R E V I S T

L E T R A R E

3
Viti i par i botimit: 1949

R E V I S T

L E T R A R E

Nr. 3, viti XLI Prishtin 2010 NSH Revistat Rilindja Editor Dem Topalli Kryeredaktor Ag Apolloni Redaktor prgjegjs Gzim Aliu Redaksia Agron Y. Gashi Gonxhe Boshtrakaj Avni Alija Adil Olluri Adresa www.jetaere.tk e-mail: jetaere2010@gmail.com Disenjator Liridon Zekaj

Copyright NSH Revistat Rilindja

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa ingiz Ajtmatov Michel Houellebecq

Doris Drrie

ROZA

Andrej Nikolaidis Ridvan Dibra Bajram Sefaj Sali Bashota Gzim Aliu Bashkim Hoxha Viola Isufaj

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa

ario Vargas Llosa (Peru, 1936), shkrimtar, gazetar, eseist dhe politikan, sht nj nga shkrimtart m t famshm pas gjysms s dyt t shekullit 20, me 30 vepra t gjinive t ndryshme, nga t cilat m t njohura jan: Qyteti dhe qent, Shtpia e gjelbr, Bised n Katedrale, Lufta e fundit t bots, Letra shkrimtarit t ri, Rruga pr parajs, apknrit e vajzs s prap, Festa e cjapit, ndrr kelte etj. N tetor t ktij viti ka fituar mimin Nobel me motivacionin pr kartografin e strukturave t pushtetit dhe pr imazhet e mprehta t rezistencs individuale, revolts dhe humbjes. Veprat e tij jan rrfime postmoderne q shpesh kan zgjuar debate, ndrsa vet autori njihet edhe si nj nga personat m t prfolur t Ameriks Latine, si n planin politik, ashtu edhe n at letrar dhe privat.

E lazdruara Lili
N vern e vitit 1950 ndodhn gjra shum t uditshme. alamani Lanjas i propozoi pr her t par flokkuqes Seminauel, dhe ajo, pr habin e t gjithve, e pranoi. Qysh ather, alamani e harroi t aluarit dhe filloi t ecte npr rrug me gjoks t fryr, si arls Atlasi. Tiko Tiravante u nda prej Ilses dhe u lidh me Lauritn, Viktor Oheda u lidh me Ilsen dhe u nda prej Inhes, Huan Barreto u lidh me Inhen dhe u nda prej Laurits. E kshtu me radh. Me nj fjal pati nj gjurulldi n mahall q i la gojhapur t gjith. Njerzit dashuroheshin e ndaheshin aq shpejt, sa q kur dilnin prej fetsave t s shtuns, nuk ishin t njjtt ifte q kishin hyr. Kuku, far degjenerimi!, thoshte duke i mbajtur duart n faqe teze Alberta, me t ciln jetoja qysh prej vdekjes s prindrve t mi. Asaj vere t jashtzakonshme, n festat e Mirafloresit, njerzit nuk vallzonin m valse, korridos, bluz, bolero apo huaraas,1 sepse i kishte

Vallzime latine.

R E V I S T

L E T R A R E

mposhtur mambo.2 Mambo ishte si nj uragan, nj trmet q na bri t gjithve ne, fmij, t rinj e t rritur, q n festat e lagjes t hidheshim, prdridheshim e vrviteshim duke br gjithfar shfaqjesh. Ti bie shkurt, nga krcimet e valsit, huaraas, sambas, apo polkas, t gjith kishim kaluar te mambo, si kishim kaluar prej patinave dhe patinetave te biikletat, ndrsa dikush, si pr shembull Tato Monhe dhe Toni Espeho, te motorri, kurse m fatlumt, t cilt ishin t rrall, nj ose dy, te makinat, si, pr shembull, trupmadhi i lagjes, Luini, i cili ia vidhte shpeshher Shevroletin babit dhe me njqind n or na shtiste prej bregut t detit te gryka e Armendarizit. Por ngjarja m e veant e asaj vere, ishte ardhja e dy motrave nga Kili n Miraflores. Pamja magjepsse e tyre dhe mnyra aq e uditshme e t folurit, duke i glltitur me shpejtsi rrokjet e fundit dhe duke e mbaruar frazn me pasthirrma q tingllonin si nj prr, na lan pa mend ne djemve mirafloras, aq sa filluam ti ndrronim pantallonat e shkurtra me t gjata. Po mua, edhe m shum se t tjert. E vogla dukej si e madhja dhe anasjelltas. E madhja quhej Lili dhe ishte pak m e shkurtr se Lusi, e cila ishte nj vit m e vogl. Lili duhet t ishte katrmbdhjet, ose e shumta pesmbdhjet vjeare, ndrsa Lusi trembdhjet ose katrmbdhjet vjeare. Fjala magjepsse dukej si e shpikur enkas pr to. Edhe nse Lusi trhiqte vmendjen e t gjithve, kjo ishte n nj shkall mjaft m t vogl n krahasim me t motrn, jo vetm ngaq flokt i kishte m t shkurtr dhe m pak bjonde se t Lilit, por edhe sepse vishej m thjesht se Lili dhe ishte m e kursyer n fjal. Vrtet q Lusi nuk linte gj mangut n vallzim; aq mir i bnte figurat, aq shpejt e prdridhte mesin, sa asnj vajz miraflorase nuk do t guxonte ta bnte, por megjithat mbetej vajz e matur, e prmbajtur dhe, madje e mrzitshme, krahasuar me t motrn Lilin, e cila ishte si flak e rrmbyer, zjarr i shpejt dhe e ndizte mambon sapo viheshin disqet n pick up dhe fillonin vallzimet. Lili vallzonte me nj ritm t kndshm dhe me shum shije, kndonte e buzqeshur nn z fjalt e kngs, ngrinte kraht, zbulonte gjunjt duke lvizur mesin e supet asisoj, sa trupi i saj, i mbuluar provokueshm me funde dhe bluza, q ia nxirrnin n pah format e bukura, dukej sikur trazohej, dridhej dhe merrte pjes n krcim nga maja e flokut deri te gishti i kmbs. Kush vallzonte mambo me t, ndihej n siklet t madh. E kush mund t vazhdonte pa u ngatrruar n at hov t shfrenuar krcinjsh dhe kmbsh aq t shkathta? Askush nuk mund ta ndiqte, pr m tepr, q nuk t hiqej prej mendjes,
2 Vallzim latin me origjin kubaneze, shpikur gjat viteve 30 t shekullit 20.

R E V I S T

L E T R A R E

sepse syt e t gjithve do t mbrtheheshin te mrekullit e mambos s Lilit. I raft pika!, mallkonte teze Alberta, kcen si nj tongolele3, si ato rumberat e filmave meksikan. Po, spritet tjetr gj prej kilianeve!, vazhdonte t fliste me vete tezja ime, femrat e atij vendi kurr nuk jan prmendur pr sjellje t hajrit. Un rash n dashuri me Lilin, si nj i pasherr, n formn m romantike t t dashuruarit si i thoshin atbot, me kok e kmb brenda. At ver t paharrueshme i propozova Lilit tri her. Hern e par n platen e lart t kinoteatrit Rikardo Palma, q ndodhet n Parkun Qendror t Mirafloresit, n seancn e lutjeve t mngjesit t s diels, por ajo m tha: Jo, pasi ishte ende shum e re pr t dashuruar. Hern e dyt, n pistn e patinazhit q u inaugurua pikrisht at ver, n fund t parkut Salazar, por ajo m tha: Jo. Kinse, pasksh nevoj t mendohej, sepse, megjithse un i plqeja disi, prindrit e saj nuk donin q t lidhej me dik, derisa t mbaronte klasn e tet, ndrsa ajo ishte ende n t shtatn. Dhe, hern e fundit, pak dit para ngatrress s tmerrshme n kafenen Rika, n bulevardin Larko, ku po pinim nj milk-shake me vanilje dhe ajo sigurisht m tha prap: Jo. Sipas saj, prse iu dashka t m thoshte po, kur, edhe duke mbetur si ishim, dukeshim t dashuruar. A nuk na vendosnin gjithmon bashk kur luanim Trego t vrtetn tek Marta? A nuk rrinim bashk n plazhin e Mirafloresit? A nuk vallzonte me mua m shum se me kdo tjetr npr festa? E pse iu dashka t jap nj po formale, kur tr Mirafloresi e dinte q ishim t dashuruar?
3 Tongolele vjen nga vallzimi ekzotik i aktores dhe valltares Yolanda Tongolele Montes (1932). N Meksik ky lloj vallzimi njihet si rumbera.

R E V I S T

L E T R A R E

Me pamjen e saj si modele, me sy t errt e dinak dhe me buz t fryra, Lili ishte mishrim i apknllkut femror. Te ti m plqen gjithka, i thosha un. Po m shum nga gjithka, mnyra se si flet. T them t vrtetn, pr nga intonacioni dhe muzikaliteti, gjuha e saj ishte argtuese dhe e pazakont, mjaft e ndryshme nga e jona, peruanve, pr m tepr ajo prdorte disa shprehje dhe thnie t panjohura pr ne. T gjith n lagje mundoheshin t kuptonin domethnien e tyre, apo t zbulonin se tallje fshihej n to. Lili e kalonte kohn duke thn gjra me dy kuptime, duke br kashelashe apo duke treguar barsoleta aq t pista, sa i bnte vajzat e lagjes t skuqeshin nga turpi. Kto kiliankat jan perdeplasta!, shante teze Alberta, duke hequr e vn syzet, me stilin e vet prej profesoreje kolegji, e shqetsuar se ato vajza t huaja do t prishnin moralin miraflorian. N Mirafloresin e fillimviteve pesdhjet ende nuk kishte pallate t larta. E gjith lagjja ishte me shtpi t ulta, nj apo dykatshe, me kopshte plot barbaroza, palisandra, dafina, bugenvile4 dhe bar; me terasa t stolisura nga lule-kacavarset; me karrige lkundse n t cilat, me t ardhur mbrmja, rehatoheshin banort dhe merreshin me thashetheme duke thithur aromn e jaseminve. N disa parqe kishte lulekuqe me gjemba. Trotuaret e drejta e t pastra i hijeshonin luleverdhat, jargavant dhe manat. Ashtu si lulet e kopshtit, hijeshi ngjyrash jepnin edhe shitsit e akulloreve t DOnofrios, me karrocat e tyre t verdha, t cilt, t veshur me t bardha dhe me kapele t zeza, endeshin nat e dit, duke u rn borive me ca ulrima t zgjatura, q mua m linin ndjesin e atyre brirve barbar t kohve parahistorike. N Mirafloresin e asaj kohe dgjohej knga e zogjve dhe familjet kishin ruajtur zakonin q t prisnin nj pish kur vajza bhej pr tu martuar, prndryshe t gjorat do t mbeteshin beqare, si teze Albertina. Lili kurr nuk m tha po, por duhet pranuar se n gjithka tjetr silleshim si t dashuruar t vrtet. Kapeshim pr dore gjat lutjeve t mngjesit, n kinoteatrot Rikardo Palma, Leuro, Montekarlo apo Kolina, megjithse n errsirn e plateve do her rrinim mjaft t ndrojtur n krahasim me iftet e tjer, t cilt kishin m shum koh s bashku. Ata, t themi, i lejonin vetes q nga puthjet e thjeshta t kalonin n puthje me thithje dhe n futje duarsh, domethn bnin asi gjrash, pr t cilat duhet t rrfe4 Barbaroza (lule t kuqe), palisandra (lule-okolate), dafina (lule me katr petale t bardha, ose vjollce), bugenvile (bougainvillea rriten n Amerikn jugore, sidomos n Brazilin perndimor, n Peru dhe dhe n jug t Argjentins.

10

R E V I S T

L E T R A R E

heshin para prifit t premten e par, si t ishin mkate vdekjeprurse. Lili m linte ta puthja n faqe, rrz veshit, n skajet e buzve dhe, nganjher, pr nj sekond, bashkonte buzt e veta me ato t miat, por i shkpuste ato n ast me nj ngrdheshje melodramatike: Jo, jo, kshtu jo. Je br si krande. Shiko si je zbehur, oj skic. Po tretesh nga dashuria, o skelet, talleshin me mua shokt e lagjes. Kurr nuk m drejtoheshin n emrin tim, Rikardo Somokursio, por gjithmon me nofkn skic. Vese ata nuk e tepronin aspak: Po tretesha komplet nga dashuria pr Lilin. At ver, pr Lilin u rraha me grushte me Lukn, nj prej shokve t mi m t mir. Ne djemt dhe vajzat e lagjes e kishim br zakon t mblidheshim te kryqzimi i rrugs Kolombo me at Diego Ferre, n kopshtin e akaltanajve. Pr t m ngucur mua, befas Luka tha se kilianet ishin ca spitullaqe, se nuk qen bionde t vrteta dhe se n Miraflores, natyrisht, fshehtas meje kishin filluar ti quanin Tartabiqe. Ia ngjesha menjher surratit, por mu shmang, pastaj goditjet me grushte shkuam dhe i vazhduam n cep t Rezervs bregdetare, pran shkmbit. Gjith javn nuk folm, derisa n festn e radhs djemt dhe vajzat e lagjes na pajtuan. Pasditeve Lilit i plqente t shkonte tek ajo qoshja e Parkut Salazar, ku kishte me tepri palma,5 lule t mdha6 dhe lule kambane7. Atje, nga muri me tulla t kuqe, soditnim gjirin e Lims, si sodit kapiteni i barks nga kulla e komandimit. Po t ishte qielli i pastr bj be e rrfe se at ver qielli ishte gjithnj pa re dhe dielli shklqente do dit mbi Miraflores tutje larg, n thellsi, n kufijt e oqeanit, do t mund t dalloje diskun e kuq, q derisa mbytej n ujrat e Paqsorit shklqente dhe na prshndeste me ato rrezet e tij t zjarrta. Fytyra e Lilit prqendrohej andej ethshm, njlloj si n meshn e ors dymbdhjet, kur kungohej n famullin te Parku Qendror. E ngulte shikimin mbi at top t zjarrt, duke pritur astin kur deti ta prpinte edhe rrezen e fundit, pr t thn dshirn q do tia prmbushte ose dielli, ose Zoti. Edhe un krkoja t m plotsohej nj dshir, duke besuar deridiku se do t bhej realitet. Dshira kuptohet, si gjithnj ishte e njjta: T m thoshte m n fund Po, q t mund t bheshim ift i vrtet dhe t kryenim si duhej t gjith adetet, t fejoheshim, t martoheshim dhe t shprnguleshim
5 Lloj mjaft i pasur i luleve n vendet spanjolle. 6 Trndafila ose lule t ndryshme q kan form m t madhe se grushti (Mossrose). 7 Lule kambane (lat. Campanula morettiana), lloj lule ngjyr vjollce me form kambane, rritet edhe npr shkmbinj.

11

R E V I S T

L E T R A R E

n Paris, t pasur e t lumtur....Qysh kur kisha filluar t kuptoja nga kjo bot, kisha ndrruar t jetoja n Paris. A thua t ket qen pr kt fajtor babai im me ato librat e Pol Fevalit, Zhyl Vernit, Aleksandr Dyms e shum t tjerve, q mi jepte pr ti lexuar para se t vritej n nj aksident dhe t m linte jetim? Ato romane ma mbushn kokn me ndrra pr aventura dhe ma mbushn mendjen se n Franc jeta ishte m e pasur, m e gzuar dhe m e bukur se kudo tjetr.

Nga anglishtja: A. A.

12

R E V I S T

L E T R A R E

ingiz Ajtmatov

ingiz Ajtmatov (1928-2008) sht shkrimtari m i njohur i Republiks s Kyrgyzit. Ka shkruar n rusisht dhe kyrgyzisht dhe dallohet pr nj realizm t grshetuar me folklor. sht shkrimtari m i prkthyer bashkkohor i vendeve ish-sovjetike. Vepra e tij sht prkthyer n mbi 150 gjuh t bots. Ka qen tejet aktiv n sfern e aktiviteteve bamirse, si sht lufta kundr dhuns dhe pr paqe ndrmjet njerzve; antar i UNICEF-it dhe i disa shoqatave bamirse ndrkombtare. Ka shkruar tregime, novela dhe romane, por edhe trajtesa lidhur me rolin e shkrimtarit dhe misionin e artit n shoqrin bashkkohore. sht autor i veprave: Anija e bardh, Udhtim i vshtir, Tregimet e maleve dhe stepave, Kur bien malet, Dita zgjat m shum se njqind vjet etj, por natyrisht kryevepr e tij llogaritet novela Xhemilja, t ciln Louis Aragon e ka konsideruar si rrfimin m t bukur n mbar letrsin botrore.

Xhemilja
Dhe prap qndroj para pikturs s vogl, me korniz t thjesht. Nesr hert do t nisem pr n fshat, prandaj e shikoj gjat dhe me ngulm sikur prisja ndonj porosi prej saj. Kt piktur nuk ia kam treguar kurr askujt. Madje kur ndodhte q t vinte dikush nga fshati, e strehoja mir q t mos shihet. Nuk ka n t asgj t turpshme, mirpo nuk sht as ndonj art i lart. Ajo sht e thjesht pikrisht si natyra e paraqitur n t. N prapavij sht pasqyruar qielli i zymt i vjeshts. Lart mbi kreshtat e maleve, era lvizte ret e larme. N plan t par ishte pasqyruar stepa e murrme duke dremitur. Rruga me balt nga shiu i paradokohshm kishte marr ngjyr t errt. Nga t dyja ant e rrugs vreheshin uba hithrash t vyshkur. N vragn e kulluar t rrugs vrehen gjurmt e dy udhtarve. Sa m larg aq m dobt dalloheshin gjurmt n rrug, ndrsa udhtart dukej se do t dilnin nga korniza, nse do t
13

R E V I S T

L E T R A R E

bnin vetm edhe nj hap. Njri prej tyre... Por t mos nxitoj shum. Kjo kishte ndodhur n rinin time t hershme. Ishte viti i dyt i lufts. Atje n front, diku nga ant e Kurskut dhe Orelit, luftonin etrit dhe vllezrit tan, kurse ne, ende fmij n prag t pesmbdhjetave, punonim n kolkoz. T gjitha punt e mundimshme t fshatit tani kishin rn mbi shpatullat tona t njoma. Ishte vshtir sidomos gjat kohs s t korrave. Ather nuk shkonim as npr shtpia me jav t tra. Kohn e kalonim n ara ose rrugs pr n stacionin e grumbullimit t grurit. Ishte dit me vap, kur edhe draprit skuqeshin nga puna, kur me qerren bosh po kthehesha nga stacioni dhe vendosa t ktheja pakz n shtpi. N afrsi t vaut, n ukn ku prfundonte rruga, ndodheshin dy oborre t rrethuar me gardh lajthie. Shtpit i rrethonin nj varg plepash t gjat. Kto ishin shtpit tona, n t cilat jetonin dy familje. Un jetoja n shtpin e madhe. Dy vllezrit beqar kishin shkruar n luft dhe prej ather m nuk kishim asnj lajm pr ta. Babai, nj marangoz me nam, q n agim falte namazin dhe shkonte n puntori, prej nga kthehej shum von. N shtpi kishin mbetur vetm nna dhe motra e vogl. N oborrin tjetr, ose si e quanin n fshat, n shtpin e vogl, jetonin kushrinjt tan. As gjyshrit, as strgjyshrit nuk kishin qen vllezr, por un i quaja kushri meqense jetonim n nj bashksi familjare. Kjo gj kishte zn fill q nga koha kur bnim jet nomade, kur t part tan i ngrinin s bashku stanet dhe kullotnin bashkrisht bagtin. Kjo tradit kishte vazhduar edhe m von. Kur n fshat ndodhi kolektivizimi, etrit tan u vendosn pran njri tjetrit. Mirpo, tr lagja e Aralskut ishte e banuar me kushrinj tan t vrtet. Fill pas kolektivizimit vdiq kujdestari i shtpis s vogl, duke ln n hall gruan me dy fmij t mitur. Sipas nj zakoni t lasht t fisit, t cilin fshatart e respektonin edhe tani, e veja nuk lshohej jasht fisit, andaj vendosn ta martonin me baban tim. Kjo aq m par kur babai ishte farefis m i afrt i t ndjerit: kshtu e krkonte zakoni i fisit. Kshtu u krijua edhe nj familje tjetr e jona. Shtpia e vogl llogaritej si familje e pavarur: me godin n vete, me bagtin e saj, mirpo n realitet ne jetonim s bashku, si nj familje e vetme. Nga shtpia e vogl n front ishin gjithashtu dy djem. M i madhi, Sadiku, kishte shkruar menjher pas martess. Prej tyre na vinin letra me vones shum t madhe. N shtpin e vogl kishte mbetur vetm nna,
14

R E V I S T

L E T R A R E

t ciln e quanin kyin-apa (nna e vogl), si dhe nusja e Sadikut. T dyja punonin n kolkoz tr ditn e lume. Nna e vogl ishte grua e urt dhe puntore dhe n pun nuk mbeste prapa grave m t reja, qoft n mihje, qoft n ujitje, me nj fjal mbahej fort mir me shtatin e saj t imt. Mbase si shprblim, fati ia ishte zgjedhur nj nuse shum t mir dhe puntore. Xhemilja, si edhe nna e vogl, ishte e palodhshme, e shkatht n do pun, por pr nga karakteri disi ndryshonte nga t tjerat. Un e dashuroja pa mas, por edhe ajo m donte shum. Ne shoqroheshim shpesh, por nuk mund ti drejtoheshim njri tjetrit me emr. Po t ishim familjarisht ndryshe, natyrisht do t mund ta quaja Xhemile, ndrsa kshtu e thirrja xhene, si nuse e vllait t madh, kurse ajo mua m drejtohej me kyin-bala (djali i vogl), ndonse nuk isha aq i vogl, pastaj edhe dallimi n mosh ishte fare i vogl. Mirpo, kshtu e krkonte zakoni i t parve: nuset e shtpis vllezrit m t vegjl duhej ti quanin kyin-bala. Punt e shtpis n t dy familjet i kryente nna ime. Asaj i ndihmonte motra, nj voglushe gaztore me bishtaleca n kok. Nuk e harroj kurr sa me prkushtim punonte ajo n ato dit t vshtira t lufts. Ajo kulloste qengjat dhe mshqerrat, mblidhte shkarpa dhe pleh t thar, kshtu q n t dy shtpit gjithnj kishte mjaft lnd djegse. Motrza ime hundipe ia thyente vetmin nns dhe ia largonte mendjen nga bijt, t cilt ishin tretur pa shenj. Pr mirvajtjen dhe begatin n shtpit tona duhej falnderuar pikrisht nnn time. Ajo ishte zot i vrtet n t dy shtpit. N familjen e gjyshrve nomad ajo kishte ardhur si vajz fare e re dhe me pietet ruante kujtimin pr ta, duke udhhequr shtpit me nder dhe drejtsi. Fshatart e nderonin si amvise m t denjua, me t drejt, t sprovuar n do pun. Ta them t vrtetn, fshatart as q e numronin baban si kryetar t familjes. Disa her m kishte rn t dgjoj n fshat deklarimet: M mir mos shko te ustai kshtu i quanin mjeshtrit ai di vetm pr spatn. Aty kryesorja sht nna e madhe, drejtoju asaj dhe do t rregullosh do pun.... Duhet thn q un, pa marr parasysh rinin, inkuadrohesha n punt e shtpis. Kjo pasi q vllezrit ishin n luft. Prandaj mua, her me shaka her seriozisht, m quanin xhigit, mbrojts dhe ushqyes i dy familjeve. Kur dgjoja kt mua m vinte mir dhe m shtohej ndjesia e prgjegjsis. Prve ksaj mua m mbshteste edhe nna. Ajo dshironte q un t bhesha kujdestar i mir, i urt dhe i ndershm i familjes, jo si babai i cili tr ditn punonte n heshtje.
15

R E V I S T

L E T R A R E

Pra, un e ndala qerren para ports s oborrit, n hijen e shelgut, lirova rripat e kuajve, u nisa nga dera dhe n oborr hasa brigadier Orozmautin. Ai ishte mbi kal si gjithnj, kurse patericn e kishte varur n shal. Prball tij qndronte nna. Ata po grindeshin lidhur me di. Kur u afrova arrita ta dgjoj zrin e nns: - Pun q spi uj! Pr Allahun, ku ke par q gruaja t vozit qerren me grur? Jo, xhanm, lre nusen t punoj si deri m tani! Edhe kshtu nuk shohim dit t bardh, sikur t provoje t kujdeseshe pr dy shtpi! Pale q mu rrit upa se... ka nj jav q nuk mund t drejtohem dot, m kputi n ije, sikur kam thyer di, ndrsa misri sht thar i tri do ujitur! murmuriste ajo me zemrim, duke ngjeshur nn jak skajin e shamis. Kt zakonisht e bnte kur ishte e zemruar. - Sa njeri i rnd jeni! foli Orozmati i dshpruar, duke u tundur n shal. Po t kisha kmb n vend t ktij cungu, vall do t krkoja di t till? Do t punoja vet me qerre!.. Kjo nuk sht pun femrash, kt e di, mirpo kur t gjej meshkuj, h?.. Prandaj edhe vendosm t rekrutojm t rejat. Ju nuk e lejoni nusen tuaj, kurse nga lart na bjn vrejtje t fundit... Ushtarve tan u nevojitet ushqim, ndrsa ne e prishim planin. Si guxojm, kujt i shkon pr shtati kjo?.. Un u afrova duke trhequr zvarr thuprn e holl. Brigadieri u gzua fort kur m pa, sikur i kishte shkrepur nj ide. - Po t frikoheni pr nusen, ja ku sht prcjellsi i saj, - dhe ai bri shenj nga un, - ai nuk do t lejoj njeri ti afrohet asaj. Nuk duhet t dyshoni aspak, Sahiti sht trim i vrtet. Ai, tok me shokt e vet, tani jan ushqyesit tan. Ata do t na shptojn!.. Mirpo nna nuk e lejoi t prfundonte fjaln: - Aha, po je br kshtu, kalamani im? brtiti ajo. Flokt t jan br pr ibret... Ama baba t mir q ke; nuk gjend dot koh pr t qethur t birin... - Po mir ather, le t qndroj sot n shtpi, - me dinakri shtoi Orozmati. Sahit, qndro sonte n shtpi, por mos i harro kuajt! Kurse nesr n agim Xhemiles do tia japim nj qerre: do t punoni bashk. Shiko ktu, do t prgjigjesh pr t! E ju nnoke, mos u bni merak, Sahiti do ta ruaj nga do ngacmim. Pastaj, me ta do t jet edhe Daniari. E njihni: pika e djalit... Po de, ai q erdhi nga fronti. Kshtu pra, ju t tret do ta bartni grurin n stacion. Pra, kush guxon ta bezdis nusen tuaj? A ssht kshtu, Sahit! Si
16

R E V I S T

L E T R A R E

thua ti, deshm ta angazhojm Xhemilen si karrocier, por nna nuk pajtohet me kt... i fol edhe ti!.. M gudulisn lvdatat dhe fakti q kshillohej me mua si me t rritur. Pastaj mendoja sa bukur do t ishte t punonim bashk me Xhmelen. Pr kt arsye mora qndrim hijernd dhe fola: - Nuk i ndodh gj, jo! Se han ujqit!.. Dhe si karrocier i vrtet, duke pshtyr npr dhmb e duke tundur supet, u largova tutje me kamxhikun q zvarritej npr tok. - Pa shihe qafirin! u befasua nna dhe, si mu duk, e hutuar por edhe e zemruar shtoi: - Do ti tregoj ujqit un! ka di ti, more pizeveng! - Kush do t dij n mos ai? Ai sht xhigit i dy familjeve. Duhet t mburreni me t! m doli n mbrojtje Orozmati, duke vshtruar nnn me ndrojtje: mos do tia niste serish avazit. Mirpo, nna m nuk kundrshtoi, vetm duke ofshar shtoi: - far xhigiti, ore, sht akoma ilimi, i cili tr ditn e lume mbytet n pun... Nj zot e di ku jan xhigitt tan t vrtet! Na kan ln shtpit shkret.. Tanim isha larguar dhe nuk arrita t dgjoj deri n fund fjalt e nns. Pa e prfillur buzqeshjen e motrs, e cila ngjishte plehun, hyra n hajatin e shtpis. Atje u ula galuc dhe pastrova duart me uj nga ibriku. Pasi hyra n od, piva nj got ajran, pastaj e afrova nj pjat te dritarja dhe fillova t thyej prshesh. Nna dhe Orozmati qndronin ende n mes t oborrit. Tani m nuk ziheshin, por bisedonin shtruar. M bhej se bisedonim pr vllezrit. Her pas here nna fshinte syt me mng dhe tundte kokn n shenj pajtimi me Orozmatin, i cili e ngushllonte, duke shikuar diku lart mbi kreshtat e plepave, sikur atje do ti shikonte t bijt e tretur. Me t shprehur mallin pr ta, nna si duket ra dakord me propozimin e brigadierit. Kurse ky, i knaqur me arritjen e cakut, ktheu kalin dhe doli me nxitim nga porta e oborrit. N at moment as un as nna nuk mund t merrnim me mend si do t prfundonte kjo pun. Nuk kishte vend dyshimi n aftsin e Xhemiles pr t drejtuar qerren me kuaj. Ajo i njihte mir kuajt, ngase ishte vajz e nj bariu nga fshati Bakair. Sadiku yn ishte gjithashtu bari. Nj her, n pranver, n vrapime me kuaj, ajo kishte ngadhnjyer duke mundur edhe at. Askush nuk e di t vrtetn, por ksaj ngjarje Sadiku i turpruar e kishte grabitur. Disa sosh
17

R E V I S T

L E T R A R E

pohonin se ata jan martuar nga dashuria. Sidoqoft, ata jetuan s bashku vetm katr muaj. Mandej erdhi lufta dhe Sadikun e morn ushtar. Nuk e kam t qart edhe tani cili ishte shkaku i karakterit t saj prej mashkullit, her-her madje t vrazhd; mbase mund t shpjegohet me faktin q gjith kohs me baban kishte ruajtur bagtin ai e kishte edhe djal edhe vajz... edhe n pun ajo kishte krah mashkulli. Me fqinjt ia onte mir, por nse ndonjri e ngacmonte, nuk e kishte iftin n fyerje, madje kishte ndodhur q ndonj ta trhiqte edhe pr floksh. Disa her fqinjt ishin ankuar te nna e madhe. - Ama nuse q keni! Ska dy dit q e ka kaluar pragun, kurse gjuhn e ka si shpat! Nuk ka aspak respekt dhe nderim! - Mir q sht e till! prgjigjej nna. Nusja nuk i bn lak t vrtets! Kjo sht m mir se t flas pas shpine. Nuset tuaja hiqen si t urta, por jan si vez t prishura: nga jasht t mira dhe t lmuara, ndrsa prbrenda t zn frymn. Babai dhe nna silleshin ndaj saj me butsi, me dashuri t madhe dhe dshironin q ajo ti qndroj besnike Allahut dhe burrit. Kjo ishte e kuptueshme, kur kihet parasysh se ajo u kishte mbetur ngushllimi i vetm n t dy shtpit, prandaj edhe e llastonin. Nuk e kuptoja vetm nnn, ajo nuk do ta dashuronte dik vetm ashtu. Ajo kishte karakter t fort personal, jetonte me rregullat e saja dhe kurr nuk u bnte bisht atyre. do vjet n pranver e tymonte me dllinj jurtn nomade, t ciln babai e kishte ndrtuar q moti. Ajo edhe na edukonte, q ta duam punn, ti nderojm t moshuarit. Prej t gjith antarve t familjes krkonte bindje t plot. Q nga ditt e par e ardhjes n shtpin ton, Xhemilja ishte ndryshe nga nuset tjera t fshatit. Ajo vrtet i nderonte t moshuarit dhe u bindej atyre, por nuk prkulej para tyre, nuk fliste me ta me z t ult, duke shikuar anash, si bnin nuset tjera. Ajo e thoshte n sy at q mendonte, nuk hezitonte fare t shprehte mendimin e vet. Nna shpesh e prkrahte mendimin e saj, por vendimet i merrte vetm. M dukej se nna Xhemilen e konsideronte t nj rangu, pastaj mendonte q nj dit ajo t bhej amvise me autoritet, kujdestare e familjes dhe oxhakut t saj. - Shyqyr zotit, bija ime, - e kshillonte ajo, - ke shkelur n shtpi t ndershme dhe besimtare. Kshtu ka qen ksmet. Fati i gruas sht t lind fmij dhe t kujdeset pr amvisni. Ti, dhash Allahu, do ta trashgosh tr kt q kemi ne pleqt, sepse ne nuk do t marrim n varr asgj. Lumturia
18

R E V I S T

L E T R A R E

sht nderi dhe ndrgjegjja e pastr. Mbaje mend kt dhe ruaju! Mirpo, shum gjra tek ajo e hutonin vjehrrn: ishte tepr e hareshme, si t ishte fmij. Koh pas kohe, pa pritur, ia plaste gazit, madje me z t lart. Kur kthehej nga puna, ajo nuk ecte ngadal, por e kaprcente me krcim vadn e ujit. Shpesh hidhej me vrull dhe prqafonte vjehrrat, her njrn, her tjetrn. Xhemilja e adhuronte kngn, andaj vazhdimisht kndonte, me z t mbytur, pa u mrzitur pr t vjetrit. Krejt kto nuk kishin asgj t prbashkt me sjelljen kanunore t nuseve t fshatit, mirpo vjehrrat shpresonin se me koh ajo do t mbushet mend: po, n rini t gjith jan t till. Sa pr mua, nuk kishte njeri m t mir se Xhemilja. Me t isha i lumtur; vraponim njri pas tjetrit npr oborr ose gajaseshim pa ndonj arsye. Xhemilja ishte bukuroshe e vrtet. Kishte nj shtat t hedhur, t zhvilluar mir, flok t drejta dhe t egra, t lodhura grshet. Shamin e lidhte me eleganc, pakz anash, lshuar mbi ball, gj q shkonte mir me fytyrn e saj ezmere. Kur qeshte, syt bojhiri gshtenje i shklqenin me entuziazm rinor, ndrsa kur ia merrte kngs fshatare, n syt e saj t bukur pasqyrohej nj vegim djallzor. Vreja q xhigitt, n veanti ata q ktheheshin nga lufta, e vshtronin me interesim t madh. Xhemilja kishte dshir t bnte shaka, por dinte edhe tua thyente turinjt atyre q e tepronin. Pr kt un isha shum xheloz, ashtu si do t xhelozonin fmijt pr motrat e tyre t rritura n kso raste. Nse dikush i afrohej asaj, un prpiqesha ta pengojave do mnyr. Ngrija vetullat dhe e shikoja me zemrim, ndrsa shikimi im thoshte: Mjaft me ato gajasje. Ajo sht nusja e vllait tim! Mos pandehni se nuk ka kush i del krah. N raste t tilla ndrhyja n bised vend e pa vend, n mnyr t shthurur, duke u prpjekur ti bj qesharak varidissit, por kur kjo nuk kishte sukses, ather humbja durimin dhe pllisja si vi. N raste t tilla vardissit plasnin nga nj t qeshur e hidhur. - Pa shihe njher! Shihet q sht xhene e tij! far dfrimi i papritur! Un provoja t prmbahesha, por e dija se m ishin skuqur vesht, kurse syt m ishin mbushur me lot. Por Xhemilja, xhene ime, m kuptonte mir, andaj m drejtohej me nj pamje serioze: - Mendoni q dokush mund t ket xhene, hm! fliste ajo, duke ndrydhur me zor t qeshurit. Ndoshta te ju, por jo ndr ne! Eja t imim nga ky vend kyin-bala, hiqu ktyre horrave! Dhe duke u krekosur para
19

R E V I S T

L E T R A R E

tyre, duke tundur gjoksin n mnyr provokuese, qeshte n vete. N kt qeshje shprehej edhe knaqsie dhe hidhrim njkohsisht. N aste t tillave siguri mendonte: Eh, marrashi im i vogl! Po t dshiroja t jem e lir, kush mund t m ndalojn? Sikur t m prcillte gjith familja nuk do t ndalnin dot! n raste t tilla un nuk bzaja, si do fajtor. Po de, un isha xheloz! E adhuroja at, krenohesha q ishte xhene imja, q ishte e bukur, q kishte sjellje t shfrenuara s fmij. Na ishim miq t mir dhe nuk kishim fshehtsi. N kt koh n fshat kishte fare pak meshkuj. Andaj duke e shfrytzuar kt, disa t rinj silleshin mnyr t paturpshme dhe mjaft t shfrenuar ndaj femrave t fshatit, duke pandehur: prse t mrzitem, mjafton vetm t bj me gisht dhe donjra do t vrapoj! Nj her, gjat kohs s kositjeve, Xhemiles i vardisej Osmani, nj kushri yni i largt. Ishte nga ata q mendonin se mund ta ket ciln femr t dshiroj. M kujtohet si sot kur Xhemilja e shtyri dern e tij me neveri dhe brofi n kmb me zemrim: - Hiqu qafe! ia preu ajo me zemrim dhe nisi t largohej. far t mire mund t pres njeriu prej jush, mzetr t dreqit! - I thart sht rrushi, q nuk arrihet dot, h... Pse bn naze? Vall nuk ta ka nda edhe ty?.. e kndej bn naze... ngre hundn!.. brtiti Osmani, i shtrir rrz mullarit t sans duke shtrembruar buzt me ironi. Xhemilja e cila po largohej, u kthye me rrmbim dhe iu drejtua: - Mbase edhe ma ka nda... por kshtu paska qen ksmet pr ne, kurse ti, mor horr, gzohesh pr kt! Edhe po t rrija e vej njqind vjet, pr iftin tnd nuk m ha palla: m v jen pshtir t t shikoj! Pa t shihja kush do t bisedonte me ty sikur t mos ishte luft! - Pikrisht pr kt edhe e kam fjaln. sht koh lufte, prandaj je trbuar: pa er mashkulli qe sa koh! Osmani zgrdhiu dhmbt. Po t ishte imja ndryshe do t flisje, tjetr kng do t kndoje! Xhemilja u vrsul drejt tij, por sakaq u ndal: e kishte t qart se nuk ia vlen barra qiran. Qajo e shikoi me neveri dhe duke pshtyr me prbuzje , u largua tutje. Gjat ksaj, un kisha qen i shtrir n san, jo fort larg mullarit. Kur m pa, Xhemilja drejtua nga un. Ajo e kishte kuptuar n far gjendje isha. M vinte sikur t m kishin poshtruar pikrisht mua, jo at. Me zemr t thyer i thash: - Prse bisedon me njerz t till? Prse shoqrohesh me ta?..
20

R E V I S T

L E T R A R E

Deri n mbrmje Xhemilja punoi vetullngrysur, pa folur asnj fjal dhe pa qeshur si m par. Kur i afrohesha me grumbullin e sans, pr t mos e zn n goj ngjarjen e hidhur, ajo ngrehte me vrull sfurkun dhe, duke i fshehur prapa sans, e flakte at n kamare. Kamarja mbushej saora. N nj ast ajo qndroi kokulur, mbshtetur n bishtin e sfurkut, me sa duket sillte di ndr mend, por shpejt u prmend dhe iu prvesh puns. Edhe kur e prfunduam kamaren e fundit, Xhemilja, si e humbur, nj koh t gjat shikonte nga perndimi. Atje diku, matan lumit, n drejtim t stepave kozake, mu si zjarri n tandir, flakronte dielli i mbrmjes. Ai ngadal lshohej prapa horizontit, duke i dhn reve t shkrifta nj flakrim t zjarrt dhe duke derdhur shklqimin e fundit mbi shtpin e djegur, t veshur me kaltrin e muzgut t par. Xhemilja e sodiste perndimin, sikur t ishte nj vegim prrallor. Fytyra e saj shklqente me entuziazm rinor, kurse buzt e saj, si t fmijs, qeshnin me pahir. Pastaj, sikur ti prgjigjej shikimit tim, u rrotullua nga un dhe foli, sikur po vazhdonte bisedn e ndrprer pak m par: - Mos ia var veshin, kyyn-bala, hiqu atij! Ai edhe nuk sht far burrit! Dhe heshti, duke soditur edhe m perndimin e diellit... Pas pak ofshani, e kredhur n mendime dhe vazhdoi: - Si mund ta dij ifti i Osmanit ka i fle njeriut n zemr? Kt askush nuk mund ta dij! Mbase as q ka burr t till! Un i ktheva kuajt, ndrsa ajo iu bashkua grupit t grave, q punoni m tutje dhe nga vinin zra t hareshm. Zor t kuptoja po ngjante me t, mbase perndimi i diellit ia kishte ndritur shpirtin ose ishte e lumtur pr punn e kryer. Qndroja ashtu n kamaren e sans dhe shikoja Xhemilen. Ajo hoqi shamin e bardh nga koka dhe vrapoi pas nj shoqe, npr lndinn e kositur, t cilin tani e kishte mbuluar hija. Era e ngroht ia vrviste cepin e fustanit t leht. Edhe mua mi tret pikllimi si era: Nuk vlen q t mendoj m pr at viin Osmanin! - I-ha-ha-ha, hajde! nxiti kuajt duke i qlluar me kamxhik. Kshtu pra, si m kshilloi brigadieri, vendosa ta prisja baban pr tu qethur, por njkohsisht do ti shkruaja disa fjal Sadikut. Lidhur me kt ekzistonte nj rregull: vllezrit i adresonin letrat n emr t babait, postieri ato ia dorzonte nns, kurse leximin dhe prgjigjet bheshin nga un. Akoma pa lexuar letrat, un e dija mir ka shkruan Sadiku. T gjitha letrat i ngjanin njra tjetrs, mu si qengjat n torisht. Zakonisht fillonte me fjalt: Disa fjal pr shndetin, pastaj vazhdonte: Kt letr po ia
21

R E V I S T

L E T R A R E

drgoj familjes n Talasin e lulzuar, plot lule aromatike, babait Xholubait t nderuar dhe shum t dashur... M tej pasonin me radh nna e madhe, nna e tij dhe t tjert me rend t prpikt. Pas ksaj vinin pyetjet e zakonshme pr shndetin e mbar familjes dhe vetm shkarazi, n fund t letrs, Sadiku shtonte: T fala, gjithashtu, bashkshortes sime Xhemiles... Natyrisht, duke qen gjall nna dhe babai dhe pasi kishte edhe kushrinj t tjer n fshat, t zsh n goj nusen ose t shkruash letra n emr t saj nuk bnte, madje ishte edhe turp i madh. Kshtu mendonte Sadiku, por njsoj do t mendonte do burr tjetr i arsyeshm. Pr kt nuk duhet diskutuar fare, kshtu e krkonte kanuni, prandaj aty ska ka t shtohet, ata as q mendonin pr kt, pastaj nuk ishte as koha. Pa marr parasysh kt, do letr ishte ngjarje n vete, gzim i paprshkrueshm. Nna m detyronte t lexoja nga disa her do letr, pastaj i merrte ato me duar q i dridheshin nga mallngjimi, e shtrngonte si zogun, i cili tashti do t fluturonte. Duke lvizur me zor gishtrinjt, ajo m n fund e paloste si hajmali... - Oh, shpirtrat e nns, letrat tuaja do ti ruajm si hajmali! ofshante ajo, ndrsa zri i dridhej nga lott. Ani pyet pr baban, pr nnn, pr farefisin... Po ku do t shkojm ne, jemi ktu n fshat, t gjith s bashku. Ama, ju si jeni?.. Shkruani nga dy-tri fjal, se jeni shndosh dhe mir, tjetr nuk duhet... Nj koh t gjat ajo e mbante hajmalin trekndshe, pastaj e lshonte n qeskn e lkurs, ku ruheshin t gjitha letrat me vler dhe i mbyllte n ark. Kur Xhemilja ndodhej n shtpi, edhe asaj ia jepnin letrat pr ti lexuar.
22

