You are on page 1of 97

Inicios e consolidacin do rxime liberal

O impacto da Revolucin Francesa e o reinado de Fernando VII (1808-1833)


1.1. O impacto da Revolucin francesa. A Guerra da Independencia e a Constitucin de Cdiz (1808-1814)

Entre as dcadas finais do XVIII e a primeira parte do XIX ten lugar en toda Europa o trnsito desde o Antigo Rxime s novas formas sociais, econmicas e polticas que caracterizan s sociedades contemporneas. A Revolucin Francesa actua como detonante do cambio e a transicin presenta caracteres peculiares en cada pas. En Espaa de salientar a presenza dun catalizador externo , a Guerra de independencia, no desencadeamento da Crise do Antigo Rxime. Esta crise desenvlvese ao longo de tres etapas: -1808-1814: A guerra marca o inicio da revolucin liberal que ten a sa mxima expresin na Constitucin de 1812. -1814-1833: O reinado de Fernando VII, que propiciou o absolutismo ags o parntese do trienio liberal (1820-1823) -1833-1839: A disputa dinstica (guerra carlista) enfrontou s dous bandos ata a vitoria liberal de 1839. 1.1.1. A invasin napolenica e a crise da monarqua espaola (1807-1808 ) Os acontecementos que se desenvolveron en Francia a partir de 1789 explican en grande medida o que pasou en Espaa ata 1808. O reinado de Carlos IV (1788-1808 ) estivo marcado polo temor ao contaxio revolucionario, polo despotismo e impopularidade do seu favorito Manuel Godoy e pola alianza coa Francia de Napolen. Despois da derrota de Trafalgar Napolen decretou o Bloqueo Continental a todos os produtos britnicos, a negativa de Portugal a aceptalo levou ao dirixente francs a planificar a sa conquista contando co apoio de Espaa. No ano 1807, Napolen obtivo o consentimento de Godoy, para que os seus exrcitos atravesasen Espaa para atacar Portugal, aliada de Inglaterra, a cambio dunha futura reparticin de Portugal, nas clausulas secretas do tratado permitiase a entrada do exrcito francs

Art. 1. La provincia de Entre-Duero y Mio con la ciudad de Oporto se dar en toda propiedad y soberana de S.M. el rey de Etruria con el ttulo de Rey de la Lusitania Septentrional. Art.2. La provincia de Alentejo y el reino de los Algarbes, se darn en toda propiedad y soberana al Prncipe de la Paz, para que las disfrute con el ttulo de Prncipe de los Algarbes. Convencin secreta anexa Art. I. Un cuerpo de tropas imperiales francesas de veinte y cinco mil hombres de infantera, y de tres mil hombres de caballera entrar en Espaa y marchar en derechura a Lisboa: se reunir a este cuerpo otro de ocho mil hombres de infantera y de tres mil de caballera de tropas espaolas con treinta piezas de artillera. Tratado de Fontainebleau, 27 de Outubro de 1807 O motn de Aranxuez: A partir de 1808 as tropas francesas entran en Espaa e xeneran un forte malestar popular, Carlos IV intenta apaciguar os nimos, incluso o propio Godoy, que sospeita agora das intencins de Napolen, propuxo aos reis unha retirada estrtexica a Sevilla e Amrica. O traslado dos reis a sa residencia de Aranxuez incrementou os temores populares e foi aproveitada polos partidarios do prncipe Fernando (o chamado partido fernandino que reuna a todos os opositores a Godoy) para continuar conspirando. As o 18 de marzo de 1808 estoupou o Motn de Aranxuez: grupos de alborotadores asaltaron o pazo real e a residencia de Godoy e pediron a destitucin do vlido, o motn, instigado pola nobreza palaciana fernandina e polo clero, triunfou e os amotinados conseguiron a destitucin de Godoy e a abdicacin de Carlos IV no seu fillo Fernando. As abdicacins de Baiona: Temeroso da evolucin dos acontecementos Carlos IV escribiu a Napolen facndolle saber os acontecementos e reclamndolle a sa axuda para recuperar o trono. Estes sucesos foron para Napolen unha clara testemua da decadencia da monarqua espaola e actuou en consecuencia: Carlos IV e Fernando VII foron chamados por Napolen a Baiona en Francia, ambos acudiron con presteza e al Fernando foi obrigado a devolver a coroa ao seu pai quen, a sa vez, cedeu os seus dereitos a Napolen; a cambio ambos foron recompensados con cuantiosas posesin e privilexios. Despois, Napolen nomeou ao seu irmn Xos como rei de Espaa. Xos I , convocou para xuo Cortes en Baiona, co fin de outorgarlle unha constitucin pas. Con escaso apoio e unha total incomprensin, Xos Bonaparte intentara unha experiencia reformista que pretenda rematar co Antigo Rxime. As diferentes forzas polticas: A invasin francesa e a creba do modelo social, poltico e econmico do A.R. que representaba a monarqua borbnica, obrigaron toma de postura por parte das diferentes correntes ideolxicas fronte presenza francesa e nova monarqua napolenica (doc.3): -Unha pequena parte dos espaois, s que se lles coece como afrancesados, e entre os que se atopaban numerosos intelectuais e altos funcionarios, aceptaron o novo monarca Xos Bonaparte e participaron no seu goberno. Procedentes na sa maiora do despotismo ilustrado, sentanse vencellados co programa reformista da nova monarqua, mesmo tempo que cran que a monarqua napolenica era a mellor garanta para evitar excesos revolucionarios. - O groso da poboacin espaola formou o que se coece como a fronte patritica, isto , tdolos que se opuxeron invasin. Agora ben, neste bando

atopamos posicins moi diferentes: A maior parte do clero e a nobreza, que resista invasor e dirixa en moitas ocasins a resistencia, buscaba a volta situacin absolutista anterior baixo a monarqua de Fernando VII. A burguesa, os intelectuais, os sectores claramente liberais, ven na situacin revolucionaria orixinada pola guerra a ocasin de influr, malia o seu escaso nmero, na transformacin da Espaa do Antigo Rxime nun sistema liberal-parlamentario. 1.1.2. A guerra de independencia (1808-1814)

O dous de Maio: Mentres se desenvolvan os feitos de Baiona, en Espaa iniciouse un alzamento contra a presenza francesa. O 2 de maio, ante os rumores de que Fernando VII fora secuestrado por Napolen e de que an trasladar os restantes membros da familia real a Francia, o pobo de Madrid alzouse de xeito espontneo contra a presenza francesa. Anda que foi moi duramente reprimido polas tropas mando do xeneral Murat (doc.1), o seu exemplo espallouse por todo o pas e a poboacin levantouse de contado contra o invasor. Ante a sorpresa dos franceses, un movemento de resistencia popular freou o avance das tropas imperiais. Comezaba a Guerra de independencia. Durante os anos que durou a invasin francesa existiu un dobre goberno: Xos I reinou nas zonas dominadas polos franceses, mentres que no resto formronse Xuntas. O baleiro de poder e as xuntas: En Galicia, Andaluca, Aragn, Castela, etc.., a poboacin reclamou a defensa contra a invasin francesa e xurdiron Xuntas de Armamento e Defensa, que reaccionaban ante o desconcerto ou a apata das clases privilexiadas, incapaces de organizar o pas ante o baleiro de poder creado pola abdicacin dos monarcas en Baiona. As xuntas foron primeiro locais, e expresaban o xeito de organizacin do movemento revolucionario popular Axia se organizaron xuntas a nivel provincial (doc.2) que reclamaron a accin das autoridades e forzaron a reunin dunha xunta central que coordinase a accin contra os franceses. A guerra: A primeira fase (maio-novembro 1808 ) estivo caracterizada polo intento de ocupacin francesa e o levantamento popular espaol que logrou rexeitala. Entre as vitorias espaolas destaca a de Bailn, onde foi derrotado o exrcito francs de Andaluca. Pero os restos do exrcito tradicional espaol eran incapaces de opoerse avance das forzas francesas. A guerrilla e os sitios foron as formas de impedir o dominio francs sobre o territorio espaol. Os sitios consistan na resistencia das cidades espaolas (Zaragoza, Xirona,) avance francs A guerrilla foi a forma espontnea e popular de resistencia armada contra o invasor. Partidas formadas por campesios, burgueses, cregos ou xente de calquera outra ocupacin, organizbanse cun xefe de cuadrilla fronte para loitar contra os franceses. A sa mellor arma era o

coecemento do terreo e o apoio da poboacin. Non se enfrontaban a campo aberto, senn que actuaban en pequenos grupos, destruan as sas instalacins ou asaltaban os cargamentos de avituallamento. A segunda fase (ata 1811) foi de claro dominio francs, Napolen entrou en Espaa fronte dun exrcito de 250.000 homes que ocupou case toda a pennsula. As tropas inglesas enviadas en nosa axuda foron perseguidas ata A Corua e vencidas na batalla de Elvia, morrendo al o seu xefe sir John Moore (e aqu segue soterrado no cemiterio de San Carlos). Unicamente Cdiz e Lisboa resisistiron grazas a axuda inglesa. A terceira fase (1812-14) estivo marcada polo repregue francs, xa que Napolen necesitaba tropas para a sa campaa rusa, e pola ofensiva hispano-inglesa dirixida por Wellington, que vence s franceses nas batallas de Arapiles e San Marcial e en 1814 os expulsa de Espaa. 1.1.3. As Cortes de Cdiz e a Constitucin de 1812 O proceso de formacin das Cortes: A formacin das Xuntas ante a invasin e o baleiro de poder representaron unha ruptura coa orden poltica ata entn vixente e unha nova concepcin do poder que podemos considerar revolucionaria. Fundamentando a sa lexitimidade na vontade popular as xuntas asumiron a soberana e lle declararon a guerra a Francia. En cada poboacin xurdiu unha xunta local e todas elas estiveron baixo a autoridade de xuntas provinciais. No vern do ano 1808, as xuntas locais e provinciais que dirixan a resistencia enviaron representantes para formar unha Xunta Suprema Central que coordinase as accins blicas e dirixise o pas durante a guerra. A xunta recoeceu a Fernando VII como o rei lextimo de Espaa e asumiu, ata a sa volta, a autoridade deste. Ante o avance francs a xunta fuxiu a Sevilla e de al, en 1810, a Cdiz. A xunta central amosouse incapaz de dirixir a guerra e decidiu convocar unhas Cortes nas que os representantes da nacin decidisen sobre a sa organizacin e o seu destino. En xaneiro de 1810 disolveuse, trala convocatoria das cortes, sendo substituda por un Consello de Rexencia. As eleccins: O proceso de eleccin de deputados a cortes e a sa reunin en Cdiz foron necesariamente difciles. Nun pas dominado polos franceses era imposible unha eleccin de representantes e en moitos casos optouse por elixir substitutos ou deputados entre as persoas de cada unha das provincias que se atopaban en Cdiz. O ambiente liberal da cidade influu en que gran parte dos elixidos tivesen simpatas por estas ideas. As cortes abrronse en setembro de 1810 e o sector liberal conseguiu o primeiro triunfo forza-la formacin dunha cmara nica, fronte tradicional representacin estamental. As mesmo, na sa primeira sesin aprobaron o principio de soberana nacional, dicir, o recoecemento de que o poder reside no conxunto dos cidadns e que se expresa a travs das Cortes formadas por representantes da nacin. A Constitucin do ano 1812 : A constitucin promulgada o da 19 de marzo do ano 1812, da de San Xos, polo que se coece popularmente como a Pepa, o texto legal das cortes que mellor define o esprito liberal (doc. 4) . Nela establecese un novo modelo poltico baseado na: - Soberana da Nacin: A nacin defnese como o conxunto de tdolos cidadns de mbolos dous hemisferios, isto , colcanse en p de igualdade os territorios peninsulares e mailas colonias americanas. O pobo o dono do poder, poder que exerce por delegacin nos seus representantes elixidos mediante sufraxio. O sistema electoral est fixado na propia Constitucin: o sufraxio universal masculino e indirecto. Declaracin de dereitos do cidadn: a liberdade de imprenta, a igualdade dos espaois ante a lei, a liberdade civil, o dereito de propiedade e o recoecemento de tdolos dereitos lextimos dos individuos que compoen a nacin espaola.

- Divisin de poderes: A estrutura do estado correspndese coa dunha monarqua limitada, baseada nunha divisin de poderes. O poder lexislativo reside nas Cortes unicamerais, que representan a vontade nacional e posen amplos poderes: elaboracin de leis, aprobacin dos orzamentos e dos tratados internacionais, mando sobre o exrcito O mandato dos deputados dura dous anos e son inviolables no exercicio das sas funcins. O monarca a cabeza do poder executivo, polo que ten a direccin do goberno e intervn na elaboracin das leis a travs da iniciativa e da sancin, posundo veto suspensivo durante dous anos. A xustiza competencia nica dos tribunais e estableces un nico cdigo para todos. - Catolicismo do estado: declarando a relixin catlica como oficial e nica autorizada. En sntese, a constitucin do ano 1812 supn un exemplo de constitucin liberal, inspirada nos principios da francesa de 1791, pero mis avanzada e progresista. Foi elaborada nun pas en guerra, ocupado polas tropas napolenicas, e os lexisladores amosaron un optimismo histrico encomiable. Esperanzados no triunfo, tentaron aproveitar a situacin revolucionaria que fora creada pola guerra, para elaborar un marco lexislativo moito mis avanzado do que o conxunto da sociedade espaola chegara a permitir nunha situacin normal. A constitucin de Cdiz foi, asemade, un exemplo para a creacin doutras moitas constitucins europeas e americanas nos anos posteriores. Ademais do texto constitucional, as cortes de Cdiz aprobaron a suspensin dos seoros e dos privilexios de orixe feudal, a liberdade de traballo, a anulacin dos gremios, a abolicin da inquisicin e o inicio da desamortizacin e da reforma agraria. Malia importancia da sa obra, as cortes non tiveron unha grande incidencia prctica na vida do pas. A situacin de guerra impediu a efectiva aplicacin do que se lexislara en Cdiz e, final da guerra, a volta de Fernando VII frustrou a experiencia liberal e levou a situacin volta do absolutismo.

5.3. A Espaa isabelina. O carlismo e as opcins liberais (1833-1868)


1.1. Caractersticas xerais A inestabilidade: O perodo denominado isabelino abarca desde a morte de Fernando VII en 1833 ata o derrocamento de Isabel II en 1868. Nestes anos asentouse definitivamente en Espaa o sistema poltico liberal. Sen embargo, este proceso desenvolveuse nun clima de constante inestabilidade poltica. Iniciado cunha guerra civil, o reinado ven marcado por constantes pronunciamentos, revoltas e cambios de goberno marxe dos mecanismos electorais. Os papel dos militares: desempearon un papel moi activo na implantacin e desenvolvemento do estado liberal espaol. Incluso en varios momentos clave atopamos gobernos presididos por xenerais (chamabanlle os espadns) tanto de filiacin progresista como moderada (Espartero, Narvez, ODonnell). As sas races chanse na incapacidade da Coroa e dos partidos polticos para establecer unha alternancia poltica pacfica, dicir, pola va parlamentaria. Moitos dos cambios polticos decisivos na Espaa do sculo XIX vieron precedidos dun pronunciamento militar. En definitiva, no xogo de forzas Coroa-partidos polticos-militares, rematou por se impoer na Espaa do XIX a preponderancia militar.

O espectro poltico ven marcado por dous protagonistas: o Partido Moderado e o Partido Progresista, os cales aparecen xa claramente perfilados nos anos 30 e encarnan das concepcins diferentes do liberalismo. marxe destas das grandes opcins sitanse outras correntes polticas, cun peso menor dentro da vida poltica: aquelas que o doutrinarismo liberal deixa fra: carlistas por unha banda, demcratas e republicanos pola outra. O predominio do moderantismo, con longas etapas de permanencia no poder, e exemplificado na Constitucin de 1845 ou outras medidas significativas (fundacin da Garda Civil, Concordato), fronte a perodos mis breves de progresismo, nos que sen embargo se adoptan medidas de notable relevancia (desamortizacins, lei de ferrocarrs). Isto acabara provocando o seu final. ETAPAS REINADO DE ISABEL II (1833-68 ) RASGOS XERAIS . Rexencias de Mara Cristina (1833-40) e de Espartero (1840-43)

de rexencias: vitoria militar sobre o Absolutismo (1 Guerra Carlista). Destrucin das bases xurdico-polticas e . Dcada moderada (1843-54) socio-econmicas do A. Rxime (Constitucin de 1837 . Bienio progresista (1854-56) precedida do Estatuto Real de 1834-, desamortizacin, . 2 Perodo moderado (1856- supresin dos seoros, liberdade de industria e comercio ). 68 ) . A partir de 1843 (coa parntese progresista de 1854-56) os liberais moderados controlan o goberno e deixan unha forte impronta conservadora no rxime (Constitucin de 1845, achegamento Igrexa, creacin da Garda Civil ). . O carcter pechado do rxime provoca a Revolucin de 1868 e o exilio de Isabel II.

. Perodo

1.2 O perodo de Rexencias (1833-1843): a Guerra Carlista e a instauracin do rxime liberal morte de Fernando VII (1833) herda o trono a sa filla Isabel, de tres anos de idade, o que obriga a establecer un sistema de rexencia, primeiro coa sa nai Mara Cristina e despois co xeneral Espartero. Durante estas inestables rexencias proseguiu a loita entre a absolutismo e liberalismo na I Guerra Carlista, instaurndose finalmente un rxime liberal. A I Guerra Carlista (1833-39):

Causas: En 1830, o nacemento dunha filla do rei, Isabel, deu lugar a un grave conflito na sucesin o trono. A Lei Slica de orixe francesa e implantada po Felipe V en Espaa, impedalle o acceso trono s mulleres, pero Fernando VII, infludo pola sa muller Mara Cristina, promulgou a Pragmtica Sancin, que derrogaba a lei Slica e que lle abra o camio trono sa filla e herdeira, Isabel II. No ano 1833, Fernando VII morreu, reafirmando no seu testamento a sa filla Isabel, de tres anos de idade, como herdeira do trono, e nomeando Raa gobernadora ata a maiora de idade da sa filla. O mesmo da, don Carlos proclamouse rei e iniciouse un levantamento absolutista no norte de Espaa. o comezo da primeira guerra carlista. Os sublevados proclamaron rei infante Don Carlos Mara Isidro (Manifesto de Abrantes), irmn do defunto Fernando VII, confiando nel a defensa da sociedade tradicional. Daba as comezo unha sanguenta guerra civil que se librara esencialmente no Pas Vasco, anda que os enfrontamentos se estenderon tamn a zonas de Catalua, Aragn Valencia. Os bandos en conflito: O carlismo, tradicionalista e antiliberal, englobou unha parte da nobreza rural, unha gran parte do clero e unha base social campesia das zonas rurais do Pas Vasco, Navarra e parte de Catalua, Aragn e Valencia. Gran parte deles eran pequenos propietarios empobrecidos, artesns que van con desconfianza as reformas tributarias, a igualdade xurdica, a separacin da Igrexa e do Estado e a abolicin dos foros tradicionais. Baixo o lema de Deus, patria e foros agrupronse os defensores da lexitimidade da monarqua absoluta, da preeminencia da Igrexa catlica e da conservacin dun sistema foral particularista. Representaban unha sociedade arcaica e conservadora, para a que as doutrinas liberais eran a expresin da perversa sociedade urbana. (doc.1) Os liberais (ou cristinos, ou isabelinos) Ante o levantamento carlista, a rexente Mara Cristina pactou ben axia co liberalismo moderado, partidario dun compromiso coa coroa; pero a situacin de guerra evidenciou a necesidade de defender a causa isabelina. A rexente viuse obrigada a acceder s demandas de reformas mis progresistas. O desenvolvemento da guerra: A guerra iniciouse co levantamento de partidas carlistas no Pas Vasco e Navarra e ben axia os carlistas controlaron o mbito rural. Sen embargo, as cidades permaneceron fieis a Isabel II e liberalismo. Os Carlistas non deron contado inicialmente cun exrcito regular, pero grazas grande apoio popular do que gozaban no norte do pas, organizaron a guerra co mtodo de guerrillas. As vacilacins do goberno e a tardanza en enviar o exrcito contra os carlistas, permitronlle gran dirixente carlista, o xeneral Zumalacrregui, organizar un exrcito de preto de 25.000 homes. A morte de Zumalacrregui en 1835, durante o sitio de Bilbao, privou s carlistas do seu mellor estratega e marcou o comezo dunha reaccin liberal. O xeneral Espartero venceu as tropas carlistas en Luchana, no ano 1836, e puxo fin sitio da cidade. Por fin, o xeneral Maroto, acordou no nome de parte do exrcito carlista a sinatura do Convenio de Vergara (1839) co xeneral liberal Espartero. Pero o carlismo non desapareceu. A instauracin do rxime liberal e a divisin dos liberais O Estatuto Real: M Cristina, viva de Fernando VII e que actuou como rexente nos primeiros anos, viuse obrigada a apoiarse nos liberais para salvar o trono: a necesidade

de buscarse amplos apoios polticos levou rexente a poer a Martnez de la Rosa, un liberal moderado, frente do goberno. O goberno aprobou o Estatuto Real (1834), unha carta outorgada que recoeca algunhas liberdades cidads pero restrinxa radicalmente a participacin poltica reservada ao 0.15% dos cidadns- e estableca unhas cortes sen capacidade lexislativa. A divisin do liberalismo A insuficiencia das reformas de Martnez de la Rosa, nun contexto de guerra civil contra os carlistas, levou a que os liberais terminaran por escindirse en dous grupos: moderados e progresistas. Partido moderado: defensor do liberalismo doutrinario, representa os intereses da nova clase dominante (nobreza terratenente, alta burguesa comercial e de negocios, mandos militares de alta graduacin ) e defende o principio da soberana compartida e unha radical restricin do sufraxio. partidario de conceder amplos poderes ao rei, dun achegamento Igrexa e de confiar a orde pblica a un corpo profesional e militarizado (Garda Civil, creada en 1844). Desde 1843 gozaron sempre do apoio da raa. Partido progresista: integrado basicamente polas clases medias (pequena e media burguesa, parte da oficialidade do exrcito, profesionais liberais ) e por sectores populares urbanos. Defendan o principio da soberana nacional e eran partidarios de ampliar o corpo electoral sen chegar ao sufraxio universal. Pretendan recortar os poderes do rei e a influencia da Igrexa na sociedade. Confiaban na Milicia Nacional como garante da orde pblica. Son os responsables da adopcin das medidas que, entre 1835 e 1837, destren as bases do Antigo Rxime. A partir de 1843 fican marxinados do poder e s logran acceder a el no perodo de 1854-56. As revoltas progresistas: Os progresistas, insatisfeitos con estas reformas, protagonizaron no vern do 1835 unha serie de revoltas urbanas, apoindose na constitucin de Xuntas e na Milicia Nacional: M Cristina viuse obrigada a encomendarlle o goberno ao progresista Mendizbal, que axia emprendeu unha poltica de reformas mis radicais. Anda que foi destitudo pola presin da nobreza e o clero, no vern de 1836 os progresistas volveron ao poder como consecuencia do xito do pronunciamento dos sarxentos da Granxa, e Mendizbal asumiu o Ministerio de Economa. A rexente tivo que xurar a Constitucin de Cdiz e celebrronse eleccins a Cortes que gaaron os progresistas (Setembro 1836). As cortes elaboran un novo texto constitucional, a constitucin de 1837 (soberana nacional, ampla declaracin de dereitos sufraxio restrinxido entre o 2% e o 4% da poboacin-, creacin dunha segunda cmara ou senado de corte conservador).(doc.2) A obra de destrucin das bases do A.R. completouse con medidas como a desamortizacin eclesistica deseada por Mendizbal-,a supresin dos seoros e o morgado, a eliminacin do dcimo, a supresin das aduanas e dos gremios A rexencia de Espartero: O retorno dos moderados ao poder nas eleccins de Setembro de 1837 e a sa intencin de desvirtuar, contando co apoio da rexente, a poltica reformista progresista, provocou un novo movemento insurreccional: M Cristina tivo que dimitir e asumiu a rexencia o xeneral Espartero (1841-43), quen gobernou con mtodos autoritarios que o alonxaron dos seus partidarios. Levantamentos populares e conspiracins militares moderadas obrigaron a Espartero a abandonar o poder e as Cortes decretaron a maiora de idade de Isabel II en 1843. Poaselle asi fin ao perodo das rexencias.

1.3. O reinado persoal de Isabel II : o predominio do moderantismo A dcada moderada (1843-54): O acceso ao poder dos moderados significou un cambio de rumbo na vida poltica espaola. Apoiados pola raa e boa parte do exrcito, implantaron un tipo de liberalismo conservador escasamente participativo (a participacin poltica retrinxase ao reducido grupo dos propietarios e rendistas), que defenda os intereses das novas clases dominantes fronte ao perigo de involucin carlista e as aspiracins das clases populares. A obra do rxime moderado, que tivo como figura principal ao xeneral Narvez, centrouse en tres aspectos: -a elaboracin dun novo texto constitucional (constitucin de 1845) (doc.3) de carcter mis conservador que a de 1837, anda que recolla a sa declaracin de dereitos. A soberana era compartida, retrinxiase anda mis o sufraxio, amplibanse os poderes do executivo e da coroa (que nomeaba directamente ao senado), establecase a exclusividade da relixin catlica - o achegamento igrexa, coa intencin de gaala para o rxime. Plasmouse no Concordato coa santa s (1851), no que se aseguraba o financiamento pblico do culto e o clero e se suspenda a venda dos bens eclesisticos desamortizados, mesmo devolvendo aqueles bens que non foran vendidos. - Unha poltica centralizadora: O liberalismo moderado foi o que emprendeu a tarefa de construr unha estrutura de estado liberal baixo os principios do centralismo e da uniformizacin. Unha serie de leis e de reformas administrativas puxeron en marcha o devandito proceso: 1 A reforma fiscal e de facenda do ano 1845 tentaba racionaliza-lo sistema impositivo e recadatorio 2 a unificacin e codificacin legal, aprobndose o cdigo penal de 1851, 3 organizou e centralizou a administracin, partindo da divisin provincial (Antonio de Burgos) de 1833, cada provincia era controlada por un Gobernador Civil con plenos poderes. 4 pxose especial atencin no control do poder municipal por parte do goberno. A lei de administracin local de 1845 dispuxo que os alcaldes dos concellos de + de 2.000 habitantes e das capitais de provincia seran nomeados pola coroa, e os de menos polo gobernador civil, estableceuse as unha estrutura pirmidal centralizada de control. 5 as competencias educativas, repartidas entre diversas institucins pasaban agora a mans do estado central, que regulou o sistema de instrucin pblica, 6 Adoptouse tamn un nico sistema de pesos e medidas: o sistema mtrico decimal 7 por ltimo, seguindo o principio de uniformacin, disolveuse a antiga milicia nacional, vencellada s diferentes cidades e provincias espaolas, e creouse a garda civil (1844) : unha polica militar.

O papel da raa: Co estado liberal a monarqua absoluta deixaba paso a unha monarqua constitucional, dicir, os poderes do monarca quedan limitados por unha constitucin. Non obstante, tanto a constitucin progresista de 1837 como, e sobre todo, a moderada de 1845 atribuan Coroa importantes poderes executivos e unha ampla participacin no lexislativo. Na prctica, pois, a monarqua tivo un papel poltico decisivo na traxectoria do estado liberal. Facendo uso e abuso da facultade ilimitada da coroa de nomear e destitur ministros, de convocar, suspender e disolver as cortes, os cambios polticos fixronse s costas do Parlamento, sen ter en conta as maioras. Os gobernos eran nomeados pola Coroa e, en teora, deban contar cao confianza das cortes. Pero na prctica para gobernar o importante era a confianza rexia. No reinado de Isabel II, a monarqua depositou a sa confianza case exclusivamente no partido moderado, exclundo, sempre que puido, os progresistas. Nesto tivo un papel decisivo a personalidade da raa: de escasa formacin, crdula e de libido excesiva, acentuada por un matrimonio desgraciado co seu curmn Francisco de Ass (antes abdico que casar con Paquita), a raa levou unha desordenada vida amorosa extramatrimonial de fonda repercusin na vida poltica. Ademais, os seus problemas de conciencia fixeron que na Corte tiveran unha especial influencia o seu confesor e sor Patrocinio das Chagas; os seus consellos foron recompensados con accins favorables aos intereses da igrexa e as, Isabel II gobernou apoiandose case sempre nos moderadosDurante estes anos o peso poltico das cortes foi diminundo e trasladouse corte, onde se formaban camarillas (corte dos milagres) que aspiraban a gaar o favor real. A restricin extrema do sufraxio e o control das eleccins por parte do goberno facan imposible que a oposicin accedese ao poder pola va electoral. A oposicin ao moderantismo estivo representada sobre todo polos progresistas que non tian a mis mnima posibilidade de acceder poder a causa do sistema electoral vixente. O Partido demcrata: xurde en 1849 como unha escisin pola esquerda do progresismo e constite a primeira expresin do pensamento democrtico en Espaa (defensa do sufraxio universal masculino, da ampliacin das liberdades, o intervencionismo estatal en campos como o ensino ou a asistencia pblica). Entre os demcratas comezaron a aparecer as primeiras voces republicanas como Castelar e Pi i Margall e mesmo apareceron tamn os primeiros ncleos socialistas. (doc.4) O bienio progresista (1854-56): O favoritismo da coroa e a corrupcin econmica de moitos polticos fixo que crecese a oposicin ao goberno, mesmo entre algns grupos moderados. En 1854 o xeneral ODonnell encabezou un pronunciamento militar en Viclvaro (Vicalvarada), mentres progresistas e sectores moderados descontentos elaboraron o manifesto de Manzanares, no que recollan os seus obxectivos polticos. Ante a extensin do movemento, con levantamentos populares e liberais en Madrid e outras cidades, Isabel II chamou ao xeneral Espartero para formar goberno. MANIFIESTO DE MANZANARES (7 de julio de 1854) Espaoles: La entusiasta acogida que encuentra la poblacin el ejrcito liberal, el esfuerzo de los soldados que lo componen, tan heroicamente demostrado en los campos de Viclvaro ()

Nosotros queremos la conservacin del Trono, pero sin la camarilla que le deshonra; queremos la prctica rigurosa de las leyes fundamentales, mejorndolas, sobre todo la Electoral y la de Imprenta; queremos la rebaja de los impuestos, fundada en una estricta economa; queremos que se respeten en los empleos militares y civiles la antigedad y los merecimientos; queremos arrancar los pueblos a la centralizacin que los devora, dndoles la independencia local necesaria para que conserven y aumenten sus intereses propios, y como garanta de todo esto, queremos plantearnos la Milicia Nacional. Tales son nuestros intentos () las Cortes generales que luego se reunan, la misma nacin, en fin, fijar las bases definitivas de la regeneracin liberal a que aspiramos. O novo goberno -no que se incluu o lder da Unin liberal unha opcin intermedia entre moderados e progresistas, ODonnell- acometeu a tarefa de afianzar o liberalismo e ampliar as liberdades fundamentais. As cortes redactaron unha nova constitucin, o proxecto constitucional de 1856, que non chegou a entrar en vigor (constitucin nonnata) e que segua as lias mestras da de 1837. Pero as reformas mis duradeiras emprendidas neste momento foron as de carcter econmico: a continuacin da obra de desamortizacin (desamortizacin xeral de Madoz), inclundo nos novos bens desamortizados aos do estado e dos concellos, e a aprobacin dunha lei xeral de ferrocarrs (1855), mediante a cal se concedan incentivos para a construcin dos camios de ferro. Estas medidas non contemplaron a mellora das condicins de vida dos sectores populares, agravando algunha delas como a venda dos bens dos concellos- a sa situacin. A conflitividade social extendeuse por Bacelona e outras cidades, polo agro casteln e Espartero tivo que dimitir, enconmendndolle a raa a formacin dun novo goberno a ODonnell. A dcada moderado-unionista e o fin do reinado (1856-1868): En 1856 ODonnell restaurou o rxime que contribura a derrocar mediante a anulacin das reformas mis progresistas do Bienio e a restauracin da Constitucin de 1845. Ata 1863 logrou manter a estabilidade poltica interna ao tempo que iniciaban unha campaa intervencionista no exterior (Marrocos, Indochina e Mxico). Pero, incapaz de lle facer fronte oposicin de demcratas e progresistas, tivo que dimitir e o poder retornou de novo ao Partido Moderado. Os moderados sumiron ao pas na mis pura reaccin: gobernaron de forma autoritaria marxe das Cortes e dos restantes grupos polticos, manipularon os procesos electorais, exerceron unha dura represin sobre a oposicin Os progresistas vronse obrigados a marxinarse dos procesos electorais e volveron va da conspiracin e do pronunciamento. No 1866, cando se comezaban a manifestar os efectos dunha crise econmica e amplos sectores da sociedade espaola convian na necesidade de forzar un xiro na situacin poltica, progresistas e demcratas asinaron un pacto na cidade belga de Ostende (Pacto de Ostende 1866 e Pacto de Bruxelas 1867), polo que establecan un programa revolucionario comn que inclua o destronamento de Isabel II e ao que se sumara, un ano despois o morrer ODonnell, a Unin Liberal. Pouco despois faleceu Narvez. A

raia estaba soa. Estbase a xestar a fin do rxime moderado e da propia Isabel II como raa de Espaa. En Setembro de 1868, unionistas, progresistas e demcratas, asociados na revolucin e contando co apoio de exrcito e das masas populares, destronan a Isabel II (doc.5). TEXTO: El Pacto de Ostende. 1866 1 Que el objeto, y bandera de la revolucin en Espaa, es la cada de los Borbones. 2. Que siendo pera los demcratas un principio esencial de su dogma poltico el sufragio universal, y admitiendo los progresistas el derecho moderno constituyente del plebiscito, la base pera la inteligencia de los dos partidos fuera que por un plebiscito, si las circunstancias no se oponan a ello, o por unas Cortes Constituyentes elegidas por el sufragio universal, se decidira la forma de gobierno que se haba de establecer en Espaa, y siendo la monarqua, la dinasta que deba reemplazar a la actual; 3. Que se reconoca como jefe y director militar del movimiento al general Prim.

