin, b t n gzlenebilir zelliklerini, ktlelerini v e k u v v e t y k l e r i n i d e i m e d e n b r a k a c a k ekilde k a deiik b i i m d e y e n i d e n d z e n l e n e b i l e c e i n i k o l a y c a v e d o r u d a n sayabiliyorlard. S o n r a d a b u sayy k a r a deliin olay u f k u n u n alanyla - B e k e n s t e i n v e Havvking'in t a h m i n ettii entropiyle- karlatryorlard. S t r o m i n g e r v e Vafa b u n u y a p t k l a rnda arada tam bir u y u m a olduunu grmlerdi. En azndan e k s t r e m a l k a r a delikler asndan, m i k r o s k o b i k bileenleri v e ilikili e n t r o p i y i t a m o l a r a k a k l a m a k iin sicim k u r a m n kul l a n m a k t a baarl o l m u l a r d . e y r e k asrlk b i r m u a m m a zl mt.
6

Sicim k u r a m c l a r n n b i r o u b u baary, k u r a m d e s t e k l e y e n nemli v e inandrc b i r k a n t o l a r a k grr. Sicim k u r a m n a d a i r kavraymz, diyelim k i b i r k u a r k m y a d a bir e l e k t r o n u n ktlesine d a i r d e n e y s e l gzlemlerle d o r u d a n v e t a m b i r b a lant k u r m a m z a h e n z e l v e r m e y e c e k k a d a r zayftr. F a k a t a r t k sicim k u r a m n n , k a r a deliklerin d a h a alldk k u r a m l a r kulla n a n fizikileri y l l a r d r uvallatm olan, u z u n z a m a n n c e orta y a k o n m u bir zelliine d a i r ilk t e m e l a k l a m a y getirdiini g r y o r u z . K a r a deliklerin b u zellii, Havvking'in, k a r a delik lerin mas g e r e k t i i y n n d e k i tahminiyle, p r e n s i p t e deneysel o l a r a k llebilir olmas g e r e k e n b u t a h m i n l e y a k n d a n b a l a n tldr. E l b e t t e ki byle b i r l m y a p a b i l m e k , kesinlikle gkler d e bir k a r a delik b u l u p y a y d nm tespit e t m e k t e h a s s a s t e hizatlar k u r m a m z gerektirir. K a r a delik y e t e r i n c e hafifse eer, b i r s o n r a k i a d m m e v c u t teknolojinin erimi d a h i l i n d e olacaktr. B u d e n e y s e l p r o g r a m h e n z b a a r y a u l a m a m olsa da, sicim k u r a m ile doal d n y a h a k k n d a k i k e s i n fiziksel ifadeler a r a sndaki uurumlar zerine kprler kurulabileceini bir kez da ha v u r g u l a m a k t a d r . S h e l d o n Glashovv -kendisi 1980'lerden si cim k u r a m n n ezeli d m a n d r - bile k s a z a m a n nce, "Sicim
409

k u r a m c l a r k a r a d e l i k l e r d e n b a h s e t t i k l e r i n d e , n e r e d e y s e gzle nebilir o l g u l a r d a n b a h s e t m e k t e d i r l e r ; b u d a etkileyicidir," d e

7

t e y e urattn, n k e v r e n i n bileenlerinin k e s i n k o n u m l a r n v e y n l hzlarn esasen bilemeyeceimizi g r m t k . B u klasik zelliklerin y e r i n i , b i r p a r a c n u r a d a y a d a b u r a d a ol ma, u y a d a b u y n l h z d a o l m a olasln syleyen k u a n t u m d a l g a fonksiyonlar alyordu. Gelgelelim, L a p l a c e ' n b a k asnn g z d e n d m e s i , d e t e r minizm kavramnn p a r a m p a r a olmasna yol amad. Dalga f o n k s i y o n l a r - k u a n t u m m e k a n i i n i n olaslk d a l g a l a r - z a m a n iinde, S c h r d i n g e r d e n k l e m i (ya d a D i r a c d e n k l e m i v e KleinG o r d o n d e n k l e m i gibi o n u n d a h a k e s i n m u a d i l l e r i ) gibi k e s i n m a t e m a t i k s e l k u r a l l a r a g r e evrilirler. B u d a bize L a p l a c e ' n klasik d e t e r m i n i z m i n i n y e r i n i kuantum determinizminin ald n syler. Z a m a n d a b i r a n d a , e v r e n i n b t n t e m e l bileenleri n i n d a l g a f o n k s i y o n l a r n n bilinmesi, "yeterince g e n i " b i r ze k n n n c e k i y a d a s o n r a k i bir z a m a n d a k i d a l g a fonksiyonlar n belirlemesini m m k n klar. K u a n t u m d e t e r m i n i z m i , belli b i r olayn g e l e c e k t e seilmi bir z a m a n d a m e y d a n a gelmesi ola slnn, t a m a m e n n c e k i b i r z a m a n d a k i d a l g a f o n k s i y o n l a r n a d a i r bilgiyle belirlendiini syler. K u a n t u m m e k a n i i n i n olash k y a k l a m , kanlmazl s o n u l a r d a n s o n u - o l a s l k l a r n a k a y d r a r a k L a p l a c e d e t e r m i n i z m i n i y u m u a t m t r , fakat sonu-olaslklar bildiimiz k u a n t u m k u r a m e r e v e s i n d e ger ekleir. Havvking 1976'da, b u y u m u a k d e t e r m i n i z m biiminin bile k a r a deliklerin varlyla ihlal edildiini sylemiti. Bu ifadenin gerisindeki d e n k l e m l e r y i n e ok etrefildir, fakat esas fikir h a y li d o r u d a n d r . K a r a delie bir ey d t n d e , d a l g a fonksiyo n u d a k a r a deliin iine ekilir. F a k a t b u d u r u m , gelecekte b t n z a m a n l a r d a k i d a l g a fonksiyonlarn o r t a y a k a r m a a b a mzda, "yeterince g e n i " z e k m z n o n a r l a m a z b i i m d e eksik kalaca a n l a m n a gelir. Gelecei t a m a n l a m y l a t a h m i n edebil m e k iin, b u g n b t n d a l g a fonksiyonlarn bilmemiz gerekir. F a k a t bazlar k a r a deliklerin g i r d a b n a d t y s e eer, ierdik leri bilgi de k a y b o l m u demektir.
411

mitir.

Kara Deliklerin Henz zlmemi Gizemleri

Bu etkileyici gelimeler s o n r a s n d a bile k a r a deliklerin iki nemli gizemi srrn k o r u y o r . lki k a r a deliklerin d e t e r m i n i z m k a v r a m z e r i n d e k i etkisiyle ilgilidir. 19. yzyln b a n d a , F r a n s z m a t e m a t i k i P i e r r e - S i m o n d e L a p l a c e , N e w t o n ' u n ha r e k e t y a s a l a r n a g r e m a n t k e n e v r e n i n saat gibi iliyor olmas nn en k a t ve u z u n erimli s o n u l a r n d a n birini telaffuz etmiti: Belli b i r a n d a , d o a y a h a y a t v e r e n b t n kuvvetleri v e o n u o l u t u r a n canllarn d u r u m l a r n ayr a y r k a v r a y a b i l e n b i r zek, b t n b u verileri analiz edebilecek k a d a r genise eer, e v r e n d e k i en b y k cisimler ile en hafif a t o m l a r n h a r e k e t l e r i n i a y n f o r m l d e birletirecektir. Byle bir z e k y a g r e hibir ey belirsiz olmayacaktr, g e m i gibi gelecek d e gzlerinin n n e a k a serilecektir.
8

B a k a bir deyile, b i r a n , e v r e n d e k i b t n p a r a c k l a r n k o n u m l a r ile y n l hzlarn bilirseniz eer, N e w t o n ' u n h a r e k e t y a s a l a r n k u l l a n a r a k b u p a r a c k l a r n n c e k i y a d a s o n r a k i bir z a m a n d a k i k o n u m l a r n v e y n l hzlarn d a -en a z n d a n p r e n sipte- belirleyebilirsiniz. B u b a k asna g r e , b t n t e z a h r ler, G n e ' i n o l u u m u n d a n sa'nn a r m h a gerilmesinden, gz lerinizin b u s z c k z e r i n d e k i h a r e k e t i n e k a d a r b t n t e z a h r ler, B y k P a t l a m a ' d a n b i r a n s o n r a e v r e n d e k i p a r a c k bile enlerinin kesin k o n u m l a r n a v e y n l h z l a r n a dayanr. E v r e nin almasyla ilgili, birbirini izleyen a d m l a r a dayal bu k a t b a k as, z g r i r a d e meselesiyle ilgili, i n s a n n zihnini allak b u l l a k ed en e n v a i eit ikilemi g n d e m e getirir, fakat k u a n t u m m e k a n i i n i n kefiyle birlikte n e m i de ciddi o r a n d a azalmtr. H e i s e n b e r g ' i n belirsizlik ilkesinin L a p l a c e d e t e r m i n i z m i n i sek410

i l k b a k ta, k a r a d e l i k l e r d e n k a y n a k l a n a n b u zorluk, z e r i n d e d u r m a y a d e e r m i gibi grnmeyebilir. Bir k a r a deliin olay u f k u n u n a r d n d a k i h e r ey, e v r e n i n geri k a l a n n d a n k o p m u ol d u u iin, k a r a deliin iine d e c e k k a d a r anssz b i r eyi ta m a m e n g r m e z d e n gelsek olmaz m? A y r c a felsefi o l a r a k k e n d i k e n d i m i z e , e v r e n i n k a r a deliin iine d e n eyin bilgisini a s l n d a k a y b e t m e d i i n i , b u bilginin biz aklc varlklarn bedeli n e o l u r s a olsun b a k m a k t a n kand bir u z a y blgesinde sakl ol d u u n u syleyemez miyiz? Havvking k a r a deliklerin t m y l e k a r a olmadn k e f e t m e d e n nce, b t n b u sorularn c e v a b evetti. F a k a t Havvking k a r a deliklerin dn t m d n y a y a d u y u r d u u n d a h i k y e d e deiti. Ima enerji tar, b u y z d e n d e b i r k a r a delik dnda ktlesi y a v a y a v a azalr, y a v a y a v a b u h a r l a r . Byle d e v a m e d e r k e n , deliin m e r k e z i ile olay ufku a r a s n d a k i mesafe y a v a y a v a k l r , b u k l m e s o n a e r d i i n d e , n c e d e n ayr olan blgeler k o z m i k a r e n a y a y e n i d e n dahil olur. i m d i felsefi d n c e l e r i m i z i n m z i k l e kar k a r y a k a l m a s gerekiyor: K a r a deliin y u t t u u eylerin ierdii bilgi - k a r a deliin iinde b u l u n d u u n u d n d m z veriler- k a r a delik b u h a r l a p g i d e r k e n y e n i d e n o r t a y a k a r m? Bu, k u a n t u m d e t e r m i n i z m i n i n geerli olmas iin gerekli olan bilgidir, bu y z d e n d e b u soru, k a r a deliklerin e v r e n i m i z i n evrimini ok d a h a d e r i n bir rastlant u n s u r u y l a d o l d u r u p d o l d u r m a d s o r u s u nun kalbine uzanmaktadr. B u s a t r l a r k a l e m e alnd srada, b u s o r u n u n c e v a b y l a ilgi li o l a r a k fizikiler a r a s n d a bir g r birlii y o k t u . Havvking, y l l a r b o y u n c a b u bilginin y e n i d e n o r t a y a k m a y a c a n i d d i a etmiti; k a r a deliklerin b u bilgiyi y o k ettiklerini, "bylece fizi e, k u a n t u m k u r a m y l a ilikili o l a a n belirsizliin s t n d e v e t e s i n d e y e n i bir belirsizlik d z e y i k a t t k l a r n " ileri s r m t . Aslna bakarsanz Havvking, California Teknoloji
9

v e T h o r n e b u bilginin e b e d i y e n k a y b o l a c a n i d d i a e d i y o r d u , Preskill ise t a m tersi b i r k o n u m b e n i m s e m i t i , k a r a delik yp k l r k e n b u bilginin d e y e n i d e n o r t a y a k a c a n s a v u n u yordu. d l neydi dersiniz? d l y i n e bilgiydi: "Kaybe d e n l e r ) k a z a n a n (lar) a k a z a n a n t a r a f n t e r c i h i olan b i r a n s i k l o pedi alacak." Bahis bir s o n u c a b a l a n m a d , a m a Havvking, k s a bir s r e nce, k a r a deliklerle ilgili o l a r a k sicim k u r a m e r e v e s i n d e ge litirilen y e n i kavrayn, y u k a r d a d a tarttmz z e r e , k a r a deliin iine g i r e n bilginin y e n i d e n o r t a y a k m a s n n bir y o l u olabileceini g s t e r d i i n i k a b u l e t t i .
10

Yeni fikir, S t r o m i n g e r ile

V a f a ' n m v e o n l a r n ilk m a k a l e l e r i n d e n b u y a n a b a k a b i r o k fi zikinin inceledii t r d e k a r a delikler sz k o n u s u o l d u u n d a , k a r a deliin iindeki bilginin o n u o l u t u r a n z a r l a r d a d e p o l a n d v e y e n i d e n o r t a y a karlabilecei y n n d e d i r . S t r o m i n g e r ' i n k s a s r e n c e b u k o n u d a , " B u g r b a z sicim k u r a m c l a r n n , k a r a delikler b u h a r l a r k e n ilerindeki bilginin d e y e n i d e n k a zanld i d d i a s n d a b u l u n m a s n a y o l amtr. K a n m c a b u so n u , y e t e r i n c e o l g u n l a m a m bir g r ; b u n u n d o r u o l u p ol m a d n g r m e k iin y a p l m a s g e r e k e n o k i v a r , " v a p da d o r u olabilir,"
12 11

demitir.

Vafa ise d n c e l e r i n i , "Bu s o r u k a r s n d a a g n o s t i i m , i k i ce szleriyle ifade etmitir. Bu s o r u y u ce v a p l a m a k h a l i h a z r d a s r e g i d e n a r a t r m a l a r n a n a hedeflerin d e n biridir. Havvking'in de dedii gibi: Fizikilerin ou, b u bilginin k a y b o l m a d n a i n a n m a k is ter, n k b u , D n y a y emniyetli v e n g r l e b i l i r bir y e r klacaktr. F a k a t E i n s t e i n ' m g e n e l grelilik k u r a m n ciddi y e alacak olursak, u z a y - z a m a n n d m l e r o l u t u r m a s , bilginin d e k a t m a n l a r a r a s n d a k a y b o l m a s olasln g r m e z d e n g e l m e m e m i z g e r e k t i i n e i n a n y o r u m . Bilginin a s lnda k a y b o l u p olmadn belirlemek, b u g n k u r a m s a l fi ziin en b y k meselelerinden b i r i d i r .
13

Enstit

s n d e n K i p T h o r n e ' l a birlikte, bir k a r a deliin iinde kslp k a l m bilgiye n e olaca k o n u s u n d a y i n e California Teknoloji E n s t i t s ' n d e n J o h n Preskill'le b a h s e t u t u m u t u : Havvking
412

413

K a r a deliklerle ilgili h e n z z m e k a v u t u r u l m a m ikinci g i z e m s e deliin m e r k e z i n d e k i u z a y - z a m a n n niteliiyle ilgili dir.

14

yrtlabilir. Sicim k u r a m , b u tuhaflklarn b a z l a r n a d a i r bize g l fikirler vermitir, fakat dierleri, k a r a deliklerin tuhafl d a dahil o l m a k z e r e , sicim k u r a m c l a r n n elinden kamtr. B u n u n esas s e b e b i y i n e sicim k u r a m n n , y a k l a k l k l a r k a r a deliklerin e n d e r i n i n d e k i n o k t a d a neler o l u p bittiini eksiksiz v e gvenilir b i r b i i m d e analiz e t m e becerimizi glgeleyecek olan tedirginlik a r a l a r n a d a y a n m a s d r . F a k a t tedirginlik erevesine dahil o l m a y a n y n t e m l e r d e son d n e m d e inanlmaz bir ilerleme k a y d e d i l m i v e b u y n t e m l e r i n k a r a deliklerin b a k a y a k l a m l a r n a baarl bir b i i m d e u y g u lanm olmasna baklrsa, sicim k u r a m c l a r k a r a deliklerin m e r k e z i n d e y a t a n srlarn o k u z a k o l m a y a n bir gelecekte z lecei k o n u s u n d a b y k mitlere sahiptir.

G e n e l greliliin, 1 9 1 6 ' d a S c h w a r z s c h i l d ' a k a d a r u z a n a n

d o r u d a n bir u y g u l a m a s , k a r a deliin m e r k e z i n d e birbiriyle a r p a n m u a z z a m k t l e v e enerjinin u z a y - z a m a n n d o k u s u n d a ykc b i r y a r n o l u m a s n a , b u y a r n d a r a d i k a l bir kvrl m a y l a s o n s u z bir kvrk halini a l m a s n a -bir u z a y - z a m a n tuhaflyla delinecektir- y o l atn gstermitir. Fizikilerin b u r a d a n kard s o n u l a r d a n biri d e u d u r : O l a y u f k u n u a a n m a d d e l e r i n hepsi k a n l m a z olarak k a r a deliin m e r k e z i n e d o r u ekildiinden v e b u r a d a d a m a d d e n i n hibir gelecei ol m a d n d a n , k a r a deliin k a l b i n d e z a m a n son b u l m a k t a d r . Yl l a r d r E i n s t e i n ' m d e n k l e m l e r i n i k u l l a n a r a k k a r a deliklerin m e r k e z i n e zg zellikleri incelemi olan fizikiler, lgnca bir ola sl, b u n u n , bir k a r a deliin m e r k e z i z e r i n d e n bizim evreni mize hafife b a l a n m b i r e v r e n e alan b i r k a p olmas olasl n o r t a y a k o y m u l a r d r . K a b a c a syleyecek olursak, bizim ev r e n i m i z d e z a m a n n son b u l d u u y e r d e , bizimkiyle balantl b a k a b i r e v r e n d e z a m a n d a h a y e n i balar. Bu kafa kartrc olasln baz etkilerini gelecek b l m d e ele alacaz, fakat imdi, nemli bir n o k t a y v u r g u l a m a k istiyo r u z . Temel dersi h a t r l a m a m z gerekiyor: H a y a l edilemeyecek k a d a r b y k bir y o u n l u a y o l a a n d e v a s a k t l e y e v e k k b o y u t l a r a s a h i p u noktalar, E i n s t e i n ' m k u r a m n n kullanlma sn geersiz klarken, k u a n t u m m e k a n i i n i n kullanlmasn ge rektirir. B u d a bizi u s o r u y a g t r y o r : Sicim k u r a m n n , k a r a deliin m e r k e z i n d e k i u z a y - z a m a n tuhafl h a k k n d a n e syle mesi g e r e k i r ? B u mesele, b u g n y o u n a r a t r m a l a r a k o n u ol m a k t a d r , fakat bilgi k a y b meselesinde o l d u u gibi h e n z z m e k a v u t u r u l m a m t r . Sicim k u r a m o k eitli b a k a tuhaflk larla d a ustalkla u r a m a k t a d r : X I . B l m ' d e v e b u b l m n ilk k s m n d a tartm o l d u u m u z , u z a y d a k i delikler v e y r t l m a lar.
15

F a k a t bir t e k tuhaflk g r d y s e n i z , hepsini g r m sayl

mazsnz. E v r e n i m i z i n d o k u s u o k eitli b i i m l e r d e delinebilir,

414

415

XIV. B l m

Kozmoloji zerine Dnceler

arih b o y u n c a insanlar, t u t k u l u b i r ekilde e v r e n i n k k e nini a n l a m a istei d u y m u l a r d r . K l t r e l ve z a m a n s a l farkllklar byle aan, k a d i m atalarmzn h a y a l g c

k a d a r , m o d e r n k o z m o l o u n a r a t r m a l a r n a d a ilham k a y n a o l a n b a k a b i r s o r u d a h a y o k t u r h e r h a l d e . D e r i n l e r d e bir y e r d e , n e d e n b i r e v r e n i n v a r o l d u u , nasl o l u p d a tanklk ettiimiz bi imi ald ve e v r i m i n i y n l e n d i r e n m a n t n -ilkenin- ne oldu

u s o r u l a r n a getirilecek bir a k l a m a y a zlem d u y u y o r u z . a rtc olan u ki, insanlk a r t k bu s o r u l a r n bazlarn bilimsel o l a r a k c e v a p l a m a y salayan b i r e r e v e n i n o r t a y a k m a y a balad bir n o k t a y a gelmi b u l u n u y o r . B u g n k a b u l g r e n bilimsel yaratl k u r a m , e v r e n i n ilk za m a n l a r n d a e n u k o u l l a r - m u a z z a m enerji, scaklk v e y o u n l u k - y a a d n sylyor. A r t k bildik olan b u koullar, h e m k u 417

a n t u m m e k a n i i n i n h e m k t l e e k i m i n i n d i k k a t e alnmasn ge r e k t i r m e k t e ; b u n e d e n l e , e v r e n i n d o u u spersicim k u r a m n n getirdii k a v r a y l a r deneyebileceimiz s a l a m bir z e m i n olu t u r m a k t a d r . B u y e n i kavraylar k s a c a ele alacaz, a m a n c e , g e n e l d e standart kozmoloji modeli o l a r a k anlan, sicim k u r a m n c e s i n e ait kozmolojik hikyeyi y e n i d e n zetleyelim.

B t n u z a y v e b t n m a d d e y i p s k r t e n bir olayd b u . ( B y k P a t l a m a ' n m n e r e d e gerekletiini b u l m a k iin o k u z a k l a r a g i t m e n i z e g e r e k y o k t u r ; n k b u olay b a k a y e r l e r d e o l d u u k a d a r imdi b u l u n d u u n u z y e r d e d e gerekleti. Balangta, b u g n b i r b i r i n d e n a y r g r d m z b t n yerler, ayn y e r d i . ) H e s a p l a n d k a d a r y l a B y k P a t l a m a ' d a n sadece 1O^ 3 saniye s o n r a , y a y g n deyile Planck zaman s o n r a s n d a , e v r e n i n scak l, 1 0
3 2

Standart Kozmoloji Modeli

K o z m i k k k e n l e r e ilikin m o d e r n k u r a m n balangc, E i n s t e i n ' m genel grelilik k u r a m n t a m a m l a m a s n d a n 15 yl s o n r a sna uzanr. Einstein, k e n d i fikirlerinin k u r a m s a l d e e r i n i v e b u n l a r n e v r e n i n s o n s u z v e d u r a a n o l m a d n a iaret ettiini k a b u l e t m e y e y a n a m a m olsa da, A l e x a n d e r F r i e d m a n n b u n u y a p t . I I I . B l m ' d e tarttmz gibi, F r i e d m a n n , E i n s t e i n ' m d e n k l e m l e r i y l e ilgili, B y k P a t l a m a o l a r a k bilinen z m ge litirdi. E v r e n i n s o n s u z bir skma d u r u m u n d a n iddetle d o d u u n u v e b u ilk p a t l a m a s o n r a s n d a h a l e n genilemekte o l d u u n u s y l y o r d u b u z m . Einstein byle z a m a n l a d e i e n zmlerin kendi kuramnn sonucu olmadndan o kadar emin d i ki, F r i e d m a n n ' n almasnda v a h i m bir h a t a b u l d u u n u a n l a t a n bir m a k a l e y a y n l a d . F a k a t sekiz a y k a d a r s o n r a F r i e d m a n n , Einstein' a s l n d a h a t a o l m a d n a i k n a etmeyi b a a r d . E i n s t e i n alenen a m a t e r s bir ekilde itirazn geri ald. G e r i E i n s t e i n ' m , F r i e d m a n n ' n sonularnn e v r e n l e bir ilgisi olabile ceini d n m e d i i aktr. F a k a t y a k l a k b e yl s o n r a H u b b le'n, W i l s o n D a R a s a t h a n e s i ' n d e y z inlik t e l e s k o b u y l a bir k a d z i n e galaksiye ilikin y a p t ayrntl gzlemler, e v r e n i n g e r e k t e n d e genilediini d o r u l a d . F r i e d m a n n ' n almas, fizikiler H o w a r d R o b e r t s o n v e A r t h u r W a l k e r t a r a f n d a n d a h a sistematik v e etkili b i r biimde y e n i l e n m i haliyle m o d e r n kozmolojinin temelini o l u t u r m a k t a d r . K o z m i k k k e n l e r l e ilgili m o d e r n k u r a m b i r a z d a h a ayrntl ekilde yle zetleyebiliriz: Yaklak 15 m i l y a r yl nce, e v r e n m u a z z a m d e r e c e d e enerjik bir olayla p a t l a y a r a k m e y d a n a geldi.
418

Kelvin'di, y a n i G n e ' i n kzgn derinliklerinin 10 tril

y o n k e r e trilyon k a t d a h a scakt. Z a m a n getike e v r e n geni leyip s o u d u v e b u n l a r o l u r k e n b a t a k i h o m o j e n v e k a y n a r s c a k l k t a k i ilk k o z m i k p l a z m a d a g i r d a p l a r v e k m e l e n m e l e r o l u m a y a balad. B y k P a t l a m a ' n n s t n d e n b i r saniyenin y z b i n d e biri k a d a r b i r z a m a n getiinde, h e r ey k u a r k l a r n l g r u p l a r h a l i n d e bir a r a y a gelip p r o t o n l a r v e n t r o n l a r o l u t u r m a s n a e l v e r e c e k k a d a r s o u m u t u ; scaklk y a k l a k 10 trilyon Kelvin'e inmiti, y a n i G n e ' i n i k s m l a r n d a n bir mil y o n k a t d a h a scakt. B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a saniyenin y z d e biri k a d a r b i r z a m a n getiinde, p e r i y o d i k t a b l o d a k i e n hafif baz elementlerin ekirdeklerinin, s o u y a n p a r a c k l a r n plaz masnda phtlamaya balamasna elverecek koullar olumu tu. S o n r a k i d a k i k a iinde, k a y n a y a n evren s o u y u p y a k l a k b i r milyar d e r e c e scakla i n d i i n d e o r t a y a k a n e k i r d e k l e r o u n l u k l a , h i d r o j e n ve h e l y u m e k i r d e k l e r i y a n sra eser mik t a r d a d t e r y u m ("ar" hidrojen) v e lityum ekirdekleriydi. Bu,

ilk nkleosentez evresi o l a r a k bilinir.

S o n r a k i b i r k a y z bin yl b o y u n c a d a h a fazla genileme v e s o u m a d n d a b i r ey olmad. A m a sonra, scaklk b i r k a bin d e r e c e y e d t n d e , lgnca k a y n a a n e l e k t r o n l a r y a v a l a d v e hzlar, o u h i d r o j e n v e h e l y u m olan a t o m e k i r d e k l e r i n i n kendilerini y a k a l a y a b i l e c e i , bylece elektriksel o l a r a k ilk ntral a t o m l a r oluturabilecei n o k t a y a indi. Bu, o k nemli b i r a n d : B u n o k t a d a n s o n r a e v r e n g e n e l o l a r a k effaflk k a z a n d . E l e k t r o n y a k a l a n m a s d e v r i n c e s i n d e , e v r e n elektrik y k l p a r a c k l a r d a n oluan y o u n bir plazmayla d o l u y d u v e b u p a r 419

cacklarn bazlar, r n e i n e k i r d e k l e r pozitif y k l y d , bazla r ise, r n e i n e l e k t r o n l a r negatif y k l y d . Yalnzca elektrik y k l nesnelerle etkileim k u r a n fotonlar, y k l p a r a c k y a m u r u altnda b u p a r a c k l a r l a srekli arpyor v e y o l l a r n d a n s a p m a d a n y a d a s o u r u l m a d a n y o l almalar p e k m m k n olmu y o r d u . Fotonlarn serbeste hareket etmesinin nndeki ykl p a r a c k engeli, e v r e n i n n e r e d e y s e t a m a m e n m a t bir g r n m e b r n m e s i n e y o l am olabilir, tpk s a b a h l e y i n y o u n b i r siste y a d a insan k r e d e n , tozlu bir k a r frtnasnda y a a m olabile ceiniz gibi. F a k a t negatif y k l e l e k t r o n l a r pozitif y k l ekir d e k l e r i n etrafnda y r n g e y e girip elektrik y k l n t r a l a t o m lar o r t a y a k a r d n d a , y k l engeller k a y b o l u p gitti v e y o u n sis o r t a d a n kalkt. B u n d a n sonra, B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a k a n fotonlar hi e n g e l l e n m e d e n y o l aldlar v e e v r e n i n genile mesi de gittike g r n r hale geldi. Yaklak b i r milyar yl sonra, e v r e n i n o lgn balanglarnn a r d n d a n b y k l d e sakinlemesiyle birlikte galaksiler, yl dzlar, s o n u n d a g e z e g e n l e r o r t a y a k m a y a balad. Ktleekim i n i n b i r a r a y a getirdii ilk e l e m e n t y n l a r y d bunlar. B u g n , B y k P a t l a m a n n a r d n d a n y a k l a k 1 5 milyar yl sonra, h e m e v r e n i n ihtiamn h e m d e k o z m i k k k e n l e r e d a i r m a k u l v e d e neysel o l a r a k snanabilir bir k u r a m p a r a p a r a bir a r a y a getir mi olma becerimizi h a y r e t l e karlayabiliyoruz. P e k i , B y k P a t l a m a k u r a m n a gerekten n e k a d a r g v e n meliyiz?

t e m l e r k u l l a n m a k z o r u n d a d r . E n ayrntl y a k l a m l a r d a n biri

kozmik arkaplan nm o l a r a k bilinen eyi ierir.

yice iirdikten s o n r a b i r bisiklet lastiine d o k u n d u y s a n z , scak geldiini bilirsiniz. B u n u n sebebi, sktrldklarnda ey lerin snmasdr. r n e i n d d k l t e n c e r e l e r i n a r d n d a y a t a n ilke b u d u r . B u t e n c e r e l e r d e s r a d a n olanlarn ulaabildiklerine kyasla ok y k s e k scaklklara a b u c a k ulalabilmesi iin, h a va kapal o r t a m iinde iyice sktrlr. Tersi de geerlidir: Ba sn serbest b r a k l d n d a ve eylerin g e n l e m e s i n e izin verildi i n d e s o u m a d a b e r a b e r i n d e gelir. D d k l t e n c e r e n i n k a p a kaldrlacak olsa -ya d a d a h a ilginci, t e n c e r e p a t l a y a c a k olsaiindeki h a v a s o u y u p s t a n d a r t o d a scaklna i n e r k e n , genleip olaan y o u n l u u n a ulaacaktr. Isnm bir o r t a m "sout m a y a " y n e l i k t a n d k bir teknii a n l a t a n "istim s a l m a " deyimi n i n a r d n d a k i bilim ite b u d u r . y l e anlalyor ki, D n y a y a d a i r b u basit gzlemler, e v r e n d e derinlikli bir b i i m d e v c u t bulmaktadr. Y u k a r d a g r d m z gibi, e l e k t r o n l a r v e e k i r d e k l e r i n bir leip a t o m l a r o l u t u r m a s s o n r a s n d a fotonlar, tpk scak fakat b o bir d d k l t e n c e r e n i n iindeki a t o m l a r gibi serbest kala r a k , e v r e n d e engelsiz bir ekilde h a r e k e t eder. K a p a n kald r p d d k l t e n c e r e n i n iindeki h a v a n n g e n l e m e s i n e izin ver diinizde ierideki h a v a n n s o u m a s n d a olan ey, ayn ekilde e v r e n g e n i l e r k e n iinde a k p d u r a n foton "gaz" iin d e geer lidir. Aslna b a k a r s a n z , 1950'lerde G e o r g e G a r n o w ile r e n c i leri R a l p h A l p h e r v e R o b e r t H e r m a n n v e 1960'larn o r t a l a r n d a R o b e r t D i c k e ile J i m Peebles gibi eski fizikiler, k o z m i k geni lemenin son 15 m i l y a r yl iinde s o u y u p m u t l a k sfrn b i r k a d e r e c e s t n d e b i r scakla erien b u ilk f o t o n l a r d a n o l u a n ne r e d e y s e y e k n e s a k bir y a m u r u n , b u g n k e v r e n i n h e r y e r i n e szm olmas g e r e k t i i n i fark ettiler. 1965'te, N e w J e r s e y ' d e k i
1

Byk Patlamay Snamak

Gkbilimciler en gl teleskoplarla e v r e n i izleyip galaksile r i n v e k u a s a r l a r n B y k P a t l a m a ' d a n b i r k a milyar yl s o n r a y a y d grebiliyorlar. Bu, o n l a r n B y k P a t l a m a k u r a m n n n g r d e v r e n i n genilemesini, e v r e n i n ilk z a m a n l a r n a d e k geriye u z a n a r a k d o r u l a m a l a r n a i m k n tanr, h e r ey b i r " T ' y e uyar. K u r a m n d a h a n c e k i z a m a n l a r asndan geerlili ini s n a m a k iin fizikiler ve gkbilimciler d a h a dolayl y n 420

Bell L a b o r a t u v a r l a r ' n d a n A r n o P e n z i a s ile R o b e r t W i l s o n , ile tiim u y d u l a r n d a kullanlmas a m a l a n m bir a n t e n z e r i n d e alrlarken B y k P a t l a m a s o n r a s n d a k i b u p a r l a m a y tespit

421

ettiklerinde, z a m a n m z n en nemli keiflerinden birini t e s a d fen gerekletirmi o l u y o r l a r d . B u n d a n s o n r a k i a r a t r m a l a r k u r a m d a d e n e y l e r i d e derinletirdi v e 1990'larn b a n d a U l u sal H a v a c l k v e U z a y D a i r e s i n e ( N A S A ) ait K o z m i k A r k a p l a n Kifi ( C O B E ) adl u y d u n u n y a p t l m l e r e varld. B u v e rilerle birlikte fizikiler ve gkbilimciler, evrenin, scakl B y k P a t l a m a k u r a m n n beklentileriyle t a m olarak r t e n bi i m d e , m u t l a k sfrn y a k l a k 2,7 d e r e c e s t n d e m i k r o d a l g a nmla d o l u olduunu b y k bir kesinlikle d o r u l a d l a r (gz lerimiz m i k r o d a l g a l a r a d u y a r l olsayd etrafmzdaki d n y a y a b i r parlakln yaylm o l d u u n u g r r d k ) . S o m u t b i r ekilde ifade e d e c e k olursak, u an igal e t m e k t e o l d u u n u z da dahil e v r e n i n her m e t r e k b n d e o engin m i k r o d a l g a nm denizinin b i r p a r a s olan 4 0 0 milyon foton b u l u n m a k t a d r ; b u , yaratln b i r yanksdr. K a b l o y u k a r d n z d a v e y a y n saati d o l m u b i r k a n a l a ayarladnzda, televizyonun e k r a n n d a beliren "karlanm a " n m bir ksm a s l n d a B y k P a t l a m a s o n r a s n d a k i b u s n k o r t a m d a n dolaydr. K u r a m ile d e n e y a r a s n d a k i b u u y u m a , kozmolojinin izdii B y k P a t l a m a t a b l o s u n u fotonlarn patla m a d a n b i r k a y z b i n yl s o n r a e v r e n d e s e r b e s t e h a r e k e t e t m e y e balad ilk z a m a n l a r a d e k geri u z a n a r a k d o r u l a m a k t a d r . B y k P a t l a m a k u r a m y l a ilgili testlerimizin k a p s a m n d a h a d a n c e k i z a m a n l a r a d o r u geniletebilir miyiz? Evet, b u n u y a pabiliriz. Fizikiler, n k l e e r k u r a m n v e t e r m o d i n a m i i n stan d a r t ilkelerini k u l l a n a r a k , ilk n k l e o s e n t e z d n e m i n d e , y a n i B y k P a t l a m a n n b i r saniyenin y z d e biri k a d a r sonras ile bir k a d a k i k a s o n r a s a r a s n d a k i z a m a n diliminde o r t a y a k a n k u n s u r l a r n n greli b o l l u u y l a ilgili k e s i n t a h m i n l e r d e b u l u n a b i lirler. r n e i n n k l e e r k u r a m a g r e , e v r e n i n y z d e 2 3 ' n n h e l y u m d a n o l u u y o r olmas gerekiyor. Gkbilimciler yldzlar v e n e b u l a l a r d a bol m i k t a r d a b u l u n a n h e l y u m m i k t a r n lerek g e r e k t e n d e b u t a h m i n i n d o r u o l d u u n a iaret eden, etkileyi ci veriler toplamlardr. D t e r y u m b o l l u u y l a ilgili t a h m i n ve b u n u n d o r u l a n m a s , h e r h a l d e d a h a etkileyicidir, n k d t e r 422

y u m u n e v r e n d e a z m i k t a r d a fakat k e s i n o l a r a k b u l u n m a s n aklayan, B y k P a t l a m a d n d a b a k a b i r astrofiziksel s r e y o k t u r esasen. B u m a d d e l e r l e birlikte d a h a y a k n d n e m d e lit y u m u n e v r e n d e k i b o l l u u n u n dorulan, b u n l a r n ilk sentezl e n m e z a m a n l a r n a d e k geriye u z a n a n , e v r e n i n b a l a n g c n a ait fizii kavraymzn h a s s a s bir snamasdr. T m bunlar, bizi n e r e d e y s e k i b r e s r k l e y e c e k d e r e c e d e et kileyicidir. S a h i p o l d u u m u z b t n veriler, e v r e n i B y k P a t l a m a ' n m b i r saniyenin y z d e biri k a d a r s o n r a s n d a n imdiye, 1 5 milyar yl s o n r a s n a k a d a r betimleyebilen bir kozmoloji k u r a m n d o r u l a m a k t a d r . Yine de, y e n i d o m u e v r e n i n o l a a n s t bir hzla evrildii gereini g z d e n k a r m a m a m z gerekiyor. Bir saniyenin k k p a r a l a r - y z d e b i r i n d e n ok d a h a k k p a r a l a r - d n y a m z n kalc zelliklerinin ilk k e z o r t a y a kt k o z m i k devirleri biimlendirir. Bylece, fizikiler srekli a r t a n bir abayla, e v r e n i n b a l a n g c n a o k d a h a y a k n z a m a n l a r a k l a m a y a almlardr. Biz d a h a geriye y n e l d i k e , e v r e n d a h a d a k l d , snd v e y o u n l a t iin, m a d d e v e k u v vetlere ilikin, k u a n t u m m e k a n i i n e zg geerli b i r betimleme y a p a b i l m e k g i d e r e k d a h a nemli hale gelmektedir. D a h a n c e k i b l m l e r d e b a k a b a k alaryla g r d m z gibi, n o k t a p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m a n c a k v e a n c a k tipik p a r a c k enerjileri P l a n c k enerjisi c i v a r n d a o l d u u s r e c e ie y a r a m a k t a d r . Kozmolojik bir b a l a m d a , bu d u r u m bilinen ev r e n i n t a m a m P l a n c k b y k l llerinde bir topan iine sdrldnda o r t a y a kar ve bylece yle b y k bir y o u n l u k sz k o n u s u olur ki, aydnlatc bir b e n z e t m e b u l m a k g : Basit e, evrenin P l a n c k z a m a n n d a k i y o u n l u u devasadr. Bu e n e r jilerde v e y o u n l u k l a r d a , ktleekimi v e k u a n t u m mekanii, n o k t a - p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m n d a o l d u u gibi artk iki ayr e l e m a n o l a r a k ele a l n a m a z . Bu kitabn v e r m e k is tedii temel mesaj da, bu m u a z z a m enerjilerde ve b u n l a r n te sinde, sicim k u r a m n a b a v u r m a m z gerektiidir. Z a m a n l a ilgili terimlerle ifade e d e c e k olursak, B y k P a t l a m a n n 10~^ saniye
3

423

s o n r a s n a d e n k gelen P l a n c k z a m a n n d a n ncesini a r a t r m a k tayz, dolaysyla e n b a t a k i b u devir, sicim k u r a m n n k o z m o l o jik arenasdr. i m d i b u devire u z a n a l m , a m a nce, s t a n d a r t kozmolojinin, e v r e n i n B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a P l a n c k z a m a n ile bir saniye nin y z d e biri s o n r a s a r a s n d a k a l a n z a m a n dilimindeki hali h a k k n d a neler sylediine b a k a l m .

hz azalr, fakat o l u p b i t e n n e r e d e y s e b u n d a n i b a r e t gibidir. F a k a t scakl 0 d e r e c e y e indirdiimizde, nemli bir eyin m e y d a n a geldiini g r r z . Sv s u d o n m a y a b a l a r v e kat b u z a d n r. n c e k i b l m d e tarttmz gibi bu, bir faz geiinin b a sit bir rneidir. B u r a d a k i a m a c m z a s n d a n belirtilmesi g e r e k e n nemli n o k t a , b u faz geiinin H molekllerinin gster
2

dii simetri m i k t a r n d a bir a z a l m a y a y o l atdr. H a n g i a d a n baklrsa baklsn sv su ayn g r n s e de - d n m l o l a r a k si m e t r i k g r n r - kat b u z farkldr. B u z u n kristallemi bir blok y a p s vardr, b u d a y e t e r i n c e keskin bir b i i m d e incelenirse, b t n kristaller gibi b u z u n d a farkl a l a r d a n farkl g r n e c e i a n l a m n a gelir. F a z geii, apak olan d n m l simetri mik t a r n d a bir a z a l m a y a y o l amtr. Aina o l d u u m u z t e k bir rnei tartm olsak da, bahsettii miz n o k t a d a h a genel olan iin geerlilik tamaktadr: Birok fi ziksel sistemde, scakl azalttmzda, bir n o k t a d a , nceki si metrilerin bir b l m n n azalmas y a d a "krlmas"na yol aan bir faz geii y a a n r genellikle. Aslna b a k a r s a n z , scakl y e terince geni bir a r a l k t a deitirilirse, bir sistem bir dizi laz ge ii yaayabilir. Su, verilebilecek basit bir r n e k t i r y i n e . Scakl 100 d e r e c e n i n s t n e ykseltilecek olursa, su artk gaz olup buharlar. Bu biimde, sistem sv fazda o l d u u n d a n d a h a fazla simetriye sahiptir; n k artk tek t e k H O moleklleri skk v e
a

Planck Zamanndan, Byk Patlamann Bir Saniyenin Yzde Biri Sonrasna

V I I . B l m ' e (zellikle de ekil 7.1'e) d n p ktleekimi d n d a k i k u v v e t i n e v r e n i n ilk d n e m i n d e k i son d e r e c e scak o r t a m n d a b i r l e i y o r m u gibi g r n d n hatrlayalm. Fizik ilerin bu k u v v e t l e r i n g l e r i n i n enerji ve scaklkla birlikte n a sl deitii z e r i n e h e s a p l a r , B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a k i 10~
35

s a n i y e n i n n c e s i n d e , gl, zayf ile e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n t e k b i r "birleik b y k " y a d a " s p e r " k u v v e t o l d u u n u gster mektedir. B u haliyle e v r e n , b u g n o l d u u n d a n ok d a h a simet rikti. B i r b i r i n d e n farkl metaller stldnda o r t a y a kan eriyi in homojenliinde o l d u u gibi, b u g n gzlediimiz haliyle k u v v e t l e r a r a s n d a k i ciddi farkllklar d a e v r e n i n ilk z a m a n l a r n d a karlalan scaklk ile enerjinin u n o k t a l a r d a olmas y

znden siliniyordu. K u a n t u m alan k u r a m n n biimsellii, ev

r e n z a m a n l a genileyip s o u d u k a b u s i m e t r i n i n d e d a h a ok, a n i d e n g e r e k l e e n p e k ok a d m l a k e s k i n bir biimde azald n v e n i h a y e t b u g n a i n a o l d u u m u z n i s p e t e n a s i m e t r i k biime vardn gstermitir. S i m e t r i n i n b u b i i m d e azalmasnn y a d a d a h a s o m u t bir d e yile simetri krlmas o l a r a k a d l a n d r l a n eyin a l t n d a y a t a n fi zii a n l a m a k zor deildir. S u y l a dolu b y k b i r k a p d n e l i m . H 0 moleklleri k a b n h e r tarafna eit d z e y d e yaylmtr,
2

birbirlerine yapk olduklar sv biiminden k u r t u l m u t u r . Bir birleriyle t a m a m e n eit bir biimde, molekl g r u p l a r n n dierle rini darda b r a k a r a k y a k n birliktelikler k u r m a k iin birbirle rini setii t o p l u l u k l a r y a d a "klikler" oluturmakszn k a b n iinde dolanrlar. Yeterince y k s e k scaklklarda m o l e k l e r ser bestlik baskndr. Scakl 100 d e r e c e n i n altna d r d m z de, bir gaz-sv faz geii yaadmz iin, elbette su damlalar biim k a z a n r v e simetri azalr. D e v a m edip d a h a d k scaklk lara inecek olursak, 0 dereceyi g e e n e k a d a r ok nemli bir ey gereklemez. 0 d e r e c e d e , y u k a r d a g r d m z gibi, sv suk a t b u z faz geii simetride bir b a k a ani a z a l m a y a y o l aar.
425

h a n g i a d a n baklrsa baklsn su a y n g r n r . imdi ise, b i r y a n d a n scakl d r r k e n k a b izleyelim. B a t a p e k fazla b i r ey g e r e k l e m e z . M i k r o leklerde s u m o l e k l l e r i n i n o r t a l a m a