R E V I S T

L E T R A R E

Sa her q kapte letrn n dor, fytyra e saj ndizej zjarr. Ajo e lexonte n vete, duke lvizur buzt me etje, kurse n syt e saj t bukur shklqente nj shpres. Mirpo, sa m posht lexonte, aq m shum krrusej kraharori, ndrsa zjarri n faqe zbehej. M n fund ngryste vetullat me kryeneqsi dhe, akoma pa prfunduar s lexuari, e kthente at, sikur kthehet di e huazuar. Nna, e cila n mnyrn e vet e kuptonte gjendjen e nuses, prpiqej ti jepte zemr: - sht moj? fliste duke kyur arkn. N vend t gzimit ti var kokn! Mos, vall, vetm burri yt sht ushtar? Nuk je vetm ti n hall, kjo sht fatkeqsi e prgjithshme, prandaj duhet t durosh si t tjerat! Mendon q ka t tilla q nuk prmallohen, nuk brengosem pr burrat e tyre? Ani, prmallohu, por ama mos e trego, ndrydhe n vete! Xhemilja nuk bzante, por shikimi i saj krenar, plot mallngjim fliste: Si nuk kupton gj moj nnoke! Kt her letra e Sadikut erdhi nga Saratovi. Ktu ai ishte i shtrir n spital. Sadiku shkruante se, nse sht ksmet, do t kthehej n shtpi, si invalid, diku n vjesht. Lidhur me kt ai kishte shkruar edhe m par, prandaj e pritnin me padurim kthimin e tij. Prapseprap natn nuk e kalova n shtpi, por n lm. Atje i kaloja nett zakonisht. Kuajt i lshoja n jonxhisht pasi i pengoja. Udhheqsia e kishte ndaluar kullotn n jonxhisht, ndrysa un e thyeja kt vendim vetm e vetm q kuajt t ngopen sa m mir. Un e dija nj vend t fsheht n lugin, ku natn nuk shihej dot, por sot dikush ma kishte hedhur: aty tashm po kullotnin katr kuaj. Isha karrocier, prandaj kisha t drejt t zemrohesha. Pr nj ast vendosa ti largoja kuajt dhe tia tregoja qejfin atij t paturpi i cili e kishte uzurpuar vendin tim. Mirpo, kur u afrova, i njoha kuajt e Daniarit,a tij pr t cilin kishte folur sot brigadieri. Meqense prej dits s nesrme duhet t punonim s bashku, nuk i largova kuajt, por shkova n lm, ku ndodhej Daniari, i cili sapo e kishte prfunduar lyerjen e rrotave dhe tani po shtrngonte dadot n bosht. - Daniar, a jan kuajt tu n lugin? e pyeta un. Daniari ngadal ktheu kokn dhe m shikoi: - Po, t mit. - Po ifti tjetr? - Jan t saj, si e quajn Xhemile me duket. Jan kuajt e saj. M duket xhene e ke?..
23

R E V I S T

L E T R A R E

- Po, sht xhene imja. Brigadieri i solli ktu dhe m tha se duhet ti ruaja... Sa mir bra q nuk i largova! Me nat filloi t frynte nj er e leht, e cila frynte nga malet. N lm ishte qet. Daniari u shtri n afrsi t mullarit t kashts, por pas pak u ngrit dhe iu afrua bregut t lumit. Atje, buz gremins, qndroi nj koh me duart lidhur pas shpine dhe me kok ulur. Figura e tij kndore, si e skalitur me spat, dallohej mir n dritn e zbeht t hns. Mbase dgjonte gurgullimn e ujit, q shtohej n kthesa. Mbase dgjonte di, q un nuk arrija ta dgjoja dot. Prsri ka vendosur ta kaloj natn n bregun e lumit. Sa i uditshm sht! qesha me vete. Daniari nuk kishte shum koh q kishte arritur n fshat. Nj dit n kositje erdhi me vrap nj voglush dhe tregoi se n fshat kishte ardhur nj ushtar i plagosur, mirpo kush ishte dhe nga ishte, ai nuk dinte gj. Lajm se jo mahi! Kur n fshat arrinte dikush nga fronti, t gjith deri m nj, pleq e t rinj, me shamat, vraponin t shihnin t ardhurin, t pyesnin mos kishte takuar t afrmit e tyre dhe t dgjojn lajme t reja nga fronti. Krijohet nj tollovi e papar, donjri shpresonte : mund t jet ndonj farefis ose mik i tyre. Edhe kt her kositsit vrapuan pr t kuptuar pr k ishte fjal. Doli q ai ishte nga fshati yn, aty kishte lindur. Flitej se n fmijri kishte mbetur bonjak, nja tre vjet ishte sorollatur neper fshat, pastaj kishte shkuar ndr kozakt e steps s akmakut, ku e kishte farefisin e nns. Meqense nuk kishte t afrm, q do ta kthenin n fshat, s shpejti ai u harrua fare. Kur e pyesnin si ia kishte kaluar atje, Daniari prgjigjej trthorazi. Mirpo, vrehej qart se kishte hequr t zit e ullirit; jeta nuk e kishte prkdhelur. Jeta e kishte prplasur gjithandej. Nj koh kishte kullotur delet npr akmakun shkmbor, ndrsa ishte rritur, kishte hapur kanale pr ujitje t shkrettirs, pastaj kishte punuar n sovkozet e sapokrijuar dhe n minierat e Angrenit, n afrsi t Tashkentit, prej nga kishte shkuar n luft. Kthimin e tij n vendlindje e prshndetn t gjith me miratim. Sa shum ka bredhur npr vende t huaja, por serish u kthye ktu domethn ka qen shkruar t pij uj mu ktu. Pastaj, nuk e ka harruar aspak gjuhn e babait: at t kozakve e flet dobt, ndrsa at tonn aq bukur! edhe ujku e gjen kopen pas shtat malesh. Pastaj, kush e harron vendin e lindjes, popullin e vet! T lumt q u ktheve! Jemi krenar edhe na, edhe eshtrat e strgjyshrve tu! Ja, dhnt Allahu, do ta mposhtim gjermanin, t kthehet qetsia dhe t
24

R E V I S T

L E T R A R E

krijosh familje, si t gjith t tjert, do t krijosh oxhakun tnd. Kshtu e trimronin pleqt. Ata, duke kujtuar paraardhsit e tij, konstatuan me saktsi se i prkiste fisit ton dhe kshtu fshatit iu shtua edhe nj kushri. T njjtn dit, n vend-kositje Orozmati e solli ushtarin e krrusur shtathedhur, i cili alonte n kmbn e majt, me kapotn e vjetruar ushtarake mbi supe. Ai ecte me vrull, pr t mos mbetur prapa pels s imt, por t shpejt t brigadierit. Orozmati, me ato lvizje mekanike, pran Daniarit shtatlart, t prkujtonte peshkun. Fmijt madje ia plasn t qeshurs. Pasi nuk e kishte shruar plotsisht kmbn e plagosur, Daniari nuk mund t punonte me kos, andaj e caktuan me neve, n makinn shirse. N fillim ai nuk m plqente aspak. Pikspari, pr at se ishte i mbyllur n vete. Fliste rrall, por edhe kur bisedonte, e kuptoje q mendjen e kishte dikur gjetiu, duke larg nga ktu, q ka ndrmend di trsisht tjetr, prandaj nuk ishte i sigurt nse t vrente ose jo, ndonse t shikonte drejt n sy me nj shikim t turbullt ndrrues. - I gjori, akoma nuk ka ardhur n vete nga fronti! flisnin njerzit. Pr t qen edhe m interesant, edhe ashtu i kredhur n mendime, Daniari punonte shpejt dhe me zell, kshtu q mund t mendoje se ishte njeri i shoqrueshm dhe zemrhapur. Ndoshta fmijria jetime do ta ket msuar ti fsheh ndjenjat dhe mendimet, t prmbahet n do rast. Me gjas, po! Buzt e holla, me rrudha t theksuara n knde, i mbante gjithnj t mbyllura, ndrsa syt, q shikonin me dhembje e butsi, ishin plot melankoli dhe vetm vetullat e gjalla kalemi i jepnin njfar gjallrie fytyrs s tij t zbeht, vazhdimisht t lodhur. Nganjher ndodhte t buzqeshte gjat dhe me knaqsi. Kjo gj ishte m se e uditshme. Mirpo, nuk ishte vetm kjo e uditshme. N mbrmje, kur lshonim kuajt dhe tuboheshim n kasolle, pr t pritur akeshn, e cila na sillte darkn. Daniari ngjitej n sopn e karaulit dhe atje qndronte deri von. - ka dreqin bn atje, vall? Mos e kan caktuar t bj roje? talleshin t rinjt. Nj dit un nga kureshtja iu qepa pas. N sopin e karaullit nuk kishte asgj t jashtzakonshme, nga t gjitha ant shtrohej stepa malore, e zhytur n mugtirn ngjyr vjollce. Fushat e errta dhe t zhveshura treteshin ngadal nga shikimi. Daniari as q e vuri re pranin time. Ai rrinte galuc duke pushtuar gjunjt me duar dhe shikonte n largsi me shikim t kredhur porse t qart. Me sa duket, ai dgjonte tinguj t cilt nuk mi zinte dot veshi
25

R E V I S T

L E T R A R E

mua. Koh pas kohe kapsalliste syt dhe ngrinte i tri. At di e mundonte, di ia rndonte shpirtin dhe m dukej se tani do t ngrihej dhe do tma hapte zemrn, jo mua, ai as q m vrente fare, porse nj gjje madhshtore t ciln nuk mund ta kuptoja. Kur iu afrova nuk e njoha. Daniari rrinte kokulur dhe i fishkur. Sikur pushtonte pas puns s rnd. Luadhet e kolkozit shtroheshin prgjat lumit Kurkureu. Jo fort larg prej ktu Kurkureu kishte dal nga shtrati dhe kishte vrshuar fushn me rrjedh t harbuar. Koha e kositjes ishte edhe koha e vrshimeve t lumenjve malor. Niveli i ujit rritej q nga muzgu i par, ndrsa n mesnat oshtima drithruese e ujit t turbulluar t zgjonte nga gjumi. Nata e qndisur me yje,. Ndrionte kasollet e vogla, frymonte n er freskuese, do gj flinte gjum, vetm andej nga ana e lumit vinte buitja q t kallte tmerrin. Edhe pse ndodheshim larg lumit, ujin e ndjenim aq afr sa, pa dashur, na pushtonte frika: po sikur befas ta vrshoj kasollen? Shokt i kishte pushtuar nj gjum i thell, ndrsa mua nuk m zinte dot, andaj dola jasht. Nata n brigjet e Kurkureut ishte e mrekullueshme por edhe e trishtueshme njkohsisht. Her2 pas here vreheshin figurat e kuajve t penguar t cilt kullosnin n luadh. Ata ishin ngopur me jonxh t lagsht dhe tani, duke u prtypur dhe turfulluar, dremisnin n qetsi. N afrsi, duke prplasur bregut dhe duke rrokullisur shkmbinj m zhurm, prdridhte trupin gjarpror Kurkureu i shpejt. Nata ishte prplot me gjmim t trbuar, q t fuste tmerrin n palc. M pushtoi nj frik. Mozo ma keq! Netve t tilla kujtoja Daniarin. Ai natn zakonisht e kalonte n kamaren m t afrt bregut t lumit. Si nuk kishte frik vall? Si nuk shurdhohej nga ajo zhurm? Si mundet njeriu t bnte gjum atje? Prse e kalonte natn n vetmi t plot? far t mire kishte n kt? Sa njeri i uditshm, si t mos ishte nga kjo bot! Ku ndodhej tani vall? Hodha shikimin andej ku supozoja se duhet t ndodhej, por nuk shikova njeri. Si hije t deformuara pikturoheshin kodrinat dhe majat e maleve t larta. Atje larg, n rrjedhn e siprme, qielli ishte i kthjellt dhe plot yje. Ishte koha q Daniari t kishte ndonj mik, mirpo ai, si gjithnj, rrinte i vetmuar, thuaja nuk e kishte provuar ndjesin e miqsis dhe t armiqsis, simpatis dhe mris. N fshat mohej xhiliti i cili e mbron veten dhe t tjert, q kryen vepra t mira, por edhe q t kqija, q nuk lshon p para t tjerve, q di t krijoj atmosfer t mir n gostia dhe prshpirtje t tillt ishin edhe n shnjestr t vajzave fshatare. Por, kur dikush qndron vetm,
26

R E V I S T

L E T R A R E

si Daniari, pa marr pjes n ngjarjet e prditshme t fshatit, nuk do t bjer n sy fare, ose do t deklarojn me indulgjenc: As hairi i vetes, as sherri i huaj. Jeton i vetm, shtyhet disi, ani mir e ka... Nj i till zakonisht bhet objekt talljesh ose keqardhjesh. Ne t rinjt q me do kusht dshironim t dukemi m t vjetr nga sa ishim, t cilsoheshim xhigit t vrtet, e tallnim Daniarin, natyrisht jo n sy, por ashtu midis nesh. Talleshim edhe kur e pastronte kmishn ushtarake n lum: e pastronte dhe menjher e vishte, meq nuk kishte tjetr. Ishte pr tu habitur q Daniari, n shikim t par, i urt dhe pa t keq, nuk kishte ndonj mik. Asnjri nuk ishte n miqsi me t. Jo ngase ishte m i moshuar, - dallimi ishte vetm tre katr vjet, me t tjert t ksaj moshe ishim n ti, - jo edhe ngase ishte i egr ose se hiqej i i ditur, jo se jo, mirpo n t kredhurit e zymt, n heshtjen e tij fshihej di refuzuese, kjo na largonte, kshtu q na mbetej t talleshim me t or e ast. Njri prej shkaqeve t qndrimit t till mbase mund t ishte edhe rasti i cili kishte ndodhur dit m par. Un isha fmij kureshtar dhe shpesh i bezdisja njerzit me pyetje ndrsa pasion e kisha pikrisht marrjen n pyetje t atyre q ktheheshin nga fronti. Prejse kishte arritur te ne, vazhdimisht krkoja rastin q edhe Daniarin ta pyesja, t msoj di nga ai. Kshtu, nj mbrmje, kur po rrinim pran zjarrit, duke pushuar pas puns s kryer, un e i thash: - Daniar, na trego di pr luftn, para se t flem gjum! e luta un. Ai nuk foli, madje disi u zemrua. Nj koh t gjat vshtroi flakn, pastaj ngrehu kokn dhe na shikoi t gjithve me radh. - Pr luftn thua? pyeti dhe sikur t fliste n vete shtoi me z t ngjizur. Jo, m mir t mos msoni asgj pr luftn! pastaj u kthye prapa, mori nj dorz bari t that, e hodhi n zjarr dhe nisi ti frynte pa pikasur asnjrin prej nesh. Daniari nuk foli m, mirpo nga kjo fraz e shkurtr e shkurtr q e deklaroi kuptohej qart, q pr luftn nuk mund t flitet vetm ashtu dhe se kjo nuk do t ishte kurrfar prralle pr nat t mir. Lufta kishte piksur gjak thell n zemrat e njerzve, andaj nuk ishte aspak leht t rrfesh pr t. U turprova pr at pyetje t pamatur. Kurr m nuk e kam pyetur Daniarin lidhur me luftn. Pr fat kjo ngjarje shpejt u harrua, mu ashtu si u shuar interesimi pr vet Daniarin. N mngjes i sollm kuajt n lm. Xhemilja e cila kishte arritur m hert, na pa dhe brtiti:
27

R E V I S T

L E T R A R E

- Hej, kyin-bala, ktej! Ku jan kulart? dhe, sikur t kishte punuar tr jetn me kuaj, nisi t kontrolloj qerren, duke provuar me kmb nse jan prforcuar mir rratht metalik n rrota. Ashtu kaluar me sa duket dukeshim qesharak: kmbt e gjata t Daniarit, n izmet e grisura me gryka t gjera dhe t miat me taka t nxira pis nuk ishin edhe ndonj pamje joshse. - ift i mrekullueshm nuk ka fjal! Ajo ngriti kokn me ironi, pastaj nisi t jap urdhra. Shpejtoni ore, ta kalojm stepn para vaps s par! Xhemilja i mori kuajt pr freri dhe serbez i afroi te zgjedha pr ti mbrehur. Dhe vrtet, pa ndihmn ton, i mbrehu duke pyetur vetm nj her si vendosen frert. Daniarin nuk e prfilli fare, sikur t mos ekzistonte. Vendosmria dhe vetmohimi provokues i Xhemiles si duket e drmuan trsisht Daniarin. Ai e shikonte me armiqsi dhe admirim njkohsisht, duke puqur buzt me jetrsim. Kur ky kapi nj thes, t cilin mezi e luante vendit, pr ta ngarkuar n qerre, Xhemilja iu sul me rrmbim: - Po mir de, do t thot kjo? Vall nuk do t kputemi donjri ve e ve? Jo ore, nuk shkon ashtu, h-pra zgjate dorn! Hej, kyin-bala, m je stepur, ngjitu n qerre dhe rreshto thast! Ajo e mori vet Daniarin pr dore, ndrsa ky i gjori ishte br kuq si gjaku. Madje, sa her q kapnin thast me duar t kryqzuara dhe koka t cilat vetm sa nuk puqeshin, un vreja sa pisk e kishte. Ai kafshonte buzt me prdhun dhe prpiqej t mos e shikonte Xhemilen n sy. Ndrsa kjo, pa ia vn veshin shokut t puns, bnte shaka me matsen. Kur qerret u mbushn dhe kur morm frert n dor, Xhemilja, duke m shkelur syrin me dinakri, qeshi dhe tha: - Ore, ti, si t thon, Daniar, ? Dukesh goxha burr, prandaj nisur prpara! Daniari nuk foli dhe e nisi qerren. Ah, or i gjor, ve tjerash qenke edhe i turpshm! mendova me vete. Rruga prej afro njzet kilometrash kalonte npr step dhe pas gryks malore arrinte n stacionin e grumbullimit. Mirpo kjo rrug e kishte nj an t volitshme: q nga lmi deri n vendin e grumbullimit ajo ishte teposht dhe nuk paraqiste vshtirsi pr kuajt. Fshati yn, Kurkureu shtrihej n bregun e lumit me t njjtin emr, rrz kodrs s madhe. Sapo dilje nga gryka mund t shikoje fshatin, m
28

R E V I S T

L E T R A R E

sakt kurorat e larta t plepave. Pr nj dit mund t kryenim vetm nj vajtje-ardhje. Niseshim hert n mngjes, ndrsa n stacionin e grumbullimit arrinim diku pas dreks. Dielli piqte pa mshir, n stacion nuk kalohej nga turma e njerzve, grumbujt e thasve, qerret nga t gjitha ant, gomart e ngarkuar dhe qet e kolkozeve t largta. Me ta kishin ardhur fmij dhe ushtar, t nxir nga dielli, me rroba t cilat e kishin humbur ngjyrn, me kmb t apluara dhe buz t ara prej vaps dhe pluhurit t rrugs. N portn e madhe t hambarit ishte varur nj plhur me mbishkrimin: Edhe kallirin e fundit pr front! n avlli kishte rrmuj njerzish dhe dgjoheshin britma. Aty afr, pas nj muri t vogl, manovronte nj lokomotiv, duke ngrehur shtllunga t dendura avullin ngroht. Ajo shklqente nga ngjyra e qymyrit. Me zhurm shurdhuese shkonin e vinin trenat e shumt. Devet ulrinin me trbim, duke hapur gojn plot jarg dhe duke mos dashur t lvizin nga vendi ku pushonin. N vendin e grumbullimit, t mbuluar me kulm t skuqur nga dielli, gruri ishte br kodr. Thast duhej bartur neper shkalln me dhoga deri n maj. Gjithandej prhapej aroma e grurit, ndrsa pluhuri t zinte frymn. - Ore, uni, shiko ktu! irrej nga posht udhheqsi i grumbullimit me sy t skuqur nga pagjumsia. n maj, duhet derdhur mu n kulm! Bnte ai me grusht duke shar di. Nuk e kisha t qart prse shante n at mnyr? Ne t gjith e dinim fort mir ku duhej derdhur thast dhe do t i bartnim deri n maj gjithsesi. Pastaj, ne me duart tona e bartnim kt grur prej arave, ku e mblidhnin dhe i mbushnin thast gra, pleq, fmij, nga atje ku edhe tani drmohet kombajneri i ri me makinn e sfilitur, ku punojn shum gra me shpina t krrusura dhe ku fmijt mbledhin do kalli t mbetur gruri. Edhe sot m kujtohet sa t rnd ishin thast q i mbaja n shpin. Ishte kjo pun pr burra m t fuqishm, jo pr mua. Ngjitesha lart npr dhogn e cila prkulej me krcllitje dhe kafshoja thesin me dhmb n mnyr q me duar t mbahesha pr parmak. Fytin m kishte zn nj hal pluhuri, trupin m kpuste barra e rnd, kurse syt m nxirrnin shkndija. Dhe sa her q m lshonte fuqia, sa her e ndjeja se thesi po m rrshqet nga shpina pa mshir, m vinte ta prplas dhe bashk me t t hidhem posht. Mirpo, nga prapa vinin t tjert. Ata gjithashtu bartnin thas dhe ishin moshatar t mi, vajza t reja, ose gra m fmij si un. Dhe, po t mos ishte koh lufte,
29

R E V I S T

L E T R A R E

vall do t bnim nj pun t till, si ishte bartja e thasve?! Jo, un nuk kisha t drejt t dorzohesha, kur t njjtn pun e kryenin edhe grat. Xhemilja ecte prpara me fustanin e ngritur mbi gjunj, kshtu q mund t vreja se si i tendoseshin muskujt e kmbve t nxira por t bukura. E dija mir me sa mund mbante shtatin e shkatht, duke u prkulur si shufr nn barrn e thesit. Vetm nganjher ndalej, sikur e kuptonte sa pisk e kisha n do hap q e hidhja: - Mbahu, kyin-bala, vetm edhe pak! Zri i saj ishte i mbytur, i ngjizur nga pesha e thesit. Pasi derdhnim barrn, n t kthyer, takonim Daniarin. Ai ngjitej dhogs duke aluar leht, me hapa t matur, si gjithnj vetm dhe n heshtje. Kur kalonte pran Xhemiles ai ia hidhte nj shikim t egr, plot zjarr, ndrsa ajo duke prdredhur shtatin e lodhur, rregullonte fustanin e rrudhur. Kshtu e shikonte sa her q afroheshin, sikur ta shihte pr her t par, ndrsa Xhemilja vazhdonte ta shprfillte. Ishte br e zakonshme q Xhemilja ose e tallte ose nuk e prfillte fare. Kjo varej nga ajo si ishte e disponuar. Ndodhte t shkonim rrugs, kur ajo papritur brtiste: I-i-i-ha vraponi! Dhe, duke tundur kamxhikun me britma, lshonte kuajt me t katra. Natyrisht, un lshohesha pas saj. Dianiarin e kaprcenim duke e mbuluar me r t dendura pluhuri, i cili qndronte gjat n ajr. Ishte kjo vetm shaka, por nuk do ta duronte secili. Daniari, me sa dukej, nuk hidhrohej me kt. Vetm, kur kalonte pran tij, me admirim tzym e shikonte Xhemlien, e cila gajasej me t madhe. Un ktheja kokn prapa. Edhe npr pluhurin e dendur Daniari shikonte n drejtim t saj. N shikimin e tij kishte di t but, q i falte t gjitha, por n t shprehej edhe nj breng kryenee dhe e ndrydhur. Shakat mosprfillse t Xhemiles pr asnj ast nuk e bnin t humbiste durimin, sikur t ishte betuar t duronte do gj. N fillim m dhimbjes, prandaj iu drejtova Xhemiles: - Mos u tall me t, xhene, ai nuk sht edhe aq i keq! - Lre ti! qeshej me djallzi dhe bnte me dor, - un mahitem ashtu kot. Se gjen gj at mrrolan nga kjo. S shpejti edhe un fillova t tallem me t dhe t bj shaka hi m pak se Xhemilja. Me koh filluan t m shqetsojn shikimet e tij t uditshme me ngulm q ia drejtonte asaj, kur ngrehte thesin n krah. Mirpo edhe e kuptoja, sepse n kt tollovi, n kt shamat njerzish, n kt rrmuj pazari n oborr, n mesin e njerzve t leckosur, Xhemilja binte n sy me
30

R E V I S T

L E T R A R E

lvizjet eksplozive, t prera, si dhe me hapin sikur ecet npr ajr. Ishte e pamundur t mos e shikoje. Kur e kapte thesin nga qerrja, Xhemilja kthente kokn ashtu q zbulonte qafn e bukur, ndrsa grshetat e skuqur nga dielli gati i preknin n tok. Daniari, kinse duke pushuar, nda;ej dhe e prcillte me shikim deri n der. Sigurisht mendonte se kt e bnte pa u diktuar, por un vreja do gj dhe kjo nuk m plqente aspak, madje ndjehesha i fyer. Daniarin nuk e konsideroja njeri t denj pr Xhemilen: Pa shihe njher, edhe ky e shikon me interesim! Po t tjert mund t mendojn? tr qenia ime revoltohej. Egoizmi fmijror nga i cili nuk isha liruar ende, gufonte me xhelozi t paprmbajtur. sht e ditur se fmijt gjithnj xhelozojn kur ndokush ia afrohet t afrmve t tyre. Kshtu, n vend t keqardhjes pr Daniarin, tani provoja nj ndjenj t atill armiqsie sa m vinte mir kur e tallnin. Me nj rast dallaveret tona prfunduar mozo-ma-keq. N mesin e thasve ishte nj kolos prej shtat pudsh. N raste t tilla zakonisht e bartnin dy veta n hambar, nj i vetm nuk e luante dot vendit. Mirpo, n lm vendosm t talleshim me Daniarin. Thesin kolos e ngarkuam n qerren e tij, kurse mbi t ngarkuam t tjer. Rrugs un dhe Xhemilja thyem rrugn dhe vodhm molla n fshat, gjat gjith kohs gajaseshim. Xhemilja madje e qllonte me molla n shpin. Pastaj, si zakonisht, e lam prapa, duke e mbuluar me r pluhuri. Ai na arriti vetm n t dal nga gryka n vendkalimin hekurudhor, ngase kalimi ishte mbyllur. S kndejmi vazhduam s bashku deri n stacion, n ndrkoh kishim harruar fare thesin kolos, dhe e kujtuam vetm n fund t shkarkimit. Xhemilja m shtyri me apknllk dhe bri m shenj nga Daniari. Ai ishte n qerre dhe po shikonte me dyshim nse do tia dilte mban me thesin kolos. Pr nj ast shikoi prqark dhe kur vuri re Xhemilen e cila po kputej s qeshuri, u skuq i tri, - tani e kishte t qart si ishte puna. - Shtrngo pantallonat t mos bien rrugs! brtiti ajo me ironi. Daniari e shikoi me inat dhe papritur e zvarriti thesin npr dyshemen e qerres deri n skajin e saj, pastaj krceu n tok, duke mbajtur thesin me dor q t mos rrzohej dhe, pasi e rregulloi mir n shpin, u nis. N fillim qndronim sikur nuk dinim gj. T tjert edhe ashtu nuk dinin dhe as kuptonin gj: nj njeri bart nj thes, kt e bnin t gjith. Kur Daniari kishte arritur te dhoga, Xhemilja i doli para: - Mjaft de, lshoje, ishte vetm nj shaka!
31

R E V I S T

L E T R A R E

- Largohu! ia preu ai dhe u ngjit dhogs prpjet. - Shiko, po ia del! foli Xhemilja si t shfajsohej. Ajo akoma qeshte, porse kjo qeshje e saj ishte disi e kurdisur, po qeshte me zor. Dukej sheshit se me kmbn e smur Daniarit po alonte edhe m shum. Si nuk kishim menduar pr kt me koh? Kurr nuk do tia fal vetes pr kt shaka t marr, sepse un isha ai toi q e kisha planifikuar kt. - Kthehu prapa! brtiti Xhemilja me trishtim. Mirpo Daniari tani as mund t ktheje, pas tij, me ngadal po vinin t tjert. Nuk m kujtohet mir si ndodhi m tutje. Daniari krrusej nn peshn e rnd t thesit, kokn e kishte lshuar, ndrsa buzt i kishte kafshuar deri n gjak. Ecte ngadal, duke trhequr me kujdes kmbn e lnduar. do hap, kjo vrehej qart, i shkaktonte dhembje t madhe, sa q her-her e ngrinte n vend. Sa m lart q ngjitej aq m shum lkundej sa andej sa ktej. M vinte aq keq sa m ishte thar fyti, i shtangur nga tmerri, edhe un n shpirt ndjeja barrn e rnd, si edhe dhembjen e madhe n kmbn e plagosur. Kur u lkund prsri, m prpiu nj errsir, do gj u tret nga syt, sikur m glltiti nj skterr e zez. Kllapia m doli nga nj shtrngim i fuqishm n dor. Kur hapa syt njoha Xhemilen dyll t verdh, me bebzat e syve t zmadhuar, ndrsa buzt i dridheshin akoma nga nj pezm i brendshm. Jo vetm ne, por edhe t gjith t pranishmit, edhe udhheqsi i depos gjithashtu, ishin tubuar posht dhogs, pr t soditur kt ngjarje. Daniari bri edhe nj a dy hapa, deshi ta rregullonte thesin n krah, por e tradhtuan kmbt dhe ra n gjunj. Xhemilja mbuloi syt me duar. - Lshoje, hidhe at thes! brtiti ajo me z t lart. Mirpo Daniari nuk e bri kt, ndonse mund t prplaste nga njra an e dhogs, pr t mos rrezikuar ata q po vinin prapa tij. Me t dgjuar zrin e Xhemiles, ai mblodhi forcat, drejtoi kmbn, bri nj hap dhe prsri ra n gjunj. - Hidhe, mor qen bir qeni! brtiti edhe shefi i pranimit. Mirpo Daniari edhe kt her qindori i patundur. - Lshoje!.. Lshoje!.. brtisnin njerzit. Jo, nuk do ta lshoj! pshpriti nj z plot bindje. Dhe me sa duket t gjith, edhe ata q vinin prapa tij, edhe ne n tok,. E kishim t qart nj: ai nuk do ta lshonte thesin pa rn vet me t posht. Pllakosi nj qetsi e tmerrshme. Atje jasht i dgjua vrshllima e lokomotivs. Daniari, duke u tundur si i dehuri, ngjitej prpjet drejt kulmit meta32

R E V I S T

L E T R A R E

lik t skuqur nga dielli. Dhoga prkulej s teprmi. Pas do dy hapave ai pushonte, meq humbiste drejtpeshimin, por srish mblidhte forcat dhe ecte tutje. Njerzit, t cilt ecnin pas tije prshtatnin hapin me t, duke pushuar kur edhe ai. Kjo zvarritje pa far dyshimi i kpuste bartsit, t cilt i lshonte fuqia, mirpo askush nuk revoltohej, asnjri nuk shante. Si t lidhur me nj litar t padukshm,, ata ecnin me barrn e tyre, dhogs s rrezikshme, q shket dhe ku jeta e njrit varej nga tjetri. Edhe nj hap mbeti pas Danairit, pastaj edhe nj tjetr. Me sa keqardhje dhe lutje (mbase edhe shpres) e prcillte at gruaja e cila ecte pas tij, duke kafshuar buzn me dhmb. Asaj edhe vet i dridheshin kmbt, mirpo tani lutej vetm pr t. Kishte vetm edhe pak dhe do t mbaronte pjesa e pjerrt e dhogs. Daniari srish u lkund, kmba e smur m nuk i bindej! Dukej se do t rrzohej, se nuk do tia dilte dhe duhej ta lshonte thesin. - Vrapo, mbaje nga pas! m shtyu Xhemilja, ndrsa vet, e humbur zgjati dorn sikur donte ta ndihmonte. Vrapova prpjet trapit! Duke kaluar ndrmjet njerzve me thas arrita te Daniari. Ai m vshtroi nn sqetull. N ballin e br qull nga djerst i ishin fryr damart, ndrsa syt e prgjakur m shikonin me zemrim. Un desha ta ndihmoj. - Shporru! guloi dhe brofi. Kur pastaj po lshohej teposht duke marr frym me vshtirsi dhe duke aluar dukshm, Daniari kishte lshuar duart si loz. T gjith n heshtje ia lironin rrugn, ndrsa udhheqsi i depos nuk u durua pa thn: - t gjeti or djal, mos ke luajtur mendsh? Po un a nuk jam njeri dhe nuk do t lejoja ta derdhje diku m posht? Prse e bart vet nj thes t till? - Pun pr mua! pshertiu Daniari. Ai pshtyu anash dhe eci drejt qerres. Ne t dyt rrinim kokulur. Na vinte turp dhe inat, q shakan ton t marr e kishte marr aq me zemrim. Gjith rrugn n kthim e kaluam n heshtje. Pr Daniarin kjo nuk ishte e re, andaj nuk mund t kuptoje sht apo nuk sht ende i zemruar me ne. Mbase do t ket harruar gjithka, pro na vriste ndrgjegjja, na vinte keq pr at q kishte ndodhur. T nesrmen n vendin e ngarkimit Xhemilja e mori thesin fatkeq, e shkeli n nj skaj dhe e shqeu me mllef. - Na merreni leckn tuaj! - Ajo e flaki thesin e shqyer para kmbve t matses s hutuar. Dhe i thuaj brigadierit q herve t tjera t mos fusin
33

R E V I S T

L E T R A R E

di t till! Dgjove?.. - far t mire ke, moj? Mos ka ndodhur gj?! - Asgj, hi! Gjith ditn e nesrme Daniari n asnj mnyr nuk e shprehur hidhrimin e vet, ai mbahej si gjithnj dhe nuk fliste, por alonte m tepr se zakonisht. Posarisht kur ngrehte thast ! Ishte e qart q dje e kishte lnduar mjaft keq. Kjo n do moment ma kujtonte fajin ton ndaj tij. Sikur t buzqeshte vetm pr nj moment, ose t bnte shaka, sa mir do t bhej, - n kt mnyr do t harrohej ngjarja e hidhur. Xhemilja hiqej sikur t mos kishte ndodhur gj. Dhe, ndonse qeshte nga krenaria, e vreja se tr ditn nuk ishte n terezi. Nga stacioni ktheheshin me muzgun e par. Daniari shkonte prpara. Ishte nat madhshtore. Kush nuk i kujton ato nett e gushtit, me yje flakrues t cilt duken aq afr dhe aq larg njkohsisht! do yll bie n sy. Ja, nj prej atyre q shklqenin si pik vese, duke shikuar tokn me pahir nga qielli i errt. Po ecnim npr gryk, andaj mund ti sodisja koh t gjat. Kuajt t papenguar ngarendnin drejt shtpis, kurse nn rrotat e qerres krcllinte mella e brisht. Prej steps era sillte polenin e itht t sherbels s lulzuar dhe aromn e leht t grurit, q kur prziheshin me duhmn e katranit dhe takmit t djersitur t kuajve t sillnin kokn vrdall. Nga njra an, mbi rrug, ngriheshin shkrepat e veshura me trndafil t egr, kurse nga ana tjetr, atje n thellsi, mes shkurreve t shelgut dhe plepave t lart, shkumonte Kurkureu. Her-her, m zhurm t tmerrshme, duke shkuar urn me shpejtsi kalonin trenat, zhurma e t cilve jehonte nj koh t gjat. Ishte knaqsi t udhtoje n freskin e mbrmjes, t shikoje shpinat valvitse t kuajve dhe t shijoje kt nat gushti, duke u knaqur me aromn e saj! Xhemilja ndodhej para meje. Ajo kishte lshuar frert dhe ia kishte marr nj knge nn hund. E kuptoja mir: at e mundonte kjo heshtje. Netve t tilla sht mkat t heshtsh, netve t tilla duhet knduar. Prandaj, ajo ia kishte marr kngs. Me siguri pandehte se me kng do ta kthente disponimin n marrdhniet tona me Daniarin dhe t lirohej nga ndjenja e fajit. Ajo kishte z kumbues, t vrullshm dhe si rndom kndonte nj kng fshatare: fillimisht Me shami mndafshi do t pres ty, pastaj Ashiku n kurbet. Ajo dinte shum kng dhe kndonte bukur, me zemr ashtu q knaqeshe duke e dgjuar. Papritur ajo ndrpreu kngn dhe brtiti:
34

R E V I S T

L E T R A R E

- Ore, ti, Daniar, thuaja nj knge! Je xhigit apo nuk je?! - Kndo Xhemile, kndo! ia kthehu Daniari i hutuar, duke frenuar kuajt. Po t dgjoja, i kam br vesht katr. Mendon se ne nuk kemi vesh? Pun e madhe, nse nuk do mos! dhe ajo ia mori kngs prsri. Kush e di prse e luti t kndonte? Ndoshta ashtu kot, ose dshironte ta ngjallte bisedn? sht e vrteta ajo dshironte t bisedonte, ngase pas disa astesh brtit: - M thuaj, Daniar, ke dashuruar ndonjher? dhe qeshi me pahir. Daniari nuk u prgjigj, edhe Xhemilja heshti gjithashtu. Ke gjetur njeriun pr t knduar mendova un me vete. Te prroi i cili premte rrugn, kuajt ngadalsuan hapin. Kur e kaprcyem vaun, Daniari, duke goditur kuajt me kamxhik, papritur ia mori nj knge, me z t rrmbyer q dridhej nga gropat e rrugs: Male t dashurua, ograja bleroshe, Vend etrish e gjyshrish tan... Ktu ngeci, u kollit dhe dy rreshtat vijues i shqiptoi me z t thell, t mbytur dhe pak t ngjizur: Male t dashura, ograja bleroshe, Djepi im... Srish ngeci sikur frikohej nga dika. M nuk kndoi fare. Mund ta merrja me mend si ishte turbulluar i tri. N kt refren t ndrojtur kishte dika jashtzakonisht prekse, pastaj zrin e kishte t mrekullueshm, nuk m besohej t ishte ai Daniari i gjertanishm. - Pa shihe njher! nuk e prmbajta dot veten. Xhemilja madje brtiti me tr zrin: - Po ku ishe m hert ore? H-de, merrja si duhet! N largsi dukej nj drit ishte dalja nga gryka n hapsirn e gjer. Nga ajo an frynte nj er e leht. Daniari prsri ia nisi kngs. N fillim me ndrojtje, por gradualisht vinte duke e shtuar zrin, gjersa oshtima e tij prmbushi edhe shkrepat e larta. M mahniti, veanrisht pasioni i zjarrt me t cilin ishte prshkuar
35

R E V I S T

L E T R A R E

melodia. Atbot nuk dija si ta quaja kt ndjesi, madje as sot nuk jam i sigurt nse e di, ose thn m drejt, nuk e kuptoja: vetm nj z i till ose di m me rndsi sht n gjendje t shkaktoj entuziazm t ktill dhe t ngjall mendimet m t fshehura. Sikur t isha n gjendje t rikndoja kngn e tij, sado pak! Ajo gati nuk kishte fare tekst, mirpo edhe ashtu pa fjal t prekte thell n zemr. As m par, as m von asnjher nuk kam dgjuar aso knge, ajo nuk ngjasonte as me ndonj kng kirgiziane as me ndonj kozake, porse n t kishte elemente edhe t njrs edhe t tjetrs njkohsisht. Knga e Daniarit prmbante n vete melodit m t bukura t ktyre popujve q n mnyr t jashtzakonshme ishin kompozuar n kt kng t mrekullueshme. Ishte kjo kng malesh dhe stepash, e cila her jehonte thekshm mbi majat e maleve kirgiziane, her shtrihej lirshm mbi stepat kozake. Dgjoja i hutuar. Domethn ky na qenka Daniari i vrtet! Kush do t merrte me mend! Udhtonim n step, rrugs s shkelur nga qerret, andaj knga e Daniarit prhapej n gjersin e pafund, kurse melodit zvendsonin njra tjetrn. A mund t jet aq i pasur shpirtrisht? ka mund ti ket ndodhur vall? Sikur e kishte q moti kt ast pr t shprthyer! Tani i kuptoja edhe ekstravagancn, edhe apatin q ndjell prqeshje, edhe jetn n vetmi, edhe heshtjen e tij. Tani e kisha t qart prse qndronte aq gjat n bregun e lumit dhe dgjonte tingujt e natyrs t cilt nuk i dgjonte njeri, pastaj prse nganjher syt e tij ndizeshin zjarr ndrsa vetullat e dendura ngreheshin lart. Ai ishte njeri i dashuruar. Mirpo kjo nuk ishte, e kuptoja mir, dashuri e zakonshme ndaj nj njeriu: kjo ishte dashuri tjetr, shum e madhe, pr jetn pr vendlindjen. Po, ai kt dashuri e mbante n vete, n kngn e vet, ai jetonte me t. Njeriu i cili nuk an kokn pr asgj, nuk mund t kndoj n kt mnyr pa marr parasysh far zri t kishte. N ato aste kur do t pushonte oshtima e fundit e kngs, nj vrull tjetr prdredhs sikur e zgjonte stepn nga dremitja e mbrmjes. Stepa me admirim t njjt e dgjonte kngtarin e dehur nga kndimi magjepss. N ara valvitej gruri i pjekur, q priste t korrej, ndrsa shkndijat e muzgut vinin fluturimthi. Gjethet e shelgut t vjetr, te mulliri, shushuritnin n er: matan lumit flakronin zjarret e kampeve t fushs dhe n drejtim t fshatit lshohej me shpejtsi nj si hije. Ajo her tretej n errsirn e kopshteve, her paraqitej srish. Nga fshati era sillte aromn joshse t mollve, ern e
36

R E V I S T

L E T R A R E

freskt t grurit t pjekur dhe duhmn e vakt t plehut q terej. Daniari kndoi gjat dhe me entuziazm. Nata magjepsse e gushtit dgjonte n heshtje. Edhe kuajt kishin ngadalsuar hapin, sikur t kishin frik t mos e prishnin kt mrekulli. Papritur, mu n notn m t lart dhe m kumbuese, Daniari kputi kngn dhe, duke brtitur thekshm, lshoi kuajt me vrap. Pandeha q Xhemilja do ti vihej pas dhe u bra gati , mirpo ajo nuk lvizi fare. Mbeti ashtu si ishte kokulur, sikur akoma po dgjonte tingujt e kngs q vinin rrotull n ajr. Daniari ishte larguar bukur shum, kurse ne nuk ndrruam asnj fjal deri n fshat. Pastaj, ka mund t bisedonim? Nuk thuhet dot gjithka dhe n do koh me fjal... Q nga ajo dit, m duket, dika ndryshoi. Tani vetm prisja t ndodhte dika e bukur, dika e dashur. N mngjes ngarkuam qerret n lm, arritm n stacion, pro mezi prisja t nisemi prapa, pr t dgjuar prsri kngt e Daniarit. Zri i tij kishte zn vend t thell n mua, ai m shoqronte n do hap: me t vrapoja npr jonxhishtn e lagur nga vesa, kur shkoja pas kuajve t penguar, kur dielli jepte sy pas majs s malit, kt z e dgjoja edhe n fshfritjen e kallinjve t art, edhe n hedhjen e pleqve me lopata, edhe n fluturimin e gjeraqinave t vetmuara lart mbi step edhe n do gj q shikoja dhe dgjoja, m bhej se dgjoja melodin e Daniarit. Mbrmjeve, kur npr gryk ktheheshim n fshat, m dukej se transferohesha n nj bot tjetr. E dgjoja Daniarin symbyllas ndrysa para sysh m pasqyroheshin peizazhe t njohura, t dashura nga fmijria; lart n qiell mbi jurtat e fshatit lvizte nj karvan i reve bojhiri; stepa gjmonte nga vrapimi dhe hingllima e kopes q shkonte n kullosn verore, si dhe mzave kryene t cilt t trallisur, me zjarr t egr n sy, vinin rreth e rrotull nnave t tyre; npr kodrinat e njohura si nj lav e qet, lviznin grigjat e deleve; prej shkmbit, n thellsi, prplasej ujvara, e cila t merrte syt me bardhsin e shkums s trbuar; matan lumit, ndr gmushat stepke, ngadal lshohej dielli, ndrysa nj kalors i vetmuar n vijn e largt t horizontit, dukej sikur vraponte pas tij vetm edhe nj hop dhe do ta kapte, - mirpo, ai tretej n mugtirn e mbrmjes. Vers s prmendur, kur erdhi lufta, stepa ishte ndezur flak, at e kishte mbuluar nj r e madhe pluhuri, t ciln e ngrehnin kuajt ushtarak, ndrsa kalorsit i binin asaj tej e trthor. M kujtohet se si nga bregu tjetr i lumit nj kozak n kal thrriste me sa z q kishte: - Kirgizian, shaloni kuajt: armiku po vjen! dhe nxitonte tutje n ren
37