PERIODIZACIN DO SEXENIO:
1) GOBERNO PROVISONAL (Set. 68-Xan. 71): - Comeza coa Revolucin Gloriosa. -Eleccins a Cortes Constituntes por sufraxio universal masculino. Elaboracin dunha nova Constitucin (Constitucin de 1869, democrtica). Amadeo I de Saboia proclamado rei de Espaa. 2) REINADO DE AMADEO I (Xan. 71-Feb. 73): - Remata por abdicar polos escasos apoios que recibe do bloque constitucional (progresistas, demcratas e Unin Liberal), sobre todo despois do asasinato de Prim, e pola forte oposicin interna . 3) I REPBLICA (Feb. 73-Xan. 74): Aos problemas herdados (insurreccin cubana e guerra carlista) smaselle a insurreccin cantonal. Elaboracin dun Proxecto Constitucional (1873) de carcter republicano e federal. Non chega a entrar en vigor. Desde Set. 73 (CASTELAR presidente) a Repblica evoluciona cara posicins cada vez mis conservadoras deixa de existir co golpe do xeneral PAVA (Xan. 74) e o pronunciamento de Martnez Campos en Dec.74. 2.2.1- A Revolucin Gloriosa O 19 de setembro do ano 1868, a escuadra que estaba concentrada na baa de Cdiz mando do brigadier Topete sublevouse, berro de Espaa con honra, contra o goberno de Isabel II. O principal dirixente da revolta xeneral Prim reuniuse cos sublevados e rapidamente conseguiron o apoio da poboacin de Cdiz. Nos das

seguintes, con tres fragatas, Prim fixo que se fosen sublevando sucesivamente Mlaga, Almera e Cartaxena. Rapidamente en moitas cidades espaolas constituronse Xuntas Revolucionarias que organizaron o alzamento e lanzaron chamamento pobo. As consignas utilizadas (doc.1,) eran semellantes en tdolos lugares: sufraxio universal, abolicin dos impostos de consumos e das quintas, e eleccins a Cortes Constituntes. O movemento estendeuse como un regueiro de plvora sen atopar apenas resistencia. O goberno e maila Coroa atopronse completamente illados. Cando as escasas tropas fieis goberno foron derrotadas na batalla de Alcolea, o goberno no viu mais sada que dimitir. Isabel II partiu en exilio cara a Francia o 29 de setembro do ano 1868, en s 10 das todo terminou. As, nos primeiros das do mes de outubro, os asinantes do Pacto de Ostende e especialmente os dirixentes unionistas e progresistas- tomaron a direccin do movemento, constituron un goberno provisional no que os homes fortes eran Prim e Serrano, ordearon disolver as Xuntas revolucionarias e desarmar a Milicia Nacional que noutrora lles dera apoio.
2.2.2-O Goberno provisional e a Constitucin do ano 1869

O goberno provisional fronte do cal se situaron o xeneral unionista Serrano e o progresista xeneral Prim, puxo axia en marcha un programa de reformas. Asemade, o goberno provisional convocou eleccins a Cortes Constituntes. As eleccins, celebradas por primeira vez en Espaa por sufraxio universal masculino s para varns maiores de 25 anos- dronlle a victoria coalicin gobernamental (progresistas, unionistas e un sector dos demcratas), e crearon tamn das importantes minoras dentro das Cortes: a carlista e a republicana. A constitucin do ano 1869, (doc.2) claramente liberal-democrtica, perfilaba un rxime de liberdades moi amplo se comparada con outras europeas da mesma poca. Proclambase a soberana nacional e confirmbase o sufraxio universal masculino. Inclua unha amplsima declaracin de dereitos na que s tradicionais dereitos individuais se lles engadan outros novos, e garantase as liberdades de residencia, de ensino e de culto. A monarqua mantvose como forma de goberno, correspondndolle rei o poder executivo e a facultade de disolve-las Cortes: unha concesin notable poder do monarca, pero ficaba explcito que este exerca o seu poder mediante os seus ministros e que as leis eran elaboradas polas Cortes e o rei s as sancionaba ou promulgaba. As forzas polticas O recoecemento do sufraxio universal tivo importantes consecuencias na organizacin dos partidos. Os partidos, que ata daquela se reduciran a unha pura rede de relacins persoais agora tian que facer un esforzo por facer chega-la sa mensaxe electoral. O panorama poltico no novo Parlamento, a partir do ano 1869, estaba dominado por catro grandes tendencias:

- Na dereita situbanse os carlistas, un grupo dos cales aceptara por primeira vez o xogo parlamentario, presentndose s eleccins cun programa que defenda esencialmente a unidade relixiosa do pas fronte pluralidade de cultos, e a monarqua tradicional. -Moi prximos a eles situbanse os moderados, que se mantiveron fieis a Isabel II, reclamando a sa volta trono. Este grupo tia o apoio da burguesa agraria de base latifundista e entre os seus lderes salientaba Cnovas del Castillo, pronto seran coecidos como alfonsinos. -No centro atopbase a conxuncin gobernamental, integrada basicamente polos asinantes do Pacto de Ostende e que agrupaba a: 69 unionistas, a unha maiora de progresistas (159 deputados) en torno a Prim, Sagasta e Ruz Zorrilla, e a uns vinte monrquicos demcratas. Defendan unha forma de goberno monrquica, pero subordinada soberana nacional e a un amplo respecto polas liberdades pblicas. - esquerda aparece o partido republicano federal, que contaba con 70 deputados dirixidos por Pi i Margall, Figueras e Castelar, e eran partidarios das mis amplas reformas sociais e polticas nun sentido democrtico: defendan a forma republicana de goberno, a supresin das quintas(servicio militar obrigatorio) ou a abolicin da escravitude, anda vixente en Cuba.
2.2.3-A monarqua de Amadeo de Saboia (1870-1873)

O triunfo nas eleccins dos partidos que defendan a monarqua como forma de goberno e a promulgacin da Constitucin do ano 1869 deron lugar a que a principal tarefa do goberno consistise en atopar un monarca que substituse os desacreditados Borbns. A procura dun rei dividiu a coalicin de setembro, e foi finalmente Prim o encargado de establecer complexas negociacins e de sondar a tdolos embaixadores estranxeiros co fin de atopar un consenso internacional sobre o candidato, non foi fcil. Por fin, conseguiu impoer a candidatura de Amadeo de Saboia, membro da casa italiana de Saboia, dinasta moi popular daquela por ter sido a artfice da unificacin italiana. O novo monarca, de s vinteseis anos, foi elixido polas Cortes rei de Espaa en novembro do ano 1870 e chegou a Espaa polo porto de Cartaxena o 30 de decembro. Tres das antes fora asasinado en Madrid o xeneral Prim; o novo monarca quedou sen o seu valedor e conselleiro mis fiel. O 2 de xaneiro foi proclamado rei en Madrid e, despois de lle tomaren xuramento as Cortes constituntes, estas quedaron disoltas para iniciarse unha nova etapa de monarqua constitucional.

Amadeo de Saboia no velatorio do xeneral Prim Os poucos mis de dous anos do reinado de Amadeo de Savoia vronse marcados por dificultades constantes: En primeiro lugar, os sectores carlistas partidarios da va insurreccional volvronse a alzar en armas no ano 1872. A rebelin iniciouse no Pas Vasco e estendeuse a Navarra e zonas de Catalua e, anda que non constituu un verdadeiro perigo, converteuse nun foco permanente de problemas de inestabilidade: 3 guerra carlista Doutra banda, no ano 1868 inicirase, co chamado grito de lara, unha revolta en Cuba (guerra dos dez anos). Animada polos propietarios crioulos cubanos. Tamn no ano 1872 se produciron unha serie de insurreccins de caracter federalista, nas que se combinaba a accin dos republicanos coas ideas internacionalistas, especialmente de carcter anarquista que, ainda que foron rapidamente reprimidas, fixeron aumentar anda mis a inestabilidade do rxime. O elemento fundamental que conduciu crise final do reinado foi a desintegracin da coalicin gobernamental que deixou monarca sen o apoio necesario para facerlles fronte s graves problemas do pas. Sucedronse en dous anos seis gobernos e houbo que convocar eleccins tres veces, mentres a oposicin practicaba un total abstencionismo. Privado de todo apoio, o 10 de febreiro de 1873 Amadeo de Saboia presentaba a sa abdicacin trono (doc.3), devolvendolle a soberana nacin.
2.2.4- A primeira repblica espaola

A proclamacin da Primeira Repblica espaola foi a sada lxica ante a renuncia de Amadeo de Saboia. As cortes, nas que se depositaba a soberana, decidiron sometera votacin a proclamacin dunha Repblica, que foi aprobada o 11 de febreiro do ano 1873 por unha ampla maiora de 258 votos a favor e 32 en contra. Agora ben, estes datos son enganosos xa que non reflicten un apoio real nova forma de goberno. Gran parte da cmara era monrquica e o seu voto a favor do sistema republicano non foi mis ca unha estratexia a longo prazo, que pretenda acelerar un proceso de deterioracin e de conflito poltico que dese tempo a organizar unha alternativa monrquica o fin da cal fose a volta dos Borbns trono espaol.

As pois, a Repblica naca con escasas posibilidades de xito e isto evidenciouse no illamento internacional do novo sistema. Ags os Estados Unidos e Suza, ningunha potencia recoeceu a Repblica espaola, que van como un rxime revolucionario que poda poer en perigo a estabilidade dunha Europa maioritariamente burguesa e conservadora.
As correntes republicanas

Pouco despois da revolucin de setembro, o Partido demcrata sufriu unha escisin e gran parte dos seus afiliados constituron o Partido Demcrata Republicano Federal, dirixido por Francesc Pi i Margall. O Federalismo propugnaba a realizacin dun sistema de pactos libremente establecidos entre os distintos pobos ou rexins histricoculturais como unha nova forza de articula-lo Estado espaol. Defenda tamn a forma republicana de goberno e o laicismo do Estado (ausencia de confesin relixiosa oficial); era antimilitarista e anticlerical. Contaba co apoio da pequena burguesa, das clases populares urbanas e con parte do movemento campesio e obreiro. Pero os republicanos federais non eran un bloque ideoloxicamente homoxneo. En realidade, atopbase dividido en das tendencias, os benvolos e os intransixentes: - Os benvolos (Pi i Margall) controlaban a direccin central do partido e amosaban especial preocupacin polo respecto legalidade, sendo contrarios s insurreccins armadas e s mobilizacins populares reivindicativas. - Os intransixentes (Jos M de Orense) defendan o recurso va insurreccional como mtodo para proclama-la Repblica federal. Como paso previo a proclamacin inicial da independencia dos distintos territorios cunha personalidade histrica diferenciada. -Exista, por ltimo, un sector dos republicanos, coecidos como unitarios (Castelar), que tamn defendan o modelo republicano de Estado, pero diferan na forma de organizacin estatal. Eran partidarios dun Estado non federal senn centralizado, e mantian posicins moito mis conservadoras desde o punto de vista poltico e social.
A experiencia da Repblica federal

A Repblica foi recibida con gran entusiasmo polas masas republicanas que creron chegado o momento de facer realidade as sas aspiracins de cambio social. Os federais ocuparon en moitos lugares as corporacins municipais e constituron Xuntas Revolucionarias. En Andaluca estendeuse desde os primeiro das un amplo movemento insurreccional que lle pretenda dar solucin crnico problema da falta de terras entre o campesiado. Entre o movemento obreiro, especialmente o cataln, xeneralizronse rapidamente as reivindicacins que an desde a reducin da xornada laboral e o aumento de salarios, ata a proclamacin do Estado Cataln dentro da Repblica espaola. Nas cidades volveron a aparecer con forza mobilizacins populares que reclamaban a abolicin dos consumos e mais das quintas. (Os primeiros eran os impostos mis impopulares entre as clases humildes posto que gravaban os produtos bsicos (vio, carne, xabn, etc.). As quintas eran o sistema de reclutamento de soldados no sculo XIX e parte do XX, era moi impopular e podias comprar o teu servicio.)

O interese dos dirixentes republicanos por respecta-la legalidade exteriorizouse na disolucin das Xuntas e na represin das revoltas populares. Convocronse eleccins a Cortes constituntes, que foron amplamente gaadas polos republicanos. As Cortes abrronse o 1 de xuo do ano 1873, definiron o novo rxime como unha Repblica federal, e redactaron un proxecto de Constitucin (doc.4) que declaraba a organizacin federal da Repblica: o poder repartase entre as institucins autnomas e recoecanse quince Estados federais mis Cuba e Porto Rico. Polo demais, a Constitucin era moi semellante do ano 1869, nunha lia amplamente democrtica. A vitoria electoral dos republicanos era, as e todo, enganosa, xa que mis de un 60% do electorado se abstivo. Os sucesivos gobernos republicanos presididos por Figueras, Pi i Margall, Salmern e Castelar non conseguiron dotar o rxime da estabilidade necesaria para poderen gobernar. Os problemas da Repblica A repblica tivo que facerlle fronte a diversos problemas: - o conflito carlista transformouse nunha verdadeira guerra. - en Cuba a guerra iniciada en 1868 continuaba e a repblica foi incapaz de mellorar a situacin. - Pero o conflito mis grave foi a insurreccin cantonalista: Nas zonas con forte implantacin republicana, a poboacin, en moitos casos radicalizada polas aspiracins revolucionarias anarquistas, alzouse en cantns independentes, (seguindo o programa dos republicanos intrasixentes). O longo do mes de Xullo proclamouse o cantn de Cartaxena, e os de Sevilla, Cdiz, Valencia, Alicante.Os protagonistas dos levantamentos cantonalistas eran un conglomerado social composto por artesns, tendeiros e asalariados, e foron dirixidos en xeral polos federais intrasixentes, decepcionados polo rumbo dos acontecementos da nova repblica. Pi i Margall, naquel momento fronte do goberno, dimitiu ante a disxuntiva de ter que sufocar polas armas a revolta, e foi substitudo por Salmern, quen deu por rematada a poltica de negociacin e iniciou unha accin militar contra o movemento. Ags en Cartaxena, a intervencin militar rematou rapidamente co cantonalismo e deulles un inmenso poder os xenerais do exrcito que asumiu a represin. Salmern dimitiu a comezos de setembro se sentir moralmente incapaz de asina-las penas de morte impostas pola autoridade militar contra activistas do cantonalimo.
O final da Repblica

A partir de setembro do ano 1873, a Repblica deu unha clara volta cara dereita e o novo goberno de Castelar (unitario). Castelar non tia maiora nas Cortes e, temendo ser destitudo polos federais, suspendeu as sesins parlamentarias e gobernou autoritariamente. En decembro do ano 1873, un sector importante dos deputados estaba de acordo en forza-la dimisin deste abrirse as sesins de Cortes o 2 de xaneiro do ano 1874. A

intencin deste grupo (Figueras, Pi i Margall e Salmern) era volver a controla-lo goberno e dar un xiro esquerda. O da 3 de xaneiro do ano 1874 abrronse as Cortes e o goberno de Castelar era derrotado por 120 votos contra 100. Era inminente a formacin dun goberno de centroesquerda. Para impedilo, o xeneral Pava invadiu o hemiciclo con forzas da Garda Civil e disolveu pola forza a Asemblea. Case non houbo resistencia, nin poltica nin popular, o que amosa a debilidade da Repblica. O poder pasou nos meses seguintes a mans dunha coalicin de unionistas e progresistas co xeneral Serrano cabeza, que intentou estabilizar un rxime republicano de caracter conservador e acabou definitivamente co cantonalismo. Pero a base social que poda soster un proxecto deste tipo xa optara pola solucin afonsina, isto , a volta do fillo de Isabel II, Afonso XII. O 29 de decembro do ano 1874 producese o pronunciamento militar do xeneral Martnez Campos en Sagunto. Anteriormente Isabel II abdicara no seu fillo e Cnovas de Castillo convertrase no dirixente e idelogo da causa afonsina. O 1 de decembro do mesmo ano 1874, o prncipe afonso asinara un manifesto (Manifesto de Sandhurst) redactado por Cnovas, que sintetizaba o programa da nova monarqua, isto , un rxime monrquico de signo conservador e catlico, que defendera a orde social, pero que garantira o funcionamento do sistema poltico liberal, comezaba as a Restauracin.

Tema 6: As transformacins socioeconmicas na Espaa liberal


Paralelamente construcin do Estado liberal tivo lugar en Espaa, ao longo do S XIX e as primeiras dcadas do XX, un proceso de profunda transformacin econmica. Ao igual que aconteceu no resto da Europa occidental este proceso implicou o paso dunha economa de Antigo Rxime a unha economa capitalista. Os cambios producidos no campo socio-econmico podemos centralos en: - Unha mudanza da estrutura da propiedade agraria. (tema 6.1) - Un proceso de industrializacin (tema 6.2) - Unha transformacin da estrutura da sociedade espaola (tema 6.3) No apartado 6.4. estudiaremos o problema dos nacionalismos.
6.1. A reforma agraria e liberal e as desamortizacins. (xuo 2000)

O rxime xurdico da propiedade da terra no Antigo Rxime caracterizbase pola ausencia dunha propiedade libre e individual, tal e como hoxe a entendemos. Mis da metade das terras non se podan comprar nin vender, eran terras amortizadas. Entendese por amortizacin un rxime de propiedade vinculado de forma inalienable a unha persoa xurdica. Unha finca propiedade dun municipio, dun convento, a propiedade atopase vinculada, non se pode nin vender, nin dividir de mans mortas. Dentro da propiedade amortizada podemos distinguir:

- a propiedade seorial vinculada morgado - a propiedade eclesistica, en especial das ordes relixiosas, gracias as doacins feitas desde a edade media a igrexa acumulaba unha gran cantidade de fincas traballadas por colonos. - a propiedade dos concellos era de dous tipos, bens comunais (montes, prados, bosques) que eran de todos os vecios; e bens de propios (fincas, muios, rendas) que pertencan o concello como persoa xurdica e permitanlle automanterse. Pero para o novo modelo de sociedade que a burguesa pretenda impoer era preciso modificar esta estrutura da propiedade eliminando os obstculos que impedan o libre desenvolvemento da economa. Dende a dcada de 1830 sucesivas reformas liberais eliminaron mediante disposicins xurdicas a estrutura da propiedade propia do Antigo Rxime, a cal deixaba fra da circulacin mercantil unha parte importante das terras, queran que a terra se convertira nunha propiedade e unha mercadora mis. Esta reforma desenvolveuse durante o acceso ao poder do liberalismo progresista, sobretodo no perodo de rexencias (1833-43) en paralelo co desmantelamento do Estado absolutista e a implantacin dun rxime liberal. En moitos casos, supuxo a actualizacin de disposicins que xa foran adoptadas en etapas anteriores de dominio liberal (Cortes de Cdiz, Trienio Liberal). A reforma implicou unha transformacin da concepcin xurdica dos dereitos de propiedade, consagrando os principios da propiedade privada e a libre dispoibilidade das terras. As principais medidas que serviron para acadar esta transformacin foron: a abolicin dos seorios e a supresin dos morgados (desvinculacin) e as desamortizacins. A) ABOLICIN DOS SEOROS E DESVINCULACIN A abolicin do rxime seorial xurisdicional: estableceuse por lei en 1837, actualizando unha medida adoptada polas Cortes de Cdiz que distingua entre seorio xurisdicional (dereito dos seores a exercer a autoridade sobre as persoas e a percibir taxas por este exercicio) e seoro territorial (dereito a percibir rendas derivadas da cesin da terra aos cultivadores directos). A lei suprima o seoro xurisdicional e os dereitos derivados do mesmo e converta ao seoro territorial en propiedade privada, plena, dos antigos seores. Nos casos de dbida sobre cal era a orixe dun seoro, eran os campesios os que estaban obrigados a demostrar se o seoro en cuestin tia unha orixe xurisdicional e polo tanto deba pasar a propiedade das terras s sas mans. Grazas a esta medida a nobreza, anda que se resentu da cada das rendas, puido manter unha boa parte do seu podero econmico. A desvinculacin: permitu eliminar figuras xurdicas que, como o morgado (maiorazgo), impedan a libre disposicin das terras (compra-venda, divisin). Non deu lugar a unha inmediata transferencia masiva de propiedades, pero permitiulle s familias nobres -que soan estar endebedadas- sanear as sas finanzas coa venda dunha parte do seu patrimonio.

Outras disposicins que contriburon a transformar a estrutura da propiedade agraria foron a abolicin dos privilexios da Mesta, a liberdade de arrendamentos, a liberdade de prezos e de comercio interior B) O PROCESO DESAMORTIZADOR Consistiu na venda en subasta pblica das terras e propiedades da Igrexa, dos concellos e doutras institucins, supuxo a incautacin estatal dos bens de propiedade colectiva que, tra-la correspondente nacionalizacin e posterior venda en subasta, pasan a formar unha propiedade nova, privada e en plena liberdade de uso e venda, dicir: unha propiedade desamortizada. Foi un recurso do estado para paliar o dficit da Facenda pblica xa empregado por Carlos III (quen vendeu bens da Compaa de Xess, logo da expulsin desta de Espaa), por Godoy, as Cortes de Cdiz e os gobernos do Trienio Liberal. Pero cando o proceso desamortizador acadou unhas maiores dimensins, pola conta dos bens afectados, foi a partir das leis promovidas polos polticos progresistas J.A Mendizbal e P. Madoz nos anos 30 e 50, respectivamente, do S. XIX -A desamortizacin eclesistica de Mendizbal En 1836, cos progresistas no poder e no contexto das dificultades creadas pola la Guerra Carlista, o ministro de Facenda Juan lvarez MENDIZBAL decretou a disolucin das ordes relixiosas (ags as dedicadas ao ensino e asistencia hospitalaria) e a incautacin por parte do Estado do seu patrimonio (doc.1). As terras e bens destas corporacins sairan venda en subasta pblica, podendo adquirilas os compradores por medio de dieiro ou de ttulos da Dbeda. A esta desamortizacin dos bens do clero regular (conventos e mosteiros de frades e monxas) sumuselle un ano despois a dos bens do clero secular (catedrais e igrexas), anda que a execucin desta ltima tera de ser retrasada at 1841, durante a rexencia de Espartero (doc.2). Os obxectivos que persegua Mendizbal con estas medidas eran varios: 1- modificar a estrutura da propiedade eclesistica (que de amortizada e colectiva pasaba a ser libre e individual); 2- diminur a Dbeda pblica e sumar recursos para financiar a guerra contra o carlismo; 3 atraer s filas do liberalismo aos compradores dos bens desamortizados e principais beneficiarios destas disposicins-> crear unha copiosa familia de propietarios A desamortizacin eclesistica dividiu opinin pblica espaola e provocou un serio conflito diplomtico co Vaticano. Para compensar Igrexa, o Estado comprometeuse a soster economicamente aos clrigos e a subvencionar o culto da Igrexa catlica (de ah os artigos da constitucin.) Foi moi importante: cumpriu unha misin revolucionaria

mis duradeira que a constitucin do 37 posto que foi a base dun rxime de propiedade mis aberto. A partir de 1844 os gobernos moderados paralizaron o proceso e alcanzaron un acordo co Vaticano (Concordato de 1851) polo que a igrexa aceptaba as ventas xa realizadas a cambio de que o goberno sostise economicamente clero. -A desamortizacin xeral de Madoz Durante o Bienio Progresista, o tamn ministro de Facenda Pascual MADOZ promoveu unha Lei de Desamortizacin Xeral (1855). Chamouse as porque inclua non s os bens da Igrexa que anda estiveran sen vender, senn tamn bens do Estado, dos Concellos (comns -propiedades colectivas dos vecios- e propios -pertencentes s concellos-) e doutras institucins (ordes militares, confraras, institucins benficas ). dicir, todos os que non pertencan a particulares, e s que quedaban do clero. (doc.3) Os obxectivos perseguidos con esta segunda desamortizacin eran semellantes aos que motivaran anos atrs a de Mendizbal: sanear a Facenda e acadar recursos para promover investimentos pblicos (sobretodo para a construcin do ferrocarril, que experimenta o seu despegue por eses anos), ampliar a base social do liberalismo e extender o tipo de propiedade privada e libre propio dunha economa capitalista. C) Consecuencias da desamortizacin 18001860 1900
Trigo 6,3 5,8 6,2 1~6 6,9 14;9 7,4 1, 5

\W9s

9 6 Cereais 4,8 0l1Veldt~

O balance global pode realizarse desde diferentes perspectivas: a) En relacin cs obxectivos propostos coas medidas desamortizadoras:
1. Obtencin da propiedade plena: Logrouse na maiora dos casos. A excepcin produciuse, como veremos, no caso de Galicia onde permaneceu intocable a divisin de dominios caracterstica do sistema foral e os montes comunais de municipios ou comunidades de aldens que a penas se privatizaron.

2. Os problemas facendsticos: A desamortizacin serviu para palialos en gran medida. Hai que ter en conta, tamn, que os ingresos obtidos entre 1855-1867 foron investidos no ferrocarril e para paliar o dficit acumulado polo Estado. Aspectos polticos: Os compradores, variados e numerosos, non tiveron ningn interese en voltar Antigo Rxime. No caso da desamortizacin de Mendizbal, ademais, foron ingresos decisivos para o triunfo na Guerra Carlista. Todo isto reforzou o liberalismo e debilitou a unha igrexa que ademais, sufriu a perda ou o expolio dunha parte importante do seu patrimonio artstico e cultural (mosteiros, obras de arte).
3.

b) En relacin coa distribucin da propiedade: A reforma agraria liberal non provocou cambios importantes e, mis ben, consolidou os caracteres preexistentes en cada zona. A propiedade cambiou de mans pero non houbo transformacins significativas: onde haba maior concentracin, esta acentuouse (no sur), e onde haba maior dispersin, esta aumentou (no norte). Os que xa eran propietarios e rendistas son os que tian medios para mercar novas terras; os que non teen terras estiveron incapacitados para mercalas. As ocorre cos xornaleiros e pequenos arrendatarios, que son mesmo tempo os mis prexudicados pola perda dos seus dereitos sobre aproveitamento gratuto das fincas municipais e comunais. Unha das consecuencias das desamortizacins foi o incremento da conflitividade social no campo, debido aparicin dunha masa de campesios sen terras que non tian garantida a subsistencia, e que s conseguan ser contratados estacionalmente nos grandes latifundios. Analizando a condicin dos beneficiarios atopmonos unha grande variedade: desde a burguesa urbana ata labradores (campesios acomodados), nobres etc. A desamortizacin beneficiou s grupos sociais integrantes da burguesa comerciantes, homes de negocios, fabricantes, profesionais liberais, terratenentes, campesios ricos dos pobos e os nobres agora convertidos en propietarios capitalistas, que participaron de xeito importante na compra de novas terras. A desamortizacin contribuu, as, de xeito decisivo revolucin agraria liberal formando un grupo homoxneo de burgueses terratenentes, con independencia de cal fora a sa orixe. c) En relacin co crecemento da producin agraria: a desamortizacin, en xeral, non impulsou transformacins tcnicas do proceso produtivo, mis ben todo o contrario. Os rendementos medios caeron como consecuencia da incorporacin cultivo de terras marxinais. Incrementouse a producin (aumentou a superficie cultivada), s veces melloraron as tcnicas, e a gandera mellorou a partir de 1860. Pero non se logrou unha modernizacin da agricultura similar s pases europeos mis desenvolvidos, permanecendo a maiora das veces os vellos sistemas de explotacin agropecuaria. O aumento da producin agrcola permitiu alimentar poboacin agraria, enviar o excedente s cidades e anda exportar. Mais a agricultura non xerou os excedentes precisos para obter capitais suficientes cos que potenciar a industrializacin. Os campesios pobres, obrigados a emigrar, a penas atoparon emprego nas cidades debido escaso desenvolvemento industrial. No balance global podemos ver que como medida poltica foi un xito pero que as sas consecuencias socio-ecnomicas presentan diversos matices que os especialistas anda discuten (docs. 4 e 5) A desamortizacin en Galicia. A permanencia dos foros Cando se produciu a revolucin liberal Galicia posua unha peculiar estrutura agraria caracterizada pola xeralizacin do sistema foral e pola particular organizacin dos montes comunais (da maiora dos cales eran propietarios non os concellos senn os vecios das parroquias e aldeas). Os foros eran contratos agrarios de longa duracin, que xurdiran na Idade Media e que recoecan sobre unha mesma parcela a existencia

de dereitos diferentes en mans de grupos sociais distintos: os cultivadores directos que pagaban as rendas e non podan ser expulsados das terras (dominio til); a nobreza terratenente (laica e, sobre todo, eclesistica), titulares das terras e perceptores dunha parte das rendas (dominio eminente), e a fidalgua, que exerca de intermediaria entre os labregos e os detentadores do dominio eminente e que absorva a maior parte das rendas agrarias (cobraban dos labregos e pagbanlle unha parte desas rendas nobreza terratenente). Unha das caractersticas da desamortizacin en Galicia foi a abundancia de rendas forais nas que o que se traspasou adquirinte foi unicamente o dominio directo, dicir, o dereito a percibir rendas forais, e non o dominio til ou capacidade de explotar a terra que seguiu en mans do campesiado. Nunha proporcin das tres cuartas partes, a riqueza desamortizada consista en dereitos a percibir unha renda e non en terras. Con anterioridade Lei Madoz a desamortizacin afectou case exclusivamente patrimonio eclesistico; en Galicia esta procedencia eclesistica dos bens desamortizados prolongouse ata o final, dada a escasa relevancia dos bens de propios. Segundo os datos proporcionados por Pascual Madoz os censos e foros alcanzaban o 69,8% do valor total dos bens eclesisticos (seculares e regulares) taxados entre 1836 e 1845. Os que adquiriron os bens desamortizados foron nobres, fidalgos, profesionais, funcionarios urbanos e, en especial, comerciantes, grandes arrendatarios e burgueses que tian ttulos da Dbeda Pblica para pagar a bo prezo a riqueza subastada. Permenaceu en plena vixencia a estrutura da propiedade da terra que xa via do Antigo Rxime: os foros dos mosteiros agora foron adquiridos en moitos casos por comerciantes, mentres que os subforos dos fidalgos seguiron na mesma situacin que antes. A orixe dos bens vendidos non era de propios e comunais mais que nunha proporcin moi pequena (1%). Isto quere dicir que non haba propios que desamortizar, porque os concellos eran de recente implantacin en Galicia. A maiora do territorio galego, aproveitado en forma de monte polos vecios dos pobos, ficou marxe da desamortizacin. Os montes seguiron en mans das comunidades aldens e parroquiais, explotados comunitariamente.
(A redencin dos foros: A redencin dos foros realizouse no primeiro terzo do s. XX, . A liquidacin do rxime foral explcase por tres motivos: a loita que o campesiado fai a favor da redencin dentro do movemento agrarista que se desenvolveu no primeiro terzo do s. XX; o aumento de capital dos campesios pola venda de excedentes e a chegada a Galicia do dieiro procedente da emigracin a ultramar. Cando en 1926, se promulgou a Lei de Redencin de Foros, durante a ditadura de Primo de Rivera, pola que os pagadores de renda podan converterse, pagando unha indemnizacin non moi alta, en propietarios territoriais, o problema foral xa minguara moito. Grazas a este proceso redencionista a maiora dos campesios galegos se converteron en propietarios plenos das terras que vian traballando.)

6.2. Industrializacin na Espaa do sculo XIX. (set 2001) -1- Caractersticas xerais: Houbo unha revolucin industrial en Espaa? Anda que o inicio da industrializacin en Espaa foi moi tempern, os seus progresos foron inferiores os dos pases mis avanzados de Europa. Por iso, estudosos do tema falan do fracaso da revolucin industrial en Espaa (Jordi Nadal), ou cando menos, dunha longa infancia industrial. As coincidencias neste retraso con outros pases mediterrneos como Italia ou Portugal permiten que outros falen dun patrn latino de

modernizacin (Gabriel Tortella) caracterizado polo atraso e a lentitude nas transformacins. En todo caso, o proceso industrial do sculo XIX presenta as seguintes caractersticas bsicas: 1. Unhas condicins de partida pouco favorables (mercado interior pouco desenvolvido, relativa escaseza de materias primas, fontes de enerxa e capitais). 2. Unha forte dependencia do capital exterior, que chegou a controlar sectores importantes da economa espaola (como a minera os ingleses ou os ferrocarrs os franceses) 3. Unha tensin entre a defensa do proteccionismo propugnado pola burguesa industrial vasca e catalana (desexosa de protexer as sas incipientes industrias fronte competencia de pases mis avanzados) e o librecambismo defendido pola oligarqua agraria castel (ata que, a finais do S. XIX, comecen a chegar produtos agrarios ultramarinos mis competitivos que os que ela comercializaba). 4. A localizacin esencialmente perifrica da industria espaola (que un reflexo do reparto da poboacin), os desequilibrios rexionais que presenta e a inexistencia dunha capital poltica vlida para promover o desenvolvemento econmico espaol (Doc.1). Como consecuencia destas condicins de partida, o proceso industrializador s prendeu, no S.XIX, en Catalua e o Pas Vasco. Hai que agardar ao primeiro terzo do S.XX para que tea lugar en Espaa a transicin definitiva dunha economa agraria a unha economa industrial (en 1930 a poboacin ocupada na industria e os servizos supera por primeira vez poboacin activa agraria), realizada no marco dun modelo capitalista. -2- As pautas rexionais. -A- A industria txtil catalana Caractersticas: A mediados do sculo XIX Catalua era a principal rexin industrial de Espaa. A moderna industria algodoeira unha industria de bens de consumo iniciou o camio cara industrializacin, asentndose na forza do vapor, na organizacin do traballo a partir da fbrica e na presenza dunha burguesa industrial emprendedora. Eran empresas de tamao medio, familiares e dependentes do mercado interno. (doc.4) Inicios: O desenvolvemento inicial desta industria moderna colapsouse pola Guerra de Independencia e a perda de mercado americano (1808-1824), prolongndose pola longa crise poltica do Antigo Rxime ata os anos 30. A partir dese decenio, asistiuse arranque do primeiro pulo industrializador co despegue da industria algodoeira grazas mecanizacin (teares mecnicos, mquina de vapor), o triunfo da fbrica, o impulso da demanda interna, a presenza dunha burguesa emprendedora e baixo o amparo dunha lexislacin proteccionista. As, en 1833, a fbrica dos Bonaplata en Barcelona instalou mquinas de vapor, mais en 1835 un asalto, seguido dun incendio, destruu as sas instalacins.