424

Fizikiler B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a P l a n c k z a m a n ile bir sa n i y e n i n y z d e biri s o n r a s a r a s n d a k a l a n z a m a n diliminde ev r e n i n d e ok b e n z e r b i r d a v r a n g s t e r d i i n e v e b u n a b e n z e r en az iki faz geii y a a d n a i n a n m a k t a d r . 1 0

2 8

mz o k d a h a ayrntl s o r u l a r g n d e m e getiriyor. y l e anlal y o r ki, b u s o r u l a r n bir ksm, s u n u l d u u biimiyle s t a n d a r t kozmoloji s e n a r y o s u n u geersiz k l m a s a da, d a h a derinlikli bir k u r a m g e r e k s i n i m i n e iaret e d e n t u h a f y n l e r i a y d n l a t m a k t a dr. Gelin b u n l a r d a n birine o d a k l a n a l m imdi. B u n a ufuk prob

Kelvin'in s

t n d e k a l a n scaklklarda, k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t t e k b i r k u v v e t m i v e olabildiince s i m e t r i k m i gibi g r n y o r d u . ( B u b l m n s o n u n d a , sicim k u r a m n n ktleekimini b u y k sek scaklktaki b i r l e m e y e nasl dahil ettiini ele alacaz.) F a k a t scaklk, 1 0
2 8

lemi d e n m e k t e d i r ve m o d e r n kozmolojinin en nemli k o n u l a r n

d a n biridir. D e t a y l k o z m i k a r k a p l a n nm a r a t r m a l a r g s t e r m i t i r ki, l m a n t e n i ne y n e evrilirse evrilsin, h a t a p a y 100.000'de 1 o l m a k z e r e , nmn scakl ayndr. D u r u p bir d n l d n d e , b u n u n o k t u h a f bir d u r u m o l d u u grlecektir. E v r e n d e , a r a l a r n d a m u a z z a m mesafeler b u l u n a n y e r l e r n e d e n birbi r i n e b u k a d a r y a k n scaklklara s a h i p olsun ki? B u bilmecenin g r n r d e doal bir z m olarak, evet, g k y z n d e birbiri n e t a b a n t a b a n a zt iki y e r b u g n b i r b i r i n d e n o k u z a k olsa da, t p k ikizlerin d o u m srasnda a y r l m a s n d a o l d u u gibi, e v r e nin ilk z a m a n l a r n d a birbirlerine o k y a k n d , denilebilir. O r t a k b i r balang n o k t a s n d a n d o d u k l a r iin, scaklk gibi o r t a k zelliklere s a h i p olmalar o k a d a r da artc deildir. S t a n d a r t B y k P a t l a m a kozmolojisinde, b u i d d i a geerli o l a m a m a k t a d r . N e d e n i n i yle aklayabiliriz: Scak b i r k a p o r b a y a v a y a v a s o u y a r a k o d a n n scaklna u y u m salar, n k e t r a f n d a k i s o u k h a v a y l a t e m a s halindedir. Yeterince u z u n bir s r e b e k l e n i r s e , o r b a n n scaklyla h a v a n n scakl t e m a s y o l u y l a a y n olacaktr. A m a o r b a bir t e r m o s u n iin deyse, scakln d a h a u z u n s r e k o r u r elbette; n k dtaki o r t a m l a iletiimi d a h a azdr. Bu da, iki cismin scaklklarnn eitlenmesinin, a r a l a r n d a u z u n sreli v e b o z u l m a y a n bir iliki b u l u n m a s n a bal o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . U z a y d a , b u g n o k u z u n mesafelerle ayrlm y e r l e r i n ilk t e m a s l a r y z n d e n a y n scakla s a h i p o l d u u iddiasn s n a m a k iin, e v r e n i n ilk z a m a n l a r n d a b u y e r l e r a r a s n d a k i bilgi alveriinin etkinliini incelememiz g e r e k m e k t e d i r . Bata, b u y e r l e r b i r b i r i n e ilk za m a n l a r d a d a h a y a k n o l d u u n d a n , a r a l a r n d a iletiimin d a h a
427

Kelvin'in altna d t n d e , evren k u v v e

tin o r t a k birlikleri i i n d e n farkl b i i m l e r d e kristalletii bir faz geiine m a r u z kald. K u v v e t l e r i n greli gleri v e m a d d e z e r i n d e k i etkilerinin ayrntlar farkllamaya balad. Bylece ev r e n s o u r k e n , k u v v e t l e r i n y k s e k s c a k h k l a r d a k i ak simetrisi krld. Yine de Glashovv, S a l a m ve W e i n b e r g un almalar ( b k z . V. B l m ) y k s e k scaklkta simetrinin t m y l e silinmediini g s t e r m e k t e d i r : Z a y f ve e l e k t r o m a n y e t i k kuvvetler h l a y r m a m b u l u n u y o r d u . E v r e n d a h a fazla genileyip s o u y a r a k , eylerin scakl 1 0
1 5

Kelvin'e - G n e ' i n e k i r d e i n d e k i s

cakln 100 milyon k a t - ininceye dek, y a n i e v r e n e l e k t r o m a n y e t i k ve zayf k u v v e t l e r i etkileyen b a k a b i r faz geiine girin ceye d e k fazla b i r ey g e r e k l e m e d i . Bu scaklkta zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r de, nceki d a h a simetrik birliklerin d e n ayrlp kristalleti v e e v r e n s o u m a y a d e v a m ettike b u k u v v e t l e r a r a s n d a k i farkllk d a b y d . K o z m i k tarihe ilikin b u zet bilgiler h e r n e k a d a r b u k u v v e t l e r i n aslnda birbirleriy le d e r i n d e n ilikili o l d u u n u gsterse de, d n y a m z d a faal olan, b i r b i r i n d e n belirgin b i i m d e farkl, k t l e e k i m i dndaki k u v v e t t e n bu iki faz geii s o r u m l u d u r .

Kozmolojik Bir Bilmece

B u P l a n c k - d n e m i s o n r a s kozmolojisi, evreni, B y k P a t l a m a s o n r a s n d a k i ksack a n l a r a d n e r e k a n l a m a y a ynelik, za rif, t u t a r l ve h e s a p l a r l a izlenebilir bir e r e v e s u n m a k t a d r . F a k a t b a a r d k u r a m l a r n o u n d a o l d u u gibi, y e n i kavraylar426

k o l a y o l d u u n u d n e b i l i r i z . F a k a t u z a m s a l yaknlk, h i k y e nin bir p a r a s d r y a l n z c a . H i k y e n i n d i e r p a r a s y s a z a m a n sal srekliliktir. B u n u d a h a etraflca irdeleyebilmek iin k o z m i k genilemeyle ilgili bir "filmi" incelediimizi d n e l i m , a m a filmi t e r s i n d e n , b u g n d e n B y k P a t l a m a y a d o r u geri s a r a r a k oynatalm. Ik hz h e r h a n g i b i r sinyal y a d a bilginin, n e k a d a r hzl y o l alaca n a bir snr g e t i r d i i n d e n , belli bir a n d a a r a l a r n d a k i mesafe nin, a n c a k n B y k P a t l a m a ' d a n beri alm olabilecei m e safeden ksa olmas k o u l u y l a uzayn iki ayr blgesindeki m a d d e l e r a r a s n d a s enerjisi alverii gerekleebilir ve bylece bu b l g e l e r d e k i m a d d e a y n scakla gelme o l a n a n a sahip olabi lir. S o n u olarak, filmi geriye s a r d k a u z a y blgelerinin ne l d e y a k n l a a c a ile bu n o k t a y a v a r m a l a r iin saati ne k a d a r g e r i y e alacamz a r a s n d a bir r e k a b e t o l d u u n u g r m e k t e y i z . r n e i n , u z a y d a iki k o n u m a r a s n d a 300.000 k m mesafe o l m a s iin, filmi, B y k P a t l a m a ' n n bir s a n i y e d e n d a h a ksa bir s r e sonras sresince s a r m a m z g e r e k e c e k t i r ; b u d u r u m d a birbir lerine d a h a y a k n olsalar da, hl hibir ekilde birbirleri z e r i n d e etkili olamazlar, n k n a r a l a r n d a k i mesafeyi k a t e d e b i l m e k iin t a m bir saniye d a h a y o l almas g e r e k e c e k t i r . iki
2

gibi, a r a l a r n d a onlar a y n scakla g e t i r e c e k z o r u n l u bir sl te masn bulunamayacan gstermektedir. Fizikiler, s t a n d a r t B y k P a t l a m a m o d e l i n d e t a m d a byle b i r s o r u n u n o r t a y a ktn gstermilerdir. Ayrntl hesaplar, h a l i h a z r d a b i r b i r i n d e n ok u z a k t a k i u z a y blgeleri a r a s n d a , ayn scaklkta olmalarn a k l a y a c a k bir s enerjisi alverii gereklemi olmasnn m m k n olmadn g s t e r m e k t e d i r .

Ufuk szc, ne k a d a r uza grebileceimizi, y a n i n ne

k a d a r yol alabileceini ifade ettiinden, fizikiler k o z m o s u n d e v a s a genilikteki alannn h e r y e r i n d e scakln a k l a n a m a z bir b i i m d e ayn o l m a s n a "ufuk p r o b l e m i " demilerdir. B u m u a m ma, s t a n d a r t kozmoloji modelinin y a n l o l d u u a n l a m n a gel m e m e k t e d i r . F a k a t scakln ayn olmas, g l bir ihtimalle kozmolojik h i k y e n i n nemli bir parasn g z d e n kardm z a iaret etmektedir. H a l e n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji E n s t i t s ' n d e a r a t r m a l a r n s r d r e n fiziki A l a n G u t h , 1979'da hi kyenin bu kayp blmn yazd.

iirme
Ufuk p r o b l e m i n i n t e m e l i n d e , e v r e n d e b i r b i r i n d e n ok u z a k iki blgeyi b i r b i r i n e y a k l a t r a b i l m e m i z iin, k o z m i k filmi z a m a nn balangcna d o r u geri s a r m a m z n gereklilii y a t a r . Asln da, o k a d a r geriye d n l d n d e b i r fiziksel etkinin bir blge den dierine gitmesine y e t e c e k k a d a r z a m a n g e m e z . Dolaysy la b u r a d a k i g l k , biz kozmolojik filmi geriye sarp B y k P a t l a m a y a y a k l a t k a , e v r e n i n y e t e r i n c e hzl bir o r a n l a k l memesidir. Evet, a n a fikir k a b a c a b u d u r , fakat betimlemeyi biraz d a h a n e t l e t i r m e k iin a b a l a m a y a deer. U f u k p r o b l e m i n i n k a y n a , tpk bir t o p u n y u k a r y a a t l m a s n d a o l d u u gibi, k t l e e k i m i n ekici k u v v e t i n i n e v r e n i n genileme hznn yavalamasna y o l amasdr. B u d a r n e i n , k o z m o s t a iki y e r a r a s n d a k i mesafeyi y a r y a r y a i n d i r m e k iin, filmi b a l a n g c a d o r u y a r d a n fazla g e r i s a r m a m z g e r e k t i i a n l a m n a gelmektedir. G r d m z gi429

k o n u m a r a s n d a k i mesafenin ok d a h a az, diyelim ki 300 km ol mas iin, filmi B y k P a t l a m a ' n n a r d n d a n bir saniyenin bin d e biri sonras s r e s i n c e s a r m a m z g e r e k e c e k t i r ki, b u d u r u m d a y i n e ayn s o n u c a varrz. Sz k o n u s u iki k o n u m birbirini y i n e etkileyemez, n k b i r saniyenin b i n d e biri k a d a r bir s r e d e k 300 km'lik bir y o l u k a t e d e m e z . Ayn ekilde d e v a m e d e r e k , iki k o n u m a r a s n d a k i mesafenin y a k l a k 30 cm olmas iin fil m i B y k P a t l a m a ' n n a r d n d a n bir s a n i y e n i n m i l y a r d a biri s o n r a s s r e s i n c e s a r d m z d a d a y i n e birbirini etkileyemezler, n k n B y k P a t l a m a s o n r a s n d a b u iki k o n u m a r a s n d a k i y a k l a k 3 0 cm'yi k a t e t m e y e y e t e r i n c e z a m a n y o k t u r . Bu, B y k P a t l a m a y a d o r u geri gidildike e v r e n d e k i iki n o k t a gi d e r e k b i r b i r i n e y a k l a a c a iin, o r b a ile h a v a a r a s n d a o l d u u

428

bi, mesafeyi y a r y a r y a i n d i r m e k iin B y k P a t l a m a ' d a n son r a g e e n z a m a n n y a r s n d a n fazlasn geriye s a r m a m z g e r e k i y o r . O r a n t s a l olarak, B y k P a t l a m a n n s t n d e n d a h a a z za m a n gemesi, b i r b i r l e r i n e y a k l a s a l a r bile iki blge a r a s n d a et kileim olmasnn daha zor o l d u u a n l a m n a gelmektedir. G u t h ' u n ufuk p r o b l e m i n e getirdii z m a r t k basit b i r dil le ifade edebiliriz. G u t h , E i n s t e i n ' m d e n k l e m l e r i y l e ilgili b a k a b i r z m gelitirmitir. B u n a gre, e v r e n i n ilk z a m a n l a r n d a ksa s r e n , m u a z z a m hzl b i r genileme evresi y a a n r ve asln da, e v r e n i n b e k l e n m e d i k d e r e c e d e hzl a r t a n b i r genilemeyle, gittike "itii" bir e v r e d i r b u . Bir t o p u n h a v a y a atldktan s o n r a y a v a l a m a s r n e i n d e o l d u u n u n tersine, g i d e r e k a r t a n bir hzla genileme, ilerledike daha da hzlanr. K o z m i k filmi geri sardmzda, hzla ivme k a z a n a n genileme, hzla srati kesilen b z l m e y e d n r . B u d a k o z m o s t a iki y e r a r a s n d a k i mesafe yi y a r y a i n d i r m e k iin (hzn g i d e r e k artt genileme evresin d e ) filmi y a r s n d a n d a h a a z -aslnda ok d a h a az- s a r m a m z ge rektii a n l a m n a gelir. Filmi d a h a az geriye s a r m a m z , iki b l g e nin sl iletiim k u r m a k iin d a h a fazla z a m a n olmas a n l a m n a gelir; tpk scak o r b a ve h a v a r n e i n d e o l d u u gibi a y n s cakla v a r m a k iin y e t e r i n c e z a m a n l a r olacaktr. G u t h ' u n kefi v e h a l e n S t a n f o r d n i v e r s i t e s i n d e a r a t r m a larn s r d r e n A n d r e L i n d e ile o s r a l a r d a P e n n s y l v a n i a U n i versitesi'nde alan P a u l S t e i n h a r d t v e A n d r e a s A l b r e c h t ' i n y a n sra b a k a b i r o k f i z i k i n i n b u kefe y a p t k a t k l a r sayesin de, s t a n d a r t kozmoloji m o d e l i gelierek, imeye dayal k o z m o loji m o d e l i n e d n m t r . Bu e r e v e d e , s t a n d a r t kozmoloji modeli, ksa bir z a m a n dilimi iinde - B y k P a t l a m a ' d a n 10~ saniye ile 10~
30 34 36

Byk

ime

galaksi

Planck zaman

elektrozayf birleme

atomlarn oluumu

Gne sisteminin oluumu

ekil 14.1 Evrenin tarihinde birka kilit an gsteren bir zaman izelgesi

y k s e k bir o r a n d a b y d a n l a m n a gelir. B u genileme n cesinde, b u g n k o z m o s u n b i r b i r i n e o k u z a k b l g e l e r i n d e b u l u n a n m a d d e l e r birbirine s t a n d a r t kozmolojik m o d e l d e o l d u u n d a n o k d a h a y a k n d ; b u d a ayn scakla k o l a y c a ulalmasn m m k n klyordu. O sralarda, G u t h ' u n o r t a y a k o y d u u ani kozmolojik imeyle birlikte - b u n u s t a n d a r t kozmoloji modelin d e k i d a h a olaan genileme izlemiti- u z a y blgelerinin b u g n t a n k o l d u u m u z geni mesafelerle b i r b i r l e r i n d e n ayr olmas m m k n o l m u t u . Bylece, s t a n d a r t kozmoloji m o d e l i n d e y a p lan, iirme k u r a m n a dayal k k fakat derinlikli bir deiik lik, b u r a d a t a r t m a d m z b a k a b i r o k nemli p r o b l e m l e bir likte ufuk p r o b l e m i n i z m , k o z m o l o g l a r a r a s n d a geni bir kabul grmtr.
3

P l a n c k z a m a n n n h e m e n s o n r a s n d a n imdiye dek, m e v c u t k u r a m u y a r n c a e v r e n i n tarihini ekil 14.1'de g r l d ekliy le zetleyebiliriz.

saniye s o n r a s a r a s n d a - deitirilmitir. Bu a r a

lkta evren, S t a n d a r t M o d e l i n n g r d l ' e 1 0 0 y e r i n e , e n a z l ' e 1 0 ' l u k d e v a s a b i r o r a n d a genilemitir. B u d a ksack b i r z a m a n aralnda, B y k P a t l a m a ' d a n b i r s a n i y e n i n t r i l y o n d a birinin t r i l y o n d a birinin t r i l y o n d a biri k a d a r b i r s r e sonra, ev renin boyutlarnn 15 milyar yldan beri olduundan ok d a h a
430

Kozmoloji ve Spersicim Kuram

ekil 14.1'de B y k P a t l a m a y l a P l a n c k z a m a n a r a s n d a ka lan, h e n z t a r t m a m o l d u u m u z bir kesit b u l u n u y o r . Fiziki ler, g e r e k e s i ve getirecei s o n u l a r l a ilgili e m i n o l m a m a k l a bir likte, genel grelilik d e n k l e m l e r i n i bu blgeyle ilgili h e s a p l a r d a

k u l l a n d k l a r n d a , z a m a n iinde B y k P a t l a m a y a d o r u geri gidildike e v r e n i n d a h a d a k l m e y e , s n m a y a v e y o u n l a m a y a d e v a m ettiini buldular. Sfr z a m a n d a , e v r e n i n b o y u t l a r k a y b o l u r k e n , genel greliliin klasik k t l e e k i m i erevesine s kca bal b u k u r a m s a l e v r e n modelinin t m d e n k t n e d a ir en gl bir iaret olarak, scaklk ve y o u n l u k s o n s u z a kar. D o a bize bu koullar altnda, genel grelilikle k u a n t u m m e kaniini birletirmemiz gerektiini, b a k a bir deyile sicim k u r a mn kullanmamz gerektiini sylyor s t n e b a s a basa. Haliha zrda, sicim k u r a m n n kozmolojiye etkileri zerine aratrmalar h e n z balang aamasndadr. Tedirginlik k u r a m n a dayal y n temler en iyi ihtimalle, genel kavraylara gtrr, n k enerji, scaklk ve y o u n l u u n u n o k t a l a r d a olmas hassas zmleme ler gerektirir, ikinci spersicim devrimi, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n baz teknikler salamsa da, bu tekniklerin k o z m o lojik balamlara gerekli t r d e n hesaplar iin glendirilmesi bi raz z a m a n alacaktr. Yine de, b u r a d a ele aldmz haliyle, son on yl iinde fizikiler sicim kozmolojisini a n l a m a y n n d e ilk a d m lar atmlardr. imdi, b u l d u k l a r eyleri ele alalm. y l e g r n y o r ki, sicim k u r a m s t a n d a r t kozmolojik m o d e li temel b i i m d e deitirmektedir. n c e l i k l e , m e v c u t aratr m a l a r n aklk k a z a n d r m a y a d e v a m ettii ekilde, sicim k u r a m e v r e n i n olabilecek e n k k b o y u t a s a h i p o l d u u n a iaret et mektedir. S t a n d a r t k u r a m B y k P a t l a m a a n n d a evrenin b o y u t l a r n n b z l e r e k sfra indiini ne s r e r k e n , sicim k u r a m nn iaret ettii eyin B y k P a t l a m a a n n d a k i evreni k a v r a y mz a s n d a n nemli s o n u l a r b u l u n m a k t a d r , ikincisi, e v r e nin olabilecek e n k k b o y u t l a r a s a h i p o l d u u iddiasyla y a k n d a n ilgili olarak, sicim k u r a m n d a bir k k y a r a p / b y k y a r a p ikilii v a r d r ve bu ikiliin, g r e c e i m i z gibi kozmolojik bir n e m i d e b u l u n m a k t a d r . S o n olarak, sicim k u r a m d r t t e n fazla u z a y - z a m a n b o y u t u n a sahiptir v e b u y z d e n , kozmolojik bir b a k asyla b u n l a r n h e p s i n i n geliimini ele almamz g e r e kir. i m d i t m b u n o k t a l a r d a h a ayrntl o l a r a k ele alalm.
432

Balangta Planck Boyutlarnda Bir Topak Vard

1 9 8 0 l e r i n s o n l a r n d a R o b e r t B r a n d e n b e r g e r ile C u m r u n Vafa, sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u b u zelliklerin u y g u l a m a d a s t a n d a r t kozmolojik erevenin vard sonular nasl deitire ceini a n l a m a y n n d e ilk nemli admlar att. iki nemli sonu ca vardlar. ncelikle, z a m a n iinde balangca d o r u geri gittii mizde scaklk, evrenin boyutlar t m y n l e r d e y a k l a k P l a n c k u z u n l u u n a ininceye d e k y k s e l m e y i s r d r r . A m a sonra, s caklk maksimuma ular ve azalmaya balar. Sezgisel olarak b u n u n a r d n d a k i n e d e n i a n l a m a k o k a d a r zor deildir. Basitlik ve sadelik adna, B r a n d e n b e r g e r ve Vafa'nn yapt gibi, evrendeki t m u z a y boyutlarnn dairesel o l d u u n u dnelim. Z a m a n ge ri sardmzda, bu dairelerin h e r birinin y a r a p k l r k e n , ev r e n i n sckal artar. F a k a t y a r a p l a r n h e r biri Planck u z u n l u u n a inerken, sicim k u r a m erevesinde b u n u n , y a r a p l a r n P l a n c k u z u n l u u n a inmesi ve s o n r a srayp boyutlarnn b y mesiyle fiziksel olarak ayn ey o l d u u n u biliyoruz. E v r e n geni l e r k e n scaklk d t n d e n , evreni Planck-alt b o y u t l a r a sk t r m a y a ynelik b o a abann scaklk artnn d u r m a s , maksi m u m a ulamas v e s o n r a d a a z a l m a y a balamas a n l a m n a geldi ini d n r z . B r a n d e n b e r g e r ve Vafa, ayrntl hesaplarla, d u r u m u n g e r e k t e n byle o l d u u n u kesin olarak doruladlar. Bu, B r a n d e n b e r g e r ile V a f a y ele alacamz kozmolojik t a b loya g t r d . Balangta, sicim k u r a m n n t m u z a m s a l b o y u t lar olabilecek e n k k b o y u t l a r d a , k i b u d a aa y u k a r P l a n c k u z u n l u u d u r , skca kvrlmtr. Scaklk ve enerji y k sektir fakat s o n s u z deildir; n k sicim k u r a m , s o n s u z c a s ktrlm, sfr b o y u t l u b a l a n g n o k t a s v a r s a y m m n etrefil l e r i n d e n kanmtr. E v r e n i n b u b a l a n g a n n d a sicim k u r a m n n t m u z a m s a l b o y u t l a r eit d z e y d e d i r -hepsi t a m a m e n si m e t r i k t i r - hepsi o k b o y u t l u , P l a n c k b o y u t l a r n d a bir t o p a k iinde kvrlmtr. D a h a sonra, B r a n d e n b e r g e r v e Vafa y a gre, P l a n c k z a m a n s u l a r n d a dierleri b a t a s a h i p o l d u k l a r P l a n c k leindeki b o y u t l a r k o r u r k e n u z a m s a l b o y u t n e kp ge433

nilemeye baladnda, e v r e n simetri a z a l m a s n n ilk a a m a s n a girer. B u u z a y b o y u t u , imeye dayal kozmolojik s e n a r y o d a k i b o y u t l a birdir; s o n r a ekil 14.1'de zetlediimiz P l a n c k z a m a n s o n r a s gelimeler b a l a r v e b u b o y u t genileyerek b u g n gzlemlediimiz biimlerine ular.

izgilke'nin u z a m s a l y a y l m n d a k i gibi t e k b o y u t l u bir iz g i z e r i n d e h a r e k e t e d e n iki t a n e n o k t a p a r a c k d n e l i m . D o r u s a l hzlar a y n deilse, e r ge biri b r n e y e t i e c e k v e arpacaklardr. F a k a t d i k k a t edilmelidir k i b u n o k t a - p a r a c k lar, D z l k e ' n i n u z a m s a l y a y l m n a b e n z e r ikiboyutlu bir d z lem z e r i n d e rasgele h a r e k e t ediyorsa, hi a r p m a m a l a r olas olacaktr. kinci u z a m s a l b o y u t h e r p a r a c n n n e , ou ay n a n d a ayn n o k t a d a birbiriyle k e s i m e y e n , olas p e k o k y o l aar. U , d r t y a d a d a h a fazla s a y d a b o y u t t a , iki p a r a c n hi k a r l a m a m a s g i d e r e k d a h a olas hale gelir. B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, n o k t a - p a r a c k l a r n y e r i n e , u z a m s a l b o y u t l a r n etrafna sarlm sicim ilmekleri geirdiimizde b e n z e r bir fikrin geerli o l d u u n u fark etti. B u n u g r m e k nemli l d e zor olsa da, (ya da d a h a az) dairesel u z a m s a l b o y u t v a r s a eer, sarlm iki sicim m u h t e m e l e n birbirleriyle a r p a c a k , tek b o y u t t a h a r e k e t e d e n iki p a r a c n b a n a gelen eyin b e n z e r i olacaktr. F a k a t d r t y a d a d a h a fazla s a y d a u z a y b o y u t u sz k o n u s u o l d u u n da, sarlm sicimlerin a r p m a s d a h a az olas olacak, iki ya da d a h a fazla s a y d a b o y u t t a h a r e k e t e d e n n o k t a - p a r a c k l a r n ba na gelenlerin bir b e n z e r i g e r e k l e e c e k t i r .
4

Neden U Tane?
A k l a gelebilecek ilk s o r u l a r d a n biri, genileme iin t a m ola r a k u z a y b o y u t u n u n e k a r a n simetri azalmasnn a l t n d a n e y i n yattdr. Yani, d e n e y s e l bir olgu o l a r a k sadece u z a y b o y u t u n u n gzlemlenebilir b y k l e genilemesinin tesinde, sicim k u r a m bize, niin b a k a bir s a y d a b o y u t u n (drt, be, al t y a d a d a h a fazla) v e y a h a t t a d a h a simetrik ekilde, u z a y b o y u t l a r n n t m d e n genilememesine temel bir a k l a m a getir m e k t e m i d i r ? B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, geerli olabilecek b i r a k l a m a ileri s r d . U n u t u l m a m a l d r ki, sicim k u r a m n n k k y a r a p / b y k y a r a p ikilii, bir b o y u t bir d a i r e gibi kvrl d n d a bir sicimin o n u n etrafn sarabilecei o l g u s u n a d a y a n m a k t a d r . B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, tpk bir bisiklet tekerleinin i lastiine sarlm lastik b a n t l a r gibi, byle sarlm sicimlerin s a r d k l a r b o y u t l a r sktrma eiliminde o l d u u n u , onlarn g e nilemelerini engellediini fark etti. lk b a k t a bu, b o y u t l a r n h e r birinin sktrlaca a n l a m n a geliyor gibi g r n e c e k t i r ; n k sicimler hepsini sarabilirler v e sararlar. B u r a d a belirsiz olan n o k t a , sarlm bir sicim ve o n u n antisicim ei ( k a b a c a ifa d e e t m e k gerekirse, k a r y n d e k i b o y u t u s a r a n sicim) t e m a s k u r a c a k olursa, hzla birbirlerini y o k edecekleri, sarlmam b i r sicim o r t a y a karacaklardr. Bu sreler y e t e r i n c e hzl ve et kili b i r biimde gerekleirse, lastik b a n t l a r n y a p t n a b e n z e r sktrma y e t e r i n c e o r t a d a n kaldrlacak, bylece b o y u t l a r n genilemesi m m k n olacaktr. B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, sarlm sicimlerin t a k o z gibi sabitleyici etkisindeki b u a z a l m a n n , u z a m sal b o y u t l a r n y a l n z c a n d e gerekleeceini ileri s r d . i m d i b u n u n n e d e n i n e bakalm.
434

Bylece, imdi greceimiz t a b l o o r t a y a kyor. E v r e n i n ilk a n n d a , y k s e k fakat sonlu scaklktan ileri gelen k a r g a a , b t n boyutlar genileme a b a s n a iter. B o y u t l a r genilemeye a b a l a r k e n , sarlm sicimler sktrma etkisiyle b o y u t l a r bataki Plan.ck-boyutlannd.aki y a r a p l a r n a i n m e y e z o r l a y a r a k genile meyi kstlar. F a k a t rasgele bir sl d a l g a l a n m a er ge, b o y u tu bir an iin d i e r l e r i n d e n d a h a fazla b y m e y e itecektir ve bu d u r u m d a y a p t m z tartma, b u b o y u t l a r s a r m a l a y a n sicimle rin o k b y k b i r olaslkla arpacan g s t e r m e k t e d i r . a r p m a l a r n y a k l a k yarsn, sicim/antisicim iftleri o l u t u r a c a k tr; b u d a kstlamay srekli a z a l t a n etkisizletirmelere y o l aa cak, bylece b o y u t u n genilemeyi s r d r m e s i m m k n ola caktr. b o y u t ne k a d a r genilerse, d i e r sicimlerin onlarn et rafna sarlma ihtimalleri o k a d a r d k olacaktr, n k bir si435

cimin d a h a b y k b i r b o y u t u s a r m a s d a h a fazla enerji g e r e k t i rir. B u y z d e n genileme k e n d i k e n d i n i besler, b o y u t l a r d a h a d a b y r k e n g i d e r e k d a h a a z sktrlr. B u b o y u t u n n c e k i b l m l e r d e betimlendii b i i m d e evrilmeyi s r d r d n v e ge nileyip b u g n gzlenebilir olan e v r e n k a d a r b y k y a d a o n d a n d a h a b y k b o y u t l a r a eritiini d n e b i l i r i z artk.

bi-Yau bileeninin geliiminin ayrntl o l a r a k a n l a d m a s , b y lece b u n u n m e v c u t biiminin k u r a m s a l ilkelerden h a r e k e t l e ngrlebilmesidir. Bir Calabi-Yau eklinin y u m u a k b i r b i i m d e deiip b i r b a k a Calabi-Yau eklini a l m a b i i m i n d e k i y e n i k e fedilen b u b e c e r i d e n h a r e k e t l e , b i r o k C a l a b i - Y a u ekli a r a s n d a n birini seme meselesinin a s l n d a b i r kozmoloji s o r u n u n a in dirgenebilecein! gryoruz.
6

Kozmoloji ve Calabi-Yau ekilleri

B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, basitlik ve sadelik a d n a u z a y b o y u t larnn t m n n dairesel o l d u u n u d n d . V I I I . B l m ' d e belirtildii gibi, a s l n d a dairesel b o y u t l a r n a n c a k v e a n c a k b u g n k gzlemleme k a p a s i t e m i z i n d n d a kalabilecek ekilde k e n d i z e r l e r i n e kvrlabilecek k a d a r b y k olmas kouluyla, dairesel b i r ekil gzlemlediimiz e v r e n e u y g u n d u r . F a k a t k k k a l a n b o y u t l a r a s n d a n , b u b o y u t l a r n d a h a girift bir C a labi-Yau uzay eklinde kvrlmas d a h a g e r e k i bir s e n a r y o dur. Kilit s o r u elbette, " H a n g i Calabi-Yau u z a y ? " s o r u s u d u r . Bu farkl u z a y nasl belirlenir? Bu s o r u y u k i m s e c e v a p l a y a m a mtr. F a k a t nceki b l m d e anlattmz, topoloji deitiren s o n u l a r kozmolojiyle ilgili bu k a v r a y l a r l a birletirerek, sz k o n u s u s o r u y u c e v a p l a m a m z a y a r d m c olacak bir ereve n e rebiliriz. U z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold geiler sayesin de, h e r h a n g i bir Calabi-Yau eklinin b a k a bir Calabi-Yau ek line dnebileceini a r t k biliyoruz. B u y z d e n , B y k Patla m a y izleyen k a r g a a d o l u scak a n l a r d a , u z a y n kvrlm Cala bi-Yau bileeninin k k kalacan, fakat lgnca bir d a n s a b a l a y a c a n v e b u s r a d a d o k u s u n u n yrtlp t e k r a r t e k r a r bir leeceini, bizi hzla u z u n bir farkl Calabi-Yau ekiller silsilesi nin iine s r k l e y e c e i n i dnebiliriz. E v r e n s o u y u p u z a y b o y u t l a r n n g e n i l e r k e n bir Calabi-Yau eklinden dierine gei y a v a l a r v e b u n a p a r a l e l o l a r a k fazladan b o y u t l a r n i h a y e t d u r u l u r v e iyimser o l a r a k b a k a r s a k , b u g n etrafmzdaki d n y a d a gzlediimiz fiziksel zelliklere y o l a a n bir C a l a b i - Y a u ekline u y u m salar. Fizikilerin n n d e k i zorluk, u z a y n Cala436

Balangtan ncesi?
B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, sicim k u r a m n n k e s i n d e n k l e m l e r i n d e n y o k s u n o l d u k l a r iin, kozmolojik i n c e l e m e l e r i n d e o u k e z y a k l a k h e s a p l a r a v e v a r s a y m l a r a d a y a n m a k z o r u n d a kaldlar. Vafa'nn ksa z a m a n n c e syledii gibi, almamz, sicim k u r a m n n kozmolojiyle ilgili s t a n d a r t y a k l a m n b i t m e k b i l m e y e n s o r u n l a r n ele a l m a y a bala m a m z nasl y e n i bir biimde m m k n kldna k t u t m a k t a d r . r n e i n , sicim k u r a m n n b t n o t u h a f b a l a n g d n c e s i n d e n t m y l e k a n a b i l d i i m g r y o r u z . F a k a t sicim k u r a m n a dair b u g n k anlaymzla byle u k o u l l a r a ilikin t a m gvenilir h e s a p l a r y a p a b i l m e n i n zor luklar y z n d e n , almamz y a l n z c a sicim kozmolojisine b i r ilk b a k s u n m a k t a d r ve son sz o l m a k t a n o k o k uzaktr.
6

B r a n d e n b e r g e r ile Vafa'nn a l m a l a r n d a n b u y a n a fiziki ler, sicim kozmolojisini d a h a iyi k a v r a m a k o n u s u n d a hzl bir ilerleme kaydettiler; b u n l a r n b a n d a b a k a fizikilerin y a n s r a T o r i n o n i v e r s i t e s i n d e n Gabriele V e n e z i a n o ile alma a r k a d a M a u r i z i o G a s p e r i n i gelir. G a s p e r i n i ile V e n e z i a n o , asln da, y u k a r d a anlatlan s e n a r y o y l a b a z o r t a k n o k t a l a r olan, a m a nemli y n l e r i y l e o n d a n ayrlan, ilgin b i r sicim kozmolojisi t r gelitirdi. B r a n d e n b e r g e r ile Vafa'nn a l m a s n d a o l d u u gibi, onlar da, s t a n d a r t kozmoloji ve imeye dayal kozmoloji
437

k u r a m l a r n d a o r t a y a k a n s o n s u z scaklk v e enerji y o u n l u u s o n u c u n d a n k a n m a k a m a c y l a sicim k u r a m n n m i n i m u m b i r u z u n l u a s a h i p o l m a s n a dayanr. F a k a t G a s p e r i n i ile Venezia n o , b u d u r u m u n b a l a n g t a e v r e n i n son d e r e c e scak, P l a n c k b o y u t l a r n d a bir t o p a k o l a r a k d o m a s a n l a m n a geldii s o n u c u n a v a r m a k yerine, evrenin Planck boyutlarndaki kozmik em b r i y o y a y o l a a n - b u r a y a k a d a r sfr z a m a n dediimiz e y d e n o k n c e balam- b i r ntarihi olabileceini ileri srer.

P a t l a m a ncesi s e n a r y o , h a r a r e t l i fakat verimli o k s a y d a t a r tmay b e r a b e r i n d e getirmitir v e b u n u n sicim k u r a m n d a n k a c a k nihai kozmolojik e r e v e d e nasl bir rol o y n a y a c a ak o l m a k t a n uzaktr. B u kozmolojik z m l e r e v a r m a k , k u k u s u z arlkl o l a r a k fizikilerin ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i t m y n leriyle k a v r a m a becerisine d a y a n m a k t a d r . r n e i n , d a h a fazla b o y u t a s a h i p t e m e l z a r l a r n varlnn kozmolojik a d a n s o n u lar n e l e r d i r ? Sicim k u r a m bizi ekil 12.11'de y a r m a d a bii m i n d e k i b l g e l e r d e n biri y e r i n e eklin m e r k e z i n e y a k n b i r y e r e y e r l e t i r e c e k d e e r d e bir eleme sabitine sahipse, tartm o l d u u m u z kozmolojik zellikler nasl bir deiim g s t e r i r ? Ya ni, eksiksiz haliyle M - k u r a m n n e v r e n i n ilk a n l a r z e r i n d e n a sl b i r etkisi v a r d r ? B u g n b u temel s o r u l a r z e r i n d e n e m l e d u r u l m a k t a d r . B u a b a l a r n getirdii deerli bir k a v r a y im d i d e n o r t a y a km b u l u n u y o r .

Byk Patlama ncesi s e n a r y o d e n i l e n bu s e n a r y o y a g r e

e v r e n b a t a , B y k P a t l a m a e r e v e s i n d e izilen t a b l o n u n g s t e r d i i n d e n son d e r e c e farkl b i r h a l d e y d i . G a s p e r i n i ile V e n e z i a n o ' n u n almas, e v r e n i n , m u a z z a m d e r e c e d e scak, k k u z a m s a l b i r b e n e k h a l i n d e sk skya kvrlm o l m a k t a n ok, b a l a n g t a s o u k ve e s a s e n u z a m s a l b o y u t l a r d a sonsuz o l a r a k o r t a y a ktn ileri srer. O h a l d e sicim k u r a m d e n k l e m l e r i - b i r a z G u t h ' u n ileri s r d imeye d a y a l d e v r e d e o l d u u gi b i - b i r istikrarszln d e v r e y e girdiini, e v r e n d e k i h e r n o k t a y h z l a b i r b i r i n d e n u z a k l a t r d n g s t e r m e k t e d i r . G a s p e r i n i ile V e n e z i a n o , b u d u r u m u n u z a y n g i d e r e k d a h a fazla kvrlmas n a v e s o n u t a scaklk v e enerji y o u n l u u n d a ciddi bir a r t a y o l atn b e l i r t m e k t e d i r . Bir s r e s o n r a , b u engin geniliin
7

M-Kuram ve Btn Kuvvetlerin Birlemesi

ekil 7.1'de, evrenin scakl y e t e r i n c e y k s e k o l d u u n d a , ktleekimi dndaki elemenin glerinin nasl birleeceini gsterdik. Peki, ktleekimi kuvvetinin gc, bu t a b l o d a n e r e y e o t u r m a k t a d r ? M - k u r a m n n o r t a y a kmas ncesinde sicim k u ramclar, uzayn Calabi-Yau bileeni iin en basit tercihleri y a p tmzda, ktleekimi kuvvetinin, ekil 14.2'de gsterildii ze re dier kuvvetle t a m olmasa da n e r e d e y s e birletiini gster meyi baardlar. Sicim kuramclar, denedikeri dier p e k ok in celikli y n t e m i n y a n sra, seilmi Calabi-Yau eklini titiz bir bi imde kalplayarak b u u y u m s u z l u k t a n k a n m a n n m m k n ola bileceini grdler, fakat b u l g u l a r a u y a r l a n a r a k y a p l a n bu tarz ince ayarlar fizikileri h e p h u z u r s u z eder. Calabi-Yau boyutlarn kesin biiminin nasl t a h m i n edileceini u an kimse bilmediin den, boyutlarn ekilleriyle ilgili ince ayrntlara bu k a d a r hassas biimde d a y a n a n zmlere y a s l a n m a k tehlikeli g r n m e k t e d i r . F a k a t W i t t e n , ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n o k d a h a g l b i r z m s u n d u u n u gstermitir. W i t t e n , sicim eleme sabi439

iindekibir milimetre b y k l n d e b o y u t l u blge, G u t h ' u n

izdii imeye dayal genileme t a b l o s u n d a o r t a y a k a n s o n d e r e c e scak ve y o u n y a m a y a b e n z i y o r gibiydi. O h a l d e , bildi imiz B y k P a t l a m a k o z m o l o j i s i n d e k i s t a n d a r t genileme sa y e s i n d e , b u y a m a , a i n a o l d u u m u z o k o c a e v r e n i aklayabilir. D a h a s , B y k P a t l a m a ncesi evre t a b l o s u d a imeye d a y a l b i r g e n i l e m e i e r d i i n d e n , G u t h ' u n u f u k p r o b l e m i n e getirdii z m , o t o m a t i k o l a r a k B y k P a t l a m a ncesi kozmolojik se n a r y o y a ikindir. V e n e z i a n o ' n u n dedii gibi, "Sicim k u r a m , imeye d a y a l k o z m o l o j i n i n b i r v e r s i y o n u n u bize g m b i r t a bakta sunar."
8

S p e r s i c i m kozmoloj isiyle ilgili incelemeler, hzla faal ve v e rimli b i r a r a t r m a alan haline gelmektedir. r n e i n B y k
438

tad u y a r s n d a b u l u n a l m , a n c a k bunlar, nihai olmas a m a l a n a n bir k u r a m n b i r g n ele a l m a k z o r u n d a k a l a c a meselele ri gndeme getirmektedir.