R E V I S T

L E T R A R E

e pluhurit dhe mjegulln prvluese. Stepa u ngjall. Me shamat t egr triumfale, prej maleve u lshuan aradhet e para t kalorsve. Vringlluan mijra yzengji, stepn e vrshuan mijra xhigit, n ball t tyre valonin flamujt e kuq kurse nga pas, prapa pluhurit t kuajve, dgjohej vajtimi madhshtor i nnavenuseve t reja: Stepa qoft me ju! U ndihmoft shpirti i martirit Manas! U Kthefshi faqebardh! N vendet prej nga njerzit shkojn n luft, shtigjet mbesin t shkreta... Dhe gjith kt bot t mrekullive dhe trazirave t jets ma kishte zbuluar Daniari me kngn e tij. Ku e kishte msuar vall, prej kujt ta ket dgjuar? E kisha t qart se kshtu mund t dashuroj vetm ai i cili ishte i brengosur pr fatin e vendlindjes me gjith zemr dhe se kishte vuajtur pr t nj koh t gjat. Gjat kngs un e paramendoja si vocrrak t mitur duke i sorollatur rrugve stepike. Mbase pikrisht ather edhe kishin lindur n shpirtin e tij kto kng mbi atdheun? Apo ndoshta kur marshonte n vijn e zjarrit t lufts? Duke dgjuar Daniarin m vinte ti falem toks dhe ta prqafoj fort at si fmijn, vetm pr at q njeriu mund t dashuroj aq shum. Atbot pr t parn her ndjeva se si n mua gufoi dika e re, q nuk mund ta emrtoja, porse ishte e pashmangshme, ishte nj dshir pr t shprehur di porse ti shprehsh tjetrkujt, tu tregosh njerzve bukurin e ksaj jete, mu ashtu si e bnte kt Daniari? Un stepesha nga nj frik instiktive, por edhe nga nj lumturi, e cila do t pasonte q nuk e dija far ishte. Ather as q m shikonte n mend q do ta merrja brushn n dor. Pikturimin e adhuroja prej fmijris. Kopjoja vizatimet nga libri, pr t cilt shokt m uronin se dilnin tamam si duhet. Msuesit e shkolls gjithashtu m lavdronin pr punimet e ekspozuara n gazetn e shkolls. Por s shpejti erdhi lufta, vllezrit shkuan n front, kurse un braktisa shkolln dhe shkova t punoj n kolkoz si t gjith bashkmoshatart e mi. Atje harrova broshin dhe ngjyrat dhe nuk mendoja ti prdorja prsri. Mirpo kngt e Daniarit m ndezn shpirtin flak. Ecja si n ndrr dhe shikoja botn prqark i hutuar, sikur r shikoja pr her t par. Xhemilja kishte ndryshuar edhe m shum se un. Si t mos ishte ajo hokatarja e gjall me gjuhn shpat. Nj pikllim i ndritur ia turbullonte shikimin. Gjat gjith rrugs ishte e menduar. Nj si buzqeshje e hutuar
38

R E V I S T

L E T R A R E

ndrrimtare bridhte n buzt e saj, ishte e lumtur pr di, por kt e dinte vetm ajo dhe askush tjetr. Ngjante t ndalej me thesin n krah, e pushtuar nga nj frik e pakuptueshme, thuajse gjendej para nj prroi vrshues dhe nuk vendoste dot ta kaprcej apo jo? Daniarit i shmangej vazhdimisht, nuk i dilte dot para syve. Nj dit, n lm, ajo me inat t trilluar i foli: - Nse e zhvesh bluzn do ta pastroja! Dhe pastaj, pasi e pastroi at n lum, e shtriu t thahet kurse vet u shtri pran dhe nj koh t gjat e lmoi me dor. Duke soditur ngjyrn e shlyer n brryla, tundte kokn dhe vazhdonte ta lmonte, ngadal dhe me prvuajtje. Vetm nj her, gjat gjith ksaj kohe Xhemilja kishte qeshur me zemr, sa i qeshnin edhe syt si m par. Nj dit n lm, me shamat, erdhn nj grumbull gra, vajza dhe xhigit, t cilt ishin kthyer nga fronti, n t kthyer nga grumbullimi i jonxhs. - Ehej, nuk mund t hani vetm ju buk t grurit! Na gostitni, ose do tju flakim n uj! Xhigitt drejtuan sfurkat me shaka. - Nuk na frikon dot sfurku, jo! Sa pr shoqet do t gjem di, kurse ju bni si t doni! u dgjua zri i thekshm i Xhemiles. - N qoft ashtu, t gjitha n lum! Dhe u kapn vajzat e djemt. Me piskam, klithma e gajasje ata shtynin njri-tjetrin drejt lumit. - Kapeni, hiqe ktij! mbi t gjith kumbonte zri i Xhemiles, e cila u shmangej ndjeksve me dinakri. Pr udi, t gjith xhigitt, si m duket, e ndiqnin vetm Xhemilen. donjri prej tyre prpiqej ta zinte, ta pushtonte vetm at. M n fund tre prej tyre e zun dhe e solln n breg t lumit. - Na puth ose t flakm posht! - Hajde tunde! Xhemilja prdridhej, duke ftuar shoqet n ndihm , me kokn e hedhur prapa. Mirpo, ato vraponin bregut t shastisura, duke mbajtur me duar shamit e holla. Duke gajasur pandrprer, xhigitt e flakn Xhemilen n ujin e freskt t lumit. Ajo doli nga lumi me flok t shprishur, por edhe m e bukur se prpara. Fustani i lagur prej basme i ishte ngjitur pr trupi duke i theksuar kofsht e fuqishme topolake dhe gjinjt e bujshm, ndrsa ajo, pa vn re kt, gajasej e prdridhej ndrsa npr fytyrn e skuqur i kullohej uji.
39

R E V I S T

L E T R A R E

- Puthjen! kmbngulnin xhigitt. Xhemilja i puthi, mirpo ata prsri e shtyn n uj, gjersa ajo prsri gajasej me t madhe, duke shtyr pas flokt e lagur dhe me nj lvizje t koks. Kjo mahi e t rinjve i knaqi t gjith t pranishmit n lm. Pleqt n hedhje kishin ln anash lopatat dhe shikonin me lot ndr sy, ndrsa fytyrat e rrudhura ndrinin nga nj knaqsi rinore e ngjallur pr nj ast. Un gjithashtu qeshja me t madhe, duke harruar detyrn time t ruajtjes s Xhemlies nga xhigitt. Nuk qeshte vetm Danairi. E vshtrova rastsisht dhe heshta. Ai qndronte fillikat n fund t lams, me kmb fort t hapura. M behje q tani do t sulej dhe do ta marr Xhemilen nga duart e xhigitve. Ai e shikonte me ngulm, plot zemrim dhe admirim njkohsisht, kurse n shikimin e tij vrehej nj gzim dhe dhembje. Posi, lumturia dhe pikllimi i tij prmblidheshin n bukurin e Xhemiles. Kur xhigitt e pushtonin duke e detyruar q ti puthte me radh, ai ulte kokn, bnte sikur do t largohej por nuk lvizte nga vendi. Ather e pa edhe Xhemilja, e cila befas prajti s qeshuri dhe ngriu e tra. - Mjaft me shakara! ajo i dboi xhigitt q afroheshin. Njri prej tyre provoi ta zinte pr beli. - Shporru! e shtyri anash ajo, e vshtroi vngr Daniarin dhe ngarendi ndr kauba pr ta shtrydhur fustanin e lagur. Nuk i kuptoja plotsisht marrdhniet e tyre, madje t them t drejtn, kisha frik t mendoja lidhur me kt. Por humbja toruan kur shihja vuajtjet e Xhemiles pr faktin se duhej t largohej nga Daniari. M mir ta tallte si prpara. Njkohsisht m kishte pushtuar nj ndjenj e pakuptueshme lumturie pr ta, n veanti kur mbrmjeve ktheheshim nn prcjelljen e kngve t Daniarit. Gryks Xhemilja rrinte n qerre, ndrsa kur dilnim n step, ajo ecte pran qerres. Un ecja gjithashtu kmb, ashtu ishte m mir: ec dhe dgjon kngn. N fillim ecnim pran qerreve tona, por hap pas hapi, pa vrejtur kt, vinim krejt afr Daniarit. N forc e pashpjegueshme na trhiqte drejt tij, dshiroja ta shikoja m mir, tia shihja tiparet e fytyrs dhe syt e zjarrt. Nuk m besohej se kndonte ai Daniari gjithnj i zymt. Shpesh vreja se Xhemilja, e prekur, e trishtuar, shtrinte dorn drejt tij, por ai nuk e vrente kt: ai shikonte diku n largsi duke mbshtetur kokn n shuplak, andaj dora e Xhemiles lshohej lehtas n lehen e qerres. Vetm
40

R E V I S T

L E T R A R E

ather vinte n vete, trhiqte dorn me ngulm dhe ndalonte hapin. Qndronte mu n mes t rrugs, kokulur, e trishtuar dhe gjat gjat shikonte pas tij, pastaj srish nisej. Koh pas kohe m bhej se mua dhe Xhemilen na shqetsonte nj ndjenj krejtsisht e panjohur. Kjo ndjenj sigurisht kishte qndruar gjat n zemrat tona, ndrsa tani kishte ardhur momenti t paraqitej. Gjat puns Xhemilja harronte do gj, mirpo n astet e rralla t pushimit nuk i zihej vendi vend. Shkonte te hedhsit, zinte dhe hidhte disa lopata n ajr, pastaj papritur e gjuante mnjan dhe largohej n drejtim t grumbujve t kashts. Ulej n hije dhe sikur frikohej nga vetmia, m ftonte pran: - Eja ktu, kyin-bala, t pushojm pakz! Un gjithnj prisja t m tregonte di me rndsi, t sqaronte trishtimin e vet, mirpo ajo nuk fliste gj. Ashtu n heshtje m merrte kokn n prehr dhe, duke shikuar n largsi, m shpupurishte flokt kaurrela ose m ledhatonte fytyrn me gishtrinjt q dridheshin nga pezmi. Un shikoja fytyrn e saj plot shqetsim t prvuajtur e pikllim dhe m behje se shihja veten time. Dika ia zinte frymn, di i ishte mbledhur dhe pjekur n shpirt, kurse tani krkonte t dilte n liri. Ajo kishte frik nga do gj. Dshironte pa mas, por nuk guxonte tia pranonte vetes se ishte dashuruar, njsoj si un q nuk dshiroja ta dashuronte pikrisht at. Po ajo ishte nuse e shtpis, grua e vllait tim! Mendime t ktilla m pushtonin vetm pr nj ast. Pr mua ishte nj knaqsi e vrtet t shikoja buzt e holla si t fmijs dhe syt e turbullt nga lott t Xhemiles. Sa e dashur, sa e bukur q ishte, far frymzimi dhe pasioni ndriste n fytyrn e saj. Atbot un e vreja kt, porse nuk kuptoja dot gj. Shpesh edhe sot e ksaj dite pyes veten: mbase edhe dashuria sht frymzim njsoj si frymzimi i poeti dhe piktorit!? Kur e shikoja Xhemilen n at gjendje, m vinte t sulem steps duke klthitur, t pyes tok e qiell duhet br pr ta mposhtur kt shqetsim dhe lumturi t pakuptueshme. Nj dit mendova se e gjeta prgjigjen. At dit po ktheheshim nga stacioni i grumbullimit. Ngadal po lshohej nata, n qiell ndrinin yjet n togje, stepa bhej gati pr gjum, vetm knga e Daniarit jehonte, duke i tretur n errsirn e largt dhe duke prishur qetsin e mbrmjes. Un dhe Xhemilja ecnim prpara. Mirpo sot di po ndodhte me Daniarin! N kngn e tij kishte aq dhembje t sinqert, aq vetmi sa t vinin lott prej dhembjes dhe keqardhjes pr vuajtjet e tij.
41

R E V I S T

L E T R A R E

Xhemilja ecte kokulur duke u mbajtur fort pr lehn e qerres. Kur melodia e Daniarit kishte arritur tonin m t lart, Xhemilja ngriti kokn dhe m nj hop krceu n qerre pran tij. Qndroi ashtu me duar n gji. Un ecja pran vetm pak prpara dhe i vshtroja. Daniari kndonte si t mos kishte ndodhur asgj, ai nuk e vrente Xhemilen. Xhemilja lshoi duart e lodhura, iu afrua dhe mbshteti kokn n kraharorin e tij. Vetm pr nj ast, si kali q vrapon kur qllohet me kamxhik, zri i tij u dridh, pastaj jehoi me nj fuqi t re. Ai kndonte pr dashurin! Isha i mahnitur. Stepa sikur lulzoi, u zgjua nga gjumi, errsira u hoq dhe un pash stepn madhshtore dhe dy t dashuruar n t. Ata nuk m vrenin fare, thuajse nuk isha aty. Ecja dhe shikoja: ata kishin harruar do gj dhe tundeshin bashkrisht n ritmin e kngs. Nuk i njohja dot. Vall t jet ky Daniari me bluz t zbrthyer dhe me sy q shklqenin n errsir? Vall t jet kjo Xhemilja ime q pushonte n kraharorin e tij, disi qet, e ndrojtur, me lott q i ndrinin n qerpikt e bukur? Kta ishin njerz t tjer, t lumtur pa mas. Vall nuk sht lumturi kjo? Po, tr kngn ngazlluese Daniari ia kushtonte asaj, kndonte pr t, i kndonte asaj! Srish m kishte pushtuar ai shqetsimi i pakuptueshm, i cili m kaplonte do her kur kndonte Daniari. Befas un e kuptova dshiroja tr kohn! Dshiroja ti pikturoja! N fillim m trishtoi kjo ide, porse dshira ishte m e madhe se frika. Do ti pikturoj mu kshtu t lumtur! Po, pikrisht kshtu si jan tani! Por a do tia dal vall? N shpirt m ishte prvjedhur nj frik e prcjell nga nj gzim. Si i dehur nga knaqsia. Isha i lumtur dhe nuk e kuptoja far peripecish do t shkaktonte n t ardhmen kjo dshir e guximshme. Isha i bindur se botn duhet shikuar ashti si e shikonte at Daniari; do ta rrfeja kngn e tij me ngjyra. Aty do t ket male, step, njerz, bar, r, lum. Nganjher madje ishte n dilem: Ku do t gjej ngjyra? N shkoll nuk do t m japin, sepse u nevojiten pr vete!Thuajse e gjith puna kishte ngecur vetm te ngjyrat. Papritur knga pushoi. Xhemilja e kishte prqafuar at m pasion, por shpejt u shmang pr nj ast u step, pastaj krceu nga qerrja n tok. Daniari i hutuar trhoqi frert dhe kuajt u ndaln. Xhemilja qndronte n mes t rrugs me shpin nga ai, pas pak n mnyr t prer ngriti kokn, e vshtroi vngr dhe, duke mbajtur lott, me zor belbzoi: - Hm, shikon ashtu? dhe pasi heshti pakz, shtoi me zemrim: Mos shiko si i marr po nisu! ajo u nis drejt qerres. Po ti, mi ke ngulur
42

R E V I S T

L E T R A R E

syt? - u hodh ajo nga un. Hip n qerre, kap frert! E gjora un me ju! t ket vall kshtu papritur? pyesja veten, duke fshikulluar kuajt. Porse nuk ishte vshtir tia qlloje: ajo e kishte pisk, sepse e kishte burrin gjall, diku atje n spitalet e Saratovit! Por un nuk isha i prir t mendoja n kt drejtim. Ishte isha zemruar me t dhe me vetveten dhe, mbase, do ta urreja Xhemilen, po t dija se Daniari nuk do t kndonte m, q kurr m nuk do t kem rastin ta dgjoj zrin e tij. Nj lidhje e mortshme m kishte pushtuar trupin, mezi prisja t arrijm n cak dhe t shtrihem n kasht. Shpinat e kuajve valviteshin n errsir, qerrja tundej n at mas sa mezi mbaja frert n dor. N lm shpejt hoqa gunat, i shtrova nn qerre dhe u shtriva n kasht. Kt her Daniari ishte ai q i shpuri kuajt n kullos. N mngjes u zgjova me nj ndjenj knaqsie n zemr. Do t pikturoja Xhemilen dhe Daniarin! Mbylla syt dhe me mjaft prpikri i imagjinova ata n pozitn e asaj nate. M vinte vetm ti marr ngjyrat dhe ti prvishem puns. Me nxitim shkova te lumi, u pastrova dhe u sula drejt kuajve t penguar. Jonxha e lagsht m rrihte kmbt e zbathura; m pickonte gishtat e plasaritur, porse un isha lumtur dhe nuk e hetoja. Duel vrapuar shikoja po ndodhte prqark. Dielli kishte filluar t paraqitej pas majs s malit, t cilin mezi e priste nj luledielli, q kishte mbir rastsisht pran vads s ujit. Nga t gjitha ant ai ishte rrethuar me sinap, mirpo nuk dorzohej: kapte dhe thithte rrezet e para t diellit me gjuhzat e verdha, duke ngopur kshtu zymbylin plot far. Ja vau i lumit, ja edhe nj tuf jargavansh q lshonte arom t mrekullueshme. Un vrapoja neper tokn nn, kurse mbi mua dallndyshet ngarendnin njra tjetrn. Eh,m sikur t kisha ngjyra pr ti paraqitur edhe diellin mngjesit, edhe malet e larta boj hiri, edhe jonxhn e lagsht, edhe kt luledielli t vetmuar, i cili ka mbir pran vads s ujit! Me tu kthyer n lm, disponimi befas u prish . Xhemilja ishte ngrysur, fytyra e saj e zbehur shprehte dhembje t paprshkrueshm. Ajo, kjo ishte e qart, tr natn nuk kishte vn gjum n sy, kt e dshmonte nj hije e errt nn syt e saj t lodhur. Ajo nuk m buzqeshi, madje as nuk m foli fare. Vetm kur erdhi brigadieri, Xhemilja u afrua dhe pa e prshndetur i tha: - Merre qerren tnde! M oni ku t doni, por n stacion nuk shkoj! - Si e ke hallin, moj Xhemile? Mos t ka zn zekthi? ia preu Oroz43

R E V I S T

L E T R A R E

mati pa t keq. - Nuk jam vi t m z zekthi! Ndrysa ti mos m nga m tepr! T thash nuk dua dhe fund! Fytyra e Orozmatit tani u ngrys. - Deshe ti apo sdeshe, gruri duhet bartur! dhe prplasi patericn pr toke. - Nse t ka ngacmuar kush, thuaje dhe do tia thyej patericn n kok! Nse jo, mos bn kajde! Je duke bartur grur pr ushtart tan, pastaj e ke edhe burrin atje! Ai ktheu shpinn dhe shkoi tutje duke krcyer mbi pateric. Xhemilja e hutuar b flak. Pastaj shikoi Daniarin dhe ofshani. Ky qndronte pak m tej, me shpin nga ajo dhe shtrngonte me vrull rripat e kularit. Natyrisht, i e kishte dgjuar tr bisedn. Xhemilja qndroi ashtu me kamxhik n dor edhe pak, pastaj tundi dorn me dshprim dhe u nis drejt qerres. At dit n lm u kthyem me hert se zakonisht. Gjat gjith rrugs Daniari i ngiste kuajt. Xhemilja ishte e ngrysur dhe e heshtur. Ndrsa un nuk mund t besoja se prpara shtrohej stepa e vdekur, e djegur nga dielli. Po, dje nuk ishte kshtu. Sikur t kisha dgjuar ndonj prrall lidhur me t, mirpo nga koka nuk m hiqej ajo pamja magjepsse e cila m kishte ngjall aq fort ndjenjat. M bhej se kisha kapur momentin m t ndritshm t jets. Un e rikujtova n detaje dhe kjo m onte zemrn pjes. Nuk u qetsova derisa nga gruaja n matje nuk vodha nj tabak letre t bardh. Vrapova prapa mullarit ndrsa zemra po m rrihte si e mendur, vendosa letrn n lopatn e drurit, t lmuar nga puna, t ciln e huazova nga hedhsit. - Ndihmo zor! pshprita, kshtu kishte deklaruar babai, kur m pat hipur pr her t por n kal, pastaj trhoqa vijat e para. Vijat e para nuk ishin t sigurta, por kur filluan t dallohen tiparet e Daniarit, i harrova t gjitha! M bhej se n letr ishte ajo nata e gushtit n step, m bhej se dgjoja kngn e Daniarit. E shikoja at me kokn hedhur dhe kmishn e zbrthyer, e shikoja Xhemilen mbshtetur n krahun e tij. Ishte ky punimi im i par individual: ja qerrja, ja edhe ata t dy, ja frert, n prparse, ja shpinat e kuajve, duke valvitur n errsir, ndrsa prqark shihej stepa e pafund dhe yjet e largt n qiellin e kthjellt. Vizatoja me aso prkushtimi sa nuk vreja asgj prqark. M solli n vete zri q dgjova mbi kok: - Ku ishte ore, mos je i shurdhr?
44

R E V I S T

L E T R A R E

Ishte Xhemilja. Un u hutova, u skuqa dhe nuk arrita ta fsheh vizatimin. - Qerret q moti jan ngarkuar! Kurse ti sdukesh gjkundi! dreqin po bje ktu? ...Po kjo sht? pyeti ajo dhe mori vizatimin n duro. Hm... ngrehu supet me hidhrim. Hapu tok dhe m prpij! Xhemilja e shikoi gjat, pastaj m vshtroi me syt e prlotur plot pikllim dhe ngadal deklaroi: Ma fal kt punim, kyin-bala,.. do ta ruaj si kujtim... Ajo e e theku tabakun e letrs m dysh dhe e futi n gji. Tanim kishim dal n step, por un akoma nuk vija n vete. Kjo ngjante me ndonj ndrr. Nuk besoja dot se isha vizatuar dika t till. Thell n shpirt gufonte nj ngazllim naiv, madje njfar krenarie, ndrsa vizionet - secili m i prap se tjetri, secili m joshs se tjetri m silleshin vrdall n kok. Kisha vendosur t punoja edhe shum piktura me ngjyra dhe jo m me laps t thjesht. Nuk e vreja sa shpejt ecnim. Ajo shikonte ahsha dhe koh pas kohe vinte buzn n gaz me dhembshuri shfajsuese. Un buzqeshja gjithashtu: domethn ajo nuk ishte e zemruar me mua as me Daniarin, prandaj nse i krkon ai do t kndonte prsri... N stacion arritm shum m hert se zakonisht. Daniari filloi menjher t zvarriste thast. Ku ngutej dhe far po ndodhte me t ishte e vshtir t kuptohej. Ku ngjante t kalonin trenat, ai ndalej dhe i sodiste m shikim t gjat dhe melankolik. Xhemilja gjithashtu shikonte andej ku edhe ai, sikur donte t kuptonte bluante n mendje. - Pa eja ktu, m ndihmo t heq patkoin se spo lviz dot i thirri ajo Daniarit. Pastaj, kur e hoqi patkoin nga thundra e shtrnguar ndrmjet kmbve, ajo zuri e tha: - far ke xhanm, si nuk kupton? Mos jam vetm un n kt bot?.. Daniari largoi shikimin n heshtje. - Mos pandeh se un nuk vuaj? pshertiu ajo. Daniari ngriti vetullat, e vshtroi me dashuri dhe dhembje, foli di aq ngadal sa nuk dgjova asgj, pastaj eci drejt qerres s tij, disi i lumtur. Duke u larguar lmonte patkoin e kalit t saj. Un shikoja dhe nuk kuptoja: si e kishte ngushlluar aq mir fjalt e Xhemiles? Por a nevojitet far ngushllimi kur dikush t thot me pshertim: Mos pandeh se un nuk vuaj?..? N t mbaruar t shkarkimit n stacion arriti nj ushtar i plagosur,
45

R E V I S T

L E T R A R E

thatanik, me kapot t zhuritur dhe me trastn e rraqeve n krah. Pak prpara kishte ndaluar nj tren. Ai shikoi prreth dhe brtiti: - Kush sht nga Kurkureu? - Un ja nga Kurkureu! u prgjigja duke menduar se kush mund t ishte vall? - I kujt je, o vlla? Ushtari u drejtua nga un, por n at ast vrejti Xhemilen dhe, i hutuar e i gzuar pa mas, ia plasi gazit: - Qerim, a je ti? brtiti Xhemilja. - Ah, Xhemile, motr! Ushtari u vrsul drejt saj dhe e pushtoi me t dy duart. Doli se na ishte nj vends i Xhemiles. Pikrisht ty po t krkoja! Pasi ishte afr ktheva ktu q t pyes pr ty! foli ai me emocion. Po vij nga Sadiku, ishin shtrir s bashku n spital dhe, dasht zoti, s shpejti do t kthehet edhe ai, mbase pas dy muajsh. N ndarje i thash: shkruaja nj letr nuses, do tia drgoj... Ja ku sht, merre, shndosh e mir dhe e paprekur. Qerimi ia zgjati asaj nj letr trekndore. Xhemilja mori letrn, u skuq e tra, pastaj u zbeh dhe shikoi vngr Daniarin i cili qndronte pran qerres si gjithnj dhe po vshtronte Xhemilen me syt plot dshprim. Nga t gjitha ant u tubuan njerz, u gjendn t njohur dhe farefisni, shprthyen pyetjet e shumta. Xhemilja ende nuk kishte arritur ta falnderonte pr letrn, kur pran saj, me zhurm dhe shamat, kaloi qerrja e Daniarit, e cila ngrehte r pluhuri duke krcyer npr gropat e rrugs. - Qenka trbuar! Ushtarin e shpurn dika, ndrsa un dhe Xhemilja qndruam n mes t oborrit dhe shikonim, shtllungat e pluhurit q largohej. - Nisemi, xhene! iu drejtova un. - Nisu, dshiroj t jem vetm ma ktheu ajo plor vrer. Kshtu, pr her t par gjat ksaj kohe udhtuam ndaras. Vapa e madhe m digjte buzt e thara. Stepa e plasaritur nga dielli prvlues dukej se flladitej ngadal. Kt pamje fantastike e plotsonte dielli q po perndonte. Lart n horizontin e turbullt po tuboheshin r t kuqrremta t stuhis e cila po afrohej. Era e that q frynte me vrull e prplaste n turinj shkumn e kuajve dhe, pasi lozte me jelet e tyre, vazhdonte tutje duke shpupuritur me trbim xhufkat e pelinit. Si duket do t bjer shi! thash me vete.
46

R E V I S T

L E T R A R E

Ndjehesha si jetim, m kishte pushtuar nj shqetsim i madh. Shpejtova kuajt t cilt sikur kishin br komplot ta kalonin gjith rrugn me avash. Rreth e rrotull vinin gjethe t vyshkura t rrodhes shkretinore ky lloj bime nuk rritej te ne porse ishte sjell me er nga Kazakistani. Dielli tanim kishte pernduar. N afrsi nuk shihej njeri. Shihej vetm stepa e lodhur gjat dits. Kur arrita n lm tashm ishte errsuar. Ishte qetsi dhe nuk frynte era. - Ka shkuar te lumi! u prgjigj roja kur e thirra Daniarin. Vap se jo mahi! T gjitha kan shkuar npr shtpit e tyre. Pa er n lm nuk punohet dot! I lirova kuajt dhe vendosa t shkoja te lumi, - e dija fare mir vendin mbi gremin ku do ta gjeja Daniarin. Ai po rrinte galuc me kokn e mbshtetur mbi gjunj dhe dgjonte gjmn e lumit q vinte nga gremina. Dshiroja ti afrohesha, ta prqafoja dhe ti flisja di t bukur. Por, ka mund ti thosha, vall? Qndrova pak dhe u ktheva n lm. U shtriva n kasht dhe qndrova ashtu nj koh t gjat duke soditur qiellin e mbuluar me r dhe duke menduar me vete: Prse kjo jet sht aq e komplikuar dhe e pakuptimt? Xhemilja nuk ishte kthyer ende. Ku t ket mbetur vall? Gjumi nuk m vinte, ndonse isha lodhur s teprmi. Yjet e largt mezi dukeshin npr ret e dendura mbi majat e maleve t larta. Kur u kthyer Daniari un nuk kisha fjetur akoma. Ai vrtitej npr lm pa ndonj qllim t caktuar dhe shpesh kishte shikimin nga rruga. Pas pak u shtri, aty afr, pran mullarit t sans. Do t ik dika, nuk do t qndroj m tutje n fshat! Po ku mund t shkoj, se? Kush do ta pranonte kshtu t pastreh? Kishte filluar t merrte gjumi, kur u dgjua nj rrapllim qerreje. Kjo me siguri do t jet Xhemilja... Nuk di sa kisha fjetur, kur papritur afr veshit, n kasht shushuritn hapat e dikujt dhe hapa syt si t m kishte prekur nj gjeth i lagur. Ishte Xhemilja. Ajo vinte nga lumi me fustanin e lagur t shtrydhur me dor. Ajo ndaloi dhe, pasi vshtroi anash, u shtri pran Daniarit. - Daniar, un erdha!... erdha me dshirn time. iu drejtua ajo ngadal. Pr qark ishte qetsi. N at ast, pa dhn z, shkreptiu nj vettim. - Je zemruar?.. je zemruar shum, hm? Srish pllakosi qetsia, vetm nga ana e lumit dgjohej prplasja e bucs s dheut n ujin e rrmbyer. - Se mos kam faj un? Ti gjithashtu nuk ke faj...
47

R E V I S T

L E T R A R E

Mbi majat e larta plasi bubullima. Vettima ndriti profilin e Xhemiles . ajo vshtroi edhe nj her anash dhe ra mbi Daniarin. Gjinjt e saj t fort dridheshin n duart e Danairit, si ti kishte zn ngri. Ata u tretn n kasht. Nga stepa fryu nj er e rrmbyer, duke ngritur kashtn n ajr si nj shakull, ajo prplasej n jurtn e vjetr, n skaj t lams dhe sulej rrugs, si fug. Prsri pikrisht mbi kok, me nj krism t that, plasi rrufeja. Ishte knaqsi, por t pushtonte nj tmerr, njkohsisht po afrohej shtrngata, shtrngata e fundit e vers. - Mos pandehe vall se do t ndrroja me t? Pshpriste me pasion Xhemilja. Po jo, ore, assesi! Ai kurr nuk m ka dashuruar. Madje edhe t fala m bnte nga fundi i letrave. Nuk m duhet ai me dashurin e tij t vonuar, t flasin ka t dshirojn! Shpirti im, i gjori im, nuk t l m kurr vetm, kurr! Un t kam dashuruar q moti. Edhe pa t njohur fare, - un t kam dashuruar dhe t kam pritur, dhe ti erdhe si t dije se po t prisja! Vettimat shkreptinin njra pas tjetrs duke ar errsirn deri n fund t gremins. - Xhemile!... Xhem!... pshpriste Daniari dhe e pagzonte at me emrat m t dashur kirgizian dhe kozak. Kthehu ktej, dua t t shoh n sy! Shtrngata ishte trbuar fare. Filci i shkputur i jurts u prplas n tok me rrapllim si zog o plagosur. Me vrull t paprmbajtur, duke u ndeshur me ern, ia nisi shiu. Rrufet prshkonin qiellin me shkreptima t fuqishme. Mbi majat e maleve flakronin zbrazjet e zjarrta t vettims. Era, si e trbuar, vrshllente n rrpirn e lumit. Shiu binte rrke. I mbuluar me kasht, un dgjoja t rrasurat e zemrs. Isha i lumtur. M kishte kapluar nj ndjenj e till si e smurit i cili del n diell pas nj lngate t gjat. Shiu dhe shkreptimat e vettimave arrinin te un, por isha i lumtur dhe gjumi m zuri me nj buzqeshje knaqsie dhe nuk nse pshpritnin Xhemilja me Daniarin apo shiu i cili spo pushonte s rni? Me kt po fillonte sezoni i shirave. Vjeshta po afrohej. N ajr prhapej nj arom e kndshme e pelinit dhe kashts s lagur, tamam si n vjesht. ka do t sjell vjeshta? Lidhur me kt as q mendoja. Ksaj vjeshte, pas pushimit dy vjear, srish filloi shkolla. Pas orve t msimit shpesh shkoja n bregun e lumit dhe qndroja aty afr lams s dikurshme, tani t heshtur dhe t qet, ktu edhe i bra skicat e para me ngjyrat e shkolls. Q ather e kisha t qart se nuk m shkonte ndoresh si duhet.
48

R E V I S T

L E T R A R E

Me siguri ngjyrat nuk jan t mira! Eh, ikur t kisha ngjyra t vrtetat! mendoja me vete, ndonse as pr s afrmi nuk mund ta imagjinoja si duhet t ishin ato. Vetm shum m pas dha rasti t shihja ngjyra t vrteta vaji, n tuba plumbi. Ngjyrat po se po, por edhe arsimtart kishin t drejt: pr kt duhet ushtruar shum. Mirpo, pr kt tani nuk mund t mendoja, ngase nga vllezrit nuk kishte kurrfar lajmesh, n ann tjetr, nna nuk do t pajtohej kurr q un t shkoja n qytet pr ta msuar artin e pikturimit, sepse un isha djali i vetm dhe kujdestari i dy familjeve! Lidhur me kt as q guxoja t nisja bised. Ndrsa vjeshta, si pr inat, ishte aq e bukur pr t pikturuar! Kurkureu i ftoht kishte vetm pak uj, vetm aq sa mund t shihje gurt e lmuar, t veshur me myshqe boj portokalli n fundin tij. Prej ngricave t hershme shklqenin trupat e lmuar t shelgjeve, kurse plepat akoma po i ruanin gjethet e verdha. Npr plasaritjet e jurtave t kalbura nga shirat dhe t nxira nga dielli, t mbuluara me san t terur, deprtonte nj fjoll tymi kundrmues. Si do vjesht, dgjoheshin hingllimat e mzave q krkonin nnat e shprndara t cilat nuk mbaheshin dot n tuf. Bagtia e zbritur nga malet endeshin npr lndin n grupe. Stepn e shkret, t djegur nga dielli i vers, tej e trthor e prshkonin shtigje t shkelura. S shpejti nga stepa filloi t frynte nj er, qielli i turbullua dhe ia bhen shirat e akullt, t cilt paralajmronin born e par. Ishte dit mrekullueshme ndonse pak e ftoht, prandaj shkova n bregun e lumit, - m kishte marr malli t shikoja shkurrajn e verdhzs s egr, e cila rritej n bregun me rr. U ula afr vaut, n shelgjisht. Ngadal po lshohej muzgu. Papritur, matan lumtur vrejta nj ift q sapo e kishte kaluar lumin. Ishin Daniari dhe Xhemilja. Nuk mund ta largoja shikimin nga hijet e tyre t shqetsuara nga frika se mund t diktohen nga kush. Daniari ecte me hapa t rrmbyer, ndrsa skajet e fundit t kapots s zbrthyer prplaseshin pr grykat e izmeve t grisura. Xhemilja kishte lidhur nj shami t bardh q i kishte rn pas qafe, kurse n trup kishte fustanin m t bukur me lule. N njrn dor mbante nj bohe t vogl, kurse n tjetrn kishte kapur trkuzn e thesit t Daniarit. Duke ecur, ata se bisedonin. Ata morn rrugn npr shelgjishte, gjersa un shikoja pas tyre dhe nuk kisha iden far duhej t bja. T thrrisja? Por gjuhn e kisha trsisht
49

R E V I S T

L E T R A R E

t terur. Rrezet e fundit t diellit reflektoheshin n vargoin e reve, ndrsa maj malit dheu prnjhersh zuri t errsohej. Daniari dhe Xhemilja, pa kthyer kokn prapa, nxitonin drejt bigs hekurudhore. Vetm edhe nj apo dy her kokat e tyre u dukn mbi shkurraj dhe pastaj u tretn nga syt. - Xhemile-e-e!.. brtita me sa z q kisha. - E-e-e! prgjigjej jehona. - Xhemile! brtita srish dhe u turra pas tyre pr midis lumit si i humbur. Fytyrs m godisnin sprkat e ftohta t ujit, rrobat m ishin br qull, por un vazhdoja t vrapoja, duke mos shikuar rrugn, derisa befas u rrzova prdhe, pasi kisha zn n thua n vrullin m t madh. Mbeta ashtu i shtrir me kokn prdhe ndrsa lott e vakt m lagnin fytyrn. Mbi mua kishte rn terri. Ishte qet, vetm vrshllima e holl, e dhimbsur e krcejve elastik t shelgjeve e prishte kt qetsi varri. - Xhemile! Xhemile! qaja me ngashrim, ndrsa lott m zinin frymn. E kisha t qart se po ndahesha nga dy njerzit m t dashur, m t afrm. Pastaj, pikrisht tani, ashtu i shtrir prtok, e kuptova sa e dashuroja Xhemilen. Po, kjo ishte dashuria ime e par. Pr nj koh t gjat qndrova ashtu i shtrir i mbshtetur n brrylin e lagur. E kisha t qart se po ndahesha jo vetm nga Xhemilja dhe Daniari, por edhe nga fmijria. Kur arrita n shtpi ishte nat. N oborr ishte rrmuj: vringllinin yzengjit, disa njerz shalonin kuajt, ndrsa Osmani, i dehur, lodronte kalin dhe brtiste me sa z q kishte: - sht dashur t dbohet nga fshati q moti: bija e bushtrs. Turp, na mori fytyrn tr fisit! Sa ta shti n dor, do ta var si qenin, pastaj le t m gjykojn. Nuk mund t lejohet q do harbut t grabis nuset tona! Ejani xhigit, krceni mbi kuaj, nuk kan nga t shkojn, do ti arrijm n stacion! Un stepa! Ku po shkonin vall? Mirpo, duke par q ndjeksit u nisn rrugs kryesore n drejtim t stacionit, jo n bigzim, u prvodha n dhom dhe u mbshtolla me gzofin e babait ashtu q t mos m vreheshin lott. N fshat filluan thashethemet dhe intrigat! Grat, pa prjashtim, akuzonin Xhemilen. - Budallaqja, t iksh nga nj familje e till! I ka rn t mirs me shqelm!
50

R E V I S T

L E T R A R E

- Me ka ia mori mendje se? Po, ai nuk kishte asgj, pos kapots dhe izmeve t grisura! - H de, nuk kishte as plesht n trup! Rruga i pastreh, harbut. Gjith pasuria e tij ishte vetm rrobat e trupit. Ani mir, do t pendohet, por do t jet von! - Kush dreqin i bie n fije?! A nuk sht Sadiku pika e djalit, zot i shtpis? sht xhigiti i par n fshat! - Lere pastaj vjehrra, vjehrr t till zor t ndeshsh!Po t krkoje me qiri nuk do t gjeje nj t till. Budallaqja: mori veten n qaf pr higj! Me sa duket, vetm un nuk e akuzoja Xhemilen ish xhenen time. Ani pse kishte kapot t grisur dhe izme t vjetruara, un e dija mir q Daniari shpirtrisht ishte m i pasur se t gjith t tjert. Jo, nuk mund t besoja se Xhemilja do t jet fatkeqe me t. M dhimbsej vetm nna. M bhej se bashk me Xhemilen u tret edhe vitaliteti i saj i dikurshm. Ajo shkrihej, ishte e demoralizuar dhe, m kujtohet si sot, kurrsesi nuk mund t pajtohej me at q jeta nganjher n mnyr m t vrazhdt i thyen parimet e vjetra. Druri i rrzuar nga shtrngata nuk drejtohet dot. Kurr m par ajo nuk kishte krkuar tia ngjisja prin n gjilpr: ishte tepr krenare. Ndrsa tani, kur nj dit u ktheva nga shkolla, shikova: asaj i dridheshin duart dhe nuk arrinte ta qllonte veshin e gjilprs dhe nga inati po qante. - Na, ma ngjit perin! m tha dhe ofshani thell. Do t shkoj posht Xhemilja!... Eh, far baice q do t bhej! Porse iku! Na ktheu shpinn.. Po prse e bri kt, prse iku vall? Se mos ishte keq ktu? M vinte ta prqafoja, ta shtrngoja dhe ti tregoja far njeriu ishte Daniari, mirpo nuk kisha guxim, sepse ky do t ishte ofendim i cili nuk do t harrohej kurr. Megjithat, pjesmarrja ime e pafalshme n kt ngjarje doli n shesh s shpejti... Pas disa ditsh erdhi Sadiku nga spitali. Ai, pa dyshim vuante ndonse n gjendje t dehur i drejtohej Osmanit: - Nse ka ikur, udha e mbar i qoft! Mbase do t ngordh diku! Shndosh na se femra sa t doj qejfi! As femra me flok t praruara nuk mund t krahasohet me xhilitin m t gjor. - Tamam, ashtu sht! ia kthente Osmani. M vjen keq vetm nj gj, si nuk e futa n dor! Do ta qroja pa t dal ku t dal! Ndrsa at horrin do ta kisha lidhur pr bisht t kalit! Me siguri kan ikur n jug, n plantacionet e pambukut, ose mes kazakve, nuk do t ishte hera e par q
51

R E V I S T

L E T R A R E

t gjendet n mesin e tyre. M mundon nj problem: si ndodhi kshtu pa e kuptuar asnjri kurr nuk do t dyshoja pr t. Kt pun e ka kurdisur ajo bushtra e flliqur! Do tia tregoja un!.. Duke dgjuar kto fjal, m vinte ti thosha: Nuk mund ta harrosh dot si ta punoi n kositje, h? Mor i poshtr! Nj dit, gjersa po vizatoja di pr gazetn e shkolls, ndrsa nna po punonte rreth stufs, n dhom befas hyri Sadiku. Ishte zbeh i tri ndrsa syt e kapsallitur t fusnin frikn! Ai u sul drejt meje dhe shtriu dorn me nj cop letr. - Ti e ke vizatuar apo jo? Un ngriva. Ky ishte vizatimi im i par. Xhemilja dhe Daniari m shikonin si t gjall. - Un u prgjigja me ndrojtje. - Po ky cili sht? dhe ai tregoi me gisht n letr. - Daniari. - Tradhtar! murmuriti ai. Ai e grisi vizatimin cop e grim dhe doli duke prplasur dern me zemrim. Pas nj heshtje t gjat dhe t rnd, nna m pyeti: - Ti e paske ditur kt? - Po, e kam ditur. Sa habi dhe qortim t madh shprehnin syt e saj, gjersa po mbahej pr stufe, q t mos rrzohej. Ndrsa, kur shtova: Do ti vizatoj prsri! ajo tundi kokn me mllef, trsisht e drmuar. Shikoja copat e letrs, t shprndara npr dysheme ndrkoh q nj zemrim i madh m zinte frymn. T m quajn tradhtar! K e kam tradhtuar? Familjen? Farefisin ton? Por, isha i bindur se nuk kisha tradhtuar t vrtetn, realitetin, t drejtn e atyre dyve! Kt nuk mund ti thosha askujt, madje edhe nna zor ta kuptonte. N sy m kishte rn nj mjegull, copat e shprndara t vizatimit m vinin rrotull, si t gjalla. Aq shum m ishte ngulitur n mendje ai moment, kur Xhemilja dhe Daniari m shikonin nga vizatimi, sa pr nj ast m bhej se dgjova kngn e Daniarit t ciln e kishte knduar at nat t ngroht gushti. Pastaj kujtova ikjen e tyre dhe m lindi nj dshir q t marr rrugn, t ikja si ata me guxim dhe vendosmri rrugs s vshtir t fatit. - Dua t shkoj n qytet, n shkoll... Thuaj babait! Do t bhem piktor!
52

R E V I S T

L E T R A R E

fola me vendosmri. Isha i bindur se do tub m qortonte, duke prkujtuar vllezrit e rn n luft. Mirpo, pr habin time, ajo nuk ia plasi vajit. Por, duke m vshtruar me pikllim, qetas foli: - Mir, shko!.. U jan forcuar kraht dhe dshironi t fluturoni vet... Kush e di sa lart do t ngjiteni? Ndoshta keni t drejt, mir shko!.. Mbase atje do t ndryshosh mendjen. Nuk sht edhe ndonj zanat ky t vizatosh dhe t ngjyrossh. Kur t msosh do t bindesh vet... Vetm mos e harro shtpin... Q nga ajo dit shtpia e vogl iu nda prej nesh. Kjo sht e tra sa i prket ngjarjes s prmendur. N akademi, ku u regjistrova pas kryerje s shkolls s mesme t artit, un prezantova punimin tim t diploms ishte kjo piktura e cila m kishte prcjell q moti, pr t ciln kisha menduar gjithnj. Besoj q nuk sht vshtir pr tia qlluar se n t ishin pikturuar Xhemilja dhe Daniari. Ata ecnin rrugs stepike n nj vjesht t von. Para tyre ishte nj hapsir plot drit. Ndonse e pa prkryer, mjeshtria nuk arrin prnjhersh, kjo sht piktura ime m e dashur, frymzimi i par krijues. Edhe tani, kur jam n hall, kur asgj nuk m shkon ndoresh, kur m humb besimi n aftsin artistike, di m trheq pran pikturs s dashur, n afrsi t Xhemiles dhe Daniarit. I vshtroj gjat dhe bisedoj me ta shum. Kur jeni tani vall, far rruge keni marr? N stepn ton tani jan hapur shum rrug t reja nga t gjitha ant e Kazakistanit deri n Altaj dhe Siberi! Shum njerz t guximshm punojn tani n ato vise. Ndoshta edhe ju jeni diku atje? Xhemile e dashur, ti ike steps s pafund, pas shikuar prapa. Mbase je lodhur, mbase ke humbur besimin? Mbshtetu te Daniari! T kndoj pr ty kngn e dashuris, t at jets! T tundet stepa, t shklqej me t gjitha ngjyrat! Kujto at nat t mrekullueshme t gushtit! Ec Xhemile, mos u pendo, sepse e ke gjetur fatin tnd! I vshtroj dhe dgjoj jehonn e kngs s Daniarit. Ajo m fton edhe mua n rrug, prandaj duhet t bhem gati. Do t shkoj n step, n fshatin tim, atje t gjej ngjyra t reja, frymzime t reja. T rroj n do vij t brushs knga e Daniarit! T rrah n do vij t brushs sime zemra e Xhemiles! (1958) Nga rusishtja: Selim Sylejmani
53

R E V I S T

L E T R A R E

ichel Houellebecq (Paris, 1958) prozator, poet dhe regjisor francez, i njohur pr rrfimet provokuese dhe shokuese q shfaqin nj ndikim nga Marquis de Sade dhe Baudelaire. Ka realizuar katr filma (Cristal de souffrance, Dsquilibre, La Rivire dhe La Possibilit dune le) dhe pes romane: Zgjerimi i domenit t lufts, Thrmit elementare, Platforma, Ishulli i mundshm dhe Harta dhe trualli, i cili sivjet ka fituar mimin Goncourt. sht autor edhe i disa artikujve dhe koautor i disa librave.