A primeira expansin: Adoitan distinguirse das etapas no proceso industrializador fundamentado nos txtiles catalns. Unha primeira de grande expansin (1835-1861), na que a industria txtil algodoeira foi mecanizada gradualmente, concentrouse xeograficamente (arredor de Barcelona) e economicamente (agrupacin de empresas) e abaratou os seus custos mediante o emprego dunha man de obra mis barata composta por mulleres e nenos. A crise: Pero non puido supera-los seus lmites: un mercado interior reducido e pouco dinmico e escasa capacidade competitiva nos mercados internacionais debido s seus altos prezos. A Guerra de Secesin de Estados Unidos (1861- 1865) reduciu a importacin da materia prima, e a crise econmica de 1866-1867 terminou co perodo de maior crecemento. Segunda expansin: Na nova fase de expansin dos anos 1870 e 1880, o crecemento foi menor debido saturacin do mercado interior. Pero a demanda sostvose grazas poltica proteccionista e concesin en exclusiva do mercado cubano. Coa independencia das colonias de Cuba e Porto Rico, en 1898, a producin estancouse ata as primeiras dcadas do sculo XX. O desenvolvemento algodoeiro cataln atraeu outras industrias txtiles tradicionais.A industria da l de gran tradicin en Castela e a industria da seda valenciana e murciana perderon a sa importancia. Barcelona, Sabadell e Terrasa concentraron, a mediados do sculo XIX, mbalas industrias. A industria txtil, particularmente a algodoeira, que foi a clave da industrializacin catal do XIX, apenas tivo efectos sobre o resto de Espaa. B- A industria siderrxica: Andaluca, Asturias e Pais Vasco Caractersticas: O sector siderrxico considerouse un dos puntais bsicos da primeira industrializacin nos pases da Europa occidental. A evolucin da siderurxia espaola pon de manifesto as insuficiencias enerxticas do pas e as dificultades para a aplicacin das innovacins tecnolxicas. En Espaa, os tres focos siderrxicos que se desenvolveron sucesivamente, longo do sculo XIX, revelan a crise do carbn vexetal, a sa substitucin pola hulla asturiana -demasiado cargada de impurezas-, e o definitivo triunfo do coque britnico como elemento do despegue siderrxico vasco, en estreita colaboracin co mineral de ferro de Somorrostro. Cales foron as causas do atraso da siderurxia espaola?. Espaa era rica en mineral de ferro, pero o carbn mineral (coque) era escaso e de mala calidade. Ademais a demanda de ferro foi moi reducida ata finais de sculo. Por outro banda, esta industria consuma grandes cantidades de enerxa calrica que s proporcionaba o coque. Pero o transporte caro; de a que a industria siderrxica tendese a se localizar en tdolos pases industrializados prxima s minas de carbn mineral. Isto explica as sucesivas localizacins da siderurxia espaola durante o sculo XIX. (doc.3) Primeiro foco: Andaluca 1830-60 O primeiro intento de instalar unha moderna siderurxia en Espaa xurdiu en Mlaga co fin de explota-los xacementos ferrosos de Marbella e Ojn. En 1832 funcionaron os primeiros Altos Fornos nas factoras de La Concepcin en Marbella e La Constancia en Mlaga. Pero a dificultade mis grave era a inexistencia de coque. Cara s anos 60 decaeu esta fase de hexemona da siderurxia

andaluza, debido a que a sa fundicin con carbn vexetal non poda competir coa dos altos fornos con carbn mineral de Asturias. Segundo foco: Asturias 1860-80. Asturias, por contra, contaba coas cuncas carbonferas de Mieres e Langreo. En 1848 fundouse un Alto Forno en Mieres e en 1857 a Sociedade Metalrxica Duro y Cia. en La Felguera. A nacente siderurxia asturiana, situada na cunca hulleira do Naln, provocou un desprazamento xeogrfico da siderurxia espaola cara norte que se completara nos anos 80 co desenvolvemento da siderurxia vasca. Se en 1865 o 44 por cen da producin siderrxica espaola proceda do ncleo andaluz, o 16 por cen da rexin asturiana e o 20 por cen da ferretera tradicional vasca, en 1868 a zona asturiana de Mieres-La Felguera representaba o 46 por cen da producin nacional, pero o carbn asturiano era de mala calidade e Terceiro foco: Pas Vasco 1880: S a partir de 1880 foi consolidada en Biscaia unha industria siderrxica moderna. Nas ltimas dcadas do sculo XIX, a siderurxia vasca converteuse no smbolo da siderurxia espaola grazas abundancia de mineral de ferro, a dispoibilidade do coque ingls e do capital acumulado por empresarios vascos. Desde 1848 funcionaba un Alto Forno en Bolueta. En 1860 a empresa Ybarra y Compaa instalou Altos Fornos en Baracaldo. Entre 1880 e 1902 deuse un dobre proceso na siderurxia vasca. A creacin e a concentracin de grandes compaas de Altos Fornos e a modernizacin da siderurxia. De 1886 a 1888 instalronse os primeiros convertedores Bessemer e os fornos Siemens e Martin. En 1902 fusionronse as tres grandes compaas (Altos Hornos y Fbricas de Hierro y Acero, La Vizcaya e La Iberia) na gran sociedade Altos Hornos de Vizcaya. Nas primeiras dcadas do sculo XX o 62 por 100 do ferro e aceiro espaol era fabricado por esta sociedade. As practicamente toda a industria espaola concentrouse en s das zonas: Catalua e Pas Vasco, o resto de pas quedou baleiro de industria e incluso perdeunas, como no caso galego. C. Desindustrializacin: Galicia Os sectores ligados industria rural que resultaron ser os motores da industrializacin europea fracasaron en Galicia pola falta de investimentos produtivos (o dieiro a compra das rendas forais): a) a industria do lino.- a desorganizacin comercial impediu a sa capitalizacin e decaeu non poder competir cos lenzos estranxeiros. 0 fiado desaparece coas importacins e os tecedores non resistiron a competencia do algodn cataln. b) os curtimes: a dispoibilidade de materias primas (auga e peles) perdeu importancia diante dos avances tcnicos que permitiron a sa localizacin lonxe da tradicional.Tamn foron os catalns os que anularon a nosa producin. c) as ferraras: afundronse a causa das vellas estruturas organizativas e da potencia vasca e asturiana. S Sargadelos creceu grazas s guerras carlistas, pero a utilizacin de carbn vexetal provocou o seu peche en 1875.

Para colmo o boom ferroviario espaol de 1855-65 non chega a Galicia ata 1873. A escasa rendibilidade, incapacidade investidora, discusin sobre o trazado das lias e o alto custo de construcin foron as causas do atraso. S mantivo certo dinamismo o sector da salgadura do peixe que se ir transformando co sculo en industria conserveira.Tamn se salva a construcin naval ferrol e viguesa. 0 peso da Banca foi moi dbil e s asomou co desenvolvemento comercial da Corua e Vigo. A escasa capacidade adquisitiva dos traballadores urbanos e a autosuficiencia campesia reduciron o comercio mnimo. -3- Os transportes: o ferrocarril A historia mostra a contribucin crucial que os transportes tiveron no desenvolvemento econmico. Na Espaa do sculo XIX o problema do transporte foi un dos obstculos para a modernizacin econmica. A pesar do notable programa de construcin de estradas, emprendido a partir de 1840, co que Espaa contou remate do sculo cuns 36.000 km., os progresos resultaron insuficientes. O transporte fluvial era case inexistente dada a natureza dos nosos ros. S o transporte martimo experimentou durante o sculo XIX un progreso considerable grazas mellora dos portos e introducin da mquina de vapor a finais da centuria. Pero a autntica revolucin dos transportes no XIX foi o ferrocarril, que en Espaa era a nica alternativa para o transporte e a formacin dun mercado interior. Pero a construcin da rede ferroviaria en Espaa atrasouse uns trinta anos respecto s pases europeos mis desenvolvidos, como Gran Bretaa ou Francia. Atraso debido tanto desidia gobernamental coma escaso desenvolvemento econmico e social, a falta de capital e de tcnica as como de iniciativa empresarial. A primeira lei de 1844 pola que o Estado reservaba para si a concesin das lias ferroviarias deixaba a construcin nas mans da iniciativa privada. Iso deu lugar especulacin e provocou unha serie de escndalos.Tan s se construron unhas poucas lias (Barcelona-Matar, Madrid-Aranxuez, Valencia-Xtiva). Ademais cometeuse un grave erro tcnico que se haba arrastrar ata os nosos das: o ancho de va establecido de 1,67 m., 15 cm, maior c norma europea. As, antes de 1855 s se construran 475 km. (doc.2) O impulso veu coa Lei Xeral de Ferrocarrs de 1855, aprobada polos progresistas. Por esta lei o Estado outorgaba unha serie de vantaxes econmicas s empresas construtoras: facilitaba a creacin de sociedades annimas, garanta unha rendibilidade mnima do 6 por 100 e a libre importacin de material para o ferrocarril. Ademais, completbase coa Lei Bancaria de 1856 que permitiu a rpida formacin dun sistema bancario que, entre outras cousas, financiase a construcin da rede ferroviaria. Lei tan xenerosa non deixou de surtir efectos: en 1868 estaban en funcionamento 5375 km. Entre 1856 e 1900 a rede de ferrocarrs alcanzou 14.245 km. Esta aceleracin debeuse apoio estatal e achega de capital e tecnoloxa e iniciativa estranxeira, sobre todo francesa. Tres grandes compaas ferroviarias: a de Madrid-ZaragozaAlacante (M.Z.A.) ligada grupo financeiro francs da Sociedade Espaola Mercantil e

Industrial; a Compaa de Camios de Ferro do Norte de Espaa Sociedade de Crdito Mobiliario Espaol; e a compaa de Ferrocarrs Andaluces Compaa de Crdito de Espaa, acapararon as concesins e as subvencins estatais. Cal foi o impacto dos ferrocarrs na economa espaola? A sa contribucin demanda de produtos siderrxicos e das industrias mecnicas foi escasa xa que ata 1891 tolerouse a libre importacin de todo o material ferroviario. En cambio tivo unha grande importancia na demanda de carbn e de emprego (unhas 125.000 persoas empregadas fixas no ferrocarril). Tamn provocou un gran cambio no comercio interior abaratando o prezo das mercadoras. Pero o ferrocarril construuse con atraso e precipitacin. Cometeuse o erro do ancho de va que obstaculizou a sa conexin co resto de Europa, erro que anda pesa sobre a economa espaola. Criticouse o seu trazado radial e a mala calidade da infraestrutura. Este modelo non contribuu a articular o territorio espaol, deixando marxe do ferrocarril reas moi extensas como Galicia. O ferrocarril chegou a Vigo en 1892. O trazado que uniu Santiago con Madrid non finalizou ata 1956!! -4- As Finanzas O establecemento dun sistema moderno de Facenda (doc.5 + valoracin xeralconclusin) fxose moi lentamente e constituu un dos problemas claves da economa espaola. O sistema fiscal foi modernizado e simplificado en 1845 polo ministro Alejandro Mon: o sistema suprimiu moitos pequenos impostos e estableceu o principio de reparto da carga tributaria anda que mantia impostos indirectos tan odiados como os famosos consumos. O sistema financieiro quedou reordenado no Bienio Progresista coa Lei de Bancos de Emisin e Sociedades de Crdito de 1856, ano en que nace o Banco de Espaa. A carn del creceu a banca privada: en 1855 naceu o Banco de Bilbao, un ano despois o Banco de Santander.Tamn se modernizou o sistema monetario en 1868 cunha nova unidade monetaria: a peseta.
6.3. Os novos grupos sociais. Conflitividade social e movemento obreiro (xuo 2003 e xuo 2007)

1. A sociedade espaola no sculo XIX A implantacin do Estado liberal e os cambios econmicos experimentados ao longo do S.XIX provocaron a desaparicin da vella sociedade estamental fundamentada no privilexio, e a sa substitucin por unha nova sociedade de clases na que o principal criterio de diferenciacin social o constitua o acceso riqueza material. Elo conlevou a transformacin dos vellos grupos sociais (p.e. a nobreza ou o campesiado) e a emerxencia de novos grupos (como a burguesa industrial, o proletariado ou certos sectores das clases medias). A nova sociedade segua a ser unha sociedade fortemente polarizada, na que un reducido sector social gozaba da maior parte da renda nacional. A- As clases dirixentes Son unha simbiose de poderosos do pasado (NOBREZA) e novos grupos BURGUESES. Isto ten lugar pola va do ennobrecemento burgus (matrimonio, adquisicin de ttulos) e da participacin da nobreza no mundo dos negocios, forman a

Oligarqua dominante. Deste grupo dirixente saen a maior parte dos altos cargos da administracin, o exrcito e a Igrexa. Nobreza: En xeral, non sae excesivamente mal parada da revolucin liberal: perde os dereitos xurisdicionais pero mantn o groso das sas propiedades pola va da conversin dos seoros territoriais en propiedade plena. Acepta o liberalismo como mal necesario e chega a un pacto cos grupos burgueses. Os seus ingresos proveen maioritariamente das rendas agrarias, anda que algns nobres rematan por entrar nos negocios. Mantn o seu prestixio social e peso poltico: presenza nas camarillas de Isabel II, na alta oficialidade do exrcito, no Senado Burguesa: Integrada por diferentes sectores: - Burguesa de negocios: dedicada a grandes operacins comerciais e financieiras. Adquire terras na desamortizacin e sente atraccin polo estilo de vida nobiliario, buscando o ennobrecemento. Vinculada aos novos centros de poder poltico e ao capital estranxeiro, ten unha forte presenza en Madrid, Andaluca e a cornixa cantbrica. - Burguesa industrial: circunscrita a Catalua at as dcadas finais do S.XIX, momento no que emerxe a forte burguesa industrial vasca. Ocupa unha posicin subordinada dentro das clases dirixentes, tanto economicamente (mis dbil que as grandes fortunas agrarias e financieiras) como politicamente lonxe dos centros do poder). Presionar ao Estado para que se adopte unha poltica arancelaria proteccionista. B- As clases medias Constiten un conglomerado heteroxneo: pequenos fabricantes e comerciantes, propietarios agrarios de tipo medio, profesins liberais, certos empregados pblicos, oficialidade do exrcito Caracterzanse polo seu conservadorismo ideolxico (defensa da orde, da propiedade ) e o intento de imitar o estilo de vida dos poderosos. C- As clases populares Campesiado: Conviven dentro del diferentes condicins: pequenos propietarios, arrendatarios, criados e xornaleiros. Amplase o nmero de campesios sen terra (xornaleiros), afectados pola privatizacin das terras comunais, a venda das pequenas propiedades e os cambios nos rximes de arrendamento. Predominan ao sur do Texo. Grupos populares Urbanos: Conglomerado formado por empregados domsticos, artesns, pequenos comerciantes, empregados da administracin Algns deles estn a medio camio entre as clases populares e as clases medias. Proletariado: O seu nmero relativamente reducido pola precariedade do proceso industrializador. As sas condicins de traballo e de vida son moi duras: baixos salarios, inexistencia de seguros de enfermidade, longas xornadas laborais (12-14 h.), barrios sen servizos sanitarios mnimos frecuente o traballo de mulleres e nenos para compensar os baixos salarios.

2. O Movemento Obreiro A- Caractersticas xerais No S. XIX xurdiu en Europa o movemento obreiro: un movemento protagonizado polas clases traballadoras na procura da mellora das sas condicins de vida e traballo, da consecucin dos plenos dereitos polticos e, s veces, dunha transformacin radical da sociedade nun sentido igualitario. As sas caractersticas bsicas son: 1- O movemento obreiro como manifestacin da nova conflitividade social que o avance da industrializacin propicia. Proletariado e burguesa industrial, como clases con intereses enfrontados. 2- Un contexto poltico (liberalismo) en xeral hostil aos intereses e reivindicacins da clase obreira. 3- As reivindicacins obreiras nos mbitos sociolaboral (condicins de traballo, xornada, traballo feminino e infantil, salarios) e poltico, destacando neste ltimo o papel da conflitividade obreira na crise da Restauracin. 4- As principais formas de loita e organizacin e a sa evolucin: ludismo, asociacionismo, internacionalismo, sindicalismo. 5- O predominio do anarquismo e do socialismo como tendencias ideolxicas do movemento obreiro en Espaa, destacando e caracterizando CNT e UGT como principais organizacins. En Espaa o desenvolvemento deste movemento foi algo mis lento polo relativo retraso do seu proceso industrializador e estivo condicionado polas vicisitudes polticas que presidiu a construcin do Estado liberal. As, atopou mellores condicins para desenvolverse naquelas conxunturas nas que as correntes mis avanzadas do liberalismo propiciaron unha apertura democratizadora do rxime (Bienio Progresista, Sexenio Democrtico, liberalizacin do rxime da Restauracin propiciada polo acceso ao poder do P. Liberal na segunda metade dos anos 80 ). B. Os primeiros pasos do Movemento obreiro: ludismo e asociacionismo As profundas desigualdades existentes nalgunhas zonas rurais espaolas (Andaluca, Estremadura ) e as mesmas desigualdades que xeraba o proceso industrializador determinaron o desenvolvemento dunha forte conflitividade social tanto no campo como na cidade. No campo a conflitividade foi maior nas reas de predominio latifundista, nas que exista un elevado nmero de obreiros agrcolas sen acceso propiedade da terra e vivindo nunhas condicins miserables. A conflitividade social tamn se estendeu cidade, onde as condicins de traballo e de vida non eran moito mellores (baixos salarios, xornadas laborais de 12 ou 14 horas, inexistencia de seguros de enfermidade, amoreamento en barrios insalubres ).

As primeiras manifestacins de protesta obreira, acontecidas nas dcadas de 1820 e 1830, dirixronse contra as mquinas, s que culpaban da perda de postos de traballo e da reducin dos salarios (ludismo). O exemplo mis destacado destas accins foi o incendio da .fbrica Bonaplata en 1835, a primeira factora que introducira en Espaa a mquina de vapor. (doc.1- 2003) Outro exemplo: o das traballadoras da Fbrica de Tabacos da Corua (doc.1 2007) Pero os traballadores comprenderon moi cedo que o verdadeiro problema non eran as mquinas, senn as condicins de explotacin s que estaban sometidos, e comezaron a desenvolver novas formas de loita como a paralizacin da producin mediante a folga e a procura da unidade de accin mediante a creacin das primeiras asociacins obreiras. Estas asociacins agrupaban aos traballadores dun mesmo oficio e tian funcins reivindicativas e de apoio mutuo (pago de cotas para cubrir as necesidades dos seus asociados en caso de perda do emprego por despido, enfermidade, folga ). A primeira creouse en Barcelona en 1834 (Asociacin Mutua de Tecelns) e coeceron unha grande expansin durante o Bienio Progresista (1854-56) (doc.2). Precisamente nos anos do bienio proliferaron as axitacins polticas por asociacins obreiras que acabaran dando lugar a creacin de sindicatos de clase. Agora as reivindicacins xa non sern s laborais senn que tamn incluiranse peticins polticas semellantes s dos Cartistas en Inglaterra. A volta ao poder dos moderados trouxo consigo a represin do asociacionismo obreiro. C- A chegada do Internacionalismo no sexenio (1868-1874) At 1868 o movemento obreiro camiou, politicamente, a remolque das correntes burguesas democrticas (liberalismo radical, Partido Demcrata, primeiros ncleos republicanos), pero a situacin mudou coa chegada das ideas internacionalistas despois da Revolucin Gloriosa. En 1864 fundrase en Londres, coa participacin de obreiros e personalidades procedentes de distintos pases, a la Internacional ou Asociacin Internacional de Traballadores (AIT). Os principios que presidiran a sa creacin foron o da solidariedade obreira internacional (proletarios do mundo, unidevos) e o da autonoma da loita dos traballadores para acadar a sa liberacin de clase mediante a creacin de partidos e sindicatos obreiros. En Espaa, as ideas internacionalistas foron introducidas por Giuseppe Fanelli, un anarquista colaborador de Bakunin, que se reuniu con grupos de traballadores en Madrid e Barcelona e difundiu entre eles os principios anarquistas (colectivismo, apoliticismo, supresin do Estado ). A partir destes ncleos xurdiu a Federacin Rexional Espaola da AIT (fundada no Congreso Obreiro de Barcelona., 1870), de predominio anarquista e que desenvolvera unha intensa actividade insurreccional durante o Sexenio Democrtico (revoltas contra as quintas e os consumos, participacin na insurreccin cantonalista ). Pouco despois, a chegada de Paul Lafargue, xenro de Marx, difundiu entre os internacionalistas madrileos as posicins marxistas (que defendan a necesidade da conquista do poder estatal por parte da clase obreira) e propiciou a creacin do primeiro ncleo socialista espaol ao redor da figura de Pablo Iglesias e do xornal La Emancipacin, Este grupo, en minora no seo da seccin espaola da AIT, non tardara en ser expulsado da mesma.

En 1874, coa chegada da Restauracin, a federacin espaola da AIT foi declarada ilegal e as sas actividades perseguidas. Pero estaban creados os xermes da posterior evolucin das ideas anarquistas e socialistas en Espaa. (doc.3) 3.- Anarquistas e socialistas despois de 1874 A- Os anarquistas: a C.N.T. Nas dcadas seguintes anarquistas e socialistas continuaron marchando por separado. En canto aos anarquistas, en 1881 a FRE pasou a chamarse Federacin de Traballadores da Rexin Espaola para se adaptar legalidade vixente (que prohiba as organizacins de carcter intemacional), adquirindo unha influencia crecente en Catalua e Andaluca. Entre os anarquistas foron xurdindo diferenzas entre das tendenzas: -os partidarios da accin sindical de masas, que van no recurso folga e mobilizacin obreira o medio fundamental para acadar os seus fins de construcin dunha sociedade igualitaria, este anarquismo colectivista e antiautoritario cra no apoio mutuo e na educacin como armas para igualar a sociedade. -os partidarios da accin directa ou propaganda polo feito os cales protagonizaron atentados contra personaxes e institucins representativos da clase dominante, o Estado e a Igrexa. Algns destes atentados, como os sufridos polo xeneral Martnez Campos, Cnovas ou o atentado do Liceo (que provocou vinte mortos nese lugar privilexiado de encontro social da burguesa barcelonesa) era unha vinganza pola execucin, as mis das veces sen probas, de militantes anarquistas. Estes actos de violencia -e o caso da Mano Negra andaluza, sociedade secreta a que se acusou de planear o exterminio dos terratenentes- desataron unha feroz represin por parte do Estado contra o conxunto dos militantes anarquistas. En 1907 os partidarios da accin de masas promoveron a creacin da Solidariedade Obreira, antecedente directo do grande sindicato anarquista da Confederacin Nacional do Traballo (CNT, fundada en 1910). Dotada dunha estrutura federal, a CNT reivindicaba o apoliticismo e o papel da folga xeral (unha folga non debe declararse para ter un pouco mis de xornal, senn para lograr unha transformacin total) como principal instrumento revolucionario. Entre os seus lderes estaban Salvador Segui (el noi del sucre, asasinado nos tempos do pistoleirismo barcelons) e Angel Pestaa. Converterase na principal organizacin obreira espaola antes da Guerra Civil chegando a ter un milln de afiliados. B- Os socialistas: O P.S.O.E. e a U.X.T. Pola sa parte, o ncleo socialista madrileo organizado en torno a Pablo Iglesias fundou en 1879 o Partido Socialista Obreiro Espaol (PSOE), unha organizacin de inspiracin marxista que aspiraba conquista do poder pola clase traballadora e que se adherira II Internacional, integrada por partidos afns ideoloxicamente. En 1888 -ao amparo da Lei de Asociacins promovida polo goberno liberal un ano antes- os socialistas crearon a Unin Xeral de Traballadores (UXT), un sindicato de masas que chegara a ter unha influencia importante en Madrid, Asturias e o Pais Vasco, e que

defenda a negociacin colectiva entre obreiros e patrns e o recurso folga para facer valer os intereses dos traballadores. Paulatinamente, o socialismo espaol evoluira cara posturas moderadas que combinaban a participacin en folgas xerais e os obxectivos finais igualitarios coa bsqueda de melloras graduais para os traballadores no marco do sistema. En 1910, en coalicin cos republicanos, obtivo a sa primeira acta de deputado para Pablo Iglesias. C- O crecemento de principios do XX: comunistas e folga xeral En 1921 un grupo de dirixentes e militantes do PSOE e da UXT separronse para fundar o Partido Comunista de Espaa (PCE), seguindo o modelo dos bolxeviques rusos triunfantes na Revolucin sovitica de 1917. Sera moi minoritario at os tempos da Guerra Civil. A grande expansin do movemento obreiro tivo lugar en Espaa coa entrada no S.XX, ao comps das profundas transformacins que estaba experimentando a sociedade (industrializacin, urbanizacin,.. ). A afiliacin s organizacins de traballadores experimentou un notable crecemento e desenvolveuse unha particular cultura obreira, alternativa cultura burguesa dos ateneos e casinos, que tivo o seu centro nas Casas do Pobo socialistas e nos Ateneos populares e libertarios promovidos polos anarquistas. Nestes locais, que funcionaban como centro de reunin social para os traballadores, existan bibliotecas e desenvolvanse escolas e outras actividades culturais e de ocio. A mobilizacin obreira acadou as sas cotas mis altas nos anos finais da Restauracin (folga xeral de 1917. (doc.4)Trienio bolxevique andaluz, folga da Canadiense en Barcelona sofrendo unha interrupcin coa chegada da ditadura de Primo de Rivera. A ditadura reprimiu a anarquistas e comunistas e mantivo unha actitude inicial de tolerancia cara os socialistas, os cales colaboraron at 1927 nas institucins primorriveiristas como a Organizacin Corporativa ao Traballo. Con todo, en vsperas da proclamacin da II Repblica o movemento obreiro constitua unha forza que non se poda ignorar e xogara un papel fundamental na posterior evolucin do rxime republicano.

6.4. Nacin e nacionalismos en Espaa: rexionalismo e nacionalismo en Galicia, Pas Vasco e Catalua.
1. A cuestin nacional: nacionalismo espaol vs nacionalismos perifricos

Nas dcadas finais do S.XIX xurde en Espaa a chamada cuestin nacional. Con este termo aldese confluencia de diferentes nacionalismos ou proxectos nacionais de difcil harmonizacin e a mido en conflicto entre si: - Un nacionalismo espaol dominante que defende a existencia dunha nica nacin en Espaa e que utiliza o aparato do Estado para crear unha conciencia nacional espaola. O seu rechazo das tendencias particularistas contribuir a radicalizar aos defensores destas tendencias.

- Uns nacionalismos perifricos (cataln, vasco, galego ) que defenden o carcter diferencial das sas comunidades e que rematarn por afirmar a existencia de diferentes nacins en Espaa. Os nacionalismos perifrcos tiveron a sa orixe no labor desenvolvido polas intelligentsias locais para fomentar o interese pola historia, a lingua e a cultura das sas comunidades, co obxectvo de promover a creacin dunha conciencia propia e diferenciada. Posteriormente, a reivindicacin cultural acompaarase da reivindicacin poltica, centrada na esixencia dunha reorganizacin do Estado espaol compatible co autogoberno das diferentes comunidades ou, nalgns casos, na reclamacin da independencia total. O xurdimento da cuestin nacional explcase pola confluencia de diversos FACTORES: 1-A diversidade cultural e mesmo poltica existente desde tempos remotos dentro dos lmites do Estado espaol. Non resulta extrao que os nacionalismo perifricos remataran por ter unha maior audiencia nas comunidades que posuan unha lingua propia. Do mesmo xeito, o feito de que a monarqua dos Austrias (S.XVI-XVII) primara os intereses imperiais sobre a construccin dunha verdadeira monarqua nacional permitu a pervivencia de altas cotas de autogoberno at tempos recentes nalgunhas comunidade s (en Catalua at os Decretos de Nova Planta -comezos do S.XVIII- e no Pas Vasco at o remate da 3a Guerra Carlista 1876-). Como lxico, o recordo deste -autogoberno servira de estmulo para o desenvolvemento dos nacionalismos nestas comunidades. 2- A forma que adquiru a construcin do Estado liberal en Espaa ao longo do S.XIX, caracterzada por: A. Un centralismo uniformizador: supresin das particularidades xurdicas e econmicas, creacin de novas unidades administrativas (p.e. a nova divisin provincial) que rompen as divisins tradicionais, imposicin dun modelo cultural e lingstico uniforme contra esta centralizacin contra a que reaccionarn os nacionalismos perifricos. B. Unha dbil nacionalizacin que non consegue consolidar un sentimento nacional espaol compartido por todos. Contrben a este fracaso o predominio histrico das opcins mis conservadoras, as profundas divisins polticas que daran orixe as duas espaas, a deficiente escolarizacin, o sistema de quintas, a ineficacia da administracin Esto tera repercusins como a falta de consenso e identificacin cos smbolos nacionais: duas bandeiras, dous himnos. C. O desigual desenvolvemento do capitalismo e a industrializacin, que afondou as desigualdades na estrutura econmica das diferentes reas do pais. Facilitou o xurdimento de intereses econmicos distintos e, por veces, difciles de conciliar (librecambismo vs. proteccionismo, p.e.), agravado polo feito de que as zonas mis desenvolvidas economicamente non coincidan cos centros de decisin poltica e coa extraccin xeogrfica maoritaria da elites que gobernaban o Estado. D. A todos estes factores veuse sumar, a finais do S.XIX, a deslusin pola marcha de Espaa, motivada polo fracaso colonial (1898)(me duele espaa), a conciencia de atraso e decadencia que medrou en moitos crculos sociais do pas Esta sensacin de desencanto frustrou o desenvolvemento dun sentimento de orgullo de pertenz a a unha patria comn e, pola contra, contribuu a fortalecer os sentimentos diferenciais das distintas comunidades.