Kozmolojik Speklasyonlar ve Nihai Kuram

Kozmoloji bizi o k d e r i n d e n etkileme p o t a n s i y e l i n e sahiptir, n k h e r eyin nasl b a l a d n a d a i r bir anlaya v a r d m z d a -en a z n d a n kimimiz- neden baladn da a n l a m a y a en y a k n n o k t a d a hissederiz k e n d i m i z i . Bu, m o d e r n bilimin nasl soru suyla n e d e n s o r u s u a r a s n d a bir b a l a n t s u n d u u a n l a m n a gel
Ksalan mesafeler ekil 14.2 M-kuram erevesinde, drt kuvvetin gleri doal olarak birleebilir.

m i y o r -byle b i r b a l a n t o r t a y a k o y m a z - v e byle b i r bilimsel b a l a n t n n hi b u l u n m a m a s d a sz k o n u s u olabilir p e k l . F a k a t kozmoloji almalar, n e d e n s o r u s u n u n a l a n n a -evrenin d o u u n a - d a i r d a h a eksiksiz b i r k a v r a y s u n m a y v a a t eder, b u d a e n a z n d a n s o r u l a r n s o r u l d u u e r e v e y e bilimsellie d a y a l bir bakla y a k l a m a y m m k n klar. Kimi z a m a n , b i r s o r u y a o k gl olan ainalmz s o r u n u n cevabn g e r e k t e n bilme nin y e r i n e koyabileceimiz en iyi eydir. N i h a i k u r a m aray b a l a m n d a , kozmolojiyle ilgili b u y k sek fikirler, o k d a h a s o m u t d e e r l e n d i r m e l e r e k a p aar. E v r e n d e k i eylerin b u g n bize g r n m e biimi -ekil 14.1 'deki za m a n izgisinin iyice sa taraf- k u k u s u z fiziin t e m e l y a s a l a r n a dayanr; fakat e n d e r i n k u r a m n bile k a p s a m n n d n d a kal mas m m k n olan, kozmolojik e v r i m i n z a m a n izgisinin iyice sol t a r a f n d a k a l a n y n l e r i n e de d a y a n y o r olabilir. B u n u n nasl olabileceim d n m e k ok d a zor deildir. r n e in, h a v a y a bir t o p attnzda neler o l d u u n u d n n . T o p u n b u n d a n s o n r a nasl h a r e k e t edeceini ktleekimi y a s a l a r belir ler, fakat t o p u n n e r e y e deceini y a l n z c a bu y a s a l a r d a n h a r e ketle kestiremeyiz. T o p u n elimizden kt sradaki d o r u s a l h zm da bilmemiz gerekir. Yani, t o p u n h a r e k e t i n i n balangtaki

tinin k k olmasnn z o r u n l u olmad z a m a n k u v v e t l e r i n g lerinin nasl deieceini inceleyerek, k t l e e k i m i k u v v e t i eri sinin, u z a y n C a l a b i - Y a u bileenini zel b i r kalba d k m e y e g e r e k k a l m a k s z n , ekil 14.2'de o l d u u z e r e y u m u a k b i r biim de b a k a k u v v e t l e r l e b i r l e m e y e hafife itilebileceini b u l d u . Bu, b i r ey s y l e m e k iin h e n z o k e r k e n olsa da, M - k u r a m nn d a h a geni apl e r e v e s i n d e n y a r a r l a n a r a k kozmolojik birlie d a h a k o l a y ulalabileceini g s t e r i y o r olabilir. B u v e n c e k i b l m l e r d e tartlan gelimeler, s i c i m / M - k u r a m n n kozmolojik a n l a m l a r n k a v r a m a y n n d e k i ilk v e b i r a z da k e s i n o l m a y a n a d m l a r temsil ediyor. Fizikiler, gelecek yl l a r d a s i c i m / M - k u r a m n a zg, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n a r a l a r glendirildike, b u n l a r n kozmolojinin k o n u l a r n a u y g u l a n m a s y l a g a y e t salam b i r t a k m k a v r a y l a r a ulala can b e k l e m e k t e d i r . F a k a t sicim k u r a m n a g r e kozmolojiyi a n l a m a y a y e t e c e k k a d a r g l y n t e m l e r u a n elimizde b u l u n m a s a da, nihai k u r a m aray iinde kozmolojinin olas rolyle ilgili b a z genel d e e r l e n d i r m e l e r z e r i n d e d n m e y e deer. B u fikirlerin bazlar nn, d a h a n c e ele aldklarmza kyasla d a h a speklatif nitelik
440

koullarn bilmemiz gerekir.

B e n z e r ekilde, e v r e n i n tarihsel

rastlantyla o r t a y a km olabilecek y n l e r i de vardr. Bir yddzn n e d e n u r a d a bir gezegenin n e d e n o r a d a o r t a y a kt, e n azn441

d a n ilkesel olarak, h e r eyin balangcnda evrenin d u r u m u y l a il gili bir zellikte izlerini bulabileceimizi d n d m z k a r m a k bir olaylar dizisine dayanr. F a k a t e v r e n i n ok d a h a temel zelliklerinin, h a t t a temel m a d d e ve k u v v e t paracklarnn zel liklerinin bile tarihsel geliime, y a n i b e k l e n m e d i k olaylarla evre nin ilk koullarna d a y a n a n geliime d o r u d a n bal olmas m m kndr. Aslna baklrsa, bu fikrin sicim k u r a m erevesinde olas b i r s o m u t l a n n a o k t a n d e i n m i b u l u n u y o r u z : lk z a m a n l a r d a k i o scak e v r e n geliirken, dier b o y u t l a r ekilden ekle girmi, s o n u n d a eyler y e t e r i n c e s o u d u u n d a belirli tek bir CalabiY a u u z a y n d a d u r u l m u olabilir. F a k a t t p k h a v a y a atlan b i r t o p gibi, b i r i n d e n d i e r i n e o k sayda C a l a b i - Y a u ekli a r a s n d a g e e n b u y o l c u l u u n s o n u c u d a y o l c u l u u n nasl baladna, b a l a n g t a k i a y r n t l a r a bal olabilir. S o n u t a o r t a y a kan C a labi-Yau eklinin p a r a c k ktlelerine ve k u v v e t l e r i n zellikleri n e etkisine b a k a r a k , kozmolojik evrimin v e e v r e n i n b a t a k i d u r u m u n u n b u g n g z l e m l e m e k t e o l d u u m u z fizik z e r i n d e d e r i n b i r etkisi olabileceini g r y o r u z . E v r e n i n ilk k o u l l a r n n nasl o l d u u n u bilmiyoruz, h a t t a b u k o u l l a n t a n m l a m a d a kullanlmas g e r e k e n fikirleri, k a v r a m l a r ve dili de bilmiyoruz. S t a n d a r t kozmoloji m o d e l i n d e ve ime ye dayal kozmoloji modeli erevesinde, o en b a t a o r t a y a k a n a c a y i p d u r u m u n , y a n i enerji, y o u n l u k ve scakln sonsuz olmas halinin, a s l n d a gereklemi k o u l l a r l a ilgili d o r u b i r t a n m l a m a o l m a k t a n ok, b u k u r a m l a r n k t n e d a i r b i r ia r e t o l d u u n a i n a n y o r u z . Sicim k u r a m , s o n s u z u g s t e r e n b u u d u r u m l a r d a n nasl kanlabileceini g s t e r e r e k bir ilerleme y o lu s u n m a k t a d r ; b u n u n l a birlikte, h e r eyin a s l n d a nasl bala d s o r u s u y l a ilgili o l a r a k k i m s e n i n b i r k a v r a y y o k t u r . Asln da, bilgisizliimiz o k d a h a y k s e k b i r d z e y d e s r m e k t e d i r : lk k o u l l a r n nasl o l d u u n u belirlemekle ilgili soru, s o r u l m a s anlaml b i r s o r u m u d u r -genel grelilie b a v u r u p t o p u h a v a y a ne k a d a r sert frlattnzla ilgili o l a r a k size b i r k a v r a y k a z a n 442

d r m a s n b e k l e m e k gibi b i r eydir b u - y o k s a h e r h a n g i b i r k u r a m n asla c e v a p v e r e m e y e c e i b i r s o r u m u d u r , b u n u d a bilmiyo r u z . H a w k i n g v e California n i v e r s i t e s i ' n d e n J a m e s H a r t l e gi bi fizikilerin c e s u r giriimleriyle, ilk k o u l l a r n nasl o l d u u n a d a i r kozmolojik s o r u fizik k u r a m n n emsiyesi a l t n a a l n m a y a allmtr, fakat bu giriimlerin h e p s i de s o n u s u z kalmtr. Sicim/M-kuram balamnda, bugn kozmoloji anlaymz, " h e r eyin k u r a m " o l m a y a a d a y gsterdiimiz k u r a m n g e r e k t e n d e b u ad h a k e d i p etmediini, k e n d i kozmolojik ilk k o u l larn belirleyip onlar fizik y a s a s m e r t e b e s i n e tayp t a y a m a y a c a n tespit e d e m e y e c e k k a d a r ilkeldir. B u soru, gelecekteki a r a t r m a l a r n a n a s o r u s u olacaktr. F a k a t ilk k o u l l a r ve b u n l a r n k o z m i k e v r i m d e tarihsel sa p a k l a r v e virajlar o r t a y a kmas z e r i n d e k i etkisi meselesinin d e tesinde, son d n e m l e r d e k i son d e r e c e speklatif b a z iddia lar b i r nihai k u r a m n aklayc g c n n b a k a olas snrlar ol d u u n u s a v u n m a k t a d r . B u fikirler d o r u m u d u r , y a n l m d r k i m s e bilmiyor, fakat b u g n b u n l a r n a n a a k m bilimin dolayla r n d a b u l u n d u u kesindir. Gelgelelim, biraz kkrtc v e s p e k latif bir t a r z d a d a olsa, nihai k u r a m o l a r a k ileri s r l e n b i r k u r a m n karlaabilecei bir engele k tutarlar. Temel fikir u olasla d a y a n m a k t a d r : Evren dediimiz e y i n aslnda, engin bir kozmolojik geniliin y a l n z c a k k bir p a r a s o l d u u n u , d e v a s a genilikte kozmolojik b i r t a k m a d a o l u t u r a n , o r a y a b u r a y a dalm m u a z z a m s a y d a a d a e v r e n d e n y a l n z c a biri o l d u u n u d n e l i m . K u l a a b i r a z z o r l a m a gelse de - s o n u t a p e k l yle de olabilir- A n d r e L i n d e , byle d e v a s a bir e v r e n e y o l aabilecek s o m u t b i r m e k a n i z m a o r t a y a k o y m u t u r . L i n d e ' n i n b u l d u u ey, d a h a n c e tartm o l d u u m u z imeye dayal genilemeyi b e r a b e r i n d e g e t i r e n o ksa fakat kritik p a t l a m a n n , benzersiz, bir seferlik b i r olay olmayabilece iydi. L i n d e , imeye dayal genilemeye y o l a a n koullarn, k o z m o s a dalm yaltlm b l g e l e r d e t e k r a r t e k r a r o r t a y a kabileceini, s o n r a b u blgelerin d e iip genileyeceini v e y e 443

ni, b a k a e v r e n l e r e d n e b i l e c e i n i s a v u n d u . B u evrenlerin h e r b i r i n d e b u s r e d e v a m eder, eski e v r e n i n u z a k blgelerin d e y e n i e v r e n l e r d o a r v e bylece hi s o n u g e l m e y e n bir ime y e dayal k o z m i k genileme a o r t a y a kar. Terminoloji biraz skc bir hal almaktadr, a m a gelenee u y a l m v e b u m u a z z a m ekilde genileyen e v r e n k a v r a m n a oklu evren (multiverse), o n u o l u t u r a n bileenlerin h e r birine d e b i r e v r e n diyelim. B u d u r u m d a temel g z l e m u d u r : V I I . B l m ' d e , bildiimiz h e r eyin e v r e n d e t u t a r l v e t e k t i p bir fizik b u l u n d u u n a iaret ettiini g r s e k de, b u d u r u m u n b i z d e n a y r olmalar y a d a e n a z n d a n klar bize u l a a c a k z a m a n b u l a m a y a c a k k a d a r u z a k olmalar k o u l u y l a b r e v r e n l e r d e k i fiziksel zellikler asn d a n geerli o l m a m a s m m k n d r . B u n d a n dolay, fiziin bir e v r e n d e n dierine deitiini h a y a l edebiliriz. Baz e v r e n l e r d e farkllklar k o l a y c a fark edilemeyebilir: rnein elektronun ktlesi y a d a gl k u v v e t i n gc, bizim e v r e n i m i z d e o l d u u n u n b i n d e biri k a d a r d a h a b y k y a d a d a h a k k olabilir. D i e r e v r e n l e r d e fizik, d a h a belirgin b i i m l e r d e farkllk g s t e r e bilir. I. B l m ' d e gsterildii gibi, yldzlar ve bildiimiz haliyle y a a m z e r i n d e k i t m g l etkileriyle, y u k a r k u a r k bizim ev r e n i m i z d e o l d u u n d a n o n k a t d a h a ar olabilir y a d a e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c , bizim l t m z d e e r i n o n k a t n a eit olabilir. B a k a b a z e v r e n l e r d e fizik d a h a ciddi b a k a fark llklar gsterebilir. Temel p a r a c k l a r ve k u v v e t l e r listesi bizim listemizden t m y l e farkl olabilir ve sicim k u r a m n n v e r d i i i p u c u n u alrsak, u z a m b o y u t l a r n says bile farkl olabilir. r n e i n skm baz e v r e n l e r d e bir t e k geni u z a m s a l b o y u t ola bilecei gibi, hi olmayabilir de; dier taraftan, genileyen b a k a e v r e n l e r d e ise sekiz, d o k u z , h a t t a o n t a n e u z a m u z a m s a l b o y u t olabilir. H a y a l g c m z serbest b r a k r s a k , y a s a l a r bile b i r e v r e n d e n dierine ciddi b i r farkllk gsterebilir. Olaslkla rn s o n u y o k t u r . M e s e l e u d u r ki, b u devasa, k a r m a k a r k evrenler labirentini taradmzda, evrenlerin b y k o u n l u u n u n y a a m a , e n azn444

d a n bildiimiz biimiyle, u z a k t a n y a a m a b e n z e y e n bir eye elve rili koullara sahip olmadn g r r z . Bildiimiz fizikte o r t a y a kabilecek nemli deiiklikleri d n d m z d e , u n o k t a aktr: E v r e n i m i z g e r e k t e n d e B a h e H o r t u m u evrene b e n z e seydi, bildiimiz biimiyle y a a m v a r olmazd. Fizikte y a a n a c a k basit deiiklikler bile, r n e i n yldzlarn oluum srecini olum suz etkiler, onlarn, n o r m a l d e s p e r n o v a patlamalaryla evrenin d r t bir y a n n a dalan k a r b o n ve oksijen gibi y a a m destekleyi ci k a r m a k atomlar sentezleyen k o z m i k ocaklarmasna h a r e k e t e t m e yetisini sekteye uratrd. Yaamn hassas bir biimde fi ziin ayrntlarna bal olmasn gz n n d e b u l u n d u r a r a k , d o a d a k i kuvvetler ve paracklarn n e d e n gzlemlediimiz belli zelliklere sahip o l d u u s o r u s u n u s o r a c a k olursak, yle olas bir cevap kendini gsterir: oklu evrenin t a m a m n d a , bu zellikler b y k farkllklar gsterir; kuvvetlerin ve paracklarn zellikle ri, b a k a evrenlerde farkl olabilir ve farkldr. P a r a c k ve kuv vet zelliklerinin gzlediimiz bileime sahip olmasnda zel olan n o k t a , aktr ki bu zelliklerin y a a m n o l u u m u n u m m k n kl masdr. Yaam, zellikle de zeki y a a m , evrenimizin niin k e n d i sinde b u l u n a n zelliklere sahip o l d u u s o r u s u n u n sorulmasnn bile n kouludur. D a h a ak bir deyile, evrenimizde h e r ey ol d u u gibidir, n k eer byle olmasayd, biz b u r a d a olup byle o l d u u n u fark edemezdik. Toplu halde o y n a n a n bir R u s ruleti o y u n u n d a n galip kanlarn, yenilmemi olmalar karsnda his settii aknln, k a z a n m a m olsalard aknlk hissedemeyeceklerini fark etmeleriyle hafiflemesinde o l d u u gibi, oklu evren varsaym d a evrenimizin neden g r n d gibi g r n d n aklama k o n u s u n d a k i srarmz azaltmaktadr. Bu izgideki t a r t m a , u z u n bir tarihi olan ve insanc ilke ola r a k bilinen d n c e n i n b i r eitidir. S u n u l d u u biimiyle b u d n c e , e v r e n b a k a t r l o l a m a y a c a iin eylerin o l d u k l a r gibi o l d u u n u syleyen, kat, t m d e n t a h m i n e t m e g c n e sa h i p , birleik b i r k u r a m hayaline t a b a n t a b a n a zt bir b a k as dr. oklu evren ve i n s a n c ilke, h e r eyin deitirilemez b i r za445

rafetle y e r l i y e r i n e o t u r d u u , iirsel b i r inceliin rnei o l m a k y e r i n e , d o y u r u l a m a z b i r eitlilik itahyla, s o n derece lsz b i r e v r e n l e r t o p l u l u u r e s m i izer. oklu evren resminin geer li o l u p olmadn r e n m e k bizim iin i m k n s z deilse de o k z o r olacaktr. B a k a e v r e n l e r v a r s a bile, asla hibiriyle t e m a s kurmayacamz dnebiliriz. " o r a d a o l a n ey"in Fakat

koullar ile k a r a deliklerin m e r k e z l e r i n d e k i k o u l l a r n b e n z e r liinden -skm m a d d e n i n m u a z z a m y o u n l u u - ilham alan S m o l i n b t n k a r a deliklerin y e n i b i r e v r e n i n t o h u m u oldu u n u , b u y e n i e v r e n l e r i n B y k P a t l a m a y a b e n z e r bir patla m a y l a v c u t b u l d u u n u , fakat k a r a deliin olay u f k u y l a e b e d i y e n g z l e r i m i z d e n gizlendiini ileri s r m t r . Smolin, b i r ok

oklu evren k a v r a m ,
derecede artrarak

leini i n a n l m a z

lu evrenin o r t a y a k m a s n a ilikin b a k a b i r m e k a n i z m a ileri

s r m e n i n tesinde, i n s a n c ilkeyle ilikili bilimsel snrlamalarn etrafnda bir b i t i r m e k o u s u y a p a n y e n i b i r u n s u r -genetik m u tasyonun kozmik versiyonu- devreye sokmutur.
9

- H u b b l e ' n , S a m a n y o l u ' n u n b i r o k g a l a k s i d e n y a l n z c a biri ol d u u n u fark etmesini solda sfr b r a k a n b i r b i i m d e - en azn d a n bizi, nihai b i r k u r a m d a n o k fazla ey b e k l i y o r olabilecei miz ihtimaline k a r u y a r m a k t a d r . N i h a i k u r a m m z a , b t n k u v v e t l e r v e b t n m a d d e y e dair, k u a n t u m m e k a n i i n e z g tutarl b i r b e t i m l e m e y a p m a s k o u l u n u g e t i r m e m i z gerekiyor. N i h a i k u r a m m z a , evrenimiz ere v e s i n d e inandrc b i r kozmoloji s u n m a s k o u l u n u getirmemiz gerekiyor. Gelgelelim, oklu evren r e s m i d o r u y s a eer - k o c a b i r eer- k u r a m m z n p a r a c k ktleleri, y k l e r i v e k u v v e t l e r i n g l e r i n e zg ayrntl zellikleri aklamasn istemek o n d a n o k ey istemek de olabilir. F a k a t u n u da v u r g u l a m a m z g e r e k i r ki, speklatif oklu ev

Dnn,

d e r Smolin, b i r k a r a deliin e k i r d e i n d e n bir e v r e n d o d u u n da, fiziksel zellikleri, r n e i n p a r a c k ktleleri ve k u v v e t l e r i n g l e r i a n a e v r e n d e k i l e r e y a k n d r , a m a o n l a r l a a y n deildir. K a r a delikler s n m y l d z l a r d a n d o d u u n d a n v e yldz olu u m u d a p a r a c k ktleleri v e k u v v e t g l e r i n i n k e s i n deerle r i n e d a y a n d n d a n , belli bir e v r e n i n d o u r g a n l -retebilece i y e n i k a r a delik neslinin says- h a s s a s b i r b i i m d e b u p a r a m e t r e l e r e dayanr. Dolaysyla y e n i nesil e v r e n l e r d e p a r a m e t r e l e r d e k i k k deiiklikler, bazlarnn k a r a delik r e t i m i n i n a n a e v r e n l e r i n d e n d a h a elverili olmasna, o k d a h a fazla say da yavru evren dourmalarna yol aar. s a y d a olacaktr ki,
10

ren n c l n k a b u l etsek bile, b u n u n t a h m i n e t m e g c m z

tehlikeye att s o n u c u hi d e s o r g u l a n a m a z deildir. B u n u n n e deni, basite ifade e t m e k gerekirse, hayal g c m z serbest b r a k p bir oklu evren d n m e m i z e izin v e r e c e k olursak, k u r a m sal dncelerimizi de serbest b r a k p oklu evrenin g r n r d e ki rasgeleliini ehliletirmenin yollar z e r i n e d n m e m i z i n gerekmesidir. G r e c e m u h a f a z a k a r bir d n m e biimiyle, oklu

B i r o k " k u a k " sonra,

k a r a delik r e t m e y e elverili e v r e n l e r i n t o r u n l a r o k a d a r fazla

oklu evren n f u s u n d a ezici o u n l u u

o l u t u r a c a k l a r d r . Bylece, Smolin'in nerisi insanc ilkeye ba v u r m a k yerine, ortalamada her yeni kuak evrenin parametre lerini belli d e e r l e r e - k a r a delik r e t i m i iin en elverili d e e r lere- d a h a d a y a k l a t r a n d i n a m i k b i r m e k a n i z m a o r t a y a koyar. B u yaklam, oklu evren b a l a m n d a dahi, temel m a d d e v e k u v v e t p a r a m e t r e l e r i n i aklayabilecek b a k a bir y n t e m o r t a y a koyar. Smolin'in k u r a m doruysa, bizler de olgun bir oklu ev r e n i n tipik bir yesi isek eer (bunlar b y k "eerler"dir ve tabii ki b i r o k adan tartlabilirler), p a r a c k l a r ve kuvvetlerin l t m z p a r a m e t r e l e r i n i n k a r a delik r e t i m i iin elverili hale getirilmesi gerekir. B a k a bir deyile, evrenimizin bu p a r a m e t r e 447

evren r e s m i d o r u olsayd eer, nihai k u r a m m z oklu evrenin

yaylp giden enginliini de k a p s a y a c a k ekilde geniletebilecei miz!, "genilemi nihai k u r a m m z "n temel p a r a m e t r e deerleri nin oklu evreni o l u t u r a n evrenlere t a m o l a r a k n e d e n ve nasl serpitirildiini syleyebileceini h a y a l edebiliriz. P e n n E y a l e t n i v e r s i t e s i ' n d e n L e e S m o l i n ' i n nerisi d a h a r a dikal b i r d n m e biimi o r t a y a k o y m a k t a d r . B y k P a t l a m a
446

lerinde bir oynama, k a r a delik o l u u m u n u zorlatrr. Fizikiler b u n g r y a r a t r m a y a balamlardr v e halihazrda b u n u n geerlilii zerinde bir fikir birlii y o k t u r . F a k a t Smolin'in iddi asnn yanl olduu anladsa dahi, bu neri nihai k u r a m n alabi lecei b a k a bir ekli sunmaktadr. N i h a i k u r a m ilk bakta, kat lktan y o k s u n m u gibi grnebilir. K u r a m n , ou bizim y a a d mz evrenle alakasz bir evrenler b o l l u u n u betimleyebilecein! anlayabiliriz. D a h a s , bu evrenler b o l l u u n u n fiziksel olarak ger ekleip bir oklu evren -ilk bakta, t a h m i n e t m e g c m z ebe diyen snrlayan bir ey- o r t a y a karabileceini dnebiliriz. Aslna b a k a r s a n z bu tartma, yalnzca nihai k a n u n l a r deil, b u n l a r n kozmolojik e v r i m d e iaret ettii eyleri de b e k l e n m e d i k d e r e c e d e b y k bir lekte k a v r a m a m z kouluyla nihai bir ak l a m a y a ulaabileceimizi gsteriyor. S i c i m / M - k u r a m n n kozmolojik anlamlar, hi k u k u s u z 2 1 . y z y l d a d a balca a r a t r m a a l a n l a r n d a n biri olacaktr. P l a n c k leinde enerjiler r e t m e y e t e n e i n e s a h i p hzlandrclarmz o l m a d n d a n , d e n e y s e l verilerimiz iin B y k P a t l a m a y a , b u kozmolojik hzlandrcya ve o n u n e v r e n d e bizim iin g e r i d e b r a k t kalntlara g i d e r e k d a h a fazla d a y a n a c a z . a n s v e sa brla, s o n u n d a e v r e n i n nasl balad, g k l e r d e v e y e r d e g r d m z biimi nasl ald sorularn cevaplayabilecek d u r u m a gelebiliriz. Elbette, b u l u n d u u m u z y e r l e b u temel s o r u l a r n ce v a p l a r n n y a t t y e r a r a s n d a h e n z b i l i n m e y e n geni t o p r a k lar vardr. F a k a t s p e r sicim k u r a m s a y e s i n d e bir k u a n t u m k t l e e k i m i k u r a m n n gelitirilmesi, a r t k bilinmeyenin e n g i n liklerine almamz s a l a y a c a k k u r a m s a l a r a l a r a s a h i p o l d u u m u z ve kukusuz birok mcadeleden sonra, bugne dek sorul mu en derin sorularn bazlarna muhtemelen cevaplar verebi leceimiz u m u d u n a inancmz g l e n d i r m e k t e d i r .

Yirmi Birinci Yzylda Birleme

448

XV. B l m

Sicim Kuramnn Gelecei

elki y z y l l a r sonra, s p e r s i c i m k u r a m y a d a k u r a m n M - k u r a m iindeki evrimi, b u g n k f o r m l a s y o n u m u z u n o k o k tesine, b u g n n n d e gelen a r a t r m a c

larnn bile t a n y a m a y a c a bir y e r e gidebilir. N i h a i k u r a m a r a geni k a p s a m l bir k a v r a y a - d a h a n c e karlatmz h e r ey d e n r a d i k a l bir b i i m d e farkllaan fikirleri ieren bir k a v r a y a g i d e n y o l d a atlm n c niteliinde b i r o k a d m d a n y a l n z c a bi ri o l d u u n u grebiliriz. Bilim tarihi, h e r eyi k a v r a d m z d n d m z h e r seferinde, d o a n n karmza, d n y a y d n m e biimimizde ciddi, kimi z a m a n d a b y k deiimler g e r e k t i r e n esasl s r p r i z l e r kardn anlatr. O h a l d e , b i z d e n n c e k i

ymz s r d r r k e n , sicim k u r a m n n , k o z m o s a d a i r ok d a h a

lerin naife y a p m o l d u u gibi b i r a z atlgan b i r zihniyetle, in sanlk t a r i h i n d e e v r e n i n nihai k a n u n l a r y l a ilgili arayn niha451

y e t i n d e son b u l m a y a yaklat, d n m n o k t a s niteliinde b i r d n e m d e y a a d m z dnebiliriz. E d w a r d W i t t e n ' n d a sy lemi o l d u u gibi, Sicim k u r a m y l a o k a d a r y a k l a m o l d u u m u z u hissediyo r u m k i -en iyimser a n l a r m d a - bir g n , k u r a m n nihai bii m i n i n g k l e r d e n d p birinin k u c a n a inivereceini h a y a l e d i y o r u m . A m a d a h a gereki y a k l a a c a k olursak, b u g n d a h a n c e s a h i p o l d u k l a r m z d a n ok d a h a d e r i n b i r k u r a m ina e t m e s r e c i n d e o l d u u m u z u , 2 1 . y z y l d a , k o n u y l a ilgili y a r a r l d n c e l e r i m o l a m a y a c a k k a d a r y a l a n d m d a , nihai k u r a m a s l n d a b u l u p b u l m a d m z k o n u s u n d a g e n fizikilerin k a r a r v e r m e k z o r u n d a kalacan hissediyorum.
1

lik, grelilik ilkesinde v c u t b u l m u simetriye -sabit hz ve y n deki btn sabit noktalar arasndaki simetriyedayanr, k t l e e k i m i kuvveti, genel grelilik k u r a m y l a somutlatrld ekliyle edeerlik ilkesine d a y a n r ; y a n i , grelilik ilkesinin, h a r e k e t hallerinin k a r m a k l n d a n bamsz o l a r a k olas b t n sabit n o k t a l a r iine a l a c a k ekilde geniletilmesine dayanr. G l , zayf v e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r d e d a h a s o y u t a y a r simetrisi ilkelerine dayanrlar. D a h a n c e de t a r t m o l d u u m u z gibi fizikiler, simetri il kelerini s t n b i r y e r e k o y m a eilimindedirler, b u ilkelere ak l a m a n n t e m e l i n d e d r s t e y e r verirler. B u b a k asna gre, k t l e e k i m , olas b t n gzlem n o k t a l a r n n t m y l e eit d z e y d e olmas, y a n i edeerlik ilkesinin geerli olmas iin vardr. K e z a ktleekimi d n d a k i g l e r d e d o a n n o n l a r l a ilikili a y a r simetrilerine sayg gstermesi iin vardr. E l b e t t e ki bu y a k l a m , bir k u v v e t i n n e d e n v a r o l d u u s o r u s u n u d o a n n o n u n l a ilikili simetri ilkesine n e d e n saygl o l d u u s o r u s u n a kaydryor. F a k a t bu k u k u s u z ilerleme gibi geliyor, zellikle de sz k o n u s u simetri g a y e t doal g r n e n bir simetriyse. r n e in, bir gzlemcinin referans erevesine n e d e n b i r b a k a s n n referans e r e v e s i n d e n d a h a farkl m u a m e l e edilmesi g e r e k s i n ki? E v r e n i n y a s a l a r n n b t n gzlem n o k t a l a r n a eit b i i m d e m u a m e l e etmesi o k d a h a doal g r n y o r ; b u d a edeerlik il kesiyle v e k t l e e k i m i n k o z m o s u n y a p s n a dahil edilmesiyle salanyor. B u n u t a m a n l a m y l a d e e r l e n d i r m e k b i r a z m a t e m a tiksel birikim g e r e k t i r s e de, V. B l m ' d e belirttiimiz z e r e , k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t i n t e m e l i n d e k i a y a r simetrileri nin a r k a s n d a d a b e n z e r bir m a n t k vardr. Sicim k u r a m a k l a m a l a r n d a , b t n b u simetri ilkelerinin y a n sra, b a k a bir simetri ilkesi d a h a - s p e r s i m e t r i - sicim k u r a m n n y a p s n d a n doar. Aslna b a k a r s a n z , t a r i h farkl bir y o l izlemi olsayd ve fizikiler sicim k u r a m y l a bir y z y l k a d a r n ce tanm olsayd, bu simetri ilkelerinin h e p s i de sicim k u r a m n n zelliklerinin incelenmesiyle o r t a y a karlm olabilirdi di453

H a l e n ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n a r t oklarn hissediyor, o r t a y a k o y d u u y e n i k a v r a y d o n a n m n h a z m e d i y o r olsak da, sicim k u r a m c l a r n n ou, sicim k u r a m n n g c n n t a m anla myla o r t a y a kmas v e nihai k u r a m o l a r a k olas r o l n n d e e r lendirilmesi iin m u h t e m e l e n n c , belki d e d r d n c b i r k u r a m s a l alt st olu y a a n m a s gerektiine katlyor. D a h a n c e de g r m o l d u u m u z gibi, sicim k u r a m , e v r e n i n nasl iledii n e d a i r d i k k a t ekici y e n i bir t a b l o o r t a y a k o y m u t u r , fakat 2 1 . y z y l d a sicim k u r a m c l a r n n z e r i n d e alaca k u r a m a d a i r ciddi engeller v e b o l u k l a r d a m e v c u t t u r . B u y z d e n d e b u son b l m d e , insanln, e v r e n i n e n d e r i n y a s a l a r n aray h i k y e sini a n l a t m a y bitiremeyeceiz, n k b u aray sryor. O n u n y e r i n e baklarmz sicim k u r a m n n geleceine yneltelim, si cim k u r a m c l a r n n nihai k u r a m arayn s r d r r k e n karla aca b e temel s o r u n u tartalm.

Sicim Kuramnn Altnda Yatan Temel lke Nedir?

G e e n y z y l iinde rendiimiz, d e r s l e r d e n biri, bilinen fi zik y a s a l a r n n simetri ilkeleriyle ilikili o l d u u d u r . z e l greli452

y e dnebiliriz. F a k a t u n u u n u t m a y a l m ki, edeerlik ilkesi k t l e e k i m i n n e d e n v a r o l d u u n a d a i r belli bir k a v r a y k a z a n dryor. A y a r simetrileri de k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t l e r i n n e d e n v a r o l d u u n a d a i r bize k t u t u y o r . A m a sicim k u r a m b a l a m n d a bu simetriler b i r e r sonutur, bu nemlerini hibir b i i m d e a z a l t m a s a da, o k d a h a geni k a p s a m l bir k u r a m s a l y a p n n nihai r n n n bir parasdrlar. Bu tartma, u s o r u y l a ilgili b y k b i r alm getiriyor: Sicim k u r a m n n k e n d i s i de, edeerlik ilkesinin kanlmaz o l a r a k ge nel grelilie v a r m a s y a d a a y a r simetrilerinin ktleekimi d n d a k i k u v v e t l e r e v a r m a s n a ok b e n z e r biimde d a h a geni k a p s a m l bir ilkenin - m u t l a k a deil m u h t e m e l e n bir simetri ilke sinin- kanlmaz bir s o n u c u m u d u r ? B u satrlar k a l e m e ald mz s r a d a k i m s e n i n bu s o r u n u n cevabyla ilgili derinlikli b i r fikri y o k t u . Byle b i r fikrin n e m i n i d e e r l e n d i r e b i l m e k iin, E i n s t e i n ' m 1907'de B e r n p a t e n t ofisinde deneyimledii, o n u e deerlik ilkesine g t r e n , o m u t l u l u k verici d n c e olmakszn g e n e l grelilii formle e t m e y e altn d n m e m i z y e t e r de a r t a r bile. n c e b u kilit n e m d e k i d e r i n k a v r a y a s a h i p o l m a k szn genel grelilii formle e t m e k i m k n s z olmayabilirdi, fa k a t kesinlikle son derece zor olurdu. E d e e r l i k ilkesi, k t l e e k i m i k u v v e t i n i n analizi iin az ve z, sistematik ve g l b i r rgtleyici e r e v e o r t a y a koyar. r n e i n I I I . B l m ' d e v e r m i o l d u u m u z genel grelilik tanm, esasen edeerlik ilke sine d a y a n r ; edeerlik ilkesinin k u r a m n m a t e m a t i k s e l formellii iindeki rol o k d a h a nemlidir. u a n d a sicim k u r a m c l a r , E i n s t e i n ' n edeerlik ilkesinden y o k s u n o l m a s n a b e n z e r bir k o n u m d a d r l a r . Veneziano'nun 1968'deki isabetli t a h m i n i n d e n b u y a n a , keiften kefe, d e v r i m d e n d e v r i m e k u r a m n p a r a l a r bir a r a y a getirilmitir. F a k a t b t n b u keifleri v e k u r a m n dier zelliklerini h e r eyi birleti r e n , sistematik b i r e r e v e d e -tek t e k h e r bileenin varln m u t l a k a k a n l m a z klan b i r e r e v e d e - b i r a r a y a getiren t e m e l b i r rgtleyici ilke h l kayptr. Bu ilkenin kefi sicim k u r a m 454

m n geliiminde b i r d n m n o k t a s olacaktr, n k b u temel il ke m u h t e m e l e n k u r a m n i ileyiini g r l m e m i bir aklkla o r t a y a k o y a c a k t r . E l b e t t e ki, b y l e t e m e l bir ilkenin v a r oldu u n u n hibir g a r a n t i s i y o k t u r , fakat son y z y l iinde fiziin ge liimi sicim k u r a m c l a r n a , b u ilkenin v a r o l d u u y n n d e b y k u m u t l a r b e s l e m e cesareti vermitir. Sicim k u r a m n n gelii m i n d e b i r s o n r a k i a a m a y a b a k t m z d a , "kanlmazlk ilkesi"ni " k u r a m n t a m a m n n k a y n a n d a y a t y o r olmas g e r e k e n t e m e l fikri" b u l m a n n e n b y k ncelik haline geldiini syleye biliriz.
2

Uzay ve Zaman Aslnda Nedir, Onlarsz Yapabilir Miyiz?

nceki blmlerin birounda, uzay ve uzay-zaman kav ramlarn serbeste kullandk. II. Blm'de, Einstein'n beklen m e d i k bir olgu s a y e s i n d e (bir n e s n e n i n u z a y d a k i h a r e k e t i n i n z a m a n i i n d e n geii z e r i n d e b i r etkisi o l d u u olgusu sayesin de) u z a y ve z a m a n n a y r l m a z b i r b i i m d e i ie getiini nasl fark ettiini anlatmtk. I I I . B l m ' d e , u z a y - z a m a n m k o z m o s u n a l m a s n d a k i r o l n e dair anlaymz genel grelilik saye sinde derinletirdik; g e n e l grelilik u z a y - z a m a n d o k u s u n u n ay rntl eklinin k t l e e k i m i k u v v e t i n i bir y e r d e n dierine ilettii ni g s t e r m e k t e d i r . IV. ve V. B l m ' d e tarttmz z e r e , d o k u n u n m i k r o s k o b i k y a p s n d a k i iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r y e n i b i r k u r a m ihtiyac o r t a y a karm, bylece sicim k u r a m n a v a r m t k . S o n olarak, izleyen b l m l e r d e d e sicim k u r a m nn, e v r e n d e bildiimizden o k d a h a fazla s a y d a b o y u t b u l u n d u u , b u n l a r n bazlarnn k k fakat k a r m a k ekiller halin de kvrlm olduu, bu ekillerin d o k u l a r n n delinmesi, yrtl mas, s o n r a k e n d i k e n d i n i o n a r m a s y l a h a r i k a d n m l e r ge irdii iddiasn o r t a y a attn g r m t k . ekil 3.4, 3.6 v e 8.10'da, u z a y v e u z a y - z a m a n m d o k u s u n u e v r e n i n kesilip biildii b i r m a l z e m e p a r a s y m gibi h a y a l e d e r e k bu fikirleri r e s m e t m e y e almtk. Bu r e s i m l e r hatr
455

saylr b i r a k l a m a g c n e sahiptir; fizikiler genellikle t e k n i k a l m a l a r n d a b u n l a r grsel b i r r e h b e r o l a r a k kullanrlar. B a h s e t t i i m i z b u ekillere b e n z e r ekillere b a k m a k , t e r i m i n a n l a m n a d a i r y a v a y a v a b i r izlenim v e r s e d e , h l u s o r u y u so r u y o r olabiliriz: " E v r e n i n d o k u s u d e r k e n , gerekten n e d e m e k istiyoruz?" B u soru, u v e y a b u b i i m d e y z l e r c e y l d r d e v a m e d e n bir t a r t m a n n k o n u s u o l m u k k l bir s o r u d u r . N e w t o n , u z a y v e z a m a n n , k o z m o s u n d z e n i n d e y e r alan e b e d i v e deimez bile enler o l d u u n u , s o r u v e a k l a m a n n snrlar d n d a k a l a n b o z u l m a m y a p l a r o l d u u n u ilan etmiti. Principiada yle y a z mt: " M u t l a k uzay, d o a s itibaryla, dsal hibir eyle ilikisi olmakszn h e p ayn v e sabit kalr. M u t l a k , g e r e k v e m a t e m a tiksel z a m a n da, k e n d i b a n a ve d o a s itibaryla dsal hibir eyle ilikisi olmakszn a k a r . " Gottfried Leibniz ve dierleri,
3