Michel Houellebecq

Thrmit elementare
Prolog

Ky libr sht para s gjithash historia e nj burri, q jetoi pjesn m t madhe t jets s tij n Europn perndimore, gjat gjysms s dyt t shekullit t XX. Jetoi n prgjithsi vetm, megjithse prej s largu n lidhje me njerz t tjer. E kaloi jetn e tij n koh t dshpruara dhe t turbullta. Vendi q e kishte lindur zhytej ngadal, por n mnyr t pashmangshme n zonn ekonomike t vendeve mesatarisht t varfra; t ndjekur vazhdimisht nga varfria, njerzit e moshs s tij, e kaluan ve t tjerash jetn e tyre n vetmi e hidhrim. Ndjenjat e dashuris, dashamirsis dhe vllazris njerzore, ishin zhdukur n nj mas t madhe; n marrdhniet e tyre reciproke kta bashkkohs shfaqnin shpesh indiferenc, bile edhe mizori. N momentin e shuarjes s tij, Michel Djerzinski konsiderohej unanimisht si nj biolog i klasit t par dhe mendohej seriozisht ti jepej mimi
54

R E V I S T

L E T R A R E

Nobel; rndsia e tij e vrtet do t shfaqej vetm pak m von. N kohn q jetoi Djerzinski, filozofia konsiderohej m t shumtn e kohs si e zhveshur nga do rndsi praktike, madje edhe prej objektit. N t vrtt, vizioni i bots i adoptuar m shpesh nga pjestart e nj shoqrie, n nj moment t dhn, prcakton ekonomin, politikn dhe zakonet e saj. Mutacionet metafizike - domethn transformimet radikale dhe globale t vizionit t bots t adoptuar nga pjesa m e madhe - jan t rralla n historin e njerzimit. Pr shembull, mund t prmendim shfaqjen e krishtrimit. Menjher sapo ndodh nj mutacion metafizik, ai zhvillohet, pa hasur rezistenc, deri n rrjedhojat e tij prfundimtare. Pa u kushtuar vmendje, ai fshin sistemet ekonomike dhe politike, gjykimet estetike, hierarkit sociale. Asnj forc njerzore nuk mund t ndrpres rrjedhn e tij, asnj forc tjetr prve nj mutacioni t ri metafizik. Veanrisht, nuk mund t thuhet q mutacionet metafizike sulmojn shoqrit e dobsuara, tashm n perndim e sipr. Kur krishtrimi u shfaq, Perandoria Romake ishte n kulmin e fuqis s vet; e organizuar n mnyr siprore, ajo dominonte universin e njohur; superioriteti i saj teknik dhe ushtarak ishte i pakrahasueshm; megjithat ajo nuk kishte asnj shans. Kur u shfaq shkenca moderne, krishtrimi mesjetar prbnte nj sistem t plot t kuptimit t njeriut dhe t universit; ai shrbente si themel n qeverisjen e popujve, prodhonte dije dhe vepra, vendoste pr paqen ashtu sikurse pr luftn, organizonte prodhimin dhe ndarjen e pasurive; megjithat asgj nga t gjitha kto nuk mund ta ndalte t shembej. Michel Djerzinski nuk ishte as i pari dhe as mjeshtri kryesor i ktij mutacioni t tret metafizik, m radikali nga t gjith t tjert n shum vshtrime, i supozuar t hapte nj periudh t re n historin e bots; por pr arsye t disa rrethanave, krejtsisht t veanta, t jets s tij, ai ishte nj nga mjeshtrit m t ndrgjegjshm, m t vetdijshm. Ne jetojm sot nn nj mbretrim krejtsisht t ri, Dhe ndrthurja e rrethanave mbshtjell trupat tan, Zhyt trupat tan, N nj aureol gzimi. At ka njerzit e dikurshm e kan ndjer ndonjher prmes muziks
55

R E V I S T

L E T R A R E

s tyre, Ne e realizojm do dit n realitetin e prditshm. Ajo ka pr ata ishte e rendit t s paarritshmes dhe absolutes, Ne e konsiderojm si nj gj krejt t thjesht dhe t njohur mir. Megjithat, ne nuk i prbuzim kta njerz; Ne e dim ka i detyrohemi ndrrave t tyre, Ne e dim q nuk do t jemi asgj pa ndrthurrjen e dhimbjes dhe gzimit q ka ndrtuar historin e tyre, Ne e dim q ata bartnin mbi vetvete imazhet tona kur prshkonin urrejtjen dhe frikn, kur prplaseshin n terr, Kur shkruanin pak nga pak, historin e tyre. Ne e dim q ata nuk do t kishin qen, e madje nuk do t kishin mundur t ishin, sikur mos t kishte qen, n thellsin e tyre, kjo shpres, Ata nuk do t kishin mundur as t ekzistonin pa ndrrn e tyre. Tash q ne jetojm n drit, Tash q ne jetojm n afrsi t drejtprdrejt t drits, Dhe q drita lag trupat tan, Mbshtjell trupat tan, N nj aureol gzimi Tash q ne jemi ngulur n afrsi t drejtprdrejt t riviers, N mbasdreket e pashterrshme Tash q drita rreth trupave tan sht br e prekshme, Tash q ne kemi mbrritur n cak Dhe kemi ln mbrapa nesh universin e ndarjes, Universin mental t ndarjes, Pr tu lagur n gzimin e shtangur dhe pjellor T nj ligji t ri Sot, Pr t parn her, Ne mundemi t ritregojm fundin e mbretrimit t vjetr.

56

R E V I S T

L E T R A R E

PJESA E PAR

Mbretria e humbur
1 1 korriku 1998 qlloi e mrkur. Ishte pra afrmendsh, megjithse n mnyr t pazakont, q Djerzinski, organizoi mbrmjen e lamtumirs t martn. Mes kutive t ngrirjes s embrioneve, pak t shtypura prej mass s tyre, nj frigorifer i marks Brandt strehonte shishet e shampanjs; ai shrbente zakonisht pr ruajtjen e produkteve kimike t prditshme. Katr shishe pr pesmbdhjet persona, mezi mjaftonin. Madje gjithka ishte pak: motivet q i bnin t mblidheshin ishin t siprfaqshme; nj fjal e ngatht, nj vshtrim i shtrembr dhe grupi rrezikonte t shprndahej, duke iu drejtuar secili veturs s vet. Ata ishin t mbledhur n nj kthin t nndheshme t klimatizuar, shtruar me pllaka t bardha, dekoruar me nj afishe liqenesh gjerman. Askush nuk kishte propozuar t bnte fotografi. Nj krkues i ri, i ardhur n fillim t vitit, nj mjekrosh me pamje budallai, u zhduk mbas disa minutave duke gjetur shkas nj problem parkingu. Nj siklet gjithnj e m i dukshm, u shprnda mes t ftuarve; pushimet fillonin s shpejti. Disa shkonin n shtpin e familjes, t tjert bnin turizm ekologjik. Fjalt shkapeteshin me ngadalsi n atmosfer. Ata u ndan shpejt. N orn nntmbdhjet e tridhjet, do gj kishte prfunduar. Djerzinski prshkoi parkingun i shoqruar nga nj kolege me flok t gjata e t zeza, me lkur tepr t bardh, me gjoks t bollshm. Ishte pak m e madhe n mosh se ai; me sa duket ajo e zvendsonte n kryesin e ekipit t krkimeve. Pjesa m e madhe e publikimeve t saj bnin fjal pr genin DAF3 t drosophila-s1; ajo ishte beqare. N kmb, prball Tojots s tij, ai i shtriu dorn duke i buzqeshur (qysh disa sekonda m par ai e parashikonte t bnte kt gjest, ta shoqronte me nj buzqeshje, dhe po prgatitej n mend). Shuplakat e duarve t tyre u lidhn duke u shkundur lehtsisht. Paksa von, ai mendoi q ktij kyi dore i mungonte ngrohtsia; duke pasur parasysh rrethanat, ata do t kishin mundur t prqafoheshin, si bjn ministrat ose disa kngtar va1 * miz uthulle, e gjat 2 mm pasuria gjenetike e s cils shrben pr krkime

57

R E V I S T

L E T R A R E

rietesh. Mbasi u kryen lamtumirat, ai qndroi pes minuta n veturn e tij, minuta kto q iu dukn t gjata. Pse gruaja nuk e ndezte motorin e veturs? Vall, masturbohej ajo duke dgjuar Brahms? Apo prkundrazi mendonte pr karriern e saj, pr prgjegjsit e saj t reja, dhe nqoftse po, a ishte e ngazllyer? M n fund, vetura Golf e gjenetistes u largua nga parkingu; ai ishte srish vetm. Dita kishte qen e mrekullueshme dhe bnte akoma ngroht. N kto jav t fillimit t vers, gjithka dukej si e gozhduar n nj palvizshmri t ndritshme; megjithat Djerzinski ishte i ndrgjegjshm q tashm ditt kishin filluar t shkurtoheshin. Duke ndezur veturn ai mendoi se kishte punuar n nj mjedis t privilegjuar. Pyetjes: A mendoni ju, se duke jetuar n Palaiseau, prfitoni prej nj mjedisi t privilegjuar?, 63% e banorve prgjigjeshin: Po. Kjo mund t kuptohej; ndrtesat ishin t ulta, t ndara me gjelbrim. Shum supermarkete u lejonin njerzve mundsin e nj furrnizimi t kollajt me mallra; nocioni i cilsis s jets dukej gati i tepruar sa i prket Palaiseau-s. N drejtim t Parisit, autostrada e jugut ishte e shkret. Ai kishte prshtypjen thua se ishte n nj film fantastik neo-zelandez, i par gjat viteve kur ishte student: njeriu i fundit mbi tok, mbas zhdukjes totale t jets. Dika n atmosfer thrriste nj apokalips t that. Djerzinski jetonte n rrugn Fremicourt qysh prej 10 vjetsh; ai ishte msuar n at knd, lagjia ishte e qet. N vitin 1993, ai kishte ndjer nevojn t shoqrohej; dika q do ta priste n mbrmje kur kthehej n shtpi. Zgjedhja e tij ishte nj kanarin e bardh, nj zog trembalak. Ai kndonte, mbi t gjitha n mngjez; megjithat, nuk dukej i gzuar; por nj kanarin, a mund t jet e gzuar? Gzimi sht nj emocion i dendur dhe i thell, nj ndjenj e plotnimit marramends prjetuar nga krejt ndrgjegja; dika t ngjashme me dehjen, me ngazllimin, me ekstazn. Nj her, ai e kishte nxjerr zogun prej kafazit. I terrorizuar, ky kishte lshuar glasn mbi kanape para se t nxitonte drejt grilave n krkim t ports s hyrjes. Nj muaj m von, ai prsriti t njjtn tentativ. Kt her, i shkreti shpend, kishte rn nga dritarja; duke amortizuar rnien sa kishte mundur, zogu kishte arritur t vendosej n ballkonin e ndrtess prball, pes kate m posht. Michel ishte i detyruar t priste kthimin e zonjs s apartamentit, duke shpresuar me gjith zemr q ajo t mos kishte mace. Ai msoi q zonja ishte redaktore n 20 Anns; jetonte vetm dhe hynte von n shtpi. Ajo nuk kishte mace.
58

R E V I S T

L E T R A R E

Nata kishte rn; Michel mori shpendin q dridhej nga frika dhe i ftohti, i ngjeshur kundrejt nj faqe muri prej betoni. Shpesh her, duke nxjerr jasht plehrat, ai pati rast t ndeshej srish me redaktoren. Ajo tundte kokn, me sa duket n shenj mirnjohje; ai tundte t tijn nga ana tjetr. Me nj fjal, incidenti i kishte shrbyer t krijonte marrdhnie me fqinjn; n kt drejtim, ishte mir. Nga dritaret e tij mund t dalloheshin nja dhjet ndrtesa, afrsisht treqind appartamente. N prgjithsi, kur ai kthehej n mbrmje, kanarina fillonte t fishkllente dhe t cicronte dhe kjo zgjaste pes deri n dhjet minuta; pastaj ai ndrronte ushqimin e tij, kashtn dhe ujin. Megjithat, at mbrmje, e priti heshtja. Ai iu afrua kafazit: zogu kishte ngordhur. Trupi i tij i vogl, i bardh, tashm i ftoht, shtrihej n njrn an, mbi shtrojen e akllit. Ai hngri nj cop qefulli me nenexhik t marks Monoprix Gourmet t ciln e shoqroi me nj ver Valdepenas mediokre. Mbasi hezitoi pak, futi kufomn e zogut n nj qese plastike, t ciln e rndoi me nj shishe birre dhe e hodhi n ashensorin e plehrave. t bnte tjetr? Nj mesh? Ai nuk e dinte ku mbaronte ashensori i plehrave me hyrjen e tij t ngusht (por t mjaftueshme pr t mbajtur trupin e nj kanarine). Megjithat ai ndrroi kova plehrash gjigande, t mbushura me filtra kafeje, ravioli me salc e organe seksuale t prera. Krimba t mdhenj, sa zogu, t armatosur me sqepa, sulmonin kufomn e tij. Ata shkulnin gjymtyrt e tij, i coptonin t brendshmet, i nxirrnin kokrdhokt e syve. Ai u ngrit n mes t nats duke u dridhur; ora ishte nj e gjysm. Piu tre Xanax. Kshtu mbaroi mbrmja e tij e par e liris. 2 M 14 dhjetor 1900, n nj komunikim drejtuar Akademis s Berlinit me titullin Zur Theorie des Geseztes der Energieverteilung in Normalspektnum, Max Planck futi pr her t par nocionin e quantum-it t energjis, q duhej t luante nj rol vendimtar n zhvillimin e mtejshm t fiziks. Mes viteve 1900-1920, nn shtytjen kryesisht t Einstein dhe t Bohr, modelizimet pak a shum mendjeholla tentuan ti japin nj koncept t ri kuadrit t teorive t mparshme; vetm n fillim t viteve 20 ky kuadr u paraqit pashmangshmrisht i dnuar. Nse Niels Bohr konsiderohet si themeluesi i vrtet i mekaniks kuan59

R E V I S T

L E T R A R E

tike, kjo nuk vjen vetm pr shkak t zbulimeve t tij personale, por mbi t gjitha pr mjedisin e jashtzakonshm t krijimtaris, t dinamiks intelektuale, t liris s mendimit dhe t miqsis q ai diti t krijonte prreth tij. Instituti i fiziks n Kopenhagen, i themeluar prej Bohr m 1919, duhej ti hapte kraht gjith asaj ka fizika europiane priste prej krkuesve t rinj. Heisenberg, Pauli, Born, morn njohurit e para n kt Institut. Pak m i moshuar se t tjert, Bohr ishte i zoti ti kushtonte or t tra diskutimesh detajeve t hipotezave t tyre, me nj ndrthurje t vetme t mprehtsis filozofike, dashamirsis dhe rreptsis. I sakt, ndonjher edhe maniak, ai nuk toleronte asnj prafrsi n interpretimin e eksperiencs; megjithat, asnj ide e re nuk i dukej apriori e mendur, asnj koncept klasik nuk i dukej i paprekshm. Atij i plqente t ftonte studentt n shtpin e tij n fshat, n Tisvilde; priste e prcillte shkenctar t disiplinave t ndryshme, politikan, artist; diskutimet kalonin lirisht nga fizika n filozofi, nga historia n art, nga religjoni n jetn e prditshme. Asgj e krahasueshme nuk kishte ndodhur qysh n fillimet e epoks s mendimit grek. Pra, n kt kontekst t jashtzakonshm u prpunuan mes 1923 dhe 1927, termat kryesor t interpretimit t Copenhagen-it, q zhvleftsonte n nj mas t madhe kategorit e mparshme t hapsirs, shkaksis dhe kohs. Djerzinski nuk kishte arritur aspak t rikrijonte rreth tij nj fenomen t till. Mjedisi n gjirin e ekipit t krkimeve q ai drejtonte, ishte as m shum e as m pak, nj ambient zyre. Larg ides q ata ishin Rimbaud t mikroskopit, si dshiron ti paraqes nj publik sentimental, krkuesit e biologjis molekulare shpesh her jan teknicien t ndershm, pa ndonj gjeni, q lexojn Le Nouvel Observateur dhe ndrrojn t shkojn me pushime n Grenland. Krkimi n biologjin molekulare nuk nevojit asnj krijimtari, asnj shpikje; n realitet, sht nj veprimtari pak a shum krejt rutinore, q krkon vetm aftsi intelektuale t zakonshme t rendit t dyt. Njerzit bjn doktorata, mbshtesin teza, ndrkoh q nj diplom pjekurie plus dy vjet studime universitare do t mjaftonin gjersisht pr t prdorur aparatet. Pr t pasur iden e kodit gjenetik,- i plqente Desplechin-it t thoshte, drejtorit t departamentit t biologjis s CNRS2,- pr t zbuluar principin e sintezs s proteinave, aty, po, duhej lagur pak kmisha. Bile ju do t vini re se sht Gamow, nj fizikan, q futi i pari hundn n kt shtje. Por deshifrimi i ADN, pfff... Deshifrohet e deshifrohet. Bhet nj
2 Qendra Kombre e Krkimeve Shkencore

60

R E V I S T

L E T R A R E

molekul, pastaj nj tjetr. T dhnat futen n kompjuter, kompjuteri llogarit nn-sekuencat. Drgohet nj faks n Kolorado; ata bjn genin B27, ne bjm genin C33. Tip kuzhine. Her pas here, ka nj progres t parndsishm t aparaturave; n prgjithsi kjo mjafton q tju jepet mimi Nobel. Sajim, shaka, ja far sht. Pasdrekja e 1 korrikut ishte e nxeht, sa t merrte frymn; nj prej atyre pasdrekeve q mbarojn keq, ku reja shprthen, duke shprndar trupat e zhveshur. Zyra e Desplechin-it ishte me pamje nga moli Anatole France. N ann tjetr t Sens, mbi molin Tuileries, disa homoseksual qarkullonin n diell, diskutonin dy nga dy ose n grupe t vogla, ndanin peshqirt e tyre. Pothuajse t gjith ishin t veshur me string. Muskujt e tyre, t lyer me vaj plazhi, shklqenin n drit, vithet e tyre ishin t shndritshme dhe t lakuara. Duke biseduar, disa ngjeshnin mbas najlonit t stringut organet seksuale, ose rrshqisnin nj gisht, duke zbuluar qimet e pubisit, majn e fallusit. Pran hapsirs me xhama, Desplechin kishte instaluar nj dylbi. Sipas fjalve, ai vet ishte homoseksual; realisht, prej disa vitesh, mbi t gjitha ai ishte nj alkoolist mondan. Nj pasdreke t ngjashme me kt, me syrin ngjeshur mbi xhamin e dylbive, ai kishte tentuar dy her t masturbohej, duke fiksuar me ngulm nj adoleshent q kishte ln t bjer stringun e tij, penisi i t cilit bri nj ngritje mallngjyese n atmosfer. Seksi i vet kishte rn, i flashkt e i rrudhur, i that; ai nuk kishte kmbngulur. Djerzinski mbrriti n orn gjashtmbdhjet fiks. Desplechin kishte krkuar ta takonte. Rasti i tij e intrigonte. Ishte mse normale q nj krkues t marr nj vit pushim pr t punuar pran nj ekipi tjetr n Norvegji a Japoni, n nj nga ato vende t mbrapshta, ku dyzetvjeart mbysin veten n mas. T tjert - dhe kjo kishte ndodhur shpesh gjat viteve Mitterrand, vite ku gryksia financiare kishte arritur prmasa t papara viheshin n krkim t kapital-riskut dhe formonin nj shoqri me qllim q t tregtonin kt apo at molekul; disa bile kishin ngritur pr nj koh t shkurtr pasuri t rehatshme, duke futur n pun poshtrsisht njohurit e marra gjat dhjet viteve t krkimit pa bereqet. Por gatishmria e Djerzinskit, pa projekt, pa qllim, pa m t voglin fill t justifikimit, dukej e pakuptueshme. Dyzet vje, ai ishte drejtor i krkimeve, pesmbdhjet shkenctar punonin nn urdhrat e tij; vet varej n mnyr krejt teorike vetm prej Desplechinit. Ekipi i tij arrinte rezultate t shklqyera dhe konsiderohej si nj nga eki61

R E V I S T

L E T R A R E

pet m t mira europiane. Si prfundim ka nuk shkonte? Desplechin sforcoi dinamizmin e zrit t vet: A keni ju projekte? Mbas nj heshtje q zgjati tridhjet sekonda, Djerzinski foli thjesht: T reflektojm. Filloi keq. Duke u sforcuar q t dukej i qeshur vazhdoi: Mbi planin personal? Duke ngulitur fytyrn serioze me tipare t theksuara, syt e trishtuar q kishte prball, papritmas ai e ndjeu veten t mbuluar nga turpi. Mbi planin personal, ka? Ishte ai vet q kishte shkuar t krkonte Djerzinski-n, pesmbdhjet vjet m par n universitetin e Orsay-it. Zgjedhja e tij doli e shklqyeshme: krkuesi ishte i sakt, i rrept, shpiks; rezultatet e mbledhura ishin n numr t konsiderueshm. Nqoftse CNRS kishte arritur t ruaj nj nivel t mir europian n krkimet e biologjis molekulare, pjesa m e madhe i detyrohej atij. Kontrata kishte dhn gjersisht frutat e saj. Natyrisht, prfundoi Desplechin, ju mund t vazhdoni ta prdorni sistemin ton informatik. Ne do t lm t aktivizuar kodet tuaja t hyrjes pr rezultatet e mbledhura n server, dhe urn Internet t qendrs; e gjitha kjo pr nj koh t pacaktuar. Nqoftse keni nevoj pr gj tjetr, jam n dispozicionin tuaj. Mbas largimit t tjetrit, ai u afrua prsri tek hapsira me xhama. Djersinte lehtsisht. Mbi mol prball, nj i ri brun, i tipit afrikano-verior po hiqte pantallonat e shkurtra. Biologjia themelore kishte vrtet probleme. Biologt mendonin dhe reagonin sikur molekulat t ishin elemente materiale t ndara, t lidhura vetm nprmjet trheqjes dhe shtytjes elektromagnetike; ai ishte i bindur se asnjri prej tyre, nuk kishte dgjuar t flitej mbi paradoksin EPR3, eksperiencat e Aspektit; asnjri nuk ishte lodhur t informohej mbi progreset e bra n fizik qysh prej fillimit t shekullit; konceptimi i tyre mbi atomin kishte mbetur pak a shum ai i Demokritit. Ata grumbullonin t dhna, t rnda dhe t prsritura, me t vetmin qllim q t nxirrnin zbatime industriale t menjhershme, pa qn kurr t ndrgjegjshm q boshti konceptual i hapit t tyre ishte i minuar. Djerzinski dhe ai vet, prve formimit si fizikan, ishin mesa duket t vetmit n CNRS q e kishin kuptuar kt gj; sapo do t trajtoheshin realisht bazat atomike t jets, themelet e biologjis aktuale do t fluturonin n hava. Desplechin meditoi mbi kto pyetje ather kur mbrmja po zbriste mbi Sen. Ai ishte i paaft t imagjinonte udht q mund t merrte mendimi i Djerzinskit; nuk e ndiente veten n gjendje t diskutonte me t. Ai po shkonte te t gjashtdhje3
Paradoksi Einstein-Podolsky-Rosen u krijua me qllim q t kundrshtoj teorin e Copenhagen-it mbi fizikn kuantike

62

R E V I S T

L E T R A R E

tat; n planin intelektual i dukej vetja i mbaruar. Homoseksualt kishin ikur, tani moli ishte i shkret. Ai nuk e mbante n mend ereksionin e tij t fundit; priti vettimn. 3 Vettima shprtheu rreth ors njzetenj. Djerzinski dgjoi shiun, duke rrufitur hurthe t vogla konjaku t gams s ult. Sapo kishte mbushur dyzet vje: a ishte ai viktim e krizs s dyzetave? Duke patur parasysh prmirsimin e kushteve t jets, dyzetvjeart jan sot n form t plot, fiziku i tyre sht i shklqyeshm; shenjat e para q tregojn sa ato t paraqitjes fizike, po aq edhe ato t reagimit t organeve, q trupi u krkon sforcim se nj faz sapo u kaprcye, se zbritja e gjat drejt vdekjes sapo filloi, jan shenja q shfaqen n t shumtn e rasteve, rreth moshs dyzetepes, madje pesdhjet vje. Mes t tjerash, e famshmja kriz e dyzetave, sht shpesh e lidhur me fenomenet seksuale, n krkim t papritur dhe frenetik t trupit t vajzave t reja. N rastin e Djerzinskit, kto konsiderata ishin jasht do diskutimi; seksi, atij i shrbente vetm pr t urinuar, kaq. T nesrmen ai u zgjua rreth ors shtat, mori n bibliotekn e vet librin Pjesa dhe e Gjitha, autobiografia shkencore e Verner Heisenberg-ut, dhe u drejtua n kmb nga Champ-de-Mars. Agu ishte i qart dhe i freskt. Kt libr ai e kishte qysh n moshn shtatmbdhjet vje. I ulur nn nj inar t shtitores Victor-Cousin, ai rilexoi nj pjes t kapitullit t par, ku Heisenberg, duke prshkruar kontekstin e viteve t tij t formimit, tregonte rrethanat e takimit t tij t par me teorin atomike: Kjo duhet t ket ndodhur mendoj, n pranver t 1920. Dalja prej Lufts s Par Botrore kishte mbjell turbullim dhe konfuzion te t rinjt e vendit ton. Brezi i vjetr, thellsisht i zhgnjyer nga disfata, i kishte lshuar frenat prej duarve t veta; dhe t rinjt mbledheshin n grupe, n komunitete t vogla ose t mdha, pr t krkuar nj udh t re, ose t paktn nj busull t re q do ti orientonte, sepse e vjetra ishte coptuar. Kshtu pra, n nj dit t bukur pranvere, e gjeta veten n nj grup prej dhjet a njzet shoksh. Nse m kujtohet mir, kjo shtitje na fuste mes kodrinave q rrethonin bregun perndimor t liqenit t Starnberg-ut; sa her q nj shteg me nj ngjyr t gjelbrt t shndritshme shfaqej n linjat e ahut, ky liqen shpalosej majtas mbi kokat tona dhe dukej sikur shtrihej deri tek malet q formonin shtratin e peizazhit. Ishte pikrisht gjat ksaj shtije, q uditrisht bra
63

R E V I S T

L E T R A R E

diskutimin e par mbi botn e fiziks atomike, diskutim, i cili duhej t kishte nj domethnie t madhe n rrjedhn e karriers sime t mvonshme. Nga ora njmbdhjet, vapa ishte m e madhe. Kur u kthye n shtpi, Michel u zhvesh krejtsisht para se t shtrihej. N tri javt q vijuan, lvizjet e tij u zvogluan jashtzakonisht. Mund t imagjinojm q peshku, duke nxjerr nganjher kokn pr t thithur ajrin, shikon pr nj ast nj bot ajrore, krejtsisht t ndryshme parajsore. Dihet se ai do t duhej t rikthehej n universin e tij t algave, ku peshqit glltisin njri tjetrin. Por pr disa sekonda ai do t kishte patur intuitn e nj bote tjetr, nj bot t prkryer botn ton. N mbrmjen e 15 korrikut, ai i telefonoi Bruno-s. N sfondin e nj muzike jazz cool, zri i t vllait lshonte nj mesazh subtil t grads s dyt. Bruno ishte viktim e krizs s dyzetave. Ai vishej me nj pardesy lkure dhe linte mjekr. Me qllim q t tregonte se e njihte jetn, ai shprehej si nj personazh serish policeske t zons s dyt; tymoste cigarillos dhe muskulonte barkun. Por sa i prkiste atij, Michel nuk besonte aspak n kt shpjegim t krizs s dyzetave. Nj burr, viktim e krizs s dyzetave krkon thjesht t jetoj, t jetoj pak m shum; ai krkon vetm nj zgjatues t vogl. E vrteta n rastin e tij ishte se ai nuk mundej m; thjesht nuk shikonte m asnj arsye t vazhdonte. Po kt mbrmje ai gjeti nj fotografi, t br n shkolln fillore t Charny-it dhe nisi t qaj. I ulur n bangn e tij, fmija mbante hapur n dor nj libr shkolle. Ai fiksonte spektatorin duke buzqeshur, i mbushur me gzim dhe kurajo; dhe uditrisht, ky fmij ishte vet ai. Fmija bnte detyrat, msonte msimet me seriozitetin e atij q beson. Ai hynte n bot, e zbulonte at dhe bota nuk e friksonte; ishte gati t merrte vendin q i takonte n shoqri. E gjith kjo mund t lexohej n shikimin e fmijs. Ai mbante veshur nj grykse me jak t vogl. Pr disa dit me radh ai e ruajti fotografin afr vetes, mbshtetur mbi abazhurin e dhoms. Koha sht nj mister banal dhe do gj ishte n rregull, mundohej ti thoshte vetes; shikimi fiket, gzimi dhe besimi zhduken. Mbi ballin e fmijs ishte vizatuar nj depresion i vogl i rrumbullakt shenj e mbetur nga lija e qenit; kjo shenj kishte prshkuar vitet. Ku gjendej e vrteta? T nxehtit e dreks mbushte dhomn.

Nga frngjishtja: Eva Hila

64

R E V I S T

L E T R A R E

D
Doris Drrie

oris Drrie (Hannover, 1955) sht regjisore, shkrimtare dhe producente gjermane. Ka studiuar pr teatr dhe film n Kaliforni dhe New York. M pas fillon studimet pr film dhe televizion n Mnchen. Paralel me angazhimin e saj n botn e kinematografis, merret edhe me artin e t shkruarit . Shkruan tregime dhe romane. Librat e saj jan vlersuar disa her me mime prestigjioze. Kritika sht e nj mendimi se Doris Drrie sht nj nga penat m t shquara t letrsis bashkkohore gjermane. Librat m t njohur t saj jan: far doni nga un?, Burri i ndrrave t mia, Fustani i kaltr, Samsara, nga i cili sht shkputur tregimi i mposhtm.

Chii
Po ia hedh fytyrs edhe nj shtres livand, para se t hap dern pr zonjn Fu. Se nuk i dihet kurr. Fytyra e saj sht e rrumbullakt dhe e lmuet si pjat, syt ndrkaq si t pikturuar me tush mbi lkurn e ndritshme, flokt e dendur e t zez, t hedhur mbi supet e brisht, veshur ka nj kostum t kaltrtelt. E mrekullueshme, sikur nj stjuardes kineze, sikur dgjoj un pshprimn tnde. Zotri Wels? pshprit ajo. Un jam mpir si nj torollak, e shtrij dorn n drejtim t saj, ajo e merr dorn time si me droj n t sajn sikur t ishte nj objekt i pakndshm. Un e ndiej pranin e eshtrave t brisht brenda dors sime. Kam prshtypjen sikur mua m duhet t prfundoj ato aste nj vepr arti akrobatik, nj akt q nuk e kisha ushtruar sa koh: ti bj ftes nj gruaje n banesn time. Zonja Fu m fal nj buzqeshje prmes buzve t saja t shminkuara me prsosmri, ajo heq kpuct qysh n prag t ders dhe z t ecn npr
65

R E V I S T

L E T R A R E

parket me mbathset prej najloni n korridorin e baness sime. Nuk ia dal ta mbledh vetn, ngatrrohem n kpuct e saj; Robert Clergeric lexoj markn e kpucve, t shtypur me nj t art t zbeht. Prmbi gjashtqind marka duhet t paguash pr kso lloj kpucsh, se prmes teje, e dashur grua, un u pata br ekspert pr t tilla gjra. Imelda ime e vogl, kshtu t pata pagzue simbas Imelda Marcos dhe kpucve t saj legjendare; mua kjo m ngjante paksa qesharake, por ty st dukej kshtu. Zonja Fu ngrin vshtrimin n sandalet e mia, un i zbath ato prmes nj refleksi t atypratyshm, parketi i ngroht m ngjitet pr kmbsh t zbathura. N vesh m vjen frkimi i mbathseve t saj t najlonta, ajo ndalet pran pasqyrs s gardrobs dhe m zhbiron me nj shikim plot pritje. Ju lutem, futemi tutje. Un kaloj krejt afr saj, gati sa nuk frkohem pr trupin e saj n kt korridor t ngusht si nj gyp. Zonja Fu sht ca m e shkurtr se ti. Shikimi im shtit mbi flokt e saj t zez si npr nj nat t errt. Dera e radhs qe ajo e dhoms s fjetjes, por un at nuk e hap njher, jo tani pr tani. E shoqroj at deri n kuzhin, t ciln e kam rregulluar aq me kujdes sa gati m krijon t dridhuna. Nuk jam duke e lodh kryet aq shum q aty mungon makina pr larjen e enve, se ti ma rrmbeve dhe ike, edhe ashtu ka koh q nuk kam ngrn n shtpi, dhe nse m z uria, ather marr dika dhe ha n kmb aty pran frigoriferit. Brendsia e frigoriferit, tani, ka nj renditje t rregullt: as doza t lna prgjysm t jogurtit, as t margarins me prbrje t prgjysmuar t prqindjes s yndyrs, as copra letre t ngjitura enkas me ty t lejohet, as Tofu tashm t mykura dhe brllok tjetr si kto. Disa shishe birr, mishra, gjalp, djath Gouda, gjithka, vrtet gjith far i duhet nj mashkulli. Zonja Fu nxjerr nj busulle dhe nj bllok nga anta e saj. Si ndjeheni ju n kt hapsir? M shtron nj pyetje sikur doktori n aste t nj anamneze. Oh... fort mir, me ju thn t drejtn, fort mir. Ajo m kqyr kalimthi me ata syt e saj t mbyllt, si mlmes e br nga soja. Un... un kam zier, m par, me knaqsi, dua t plotsoj m tutje, veanrisht kinezisht. Zonjs Fusu kjo si bn fare prshtypje. Ju jeni lnduar shpesh n kt
66

R E V I S T

L E T R A R E

hapsir. Nuk sht pyetje, sht nj mendim i prer i saj. Gjat zierjes, mendoni Ju? Prgjithsisht. Mua m bijn supet, mbetem duke vshtruar majat e gishtave t kmbve. E prse pyesni? Oh, thot zonja Fu plot objektivitet, banesa juaj sht nj Li-banes, e orientuar nga jugu, kuzhina juaj ndrkaq gjendet n kndin verilindor dhe me kt vrtetohet se ky sht nj knd dhe nj vendhapsir e predestinuar pr fatkeqsi dhe keqkuptime. Ktu do t duhej t ngjante vetm nj minimum aktivitetesh. Pr nj kuzhin, ky knd sht krejt i paprshtatshm. Ju mund t flisni shlir se jeni nj njeri me fat q deri tani keni shptuar i gjall s kndejmi. Ajo buzqesh mbl dhe prek me majegishti busulln. Bhem i pasigurt. Jeni mir? pyet ajo prajshm, e un tashm i afrohem asaj sikur n hipnoz, shtyj flokt e mia prapa veshi, e dredhoj kokn dhe i prezantoj asaj, sikur qeni q sjell shkopin, nj vazhg plage pak prmbi tmthin. Ishte nj pjat e prfundme q m goditi, i sqaroj asaj. Zonja Fu krruset pak dhe kundron vazhgn me interes. Zonja Fu lshon nj arom t rrall, dika si lagshti, dika si arom pylli t vjetr apo si ato bimt kacavjerrse, gati gati si nj doz e hapur me copra bambuje. Fustani i saj i kaltr ngrihet dhe bie para syve t mi si det kinez, e me gishtin e saj t brisht si nj petale lule, ajo prshkon vazhgn, as me ashprsi as me lehtsi t tepruar. Qe gjasht muaj nuk m ka prek dor njeriu. Edhe njher, isha gati ti thosha, edhe njher ju lutem, prsritni kt akt. Kjo nuk m befason mua fare, thot zonja Fu, e lshon dorn posht, largohet paksa nga un e mbshtetet pr frigoriferi, t cilin ti nuk ma rrmbeve pr faktin se ai tashm sht zn aq shum nga vjetrsia dhe gjith kohn lshon at tingllimn e neveritshme si zgjua grenzash. N heshtje shprvjel mngn e kmishs sime, i shkoj asaj pas dhe i tregoj nj vazhg timen me nj t mavit t zbeht n pjesn e eprme t krahut. Nj got ver. Ajo pohon plot mirkuptim. Gruaja ime e ka pasur pr dshir t hedh ent prreth, i them un me grimas, tashti e di s pakut prse. E tra pr shkak t ambientit t gabueshm. Kjo kuzhin sht nj hapsir e rrezikshme, nnvizon zonja Fu, shum
67

R E V I S T

L E T R A R E

e rrezikshme. Kur jeni i lindur? M 7.7.59. Zonja Fu qeshet mejtueshm. Pesdhjet e nnta, kjo tashti duket kaq e largt. T kujton pllakat e gramafonit dhe Beatlest. Zonja Fu z e ulet n tavolinn e kuzhins, pikrisht n vendin tnd. Ajo vizaton me nxitim dika n bllokun e saj. M z dshira q ti t ishe ktu e pranishme e ta kundroje at se ku rri ul. Flokt e saj t zez i prshtatn m mir tapetave t verdh. Ajo rri ul aty, thuajse aty ka qen prej kohsh e sikur t rrinte ul aty n seciln dit. Me sa duket, ajo aty do t pinte ajin pr kafjall n vend t kafes, dhe lkura e saj do t dukej m e hijshme n mngjes se sa lkura jote, mirpo, cili do t ishte vrtet dallimi i madh mes jush? Kt pyetje, prnjmend, un e shtroj gjithnj, kur un-edhe pse rrallshoh nj grua e cila do t mund t m plqente. Vall, do t isha un nj tjetr njeri pran saj? Apo mos vall edhe zonja Fu nj dit prej ditsh do t m kundronte dhe qortonte si nj tip i shurdht, egocentrik dhe do t m gjuante me en kuzhine? Shikimi i zonjs Fusu bie mbi duart e mia t gjera, t cilat rrin shtrir vetm pak centimetra larg bllokut t saj. Ato duar kan shtitur mbi lkurn tnde dhe m hert edhe mbi lkurat e disa grave t tjera, por t uritura ato kan qen vrtet vetm mbas lkurs tnde. Mbasi ti ike, nj koh ato duar mezi kan prballuar vuajtjen e mungess tnde. Ato nuk e dinin ku tia gjenin vetes aren. Filluan bile edhe t dridhen. Medikamentet qetsuese ndihmuan nj koh. Por, ka koh q un dy her n jav shkoj n spitalin qendror, n stacionin intensiv dhe duart e mia i shoh tek u bjn masazh trupave t njom t foshnjave t lindura para kohe. Shkenca ka zbuluar se masazhi i rregullt q u bhet foshnjave herake, dyfishon mundsin e shtimit t peshs s tyre. Duart e mia ndihmojn ato foshnja t mbijetojn. Nj dit prej ditsh ti nuk dshiroje dot t t prekja, dshiroje t bisedonim. Po un nuk kisha send pr t thn. Un isha i knaqur. Me duart e mia t dezinfektuara me kujdes, t ngrohta, deprtoj prmes mngve t plastiks t inkubatorit sikur brenda nj trupi. S pari filloj t prkdhel kokn e foshnjs, fytyrn e vockl, krejt ngadal, gjasht her me radh, ashtu si m kan udhzuar, mandej qafn, supet sa t vremit, shpinn, vithet, kmbt dhe kraht, s fundi barkun. Krejt njtrajtshm e me
68

R E V I S T

L E T R A R E

kujdes sikur t hekurossh nj kmish. Duarve t mia i ikn t dridhunit. Ndiej t qetsohem. Ato aste nuk ndiej t prmallohem pr ty. Numri juaj i lindjes sht pesshi, elementi juaj toka, drejtimi juaj hapsinor verilindja, thot zonja Fu dhe kafshon mendueshm lapsin n dor. Pra, ktu n ann verilindore t kuzhins gjendet kndi im ideal. Oh, jo, m kundrshton zonja Fu me forc. Nj qndrim i gjat n kt hapsir juve ju dobson deri n shterim. O po, them un dhe lshoj kryet n pllakn e tryezs, qysh tani ndjehem i lodhun. S poshtmi un dftoj nj njoll t zez, t rregullt n form, prfundi mjekrs s saj, e cila ngjan me nj miz q noton n qumsht. Do t m sulmonit edhe ju me pjata? Pyes un. Ajo mnjanon kokn anash dhe m buzqesh magjishm. Ktu n kt dhom mund t ngjaj dika e till, thot ajo, po, ka mundsi. Pra, t shkojm tutje, i them un, para se dora ime t zgjatet pa vullnetin tim e t prek njolln e saj nn mjekr. Si dy hulumtues xhunglash dalim n korridorin e gjat e t errt, zonja Fu prin me busulln n dor. Para se t mbrrijm dern e dhoms s ndejs un nxitoj t them: edhe un e kam lnduar gruan time me nj thik perimesh, i kam br nj prerje n llrn e dors. Dhe njher t vetme e kam godit me bisht fshese n kok. N kuzhin? Edhe ktu n korridor. Korridori nuk ka dritare, thot zonja Fu qortueshm, ktu nuk mundet asnj Chii t qarkulloj lirshm, ktu stagnon dhe vdes, n astin q t mbyllen t gjitha dyert. T mbyllim dyert e kemi nga prindrit. Ata gjithmon na thoshin me ulrim mbyyyyylleeeni dern! Un e qoj zrin dhe e ndrpres aty pr aty, kam ndjesin se vesht e brisht t zonjs Fu mund t lndohen nga ulrima ime, e ajo megjithat m dhuron nj grimas n korridorin gjysm t errt, aty ku Chii gati fare nuk rrjedh. T dy qndrojm aty dhe kqyremi mes vete, mua m vjen er Eau Sauvage dhe zonja Fu lshon arom t pyllit me bambu, deri sa vjen nj moment e un mpihem dhe hap dern e dhoms s ndejs. Duket e that dhe e pabanuar. Juno ka rrmbyer kauin e lkurt dhe
69