Algns destes nacionalismos acadaron unha forte presenza social e electoral xa nas primeiras dcadas do S.XX. As ocorreu en Catalua coa Lliga Regionalista -e posteriormente, durante a II Repblica, con Esquerra Republicana de Catalunya- ou no Pas Vasco co PNV. En Galicia a influencia do nacionalismo foi sempre menor e haber que agardar aos anos 30 para que consiga certo xito coa fundacin do Partido Galeguista. Tras a proclamacin da II Repblica, estes movementos contriburon apertura do debate sobre a reorganizacin do Estado nunha direccin descentralizadora. Deste xeito, a Consttucin republicana proclamara o Estado integral compatible coas autonomas rexionais. En cada un dos movementos nacionalistas podemos distinguir tres fases: O provincialismo: termo que se emprega para cualificar todas aquelas doutrinas e movementos que, dende 1833 defenden, contra o centralismo, o recoecemento das particularidades culturais das provincias que constiten Espaa, identificadas estas, nalgns casos, cos vellos reinos medievais: Galicia, Catalunya O rexionalismo: termo empregado, a partir da dcada de 1880, para cualificar aqueles movementos polticos e culturais que reivindican formas de descentralizacin administrativa e de autogoberno consideradas como un dereito histrico. Pdense distinguir das tendencias claramente diferenciadas: a liberal, democrtica e federalista que pretenda, mantendo a unidade da nacin espaola, a creacin e federacin de Estados soberanos con base nas provincias, e a tradicionalista antiliberal baseada na defensa do catolicismo e das tradicins locais que, no caso das provincias vascas, de Navarra e Catalunya coinciden coa defensa dos privilexios recoecidos polos antigos fueros. O nacionalismo ou defensa da consideracin e do recoecemento da comunidade propia como unha nacin diferenciada con dereito a dispoer de soberana poltica e de goberno propio; aparece as, a finais do sculo XIX e comezos do XX, a idea da existencia da nacin catalana, vasca ou galega e a creacin de partidos nacionalistas que defenden estes dereitos. Na elaboracin e formulacin destas ideas nacionalistas destacaron Prat de la Riba, Sabino Arana e Vicente Risco que sentaron as bases das respectivas conciencias nacionais. 2. O Catalanismo - A Renaixena Cara ano 1830, dentro do contexto cultural do Romanticismo e no marco dun Estado liberal espaol con dificultades para vertebrar un desenvolvemento econmico harmnico, xurdiu en Catalua un amplo movemento cultural e literario, coecido como a Renaixena. A sa finalidade era a recuperacin da lingua e dos sinais de identidade da cultura catalana, pero careca de aspiracins e de proxectos polticos, sendo os seus obxectivos puramente culturais. - Centre Catala

As primeiras formulacins catalanistas cun contido poltico vieron da man de Valent Almirall, un republicano federal decepcionado, que convocou o primeiro Congreso Catalanista (1880) co obxectivo de unifica-las das correntes mis destacadas do catalanismo, a de herdanza republicana e progresista, e a mis literaria, apoltica e conservadora. Este movemento culminou na creacin do Centre Catal (1882), organizacin que pretenda sensibiliza-la opinin pblica catalana para consegui-la autonoma. No ano 1885 impulsou a redaccin dun Memorial de Greuges (Memorial de Agravios), que lle foi presentado a Afonso XII por unha ampla comisin de personalidades pouco antes da morte do monarca. O memorial denunciaba a opresin de Catalua e reclamaba a harmonizacin dos intereses e das aspiracins das diferentes rexins espaolas. No tenemos Seor, la pretensin de debilitar, ni mucho menos atacar la gloriosa unidad de la patria espaola, ante sal contrario, deseamos fortificarla y consolidarla; pero entendemos que para lograrlo n oes buen camino ahogar y destruir la vida regional. Lo que nosotros deseamos seor, es que en Espaa se implante un sistema regional adecuado. - Uni Catalanista Un grupo de intelectuais, vinculados xornal La Renaixena e contrarios progresismo de Almirall, fundaron a Uni Catalanista (1891), unha federacin de entidades de carcter catalanista de tendencia conservadora. O seu programa quedou fixado nas Bases de Manresa, que defendan unha organizacin confederal de Espaa e a soberana de Catalua en poltica interior. Proclamaba a oficialidade do cataln e propoa o restablecemento das institucins tradicionais de Catalua (Audiencia e Cortes) que deberan ser escollidas por sufraxio corporativo. () Base 6. Catalua ser soberana do seu goberno interior e polo tanto ditar libremente as sas leis orgnicas, ter seu cargo a lexislacin civil. penal, mercantil, administrativa e procesual, o establecemento e maila recadacin de impostos; a cuacin de moeda, e ter tdalas atribucins inherentes soberana que non lle correspondan goberno central segundo a base 1a. Base 7. 0 poder lexislativo rexional residir nas Cortes catalanas que se debern reunir cada ano nunha poca determinada e nun lugar diferente. As Cortes formaranse por sufraxio entre os cabezas de familia, agrupados en clases segundo o seu traballo manual, carreiras profesionais, propiedade, industria e comercio. () Bases de Manresa. (1892) - A Lliga A renuncia da Uni Catalanista a participar na vida poltica levou a un grupo de catalanistas, vinculados xornal La Veu de Catalunya (Prat de la Riba, Camb, entre outros), a defender unha intervencin mis clara na poltica e conversin do

catalanismo nunha causa capaz de mobilizar a amplos sectores da poboacin. O momento propicio para esa nova formulacin chegara tralo desastre do 98. En Catalua, o impacto da crise do 98 foi decisivo para a madureza e maila expansin social do catalanismo. O fracaso do proxecto reformista do goberno Silvela-Polavieja favoreceu a confluencia de intereses entre os sectores catalanistas favorables intervencin electoral e a burguesa industrial e comercial, cada vez mis afastada dos partidos dinsticos e mis achegada rexionalismo. Froito desa converxencia foi a creacin en 1901 da Lliga Regionalista, que contou entre os seus lderes a Enric Prat de la Riba e Francesc Camb. A Lliga presentaba un programa poltico conservador, centrado na loita contra o corrupto e ineficaz sistema da Restauracin e a prol dun reformismo poltico que outorgase a autonoma a Catalua. O seus xitos electorais en Barcelona a partir de 1901 convertrona na forza hexemnica en Catalua ata o ano 1923. - Solidaritat: unha coalicin electoral O amplo rexeitamento suscitado en Catalua pola Lei de Xurisdicins (1906) posibilitou a formacin dun amplo movemento, Solidaritat Catalana, que reuniu a carlistas, rexionalistas e republicanos. A coalicin presentaba un programa comn baseado na derrogacin da Lei e na consecucin da autonoma; nas eleccins de 1907, conseguiu 41 dos 44 escanos que Catalua tia no Congreso dos Deputados. Esta vitoria tivo unha ampla significacin, xa que levou fin da quenda dinstica en boa parte de Catalua e maila consolidacin do catalanismo e do republicanismo como as forzas polticas hexemnicas - A mancomunidade No ano 1914 e acollndose Lei de Mancomunidades, as Deputacins catalanas, baixo o control da Lliga Regionalista, impulsaron a creacin da Mancomunidade de Catalua. Este organismo consista nunha federacin das catro provincias catalanas que contaba cunha Asemblea Xeral, un Consello Permanente e un Presidente, cargo para o que foi elixido Prat de la Riba. Tia o mesmo orzamento e as mesmas competencias (beneficencia, cultura e obras pblicas) que as Deputacins provinciais e estivo vixente ata a sa disolucin por Primo de Rivera no ano 1925. -3-. O nacionalismo vasco Causas: abolicin dos foros e inmigracin No Pas Vasco, as formulacins nacionalistas forxronse longo da segunda metade do sculo XIX a partir dunha corrente de recuperacin da cultura vasca. Pero foi, sobre todo, a abolicin dos foros trala ltima guerra carlista en 1876 o que deu orixe nacemento dunha corrente que reivindicaba a reintegracin foral (estes foros, que os vascos mantian desde a Idade Media, garantizabanlle certos privilexios como a exencin de moitos impostos e a autonoma poltica). Doutra banda, o proceso industrializador favoreceu unha forte inmigracin, que supuxo unha ruptura da sociedade tradicional vasca. Como reaccin, fortaleceuse unha corrente de defensores da lingua e mais da cultura vascas, contrarios proceso de

espaolizacin provocado pola chegada de traballadores doutras rexins de Espaa denominados despectivamente maketos. Estes traballadores van ser considerados como seres inferiores e destrutores das esencias vascas: El maketo, he ah el enemigo! Y no me refiero o uno clase determinada de maketos, sino a todos en general: todos los maketos, aristcratas y plebeyos, burgueses y proletarios, sabios e ignorantes, buenos y malos, todos son enemigos de nuestra Patria (). Y entindase que no los aborrecemos porque s. () Pero el espaol () es nuestro dominador y nuestro parsito nacional: nos ha sometido privndonos de la condicin o que todo hombre y todo pueblo tiene derecho, la libertad (). Sabino ARANA Y GOIRi. Obras completas La fisonoma del bizkaino es inteligente y noble; lo del espaol, inexpresiva y adusta. () El bizkaino es inteligente y hbil para toda clase de trabajos; el espaol es corto de inteligencia y carece de maa para los trabajos ms sencillos .Preguntdselo a cualquier contratista de obras, y sabris que un bizkaino hace en igual tiempo tanto como tres maketos juntos. El bizkaino es laborioso (); el espaol, perezoso y vago (). El bizkaino degenera en carcter si roza con el extrao; el espaol necesita de cuando en cuando una invasin extranjera que lo civilice. Sabino ARANA Y GOIRI. Qu somos?. Bizkaitarra, n29.30-VI-1895 Sabino Arana e a fundacin do PNV Foi neste contexto cultural e poltico no que Sabino Arana recollendo a tradicin foralista, formulou os principios orixinarios do nacionalismo vasco e impulsou a formacin do Partido Nacionalista Vasco. A ideoloxa de Arana articulbase en torno s principios da raza vasca, dos foros e da relixin. O seu lema foi Deus e Lei Vella (Jaungoikoa eta Lagizarra) e defenda a vella sociedade patriarcal desde unha perspectiva antiliberal e tradicionalista, mesmo tempo que avogaba pola total reintegracin dos foros. O nacionalismo vasco atacaba tanto clase dirixente vasca, considerada responsable da destrucin da sociedade tradicional favorece-lo proceso industrializador, como socialismo obreiro, acusado de perturbador da orde social e estrao s tradicins vascas dada a sa influencia entre a inmigracin. En 1894 fundou o Euskeldun Batzokija, unha sociedade poltico-recreativa da que xurdira o PNV: Deus e Lei Vella Art.3. Jaungoikua. Bizkaya ser catlica-apostlica-romana en todas manifestaciones de su vida interna y en sus relaciones con los dems pueblos. las

Art.4. Lagizarra. Bizkaya se constituir libremente. Restablecer en toda su integridad lo esencial de sus leyes tradicionales llamadas fueros. Restaurar los buenos usos y costumbres de nuestros mayores. Se constituir, sino exclusivamente, principalmente con familias de raza euskeriana. Sealar al Euskera como lengua oficial (). Art.8. Siendo Bizkaya por su raza, su lengua, su fe, su carcter y sus costumbres, hermana de Alaba, Benabarre, Guipuzkoa, Lapurdi, Nabarra y Suberoa, se ligar o

confederar con estos seis pueblos para formar el todo llamado Euskelerra (Euskeria), pero sin mengua de su particular autonoma. Esta doctrina se expresa con el principio siguiente: Bizcaya libre en Euskeria libre (). Art. 12. Se prohibe: la blasfemia, los cantares impos y obscenos, los juegos de azar y los cantos genuinamente espaoles. Sabino ARANA y GOIRI. Reglamento de Euskeldun Batzokija. 24-V-1894 Consolidacin e escisin do nacionalismo vasco Tamn no Pas Vasco, os anos redor do cambio de sculo foron decisivos para a consolidacin do nacionalismo. No ano 1898, Sabino Arana, fundador do Partido Nacionalista Vasco, foi elixido deputado provincial por Biscaia; ano seguinte os nacionalistas chegaban Concello de Bilbao e, no ano 1907 lograban a alcalda da cidade. O principal marco de accin poltica do partido era o propio Pas Vasco e centraba os seus esforzos electorais no control dos Concellos e das Deputacins, sobre todo de Biscaia, onde tian maior presenza e forza; mais non tomaban parte nas eleccins xerais espaolas. Ademais da penetracin nas institucins vascas, o nacionalismo suavizou o discurso inicial de Sabino Arana, quen nos ltimos anos da sa vida amosou unha certa renuncia s sas teses mis independentistas para impulsar a transformacin do PNV nun partido nacionalista, mais con obxectivos fundamentalmente autonomistas. No ano 1913, o PNV pasou a se denominar Comunin Nacionalista Vasca e, co fin de atraer burguesa campo nacionalista, o novo partido amosou unha postura de moderacin, presentndose como un partido de orde . A Comunin obtivo os seus primeiros grandes xitos electorais nos anos 1917 e 1918, cando por primeira vez se presentou s eleccins xerais, nas que acadou 6 dos 7 escanos de Biscaia. -4- O Galeguismo En Galicia xurdiu tamn, a partir de mediados do sculo XIX, unha progresiva toma de conciencia das sas particularidades que foi unida defensa da sa cultura e dos intereses econmicos e polticos. O resultado foi a configuracin dun heteroxneo movemento, o galeguismo, que reivindica, con maior ou menor intensidade e radicalidade, o recoecemento das peculiaridades de Galicia e o autogoberno do pobo galego. A pesar de que o movemento galeguista contou con destacados tericos e defensores, o seu grao de implantacin na sociedade foi moito menor que en Catalunya ou no Pas Vasco. Durante o sculo XIX o galeguismo quedou limitado a determinados crculos intelectuais e polticos, autnticas minoras elitistas, con moi escasa conexin popular; unicamente ben entrado o sculo XX as masas populares participarn de forma activa nas sas reivindicacins. Ata o corte brusco que supuxo a Guerra Civil espaola de 1936-39, na configuracin do galeguismo pdese apreciar un continuo proceso evolutivo no que se diferencian con claridade tres fases: provincialismo (1840-1885), rexionalismo (1885-1916) e nacionalismo (1916-1936):

Provincialismo En torno a dcada de 1840 xorden en Galicia as primeiras manifestacins dun pensamento e dunha actuacin poltica nos que aparecen tanto a defensa de Galicia e da sa maneira de ser como a crtica centralismo. Estas primeiras manifestacins do particularismo galeguista obedecen a diferentes factores e razns. Politicamente estn relacionadas cos distintos movementos provincialistas que se dan en toda Espaa, encadrables na problemtica da definicin do modelo de Estado. As, fronte centralizacin poltica desenvolvida polos moderados, certos sectores do liberalismo progresista e democrtico defenderon a descentralizacin do poder, xustificaron a preeminencia do local e, nalgns casos, propugnaron a formacin dun Estado federal. Culturalmente estn relacionadas cos movementos que en toda Europa, influenciados polo romanticismo, potenciaron o estudio e a defensa dos elementos diferenciadores e identificadores da propia comunidade: a sa historia, cultura e lingua. O descubrimento de Galicia como unha unidade independente doutros pobos foi froito do labor da denominada xeracin de 1846, un fato de homes entre os que destaca Antoln Faraldo, que a travs dos seus escritos puxeron de manifesto as principais caractersticas diferenciadoras de Galicia (lingua, costumes, historia, economa) e os problemas que padeca A primeira posta en prctica destas ideas manifestouse con forza no pronunciamento de 1846. Encabezado por Miguel Sols y Cuetos contra o goberno dos moderados de Narvez, propiciou a formacin en Santiago dunha Junta Superior del Gobierno de Galicia que denunciou a explotacin que padeca o pobo galego. Trala experiencia de 1.846, a reivindicacin dun goberno galego foi desenvolvida e apoiada poio federalismo. Durante a I Repblica tentouse organizar un Cantn Galego e a pesar do seu fracaso, o sentimento federalista rexurdiu de novo aprobando en 1887 un Proyecto de Constitucin para el Estado Galaico no que se estableca a soberana do pobo galego, os seus dereitos democrticos e os seus rganos de goberno (Asemblea rexional e Consello executivo) Paralelamente, no eido da cultura, desenvolveuse un activo movemento de recuperacin histrica e literaria, o Rexurdimento, protagonizado por Rosala de Castro, Eduardo Pondal, Curros Enrquezf Francisco An A eles debeuse o inicio do movemento de recuperacin e defensa do emprego do galego como lingua non s popular senn tamn literaria. Os historiadores, fundamentalmente Benito Vicetto e Manuel Murgua (que publican a partir de 1865 cadansa Historia de Galicia) contriburon a subministrar argumentos nacente galeguismo xustificando o dereito a dispor dunha organizacin poltica propia que recoecese a situacin xeogrfica especial de Galicia, a presenza duns costumes e dunha lingua diferentes, a existencia dun pasado glorioso e, sobretodo, na crenza dunhas orixes do pobo galego vinculados raza celta, considerada superior a dos restantes pobos peninsulares (celtismo). Rexionalismo

De modo paralelo que sucede noutras zonas de Espaa, na dcada de 1880, aparece en Galicia claramente configurado un movemento de carcter rexionalista, dicir, un movemento que busca, xustifica e defende especificamente para Galicia tanto o emprego da lingua propia como a consecucin do dereito autonoma poltica e administrativa sen rachar a unidade do Estado espaol. A defensa do rexionalismo galego foi formulada dende das posturas ideolxicas diferentes: unha liberal liderada por Manuel Murgua e outra conservadora,tradicionalista e catlica representada por Alfredo Braas. Foi Murgua o primeiro defensor da existencia dunha nacionalidade galega diferente s demais xustificando a sa realidade en razns tnicas, idiomticas, xeogrficas, e histricas. Partindo dunha posicin liberal, Murgua reivindicou para Galicia o dereito a recobra-la sa autonoma poltica que s se poda lograr mediante unha ampla descentralizacin administrativa e econmica, Sen embargo foi Alfredo Braas quen mellor sistematizou as reivindicacins e formulacins do rexionalismo galego. Nas sas obras Braas tratou de fundamenta-las bases dun rexionalismo que puidese ser aplicado a todas aquelas comunidades que tivesen as mesmas aspiracins autonoma poltica dentro de Espaa e que resolvese o problema diferencial dos distintos pobos hispanos; defendeu a idea da dobre patria (a grande e a pequena) coa finalidade de conxuga-las reivindicacins rexionalistas coa unidade de Espaa e avogou pola formacin de institucins propias para o goberno das rexins, Sen embargo, a sa defensa do rexionalismo baseouse en presupostos antiliberais e tradicionalistas (inclusin do catolicismo como trazo fundamental da alma galega, composicin das futuras institucins polticas rexionais que significaban a volta corporativismo social e gremial) Foi tamn nesta poca cando apareceron as primeiras organizacins de tipo galeguista (Asociacin Regionalista Gallega, 1891; Liga Gallega, 1897) e de defensa da lingua (Real Academia Gallega, 1906); tamn se fundaron peridicos para a difusin dos seus ideais (La Regin Gallega, 1886; La Patra Gallega, 1891; A Nosa Terra, 1907). A pesar da sa forte fundamentacin terica, as realizacins polticas do rexionalismo galego foron escasas sendo, mesmo tempo, fortes as diverxencias que existiron entre a corrente tradicionalista e a liberal. En 1907, fundouse Solidaridad Gallega coa intencin de agrupar a tdalas persoas e grupos defensores da descentralizacin, de participar na loita electoral e de contribur fomento da riqueza de Galicia. O seu xito foi relativo e breve, desaparecendo en 1912. A sa preocupacin polos problemas da transformacin agraria fixo que o agrarismo fose un dos seus trazos caractersticos contribundo a creacin de sociedades solidarias de mbito campesio e a celebracin das Asambleas Agrarias de Monforte.. (O AGRARISMO GALEGO: Xurdiu cara finais do S.XIX como un intento de resolver, por medio da organizacin e a mobilizacin campesias, os graves problemas que estaba a padecer a agricultura galega: pervivencia do sistema foral, minifundio, elevadas cargas impositivas, efectos da crise agraria finisecular As primeiras asociacins (mutuas gandeiras e seguros cooperativos, sen carcter reivindicativo) apareceron a mediados dos anos oitenta, pero a grande expansin do agrarismo ten lugar despois de 1906, ano no que sae luz unha lei que permite a legalizacin dos sindicatos agrarios. Despois de 1914 o movemento estendeuse e

acadou unha maior unidade organizativa (Basilio lvarez logrou agrupar en 1922, na Confederacin Regional de Agricultores Gallegos., a mis de catrocentas sociedades agrarias. Pero coa chegada da ditadura de Primo de Rivera o agrarismo esmoreceu e moitos dos seus dirixentes locais foron integrados nos concellos e as deputacins primorriveiristas. A elo contribuu a masiva redencin dos foros nos anos vinte, sancionada pola Lei de Redencin de 1926.) Nacionalismo A partir de 1916, o pensamento poltico galeguista afirma con rotundidade que Galicia unha nacin. Os escritos e as obras, entre outros, de Antn Vilar Ponte (Nacionalismo Gallego. Nuestra afirmacin regional,1916), Vicente Risco (Teoria do nacionalismo galego) e Castelao (Sempre en Galiza, 1944) recolleron, fundamentaron e divulgaron os trazos esenciais da nacin galega, analizaron os problemas que padeca e propuxeron solucins, alternativas e programas de transformacin da realidade poltica e econmica galega. Entre 1916 e 1936, a publicacin A Nosa Terra foi o voceiro e rgano de expresin das inquedanzas nacionalistas. Foron Vicente Risco e Castelao quen mellor sistematizaron e defenderon os trazos nacionais de Galicia. Segundo eles, Galicia unha nacin perfectamente diferenciada e caracterizada pola sa lingua (o galego), a sa xeografa (a Terra galega), a sa raza (cltica), o seu esprito (a alma galega, a saudade), a sa cultura e a sa historia, elementos claramente senlleiros con respecto s demais pobos de Espaa. Na doutrina nacionalista galega, a hora de lexitimar a existencia da nacin, predominan claramente os elementos organicistas, culturais e histricos fronte s elementos polticos, tdolos nacionalistas galegos manteen, en lias xerais, un mesmo ideario comn bsico: a denuncia do atraso econmico e da opresin cultural de Galicia por Castilla, a apoloxa da modernizacin da producin agropecuaria, a defensa da autonoma integral de Galicia, o rechazo separatismo e o desexo de conseguir unha federacin ibrica na que se poida reintegrar Portugal. As diferenzas entre eles xorden por motivos polticos e sociais. As,o nacionalismo tradicionalista (Vicente Risco, Otero Pedrayo, Filgueira Valverde) defendeu o predominio ideolxico do catolicismo na sociedade galega, a hexemona social e poltica da fidalgua e dos sectores intelectuais e a preeminencia dos valores e actuacins culturais como obxectivo prioritario do nacionalismo; en cambio, o nacionalismo democrtico (Xon Vicente Viqueira, Castelao, Alexandre Bveda) toma pobo galego como referente poltico das sas actuacins e busca alcanzar unha democracia compatible co pleno autogoberno de Galicia. No terreo organizativo,o nacionalismo galego manifestouse inicialmente a travs das Irmandades da Fola. En 1916 fundouse na Corua, impulsada por Antn Vilar Ponte, a primeira destas irmandades que rapidamente se estenderon por toda Galicia. Os seus obxectivos foron tanto a defensa, dignificacin e cultivo do idioma galego como a potenciacin da propia identidade e a busca de solucins para os problemas econmicos e polticos de Galicia. En 1918, en Lugo, celebrouse a primeira asemblea das Irmandades da Fala, a I Asemblea Nazonalista, na que se definiu o seu programa poltico: a busca da autonoma integral de Galicia.

movemento das Irmandades do Fala incorporronse numerosas personalidades da cultura e da intelectualidade galega, anda que a sa repercusin popular foi minoritaria. As diferenzas ideolxicas e de estratexia poltica entre os partidarios da participacin nas eleccins e os partidarios da abstencin fixeron que o movemento se escindise en das lias diferentes. Na IV Asemblea Nazonalista celebrada en Monforte de 1922, a meirande parte das Irmandades, encabezadas por Risco, decidiron fundar e integrarse na Irmandade Nazonalista Galega cun programa baseado preferentemente na propaganda poltica e de concienciacin da sociedade galega e no abstencionismo electoral. En cambio,a Irmandade da Corua, a de maior numero de afiliados, decidiu, seguindo a Luis Pea Novo, a participacin poltica nas eleccins. En 1924 o goberno de Primo de Rivera iniciou a represin de calquera tipo de actuacin ou propaganda poltica dos nacionalismos perifricos e as actividades galeguistas quedaron reducidas so mbito cultural ata a chegada da Segunda Repblica.

2.3. A Restauracin: O sistema poltico da Constitucin de 1876 e o seu funcionamento. (1874-1898)

2.3.1. Fundamentos polticos da Restauracin:

Xurde tras o fracaso da experiencia democratizadora do Sexenio como un intento de articular un sistema poltico estable (que poa fin sucesin de pronunciamentos militares, levantamentos populares ) e de signo conservador (que garante a salvagarda dos intereses das clases dominantes). O seu principal artfice Antonio Cnovas (lder do partido alfonsino durante o Sexenio), quen se inspira: - no modelo bipartidista britnico de dous grandes partidos maioritarios, e - nunha suposta tradicin espaola que se remontara Idade Media- de equilibrio de poderes entre a Coroa e as Cortes. O regreso dos Borbns trono de Espaa foi coidadosamente preparado por Antonio Cnovas del Castillo. En 1870 conseguiu que Isabel II abdicara no seu fillo Alfonso. Tamn procurou presentar o xove principe como un futuro monarca respectuoso co sistema constitucional; a sa educacin en Inglaterra e o manifesto de Sandhurst formaron parte desa estratexia. O seu programa poltico plasmouse no Manifesto de

Sandhurst (doc.1) redactado por Cnovas en novembro de 1874 en nome do futuro Afonso XII. Recolla os seguintes aspectos: - o principio monrquico en virtude da lexitimidade histrica - defendia unha monarqua constitucional baseada no liberalismo doutrinario - o respeto do rei ao parlamento A posta en marcha do rxime foi obra dun Ministerio-Rexencia presidido por Cnovas que, despois do pronunciamento de Martnez Campos en Sagunto, buscou establecer un goberno estable e pacificar o pas, as sas principais medidas foron: - revisar a poltica revolucionaria do sexenio (limitacin de liberdades, censura, sufraxio censitario) - poer fin os conflitos blicos de Cuba e a III guerra carlista, a vitoria alfonsina neste conflito supuxo a abolicin dos foros para os vascos, de modo que perderon os seus privilexios e foron sometidos ao sistema comn de impostos e de recrutamento.. No caso da guerra de Cuba o xeneral Martnez Campos conseguiu asinar a paz cos insurrectos ( Paz de Zanjn) concedendo unha ampla amnista e prometendo reformas. A fin das guerras conferiu o ttulo de rei pacificador a Alfonso XII. Unha vez conseguidos estes obxectivos puido elaborar unha nova Constitucin: A Constitucin de 1876, (doc.2) vixente ata 1923, foi a mis duradeira da historia de Espaa. unha Constitucin centrista e flexible. Nace dos acordos entre os distintos grupos polticos. Establece que Espaa unha monarqua constitucional, co poder do rei teoricamente limitado polas Cortes. O rei ten o poder executivo (nomea goberno), parte do poder lexislativo (promulga as leis, pode vetalas, convoca e disolve Cortes), ten a responsabilidade da poltica exterior e o mando do exrcito. A soberana compartida polas Cortes e o Rei. Hai un amplo captulo dedicado s dereitos e liberdades individuais. Pero son artigos flexibles, que poden ser completados con leis posteriores, que aumenten ou recorten os dereitos. As Cortes divdense en das cmaras: Congreso e Senado, estableca as mesmo que o sufraxio fose regulado por leis posteriores. O Congreso elxese por sufraxio restrinxido ou universal, segundo a lei electoral vixente. O Senado unha cmara alta, hai senadores de dereito propio (por nacemento ou xerarqua), vitalicios (nomeados polo rei) Estes non poden exceder de 180. Outros son elixidos polos Concellos. unha cmara moi conservadora. A relixin oficial a catlica, pero hai liberdade relixiosa. En definitiva unha constitucin moi eclctica. Dbese apuntar que o documento foi aprobado polo consenso dos sectores mis altos da burguesa, que pretenden superar as os traumticos cambios que caracterizaban o rumbo poltico espaol, configurando unha alternancia no poder mediante a quenda de dous partidos. En todo caso Cnovas busca a estabilidade poltica e o apoio maioritario para a monarqua. Respecta a Constitucin, pero cre que hai das constitucins: a que todos coecemos, a externa; e a interna, baseada na tradicin espaola. No sistema da Restauracin hai dous elementos clave: a monarqua e as Cortes. A monarqua representa a autoridade; as Cortes, a vontade do pobo pero esta quedara totalmente desvirtuada polo xeneralizado fraude electoral.

2.3.2. O funcionamento do Sistema da Restauracin: a quenda pacfica e o bipartidimo

Seguindo o modelo ingls a estabilidade poltica da Restauracin basebase na alternancia poltica no poder entre das forzas polticas, a famosa quenda (turno) pacfica entre dous grandes partidos dinsticos , que se comprometen a irse alternando pacificamente no poder:; mester entender que o modelo bipartidista, xa con sufraxio censitario, xa con universal a partir de 1890, se manter grazas compoenda entre o poder central e as sas correas de transmisin no mbito local: os caciques. O sistema de Cnovas presentar as unhas Cmaras que en nada reflicten a participacin popular. (doc.3) Os dous grandes partidos foron o Partido Liberal-Conservador e o Partido Liberal Fusionista, coecidos como conservadores e liberais respectivamente. Foron os nicos partidos que ocuparon o goberno neste perodo. Non se trataba de partidos modernos de masas, tal como coecmolos hoxe, coas sas sedes, agrupacins, e afiliados. Tratbase de partidos de notables, dicir, a reunin de varios lderes polticos coas sas respectivas clientelas, os seus rganos de prensa e os seus apoios locais. As, cada un destes polticos lideraba unha faccin. A misin do lder era manter unidas s diferentes faccins do partido, e repartir os beneficios do poder equilibradamente entre eles. Se un partido perda a unidade interna mentres estaba no goberno, o rei poda quitarlle a sa confianza e chamar oposicin para que formase novo goberno e convocase as eleccins, mediante o que se coeca como decreto de disolucin. Por iso, era necesario que o lder do partido fose unha figura co carisma suficiente como para aglutinar no seu torno a todas as faccins. Durante o ltimo cuarto de sculo, Cnovas e Sagasta foron os lderes indiscutibles, pero trala sa morte sucedronse as divisins internas nos seus respectivos partidos. O Partido Liberal-Conservador foi o primeiro dos dous que se constituu. O seu lder era Antonio Cnovas, quen intentou aglutinar no seu seo aos antigos moderados partidarios de Isabel II e aos membros da Unin Liberal, includos aqueles que, como Romero Robledo, apoiaron a revolucin de 1868. Tamn englobou nas sas filas a personalidades destacadas, como o xeneral Martnez Campos e tamn a grupos prximos ao tradicionalismo, pero que aceptaban a lexitimidade alfonsina. Ten as sas bases sociais nos grandes propietarios e na alta burguesa: o partido da orde, da clase dirixente. O partido Liberal-Fusionista xurdiu mis tarde, xa que as faccins que o an a compoer estaban desorganizadas tralo fracaso do Sexenio. O proceso, que non foi fcil, consolidouse en 1881, cando accederon ao poder baixo a direccin de Sagasta, o seu lder durante o ltimo cuarto de sculo. O seu programa fundamental era desenvolver os dereitos da Constitucin de 1869. Base social: clases medias.
2.3.3. O falseamento do sistema: o fraude electoral.

A necesidade que tian os gobernos de gaar as eleccins e ter maiora nas Cortes, provocou o seu falseamento permanente, o sistema funcionaba de arriba abaixo: - Na cspide estaba a minora poltica dirixente, os homes dos partidos, senadores, deputados, ministros estreitamente conectados tanto pola sa procedencia social como polas sas relacins familiares e persoais cos grupos dominantes locais, donos de negocios, fabricas e terras; todos eles forman a oligarqua dirixente entre a que se escolla os candidatos. - Nun nivel intermedio estaba o gobernador civil que, baixo a orde do ministro da

Gobernacin, colabora na elaboracin do encadramento. Para que os resultados se cumpran segundo o previsto deben colaborar os alcaldes, nomeados polo Goberno e encargados do desenvolvemento do proceso electoral. - Na base desta pirmide estaba o cacique local, personaxe que gozaba dunha grande influencia no seu territorio, sobre todo rural, e que cambiaba votos por favores como a entrega de cargos, favores, as recomendacins etc (doc. 4). O proceso de manipulacin funcionaba tamn de arriba abaixo: - O primeiro paso a destitucin do goberno mediante o Decreto de Disolucin.( porque perde a confianza da coroa, porque se considera necesario para manter o sistema, porque hai unha crise dentro do partido ), axiaou porque toca ponse en marcha os mecanismos de manipulacin electoral para conformar unha nova maiora: - Despois o xefe do outro partido (normalmente Canovas ou Sagasta) recibe o encargo de formar un novo goberno e as cortes son disoltas. - Convcanse novas eleccins e no ministerio de gobernacin se negocian coa oposicin os resultados electorais. No encadrado (estaba no ministerio de Gobernacin e nas cuadrculas correspondentes a cada distrito electoral colocabanse os nomes dos candidatos que lle interesaban ao goberno) pctanse os candidatos que deben sar elexidos en cada distrito electoral, asegurandolle o partido convocante a maiora e a ao outro partido unha representacin suficiente ata o seguinte turno. - Os Gobernadores civs nomeados polo novo xefe do goberno actan de intermediarios entre o poder central e os poderes locais para garantir que os resultados sexan os pactados. - Os caciques locais eran os que controlaban a maiora dos distritos electorais, en especial os rurais. A lei de 1878 estableca dous tipos de unidades electorais: os distritos uninominais, que elexan un s deputado e abarcaban as zonas rurais; e as formadas polas cidades, que elexan entre 3 e 8 deputados, pero dentro delas tamn entraban os pobos prximos as cidades, de tal xeito que en moitos casos o nmero de votantes rurais superaba aos da cidade e era mis fcil de manipular. - En caso de que non funcionasen todos estes mecanismos sempre se poda recurrir o fraude electoral puro e duro, falsificando votos, utilizando s mortos como votantes, manipulando o censo, amezando, comprando votos, alterando horarios e convocatorias, encarcerando os revoltosos ou o o pucheirazo (ou sustitucin masiva dos votos no pucheiro ou urna electoral favorecendo o candidato oficial (doc. 5) Este sistema funcionou a perfeccin durante todo o perodo, o reparto aproximado era un 60-70% de actas de deputado para o partido no poder e entre un 20-30 % para o partido na oposicin. A quenda funciona desde que en 1881 Sagasta funda o Partido Liberal e se consolida en 1885 co Pacto de El Pardo: A morte prematura do rei a causa dunha tuberculose en 1885 provocou unha grande incerteza xa que a sa viva. Mara Cristina coa que tivera 2 fillas, estaba embarazada. Ante esta situacin, os partidos dinsticos acordaron garantir a permanencia do rxime durante a rexencia de Maria Cristina (Pacto de El Pardo) e agardar a proclamar o herdeiro, por se a criatura que nacera fose un varn, como as sucedeu. Entre 1885-1890 Sagasta introduce reformas como o sufracio universal que non afectaron aos principios bsicos do sistema. A quenda continuara sen problemas ata 1902 durante a Rexencia de Maria Cristina, pero o desastre de 1898 trastocou todo.