Speklatif a l a n l a r a u z a n y o r olsak da, sicim k u r a m b u s o r u y a bir c e v a p veriyor. G r a v i t o n , k t l e e k i m i k u v v e t i n i n e n k k demeti, bir sicim titreim r n t s d r . G r n e b i l i r k gi b i e l e k t r o m a n y e t i k b i r alan m u a z z a m s a y d a f o t o n d a n o l u u y o r sa, bir k t l e e k i m i alan d a m u a z z a m s a y d a g r a v i t o n d a n , y a n i g r a v i t o n titreim r n t s n o l u t u r a n m u a z z a m s a y d a sicim d e n oluur, k t l e e k i m i alanlarysa, u z a y - z a m a n d o k u s u n u n k v r l m a s n d a ifrelenmitir; dolaysyla u z a y - z a m a n d o k u s u n u , hepsi d e ayn g r a v i t o n titreim r n t s n d z e n l i b i r b i i m d e geiren m u a z z a m s a y d a sicimle t a n m l a m a y a yneliriz. A l a n n diliyle, byle m u a z z a m sayda, b e n z e r ekilde titreen o r g a n i z e sicimler dizisi sicimlerin tutarl hali o l a r a k bilinir. Sicim k u r a m nn sicimlerini u z a y - z a m a n d o k u s u n u n ilmekleri o l a r a k g r m e k biraz iirsel bir imge a m a h l b u n u n k e s i n a n l a m n n t a m ola r a k o r t a y a karlmas gerekiyor. Yine de, u z a y - z a m a n d o k u s u n u sicim ilmeklerinin b i r b i r i n e ilitirilmesiyle t a n m l a m a k , bizi a a d a k i s o r u h a k k n d a d n m e y e yneltiyor. S r a d a n bir d o k u m a p a r a s , birinin t e k t e k il mekleri, y a n i bildiimiz tekstil r n l e r i n i n h a m m a d d e s i n i , titiz likle r m e s i n i n nihai r n d r . B e n z e r ekilde, u z a y - z a m a n d o k u s u n u n d a ilenmemi, h a m bir h a b e r c i s i - k o z m i k d o k u d a k i si cimlerin h e n z birleip u z a y - z a m a n o l a r a k tandmz r g t l biimi a l m a m bir k o n f i g r a s y o n u - o l u p olmad s o r u s u n u s o rabiliriz k e n d i m i z e . D i k k a t edin, b u d u r u m u t i t r e m e k t e olan t e k t e k sicimlerden oluan, h e n z ilmekler h a l i n d e birleip d zenli bir b t n o l u t u r a m a m k a r m a k bir kitle o l a r a k r e s m e t m e k biraz hatal olur; n k o l a a n d n m e biimimize g r e b u d u r u m h e m u z a y a h e m z a m a n a d a i r bir k a v r a y gerektirir: Bir sicimin titretii bir uzay ve b i r a n d a n d i e r i n e sicimin ek linde m e y d a n a gelen deiiklikleri izlememizi m m k n klan z a m a n n ilerlemesini. F a k a t ilenmemi d u r u m d a , k o z m i k d o k u y u o l u t u r a n sicimlerin t a r t m a k t a o l d u u m u z dzenli, t u tarl titreim d a n s n a g i r i m e s i n d e n nce, uzay ve zamana dair bir idrak yoktur. Dilimiz d a h i bu fikirleri ele a l a m a y a c a k k a d a r
457

b u n a v a r gleriyle k a r kmlar, u z a y v e z a m a n n e v r e n d e k i n e s n e l e r ve olaylar a r a s n d a k i ilikileri u y g u n b i r biimde zet l e m e y e y n e l i k etele t u t m a a y g t l a r n d a n i b a r e t o l d u u n u iddia etmilerdi. Bir n e s n e n i n u z a y ve z a m a n d a k i y e r i , a n c a k ve a n c a k bir dieriyle k y a s l a n m a s h a l i n d e anlamldr. U z a y ve za m a n b u ilikilerin lgatidir, d a h a fazlas deildir. N e w t o n ' u n d e neysel o l a r a k baarl h a r e k e t y a s a s y l a d e s t e k l e n e n b a k as, iki yzyl a k n b i r s r e d i r etkili olsa da, Leibniz'in d a h a s o n r a A v u s t u r y a l fiziki E r n s t M a c h t a r a f n d a n gelitirilen k a v r a y b u g n k t a b l o m u z a ok d a h a y a k n d r . D a h a n c e g r m o l d u u m u z gibi, Einstein'n zel v e genel grelilik k u r a m l a r m u t l a k v e e v r e n s e l b i r u z a y v e z a m a n kavrayn kesin likle b i r k e n a r a brakmtr. F a k a t y i n e d e , genel grelilik ve si cim k u r a m n d a byle n c b i r rol o y n a y a n g e o m e t r i k u z a y - z a m a n modelinin, eitli y e r l e r a r a s n d a k i u z a m s a l v e z a m a n s a l ilikilere u y g u n d e n b i r s t e n o d a n m i b a r e t olduu, y o k s a u z a y - z a m a n d o k u s u iine g m l m o l d u u m u z d a n b a h s e d e r k e n k e n d i m i z i g e r e k t e n de bir eyin iine g m l o l a r a k m g r m e m i z gerektiini sorabiliriz.
456

k a b a d r , n k a s l n d a b i r nce k a v r a y y o k t u r . Bir a n l a m d a , t e k t e k sicimler u z a y v e z a m a n n p a r a s y m gibidir, v e a n c a k u y g u n b i i m d e b i r b i r i n e y a k n titreimler g e r e k l e t i r d i k l e r i n d e bildiimiz u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r o r t a y a kyor gibidir. Byle yapz, bildiimiz biimiyle u z a y y a d a z a m a n k a v r a m larnn b u l u n m a d , b i r ilk v a r o l u halini t a s a v v u r etmek, bir o k kiinin i d r a k g c n n snrlarn z o r l a r ( k u k u s u z b e n i m k i n i z o r l u y o r ) . S t e p h e n W r i g h t ' m u f k u n y a k n ekim bir fotora fn e k m e y i k a f a y a t a k m fotorafs gibi, olan, fakat b i r e kilde u z a y y a d a z a m a n k a v r a m l a r n g n d e m e g e t i r m e y e n b i r e v r e n h a y a l e t m e y e altmzda bir p a r a d i g m a l a r almasy l a b u r u n b u r u n a geliyoruz. Y i n e de, sicim k u r a m n t a m anla myla d e e r l e n d i r m e d e n nce, m u h t e m e l e n b u t r fikirlerle u z l a m a m z v e u y g u l a n m a biimlerini a n l a m a m z gerekecektir. B u n u n sebebi de, b u g n k sicim k u r a m f o r m l a s y o n u m u z u n , iinde sicimlerin (ve M - k u r a m d a dahil d i e r bileenlerin) h a r e k e t ettii v e titretii u z a y v e z a m a n n varln g e r e k t i r m e s i dir. B u da, bir z a m a n b o y u t u n a , belli s a y d a y e r k a p l a y a n u z a y b o y u t u n a (genelde b u saynn o l d u u varsaylr) v e k u r a m n d e n k l e m l e r i n i n m m k n kld ekillerden biri h a l i n d e kvrl m e k b o y u t l a r a s a h i p b i r e v r e n d e sicim k u r a m n n fiziksel zelliklerini k a r m a m z salar. Gelgelelim b u d u r u m biraz, b i r s a n a t n n y a r a t c y e t e n e k l e r i n i n u m a r a l a r birletirip o r t a y a k a n ekli b o y a m a s n art k o a r a k d e e r l e n d i r m e y e benzer. S a n a t m z k u k u s u z r e s m i n u r a s n a b u r a s n a k e n d i n e zg b i r h a v a katacaktr, fakat y a p t almann formatn b u k a d a r sk b i r kstlamaya t a b i t u t a r s a k y e t e n e k l e r i n i a n c a k y e t e r s i z b i r b i i m d e grebiliriz, y e t e n e k l e r i n i n t a m a m n d a n b i h a b e r k a lrz. Keza, sicim k u r a m n n baars k u a n t u m m e k a n i i ile k t leekimi b i r l e t i r m e k o l d u u n d a n , k t l e e k i m i d e u z a y v e za m a n n biimine bal o l d u u n d a n , k u r a m , z a t e n m e v c u t olan b i r u z a y - z a m a n erevesi iinde ilemeye z o r l a y a r a k kstlama m a m z gerekir. O n u n y e r i n e , nasl k i s a n a t m z n b o bir t u v a l z e r i n d e almasna izin v e r m e m i z g e r e k i y o r s a , sicim k u r a m 458

nn d a uzaysz v e z a m a n s z bir k o n f i g r a s y o n l a y o l a kp k e n di u z a y - z a m a n a r e n a s n yaratmasna izin v e r m e m i z gerekir. U m u d u m u z o d u r ki, b u b o m b o balang n o k t a s n d a n h a r e k e t l e - m u h t e m e l e n B y k P a t l a m a n c e s i n d e v a r olan y a d a B y k Patlama ncesinden nceki bir dnemdedir bu balang n o k t a s k u r a m , a r k a p l a n d a tutarl sicim titreimlerinin belirdii, b u titreimlerin bildiimiz u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r n o r t a y a kard b i r biime b r n e n bir e v r e n i betimleyecektir. Byle b i r ereve, o r t a y a karlrsa eer, uzay, z a m a n ve o n l a r l a ili kili o l a r a k b o y u t u n , e v r e n i n esas tanmlayc u n s u r l a r o l m a d n, aksine b u n l a r n d a h a t e m e l b i r ilk h a l d e n d o a n , k o l a y c a ele g e e n k a v r a m l a r o l d u u n u gsterecektir. M - k u r a m n n eitli y n l e r i y l e ilgili, S t e p h e n S h e n k e r , E d w a r d W i t t e n , T o m B a n k s , Willy Fischler, L e o n a r d S u s s k i n d v e t e k t e k adlarn s a y a m a y a c a m k a d a r o k s a y d a fizikinin b a n ektii son aratrmalar, sfr-zar diye bilinen bir eyin - m u h t e m e l e n M - k u r a m n n e n t e m e l bileeninin, u z a k mesafe l e r d e bir n o k t a p a r a c k gibi d a v r a n a n , a m a ksa mesafelerde ciddi b i i m d e farkl zellikler g s t e r e n bir n e s n e n i n - uzaysz ve z a m a n s z a l a n a d a i r bize anlk bir g r n m sunabileceini ok t a n gstermitir. Bu fizikilerin almalar, sicimlerin P l a n c k lei a l t n d a alldk u z a y k a v r a m l a r n n k o n u y l a ilgisiz hale geldiini gsterdiini, sfr-zarlarn da a y n s o n u c u verdiini, fa k a t a y n z a m a n d a P l a n c k lei a l t n d a k i y e n i , b i l i n m e d i k er eveye d e k k b i r p e n c e r e atn o r t a y a k o y m u t u r . B u sfr-zarlarla y a p l a n almalar s o n u c u , o l a a n g e o m e t r i n i n y e r i ni, noncommutative geometri denilen bir ey, m a t e m a t i i n b y k l d e F r a n s z m a t e m a t i k i Alain C o n n e s t a r a f n d a n geli tirilen b i r alan almtr. B u g e o m e t r i k e r e v e d e , u z a y v e n o k
4

t a l a r a r a s n d a k i mesafelerle ilgili bildik k a v r a m l a r eriyip gider, son d e r e c e farkl b i r k a v r a m s a l m a n z a r a d a b u l u r u z k e n d i m i z i . Y i n e d e fizikiler, d i k k a t i m i z i P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a b y k leklere o d a k l a d m z d a , bildik u z a y k a v r a m m z n y e n i d e n o r t a y a ktn gstermilerdir. Noncommutative g e o m e t r i
459

erevesinin, y u k a r d a t a h m i n ettiimiz b o hale v a r m a k iin nemli b i r k a a d m d a h a a t m a s g e r e k m e k t e d i r m u h t e m e l e n , fa k a t b u e r e v e u z a y v e z a m a n birletirmeye y n e l i k d a h a ek siksiz bir e r e v e n i n neler ierebileceine d a i r bir i p u c u v e r mektedir. Sicim k u r a m n , n c e d e n v a r olan u z a y v e z a m a n k a v r a m n a b a v u r m a k s z n formle e t m e y e y a r a y a c a k d o r u m a t e m a t i k s e l aygt b u l m a k , sicim k u r a m c l a r n n k a r k a r y a o l d u u e n nemli m e s e l e l e r d e n biridir. U z a y ve z a m a n n nasl o r t a y a k tna d a i r bir anlay, d e v b i r a d m atp a s l n d a h a n g i g e o m e t r i k biimin ortaya kt s o r u s u n u , bu nemli s o r u y u cevapla m a y a y a k l a m a m z salayacaktr.

Sicim k u r a m y l a ilgili o l a r a k da d u r u m kesinlikle b u d u r . Si cim k u r a m n b e t i m l e y e n m a t e m a t i k s e l formellik, k k , s o n s u z d e r e c e d e ince klasik b i r ilmein h a r e k e t i n i a n l a t a n d e n k l e m l e r l e - b y k l d e N e w t o n ' u n yle b i r y z y l k a d a r n c e y a z m olabilecei d e n k l e m l e r l e - balar. B u d e n k l e m l e r d a h a s o n r a kuantize edilir. Yani, fizikilerin 50 yl a k n bir z a m a n zarfn da gelitirdii sistematik bir tavrla, klasik d e n k l e m l e r olaslk lar, belirsizlii, k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n d o r u d a n ieren k u a n t u m m e k a n i i n e z g bir e r e v e y e evrilir. Aslna b a k a r s n z X I I . B l m ' d e b u p r o s e d r n nasl ilediini g r m t k : i l m e k sreleri (ekil 12.6) k u a n t u m k a v r a m l a r - b u r n e k t e , sanal si cim iftlerinin anlk k u a n t u m m e k a n i i n e z g y a r a t m - ierir; ilmek says k u a n t u m m e k a n i i n e zg etkileri a k l a y a n kesin lii belirler. Klasik bir k u r a m s a l betimlemeyle y o l a kp s o n r a k u a n t u m m e k a n i i n i n zelliklerini ie dahil e t m e stratejisi, y l l a r c a son d e r e c e verimli olmutur. r n e i n s t a n d a r t p a r a c k fiziinin t e m e l i n d e b u y a t a r . F a k a t b u y n t e m i n sicim k u r a m v e M - k u r a m gibi geni k a p s a m l k u r a m l a r ele a l a m a y a c a k k a d a r k a p a l olmas d a m m k n d r v e m u h t e m e l e n byle o l d u u n a iaret e d e n k a n t l a r n says g i d e r e k a r t m a k t a d r . B u n u n sebebi, e v r e nin k u a n t u m m e k a n i i n e zg ilkelerle ynetildiini fark ettii mizde, a r t k k u r a m l a r m z n d a d a h a e n b a t a n g e r e k t e n k u a n t u m m e k a n i i n e zg olmasnn gerekmesidir. Klasik bir y a k l a m d a n b a l a y p imdiye k a d a r baarl bir b i i m d e i d a r e edebil dik, a m a artk bu k a b a y a k l a m n bizi y a n l t m a y a balayaca bir d z e y d e y i z . S i c i m / M - k u r a m n n derinliiyle birlikte, m c a delelerle s n a n m bu stratejinin son n o k t a s n a gelmi olabiliriz pekl. kinci spersicim d e v r i m i n d e n d o a n baz derinlikli k a v r a ylar (rnein ekil 12.11 'de zetlendii biimiyle) y e n i d e n de e r l e n d i r e r e k b u y n d e zel k a n t l a r bulabiliriz. X I I . B l m ' d e tarttmz z e r e , be sicim k u r a m n n birliinin t e m e l i n d e y a t a n ikilikler, bu sicim formlasyonlarnn h e r h a n g i b i r i n d e orta461

Sicim Kuram Kuantum Mekaniinin Yeniden Formle Edilmesine Yol Aacak m?

E v r e n , fantastik bir isabetlilikle k u a n t u m ilkeleri t a r a f n d a n ynetilir. H a l b y l e y k e n , fizikiler g e e n y a r m y z y l iinde kuramlarn formlasyonunda, yapy dikkate alarak konuacak olursak, k u a n t u m m e k a n i i n i biraz ikincil b i r k o n u m a y e r l e t i r e n b i r strateji izlemilerdir. Fizikiler, k u r a m l a r gelitirirken g e n e l d e , k u a n t u m olaslklarn, d a l g a fonksiyonlarn vs. g z a r d e d e n t m y l e klasik bir dilde - M a x w e l l ' i n , h a t t a N e w t o n ' u n a n d a fizikiler iin m k e m m e l d e r e c e d e anlalabilir o l a c a k bir dilde- a l m a y a balar; s o n r a b u n u n a r d n d a n klasik erevenin zerine k u a n t u m kavramlarn yayar. Bu yaklam o k a d a r d a artc deildir, n k deneyimlerimizi d o r u d a n yanstr. lk b a k t a e v r e n , bir p a r a c n belli bir a n d a belli b i r k o n u m d a v e belli bir h z d a olmas gibi klasik k a v r a m l a r a d a y a n a n k a n u n l a r l a y n e t i l i y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . A n c a k ay rntl m i k r o s k o b i k i n c e l e m e l e r d e n sonra, bu t r bildik klasik fi kirleri d e i t i r m e m i z gerektiini fark e d i y o r u z . Keif srecimiz, klasik bir e r e v e d e n kp k u a n t u m keifleriyle deitirilen b i r e r e v e y e varmtr, b u ilerleme d e fizikilerin b u g n e k a d a r k u r a m l a r n ina e d e r k e n izledikleri y o l a yansmtr.
460

y a k a n fiziksel srelerin, b a k a h e r h a n g i bir f o r m l a s y o n u n ikili diliyle y e n i d e n y o r u m l a n a b i l e c e i n i gsterir. lk b a k t a bu y o r u m u n , ilk t a n m l a p e k ilgisi y o k m u gibi grnecektir, fakat a s l n d a ikiliin g c i b a n d a d r : ikilik y o l u y l a bir fiziksel s re, o k sayda farkl b i i m l e r d e tanmlanabilir. Bu s o n u l a r h e m ince, h e m d i k k a t ekicidir, fakat e n nemli zelliklerinin n e olabileceini h e n z dile g e t i r m e d i k . ikilik evirilerinde, genellikle, be sicim k u r a m n d a n b i r i n d e t a n m l a n a n , k u a n t u m m e k a n i i n e k u v v e t l e bal bir s r e (r n e i n D n y a k u a n t u m fiziiyle deil de klasik fizikle ynetili y o r olsa o r t a y a k m a y a c a k sicim etkileimlerini ieren bir s r e ) alnr v e bir b a k a sicim k u r a m n n p e r s p e k t i f i n d e n k u a n t u m m e k a n i i y l e zayf b a l a r olan b i r s r e (rnein, ayrntl saysal zellikleri k u a n t u m d e e r l e n d i r m e l e r i n d e n etkilenen, a m a niceliksel biimi t m y l e klasik d n y a d a olabilecei biime b e n z e y e n bir s r e ) o l a r a k y e n i d e n formle edilir. B u d a k u a n t u m m e k a n i i n i n s i c i m / M - k u r a m n m t e m e l i n d e k i ikilik simetrileriyle sk skya i ie g e m i o l d u u a n l a m n a gelir: Bu simet riler, d o a l a r itibaryla k u a n t u m m e k a n i i n e zg simetrilerdir, n k ikilik b e t i m l e m e l e r i n d e n biri k u a n t u m d e e r l e n d i r m e l e r i n d e n o l d u k a etkilenmitir. B u d a s i c i m / M - k u r a m m n eksiksiz f o r m l a s y o n u n u n -yeni b u l u n m u ikilik simetrilerini en temel de iine alan bir f o r m l a s y o n u n - geleneksel kalp u y a r n c a kla sik b i r biimde balayp s o n r a k u a n t i z e edilerek ilerleyemeyece i n e iaret eder. Klasik b i r balang n o k t a s , ikilik simetrilerini m u t l a k a atlayacaktr, n k b u simetriler a n c a k v e a n c a k k u a n t u m m e k a n i i d e e r l e n d i r m e y e a l n d n d a geerlidir. Daha ok, s i c i m / M - k u r a m n n eksiksiz f o r m l a s y o n u n u n geleneksel kalb k r m a s v e t a m k u a n t u m m e k a n i i n e z g b i r k u r a m ola r a k varlk b u l m a s g e r e k i y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . B u n u n nasl y a p l a c a n b u g n k i m s e bilmiyor. A m a sicim k u r a m c l a r n n b i r o u , k u a n t u m ilkelerinin evrenle ilgili k u r a m s a l t a n m m z a nasl dahil edileceine ilikin b i r y e n i d e n for m l a s y o n u n , anlaymzda g e r e k l e e c e k b i r s o n r a k i b y k alt
462

s t olu olaca n g r s n d e b u l u n m a k t a d r . r n e i n C u m r u n Vafa yle demitir: " K u a n t u m m e k a n i i y l e ilgili, o n u n b i r o k m u a m m a s n z e c e k b i r y e n i d e n f o r m l a s y o n u n k a p d a oldu u k a n s n d a y m . Ksa s r e n c e kefedilen ikiliklerin, k u a n t u m m e k a n i i y l e ilgili olarak, uzay, z a m a n ve k u a n t u m zelliklerinin a y r l m a z bir b i i m d e birletirilecei d a h a g e o m e t r i k , y e n i bir e r e v e y e iaret ettii g r n b i r o k kiinin paylatn d n y o r u m . " E d w a r d W i t t e n ise u n l a r sylemitir: " i n a n y o
5

r u m ki, k u a n t u m m e k a n i i n i n m a n t k s a l s t a t s , E i n s t e i n ' n e deerlik ilkesini kefetmesi s o n r a s n d a k t l e e k i m i n m a n t k s a l s t a t s n n d e i m e s i n e b e n z e r bir b i i m d e deiecektir. B u s re, k u a n t u m m e k a n i i y l e ilgili o l a r a k h e n z t a m a m l a n m d e il, fakat bir g n i n s a n l a r n bizim d n e m i m i z i b u s r e c i n bala d d n e m o l a r a k g r e c e i k a n s n d a y m . "
6

S a v u n m a c b i r iyimserlikle, k u a n t u m m e k a n i i ilkelerinin si cim k u r a m e r e v e s i n d e y e n i bir e r e v e y e o t u r t u l m a s n n , ev r e n i n nasl balad, n e d e n u z a y v e z a m a n gibi eyler b u l u n d u u s o r u s u n a b i r c e v a p v e r e b i l e c e k d a h a gl b i r formellii -Leibniz'in s o r d u u , " N e d e n h e r h a n g i b i r ey y o k deil d e v a r ? " s o r u s u n u c e v a p l a m a y a bizi bir a d m d a h a y a k l a t r a c a k bir formellii- b e r a b e r i n d e getirebileceini h a y a l edebiliriz.

Sicim Kuram Deneysel Olarak Snanabi lir m:

Sicim k u r a m n n n c e k i b l m l e r d e tarttmz b i r o k zel lii a r a s n d a u , a k l m z d a n hi k a r m a m a m z g e r e k e n bel ki de en nemlilerindendir: ncelikle ktleekimi ve k u a n t u m m e k a n i i e v r e n i n ileme biiminin bir parasdr, dolaysyla birleik k u r a m olmay a m a l a y a n b i r k u r a m h e r ikisini d e ier melidir. Sicim k u r a m b u n u baarr. kincisi, fizikilerin g e e n y z y l d a y a p t almalar, e v r e n anlaymz a s n d a n temel n e m d e y m i gibi g r n e n b a k a kilit fikirler - b i r o u d e n e y s e l olarak dorulanm- olduunu da ortaya koymutur. Bunlar a r a s n d a , spin, m a d d e p a r a c k l a r n n aile yaps, h a b e r c i p a r a cklar, a y a r simetrisi, edeerlik ilkesi, simetri krlmas ve s463

p e r s i m e t r i gibi k a v r a m l a r sayabiliriz. B u k a v r a m l a r n h e p s i d e d o a l o l a r a k sicim k u r a m n d a n d o m u t u r . n c s , s t a n d a r t m o d e l gibi, d e n e y s e l lmlerle u y u m a s a l a m a k iin deitiri lebilecek 1 9 t a n e s e r b e s t p a r a m e t r e s i b u l u n a n d a h a geleneksel b a z k u r a m l a r n tersine, sicim k u r a m n n deitirilebilir p a r a m e t r e s i y o k t u r . P r e n s i p t e k u r a m n ierimleri, kat bir kesinlik iermelidir; k u r a m n d o r u mu, yanl m o l d u u n a d a i r m u laklktan u z a k bir test o r t a y a koymaldr. " P r e n s i p " t e k i b u m u h a k e m e d e n " p r a t i k " t e k i o l g u y a giden y o l b i r o k engellerle d o l u d u r . I X . B l m ' d e dier b o y u t l a r n biim lerini belirlemek gibi, n m z d e d u r a n b a z t e k n i k e n g e l l e r d e n b a h s e t m i t i k . X I I . v e X I I . B l m ' d e b u n l a r v e dier engelleri, g r m o l d u u m u z gibi doal olarak bizi M - k u r a m n d e e r l e n d i r m e y e y n e l t e n d a h a geni k a p s a m l bir b a l a m a , sicim k u r a myla ilgili kesin bir anlaya v a r m a ihtiyacmz b a l a m n a y e r letirmitik. S i c i m / M - k u r a m n a dair eksiksiz b i r anlaya u l a m a k , k u k u s u z o k b y k bir alma, a y n d e r e c e d e b y k b i r deha gerektirmektedir. B u y o l u n h e r a d m n d a , sicim k u r a m c l a r k u r a m n d e n e y s e l o l a r a k gzlenebilir s o n u l a r n aramlardr, a r a m a y d a s r d receklerdir. I X . B l m ' d e tartm o l d u u m u z z e r e sicim k u r a m n d e s t e k l e y e c e k k a n t l a r b u l m a k o n u s u n d a , baarl o l m a ihtimali azm gibi g r n e n olaslklar d a g z d e n k a r m a m a l y z . D a h a s kavraymz derinletike, sicim k u r a m b a k a d e neysel y a k l a m l a r g n d e m e getiren a z r a s t l a n r sreleri y a d a zellikleri d e o r t a y a k a c a k t r hi k u k u s u z . F a k a t e n nemlisi, I X . B l m ' d e t a r t m o l d u u m u z z e r e s p e r e p a r a c k l a r n kefedilmesi s a y e s i n d e s p e r s i m e t r i n i n d o r u l a n m a s , sicim k u r a m asndan b y k bir d n m n o k t a s olacaktr. S p e r s i m e t r i n i n , sicim k u r a m y l a ilgili k u r a m s a l in celemeler s r a s n d a kefedildiini, k u r a m n t e m e l p a r a l a r n d a n biri o l d u u n u hatrlayalm. S p e r s i m e t r i n i n d o r u l a n m a s , si cimlere d a i r ikinci d e r e c e d e olsa da, zorlayc b i r k a n t olacak tr. D a h a s s p e r e p a r a c k l a r n b u l u n m a s , ho k a r l a n a n b i r
464

z o r l u k olacaktr, n k s p e r s i m e t r i n i n kefi, salt d n y a m z l a ilgisi o l u p o l m a d n a d a i r evet-hayr s o r u s u n u c e v a p l a m a k t a n o k d a h a fazlasn y a p a c a k t r . S p e r e p a r a c k l a r n ktleleri v e y k l e r i , s p e r s i m e t r i n i n d o a y a s a l a r n a nasl ayrntl b i r b i i m d e dahil o l d u u n u aydnlatacaktr. B u n u n a r d n d a n sicim k u r a m c l a r , b u u y g u l a m a n n sicim k u r a m e r e v e s i n d e t a m anlamyla gerekleip gerekleemeyeceini ya da aklanp a k l a n a m a y a c a n g r m e snavyla k a r k a r y a kalacaktr. E l b e t t e k i d a h a iyimser o l u p gelecek o n yl iinde - C e n e v r e ' d e k i B y k H a d r o n arptrcs'nm a l m a y a b a l a m a s n d a n n c e - sicim k u r a m anlaymzn, s p e r e l e r i n u m u l a n kefin d e n n c e o n l a r l a ilgili ayrntl t a h m i n l e r y a p l m a s n a e l v e r e c e k k a d a r ilerlemesini u m u t edebiliriz. B u t r t a h m i n l e r i n d o r u lanmas, bilim tarihinin antsal a n l a r n d a n biri olacaktr.

Aklamann Snrlar Var mdr?

H e r eyi a n l a m a k , e v r e n i n t e m e l bileenleri v e k u v v e t l e r i n i n b t n y n l e r i n i a n l a m a k gibi snrl bir a n l a m d a d a olsa, bilimin b u g n e d e k k a r k a r y a kald e n b y k g l k l e r d e n biridir. Spersicim kuram bu zorluu gslememizi salayacak derinlikteymi gibi g r n e n bir e r e v e s u n m u t u r ilk kez. F a k a t k u r a m n v a a d i n i eksiksiz o l a r a k anlayp r n e i n k u a r k l a r m ktlelerini y a d a e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c n , kesin d e erleri evrenle ilgili b u k a d a r ok eyi y n l e n d i r e n b u r a k a m l a r h e s a p l a y a b i l e c e k miyiz? D a h a n c e k i b l m l e r d e o l d u u gi bi, b u hedeflere - b u g n b u n l a r n e n nemlisi tedirginlik y a k l a m n a hibir b i i m d e d a y a n m a y a n bir s i c i m / M - k u r a m f o r m l a s y o n u n a u l a m a k t r - giden y o l o k s a y d a k u r a m s a l engelle doludur. P e k i ama, s i c i m / M - k u r a m n a dair, y e n i ve o k d a h a effaf bir k u a n t u m m e k a n i i f o r m l a s y o n u erevesine o t u r t u l m u kesin b i r anlaya ulam olsak bile, p a r a c k ktlelerini ve k u v v e t glerini hesaplama araymzda baarszla uramamz m m k n m d r ? B u deerleri b u l a b i l m e k iin y i n e k u r a m s a l
465

h e s a p l a m a l a r d a n ziyade, deneysel l m l e r e b a v u r m a k z o r u n d a k a l a c a k olmamz m m k n m d r ? D a h a s b u baarszlk, d a h a d e r i n bir k u r a m a r a m a m z gerektii a n l a m n a g e l m e y i p gerekliin bu g z l e n e n zelliklerinin b i r aklamas olmadm y a n s t y o r olabilir mi? Bu s o r u l a r a d e r h a l verilebilecek c e v a p l a r d a n biri "evet" ola bilir. Einstein'n b i r z a m a n n c e dedii gibi, " E v r e n l e ilgili en anlalmaz ey, anlalabilir olmasdr." E v r e n i a n l a m a b e c e r i
7

d a n biri olacaktr. S i c i m / M - k u r a m n m zelliklerine d a i r y e n i k a v r a y l a r e d i n d i k e , birleik bir k u r a m a v a r m a y n n d e k i b u z e n g i n giriimin kozmolojik ierimleri d a h a d a k e s k i n l i k k a z a nacaktr. E l b e t t e ki, b u t r a r a t r m a l a r n b i r g n bizi, g e r e k t e n d e bilimsel a k l a m a n n b i r snr o l d u u n a i k n a etmesi m m k n d r . F a k a t tersine, y e n i b i r a -evrenle ilgili t e m e l b i r a k l a m a n n n i h a y e t b u l u n d u u n u ilan edebileceimiz b i r ad a balatabilirler.

miz k a r s n d a k i h a y r e t i m i z , hzl ve etkileyici bir ilerleme a n d a k o l a y c a g z d e n karlmaktadr. Gelgelelim, belki d e a n lalabilirliin bir snr vardr. Belki de, bilimin sunabilecei, olabildiince d e r i n b i r anlay d z e y i n e v a r d k t a n sonra, y i n e d e e v r e n i n a k l a n a m a y a n baz y n l e r i kalacan k a b u l e t m e miz gerekiyor. G e m i t e bilimsel y n t e m i n baars, y e t e r i n c e z a m a n ve a b a y l a e v r e n i n gizemlerini aydnlatabileceimizi d n m e cesareti v e r m i t i bize. F a k a t bilimsel a k l a m a n n m u t l a k snrna v a r m a k -teknolojik bir engelle k a r l a m a k y a d a i n s a n anlaynn m e v c u t , fakat ilerleyen snrna v a r m a k deil- g r l m e m i bir olay olacaktr, gemi deneyimlerimizin bizi hazrla m o l a m a y a c a bir olay. N i h a i k u r a m araymzla b y k bir ilgisi olsa da, b u h e n z z e m e y e c e i m i z b i r meseledir; hatta, bilimsel a k l a m a n n s nrlar olmas olasl, ifade ettiimiz k a p s a m l biimiyle, hi z l e m e y e c e k bir meseledir. r n e i n , ilk b a k t a bilimsel akla m a y a kesin b i r snr g e t i r i y o r m u gibi g r n e n speklatif oklu evren k a v r a m n d a h i , en a z n d a n ilkesel o l a r a k t a h m i n g c n t e k r a r a y a a k a l d r a n a y n d e r e c e d e speklatif k u r a m l a r h a y a l e d e r e k ele alabileceimizi g r m t k . B u d e e r l e n d i r m e l e r d e n o r t a y a k a n aydnlatc bir n o k t a , kozmolojinin nihai b i r k u r a m n ierimlerinin b e l i r l e n m e s i n d e k i r o l d r . Tartm o l d u u m u z gibi s p e r s i c i m kozmolojisi, sicim k u r a m n n k o y d u u y e n i s t a n d a r t l a r a g r e bile g e n bir alandr. K u k u s u z gelecek yllarda, a r a t r m a l a r n o d a k l a n a c a balca a l a n l a r d a n biri, m u h t e m e l e n fiziin b y y e n balca alanlarn466

Yldzlara Uzanmak
Teknolojik o l a r a k D n y a y l a v e o n u n G n e s i s t e m i n d e k i y a k n k o m u l a r y l a snrl olsak da, d n m e n i n v e d e n e y l e r i n g cyle h e m i h e m d e d u z a y n c r a blgelerini a r a t r m b u l u n u y o r u z . zellikle d e son y z y l iinde s a y l a m a y a c a k k a d a r o k sayda fizikinin kolektif abas, d o a n n en gizli t u t u l m u s r l a r n d a n bazlarn o r t a y a k a r d . B u aklayc c e v h e r l e r or t a y a d k l r d k l m e z , bildiimizi sandmz, fakat ihtiamn tahayyl etmenin yaknndan dahi gemediimiz bir dnyaya d a i r hayallerin kapsn at. Bir fizik k u r a m n n derinliinin l l e r i n d e n biri de, d n y a g r m z n d a h a n c e d e n deim e z m i gibi g r n e n vehelerinin k a r s n a n e d e r e c e ciddi so r u l a r karddr. B u lye v u r u l d u u n d a , k u a n t u m m e k a n i i v e grelilik k u r a m e n b y k b e k l e n t i l e r i n tesinde bir derinli e sahiptir: D a l g a fonksiyonlar, olaslklar, k u a n t u m tnelleri, b o l u k t a k i kesintisiz k a y n a y a n enerji dalgalanmalar, u z a y v e z a m a n n birlikte silinmesi, ezamanlln greli nitelii, u z a y z a m a n d o k u s u n u n kvrlmas, k a r a delikler, B y k P a t l a m a . Sezgisel, m e k a n i k , saat gibi ileyen N e w t o n c u perspektifin b u k a d a r d a r g r l o l d u u n u n anlalacan k i m t a h m i n edebi lirdi? S r a d a n bir b i i m d e d e n e y i m l e n d i k l e r i halleriyle eylerin y z e y i n i n h e m e n altnda, kafa kartrc, y e p y e n i b i r d n y a n n y a t t n k i m t a h m i n edebilirdi? F a k a t b u p a r a d i g m a l a r s a r s a n keifler bile, d a h a geni k a p saml, h e r eyi iine a l a n bir h i k y e n i n p a r a s d r y a l n z c a . Fi467

zikiler, b y k olanla v e k k olanla ilgili y a s a l a r n t u t a r l bir b t n iinde y e r l i y e r i n e o t u r m a s g e r e k t i i n e d u y d u k l a r sar slmaz inanla, o ele g e m e z birleik k u r a m n a m a n s z takipile ri olmulardr. A r a y s o n a e r m i deildir, fakat spersicim k u r a m v e k u r a m n M - k u r a m n a d n m e s i y l e birlikte, k u a n t u m m e k a n i i , genel grelilik, gl, zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v vetleri birletiren t u t a r l bir ereve n i h a y e t o r t a y a kmtr. B u gelimelerin, d a h a nceleri geerli olan d n y a y g r m e biimi mizin k a r s n a k a r d z o r l u k l a r d e v a s a d r : Yaratlan h e r e yi, u z a m s a l d o k u l a r n n yrtld, s o n r a k e n d i n i y e n i d e n o n a r d u n o k t a d a b k l m e l e r geirebilecek o k sayda gizli b o y u t u n b u l u n d u u b i r e v r e n d e titizlikle icra edilen titreim r n t l e r i n d e birletiren sicim ilmekleri ve salnm h a l i n d e k i k r e c i k ler. K t l e e k i m i v e k u a n t u m m e k a n i i n i n , b t n m a d d e v e b t n k u v v e t l e r e d a i r birleik bir k u r a m erevesinde birletiril mesinin, e v r e n i n nasl ilediine d a i r k a v r a y m z d a byle b i r d e v r i m e y o l aabileceini k i m t a h m i n edebilirdi? K u k u s u z , s p e r s i c i m k u r a m y l a ilgili olarak, eksiksiz ve h e s a p l a m a l a r a d a y a n a r a k izlenebilir bir a n l a y a v a r m a araym z s r d r r k e n bizi b e k l e y e n d a h a b y k srprizler olacaktr. M - k u r a m e r e v e s i n d e y a p l m almalar sayesinde, evrenin, P l a n c k u z u n l u u n u n a l t n d a gizlenmi, m u h t e m e l e n z a m a n v e u z a y k a v r a m l a r n n olmad, y e n i , t u h a f bir a l a n n d a n m a n z a r a l a r g r m t k . B u n u n t a m kart u n o k t a d a y s a , e v r e n i m i z i n oklu evren denilen engin ve k a r m a k a r k b i r k o z m i k o k y a n u sun yzeyindeki saylamayacak kadar ok baloncuktan yalnz c a biri olabileceini d e g r d k . B u fikirler, b u g n s p e k l a s y o n larn geldii son noktadr, fakat e v r e n anlaymzdaki b i r s o n r a k i s r a m a n n h a b e r c i s i olabilirler. Gzlerimizi gelecee d i k i p bizi b e k l e y e n harikalar b e k l e r k e n , gemii d n p b u r a y a k a d a r y a p m o l d u u m u z y o l c u l u a d a hayretle, h a y r a n l k l a b a k m a m z gerekiyor. E v r e n i n t e m e l y a s a l a r n n p e i n d e s r d r l e n aray, akl genileten, r u h u zen ginletiren, kesinlikle insani bir d r a m d r . Einstein'n, k e n d i s i n i n
468

k t l e e k i m i a n l a m a m a c e r a s n a dair r e n k l i betimlemesi

-"ka

r a n l k t a g e e n o gerilimli aray yllar, o yllarn y o u n zlemi, g v e n i n y e r i n i h a y a l k r k l m m , hayalkrklnm y e r i n i g v e nin almas, n i h a y e t i n d e a k m a k " - k u k u s u z insanln b
8

t n bir m c a d e l e s i n i iine alyor. H e p i m i z k e n d i y o l u m u z d a n gi d e r e k h a k i k a t i a r y o r u z , hepimiz n e d e n b u r a d a o l d u u m u z so r u s u n u n c e v a b n a zlem d u y u y o r u z . A k l a m a l a r d a n a h e p birlikte t r m a n r k e n , her kuak kendinden nceki kuan o m u z l a r s t n d e y k s e l e r e k c e s u r c a zirveye uzanyor. B i z d e n s o n r a k i k u a k l a r d a n biri zirveyi g r p sonsuz aklkta bir p e r s pektifle e v r e n i n enginliini ve zarafetini izleyebilecek mi, b u n u n g r e m i y o r u z . A m a h e r k u a k biraz d a h a y u k a r trmanyor, b u n o k t a d a J a c o b B r o n o w s k i ' n i n " H e r a d a bir d n m n o k t a s vardr, d n y a n n tutarlln g r m e n i n ve o r t a y a k o y m a n n y e n i bir biimi v a r d r , " szlerini i d r a k ediyoruz. Bizim k u a
9

mz e v r e n e dair izdiimiz y e n i t a b l o y a - d n y a n n tutarlln o r t a y a k o y a r k e n izlediimiz y e n i t a r z a - h a y r a n l k d o l u bir ilgiy le y a k l a r k e n , insanlarn yldzlara uzatt m e r d i v e n e k e n d i b a samamz eklemi, r o l m z t a m a m l a m o l u y o r u z .

46y

Notlar

I. Blm

1. Aadaki tablo, Tablo 1.1'in ayrntl halidir. U parack ailesinde yer alan para cklarn ktlelerini ve kuvvet yklerini gstermektedir. Farkl tipteki kuarklarm her biri, renk isimleriyle belirtilen, olas gl kuvvet yk tar; bu renkler gl kuvvet yknn saysal deerine karlk gelir. Tabloda gsterilen zayf ykler daha somut bir dille zayf izospinin "nc bileeni"dir. (Paracklarn "sa tarafta ka lan" bileenlerine yer vermedik; bu bileenler hi zayf yke sahip olmama zellikle riyle farkllar.)
1. A i l e Parack Ktle Elektrik yk Zayf yk Gl yk

Elektron Elektron/ ntrino Yukar kuark Aa kuark

0,0054 < o8

-1
0 2/3 -1/3

-1/2 1/2 1/2 -1/2

0 0

0,0047 0,0074

krmz, yeil, mavi krmz, yeil, mavi

2. A i l e Parack Ktle Elektrik yk Zayf yk Gl y k

Mon Mon/ ntrino ekici kuark Tuhaf kuark

0,11 < 0,0003 1,6 0,16

-1/2 1/2 1/2 -1/2

0 0

0 2/3 -1/3

krmz, yeil, mavi krmz, yeil, mavi

3. A i l e Parack Ktle Elektrik yk Zayf yk Gl yk

Tau Tauntrino st kuark Alt kuark

1,9 <0,033 189 5,2

-1
0 2/3 -1/3

-1/2 1/2 1/2 -1/2

0 0

krmz, yeil, mavi krmz, yeil, mavi

471

2. ekil 1.1'de grlen ilmeklerin (kapal sicimler) yan sra sicimler, iki ucu serbeste hareket eder halde de olabilir (yaygn deyile ak sicimler). Sunumumuzu kolayla trmak adna, ounlukla kapal sicimlere younlaacaz, geri sylediklerimizin hepsi esasen her iki sicim iin de geerlidir. 3. Albert Einstein, bir dostuna yazd 1942 tarihli bir mektup, aktaran Tony Heck ve Patrick Walters, Einstein 's Mirror (Cambridge, ingiltere: Cambridge Universiy Press, 1997). 4. Steven Weinberg, Dreams of a Final Theory (New York: Pantheon, 1992), s. 52. 5. Edward Witten ile sylei, 11 Mays 1998.
II. Blm

1. Byk ktleli cisimler, rnein Dnya ktleekimi kuvvetlerinin iin iine girmesine neden olarak ileri karmaklatrr. Artk yatay dorultudaki -dikey dorultudaki deil- harekete odaklandmz iin, Dnyay grmezden gelebiliriz; yle de yapa caz. Bir sonraki blmde ktleekimini ayrntl olarak tartacaz. 2. Matematie ilgi duyan okur iin, bu gzlemlerin niceliksel ifadelere dntrlebi leceini belirtelim. rnein hareket eden k saatinin hz v ise ve fotonu da (dura an haldeki k saatimizin lmlerine gre) bir gidi gelii t saniyede tamamlyorsa, bu durumda foton alttaki aynaya geri dndnde k saatinin kat ettii mesafe vt olacaktr. ekil 2.3'teki kegen yollarn her birinin uzunluunu Pythagoras teoremi ni kullanarak hesaplayabiliriz: yj(vt/2) + h (burada h, k saatindeki iki ayna arasn
2

herhangi bir ey alglayabilecek kadar keskinse tabii!). Bir ey grebilmemiz iin gzlerimizin -ya da fotoraf makinemizin- nesnenin yzeyinden yansyan alma s gerekir. Ancak yansyan k nesnenin zerindeki farkl noktalardan geldii iin, herhangi bir anda grdmz k, bize farkl uzunluklardaki yollardan geerek ulamtr. Bu da greliliki bir grsel yanlsamaya yol aar ve nesne hem ksalm hem de dnm grnr. 5. Matematie ilgi duyan okur iin, 4-vektr x = (ct, X\, x , x^) = (ct, x) uzay-zaman ko numundan, 4-vektr u = dx/dx dorusal hzm elde edebiliriz; burada X, dr = dfi c-2 (dx\ + dx2+ dx2) ile tanmlanan zaman dr. yleyse, "uzay-zamanda hz" 4-vektr u'nun bykldr, yani ^cVr - dx ^/{dr - c"2rfx2jj olur, bu da k hznn yani c'nin ayndr. Bu durumda cHt/dr) - (dc/drf = c denklemini, c {dr/dtf + [dxIdtf = c olarak yeniden dzenleyebiliriz. Bu da bir nesnenin uzaydaki hznda ^{dc/dtf bir art olmas halinde, dt/dt'de bir azalma olmas gerektiini gsterir; drtdt nesnenin zaman iindeki hzdr (dt hin yani nesnenin kendi saatine gre geen zamann du raan saate gre geen zamana yani dt'ye oran).
2 2
2

III. Blm

1. Isaac Newton, Sr Isaac Nevvton's JVlathematical Principle of Natura! Philosophy

2. and His System of the Word, ev. A. Motte ve Florian Cajori (Berkeley: University of California Press, 1962), 1. cilt, s. 634. Biraz daha ak bir deyile, Einstein edeerlik ilkesinin gzlemlerimiz uzayn ol duka kk bir blgesiyle snrl olduunda geerli olacan anlamt; yani "kom partman "mzm kk olmas kouluyla. Bunun sebebi udur: Ktleekimi alanlar gleri (ve dorultular) bakmndan bir yerden dierine farkllk gsterebilir. Fakat kompartmannzn tek bir birim olarak ivmelendiin, dolaysyla ivmelenmenin birrnek, tek bir ktleekimi kuvveti alann simle ettiini dnyoruz. Fakat kom partmannz kldke, bir ktleekimi alannn deiebilecei alan miktar azalr, dolaysyla edeerlik ilkesi daha da uygulanabilir bir hal alr. Teknik olarak, ivmelenmi bir duru noktasnn simle ettii birrnek ktleekimi alam ile bylt ktle li bir cisimler topluluunun yaratt, olaslkla birrnek olmayan "gerek" bir ktleekimi alan arasndaki fark, "dalgal" ktleekimi alan olarak bilinir (Ay'n ktleekimi etkisinin Dnya zerindeki etkilerine atfen). Sonuta bu dipnot, dalga l ktleekimi alannn kompartmannzn bykl kldke daha az fark edi lebilir bir hal ald, ivmeli hareket ile "gerek" ktleekimi alannn birbirinden ayrt edilemez hale geldii sylenerek zetlenebilir. Albert Einstein, aktaran AIbrecht Flsing, Albert Einstein (New York: Viking, 1997), s. 315. John Stachel, "Einstein and the Rigidly Rotating Disk", General Relatviiy and Gravitation iinde, haz. A. Held (New York: Plenum, 1980), s. 1. Tornado dnnn ya da daha teknik bir deyile "dimdik dnen disk"in analizi, ko layca kafa karklna yol aabilir. Aslna bakarsanz, bu rnein birka yn ze rinde genel bir uzlamaya henz varlamamtr. Metinde, Einstein'n kendi analizi nin ruhuna sadk kaldk, bu dipnotta da bu bak asn izlemeyi srdrerek kafa kartrc olduunu dnm olabileceiniz birka unsuru aydnlatmaya alaca z. ncelikle, cetvel Lorentz bzmesine urarken Tornado nun evresinin ura mamas, dolaysyla Slim'in evre lmnde ilk bata bulduumuzla ayn sonuca ulamamas kafanz kartrm olabilir. Fakat unutmayn, tartmamz boyunca Tornado hep dnyordu; Tornadoyu durduu srada incelemedik. Dolaysyla du raan gzlemciler olarak bizim bak amza gre, bizim ve Slim'in evre lmle rimiz arasndaki tek fark Slim'in cetvelinin Lorentz bzmesine uram olmasdr; lmmz gerekletirdiimizde Tornado dnmekteydi, Slim'i lm yaparken izlediimizde de dnyordu. Cetvelinin bztn grdmz iin, evrenin ta473

daki mesafedir - metinde 15 santimetre olarak verilmiti). Birlikte hesaplandnda iki kegenin uzunluu kegeni 2
2^j(yt/2j + h
2 2

olacaktr. In hz sabit olduundan (c), k iki

^(vt/lf + h /c
2

^{ytlT^ + h lc

saniyede kat eder. imdi elimizde t = 2

1 2 2 2

denkle

mi var, bu denklemi t iin zdmzde t = 2h -Jc - v sonucuna varrz. Karklk olmasn diye bunu t
bareketb

= h 4c - v diye yazalm; burada "hareketli" ifadesi bu za

mann, hareket eden saatin bir kere tklamas iin geen zaman olduunu belirtmekte dir. te yandan durmakta olan saatimizin bir kere tklamas iin geen zaman t g
dura an

= 2A/cdenklemiyle belirtiriz, biraz cebirle t

hareltet{!