R E V I S T

L E T R A R E

t dy fotelet, n regalin e librave shihen shkuljet e librave sikur furtuna q rrzon lisat. Ato mobilie q kan mbet jan t shprndara npr parket, tepihun Gabeh e kam pas vrtet pr qejfi, po ti e rrmbeve edhe at, e sa ishim bashk kurr nuk ia ke hedh nj sy. N javt e fundit nuk mund t t kuptoja fare, as q mund t merrja me mend ndryshimin tnd. Tek ather kur ti ike, un zura t t shoh qart, ti ishe papritmas kudo n banes, t dgjoja, ndieja aromn tnde, t shihja me cep t syrit duke u prbiruar afr meje. Gati sa nuk po mendesha. Zonja Fu ma trheq vmendjen n drejtim t dy dritareve t mdha q rrin prball njra-tjetrs. Gjithashtu nj konstelacion i paprshtatshm, thot ajo duke krkuar falje dhe me kraht e saj bn nj lvizje elegante n ajr prej nj dritareje n drejtim t tjetrs, se Chii nuk mund ta prmbledh veten n nj hapsir kaq t madhe, fluturon prmes ksaj hapsire t gjer tek dritaret dhe juve ju bn t paqet dhe nevrik. A mund ta bni kt edhe njher? far? Kt lvizje. Do tprovoj ta bj simbas jush. Ajo qesh me kursim. Nj prndritje me nuanc roz i bie mbi mollza, sikur tia kisha puth ato. Ju lutem t m ndihmoni. Ajo sapo ka zhvesh xhaketn e kostumit dhe e hedh mbi kau. Prfundi xhakets ajo ka t veshur nj bluz t bardh q i rri ngjit pr trupi. Po, t vegjl, t ngjeshur jan gjinjt e saj-i shikoj prmes syrit tnd, deri atje kam mbrri. Zonja Fu ngrit nga dyshemeja regalin e librave, e zhvendosim n midis t hapsirs. Perla t djersve t imta shndritin n ballin e zonjs Fu, flokt e saj t dendur valzojn si prmes nj llupe q ngadalson kohn. Dftohet se tashti sht m mir, thot ajo, Chii do t duhet tani t qarkulloj n rreth. Ma sillni nj foto t nj t afrmi tuaj tashm t vdekur. Mirpo, prindrit un i kam ende gjall, belbzoj pa dashje. E pra, ma sillni nj foto t dikujt tjetr nga t vdekurit tuaj. Kjo sht nj hapsir e pes Shpirtrave, sqaron zonja Fu, sht absolutisht e domosdoshme, nj foto t paraardhsve tuaj ta vendosim ktu, e tua tregojm shpirtrave ku e kan vendin, prndryshe ata do t shfaqen vijimisht deri sa ju t keni lajthitur mendsh. Moment, them un, shkoj dhe nga nj sirtar nxjerr nj foto tnde. Flokt tuaja rrzllejn si ari n diell, syt tu t kaltr xixllojn, lkura jote sht
70

R E V I S T

L E T R A R E

e lmuet dhe e diellosur, lshon arom deti. Un prkdhel kmbn tnde prgjat deri tek kthesa e vitheve, t cilat i dua aq shum, lshohem afr krthizs, e ngadal n mes t kmbve. Tezja ime, them un. Zonjs Fu nuk i lkundet qepalla. Ka vdek? Pyet ajo profesionalisht. Po, them un me vendosmri, po. Mir. Zonja Fu vshtron nga busulla, mandej lshohet n gjunj dhe ty t vendos afr Palmes Yucca. Prej tani e tutje ajo do tju l t qet, thot ajo e lehtsuar. Prnjmend? Ajo m afrohet dhe m prkdhel krahun pa t keq. O, posi, do ta shihni edhe vet. Mua padashur m mbushen syt. Prej q ti m braktise, asnjher t vetme nuk kam qar, asnjher. Me zemrim qoj dorn ti fshij syt. Lreni! M thrret zonja Fu me shqetsim dhe m hidhet n krah. Ka zn t ndikoj menjher! Thrret prap me knaqsi dhe me njrn dor m ndrydh mbaskrejen deri sa un afroj kokn prpara dhe pak krrusem. Sumbulla loti bijn n parket. M vjen keq, them un duke dnesur. O, jo, kjo sht Chii-ja. Kjo sht mir kshtu, shum mir. Uji i bn ndikim elementit tuaj t toks. Ju do t duhet ta vendosni ktu nj en qelqi me peshq t art, apo thjesht nj vazo me uj... Apo t ulrij, them un dhe provoj t buzqesh. Zonja Fu lshon krahun posht. Me dhembje t thell un prmallohem pr dorn e saj n flokt e mia. Ajo mbledh busulln dhe bllokun, shkon tek kaui, e merr xhaketn e kostumit dhe ia hedh nj vshtrim ors. Dhoma e fjetjes, them un, ne duhet t kalojm edhe nga dhoma e fjetjes, them me nxitim. Pr nj t dhjetn e sekonds un pothuajse jam i bindur se ne do t t befasojm ty n dhomn e fjetjes. Ti je e shtrir n krevat dhe fle. Zgjohesh e shastisur, picrron syt me forc sa q ata duken m t ngusht se t zonjs Fu. M fal, e dashur, kjo sht zonja Fu, Eksperte e Feng-Shui, ne do t dalim pas pak nga dhoma. Feng Shui? Prsrit ti prgjumshm. Arti kinez i t banuarit. Zonja Fu do t na tregoj, se si ne prsri n kt banes do t jemi t lumtur. Oh, oh, thot zonja Fu dhe shkund kokn.
71

R E V I S T

L E T R A R E

Chii jo i mir, apo? Pyes un. Ska fare Chii. Sha. Sha, prsris un. Sha. Energji negative. Zonja Fu duket si e goditur. Kjo sht nj hapsir e gjasht Mallkimeve. Un ofshaj plot histeri. Hapsira t fatkeqsive dhe keqkuptimeve, hapsira t pes fantazmave dhe gjasht mallkimeve, ky sht kulmi. Un nuk kam dor n kt, thot zonja Fu plot paragjykim, ju e keni krkuar nj banes t ktill. Jo un. Gruaja ime. Ne heshtim. Un flej kaher n dhomn e ndejs, flej n kau, them dhe e trheq dern e dhoms s fjetjes pr ta mbyllur, e korridori errsohet prap. Un... gruaja ime... un rrudh supet, un jetoj i vetmuar qe gjysm viti... sht shum e vshtir t jetosh i lumtur n kt banes, m drejtohet zonja Fu. Ju jeni e mendimit se e gjitha sht pasoj e Chiis? Zonja Fu buzqesh mistershm, e un e ndiej frymmarrjen e saj t m prshkoj si nj re e ngroht. Prnjmend jeni e bindur se gruaja ime ende do t ishte ktu n qoft se ne her pas here do t hapnim dern, do t vendosnim nj en qelqi me peshq t art dhe sikur ne t mos ishim fut n kuzhin? Zonja Fu nuk prgjigjet. Vshtron busulln. Fytyra e saj duket si hn n korridorin e errt. Un qesh. E merrni me mend se far bj un n kto dit? Shkoj dy her n jav tu bj masazh bebeve. Foshnjave t lindura para kohe, q jan t shtrira n stacionin intensiv. Kontakti njerzor ua shton atyre shansin e mbijetimit. Ky sht nj gjest i mir i juaji, thot zonja Fu. Apo jo? Goxha e ndershme nga ana ime... Krijohet nj pauz e cila shtrihet e fryhet mes nesh sikur nj balon i strmadh i cili krcnon t na ndrydh pr muresh t baness. Mirpo, disa prej foshnjave ln tek un prshtypjen sikur ato nuk dshirojn t qndrojn n kt bot, them un. Ato nganjher sikur m shtyjn t mendoj se origjina e tyre sht nga nj pjes e largt e gjithsis, jan shpirtra t lasht dhe kan njohuri m shum se un. Kur un ulem aty pran tyre dhe i prkdhel me duart e mia t gjera ata trupa t imt, m ska72

R E V I S T

L E T R A R E

pullon mendimi se kjo jet e mallkuar sht nj enigm e vrtet. Lumi rrjedh, zogu fluturon, lulja lulzon, thot zonja Fu dhe trheq leht supet. Epo, kujtoj edhe un se gjithka bie n vendin e vet. Lumi rrjedh, zogu fluturon, lulja lulzon. Laotse? Jo, qesh zonja Fu prball meje, kjo sht nga un. Si kinez mund tu rrfesh njerzve lloj-lloj prralle, dhe t gjith besojn, kt e paska thn Laotse apo Konfucius. Un nxjerr nj grimas torollaku. Tingllon megjithat bukur, them un. Ajo shtyn mjekrn lart dhe m shikon drejt n sy. Ka edhe nj hapsir tjetr n kt drejtim? Ajo tregon me dor prgjat korridorit. Jo. Banja sht atje tutje. Me siguri nj vend i mallkimeve dhe keqkuptimeve. Jo, jo, e kam fjaln atje mbrapa, n mes t kuzhins dhe dhoms s ndejs. Atje? Atje gjendet vetm nj kthin e vogl e orendive. Papritmas ajo m z pr brryli, m trheq pas vetes dhe mbasi hap dern e kthins s orendive m hedh atje brenda. Un godas lehtas me kok izmet e vjetra t skijimit t Junos, t cilat jan mbuluar nga pluhuri aty n regal, e zonja Fu mbyll dern prapa vets dhe aty pr aty gjithka mbulohet me natn korb t zez. Flokt e saj m gixlojn mjekrn, trupi i saj bn t shtrihen duart e mia, aroma e saj mbush hapsirn. Kjo sht hapsira e monadeve qiellore, pshprit zonja Fu, kjo hapsir neutralizon fuqit e liga dhe do t duhej gjithmon t vizitohej kur dik e ka zn vuajtja. Un kujtoj se, n nj dhom pa dritare vdes Chiija. Shshsht, thot zonja Fu, dhe fryma e ngroht e saj q ngjan me frym foshnje, ma prshkon fytyrn. Mos fol fare! Dhe un m pas ndiej duart e saj mbi lkurn time, nj pyll bambush shprthen e rritet prreth nesh, dhe diku prmbi mua pluskon nj Chii q ta ndan frymn. Nga gjermanishtja: Avni Alija

73

R E V I S T

L E T R A R E

Andrej Nikolaidis

ndrej Nikolaidis (Sarajev, 1974) sht nj ndr shkrimtart m t njohur t Malit t Zi. Deri tash ka shkruar kto vepra: Pse Mira Furlan (1997), Katedrala n Sijetl (1999), Ata! (2001), Mimesis (2003), (2004), Biri (2006), Rapsodi ballkanike (2007), Ardhja (2010) etj. M 2006 romani Mimesis sht prkthyer n gjuhn shqipe nga Hajro Ulqinaku. Nikolaidis punon kolumnist pr Dnevnikun e Lubjans, Vijestin e Podgorics dhe urnalin e Sarajevs. Jeton n Ulqin. Proza e mposhtme sht shkputur nga romani Ardhja.

Ardhja

Kreu i par
n t cilin bhet fjal pr krimin e papar, pr trbimin, pr born dhe pr natyrn e korruptuar t njerzve Aromn e gjakut e ndjem para se t hyjm n shtpi. N dern e hyrjes nuk kishte gjurm t shkallmimit. Ishte e qart se vrassi i kishte rn ziles, kurse dikush nga brenda ia kishte hapur dern. U ktheva kah Janku dhe i thash: duket se ka qen dikush q e kan njohur. Sht! E afroi gishtin tregues te goja e tij. E kuptova se ai ishte shum i friksuar, pasi dys honte se vrassi mund t ishte ende n shtpi. U ktheva prapa. Rreth autoveturave tona patrulluese, t cilat i kishim ln pas rendit t selvive q rrethonin shtpin e Vukotiqit, ishin mbledhur fqinjt kureshtar. Disa fmij kalu an me shpejtsi me nj fiat t verdh sportiv, nga i cili buiste muzika. Ata me automobi lin e tyre pr pak nuk prfunduan n njrn nga qoshet e kthess s par. Kur shptuan nga prplasja, uln shpejtsin dhe u kthyen mbrapsht. Dikush nga turma brtiti me z t lart: njerzit jan vrar, fikeni at rrasht. Dern e shtyva me krah dhe hyra brenda. Me tr forcn time, me t dyja duart, shtrngoja revolver74

R E V I S T

L E T R A R E

in. Ai ishte uditrisht krejt i akullt, sikur sapo ta kisha marr nga frigoriferi. Pas meje hyri Jankoja. Me an t nj llambe dore ndrionte vendin kah ecja. N errsir dgjuam disa lvizje. Mbase na sht dukur, e kush mund t dij. Ishim shum t tronditur. T them t drejtn, ishim t tmerruar. Kjo pr mua ishte prvoja e par me nj ngjarje, si sht vrasja. Por edhe sikur m par t kisha par kufomat, kshtu do t ndjeheshaMendoj se njeriu normal vshtir mund t msohet me vrasjen. Kur dgjuam zhurmn, ose kur besuam se kemi dgjuar zhurm, Jankoja me an t llambs, n mnyr t menjhershme m ka ndriuar kuzhinn. Eca prpara, duke qen i gatshm t shtij. Ather mu ngatrruan km bt. U rrzova. Ndjeva se dika e lngshme dhe e nxeht m njomi fytyrn. Thash, shkoft n rrot t sms kjo pun, ndeze dritn Isha i shtrir n pellgun e gjakut t Senka Vukotiqit. N kuzhin gjeta faculeta letre me t cilat fshiva fytyrn dhe duart. Gjat ksaj kohe Jankoja fotografonte kufomn e Senks. I thash se m duket se e kam lvizur nga vendi. Ajo kishte nj plag t madhe n kok. M von ishte vrtetuar se vrassi goditjen e par e kishte br me spat. Duket se kjo goditje nuk e kishte vrar, por ai qe ulur dhe ia kishte prer qafn. Thikn me t ciln e kishte br kt veprim ende nuk e kemi gjetur. Spatn e kishin drguar n Podgoric, pr ta analizuar. Gjurmt e gjakut vazhdonin drejt shkal lve t brendshme. Nga laboratori m von kishin informuar se ka pasur izme nr. 41, me taka t rrshqitshme. Sapo vrassi kishte shkelur n shkall, Pavli kishte shtn n t. E kishte gjuajtur dy her. Kemi gjetur gzho jat n mur. E pamundur, por nuk ka arritur q ta godas. Disa her n mnyr t hollsishme e kemi kontrolluar shtpin, por nuk kemi ar ritur t gjejm gjurm gjaku t vrassit. far i bn frika njeriut? Ai kishte shtn nga lart, nga maja e shkallve, as pes metra larg, por... Para se t arrij q prsri ta mbush pushkn me fishek, vrassi kishte arritur tek ai. N baz t rikonstruktimit t krimit q kemi br, goditjen e par Pavli e kishte marr n krahun e djatht. Derisa vrassi ishte prgatitur ti jap goditjen tjetr, at t kobshmen, Pavli ka ngarendur n banj, n t ciln ka provuar t mbrohet. Ather ka ngjar dika, n baz t s cils e dim me siguri se vrassi i ka njohur pr para viktimat dhe se m prpara kishte qen n kt shtpi. N vend q ai t ndjek Pavlin, ka hyr n dhomn e fmijve. Dua t them e ka ditur se kjo familje ka fmij dhe ku mund ti gjej
75

R E V I S T

L E T R A R E

ata. N krevat, pran dritares ka gjetur Sonjn. I qofshim fal Perndis, ajo ka pasur vetm shtat vjet. Pr nj fmij kaq t vogl ka qen e mjaftueshme vetm nj goditje. Pavli, n ndrkoh, ka kuptuar se fmijt i ka ln n mshirn e vrassit. Kur ka vrapuar n dhom, vrassi ka qen i shtrir n dysh eme. Q ta rrmbej Helenn e cila ishte fshe hur nn krevat, vrassi sht detyruar q ta lshoj spatn n tok. Ky ka qen rasti i dyt q Pavli ka pasur at nat pr tia ndalur turrin vrassit. Nj rast t ktill sdo ta ket m kurr. Edhe pse ai ka arritur t marr n dor spatn, si rrjedhim ka pasur m shum shanse, vrassi e ka mundur. E ka therur t gjall, sikurse edhe Senkn posht n korridor. Helena sht prpjekur q t ik. Por, nuk ka arritur larg. Trupin e saj e patm gjetur n kanape me tri ndenjse, prpara televizorit. N baz t gjurmve t gjakut kemi arritur t pr fundojm se vrassi, pasi e ka kryer krimin, sht ulur pran saj. Psikologt tan po provojn t zgjidhin enigmn se far domethnie mund t ket ky veprim. Nj gj sht e sigurt, ai n televizor kishte gjetur kanalin Animal Planet. Pastaj kishte ikur. Askush nuk e kishte par, as dgjuar, madje nuk kishte ln as gjurm t ADN-s. Hetime t reja nuk do t ket-sikurse besoj e di. M pastaj t pastreht e kan br apoj shtpin dhe m n fund e kan kallur. Ky sht rrfimi. Ia prkdhela pak krahun. I porosita nj birr, i pagova pijet dhe dola n rrug. Por, sht e vrteta, askund nuk arrita t shkoj. Pr do dit m rikthehet n kok ajo zallahi, si refren i prgjakur nga i cili nuk mund t shkputem. Kshtu edhe sonte e kujtoj, qart. Kjo ndodh derisa qndroj i bllokuar n kolonn e auto mobilave dhe shikoj grmadhat e biblioteks t cilat ngjajn me plhurn e bardh q mbulon t vdekurin, i cili edhe pse do t duhej t ishte i fshehur, t gjith e din se aty qndron trupi i tij, t gjith e dini se krimi ka ndodhur. Mendova se do t m duhej s paku nj or q t lirohem nga kjo tollovi. Sonte bnte edhe m ftoht dhe bora t ciln nuk kishte kush ta hiqte nga rrugt sht shndrruar n akull. Dikush duket se nuk ka frenuar me koh dhe sht prplasur leht me makinn q ka pasur prpara. Edhe sonte ky aksident nuk ka kaluar pa grindjet midis dy shoferve t ve turave. N kto raste, vetm policia arrin t rivendos rendin: npr bor, e cila vazhdon t bjer gjithnj e m shum, shoh dritat rrotul luese t kaltra t
76

R E V I S T

L E T R A R E

saj. Kisha pasur fat, pasi ki sha arritur t mbush rezervuarin e automobilit, prpara se puntort t mbyllin pompat e ben zins dhe t shkojn n shtpi. Kur n pompn e Ulqinit kishin mbetur pa pik benzine kan telefonuar n Kotor, ku gjendet qendra e ksaj ndrmarrjeje, pr t pyetur se a do t drgojn ndonj cistern me benzin. M kot kan thirrur gjat tr paradites. Vetm n mesdit u sht prgjigjur nj njeri, i cili u ka thn se tashm do gj sht e kot, pasi askujt asgj nuk i nevojitet, veanr isht benzina. E far ju duhet njerzve benzi na, i gnjen mendja se mund t ikin diku, jo jo, kt as mos ta ojn ndrmend, kishte thn kotorasi, shum i stresuar. Ai sht ankuar se gruaja e ka hedhur jasht shtpie. I ka thn q t thyej qafn prjashta, pasi prania e tij se linte t vdiste e qet. Ai nuk ka pasur se ku t shkoj, prandaj sht rikthyer n zyr. Ka qen krejtsisht i vetm, n tr at godin t madhe, ska pasur asnj njeri t gjall. Pun tort e ksaj ndrmarrjeje, kur e kan kuptuar se prfundimi i jets n kt bot pr ta, do t thot se do t mbesin edhe pa pun, parat q at dit jan grumbulluar nga shitja e benzins dhe artikujve t tjer, i kan ndar vllazr isht me njri-tjetrin. Shishet e gazit q dikur, kur shaka hante petulla, i shisnin s bashku me benzinn, i kishin rrasur n gepek, kurse qeset e mbushura me mblsira, shishe uiski e cig are i kishin futur kudo, npr vendet e zbrazta n vetur. Pasi i kishin marr t gjitha kto dhe ishin zhdukur, nuk u kishte rn ndrmend as ta mbyllin dern. Ata edhe tash sigurisht shpe jtojn duke pir Chivas, sikurse edhe fmijt e tyre, t cilt strngopen duke ngrn mblsira. E rndsishme sht q t mos shkoj dm as gj, sepse sht mkat t hidhet ushqimi. Duke i hedhur nj sy emblems q m tregon sasin e benzins n vetur, konstatoj se sonte kam benzin t mjaftueshme pr t kryer punt e mia. Motori i veturs vazhdon t drdllis njtrajtshm. Pr nj grad m shum rris intensitetin e ngrohej dhe ndrroj CD-n. Fillojn t prhapen jonet e kngs Alleluia t ciln e kndon Odawas, kurse afr meje, gati me hap ushtarak, kalojn disa njerz me mjekra t zeza. Nxitojn pr n xhami, sepse koha sht pr tu falur. Dritat n minaret e xhamive ta shkelin syrin si nj fener. Tash sht von, mendoj se megjithat do t dshtojm. Mund t futemi nn oltarin e kishs, mund t vrapo jm n minare si n ndonj raket e cila do tju oj n nj bot tjetr, por do t bhet sikur sht shkruar, askush nuk do t mund fshihet. Nse do t kishte koh, pikrisht pr kt nat, n fjalor krahas fjals deadline, do t duhej t shkruhej kuptimi i ri i saj, do t thot prfundimtar
77

R E V I S T

L E T R A R E

i ksaj fjale: kushdo q do t pr fundoj fardo pune n kt planet, duhet ta bj pikrisht sonte. Ksaj i thon t punosh nn trysni t vazhdueshme pr t ciln gj jam msuar. Kshtu ka ndodhur edhe pse punn e detektivit privat n nj qytet si Ulqini, aq i vogl e aq i qet, e kam menduar t sigurt dhe t leht. Kam menduar, e kujt mund ti hyj n pun profesioni im, prve burrave t tradhtuar dhe grave dyshuese? Zyrn e mora me qira n qendr t qytetit. E pajisa me pak mobilie, por me shum shije. N muret e zyrs vendosa afishet e filmave t njohur si Bogarti dhe sokolat maltez dhe Nicholsoni N lagjen kineze. Kto afishe klientve t mi do tu zgjonin asociacionin pr t m krahasuar me m t mirt. Ndoshta e kisha tepruar, por shpresoj se kjo do t ishte efektive. N hapsirat e zyrs dominonte tavolina e madhe, punuar nga druri i lisit. Konsideroja se te klientt e mi, mobiliet me stil do tu linin mbresa, duke ua rikujtuar se po hyjn n nj firm me tradit. Njerzit i besojn tradits, edhe pse tradita gjithnj e zhgnjen njeriun, nse ai m prpara nuk e zhgnjen at. N tavolin kisha vendosur nj makin shtypi Mercedes, thjesht pr antikuar, pr ekstravaganc. Le ta din ata q kan pun n kt firm, se nuk pranojm aparatet e reja sikurse kompjutert, le ta din se metodat tona t puns jan t sprovuara. Ma ka prer mend ja se detektivi duhet t ket imazhin e oldmer it. Le t mendojn se ktu kemi t bjm me nj djal t fuqishm, por t regjur, i cili di t prek aty ku duhet, pra nj djal me prvoj i cili di t prshkohet npr vrimn e gjilprs nse kt e krkon nevoja. Duket se sapo e hapa zyrn e detektivit, njerzit kishin vendosur q t vrasin, t rrmbejn dhe t prdhunojn njri-tjetrin. Kurse, xhelozit me t cilat isha marr gjat asaj kohe, mund ti numroj n gishtat e njrs dor. Kto misione do ti mbaj n mend si m t mirat n karriern time t prgjakur. Za konisht kurorshkelsit i prcjell deri te hoteli. Shtrihem i qet n vetur, pi nja dy gllnjka uiski, n mnyr q tu jap koh q t zhveshn dhe t fillojn t bjn at punn. Bj disa fotografi pr t argumentuar ngjarjen dhe me kaq prfundon misioni. Prvoja ime me kto gjra sht e vogl, do t them jo e madhe, ose jo aq sa do t dshiroja t ishte, por mund t them se grat kurorshkeljen e prballojn m leht, pr kt jam i sigurt. Gruaja kurorsh keljen e mashkullit e kupton si tradhti dhe pr kt sht e hidhruar dhe e lnduar. Kurse mashkulli, sapo t marr vesh se gruaja e mashtron Ai kt e konsideron si prmim, si argument t pamohueshm se nuk sht sa duhet mashkull. Kur femrat tradhtohen nga burrat, me to ndodh
78

R E V I S T

L E T R A R E

nj dukuri e uditshme, femria e tyre zgjohet, sikurse me ti tradhtuar, burri nuk ka br gj tjetr, por ka prekur si me sust n epshin e tyre. Mashkulli i tradhtuar, ndrkaq, zhubravitet si nj prezervativ i prdorur. Kt leksion e kam msuar mir, n kt bot nuk ka gj m t brisht se mashkullorsia. Nj gj e kam msuar shpejt. Pa marr para sysh se a jam marr me zgjidhjen e krimeve t ndrlikuara apo me krimet ndaj zemrs, si i quan nj romantik tradhtit, gjja m e rnd sishme sht fakti se far dshiron klienti. Ata q nga un krkojn t hetojn nse i tradhton partneri, dshirojn shum q dyshimet e tyre t dalin t vrteta. Kur ndodh q gruaja e tradhton burrin, at e quajn dos. Kurse, nse ndodh q nuk e tradhton, ather burri sht thi, sepse ka pasur dyshime ndaj saj. Burri, mid is imazhit t keq pr vete dhe pr gruan, zgjedh t parin. sht e qart se secili nga ne, n vete prmban gjene thiu, por se sa ato shprehen sht shtje teknike. Pr kt arsye, un i kam honepsur faktet pr kurorshkeljen, sepse nj fotomontazh bn udira, pavarsisht se a ka ndodhur apo jo tradhtia. Nse ska ndodhur, mund t kishte ndodhur. Si rrjedhim un n kt mnyr thosha thelbin e s vrtets. M n fund, dshira e klientit duhet t respekto het, para s gjithash. Nse ai sht i knaqur, ather knaqsia ime nnkuptohet. Mirpo, kur kam t bj me vrasjet, gjrat jan m t ndrlikuara. Duke i prgjithsuar pak gjrat, ekzistojn klient q krkojn t din se kush sht vrassi dhe ata q krkojn t zbulojn shkakun? M kta t dytt sht e leht. Kur interesohen se si shkon hetimi, i ftoj n kafene, i qeras dhe kshtu bisedoj me ta... Njerzit lirohen duke pir. Hert a von, ata do t hedhin drit mbi dyshimet e tyre. Fak tikisht, ather problemi zgjidhet. M pastaj, smbetet gj tjetr, vetm t prsritet rrfimi t cilin vet ata e kan shqiptuar. Ju thoni se jeni shum afr s vrtets, por i lini q t presin edhe pak. Njerzit, as vet nuk e din se prse, por gjetjen e s vrtets e konsidero jn pun t vshtir. I kam dgjuar disa her t thon se e vrteta rilind. Kurse, ata q duan t din se kush sht vrassi, jan t vshtir. Sepse nuk keni mundsi q t drejtoni gishtin tregues kah kalimtari i par dhe t thoni: ja ku sht. Bj prpjekje q t gjej vrassin, por zakonisht sarrij. M n fund prish kontratn me klientt e ktill dhe u marr aq para sa m kan shkuar pr shpenzime. Detektivit i shkon pr shtati mnyra e t menduarit t njerzve. Ju, atyre mund tu thoni fardo varianti dhe ata do t thrrasin: po, e kam ditur. fardo rrfimi q tu ofroni atyre, madje t zbrazt dhe t shqyer, si nj rrob e grisur, njerzit do t thon: sht logjike. Pr gjithka ekzistojn
79

R E V I S T

L E T R A R E

faktet, por mungon rrfimi q do ti argumentonte ato. Kt po e sqaroj kshtu: luhet finalja e kampionatit botror n futboll. I fundit merr topin dhe gjuan lojtari m i mir n bot. Edhe sikur t shnoj gol, edhe sikur t mos shnoj, burri i bots do t thot: e kam ditur. Sepse sht logjike q m i miri t shnoj kur sht m s vshtiri, por gjithashtu sht logjike q m i miri n mo mentin m vendimtar t mos shnoj, sepse si e dim shpesh, fati luan keq me njerzit. Dua t them se puna e detektivit nuk ka t bj me gjetjen e s vrtets, por me gjetjen e rrfimit q njerzit do ta pranojn si t vrtet. Pra, ktu nuk kemi t bjm me zbulimin e s vrtets, me zbulimin e asaj q pr kta njerz sht e vrtet. E vrteta ktu merr formn e fantazis q gjithnj ka formn e rrfimit. Un vetm rrfej kallzime. M kujtohet se n at koh me kishte ar ritur e-maili i par q ma shkatrroi ndrrn time t madhe. N ndrkoh, isha bllokuar n kolon, pasi q inspektorin Jovanoviq e kisha ln n mdyshjet e tij duke pir birr dhe me paaftsin e tij pr t pranuar faktin se krdia t cilin ma kishte prshkruar kishte ndodhur. Kjo paaftsi fatmirsisht nuk e kishte br t paaft q t pranoj ryshfet. Pr t, krdia n shtpin e Vukotiqit do t mbes incident, nj dika q ka ngjar, edhe pse gjra t tilla nuk ndodhin. Ose gjithnj ndodhin diku tjetr. Jemi t aft q t mos shohim ferrin e jets son, kjo verbri forcon vitalitetin ton. Tr koha jon liron vetm gnjeshtra. Vetm nj grimc e vogl e s vrtets pr ne do t ishte e mjaftueshme q t shkatrroj jetn ton t mbetur. Temperatura ishte ngritur n katrdhjet grad dhe frynte er e that e jugut. Pesh katart qysh mbrm i kishin sjell barkat e tyre n cektin. Kta njerz flen me radio n vesh. Ulqini nuk ka marin, prandaj parashi kimi i sakt i motit dhe kmbt e shpejta jan t vetmet gjra q shptojn barkat e tyre nga valt shkatrruese q t mos prplasen pr shkmbinj. Radio Dubrovniku edhe njher ia ka qlluar: niveli i detit sht ngritur shum. Sikur mbi kt qytet dikush t kishte kri juar zbrazsi. N qiell gjithkafit po i merrej fryma. Provoj q n parkun prball rrugs s pijetores t gjej mjedis t freskt. Shkoj pastaj te banaku i pijetores q gjendet jasht. Porosis uiski me akull. Por gjithka sht e kot: kudo q t shkoj thith vetm ajrin flak t nxeht. Bota, sikurse t ishte shndrruar n furr, n t ciln un jam zier dhe tash ajo sht hapur mu prpara meje. A nuk sht kshtu me do ndryshim t cilin vendosim ta bjm jo pr nj, por pr disa arsye.
80

R E V I S T

L E T R A R E

T gjith skizofrenet vendor kan dal t shtisin: pin coca-cola, bisedojn pa lidhje, pin duhan duke ecur, pastaj shpesh ndrro jn shpejtsin e drejtimit dhe lvizjes, sikur t mos din se ku jan dhe kah shkojn. sht e pamundur t dallohen nga turistt. Qyteti sht i mbushur prplot me njerz, diagnoza e t cilve nuk sht e njohur, por sht e qart se gjendja e tyre krkon q t shtrohen urgjentisht n spital. Pak m von lvizi me vetur npr grum bullin e turistve. Sikurse kopet q lshohen pr t pir uj, ashtu edhe ata ulen n plazh nga rrpirat e sokakve t Ulqinit. Gjat rrugs prmbysin dhe shkelin gjithka q gje jn. Shkelin nprmes rrugs. Aty e kan m gjer sesa n trotuar: ecin me shpejt, pasi q shpejtsia sht e rndsishme q n pla zh t zn vend sa m afr ujit. Nuk largohen kur u afrohen veturat. Prvoja i ka msuar se shoferi, megjithat nuk do ti shkel. Nuk re agojn ndaj buris. Sharjet nuk i kuptojn. Kam par n televizion se n Amerik fermert kan xhipa m mbrojts gome. Ata e drejtojn kt automobil ngadal, por dre jt. do gj q u del prpara e shtyjn nga rruga. N kt mnyr, automobili kafshs as nuk i shkakton lndime edhe bn drejtimin e lvizjes s kopes. Xhipat ecin prpara, me shpejtsin e par dhe me gaz t leht. Por larg sht Amerika, aq sa sht larg di elli q nxeh. Ta zm, pr nj njeri i cili sot ka vendosur q t dehet n pyllin e pishave, ku e presin aroma e rrshirs dhe e boave t pishs, era e maestralit dhe freskia, nuk jan vetm kmbsort, mysafirt q e pengojn. Pr ti shkaktuar dhembje koke, jan t mjaftueshm edhe bashkqytetart e tij. M t mbrapshtit nga ata jan drejtuesit e veturave, ata q kan emra e mbiemra t njohur, madje edhe biografi n karriern e tyre. Ata kan gjithka, por jo edhe respektin ndaj njerzve tjer. Njeriu ul krkesat ndaj vets dhe nga jeta krkon vrtet pak. P.sh.: t shkoj me vetur n nj vend ku ka mjaft uiski me akull. Por, sa m pak q krkon, aq m pak do t fitoj. Qndroj n kolon, disa qindra metra e gjat. Njerzit kan t nxeht, jan br shum nevr ik. Disa u bijn pandalur burive, disa shajn e disa krcnojn, disa t tjer jan t qet, sepse predikuesit i kan msuar q t pranojn fatin q sht nj sinonim i kaosit. Pas nj apo dy minutash q jan sa nj apo dy or, kolona fil lon t lviz ngadal si nj gjarpr i strmadh parahistorik. Prvoja m ka msuar: kur n Ulqin bhet nj bllokad e ktill n komuni kacion, ather fjala sht pr nj pafytyrsi. Fjala vjen, dikush ka ndalur veturn n rrug dhe flet me nj
81

R E V I S T

L E T R A R E

tjetr, i cili ka br po t njjtn gj. Apo dikush ka parkuar veturn n mes t rrugs dhe ka shkuar t mbush nj skedin n bastore. Jemi duke kaluar afr shkaktarit t ngecjes. Nj djal i ri, me nj fytyr katrore dhe pamje prej budallai ka ndalur veturn e tij pran nj byrektoreje duke bllokuar rrugn pr Plazh t Vogl. Ai ka pritur n vetur by rekun deri sa tia prgatisin dhe tia sjellin. Pastaj nuk ka pasur t holla dhe ka pritur; kemi pritur derisa shitsi i byrekut tia thyej njzet eurot dhe tia sjell kusurin. Ai t gjitha kto i ka br pa u mrzitur fare, n qetsin m t madhe, gati-gati filozofike, pa e ar kokn pr njerzit, veturat, vapn, burit... Vetm te lopt ekziston kjo indiferenc ndaj mjedisit, ajo qetsi n vendimin pr t br fillimisht at i bie ndrmend, zakonisht q t bj bajgn n vendin q i teket. Sasin e primitivizmit t njeriut n nj qytet mund ta masim me moskujdesin ndaj njerzve t tjer, me qetsin e tij dhe nevojat, me bind jen e fuqishme t tij se sht i vetm n kt bot, me bindjen e fuqishme t tij se at q ka ndrmend ta bj ka t drejt ta realizoj menjher dhe n vendin q ai do, pa marr parasysh vuajtjet q mund tu shkaktoj t tjerve. Vendi i tij sht n natyr: atje ai ka msuar si t ekzistosh, do t thot, t keqtra jtosh t tjert: ai nuk ka iluzionin e njeriut ur ban, pr t natyra nuk sht nj drejtpeshim i ndjeshm, nj organizm delikat dhe i pr br, pasi natyra pr t dhe pr t tijt vetm ka keqtrajtuar me thatsit e saj, me furtunat, me vrshimet, me ngricat: ata mezi kan ikur nga natyra, por me vete asgj tjetr nuk kan marr pos natyrs, prandaj ata jan vet natyra. Them se sasin e primitivizmit mund ta masim saktsisht me masn me t ciln njeriu pengon njerzit e tjer. Sepse njeriu primitiv nuk di t ekzistoj n qetsi dhe diskrecion: ai gjithnj bn poter, shmtime dhe kundr mim. Ai bn gjithka q t duket, ai ekzisti min e tij e riprodhon pa u ndalur. Ekzistenca e tij sht sulm ndaj t gjitha shqisave dhe tru rit. Ai na keqtrajton me vet ekzistencn e tij. Nse ai gzohet, njeriu normal, nga fati i keq q ka t bashkjetoj me t, detyrimisht do t vuaj. Ajo ka e knaq njeriun primitiv, njeriut t civilizuar i shkakton dhimbje. N Vjen lexova n gazet se nj austriak e kishte vrar fqinjin boshnjak. Sikur se sht vrtetuar m von, boshnjaku me vite ia kishte nxir jetn atij me muzikn popullore t zshme t ciln pr do pasdite e dgjonte n banes. Austriaku ishte ankuar n polici e cila kishte ndrhyr n baz t ligjit, por boshnjaku kishte vazhduar me t tijn. Kur austriaku kishte kon statuar se n kt pun nuk ndihmonte as ligji e as policia, ai e kishte vrar
82

R E V I S T

L E T R A R E

boshnjakun dhe i qet i ishte dorzuar policis. Rrfimin e mbajta n mend sepse flet pr at se ligji nuk arrin q t na mbroj nga njeriu primitiv q nuk sht asgj tjetr, vese nj fat keqsi natyrore. Ligji sado i ashpr t jet, nuk mund t prmbledh sanksionimin e ashpr sis s natyrs. Kur ligji parashikon ndshki min, bie fjala, me dnimin me vdekje, ai sht m afr natyrs, q rrjedhimisht do t thot se sht shum larg nga ligjet. Pr kt gj ktu gjendja sht e paprbal lueshme: sepse primitivizmi ktu nuk sht ekses, por thelbi i kulturs, e cila n t vrtet nuk sht kultur. Nse ktu nuk jeni primitiv, ather jeni i huaj dhe kt do ta ndjeni dit pr dit n lkurn tuaj. Me shum prpjekje, fat dhe para mund t ndrtoni fortesn tuaj dhe n t ndrtoni rendin vetjak t gjrave, por vetm pr nj koh. Pr nj koh mund t mbylleni n botn tuaj: t rrethoheni me mure t larta, t hapni kanale t thella, t ndrtoni ura nj drejtimshe. Por, ata do t gjejn mnyrn sesi t deprtojn sikurse n Maskn e Poes t Vdekjes s kuqe, natyra e tyre do t deprto j n ju dhe t fshij nga faqja e dheut botn tuaj. Ktu njerzit mbeturinat i hedhin n rrug dhe peizazhin e shndrrojn n grumbull mb eturinash. Bagtit e tyre, pa t cilat nuk mund t jetojn, shtisin npr asfalt dhe ushqehen n parqet e dikurshme, t cilat jan shndrruar n livadhe. Fmijt e tyre luajn rolin e ki-fontanave dhe shurrojn npr vazot me lule. Ata, plehrat e tyre i ln n plazhet e brakti sura dhe npr hapsirat e braktisura t qen drs s kulturs. Nga t gjitha llojet e artit, ata m s shumti plqejn muzikn, sepse ajo nuk t detyron t analizosh dhe t mendosh. Deri natn von, si nj filxhan i cili shkatrron gjithka n vendin ku bie, me muzikn e tyre t neveritshme strpikin botn me poter, gj q e kan t domosdoshme n mnyr q t gzo hen. N mure dhe n bilborde vendosin grat e tyre cicmdhaja q kan fytyra t tmerrshme, t cilat parashikoj se duhet t sugjerojn lak mi, kurse n t vrtet reflektojn zbrazsi dhe boshllk. N kt zbrazsi ata shtyjn organet e tyre gjenitale gjithnj t forta dhe drejt nga kjo zbrazsi lindin fmijt e tyre q bots s tyre, kombit, familjes, kulturs, llojit t tyre do ti sigurojn vazhdimsin. Ka momente, sikurse at dit q trbimi m pushton aq shum ndaj atyre njerzve, ndaj secilit prej tyre, ndaj burrave, ndaj grave e ndaj fmijve t tyre, deri n at mas saq edhe po t mos u bja asnj sharje, asnj batare sar kastike ndaj tyre nuk do t mund t m lehtsonte sonte. Ka momente q
83

R E V I S T

L E T R A R E

zemrimi m bn trysni aq fort saq nuk mund t lviz, saq m duket se xehetari i zi nga libri Odiseja sht shtrir me tr peshn e tij mbi gjoksin tim. Ather e mendoj vdekjen. Them, ajo q mund t vij sht vdekja. Nse ka dika pas, jasht trbimit mund t jet vetm ajo. Kt po mendoja edhe at dit, kur n njrn an pothuajse isha ngji tur pr karrigen e automobilit dhe n ann tjetr shtrngoja timonin. Isha i detyruar t prisja. sht mrekulli q dika e ktill e be sueshme si vdekja, nse mund t llogarisim se ajo sht shptimtarja, bhet prsosmrisht e pabesueshme dhe sipas nj rregulli vjen von. Rrethan lehtsuese sht se pr mosardhjen e saj asnjher n t vrtet nuk jemi t zhgn jyer. Thon se njeriu sht kafsh e zgjedhur e arsyeshme. Por duket se m shum njeriu, me gjith arsyen sht nj kafsh e dnuar t jet optimiste. A nuk ndodh kshtu? Men jher sa njeriut tia largojn tytn e pushks nga koka, apo sa ti hiqen duart nga qafa e tij, me t cilat kan dashur tia nxjerrin shpirtin, ose sapo nga rropullit tia shkulin kunjin sa gishti t gjat, ai i lehtsuar arrin t thot: O Zot, shptova edhe njher. Dhe pastaj, para se t arrij edhe njher t bj kryq dhe t shqiptoj fjalt: besim, shpres, dashuri, prap do t gjendet i shtrir n balt me kok posht. I gjendur n kt situat, tash, as vdekja nuk do ti duket e tmerrshme dhe e padrejt. Kam menduar me vete: prap asgj spo ndodh, gjithka po prsritet. Pash se njerzit rreth meje pushuan s dali nga automobilat e tyre. Ata drejtonin shikimin kah qielli. Thrrisnin njri-tjetrin, kapnin kokn me duar, shtrinin duart nga habia. Ather floku i par i bors ra n xhamin e prparm t veturs. E hapa dritaren dhe qita kryet jasht: at dit qershori, si n shfaqjet e Hollivudit n ditt e Krshndellave, e qet dhe krenare, n Ulqin po binte bor. Nga serbishtja: Haxhi Shabani

84

R E V I S T

L E T R A R E

Ridvan Dibra

idvan Dibra (Shkodr, 1959) ka kryer studimet pr Gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Shkodrs Luigj Gurakuqi, ku q nga viti 1994 ligjron letrsin shqipe. sht ndr shkrimtart m t njohur shqiptar. Krijimtaria letrare e tij prfshin nj numr t madh veprash t cilat sjellin risi t shumta n letrsin shqipe: Thjesht (1989), Eklipsi i shpirtit (1994), Prostituta e virgjr (1994), Nudo (1995), Vetmia e diellit (1995), Mjerimi i gjysms (1996), Kurthet e drits (1997), Triumfi i Gjergj Elez Alis (1999), Stina e ujkut (2000), T lir dhe t burgosur (2001), Vlla me centaurt (2002), Triumfi i dyt i Gjergj Elez Alis (2003), Email (2003), Kumte dashurie (2004), Franc Kafka i shkruan t birit (2006), Stina e maceve (2007), N krkim t fmijs s humbur (2010) etj.