A crise da restauracin (1898-1923)

2.4.1. O desastre de 1898

O sistema da restauracin, distanciado da cidadana, ir pasenio acumulando un desprestixio institucional que se suma ao internacional. O desastre do 98 supor o cnit desta situacin: a perda das ltimas colonias ultramarinas comporta danos humanos, econmicos e morais que se deixarn sentir en toda a sociedade: Coa independencia da maior parte do imperio a inicios do XIX , s as illas de Cuba, Porto Rico, e o arquiplago das Filipinas no sudeste asitico continuaron formando parte do imperio espaol. Cuba e Porto Rico baseaban a sa economa na agricultura de exportacin, esencialmente baseada no sucre de caa e no tabaco . Eran unhas colonias que acadaron un importante desenrolo e que eran moi lucrativas para a metrpole. Cuba convirtiuse na primeira produtora mundial de sucre. As duras leis arancelarias impostas polo goberno de Madrid convirtiron estes territorios nun mercado cautivo dos textis catalans ou das farias castelas. Esta situacin perxudicaba claramente a illa antillana que poda encontrar produtos mellores e mis baratos nos vecios Estados Unidos. A Guerra dos Dez anos (1868-1878), saldada coa Paz de Zanjn, fora un primeiro aviso serio das aspiracins independentistas cubanas. Ante a falta de reformas por parte go goberno espaol en 1895 os movementos independentistas de Cuba e Filipinas volveron a erguerse en armas contra o dominio espaol. Respondan, as, os desexos de autogoberno de moitos sectores da poboacin das colonias, insatisfeitas pola falta dun verdadeiro proceso de descentralizacin emprendido desde o goberno e as restricins que lles impua unha poltica econmica fortemente proteccionista. A gran novidade ia ser a axuda estadounidense s rebeldes cubanos. Washington axudou a os insurrectos caribeos esencialmente por das razns: Intereses econmicos mineiros e agrcolas. Cuba era a primeira produtora do mundo de sucre. Interese xeoestratxico. O nacente imperialismo norteamericano buscaba o dominio do Caribe e Centroamrica. O que denominaban o seu back courtyard (patio traseiro). En realidade, o enfrontamento que se aproximaba en Cuba mostraba a pugna entre un imperialismo moribundo, o espaol, e un que estaba nacendo e que ia a marcar os tempos posteriores, o norteamericano.A anda inexplicada explosin no navo norteamericano Maine no porto da Habana propiciou unha furibunda campaa periodstica das cadeas de Pulitzer e Hearst. O goberno norteamericano do presidente McKinley, alentado por unha opinin pblica cada vez mis belicista, declarou a guerra a Espaa. Considerando que el aborrecible estado de cosas que ha existido en Cuba durante los tres ltimos aos, en isla tan prxima a nuestro territorio, ha herido el sentido moral del pueblo de los Estado Unidos, ha sido un desdora para la civilizacin cristiana y ha llegado a su periodo crtico con la destruccin de un barco de guerra norteamericano y con la muerte de 266 de entre sus oficiales y tripulantes, cuando el buque visitaba amistosamente el puerto de la Habana; el Senado y la Cmara de Representantes, reunidos en Congreso, acuerdan: 1.- Que el pueblo de Cuba es y debe ser libre e independiente. 2.- Que es deber de los Estados Unidos exigir que el gobierno espaol renuncie inmediatamente a su autoridad y gobierno en la isla de Cuba y retire sus fuerzas de las tierras y mares de la isla. 3.- Que se autoriza al Presidente de los Estados Unidos, y se le encarga y ordena, que utilice todas las fuerzas militares de los Estados Unidos para llevar a efecto estos

acuerdos. 4.- Que los Estados Unidos, por la presente, niegan que tengan ningn deseo ni intencin de ejercer jurisdiccin ni soberana, ni intervenir en el gobierno de Cuba, si no es para su pacificacin, y afirman su propsito de dejar el dominio y gobierno de la isla al pueblo de esta, una vez realizada dicha pacificacin. Ultimtum del congreso de los EE.UU. a Espaa. 20 de abril de 1898 O conflito foi un paseo militar para Estados Unidos que conquistou Cuba, Porto Rico e Filipinas. As batallas de Santiago de Cuba e Cavite, que supuxeron a destrucin da flota espaola, consagraron a derrota dos espaois e levaron sinatura da Paz de Pars (1898), pola que Espaa renunciaba a Cuba, Porto Rico e Filipinas. Paradxicamente estes territorios non conseguiron exactamente a independencia, mis ben pasaron a depender dos EE.UU., algn deles ata hoxe. Art.1. Espaa renuncia a todo derecho de soberana y propiedad sobre Cuba. En atencin a que dicha isla, va a ser ocupada por los EE.UU. estos tomarn sobre s y cumpliran las obligaciones que les impuso el derecho internacional. Art.2. Espaa cede a los EE.UU. la isla de Puerto Rico () y la isla de Guam Art. 3. Espaa cede a los EE.UU. el archipilago conocido por las Islas Filipinas Tratado de Paz. Pars, 10-XII-1898. As repercusins destes feitos en Espaa foron sobre todo, unha crise moral e ideolxica: xerou descontento e frustracin entre amplos sectores da poboacin -nun momento no que as potencias europeas se estaban a repartir frica e Asia- e desconfianza ante a clase poltica e a profesionalidade dun Exrcito que, pola sa banda, se distanciaba dos polticos e se inclinaba cada vez mis cara posturas autoritarias. Consecuencia inmediata da nova situacin foi a aparicin do Rexeneracionismo, un movemento que partindo dunha crtica poltica e cultural propugnaba a reforma e modernizacin da sociedade e a poltica espaolas (Joaqun Costa, Xeracin do 98 ). Esas propostas reformistas seran parcialmente recollidas, xa durante o reinado de Alfonso XIII, por polticos do sistema como Maura ou Canalejas. En todo caso, despois de 1898 todo o sistema montado por Cnovas entrou en crise.
2.4.2. Os inicios do reinado de Afonso XIII: O reformismo dinstico (1902-1912)

Durante o reinado de Afonso XIII produciuse a crise e desaparicin do sistema da Restauracin, deuse a quebra dun sistema parlamentario incapaz de solucionar por vas constitucionais os problemas que se multiplicarn desde 1898 e durante o primeiro cuarto do sculo XX. Entre eses problemas, hai que destacar: 1-a crise do modelo bipartidista, determinada polos problemas internos dos partidos da quenda e a sa crise de liderazgo despois da desaparicin de Canovas-1897- e Sagasta 1903: e polo crecente protagonismo de forzas polticas (republicanas, de esquerda, nacionalistas) que non encontran acomodo dentro do sistema. Os primeiro intentos de reacin seran feitos desde dentro do sistema (reformismo dinstico de Antonio Maura e Jos Canalejas). 2-a cuestin militar, na que se xuntan a permanente disposicin do Exrcito a tutelar a vida poltica e a agudizacin dos problemas en Marrocos. 3- a conflitividade social (dbense lembrar datas como 1909, 1917 -folga xeral- ou

1921), alimentada polas crises econmicas e que se inserta no contexto dun proletariado europeo en constante axitacin. 4- a inestabilidade gobernamental que acabara sendo insostible e desembocara no golpe de Primo de Rivera e a instauracin da ditadura, como intento de solucionar a crise ao prezo de liquidar o propio rxime constitucional.
1905: A cuestin militar: A lei das xurisdicins

En maio de 1902 iniciouse o reinado persoal de Afonso XIII, declarado maior de idade aos 16 anos. O novo rei amosou desde o principio unha forte inclinacin pola intervencin nos asuntos polticos e, en moitos casos, as sas iniciativas, anda que apoiadas no poder que lle daba a constitucin, excederon o que se esperaba dun rei constitucional, especialmente aquelas que tian relacin co exrcito, do que era xefe e gran entusiasta. A primeira das crises do reinado foi provocada polos militares. Os militares seguan sendo un dos pares do rxime, queran manter a sa estrutura de poder independente do goberno. O monarca apoiaba esta postura e en moitas ocasins manifestou a sa identificacin c exrcito, sobre todo cando este tivo problemas en Catalua. O primeiro deles produciuse cando un grupo de oficiais, por supostas ofensas a patria, esnaquizaron en 1905 os locais do diario La Veu de Catalunya e do semanario de humor Cu-Cut. . A maior parte do exrcito apoiou esta accin (doc.1) e o goberno non se atreveu a castigar os culpables. Deste modo en 1906 o poder militar impxose o civil ao conseguir, co consentimento do rei, a aprobacin da Lei de Xurisdicins, que estableca que os delitos contra o exrcito seran xulgados por tribunais militares, inclundo os delitos de opinin contra a patria e contra o exrcito.
A revolucin desde arriba de Antonio Maura

Antonio Maura converteuse en lder do Partido Conservador en 1903. No seu chamado Goberno Largo (1907-09) intentou poer en marcha un proxecto reformista (revolucin desde arriba) de rexeneracin do sistema e de atraccin das clases medias, co que tentaba desprazar a casta caciquil e neutralizar as demandas das clases populares. Nel incluanse medidas polticas (como a fracasada reforma da lei electoral de 1907, a concesin dunha maior autonoma a Concellos e Deputacins e o recoecemento das rexins) e medidas de tipo socio-econmico (disposicins proteccionistas, creacin do Instituto Nacional de Previsin, Lei do Descanso dominical ). Pero este proxecto de reforma vuse condeado ao fracaso, tanto polas sas propias limitacins como pola dimisin de Maura a raz dos sucesos da Semana Trxica.
1909: A Semana Trxica de Barcelona

En 1906 iniciouse a penetracin espaola no norte de frica mediante o establecemento dun protectorado franco-espaol no norte de Marrocos, tal e como preva a Conferencia de Alxeciras, a Espaa correspondiulle unha franxa no norte en torno a Ceuta e Melilla: a rexin do Rif. A expansin espaola na zona obedeca tanto a mbiles econmicos -investimentos en ferrocarrs, explotacin mineira como de prestixio poltico e militar, pero atopouse coa resistencia militar das tribos brberes. Despois de infrinxirlle estas unha forte derrota ao exrcito espaol (Barranco do Lobo), o goberno decidiu o envo de reforzos coa mobilizacin de continxentes de reservistas que deban sar do porto de Barcelona.

Foi este feito o que desencadeou unha revolta popular que adquiriu compoentes fortemente anti-militaristas e anti-clericais. Durante das a cidade de Barcelona foi escenario de actos violentos, enfrontamentos coas forzas de orde pblica, incendios de conventos O movemento popular adquiriu un carcter espontneo e o Comit de Folga, formado por republicanos, anarquistas e socialistas, non foi quen de controlar a situacin. O goberno respondeu empregando o exrcito e desencadeando unha feroz represin. Centos de persoas foron detidas e submetidas a consellos de guerra e ditronse 17 penas de morte. Destas s se cumpriron cinco, entre elas a do pedagogo anarquista Ferrer i Guardia quen, malia non ter unha participacin directa nos feitos foi considerado o seu inspirador ideolxico. A magnitude acadada pola represin desatou unha campaa internacional de protesta. En Espaa, os liberais unronse oposicin para esixir a destitucin de Maura, obxectivo que ao cabo se cumpriu. No mbito catalanista, as forzas de esquerda acusaron direccin burguesa do catalanismo (Lliga Regionalista) de ter apoiado a represin e comezou a tomar corpo un movemento nacionalista de orientacin esquerdista (a futura ER). Igualmente, produciuse un achegamento das forzas republicanas e socialistas. Moitos obreiros catalns, desilusionados polo papel ambiguo xogado polo republicanismo lerrouxista (chamado as polo seu fundador Alejandro Lerroux, o seu partido, o partido Radical, era un centralista, radical e burgus, pretenda atopar apoios populares e anti-catalanistas cun discurso radical demagxico e antirelixioso), pasaron a engrosar as filas dun anarcosindicalismo cada vez mis forte (fundacin CNT) Rebelaos contra todo : no hay nada o casi nada bueno.Rebelaos contra todos : no hay nadie o casi nadie justo. Jvenes brbaros de hoy, entrad a saco en la civilizacin decadente y miserable de este pas sin ventura, destruid sus templos, acabad con sus dioses, alzad el velo de las novicias y elevadlas a la categora de madres para virilizar la especie, penetrad en los registros de la propiedad y haced hogueras con sus papeles para que el fuego purifique la infame organizacin social, entrad en los hogares humildes y levantad legiones de proletarios, para que el mundo tiemble ante sus jueces despiertos. Artigo, 1906, Alejandro Lerroux
O reformismo social de Canalejas:

Entre 1910 e 1912 o goberno liberal de Jos Canalejas volveu retomar a poltica reformista, intentando modernizar a vida poltica espaola pola va do reformismo social, a descentralizacin administrativa e a limitacin dos poderes da Igrexa. O seu proxecto contemplaba medidas como: 1- a substitucin do imposto de consumos por un imposto progresivo sobre as rendas urbanas (o que xerou descontento entre os sectores acomodados) 2- o servicio militar obrigatorio en tempos de guerra e a supresin da redencin en metlico (a famosa lei dos 500 duros), 3- o regulamento das relacins laborais 4- unha Lei de Mancomunidades que permita a unin de Deputacins provinciais nun mesmo organismo (pensada para atraer ao nacionalismo cataln) 5- o recorte do poder das ordes relixiosas e limitacins instalacin doutras novas (lei do cadeado), que pretenda limitar a instalacin de ordes relixiosas dedicadas a

ensinanza que, expulsadas de outros pases como Francia e Italia, se instalaban en Espaa: maristas, la Salle. Esta importante lia de reforma, que non chegou a se materializar integramente, viuse trxicamente interrumpida pola morte en atentado do seu principal impulsor ( 1912). A vida poltica espaola continuou sen modificarse en profundidade, nun marco de crecente conflitividade social e de intensificacin da actividade das forzas de oposicin ao sistema.
2.4.3. Oposicin e a crise do sistema (1912-1917)

A partir de 1912 foise facendo cada vez mis evidente a contradicin entre o dinamismo da sociedade civil e o inmovilismo da clase poltica. A divisin da opinin pblica con motivo da guerra europea (aliadfilos vs xermnofilos), a fragmentacin dos partidos dinsticos e as intromisins do exrcito e do rei na vida poltica, remataron por precipitar unha crise que as forzas da oposicin tampouco souberon aproveitar: A oposicin o sistema: A oposicin ao sistema estaba integrada polas seguintes correntes: - Carlismo: co novo pretendente D. Xaime abandona, en 1909, a va insurreccional. Defenda a tradicin catlica, o corporativismo e os foros. - Republicanismo: movemento de reforma social e poltica con predicamento en amplos sectores das clases medias e populares. Constitua a principal forza de oposicin parlamentaria, pero atopbase dividido en diferentes correntes (lerrouxismo, blasquismo, P. Reformista ) - Movemento obreiro: dividido en das tendenzas, a socialista (PSOE, UXT) e a anarquista. O PSOE adoptou unha poltica de colaboracin coas forzas republicanas, logrando incrementar a sa influencia social e electoral. O anarquismo, mis radical nos seus postulados, fortaleceuse coa creacin da CNT (1910) e posua unha forte presenza entre o proletariado cataln e os campesios andaluces - Nacionalismos perifricos: opoianse ao carcter centralista do rxime. Eran mis fortes no P. Vasco (PNV) e, sobre todo, en Catalua (tendo como forza principal Lliga Regionalista de Camb). En Galicia, onde a sa penetracin era menor, o rexionalismo evoluu cara postulados claramente nacionalistas coa fundacin das Irmandades da Fala (1916).
1917: A triple crise

A neutralidade espaola na I Guerra Mundial incrementou a demanda de produtos industriais e agrarios para abastecer aos pases belixerantes. Medraron as gaanzas empresariais -non sempre investidas para mellorar a infraestructura produtiva- pero producuse un deterioro das condicins de vida das clases populares, ao se desatar un proceso inflacionario non compensado cunha alza equivalente dos salarios. A combinacin do descontento social (folgas) cos males que acarrexaba o sistema poltico (crise da quenda, inexistencia de reformas ) e co malestar profesional no seo do exrcito fixo que, no ano 1917, se producise unha tripre crise que fixo abanear o sistema : - Crise militar (Xuo): o descontento entre amplos sectores da oficialidade debase ao nmero excesivo de oficiais existente no Exrcito, vixencia dos ascensos por mritos de guerra e aos baixos salarios. Plasmouse na formacin de Xuntas de Defensa que esixan un aumento salarial e a supresin dos ascensos por mritos de guerra, ao tempo que reclamaban do goberno unha renovacin poltica. Foi un movemento esencialmente

corporativo. - Crise poltica (Xullo): a supresin das garantas constitucionais e a clausura das Cortes provocou a reunin en Barcelona, convocada pola Lliga Regionalista de Camb, dunha Asemblea de Parlamentarios de toda Espaa, anda que s asistiu unha cativa minora deles. Esixan eleccins a Cortes constituntes, poendo fin quenda, e unha profunda descentralizacin do Estado. As discrepancias ideolxicas entre os promotores da Asemblea e o temor dos dirixentes burgueses a un estoupido revolucionario, a consecuencia da folga promovida polas organizacins obreiras, determinou que non se acadaran os obxectivos propostos e que o goberno disolvera a Asemblea sen atopar grandes resistencias. - Crise social (Agosto): foi a expresin do descontento social e plasmouse na convocatoria dunha Folga Xeral por parte dos sindicatos socialista (UXT) e anarquista (CNT). Ademis de melloras nas condicins de vida dos traballadores, esixan a formacin dun goberno provisional que convocase eleccins a Cortes constituntes para reformar en profundidade o sistema poltica. O goberno respondeu coa represin militar (mis de setenta mortos e dous mil detidos) e o movemento obreiro rematou vencido e cos seus lderes no crcere. (doc.2).
2.4.4. 1918-23: o colapso final do sistema

Colapso poltico: A pesares de lograr superar os acontecementos de 1917, o sistema entrou nunha crise definitiva nos anos inmediatamente posteriores. Ao longo deles acentuouse a descomposicin dos partidos dinsticos -falta de liderazgo, divisins internas- e a inestabilidade poltica: entre 1918 e 1923 sucedronse once gobernos (doc.4), as dificultades para lograr maioras estables fixo necesario recorrer en ocasins a gobernos de concentracin, foron frecuentes a adopcin de medidas de excepcin e a suspensin das Cortes Nesa situacin, o Exrcito foi adquirindo un protagonismo cada vez maior como represor dos conatos revolucionarios e como garanta ltima para a preservacin da monarqua e a superacin dun sistema poltico corrupto. Colapso social: Tamn se agudizou a conflitividade social, como consecuencia do empeoramento das condicins de vida dos traballadores e das esperanzas revolucionarias suscitadas polo xito da Revolucin rusa: Aumentou o nmero de folgas e de traballadores afiliados aos sindicatos. En Andaluca, nunhas condicins de miseria extrema do campesiado, desenvolveuse o Trienio bolxevique (1918-20): queima de colleitas, ocupacin de latifundios, reparto de terras, control de moitos municipios polos comits de folga O goberno s logrou controlar a situacin mediante a declaracin do estado de guerra e unha forte represin. A conflitividade tamn foi extrema en Barcelona onde, en 1919, se produciu a Folga da Canadiense logrando a paralizacin da industria local. A radicalizacin violenta do movemento sindical tivo como resposta, por parte da patronal, a promocin do chamado Sindicato Libre para contrarrestar a influencia anarquista, o peche patronal (lock out) e a contratacin de pistoleiros a soldo para asasinar aos dirixentes obreiros ante a pasividade das autoridades gobernativas. En sete anos 500 obreiros e 40 patrns son asasinados, a resposta do goberno foi a represin, e a resposta dos anarquistas o asasinato do presidente do goberno Eduardo Dato. Colapso militar: A estes problemas sumuselles unha tremenda derrota militar en Marrocos: o Desastre de Annual (1921): en 1921 o xeneral Silvestre, co obxectivo de obter unha vitoria definitiva e estimulado polo rei realizou unha manobra arriscada

adentrandose no Rif coa intencin de ocupar Alhucemas; pero non asegurou a retagarda e dispersou demasiado os seus homes. As cabilas rifeas ao mando de Abd-el-Krim, atacaron as sa posicins obrigandolle a retirarse: foi un desastre: mal adestrados, dirixidos por oficiais ineptos e aterrorizados pola degollina 13000 espaoles foron pasados a coitelo. (doc.3) . Esta tremenda derrota sacou a luz a desastrosa organizacin do exrcito en Marrocos e implicou o propio rei, xa que o xefe das tropas espaolas era o seu protexido: o A oposicin axia pedu responsabilidades ao exrcito, ao goberno e ao propio rei. Ante esta situacin, o exrcito optou por unha decisin de forza: das antes de que se discutise nas Cortes un informe ( coecido como informe Picasso) do que se podan extraer graves responsabilidades, o Capitn Xeneral de Catalua Miguel Primo de Rivera, deu un golpe de Estado co beneplcito de Alfonso XIII (13 de Setembro de 1923).(doc.5) A DITADURA DE PRIMO DE RIVERA E A CADA DA MONARQUA (192331) 4.1.1.O golpe Ante a permanente inestabilidade e desintegracin poltica, os duros enfrontamentos sociais, a impopularidade e o fracaso da guerra de Marrocos e as crticas ao rei e aos militares, o rxime da Restauracin tia unicamente das posibilidades para sobrevivir: democratizarse ou impor unha solucin de forza encabezada por un cirurxidn de ferro que puxera remedio aos males de Espaa. A incapacidade do rxime de transformarse favoreceu en 1923 a imposicin dunha ditadura militar. No fracaso do sistema e na sa incapacidade para reformarse tiveron un papel relevante tanto o rei, nada proclive a unha apertura democrtica do rxime que significase a perda das sas prerrogativas, como a oligarqua dominante, incapaz de admitir calquera tipo de transformacin que puidese significar unha diminucin dos seus beneficios polticos e econmicos. O 13 de setembro de 1923, Miguel Primo de Rivera, nese momento capitn xeneral de Catalua, contando co apoio de diversas personalidades polticas e militares, deu un golpe de Estado en Barcelona. As razns que o levaron a protagonizar esa accin estn directamente relacionadas coa situacin poltica e social do momento; entre estas destacaban: Os repetidos fracasos nas campaas contra Abd el-Krim en Marrocos, quo provocaron o descrdito do exrcito e conatos de indisciplina militar

Os ataques velados ao rei por consideralo parte responsable do desastre de Annual. (expediente Picasso) A radicalizacin das manifestacins catalanistas, sentidas por unha parte do exrcito como unha ameaza unidade do Estado. O auxe do terrorismo, tanto dos anarquistas come dos pistoleiros pagados pola patronal, que causaron un numero elevado de mortes O medo subversin social e poltica do sistema vixente. A inestabilidade e incapacidade dos gobernos para controlar a situacin.

Estes foron os principais motivos que levaron a Primo de Rivera a pronunciarse contra a legalidade constitucional, declarando o estado de guerra e esixindo que o poder pasase a mans dos militares. Tras unhas horas de vacilacins, o rei Alfonso XIII encomendoulle a formacin dun novo goberno, integrado exclusivamente por militares; aceptando as o golpe de Estado, a Coroa una os seus destinos ditadura. Esta imposicin dun goberno ditatorial en Espaa non foi un feito illado no contexto da poca. En moitos pases europeos, as dificultades econmicas, os problemas nacionalistas, o auxe das reivindicacins sociais, o medo revolucin comunista propiciaron a abolicin das liberdades individuais e das formulas polticas liberais e a sa substitucin por gobernos autoritarios ou fascistas. Trtase dun perodo de crise xeral do sistema liberal. (exemplo Mussolini toma o poder en 1922.) O golpe de Estado de Primo de Rivera contou inicialmente cunha ampla aceptacin popular, explicable polo elevado malestar poltico e social existente en Espaa, e porque se presentaba coma unha medida excepcional e transitoria para solucionar os graves problemas vixentes. Primo xustificou a sa accin non coma un fin senn coma un remedio indispensable. O seu discurso tia pretensins rexeneracionistas e mesmo moralistas, centrbase na crtica da vella poltica e presentaba un claro compoente populista, co que intentaba gaar a adhesin popular. No seu manifesto inaugural anunciou a sa firme vontade de limpar o pas de caciques e de rematar coa bandidaxe poltica, coa indisciplina social e coas ameazas unidade nacional. .(doc.1) Falto de formacin intelectual e poltica, o seu pensamento era simplista e inxenuo, de base ideolxica catlica e conservadora, matizado pola mentalidade e principios militares de orde e autoridade;tamn estivo fortemente influenciado por Mussolini e o fascismo italiano, do que imitou algunhas realizacins prcticas (intervencin econmica do Estado, mantemento da orde social). O rxime establecido por Primo de Rivera foi esencialmente autoritario, populista, paternalista, excesivamente optimista (bstanme tres meses, dica -para solucionar os problemas-). 4.1.2. A Ditadura: o Directorio Militar (1923-1925) O primeiro goberno da ditadura estivo formado s por militares. O novo gabinete gobernou mediante decretos e prestou especial atencin aos seguintes aspectos:

A rexeneracin da vida poltica, co obxectivo de acabar co caciquismo e lograr rexenerar a vida poltica, adoptando medidas como:

- Suspensin da Constitucin de 1876, poendo fin monarqua constitucional. - Destitucin das autoridades vixentes, que foron substitudas por outras adictas ao novo rxime. Os partidos polticos non foron suprimidos, pero perderon a sa capacidade de influencia nos asuntos pblicos. - Creacin dos delegados gobernativos, encargados de informar sobre as deficiencias dos concellos e de propoer remedios. - Reforma da normativa electoral, que inclua medidas como a reducin de 25 a 23 anos para poder votar e a concesin do dereito ao voto restrinxido s mulleres; medidas que non se chegaron a aplicar porque non se convocaron eleccins.

- Elaboracin de novos estatutos municipal (1924) e provincial (1925), obra do ministro Calvo Sotelo, que aumentaban a democratizacin e as competencias administrativas destas institucins. Pero na prctica o Goberno controlou a vida municipal designando e nomeando tanto os concelleiros como os deputados provinciais. A rexeneracin prometida quedou nunha gran farsa. - Formacin dunha organizacin cvica: a Unin Patritica. O rxime propugnaba unha nova forma de facer poltica e para esa tarefa creouse un novo partido nico: a Unin Patritica. Tratbase dun partido gobernamental, sen un programa ideolxico definido e a misin primordial do cal era proporcionarlle apoio social ditadura e seguir as directrices da superioridade. Os afiliados novo partido procedan das filas do catolicismo, dos funcionarios das administracins . O restablecemento da orde pblica, tratando de controlar o movemento obreiro, para o que foi decretado o estado de guerra, quedando restrinxidas as liberdades pblicas (prohibicin de celebrar reunins, persecucin das organizacins obreiras vinculadas CNT e ao PCE. Para maior efectividade deste control fxose extensiva a toda Espaa o Somatn, organizacin orixinaria de Catalua formada por paisanos armados baixo a autoridade dos mandos militares; a sa misin era colaborar coa Garda Civil no mantemento da orde e da paz pblica e na defensa da propiedade privada. A defensa da unidade da patria, actuando contra todo aquilo que ditadura lle pareca que poda ser un perigo para a unidade de Espaa. Desenvolveu campaas de afirmacin dos smbolos nacionais de Espaa e de represin das reivindicacins e manifestacins nacionalistas de catalns, vascos e galegos, que implicaban: prohibicin da exhibicin pblica de bandeiras, smbolos e himnos que non fosen os espaois; clausura de institucins e diarios nacionalistas; persecucin e detencin de dirixentes; prohibicin do emprego pblico da lingua propia nas escolas e institucins pblicas Estas actuacins obrigaron aos nacionalistas a refuxiarse nas manifestacins culturais pero,ao mesmo tempo, propiciaron a radicalizacin das sas posturas polticas. A fin da guerra de Marrocos. .Tras a retirada espaola, Abd el-krim considerou que Espaa estaba derrotada e cometeu o erro de atacar tamn as posicins francesas; ante esta situacin, os gobernos de Espaa e Francia coordinaron a sa actuacin e aumentaron os efectivos na zona. A estratexia espaola consistiu en realizar un desembarco na baa de Alhucemas; a operacin, realizada en setembro de 1925, foi un xito e permitiu conquistar o Rif. En 1926, as sucesivas derrotas obrigaron a Abd elKrim a asinar a rendicin. Tras dominar os derradeiros focos de resistencia, a guerra rematou en xullo de 1927, contribundo ao prestixio do exrcito e popularidade do ditador. 4.1.3. A Ditadura: o Directorio civil (1925-1929) En decembro de 1925, tras os xitos en Marrocos e restablecida a orde pblica, Primo de Rivera decidiu afianzarse no poder, pr fin ditadura militar e constitur un Directorio, formado maioritariamente por civs vinculados Unin Patritica, para volver normalidade. De novo contou co apoio do rei. (doc.2),

Intento de instauracin dun rxime corporativo. Rexeitada a idea de volver ao parlamentarismo liberal e ao rxime constitucional de 1876, Primo de Rivera,

moi influenciado polo fascismo italiano, pretendeu a instauracin dun rxime poltico corporativo. Pezas bsicas do novo sistema serian: - A Organizacin Corporativa do Traballo, creada en 1926 coa finalidade de regulamentar as relacins entre obreiros e patrns a travs dos comits paritarios, que estaban formados por igual nmero de patrns e obreiros e presididos por un representante do Goberno. Estes comits contaron coa participacin e apoio dos sindicatos catlicos e tamn da UXT, que valoraban positivamente o feito de que as sociedades obreiras puidesen intervir na regulamentacin do traballo e na fixacin do salario. Ao mesmo tempo, elaborouse unha ampla lexislacin laboral e social, co obxectivo de mellorar as condicins de vida dos traballadores, como o Cdigo de Traballo (1926). Tamn se adoptaron numerosas medidas de carcter populista como: a distribucin de comida e roupa s familias necesitadas, a construcin de casas baratas - A Asemblea Nacional. Constituda en 1927, tia un carcter consultivo e a sa funcin era elaborar e presentar proxectos de leis ao Goberno. Estaba formada polos representantes das diferentes corporacins do Estado (concellos, deputacins), dos sectores econmicos e da Unin Patritica. En 1929, esta Asemblea Nacional presentou o proxecto dunha nova Constitucin que estableca: unha organizacin territorial unitaria e centralizada. Este proxecto foi acollido con fortes crticas,tanto polos politicos liberais como polos partidos de esquerdas e, ante a falta de apoio, foi retirado.

A potenciacin do desenvolvemento econmico. O Directorio Civil puxo en prctica unha poltica econmica baseada no intervencionismo estatal no marco do capitalismo, conformando un sistema cualificado como corporativismo autoritario. As principais medidas econmicas, inspiradas no fascismo italiano, foron:

- Forte proteccionismo arancelario para impedir ou dificultar as importacins. (doc.3) - Regulamentacin da producin e da competencia creando organismos supervisores como o Consello de Economa Nacional (1924) e o Comit Regulador da Producin Industrial (1926). - Control do mercado interior e dos prezos. - Fomento da producin nacional mediante medidas crediticias e encargos estatais. - Formacin de monopolios para garantir a subministracin de determinados servizos, como o de telfonos empresa norteamericana ITT e o de petrleo e os seus derivados Compaa Arrendataria de Monopolios de Petrleos (CAMPSA). - Potenciacin das vas de comunicacin e das obras pblicas: modernizacin dos ferrocarrs (a travs do Consello Superior de Ferrocarrs), renovacin das estradas (mediante o Padroado do Circuto Nacional de Firmes Especiais), construcin de pantanos e regados (creacin das Confederacins Hidrogrficas). - Intento de reforma fiscal co obxectivo de incrementar os recursos do Estado para levar a cabo a sa poltica econmica. 0 proxecto, elaborado por Calvo Sotelo en 1926,

inclua un imposto progresivo sobre rendas e ganancias para toda a poboacin, pero foi abandonado pola forte oposicin dos contribuntes mis poderosos. As medidas adoptadas vronse favorecidas pola prosperidade econmica mundial (os felices anos vinte) e a paz social lograda mediante o control da orde pblica e a represin da axitacin obreira. En lias xerais, o crecemento econmico foi apreciable(doc. 4), anda que non solucionou problemas de fondo: o forte proteccionismo mantivo a producin espaola en niveis pouco competitivos a escala mundial; o elevado gasto do Estado fixo aumentar o dficit pblico; a ausencia de reformas estruturais na agricultura deixou intactos os seus Os principais beneficiarios deste desenvolvemento foron a gran burguesa terratenente, financeira e industrial. 4.1.4. O incremento da oposicin: Se ben o golpe de estado de Primo de Rivera espertara simpatas iniciais entre os diferentes sectores sociais, ou cando menos pasividade e indiferenza, co paso do tempo as crticas rxime e persoa do ditador foron cada vez maiores. As sucesivas medidas do goberno e os intentos de perpetuacin do rxime, se ben contentaban s grupos dominantes tradicionais, causaron fortes resentimentos e decepcins en numerosos colectivos: Polticos liberais da vella quenda de partidos, intelectuais, estudiantes, nacionalistas, republicanos, socialistas, anarquistas e incluso militares foron formando unha ampla oposicin que progresivamente converxeron nos desexos de logra-la abolicin da ditadura e da monarqua, a proclamacin da repblica e a convocatoria dunhas Cortes Constituntes. Oposicin de esquerdas: ata 1926 os incidentes foron illados e tiveron fundamentalmente un carcter personalista. Pero a partir desa data, as forzas opositoras foron progresivamente organizndose: os republicanos forman a Alianza Republicana na que se integraban diversos grupos e personalidades(Azaa) co obxectivo de aunar os seus esforzos contra a monarqua. En 1927 os estudiantes de esquerdas fundan a FUE(federacin Universitaria Escolar) e nos medios anarquistas xurde a FAI ( Federacin Anarquista Ibrica), partidaria da estratexia insurreccional no seno do sindicalismo. Os polticos da antiga quenda de partidos tentaron presionar rei para acurta-la duracin do rxime ditatorial, pero ante o apoio que este ofreca a Primo de Rivera incrementaron a sa protesta e o desafecto Monarqua. mesmo tempo, a persecucin dos smbolos e da lingua propia radicalizaron a oposicin rxime dos nacionalistas en Catalua e o Pas Vasco. Oposicin dos militares: o perigo mis forte para a ditadura procedeu dos militares. En 1926, algns militares descontentos, contando co apoio dos vellos polticos liberais(o conde de Romanones, Melquades lvarez) tentaron realizar un contragolpe contra o ditador: a Sanjuanada. A conspiracin foi desarticulada, algns dos seus protagonistas detidos e outros multados. Mais grave foi o enfrontamento cos oficiais do corpo de Artillera provocado polo tema dos ascensos. O inicio do conflito estivo no desexo de Primo de Rivera de primalos ascensos polas calidades persoais dos militares fronte antigidade. Esta medida contou coa oposicin dos oficiais artilleiros, que consideraban unha tradicin o escalafn por antigidade e repudiaban os ascensos polas calidades persoais por consideralos proclives s favoritismos.