-t

duraaa

/\j\ _ /c denklemine ula

v 2 2

rz; bu da hareket eden saatin bir kere tklamasnn, duraan saatin bir kere tkla masndan daha uzun srdn aka gsterir. Yani seilmi olaylar arasnda, ha reketli saatin toplam tklama says duraan saatin toplam tklama saysndan daha az olacak, dolaysyla hareket halindeki gzlemci iin geen zaman daha ksa olacaktr. 3. Bir parack hzlandrc kadar irek olmayan bir ortamda gerekletirilmi bir de ney sizin iin daha ikna edici olacaksa, u deneyi dnn: Ekim 1971'de o srada St. Louis'deki Washington niversitesi'nde almakta olan J. C. Hafele ile ABD Donanma Gzlemevinde almakta olan Richard Keating ticari uaklarda yaklak 40 saat boyunca sezyum nl atom saatleri uurdular, zel grelilik, ktleekiminin etkileriyle ilgili hemen fark edilmeyen birka noktay da dikkate alarak (bunlar son raki blmde tartacaz), hareket halindeki atom saatlerine gre geen toplam za mann, Dnya'da duraan haldeki atom saatlerine gre geen toplam zamandan bir saniyenin birka milyarda biri kadar az olmas gerektiini ne srer. Hafele ve Kea ting tam da bunu bulmutur: Hareket halindeki bir saat iin zaman gerekten de ya 3. 4. 5.

valar.
4. Her ne kadar ekil 2.4 bir nesnenin hareket yn dorultusunda klmesini do ru olarak gsterse de, bir nesne yanmzdan yaklak k hznda geip gidecek olsa aslnda ne greceimizi gstermez (gzlerimiz ya da fotoraf makinelerimiz o srada 472

marnn lerken cetveli ok daha fazla kere yere koymas gerektiini, bu yzden de bizimkinden daha uzun bir uzunluk leceini fark ettik. Tornadonun evresinin Lorentz bzmesine uramas, ancak Tornado'nun dnerkenki zelliklerini dururkenki zellikleriyle kyaslamamz halinde bizi ilgilendirir. Fakat bu bize gerekmeyen bir kyaslamadr. kincisi, duran Tornadoyu analiz etmemiz gerekmemesine ramen, yavalayp dur duunda neler olacan merak ediyor olabilirsiniz hl. imdi yle grnyor ki, hzda deiiklikler olmasyla birlikte, Lorentz bzmesi de farkl derecelerde ger ekleeceinden evrenin de deiebileceini dikkate almamz gerekir. Fakat bu du rum yarapn deimemesine nasl uygun debilir? Bu kolay aklanamayan bir problemdir, zm, gerek dnyada tam anlamyla kat nesneler olmamasna daya nr. Nesneler uzayabilir ve kvrlabilir, dolaysyla rastladmz uzama veya ksalma ya uyabilir; byle olmazsa eer Einstein'n da iaret ettii zere, bata dnen bir me tal eriyiinin hareket halinde soumasna izin verilerek olumu dnen bir disk, dn me hz pe pee deitirilirse krlacaktr. Dnen diskin tarihiyle ilgili daha fazla ay rnt iin baknz Stachel, "Einstein and the Rigidly Rotating Disk". 6. Uzman okur, Tornado dn rneinde, yani referans noktamzn tekdze bir bi imde dnmesi halinde, odaklanm olduumuz kvrlm boyutlu uzamsal ksm larn, 4 boyutlu bir uzay-zamanda birbirine oturacan, fakat bu 4 boyutlu uzay-zamann kvrmnn yine de ortadan kalkacan fark edecektir. 7. Hermann Minkovvski, aktaran Flsing, Albert Einstein, s. 189. 8. John Wheeler'la sylei, 27 Ocak 1998. 9. Hal byleyken, mevcut atom saatleri, zamandaki byle kk yamuimalar -hatta daha da kklerini- tespit edecek derecede duyarldr. rnein I976'da, o zaman Harvard-Smithsonian Astrofizik Gzlemevinde almakta olan Robert Vessot ile Martin Levine, Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesinde (NASA) grevli alma arka dalaryla birlikte Virginia'da, Wallops Adas'ndan saatte bir saniyenin trilyonda bi rine duyarl bir atom saati tayan bir Scout D fzesi atelemilerdi. Roket irtifa ka zandka (bylece Dnyann ktleekime bal ekim etkisi azaldka), Dnya'da bulunan ayn zelliklere sahip atom saatinin daha yava tklayacan gstermeyi umuyorlard. ki ynl bir mikrodalga sinyali ak sayesinde, aratrmaclar iki atom saatinin tiktaklama orann kyaslamay baarmt; roket maksimum irtifaya, 10.000 kilometreye ulatnda, iindeki atom saati, Dnya'daki benzerine kyasla bir mil yarda A kere daha hzl alyordu. 10. 1800'lerin ortalarnda Fransz bilim adam Urbain Jean Joseph Le Verrier, Mer kr gezegeninin Newton'un ktleekimi yasasyla tahmin edilen Gne etrafndaki yrngesinden hafife saptn kefetti. Yarm yzyl akn bir sre boyunca, gnberi noktasnn ar kaymas denen bu duruma (daha ak bir dille Merkr'n y rngesini tamamlad her seferinde Newton kuramnn olmas gerektiini syledi i yerde olmamasna) getirilen epeyce aklama oldu -kefedilmemi bir gezegenin ya da bir gezegen halkasnn ktleekimi etkisi, kefedilmemi bir uydu, gezegenleraras tozun etkisi, Gne'in kutuplarnn yass olmas- fakat hibiri de genel bir kabul grecek kadar ikna edici deildi. 1915'te Einstein yeni bulduu genel greli lik denklemlerini kullanarak Merkr'n gnberisindeki kaymay lt ve kendisi nin de kabul ettii zere kalbinin arpmasna yol aan bir cevaba ulat: Genel g relilik denklemlerinin verdii sonu, gzlemlere tpatp uyuyordu. Kukusuz bu ba ar, Einstein'n kuramna bu kadar byk bir inan beslemesinin en nemli sebep lerinden biriydi, fakat hemen herkes nceden bilinen bir anormalliin aklanma sndan ok, bir ngrnn dorulanmasn beklemiti. Daha ayrntl bilgi iin ba knz Abraham Pais, Subtle is the Lord (New York: Oxford Universiry Press, 1982), s. 253. 11. Robert P. Crease ve Charles C. Mann, The Second Creation (New Brunsvvick, N.J.: Rutgers Universiry Press, 1996), s. 39. 474

12. artcdr ki, kozmik genilemenin ayrntl hzlaryla ilgili son aratrmalar, evre nin aslnda ok kk, fakat sfrdan farkl bir kozmolojik sabit ierebileceini orta ya atmaktadr.
IV. B l m

1. Richard Feynman, The Character ofPhysical Law (Cambridge, Mass.: MT Press, 1965), s. 129. 2. Planck'n almas sonsuz enerji bilmecesini zm olsa da, grne gre bu a lma dorudan bu amac hedeflemiyordu. Planck aslnda, bu bilmeceyle yakndan balantl bir konuyu, scak bir frnn -daha dorusu "kara bir cismin"- iindeki enerjinin eitli dalga boyu erimlerine nasl daldyla ilgili deney sonularn an lamaya alyordu. lgili okurlar bu gelimelerin tarihiyle ilgili daha fazla ayrnt iin u kaynaa bavurulmaldr: Thomas Kuhn, Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity, 1894-1912 (Oxford, ngiltere: Clarendon, 1978). 3. Daha ak bir deyile Planck, minimum enerji ierikleri (19. yzyl termodinamii ne gre) amalanan ortalama enerji katksn aan dalgalarn katlanarak artan biim de bastrldn gsterdi. Daha byk frekansl dalgalar incelediimizde bu bastr ma giderek keskinlesin 4. Planck sabiti 1,05 x 10" gram-sanfimetre kare/saniyeye eittir. 5. Tmothy Ferris, Corning of Age in the Milky Way (New York: Anchor, 1989), s. 286. 6. Stephen Havking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicim Kuram Sem pozyumu'nda verdii konferanstan, 21 Haziran 1997. 7. Feynman'n kuantum mekaniine yaklamnn dalga fonksiyonlarna dayal yakla ma ulamak iin kullanlabileceini ve bunun tersinin de geerli olduunu burada belirtmeye deer; dolaysyla bu iki yaklam tam anlamyla edeerdir. Yine de, her ikisinin de verdii cevaplar kesinlikle ayn olsa da, iki yaklamn da zerinde dur duu kavramlar, dil ve yorumlar olduka farkldr. 8. Richard Feynman, QED: The Strange Theory of Light and Matter (Princeton: Princeton University Press, 1988.
27

V. Blm

1. Stephen Hawking, A Brief History of Time (New York: Bantam Books, 1988), s. 175. 2. Richard Feynman, aktaran Timothy Ferris, The Whole Shebang (New York: Simon & Schuster, 1997), s. 97. 3. Uzayn bo olan bir blgesinde nasl olup da bir eyin olabilecei hl kafanz kartryorsa, belirsizlik ilkesinin bir uzay blgesinin aslnda ne kadar bo olabilecei konusunda bir snrlama getirdiini anlamak nemlidir; belirsizlik ilkesi bo uzayla kast ettiimiz eyi deitirmitir. rnein, bir alandaki dalga etkilerine uyguland nda (sz gelimi elektromanyetik alanda yol alan elektromanyetik dalgalara uygu landnda) belirsizlik ilkesi bir dalgann geniliinin ve geniliinin deime hznn, bir paracn konumu ile hz arasndaki ayn ters orantl ilikiye tabi olduunu gstermitir: Genilik ne kadar kesin bir biimde belirtilirse, geniliin deime h zn o kadar az bilebiliriz. imdi, bir uzay blgesinin bo olduunu sylediimizde, genelde baka eylerin yan sra oradan geen bir dalga olmadn, btn alanlarn sfr deerine sahip olduunu sylemek istiyoruzdur. Ar fakat nihayetinde yararl bir dille, bunu, o blgeden geen btn dalgalarn geniliklerinin kesinlikle sfr ol duunu syleyerek ifade edebiliriz. Fakat genilikleri kesin olarak biliyorsak, belir sizlik ilkesi geniliklerin deime orannn tmyle belirsiz olduu, esasen herhangi bir deeri alabilecei anlamna gelir. Fakat genilikler deiirse, bu bir an sonra, o uzay blgesi hl "bo" olsa da, geniliklerin artk sfr olmayaca anlamna gelir. Yine, ortalamada, alan sfr olacaktr, nk baz yerlerde deeri pozitif, baz yerler de de negatif olacaktr; ortalamada blgedeki net enerji deimemitir. Fakat bu yal475

nz ortalamada byledir. Kuantum belirsizlii, alandaki -uzayn bo bir blgesinde bile- enerjinin yukar aa dalgaland, dalgalanmalarn byklnn blgenin incelenmesinde kullanlan mesafe ve zaman lekleri kldke byd anlam na gelir. Byle anlk alan dalgalanmalarnn tad enerji, E=mc denklemi yoluyla, parack ve kar parack iftlerinin anlk yaratmna evrilebilir; bu parack ve kar parack iftleri birbirlerini byk bir hzla ortadan kaldrrlar ve bu da ener jinin deimesini engelleyip onu ortalamada tutar. 4. Schrdinger'in yazd ilk denklem -zel grelilii ieren denklem- hidrojen atomla rndaki elektronlarn kuantum mekaniine zg zelliklerini doru bir biimde betimlemese dahi, baka balamlarda uygun biimde kullanldnda deerli bir denk lem olduu ksa zamanda anlalmtr, aslnda bugn hl kullanlmaktadr. Gelge ldim Schrdinger'in bu denklemi yaynlad tarihlerde Oskar Klein ve Walter Gordon onu atlatmlard, dolaysyla onun grelilie dayal denklemine "Klein-Gordon denklemi" denir. 5. Matematikle ilgili okurlar iin, temel parack fiziinde kullanlan simetri ilkelerinin gruplara, zellikle de Lie gruplarna dayandm belirtelim. Temel paracklar, eit li gruplar temsil edecek ekilde dzenlenmitir, bunlarn zaman iindeki evrimini ynlendiren denklemlerin de ilikili simetri dnmlerine uymas gerekir. Gl kuvvet iin, bu simetriye SU(3) denir (sradan ooyutlu rotasyonlarn benzeridir, fakat karmak bir uzayda i grr), belli bir kuark trnn rengi de boyutlu bir temsil iinde dnm geirir. Metinde belirtilen deiim (krmz, yeil, maviden, sar, ivit, leylaa dnm), daha ak bir deyite bir kuarkn "renk koordinatlar"nda etkili olan bir SU(3) dnmdr. Bir ayar simetrisi ise, grup dnmleri nin uzay-zamana ballk gsterebilecei bir simetridir; bu rnekte, kuark renkleri nin uzayda farkl yerlerde ve zamann farkl anlarnda farkl biimlerde "dnmesidir."
2

relilik ile kuantum mekaniini birletirme giriiminde bulunan herhangi bir kuram da lmlerin leini -doal uzunluk birimini- belirler. Metinde "Planck uzunluu" terimini kullanmamz, genelde yaklak bir anlam ifade etmekte, yaklak 10 san timetrelik bir uzunluu gstermektedir. 8. Halihazrda sicim kuram dnda, genel grelilik ile kuantum mekaniini birletir meye ynelik iki yaklam daha sebatla izlenmektedir. Tvvistor kuram olarak bilinen yaklam, Oxford niversitesi'nden Roger Penrose nclnde gelitirilmektedir. Ksmen Penrose'un almasndan esinlenen dier yaklamn ncln ise Pennsylvania Eyalet niversitesi'nden Abhay Ashtekar yapmaktadr ve bu yakla mken/ deikenler yntemi olarak bilinmektedir. Bu kitapta daha fazla tartlma yacak olsalar da, bu yaklamlarn sicim kuramyla derin bir balantlar olabilecei, sicim kuramyla birlikte yaklamn birden muhtemelen, genel grelilik ile kuan tum kuramn birletiren ayn zm inceltmeye alt ynnde speklasyonlar giderek oalmaktadr.
-33

VI. blm

6. Ktleekimi dndaki kuvvetle ilgili kuantum kuramlarnn geliimi srasnda, fi zikiler sonsuz sonular veren hesaplarla da karlamlard. Fakat zaman iinde, bu sonsuzluklarn yeniden normalletirme denilen bir arala stesinden gelinebile ceini anladlar. Genel grelilik ile kuantum mekaniini birletirme abalarndan do an sonsuzluklar ok daha ciddidir ve yeniden normalletirme tedavisine msait de ildir. Daha da yakn dnemlerde, fizikiler, sonsuza varan sonularn, bir kuramn, uygulanabilirlik snrlarnn tesinde kalan bir alam analiz etmekte kullanldna iaret ettiini fark ettiler. Bugnk aratrmalarn amac, uygulanabilirlik ap pren sipte snrsz olan bir kuram -"nihai" kuram ya da "son" kuram- bulmak olduun dan, fizikiler, analiz edilen fiziksel sistem ne kadar u olursa olsun, sonsuza varan cevaplarn ortaya kmayaca bir kuram bulmay isterler. 7. Planck uzunluunun bykl, fizikilerin boyut analizi dedii eyden kaynakla nan basit bir akl yrtmeye dayanyormu gibi grnebilir. Fikir udur: Bir kuram, bir denklemler topluluu olarak formle edildiinde, kuramn gerek dnyayla ili kili olabilmesi iin soyut sembollerin Dnya'nn fiziksel zelliklerine bal olmas ge rekir, zellikle de bir birimler sistemi ortaya koymamz gerekir, bylece diyelim ki bir sembol bir uzunluu ifade edecekse, elimizde semboln deerini yorumlayabile ceimiz bir lek olur. Nihayetinde denklemler sz konusu uzunluun 5 olduunu gsteriyorsa, bu 5 santimetre mi, 5 kilometre mi, yoksa 5 k yl anlamna m geli yor, bilmemiz gerekir. Genel grelilii ve kuantum mekaniini ieren bir kuramda, bir birim tercihi doal olarak u ekilde ortaya kar: Doada, genel greliliin da yand iki sabit vardr: Biri k hz, c, dieriyse Newton'un ktleekimi sabiti G'dir. Kuantum mekanii doadaki tek bir sabite, S'ye dayanr. Bu sabitlerin birim lerini incelediimizde (rnein c, bir hz ve yndr, bu yzden de mesafenin zama na blnmesiyle ifade edilir, vs.) yjhG/c* bileiminin bir uzunluk birimine sahip ol duu grlebilir; aslnda 1,616 x I0 santimetredir. Bu Planck uzunluudur. Planck uzunluu ktleekimi ve uzay-zaman girdilerine (G ve c) sahip olduundan, ayn zamanda kuantum mekaniine zg bir dayana da (f) olduundan, genel g-33

1. Uzman okur bu blmn yalnzca tedirginlik yaklamna dayal sicim kuramna odaklandn anlayacaktr; konunun tedirginlik yaklamna dayal olmayan ynleri XII. ve XIII. Blm'de tartlmaktadr. 2. John Schwarz'la sylei, 23 Aralk 1997. 3. Tamiaki Yoneya, Korkut Bardak ve Martin Halpern birbirlerinden bamsz olarak benzer iddialarda bulunmulardr. sveli fiziki Lars Brink'in de sicim kura mnn geliiminin ilk evresine nemli katklar olmutur. 4. John Schwarz'la sylei, 23 Aralk 1997. 5. Michael Green'le sylei, 20 Aralk 1997. 6. Standart model, paracklarn nasl ktle kazandn aklayan bir mekanizma (Higgs mekanizmas; sko fiziki Peter Higgs'e atfen) nermitir. Fakat bu meka nizma da yk (sra paracklarn ktlelerini aklamaya geldiinden) varsaymsal bir "ktle verici paracn" -yaygn deyile Higgs bozonu- zelliklerinin aklanma sna kaydrmakla kalr. Bu paracn bulunmas iin deneysel araylar srmekte dir, fakat bu parack bulunsa ve zellikleri llse bile, bu deerler kuramn aklayamad standart model iin girdi verisi olacaktr. 7. Matematie ilgi duyan okur iin, sicim titreim rntleriyle kuvvet ykleri arasn daki iliki daha ak bir ekilde yle betimlenebilir: Bir sicimin hareketi llebilir hale getirildiinde, sicimin olas titreim halleri bir Hilbert uzaymdaki vektrlerle temsil edilir, tpk kuantum mekaniine zg herhangi bir sistemde olduu gibi. Bu vektrler, yer deitiren hermisyen operatrler kmesi altnda zdeerleriyle isim lendirilebilir. Bu operatrlerden biri, zdeeri titreim halinin enerjisini ve dolaysy la da ktlesini veren Hamiltonyen operatrdr. Bunun yan sra kuramn uyduu e itli ayar simetrilerini reten operatrler de vardr; bu operatrlerin zdeerleri, ili kili sicim titreim halinin tad kuvvet yklerini verir. 8. VVtten ve zellikle de Fermi Ulusal Hzlandrc Laboratuvar'ndan Joe Lykken, ikin ci spersicim devriminden elde edilen kavraylara (XII. Blm'de tartlmtr) da yanarak, bu sonuta kolayca fark edilmeyen ancak var olmas mmkn bir boluk be lirlemilerdir. Lykken bu kavray kullanarak, sicimlerin ok daha az bir gerilim altn da olmasnn, dolaysyla da ilk bata dnldnden ok daha byk, hatta gele cek kuak parack hzlandrclarla gzlemlenebilecek kadar byk olmalarnn mmkn olabileceini ileri srmtr. Eer bu uzak ihtimalin doru olduu anlalr sa, sicim kuramnn bu ve bundan sonraki blmlerde tartlan dikkat ekici ierimlerinin birounun gelecek on yl iinde deneysel olarak dorulanabilecek olmas gibi heyecan verici bir ihtimal var. Fakat sicim kuramclarnn benimsedii ve sicimlerin uzunluklarnn genelde "" santimetre olduu daha "bdik" senaryoda bile, sicimle ri deneysel olarak aramann dolayl yollan vardr; bunlar IX. Blm'de tartacaz.
3 3

476

477

9. Uzman okur, bir elektronla bir pozitronun arpmasyla ortaya kan fotonun sanal bir foton olduunu, dolaysyla da ksa zaman iinde bir parack-karparack if tine ayrlarak enerjisini salmas gerektiini bilecektir. 10. Tabii ki bir fotoraf makinesi, ilgilenilen nesneye arpp geri dnen fotonlar topla yp onlar fotoraf filmi zerine kaydederek alr. Bu rnekte fotoraf makinesini sembolik olarak kullanyoruz, nk fotonlarn arpan sicimlere arpp geri dn dn hayal etmiyoruz. Sadece etkileimin btn tarihini ekil 6.7 (c)'de gster mek istiyoruz. Bunu syledikten sonra, metindeki tartmann zerini rtt kolay ca fark edilmeyen baka bir noktaya iaret etmemiz gerekiyor. IV. Blm'de kuan tum mekaniini Feynman'n yollarn toplam yntemini kullanarak formle edebile ceimizi renmitik; bu yntemle nesnelerin hareketini, seilmi bir balang nok tasndan seilmi bir var noktasna giden btn olas yollarn katklarn (yollarn her biri Feynman'n belirledii istatistiksel bir arlkla katkda bulunur) birletire rek analiz etmitik. ekil 6.6'da ve 6.7'de, nokta paracklarn (ekil 6.6) ve sicim lerin (ekil 6.7) izledii, onlar balangtaki konumlarndan nihai var noktalarna tayan sonsuz saydaki olas yoldan yalnzca birini gsteriyoruz. Ancak bu ksmda ki tartma, dier olas yollarn hepsi iin de ayn derecede geerlidir, dolaysyla ku antum mekaniine zg srecin tm iin de geerlidir. (Feynman'n yollarn topla m erevesindeki nokta paracklara dayal kuantum mekanii formlasyonu, Berkeley'deki California niversitesi'nden Stanley Mandelstam'n ve bugn Princeton niversitesi'nin fizik blm kadrosunda yer alan Rus fiziki Alexander Polyakov'un almalaryla sicim kuramna genellen mistir.)
VII. Blm

6. ekil 7.1'le ilgili olarak dikkat ekilmesi gereken, kolaylkla fark edilmeyen bir nok ta udur: Burada zayf kuvvetin gc, gl kuvvetin gc ile elektromanyetik kuv vetin gc arasnda bir yerde gsterilmitir; oysa daha nce zayf kuvvetin gcnn her iki kuvvetin gcnden de zayf olduunu sylemitik. Bunun sebebi Tablo 1.2'dedir; bu tabloda zayf kuvvetin haberci paracklarnn ktlelerinin hayli b yk olduu, gl kuvvetin ve elektromanyetik kuvvetin haberci paracklarnn ise ktlesiz olduu grlyor. Zayf kuvvetin gc zgl olarak (eleme sabitiyle -ki bu fikri XII. Blm'de greceiz- lld zere) ekil 7.1'de gsterildii gibi dir, fakat ktleleri byk olan haberci paracklar bu gcn etkisini aktarmakta ya va kalr ve etkiyi azaltrlar. IVX. Blm'de, ktleekimi kuvvetinin ekil 7.1 'de ne reye oturduunu greceiz. 7. Edward Witten, Heinz Pagels Anma Konferanslar Dizisi, Aspen, Colarado, 1997. 8. Bunlar ve ilgili fikirler hakknda derinlemesine bir tartma iin, baknz Steven We-

inberg, Dreams of a Final Theory.

VIII.

1. Albert Einstein, aktaran R. Clark, Einstein: The Life and Times (New York: Avon Books, 1984), s. 287. 2. Daha ak bir deyile spin-'A, elektronla spini arasndaki asal momentumun h/2 olduu anlamna gelir. 3. Spersimetrinin kefedilmesi ve gelitirilmesinin tarihi karmaktr. Metinde belirti len isimlerin yan sra, baka birok kiiyle birlikte R. Haag, M. Sohnius, J. T. Lopuszanski, Y. A. Gol'fand, E. P. Lichtman, J. L. Gervais, B. Sakta, V. P. Akulov, D. V. Volkov ve V. A. Soroka balangta temel katklarda bulunmulardr. Bu isimle rin yapt almalarn bazlarna u kitapta yer verilmitir: Rosanne Di Stefano, Notes on the Conceptual Development of Supersymmetry, Kuramsal Fizik Enstit s, Stony Brook New York Eyalet niversitesi, n bask ITP-SB-8878. 4. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim, bu uzant, uzay-zamann bildiimiz Kartezyen koordinatlarnn, yeni kuantum koord in atlaryla diyelim ki u ve v ile b ytlmesi gerektii anlamna gelir; bu koordinatlar negatif simetriye sahiptir, yani u x v= -v x u'dur. Ondan sonra spersimetri, uzay-zamann kuantum mekaniine gre bytlm "tercmesi" olarak grlebilir. 5. Bu teknik konunun detaylaryla ilgilenen okurlar iin unu belirtelim: IV. Blm'n 6. notunda, standart modelin Tablo 1.1 ve Tablo 1.2'deki paracklara gzlenen kt lelerini verebilmek iin "ktle verici bir parack" -Higgs bozonu- kullandn gr mtk. Bu srecin ileyebilmesi iin Higgs paracnn kendisinin ok ar olma mas gerekir; aratrmalar, bu paracn ktlesinin, bir protonun ktlesinin 1000 ka tndan kesinlikle daha byk olmamas gerektiini gstermektedir. Fakat yle anla lyor ki kuantum dalgalanmalar Higgs paracnn ktlesine ciddi katkda bulun ma eilimindedir, bylece paracn ktlesi potansiyel olarak Planck leine kadar inebilir. Fakat kuramclar, standart modeldeki byk bir kusuru ortaya karacak olan bu sonutan kanlabileceini bulmutur; ancak bunun iin standart modelde ki baz parametrelerin (zellikle de Higgs paracnn plak ktlesi denen eyin), bu kuantum dalgalanmalarnn Higgs paracnn ktlesi zerindeki etkilerini iptal edecek ekilde 10 'te l'den daha hassas bir ayara tabii tutulmas gerekmektedir.
15

1. Bu, basit bir fikirdir, fakat gnlk dilin geveklii bazen kafa karklna yol aabildiinden, aklayc iki ey sylememiz gerekiyor, ncelikle, karncann bahe hortumunun yzeyinde yaamak zorunda brakldn varsayyoruz. Ama tersine, karnca hortumun iine yuva yapabilecek olsayd -hortumun plastik malzemesinden ieri girebilecek olsayd- konumunu belirlemek iin rakama ihtiyacmz olurdu, nk ne kadar derine yuva yapabildiini de belirlememiz gerekirdi. Fakat karnca yalnzca hortumun yzeyinde yayorsa, konumu yalnzca iki rakamla belirlenebilir. Bu da bizi, vurgulamamz gereken ikinci noktaya gtryor. Karnca hortumun y zeyinde yayor olsa dahi, istersek konumunu rakamla belirleyebiliriz: Bildiimiz boyutlu uzaymzdaki gndelik sol-sa, ileri-geri ve yukar-aa konumlar. Fa kat karncann hortumun yzeyinde yaadn bildiimiz iin, metinde verilen iki rakam karncann konumunu tam olarak belirten asgari veriyi sunar. Hortumun y zeyinin ikiboyutlu olduunu sylerken ifade etmek istediimiz ey budur. 2. artc bir biimde, fizikiler Sava Dimopoulos, Nima Arkani-Hamed ve Gia Dvali, Ignatios Antoniadis ve Joseph Lykken'in nceki kavraylarna dayanarak, kvrlm bir boyutun bykl bir milimetreyi bulsa dahi, deneysel olarak tespit edilemeyebileceine iaret etmilerdir. Bunun sebebi, parack hzlandrclarn mikrodnyay, gl, zayf ve elektromanyetik kuvvetlerden yararlanarak incelemesi dir. Erimenin teknolojik adan mmkn olduu enerjilerde inanlmaz derecede za yf olan ktleekim kuvveti genelde grmezden gelinir. Fakat Dimopoulos ve al ma arkadalar kvrlm fazladan boyutun arlkl olarak ktleekim kuvveti ze rinde bir etkisi olmas halinde (sicim kuram erevesinde bunun gayet akla yatkn olduu anlalmtr), imdiye dek yaplm btn deneylerin pekl bu boyutu fark etmemi olabileceine dikkat ekmitir. Yeni, son derece duyarl ktleekim deney leri yakn gelecekte, byle "byk" kvrlm boyutlar arayacaktr. Olumlu bir sonu ca varlmas, btn zamanlarn en byk keiflerinden biri olacaktr. 3. Edwin Abbott, Flatland (Princeton: Princeton University Press, 1991). 4. Albert Einstein'n T. Kaluza'ya mektubundan, aktaran Abraham Pais, "Subtle is the Lord": The Science and the Life of Albert Einstein (Oxford: Oxford Universiry Press, 1982), s. 330. 5. Albert Einstein'n T. Kaluza'ya mektubundan, aktaran D. Freedman ve P. van Nieuwenhuizen, "The Hidden Dimensions of Spacetime," Scientifc American 252 (1985), 62. 6. Ibid. 7. Fizikiler, standart modelin, ok boyutlu bir formlasyona dahil edilmesi en zor olan ynnn kiraJite (st ste akmazlk) olarak bilinen ey olduunu anladlar. Tar tmay fazla arlatrmamak iin bu kavrama ana metinde deinmedik, ancak ilgi479

Blm

478

lenen okurlar iin konuyu burada ksaca ele alalm. Diyelim ki biri size bilimsel bir deneyin filmini gsteriyor ve sizi, deneyin dorudan m filme alnd yoksa deneyin aynadaki yansmasnn m filme alndn belirlemek gibi, olaand bir problemle kar karya brakyor. Sinematograf, iinin ehli olduu iin bir aynann ie kart n hemen gsterecek iaretler yok. Bu, stesinden gelebileceiniz bir sorun mu? 1950'lerin ortasnda, T. D. Lee ile C. N. Yang'n kuramsal kavraylar, C. S. Wu ve alma arkadalarnn vard deneysel sonular, uygun bir deneyin filme ekilmesi halinde bu sorunun stesinden gelebileceinizi gsteriyordu. Daha ak syleyecek olursak, bu fizikilerin yapt almalar, evrendeki yasalarn, mkemmel bir ayna simetrisine tabi olmadn ortaya koydu ki bu, u anlama geliyordu: Baz srelerin -dorudan zayf kuvvete bal sreler- ayna yansmas versiyonlar, asl sre dn yamzda gerekleebilse bile, dnyamzda gerekleemez. Bylece, filmi seyreder ken bu yasak srelerden birinin gerekletiini grrseniz, deneyin aynada yans m grntsn izlediinizi anlayabilirsiniz. Aynalar sa ile solun yerini deitir dikleri iin, Lee Yang ile Wu evrenin mkemmel bir sa-so] simetrisi tamadn ortaya koymulard: alann diliyle syleyecek olursak evren ibra/dir. Fizikiler stan dart modelin (zellikle de zayf kuvvetin) bu ynn ok boyutlu bir sperktleekim erevesine yerletirmenin neredeyse imknsz olduunu grdler. X. Blm'de sicim kuramnda "ayna simetrisi" olarak bilinen bir kavram tartacam z, fakat o balamda "ayna" kelimesinin kullanmnn buradaki kullanmndan t myle farkl olduunu da belirtelim ki bir kafa karkl olmasn. 8. Matematie ilgi duyan okurlar iin bir Calabi-Yau manifold'un birinci Chern snf kaybolan karmak bir Kahler manifoldu olduunu belirtelim. 1957'de Calabi, by le her manifold'un bir Ricci-dz metrii kabul ettii varsaymnda bulundu, 1977"de ise Yau bunun doru olduunu kantlad. 9. Bu izim Indiana niversitesinden Andrew Hanson'n izniyle kullanlm, Mathematica 3-D grafik paketi kullanlarak hazrlanmtr. 10. Matematie ilgi duyan okurlar iin bu Calabi-Yau uzaynn karmak projektif drtuzayda kuintik hiperyzeyden alnm gerek bir boyutlu dilim olduunu belirte lim.
IX. Blm

mma kucak amaya direnmesinde nemli bir rol oynadn da belirtti. Kendisinin byk birleik alan kuramnn daha nce herhangi bir kuramn dndnden ok ok daha yksek bir enerji alan gerektirdiini, tahmininin de yanl olduunun ka ntlanmas zerine -kendisinin "doa tarafndan alt edilmesi'yle sonulanmas zeri ne u noktada yksek enerji fiziini incelemeye ynelik tavrnda ciddi bir deiim olduunu vurgulad. Kendisinin gelitirdii byk birleik kuramnn deneysel ola rak dorulanmasnn onu, Planck leine geme konusunda ba ekmeye yneltip yneltmeyecei eklindeki soruma, "Evet, yle olabilirdi," cevabn verdi. 14. David Gross, "Superstrings and Unification", Proceedings ol the XXIV Internatio nal Conference on High Energy Physics iinde, haz. R. Kotthaus ve J. Khn (Ber lin: Springer-Verlag, 1988), s. 329. 15. Bunu sylemiken unu da belirtelim ki, VI. Blm un 8. notunda iaret edilen uuk olasl, sicimlerin aslnda dnldnden ciddi biimde uzun olabilecei, bu yzden de birka on yl iinde hzlandrclar sayesinde dorudan gzleme tabi ola bilecei olasln da aklda tutmaya deer. 16. Matematie eilimli okur iin daha kesin matematik ifadenin yle olacan belir telim: Aile says, Calabi-Yau uzaynn Euler saysnn mutlak deerinin yarsna eittir. Euler saysnn kendisi, manifold'un homoloji gruplarnn boyutlarnn dei en toplamdr; manifold'un homoloji gruplar hemen hemen ok boyutlu delikler dediimiz eylerdir. Dolaysyla Calabi-Yau uzaylarndan Euler says 6 olan ai le ortaya kar. 17. John Scbvvarz'la sylei, 23 Aralk 1997. 18. Matematie eilimli okur iin unu belirtelim: Burada sonlu, baz durumlarda ss kesirli yk paydalarndan nemli temel bir grubu olan Calabi-Yau manifoldlarndan bahsediyoruz. 19. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998. 20. Uzmanlar iin unu belirtelim: Bu srelerin bazlar, yk-parite-zaman ters simet risinin (charge-parity-time; CPT) yan sra lepton says korunumunu da ihlal eder.
X. Blm

1. Edward Witten, "Reflections on the Fate of Spacetime", Physics Today, Nisan 1996, s. 24. 2. Edvvard Witten'la sylei, 11 Mays 1998. 3. Sheldon Glashow ve Paul Ginsparg, "Desperately Seeking Superstrings?", Physics Today, Mays 1986, s. 7. 4. Sheldon Glashow, The Supenvorld I iinde, haz. A. Zichichi (New York: Plenum, 1990), s. 250. 5. Sheldon Glashow, Interactions (New York: Warner Books, 1988), s. 335. 6. Richard Feynman, Superstrings: A Theory of Everything? iinde, haz. Paul Davies ve Julian Brown (Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1988). 7. Howard Georgi, The New Physics iinde, haz. Paul Davies (Cambridge: Cambrid ge University Press 1989), s. 446. 8. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998. 9. Cumrun Vafa'yla sylei, 12 Ocak 1998. 10. Murray Gell-Mann, aktaran Robert P. Crease ve Charles C. Mann, The Second Creation (New Brunswick, N.J.: Rutgers Universiry Press), 1996, s. 414. 11. Sheldon Glashov/la sylei, 28 Aralk 1997. 12. Sheldon Glashow'la sylei, 28 Aralk 1997. 13. Howard Georgi'yle sylei, 28 Aralk 1997. Sylei srasnda Georgi, kendisi ile Glashov/un ilk ortaya att byk birleik kuramdan doan proton bozunumu tah mininin deneysel olarak yanllanmasmn (VII. Blm'e baknz), spersicim kura480

1. Btnlk asndan unu belirtelim: Bu noktaya dek bu kitapta anlattmz eylerin ou kapal sicimler (odaklanm olduumuz sicimler) asndan da, ak sicimler (ak ulu bir sicim) asndan da ayn lde geerli olsa da, burada tarttmz konu, bu iki tr sicimin farkl zelliklere sahipmi gibi grnd bir konudur. Ne de olsa ak bir sicim dairesel bir boyutu sarp dolak hale gelemez. Yine de Santa Barbara'daki California niversitesi'nden Joe Polchinsky ile rencileri Jian-Hui Dai ile Robert Leigh 1989'da -sonuta ikinci spersicim devriminde nc bir rol oy nam almalaryla- bu blmde bulduumuz sonularn ak ulu sicimlere de mkemmel bir biimde uyduunu gstermilerdi. 2. Olas birrnek titreim enerjilerinin neden l/i?'nin tam say katlan olduunu merak ediyorsanz, geri dnp IV. Blm'deki kuantum mekanii tartmasn (zellikle de depo rneini) dnmeniz yeterli. IV Blm'de kuantum mekaniinin, enerjinin de -tpk para gibi- birbirinden ayr bekler halinde olduunu gsterdiini ren mitik: eitli enerji miktarlarnn tam say katlar. Bahe Hortumu evrendeki birrnek sicim titreim hareketi rneinde bu enerji miktar, kitapta belirsizlik ilke sini kullanarak gsterdiimiz gibi, tam olarak 1/'dir. Dolaysyla birrnek titreim enerjileri lR'nin tam say katlardr. 3. Matematiksel olarak, yarap R ya da l/R olan dairesel boyutlu bir evrendeki si cim enerjilerinin arasndaki benzerlik, enerjilerin v/R+wR formunda olmas gere inden kaynaklanr, burada v titreim saysdr, w de sarmal says. Rile 1/jR'nin ya n sra v ile vv'nin de ezamanl olarak yer deitirmeleri durumunda, yani titreim ve sarmal saylarnn yer deitirmesi ve yarapn tersine evrilmesi durumunda, bu denklem deimez. Burada Planck birimleriyle alyoruz, ama enerji forml481

n (deeri Planck uzunluuna yani lO^'e eit olan ve yaygn deyile sicim lei denilen) y/aJ cinsinden yeniden yazarak, daha bildik birimlerle de alabiliriz. Ondan sonra sicim enerjilerini v/R+vR/a. olarak ifade edebiliriz, bu ifade R ile a'/i?'nin yan sra v ile w'nin yer deitirmesi durumunda da deimez; R ile O.VR artk bildik uzaklk birimleriyle ifade edilmektedir. 4. Yarap R olan bir dairesel boyutu saran bir sicimin bu yarap 1/JR olarak lmesi nin nasl mmkn olduunu merak edebilirsiniz. Gayet hakl bir kayg olsa da, zm aslnda sorunun kendisinin yeterince kesin bir dille kurulmam olmasnda yat maktadr. Yani bir sicimin yarap R olan bir daireyi sardn sylediimizde ister istemez bir mesafe tanm kullanm oluyoruz (ancak o zaman "./?yarap" demenin bir anlam oluyor). Fakat bu mesafe tanm sarlmam sicim halleri, yani titreim hal leri iin geerlidir. Bu tanm -amayalnzca bu tanm- asndan baktmzda, sarlm sicim konfigrasy onlan uzayn dairesel ksmnn etrafnda uzanr gibi grnmektedir. Ancak mesafenin ikinci tanm yani sarlm sicim konfigrasy onlar iin geerli olan mesafe tanm asndan bakldnda (nasl mesafenin birinci tanm asndan titreim halleri uzayda belli bir yer kaplyorsa) bu konfigrasy onlar da uzayda belli bir yer kaplar ve "grdkleri" yarap da metin iinde tarttmz gibi 1/R'dir. Bu tanm, sarlm ve sarlmam sicimlerin neden birbiriyle ters ilikili mesafeler l tn bir para anlatabilir. Fakat bu hi de kolay anlalmayan bir nokta olduun dan, belki de matematie ilgi duyan okur iin temeldeki teknik analizi hatrlatmak iyi olur. Nokta paracklara dayal kuantum mekaniinde, mesafe ile momentum (temel de enerji) Fourier dnm zerinden ilikilidir. Yani, yarap R olan bir daire ze rinde lx> konum zdurumu | x > = Z y e ' * ^ / ^ eklinde tanmlanabilir; burada p - v/R'dir ve lp> de bir momentum zdurumudur (bir sicimin birrnek titreim hali dediimiz e yin -ekilde bir deiim olmakszn toplam hareket- dorudan benzeri). Ama sicim ku ramnda, sarlm sicim halleri kullanlarak tanmlanan ikinci bir lx> konum z durumu daha vardr: | # > = 2 e ^j^>, burada da \p> , p m wR olan sarlm bir zdurumdur. Bu tanmlara baktmzda, x'in periyot 2ttR ile periyodik olduunu, X 'in de 2n/R ile periyodik olduunu hemen grrz; bu x'\n i?yanapl bir daire zerinde bir konum koordinat olduunu, -fin de l/i?yarapl bir daire zerindeki konum ko ordinat olduunu gstermektedir. Daha ak bir deyile, artk her ikisi de diyelim ki balang noktasndan kan iki dalga paketini (lx> ve |?>) aldmz ve mesafeyi ta nmlamak iin kullandmz ilemsel yaklammz gerekletirecek ekilde zaman iinde evrilmelerine izin verdiimizi dnebiliriz. Bu durumda, hangi sondayla llrse llsn dairenin yarap paketin balangtaki konfgrasyonuna geri dn mesi iin gereken zamanla doru orantldr. enerjisine sahip bir hal, Et'yi ieren bir faz faktryle gelitiinden, zaman aralnn ve dolaysyla yarapn da titreim hal leri iin f ~ \/E~ R, sarlm haller iin de t- XIE- l/R olduunu grrz. 5. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim: IX. Blm'de 16. notta belirtildii zere, sicim titreim ailelerinin says, Calabi-Yau uzaynn Euler karakteristiinin mutlak deerinin yansdr. Bu da A ile A'- arasndaki farkn mutlak deeriyle ve rilir, burada h^ (p,q) Hodge saysn gsterir. Saysal bir kaymaya bal olarak bun lar, nontrivial homoloji l dairelerin ("boyutlu deliklerin") saysyla, homo loji ikili dairelerin ("ikiboyutlu deliklerin") saysn verir. Yani ana metinde de liklerin toplam says dediimiz halde, daha kesin analiz, ailelerin saysnn tek boyutlu ve ift boyutlu deliklerin arasndaki mutlak deer farkna bal olduunu gsterir. Fakat sonu ayndr, rnein iki Calabi-Yau uzay A ve A olan Hodge saylarnn yer deitirmesiyle farkllayorsa, parack ailelerinin says -ve "delik lerin" toplam says- deimez. 6. Bu isim, bir ayna iftindeki Calabi-Yau uzaylarnn her birine denk den "Hodge karolannn" -bir Calabi-Yau uzayndaki eitli byklklerdeki deliklerin matema tiksel bir zeti- birbirinin ayna yansmas olduu gereinden gelir.
1 w 2,1 1 2,1 1,1