Legjenda e vetmis

1. Bala rri vetm gjithmon. Edhe pse nuk e plqen vetmin. Se sht ve 18 vje. Shpeshher, strukur pas Gurit t Zi (nj shkmb i madh gati sa dy lop s bashku e pr t cilin pleqt e mom betohen se ka ra prej qiellit), Bala rri e sheh sesi moshatart e tij harbohen prmbi barin dhe lulet e Livadhit Sy-blu. I thon Livadhi Sy-blu prejse n mes t tij, krejt n mes, ndodhet nj liqen i vockl me uj prher t kaltr e t kthjellt. Ksisoj, po t ngjitesh diku lart, ta zm n Majn e Egoboks, dhe t hedhsh shikimin posht (ka Bala e ka br me dhjetra e qindra her), Livadhi do t duket tamam si nj sy i madh njeriu me pishat - qerpik anash dhe me liqenin - iris
85

R E V I S T

L E T R A R E

n mes. Ose, t paktn, kshtu i duket atij, domethn Bals. Bala ndihet i sigurt aty ku rri strukur. Se Guri i Zi ka nam t keq gjithandej dhe askush nuk guxon ti afrohet. Me prjashtim t vajzave q, pr udin e Bals, ndodh shpesh ti qasen atij Guri. Pa pyetur pr namin e keq. Ose bash ngaq Guri i Zi e ka at nam. Ku merren vesh vajzat! Porse n raste t tilla, me tiu qasur ato Gurit, Bala ka fill mbrapa shpins pyllin, n t cilin humbet me ta ndjer rrezikun. Moshatart sajojn lloj-lloj lojrash aty n Livadh. Edhe thrrasin e brtasin n kup t qiellit. Qeshin e kndojn. Shahen e zihen. Ngarendin andej-kndej, si t ishin zgjidhur zinxhirsh. Kapen me njri-tjetrin, prfyten e rrokullisen npr bar. Her-her bashkohen n grupe tre a katr vetash; her-her ndahen n dy skuadra. Hert e tjera mblidhen t gjith s bashku dhe formojn nj rreth t madh. Ashtu n rreth, t kapur dor pr dore, sillen e sillen. Pas do rrethi t plot, ulen n gjunj dhe rrin n heshtje. Pr disa aste kshtu. Mandej ngrihen n kmb dhe thrrasin t gjith njhersh. Si ti kishte pickuar zekthi. A gjarpri. Duken lojna t reja e t uditshme, t cilat nuk jan luajtur para dhjet vitesh. Ather kur Bala mund t bashkohej me moshatart e tij. Ose mund t ishin luajtur edhe ather, porse prej m t rriturve. Se do mosh ka lojnat e veta, flet Bala me Gurin e Zi, mikun e tij t vetm tash dhjet vjet. Jo vetm do mosh, por edhe do koh, prgjigjet miku. ka Bals i duket e njjta gj. Sidoqoft, ai nuk e kupton domethnien e atyre lojrave t reja e t uditshme, q luhen para syve t tij. Ose m sakt, para njrit sy (t majtit), sepse tjetrin, pr siguri, e mban t mbyllur dhe t fshehur mbas Gurit t Zi. Jo, jo, nuk i merr vesh ato lojna Bala. Edhe pse e vret mendjen gjat. Fajin ia v largsis: prej aty ku ndodhet i fshehur, deri te Livadhi ku harbojn moshatart e tij, jan m shum se njqind hapa. Po, largsia e paska fajin!, i thot Bala Gurit t Zi. Guri nuk prgjigjet. ka do t thot se nuk sht n nj mendje me mikun e tij. Bala mrzitet n fillim, porse me t kaluar pak aste e me tu br paksa i ndershm me veten e vet, e pranon se largsia nuk ka kurrfar faji. Diku tjetr struket ai, domethn faji: si mund ti kuptosh lojnat, q kurr si ke luajtur vet? Prderisa, prej asaj largsie, i shquan deri edhe veshjet e moshatarve t tij. Prderisa i dallon djemt nga vajzat.
86

R E V I S T

L E T R A R E

Vajzat! Pa iu avitur mir Livadhit, Bala e ndjen n ajr pranin e tyre. T pangjashme me asnj arom tjetr. As me ato q burojn posht prej toks. As me ato q pikojn lart prej qiellit. Er vajzash, pra. Ndodh shpesh q dy e nga dy, pasi jan lar m par te liqeni mes Livadhit, vajzat ti aviten Gurit t Zi. Porse Bala, ndrkoh, sht tretur si hije n pyllin mbas shpins. Ka zgjedhur nj pem t madhe dhe sht strukur pas trungut t saj. Teksa vajzat qeshin dhe trazojn me fjal e duar njra-tjetrn. Mandej zhvishen krejt cullak dhe nderin teshat prmbi Gurin e Zi. Bala ather, me dit t pa jetuara e fantazi t azdisur, ul pantallonat dhe trazon me duar hallatin e vet. Trungu i murrtyer i pishs prjarget. Thua se aty sapo kaloi nj krmill i strmadh. 2. Bala sht rrekur ta thyej vetmin. Si thyhet, ta zm, nj kamban qelqi. Ku t kan futur pa dashjen tnde. Dikur, domethn jo m larg se para nj viti, pasi pat pritur e hezituar pr shum e shum koh, Bala kishte guxuar dhe, duke prkdhelur me njrn dor faqet e Gurit t Zi (i bindur se nuk do t kishte m nevoj pr miqsin e tij), qe nisur drejt moshatarve. Ishte nj dit e trazuar pranvere, dit kur vetmia dhembte m fort se kurr: prplot me britma gjithfarsh, aroma dehse e kng zogjsh. Tamam dit pr falje e pajtim. Edhe pse Bala ende nuk e kuptonte se pr far duhej t krkonte falje? Se nuk kujtohej ti kishte br keq ndokujt. Kshtu besonte ai. Kshtu besonte se do t ishte edhe pr moshatart e tij. Se Bala ende ishte n moshn kur dhe t tjert rrekesh ti mendosh si vetja jote. Dhe me nj ksi besimi qe ndar prej Gurit t Zi. Pa fat!, kishte uruar Miku i Zi. Mos ta pafsha m bojn!, kishte mallkuar Bala. Dhe qe nisur, duke peshuar me droj mbi qilimin e blert t Livadhit. Krejt n fillim. Me hapa t vegjl e t rregullt. Thua se po ecte mbi nj tok t minuar. A t mbushur prplot me kurthe. Se kishte shum koh, q nuk nisej drejt njerzve. Por vetm drejt Gurit t Zi. A pemve e bishave n pyll. Kurse njerzit dukeshin tjetr. Krejt tjetr. Qofshin ata edhe moshatart e tu. Qofshin ata edhe nna jote. Prandaj druhej Bala. Edhe truante
87

R E V I S T

L E T R A R E

q nuk kishte dik n krah. Atin, sidomos. Ose msuesen e klass s par. Apo edhe Gurin e Zi. Sa pr t dgjuar nj z. Sa pr t marr nj pohim. Pr at q qe nisur t bnte. Por vetm n dhjet hapat e par kshtu. Se mandej qe mbushur prplot me besim n vete. Krejt papritur. Thua se besimi pat qen i tretur diku aty pran dhe ai e kishte thithur bashk me ajrin. Pas ksaj, hapat e Bals ishin br m t gjat e m t sigurt. Gati - gati sikur po ecte npr oborrin e shtpis s vet. A n pyllin prfund Livadhit. Edhe pse nj droj e leht, si mjegull mngjesi, ende i sillej prqark. Por ani. Edhe ajo mjegull do t shprishej. Sa t dilte dielli. Domethn sa t takohej me moshatart e tij. Q fill do t bheshin edhe shokt e tij. Vajzat e dalluan t parat. Q larg. Edhe e prshndetn me britma gzimi. Edhe e ftuan t bashkohej me to. Ndryshe ndodhi me djemt. Pritn n heshtje sa Bala tu afrohej pran dhe ather shprthyen njhersh, si n kor: Erdhi kopili! Erdhi qeni! Erdhi kodoshi! Erdhi...! Bals i erren syt dhe gjithka aty i sillet rrotull. Nj lmsh i mblidhet n fyt e gati ia z frymn. Nuk mendon gjat, porse mbledh duart grusht, ia jep virrms me t madhe dhe turret drejt zrave. Ashtu, me shikim t errsuar, godet si t mundet e ku t mundet. Djathtas e majtas. Me grushte e me shqelma. Pa pushim ashtu. Derisa ndjen nj goditje t fort mbrapa koks. Mandej nj tjetr prpara. Nj goditje nn gush. Nj tjetr posht syrit t majt. Edhe nj goditje n hund. Nj tjetr. Edhe nj goditje tjetr. Edhe nj... dhe Bala nuk mundet m: rrzohet prtok, aty n Livadh, mbi barin e njomur nga vesa e mngjesit. Ather fillojn shqelmat. Gjithkund: n brinj, n ije, shpin, gjoks. Bala v duart mbi kok dhe mblidhet kruspull si iriqi. Pr udi, nuk ka m dhimbje. Edhe pse e ndjen zhurmn e goditjeve. Por vetm zhurmn. Thua se ato goditje bien mbi nj trup tjetr, t huaj. Nj dshir ka tashti Bala: t mbyll syt e t flej. Dhe e z gjumi. Ose ai kujton ashtu. Kur prmendet, nuk sheh knd rreth vetes. Vetm nj vajz q ia mbath me vrap, sapo ai lviz kokn paksa. Bala e ndjek me shikim t mjegullt. Me vetm njrin sy. Se tjetrit dika ia pengon shikimin. Si valviten n er flokt e vajzs. Turbullt kujtohet pr te. Ndoshta, qe shoqja e dikurshme
88

R E V I S T

L E T R A R E

e banks. Ndoshta. Me mundim ngrihet mbi brryla. Nj shami e njomur i rrshqet nga fytyra dhe i bie mbi prehr. Bala kujtohet pr vajzn dhe dhimbjet i dhmbin edhe m shum. Provon t nxjerr tinguj, domethn t thrras, porse nuk mundet. Shamia sht hala e njom dhe anash ka qndisma lulesh. N mes, po me qndisma, ka t shkruar nj emr: MARTA. sht emri i shoqes s dikurshme t shkolls. Bals i dhemb gjithkund. Megjithat, ia del t ngrihet n kmb. Dielli, tash, i bie pingul mbi kok. Edhe niset Bala. Ku tjetr ve shtpis s tij? Pa br as dhjet hapa, ndjen gjithkund npr faqe lot t val e t itht. 3. Bala tash sht prap vetm. Si gjithmon. Ose, m sakt, si n kto dhjet vitet e fundit. Sepse deri para dhjet vitesh kishte pasur shum shok. Si gjith t tjert. Ashtu si kishte pasur edhe nj bab. Si gati t gjith moshatart. Bala i kujton shokt e tij. Emr pr emr. Si t ishte ndar dje prej tyre. Edhe pse, me mendjen e tij, qe rrekur ti harronte. Pa e ditur ai se nj rrekje e till sillte gjithmon rezultat t kundrt. Por jo vetm emrat ua mban mend shokve Bala. Edhe gjithka tjetr. Ngjyrn e syve e t flokve, pr shembull. Sepse t gjithve, pa asnj prjashtim, ua ka br portretet. Dikur. Me lapsa ngjyrash n fletoren e tij t vizatimit. T gjithve: nj pr nj. Bile, edhe vajzave. T cilat, gati gjithmon, kishte vrejtje pr qafat e tyre t trasha. Apo pr syt e vngrt. (N vizatim, kuptohet). Prve shokve, Bala kujton edhe t atin. Si t ishte ndar para nj viti prej tij. Edhe pse kan kaluar plot dhjet vjet. Por, n dallim prej shokve, nuk kujton gjithka nga ati. Edhe pse, me mendjen e tij, qe rrekur ta mbante sa m gjat e sa m t plot n kujtes. Pa e ditur ai se nj rrekje e till sillte gjithmon rezultat t kundrt. Ksisoj, pr ti yshtur kujtimet e s shkuars, Bala ka nevoj tu kthehet her pas here sendeve, fakteve, provave materiale. T tilla, si pr shembull: fotografive, ku kan dal t dy s bashku, aspak t ngjashm, aspak si at e bir: ai, domethn ati, prher i zymt e i trishtuar (mister brenga e tij!),
89

R E V I S T

L E T R A R E

kurse Bala gjithmon i qeshur e i lumtur (normal shendi i tij!); fyejve, n brjen e t cilave ati qe i pashoq, kurse Bala sapo kishte nisur t msonte tu binte; figurave prej druri, n gdhendjen e t cilave ati qe mjeshtr, kurse Bals i shrbenin si modele pr vizatimet e tija t panumrta... e plot e plot ksisoj. Porse ishin disa gjra t tjera q e kishin lidhur m fort Baln me t atin. Para s gjithash dhe mbi t gjitha: vizatimi. Pasioni i tij i madh e i hershm. Me ta kryer nj pun, Bala ia rrfente atit. Askujt tjetr m par. As shoqes s banks. Mandej, nse vizatimi plqehej prej tij, e shihnin edhe t tjert. Domethn shokt. Nna. Msuesit. Porse vizatimet e Bals prher plqeheshin prej atit. Edhe kur bnte ndonj vrejtje, dukej m shum si lvdat. Mrekulli ka dal! Edhe pse qafa mundet me ken pak ma e holl... Ngjyrat si t gjalla! Edhe pse jeshilja mundet me ken pak ma e but... Lojnat mandej. Bashk me atin. Lloj - lloj. Gjithkund: npr skutat e kthinat e shtpis; npr barin e pakositur t oborrit; npr pemt e panumrta t kopshtit; npr livadhet e Pyllin e Bjeshks... Edhe Bala kurr nuk sht i sigurt. far e pati atin m shum: Bab apo shok? 4. Bala nuk e harron at muzg. Nuk ka se si. Nuk di dhe nuk mundet. Sapo pati mbaruar njrin prej vizatimeve t tija (e kujton si ta kishte kryer para pak minutash: ishte nj portret gati i gjall i shoqes s banks). Priste t kthehej ati nga gjuetia, q tia tregonte t parit. Edhe t merrte, mandej, vrejtjet e tija. Domethn lvdatat. Kur n oborr qe dgjuar ulrima e nns. E beft. E thekshme, si kurr m par. Thua se e kishte pickuar gjarpri. Bala turret n oborr. Dhe ajo q sheh, nuk i shlyhet m nga kujtesa:
90

R E V I S T

L E T R A R E

Shtrir n mes t oborrit, mbi barin e njomur nga vesa e muzgut, sht ai: Ati. Duket sikur fle gjum. (Se ashtu fle ai gjithmon: gjunjt ngritur gati ngjitur gjoksit). iften e shtrngon ende n dorn e djatht. Si duket, e ka prdorur si shkop q nga Pylli i Bjeshks e deri n shtpi. Pran atit, e ulur n gjunj dhe me duart mbi kok, nna thrret pa pushim: E mjera un! E shkreta un! Kurse Bala sht shtangur dhe nuk di si t sillet. Hna sht e plot dhe gjaku mbi gjoksin e atit duket si argjend i shkrir. Nna ndrpret ulrimat dhe jep urdhr: Me vrap te fqinji: ati ende merr frym. Bala nuk ka kurrfar dshire t largohet prej aty. Mezi pret q ati t zgjohet nga gjumi. Domethn t ngrihet n kmb dhe tia shoh vizatimin e fundit, at me shoqen e banks. Porse nna e prsrit urdhrin. Ksaj radhe, me ulrim. Bala nuk ka rrug tjetr. Vese ti trheq kmbt zvarr e t niset drejt fqinjit. T cilin kurr nuk e ka dashur. Edhe pse sht miku m i ngusht i t atit. Edhe pse i fal shpeshher lodra e lapsa vizatimi. Edhe pse sht burr i bukur e gati dy her m i gjat se ati. Por, ndoshta, pikrisht pr kt nuk e do fqinjin Bala. Si mund t ket, n bot, burra m t bukur se ati? Kthehen me vrap q t dy. Fqinji para, Bala mbas tij. Porse jan von: ati po jep shpirt. Me kokn mbi prehrin e nns. Ather Bala nuk mundet m: shprthen n lot dhe rrzohet pran atit. Teksa bie, i bhet se dgjon nj emr prej buzve t tija. Zri vjen i turbullt e i al. Emri prsritet prap. sht emri i fqinjit. Vdiq me emrin tnd n goj, i thot nna Bals, teksa ia mbyll syt atit. T dy me radh. N fillim, t majtin. Edhe Bala beson. I beson m shum nns se veshve t tij. Se ka moshn pr ti besuar t tjert. Kurse gjithka tjetr m pas, Bals i kujtohet si n mjegull. Njerzit e panumrt n oborr. Burrat q thithnin cigare pa pushim. Vajet e ulrimat e grave. Lott e tij t shterur. Nata e gjat dhe e pagjum. Frika pr ta puthur atin t vdekur. E nesrmja me shi e er. Gropa e hapur. Gdhendjet mbi arkivolin e kuqrremt. Fqinji q qante m fort se t gjith. (Me syt e skuqur si dy qeska me gjak, do ta mbante mend prgjithmon kshtu Bala). Nna q prsriste pa pushim mes lotsh: E shkreta un! Dheu i njomur nga shiu...
91

R E V I S T

L E T R A R E

Bala mson edhe versionin zyrtar: Ati sht vetvrar aksidentalisht. Ai q e godiste shenjn njqind hapa larg. 5. Bala e ka t vshtir t msohet pa atin. Sepse kurr nuk ka ndenjur pa t. As edhe nj dit t vetme. Ditt e para pas vdekjes s atit, Bala qe ndjer thjesht i mpir. N nj ekzistenc t uditshme, kur dukej se gjallonte vetm trupi, ndrsa gjithka tjetr dshirat, qeshjet, lott, lodrat, fantazit, ndrrat, vizatimet ishin zhbr e zhdukur sdi se ku. Nj ksi lloj gjendjeje, Bala e kishte provuar edhe para nj viti: kur qe kafshuar prej gjarprit n Pyllin e Bjeshks. Dhe fill ati ia kishte thithur helmin nga plaga n gojn e vet. Po tash, kush do tia thithte helmin nga plaga? Nna, q e mbante gjithnj afr dhe e llastonte m shum se kurr? Ndoshta. Njerzit, q vinin m shum e m shpesh se kurr n shtpin e tyre? Ndoshta. Fqinji, miku i atit, q vinte nat pr nat, sapo iknin njerzit? Ndoshta. Shokt, q vinin dit pr dit dhe i sillnin t rejat, detyrat e msimet? Ndoshta. Me ksi shpresash kishte kaluar java e par pa atin. Derisa Bala t bindej se helmin n plag nuk kishte pr tia thithur askush. Sepse: nna u b ajo q kishte qen: e prkushtuar, para s gjithash, pr veten dhe shprfillse pr gjithka tjetr; njerzit vinin gjithnj m pak e m rrall dhe n t gjitha rastet, sidomos kur largoheshin, mjaftoheshin me shikime e fjal mshire n adres t jetimit; fqinji vinte kur iknin t gjith, gjithnj i bukur e i qeshur, linte mbi tryez lek ose ushqime dhe fliste z-ult me nnn pr or t tra; shokt vinin si me pahiri, nuk i rrfenin asnj t re, vese i linin detyrat dhe fill ia kthenin shpinat, duke i hedhur njri - tjetrit ndoca shikime prplot me tallje e nnkuptime. Ksisoj, Bala qe i detyruar ti rikthehej pasionit t tij. Pr t cilin nuk qe kujtuar gjat gjith javs. Domethn vizatimit. Me droj n fillim. E
92

R E V I S T

L E T R A R E

munges besimi. Me frikn se kishte harruar si shtrngohej lapsi e si vizatohej. (Vizatimi ssht si noti t cilin, edhe po se ushtrove, nuk e harron kurr, kishte thn ati njher. Po e le, vizatimi t l). Por vetm n fillim kshtu. Se mandej Bala thuajse e kishte rifituar sigurin e dikurshme. Edhe pse puna e par pas vdekjes s atit kishte qen me porosi. Domethn prej plags. Qe rrekur t bnte nj portret t atit. Por, edhe pse ishte lodhur shum, m shum se kurr, e kishte grisur copa - copa. Me ta prfunduar. Krejt i paknaqur. Edhe pse portreti ngjante besnikrisht me fotografin prball. Por aspak me at q Bala ndrynte n shpirt. Tamam ather kishte marr vendim t mos bnte m pun me porosi. Domethn mos ta vizatonte m atin. Kurr. Dhe kishte rifilluar t punonte pr qejfin e vet. Si dikur. Porse tash asgj nuk ishte m si dikur. As vizatimet e tija. N t cilat nuk kishte m portrete shoksh e shoqesh. As flutura, lule e livadhe. Vetm kafsh e prbindsha nga m t uditshmit ndeshje n do flet t vizatuar. Kafsh e prbindsha, q Bala i shihte npr ndrra nat pr nat. Edhe ngjyrat i treti Bala. Ruajti ve nj laps t zi e t trash. Aq i duhej. Sa pr ti vn kore plags. Se helmi nuk do t hiqej kurr prej aty. Ve do t mpiksej. Bala nis e ndihet vetm. Sapo ka mbaruar shklqyeshm klasn e par. Pas pak muajsh fillon t dytn. 6. Bala kishte qen n klasn e dyt. Banka e par. Rreshti i mesit. Kur diku nga fundi i klass qe dgjuar nj thirrje: Bala sht kopil! Mbas asaj vettime, qe edhe nj tjetr: Bals nuk i dihet baba! Fill mandej kishin shprthyer bubullimat e t qeshurave. Bala qe zverdhur e strukur nn bank. Edhe dridhej Bala. Krejt i pafuqishm. Edhe i oroditur. Se qeshnin e talleshin t gjith. Ndryshe po t ishin tre - katr. Apo edhe pes. Do t ishte zn me ta. Duke shpresuar e besuar n ndihmn e ndonj shoku. Ose do ti kishte rrahur. Ose do ta kishin drrmuar.
93

R E V I S T

L E T R A R E

Kurse tashti gjithka dukej e prmbysur, mbrapsht. Si me dor t majt. Pa rend e logjik. Bala ishte i vetm prball gjith t tjerve. I VETM. Si kurr m par n jetn e tij prej fmije. Jo se nuk i kishte ndodhur t ndihej vetm. Bile: shpesh. Sidomos n kto dy - tre muajt e fundit. Fill mbas vdekjes s atit. Por kurr si sot: i vetm prball gjith t tjerve. Shoqja e banks q dneste tinzisht, nuk mund t quhej. Ishte krejt pak ndihma e saj. Vetm nj prball gjith t tjerve. Q kishin marr zemr nga shtangia e heshtja e Bals. Edhe talleshin e shanin m fort. Me lloj-lloj shprehjesh e fjalsh t liga. Si n gar pr tia kaluar njri - tjetrit. Se ligsia njerzore prhapet e infekton ku e ku m shpejt se mirsia. (Do t bluante Bala, m von, me mendjen e vet). N klas kishte hyr msuesja dhe stuhia kishte reshtur n ast. Gjithka qe kthyer n rendin e fillimit. As t shara m. As t qeshura. As tallje. Vetm heshtje. Heshtje si n varreza. Ndihej vetm shoqja e banks, q dneste leht. Edhe zri i but i msueses. Thua se kndonte. Bala nuk kishte paditur te msuesja. Asknd. Nuk dinte se si. Se nuk kishte paditur kurr. Asknd. Mandej, nuk dinte pr far. Msuesja ishte e bukur. Edhe m e bukur se nna e tij. M e re ishte. (Pse nuk je ba msuese?, do ti thoshte Bala nns s vet, me t ikur nga shkolla e me tu futur n shtpi). Gjithkund qetsi npr klas. As miza nuk dgjohet. Por jo n zemrn e Bals. Aty kan filluar t gjallojn prbindshat. Edhe pse ende n embrion. Prbindshat q pjell fyerja. Plagosja e shpirtit. Braktisja nga t tjert. Vetmia n horizont. (Do ta analizonte at dit Bala: shum vite m von). Me t mbaruar ora e msimit e me t ikur msuesja, gjithka fillon si m par. Edhe t sharat. Edhe t qeshurat. Edhe talljet. Bile, edhe dnesat e shoqes s banks jan njlloj si para nj ore. Bala nuk sheh shteg tjetr. Vese t dorzohet. Edhe tua kthej shpinn shokve e shkolls. 7. Bala nuk shkon m n shkoll. Edhe pse i luten.
94

R E V I S T

L E T R A R E

Edhe pse e urdhrojn. Nna i lutet e i prgjrohet. Drejtori dhe msuesit e urdhrojn. Kurse fqinji, me tagrin e mikut t atit, provon ta rrah, porse atij i ikn prej duarsh. Kur e sheh q larg, i fshihet dhe nuk i del para syve. Bals i dhemb shkolla e munguar. Pas ikjes s atit, sht dhembja m e madhe. Sidomos n koht e para. Nuk di dhe nuk mundet t msohet me ditt pa shkoll. Mngjeseve, edhe pse tash mund t flej sa t doj, gjumi i del hert, tamam si dikur, n ditt me shkoll. Bile, n ndryshim prej ather, tani nuk sht nevoja ta zgjoj kush: as ati me t puthura, as nna me t tundura: Zgjohu, bir, se je von pr shkoll! Me t zbardhur, Bals i hapen syt. Vetiu. Si me dor. Edhe bn gati antn. Librat e fletoret. Vet. Si dikur. Mandej i vjen radha mngjesit. At, dikur, e bnte gati ati. N t rrall, edhe nna. Tash ati nuk sht. Kurse nna zgjohet von, shum von, gati afr dreks. Ksisoj, Bala sht i detyruar ta prgatis vet mngjesin. Mandej lahet e vishet dhe ja ku sht: i gatshm pr shkoll! Por nuk niset pr askund Bala. Vese ngjitet maj nj stoli dhe i afrohet dritares q sheh pr nga shkolla. Prej aty shquan shokt q mblidhen nj e nga nj apo n grumbuj t vegjl. Largsia sht e madhe dhe ata duken si trumcakt. Bals zn e i dridhen gjunjt, por duron e nuk ulet: rri e pret sa t bjer zilja. (N fakt, prej aty ku sht, Bala nuk ka kurrfar gjasash ta dgjoj zilen e shkolls, porse ai, fal prfytyrimit e fantazis t cilat, pr hir t s vrtets, i ndizen m shum se kurr, ia del ti ndiej krejt qart tringllimat e mprehta, thua se zilja po bie diku aty pran, n dhomn tjetr). Ather Bala prlotet dhe ulet nga stoli. Nuk di t bj. Jan astet e ort m t trishta pr te. Edhe pse e ka gjetur nj zgjidhje. Si bjn gjithmon t vetmuarit. I thrrasin pr ndihm kujtess. Bala kujton ditn e par t shkolls. Me t gjitha detajet e voglsit. Deri tek ato m t parndsishmet: si jan njollat e vogla n mngt e grykses, pr shembull; si sht pritja e durueshme e atit deri n fund t msimit, pr shembull; si jan qortimet e nns pr rripin e kputur t ants, pr shembull... dhe plot t tjera ksisoj.
95

R E V I S T

L E T R A R E

Derisa kalojn tri ort e para t msimit dhe vjen koha e shumpritur e Pushimit t Madh. (Aq i lakmuar dikur prej Bals!) Ather ngjitet prap maj stolit dhe prap i afrohet dritares, q sheh nga shkolla. Tash shokt atje larg duken si zogj shprthyer kafazit dhe Bals prap i duhet ndihma e fantazis: t zr portn e futbollit dhe t hidhet gjithandej n ruajtje t saj, si macja (nna do ta shante pr rrobat e ndotura, kurse ati thjesht do ta pyeste pr topat e pritur e golat e psuar); tia bj me t shpejt hartimin shoqes s banks (nna do t trbohej prej inatit, kurse ati thjesht do t pyeste pr temn e hartimit); ta ndaj bukn e vet me ndonjrin prej shokve pabuks (nna do t nxihej e do t truante, kurse ati thjesht do t heshtte)... dhe plot t tjera ksisoj. Bala mbetet prap vetm. Se Pushimi i Madh sht vetm njzet minuta. Q kalojn si t ishin njzet sekonda. 8. Bala nis e mbyllet n vete. Si bisha n strofull. A si iriqi brenda gzofit t vet. Kushdo q guxon ti afrohet m shum se duhet, provon gjembat e tij. Fqinji, sidomos. Sa her q provon t miqsohet me t. Me lloj - lloj mjetesh e mnyrash. Me lek e dhurata. E di qyshkur pasionin e Bals pr vizatimin dhe i sjell her pas here karton t kushtueshm e lapsa me ngjyra. Porse Bala, n sy t tij, i hedh n zjarrin e oxhakut. Edhe kartont e bardh. Edhe lapsat me ngjyra. I mjafton lapsi i zi. Edhe fletoret e vjetra t vizatimit. Bler dikur prej atit. Me msuesen e tij, Bala dshmohet m i but. Porse gzofin nuk e heq. Msuesja sht e bukur dhe gjithmon bie er t mir. E ka dashur shum dikur. Tashti nuk sht i sigurt. Nuk e di. (Si pr gjithka tjetr. Tash pr asgj nuk sht m i sigurt. Ndjesit i jan przier e trazuar keqas, sidomos dy m kryesoret: dashuria e urrejtja). Sa vjen, msuesja ulet krejt ngjitur Bals dhe e sheh n kokrr t syrit. Syt e saj jan t mdhenj dhe ndryjn prbrenda nj kaltri t uditshme, q
96

R E V I S T

L E T R A R E

atij i kujton gjithher liqenin e vogl n mes t Livadhit. (Bala kishte provuar disa her ti vizatonte ata sy, por nuk ia ka dal: lapsi i zi ishte i prshtatshm ve pr kafsh e prbindsha). Msuesja ka marr vesh gjithka dhe doher i krkon falje Bals. N emr t shokve t klass. Q ndihen t penduar e fajtor. T gatshm t vijn t gjith, nj e nga nj, e ti krkojn falje. Ve ai t kthehet n shkoll. (Po t duash ti, e dnojm ndonjrin prej tyre. E bjm shembull. Pr gjith t tjert. Ve ti t kthehesh n shkoll). Porse Bala, tash, nuk ka m besim. Te askush. E ka bindur veten se po t kthehet n shkoll, gjithka do t prsritet: sharjet, fyerjet, t qeshurat, talljet... Bile edhe dnesat e shoqes s banks. Me shoqen e banks, Bala tregohet m i but se me gjith t tjert. Porse gzofin prap nuk e heq. Vetm gjembat i fsheh disi. Shoqja e banks vjen gati do dit. Pasdrekeve. Prher e prlotur dhe e ndrojtur. Sjell me vete detyrat. Edhe msimin e ri pr do lnd. Teksa flet, trheq vazhdimisht hundt. Ksisoj, fjalt i dalin t gjymta e t shurdhta. Porse Bala nuk ka kurrfar interesi ti dgjoj fjalt e saja. Ve e sodit me vmendje q, me t ikur ajo, tia bj portretin. (Por, tash, Bala ka harruar t vizatoj njerz. M e shumta q mund t bj pr shoqen e tij t banks, sht ta prfytyroj e ta paraqes at si flutur a si zog. Dhe jo si prbindsh). Kurse t tjert, prfshi edhe ndonj shok n t rrall, Bala as q i v n hesap. Sapo e merr vesh afrimin a pranin e tyre n shtpi, mbyllet n dhomn e vet dhe nuk del q aty, pa ikur ata. Bala, tash, nis dhe e krkon vetmin. Edhe mbyllet e mbyllet. Ku tjetr vese n guaskn e vet? 9. Bals nuk i dihet baba, kishin thn dikur shokt.
97

R E V I S T

L E T R A R E

Kurse nna po: e bukur. Prej s cils ai ka trashguar dika. Trupin, pr shembull. T gjat, nj kok mbi moshatart. Flokt biond, pr shembull. Prher me nj lloj sprndritje e prarimi si prej argjendi. Qeshjen, pr shembull. Gjithmon (domethn sa qe gjall ati) t zhurmshme e t shoqruar me pulitje sysh. Syt? Jo, jo, ato nuk kishin asgj prej syve t nns. T sajt ishin t mdhenj e t zgjatur anash, kurse t tijt t rrumbullt e t vegjl, si dy kokrra t papjekura ulliri. Edhe formn e fytyrs krejt ndryshe prej nns e kishte. Disi katrore e me gush t rrafsht, si t prer me thik, ndrsa fytyra e nns vinte vezake e prfundonte posht n nj pik, tamam aty ku qe maja e gushs. Po prej atit, far ka trashguar? far tiparesh? Vesesh e sjelljesh? H pra, cilat? Kurr m par, Bala si kishte br kso pyetjesh vetes s vet. As q qe kujtuar. As q kishte pasur arsye. Po pse duheshin br? Cila fmij n bot ia bn vetes pyetje t tilla? Pse Bala duhej t bnte prjashtim? Deri at dit shtatori, kur qe ulur n bankn e par, rreshti i mesit dhe kur njri prej shokve t klass kishte deklaruar faqe t gjithve se Bals nuk i dihet baba, shprehje t ciln ai, me tu kthyer n shtpi, ashtu i prlotur e shpirtvrar, e kishte interpretuar pak a shum si t till: Bala nuk ngjet me babn e vet! Dhe Bala nis e harxhon minuta e or t tra pr ti gjetur ato, domethn ngjashmrit mes tij dhe atit. I bindur se do t jen diku. Mjafton ta vras mendjen e ti krkoj. Mbyllet me els n dhomn e tij dhe ngulet para pasqyrs. Pran vetes afron t gjitha fotografit e tija; edhe ato ku ka dal ati. Vetm ose me t. N t rrall, edhe me nnn. T gjitha. Nj kuti t mbushur plot me to. Lloj - lloj fotografish. N fillim, ati i vogl. Krejt i vogl, bebe. Dy foto t tilla jan. N t dyja ati duket gati i shmtuar e shndetlig: nj cop mishi, pa form e shprehje. Kurse Bals, n at mosh, i jan br foto t panumrta. N t gjitha ka dal i bukur e i shndetshm. I heq mnjan ato. Dhe merr t tjerat. Ati m i rritur tash. Nj vje. Dy. Tri. Katr... N t gjitha i zymt e i trishtuar. Thua se kan nxjerr me zori n fotografi. Bala nis e trishtohet. Edhe i kalon me t shpejt fotot. Pa i krahasuar me t vetat. Pa vn re se syt e atit nisin e ngjajn me t tijt: dy kokrra t papjekura ulliri. Se Bala tash ka filluar t paragjykoj e jo t
98

R E V I S T

L E T R A R E

shoh. I hedh mnjan fotografit. Derisa ndesh n njrn, ku ati ka dal n moshn tet vje. E thot shnimi mbrapa saj. Tet vje. Aq sa sht Bala tash. I rreh zemra fort dhe nis e rrmon fotografit e veta. Derisa gjen njrn. T fundit. Ia ka br ati. Pak dit para se t vdiste. Me nxit e me duart q i dridhen, i v pran t dyja fotografit. I unshm ti gjej ngjashmrit. I sheh me radh. Her njrn. Her tjetrn. Mandej t dyja bashk. Me shpres. Por m kot. Asgj t prbashkt nuk v re. As syt q duken si katr kokrra t papjekura ulliri. Ata t dy n fotot duken si dy t huaj. Pa asnj lidhje mes tyre. Aspak si at e bir. Bala nis e lodhet. Edhe besimi nis dhe e l. Fotografive ku kan dal bashk me atin (n t rrall, edhe nna bashk me ta) nuk u kushton vmendje t madhe. I sheh thjesht sa pr tu mallur. Me atin, kuptohet. I bindur tashm se n to nuk ka pr t gjetur kurrfar ngjashmrie. Mes tij dhe atit. Prkundrazi. Ve dallime t shumta e t uditshme. Thua se nuk kishin qen at e bir. Po ather, pse e kishte dashur aq fort atin? M shum se gjithka n bot. Bile, edhe m shum se shoqen e banks. Po ather, pse ishte kuptuar aq mir me atin? Merreshin vesh edhe pa folur, ve me shikime. Bile, edhe m mir se me msuesen. A nuk hynin kto te ngjashmrit? Po si mund tu thuhej t tjerve kjo? Si mund t bindeshin ata? Bala z kokn me grushte. Mandej, me po ato grushte, godet fort pasqyrn prball. Ciflat e qelqit e grvishtin dhe gjaku i rrjedh gjithandej. Por nnn nuk e thrret pr ndihm. Se ajo nuk ka pr ta kuptuar. Ashtu si nuk e ka kuptuar edhe m par. Edhe pse ka prplot ngjashmri me t. Bala nis e ndihet i huaj n shtpi. Edhe n dhomn e vet. Edhe n oborr e gjithkund tjetr. 10. Bala nis e shkon te Pylli i Bjeshks. Atin e munguar aty e gjen. Edhe lojnat e harrimin. Pyllin e Bjeshks e njeh qysh m par. Pllmb pr pllmb. Pem pr pem e gmush pr gmush. Me qindra e qindra her ka bredhur
99

R E V I S T

L E T R A R E

e luajtur aty. Kurr vetm m par. Me shokt. Por m shpesh me atin. Gjithmon e merrte me vete. Edhe kur shkonte pr t bredhur e shtitur. Domethn pr kot. Edhe kur shkonte pr pun. Domethn pr gjueti. Njher q se pat marr, kishte qlluar mbi veten e vet. Gabimisht. Aksidentalisht. Kishin thn specialistt. Ati bhej tjetr n pyll. Krejt i ndryshm prej atij t shtpis. Me t shkelur apin e par aty, syt i madhoheshin e i lngzoheshin: tamam si sy fmije. Edhe trishtimi e brenga e prhershme i zhvoshkeshin fytyrs: tamam si lvoret e thara q binin prej trungut t pishs. Mandej niste e fliste pa pushim. Fliste e qeshte pa asnj shkak. Ai q n shtpi nuk i ndrronte m shum se dy fjal gjat gjith dits. Ai q n shtpi qeshte vetm kur shihte vizatimet e Bals. N pyll bhej tjetr. (Aq sa Bals i vinte t besonte se ati nuk duhej t qe rritur n nj shtpi, si gjith t tjert, por n pyll, si lepujt a drert). U thoshte fjal t mbla e prkdhelse pemve, pasi prekte e lmonte me radh trungun e s cils. Ndalej para ndonj breshke a iriqi, ulej n gjunj, dhe bisedonte me ta thua se kishte pran ndonj mik fort t afrt. (Vite m von do ta kuptonte Bala se pse ati kthehej gjithmon duarbosh nga gjuetia, kurse fqinji prher me dika t vrar prmbi supe. Nna, ather, shante e truante atin, ndrsa fqinjin e lavdronte dhe e ngrinte n qiell). Tash Bala sht vetm n pyll. Krejt vetm. Si kurr m par. Ka droj e frik n fillim. Edhe nj rrahje flatrash diku ia shtie t dridhurat. Edhe nj krrokat korbi. Edhe nj zhaurim gjethesh e degsh. Edhe... Por nuk i duhet shum q t msohet. Edhe ta heq drojn e frikn. N astin kur e kupton se nuk sht vetm. Sepse nuk mund t jet. Nuk ka sesi. Prderisa i sht e njohur do pllmb e atij pylli. E shtrenjt dhe e paharrueshme. do shteg, pem a gmush. Shkelur e prekur bashk me atin. Ather nis e flet me te. Me z t lart. Pa drojn se e dgjon apo e tall ndokush. (Si kishte br nna njher n shtpi, kur ai qe rrekur t fliste me nj fotografi t atit). I bn lloj - lloj pyetjesh. Si dikur. Edhe merr prgjigje. Ia tregon vizatimet e reja. Merr lvdata prej tij. (Edhe pse nuk sht krejt i sigurt, q atit mund ti plqejn prbindshat e vizatuar). Mandej i rrfen pr ngjarjet e fundit. Talljet e fyerjet e shokve. Braktisjen e shkolls. Kt ati nuk e kaprdin. Kundrshton me z t lart. Arsyet e
100

R E V I S T

L E T R A R E

justifikimet e Bals. Bhet i sert e nevrik. Si kurr m par. Edhe ikn e largohet pr diku. Me shpirt t vrar. Pr tu kthyer prap t nesrmen. Gjithka ndodh n pyll. Edhe Bala nis t ndihet m mir se n shtpin e vet. Aty ve sa han mngjesin. Me t shpejt. Vetm. Se nna ende sht gjum. Mandej fill e n pyll. Me vete merr vetm fletoren e vizatimit. Edhe lapsin e zi. Bala kthehet n t errur. Si hajn. Pa takuar asknd. 11. Bala nis e trazohet prej ndrrash. Gjithfarsh. Me ti mbyllur syt. Prandaj dhe shtrihet gjithnj e m von n shtrat. Sa m von q t mundet. Deri kur syt ti lotojn e qepallat ti rndojn si t ishin prej plumbi. Nis tia ket frikn gjumit. I bindur se ai nuk do t vij vetm. Si nuk ka ardhur gjat gjith ktyre netve. Porse prher i shoqruar me do ndrra t frikshme. Prej atyre q Bals ia trazojn zemrn si me dor dhe ia ngren prpjet qimet e trupit e t koks. Edhe pse fle prher me drit ndezur. Edhe pse ndodh q hna, aty matan dritares, t jet e rrumbullt dhe plot drit. ndrra bn punn e saj. Edhe Bala zgjohet i mbytur n djers e n dridhma ankthi. Pa e ditur se ku sht: n shtrat apo n ndrr? Edhe kujtohet pr gjithka, deri n detaje e imtsi. (Ai me atin t zn dor pr dore. Duke folur me drur e kafsh npr Pyllin e Bjeshks. Kur qe, pas nj gmushe, shfaqet figura e gjat e fqinjit. Fytyrn e ka t zez. Krejt t zez. Si t lyer me zift. I ndrijn ve dhmbt e bardh. Si t ujkut. N dorn e majt mban iften. Kurse ati nuk ka ifte. Sepse ka dal pr kot. Domethn pr bredhje. Bala e dallon i pari fqinjin. Edhe i thot atit. Kurse ati qesh me t madhe. Vetm qesh. Edhe i thot Bals se aty nuk sht askush. Vese nj gmush n form njeriu. Bala bindet. Edhe shtrngon m fort dorn e atit. Fort e m fort. Derisa i dhembin thonjt. Ati vese qesh. Edhe vazhdon bisedn me pemt e kafsht. Bisedn e ln prgjysm. Kur qe, pas nj tjetr gmushe, shfaqet figura e nj gruaje t bukur. Q fill kthehet n dhelpr. Me syt q i xixllojn si dy
101

R E V I S T

L E T R A R E

yje natn. Fqinji e drejton iften nga dhelpra. Edhe merr shenj. Mandej e ul iften prap. Se dhelpra kthehet prap n grua. Gruaja nuk sht askush tjetr vese nna. Fytyrn e ka t bardh si hna. Bala e dallon i pari nnn. Edhe i thot atit. Kurse ati qesh me t madhe. Vetm qesh. Edhe i thot Bals se aty nuk sht askush. Vese nj tjetr gmush n form njeriu. Bala bindet. Edhe shtrngon m fort dorn e atit. Fort e m fort. Derisa i dhembin prap thonjt. Ati vese qesh. Edhe vazhdon bisedn me pemt e kafsht. Bisedn e ln prgjysm. Ashtu ecin e ecin. T zn dor pr dore. Duke folur me pemt e kafsht, por edhe me njri - tjetrin. Her - her i zgjidhin duart. Edhe rendin si t harbuar. Npr Pyllin e Bjeshks. N ndjekje t njri - tjetrit. Ndodh q ati fshihet. Pas ndonj trungu t gjer. Edhe piskat pingrime shpendi. Pr ta ngatrruar Baln. Q rreket e rropatet gjithandej. Trung pas trungu. Derisa e gjen atin. Q e shijon lojn porsi fmija. Fshehur e strukur pas ndonj peme. T gjeta! thrret me t madhe Bala. Edhe godet leht me grushte t atin. Gjoksin e tij t ngusht, si gjoks fmije. Kur qe, pas nj tjetr peme, shfaqet prap fqinji. Prap me fytyrn e zez si t lyer me zift. Prap me iften n dorn e majt. Kurse n t djathtn mban nj dhelpr t vrar. Syt e dhelprs jan shuar dhe nuk xixllojn m si dy yje natn. Fqinji afrohet dhe dhelprn e vrar e hedh para kmbve t atit. Mandej qesh me t madhe dhe nxjerr jasht dhmbt e mpreht e t bardh. Tamam si t ujkut. Mandej, pa thn asnj fjal, v iften mbi sup dhe merr shenj drejt tyre. Dgjohet nj krism dhe fill ati rrzohet n gjunj. Tash asht radha jote, i thot fqinji Bals...) q, ndrkaq, sht zgjuar i lar n djers. Bala ia tregon nns ndrrn e fundit. Nna ngryset. Edhe e fton t flej bashk me t. 12. Bala i prgjigjet ftess s nns. Ve pr nj nat. T flej bashk me te. Jo se e dshiron nj dika t till, por nuk gjen rrug tjetr: ndrrat po bhen gjithnj e m t shpeshta: ndodh q sheh edhe dy - tri vetm brenda nj nate: t gjitha t frikshme e t ankthshme. T gjitha prfundojn njlloj: me vrasjen e atit. Vetm njher ndodhi q ati t kthehej n lepur e ti shptonte goditjes. Kurr m.
102