A disputa, na que os artilleiros pediron a mediacin do rei, agravouse. Primo de Rivera negouse a calquera acordo e, ante a continuacin da rebelda, suprimiu en 1929 o corpo de artillera. O conflito rompeu a harmona da familia militar e debilitou os apoios do rxime entre o exrcito e moitos oficiais artilleiros, desencantados coa falta de apoio do rei, pasaron a engrosar as filas republicanas. As, o relativo consenso inicial que tivera o golpe de estado entre as clases conservadoras foise crebando co paso do tempo. Alfonso XIII, temeroso de que o desprestixio crecente da ditadura afectase propia imaxe pblica da monarqua, optou por retirarlle a confianza ditador, que, vello e cansado, dimitiu en xaneiro do ano 1930, morrendo seis meses despois en Paris. (doc. 5) 4.1.5. A CADA DA MONARQUA (1929-1931) A Dictabranda de Berenguer O rei Afonso XIII encargoulle o goberno xeneral Berenguer pretendendo volver normalidade constitucional anterior a 1923 como si nada pasara. O que se encargou de sustituir a Primo foi pois o tamn xeneral Dmaso Berenguer que durante os 6 anos anteriores se significou pola sa moderada oposicin ao rxime e era o mais liberal dos 3 suxeridos polo Ditador o Rei. Desde o principio se observaron graves deficiencias no seu goberno, o seu gabinete mantia as prerrogativas autoritarias da Ditadura, pero dicia camiar cara a legalidade constitucional anda que o faca con lentitude. Os comentaristas calificaron a este sistema como a ditablandae foi moi mal recibido polos intelectuais (Delenda est monarchia) e por unha oposicin cada vez mais forte. O erro Berenguer No, no es una errata. Es probable que en los libros futuros de historia de Espaa se encuentre un captulo con el mismo ttulo que este artculo. El buen lector, que es el cauteloso y alerta, habr advertido que en esa expresin el seor Berenguer no es el sujeto del error, sino el objeto. No se dice que el error sea de Berenguer, sino ms bien lo contrario -que Berenguer es del error, que Berenguer es un error-. () La Dictadura ha sido un poder omnmodo y sin lmites, que no slo ha operado sin ley ni responsabilidad, sin norma no ya establecida, pero ni aun conocida, sino que no se ha circunscrito a la rbita de lo pblico, antes bien ha penetrado en el orden privadsimo brutal y soezmente. Y que a ese hecho responde el Rgimen con el Gobierno Berenguer, cuya poltica significa: volvamos tranquilamente a la normalidad por los medios ms normales, hagamos como si aqu no hubiese pasado nada radicalmente nuevo, sustancialmente anormal. Este es el error Berenguer del que la historia hablar. Y como es irremediablemente un error, somos nosotros, y no el Rgimen mismo; nosotros gente de la calle, de tres al cuarto y nada revolucionarios, quienes tenemos que decir a nuestro conciudadanos: Espaoles, vuestro Estado no existe! Reconstruidlo! Delenda est Monarchia. Jos Ortega y Gasset. (El Sol, 15 de noviembre de 1930).

Incremento da oposicin e Pacto de San Sebastian. A idea dunha Espaa republicana vai tendo cada vez mis partidarios entre os intelectuais, as clases medias, as forzas obreiras e os nacionalismos perifricos e incluso entre antigos monrquicos e militares. En agosto de 1930 , un importante nmero de personalidades polticas, en representacin dos seus partidos ou a ttulo persoal reunronse en San Sebastin e estableceron un acordo non escrito, denominado Pacto de San Sebastin, Os seus principais integrantes foron: - O republicanismo histrico, encarnado na figura de Alejandro Lerroux, fundador do Partido Radical en 1908. - A nova esquerda republicana de Manuel Azaa Os socialistas, as sas principais figuras eran Indalecio Prieto e Fernando de los Ros. - O catalanismo de esquerdas con figuras como Carrasco Formiguera - O rexionalismo galego, con Casares Quiroga a fronte da ORGA (Organizacin Republicana Galega Autnoma), partido republicano galego. ( Casares era o presidente do partido e fora designado representante dos republicanos galegos no Pacto de Lestrove reunin clandestina dos republicanos galegos en marzo de 1930 onde crean a FRG, Federacin Republicana Galega que agrupaba a todos os partidos republicanos galegos) - O republicanismo moderado con Niceto Alcal Zamora ou Miguel Maura. Alcal Zamora sera elexido presidente do comit revolucionario creado coa firma do Pacto de San Sebastin. Os seus obxectivos eran : establecer unha repblica parlamentaria, garanti-la liberdade poltica e relixiosa, convocar eleccins a Cortes Constituntes , abri-la posibilidade do recoecemento da autonoma poltica das rexins e a formacin dun comit revolucionario encargado de planificar unha sublevacin xeral contra a Monarqua. Este comit sera o embrin do futuro goberno provisional republicano. Os intentos de proclamar a repblica pola forza sucdense sen xito: o 12 de Decembro foi proclamada a Repblica en Jaca polos capitns Fermn Galn e Garca Hernndez, que foron detidos e fusilados. O da 15 intentouse no aerdromo de Cuatro Vientos outro movemento cos comandantes Ramn Franco e Ignacio Higalgo, pero tamn fracasa. O erro Aznar e as eleccins municipais: Ante a crecente axitacin poltica e social, en un intento de reconducir a situacin, en febreiro de 1931, o goberno de Berenguer foi substitudo por outro de concentracin presidido polo almirante Aznar. O novo goberno deseou un escalonamento das eleccins: primeiro as municipais e despois as xerais. Esperaba conseguir as que os seus resultados non fosen moi adversos para a Monarqua. As eleccins municipais celebrronse o 12 de abril de 1931. Dadas as circunstancias, adquiriron un carcter de plebiscito a favor ou en contra da Monarqua. O goberno e o exrcito declararon que aceptaran o resultado. O resultado electoral foi desigual: anda que o nmero de concelleiros monrquicos superou globalmente de republicanos, nas grandes cidades os monrquicos sufriran unha gran derrota (en Madrid os republicanos obtiveron o triple de votos e en Barcelona, o cudruple). Logo de se coecer o resultado

do escrutinio, o da 14 pola ma, na localidade guipuscoana de Ebar proclamouse a Repblica e, longo do da, tamn noutras cidades espaolas (Valencia, Sevilla, Oviedo, Zaragoza, Barcelona), mentres a poboacin saa ra para celebrar a chegada do novo rxime. Ante a nova situacin, Afonso XIII suspendeu a potestade real e decidiu abandona-lo pas partindo cara exilio.En Madrid, os membros do Comit revolucionario republicano dirixronse Porta do Sol onde tomaron posesin do goberno e proclamaron a Repblica no medio do entusiasmo popular.

Tema 8: Segunda Repblica e Guerra Civil (1931-1939)


8.1. A SEGUNDA REPBLICA (1931-1936)
Etapas: 1- Goberno provisional: desde a procalamacin da repblica (abril 1931) ata as 1 eleccins.(xuo 1931) 2- Bienio de esquerdas ou reformista: desde xuo 1931 ata as segundas eleccins (novembro 1933) 3- Bienio de dereitas ou rectificador: desde novembro 1933 ata as terceiras eleccins (febreiro 1936) 4- Fronte Popular: desde febreiro 1936 ata o golpe militar (xullo 1936)

-1- O GOBERNO PROVISIONAL (Abril-Xuo.1931) As eleccins municipais do 12 de abril dronlle unha clara volta situacin poltica do pas. O triunfo das candidaturas republicanas nas principais cidades foi interpretado como un plebiscito desfavorable monarqua. O 14 de abril en diversas localidades foi proclamada a repblica. En Madrid, ante a pasividade das autoridades ( que quiere que le diga cuando un pueblo se acuesta monrquico y se levanta repblicano? Comentou o almirante Aznar) e contando co apoio popular o comit revolucionario fixose co poder sen derramamento de sangue. Ante estes acontecementos, o rei, non contando con apoios claros decidiu partir cara o exilio: la monarqua se haba suicidado declarou Miguel Maura.

Doc. Alfonso XIII renuncia ao trono:As eleccins celebradas o domingo revlanme claramente que non teo hoxe o amor do meu pobo. A mia conciencia dime que ese desvo non ser definitivo, porque procurei sempre servir a Espaa e puxen o nico afn no interese pblico ata nas mis crticas coxunturas. () un rei podese equivocar e sen dubida errei eu algunha vez Acharia medios sobrados para manter as mias rexias prerrogativas (). Pero, resoltamente, quero afastarme de canto sexa lanzar a un compatriota contra outro en fratricida guerra civil () e mentres fala a nacin suspendo deliberadamente o exerccio do Poder Real e alnxome de Espaa, recoecndoa deste xeito como a nica dona dos seus destinos. () (ALFONSO XIII, Manifesto, Abril de 1931) -a- As primeiras medidas Mentre tanto, os membros do comit republicano dirixronse cara Porta do Sol onde tomaron posesin do goberno e proclamaron a Repblica en medio do entusiasmo popular. Formouse un Goberno provisional no que participaron a dereita liberal republicana (Maura e Alcal Zamora), republicanos de esquerda (Azaa), radicais (Lerroux), socialistas (Francisco Largo Caballero, Indalecio Prieto e Fernando de los Ros), nacionalistas catalns e sectores galeguistas (Casares Quiroga). Fora da coalicin quedaban a dereita monrquica, os nacionalistas vascos e o obreirismo mais radical (comunistas e anarquistas). Nas suas primeiras medidas e seguindo o acordado no Pacto de San Sebastin, o Goberno provisional convocou eleccins a Cortes Constituntes para o 28 de xuo do 31. Paralelamente, decidiu emprender con premura algunhas das reformas consideradas de extrema urxencia: -Unha serie de decretos ministeriais puxeron en marcha un proxecto de reforma agraria, unha nova lexislacin social e o inicio da reforma do exrcito. Ademais o goberno tivo que facerlle frente problema cataln: o 14 de abril os nacionalistas catalns proclamaran a repblica catalana invitando o resto dos pobos de Espaa a formar unha federacin, o goberno tivo que negociar e conseguiu que se retractaran a cambio de recoecer a existencia de un goberno cataln: a Generalitat. A repblica naca as recoocendo a posibilidade de autonoma poltica. Hai que destacar que a repblica nace nunha coxuntura internacional desfavorable: chegada a Espaa dos efectos da crise econmica dos anos 30 e extrema polarizacin da vida poltica europea (fascismo vs. Comunismo). As suas reformas van xerar ademais moitas resistencias ofrecidas polos sectores mis conservadores da sociedade espaola, moi en especial a igrexa, e por outro lado as impaciencias e intentos revolucionarios dalgns sectores populares, nomeadamente os anarquistas. En definitiva aumentaron a fragmentacin e polarizacin polticas. ( Forzas polticas na segunda rpublica) 2- O BIENIO DE ESQUERDAS (das eleccins de Xuo.31 s eleccins de Novembro.33) O 28 de xuo de 1931 celebrronse eleccins xerais cun notable ndice de participacin de mis do 70%. O sistema electoral, que primaba as maioras otorgou un rotundo triunfo as esquerdas: socialistas e republicanos obtiron a maiora:

PSOE PRR (Partido Republicano Radical) PRS (Partido Radical-Socialista) Republicanos de centro ER (Esquerra Republicana Catalua) -a- A Constitucin de 1931

114 AR (Accin Republicana) 89 55 50 36 Agrarios Nacionalistas de dereita (PNV, Lliga) ORGA Outros

30 24 19 19 34

As Cortes elexidas confirmaron nos seus postos s membros do Goberno mentres non se aprobaba unha nova Constitucin. A Constitucin de 1931 tivo un marcado carcter democrtico e progresista e defina Estado espaol como unha Repblica de traballadores de todas clases. Estableca os seguintes principios: a) O Estado configurbase de forma integral, pero aceptbase a posibilidade de constituir gobernos autnomos nalgunhas rexins. b) Nova divisin de poderes. A Constitucin privilexiaba o poder lexislativo sobre os demais. O poder lexislativo resida plenamente nas Cortes, constituidas por unha soa cmara. O poder executivo recaa no Consello de Ministros e no presidente da Repblica, figura de nova creacin ( o seu mandato era de seis anos e tia a facultade de nomear e separar libremente presidente do goberno, contando coa confianza das Cortes; tamn tia a facultade de suspender e disolver as Cortes, pero s das veces durante o seu mandato). O poder xudicial confibase a uns xuces independentes. Os conflictos entre poderes confibanse a un Tribunal de Garantas Constitucionais. c) Declarbase a separacin Igrexa e Estado, recoecase o matrimonio civil e o divorcio. d) Presentaba unha ampla declaracin de dereitos e libertades, extendida a temas econmicos e sociais, relativos familia, educacin e traballo.Expresaba a igualdade de tdolos cidadns ante o dereito educacin e traballo. Estableca o voto desde os 23 anos e por primeira vez concedase o voto s mulleres. A discusin do sufraxio feminino dividiu os partidos e foi defendida por Clara Campoamor. A Constitucin non conseguiu o consenso de tdalas forzas polticas, anda que foi aprobada por ampla maiora poendo de manifesto as profundas diferencias entre a esquerda e a dereita, sobre todo no referente a cuestin relixiosa e autonmica. A aprobacin dos artigos relixiosos da Constitucin provocou a dimisin dos sectores catlicos do goberno, polo que Manuel Azaa sustituu a Alcal Zamora na Xefatura do Goberno. -b- As reformas Unha vez rematada a constitucin as cortes elexiron a Alcala-Zamora presidente da Repblica, este encargoulle formar goberno a Manuel Azaa e o novo xefe do

goberno, que tia que elexir entre radicais ou socialistas, optou por estes ltimos e formou un goberno con republicanos de esquerdas e socialistas que durou dous anos e emprendeu as principais reformas entre decembro de 1931 e setembro de 1933, as mis importantes foron: 1- A reforma agraria A reforma da agricultura foi o proxecto de maior envergadura iniciado pola Repblica, debido o papel que desempeaba na economa espaola. Dunha poboacin activa de 8,5 millns de persoas, case a metade traballaban na agricultura. Ademais, en Andaluca, Castilla e Estremadura mis do 50% da terra estaba en mans dun reducido grupo de grandes propietarios. Os dirixentes da Repblica propuxronse buscar solucins cuestin agraria e emprender unha reforma que mellorase a situacin dos campesios e permitise poer fin relativo atraso de gran parte da agricultura espaola. Os primeiros decretos estableceron a prohibicin de poer fin s contratos de arrendamento. Tamn fixaron a xornada laboral de oito horas no campo, o establecemento de salarios mnimos e a obriga dos propietarios de poer en cultivo as terras aptas para elo. Pero a verdadeira reforma levouse a cabo coa Lei de Reforma Agraria, aprobada polas Cortes en 1932. O obxectivo da lei era a expropiacin dos latifundios e o asentamento de campesios. A lei permita a expropiacin sen indemnizacin das terras dunha parte da nobreza ( os Grandes de Espaa), mentras as que estiveran cultivadas deficientemente, as arrendadas sistemticamente ou as que, podendo ser regadas non o eran, podanse expropiar, pero indemnizando s seus propietarios. A aplicacin da lei encrgouse Instituto da Reforma Agraria (IRA), que contaba cun presuposto anual para indemnizar s propietarios expropiados e encargbase de facilitar o asentamento de familias campesias. Os resultados da reforma foron bastante limitados e aumentaron a tensin social. A reforma aplicouse con moitas limitacins e acabaron expropindose moitas menos hectreas das previstas e asentronse moitos menos campesios dos esperados inicialmente. Causas deste fracaso foron a complexidade tcnica da propia lei, a lentitude e as dificultades burocrticas da sa aplicacin, a falta de presuposto destinado s indemnizacins e, finalmente , a resistencia dos propietarios, que recurriron a todo tipo de medios para esquivar a lei. A aplicacin da reforma agraria tivo consecuencias sociais importantes. Por un lado, os grandes propietarios mostraron o seu descontento e mantiveron a mido unha actitude desafiante frente s campesios. Ademais, a maiora dos propietarios agrcolas aliaronse cos enemigos do rxime e isto favoreceu a unin das forzas conservadoras na sa oposicin s reformas republicanas. Por outro lado, os campesios quedaron decepcionados e orientronse hacia posturas mis revolucionarias que conlevaron comportamentos e actuacins violentas e de enfrontamento coas forzas da orde pblica, nomeadamente coa Garda Civil. 2.Reforma da Igrexa:

A Repblica propxose limitar a influencia dunha igrexa moi poderosa na sociedade espaola, e secularizar a vida social. Estas intencins plasmronse na Constitucin, que estipulou: a non confesionalidade do Estado, a liberdade de cultos e a supresin do orzamento de culto e clero, permitiuse o divorcio, o matrimonio civil e secularizronse os cemiterios. O temor s ordes relixiosas pola influencia que estas tian a travs da ensinanza levou disolucin da orde dos xesutas e a nacionalizacin dos seus bens, prohibuselles a ensinanza s outras ordes. Finalmente, a Lei de Congregacins limitulle a posesin de bens s ordes relixiosas e preveu a posibilidade de disolucin en caso de perigo para o Estado. O problema relixioso creoulle rxime republicano os seus maiores inimigos e protagonizou os debates mais afervoados, o que deu como resultado que unha parte dos sectores catlicos da sociedade percibise esta lexislacin como unha agresin relixin. As, unha boa parte da xerarqua eclesistica non dubidou en manifestar o seu antagonismo cara Repblica e en mobilizar a opinin pblica na sa contra. Diante da actitude hostil de parte da xerarqua eclesistica, o goberno optou por unha medida de forza e expulsou de Espaa cardeal Segura e o bispo de Vitoria. A aumentar o clima de tensin contriburon, asemade, o anticlericalismo tradicional dunha parte das clases populares as como a violencia espordica (queima de conventos) dos sectores mis radicais. 3- A reforma do exrcito A repblica atopou un exrcito cunha historia repleta de intervencins na poltica, que ocupabaun lugar privilexiado entro do estado e da sociedade, que careca de armamento moderno e tia un exceso de oficiais, moitos mis dos necesarios: 21.000 xefes e oficiais fronte a 118.000 homes de tropa. Azaa impulsou persoalmente unha reforma no exrcito que pretenda crear un exrcito profesional e democrtico, para o cal cra que era necesario reducir os efectivos militares, acabar co excesivo nmero de oficialidade. Azaa, tamn se propoa poer fin fuero especial dos militares e asegurar a sa obediencia poder civil, acabando coa tradicional intervencin do exrcito na vida poltica e co golpismo. Para estes fins fxouse a lei do retiro da oficialidade, pola que todos os militares en activo tian que prometer a sa adhesin rxime, concedndolles a posibilidade de retirarse co soldo ntegro se as o desexaban. Ademais, suprimiuse a lei de xurisdiccins, suprimronse algns rangos tradicionais, reduxose o nmero de unidades e oficiais e pechouse a Academia Militar de Zaragoza para frear o crecemento innecesario do nmero de oficiais. Para evitar ter que recorrer exrcito e Garda Civil, moi desprestixiada polas sas violentas represins, o Goberno provisional creou un novo corpo para ter unha forza leal Repblica: A Garda de Asalto, unha polica nacional republicana que deba utilizarse para controlar as manifestacins e asegurar a orde pblica nas cidades. Anda as o poder militar seguiu controlando importantes postos do estado desde a xefatura da polica da Garda Civil. A reforma, anda que estivo tecnicamente ben plantexada, non logrou os seus obxectivos porque o nmero de oficiais retirados foi menor co esperado polo goberno.

Conseguiuse a diminucin dos gastos do exrcito, pero a reduccin do orzamento da defensa dificultou a modernizacin do material, do armamento e dos equipamentos. Por todo isto, a lei foi recibida por sectores do exrcito, sobre todo polos africanistas, como unha agresin tradicin militar e provocou amplas tensins e un intento de golpe de estado militar do xefe da garda civil, o xeneral Sanjurjo en 1932, foi a sanjurjada. 4- A reforma do Estado centralista. As autonomas. A Constitucin republicana intentou conxugar as aspiracins de autogoberno dalgunhas rexins coa defensa do Estado unitario, establecendo que o Estado integral republicano era compatible coa autonoma dos municipios e as rexins. Aquelas zonas que, en razn de afinidades histricas, culturais e econmicas decidiran organizarse como rexin autnoma, deberan elaborar un Estatuto de Autonoma e superar as seguintes condicins: ser proposto pola maiora dos concellos, ser aprobado polos dous tercios dos electores da rexin en referendo e, por ltimo, ser aprobado polas Cortes xerais. En Catalua, Francesc Maci, presidente de Esquerra Republicana, proclamara a repblica catalana dentro da Federacin Ibrica, que quedou anulada tralas negociacins levadas a cabo co Goberno provisional. ste recoeceu un goberno autonmico (Generalitat) e unha comisin quedou encargada de redactar un estatuto (Estatuto de Nuria) que foi aprobado en referendo popular. O estatuto sufriu un retraso na sa aprobacin pero finalmente foi aprobado en 1932, anda que con recortes respecto o de Nuria. O rxime autonmico contaba cun goberno e un parlamento propios con competencias en materia econmica, social, educativa e cultural, transportes e comunicacins e orde pblica (creacin dos Mossos desquadra); tamn se recoeca a cooficialidade do cataln. As primeiras eleccins Parlamento cataln deron a victoria a Esquerra Republicana e Francesc Maci converteuse no primeiro presidente de Catalua. No Pas Vasco, os nacionalistas do PNV e os carlistas aprobaron en xuo de 1931, un proxecto de estatuto (Estatuto de Estella) conxunto para o Pas Vasco e Navarra. Este proxecto contou coa oposicin dos republicanos e socialistas por consideralo excesivamente tradicionalista e confesional, escasamente democrtico e incompatible coa Constitucin. A partir de 1934, os carlistas alironse coas forzas monrquicas mentres que o PNV acercouse s forzas republicanas. Isto facilitou que en outubro de 1936, xa iniciada a Guerra Civil, se aprobara un estatuto. ste s se pudo aplicar na zona non ocupada polos sublevados. Jos Antonio Aguirre, lder do PNV foi elexido o primeiro lendakari. Galicia tamn iniciara o seu proceso. No momento de ser proclamada a II Repblica, a defensa do galeguismo e da autonoma de Galicia estaba asumida por distintas entidades culturais e os republicanos. En 1929 foi fundada a Organizacin Republicana Gallega Autnoma (ORGA) por Casares Quiroga quen conseguu acta de deputado en Madrid. ORGA recolla das vellas aspiracins: nacionalismo (Estatuto de Autonoma) e republicanismo. A finais de 1931, ante o crecente desinterese de Casares Quiroga polos temas propios de Galicia e co fin de aglutinar a todos aqueles que sentan a necesidade de defender os intereses galegos, nace en Pontevedra o Partido Galeguista. Neste partido conflen distintos homes e correntes de pensamento: Partido Nacionalista Republicano (Risco, Otero Pedrayo); Partido Galleguista de Pontevedra (Castelao, Paz Andrade, Filgueira Valverde, Cabanillas); Organizacin

Republicana Gallega Autnoma de Buenos Aires (Alonso Ros, Surez Picallo); O seu obxectivo bsico foi a defensa e a conquista da autonoma para Galicia, as como dos seus intereses econmicos, sociais e culturais. A elaboracin e aprobacin do ESTATUTO DE AUTONOMA foi a principal actividade do nacionalismo galego durante a II Repblica. O Partido Galleguista foi o maior impulsor. En 1932 varios grupos e institucins nacionalistas elaboraron anteproxectos de Estatuto. A proposta do concello de Santiago e do seu alcalde Lpez Pol tivo unha boa acollida e foi a base da redaccin definitiva. O proxecto elaborado foi discutido e aprobado nunha Asamblea de concellos celebrada en Santiago (19-12-1932). O seguinte paso era sometelo a referendo popular, para o que se precisaba un decreto do Consello de Ministros fixando a data e os requisitos para a celebracin do mesmo. O decreto foi promulgado en maio de 1933, pero co triunfo das dereitas nas eleccins de novembro de 1933 o proceso quedou paralizado. Trala victoria da Fronte Popular en 1936 rebrese o proceso estatuario e pdese celebrar o referendo o 28 de xuo de 1936. Tras unha intensa campaa a favor do Estatuto, este foi votado afirmativamente polo 99% dos votos. O 15 de xullo foi presentado nas Cortes espaolas para a sa discusin e aprobacin. Tres das despois produciuse a sublevacin militar e o inicio da Guerra Civil. As Cortes republicanas trasladadas a Catalua por mor da guerra, mis nun xesto simblico que efectivo, admitiron a trmite parlamentario o Estatuto de Galicia en 1938, mais nunca foi discutido nin aprobado. Todos estes procesos despertaron recelos e oposicin entre os defensores do centralismo e, nomeadamente, entre os militares, que se consideraban depositarios da unidade nacional. 5. A reforma educativa O principal obxectivo do goberno de esquerdas era promover unha educacin liberal e laica e facer do Estado o garante do dereito educacin. A sa poltica a encamiada a diminuir as elevadas taxas de analfabetismo existentes e mellorar o nivel cultural da poblacin, creando cidadns libres responsables que serviran de base para a transformacin da sociedades. Na Constitucin quedou recollida a nova filosofa educativa: ensino obrigatorio, mixto, gratuto e laico. O cese de actividades docentes dos relixiosos obrigou ao goberno a iniciar um acelerado programa de construccin de escolas. O centro da sa actividade foi o desenvolvemento dun vasto proxecto de escolarizacin que pretenda a construccin de numerosas escolas en toda Espaa (10.000) e a mellora da formacin dos mestres (7.000 novos mestres). O desexo de levar a instruccin e a cultura a tdolos sectores sociais e a tdolos lugares, especialmente s mis apartados, propiciu a posta en marcha de das experiencias orixinais: As Misins Pedaggicas, integradas por mestres e estudantes universitarios que levaron s zonas rurais bibliotecas, cine, coros, teatros, conferencias,; e La Barraca, agrupacin teatral formada por estudantes universitarios e dirixidos por Federico Garca Lorca que, dende 1932 recorreu os pobos de Espaa representando pezas de teatro clsico e popular. c- A Oposicin:

Estas reformas polarizaron a vida poltica espaola e o rxime republicano topou coa resistencia e a oposicin dos sectores directamente afectados (Igrexa, Exrcito, propietarios de terras, organizacins patronais,) pero tamen dos grupos esquerdistas que queran axia unhas reformas mis radicais. 1- A oposicin dos sectores conservadores/dereita plsmase en feitos como: - a reorganizacin poltica da dereita coa fundacin da CEDA (Confederacin Espaola de Derechas Autnomas: partido de masas dirixido por Gil Robles e definido polo seu conservadurismo, catolicismo e accidentalismo sobre as formas de goberno -non se define republicana-) e de grupos fascistas como as JONS (Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista) e a Falange Espaola, partido fundado polo fillo do dictador Jos Antonio. Os seus seguidores formaron grupos de carcter paramilitar com elementos distintivos: camisa azul, o xugo e as flechas, o saludo fascista e o himno Cara al Sol. - O intento de sublevacin do xeneral Sanjurjo (Agosto.32) Monrquicos e militares descontentos tentaron levar a cabo un golpe de Estado que restablecera a orde e a disciplina social. Estaba financiado pola grande nobreza propietaria de grandes latifundios do Sur de Espaa, temerosa das consecuencias que poderan derivarse da reforma agraria, e contaba coa participacin de un nmero reducido de militares encabezados polo xeneral Sanjurjo. Sanjurjo sublevouse en Sevilla en 1932, sendo secundado en Madrid por outros militares, pero os seus escasos apoios permitiron s autoridades republicanas controlar o golpe. 2- O descontento de certos sectores populares pola lentitude ou insuficiencia das reformas sociais provocaron unha vaga de conflictividade, alentada pola incidencia do paro e das duras condicins de vida. No campo, as medidas favorables s xornaleiros e os proxectos de realizar unha redistribucin da propiedade foron mal recibidos polos propietarios que, en moitos casos, reaccionaron deixando de cultivar as terras e de contratar braceiros. Os xornaleiros impacientes pola inefectividade das reformas e exasperados pola falta de traballo, alentados polas sas organizacins sindicais, aumentaron as folgas, manifestacins e ocupacins ilegais de terras. Estes conflictos foron duramente reprimidos pola Garda Civil (ex. o episodio de Casas Viejas, onde algns dos campesios sublevados foron queimados na casa onde resistan e outros fusilados sen xuzo). A coalicin gubernamental, formada por republicanos de esquerdas e socialistas e presidida por Azaa foise debilitando longo de 1933 como consecuencia de diversos factores externos (represin de Casas Viejas, a oposicin de dereitas cada vez mis organizada, a reduccin de apoios populares manifestada no fracaso das eleccins municipais de 1933) e internos (disensins entre republicanos e socialistas). Ante a falta de apoios, Alcala Zamora retiroulle a confianza a Azaa e, ante a imposibilidade de atopar outro candidato, concocou eleccins. 3- O BIENIO DE DEREITAS (das eleccins de Novembro 33 s eleccins de Febreiro 36)

a- A paralizacin das reformas Nas eleccins xerais de novembro de 1933 resultaron vencedores os partidos de dereitas. O partido que obtivo mayor nmero e escanos foi a CEDA de Gil Robles seguido do Partido Republicano Radical de Lerroux. A pesar de que a CEDA era a forza mis votada, o presidente Alcal Zamora nomeu como xefe do Goberno a Alejandro Lerroux. O novo goberno orientou a sa accin poltica desmantelamento de toda a obra reformista do bienio anterior. Os gobernos estructurronse redor das das forzas polticas vencedoras, o Partido Radical de Lerroux, (que perdera en boa parte o carcter demagxico de principios do sculo e que virara cara a posicins netamente mais conservadoras), e a CEDA, un partido aglutinador da dereita e liderado por Gil Robles, cun programa que propua a revisin da Constitucin e da lexislacin social. Nun principio gobernaron s os radicais co apoio parlamentario da CEDA, est provocara unha constante inestabilidade. O novo goberno presidido por Alexandre Lerroux iniciou o seu mandato coa paralizacin de boa parte do proxecto reformista anterior: No campo freouse totalmente a reforma agraria, fixouse a devolucin de terras nobreza e anulouse a cesin de terras mal cultivadas, O agro coeceu un ambiente de revancha, os propietarios amosaron a sa vontade de se desquitar das reformas anteriores e os campesios responderon con numerosas folgas. Para contarestar a reforma relixiosa dotouse outra vez dun presuposto para o culto e o clero e intentouse firmar un concordato coa Santa S. A reforma militar seguiu vixente pero se aprobou unha amnista para os sublevados con Sanjurjo no 32. O goberno tamen entrou en conflicto coa Generalitat pola Lei de Contratos de Cultivo que pretenda converter aos arrendatarios de vias, rabaissaires, en propietarios. Paralizouse tamen a discusin no parlamento do Estatuto Vasco impulsado polo PNV. Hasta en educacin chegaron os recortes e reduciuse sustancialmente o seu orzamento. Todo esto provocou o enfrontamento coas forzas nacionalistas de Catalua e do Pas Vasco, as como a radicalizacin dos socialistas (motivada pola paralizacin das

reformas) e a proliferacin de folgas e de conflictos, levou CEDA a endurece-la sa posicin e a reclamar unha accin mais contundente en materia de orde pblica, esixindo participar directamente no goberno. O presidente do goberno, Lerroux, accedeu a estas peticins e o 5 de outubro outorgoulle tres carteiras ministeriais CEDA.. b- A oposicin de esquerdas: A Revolucin de Asturias . A entrada de membros da CEDA no goberno foi interpretada pola esquerda como un camio cara o fascismo. En resposta os socialistas convocaron unha folga xeral revolucionaria. - A folga xeral: convocada pola UXT en toda Espaa, contou con escaso apoio da CNT e dos comunistas e tivo eco nalgunhas cidades como Sevilla, Crdoba, Valencia, San Sebastin, Barcelona, Bilbao ou Madrid. Fracasou pola falta de coordinacin e de unin obreira e pola contundente resposta do goberno que decretou o estado de guerra. A pesar diso, os acontecementos adquiriron especial relevancia en Asturias e Catalua. - A revolucin de Asturias. En Asturias e Norte de Len o chamamento folga xeral deu lugar a unha forte insurreccin obreira que pretenda facerse co poder poltico e controlar os medios de produccin. A alianza de tdalas forzas obreiras (socialistas, anarquistas e comunistas) permitiu o triunfo da revolucin. Conseguiron a ocupacin de gran parte dos cuarteis da Garda Civil e o dominio de gran parte dos concellos, includo Oviedo, que foron substitudos por comits revolucionarios locais que se fixeron cargo da administracin, de garantir o funcionamento da produccin e de manter a orde pblica. Para controlar a situacin o goberno enviou tropas da Lexin e dos Regulares mando do xeneral Franco. A resistencia asturiana prolongouse durante uns dez das, pero finalmente foron derrotados. O balance foi cruento, redor de 2000 mortos e 5000 detidos. - A proclamacin do Estado cataln. En Catalua a rebelin tivo unha dobre vertente: por un lado os obreiros, seguindo as ordes la Alianza Obreira local, protagonizaron unha folga xeral; por outra, a Generalitat, dirixida por Llus Companys, sublevouse contra o Goberno central e proclamou a formacin da Repblica catalana dentro da Repblica Federal espaola. A falta de coordinacin entre os obreiros e a Generalitat e a escasa participacin da CNT, que era a forza maioritaria, facilitou o control da situacin polo exrcito, dirixido polo xeneral Batet. O Estatuto cataln foi anulado e todo o goberno cataln encarcerado. c- A crise do segundo bienio As consecuencias da revolucin de outubro foron notables. A influencia da CEDA no goberno aumentou. A CEDA amosouse partidaria de aplica-las condenas con rigor e de proceder a unha orientacin mais dura da poltica do goberno. Suspendeuse o Estatuto de autonoma de Catalua, devolvronselle.las propiedades s xesutas e nomeouse a Gil Robles Ministro da Guerra e a Franco Xefe de Estado Maior. Sen embargo, a dura represin uniu as forzas de esquerdas, ata daquela divididas, contra poltica do goberno e redor dun programa comn que esixa en primeiro lugar a amnista para tdolos detidos.