7. Ayna simetrisi terimi fizikte, tmyle farkl baka balamlarda da kullanlr, VIII. Blm un 7. notunda tartlan kiralite konusunda -yani evrende sol-sa simetrisinin olup olmad konusu- olduu gibi. X I . Blm 1. Matematie ilgi duyan okur, uzayn topolojisinin dinamik olup olmadn yani de iip deiemeyeceini sorduumuzu anlayacaktr. Sk sk dinamik topoloji deiimi dili kullanacak olsak da, pratikte genellikle topolojisi parametrenin bir fonksiyonu olarak deien tek parametreli bir uzay-zaman ailesini gz nnde bulunduruyoruz. Teknik bir dille syleyecek olursak bu parametre zaman deildir, ama belirli snrlar dahilinde esasen zamana benzetilebilir. 2. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim: Bu sre bir Calabi-Yau manifoldu zerindeki rasyonel erilerin sndrlmesini ierir, sonra belirli koullar dahilinde, sonuta ortaya kan tekilliin kk zmlerle onarlabilecei olgusundan fay dalanlr. 3. K.C.Cole, New York Times Magazine, 18 Ekim 1987, s. 20. X I I . Blm 1. Albert Einstein, aktaran John D. Barrow, Theories of Everything (New York: Fawcett-Columbine, 1992), s. 13. 2. Be sicim kuram arasndaki farklar ksaca zetleyelim. Bunu yapabilmek iin, bir sicim ilmeindeki titreim etkilerinin saat ynnde ya da saat ynnn tersine yol alabildiini belirtelim. Tp IIA ve Tip IIB sicimleri, ikinci kuramda bu saat ynn deki/saat ynnn tersindeki titreimlerin birbirinin ayn olmas, ilk kuramdaysa bi imsel olarak birbirlerinin taban tabana zdd olmalar itibaryla birbirinden ayrlr. Zt teriminin bu balamda kesin bir matematiksel anlam vardr, fakat en kolay, her kuramda ortaya kan titreim rntlerinin spinleri itibaryla dnmektir. Tip IIB kuramnda, btn paracklarn spinlerinin ayn ynde olduu (ayn chirality'ye sa hip olduklar), Tip IIA kuramndaysa, spinlerinin her iki ynde de olduu (her iki chiraliry'yi de gsterdikleri) anlalmtr. Yine de kuramlarn her biri spersimetri ierir, tki heterotik kuram benzerdir, fakat nemli bir noktada bir biimde birbirle rinden ayrlrlar. Saat ynndeki sicim titreimlerinin her biri Tip II siciminin titre imlerine benzer (yalnzca saat ynndeki titreimlere odaklandmzda, Tip IIA ve Tip IIB kuramlar ayndr), fakat saat ynnn tersi titreimler zgn bozonik sicim kuramnn titreimlerine benzer. Gerek saat ynndeki gerek saat ynnn tersin deki sicim titreimleri iin seildiinde bozonik sicim baa klamaz sorunlar gster se de, 1985'te David Gross, Jeffrey Harvey, Emil Martinec ve Ryan Rhom (o za manlar hepsi de Princeton niversitesi'ndeydi ve "Princeton Sicim Belisi" diye bi liniyorlard) Tip II sicim kuramyla birlikte kullanldnda mkemmel derecede an laml bir kuramn ortaya ktn gstermilerdi. Bu birliin gerekten de tuhaf olan yn, Rutgers niversitesi'nden Claude Lovelace'n 1971'de, Boston niversite si'nden Richard Brower, Cambridge niversitesi'nden Peter Goddard, Gainesville'deki Florida niversitesi'nden Charles Thorn'un 1972'de yapt almalardan beri biliniyor olmasyd. Bu almalar bozonik sicimin 26 boyutlu bir uzay-zaman gerektirdiini, spersicimin ise tartm olduumuz zere 10 boyutlu bir uzay-za man gerektirdiini ortaya koymu olmasyd. Dolaysyla heterotik sicim yaplan sa at ynnn tersindeki titreimlerin 26 boyutta, saat ynndeki titreim rntleri nin 10 boyutta varolduu tuhaf bir melezdir - bir heterosis d\r\ Siz bu kafa kartnc birliktelii anlamlandrma abasna yakay kaptrmadan nce unu belirtelim, Gross ve alma arkadalar bozonik taraftaki fazladan 16 boyutun halkaya benzer ok boyutlu ok zel iki ekilden biri biiminde kvrlmas gerektiini, bylece Heterotik-O ve Heterotik-E kuramlarn dourduunu gstermiti. Bozonik taraftaki fazladan 16 boyut kat bir biimde kvrldndan, bu kuramlarn her biri sanki ger-

482

ekte 10 boyutlar varm gibi davranr. Tip II rneinde olduu gibi. Yine, her iki heterotik kuram da spersimetrinin bir versiyonunu ierir. Son olarak Tip I kuram, nceki blmlerde tartm olduumuz kapal sicim ilmeklerinin yan sra, ular ak sicimlerin -yaygn deyile ak sicimler- de bulunmas dnda Tip IIB sicim ku ramnn ok yakn akrabasdr. 3. Bu blmde Dnyann "kesin" hareketi gibi "kesin" cevaplardan bahsettiimizde, aslnda, seilmi bir kuramsal ereve iinde bir fiziksel nicelie dair kesin tahmini kast ediyoruz. Nihai kurama gerekten ulancaya dek -belki imdi ulamzdr, bel ki hibir zaman ulaamayacaz- kuramlarmzn hepsi de gerekliin yaklaklkla r olacak. Fakat bu yaklaklk kavramnn bu blmdeki tartmamzla hibir ilgisi yok. Burada seilmi bir kuram erevesinde, kuramn yapt kesin tahminleri karsamann imknsz deilse bile genellikle ok g olduu gereiyle ilgileniyoruz. Bu tr tahminleri tedirginlik yaklamna dayal yaklaklk yntemleri kullanarak karsamamz gerekiyor. 4. Bu emalar, Richard Feynman'n noktack paracklara dayal kuantum alan kura m erevesinde tedirginlik hesaplan gerekletirmek iin gelitirdii, Feynman e malar olarak bilinen emalardr. 5. Daha ak bir deyile, her sanal sicim ifti, yani belli bir emadaki her ilmek, -baka daha karmak koullarn yan sra- sicim eleme sabitinin bir arpm faktr kat kda bulunur. Daha fazla sayda ilmek, sicim eleme sabitinde daha fazla faktr an lamna gelir. Sicim eleme sabiti 1 'den azsa, tekrarlanan arpmlar genel katky da ha da kltr; 1 'se ya da 1 'den bykse tekrarlanan arpmlar ayn, ya da daha b yk bir byklkte bir katk salar. 6. Matematie eilimli okur iin unu belirtelim: Bu denklem uzay-zamann bir Ricciflat metrik iermesi gerektiini ifade eder. Uzay-zaman 4 boyutlu Minkowski uzayzaman ile 6 boyutlu kompakt Kahler uzaynn Kartezyen arpm olarak ayrtrrsak, Ricci-flat bir Calabi-Yau manifold'u olmas itibaryla ikincisiyle edeer olur. Calabi-Yau uzaylarnn sicim kuramnda bu denli nde gelen bir rol oynamasnn se bebi budur. 7. Elbette ki, bu dolayl yaklamlarn hakl kmasn mutlaka garanti eden bir ey yoktur. rnein, nasl ki baz yzlerde sa-sol simetrisi yoksa, IVX. Blm'de ksa ca tartacamz zere fizik yasalarnn evrenin baka uzak blgelerinde farkl ol mas da sz konusu olabilir. 8. Uzman okur bu ifadelerin N=2 olarak bilinen spersimetriyi gerektirdiini anlaya caktr. 9. Biraz daha kesin konuacak olursak, Heterotik-O eleme sabitine g , Tip I ele me sabitine de g, dersek, bu durumda iki kuram arasndaki iliki, g, = l/g 'nun e deeri g o=l/g olduu srece bu iki kuramn fiziksel olarak ayn olaca anlamma gelir. Eleme sabitlerinden biri byk olduunda dieri kk olur. 10. Bu daha nce tartm olduumuz R, l/R ikiliinin yakn bir benzeridir. Tip IIB si cim eleme sabitinin g dersek, bu durumda doru grnen ifade g ve l/g, de erlerinin ayn fizii betimledii ifadesi olacaktr. g bykse, l/g kktr, g kkse, l/g byktr. 11. Drt boyut dnda btn boyutlar kvrlmsa, toplam 11 boyuttan fazla boyuta sa hip bir kuram mutlaka spinleri 2'den byk olan ktlesiz paracklara yol aar ki, bu hem kuramsal hem deneysel deerlendirmelerin olmaz dedii bir eydir. 12. Dikkat ekici istisnalardan biri Duff, Paul Howe, Takeo Inami ve Kelley Stelle'nin gerekletirdii, Eric Bergshoeff, Ergin Sezgin ve Townsend'in daha nceki kavra ylarndan yola karak 10 boyutlu sicim kuramnn derin bir 11 boyutlu balants olduunu savunduklar 1987 tarihli nemli almadr. 13. Daha ak bir deyile bu emann, elimizde birka parametreye dayanan tek bir ku ram bulunduunu syledii yorumu getirilebilir. Bu parametreler geometrik byk lk ve ekil parametrelerinin yan sra eleme sabitlerini de ierir. Prensipte btn
HO HO H llB B m I1B IIB B IIB

bu parametrelerin deerlerini -sicim eleme sabiti iin belli bir deer, uzay-zaman geometrisi iin belli bir biim- hesaplayabilmek iin kuram kullanabiliyor olmamz gerekir, fakat mevcut kuramsal anlaymz erevesinde, bunu nasl baaracamz bilmiyoruz. Bu yzden de sicim kuramclar, kuram daha iyi anlayabilmek iin, si cim kuramnn zelliklerini bu parametrelerin deerlerinin btn olaslklarda dei tiini dikkate alarak inceliyorlar. Parametre deerlerinin ekil 12.11'deki alt yar mada blgesinden birinde bulunmas tercih ediliyorsa, kuram be sicim kuramndan birine ikin olan zelliklere ya da belirtildii zere 11 boyutlu sperktleekimi zelliine sahiptir. Parametre deerlerinin merkez blgede bulunmas tercih edilir se, fizik, hl gizemini koruyan M-kuramnn hkm altnda olur. 14. Fakat yarmada blgelerinde bile zarlarn aina olduumuz fizik zerinde etki gs termesinin baz ilgin yollar olduunu belirtmemiz gerekir. rnein, uzamsal boyutumuzun geni ve alm olabilecei ileri srlmtr. Eer byleyse, gndelik ilerimizi yaparken boyutlu bir zarm i ksmnda szlyor olurduk. 15. Edward Witten'la sylei, 11 Mays 1998.
XIII. Blm

1. Uzman okur, ayna simetrisi erevesinde, bir Calabi-Yau uzaynn zerine ken boyutlu bir krenin, ayna Calabi-Yau uzaynn zerine ken ikiboyutlu bir k reyle eletiini anlayacaktr; bu da bizi XI. Blm'de tarttmz devrilme duru muna gtrr. Fakat aradaki fark udur: Bu biimdeki bir ayna yeniden dzenleme si sonucu, antisimetrk tensr alan Bpv -ayna Calabi-Yau uzayndaki karmaklam Khler biiminin gerek ksm- ortadan kaybolur, bu da XI. Blm'de tartlan dan ok daha ciddi bir tuhaflktr. 2. Daha ak bir deyile, bunlar ekstremal kara deliklerin rnekleridir: Tpk XII. B lm'de bahsettiimiz BPS halleri gibi, tadklar kuvvet ykleriyle tutarl minimum ktleye sahip kara delikler. Benzeri kara delikler kara delik entropisi hakknda bi razdan yapacamz tartmada nc bir rol oynayacaktr. 3. Bir kara deliin sald nmn, scak bir frnn sald nm gibi olmas gerekir; IV. Blm un banda tarttmz bu problem, kuantum mekaniinin geliiminde nc bir rol oynamtr. 4. yle anlalyor ki, uzayda yrtlmaya yol aan konifold geilere dahil olan kara de likler ekstremal kara delikler olduklarndan, ne kadar hafiflerlerse hafiflesinler Hawking mas yapmazlar. 5. Stephen Havking (Amsterdam) Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyumu'nda konuma, 21 Haziran 1996. 6. Strominger ile Vafa ilk hesaplarnda, matematiin drt deil be uzay-zaman boyu tuyla alnca kolaylatn bulmulard. artcdr, byle 5 boyutlu bir kara deli in entropisiyle ilgili hesaplarn tamamladktan sonra, imdiye dek hibir kuramc nn 5 boyutlu genel grelilik ortamnda byle varsaymsal ekstremal kara delikler in a etmemi olduunu fark ettiler. Strominger ve Vafa, cevaplarn ancak byle var saymsal bir kara deliin olay ufku alanyla karlatrarak vardklar sonular dorulayabilecekleri iin, byle 5 boyutlu bir kara delii matematiksel olarak ina etme ye koyuldular. Bunu baardlar da. Bu durumda, mikroskobik sicim kuramnn entropi hesaplamasnn, Hawking'in kara deliin olay ufku alanna dayanarak yrt t tahminle uyutuunu gstermek basit bir mesele oluyordu. Fakat ilgintir, ka ra delik zm daha sonra bulunduu iin, Strominger ile Vafa entropi hesaplar na giriirken nian aldklar cevaptan bihaberlerdi. Onlarn almalarn takiben, Princeton niversitesi'nden fiziki Curtis Callan bata olmak zere birok aratr mac, entropi hesaplarm drt uzay-zaman boyutunun bulunduu daha aina oldu umuz ortama uygulamakta baarl oldu, bu hesaplarn hepsi de Hawking'in tahminleriyle uyuuyordu. 7. Sheldon Glashov/la sylei, 29 Aralk 1997.

484

485

8. Laplace, Philosophical Essay on Probabilities, ev. Andrevv I. Dale (New York: Springer-Verlag, 1995). 9. Stephen Hawking, Hawking ve Roger Penrose, The Nature ofSpace and Time iin de, (Princeton: Princeton University Press, 1995), s. 41. 10. Stephen Hawking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyu mu'nda konuma, 21 Haziran 1997. 11. Andrew Strominger'la sylei, 29 Aralk 1997. 12. Cumrun Vafayla sylei, 12 Ocak 1998. 13. Stephen Havvking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyumu'nda konuma, 21 Haziran 1997. 14. Bu meselenin de bilgi kayb sorunuyla bir ilgisi vardr, baz fizikiler yllar iinde bir kara deliin derinliklerine gmlm, kara deliin ufkuna yakalanan maddenin ta d btn bilgiyi depolayan merkezi bir "kle" bulunabilecei yolunda speklas yonlar gelitirmilerdi. 15. Aslna bakarsanz, bu blmde tarttmz, uzayda yrtlmaya yol aan konifold ge iler kara deliklerle ilgilidir, dolaysyla kara deliklerin tuhaflklar sorunuyla ba lantl grnebilirler. XIV. Blm 1. Daha ak bir deyile, evrenin belirtilen scaklk arahndaki tmyle yutucu bir cis min -termodinamik dilinde bir "kara cismin"- sl olarak yayd nma uygun fo~ tonlarla dolu olmas gerekir. Bu, Hawking'in aklad zere kara deliklerin, Planck'n aklad zere scak bir frnn yayd kuantum mekaniine zg nm yelpazesiyle ayndr. 2. Genileyen bir evrende n hareketiyle ilgili, ayrntl rakamlar etkileyen baz in ce zellikler zerinde duruyor olmamza ramen, bu tartma konuyla ilgili mesele lerin ruhunu tamaktadr, zellikle vurgulamamz gereken bir ey var: zel gre lilik hibir eyin ktan hzl yol alamayacam sylese de, bu, iki fotonun genile yen uzamsal doku zerinde tanarak birbirinden k hzn aan bir hzla uzakla malarn geersiz klmaz, rnein, evrenin ilk kez effaflk kazand, Byk Patla ma'dan yaklak 300.000 yl sonra, birbirinden 900.000 k yl uzak yerler, aralarn daki mesafe 300.000 k yln ayor olsa da birbirlerini etkileyebilir durumda ola caklard. Burada, mesafenin k hznn kat olmas, uzamsal dokunun genileme sinden ileri gelir. Bu da kozmik filmi geriye sararak Byk Patlama'dan sonra 300.000 ylma dndmzde evrendeki iki noktann birbirinin scakln etkileyebilmesi iin birbirlerine en fazla 900.000 k yl uzakta olmalar gerektii anlamna geliyor. Bu ayrntl hesaplar, tarttmz konularn niteliksel ynlerini deitirmez. 3. imeye dayal kozmolojik modelin kefi ve zd problemler zerine ayrntl ve nemli bir tartma iin bkz. Alan Guth, The fnflationary Universe (Reading, Mass: Addison-Wesley, 1997). 4. Matematie ilgi duyan okurlar iin bu sonucun temelindeki dncenin u olduunu belirtelim: Nesnelerin her birinin seyahat ettii yollarn uzay-zaman boyutlarnn top lam iinde hareket ettikleri alann uzay-zaman boyutundan bykse ya da ona eitse bu durumda bu iki nesne bundan tr kanlmaz olarak kesiecektir. rnein nok ta paracklar tek boyutlu uzay-zaman yollarm aacaktr; dolaysyla bu tr iki para ck yolunun uzay-zaman boyutlarnn toplam ikidir. izgilke'nin uzay-zaman boyu tu da iki tanedir, dolaysyla onlarn yollar da genel olarak kesiir (ynl hzlarnn tam olarak birbirine eit olacak ekilde ayarlanmadn varsayyoruz). Benzer ekil de, sicimler ikiboyutlu uzay-zaman yollarn (onlarn dnya-yapraklarm) aar; iki si cim iin sz konusu toplam, dolaysyla drttr. Bu da drt uzay-zaman boyutunda ( uzay, bir zaman boyutu) hareket eden sicimlerin genelde kesiecei anlamna gelir. 5. M-kuramnn kefi ve on birinci boyutun fark edilmesiyle birlikte, sicim kuramcla r, fazladan yedi boyutun tamamnn, hepsi de az ok eit koullarda olacak biimde 486

kvrlma yollar zerinde almaya balad. Bu tr 7 boyutlu manifoldlar iin olas seenekler, matematiksel inalar iin ilk teknikleri bulmu olmakla tannan, Oxford niversitesi'nden Domenic Joyce'un adyla Joyce manifoldlar olarak bilinir. 6. Cumrun Vafa ile sylei, 12 Ocak 1998. 7. Uzman okur betimlememizin sicim kuramnn referans erevesinde gerekletiini fark edecektir; bu ereveye gre Byk Patlama ncesinde kvrlmann artmas, ktleekimi kuvvetinin gcndeki (dilatona bal) arttan kaynaklanr. Einstein'c erevede ise bu evrim ivmelenen bir bzlme faz olarak betimlenebilir. 8. Gabriele Veneziano ile sylei, 19 Alayi 1998. 9. Smolin fikirlerini kitab The Life of the Cosmos'ta tartmtr (New York: Oxford Universiry Press, 1997). 10. Sicim kuram erevesinde rnein, bu evrim bir evrenden, ondan doan evrene kvrlm boyutlarn eklindeki kk deiimlerle ynlendirilebilir. Uzayda yrtl maya yol aan konifold geilerle ilgili sonularmza dayanarak yeterince uzun bir kk deiiklikler silsilesinin bizi bir Calabi-Yau'dan dierine gtrebileceini, oklu evrenin sicimlere dayanan btn evrenlerin oalma verimini rneklemesini mmkn klacan biliyoruz. Smolin'in varsaym bizi oklu evrenin yeterince ok sayda oalma aamasndan gemesi sonrasnda, tipik evrenin dourganlna uy gun bir Calabi-Yau bileeni olmasn beklemeye iter. XV. Blm 1. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998. 2. Baz kuramclar, Susskind ile Hollandal fiziki Gerard't Hooft'un ortaya att bir kavram olan holografik ilkede bu fikrin bir iaretini grr. Tpk bir hologramn zel olarak tasarlanm ikiboyutlu bir filmden boyutlu bir grsel imgeyi yeniden rete bilmesinde olduu gibi, Susskind ve Hooft da karlatmz btn fiziksel olaylarn aslnda daha az sayda boyutlu bir dnyada tanmlanan denklemlerle tam olarak ifrelenebileceini ortaya atmtr. Bu, birinin yalnzca glgesine bakarak portresini yapmaya almak kadar sama grnse de, ne anlama geldiini kavrayabilir" ve XIII. Blm'de tartld zere kara delik entropisi hakknda dnerek Susskind'in ve Hooft'un saiklarn ksmen anlayabiliriz. Bir kara deliin entropisinin, olay ufkunun balad uzayn toplam hacmiyle deil, olay ufkunun yzey alanyla belirlendiini hatrlayalm. Dolaysyla bir kara deliin dzensizlii, buna bal olarak tayabilecei enformasyon yzey alannn ikiboyutlu verisinde ifre lenmiim Sanki kara deliin olay ufku, kara deliin boyutlu i ksmndaki btn bilgi ieriini yakalamakla bir hologram gibi davranmaktadr. Susskind ile Hooft, bu fikri btn evrene genellemiler, evrenin "i ksmnda" meydana gelen her eyin, uzak, belirleyici bir yzeyde tanmlanan veriler ve denklemlerin bir yansmas olduunu ileri srmlerdi. Ksa sre nce Harvardl fiziki Juan Maldacena'nn yapt alma, ardndan Witten ile Princeton'l fizikiler Steven Gubser, Igor Klebanov ve Alexander Polyakov un yapt almalar en azndan belli durumlarda sicim kuramnn holografik ilkeyi somutlatrdn gstermiti. u sralarda titizlik le incelenmekte olan bu tanm, sicim kuramnca ynetilen bir evrenin fizii, ancak byle snrlayc bir yzeyde (i ksmdan mutlaka daha alt bir boyutta olan bir yzeyde) meydana gelen bir fizii gerektiren edeer bir tanma sahipmi gibi grnyor. Baz sicim kuramclar holografik ilkeyi ve sicim kurammdaki roln tam olarak anlamann nc sicim devrimine yol aabileceini ileri srmlerdi. of the World, ev. Motte ve Cajori (Berkeley: University of California Press, 1962), cilt I, s. 6. 4. Dorusal cebir biliyorsanz, nonkommtatif geometriyi dnmenin bir yolu, arpm sonucu yer deitiren konvansiyonel Kartezyen koordinatlar yerine, yer de itirmeyen matrisler geirmek olacaktr. 487

3. Sir Isaac Nevvton 's Niathematical Principles of Natural Philosophy and His System

5. Cumrun Vafayla sylei, 12 Ocak 1998. 6. Edward Witten'la sylei, 11 Mays 1998. 7. Aktaran Banesh Hoffman ve Helen Dukas, Albert Einstein, Creator and Rebel (New York: Viking, 1972), s. 18. 8. Martin J. Klein, "Einstein: The Life and Times, by R. W. Clark", (kitap deerlen dirmesi), Science 174, s. 1315-16. 9. Jacob Bronkowski, The Ascent of Man (Boston: Little, Brown, 1973), s. 20.

Bilimsel Terimler

Ak sicim: ki ucu da ak olan bir sicim tipi. Aileler: M a d d e paracklarnn, her biri aile olarak bilinen grup halin de dzenlenmesi. Pe pee gelen ailelerdeki paracklar, bir nceki ailede y e r alan paracklardan daha ardr, ama elektrik ve nkleer kuvvet ykleri ay ndr. Alan, kuvvet alan: Makroskobik bir bak asna gre bir kuvvetin etki sini aktarma arac; uzayn her bir noktasnda, o noktadaki kuvvetin gcn ve dorultusunu yanstan rakamlarla ifade edilir. Atom: Maddenin temel yapta; bir ekirdekle {protonlar ve ntronlardan oluur) yrngede dnen elektronlardan oluur. Ayar simetrisi: Ktleekim dndaki kuvvete getirilen kuantum mekaniksel betimlemenin temelindeki simetri ilkesi; kuvvet yklerinin deerlerindeki eitli kaymalara, yani bir yerden dierine, bir andan dierine deiebi len kaymalara ramen bir fiziksel sistemin deimemesini gerektiren simetri. Ayna simetrisi: Sicim kuram balamnda, ayna ifti olarak bilinen iki farkl Calabi-Yau eklinin, sicim kuramnn kvrlm boyutlar olarak seil diklerinde benzer bir fizie yol atn gsteren simetri. Balang koullar: Bir fiziksel sistemin balangtaki durumunu betimle yen veriler. Belirsizlik ilkesi: Heisenberg'in kefettii kuantum mekanii ilkesi; evre nin baz ynlerinin, rnein bir paracn konumu ile ynl hznn tam bir kesinlikle bilinemeyeceini syler. M i k r o s k o b i k dnyann kesin olmayan bu ynleri, deerlendirildikleri mesafe ve zaman lekleri kldnde daha kat bir hal alr. Paracklar ve alanlar, kuantum belirsizliiyle tutarl olarak, btn olas deerler arasnda dalgalanr ve srar. Bu da mikroskobik alann kargaayla kaynad, kuantum dalgalanmalaryla dolu lgn bir denize b e n zedii anlamna gelir. Birleik kuram, birleik alan kuram: D r t kuvveti ve btn maddeyi her eyi ieren tek bir ereve iinde betimleyen bir kuram. Birrnek titreim: Bir sicimin eklinde hibir deiiklik olmakszn sergi ledii genel hareket biimi. Boyut: Uzayda ya da uzay-zamanda bamsz bir eksen ya da dorultu. Etrafmzdaki bildiimiz uzayn boyutu vardr (sol-sa, ileri-geri, yukaraa), bildiimiz uzay-zamann da drt boyutu (biraz nce saydmz ek sen ve gemi-gelecek ekseni). Spersicim kuram evrenin baka uzamsal b o yutlara sahip olmasn da gerektirir. Bozon: Spini tam say olan bir parack ya da sicim titreim rnts; ti pik bir haberci parack. Bozonik sicim kuram: Bilinen ilk sicim kuram; hepsi de b o z o n olan tit reim rntleri ierir.

488

489

B P S halleri: zellikleri simetriye dayal savlarla kesin olarak belirlenebi len spersimetrik bir kuramdaki konfigrasyonlar. Byk birleme: Ktleekim dndaki kuvvetin hepsini tek bir kuram sal erevede birletiren kuramlar. Byk kme: Evrenin geleceiyle ilgili olarak, mevcut genilemenin d u rup tersine dnecei ve btn uzay ve maddenin arpp kmesiyle sonu lanaca varsaym; Byk Patlamann tersine evrilmi hali. Byk Patlama: Genilemekte olan evrenin 15 milyar yl nce muazzam bir enerji, younluk ve skma durumundan olutuunu syleyen, halihazr da kabul edilmekte olan kuram. Calabi-Yau uzay, Calabi-Yau ekli: Sicim kuramnn gerektirdii fazla dan uzamsal boyutlarn, kuramn denklemleriyle tutarl bir biimde kvrlarak oluturduu uzay (ekil). arpm: ki saynn arpmnn verdii sonu. ekirdek: Bir atomun merkezinde toplanm, protonlar ve ntronlardan oluan yap. ok boyutlu delik: Bir halkada bulunan deliin o k boyutlu versiyonlara genellenmesi. oklu evren: Kozmosun varsaymsal genilemesi; yle ki bu genilemede evrenimiz birbirinden ayr ve farkl muazzam sayda evrenden yalnzca biridir. oklu halka, ok delikli halka: Birden fazla delii olan halka eklinin g e nellemesi. Daha fazla boyutlu sperktleekim: D r t uzay-zaman boyutundan da ha fazla sayda boyuta dayal sperktleekim kuramlar. Dalga boyu: Bir dalgada birbirini izleyen tepe noktalar ya da ukur nok talar arasndaki mesafe. Dalga fonksiyonu: Kuantum mekaniinin dayand olaslk dalgalar. Dalga-parack ikilii: Kuantum mekaniinde, nesnelerin hem dalgaya hem paraca benzer zellikler gsterdiini syleyen temel zellik. Dnya-yapra: Bir sicimin hareket ederken getii ikiboyutlu yzey. D z : Eukleides'in sistemletirdii geometri kuramlarna tabi olan; bir ma sann son derece dzgn olan st yzeyine benzer bir ekil ve onun ok b o yutlu genellemeleri. Dz yzey: Uzay dokusunun dz ya da hafife kavisli olduu, hibir p rz, yrtlmaya da krlmann bulunmad uzay blgesi. Erilik: Bir nesnenin, uzayn ya da uzay-zamanm dz bir formdan, dola ysyla da Eukleides'in sistematik bir biimde ortaya koyduu geometri kural larndan sapmas. Ekstremal kara delikler: Belli bir toplam ktle iin mmkn olan en faz la kuvvet yk miktarna sahip kara delikler. Elektromanyetik alan: Uzayn her noktasnda elektrik ve manyetik kuv vet hatlarndan oluan ki ayar simetrisi. Elektromanyetik dalga: Elektromanyetik bir alandaki dalga benzeri etki; bu tr btn dalgalar k hznda y o l alr. Grnebilir k, X nlar, mikrodalgalar ve kzltesi nm bu dalgalara rnektir. elektromanyetik kuvvet alan. Elektromanyetik ayar simetrisi: Kuantum elektrodinamiinin temelinde

Elektromanyetik nm: Bir elektromanyetik dalgann tad enerji. Elektromanyetik kuvvet: D r t temel kuvvetten biri, elektrik ve manyetik kuvvetlerin bileimi. Elektron: Genelde bir atomun ekirdei etrafnda y r n g e d e dnen, nega tif ykl parack. Elektrozayf kuram: Zayf kuvvet \\e elektromanyetik kuvveti tek. bir er eve iinde aklayan greliliki kuantum alan kuram. Entropi: Bir fiziksel sistemde dzensizliin ls; bir sistemin bileenle rinin, sistemin genel grnmn bozmadan yeniden dzenlenme says. Edeerlik ilkesi: Genel grelilik kuramnn temel ilkesi; ivmelenmi hare ket ile bir ktleekim alanna gmlm olmann (gzlem yaplabilecek kadar kk alanlarda) birbirinden ayrlamayacan syler. Bu ilke, hareket d u rumlar ne olursa olsun btn gzlemcilerin, uygun bir ktleekim alannn varln teslim etmeleri kouluyla, duruyor olduklarn iddia edebileceini gstererek genel grelilii genelletirir. Eleme sabiti: Bkz. sicim eleme sabiti. Evrik deer: Bir rakamn tersi; rnein 3'n evrik deeri 1/3'tr; 1/2'nin evrik deeri 2'dir. Faz: M a d d e y e atfen kullanldnda onun olas zelliklerini betimler: Kat faz, sv faz, buhar faz. Daha genel anlamyla, bir fiziksel sistemin dayand zellikler (scakl, sicim eleme sabiti deerleri, uzay-zaman biimi vs.) deitirildiinde o sisteme getirilebilecek olas betimlemeleri ifade eder. Faz geii: Bir fiziksel sistemin bir fazdan dierine evrimi. Fermiyon: Spini tam bir tek saynn yarsna eit bir parack ya da sicim titreim rnts; genelde bir madde parac. Feynman'n yollarn toplam yaklam: Bkz. yollarn toplam. Fotoelektrik etkisi: stne k tutulduunda metalik bir yzeyden elek tronlarn kmas fenomeni. Foton: Elektromanyetik kuvvet alannn en kk paketi; elektromanyetik kuvvetin haberci parac; en kk k demeti. Frekans: Bir dalgann bir saniyede tamamlad dalga dnglerinin says. Genel grelilik: Einstein'n, uzay ve zamann ktleekim kuvvetini, kvrmlaryla (erilikleriyle) aktardn gsteren ktleekim formlasyonu. Genlik: Bir dalgann tepe noktasnn maksimum ykseklii ya da ukur noktasnn maksimum derinlii. Giriim rnts: Farkl yerlerden kan dalgalarn st ste binmesi ve birbirine karmasyla ortaya kan dalga rnts. Glon: parac. Grelilik ilkesi: zel greliliin temel ilkesi. Sabit ynl hzdaki tm gz lemcilerin ayn fizik yasalarna tabi olduunu, bu y z d e n sabit ynl hzdaki her gzlemcinin, kendisinin duruyor olduunu iddia etmekte hakl olduunu savunur. Bu ilke edeerlik ilkesiyle genelletirilmitir. Greliliki kuantum alan kuram: Kuantum mekaniine dayal alanlar kuram, rnein zel grelilii de ieren elektromanyetik alan kuram. Gzlemci: Genelde varsaymsal olan, bir fiziksel sistemin ilgili zellikleri ni len, idealletirilmi kii ya da cihaz. Gl kuvvet alannn en kk demeti; gl kuvvetin haberci

490

491

Graviton: Ktleekim kuvvet alannn en kk demeti; ktleekim kuv vetinin haberci parac. Gl eleme: Sicim eleme sabiti 1 'den byk olan kuram. Gl kuvvet simetrisi: Gl kuvvetin temelindeki ayar simetrisi; bir fi ziksel sistemin kuarklann renk yklerindeki deiimlerden etkilenmemesiyle, deimeden kalmasyla ilikilidir. Gl kuvvet, gl nkleer kuvvet: D r t temel kuvvetin en gls, kuarklar protonlar ve ntronlarn iinde, protonlar ve ntronlar da atom ekir deklerinin iinde kapal tutan kuvvet. Gl-zayf ikilii: Bir gl eleme kuramnn farkl bir zayf eleme kuramyla ikili olmas (fiziksel olarak ayn olmas) hali. Haberci parack: Bir kuvvet alannn en kk demeti; bir kuvvetin mik roskobik boyutlardaki aktarcs. Her eyin kuram: Btn kuvvetleri ve btn maddeyi birletiren kuan tum mekaniksel bir kuram. Heterotik-E sicim kuram (Heterotik E x E sicim kuram): Be sper
8 8

Kapal sicim: lmek eklindeki sicim tipi. Kara delik: M u a z z a m ktleekim alan, kendisine o k yaklaan (kara deliin olay ufkundan da yakna gelen) her eyi ve hatta bile yutan bir nesne. Kara delik entropisi: Bir kara deliin iinde bulunan entropi. Kar madde: Olaan maddeyle ayn ktleekim zelliklerini tayan, ama kart nkleer kuvvet yklerinin yan sra kart bir elektrik ykne de sahip madde. Kar parack: Kar maddenin bir parac. Kelvin: Scakl mutlak sfra gre gsteren bir scaklk lei. Kvrlm boyut: Uzayda gzlenebilir derecede byk bir y e r kaplamayan bir uzamsal boyut, kp, bklp ya da kvrlp kck bir boyuta inmi olan, bu y z d e n de dorudan tespit edilemeyen bir uzamsal boyut. Kiral, kiralite: Temel parack fiziinin, evrenin tam anlamyla sol-sa si metrisine uymadn gsteren, sol taraf ile sa tarafn birbirinden farkl oldu unu syleyen yn. Klein-Gordon denklemi: denklemi. Konifold gei: Calabi-Yau uzaynn evrim geirmesi, bu evrim srasnda Calabi-Yau uzaynn dokusu delinip kendi kendini onarr, fakat bunun sicim kuram balamnda lml ve kabul edilebilir fiziksel sonular olur. Burada sz konusu olan yrtlmalar, devrilme geilerindeki yrtlmalardan daha ciddidir. Kozmik mikrodalga arkaplan nm: Evrenin her yerini kaplayan, B yk Patlama srasnda ortaya km, daha sonralar evren geniledike ince lip soumu mikrodalga nm. Kozmolojik sabit: Genel grelilik kuramnn orijinal denklemlerinde yap lan, duraan bir evreni mmkn klan deiiklik; boluun sabit enerji y o u n luu olarak da yorumlanabilir. Kpk: Bkz. uzay-zaman kp. Kuanta: Kuantum mekanii yasalarna gre bir eyin blnebilecei en kk parack. rnein fotonlar, elektromanyetik alann kuantalandr. Kuantum alan kuram: Bkz. greliliki kuantum alan kuram. Kuantum dalgalanmas: Bir sistemin mikroskobik leklerde, belirsizlik ilkesi yznden dalgal bir davran biimi gstermesi. Kuantum determinizmi: Kuantum mekaniinde, bir sistemin belli bir an daki kuantum durumu bilindiinde gelecekteki ve gemiteki kuantum d u rumlarnn tamamen belirlenmesi zellii. Fakat kuantum durumunun bilin mesi belirli bir gelecein deil, sadece herhangi bir gelecein geerli olmas olasln belirler. Kuantum elektrodinamii lara dair, (QED): Bkz. Elektromanyetik kuvvet ve elektron elektrozayf kuram. zel grelilii de ieren greliliki kuantum alan kuram. Greliliki kuantum alan kuramnn temel bir

sicim kuramndan biri; saa doru hareketli titreimleri Tip II siciminin titre imlerine, sola doru hareketli titreimleri bozonik sicimin titreimlerine ben zeyen kapal sicimler ierir. farkllklar gsterir. Heterotik-O sicim kuram (Heterotik 0 ( 3 2 ) sicim kuram): Be sper sicim kuramndan biri; saa doru hareketli titreimleri Tip II siciminin titre imlerine, sola doru hareketli titreimleri bozonik sicimin titreimlerine ben zeyen kapal sicimler ierir. Heterotik-E sicim kuramyla nemli, fakat ince farkllklar gsterir. Hzlandrc: Bkz. parack hzlandrc. Ik saati: Tek bir fotonun iki ayna arasnda gidi geli saysn hesaplaya rak aradan geen zaman len varsaymsal bir saat. Inm: Dalgalarn ya da paracklarn tad enerji. kiboyutlu kre: Bkz. kre. kili, ikilik, ikilik simetrileri: iki ya da daha fazla sayda kuramn tama men birbirinden farkl gibi grnmesi, fakat aslnda benzer fiziksel sonulara y o l amas durumu. kinci spersicim devrimi: Sicim kuramnn geliimi erevesinde, aa yukar 1995'te balayan, kuramn tedirginlie dayal olmayan baz zellikleri nin anlalmaya balad dnem. ki -zar: Bkz. zar. lk nkleosentez: Byk Patlama sonrasndaki ilk dakikada atom e kirdeklerinin olumas. nsanc ilke: Evrenin neden gzlediimiz zelliklere sahip olduu sorusu na, bu zellikler farkl olsayd eer, byk ihtimalle yaamn olumayaca, dolasyla bizlerin de varolup bu deiiklikleri gzleyemeyeceimiz aklama sn getiren reti. ivmelerime: Bir nesnenin hz ya da dorultusunun deimesi. Ayrca bkz. ynl hz. Kuantum mekaniiyle birlikte, kvrlm fazladan Kaluza-Klein kuram: boyutlar ieren kuramlar. Heterotik-O sicim kuramyla nemli, fakat ince

Kuantum elektrozayf kuram:

Kuantum geometrisi: Riemann geometrisinin, kuantum etkilerinin nem kazand ultramikroskobik leklerde, uzay fiziini doru bir biimde betim lemek iin gerektii biimde deitirilmesi. Kuantum klostrofobisi: Bkz. kuantum dalgalanmalar.

492

493

Kuantum kp: Bkz.

uzay-zaman kp.

ayrntl zellikleri henz tam anlamyla anlalamam olsa da, on bir tane uzay-zaman boyutu ieren bir kuramdr. M u t l a k sfr: M m k n olan en dk scaklk, yaklak - 2 7 3 Celsius, y a ni Kelvin leinde 0. Nevvton'un evrensel ktleekim kuram: ki cisim arasndaki ktleekim kuvvetinin ktlelerinin arpmyla doru orantl, aralarndaki mesafenin ka resiyle ters orantl olduunu syleyen ktleekim kuram. Sonralar bu kura mn yerini Einstein'n genel grelilik kuram almtr. Nevvton'un hareket yasalar: Cisimlerin hareketini, mutlak ve deimez bir uzay ve zaman kavrayna dayanarak betimleyen yasalar; bu yasalar, Einstein'n zel grelilii kefetmesine dek geerliliini korudu. Ntrino: Yalnzca zayf kuvvete tabi olan yksz parack tr. Ntron: Genelde bir atomun ekirdeinde bulunan, kuarktan (iki aa , bir yukar kuark) oluan yksz parack. Olay ufku: Bir kara deliin tek ynl yzeyi; ktleekim yasalar uyarn ca olay ufkuna bir kere girmenin geri dn yoktur, kara deliin kuvvetli ktleekiminden ka mmkn deildir. On bir boyutlu sperktleekim: 1970'lerde gelitirilen, sonralar gzden den ve ksa sre nce sicim kuramnn nemli bir paras olduu gsterilen, fazladan boyutlu, umut verici bir sperktleekim kuram. zel grelilik: Einstein'n gelitirdii, ktleekimin bulunmad ortamda uzay ve zamanla ilgili yasalar (Ayrca bkz. genel grelilik). Parack hzlandrc: Maddenin yapsn incelemek amacyla, parackla r neredeyse k hznda hzlandran ve arptran makine. Planck enerjisi: Yaklak 1000 kilovat saat. Planck uzunluu kadar kk mesafeleri aratrmak iin gerekli enerji. Sicim kuram erevesinde titreen bir sicimin tipik enerjisi. Planck gerilimi: Yaklak 1 0 ton. Sicim kuramnda tipik bir sicimin gerilimi.
39

Kuantum kromodinamii ( Q C D ) : Gl kuvvet ve kuarklan ieren, zel grelilii de kapsayan greliliki kuantum alan kuram. Kuantum ktleekim: Kuantum mekanii ve genel grelilii birinde ya da her ikisinde birden deiiklikler gerektirebilecek ekilde baarl bir biimde birletiren kuram. Sicim kuram bir kuantum ktleekim kuram rneidir. Kuantum mekanii: Belirsizlik, kuantum dalgalanmalar, dalga-parack ikilii gibi zellikleri en o k arom ve atomalt paracklarn mikroskobik l eklerinde belirginleen, evreni yneten yasalar erevesi. Kuantum tneli: Kuantum mekaniinde, nesnelerin, Newton'un klasik fi zik yasalarna gre alamaz olmas gereken engelleri geebileceini gsteren zellik. Kuark: Gl kuvvetin etkileyebilecei parack. Kuarklar alt eit (yu kar, aa, ekici, tuhaf, st, alt) ve "renktir" (krmz, yeil, mavi). Kuvvet yk: Bir paracn belli bir kuvvete nasl cevap vereceini belir leyen zellii. rnein bir paracn elektrik y k , elektromanyetik kuvvete nasl cevap vereceini belirler. K r e : Bir topun d yzeyi. Bildiimiz boyutlu bir topun yzeyi ikiboyutludur (dnyann yzeyini anlatrken yaptmz gibi iki rakamla,"enlem" ve "boylam"la bu boyutlar ifade edebiliriz.) Fakat kre kavram, boyut say lar ne olursa olsun genel olarak toplar ve dolaysyla yzeyleri iin kullanlr. Daireye k bir isim vererek tek boyutlu kre diyebiliriz, sfr boyutlu kre de iki noktadr (metinde de akland gibi). boyutlu bir kreyi gzmzde canlandrmak zordur; drtboyutlu bir krenin boyutlu yzeyidir. Ktleekim kuvveti: Doadaki drt temel kuvvetin en zayf. Nevvton'un evrensel ktleekim kuramyla, ardndan da Einstein'n genel grelilik kura myla tanmlanmtr. Ktlesiz kara delik: Sicim kuramnda, bata byk bir ktleye sahip ol mas mmkn olan, ama sonra Calabi-Yau eklindeki uzay blgesinin bir par as klrken hafifleyen bir kara delik tipi. Uzay paras klp bir n o k ta boyutuna indiinde, bata ktleli olan kara deliin geride ktlesi kalmaz; ktlesiz olur. Bu durumda, olay ufku gibi, bir kara delikteki olaan zellikle ri artk gstermez. Laplace determinizmi: Evrenin saat gibi tkr tkr iler bir biimde kav ranmas; bu kavraya gre evrenin zamanda bir andaki durumunun eksiksiz bilinmesiyle, evrenin btn gelecek ve gemi anlardaki durumlar eksiksiz belirlenir. Lorentz bzlmesi: zel grelilikten kaynaklanan, hareket eden bir nes nenin hareket dorultusunda ksalm grnmesine y o l aan zellik. Makroskobik: Genelde gnlk yaamda aina olduumuz ve daha byk lekleri ifade eder; kabaca mikroskobik lein tersi. MaxweH'in kuram, Maxwell'in elektromanyetik kuram: Maxwell'in 1880'lerde elektromanyetik alan kavramna dayanarak gelitirdii, elektrik ve manyetizmay birletiren kuram; bu kuram grnr n bir elektromanye tik dalga rnei olduunu gsterir. M - k u r a m : ikinci spersicim devrimiyle doan, nceki be spersicim k u ramn tek bir erevede birletiren kuram. G r n d kadaryla M-kuram 494

Planck ktlesi: Bir protonun ktlesinin yaklak 10 milyar kere milyar ka t; bir gramn y z b i n d e biri; hemen hemen kk bir kum tanesinin ktlesi. Sicim kuram erevesinde titreen bir sicimin tipik ktle edeeri. Planck sabiti: fi-bar sembolyle ifade edilen Planck sabiti, kuantum me kaniinde temel bir parametredir. Mikroskobik dnyay oluturan birbirin den farkl enerji, ktle, spin birimlerinin bykln belirler. Deeri 1,05 x 1027

gram-cm/sn.'dir.
33

Planck uzunluu: Yaklak 10 sinde tipik bir sicimin uzunluu.

santimetre. Bu lein altnda uzay-zaSicim kuram ereve

mandaki kuantum dalgalanmalar muazzam olacaktr.