R E V I S T

L E T R A R E

Kurr m par Bala nuk ka fjetur vetm me nnn. Me t dy bashk, po. Domethn me atin dhe nnn. Nuk numrohen rastet. Sa her q i dilte gjumi natn. Pr nj arsye a nj tjetr. Ngrihej nga shtrati i tij i vogl dhe shkonte tek i madhi. Edhe shtrihej mes atit e nns. Prher n mes. Se vetm aty kishte gjithmon vend t lir pr t. Nns ia kthente shpinn. Gati prher. Kurse fytyrn e ngjishte n gjoksin e ngusht t atit. Aty e zinte gjumi. Por ndodhte jo rrall, kur zgjohej n shtratin e madh pa shkuar aty me kmbt e veta aty. Ishte ati q ngrihej natn, e merrte hopa, dhe e shtrinte pran vetes. Thjesht pr qejf. Derisa nisi shkolln. Ather Bala u b me dhomn e tij. Edhe me nj shtrat m t madh se t dikurshmin. Porse tash nuk kishte m t drejt t ngrihej nga shtrati i vet e t shkonte t shtrihej mes tyre, domethn mes nns e atit. Edhe pse prap i dilte gjumi natn. Pr nj arsye a nj tjetr. Edhe pse askush nuk e kishte porositur a urdhruar (zakonisht, nna jepte urdhra, kurse ati porosi), q t mos e ndrmerrte prap nj hap t till. Porse njher q Bala kishte provuar, e pat gjetur t mbyllur me els (apo shul nga brenda?) dhomn ku flinin ata t dy, domethn nna dhe ati. Kishte provuar njher t dyt. Prap dhoma e mbyllur me els (apo shul nga brenda?). Edhe njher t tret.... Mandej kishte hequr dor. I qe nnshtruar vendimit q kishin marr ata t dy. Edhe pse pa dashjen e tij. Porse nuk kishte rrug tjetr. Kshtu bjn t gjith!, kishte thn nna. Kur qe, n nj nat t sert dimri, me vettima e bubullima q st linin t vije gjum n sy, dera e dhoms s Bals (kurr e mbyllur me els apo shul nga brenda) hapet me ngadal dhe brenda hyn - kush thoni ju? - pikrisht ai, domethn ati. Paksa i krrusur e me ap t leht. Si hajn! Bala thrret nga shendi. Ati v gishtin n buz. Sht, se na dgjon nna. Edhe shtrihet ngjitur Bals. Duke qeshur me hilen e tij. Bala ngjesh fytyrn te gjoksi i ngusht i atit. Si dikur. Ashtu e z gjumi. Ati nis e vjen nat pr nat. Thjesht pr qejf. Derisa nna mson gjithka. Edhe shan e truan. Si di ajo. Edhe prsrit para t dyve, domethn para atit e Bals, t vrtetn e prjetshme e t prbotshme: Burri fle me gruan. Fmija fle vetm.
103

R E V I S T

L E T R A R E

Kshtu bjn t gjith! (Asaj nate t par e t fundit bashk me nnn, me prjashtim t aroms s mir q frymonte gjithandej dhoms, Bala nuk i kujton asgj t veant e t ndryshme nga nett e tjera: po ato ndrra t frikshme e t ankthshme, po ato zgjime t trembura e t lara me djers). Bala merr vendim q t nesrmen. Mos me fjet ma me nnn. Nuk gjen arsye. 13. Bals nisin e i bhen t njllojta ditt. Edhe muajt. Bile, edhe vet vitet. Koha sikur sht ndalur pr Baln. Krejt papritur. Si me dor. Nuk vjen e nuk ikn pr dika koha. Si bnte gjithmon. Tash nuk rrjedh m. Edhe pse ati, dikur, e kishte krahasuar me lumin q buron diku, ecn e ecn, dhe prfundon mandej n det. Kurse tash koha ka ngecur n vend. Si e penguar diku. Prej dikujt. Bala kujton nj dimr, kur qe ngrir Prroi i Bardh. Gati n t gjith gjatsin e tij. T gjith ishin turrur pr andej. T armatosur me kazma e qysqi. Troftat kan dal sheshit, kishte thn fqinji. Kishin rendur pas tij. Ati me Baln pr dore. Thjesht pr t par. Se peshkun nuk e dshironin asnjri. Prej lart, Prroi i Bardh dukej si nj gjarpr i strmadh e i ndritshm, q qe ndalur e shullhej mes shkmbinjve. Kurse nga afr, t ngjallte mshir. T paktn, Bala kt pat provuar. Me siguri, edhe ati. Sepse qe ndalur n vend, aty n breg, dhe kishte pshertir thell. Sikur nxirrte nga gjoksi nj dhimbje t madhe. Dhe nuk e kishte ndjekur m fqinjin pas. Q kishte nxituar prmbi syprinn e akullt. Si bnin t gjith! Me kazma e qysqi. Shponin vrima gjithkah, zgjasnin kraht posht dhe nxirrnin q andej trofta. Lloj - lloj. T mdha e t vogla. Pas do trofte t zn, dgjoheshin urra e brohoritje t tjera shendi. Troftat ishin t gjalla dhe dridheshin npr duar si majat e pemve nga era. Ikim m posht, kishte thn ati. Dhe qen nisur t dy. T zn pr dore e pa fjal. Thua se ata ishin fajtor pr ngrirjen e Prroit t Bardh.
104

R E V I S T

L E T R A R E

Edhe pr fatin e troftave t gjora. Mandej qen shtangur t dy. Larg t tjerve. Aty ku Prroi i Bardh bnte pak pushim dhe krijonte pellgje t vegjl. Njri prej atyre pellgjeve kishte ngrir krejt. Jo vetm syprina. Dhe brenda atij burgu prej akulli kishin ngecur dy trofta. Njra e madhe. M e vogl tjetra. Thua se qen ndalur pr pak pushim. Bashk me rrjedhn. Bala qe prlotur. Me siguri, edhe ati. Ikim n shpi, kishte thn ai. Tamam ashtu, si ato troftat e burgosura mes akullit, ndihet tash Bala. Vese n ndryshim prej tyre, sht i gjall dhe merr frym. Kaq. Asgj tjetr. Nuk gjen dallim nga asti n ast. Nga ora n or. Nga dita n dit. T gjitha t njllojta. Mas e ngrir. Sepse Bala tashm nuk pret knd. Nuk pret ti ndodh dika e re. As sahatit e kalendarve varur npr mure nuk ua hedh m syt. Nuk gjen arsye. Sepse: Kur ka uri, ha. Kur ka gjum, fle. Kur ka dhimba shpirti, vizaton. Vetm kur ndodhet n Pyllin e Bjeshks, koha duket sikur shkrin disi. Edhe sikur rrjedh. Si ka thn ati dikur. asti dallon nga asti aty. Edhe ora nga ora. Se pylli prher prodhon befasi. Domethn ngjarje. Porse Bala nuk mund t rrij gjith kohs aty. Domethn n pyll. Se nuk sht si kafsht. As si bari e pemt. I duhet dikur t kthehet n shpi. Aty koha ngrin prap. Si Prroi i Bardh dikur. Bals nis e i rndet koha. Teksa dikur. do ast ishte nj ngjarje. 14. Bals i ikn edhe shoqja e banks. E fundit qenie q e lidhte disi. Me botn atje jasht. Ikn pr t mos u kthyer kurr ma! T paktn, kshtu kishte deklaruar ajo vet, teksa hidhte pas shpins flokt e gjat, t verdh e t ndritshm si ujrat e Prroit t Bardh n prag muzgu. Un t kisha si vlla, patn qen fjalt e saja t fundit. Bala mbetet prap vetm. Si gjithmon. (Teksa hallatin mes kmbve vazhdon ta ket t fryr pr gazep). Rreket ta fajsoj veten sadopak pr
105

R E V I S T

L E T R A R E

ikjen e beft t shoqes s banks, por nuk mundet, nuk di. Sepse si bie ndr mend ndonj fjal e keqe thn prej tij. Kundr saj. Domethn shoqes s banks. Sepse Bala, edhe ksaj radhe, nuk ka folur as edhe nj fjal. Si prher. Vetm ajo fliste. Gjith kto koh. Ajo vinte gati dit pr dit. E vetmja q e kishte kt t drejt. Kinse pr ti sjell detyrat e msimet. Edhe kur kishte pushim dhe shkolla ishte e mbyllur. Ajo vinte. Ulej prball tij edhe fliste. Ai ve dgjonte. Pa ndrhyr e pa dhn prgjigje kur e pyesnin. Sepse, n m t shumtn e rasteve, mendjen e kishte tjetrkund. Si n t gjitha hert. Gjithka qe prsritur pik pr pik edhe hern e fundit. Pa asnj ndryshim. Se harroi Bala: po, ksaj radhe ka kryer nj veprim t ndryshm nga hert e tjera. Thjesht ka zgjatur e futur duart mes kmbve t shoqes s banks, diku sipr gjunjve. Jo se e kuptonte far po bnte, por sepse ashtu e kishte urdhruar hallati i fryr si kurr m par. Vetm kaq. Asgj m shum. Vrik ishte zmbrapsur, kur ajo ia kishte dhn virrms si ta kishte pickuar gjarpri. Edhe pse Bala kishte pasur qejf ti mbante duart sa m gjat aty. Edhe ti lvizte me ngadal gjithandej. Npr ato vise, q dukej sikur kishin marr flak. Vetm pr kaq duhej t ndihej fajtor? Vetm pr kaq ajo duhej t ikte si ta kishte pickuar gjarpri? Ani, se ka me ardh nesr, i kishte thn vetes Bala. Por shoqja e banks nuk kishte ardhur t nesrmen. As t pasnesrmen. As pas nj jave. As... Dhe Bala mbetet prap krejt vetm. I vetm me hallatin e tij mes kmbve. Q rri i fryr gjith kohs. Pa pyetur pr vetmin e t zotit. Dhe Bala nuk di si t sillet me t. Po t ishte ati, at kishte pr ta pyetur t parin. Por ati tash nuk sht. Kur ishte, hallati rrinte urt. Domethn nuk fryhej kurr. Tash q ka nisur t fryhet, ati ka ikur. Dik tjetr duhet me pyet Bala! Po k? Nnn? Marri kishte me qen. Si ka me e dit nna prgjigjen, kur nuk ka vet nj ksi hallati mes kmbve. Fqinjin? Po, ai kishte me e dit prgjigjen. Porse atij Bala nuk dshiron as me ia pa surratin. Shokt? Po, edhe ata kishin me e dit prgjigjen: msuar prej etrve t tyre. Porse atyre Bala ua ka frikn. Edhe mbetet ksisoj pa prgjigje. Deri nj nat, kur i vjen n ndrr shoqja e banks. I ulet prball: me kmbt e bardha e t hapura. Gati ia
106

R E V I S T

L E T R A R E

prish gjumin. Vrik Bala fut duart aty. Si mes zjarrit. Edhe trazon andej kndej. (Hallatin e ka t fryr pr gazep). Mandej Njrn dor (t majtn) e largon nga kmbt e hapura prball dhe e afron pran vetes. Ngadal trazon n fillim. Mandej m shpejt. Edhe m shpejt. Edhe... shkrehet knaqsie Bala. Kur zgjohet t nesrmen, sheh se sht ndragur gjithandej posht barkut e mes kmbve. Bala nis e kujtohet vazhdimisht pr shoqen e banks. Edhe trazon posht vetes me duar. Ku t mundet e sa t mundet.

107

R E V I S T

L E T R A R E

F o t o g r a f: F. S p a h i j a

ajram Sefaj (Pej, 1941) sht gazetar, publicist dhe shkrimtar i mirnjohur kosovar. Ndrkoh ka botuar disa libra gjinish t ndryshme, publicistik: Shenj n koh, Gazetaria ime, Plot Shqipri; tregime: Tri pika, Rruga deri n kallzim, Java ka shtat dit, Blu e gri; novela: Shtitje ndrrash, Sa sht ora; romane: Parisi kot, Terra nullius, Rrfenja fluide, Parisul in zadar, n rumunisht; poezi: N ecje; tregime fmijrie: Udhtim i bardh. Bajram Sefaj jeton e krijon n Franc dhe n Kosov.

Bajram Sefaj

oki
... i vogl, tejet i imt, q tia di kuptimin fjals q e thot, shqipton. E do t thot: shoku(i). E shkurton, e ngushton dhe e zvoglon kt fjal, pr tia prshtatur madhsis miniaturale t trupit t vet. oki im, kshtu e thrret shokun, nj mikun e tij t zne rishtazi, q sht moshatar me t, barabar, ve m i mom se ai, hi m pak se pr nj gjasht dhjetvjetsh. Garant! Hej, heroi i ktij rrfimi, disi si t preferuar e t dashur, sado i hidhur n brendin e tij t hidhur, ka nj histori t dendur jetsore, njqind her m t vllimshme e tragjike se q mund ta bartin supet e tij t pafuqishme, kur jan sa grima, me pak shkarje n hiperbol, mund t thuhet, mikroskopike. Dy historit nguten, prkrye njra-tjetrs, t hyjn n kallzim. E para qet hap (kok), para s dyts, nga se sht m e njom n sajimin e saj. Transmetohet, riprodhohet tamam ashtu si ka ngjar n t vrtet, realisht, n paketim origjinal, pa iu shtuar as munguar, nj fjal t vetme. As nj presje, madje ... derisa gjerbnim kafe-makiatot e mngjesit, (me assugrine, aman, se na mbyti diabeti!), n Amaro, njrn nga kafeterit m t frekuentuara t qytetit, tretur pas shum temash q i shoshitim do dit, humbur n llumin e tyre t dendur, tavolins son i avitet silueta e nj krijese t vogl, sa mos ta
108

R E V I S T

L E T R A R E

vresh fare, kur koka si mbrrin as lartsin e tryezs. Aq m t padukshme e bn at biseda e nxituar e me ritme t shpejta, gjestesh t ashpra. Dallohet, si npr ndrr, refreni aq shpesh i prsritur: ik, shmangu, lna rehat tani! Hi me shum nuk regjistrohet n diskun e rradakes s strmbushur me probleme jetsore. Miku q paksa m i vrazhdt se zakonisht, m i egr ndaj dors s shtrir Tek kur afrohet ngat silueta e asaj qenie t brisht, duke br me dor nga un dhe duke shqiptuar fjal plot inat e mllef ndaj vrazhdsis s bashkbiseduesit tim, thot: ky oki ktu, (lexo: shoku!) ka pale n xhep! dhe dorashkn e vogl sa grima, e prplas pr xhepin e setrs sime t kadifet. Sikur t me shkoq kllapie gjumi t rnd, nj lajm i mir, menjher kthjellohem dhe para vets shoh nj bim t imt hyjnore, sikur t kishte pikur nga pala e shtat e qiellit t paan. Po, axha ka pale!sa t duash!, - i them dhe, me nxitim lshoj dorn n thellsin e errt t xhepit t shterur dhe, q andej, e kthej me ca cent t imt, t ndar e planifikuar pr t bler nj buk e nj gazet t dits. Voglushi, a hija e tij e tejdukshme, bashk me lekt e imt n grushtin e vogl, shmanget duke me ln nj prshndetje t bardh miqsore. Me dorashkn e ngritur n ajr, zhduket si mos t ishte fare, si t ishte hije a fantazm, n pik dite me diell, t vers q sa po bhej vjesht Tjetr nuk di. Asgj nuk mbaj mend. u b, nga vajti, nga humbi e treti. Njmend, u b, o Zot! E prpiu toka. E glltitn avujt e dits s nxeht t vjeshts s par. U shndrrua n zokth mitik, krahleht. Fluturoi! *** Dit m von, gjersa kputja shtegun e shtis s prditshme mngjesore, nj z i mbl, si nj cicrim kanarine, sikur m hyri prnn setr dhe mu ngjit trupit pr t mu ndalur n guacn e veshit... - Hej, ok, oki im! Ai z i iltr, melodik, sa hyjnor, o Zot! nuk vinte nga larg. Pr cepin e setrs me ishte ngjitur, po kush tjetr pos oki-t, q pr pak, sa nuk e kisha harruar e qitur pas mendsh. Tani sikur nis e merr rrugn nj miqsi e paprer dhe, kjo, lirisht mund t thuhet, sht gjysma e dyt e rrfimit. Tashm kur jemi ok, (shok) n kuptimin e mirfillt t fjals. (Sado q kjo tingllon pak e stisur dhe e trilluar kryekreje q, n ditt e sotme t ngarkuara dhe t elektrizuara,
109

R E V I S T

L E T R A R E

me halle e derte, t lind miqsi e madhe dhe respekt i ndrsjell midis nj lypsari t imt fare, si t pa mosh, n nj an, dhe, n ann tjetr, t nj t moshuari, kur rrugt e Prishtins, si t do qyteti tjetr n Kosov, jan plot me krkues lmoshe. Edhe me t till q, shpeshher, jan rebel, t pandrgjegjshm, t paprshtatshm, agresiv dhe t bezdisshm, madje!). *** Si fidan i brisht mbjell aty, midis lisave shtatgjat t avenys q, nj dit t afrt, do t bhet edhe m e bukur se q sht, vese t shmanget perdja e llamarint dhe t kallzoj katedralen n ter bukurin e saj, oki ngjan edhe m i imt se q sht n t vrtet. Ka zn at pik strategjike, pas hamendjes dhe besimit, t atyre q e kan hak ekzistencn dhe rritn, dosido, t pjestarit t familjes se tyre, se: prball nj tempulli fetar, n ndrtim e sipr, zemrat i kan m t buta, e duart m t lira! Cila sht familja e okit? oki nuk ka familje. Ose e mbar bota sht familje e tij. Nuk sht as i falur, as i bler, as i gjetur, rastsisht. sht zog shtegtar pa fole, as streh. Shtroje e ka tokn e Kosovs, mbuloj qiellin e paan t gjithsis! Nuk ka as bab, as nn. Ose i ka q dyt bashk, q, mbase matan lisave shtathedhur t avenys, me shikim t fshehur, ndjekin apknllqet e tij. Kurr nuk i afrohen, sa pr tia shpupuritur flokt e shpesht e kaurrel, s paku. *** Kur miqsia me okin z t lshoj shtat, kur racionet, ndr m t ndryshme, kafjall a drek nuk mungonin, kur bashk kthenim n shitore kpucsh e veshmbathjes tjetr, nj mesogrua shkoqet nga lukuni fmijsh barkzbrazur e symdhenj, n lakmin e prhershme, grumbull n livadh para Filologjikut, si pr t lar nj borxh ndaj meje. Shkurt e m z t shterur, me thot: Eduard e ka emrin. E thrrasim Edi. sht katr vje. Nuk sht i imi. sht i tufs sime. E duam, shum e duam. Nuk e ndaj prej fmijve q i kam lindur vet. Edhe fmijt e mi e duan shum. Benjamin e kemi. Do e ojm n shkoll, sa t bhet shtat vje. sht i zgjuar. Si xanxa. I vyer si bleta. Do t bhet nxns i mir, m i miri i shkolls. N t gjitha shkallt e saj. *** E si mos ta duan, i flas vets n heshtje t thell, kur sht aq i bukur,
110

R E V I S T

L E T R A R E

krijes lozonjare, bonbone..., ta pish me nj got uji, si sherbet! Me ata sy t zi zjarr e t lvizshm minuku. Syt, gati t rrmbushur lotsh, prnjher i lshoj andej nga katedralja n ndrtim, ku sht sektori i prkohshm i puns se Edit! Nuk guxoj ti jep shenj me dor, as ti lshoj z okit t dashur, tani kur emrin ia di n t dy motrzimet: Eduard dhe Edi. Me duket emr i madh pr at cep trotuari q z. Nuk kam guxim ta thrras me z t lart nga se, sakaq, do tia thekte vrapit pr t kputur trup rrugn me shum automjete n fugim. Pamshirshm do t ndrydhin okun, qenushin e dashur Eduard. Edi. Lulin e Vocrr, t ditve m t reja t shekullit njzet e nj! (At i yn, bukn ton t prditshme falna sot...!).

(Prishtin, tetor 2009)

Mort
Bnte vap n Londr. Bn vaki, e ajo vet ishte shkaktare e t gjithave q do t pasojn me shpejtsi filmi n (krye)qytetin me meridianin e Grinuiit n bark. Barku i qytetit, ishte i vocrr pr ti zn t gjith turistt e meridianve. Edhe ata, dy protagonistt, t panjohur dhe anonim. Bota, her-her, ssht aq e madhe. shtje e hapur sht madhsia e saj. Brenda nj kohe t shkurtr mund t ndodh q dy qenie njerzore, nga dy skaje t largta, t takohen. Si ndodh sot ktu n Londr, bie fjala. N muajin gusht. Nn nj qiell t hapt, kur dielli pjek si sa, pamshirshm. * Ajo ishte ulur. Mbi nj rrethoj muri t ult oborri. Parmakt rrotull nj shtpie tipike londineze. Oborr tipik londinez. Me bar t qethur shkurt. Me eleganc angleze. Ajo rrinte qet sikur t ishte vendse, lindur e rritur n kt qytet, e jo si nj e ardhur nga shum larg. Nga meridian tjetr. Shum larg Grinuiit.
111

R E V I S T

L E T R A R E

Qet vshtronte derdhjen e lumit t njerzve. N dy drejtimet e rrugs s gjall. Ai, ndrkaq, nuk dinte as vet se nga kishte ardhur pikrisht aty. Pse kishte ardhur. Nj, megjithat, e dinte me siguri. Se n at qytet ishte nj grimc, si e padukshme fare, e atij lumi t madh frymsh q ecnin shpejt e pr ngut thua se i ndiqte dikush. Ai, sa i lumtur, aq i hutuar dhe i humbur, ishte nga vapa e muajit gusht apo nga vet pamja e qytetit q nuk e njihte sa duhet. Ajo ia bn me dor! Madje me shenjn t ulej pran saj! Shenj q at e zuri n befasi. Hoqi trastn krahut. U ul. Aty ku i tha shenja. Biseda, si n do fillim t ktill, ishte e kursyer. Nuk kishin gjuh. Goj kishin e gjuh skishin. Kjo sht m e vshtira. Pengesa m e pashpirt midis dy qenieve njerzore, kur duan t njihen e t afrohen. * Jan raste t rralla kur dy qenie njerzore takohen e bashkohen n kt mnyr. Si u takuan ata dy. Aty. N Londr. N njrn nga rrugt e saj. U takuan n mnyr m t papritur, m origjinale. Q duhet t shnohet! Detyrimisht. Si rast i rrall. Jo vetm pr ata t dy dhe takimin e beft t tyre, por prgjithsisht. Jan bashk sa bjn disa aste, q kurrqysh nuk bn ti mbuloj heshtja. Disi duhet br. T gjendet nj qare. Mungesn e fjals vshtir q e kompenson dika tjetr. Asgj. S paku n fillim. E pastaj, pastaj, kur fillon loja me duar, loja me buz, ather heshtja hyn n mes, vetvetiu. Ather, logjikisht, sosen fjalt. Ska m fjal! Jetsisht i interesuar pr t qen pran saj, sa m gjat e sa m afr, trazoi kujtesn, shkundi shtresat e saj t trasha dhe, nga mugtir e tyre, nxori dy-tri fjal, hi m shum, t gjuhs s saj amtare, q, thn t drejtn, nuk e dinte se ku i kishte marr e nga i ishin ngjitur n kujtes, por, ja se ishin t mirseardhura n at ast jetik. Jam pikrisht nga ai vend, nga supozoni se jam! U gjegj ajo, me buzqeshje t leht! Kjo futi freski mes tyre, n astin kritik, kur ishin qull djerssh. Sa nga vapa, aq e m shum, nga gazepi i mungess s fjalve. Nga ajo barrier e mallkuar gjuhsore, kur, sapo duhej t niseshin drejt nj udhe t panjohur! * Ret tundeshin mbi qiellin e Londrs, n gusht. Sikur fare nuk
112

R E V I S T

L E T R A R E

merrnin lngatn e asaj q ndodhte posht tyre. N pikn e zhegut zhurits. S paku t mshiroheshin e t sillnin nj grusht freski. Aq! Ret silleshin e mbshtilleshin, sa andej, sa ktej. N programin e mngjesit t BBC-s, mto parashikonte koh t mir e me diell pr kt fundjav dhe prgjat ditve t nj feste religjioze a kombtare q binte n ato dit. Gj e mrekullueshme pr londinezt, kur, pothuajse, gjat gjith vitit, n qytetin e tyre, m shum ka dit me vransira e mjegulla sesa me diell. (Mjegulla e konservuar n knae t veanta, si kujtim, shitet npr dyqanet dhe qoshqet prgjat rrugve t Londrs!). Rastsisht, apo sipas diktatit misterioz t instinktit, ia lshoi dorn mbi dor. Pr tia vn harkun e par urs q afron dy brigje. Dy qenieve t vetmuara njerzore, n kt rast. Rndoi mbi t nj tundim e mundim drithrues. Si goditje. N astin prvlues. Por, megjithat, zemrn e pa t gzuar. N shqetsim kaotik. Renditjen e veprimeve dhe gjesteve pasuese, ai nuk e shihte qart. Ngase ende nuk ishte i zoti t dallonte mir se ndrtonte e rrnonte me to? * Ama, besonte se do gj ishte n rregull, se rridhte mir e mbar. Madje ishte i sigurt se zemrat e tyre t vetmuara, tashm kishin marr ritmin e t njjtit pulsim dhe se ishin n rrugn e drejt t bashkimit. T puqjes. Ajo ishte e qet, engjllore. Zihej n t njjtin kazan. Digjej n t njjtin zjarr! Afrohej vlimi i astit q t zgjidhej nyja e problemit, sidoqoft! asti duhej t merrte hakun e merituar. po i ngjiste, ti jepte, m n fund, nj ngjyr jete. Sidoqoft! Avitn buzt. Paksa t vyshkura e t mbledhura moshe. Nuk u puthn. Vet avitja e buzve nxori shkrumb. As uji i lumit Tamiz, as ujrat e deteve a oqeaneve, nuk kishin fuqi t shuanin at etje, at zhuritje. * Mbaheshin dor pr dore. N shtitje t qet. Krah pr krah Hait Parkut t njohur. Hajt, e hajt. (N at park, njerzit e revoltuar mbajn fjalime t gjata e t zjarrta kundr kujt tu ohet e tua doj qejfi. Kundr t gjithve. Kundr t gjith atyre q ua prishin, qoft edhe tymin e duhanit! T lumt ata q e din gjuhn e mund t flasin sa t duan e si t duan! Aneknd parkut dgjoheshin tinguj t hareshm muzike. Prej asaj klasike,
113

R E V I S T

L E T R A R E

deri te ajo e reja, m e reja, m e reja. E Bob Dilan-it me t tjert, para e pas tij). - M bjn muzik dasme, mendoi ai, n e par. Jo, muzik funebre! Muzik morti, homazhi. Iu duk m afr logjiks. Mendja i shqiti te flaka. Dora e saj e vocrr dhe e but ndjeu frkimin e pllmbs s tij t djersitur, sikur ia shoi prnjhersh flakn, apo asaj i futi fitil t ri? Moria e njerzve t gzuar shtiste posht e lart parkut. Pa e vrejtur fare lojn e fsheht, q, aty afr tyre, lozej midis, dy qenieve njerzore si t padukshme. N shklqimin e Londrs n gusht. Zun nj stol pr pak pushim. Nn hije e dendur t nj lisi. M pastaj, far do t ndodh, far? * Se do gj sht n rregull dhe ka rrjedh t mir, shihej qart. Jasht do dileme. S paku kshtu i dukej, ngase i begenisej, atij! Spontaniteti i asaj rrjedhe ishte gjja m e shenjt e takimit dhe afrimit midis dy t panjohurve, q, mrekullia e rastsis, i kishte sjell n kt qytet t asaj vere e t asaj vape. Serioziteti i takimit ishte dinjitoz. Serioz. Sinqeriteti ishte madhshtia dhe sharmi i tij diskret. * Embesy house, Flat 53, cleve rd, West end Lane. N orn 16h30! Edhe vendi edhe koha, e caktuar. Vetm si tu dilet metrove t duhur dhe drejtimeve me kryqe shum. Tjetr penges nuk shfaqej n horizont! Edhe pak, vetm edhe pak aste, para se t merrnin trenin nntoksor, nj tregtiz e imt. Ndonj pije t fort apo nga ato t fresktat. Pr sfid vaps e t nxehtit, q tashm kishte pushtuar do skut t Londrs. E mundshme q, t dyt bashk, vuanin nga e njjta lngat. Nga shqetsimi. Vuajtja. Gzimi? q po i shpinte drejt nj aventure t pa mosh. Ecn shkallve t ngrehins gri. U ngjitn shpejt. Si t ishin rinosh. Njzetepes-gjashtvjear. Hi m shum t ishin. * Fati printe pr s mbari. Si n loj fati, n lotari! N Londr. Fare mir shihej se apartamenti ishte i lir. Pa frym njeriu tjetr.
114

R E V I S T

L E T R A R E

Ndiheshin mir e t lir. T patrazuar. Si t ishte i tyre tash e njqind vjet. Pron e dy t huajve, ani n zemr t Londrs. Ata ishin t lir, mund t bnin far t donin. T zhvisheshin edhe lakuriq nse ua ha mendja. N mos i friksoheshin pamjes s trupave t tyre! Mos binte reshje vjeshte mbi ta. Fatmirsisht, ishin vetm pr vetm. Me frymmarrje t lir. Kur prfundimisht e n mnyr definitive, sipas t gjitha gjasave e logjiks s shndosh, pritej t ndodhte, ajo q duhej t ndodhte?! Frkime. Ledhatime. Njomje. Ndjellje...! Rrjedh logjike. Pa nguti. Pa huti. Flasin shikimet. Vshtrimet e thella, t paz. Vshtrime m shum se fjalt. * Ai, zoti Byron, emr ky i tij i ri, i natyralizuar, i evropianizuar, i marr hua dhe i shartuar mbi trungun e nj emri tjetr, koh t gjat kishte menduar e projektuar se gjysmn tjetr t shekullit do ta niste dhe do t prfundonte me nj emr tjetr. T ri. Modern. T popullarizuar. Frekuent e m t prdorshm. Ajo quhej Nadja. Shkurt e thjesht, Nadje! Si nadje hert, kur shkrep agimi i dits s re. Nadje hert se u nisa..., apo kshtu disi fillon nj melodi e lasht folklorike! Ai sikur kishte zjarrmi. Ngutej. I pari lirohet nga pjesza e fundit e veshjes verore. Nudo shfaqet para saj e para Zotit, njkohsisht. Me nj bark t lvarur. Asnj muskul. As pr be. Nj nga nj, e t gjitha bashk, sikur kishin pushuar. Varvasaku, varvasaku i lvarur e kurrqysh e hi. Hi!!! Ajo, heshtur, si n film pa z, midis Londrs, ndiqte zhveshjen e tij. At striptiz mashkullor. Pasditen verore. Atje, n Londr. Ai...! * Kush i pari bani?! Edhe ajo bri ashtu si kishte br nj nuse e re shqiptare n ordinancn e mjekut t ri shqiptar, diku n zonat e thella malore kodrinore t tokave tona. E smur pr vdekje!, furishm kishte deprtuar (hyr) n ordinancn e fshatit. Duke i dhn, pas shpine, kyin ders. Mjekut t ri, i kumton s sht pr vdkje e smur dhe n gjendje kritike!. Intervenimi i shpejt nnkuptohej vetvetiu.
115

R E V I S T

L E T R A R E

- Zhvishu, zonj! - i thot doktori i ri, nuses s re, kur burrin e kishte larg, shum larg, n kurbet. - Zhvishu ti i pari! Nuk m mashtron ti mua kollaj, jo! i hakrrohet nusja! (far do t ket ndodhur n vazhdim nuk sht regjistruar n kronika! Vijimi i ksaj ngjarjeje mund t merret me mend!). * Ashtu si bri ai Byroni, prpara saj, ashtu bri edhe ajo, Nadja pas tij. T dyt bashk nudo fare! Nga dushi doln t pastr, t freskuar. Me pulla uji a pika lotsh mbi trup. - Jeta shkruan? - nisi ajo t thurte dika t but. Ia tha kt, qet - qet, n astin kur do sprov e tij pr t deprtua (hyr!) n t, sishte tjetr, pos sprov e pasuksesshme krejt! - Jeta shkruan? tragjedi! Ia ktheu zoti Byron, zonjs Nadje, me skrmitje dhmbsh artizanal, t bler me cop! Pikrisht n astin kur me gishtrinjt e shkurtr e t njtur reumash, ia irritonte vagjinn, rimthin e t ars s qejfit? Deri n bezdisje. Si gjinekologu i keq fillestar dhe i patalent, kur bn provn e par t puns praktike! - Jan shkrimtart ata q, kur nuk arrijn t bjn dot at q duhet br me kalem e qese, midis shalve dhe azateve t tjera t femrs, e bjn kt, me laps e letr. Virgjrin ia prishin letrs s pafajshme. Me kallzime e trillime gjithfar. Kur nuk u ohet (ngrihet) luci, u ohet (ngrihet) lapsi! Jan kush jan, rndsi ka kjo, aman!? Jan djajt vet, apo djajt e djajve! E tmerrshme! T vdessh nga sida, kur smundja e shekullit sht impotenca (L. Danaj Ort e shahut, faqe 18!). Zoti Byron vdiq n London! Mort! Mort! Mort!? Kishte klithur ai deri n kup t qiellit! (Zbrthimi i zorshm struktural i ktij rrfimi del si akrostik, si matematik, anemik e, mbase, aspak artistik! (Londr, gusht 1994)

116

R E V I S T

L E T R A R E

S
Sali Bashota

ali Bashota (Klin, 1959), ka studiuar Gjuhn dhe Letrsin Shqipe n Universitetin e Prishtins, ku tash ligjron lndn Romantizmi. Nga viti 2003 sht drejtor i Biblioteks Kombtare dhe Universitare t Kosovs. Bashota sht autor i disa librave me poezi dhe kritik: Albumi i grisur, Zogu me profil vjeshte, Plagom, Shqipshkrimi kritik, Dalje nga trishtimi, Kuteli prozator- poet-kritik, Domethnia e ideve letrare, Bukuri e nmur, ndrra n parajs, Proza e filleve t modernitetit etj. Poezit e tij jan prkthyer n disa gjuh t huaja.

Syt e vetmis

GJAKU I DORSHKRIMEVE Nj dit vjeshte me shi fillonte t prplasej vezullimi i pastr i imagjinats npr rratht e kujtess. Kur prmbysej britma e fjalve brenda nuancave t dhembjes, si gjithnj klithma shndrrohej n realitet. Nga habia e shikimit pikuditsen e melankolis e kishte zn gjum i rnd mbi ironin therse t nats s lagur deri n palc. Tashm edhe gjaku i dorshkrimeve ndryshkej n vullkanin e fjetur, ndrsa zogjt e uurinin vetmin pa emr, pa trajt, pa shenj n nj stin tjetr t melankolis.

117

R E V I S T

L E T R A R E

LETRA Si t prfytyrohej nj mngjes i zakonshm plot neuroz me shprthimin fantastik t tronditjes s frymzimeve n letrn e bardh. Pastaj, zjarri i shkronjave t ringjallura ndizej n fundbotn e shpirtit. do pranver dallndyshja e syrgjynosur fluturonte mbi shpinn e krrusur t ndrrs. Diku n parajs digjej letra e mallit pr ty.

KOHA E VDEKUR N nj legjend prnjmend jeta prfytyrohej si nj mace e bardh n hapsirn e zez. Ishte loj e kurdisur n ditn e shtat t krijimit t dashuris. Si gjithnj, koha e ringjallur e prtypte legjendn e vet n udhn e braktisur t heshtjes. Megjithat, fryma ngulfatej bashk me ndjenjn e harrimit n ditn tjetr.

GJUHA Tjetr gj ishte nse i besohej kafshimit t fjalve t przgjedhura apo trupit t paprdorur t luleve n kopshtin e pashkelur. Gjuha rrshqiste duke mbytur zrin e humbur n hapsir. Kafshimi ishte loj tjetr e fjalve t guximshme n grumbullin e njerzve, kur i binte pika harrimit.

118

R E V I S T

L E T R A R E

NJ MINUT do dit prplaseshin fjalt e pathna n adresn e pluhurosur. Gabimisht pastrohej ndjenja e mallit n rrethinat e arsyes. Kurr m mjalti i gojs nuk pikonte mbi thnien e vrtet. Vetm nj minut fjala e vrtet udhtonte n skajin e bots. Therja e trupit avullohej brenda imazhit t friks pa zhurm n dhomn e vetmis. do dit fytyra optimiste e glltiste astin e amshimit t jets.

FYTYRA E NNS do mngjes floku i saj i thinjur e krijonte harmonin midis ndrrs dhe realitetit. Djepi i drurit si testament i ninulls s vyshkur n trart e shtpis s djegur e prkundte tr natn ndrrn n parajs. Si gjithnj prap zri i fmijve klthiste n hapsir. T gjitha rrudhat e ballit udhtonin n hapsirn e prjetsis.

VETM ZOTI E DINTE Tashm ankthi i frymzimit e zhvarroste vjershn e mbushur plot trishtim. Figurat e glltisnin imazhin e ujit n detin e pikllimit. Qielli lotonte si foshnj e lazdruar. Pr nj ast do gj merrte fund. Vetm Zoti e dinte.

119

R E V I S T

L E T R A R E

ZRI I MBL Gjithka dukej e bukur n kt ekuilibr midis ndjenjs dhe arsyes, kur prap ndizej zjarri n sheshin e lumturis. uditrisht, gjurmt e pritjes prsri ktheheshin n shtratin e bardh t ndrrs. Zri i mbl e zgjonte qytetin e prgjumur.

DUELI Ishte nj korb n ndrrn time. Edhe nj gjarpr ishte n shishen tnde. Ishte nj nat e stuhishme n shpirtin tim. Edhe nj zjarr i mallkuar ishte n lojn tnde. Kshtu vdiste do dit asti i kujtimit n hapsirn bosh, pa dhembjen time, pa zrin tnd.

MESI I ART do dit prbrenda kujtess dhe imagjinats flinin kujtimet e kputura apo ndrrat e mngjesit t mbrthyera n sfondin e shenjs s keqe.

VAPA Akulli shkrihej n syt e saj dhe pr nj ast t gjith zogjt e humbnin uurimn e tyre n tallazet e shpirtit dhe vetm hija e lotve fillonte t shkrihej nga gazi q e fshehte magjin e vrtet t fjals, ndrsa vapa e przier me prfytyrimin e stins s that sikur e pushtonte tr hapsirn prreth.
120

R E V I S T

L E T R A R E

LEGJENDA E SHIKIMIT Shikimi ngulitej n dritn e syve derisa rrzoheshin pr dhe fijet e kputura t shpirtit n ditn e shtat t ofshams s detit, pastaj rrfehej se si n nj legjend t treguar brez pas brezi, atbot syri i mir e kishte zgjuar dalngadal mallin e pashuar t vashs s bukur n pyllin e panjohur.

BORA Si n ndrr ishte krejt i bardh imazhi i fytyrs s saj q shndriste n realitetin e prditshm t dashuris derisa dhembja pr lulen e mrdhir n acar ishte tepr e piklluar, madje e prflakur nga tundja e pavdekshme e shikimit t paprfunduar dhe, si pr udi, vdekja e gjetheve t drunjve tashm i ngjante shkallzimit t mrzis n kopshtin e verdh t ndjenjave.

PARA DHEMBJES Motrzim N realitetin e gabuar t ndrrs flinin gjarprinjt e prgjumur t fjals derisa mbi vettimat e kafshimit t pamshirshm rritej nj bimsi e egr n fushn e blert t vetmis.

ME DHEMBJEN Motrzim Gjarprinjt e prgjumur t fjals flinin mbi realitetin e gabuar t ndrrs ndrsa vettimat e kafshimit t pamshirshm rrisnin nj bimsi t egr n fushn e blert t vetmis.

121

R E V I S T

L E T R A R E

PAS DHEMBJES Motrzim Vettimat e kafshimit t pamshirshm rrisnin nj bimsi t egr n fushn e blert t vetmis derisa mbi realitetin e gabuar t ndrrs flinin gjarprinjt e prgjumur t fjals.

122

R E V I S T

L E T R A R E

zim Aliu (Vushtrri, 1977) ka diplomuar dhe magjistruar n Degn e Letrsis shqipe n Universitetin e Prishtins. Prve shkrimeve t shumta studimore e publicistike t botuara n revista e gazeta t ndryshme, merret edhe me prkthime. sht autor i librit studimor Diskurset e ideve n prozn e Kadares dhe i romanit N Klubin e t shmtuarve, i cili sht shprblyer me mimin Kombtar si romani m i mir i vitit 2009.

Gzim Aliu

... djallin e kam fqinjin e par ...