longo de 1935, os gobernos radical-cedistas caracterizronse pola sa inestabilidade (falta de entendemento entre o presidente da Repblica Alcala Zamora e Lerroux, enfrontamentos internos dentro da coalicin provocados polos escndalos de corrupcin do Partido Radical, como o caso do estraperlo (unha ruleta amaada creada por Strauss e Perli que baixo soborno se tentara implantar en varios casinos espaois) ou os casos de malversacin de fondos por parte de varios polticos radicais). Con esta crise, Gil Robles agardaba ser o novo presidente do goberno pero Alcal Zamora, temeroso da reaccin popular preferiu nomear a polticos independentes de centro como Portela Valladares; a falta de viablilidade dos sucesivos gobernos levou a convocar novas eleccins para febreiro de 1936. Paralelamente produciuse un proceso de reorganizacin das forzas polticas tanto de dereitas como de esquerdas. Os monrquicos e conservadores formaron o Bloque Nacional, manifestamente contrario vixencia do rxime e a Constitucin republicana. Os partidos de esquerda (republicanos, socialistas e comunistas) nense formando a Fronte Popular, unha coalicin basada nun programa comn que defenda a concesin dunha amnista para os encarceados de outubro, a reintegracin nos postos de traballo para os represaliados por razns polticas e a volta a lexislacin reformista do primeiro bienio. O resultado das eleccins marcou unha clara divisin: a Fronte Popular obtivo o 48% dos votos, mentres as dereitas se fixeron co 46.5%. as forzas que se reclamaban de centro s obtiveron un 5.4 % dos votos. 4- A FRONTE POPULAR (das eleccins de Febreiro.36 ao levantamento militar de Xullo.36)

a- O goberno da fronte popular

As eleccins de 1936 evidenciaron a polarizacin da vida poltica espaola, dividida claramente entre dereitas e esquerdas e con programas polticos nidiamente enfrontados. O trinfo da Fronte Popular non foi aceptado polos sectores mais reaccionarios da sociedade espaola, que iniciaron unha conspiracin contra a Repblica, mentres os sindicatos e os partidos obreiros esixan o afondamento das reformas sociais do primeiro bienio republicano. Doc 4.-En xaneiro de 1936, a Fronte Popular presenta o seu pacto-programa: Como suposto indispensable de paz pblica, os partidos coaligados compromtense: 1. A conceder por lei unha amplia amnista dos delictos poltico-sociais cometidos posteriormente a novembro de 1933 (). Restablecern o imperio da Constitucin (). Derogarn inmediatamente a vixente lei de arrendamentos (). Consolidacin na propiedade, previa liquidacin, s arrendatarios antigos e pequenos (). A Repblica ten que considerar o ensino como atributo indeclinable do Estado (). Pularn, co ritmo dos primeiros anos da Repblica, a creacin de escolas de primeira ensinanza. O trinfo electoral comportou a reorganizacin da Repblica. Manuel Azaa foi nomeado presidente da Repblica en sustitucin de Alcala Zamora , e Casares Quiroga, presidente do executivo. O goberno, formado exclusivamente por ministros republicanos pero apoiado parlamentariamente polos socialistas, puxo de contado en marcha o programa pactado na coalicin electoral: decretouse unha amnista, o goberno da Generalitat volveu de novo poder e restableceuse o estatuto de autonoma, mentres principiaba as negociacins para a aprobacin dun estatuto para o Pas Vasco e outro para Galicia. O novo goberno retomou o proceso reformista interrompido durante o bienio de dereitas. Para frealos rumores golpistas afastou do poder a algns xenerais mais proclives golpismo e trasladounos a outros destinos (Franco a Canarias e Mola a Navarra). O trinfo das esquerdas trouxo consigo unha intensa mobilizacin popular que creou un clima de tensin social: Os sindicatos e partidos de esquerda radicalizaron as sas posicins: os anarquistas defendan a revolucin, mentres un sector do socialismo, encabezado por Largo Caballero alias o Lenin espaol, tamn se orientaban cara a solucins radicais. Entre a dereita, a Falanxe Espaola asumiu un forte protagonismo e fomentou un clima de enfrontamento civil e de crispacin poltica. Grupos de falanxistas formaron patrullas uniformadas e armadas que iniciaron accins violentas contra os lderes esquerdistas; os enfrontamentos entre militantes de dereita e esquerda propagronse entre febreiro e xullo de 1936. Entre os sectores mais conservadores da sociedade empezou a tomar corpo a idea de que o recurso golpe de estado militar era a nica solucin. b- A preparacin do golpe de Estado: O xeneral Mola foi o verdadeiro xefe do golpe, o director. O seu proxecto consista na organizacin dun pronunciamento simultneo en tdalas gornicins militares posibles, sendo consideradas clave as de Madrid e Barcelona, e como reserva especial

tia exrcito de frica, o mellor preparado de todos, e o mando del era o xeneral Franco. Mola entenda que o xefe supremo da sublevacin sera o xeneral Sanjurjo, o sublevado e condenado en 1932, respectado por todos altos mandos que viva exiliado en Portugal. A conspiracin deseada polos militares contaba co apoio das forzas polticas mis de dereitas: CEDA, Comunin Tradicionalista e a Falanxe Espaola de las JONS. .-Jos Daz, secretario xeral do PCE, denuncia nas Cortes a existencia dun complot contra o goberno da Fronte Popular (15 de xullo de 1936): Seor Gil Robles (), estamos completamente seguros de que en moitas provincias de Espaa se estn a facer preparativos para o golpe de Estado (). Todos estamos vixiantes, a fin de que non poidades levar a cabo os vosos intentos porque, de facelo as, levaredes a Espaa polo camio polo que a levastes neses dous anos de represin, de fame e de descrdito para o pas. Ns non queremos esa Espaa, senn unha Espaa democrtica, onde haxa benestar para os obreiros e para as clases populares (). Non queredes acatar o que representou o triunfo do 16 de febreiro, e de a a vosa poltica e a vosa actuacin. O 12 de xullo un comando de extrema dereita asasinou tenente da Garda de Asalto Jos Castillo; como represalia, o da seguinte un grupo de Gardas de Asalto, asasinou a Calvo Sotelo, dirixente dos monrquicos. O seu enterro foi un adianto da declaracin de guerra. Pero o asesinato de Calvo Sotelo non foi o determinante da sublevacin, que xa estaba decidida. A sublevacin iniciouse en Marrocos o 17 de xullo e o da seguinte estndeuse a toda a Pennsula. O fracaso do golpe militar en boa parte de Espaa desencadeou o inicio dunha guerra civil que se prolongara durante tres anos. A GUERRA CIVIL (1936-1939) Entre o 18 de xullo de 1936 e o 1 de abril de 1939 tivo lugar unha cruenta guerra civil entre espaois enfrontados en dous bandos. O goberno da Repblica conseguiu resistir durante case tres anos, pero finalmente o triunfo foi para os militares sublevados. 1- O GOLPE E A CONFIGURACIN DOS BANDOS EN LOITA a- A sublevacin militar As cinco da tarde do 17 de Xullo de 1936, en Melilla, desencadeouse a rebelin. As tropas sublevadas da Legin dominaron rapidamente a situacin no Protectorado, os militares que permaneceron fieis o goberno foron fusilados. Comezaba as o golpe deseado polo xeneral Mola, o seu obxectivo era facer unha rebelin rpida e violenta e establecer un Directorio Militar encabezado por Sanjurjo. Nos dias 18 e 19, mesmo tempo que Franco se trasladaba desde Canarias no avin Dragon Rapide para tomar o mando das tropas de Marrocos, en distintas cidades da Pennsula os militares conxurados tentan facerse co poder. Nas principais cidades fracasan, especialmente en Barcelona gracias o esforzo dos anarquistas, e en Madrid onde o pobo armado asalta o Cuartel da Montaa, pero en moitas pequenas capitais triunfan, en Galicia, tras breves enfrentamentos os sublevados fanse co control do territorio; en xeral o golpe ten xito nas zonas mis ruralizadas e con maior peso da economa agraria (onde a resistencia popular menor) e fracasa nas reas mis

urbanizadas e desenvolvidas economicamente. O todo caso o golpe fracasa no seu intento de tomar o pas, este fracaso vai provocar unha guerra civil que dividira Espaa en das zonas: ZONA REPUBLICANA: territorios mis desenvolvidos do norte e leste da Pennsula (industria e agricultura de exportacin). Control da maiora das grandes cidades problemas de abastecemento ao longo da guerra. ZONA SUBLEVADA: zonas agrarias do interior (Meseta Norte, Navarra e lava, a metade de Aragn ), Galicia, unha pequena parte de Andaluca, terrritorios non peninsulares, e n especial o Protectorado de Marrocos, donde se concentraban as mellores tropas: a Legin e os Regulares marroqus.

b- A configuracin dos bandos Forzas polticas, ecnomicas e sociais tiveron que posicionarse a favor dun dos bandos desde o inicio da guerra. A indecisin do goberno da Repblica nos momentos iniciais

dificultou a organizacin dos seus apoios, situacin que favoreceu a actuacin dos sublevados. No bando republicano estaban os grupos que maioritariamente votaran Fronte Popular: Apoios sociais: masas obreiras das cidades industriais, xornaleiros do sur da Pennsula, pequena burguesa e clases medias vinculadas aos partidos republicanos, ncleos intelectuais. Apoios polticos: movemento obreiro (socialistas, comunistas, anarquistas), partidos republicanos, nacionalistas, incluido o PNV. Ideolxicamente acabara agrupando a todas as formacins anti-fascistas (doc.1) e a todos os que apoiaron as reformas republicanas e defendan unha espaa laica e progresista. para eles a accin dos militares non era mis que unha rebelin contra a orde legalmente establecida. (discurso de a Pasionaria) No bando sublevado agrupbanse todos os que estaban descontentos coas reformas republicanas: Apoios sociais: clases dominantes (terratenentes, burguesa ), a Igrexa, que apoia totalmente s sublevados e fala dunha cruzada e grande parte da opinin pblica catlica, sectores das clases medias urbanas, os pequenos e medianos propietarios agrcolas do norte, unha parte importante do Exrcito ( anda que moitos xenerais permaneceron fieis a repblica, as como a Aviacin e a maior parte dos marieiros da Armada, a Garda Civil apoiou os sublevados ags en Barcelona e a Garda de Asalto apoiou a repblica Apoios polticos: dereita conservadora (CEDA ) e fascista (Falange), monrquicos e carlistas. Os obxectivos polticos non son incialmente unnimes: imprimir un xiro conservador Repblica, voltar Monarqua, implantar un Estado fascista ao xeito italiano ou alemn, Ideolxicamente todos estes grupos aparecen unidos nicamente polo seu anticomunismo e a sa defensa da civilizacin cristia (doc.2), para os protagonistas da sublevacin, esta foi definida como un Alzamento Nacional. A parte do pas que quedou baixo o seu control foi cualificada co nome da Espaa Nacional enfrontada os marxistas, os rojos. c- a represin A loita que se iniciou en Xullo de 1936 non foi s unha loita entre dous exrcitos, senn que existan en parte dos dous bandos a pretensin de eliminar contrario. Neste contexto inclunse os actos de violencia, represin e terror que se levan a cabo de forma sistemtica, especialmente nos primeiros meses da guerra. Na zona republicana, a desintegracin das intitucins do estado provocou actuacins incontroladas. Desenvolveuse unha dura persecucin de militares, terratenentes, militantes de dereita e, moi especialmente, de eclesiasticos.

Na zona sublevada os militares iniciaron unha represin sistemtica e violenta de todalas forzas opositoras coa finalidade de crear un clima de terror no inimigo. Os primeiros en sufrir as consecuecias foron as autoridades civis e militares que permaneceron fieis o goberno, que foron sistematicamente executadas. Despois da ocupacin dun territorio, procediase depuracin e execucin de todos aqueles elementos considerados perigosos para o novo rxime: sindicalistas, masns, republicanos, mestres, intelectuais, nacionalistas.. Os paseos, os fusilamentos nocturnos, a aplicacin da lei de fugas, os xuzos sumarisimos, multiplicronse e xenerlizaronse. 2- A INTERNACIONALIZACIN DO CONFLICTO: A internacionalizacin da guerra (envo de combatentes e material blico) explcase polo contexto poltico internacional: ascenso dos fascismos; consolidacin da URSS; actitude tmida e conciliadora das democracias ante a expansin dos fascismos (prefiren localizar os conflictos e ven a guerra espaola como unha loita entre Fascismo e Comunismo). Esta actitude ten importantes consecuencias: permite alongar a duracin do conflicto e inclina a balanza do bando dos militares sublevados (permite o rpido paso polo Estreito das tropas africanas, compensa a carencia de industria na zona ) Para evitar que a guerra se convertese nun conflito internacional, as principais nacins europeas acordaron crear en Londres a primeiros de agosto de 1936 o Comit de Non-Intervencin: (27 pases) Estes acordos implicaban a prohibicin de enviar homes e armas a ningn dos dous bandos e denunciar aos infractores. Pero Italia e Alemaa non cumpriron o pactado e prestaron, desde o primeiro momento, axuda aos militares sublevados. Ante esta situacin o Comit declarouse incompetente para obrigar o cumprimento do pactado. Apoios aos SUBLEVADOS: O rxime nazi de Hitler en Alemaa e o fascista de Mussolini en Italia axudaron militarmente aos sublevados desde o principio e sen preocuparse polo comit de non-intervencin. Italia colaborou con avins e corenta mil soldados. Alemaa achegou tanques, artillera e aviacin que foron decisivos em moitas accins como o bombardeo de Guernica (Lexin Condor) e uns dezaseis mil homes. O rxime portugus de Salazar colaborou coa achega de vinte mil voluntarios e facilitando o paso polo seu territorio, o que supuxo unha axuda importante. Hai que sumar a contribucin dos cen mil regulares marroqus. Franco tamn contou coa colaboracin de capitalistas americanos (combustible da Texaco e da Standard Oil, camins, armas. A axuda internacional foi decisiva para a vitoria dos rebeldes. (doc.2) Apoios REPBLICA: A Repblica tivo grandes dificultades para adquirir subministracins e material de guerra debido poltica de non intervencin das democracias occidentais e ao peche de fronteiras. A Repblica contou con axuda da Unin Sovitica, que proporcionou cadros tcnicos vveres e armamento, en parte costeado con fondos do Banco de Espaa (o ouro de Moscova). Outro gran apoio foi o das Brigadas Internacionais (voluntarios esquerdistas procedentes de toda Europa e Amrica, importante apoio moral, formaron parte de estas brigadas importantes intelectuais como Hemingway, George Orwell ou Andr Malraux tense que retirar

en Novembro de 1938). Mxico tamn apoia a causa republicana (lugar de destino de moitos exiliados republicanos ao remate da guerra). A guerra viviuse con gran interese en todo o mundo. Pareca un enfrontamento ente democracia e fascismo, entre o exrcito e o pobo. Iso orixinou un amplo movemento de solidariedade cara causa republicana entre intelectuais progresistas de todo o mundo. A destrucin de Guernica ou o asasinato de Garca Lorca impresionaron opinin mundial, especialmente cando se expn o Guernica de Picasso na Exposicin Internacional de Pars de 1937. 3- EVOLUCIN SOCIO-POLTICA E IDEOLXICA DOS DOUS BANDOS A evolucin foi moi distinta nas duas zonas, mentra as divisins foron permanentes no bando repblican, na zona franquista implantouse unha frrea dictadura. a- A Espaa republicana: divisin O mis destacado foi a fragmentacin do esforzo militar e dos proxectos polticos nunha continua dialctica entre duas posturas opostas: -Converter a guerra nunha revolucin :revolucin e guerra, (doc.3), defendida por anarquistas e trotskistas do P.O.U.M., consideraban que a victoria s poda ser lograda se a guerra se abordaba con mtodos revolucionarios, abandoando a organizacin poltica e militar tradicional e creando milicias e comunas colectivistas. As xurde en moitas zonas controladas pola CNT unha revolucin social colectivista: colectivizacin da propiedade industrial, os servizos e a propiedade agraria en Catalua; extensin das colectivizacins agrarias en Aragn e outras zonas rurais, expropiaronse cerca de 5.500.000 hctareas e participaron nesta autntica revolucin social agraria uns 3 millns de campesios. - primeiro a guerra, esta tese era defendida polos comunistas e sectores do PSOE. (docs. 4 e 5) Pensaban que a victoria s poda acadarse se a guerra se planificaba en termos convencionais: deba establecerse o poder do goberno central, deba crearse um exrcito regular e disolver as milicias, haba que deter a revolucin. o enfrontamento era inevitable. Evolucin poltica: Durante os primeiros dia no mbito poltico prodcese unha fragmentacin e unha crise de autoridade a comezos da guerra (situacin de dobre poder: goberno/organizacins e milicias obreiras). Podemos distinguir tres etapas: 1-Goberno Giral Xullo.36: dimisin do goberno de Casares e formacin doutro presidido por Martnez Barrio para tentar negociar cos rebeldes fracasa e aos poucos das xstase outro presidido por Jos Giral: entrega armas s milicias dos partidos, disolve o Exrcito e forma un novo integrado por voluntarios e encabezado pola oficilidade fiel Repblica na prctica, o control da situacin est en mans dos comits creados polas organizacins obreiras.

2-Goberno Largo Caballero Set.36-Maio.37: goberno de concentracin (republicanos, socialistas, comunistas, anarquistas) presidido por Largo Caballero (socialista) Intenta restablecer a autoridade, frear as colectivizacins e darlle unha direccin unificada guerra (militarizacin das milicias dos partidos para a formacin do novo Exrcito Popular). Esto provocara os Sucesos de Maio do 37: enfrontamento armado en Barcelona entre os anarquistas (partidarios da revolucin na guerra e apoiados polos trotskistas do POUM Partido Obreiro de Unificacin Marxista-) e os comunistas estalinistas (partidarios de frear a revolucin e fortalecer o Estado republicano) derrota anarquista e debilitamento da posicin de Largo Caballero, que presenta a sa dimisin 3-Goberno Negrn Maio.37-Marzo.39: Goberno do socialista Negrn (comunistas como principal apoio, anda que participan tamn socialistas e republicanos) cntrase no fortalecemento do poder republicano e os esforzos blicos en 1938 presenta aos sublevados dous planos de cese das hostilidades/mantemento das institucins democrticas, que son rechazados deposto en Marzo do 39 polo golpe do coronel Casado, o 1 de Abril todo termina. b- A Espaa franquista: ditadura A carencia dun proxecto unificado entre os apoios sociais e polticos do alzamento determina a supremaca do Exrcito e a sa conversin en columna vertebral do novo Estado. No plano social: realizacin da contrarrevolucin paralizacin da reforma agraria, derogacin da lexislacin laica republicana (supresin do matrimonio civil e do divorcio, restablecemento do culto relixioso no ensino e o exrcito, retribucin estatal ao clero ), A igrexa outro dos baluartes do rxime, non esquenzamos que calificaron a guerra coma unha cruzada. Tamen pretenden a supresin da loita de clases (Foro do Traballo -1938- inspirado na doutrina social da igrexa e no fascismo: prohibicin de folgas, integracin da clase obreira en sindicatos verticais ). Todo isto foi acompaado por unha sistemtica e feroz represin dirixida dende o poder para sembrar o terror: execucins masivas, paseos, sacas, depuracins tinguiron o pas de sangue. Evolucin poltica: A insurreccin militar apareceu principio mis como un ataque goberno da Fronte Popular pero pronto pasouse a repudiar todo o sistema democrtico. Este ataque foi realizandose a travs de distintas actuacins: 1- progresiva concentracin de poderes na persoa do xeneral Franco (favorecido pola morte en accidente de aviacin do xefe natural do alzamento, Sanjurjo e o apoio italiano e alemn). Em Xullo de 1936 crerase unha Xunta de Defensa Nacional con s en Burgos presidida polo xeneral Cabanellas e integrada por Mola, Queipo e o propio Franco, para coordinar os esforzos da guerra.

En setembro, e ante a necesidade dun mando nico, a Xunta decidiu escoller a Franco que acrecentera seu prestixio cos xitos do exrcito africano: Franco nomeado Xefe do Goberno e Xeneralsimo dos Exrcitos, asesorado por unha Xunta Tcnica do Estado. Franco ten a partir deste momento plenos poderes, xa unha ditadura. 2- A unidade poltica conseguiuse a travs dun proceso de unificacin entre o carlismo e a Falanxe que desembocara na imposicin da xefatura de Franco. Polo Decreto de unificacin (Doc. 6) de abril de 1937 crease un partido nico (Falange Espaola Tradicionalista y de las JONS) que unifica a falanxistas e carlistas e no cal se integran todos os apoios polticos do rxime baixo o mando supremo de Franco. Toda disidencia perseguida (Manuel Hedilla, novo xefe de falanxe e condeado a morte, indultado e encarcerado.) En Xaneiro do 38: formacin do primeiro Goberno propiamente dito. Franco concentra a Xefatura do Estado, a Xefatura do Goberno e a Xefatura do Partido, ademais da do exrcito. O 1 de Abril os rebeldes ganaban a guerra, pero a represin continuou (doc. 7) Espaa estaba en ruinas: unha Espaa onde o Partido, a Igrexa e o Exrcito seran os piares dunha longa ditadura que se prolongara ata a morte do ditador en 1975. 4- A EVOLUCIN DAS OPERACINS BLICAS: 1936: A marcha sobre Madrid: Os exrcitos africanos atravesan o Estreito (Para pasar as tropas regulares pennsula Franco necesitou pedir apoio s forzas nazis e fascistas, xa que o estreito de Xibraltar estaba controlado polas tripulacins da escadra republicana, que se amotinaran contra os oficiais rebeldes. Hitler envioulle a Franco unha partida de 20 Junker e 6 cazas Heinkel. Pola sa banda Mussolini enviou unha escuadrilla de 12 bombardeiros e 2 buques mercantes con cazas) e avanzan cara Madrid (conquista de Mrida, Badajoz e Toledo, o seu avance e imparable e nel empregan o terror contra a poboacin civil) chegando s sas portas a finais de Outubro. O Goberno da Repblica trasldase a Valencia. A mobilizacin xeral do pobo madrileo e a chegada dos primeiros brigadistas (apoio moral) frustran a conquista da capital, Madrid sera sitiada e bombardeada durante tres anos . (No Pasaran) Tropas leais e columnas anarquistas catalanas atacan Aragn: estabilizan o frente pero non consiguen conquistar as capitais.

1937: Madrid e o frente do Norte Proseguen os intentos de tomar Madrid ou de aillala do resto da Espaa republicana fracasan nas batallas do Jarama e Guadalajara (Febreiro-Marzo). O exrcitos franquistas concentrarn os seus esforzos en outras zonas. Ao mando do xeneral Mola inciase a conquista do Norte peninsular: entre Marzo e Outubro a Repblica vai perdendo definitivamente o control da zona. Primeiro bombardeo sobre unha poboacin civil .

<![endif]>Ofensivas republicanas para aliviar a presin sobre Madrid e o Norte en Brunete e Belchite. O exrcito republicano conquista Teruel. 1938-39: As ofensivas finais e o remate da guerra: 1938: os exrcitos de Franco reconquista Teruel e avanzan cara o Mediterrneo: o territorio republicano queda dividido en dous e Catalua aillada do resto (Abril). A repblica responde co seu maior esforzo blico: os seus exrcitos atravesan o Ebro e inician a batalla mis dura da guerra (Batalla do Ebro, Xullo-Novembro) ao final tense que retirar s posicins iniciais diante do contraataque do exrcito franquista. 1939: o Exrcito sublevado conquista Catalua (XanFebr.). Francia e Inglaterra recoecen ao goberno franquista. Desmoralizacin do Exrcito e as autoridades republicanas (dimisin do presidente da Repblica, M. Azaa). A Repblica s controla a zona centro (Madrid e o Levante) O presidente do goberno (Negrn), co apoio dos comunistas, partidario de resistir ata o final (tratando de agardar polo desencadeamento da guerra en Europa) o coronel Casado (co apoio de socialistas moderados como Besteiro e milicias anarquistas) d un golpe de Estado e intenta negociar a paz con Franco o final da guerra

Pero Franco s acepta unha rendicin sen condicins: a finais de Marzo conquista Madrid e o Levante. Final da guerra. Trala finalizacin da guerra decenas de milleiros de espaois tiveron que exiliarse, calculase que mis de 500.000, pero para os que quedaron non habera piedade: os fusilamentos continuaron e centenares de presos foron condeados a traballos forzados ( Valle de los Cados)

Tema 9: O RXIME DE FRANCO (1939-1975)


O rxime franquista xurdu da Guerra Civil como aglutinante dos vencedores no conflicto. Anda constitundo un rxime de tipo ditatorial todo ao longo da sa existencia, a sa extensa duracin (case corenta anos, o periodo mis longo da historia de Espaa no S. XX) e a sa capacidade para adaptarse s mudables circunstancias internacionais, fixeron que experimentara importantes cambios co paso dos anos. Con todo, pdense sinalar como trazos permantentes do rxime os seguintes: - A concentracin de poderes na persoa de Franco. - A existencia dun Estado forte e centralizado, negador da pluralidade interna de Espaa. - A negacin das liberdades individuais e do pluralismo poltico e sindical. Estableceu un rxime de partido e sindicato nicos, ao tempo que persegua calquer asomo de oposicin ao mesmo. - O forte peso que manteen en toda a sa historia das institucins: o Exrcito e a Igrexa catlica. (neste vnculo podes atopar os principais textos sobre o franquismo)

9.1.OS FUNDAMENTOS DO RXIME Bases e apoios, illamento e autarqua-: 1939-1959


-1- BASES SOCIAIS, FUNDAMENTOS IDEOLXICOS E ESTRUCTURA DO NOVO ESTADO: O rxime contou cunha base social inicial identificada cos apoios que os militares sublevados recibiran en 1936. Entre eles estaban todos aqueles grupos que sofreran unha erosin da sa posicin de hexemona social, motivada polas reformas republicanas ou polos procesos revolucionarios que tiveran lugar nalgns lugares durante a guerra: as clases dominantes tradicionais (grandes terratenentes, alta burguesa industrial e financieira ) e institucins como a Igrexa e a maior parte dos mandos do Exrcito. A eles sumronse amplos sectores do pequeno e medio campesiado, de mentalidade tradicional e cun fondo temor aos experimentos colectivizadores promovidos por certos

sectores do movemento obreiro, e das clases medias urbanas progresivamente encadradas no rxime a travs da Igrexa, a Falanxe ou o Exrcito. Os fundamentos ideolxicos do rxime estaban en correspondencia cos apoios polticos que recibira o levantamento militar: desde a dereita conservadora ao fascismo falanxista, pasando polo tradicionalismo carlista. Inicialmente, os militares sublevados contra a repblica estaban unidos unicamente contra o que eles consideraban os graves males que trouxera a repblica: democracia, liberalismo, laicismo, separatismo. Foi durante a Guerra Civil cando se perfilaron os trazos do novo rxime, en gran medida obra persoal de Franco. A sa formacin militar foi determinante hora de organizar o pas como se dun cuartel se tratara: mando nico e indiscutible, orde e obediencia a autoridade, imposicin dos valores castrenses e catlicos, unidade de patria, frreo comtrol dos opositores e mamtemento do tradicionalismo en costumes e smbolos. As, pdense sinalar como compoentes da peculiar ideoloxa que impregnou o rxime ao conservadurismo social (encarnado pola dereita tradicional), o confesionalismo relixioso (profesado pola Igrexa e a maiora da opinin pblica catlica), o fascismo (Falanxe) e un nacionalismo espaol negador dos sinais identitarios perifricos. Nos primeiros anos o fascismo exerceu unha influencia poderosa, a cal se ira debilitando co paso do tempo mentres se consolidaba como ideoloxa aglutinante o que se deu en chamar nacional-catolicismo. Este era un pensamento fortemente nacionalista que identificaba a esencia de Espaa co catolicismo e rexeitaba toda heterodoxia poltica ou relixiosa, ao tempo que defenda unha concepcin corporativa do Estado e da sociedade. Espaa deba recuperar o seu esplendor pasado -localizado no tempo dos Reis Catlicos e o imperio dos primeiros Austrias- erradicando dexeneracins estranxeirizantes como o liberalismo, a masonera e o marxismo, que debilitaban o autntico ser espaol e acadaran a sa maior difusin nos tempos da Repblica. En canto estructura do novo Estado, o franquismo procedeu a un rpido desmantelamento das institucins republicanas (Constitucin de 1931, autonomas rexionais, pluralismo poltico e sindical ). Pola contra, a plasmacin legal do rxime foi lenta. Franco era moi remiso a fixar en exceso e en detalle as atribucins do poder e opxose frontalmente a unha constitucin que recordase o perodo liberal. Cando se decidiu a institucionalizar o seu goberno persoal, foi en resposta a acontecementos externos e a presins de quenes queran asegurarse a continuidade do franquismo en Espaa. Iso obrigou a promulgar un conxunto de leis complexas, e s veces contraditorias, que aparecan segundo as necesidades polticas do rxime. As, o ordenamento xurdico do franquismo estivo articulado arredor dunhas leis bsicas na organizacin do estado: as Leis Fundamentais carentes de lexitimacin democrtica. Son un total de sete leis elaboradas durante case trinta anos: - O Foro do Traballo.: Na primavera de 1938, Franco decretou o Foro do Traballo, que articulaba as relacins do mundo do traballo e estableca os fundamentos sobre os que se organizara a economa do novo Estado. No texto, inspirado no modelo fascista italiano, un apndice do Estado, o sindicato nico obrigatorio, entregado Falanxe, encargbase do encadramento laboral, nos sindicatos verticais, nicos que se permitan. Completarias coa lei de unidade sindical.

- A Lei Constitutiva das Cortes: A lei constitutiva das Cortes foi promulgada en 1942, aconsellada pola evolucin do conflito europeo, que xa empezaba a decantarse a favor das democracias occidentais. Con esta lei, o rxime convocaba a a participacin do pobo nas tarefas do Estado mediante a institucin dunha Cmara representativa composta por mis de cincocentos procuradores en Cortes, a maiora dos cales o eran de oficio e cincuenta designados directamente por Franco. Os procuradores de oficio procedan de cargos institucionais ou en cuxo nomeamento intervia o Estado, como xerarquas do Sindicato ou da Falanxe, bispos, reitores de Universidade ou membros do goberno. A eleccin nunca foi directa, salvo a partir de 1968, cando se permitiu elixir un terzo de procuradores de representacin familiar. Nada na lei faca pensar nun rxime parlamentario, cando, ademais, as Cortes carecan de iniciativa e s podan aprobar a lexislacin presentada polo executivo. - O Foro dos Espaois: Terminada a Segunda Guerra Mundial, Franco publicou en 1945 o Foro dos Espaois, como outra operacin de maquillaxe do rxime ante as esixencias democrticas dos vencedores. S en aparencia era unha declaracin de dereitos, pois o texto insista, sobre todo, nos deberes dos espaois e na estrutura autoritaria do Estado. A propaganda gobernamental sobre o Foro intentou facela pasar por unha verdadeira constitucin que recoeca as liberdades polticas. Pero, en realidade, o texto propua un sistema poltico autoritario de carcter confesional con dereitos limitados e s aproveitables por quen non se opuan ao rxime. - A Lei de Referendo: En 1945, o Foro dos Espaois foi completado pola Lei do Referendo, que pretenda mostrar que en Espaa estaba recoecido o sufraxio universal. A democracia orgnica e corporativa que estableca o Foro non poda ser equiparada en ningn caso coas constitucins liberais e burguesas occidentais, pero haba que disimular o grave baleiro do dereito ao voto individual. As, a Lei do Referendo estableca que os espaois podan ser consultados individualmente en forma de plebiscito nacional, sempre por decisin de Franco e para someterlles cuestins de Estado. - A lei de Sucesin: Tras dez anos de vida do rxime, os seus idelogos pensaron que chegara o momento de establecer un sistema de sucesin xefatura do Estado. Na sa opinin, o franquismo deba ser considerado un rxime de excepcin irrepetible, sobre todo polas condicins persoais do lder, pero non extinguible, senn reproducible no tempo grazas ao mantemento das leis fundamentais. Agora, en 1947, abordarase o problema da continuacin do franquismo sen Franco. Con este obxectivo, a Lei de Sucesin na Xefatura do Estado foi sometida a referendo e aprobada nun das fraudes electorais da historia do rxime por mis do 93 por 100 dos votantes, con s unha abstencin do 18 por 100. A Lei estableca que Espaa era un Estado catlico, social e representativo, que se declaraba Reino de acordo coa sa tradicin monrquica. A Franco confirmbaselle como xefe vitalicio do Estado e reservbaselle o dereito de nomear sucesor a ttulo de rei. - Lei de Principios do Movemento Nacional: En 1958, sen deliberacin previa nas Cortes, Franco promulgou a Lei de Principios do Movemento Nacional, que establece os principios inmutables e permanentes do rxime. A lei supua a incorporacin institucional da doutrina falanxista e o recoecemento de Falanxe Espaola Tradicionalista (FET) como nico partido, pero apenas tivo incidencia na vida poltica do Estado nin serviu para frear algunhas orientacins novas do goberno aparecidas en

1957. O texto tivo o efecto prctico de que todos os altos cargos civs ou militares pasasen a ser considerados membros natos do Movemento e que os funcionarios pblicos quedasen obrigados a xurar os seus principios fundamentais. - A Lei Orgnica do Estado: Logo doutro perodo longo sen leis fundamentais, a mediados dos anos sesenta, o rxime tratar de responder ao desenvolvemento material do pas cun simulacro de actualizacin do seu armazn lexislativo. Unha nova lei buscar esa limpeza de imaxe ante a realidade dunha Europa prspera que enva os seus turistas a un pas necesitado de modernizar as sas estruturas polticas. Publicada e sometida a referendo en decembro de 1966, a Lei Orgnica do Estado pretenda ser unha refundacin lexislativa do franquismo mediante a unin de elementos dispersos de textos fundamentais anteriores e a depuracin dalgunhas das sas connotacins totalitarias. Esta lei introduciu algunhas novidades funcionais, como a separacin dos cargos de xefe do Estado e presidente do goberno, anda que este non se cubrir ata 1973. Os piares do novo Estado seran:

- O propio ditador e a acumulacin de poderes na sa persoa: Xefe do Estado, do Goberno -ata 1973-, do Movemento, dos Exrcitos e dotado de poderes excepcionais para promulgar leis en casos de urxencia. Recibiu o ttulo de Caudillo de Espaa e foi considerado o smbolo e a encarnacin da vontade da nacin espaola. - A Falanxe ou Movemento Nacional, nacida como partido nico en 1937 (pola fusin obrigado dos falanxistas e os tradicionalistas). De ideoloxa fascista, sera dominada e adulterada por Franco ata que foi perdendo os seus ideais orixinarios e se converteu nun aparato burocratizado fiel ao Caudillo, mantendo un forte control sobre a Organizacin Sindical e algunhas organizacins de encadramento de masas (Fronte de Xuventudes, Seccin Feminina, Sindicato Espaol de Estudiantes ).