3

Planck zaman: Yaklak 10^< saniye. Evrenin byklnn kabaca Planck uzunluunda olduu zaman; daha ak bir deyile n Planck uzun luunu amas iin gereken sre. Proton: Tipik olarak atomun ekirdeinde bulunan ve kuarktan oluan (iki yukar kuark, bir aa kuark) pozitif ykl parack. Rezonans: Bir fiziksel sistemin doal salnm durumlarndan biri. Riemann geometrisi: Herhangi bir sayda boyuta sahip kvrml ekilleri betimlemeye ynelik matematiksel ereve. Einstein'n genel grelilik ere vesinde uzay-zaman betimlemesinde temel bir rol olmutur. 495

Salnm rnts: Bkz. titreim rnts. Sanal paracklar: Bolukta bir anlna doan paracklar; belirsizlik il kesiyle tutarl olarak, d n aldklar enerjiyle var olup hzla ortadan k a y b o lurlar ve bylece enerji borlarn geri derler. Sarmal says: Bir sicimin dairevi bir uzamsal boyutu sarma says. Sarmalama enerjisi: Dairevi bir uzay boyutunun etrafna sarmalanm bir sicimin tad enerji. Sarmalama hali: Bir sicimin dairevi bir uzamsal boyutu sard konfigrasyon. S c h r d i n g e r d e n k l e m i : Kuantum mekaniinde olaslk dalgalarnn evri mini ynlendiren denklem. S c h w a r z s c h i l d z m : Genel grelilik denklemlerinin maddenin kresel bir dalm asndan zm; bu zmn bir ierimi de kara deliklerin var olmas olasldr. Sfr b o y u t l u k r e : Bkz. kre. S i c i m : Sicim kuramnn temel bileeni olan tek boyutlu nesne. S i c i m eleme sabiti: Bir sicimin iki sicime ayrlmas ya da iki sicimin bir leip tek bir sicim oluturmasnn (bunlar sicim kurammdaki temel sreler dir) ne kadar olas olduunu syleyen pozitif rakam. Sicim kuramlarnn her birinin ayr bir sicim eleme sabiti vardr, bu deerin bir denklemle belirlen mesi gerekir; halihazrda bu denklemler yararl bir bilgi elde edecek kadar iyi anlalmamtr. Sicim eleme sabitinin l'den kk olmas tedirginlie daya l yntemlerin geerli olduu anlamna gelir. S i c i m hali: Bir sicimin alabilecei bir konfigrasyon (titreim rnts, sarmalanma konfigrasyonu). S i c i m kuram: Doann temel bileenlerinin sfr boyutlu nokta parack lar deil, sicim denilen tek boyutlu kk lifler olduunu var sayan birleik evren kuram. Sicim kuram kuantum mekanii ile genel grelilii, kk olan ve byk olan hakknda nceleri bilinen ama birbiriyle uyumsuz olan yasala r uyumlu bir biimde birletirir. Genelde spersicim kuramn ksaca ifade et mek iin kullanlr. Simetri: Bir fiziksel sistemin, sistem bir biimde deitirildiinde deime y e n zellii. rnein bir kre rotasyonel olarak simetriktir, nk dndrl dnde grnm deimez. Simetri krlmas: Bir sistemin grnrde sahip olduu simetri orannda, genellikle bir faz geiiyle ilikili azalma. Solucandelii: Evrende bir blgeyi dierine balayan, boruya benzer uzay blgesi. Sonsuzlar: Genel grelilik ile kuantum mekaniini bir nokta parack er evesinde birletiren hesaplamalardan doan tipik anlamsz cevap. S n m e geii: Uzayn Calabi-Yau eklindeki ksmnn evrimi; bu evrim s rasnda Calabi-Yau eklinin dokusu delinir ve kendi kendini onarr, ama b u nun sicim kuram balamnda lml ve kabul edilebilir sonular olur. S p i n : Ayn ad tayan bildiimiz kavramn kuantum mekaniksel versiyo nu; paracklar en batan, ya bir tam say ya da bir tam saynn yars b y k lnde (Planck sabitinin katlar olan) ve hi deimeyen bir spine sahiptir.

Standart k o z m o l o j i m o d e l i : Patlama kuram.

Standart parack fizii modelinin zetledii

biimiyle ktleekim dndaki kuvvete dair bir kavrayla birlikte Byk Standart p a r a c k fizii m o d e l i , standart m o d e l , standart k u r a m : Kt leekim dndaki kuvvete ve onlarn madde zerindeki etkisine dair mu azzam derecede baarl bir kuram. kuramn etkili bir birlii. Spereler: Spinleri arasnda 1/2 birim fark bulunan ve spersimetriyle e leen paracklar. Sperktleekim: ack kuramlar. S p e r s i c i m kuram: Spersimetri ieren sicim kuram. Spersimetri: Spinleri tam sayya eit olan paracklarn (bozonlar) zel liklerini spinleri bir tam saynn yarsna eit olan paracklarn (fermiyonlar) zellikleriyle ilikilendiren bir simetri ilkesi. Spersimetrik kuantum alan kuram: Spersimetri ieren kuantum alan kuram. Spersimetrik standart m o d e l : ift ift bulunmasn gerektirir. ime, imeye dayal k o z m o l o j i : Standart Byk Patlama kozmolojisine getirilen, evrenin ksa srede muazzam bir genileme yaadn syleyen d e iiklik. T a k i y o n : Ktlesi (kesirsiz) negatif olan parack; bir kuramdaki varl g e nellikle tutarszlklara y o l aar. Tedirginlie dayal y a k l a m , tedirginlie dayal y n t e m : Bkz. tedirgin lik kuram. Tedirginlie d a y a n m a y a n : Bir kuramn geerliliinin yaklak, tedirginli e dayal hesaplamalara bal olmayan y n ; bir kuramn kesin olan bir y n . Tedirginlik kuram: Z o r bir problemi yaklak bir zm bularak sadele tirmeye ynelik ereve; bata ihmal edilen daha fazla detayn sonra sistema tik bir biimde dahil edilmesiyle birlikte bu yaklak zm rafine hale gelir. Tek ilmekli sre: Tedirginlik kuram erevesindeki bir hesaplamaya tek bir sanal sicim ittiyleyaplan (ya da bir nokta parack kuramnda parack larla yaplan) katk. T e r m o d i n a m i i n ikinci yasas: Toplam entropinin her zaman arttn b e lirten yasa. T e r m o d i n a m i k : 19. yzylda snn, iin, enerjinin, entropinin eitli y n l e rini ve tm bunlarn bir fiziksel sistem iinde karlkl evrimini betimlemek iin gelitirilen yasalar. T i p I sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; hem ak hem kapa l sicimler ierir. T i p IIA sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; sol-sa simetrik titreim rntleri olan kapal sicimler ierir. T i p IIB sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; sol-sa asimetrik titreim rntleri olan kapal sicimler ierir. Standart parack fizii modelinin sper simetriyi ierecek ekilde genelletirilmesi. Bilinen temel parack trlerinin Genel grelilik ve spersimetriyi birletiren nokta par Kuantum kromodinamii ile elektrozayf

496

497

Titreim hali: Bkz. titreim rnts. Titreim rnts: Bir sicimin salnmmda, tepe ve ukur noktalarn tam saysnn yan sra genilikleri. Titreim says: Bir sicimin birrnek titreim hareketindeki enerjiyi betim leyen tam say; sicimin eklindeki deiikliklerle ilikilendirilen enerjinin ter sine toplam hareketindeki enerji. Topoloji deitiren gei: Uzamsal dokunun, delinmeler, yrtlmalar ge rektirecek, dolaysyla uzayn topolojisini deitirecek ekilde gelimesi. Topoloji: ekillerin, yaplar hibir biimde yrtlmadan, bozulmadan bir birine dnebilecek gruplar halinde snflandrlmas. Topolojik olarak farkl: Yaplar bir biimde bozulmadan birbirlerine d nemeyen iki ekil. Torus: Bir halkann ikiboyutlu yzeyi. Tuhaflk: Uzayn ya da uzay-zaman dokusunun ykc bir yrtlmaya ma ruz kald yer. Ufuk problemi: Evrende, geni mesafelerle birbirinden ayrlm blgele rin, aralarndaki uzakla ramen, benzer scaklk dereceleri gibi neredeyse zde nitelikler gstermesi gereiyle ilikili kozmolojik muamma. imeye dayal kozmoloji bu probleme bir zm getirir. Ultramikroskobik: Planck uzunluundan daha ksa uzunluk lekleri (ayrca Planck zamanndan daha ksa zaman lekleri). Uzam boyut: Geni ve dorudan belirgin olan bir uzay (ve uzay-zaman) boyutu; kvrlm boyutlarn tersine gnlk yaamda aina olduumuz boyut. Uzayda yrtlmaya yol aan snme geii: Bkz. snme geii. Uzay-zaman: Uzay ve zamann zel grelilikten kaynaklanan birlemesi. Evreni oluturan " d o k u " olarak da grlebilir; evrendeki olaylarn gerekle tii dinamik arenay oluturur. Uzay-zaman kp: N o k t a paracklara dayal geleneksel bak asna gre, uzay-zaman dokusunun, ultramikroskobik leklerde gsterdii k p k l, kvrml ve kargaa iinde olma zellii. Sicim kuram ncesinde, kuantum mekanii ile genel greliliin birbiriyle uyumsuz olmasnn temel sebeplerin den biri. boyutlu kre: Bkz. kre. -zar: Bkz. zar. W bozonlar: Bkz. zayf ayar bozonlar. Yollarn toplam: Paracklarn bir noktadan dierine aradaki btn yollar dan geerek seyahat ettiinin hayal edildii kuantum mekanii formlasyonu. Ynl hz: Bir nesnenin hareketinin hz ve dorultusu. Yk: Bkz. kuvvet ykleri. Z bozonu: Bkz. zayf ayar bozonu. Zaman genilemesi: zel grelilikten doan bir zellik; hareket halindeki bir gzlemciye gre zamann ak yavalar. Zar: Sicim kuramnda karmza kan uzam nesnelerden herhangi biri. Tek-zar bir sicimdir, iki-zar membrandr, -zarm uzam boyutu vardr vs. D a h a genel bir ifadeyle bir p-zar, p saysnda uzamsal boyuta sahiptir. Zayf ayar bozonu: Zayf kuvvet alannn en kk demeti; zayf kuvve tin haberci parac; W ya da Z b o z o n u da denir.

Zayf ayar simetrisi: Zayf kuvvetin temelindeki ayar simetrisi. Z a y i i f eleme: Sicim eleme sabiti l ' d e n kk olan kuram. ZayF kuvvet, zayf nkleer kuvvet: D r t temel kuvvetten biri; radyoak tif rmeyi aktarmasyla tannr.

498

499

Kaynaka ve Baka Okuma nerileri

Abbott, Edwin A., Flatland: A Romance ot Many Dimensions, Princeton: Princeton University Press, 1991. [Dzlke, Ayra Yaynevi, 1999; Dzlemler lkesi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2005] Barrow, John D., Theories of Everything, New York: Favvcett-Columbine, 1992. Bronowski, Jacob, The Ascent of Man, Boston: Little, Brown, 1973. Clark, Ronald W., Einstein, The Life and Times, New York: Avon, 1984. Crease, Robert P. ve Charles C. Mann, The Second Creation, New Brunswick, N. J.: Rutgers Universiry Press, 1996. Davies, P.C.W., Superforce, New York: Simon & Schuster, 1984. Davies, P.C.W. ve J. Brown (haz.), Superstrings: A Theory of Everything?, Cambrid ge, ngiltere: Cambridge Universiry Press, 1988. Deutsch, David, The Fabric of Reality, New York: Ailen Lane, 1997. Einstein, Albert, The Meaning of Reiativity, Princeton: Princeton University Press, 1988. Einstein, Albert, Reiativity, New York: Crown, 1961. Ferris, Timothy, Corning ofAge in the Milky Way, New York: Anchor, 1989. Ferris, Timothy, The WhoIe Shebang, New York: Simon & Schuster, 1997. Flsing, Albrecht, Albert Einstein, New York: Viking, 1997. Feynman, Richard, The Character of Physical Law, Cambridge, Massachusetts: M T Press, 1995. [Fizik Yasalar zerine, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1995] Gamovv, George, Air. Tompkins in Paperback, Cambridge, ngiltere: Cambridge Uni versity Press, 1993. [Bay Tompkins'in Servenleri, Evrim Yaynevi, 1998] Gell-Mann, Murray, The Quark and the Jaguar, New York: Freeman, 1994. Glashow, Sheldon, Interactions, New York: Time-Warner Books, 1988. Guth, Alan H-, The Infationary Universe, Reading, Massachusetts: Addison-Wesley, 1997. Hawking, Stephen, A Brief History of Time, New York: Bantam Books, 1988. [Zamann Ksa Tarihi, Milliyet Yaynlar, 1988; Zamann Ksa Tarihi; Byk Patlamadan Karadeliklere, Doan Kitap, 1998] Hawking, Stephen ve Roger Penrose, The Nature ofSpace and Time, Princeton: Prin ceton University Press, 1996. Hey, Tony ve Patrick Walters, Einstein s Mirror, Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1997. Kaku, Michio, Beyond Einstein, New York: Anchor, 1987. Kaku, Michio, Hyperspace, New York: Oxford University Press, 1994. Lederman, Leon ve Dick T e r e s i , The God Partide, Boston: Houghton Mifflin, 1993. [Tanr Parac, Evrim Yaynevi, 2001] Lindley, David, The End of Physics, New York: Basic Books, 1993. Lindley, David, Where Does the V/eirdness Go? New York: Basic Books, 1996. Overbye, Dennis, Lonely Hearts of the Cosmos, New York: Harper Collins, 1991. Pais, Abraham, Subtle is the Lord: The Science and the Life of Albert Einstein, New York: Oxford University Press, 1982. Penrose, Roger, The Emperor's New Mnd, Oxford, ngiltere: Oxford University Press, 1989. [Kraln Yeni Usu, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1997] 501

Rees,Martin J., Before the Beginning, Reading, Massachusetts: Addison-Wesley,1997

Thorne, Kip, Black Holes and Time Warps, New York: Norton, 1 9 9 4 .

Dizin

Smolin, Lee, The Life of the Cosmos, New York: Oxford University Press, 1 9 9 7 .

"Weinberg, Steven, The First Three Minutes, New York: Basic Books, 1 9 9 3 . [lk Dakika, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1 9 9 5 ] Weinberg, Steven, Dreams of a Final Theory, New York: Pantheon, 1 9 9 2 . Wheeler, John A., A Journey into Gravity and Spacetime, New York: Scientiflc Ame rican Library, 1 9 9 0 .

Abbot. Eckvin, 2 3 2 ar sicim halleri, 3 0 0 3 0 5 Albrecht, Andreas, 4 3 0 Alpher, Ralph, 4 2 1 alt kuarklar. 9 Amaldi, Ugo, 2 1 6 Amati, Danielle, 22 Ampere, Andre-Marie, 2 0 7 Aspect, Alain, 1 3 9 Aspinwall, Paul, 324, 3 2 7 3 3 5 ,3 9 4 aa kuarklar, 8 ,1 0 atomlar, 3 ,1 6 ,1 6 4 ,2 7 2 ekirdei, 8 ,1 2 1 3 ,1 4 1 5 ,1 7 0 ,2 0 7 modeli, 8 9 atomlarn ekirdekleri, 8, 1 3 ,1 5 ,1 7 0 ,2 0 7 Ay, 2 0 4 2 0 5 Dnya'nn ve Gne'in ktleekimsel etkisi, 84, 3 4 8 3 4 9 G n e tutulmasnda, 9 2 ayar simetrisi, 1 5 2 1 5 5 ,2 0 6 ,4 5 3 ayna katlanmalar, 3 0 7 3 0 9 ,3 1 1 3 1 3 ,3 2 4 3 2 5 ,3 2 9 3 3 5 , 329 matematik-fizik balamnda, 3 2 5 3 2 7 ayna simetrisi, 3 0 5 3 1 5 fizii v e matematii, 3 11 3 1 5 ikilik ve, 3 6 0 3 6 1 s n m e geileri ve, 322, 3 2 2 3 3 5 , 329 Bach, Johann Sebastian, 21 i B a h e Hortumu evren, k u a n t u m geometrisi ve, 2 8 3 2 9 7 nokta paracklar, 2 8 4 2 8 5 , 284 ve Kaluza-Klein kuram, 2 2 5 2 3 7 , 226, 228, 235, 236, 2 8 4 Banks, Tom, 375, 4 5 9 Bardeen, James, 4 0 4 Batyrev, Victor, 1 3 9 Bekenstein, Jacob, 4 0 2 4 0 4 Bekenstein-Havvking entropisi, 21, 4 0 1 4 1 0 ilk tartmalar, 4 0 3 4 0 4 sicim kuram tarafndan dorulanmas, 4 0 7 4 1 0 termodinamiin ikinci yasas ve, 4 0 2 4 0 3 , 405, 4 0 6 belirsizlik ilkesi, 1 3 9 1 4 1 ,1 4 5 1 4 7 ,1 5 7 ,1 8 1 ,2 9 9 ,4 0 5 parack lmleri, 1 3 7 1 4 2 ,1 8 6 Bell, John, 1 3 9 bilimsel, kuramlar, estetii, 201, 2 0 2
genel inas, 4 6 0 ,4 6 1 ayrca bkz. zel kuramlar

5 0 2

5 0 3

birinci spersicim devrimi, 1 6 8 1 6 9 ,3 5 8 birleik alan kuram, Einstein ve, ix, 4, 5, 1 6 ,3 4 1 Bogomoln'yi E., 3 6 4 Bohr, Niels, 8, 1 0 7 ,1 2 5 ,1 2 8 ,1 3 6 Bolyai, Janos, 2 7 9 Born, Max, 1 2 8 ,1 2 9 ,1 3 2 Bose, Satyendra, 2 1 2 boyutlar, izgilke'de, 2 3 2 2 3 7 , 235, 236, 2 8 4 ,4 3 5 Kaluza-Klein kuramnda, 225-245, 226, 228, 229, 230 konifold geilerde, 3 9 1 3 9 4 zel grelilikte, 58-61, 2 2 4 sicim kuramnda, 7 , 21, 2 2 3 2 5 2 ,2 6 1 2 6 7 ,2 8 3 2 8 4 ,2 9 7 2 9 8 ,3 0 5 3 1 5 ,3 1 7 3 3 9 , 3 6 9 3 7 0 ,3 7 2 3 7 6 ,3 8 8 4 0 0 ,4 5 8 4 5 9 s n m e geilerinde, 3 3 8 3 3 9 sperktleekiminde, 3 6 9 3 7 6 bozonik sicim kuram, 2 1 8 2 1 9 bozonlar, spinleri, 2 1 2 ,2 1 9 ,2 2 1 BPS halleri, ekstremal kara delikler ve, 4 0 8 grnleri, 3 8 0 3 8 1 sicim ikilii ve, 3 6 5 3 6 8 spersimetri ve, 3 6 4 3 6 5 , 366, 372, 3 8 0 Brandenberger, Robert, 299, 304, 4 3 3 4 3 7 Bronowski, Jacob, 4 6 9 byk birleme, 2 1 2 2 1 6 ,2 1 8 uzaklk ve kuvvetlerin ikin gleri, 2 1 4 2 1 6 , 216 byk k, 2 8 1 2 8 4 sicim kuram ve, 2 8 2 2 8 4 ,2 8 6 2 8 7 ,3 0 2 3 0 5 Byk Hadron arptrcs, 268, 4 6 5 Byk Patlama, 4 , 61, 9 7 1 0 0 ,1 4 4 ,1 5 0 ,1 8 3 ,1 8 8 , 215, 270, 305, 385, 4 1 8 4 4 8 evrenin kritik younluu, 2 8 1 2 8 2 sicim kozmolojisinde, 3 0 4 3 0 5 ,3 5 7 4 4 8 standart kozmoloji modelinde, 4 1 7 4 3 1 uzay-zamann patlamas olarak, 4 1 8 4 1 9 Calabi, Eugenio, 2 5 0 Calabi-Yau uzaylar (ekilleri), 250-251, 250, 251, 261, 271, 2 9 7 ayna simetrisi ve, 3 0 5 3 1 0 , 324, 3 2 9 3 3 5 , 329, 3 6 0 haberci paracklar ve, 2 6 3 ilerindeki parack aileleri ve delikler, 2 6 1 2 6 6 ,3 0 6 3 0 7 ,3 0 9 ,3 3 8 kesirli elektrik ykleri, 2 6 9 2 7 0 konifold geiler, 3 9 1 4 0 0 ,4 3 6 4 3 7 kozmoloji ve, 4 3 6 4 3 7 ,4 4 1 4 4 2 ktleekimi kuvveti ve, 4 3 9 4 4 0 orbifolding, 3 0 8 3 0 9 , 308, 3 2 4 3 2 5 parack ktlesi ve, 2 6 2 2 6 3 , 311, 3 3 8 s n m e geileri ve, 3 2 1 3 3 5 , 321, 322, 329, 3 8 7 3 9 0 , 391-392, 3 9 9 Candelas, Philip, 2 5 0 ,2 6 0 2 6 1 ,3 1 0 3 1 4 ,3 2 6 , 331, 3 9 2 Carter, Brandon, 3 8 6 ,4 0 4 cebirsel geometri, 3 1 1 CERN, 1 6 5 ,2 1 6 5 0 4

Chadwick, James, 8 Christodoulou, Demetrios, 3 8 6 Clemens, Herb, 3 9 1 COBE (Kozmik Fon Aratrmacs) (uydu), 4 2 2 Coleman, Sidney, 2 0 6 Coleman-Mandula sonucu, 2 0 6 ,2 0 9 Connes, Alain, 4 5 9 Cowan, Clyde, 9 C r e m m e r , Eugene, 3 7 0 Crommelin, Andrew, 92 ekici kuark, 9 ekirdek kuvvetleri, bkz. gl kuvvet, zayf kuvvet ekirdek, a t o m ,8 ,1 2 ,1 4 1 5 ,1 7 0 ,2 0 7 ift yldz sistemleri, 5, 39 izgilke, 2 3 2 2 3 7 , 235, 236, 2 8 4 ,4 3 5 oklu evren (multiverse), 4 4 4 4 4 8 ,4 6 6 ,4 6 8 ,4 6 9 oluumu, 4 4 3 4 4 4 ,4 4 6 4 4 8 simetri ve, 4 4 4 ve her eyin kuram, 4 4 6 4 4 8 ve insanc ilke, 4 4 5 daireler, 392 dz ve eri yzeylerde llmeleri, 75-78, 76, 77 ve konifold geiler, 3 9 2 3 9 3 ,3 9 3 dalga fonksiyonlar, bkz. olaslk dalgalar dalga genilii, 1 0 8 ,1 0 9 ,1 7 3 ,1 7 4 elektromanyetik dalgalarn, 1 0 8 ,1 0 9 dalga boyu, 1 0 8 ,1 0 9 ,1 7 3 ,1 7 4 m a d d e dalgalarnn, 1 2 7 dalgalar, frekans, 1 0 8 ,1 1 1 1 1 5 ,1 2 4 1 2 7 k, bkz. elektromanyetik dalgalar m a d d e ,1 2 4 1 2 9 olaslk, 1 2 7 1 3 1 ,1 4 0 1 4 2 ,4 1 2 ses, 1 0 9 ,1 1 3 ,1 7 3 ,1 7 5 su, 1 2 0 ,1 2 1 ,1 3 2 ,1 3 3 dalga-parack ikilii, 1 4 8 k ve, 1 1 8 1 2 5 m a d d e ve, 1 2 5 1 2 8 Davidson, Charles, 92 Davisson, Clinton, 1 2 6 ,1 2 7 d e Boer, Wim, 2 1 6 d e Broglie, Louis, 1 2 5 ,1 2 6 ,1 2 7 ,1 2 9 ,1 3 0 , 1 3 2 de Sitter, VVilem, 3 8 3 9 determinizm, klasik-kuantum, 4 1 0 4 1 2 ve kara delikler, 4 1 0 4 1 4 Dicke Robert, 4 2 1 Dirac, Paul, 1 4 7 ,1 9 0 ,1 9 9 ,4 4 1 Dixon, Lance, 3 0 6 3 0 9 Dixon-Lerche-Vafa-Warner varsaym, 3 0 6 3 0 9 dteryum, 4 1 9 ,4 2 2 5 0 5

Duff, Michael, 2 4 6 ,3 5 9 Dnya, 80, 2 0 4 2 0 5 , 281, 4 6 7 ve Gne'in ktleekimi etkisi, 80-84, 83, 84-85, 86, 87, 89-90, 3 4 8 3 5 0 dk entropi-yksek entropi, 4 0 1 4 0 2 dz uzay, 80-81, 81, 87, 1 5 5 Dzlke (Abbott), 232, 2 3 5 Dzlke, 2 3 5 ,4 3 5 Dyson, Frank, 92 Dyson, Freeman, 1 4 7 E = m c 2 , 61-62, 1 2 5 1 2 6 ,1 4 6 ,1 4 8 ,1 7 5 ,1 8 0 ,2 8 6 ,3 8 1 Eddington, Arthur, 92, 93, 2 0 1 Einstein, Albert, 3, 23, 73, 1 0 7 ,1 1 4 1 1 8 ,1 2 6 ,1 3 8 ,3 2 8 ,4 6 8 4 6 9 fizikte olaslk zerine, 1 3 0 1 3 1 ,2 4 3 genel kuramn deneysel olarak dorulanmas zerine, 2 0 1 2 0 2 ve birleik alan kuram, 5, 1 7 ,3 4 1 ve Kaluza-Klein kuram, 2 2 7 ,2 3 8 ve kozmolojik sabit, 98, 2 7 2 ,4 1 8 Ayrca bkz. genel grelilik kuram ; fotoelektrik etki; zel grelilik kuram ekstremal kara delikler, 4 0 8 4 0 9 elektrik yk, 1 3 ,1 4 ,2 0 7 nokta paracklarn, 2 6 9 ve Calabi-Yau uzaylar, 2 4 8 2 4 9 ,2 6 9 2 7 0 elektromanyetik alan, 2 7 2 8 ,4 5 7 elektromanyetik dalgalar, 1 0 7 1 0 9 , 108 enerjisi, 1 0 7 1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 1 1 1 2 ,1 1 4 1 1 5 ,1 1 8 olarak k, 28, 1 1 8 ,1 1 9 1 2 0 ,1 2 1 1 2 3 , 121, 1 2 4 1 2 5 yaps, 1 1 8 1 1 9 elektromanyetik kuvvet, 1 2 ,1 3 ,1 4 ,1 7 ,1 5 5 , 453, 4 6 5 elektrik ykleri ve, 1 2 ,1 4 ,2 0 7 evrenin balangcnda, 4 2 3 4 2 4 ,4 2 5 4 2 6 gl kuvvet ve, 2 1 2 2 1 3 ,2 3 9 haberci paracklar, bkz. fotonlar ikin gc, 2 1 4 Kaluza-Klein kuramnda, 2 2 7 ,2 3 7 2 3 8 ,3 4 6 ktleekimi kuvveti, 14 v ek u a n t u m elektrodinamii, 1 4 8 1 5 0 elektron dalgalar, bkz. olaslk dalgalar elektronlar, 3, 8, 9, 1 0 ,1 6 ,1 8 , 49, 65, 1 7 6 ,1 8 1 ,1 8 4 , 263, 4 1 9 4 2 0 belirsizlik ilkesinde, 1 3 6 1 3 9 ,1 4 4 1 4 6 fotoelektrik etkide, 1 1 4 1 1 8 iki delikli levha deneylerinde, 1 2 6 ,1 3 2 1 3 8 ,1 4 4 1 4 5 k u a n t u m elektrodinamii ve, 1 4 9 1 5 0 pozitronlarla etkileimi, 1 9 2 1 9 3 , 192 spini, 2 0 7 2 0 9 elektron-ntrinolar, bkz. ntrinolar elektrozayf kuvvet, 1 5 0 1 5 1 ,2 1 2 2 1 3 ,4 2 6 Ellingsrud, Geir, 3 1 3 enerji bekleri, elektromanyetik dalga enerjisi olarak, bkz. kuanta enerji, 61 elektromanyetik dalgalarn, 1 0 7 1 0 8 ,1 1 0 ,1 1 1 1 1 4 ,1 1 8 fotoelektrik etkideki fotonlarn, 1 1 6 1 1 7 5 0 6

ktle ve, 62, 97, 1 4 7 ,1 7 4 1 7 5 ,1 8 0 ,2 8 6 v e dalga frekans, 1 1 2 1 1 3 ,1 1 4 1 1 6 ,1 2 6 1 2 7 ve sicim titreim rntleri, 1 7 4 1 7 5 , 173, 174, 175, 1 7 9 1 8 3 ,1 8 7 ,2 6 1 2 6 3 , 2 6 5 2 6 7 ,2 8 7 2 9 6 , 292, 293, 3 5 1 3 5 2 entropi, kara delikler, 4 0 1 4 1 0 yksek-dk, 4 0 1 4 0 ayrca bkz. Bekenstei n-Hawking entropisi edeerlik ilkesi, 6 9 7 5 ,8 1 8 2 , 89, 1 5 3 1 5 4 , 453, 4 6 3 simetri ve, 2 0 5 2 0 6 ,4 5 2 4 5 4 Eukleides geometrisi, 78, 2 7 7 Euler, Leonhard, 1 6 5 ,1 6 6 Euler'in beta-fonksiyonu, 1 6 5 evren, 2 5 anlalabilirliinin snrlar, 2 6 5 2 6 7 boyutlar, bkz. boyutlar genilemesi ve bzlmesi, bkz. Byk Patlama, b y k k bykl, 2 9 7 ,3 0 2 oklu evren ve, 4 4 1 4 4 8 gl kuvvet simetrisi, 1 5 5 ikiboyutlu, bkz. b a h e hortumu evreni istikrar, 2 0 3 kritik younluu, 281, 2 8 2 kkeni, 4 1 7 4 4 8 mikroskobik zellikleri, bkz. lek, k u a n t u m mekaniinde; lek, sicim kuramnda nokta olarak douu, 1 0 0 solucandelikleri ve U eklinde evren, 318, 3 1 9 z a m a n izelgesi, 4 3 1 Faraday, Michael, 27 faz geileri, evrenin ilk zamanlarnda, 4 2 4 ,4 2 6 kara deliklerin, 3 9 8 ,3 9 9 fazladan boyut sperktleekimi, 2 4 0 2 4 2 , 241 Fermi, Enrico, 2 1 2 fermiyonlar, spinleri, 2 1 2 ,2 1 8 2 1 9 ,2 2 0 Ferrara, Sergio, 3 7 0 F e y n m a n , Richard, 1 0 5 ,1 1 9 ,1 2 4 ,1 4 7 ,1 9 0 ,2 5 6 2 5 7 ve k u a n t u m mekaniinin alternatif formlasyonu, 1 3 1 1 3 6 ,3 3 6 3 3 7 Fischler, Willy, 3 7 5 ,4 5 9 fizik yasalar, doann simetrileri ve, 1 5 2 1 5 5 ,2 0 3 2 0 6 ,2 0 9 fizik, alan, baarlar, 1 4 3 belirlenimcilik, 4 1 0 4 1 2 d n m noktas niteliinde atmalar, 6, 7 k u r a m inas, 460, 4 6 1 m a t e m a t i k t e ve fizikte problem z m e konusunda farkllklar, 3 2 6 ,3 3 1 fizik, klasik, k u a n t u m mekanii ve, 1 3 0 ,1 3 6 ,1 3 8 ,1 4 0 , 4 1 0 4 1 2 tedirginlik kuram ve, 3 4 7 ,3 4 8 ayrca bkz. Maxwell'in el ektromanyetik kuram; Newton'un evrensel ktleekim kuram; Nevvton'un hareket yasalar; 5 0 7

fotinolar, 2 1 1 fotoelektrik etkisi, 1 1 4 1 1 8 foton enerjisi, 1 1 6 ,1 1 7 salman elektronlarn hz, 1 1 4 1 1 8 ve n parack zellikleri, 1 1 5 1 1 8 ,1 2 5 fotonlar, 1 3 , 37, 61, 67, 88, 92, 1 5 1 ,1 8 1 ,1 8 4 1 8 6 ,1 9 2 ,1 9 4 , 301, 4 5 6 belirsizlik ilkesinde, 1 3 6 ,1 4 4 ,1 4 5 elektromanyetik haberci paracklar olarak, 1 5 1 ,1 5 2 evrenin ilk zamanlarnda, 419, 4 2 0 fotoelektrik etkisinde, 1 1 8 ,1 1 9 k kuantas olarak, 1 1 8 -1 2 5 k saatlerinde, 4 5 4 8 ,1 1 8 kuanta demetleri olarak, 1 1 8 spinleri, 2 0 8 spereleri, 2 1 1 v ek u a n t u m elektrodinamii, 1 5 0 Freedman, Daniel, 3 7 0 frekans dalgas, 1 0 8 1 0 9 ,1 2 4 ,1 2 5 enerji ve, 1 1 1 1 1 3 ,1 1 4 1 1 6 ,1 2 6 1 2 7 Friedman, Robert, 3 9 1 3 9 2 Friedmann, Alexander, 98, 4 1 8 Hrstenau, Hermann, 2 1 6 fzyon, 1 5 ,6 1 galaksiler, 3, 4, 64, 2 8 0 ,2 8 2 , 420, 4 4 6 oluumlar, 1 5 ,4 1 9 4 2 0 Galileo, 35 Gasperini, Maurizio, 4 3 7 4 3 8 Gauss, Cari Friedrich, 2 7 9 Gell-Mann, Murray, 1 6 ,2 5 7 genel grelilik kuram, 63-101, 1 0 5 ,1 5 4 , 205, 254, 3 4 9 , 413, 4 5 6 deneysel olarak dorulanmas, 9 0 9 3 ,1 0 0 1 0 1 ,2 0 1 2 0 2 denklik ilkesi ve, bkz. denklik ilkesi estetii, 90, 2 0 2 evrenin genilemesi ve bzlmesi, 9 7 1 0 0 ,2 7 2 , 418, 4 3 2 kuantum mekanii ve, 3-6, 7, 1 6 ,1 0 0 1 0 1 ,1 4 3 1 6 0 ,1 6 7 ,1 8 3 1 8 4 ,2 3 9 , 244, 283, 3 8 7 ktleekimin aracsnn tanmlanmas, 80, 84 matematii, 97, 2 7 7 2 8 0 ,3 1 7 3 1 8 Newton'un ktleekimi kuram ve, 6 7 6 9 , 80, 84, 87-88, 90-91, 2 7 7 lek, 1 5 5 1 5 9 uygulamas, 9 3 1 0 0 uzay-zamann yamulmas, 6 , 64, 7 4 9 0 ,2 7 9 2 8 0 ,4 5 5 ve Kluza-Klein kuram, 227, 2 3 7 2 3 8 ,2 4 0 2 4 1 ,3 4 6 Georgi, Howard, 2 1 3 2 1 6 , 257, 2 5 8 Gepner, Doron, 3 0 8 G e r m e r , Lester, 1 2 6 ,1 2 7 Ginsparg, Paul, 2 5 6 giriim rnrleri, 1 2 2 1 2 4 , 122, 1 2 6 1 2 7 ,1 3 2 ,1 3 4 1 3 5 ,1 4 5 Givental, Alexander, 3 1 4 Glashow, Sheldon, 1 5 0 ,2 1 2 2 1 3 , 256, 2 5 7 2 5 8 , 409, 4 2 6 Gliozzi, Ferdinando, 2 1 9 glinolar, 2 1 1 5 0 8

glonlar, 1 3 gl kuvveti ileten haberci paracklar olarak, 1 5 1 1 5 2 ,1 6 6 spinleri, 2 0 8 spereleri, 2 1 0 2 1 1 Goudsmit, Samuel, 2 0 7 ,2 0 8 gkbilimciler, 270, 271, 281, 301, 4 2 0 grelilik ilkesi, 33-36, 47, 73 greliliki k u a n t u m alan kuram, bkz. k u a n t u m alan kuram gravitonlar, 1 3 ,1 4 ,1 5 3 , 457 ktleekimi kuvvetinin haberci paracklar olarak, 1 6 6 1 6 7 ,1 8 1 ,1 9 7 ,2 0 8 ,2 6 3 ,2 5 4 spinleri, 2 0 9 v e sicim titreim rntleri, 1 7 5 ,1 7 8 ,1 9 1 ,1 9 8 Creen, Michael, 1 6 4 ,1 6 8 ,3 9 2 Green, Paul, 3 1 3 Greene, Brian, 3 0 7 3 1 0 , 313, 3 2 4 3 3 9 ,3 9 1 3 9 6 , 398, 3 9 9 Greenwich Gzlemevi, 92 Gross, David, 1 8 7 ,2 5 8 Guth, Alan, 4 2 9 4 3 1 gl kuvvet simetrisi, 1 5 4 gl kuvvet, 1 2 1 4 ,1 4 7 ,1 4 9 ,1 5 1 1 5 4 ,1 6 5 1 6 7 ,2 1 2 , 213, 4 4 4 elektromanyetik kuvvet ve, 2 1 2 ,2 1 3 kuarklar ve, 1 2 ,1 4 sicim kuram ve, 1 5 1 1 5 4 Gne, 6 4 6 8 ktleekim etkisi, 8 0 1 0 0 ,3 4 8 3 4 9 tutulmalar, bkz. Gne tutulmalar G n e tutulmalar, 91, 92 ve n izledii yolun bklmesi, 92 haberci paracklar, 1 5 1 1 5 2 ,1 5 3 ,1 6 6 1 6 7 ,1 8 1 , 203,263 ayrca bkz. kuvvet paracklar hafif sicim halleri, 3 0 0 3 0 5 hareket, grelilik ilkesinde, 3 3 3 6 Newton'un ktleekim kuramnda tahmini, 6 5 6 7 ,3 4 7 ,3 4 8 ,3 4 9 ve z a m a n zerindeki etkisi, bkz. z a m a n , hareketin z a m a n zerindeki etkisi ayrca bkz. ivmelenmi hareket; sabit hz ve ynde hareket Hartle, J a m e s ,4 4 3 Harvey, Jeffrey, 3 0 8 Hawking, Stephen, 1 3 1 ,1 4 3 ,3 8 6 ,4 0 3 4 0 7 ,4 1 1 4 1 3 ,4 4 3 Heisenberg, Werner, 1 3 6 1 4 2 ,1 4 4 1 4 7 ,1 9 0 ,1 9 9 Her eyin Kuram, kozmolojik speklasyon ve, 4 4 1 4 4 8 , 466, 4 6 7 olarak sicim kuram, 1 7 2 0 ,1 7 2 ,1 7 6 ,1 7 7 , 222, 4 3 9 4 4 1 v e kanlmazlktan s a p m a l a r ,3 4 1 3 4 5 Hermann, Robert, 4 2 1 Hertz, Heinrich, 1 1 4 Heterotik-0 sicim kuram (Heterotik 0(32) sicim kuram), 221, 342, 345, 346, 3 6 6 3 6 7 , 3 6 8 , 369, 371, 377, 377, 3 7 8 Heterotik-E sicim kuram (Heterotik tip Ej x E sicim kuram), 221, 3 4 2 , 345, 346, 3 6 9 , 371, 3 7 2 3 7 4 , 373, 577, 377, 3 7 9 3 8 0
8

5 0 9

hz, 3 9 n, bkz. k hz ve zel greliliin etkileri, 28-32, 40-43, 47, 48, 5 0 5 5 , 69 Hoava, Petr, 3 7 2 Horowitz, Gary, 2 5 0 ,2 6 0 2 6 1 ,3 8 0 ,3 9 7 Hubble, Edwin, 98, 281, 418, 4 4 6 Hull, Chris, 2 4 6 , 359, 3 6 8 Huygens, Christian, 1 1 8 Hbsch, Tristan, 3 9 2 Israel, Werner, 3 8 6 k, kara delikler ve, 94, 9 6 9 7 rengi, 1 1 4 1 1 5 yaps, 1 1 8 1 2 5 ayrca bkz. elektromanyetik dalgalar k dalgalar, bkz. elektromanyetik dalgalar k hz, 4 2 8 4 2 9 E=mc'de, 6 1 6 2 ktleekiminin etkileri ve, 67, 88 sabit oluu, 38-39, 40, 41, 42, 43, 46, 48, 56, 62, 67 ve Maxwell'in elektromanyetik kuram, 6, 28, 32, 38 ve Newton'un hareket yasalar, 6, 2 8 , 38 ve zel grelilik kuram, 6, 2 8 2 9 , 32, 3 6 3 9 , 40-43, 49, 50, 5 2 5 3 ,5 6 ,5 9 6 0 ,6 3 6 4 , 6 6 6 7 ,8 8 k saatleri, 45-48, 45, 46, 47 duraan ve hareket halinde, z a m a n fark, 4 6 4 8 tklamalar, 45 k yl, 2 9 7
2

ivmeli hareket, 85, 5 2 5 3 Byk Patlama'dan sonra, 419, 420, 4 2 1 4 2 2 ,4 2 4 4 2 6 ,4 3 3 4 3 6 genel grelilik kuramnda, 6 0 8 9 ,1 5 3 ,4 5 5 Julia, Bernard, 3 7 0 Kaluza, Theodor, 225, 227, 2 3 7 Kaluza-Klein kuram, 2 2 5 2 4 5 Bahe Hortumu evren benzetmesi ve, 2 2 5 2 3 7 , 226, 228, 235, 236, 2 8 4 genel grelilik ve elektromanyetik kuramn birletirmesi, 2 2 7 ,2 3 7 2 3 8 ,2 4 0 ,3 4 6 k u a n t u m mekanii ve, 2 3 1 2 3 2 k a o s kuram, 1 9 kara delik entropisi, 4 0 1 4 1 0 ayrca bkz. Bekenstein-Hawking entropisi kara delikler, 4, 93-97, 95, 1 0 0 ,1 4 4 ,2 7 3 adlandrlmas, 94 bilgi kayb, 4 1 1 4 1 3 determinizm ve, 4 1 0 4 1 3 ekstremal, 4 0 8 4 1 0 entropisi, bkz. Bekenstein-Hawking entropisi; kara delik entropisi faz geileri, 3 3 9 3 4 0 ktleekimi kuvveti, 90, 94-95, 3 2 0 , 405, 406, 4 1 3 ktlesi, 94, 95, 97, 387, 398, 4 0 6 ,4 0 7 olay ufuklar, bkz. olay ufku oluumu, 4 0 8 scakl, 404, 4 0 6 sicim kuram ve, 21, 3 8 5 4 1 5 t e m e l paracklar ve, 3 8 6 3 8 7 ,3 9 6 4 0 0 varlklarnn kant, 9 6 9 7 ve u z a y z a m a n n yrtlmas, 3 1 9 3 2 0 v e yeni evren oluumu, 446-448 yaydklar nm, 96, 4 0 4 4 0 5 , 406, 409, 4 1 2 z a m a n makinesi olarak, 9 6 zarlar ve, 3 9 6 3 9 8 , 397, 4 0 7 4 1 0 kara deliklerin scakl, 4 0 4 4 0 7 kozmik arkaplan nmnn scakl, 4 2 7 4 3 1 karanlk m a d d e , 271, 2 8 2 kar kuarklar, 2 6 9 kar paracklar, 1 0 1 1 ,1 4 6 1 4 7 ,1 9 2 ,2 1 3 2 1 4 ,2 6 9 ,3 5 1 3 5 2 Katz, Sheldon, 3 2 6 Kepler, Johannes, 65 Kerr, Roy, 3 8 6 kvrlmam sicimler, 4 3 4 kvrlm sicimler, 2 8 4 ,2 8 5 ,2 9 8 ,2 9 9 kvrlm boyutlar, 226, 2 2 6 2 3 2 , 228, 229, 230, 237, 239, 2 4 0 2 5 2 , 241, 2 5 9 2 6 7 , 297, 3 3 8 ,4 3 3 byklkleri, 2 3 1 2 3 2 geometrik biimleri, 230, 231, 2 4 0 2 4 2 , 241 kesirli yklere sahip paracklar, 2 6 9 2 7 0 sperktleekimi ve, 3 6 9 3 7 6 ve sicim titreim rntleri, 2 4 8 2 4 9 z a m a n ve, 2 4 6 2 4 8 ayrca bkz. Calabi-Yau uzaylar 5 1 1

iki delikli levha deneyleri, 1 1 8 1 2 4 , 119, 120, 121, 122 dalga olarak k, 1 2 0 1 2 2 , 121, 1 2 4 1 2 5 elektronlar, 1 2 6 ,1 3 2 1 3 8 ,1 4 5 Feynman'n yaklam, 1 3 2 1 3 6 , 134 giriim rntleri, 1 2 1 1 2 4 , 122, 1 2 7 ,1 3 2 parack olarak k, 1 1 9 1 2 1 , 119, 120, \22-\2b su dalgalar ve, 1 2 0 1 2 2 , 122 ikilik, 3 5 8 3 6 8 ,3 7 6 3 8 1 , 377, 379, 383, 3 9 9 4 0 0 ,4 6 2 ayna simetrisi ve, 3 6 0 gl-zayf, 361, 3 6 7 3 6 8 ,3 8 3 sicim e l e m e sabitleri ve, 3 6 5 3 6 8 ,3 7 9 3 8 0 spersimetri ve, 3 6 3 3 6 5 , 369, 4 6 2 v ek u a n t u m geometrisi, 3 7 6 3 7 8 ikinci spersicim devrimi, 1 7 0 ,1 9 9 , 245, 3 4 4 , 345, 359, 362, 374, 3 7 6 , 390, 408, 439, 4 5 2 iki-zar, 3 9 0 ,3 9 6 leri Aratrmalar Enstits, 325, 3 2 7 3 2 8 ,3 3 0 ,3 3 4 ilk nkleosentez, 419, 4 2 2 indirgemecilik, sicim kuram, 19 insanc ilke, 445, 4 4 7 insanlarn m r uzunluklar, ve hareketin z a m a n zerindeki etkisi, 4 8 5 0 5 1 0

kvrlm sicimler, 2 8 4 ,2 8 5 ,3 0 2 enerjisi, 2 8 7 2 9 6 kvrlmam sicimler, 2 8 5 2 8 7 ,2 9 8 ,2 9 9 ktlesi, 2 8 5 2 8 7 ve boyutsal genileme, 4 3 4 4 3 6 ve kvrlm boyutlarn geometrik zellikleri, 2 8 4 ,2 8 7 kzltesi nm, 1 1 5 Kikkawa, Keiji, 2 8 6 Kinoshita, Toichiro, 1 4 9 Klein, Oscar, 2 2 7 Klein-Gordon denklemi, 4 1 1 konifold geiler, 3 9 6 ,, boyut ve, 3 9 1 3 9 4 Calabi-Yau uzaylar, 3 9 1 4 0 0 ,4 3 6 4 3 7 kreler ve, 388, 3 8 9 3 9 4 , 392, 393 ayrca bkz. s n m e geileri Kontsevich, Maxim, 3 1 4 kozmik arkaplan nm, 4 2 0 4 2 3 scakl, 4 2 7 4 3 1 kozmik nlar, 9 kozmoloji, Calabi-Yau uzaylar ve, 4 3 6 4 3 7 ,4 4 2 her eyin kuram v e speklasyonlar, 4 4 1 4 4 8 , 466-467 sicim kuram ve, 4 3 1 4 4 8 standart modeli, 4 1 7 4 3 1 kozmolojik sabit, 98, 4 1 7 4 1 8 deeri, 2 7 2 kuanta, 1 1 8 k u a n t u m alan kuram, 1 5 0 1 5 3 ktleekimi kuvvetinin, 1 5 3 1 6 0 ,1 6 7 ,1 9 8 ,4 0 5 zel grelilik ve, 1 5 0 1 5 3 ,2 7 3 ayrca bkz. k u a n t u m kromodinamii; k u a n t u m elektrodinamii; k u a n t u m elektrozayf k u r a m k u a n t u m dalga boyu, paracklarn sonda duyarll ve, 1 8 4 1 8 6 k u a n t u m elektrodinamii, elektronlar, 1 4 8 ,1 4 9 fotonlar, 1 4 9 k u a n t u m elektrozayf kuram, 1 4 9 ,1 5 0 k u a n t u m geometrisi, 2 7 7 3 0 6 ayna simetrisi ve, 3 1 0 3 2 4 b a h eh o r t u m u evreni benzetmesi, 2 2 5 2 3 6 ikilik ve, 4 6 1 4 6 3 m i n i m u m byklk, 3 0 2 3 0 4 s a r m a l a n m a says ve titreim saysnn yer deitirmesi, 2 8 7 2 9 6 sicim enerjisiyle ilgili borsa benzetmesi, 2 8 8 2 9 0 k u a n t u m kp, 1 5 7 ,1 5 8 k u a n t u m kromodinamii, 1 4 9 ,1 6 6 k u a n t u m mekanii, 1 7 ,1 0 5 1 3 6 anlam, 1 3 1 evren, 1 2 8 1 3 1 ,1 4 4 1 4 7 ,1 5 5 1 6 0 ,1 6 3 F e y n m a n ' m alternatif formlasyonu, 1 3 1 1 3 3 , 336, 3 3 7 genel grelilik ve, 4-7, 1 6 ,1 0 0 ,1 4 3 1 6 0 ,1 6 4 ,1 8 3 , 240, 2 7 7 ,4 3 1 5 1 2

Kaluza-Klein kuram ve, 244, 2 5 2 klasik fizik, 1 3 1 ,1 3 6 ,1 3 8 ,1 3 9 ,4 1 0 4 1 5 k u a n t u m mekaniine ikin zorluk, 1 0 5 1 0 7 matematiksel erevesi, 1 2 5 1 3 1 olaslk, 1 2 8 1 3 1 ,2 4 2 , 243, 410, 4 1 1 lek, 7 , 8-11, 1 0 3 1 4 2 ,1 4 4 ,1 5 5 1 6 0 ,1 6 3 ,2 1 1 2 1 3 ,2 3 0 , 231, 2 4 0 sicim kuram ve k u a n t u m mekaniinin geliimi, 2 7 3 sicim kuram ve k u a n t u m mekaniinin yeniden formlasyonu, 4 6 0 4 6 3 k u a n t u m tneli, 1 3 9 ,1 4 1 kuarklar, 3 ,5 ,1 4 ,1 5 2 ,1 8 0 ,2 6 9 ,4 1 9 adlandrlmalar, 7 ,1 3 gl kuvvet ve, 1 0 ,1 3 ,1 5 2 1 5 4 keifleri, 7 spereleri, 2 1 1 tipleri, 7 9 kuasarlar, 97, 4 2 0 kuvvet paracklar, 1 4 1 5 ,1 7 1 1 7 2 ,1 7 7 ,2 0 8 2 0 9 spinleri, 2 0 8 ,2 0 9 ,2 6 7 standart m o d e l d e ,1 5 1 v e sicim kuram, 1 8 1 9 ,1 7 2 ,1 8 1 ,2 6 3 ayrca bkz. haberci paracklar kuvvet ykleri, 1 1 1 5 ,1 8 ,3 8 6 kara deliklerin, 3 8 6 3 8 7 ve sicim titreim rntleri, 1 7 3 1 7 4 ,1 7 5 1 7 6 ,2 4 8 2 4 9 ,2 6 7 kuvvetler, temel, 1 1 1 5 ,1 8 b y k birleme ve, 2 1 2 2 1 6 evrenin balangcnda, 4 2 4 4 2 6 ikin glerindeki farkllklar, 14 M-kuram ve k a y n a m a ,4 3 9 4 4 0 , 440 ortak zellikleri, 1 3 1 4 simetriyi glendirme, 1 5 2 1 5 5 spersimetri vc ikin gleri, 2 1 6 , 21/ uzaklk vc ikin gleri, 2 1 4 2 1 6 ,2 1 6 kuvvetten bamsz hareket, bkz. sabit hz ve dorultudaki hareket kreler, 3 9 2 ,3 9 3 dier boyutlar ve, 2 4 0 ikiboyutlu, 3 2 1 3 2 3 ,3 8 8 , 391, 392, 3 9 8 sfrboyutlu, 3 9 2 boyutlu, 3 8 8 3 9 3 ,3 9 8 tek boyutlu, bkz. daireler ktle, 6 1 Calabi-Yau uzaylarndaki paracklarn, 2 6 1 2 6 2 ,3 1 0 ,3 3 8 3 3 9 enerji ve, 62, 97, 1 4 6 1 4 7 ,1 7 4 1 7 5 ,1 7 9 1 8 0 ,2 8 6 kara deliklerin, 95, 95, 96, 97, 386, 3 9 7 3 9 8 , 406, 4 0 7 sarlm sicimlerin, 2 8 5 2 8 7 sperelerin, 2 1 7 ,2 6 8 temel paracklarn, 1 0 1 1 ,1 3 ,1 4 ,1 7 ,2 4 8 2 4 9 ,2 6 2 2 6 3 ,2 7 1 ve dalpa-parack ikilii, 1 2 5 1 2 7 ve ktleekimi kuvveti, 1 1 1 2 ,6 4 6 5 ,8 1 8 3 , 85, 9 3 9 7 ve sicim gerilimi, 1 7 9 1 8 3 ve sicim titreim rntleri, 1 7 3 1 7 5 ,1 8 2 1 8 3 ,2 4 8 2 4 9 ,2 6 5 2 6 6 ve uzay-zamann ve zamann yamulmas, 81-88, 82, 8 9 9 0 yldzlarn, 4 0 8 zarlarn, 3 8 1 3 8 2 ,3 9 7 3 9 8 5 1 3

ktleekimi alan, 4 5 7 ktleekimi kuvveti, 1 7 , 65, 80, 1 4 9 ,1 6 4 Ay'n ve Gne'in, 8 2 8 4 , 83, 8 5 8 6 , 86, 87, 89, 3 4 9 Calabi-Yau uzaylar ve, 2 6 3 2 6 4 ,4 3 9 4 4 0 elektromanyetik kuvvetler, 1 4 edeerlik ilkesinde, 69-74, 8 1 8 2 ,8 9 9 0 ,1 5 3 , 453, 454, 4 6 3 genel grelilik kuramnda, 6, 64, 7 4 9 0 ,1 5 4 , 280, 4 5 5 ikin gc, 2 1 2 Kaluza-Klein kuramnda, 2 2 7 ,2 3 8 2 3 9 kara deliklerin, 90, 9 4 9 6 ,3 2 0 ,4 0 4 4 0 5 , 406, 4 1 2 4 1 4 kritik younluk ve, 2 8 1 2 8 2 k u a n t u m alan kuram, 1 5 2 1 5 8 ,1 6 7 ,1 9 1 ,3 8 5 ktle ve, 1 1 1 3 ,6 4 6 5 , 81-82, 8 4 8 5 ,9 3 9 7 Newton'un evrensel ktleekimi kuramnda, bkz. Newton'un evrensel ktleeki: kuram olay ufku ve, 9 4 9 5 , 320, 404, 4 0 5 sicim kuram ve, 1 9 1 ,1 9 7 1 9 8 ,1 9 8 1 9 9 ,2 5 3 2 5 4 , 263, 3 6 9 3 7 6 ,3 7 8 ,3 8 5 ve yldzlarn olumas ve kmesi, 1 5 ,4 0 8 Laplace, Pierre-Simon de, 4 1 0 4 1 1 Leibniz, Gotfried, 4 5 6 Lerche, Wolfgang, 3 0 6 3 0 9 Lewis, Gilbert, 1 1 6 Li, Jun, 3 1 4 Lian, Bong, 3 1 4 Linde, Andre, 430, 4 4 3 Liu, Kefeng, 3 1 4 Lobachevsky, Nikolai, 2 7 9 Lorentz bzlmesi, 32, 76 Lorentz, Hendrik, 2 0 1 Ltken, Andy, 3 2 4 Lynker, Monika, 3 1 0 Mach, Ernst, 4 5 6 m a d d e ,1 6 , 16, 6 4 6 5 dalgalan, 1 2 5 1 2 7 ,1 2 8 kar m a d d e ,9 1 0 ,1 4 7 ,1 9 2 ,2 1 3 2 1 4 ,2 6 9 ,3 5 2 yaps, 8-11, 2 7 2 2 7 3 madde-kar m a d d e ,1 0 1 1 ,1 4 6 1 4 7 ,1 9 2 ,2 1 3 2 1 4 , 269, 3 5 1 3 5 2 Mandula, Jeffrey, 2 0 6 Manin, Yuri, 3 1 4 m a n y e t i z m a ,2 0 7 Maxwell, J a m e s Clark, 6, 1 2 2 ,4 6 0 Maxwell'in elektromanyetik kuram, 6, 2 7 2 9 , 32, 38, 1 0 8 ,1 2 5 ,1 4 8 ve Kaluza-Klein kuram, 2 2 7 ,2 3 7 2 3 8 ,2 4 0 ,3 4 6 Mende, Paul, 1 8 7 m e s a f e ,3 9 sicim kuramnda, 2 9 8 3 0 4 mikrodalgalar, 4 2 1 4 2 2 Mills, Robert, 1 5 4 Minkovvski, Hermann, 58, 79 M-kuram, 23, 3 4 1 3 8 4 ,4 5 1 , 4 6 9 boyutlar olan cisimler, 1 9 8 ,3 7 2 3 7 6 , 373, 375, 3 7 9 3 8 2 , 390, 391, 4 5 9 oklu evren (muhiverse), 4 4 4 4 4 8 , 466, 4 6 8 5 1 4

gelecekteki zorluklar, 3 8 3 3 8 4 i balantlar, 3 7 6 3 7 9 , 379, 3 9 9 4 0 0 ikilik, 3 7 6 3 8 0 , 377, 379, 383, 3 9 9 4 0 0 ,4 6 1 4 6 3 ismi, 3 7 5 3 7 6 oluumu, 4 4 3 4 4 4 ,4 4 6 4 4 8 sperktleekimi ve, 3 6 9 3 7 6 ve insanc ilke, 4 4 5 ve t e m e l kuvvetlerin birlemesi, 4 3 9 4 4 1 , 440 ayrca bkz. sicim kuram m o m e n t u m ,1 2 7 ,1 4 6 1 4 7 ,1 8 7 mortesi n, 1 1 4 Morrison, David, 3 2 5 ,3 2 7 3 3 8 ,3 9 1 3 9 6 ,3 9 8 ,3 9 9 monlar, 9, 10, 62, 2 1 1 m r uzunluklar, 4 9 5 0 mon-ntrino, 9 monlar, 9, 1 0 , 49, 50,211 hareket ve y a a m sresi beklentisi, 49 Nambu, Yoichiro, 1 6 6 Nappi, Chiara, 3 3 0 Neveu, Andre, 2 1 9 Newton, Isaac, 6, 7, 6 3 6 7 ,4 5 6 , 460, 4 6 1 parack olarak k hakknda, 1 1 8 1 2 4 Newton'un evrensel ktleekim kuram, 6, 7, 6 3 6 7 ,1 2 1 ,2 0 5 ,2 5 3 ,3 4 8 ,3 4 9 cisimlerin hareketine dair tahminler, 66, 67, 91 ekim. 64-67, 69, 70, 84 genel grelilik kuram ve, 67, 68, 80, 85, 87, 88, 90, 91, 2 7 7 ktleekimin doas ve, 67, 68 zel grelilik, 6, 7, 28, 39, 6 3 6 7 , 88, 89, 1 0 0 Newton'un hareket yasalar, 6, 28, 38, 39, 1 2 5 , 410,411, 4 5 6 Newton'un evrensel ktleekimi kuram, 6, 6 3 6 8 ,1 2 2 ,2 0 5 ,2 5 3 2 5 4 ,3 4 9 cisimlerin hareketlerinin tahmin edilmesi, 65, 66-67, 9 0 9 1 ekim, 64-65, 66, 70, 84 genel grelilik kuram ve, 6 8 6 9 , 80, 84, 8 7 8 8 , 90-91, 2 7 7 ktleekiminin doas ve, 6 7 6 8 zel grelilik kuram ve, 6 7 , 29, 39, 5 3 5 4 ,6 6 6 7 ,8 7 8 8 ,1 0 0 1 0 1 Nielsen, Holger, 1 6 6 nihai kuram, bkz. Her eyin Kuram nokta paracklar, 1 6 3 1 6 5 ,1 6 9 1 7 3 ,1 9 0 1 9 1 ,2 0 7 2 0 9 , boyutsalhklar, 1 9 8 ,2 8 4 ,2 8 7 elektrik ykleri, 2 6 9 s o n d a duyarllklar, 1 8 6 ,1 8 7 sicimlere yaklaklk salanmas, 3 6 9 3 7 1 spereleri, 2 1 0 ,2 1 1 ayrca bkz. temel paracklar nokta paracklara dayal k u a n t u m alan kuram, 271, 4 2 4 paracklarn etkileimi, 1 9 1 1 9 8 noktalar, evrenin douu, 1 0 0 Riemannc geometride, 2 7 9 2 8 1 ayrca bkz. nokta paracklar noncommutative geometri, 4 5 9 4 6 0 ntrinolar, 9, 49, 1 7 6 , 271,273 spereleri, 2 1 0 5)5

ntron yldzlar, 90, 2 7 3 ntronlar, 8, 9, 1 2 ,1 5 , 65, 1 5 2 ,4 1 9 Nussinov, Shmuel, 2 6 0 nkleer kuvvetler, bkz. gl kuvvet; zayf kuvvet olaslk, 1 4 4 kuantum mekaniinde, 1 2 7 1 3 1 ,1 3 6 1 4 2 ,2 4 2 , 244, 4 1 0 4 1 2 snanmas, 1 3 0 ve m a d d e n i n dalga nitelii, bkz. olaslk dalgalar olaslk dalgalar, 1 2 7 1 3 2 ,1 4 1 ,1 4 4 ,4 1 2 olay ufku, 9 4 9 6 , 95, 412, 4 1 4 alan art yasas, 403, 404, 4 0 9 ktleekimi kuvveti ve, 9 4 9 5 ,3 2 0 , 405, 4 0 6 Olive, David, 2 1 9 orbifolding, 3 0 8 , 308, 3 2 4 3 2 5 Ossa, Xenia de la, 3 1 3 lek, genel grelilik kuramnda, 1 5 5 1 6 0 kuantum mekaniinde, 7 , 8-11, 1 0 3 1 4 2 ,1 4 4 ,1 5 5 1 6 0 ,1 6 3 ,2 1 1 2 1 3 ,2 3 0 , 231, 2 4 0 zel grelilik kuram, 2 7 6 2 , 93, 1 0 5 ,1 0 6 boyutlar, 5 8 6 0 ,2 2 4 k hz ve, 6, 28, 30, 40-43, 48-49, 56, 60, 61, 63-65, 88 k u a n t u m alan kuramnda, 1 4 7 1 5 1 ,2 7 2 ,2 7 3 Newton'un evrensel ktleekim kuram, 6, 28, 39, 62, 65, 66, 87, 88, 1 0 0 sabit hzda ve ynde hareket e d e n gzlemciler, 2 8 3 2 , 40-43, 47, 48, 5 0 5 5 , 69, 90 uzay-zaman, 6 ,7 ,2 7 2 9 , 39-61, 79, 455, 4 5 6 parack hzlandrclar, 49, 62, 1 6 5 ,1 6 6 ,1 7 0 ,1 7 3 ,1 8 3 ,2 1 7 ,2 6 8 , 448, 4 6 5 sonda paracklar ve, 1 8 4 ,1 8 5 paracklar, temel, 8-11, 1 7 2 , 1 7 3 ,1 7 7 ,2 0 3 aileleri, 1 0 ,1 5 1 , 261, 262, 2 6 4 ,3 0 5 3 1 0 ,3 3 8 belirsizlik ilkesinde, 1 3 6 1 4 2 ,1 4 4 ,1 8 6 ,1 8 7 "dokusu", 1 7 6 gl kuvvette, II, 1 5 ,1 5 2 1 5 5 ,1 6 5 1 6 6 haberci, 1 5 1 ,1 5 2 k, 1 1 6 ,1 1 7 ,1 2 5 kara delikler ve, 3 8 6 ,3 8 7 ,3 9 6 4 0 0 kar paracklar ve, 1 0 ,1 4 7 ,1 9 2 , 213, 2 1 4 ,2 6 9 ,3 5 2 k u a n t u m elektrodinamii ve, 1 4 8 ,1 4 9 kuvvetlerin, bkz. kuvvet paracklar ktleleri, 1 0 1 3 ,1 7 ,2 4 8 , 249, 262, 263, 2 7 0 spinleri, 2 0 7 2 1 0 ,2 1 2 ,2 1 8 ,2 2 0 ,2 6 8 standart modelde, bkz. nokta paracklar spereleri, bkz. spereler ve sicim kuram, 1 6 1 8 , 20, 1 6 3 1 6 7 ,1 6 9 1 7 2 ,1 7 4 1 7 6 ,1 8 1 ,1 8 2 , 211, 2 1 8 2 2 0 , 2 6 1 2 6 9 ,3 0 5 3 1 0 ,3 3 8 ayrca bkz. zel paracklar Parkes, Linda, 3 1 3 Pauli Wolfgang, 9, 1 4 7 ,1 9 0 ,3 0 6 Peebles, Jim, 4 2 1 Penrose, Roger, 3 2 0 ,3 8 6 Penzias, Arno, 421, 4 2 2 5 1 6

Planck enerjisi, 1 8 0 1 8 3 ,2 6 5 ,4 2 4 Planck gerilimi, 1 7 9 Planck ktlesi, 1 8 0 ,1 8 3 , 213, 270, 381, 3 8 7 Planck, Max, 27, 1 0 4 ,1 2 7 ,1 3 8 ,1 3 9 v es o n s u z enerji paradoksunun zm, 1 0 7 ,1 1 3 Planck sabiti (), 1 1 3 ,1 1 7 ,1 4 3 ,1 5 8 Planck uzunluu, 1 5 9 ,1 6 3 ,1 6 4 ,1 7 0 ,1 7 2 ,1 7 9 ,1 8 7 ,1 8 8 , 215, 232, 260, 270, 278, 283, 287, 291, 295, 2 9 7 3 0 4 , 433, 459, 4 6 8 Planck zaman, 419, 4 2 3 ayrca bkz. standart kozmoloji modeli; sicim kozmolojisi Plesser, Ronen, 3 0 7 3 1 0 ,3 1 3 ,3 2 4 3 2 7 ,3 9 6 Polchinski, Joe, 3 6 6 Politzer, David, 2 1 4 pozitronlar, 1 0 ,1 4 6 elektronlar ve pozitronlann etkileimi, 1 9 2 ,1 9 3 Prasad, Manoj, 3 6 4 Preskill, John, 4 1 2 Price, Richard, 3 8 6 protonlar, 8 ,1 0 ,1 2 ,1 3 ,1 4 , 65, 1 5 2 ,1 8 0 ,1 8 2 ,1 8 3 , 271, 3 6 4 ,3 8 7 Pythagoras, 1 6 3 p z a r ,3 8 1 Quinn, Helen, 2 1 3 2 1 5 Rabi, Isidor Isaac, 9, 2 1 1 radyoaktif bozunum, 1 1 ,1 5 2 R a m o n d , Pierre, 2 1 9 Reid, Miles, 3 9 2 Reines, Frederick, 9 Riemann, Georg Bernhard, 97, 2 8 0 2 8 3 Riemannc geometri, 2 8 0 2 8 3 m e s a f e ilikilerindeki bozulmalarn analizi, 2 8 0 2 8 3 ,3 1 7 sicim kuram ve, 2 8 0 2 8 3 ve genel grelilik kuram, 2 8 0 2 8 3 ,3 1 7 ve kozmolojik incelemeler, 2 8 3 Roan, Shi-Shyr, 3 2 7 Robertson, Howard, 4 1 8 Robinson, David, 3 8 6 Ross, Graham, 3 0 9 ,3 2 4 Rutherford, lirnest, 8, 2 4 5 sabit hz ve dorultudaki hareket, 3 3 3 5 , 87 k saatleri ve, 4 5 4 8 zel grelilik kuramnda, 2 8 3 0 ,3 1 3 2 ,3 3 3 6 , 40-43, 47, 48, 50-55, 56, 69, 8 9 9 0 sabit hz ve ynde o l m a y a n hareket, bkz. ivmelenmi hareket Salam, Abdus, 1 5 0 ,2 1 2 ,4 2 6 Samanyolu, 97,99, 281,446 sanal sicim iftleri, 3 5 1 3 5 6 ,4 6 1 sarmal sicimler, bkz. kvrlm sicimler Scherk, Joel, 1 6 6 ,1 7 8 ,1 8 1 , 209, 219, 3 7 0 Schimmrigk, Rolf, 3 1 0 Schrdinger denklemi, 1 2 7 1 3 1 ,1 4 7 ,1 4 8 , 4 1 1 Schrdinger, Erwin, 1 2 7 5 1 7

Schvvarz, John, 1 6 4 ,1 6 6 1 6 8 ,1 7 8 ,1 8 1 , 219, 2 6 8 ,3 5 9 Schwarzschild, Kari, 93, 94, 97, 4 1 4 Schwinger, Julian, 1 4 7 Seiberg, Nathan, 363, 3 9 0 selektronlar, 2 1 0 Sen, Ashok, 3 5 9 Shenker, Stephen, 375, 4 5 9 sfr-zar, 4 5 9 sradan sicim titreimleri, 288, 2 9 5 ,2 9 6 sradan titreimler, 2 8 8 ,2 9 4 2 9 6 Sicim 1 9 9 5 konferans, 1 7 0 sicim e l e m e sabiti, 3 5 4 3 5 7 ,3 6 2 3 6 9 BPS halleri ve, 3 6 5 ,3 6 6 ,3 8 0 bykl, 3 5 4 3 5 6 deerleri, 3 5 6 3 5 8 ,3 6 5 3 6 8 ,3 7 2 3 7 6 ,3 8 0 ,3 8 1 sicim ilmekleri, 1 5 , 16, 3 5 1 3 5 4 , 353, 4 6 1 sicim kozmolojisi, 4 3 1 4 4 8 boyutlar, 4 3 1 4 3 7 ,4 4 2 Byk Patlama ncesi senaryo, 4 3 7 Her eyin Kuram ve, 4 4 1 4 4 8 , 465, 4 6 6 kozmolojik ilk koullar ve, 4 4 1 4 4 3 standart kozmoloji modeli, 4 3 1 sicim kuram, X, 14 byk k ve, 2 8 2 , 283, 287, 3 0 2 3 0 4 deneycilere kar kuramclar ve, 2 5 6 2 5 9 denklemleri, 3 4 4 ,3 5 6 3 5 8 , 383, 3 8 4 eletirisi, 2 5 4 ,2 5 5 gelecei, 4 5 1 4 6 9 gl-zayf ikilii, 3 6 1 3 6 8 ,3 8 2 ikilik, 3 5 8 3 6 8 ,3 7 6 3 8 0 ,3 9 9 , 400, 4 6 0 4 6 3 kara delikler ve, 20, 3 8 5 4 1 5 kozmoloji ve, bkz. sicim kozmolojisi k u a n t u m mekaniinin geliimi ve, 2 7 2 kuvvet paracklar ve, 1 7 ,1 7 2 ,1 8 1 ,2 6 4 ktleekim kuvveti ve, 1 9 1 ,1 9 6 1 9 8 ,2 5 3 2 5 4 , 263, 3 6 9 3 7 5 ,3 7 8 ,3 8 5 matematii, 21, 1 7 0 ,2 4 4 2 4 8 ,2 6 4 ; ayrca bkz. kuantum geometrisi m e s a f e kavramlar, 2 9 8 3 0 2 mzikal metaforlar, 1 7 ,1 8 ,1 6 3 ,1 7 6 olaslk deerleri, 2 4 4 lek, 1 6 ,1 6 5 ,1 6 6 ,1 7 0 ,1 7 6 ,1 7 9 ,1 8 0 ,1 8 2 ,1 8 7 1 8 9 ,1 9 7 ,2 4 8 2 5 2 ,2 5 5 ,2 5 6 , 271, 279, 283, 282, 297, 298, 3 0 2 3 0 4 ,3 6 8 , 433, 434, 459, 460, 4 6 9 sicim ilmekleri, bkz. sicimler sicim kuramnda boyutlar, 7, 20, 2 2 4 2 5 2 ,2 6 1 2 6 7 ,2 9 7 ,2 9 8 ,3 0 5 3 1 5 ,3 1 7 3 3 9 3 6 9 3 7 6 ,3 8 7 4 0 0 , 456, 457 sicim kuramnda llen m e s a f e ,2 9 8 3 0 4 spin, 209, 210, 212, 218, 220, 2 6 8 standart kozmoloji modeli, 4 3 1 spersimetri, bkz. spersicim kuram; spersimetri imdiki hali, 2 0 2 3 tarihi, 1 6 5 1 7 0 tedirginlik kuram ve, 3 4 7 3 5 8 ,4 3 1 temel paracklar, 1 5 1 8 ,1 6 3 1 7 6 ,2 1 8 ,2 2 1 ,2 6 0 2 6 9 ,3 0 5 3 1 0 topoloji deitiren geiler ve, 3 2 1 3 3 9 ,3 8 7 4 0 0 ,4 3 6 5 1 8

v e gl kuvvet, 1 6 6 ,1 6 7 ve k u a n t u m mekaniinin yeniden formlasyonu, 4 6 0 4 6 3 v e standart model, 1 6 3 1 7 6 ,1 8 4 1 9 8 ,2 7 0 ve tuhaflklar, 413, 4 1 4 v eu z a y z a m a n m doas, 4 5 6 4 6 0 ayrca bkz. M-kuram; sicim kozmolojisi; spersicim kuram sicimler, bileimleri, 1 7 0 1 7 2 boyutsalhklar, 1 9 8 ,3 7 2 3 7 6 ,3 9 0 byklkleri, 1 6 ,1 6 5 ,1 6 6 ,1 7 0 ,1 7 6 ,1 7 9 ,1 8 0 ,1 8 6 1 8 8 , 248, 249, 4 5 7 etkileimleri, 1 9 3 1 9 8 ,3 5 1 3 5 8 gerilimleri, 1 7 9 1 8 4 ilmekleri, 3 5 2 3 5 4 , 461, 4 6 2 nokta paracklarla yaklaklklar, 3 6 9 3 7 1 sonda duyarllklar, 1 8 6 1 8 9 ,2 9 8 3 0 2 spereler ve, 209, 2 1 1 titreim rntleri, 1 7 2 1 8 9 ,1 9 3 , 209, 2 1 8 2 2 0 ,2 4 2 2 4 9 ,2 6 0 2 7 2 ,2 8 7 2 9 6 , 3513 5 4 ,3 9 8 ,4 5 6 4 5 8 titreimsel hareketi, 2 8 7 2 9 5 tutarl halleri, 457, 4 5 8 zar ktlesi ve sicimlerin ktlesi, 3 8 1 ve kar sicimler, 4 3 4 4 3 6 sicimlerin sarmal enerjisi, 2 8 7 2 9 5 sicimlerin tutarl hali, 4 5 7 sicimler-kar sicimler, 4 3 4 ,4 3 5 simetri, 2 0 2 2 0 6 , 209, 3 6 2 ,3 6 3 ayar, 1 5 2 1 5 5 , 207, 4 5 2 4 5 4 ayna, 3 0 5 3 1 5 ,3 2 2 3 3 5 ,3 6 0 ,3 6 1 oklu evren ve, 4 4 4 rotasyonal, 1 5 3 ,1 5 4 ,2 0 7 ,2 1 0 ve edeerlik ilkesi, 2 0 2 , 203, 452, 4 5 3 ayrca bkz. spersimetri simetri krlmas, 1 5 0 ,1 5 1 evrenin ilk zamanlar ve, 4 2 4 4 2 6 ,4 3 3 4 3 6 Smolin, Lee, 4 4 6 4 4 8 sntrinolar, 2 1 0 solucandelikleri, 3 1 8 3 2 0 Sommerfeld, Arnold, 74 Sommerfeld, Charles, 3 6 4 sonda duyarll, nokta paracklarn, 1 8 4 1 8 9 sicimlerin, 1 8 4 1 8 9 ,3 0 2 3 0 4 sonda paracklar, 1 8 4 1 8 9 s n m e geileri, 3 2 1 3 3 9 , 321, 322, 329, 388, 389, 391, 3 9 6 ayna simetrisi ve, 322, 3 2 3 3 3 5 , 329 ayrca bkz. konifold geiler spin, 2 0 9 ,2 1 0 bozonlarn, 2 1 0 , 211, 2 1 8 , 220, 2 2 1 kara deliklerin, 3 8 6 kuvvet paracklarnn, 211, 2 6 8 t e m e l paracklarn, 2 0 7 2 1 1 , 221, 2 6 8 skuarklar, 2 1 1

5 1 9

standart kozmoloji modeli, 4 1 7 4 3 1 ilk nkleosentez, 419, 4 2 2 kozmik arkaplan nm ve, 421, 4 2 2 simetri krlmas, 4 2 4 4 2 6 ufuk problemi ve, 4 2 7 4 3 1 ,4 3 8 ve sicim kuram, 431, 4 3 2 standart parack fizii modeli, 1 5 1 ,2 3 9 ,4 6 1 eksiklikleri, 1 6 3 ,1 7 2 1 7 6 spersimetri ve, 211, 212, 219, 2 6 8 temel paracklar, bkz. nokta paracklar v e sicim kuram, 1 6 3 ,1 6 4 ,1 6 8 ,1 7 2 ,1 7 7 ,1 8 4 1 9 8 ,2 7 0 2 7 2 Steinhardt, Paul, 4 3 0 Strominger, Andrew, 2 5 0 ,2 6 0 2 6 2 ,3 8 0 ,3 9 0 ,3 9 4 3 9 9 ,4 0 7 4 0 9 ,4 1 3 S t r o m m e , Stein Arilde, 3 1 3 ,3 1 4 su, dalgalar, 1 2 0 ,1 2 1 ,1 5 3 Susskind, Leonard, 1 6 6 ,3 7 6 , 407, 4 5 9 spereler, ktleleri, 2 0 9 ,2 6 7 spersimetri ve, 2 0 9 2 6 7 , 464, 4 6 5 Speriletken Sperarptrc, 2 6 0 sperktleekim, 3 6 9 3 7 9 boyutlar, 3 6 9 3 7 9 nokta paracklarla sicimlerin yaklakl, 3 9 6 3 7 0 spersicim kuram, 203, 2 1 9 2 2 2 balangc, 2 1 9 versiyonlar, 2 1 9 2 2 1 , 341, 345, ayrca bkz. M-kuram; sicim kuram spersimetri, 2 1 8 2 2 2 ,4 5 3 beklenen dorulama, 4 6 5 deneysel iaretleri, 2 6 7 2 6 9 ikilik ve, 3 6 3 3 6 5 ,4 6 2 s a v u n a na r g m a n l a r ,2 1 8 2 2 1 standart m o d e l ve, 211, 212, 2 1 9 ,2 6 8 spereler ve, 2 1 0 2 1 2 , 215, 2 1 9 ,2 6 7 ,2 6 8 ,4 6 5 titreim rntleri ve, 2 1 8 2 2 0 ve ok boyutlu sperktleekim, 241, 2 4 2 ve kuvvetlerin ikin gleri, 2 1 6 ,2 1 7 spersimetrik k u a n t u m alan kuramlar, 2 1 8 2 2 1 ,3 6 4 ,3 7 0 spersimetrik sicim kuram, bkz. spersicim kuram sre, 3 9 i m e kozmolojisi, 4 2 9 4 3 1 ,4 3 8 takiyonlar, 2 1 9 2 2 0 "tasarm" kara delikler, 4 0 8 4 0 9 taular, 1 0 ,1 1 tau-ntrinolar, 1 0 tedirginlik kuram, 2 6 4 ,3 4 7 3 5 8 baarszl, 3 4 9 ,3 5 0 kozmoloji ve, 4 3 1 sicim kuram ve, 3 4 7 ,3 4 8 3 5 8 ,4 3 1 ve klasik fizik, 3 4 7 ,3 4 8 tektip titreim, 2 8 8 ,2 9 0 2 9 4 5 2 0

tek-zar, bkz. sicimler temel parack aileleri, 1 0 , 10, 1 5 1 ,2 6 1 2 6 7 , 265, 3 0 6 3 0 7 ,3 0 8 3 0 9 ,3 3 8 termodinamiin ikinci yasas, 402, 403, 4 0 5 Thomson J. J., 8 Thorne, Kip, 412, 4 1 3 Tian, Gang, 3 1 4 ,3 2 1 3 1 2 Tip I sicim kuram, 220, 3 4 2 3 4 7 ,3 6 5 3 6 8 , 377, 3 7 8 Tp IIA sicim kuram, 2 2 0 ,3 4 2 3 4 7 , 372, 374, 375, 377, 379, 3 8 0 Tip IIB sicim kuram, 2 2 0 ,3 4 2 3 4 7 ,3 7 2 ,3 7 4 titreim rntleri, karanlk m a d d e ve, 271, 2 8 2 s e s dalgalarnda, 1 7 2 1 7 6 sicimlerin, 1 7 2 1 8 7 ,1 9 5 ,2 0 9 ,2 1 8 2 2 0 ,2 4 3 2 4 9 ,2 5 9 2 9 8 ,4 5 5 4 6 0 titreim says, 2 9 1 T o m o n a g a , Sin-Itiro, 1 4 7 Townsend, Paul, 2 4 6 , 359, 3 6 8 ,3 8 1 tuhaf kuarklar, 9 tuhaflklar, 414, 4 1 5 sicim kuram ve, 414, 4 1 5 ufuk problemi, 4 2 7 4 3 1 ,4 3 8 i m e ve, 4 2 7 4 3 1 Uhlenbeck, George, 2 0 7 uranyum, 6 1 uzay, dokusu, bkz. u z a y z a m a n dz, 7 7 , 80-82, 1 5 8 uzam boyutlar, 2 2 5 2 2 7 , 226, 2 2 8 2 3 2 , 228, 230, 246, 251, 2 9 7 2 9 8 ,3 5 6 3 5 7 M-kuramnda, 1 9 9 ,3 7 2 3 7 6 , 373, 375, 3 7 9 3 8 2 , 390, 3 9 1 3 9 2 ,4 5 9 uzay zamann yrtlmas, 3 3 8 3 3 9 ,3 8 8 3 8 9 ,3 9 0 ,3 9 1 3 9 2 ,3 9 3 u z a y z a m a n erilii, bkz. u z a y z a m a n yamulmas u z a y z a m a n ,7 9 bklmesi, bkz. u z a y z a m a n , bklmesi doas, 4 5 5 4 6 0 genel grelilik kuramnda, bkz. genel grelilik kuram, uzay-zamann bklmesi zel grelilik kuramnda, 5, 6, 27-33, 36-61, 4 5 5 4 6 0 sicim kuram ve u z a y z a m a n n doas, 4 5 5 4 6 0 uzay-zamann d o u u olarak Byk Patlama, 88, 4 5 5 u z a y z a m a n , bklmesi, Byk Patlama ve, 93, 3 0 4 ,3 0 5 genel grelilik kuramnda, 6, 63, 7 4 9 0 , 279, 4 5 5 kara delikler ve, 93- 97 ktle ve, 7 4 8 8 , ntron yldzlar ve, 90 Riemannc geometri ve uzay-zamann bklmesinin analizi, 2 8 0 2 8 3 uzay-zamann bklmesinin kant olarak yldzlarn nn izleyecei yol, 92 u z a y z a m a n , yrtlmas, 3 1 7 3 3 9 kara delikler ve, 3 2 0 konifold geileri ve, 3 9 0 ,3 9 6 4 0 0 ,4 3 6 koruyucu engeller olarak zarlar, 3 9 0 ,3 9 6 ,3 9 7 . nokta parack kuramnda ve sicim kuramnda, 2 6 8 2 7 0 solucandelikleri ve, 3 1 8 3 2 1 imdide, 3 3 8 ,3 3 9 5 2 1

l yldz sistemleri, 3 5 5 -zar, 3 9 0 s a r m a l a n m konpgrasyonda, 3 9 6 3 9 8 st kuarklar, 9, 1 1 ,1 8 2 Vafa, Cumrun, 257, 299, 304, 3 0 6 3 0 9 , 331, 4 0 7 4 0 9 , 413, 4 3 3 4 3 7 ,4 6 3 Van Nieuwenhuizen, Peter, 3 7 0 Veneziano, Gabriele, 1 6 5 , 437, 4 3 8 Wbozonu, 2 1 1 ayrca bkz. zayf ayar bozonlar Walker, Arthur, 4 1 8 Warner, Nicholas, 3 0 6 , 307, 3 0 9 Weinberg, Steven, 1 9 ,1 5 0 ,2 1 5 Wess, Julian, 2 2 0 Weyl, Hermann, 1 5 4 Wheeler, John, 86, 94, 1 5 7 , 386, 387, 4 0 2 Wilczek, Frank, 2 1 4 Wilson, Robert, 4 2 1 Witten, Edward, 246, 250, 253, 2 5 4 , 257, 2 6 0 2 6 3 , 270, 325, 330, 332, 337, 3 5 9 3 6 1 , 365, 366, 369, 3 7 2 3 7 5 , 384, 390, 439, 452, 459, 4 6 3 X nlar, 97, 1 0 1 Yamasaki, Masami, 2 8 6 Yang, Chen-Ning, 1 5 4 Yau, Shing-Tung, 250, 310, 314, 3 2 1 3 2 3 yldzlar, 3 6 , 38, 39, 64, 3 5 1 kleri, 1 5 ,4 0 9 grnrdeki konumlar ve gerek konumlar, 92 oluumlar, 1 5 , 419, 441, 442, 444, 4 4 6 "yollarn toplam", 1 3 4 Young, T h o m a s ,1 1 9 ,1 2 2 yukar kuarklar, 8, 1 0 ,1 1 , 17 yksek entropi-dk entropi, 4 0 1 4 0 2 Z bozonu, 2 1 1 ayrca bkz. zayf ayar bozonlar z a m a n , hareket zerindeki etkisi, gzlemcilerin farkllaan bak alar, 2 8 3 6 , 40-44, 47, 48, 5 0 5 6 ,6 0 6 2 ,6 3 8 0 , 8 8 9 0 ,1 5 3 k saatleriyle lld haliyle, 4 4 4 8 insanlarn m r ve, 4 8 5 0 monlarn mr, 49 z a m a n n bklmesi ve, bkz. genel grelilik kuram; u z a y z a m a n , bklmesi z a m a n , boyut olarak, 5 8 6 0 ,2 2 4 , 247, 2 4 8 kara delikler ve, 96 z a m a n n genilemesi, 3 2 zarlar, 3 8 1 3 8 2 , 390. 4 0 8 koruyucu kalkanlar olarak, 391, 3 9 2 ,3 9 6 3 9 7 ktleleri, 3 8 2 ,3 9 6 3 9 8 sarlm halleri, 3 9 6 3 9 8 , 397
522

zayf ayar bozonlar, 1 2 , 13 spinleri, 2 0 9 spereleri, 2 1 1 zayf kuvvet haberci parac olarak, 1 5 1 , zayf kuvvet, 1 1 1 5 ,2 4 0 , 241, 452, 4 5 3 evrenin ilk zamanlarnda, 4 2 4 ,4 2 6 haberci paracklar, 1 5 1 ,1 5 2 zinolar, 2 1 1 Zumino, Bruno, 2 2 0