- As Cortes, rgano de representacin corporativa concebido como suposta canle de participacin dos espaois nas tarefas do Estado. - A Organizacin Sindical ou conxunto de sindicatos verticais integrados por empresarios, tcnicos e traballadores agrupados por sectores de produccin. sa fronte estaba un Delegado Nacional. - O Exrcito, verdadeira columna vertebral do Estado e garante da sa permanencia. Encabezado por Franco como Xeneralsimo dos Exrcitos. Mandos militares ocuparan postos de responsabilidade no goberno, na administracin e nas empresas pblicas. O exrcito era garante da unidade de Espaa, considerada como unha unidade de destino no universal. - Centralismo: en correspondencia coa unidade nacional, todo o sistema basebase no principio da unidade de poder e no centralismo. Todas as institucins autonomicas foron suprimidas e calquera manifestacin do particularismo foi perseguida. A administracin local quedou sometida ao goberno central, quen nomeaba directamente todos os alcaldes das cidades maiores de 10.000 habitantes; o resto nomebos o Gobernador Civil. O nico idioma permitido era o casteln. - A estas institucins haba que sumar a Igrexa, cun papel clave na lexitimacin do rxime e no sistema de ensino. O franquismo prohibu a prctica doutras relixins distintas catlica, eliminando o matrimonio civil e o divorcio. A Igrexa contaba con organizacins propias de encadramento de laicos (como a Asociacin Catlica Nacional de Propagandistas ou Accin Catlica) e un grupo xurdido no seu seo, o Opus Dei, xogou un papel determinante na evolucin do rxime a partir de finais dos anos cincuenta. A igrexa obtivo o control sobre a moral, os costumes e a educacin, impuxo na vida pblica unha estrita moral catlica, velando polos bos costumes. (censura, normas sobre a vestimenta - A familia: que foi considerada polo franquismo a base fundamental da sociedade. Protexida polo estado e de acordo coa moral tradicional catlica, a familia basebase no matrimonio cannico indisoluble e na procreacin dos fillos. Nela, cada un dos seus membros ten unha finalidade e deber especfico: o home, traer os recursos; a muller, os labores da casa e os fillos. Na divulgacin destes valores tivo un papel fundamental a Seccin Feminina, creada e presidida por Pilar Primo de Rivera, que potenciou un modelo feminino caracterizado pola pasividade poltica e a nula participacin pblica e que contribuu ao deseo e control dunha educacin feminina destinada a formar amas de casa nas escolas. -2EVOLUCIN DA COXUNTURA TRANSFORMACINS INTERNAS DO RXIME INTERNACIONAL E

Nos seus primeiros vinte anos de existencia, o rxime de Franco mostrou xa unha notable capacidade de se adaptar aos cambios da coxuntura internacional, se ben mantendo intactos os seus caracteres esenciais. a) Antes de 1945: Influencia falanxista e pre-belixerancia

Os sectores falanxistas exerceron unha grande influencia e ocuparon os postos principais do goberno, en consonancia co apoio recibido de Alemaa e Italia durante a guerra civil. O rxime adoptou signos externos fascistas como o sado co brazo en alto, concentracins masivas de esttica nazi ou musoliniana A pesar das sas simpatas polo Eixe, ao desencadearse a II Guerra Mundial o rxime adoptou unha postura de neutralidade, anda que pronto comezou a valorar a posibilidade de entrar no conflicto a cambio de axuda econmica e concesins territoriais no norte de frica. Franco entrevistouse con Hitler (Hendaya, 1940) e Mussolini (Bordighera, 1941) e Espaa cambiou a sa posicin pola de non belixerancia en 1941, cando xa via colaborando desde tempo atrs con Alemaa en materia de espionaxe e aprovisionamento de submarinos. Esta posicin, en realidade unha pre-belixerancia, foi abandonada dous anos despois (1943) cando a evolucin da guerra comezou a tornarse desfavorable para as potencias fascistas, reducndose a participacin espaola na guerra ao envo da Divisin Azul ao frente ruso. b) Despois de 1945: Influencia catlica e illamento A derrota dos fascismos na guerra provocou o illamento internacional do franquismo, ao consideralo as potencias vencedoras equiparable aos rximes que acababan de ser derrotados. Non se permitu o ingreso de Espaa na ONU e, en 1946, este organismo decretou a retirada de embaixadores de Madrid (s permaneceran os de Portugal, Arxentina e o Vaticano). Estas medidas foron olladas con grande esperanza pola oposicin ao franquismo, que va prxima a fin do rxime. Pero o inicio da Guerra Fra (1947), ou estado de permanente tensin entre o bloque capitalista liderado polos EE.UU. e o comunista dirixido pola URSS, mudou radicalmente a situacin. Espaa comezou a ser vista polos EE.UU. e outros pases aliados como un potencial aliado na loita contra o comunismo. Este novo contexto internacional supora o paulatino final do aillamento do rxime en 4 pasos: - En 1950 a ONU anulou a retirada de embaixadores e admitu o ingreso de Espaa en organismos especializados como o FAO ou a UNESCO. - Tres anos despois, Espaa asinaba o Concordato coa Santa S e o Acordo Hispano-Americano que, a cambio de axuda econmica, permitalle aos EE.UU. a utilizacin dalgunhas bases militares situadas en territorio espaol ( Rota, Torrejn e Zaragoza) - en 1955 producuse o ingreso de Espaa na ONU gracias ao apoio dos EE.UU. - en 1959 a visita do presidente Eisenhower simboliza o final do illamento. No plano interno, os sectores falanxistas foron perdendo peso en beneficio dos catlicos (remodelacins gobernativas de 1945 e 1951). Selouse a alianza da Igrexa co rxime e aprobronse leis que o liberalizaban parcialmente, achegndoo formalmente a algns aspectos dos sistemas liberais. As, recoecronse certos dereitos persoais, anda que sen articular un sistema de garantas para exercelos -o goberno poda

suspendelos temporalmente decretando o estado de excepcin: Foro dos Espaois, 1945-. Espaa foi definida como un Estado catlico, social e representativo, articulndose como un reino -monarqua sen rei- e facultando a Franco para propoer s Cortes un sucesor a ttulo de rei ou de rexente (Lei de Sucesin, 1947). Con esta medida rompase coa lia hereditaria borbnica, o que motivou as protestas de Don Juan, o herdeiro lextimo da Coroa. Non obstante, D. Juan entrevistouse con Franco e aceptou a educacin en Espaa do seu fillo, Juan Carlos, baixo a supervisin do dictador. Na segunda metade dos anos 50, nun contexto novo marcado pola aparicin dos primeiros sntomas abertos de descontento entre a poboacin -conflictos laborais, protestas na Universidade-, accederon ao goberno homes procedentes da institucin catlica do Opus Dei (1957). Estes homes, os tecncratas, imprimiranlle un importante cambio de rumbo ao rxime nos anos sucesivos. -3- AUTARQUA E ESTANCAMENTO ECONMICO A Guerra Civil e a posguerra supuxeron unha interrupcin do proceso de modernizacin econmica que estaba a vivir a sociedade espaola. O retroceso, reflectido nos indicadores econmicos, foi tal que ata os anos 50 non se recuperaron os niveis de actividade de mediados dos anos 30. Foron os anos da fame.

Este estancamento debeuse s parcialmente s destruccins ocasionadas pola guerra -as provocadas en Europa pola II Guerra Mundial foron maiores e, non obstante, a recuperacin foi moito mis rpida-. Maior importancia tivo o tipo de poltica econmica seguida polas autoridades franquistas na inmediata posguerra, a cal se

defina por dous trazos: a bsqueda da autarqua, coa que se pretenda converter a Espaa nun pas economicamente autosuficiente, e o intervencionismo estatal, que via substitur parcialmente ao funcionamento do mercado. Elementos clave desta poltica foron: - Un frreo control do comercio exterior, que esixa licencias administrativas para a exportacin ou importacin de calquer producto e provocou unha drstica reduccin dos intercambios. - O fomento da produccin industrial e a primaca outorgada s industrias de bens de equipo. O Estado conceda fondos pblicos s novas empresas, as como privilexios e estmulos s consideradas de maior interese. - A imposicin aos agricultores de cupos forzosos e superficies obrigatorias de cultivo. Mediante os cupos deberan entregar unha parte das colleitas a prezos fixados oficialmente, sendo logo distribuda entre a poboacin polas autoridades a prezos e cantidades tamn fixas (racionamento). - A creacin de empresas pblicas. Salienta a nacionalizacin das empresas ferroviarias (RENFE) e da TELEFNICA e a creacin do Instituto Nacional de Industria (INI, 1941). O INI constitua unha especie de holding estatal destinado promocin de sectores estratxicos que requeran grandes investimentos (construccin naval, siderurxia, enerxa, material de transporte ). Esta poltica econmica conducu a resultados desastrosos, o que lle impedu a Espaa aproveitar a coxuntura econmica favorable que vivu Europa despois da Guerra mundial. Entre os seus efectos pdense citar o desabastecemento de productos bsicos que deu lugar aos fenmenos do estraperlo e o mercado negro-, a reduccin do consumo privado, a perda de competividade exterior, a falta de divisas ou un empeoramento das condicins de vida das clases populares ao subir mis os prezos que os salarios. Foi a conciencia deste fracaso o que levou s autoridades franquistas a cuestionarse, nos anos 50, a poltica econmica seguida ata o momento. Fronse introducindo cambios paulatinos -como a suavizacin dos controles productivos, a supresin das cartillas de racionamento, a flexibilizacin dos prezos, unha maior apertura econmica ao exterior que lograron mellorar os ndices productivos. Pero estes cambios careceron de coordenacin e os seus efectos foron limitados ata a posta en marcha do Plan de Estabilizacin de 1959, o cal sentou as bases da chamada dcada desarrollista dos anos 60.

9.2. A DICTADURA DESARROLLISTA (19591975)


Ao longo dos anos 60 e os primeiros 70 Espaa vivu unha etapa de extraordinario crecemento econmico, logrando convertirse nun pas industrial semellante aos do entorno europeo.

-1- O PLAN ECONMICO

DE

ESTABILIZACIN

DESENVOLVEMENTO

A partir de 1960 reanudouse en Espaa o proceso de modernizacin econmico e social iniciado a comezos do S.XX e interrumpido pola Guerra Civil e a posguerra. O extraordinario crecemento econmico acadado nos anos seguintes explcase por dous factores: a coxuntura expansiva da economa internacional e europea e a habilidade dos responsables da poltica econmica para arbitrar medidas que lle permitiran ao pas aproveitar esa coxuntura. A adopcin do Plan de Estabilizacin (1959) foi obra do goberno formado dous anos antes, no que tian un forte peso os tecncratas vinculados ao Opus Dei. O proxecto deste sector consista en modernizar econmica e socialmente Espaa sen alterar no esencial a estructura poltica do rxime. Co Plan poaselle fin ao soo autrquico e respondase necesidade de conseguir ouro e divisas para facerlle fronte ao dficit da balanza comercial. Os obxectivos perseguidos eran dous: - desmontar o modelo corporativo e abrir a economa espaola ao mercado, impulsando a iniciativa privada en detrimento do anterior intervencionismo estatal excesivo, e - cortar a inflacin e sanear as contas exteriores a travs de medidas contractivas da actividade econmica (restriccin do gasto pblico, limitacin dos prezos dalgns servicios e das taxas de interese, establecemento dun cambio fixo dlar/peseta, apertura ao exterior ) Este programa liberalizador, compensado coa chegada de crditos de organizacins internacionais como o FMI e a OCDE, completouse coa posta en marcha de Planos de Desenvolvemento cuatrienais (1964-74) que pretendan estimular a iniciativa privada con vantaxes fiscais e crediticias- naqueles sectores considerados de maior interese, e creaban unha serie de Polos de Desenvolvemento cos que se intentara, con escaso xito, reducir os desequilibrios econmicos rexionais. Un papel fundamental no xito desta nova poltica econmica xogrono unha serie de variables externas, as cales posibilitaron a entrada de divisas en Espaa para equilibrar a balanza de pagamentos e importar a tecnoloxa precisa para as novas actividades. O aporte de divisas procedeu da emigracin (mis de 2 millns de traballadores saron de Espaa entre 1960-1975, absorvendo a man de obra excedentaria do sector primario), o turismo e os investimentos exteriores (sobre todo dos EE.UU. e a RFA). Os resultados foron espectaculares. Espaa presentou, entre 1959 e 1966, unha taxa de cremento anual do PIB superior de calquer pas europeo e incorporouse ao grupo dos pases industrializados (entre 1960 e 1975 a porcentaxe de poboacin activa ocupada no sector primario descendeu do 42% ao 21%, acadando o sector secundario e o terciario o 38% e o 41%, respectivamente). A Renda Nacional e a Renda per Cpita aproximronse aos valores europeos, o que se traducu nun incremento notable do consumo privado e do nivel de vida da poboacin. Igualmente importantes foron as transformacins sociais. O proceso urbanizador experimentou un grande salto (en 1975 o 75% da poboacin vivan en municipios de mis de 20.000 habitantes) e medrou o nmero, especialmente nalgunhas zonas, dos

obreiros industriais e das novas clases medias (profesionais liberais, executivos das empresas, funcionarios de certo nivel ). Foise consolidando a sociedade de consumo, ao destinar as familia unha porcin cada vez mis alta do seu presuposto a cubrir necesidades non bsicas (adquisicin dunha vivenda, bens de consumo duradeiros como autombiles ou electrodomsticos ) e modificronse as pautas de comportamento, occidentalizndose e alonxndose cada vez mis dos presupostos represivos do nacional-catolicismo (viaxes ao estranxeiro, contacto cos novos hbitos dos turistas ). A elo tamn contribuu a extensin da educacin, en todos os seus niveis, a un nmero cada vez maior de estudiantes -os fillos dos traballadores comezaron a chegar Universidade- e a reduccin drstica do analfabetismo. Con todo a sociedade espaola destes anos non deixou de presentar aspectos problemticos: As desigualdades sociais acenturonse e foron frecuentes fenmenos de especulacin e degradacin do medio urbano e rural, debido ausencia de control democrtico sobre moitas tomas de decisins que respondan aos intereses particulares de individuos e grupos de presin prximos ao poder. Igualmente, agudizronse os desequilibrios rexionais e as diferencias entre as reas mis desenvolvidas e as mis deprimidas: estas ltimas (Galicia, as das Castelas, Andaluca, Estremadura ) perderon uns 4 millns de habitantes en beneficio de zonas como Catalua, o Pas Vasco ou Madrid. -2- INSTITUCIONALIZACIN DICTADURA DO RXIME E PERVIVENCIA DA

Os cambios socio-econmicos dos anos 60 apenas tiveron traduccin no plano poltico. Desde finais da dcada anterior, os tecncratas foron gaando posicins no goberno e nas estructuras polticas franquistas, apoiados polo que estaba chamado a ser garante da continuidade do franquismo, o almirante Luis Carrero Blanco. O rxime intentou conclur o seu labor de institucionalizacin. Neste sentido, salienta a aprobacin da sa ltima lei fundamental, a Lei Orgnica do Estado (1967), concebida como unha culminacin e recapitulacin de todas as anteriores. Pretendendo garantir a continuidade do rxime, a lei -que, ao igual que as que a precederon, non foi fruto da deliberacin de ningunha Asemblea soberana- asentou a institucin monrquica e introducu pequenas modificacins no sistema, como a ampliacin do nmero dos procuradores en Cortes -creando a figura dos representantes da familia, elixidos polos cabezas de familia e as mulleres casadas- e abru a posibilidade de crear asociacins polticas dentro do marco fixado polos principios do Movemento Nacional. Franco intentou solucionar tamn dun modo definitivo a cuestin sucesoria, de acordo co previsto na Lei de Sucesin de 1947, que defina a Espaa como un reino e estableca que o sucesor do Caudillo o sera a ttulo de rei ou de rexente. En 1969 o dictador nomeou sucesor ao prncipe Xon Carlos, quen prestou xuramento de fidelidade aos principios do Movemento Nacional e foi ratificado polas Cortes. Con este nomeamento rompase co principio da lexitimidade dinstica e pretendase instaurar unha monarqua de novo cuo, nacida das entraas mesmas do rxime franquista. Nun contexto marcado polo xurdimento e expansin dunha nova oposicin de masas ao franquismo, houbo algns tmidos intentos de liberalizar o rxime, promovidos polos que xa se comezaban a denominar sectores aperturistas. Entre eles estaba a

aprobacin dunha Lei de Prensa (1966) elaborada polo ministro de Informacin e Turismo, Manuel Fraga Iribarne. A lei suprima a censura previa e conceda certo marxe de tolerancia no campo da libre expresin, pero segua a contemplar como delito todo o que atentara contra o Xefe do Estado, os principios do Movemento, a seguridade nacional ou a salvagarda da orde pblica. A finais dos anos 60 producronse outros intentos, ao final fallidos, de liberalizacin ou apertura, como o de modificar a estructura sindical ou o de facer efectiva a posta en marcha das asociacins previstas na Lei Orgnica de 1967.

-3- A CRISE FINAL DO RXIME (1973-1975) Os ltimos anos do franquismo foron os mis axitados. Os tmidos cambios introducidos non poideron ocultar a incapacidade do rxime para se adaptar s profundas transformacins socio-econmicos e culturais que experimentara Espaa desde os comezos dos anos 60. Pola sa parte, a oposicin poltica incrementara os seus apoios en base s novas realidades sociais emerxentes: a expansin dunha clase obreira que reclamaba liberdade sindical e dereito folga, a chegada Universidade de xoves procedentes das capas populares, a insatisfaccin en medios intelectuais ante os pechados horizontes culturais do rxime Estaba claro que o franquismo se a atopar con serias dificultades para sobrevivir a Franco. O ano 1973 resultou especialmente grave para Franco e o seu rxime: a crise do ptroleo e a morte de Carrero. No 1973 Franco renunciou a exercer a Xefatura do Goberno, funcin que asumu Carrero Blanco formando un executivo de unidade, con representacin de todas as familias do rxime. Pretendase que Carrero garantise a pervivencia do franquismo baixo a inminente monarqua de Xoan Carlos, pero a a sa morte nun atentado de ETA, en Decembro dese mesmo ano, frustrou tal perspectiva.

Asumu a presidencia do goberno Arias Navarro, quen en Febreiro de 1974 pronunciou un discurso de ton aperturista nas Cortes (o esprito do 12 de Febreiro). Nel prometa unha liberalizacin -inclundo a posta en marcha das asociacins polticas- que axia habera de mostrar as sas limitacins e a incapacidade do sistema para se democratizar mantendo o esencial das sas estructuras. O novo goberno atopouse cunha contestacin desde todas as bandas: ministros aperturistas dimitiron ante a imposibilidade de aplicar en profundidade unha poltica reformista; as protestas da oposicin incrementaron a sa intensidade; os sectores inmovilistas do rxime (o bnker) tamn se opuxeron ao que consideraban unha traicin aos principios do rxime, promovendo accins violentas contra persoas e institucins sospeitosas de anti-franquismo As cousas agravronse ao longo de 1974 e 1975 co empeoramento do estado de sade do dictador, que obrigou a que o prncipe Xon Carlos asumise temporalmente a Xefatura do Estado. Pola sa parte, a oposicin acentuou a sa ofensiva e creronse plataformas unitarias que agrupaban aos distintos sectores que a conformaban (como a Xunta Democrtica, aglutinada ao redor do PCE, e a Plataforma Democrtica, ao redor do PSOE) e propoan a ruptura democrtica co rxime. O Goberno respondeu coa aprobacin dunha Lei Anti-terrorista, que tivo como consecuencia inmediata a execucin de cinco antivistas de ETA e o FRAP en Setembro de 1975, desatando toda unha vaga de protestas e mobilizacins internacionais. Por ltimo, outro motivo de preocupacin constituuno o conflicto do Sahara, no que Espaa cedeu s presins de Marrocos (Marcha Verde) -apoiado polos EE.UU.- e entregou o territorio a Marrocos e Mauritania para o seu reparto, incumprindo coa sa promesa de permitir un referendo de autodeterminacin no territorio. A fin do rxime estaba perto. S faltaba a morte de Franco, afectado pola enfermidade de Prkinson desde 1965, sufrira unha grave tromboflebite en xullo de 1974; desde o hospital, Franco encarga a Xon Carlos que asuma a xefatura do estado, pero 11 dias despois Franco retoma as sas funcins

A revolucin dos caraveis en Portugal (abril 1974) e a cada do rxime dos coroneis en Grecia (xullo 1974) deixaba a Franco como o ltimo dictador de Europa occidental. O 17 de outubro de 1975, despois de sufrir un infarto, ainda presidiu un Consello de ministros; pero nas semanas seguintes presentronse todo tipo de complicacins que lle ocasionaron unha longa e terrible agona morrendo o 20 de novembro de 1975, xustamente 39 anos despois de Xos Antonio Primo de Rivera, foi enterrado xunto a l no Valle dos Cados. A sa morte abriu un proceso que en poucos anos a conducir ao desmantelamento completo da dictadura a pesar de que l pensou que deixaba todo atado y bien atado.

9.3. A OPOSICIN DITADURA


Desenvolveuse clandestinamente todo ao longo do periodo franquista, integrada por un amplo espectro de correntes: o movemento obreiro, nacionalistas perifricos e sectores democrticos de diversa orientacin (republicanos, demcrata-cristins, monrquicos ). De todas elas, a mis activa foi sempre o Partido Comunista (PCE). Podemos distinguir tres etapas ben difernenciadas:

-1- OS ANOS 40: REPRESIN, EXILIO E GUERRILLA Ao remate da guerra o rxime de Franco puxo en prctica unha dursima represin sobre os vencidos, evidenciando o seu nulo interese por levar a cabo unha reconciliacin nacional e utilizando os mtodos represivos como medio de escarmento destinado a anular calquer tipo de disidencia. Unha serie de disposicins legais penalizaron os actos e as opinins dos vencidos, considerndoos como os verdadeiros responsables da guerra. Os crceres ateigronse de xente (mis de 200.000 presos ao remate da guerra) e milleiros de persoas foron condeadas a morte en xuzos militares. A administracin pblica, e incluso algunhas empresas privadas, foron depuradas de todos aqueles sospeitosos de ter simpatizado coa causa republicana. Nestas condicins, moitos espaois tiveron que marchar cara o exilio. Perto de medio milln de persoas abandonaron o pas nos momentos finais da guerra, anda que a maiora tornaran logo e moitos deles seran procesados polos tribunais franquistas. Xunto ao Goberno republicano -que mantera a sa existencia formal ata os anos 70marcharon definitivamente milleiros de profesionais, obreiros, intelectuais Os destinos preferentes foron Francia -onde moitos dos exilados se incorporaron Resistencia durante a II Guerra Mundial- e Latinoamrica, en particular Mxico -onde os republicanos espaois realizaron unha notable contribucin ao desenvolvemento cultural do pas-.

No interior, os partidos e sindicatos que apoiaran Fronte Popular foron desarticulados e aqueles que intentaron reorganizalos caeron, na sa maiora, nas mans da polica franquista e foron encarcerados ou executados. O nico grupo que logrou recompoer unha feble infraestructura foi o PCE. O PCE foi o principal impulsor e organizador da guerrilla, anda que nela se incluiron tamn militantes doutras ideoloxas (socialistas, anarquistas ). En distintas zonas montaosas da pennsula organizronse agrupacins guerrilleiras -entre as que salientou a IV Agrupacin con base en Galicia e Len-, integrando a aqueles que fuxiran ao monte durante a guerra. A guerrilla realizou actos de sabotaxe e atentados contra os representantes das institucins franquistas, e mesmo intentou unha invasin frustrada desde Francia a travs do Val de Arn (1944) cun pequeo exrcito duns 4.000 guerrilleiros. Pero a modificacin das circunstancias internacionais levou ao PCE a desmantelar a guerrilla en 1948. Algns grupos subsistiron pero foron esmorecendo axia. En Galicia, o apresamento e posterior execucin do mtico Foucellas (1952) marcou a fin desta forma de loita. -2- OS ANOS 50: UN PUNTO DE INFLEXION NA ACTIVIDADE DA OPOSICIN A partir de entn, a oposicin interior -que puxo en marcha os primeiros movementos de masas- gaou peso fronte ao exilio, o referente republicano foise perdendo e incorporronse novos sectores que non tian vivido a guerra. Con todo, tendeu a actuar desunida e nunca foi capaz de articular unha alternativa viable ao franquismo.Neses anos producironse as primeiras axitacins e protestas polticas contra o rxime, en parte protagonizadas por persoas que non viviran a experiencia da guerra civil. Salientan dous feitos que marcan o inicio dunha anda tmida accin de masas: - A folga xeral de Barcelona contra o incremento do prezo dos billetes de tranva (1951).

- A revolta universitaria de Madrid (1956), na que se mobilizaron os estudiantes para acabar co sindicato oficial, o SEU, e rematou con enfrontamentos coa policia e feridos graves. Significativamente, algns dos estudiantes mobilizados eran fillos dos vencedores na guerra. En ambos os casos o rxime respondeu coa represin, pero a partir de entn fronse facendo mis frecuentes os conflictos se ben non acadaran unha verdadeira importancia ata os anos 60. -3- ANOS 60: O DESENVOLVEMENTO DUNHA OPOSICIN DE MASAS Nos anos 60, en estreita relacin coas transformacins sociais provocadas polo desarrollismo, emerxeu unha nova cultura democrtica anti-franquista que non tia xa como referente a guerra civil. Introdcense libros e publicacins estranxeiros, aparece unha prensa crtica no interior ao abeiro da Lei de Prensa de 1966, algunhas minoras comezan a se politizar e, sobre todo, desenvlvese unha importante mobilizacin social en determinados mbitos: - O mundo laboral: xurdu un novo movemento obreiro, integrado na sa maiora por xoves traballadores, que reivindicaban o dereito folga e a liberdade sindical (entre 1963 e 1975 producronse mis de 12.000 folgas nas que participaron uns 4 millns de traballadores). Os sindicatos histricos non lograron reorganizarse, pero apareceron outros novos como a USO(Unin sindical Obreira) -promovida por cristins crticos- e, con especial forza, CC.OO. -impulsado polo PCE a raz dunha folga na minera asturiana e que vai infiltrarse na estructura sindical franquista-. En Galicia salientan as folgas xerais do Ferrol -onde morreron, abatidos pola polica, dous traballadores- e Vigo en 1972. - O movemento estudiantil: iniciado cos sucesos de 1956 foi adquirindo crecente pulo nas universidades, onde se formaron pequenos ncleos de activistas do PCE e o FLP (felipe). Na Universidade de Santiago, a mobilizacin estudiantil adquiru unha especial relevancia en 1968, adiantndose ao desencadeamento do Maio francs. - O movemento vecial e o asociacionismo cultural: o primeiro apareceu nos barrios de nova creacin das grandes cidades, impulsado por militantes de esquerda e cristins progresistas que convertiron as protestas veciais en parte da loita antifranquista. En Galicia e outros lugares fundronse asociacins culturais coa intencin de recuperar os sinais de identidade nacionais negados polo franquismo. Pero as Forzas polticas da oposicin seguan a actuar divididas: - A mis importante, a pesar da forte represin que sufren os seus membros (execucin de Julin Grimau, membro do Comit Central do PCE), continuaba sendo o Partido Comunista, que en 1956 mudara a sa tctica chamando reconciliacin nacional e ao derrubamento do rxime mediante unha folga xeral. Estaba presente na maiora dos movementos sociais e asuma plenamente o pluralismo democrtico e a existencia de diferentes vas nacionais para construr o socialismo (en 1968 condeou a invasin sovitica de Checoeslovaquia). Dirixido por Santiago Carrillo foi con moito o grupo mis activo da oposicin. Nos anos 60 e 70 apareceron outros grupos comunistas, a nova esquerda, infludos polo maosmo, o trostkismo e o Maio francs.

- Moi dbil e case inactivo neses anos era o PSOE, cunha direccin no exilio encabezada por Rodolfo Llopis que rexeitaba calquer colaboracin cos comunistas -en 1948 tentara chegar a un acordo cos monrquicos de D. Juan- e mantia unha comunicacin precaria cos pequenos grupos do interior. No Congreso de Suresnes (1974) os militantes do interior, con F. Gonzlez e A. Guerra fronte, faranse co control do partido e comezaran a preparalo para a inminente transicin democrtica. - En canto chamada oposicin moderada, era tamn moi feble e estaba moi dividida (demcrata-cristins, republicanos, monrquicos liberais ). A sa principal actuacin foi a organizacin, xunto co PSOE, da Reunin de Mnic (1962), en resposta peticin espaola de ingreso no Mercado Comn Europeo. reunin -denigrada pola prensa do rxime, que se referu a ela como o Contubernio de Mnic- asistiron personalidades do interior e do exilio e nas sas conclusins reclamouse a necesidade de democratizar Espaa para poder integrarse, como membro de pleno dereito, na comunidade europea. O PCE foi vetado polos grupos organizadores. - Nas nacionalidades histricas desenvolvronse tamn partidos nacionalistas. As occoreu en Catalua, onde a finais dos 60 a oposicin comezou a actuar unida e o conxunto das forzas que a integraban asuman as reivindicacins nacionais catalanas. No Pas Vasco segua funcionando o PNV, pero a dinmica poltica marcbaa cada vez mis ETA (Euskadi ta Askatasuna), fundada en 1959 por un grupo de mozos descontentos co PNV. Definase como movemento socialista de liberacin nacional e no 1968 cometeu a sa primeira accin armada, a execucin do inspector de polica implicado na represin M. Manzanas. - En Galicia, o Partido Galeguista fora desactivado nos anos 50, pasando os galeguistas a centrarse no labor cultural coa creacin da Editorial Galaxia e a revista Grial. Pero en 1963 xurdiron dous novos grupos nacionalistas de orientacin esquerdista: o Partido Socialista Galego e a Unin do Pobo Galego. O PSG nacera como partido de orientacin socialdemcrata para evoluir, co cambio de dcada, cara o socialismo marxista baixo o liderazgo de X.M. Beiras. A UPG, orixinariamente unha fronte aberta incorporacin doutros grupos, rematou por converterse nun partido comunista e fundar organizacins de masas que en distintos mbitos como o estudiantil, labrego e obreiro, competiran coa influencia do PCE. Este, en parte pola presin destes novos grupos nacionalistas, creou en 1968 o Partido Comunista de Galicia, federado co PCE e dirixido polo comunista histrico Santiago lvarez. Nos ltimos anos do franquismo a oposicin adquiru unha forza e un dinamismo sen precedentes e creou os seus primeiros organismos unitarios: en xullo de 1974, por iniciativa do lider do PCE Santiago Carrillo, constuase en Pars a Xunta Democrtica e en xuo de 1975 organizbase a Plataforma de Converxencia Democrtica, liderada polo PSOE. Os contactos entre ambas deron como resultado a formacin da Plataxunta, que agrupaba a todos. Os grupos de oposicin defendan a ruptura democrtica, isto , unha transicin xestionada pola mesma oposicin a travs dun Goberno Provisional que concedera unha amnista, legalizara todos os partidos polticos e os sindicatos, recoecera os dereitos bsicos e convocara a celebracin dunhas eleccins libres e dun referendo sobre a forma de Estado.

You might also like