Djallin e kam fqinjin e par. Sa her e takoj n korridorin e ndrtess ku banoj, n parkingun e veturave, te kioska skaj rrugs, ku zakonisht blej gazetat e dits, n ndrra, madje nganjher edhe kur jam duke pir kafe me ndonj femr, ai m shikon me ata syt e tij t kuq, ma zhbiron trurin sikur me tel t skuqur, mi djeg nja nj miliard neurone dhe pastaj stuhishm m rrok nj dridhje, kmbt m lshojn, fyti m thahet, balli m mbushet pikla djerse, fillon ngadal nj ngushtim n gjoks, pak m von plcet nj dhimbje diku kah diafragma, e cila i shtyn organet e siprme t trupit dhe presioni i tyre shkakton znie fryme, munges oksigjeni dhe un, sikur cope mishi plandosem pr toke, mbase shkumoj, jargavitem e shkarravitem, sepse kur kthjellem pas disa orsh n spital, e gjej veten t lagur, nga maja e mjekrs e deri te gjunjt. Para do kohe qesh munduar ta vras veten. Mora litarin, t cilin e kisha bler paraprakisht pr kt qllim n pazarin e vjetr dhe duke mos pasur kulm ku mund t hipja pr ta lidhur pr ndonj trari, dola nga banesa dhe pa shikuar anash u gjenda midis rrugs q ndan shtat ndrtesat e lagjes sime me shtpit e reja t porsandrtuara, n fushn matan. Picrrova syt n at terr dhe mdyshjen se n ciln shtpi t shkoja ma hoqi nj vetur q
123

R E V I S T

L E T R A R E

vinte ngadal teposht qafs s rrugs. Kaprceva hendekun, nj grumbull zalli, pastaj hipa mbi do drrasa duke u ruajtur nga gozhdt, u vizhgata pr do llugave t pluhurosura, shkela mbi nj cop livadhi me bar t thar nga imentoja e derdhur gjithandej dhe u gjenda n ballkonin jugor t katit prdhes t nj shtpie t madhe, hijernd, me kulm t madh. Ngjita shkallt prpjet, shpejt dhe arrita n katin e katrt. Pasi nuk kishte shkall betoni q mund t m qonin edhe atje lart n nnkulm, mora nj pal shkall hekuri, i mbshteta pr muri dhe pasi lidha litarin pr beli, haprova ngadal dhe hipa lart. Lngu i holl i drits vinte nga jasht mjaftueshm sa pr t par n at terrim. Zgjodha dhomn m t madhe dhe e lidha litarin n mes t trarit t mesit t dhoms, ashtu q nse organizmi do t reagonte pr ta shptuar veten, kmbt t mos kishin kur t mbaheshin. Zbrita ngadal, gjeta nja tri tulla, i palosa njrn mbi tjetrn, hipa, e futa litarin e prgatitur prreth qafs dhe pak para se t shlirohesha prfundimisht, nj z burri shprtheu tmerrshm nga pas, andej kah dera (dritaren kisha prpara sepse dshiroja q pamjet e fundit, ashtu t errta e t shmtuara, t m vinin nga jasht shtpis): -Qa muti je tuj ba o hajvan? -E qa po t duket! - Ia ktheva me nervoz. -Un menova qi ke hy me vjedh najsen se pr qi vjen njeri me myt veten ktu kurr si kisha shti ment!- Tha ai me z m t kujdesshm, pa u afruar. I shihej vetm silueta, n aso pozite q ta mbushte mendjen se n shok kishte allti. Si vettim m erdhi mendimi ta sulmoja dhe kshtu ai t m vriste, por nuk doja kurrsesi q pr vdekjen time t shkonte dikush n burg, madje as edhe nj dit, sepse nuk vlente jeta ime aq. Ashtu si u tregua i kujdesshm t mbante distancn, u tregua edhe n fjal. -Pasha mixhn,-tha dhe kuptova q ishte i vjetr, - edhe un kur isha i ri si ti,- vazhdoi duke m quajtur t ri, ndonse i kisha rrafsh 45 vjet,- mendojsha me vra veten, por shpirti i amel bre mixh. Tybe nuk ja vlen me jetu as ni dakik nket far jete, sidomos ktu, po qa me ba. Nfun tfunit, kena me dek bre mixh, si sot q po kqyr ti me dek si mas tridhjet vjete. - E prfundoi ai dersin filozofik pr jetn dhe vdekjen. Sipas tij, un duhej t duroja edhe tridhjet vjet. Duke e kuptuar q do t prpiqej t m ndalonte ta vrisja veten, u shtira se fjalt e tij patn ndikim, hoqa rrethin e litarit nga qafa, u ngjita shkallve t hekurta ngadal, arrita lart, kaprceva nga nj tra n tjetrin me kujdes, e zgjidha nyjn ku e kisha lidhur litarin pak m hert,
124

R E V I S T

L E T R A R E

e pshtolla pr beli dhe po me kujdes e ngadal zbrita, e prshndeta mixhn pa i par fytyrn dhe kur mora teposht shkallve t betonta, dgjova dihatjen e fryms s tij prapa. -E ku pe qon at konop?- Pyeti me nervoz. -sht i imi. Thash me droj. -Jo, nuk sht, e ke marr ktu, ktu le! Urdhroi fare prer dhe pikrisht n prfundim t fjals s fundit, nj tub drite q erdhi nga fari i nj veture i ra n gjysmn e majt t fytyrs. Ishte musteqosh, me vija t thella t fytyrs, sy t vizllueshm t gjelbr, ball t lart krejt rrudha e flok t rralluara t thinjura. U udita si mund t prfundonte nj fytyr e till n roje nate. -Por, sht i imi! U mundova t rezistoja. -Le ktu e mos ba zhurm! - Brtiti. E dija q e kishte nga frika se do t shkoja ta varja veten diku tjetr. Shpresonte q nse sonte nuk do ta vrisja veten, nuk do ta vrisja kurr. Nuk e dinte q tashm e kisha vendosur. Por, ato aste nuk i prballoja dot qenies s tij, prandaj lshova litarin dhe ika. Kur u futa n hyrjen e ndrtess ku kisha banesn, ktheva kokn edhe njher nga shtpit e reja matan. Roja me mustaqe ishte zhdukur. M hyn t dridhura n krejt trupin. Kah doli ky njeri q nuk m la t shlirohesha?! U futa n banes dhe shkova te anta e mjeteve t puns, me t cilat nganjher mundohesha t rregulloja ndonj aparat shtpiak q prishej. Gjeta nj tel goxha t fort, por pak t shkurtr. Megjithat, mund t kryente pun. Shkova n dhomn e pritjes, trhoqa zvarr nj karrige me ulse t but, hipa n t, e lidha telin pr poin elektrik, e futa rrethin e br ndrkoh n qaf dhe pa nj pa dy, u lshova duke rrokullisur karrigen pr mbrapa. Natyrisht se teli i poit u kput dhe un bashk me disa shkreptima elektriciteti, q i vrejta prej kndej kapakve t mbyllur t syve, pr pak aste fluturuam n ajr dhe ram pr dyshemen e shtruar me parket ngjyr dheu. Pasi mu kthjell pak mendja, u ngrita dhe, ndonse dshiroja me gjith mend t vdisja, u drejtova kah kuzhina, hapa dern e frigoriferit dhe mora nj shishe t ftoht uji. Bardhsia pothuajse boshe e brendsis s atij aparati q ftohte vazhdimisht mi kujtoi bjeshkt e bardha t vendlindjes sime, t ciln kurr nuk e kam dashur. Ftohtsia e ujit mi trazoi fytin e mushkrit. Hidhrimi me jetn, nervozizmi me gjithka, vetmia m nxitn t krkoja helm, edhe pse e dija se n banes nuk kisha di t till. Minjt e fundit q kisha vrar datonin para kohs kur djalli kishte marr me qira banesn fqinje. Prej ather minjt ishin shprngulur te mjeshtri i tyre dhe nevoja pr helm ishte
125

R E V I S T

L E T R A R E

zhdukur. Prandaj, mora turr drejt ders, e hapa me vrull dhe vrapova me qllim q t shkoja diku n ndonj barnatore bujqsore pr t bler helm, jo vetm t minjve, por fardo helmi t fuqishm, q do t m shlironte prfundimisht. Por, n korridor, n at gjysmerrsir t zakonshme, q krijohej nga vjedhja e vazhdueshme e poeve elektrike, takova djallin, syt e t cilit m shpuan aneprtej... .... (Kurr nuk kam mundur ta marr vesh se kush m qonte n spital). .... Doktori, pasi mori frym dhe e lshoi at duke hapur syt m tepr se zakonisht, t cilt do t duhej t shprehnin keqardhje, m tha q m kishin mbetur edhe pak muaj jet, sepse e kisha nj tumor t madh n tru, q kishte prekur disa zona t ndrmjetme e ka di un, fjal t tilla q m gzuan pa mas, aq shum saq fytyra e mjekut u b sikur buk e thar pesditore, me hundn q ndrkoh kishte filluar ti skuqej, mbase nga inati pse po ballafaqohej me nj njeri t ktill, q nuk i nnshtrohej parashikimit t tij hyjnor. Pasi ngrehu hundt, u ngrit me vrull dhe tha: Epo, jeta sht e ktill! Kurse, un ia ktheva q jeta, megjithat sht e mir. Bra pak pauz dhe prfundova fjalin q kisha ndrmend ta thosha: sepse merr fund shpejt. Nse un do t vdisja pas disa muajsh, madje kisha luksin e parashikimit t sakt, ai do t duhej, ndonse ishte doktor, t jetonte me ankthin biologjik e shpirtror t vdekjes, fundit, zhdukjes, mosqenies, ai q kishte tentuar me keqardhje t shpifur t m friksonte, ai q mendonte se i kishte jetn dhe vdekjen n dor, sikur t ishin topa biliardi. Ditn e mir, m tha shkurt doktori dhe ma ktheu shpinn. Tashm nuk kisha nevoj ta vrisja veten, as t krkoja helm, as t hidhrohesha e nervozohesha pa mas, as t pikllohesha nga vetmia. Por, e kisha nj telashe. Djallin e kisha prapseprap fqinjin e par. Si tu rezistoja syve t tij t kuq? Fillova ta bluaja nj plan si ta vizitoja djallin, pasi ashtu si ndodhte zakonisht npr filma e libra, ku ai e vizitonte njeriun, nuk po ndodhte edhe me mua. Ai vetm m shikonte me syt e tij t kuq. Kaq. Edhe kjo ndodhte vetm kur e tra t linte prshtypjen se e takoja rastsisht. Pra, djalli po m shprfillte me mjeshtri t holl dhe kjo mi acaronte nervat deri n plcitje. .... Plan m t mendur nuk mund t mendonte kush n bot.
126

R E V I S T

L E T R A R E

.... Puna e par ishte (dhe kt vendim e mora pa kurrfar shqyrtimi, sepse ashtu thjesht m tha zemra ime) t shprngulesha pr pak koh n ndonj motel, q t pushoja do dit dhe t dilja e hyja pa frik. Mendoja se s pari duhej ta kontrolloja frikn, pastaj ta vizitoja fqinjin e tmerrshm me sy t kuq. Nuk i kisha problem as orarin e as parat, sepse punoja shef i sektorit ekonomik n nj qendr t madhe autopjessh dhe pronari kishte nevoj pr mua, sepse ia dija krejt t palarat. Vendimi i tij pr t m prjashtuar nga puna do t thoshte vendim pr ta uar veten n burg. Zgjodha motel Qetsia. Emr shum i paprshtatshm, sepse ndrtesa e motelit gjendej buz rrugs automobilistike. U rehatova n dhom dhe pas dy netve t kaluara aty mes ofshamash t dashnoreve e prostitutave q sillnin hallku, takova n korridor djallin! E far krkonte ai ktu, arrita ta pyesja veten dhe kaq. U zgjova n spital dhe prmbi mua, duke m shikuar, nuk ishte ai doktori q mbante jetn e vdekjen n dor, por asistentja e tij, mbase moshatare me mua. Doktoresha prpiqej t dukej tip i dhimbshm, sentimental dhe kmbnguli t m drgonte n shtpi. Nuk mund ti thosha se tashm kisha paguar shum dit q t jetoja n motel, sepse fshihesha nga djalli, i cili, sipas t gjitha gjasave m prcillte, pasi e kisha takuar edhe atje. Parat e paguara m shkuan kot. Ndrkoh, teksa ajo i jepte veturs s saj drejt lagjes sime, u binda se plani im kishte dshtuar qysh n fillim. Por nuk u dorzova. Doktoresha u ngjit shkallve prpjet duke ma mbajtur krahun dhe pasi hapa dern dhe bra prpara, dgjova t m thoshte se do t vinte pr t m vizituar. E u b tash edhe me kt telashe? Mir, i thash, kur t duash. Nuk e ftova as pr nj got uj. .... Fillova t prgjoja do lvizje t djallit. Ai dilte hert n mngjes, nja dy or para se t dilja un pr t shkuar n pun dhe kthehej von natn. Her pas here shfaqej ashtu, shpejt dhe ishin pikrisht kto aste kur un e takoja dhe plandosesha pr toke. Por, pasi tashm kisha planifikuar prgjimin n detaje, takimi me t u shmang me dit t tra. Kisha nisur t bindesha se isha un ai q u shptoja syve t tij, por jo ai syve t mi. Megjithat, pas nj kohe, kjo gjendje e luajtjes s rolit t spiunit dhe jo fardo spiuni, filloi t m bezdiste pa mas. Pasi kaloi nj muaj i vshtir, nga i cili dola i strlod127

R E V I S T

L E T R A R E

hur, kuptova q edhe frika kishte filluar t m zbehej. Mbase duke e par se edhe djalli ngjasonte me njerzit, pra nuk i dinte t gjithat e ksaj jete (ishte edhe ai me mungesa), tashm mendoja pr syt e tij t kuq me mjaft qetsi n vete. Pas nj kohe mu forcua bindja se ishte e mundshme t mos e dinte q po e prcillja me aq vigjilenc. N njfar forme kishte ardhur koha ti shfaqesha un atij! Por, nj dit e mora vesh arsyen e ktij mashtrimi djallzor, pra pse ai shtirej se nuk dinte gj. .... Nj ndriim i zjarrt prcolli hapat e tij n korridorin e katit t ndrtess son dhe u zhduk si yll mngjesi. Dola kujdesshm dhe pasi qita kokn pak jasht ports s hyrjes pr t vrtetuar nse djalli i kishte dhn gaz veturs s tij t shtrenjt, vrapova drejt veturs sime, hipa shpejt, e ndeza dhe ika n pun. Dita e puns kaloi si zakonisht, monotone si ret e vjeshts. Telashi filloi kur u ktheva nga puna te lagjja e shtat ndrtesave ku banoja. E pash veturn e tij, nj Aston Martin flak t ri, t asi tipi q e ndrron gjithkush e mund ta ket vetm djalli ose ndonjri prej miqve t tij dhe filloi t m dridhej krejt trupi. Qndrova ulur para timonit dhe prpiqesha t mendoja. Ishte fill udi q nj njeri si un, q nuk e donte jetn fare, q kishte tentuar ta vriste pa sukses at q i themi trupi im, friksohej nga djalli. U ndala pak, mora frym thell dhe u mundova ti rendis mendimet dhe ta rregulloj paksa hallakamn n kokn time. Ndieja pulsin e gjakut n damarin e ballit, ushtimn e qetsis dhe u prpoqa pr nj ast t mos mendoja fare. Mbylla syt, terri ma pllakosi trurin, por pas nj kohe t shkurtr, vezullima friksuese filluan t krijojn figura t llojllojshme. Shtrngova edhe m fort kapakt e syve dhe tashm xixa flakruese vinin drejt meje. Aziz, nse don t vdessh prse nuk shkon drejt e te dera e baness s djallit. Frikn pothuajse e ke mundur, pra je i gatshm me vdek. Ai ta ngjet pr fyti, t ngulfat e t ndreq njher e prgjithmon, dgjova nj z q vinte nga ato xixa flakruese. Tybe mir e ka, thash edhe vet. sht krejt e thjesht. Nse m vret djalli, nuk kam pse merakosem pr burgun q mund t haj; ai nuk do t haj burg fare, sepse sht djalli, nj ndr t fuqishmit e bots s padukshme, t asaj n t ciln kurr nuk kam besuar. Njmend, pse ajo qenie aq e fuqishme, e cila vetm me shikim m plandoste pr toke nuk ka dashur t m vriste kurr? sht enigm q do t duhej ta gjeja. Por, k ta pyesja?
128

R E V I S T

L E T R A R E

Nuk kisha k. N mendje m erdhi doktoresha me shikimin e but, nga ku i rridhte njerzillku e naiviteti i njeriut q e quajm shpirtmir. Shpirti? Ku sht ai? M duhet t takohem me djallin n katr sy. Kishte ardhur koha e vizits sime. Sa do t doja ti shfaqesha atij sikur q ai u shfaqej njerzve kur kishin dilema t mdha apo kur i tundonte ata duke ua premtuar pasurit e bots n kmbim t shpirtit! Un nuk mund ti premtoja asgj, prve shpirtit! Por, si tu rezistoja syve t tij? Koka ia nisi t m dhembte nga dilema t tilla dhe n buz filloi t m dilte, duke m djegur, nj purr. Sa her kisha dilema t fuqishme, n buzn e poshtme m dilte nj purr, pastaj ahej, pak m von m zinin ethet dhe e tra prfundonte me disa injeksione t poshtra, q mi jepnin infermieret pa asnj dshir. Nuk doja t merrja injeksione at mbrmje, prandaj si hero ngordhalaq, por q nuk i ka mbetur rrug tjetr, vendosa t trokisja n dern e djallit. Porta e baness s djallit u godit leht nga nyja e gishtit t mesit vetm pas dhjet minutave prgjim n at heshti t lakuriqt. Pasi nga vrima e elsit u duk nj ndriim i zjarrt, dera filloi t hapej me nj kuisje ferri. U prgatita tu rezistoja syve t tij. -O Aziz! Thirri me ngazllim ai. U mahnita me zrin e tij joshs. Syve ju qndrova, ndrkaq kmbt ende nuk m dgjonin, edhe pasi tashm kisha marr ftesn pr nj kafe. M luti przemrsisht t ulesha n nj kolltuk ngjyr gjaku. Prball meje, n nj vitrin me hapje n mes, televizori jepte lajmet e fundit. Djalli u zhduk pr pak aste dhe pikrisht kur spikerja po thoshte se mbi Kili qen shfaqur ca objekte t paidentifikuara fluturuese, ai m solli nj filxhan kafe. Shkuma e kafes, e krijuar nga shtytja e aparatit, ende sillej ngadal npr pusin e filxhanit dhe buzt e mia cikn leht pak lng t zi. Djalli m pyeti se a isha m mir. Mora vesh se hern e fundit ai e kishte thirrur me telefon ndihmn e shpejt. Pasi qeshi, u shpreh se n motel e kishte zn puna rastsisht. Rastsisht a, pyeta veten n vend q ta pyesja at. Sipas tij, kur mbetet njeriu (njeriu!, u udita) pa femr duhet t bj ca zgjidhje q nuk jan edhe aq n prputhje me moralin siprfaqsor t shoqris. Vazhdoi pastaj t sillte shum shembuj t moralit siprfaqsor dhe t asaj q fshihej n zemrat e njerzve. Ai ishte mjeshtr pr kt, e dinte se ka fshihej e ka gatuhej n zemrat e njerzve. E dinte dhe pr zemrn time, natyrisht. Prandaj, pas nj kohe, pasoi pyetja e drejtprdrejt e tij: pse Aziz m friksohesh kaq shum? Pas ksaj pyetjeje mu duk se rreth
129

R E V I S T

L E T R A R E

e rrotull meje u prhap nj zjarr i ftoht, shum i ftoht, i atill q nuk e prjeton n kt bot. Pasi e kuptova se po t mos prgjigjesha do t m zihej fryma, thash: nuk e di! U prpoqa ta ndrroj temn: un kam shum dshir t vdes, por nuk kam mundur ta mbys veten! Fjalt e fundit mu duk se vetm ia prsrita, sepse nga syt e tij t kuq e kuptova se ai tashm e kishte marr vesh ka kisha dshiruar t thosha. Natyrisht, ishte gjithmon nja tre sekonda para meje. Pasi u zhduk e u duk disa her dhe gjat ksaj kohe m solli edhe nj got raki, pastaj copa mishi gjysm t pjekura e disa gjra t pakuptueshme pr mua, nj figurin druri t nj femre t deformuar, nj els t thyer, disa lvozhga molle t mykura, pastaj nj legen hekuri ku mu duk se avullonin flliqni zorrsh, tha q un duhej ta vrisja trupin tim pa asnj hezitim. Ia ktheva q tashm e kisha zgjidhur kt problem, se trupin po ma mbyste tumori q rritej prdit diku n tru. Qeshi me t madhe dhe m ofroi shrim nga tumori. E pse t shrohem, ia ktheva. Pr ta vrar trupin tnd, tha ai. ka do t bsh nse shrohesh, m pyeti leht. Do t isha njeriu m i palumtur n bot. Pastaj duhej prap ta merrja mundin e ta vrisja veten. Mendja m shkoi te roja dhe kt her i pash qart vijat e fytyrs s tij, disi t buzqeshura. Djalli u ngrit vrullshm, iu skuqn syt si mos m keq dhe m preku me gishtat e tij t ndezur mu n lul t ballit. .... .... U ngrita nga shtrati trsisht i djersitur. Njher dyshova q edhe kisha urinuar, por pr fat kjo nuk kishte ndodhur. Shkova n banj dhe n pasqyre vrejta nj shenj t leht, ngjyr roz, n ball. Pra, asgj nuk paska qen ndrr! Mendimi i par ishte t shkoja te mjeku, ksaj radhe n kmbt e mia. Mjeku q mbante topat e bilardos nuk ishte m mjek. Ishte br kufom nja tri dit m par, e kishin futur n dhe, pas nj funerali madhshtor, pr t cilin ai nuk kishte mundur t dinte, sepse ishte thjesht i vdekur. Kto mi tregoi (t tjerat konstatime jan t miat) asistentja e tij e deridjeshme, Lulja, e cila priste t avancohej n karrier. Kt nuk ma tha, por n syt e saj naiv vrejta shkreptimn e pasionit pr tu br dikush. Deri dje kishte qndruar nn hijen e t madhit mjek q mbante topat e bilardos n duar. Pasi t dy topat i kishin rn prdhe dhe ishin rrokullisur drejt n duart e Lules, ajo duhej t m rikontrollonte e t thoshte ndonj fjal hyjnore. Pasi bri me radh
130

R E V I S T

L E T R A R E

incizimet, konstatoi triumfuese se mjeku i madh kishte gabuar n rastin tim, ashtu si kishte gabuar edhe n t tjera raste, por pr t cilat ajo nuk kishte guxuar t fliste. Autoriteti i mjekut t madh kaprcente gjithka, edhe t drejtn pr t treguar diagnozn e vrtet. Sidoqoft, ai mjek i poshtr mi kishte dhuruar disa jav qetsi, madje mund t themi edhe lumturi, sepse m nuk mendoja pr vetvrasjen dhe prisja fundin i qet, po t mos llogarisim telashet me fqinjin tim t par. Kurse, kjo zuska me sy naiv, buz t trasha, por t mbla, flok t zeza e t lidhura pr mbrapa thjesht, hund t drejt e paksa t gjer, mollza rrumbullake e lkur t bardh me nj nuancim t kuqrremt, tashm e ngazllyer pr zbulimin e vet, po m thoshte se nuk do t vdisja. Pasi e durova pr pak aste nj duq n fyt, ia plasa vajit me t madhe. Dr. Lulja mendonte q e kisha nga gzimi, por nuk shkoi shum koh dhe ajo u zhgnjye, sepse i tregova qart se far dshiroja. Ather m shikoi gjat, shum gjat, qet, pa asnj domethnie. Nxori telefonin nga xhepi dhe thirri dik. Ai dikush, s bashku me dik tjetr, nj zgjatavell hundthyer, pas pes minutash, t cilt n dhomn e mjekes kaluan n heshtje, u shfaq i zbeht n der. M ftuan ti prcillja. I prcolla gjat koh, npr korridoret e spitalit dhe vetm kur e pash fjaln Psikiatria mbi dern e fundit t korridorit t ftoht, e mora vesh ku po m drgonin. Njher mendova t ikja, por nuk e di far m mbajti... .... .... ....

131

R E V I S T

L E T R A R E

B
Bashkim Hoxha

ashkim Hoxha (Durrs, 1954) sht autor i disa romaneve, dramave dhe skenarve t suksesshm. Veprat e tij, t cilat kritika i ka cilsuar postmoderne, dallohen pr ironin dhe invencionet artistike. Ka shkruar kto vepra: Qyteti pa dashuri, Fjal t ndryra dashurie, Hotel Ballkan, Ground Zero, Heronjt e viagrs, Nj lolo dhe nj mbret, Un dhe Mefistofeli etj. N qershor 2010, presidenti i Republiks s Shqipris, Bamir Topi, i akordoi titullin Mjeshtr i madh, n nj ceremoni ku u dha edhe premiera e komedis s tij Udhtimi pa viz i nj alieni.

Frymmarrja e fundit
Marini nuk u ndje aspak i lodhur. U ndje vetm i plotsuar. Sa her q shkonte me ndonj grua, ai nuk prdorte fjaln shkarkohem, por plotsohem. T tjert ndoshta ndjeheshin ndryshe. Jam i shkarkuar si ret nga shiu, thoshte nj kng, q nj e dashura e tij top modele e kndonte kur pinte gotn e dyt t vers. U shtriq dhe ndjeu nj knaqsi t brendshme ti vrshonte npr trup. Pr her t par, iu duk vetja si pjes t natyrs dhe se gjendej n astin kur sapo qen ndrruar stint. Kisha koh pa br vrtet dashuri, tha ai. Gruaja pran tij, q qndronte shtrir, ashtu me fustan t jerr, pa lvizur pas gjith asaj q kishte ndodhur, m n fund foli: Dashuri? Marini nuk lvizi, iu prgjigj pa kthyer kokn: Po. Kisha koh pa e ndjer dashurin kshtu, si nj llav t brendshme q shprthen n nj pshertim. Ajo i tha: A nuk sht pshertima hiri q shkundet nga nj dhimbje? Ai u prgjigj:Vshtir ti ndash. Qndruan gjat ashtu t shtrir pa br asnj lvizje.
132

R E V I S T

L E T R A R E

Dikur Marini foli prsri: Kisha koh pa u ndjer i vrtet si sot. M bre ta ndjej veten srish t fort. Por mbi t gjitha,ta ndjej astin. Mund t them se m rrahu zemra. Nuk m vjen mir ta pohoj nj gj t till. Tik-tak. Ajo tha: Tik-tak. Si akrepat e sekondave. Ai tha: Nj sekond ndjesi nuk sht pak. Esht shum m tepr se nj mizri monotone n nj trup t zbrazt, t zbrazt nga shpirti. Nuk je i vetmi q mendon kshtu, i tha ajo me zrin q kishte mbetur i but, por paksa i lodhur. Marini u ngrit ulur: Sigurisht nuk jam i vetmi, tha Marini dhe i erdhi n kok nj mendim q iu duk argtonjs. Fataliteti yn lindi q kur zoti e bri njeriun nga balta. E mund t pressh nga nj qenie e br nga balta: vetm qypa. Qypa dhe shtama. Sot ndjehem si nj qyp i mbushur me vet mir, aspak i zbrazt. N argtimin e tij hyri edhe gruaja. U ngrit edhe ajo prgjysm dhe mbuloi gjithshka mund t mbulohej me fustanin e jerr. Paska qn ver e vjetr, tha. Sigurisht, vjen nga shum larg. Kshtu m the, apo jo? Gruaja iu afrua dhe i qndroi prball, ulur n gjunj. E pa drejt e n sy. Pranoje t lutem q nuk isha un, ishe ti q e rrmbeve dashurin i tha ajo njsoj sikur i krkonte nj premtim. E rndsi ka? pyeti Marini. Askush nuk na pa. Askush nuk e di. Akoma me kto histori t vjetra me fajtor dhe viktima? N dashuri edhe knaqsia dhe mkati sht i ndar prgjysm. T paktn kt gj e dim fare mir. Do desha t ishe knaqur sadopak edhe ti. Ajo prsri kmbnguli: Un nuk desha. Marini u ngrit n kmb: Po kjo nuk ka kurrfar rndsie. Ma bj kt favor, tha ajo e vendosur, pranoje q dashurin tani ma rrmbeve ti. Marini i preku dorn dhe ia prkdheli. E prse t mos e pranoj: dashuria nuk ia vlen po t mos rrmbehet.
133

R E V I S T

L E T R A R E

N t kundrtn sht nj rutin. Nj rutin q nuk ka vler sepse e jetojm prdit. Gruaja heshti. Ai iu afrua edhe m dhe e prkdheli n flok. Ajo i tha: Pak m par dyshova se nuk kishe qen ti. Marini u kujtua se kjo grua sillej n mnyr t uditshme. E pyeti: Cili? Ai. Cili ai? Njeriu q krkoja un. Koha t ka ndryshuar edhe ty. T ka mjergulluar tiparet, t shoh t turbullt. Por mnyra se si ma rrmbeve dashurin, m bn t besoj se ke qen pikrisht ti. Ajo doli tek gropa q duhej t kishte qen dritare. Edhe ai u ngrit pas saj. E rndsi ka tha ai dhe iu afrua e puthi leht n gush. Un dhe ti po filloj ta harroj. Po harroj deri n at pik sa jam gati t fillojm prsri. Ajo u kthye e trembur: Jo. Kurr m. Un edhe m par t thash jo. sht e vrtet, apo jo? M the. Por kjo nuk ka kurrfar rndsie. Madje po t them nj sekret. Po t m ishe dorzuar menjher, pr mua nuk do t kishte asnj sensacion. Tani t ndjej ndryshe. Vshtrimi i saj prhumbi srish. U tret diku larg ku shiu mjegullonte trajtat e t gjith peizazhit. U zhyt n kujtime. T njjtat fjal, pshertiu ajo. T njejtat fjal, si at dit t ngjashme me shi. M n fund ai u b kureshtar: Ka qen e bukur ajo dit?, tha Marini. Po, pohoi ajo srish e zhytur n at tretsir shiu. Si sot. Nj dit mashtruese, kur shiu i zbut ndjesit. Marini filloi t shkund pantallonat. Pastaj u ul diku n cepin e dhoms. Asnjher nuk m kan plqyer kujtimet, por nostalgjia qenka vrtet si nj kone e keqe q t ngjitet. Meqense ngul kmb kaq shum, kam dshir t dgjoj pr at dit. Po ai, domethn, si isha un? Ti ishte ushtar.
134

R E V I S T

L E T R A R E

Ushtari. Shkonte me leje dhe priste n stacionin e trenit me manjetofon n dor. Manjetofoni nuk ishte i tij, por i nj shoku q kishte babain marinar. Ia kishte ln n prdorim pr dy jav dhe ai n kmbim i kishte dhn n prdorim nj golf blu akriliku, dhurat nga daja pr ditlindje, q ai vet nuk e prdorte dot me uniformn e ushtarit. N shoqrin e tyre ishte e zakonshme t shkmbenin veshje dhe sende, dhe kt huq ata e kishin marr nga kontrabanda. N kontraband i kishte futur nj komshiu i tyre, q ishte biikletaxhi dhe sillte fshehurazi sahate n kmbim t floririt. Kapoja i tyre rrinte tek hotel Vollga, ku nj orkestr e leht luante edhe kng t huaja, sepse vendi frekuentohej nga marinart anijet e t cilve strehoheshin n portin aty pran. Pr t maskuar sahatet, Marini mbante n xhep nj tuf stemash t Mao Ce Dunit, q i shprndanin bujarisht marinart kinez, me t cilt askush nuk i ndalonte t takoheshin. N pasditet e tyre t shkmbimeve, atyre u binin n duar lloj lloj monedhash t florinjta, por edhe bizhuteri q familjet e mdha i ruanin pr nj dit t keqe, i preknin pr pak aste, pastja i prcillnin n duar t tjera gjysm fshehurazi, duke u ruajtur t mos i shihte ndonj spiun i lagjes, dhe ndoshta prej ksaj, e kuptuan se do gj, do mall, prfshir edhe dashurin, sht kalimtare. Pr dashurin, Marini nuk kishte asnj dyshim, q ishte kalimtare. Nj her, i kishte qlluar q t paraqitej n nj shtpi pr t trhequr disa shandan floriri dhe aty kishte takuar nj grua q e kishte futur n shtpi dhe e kishte gostitur me frnet. M pas kishin br dashuri mbi disa kolltuk t vjetr q krcisnin pleqrishte, ndrsa gruaja brtiste: do gj u plak, u plak duke pritur. do gje u plak, u plak duke pritur. Gruaja i kishte dhuruar nj medaljon q ai fillimisht e kishte mbajtur nn kanotiere si kujtim, dhe kur pas nj koh t gjat nuk qen takuar m, mdaljonin ia kishte dhuruar Mirs, nj vajz me t ciln qen takuar dy pasdite radhazi dhe kishin br dashuri n nj bunker t madh n plazh buz detit. Edhe jetn zoti na e dha n prdorim, ishte shprehja q atij i plqente m tepr, n kt bot, ku nuk kishte asgj, q nuk i prkiste edhe dikujt tjetr. Edhe n dashuri ne i prkasim dikujt tjetr kishte konstatuar ai, ndonse knaqsin e ndjente n mnyr t drejtprdrejt pr veten.

135

R E V I S T

L E T R A R E

16 vjee. T jesh gjashtmbdhjet vjee n nj dit shiu, t pressh gjat pran nj djali, q t hedh prsipr xhaketn e tij t gjelbrt t ushtarit q t mos lagesh, t dgjosh muzik me z t lart nga nj manjetofon i madh, sht nj gj magjepse. Harron se je nisur pr t shkuar n shkoll n qytetin aty pran, e flak antn e librave mbi barin e lagur dhe strukesh n kraht e ngrohta t atij q t pshprit n vesh dy fjal t buta, m t buta se shiu q i squll ndjenjat dhe i bn mjergull. Harron se n shtpi pas ksaj do t presin si nj lavire, ndonse je vetm gjashtmbdhjet vje dhe nuk ke br asnj mkat prvese i ke besuar instiktit, do t prqeshin, do t nxitojn t martojn diku tjetr, pr t hequr qafe sa m shpejt prpara se t hardallosesh me t gjith djemt e fshatit. Dhe ti do tentosh t arratisesh nga shtpia, do t krkosh magjin e provuar, q do bsh sikur e gjen n disa flliqsi q insitikti ti bn t gnjeshtra, do t duken poezi kur skan asnj gj poetike, jan banalitete bajate pr nj mosh tjetr, dhe ti do t jesh e detyruar ti pranosh, se t drejton instikti q t pshprit n vesh, se n kt bot nuk ka m asgj tjetr. Librat lagen n shi. N ato libra thuhet se njerzit m t mdhenj jan ata q kan br luftrat dhe paqet, jan ata q kan br shpikje t mdha, q kan studiuar molekulat dhe kozmosin e madh, por ti dshiron t kuptosh sa t mdhenj jan njerzit q bjn dashuri, sepse n at gjest t kapjes dor m dor, si pa kuptuar, rifillon bota dhe historia. Kshtu ngjau me t at dit, kur pa u ndjer, e pa veten se kishte shkuar pas tij n nj shtpi t braktisur, kishte nj ati q pikonte shi, dhe n mure kishte lloj lloj zhgaravinash. E kuptoi se kishte ecur kuturu, dhe u prpoq t kthehej mbrapsht, por ai e mbrtheu fort dhe e trhoqi drejt vetes, brtiti fort, e kafshoi npr duar, por ai nuk e lshonte, filloi ti irrte fustanin duke ngjeshur trupin e tij mbi trupin e saj, pastaj nisi ta shtrydhte t trn, ndrsa prplitja nuk vlente m. E prjetoi gjithka me dhimbje, me nj dhimbje t llahtarshme dhe u ndje trsisht e humbur kur ai mbaroi pun dhe iku, iku si t mos kishte qn dhe e la aty, shtrir, me fustanin e jerr dhe me gjakun q sprkiste betonin e pist nn dhimbje. 2. M ka ndodhur nj njohje e till, tha ai.
136

R E V I S T

L E T R A R E

Ka qn n nj shtpi t rrnuar, tha ajo. Nj vajz 16 vjee dhe, nuk e di, n se e more ti, a e mori shiu, dhe ishin srish ca pllumba, pllumba t zinj, q u shfaqn. Por nuk kishin qn pllumba, por korba, korba q qen afruar, megjithse askush nuk i thirri. Kishin folur n kor t gjith me krakullim. Ishim ne, korbat. Ne edhe ather folm por nuk na besuat. Krra, krra, krra ne sjemi pllumba. Pllumbat jan t bardh. Ne jemi korba t zinj. Por nata i bn t gjith t ngjashm. Pllumba dhe korba t gjith t zinj. Marini kishte pyetur: A e dgjove far than? Vajza kishte thn me syt e prhumbur: Fjal pllumbash. Ai kishte nnqeshur: Pllumba? Jan korba, korba t zinj. Dhe korbat kishin kmbngulur n kor: Dhe ajo sdonte t dgjonte. Dhe ne qem shum, shum t sinqert, i tham q nuk qem pllumba por korba, t pranishm me vdekje.... Vjaza prsri kishte thn: Na rrethojn pllumba. Mund t ket edhe pllumba t zinj. Dhe korbat kishin ulritur: Nuk sht faji yn q nuk na besojn. Njerzit e kan qejf vet mashtrimin Kur nuk i mashtrojm ne, veten mashtrojn. E kujtuan kt sken, dhe qndruan gjat n heshtje. Marini solli ndr mend tiparet e asaj vajze dhe u prpoq t gjente dika t ngjashme, tani q kishin kaluar shum vite. Nuk kujtonte dot asgj konkretisht, asnj tipar, e shihte gjithka turbullt, njsoj si n nj sfokato, q krijon n xhama shiu. Gruaja tha: Edhe at dit, njsoj mi orre rrobat, njsoj si sot, m shtrydhe npr duar.
137

R E V I S T

L E T R A R E

Marini e pranoi: Mund t kem qen edhe un. Ta thash: m ka ndodhur nj her kshtu. Ishte nj vajz e vogl, e brisht, budallaqe e naive, q nuk ngjasonte aspak me ty. Ajo tha: Ta zm se isha un. Marini kundrshtoi: Jo. Ajo nuk dinte asgj nga dashuria, prvese t prplitej si flutur n gjilprn e koleksionit tim t porsafilluar. Gruaja erdhi vrdall npr shtpi, duke prekur muret njsoj sikur i prkdhelt, paka se qen t ftohta, t lagshta e t pista. Po. Nj vajz q n kt shtpi t rrnuar kujtonte se hynte n nj bot magjie. N t vrtet at nat me shi m shum se do gj ndjeu dhimbjen dhe humbtirn. Marini e ndjeu q do kujtim sht varet si ta marrsh, po t duash, e kujton me gzim, po t duash, e kujton me trishtim. Por, n t dy rastet, sht njsoj i dmshm. T mos e dramatizojm tani, tha ai. Kshtu ndodh gjithmon, vet jeta sht nj mashtrim i madh. Po, tha ajo dhe rndoi zrin. Prderisa prfundon me vdekje, nj mashtrim i madh sht, nj mashtrim i gjall pa kompromis. Ai ndaloi kur u prmnd fjala vdekje. Vdekja? hyn vdekja n kt mes? A nuk the se jeta vdes n do ast q ikn?, tha ajo. Megjithat un e ndjej se sapo rash n dashuri me ty, tha ai. Ajo tundi kokn: Tani sht von. Von? Ajo ishte e pamshir: Ne t dy e kemi vrar nj her dashurin. Nj gj q vritet, nga varri mund t ngrihet vetm si fantazm. Makabre, tha ai. Jo dhe aq, sikur ta dije tha ajo, duke i dhn fjalve nj ngarkes enigme. Ai tha: E marr me mend. Pasi kam ikur un, ti ke qar mes rrnojave dhe e ke
138

R E V I S T

L E T R A R E

ndjer veten t braktisur. Ke mallkuar jo vetm mua, por edhe jetn, q ishte kaq e vrazhd. Ndoshta, ke tentuar edhe t hidhesh n rrotat e ndonj treni, a nga ndonj ur. Histori t tilla ndodhin. Dhe nuk duhet marr edhe aq me t madhe, prderisa ndodhin n do koh. Histori adoleshentsh, q nuk ia vlejn t rezistojn gjat n nj mosh tjetr, si e jona. Ajo e pyeti: Po ti, far bre at nat? Marini u mendua dhe nuk solli ndr mend asgj. Pastaj, dalngadal, brenda vetes, iu zgjua nostalgjia pr at mosh, kujtoi gjrat q bnte iltrsisht dhe q kishin mbetur aq larg, dhe tha: M duhet t kujtohem gjat. Me siguri, kam rendur duke vrshllyer. Kam vrshllyer midis barit q ndillte fluturat. Fluturat, q zinin vend n koleksionin tim ende t ri. A e di, u kujtua ai pr dika q at ast iu duk vrtet tronditse, kam koh pa vrshllyer. Kam koh pa ecur kshtu, n mes t barit, n nj dit me shi, derisa t lagen kockat dhe ti nuk ndjen gj. Vrshllen i gzuar. Me at naivitetin tnd prej garipi, q sapo realizove veten si mashkull. Me at ngrohtsi, q, sidoqoft, t l n shpirt nj sken dashurie. T gjitha kto, ne i quajm naivitete, por, e di, m vjen t qaj, tani q m mungojn. Ajo i tha: Qaj athere! Marini e pa n sy, dhe nuk e di pse e ndjeu veten trsisht t dobt para saj. Nuk i kishte ndodhur me asnje grua q ti ngjallte trishtimin, q ndjell lotin. Por, nuk e dha veten. Dhe tha: E pra, nuk qaj. Un vrshllej. Provoi t vrshllente i gzuar, kishte dshir t kthehej n at gjndje t dikurshme, q prfytyroi tani, dhe iu duk se shum gjra kishin ndryshuar dhe e bnin t pamundur rikthimin atje. Ajo e ngacmoi srish: Vrshlleve, vrshlleve, dhe pastaj? Pastaj, asgj, tha ai. Vazhdova jetn time, udhhequr nga t njjtat instikte. Pr fat t keq, bota rreth e qark sht e dhunshme dhe instikti i dhuns sht fitimtar n realitetet e prditshme. Vazhdova t krkoj lumturin time, n mnyrn time, tani e kuptoj, egoiste, por n fund t fundit krkimi i lumturis s individit sht motivi i jets s t gjithve. M t shumtt e
139

R E V I S T

L E T R A R E

arrijn me dhun e mashtrime, jan t rrall ata q e mbrrijn sipas dhjet porosive. Domethn ... Ai iu afrua ta prekte srish: Njeriu sht i uditshm. Mund t kem br kushedi sa her dashuri, por vetm fakti q m kujtove at mosh t harruar, m bn t gzuar. Ajo ishte e pamshirshme. Nuk kujtonte, akuzonte: Ka qen nj nat e gzuar ajo n shi. Po. Nj nat e gzuar kur vdiq nj dashuri. U b heshtje, njsoj si bhet n astet kur n mes ndodhet nj i vdekur. Vet fjala vdekje, e prz do zhurm dhe mendim. N t vrtet, ajo nat nuk vrau vetm nj endrr. Vrau vet dashurin, tha ajo si n prshpirtje. Ai i tha: Edhe n qoft kshtu, kjo nuk ka asnj vler tani. Ne sapo filluam nj dashuri t re. Un vrtet ndjehem mir. Ajo nuk e la t vazhdonte m tej: Kam frik se sht von. Ti nuk e di. Do t them dika pr t qeshur, por m par m premto se do t vrshllsh i gzuar. Ai nuk e kundrshtoi: Do desha t vrshlleja me gjith shpirt. Sapo fillova t urrej jetn pa vrshllima. Jetn pa gzime. E di, nuk sht se jetoj keq. Kam nj grua. Kam edhe nj fmij, nj djal. Gruaja sht farmaciste, familje me mirqenie t mir. Un vet kam br ca para me biznese interesante. Ska rndsi se si. Kam nj shtpi fantastike t br sipas standarteve t fundit. Edhe nj vil plazhi. Nj vil? Nj fshat t tr turistik! Nuk m mungon asgj. I sukseshm veanrisht n takimet rastsore. Kam prekur bollkun. U ndal pr nj ast nga tr ai rrfim plor ritm dhe papritur u b shum i menduar, njsoj si ti ishte kujtuar ndonj fatkeqsi. Por e do, tha ai. Un kam harruar t vrshllej. Kam harruar t vrshllej dhe kjo sht fatkeqsi. Dua t qaj, tha ai. Ajo i tha: Qaj! Atij i bulzoi nj lot n cep t syrit. O Zot, hera e par q qante. Por e mbajti srish veten.
140

R E V I S T

L E T R A R E

Mori frym thell dhe deklamoi n mnyr patetike: Fytyra t vrerosura biznesi, hallesh familiare, njerz q hani kokat pr t vn para n kt jet kur grabitet dita e tjetrit, n djall t ven t gjitha llogarit, t gjith ju. Un vrshllej. Brtiti edhe nj her pas pak: Un vrshllej! Dhe shtoi: Un vrshllej, po kam nj frik. far frike?, tha ajo? Kam frik se vrshllej nj kng t trishtuar, tha ai dhe nisi t qeshte fort. U duk sikur dika shprtheu brenda tij, n ato ulrima q her her ngjanin me krakullima korbi, por t gzuara. Ajo e ndoqi me heshtje, pa iu dridhur qerpiku dhe pa br asnj shenj. M vjen keq q n kto aste nuk kam dika pr t pir, tha ai. 3. Po binte muzgu, por shiu nuk kishte ndrmend t pushonte. M the se do t m tregoje dika pr t qeshur, u kujtua ai. Ajo u b gati t rrfente: Po. Ma thuaj. Ajo filloi t qeshte me t madhe dhe u rotullua nn ritmin e t qeshurs, njsoj sikur vallzonte. Dgjo, i tha. Un jam kurv. Ai u step: far? Ajo vazhdoi t qeshte dhe i erdhi rrotull atij: Kurv. Marini prsriti: Kurv? Filloi t qeshi edhe ai. Pa shih! Kurv. Kruvat ai i njihte mir. E para kishte qn Mirela, q studionte pr
141

R E V I S T

L E T R A R E

piano. Ai nuk merrte vesh fare nga piano, po dy her kishte shkuar n koncert posarisht pr t. Pianistt ishin hipokrit. E mbuluan me lule Mireln n prfundim t koncertit, edhe pse e urrenin dhe e shanin n dalje t salls, ku ai priste. Mireln ia kishte prezantuar nj shoku i tij basketbollist, i tha se me t kishte shkuar i gjith ekipi, dhe ai pr her t par i tha tro nj femre: Hajde me mua. Un do t... Mirela e kishte par e sy t zgurdulluar dhe pastaj, si nj koket, e kishte prkdheluir leht n gjoks, duke u llastuar, me zrin e sprdredhur: Ta kuptova ku e ke qllimin. Prej ktij asti, kishte msuar se sinqeriteti i heq poezin astit q sht njsoj i pist, por delikatesa me t cilin shprehet, i jep vler. E gjith bota sht e zhytur n nj hipokrizi, kishte menduar ai dhe kishte vn re, se ajo q i ndan njerzit, sht thjesht amballazhi me t cilin vishnin aste t ngjashme. Nj pal i vishte me delikates, nj pal me harbutri. Por n thelb jetonin t njjtn ndjesi. Edhe Mariana, q pinte cigare tamam n astin kur tjetri ishte sipr saj, nj dit kishte thn: Pa shih, kurva! Kishte shar nj deputet, t njohurin e tij, dhe asnjher nuk e mori vesh n se pr vet kurvat, fjala kurv ishte gj e keqe apo e mir. Pr t vet ishte nj gj e mir. Ato i ishin gjendur pran, pr t ndar me t aste, q nuk kishin t bnin fare me to, i kishin prgjysmuar lodhjen, mrzin, zmrimin. Kur bnte kontrabandn e nafts, ai asnjher nuk nisej n udhtim pa nj prej tyre me vete. Njsoj si ushtart kur nisen n luftim, q marrin t gjitha pajimet. N jetn e tij kishte pasur shum pak mundsi t gjente dashuri pa kurvri. E vetmja familiare ishte gruaja e tij, t ciln ai e kishte njohur kur kishte hequr dor nga shum prapsi dhe kishte filluar biznesin e ndrtimit, n mnyr t regullt dhe ligjore, por nj vit pas martess, kmba e gruas t bhet si kmba e tavolins, thoshte nj ish ortaku i tij n kontrabandn e nafts, q ishte gjetur i vrar n Malin me Gropa dhe q askush nuk e mori vesh kush e vrau dhe e drgoi n at humbtir. Po t numronte gjith kurvat q kishte njohur do t bhej nj list e gjat. Esht njsoj si t numroj se sa gota ver kam pir pr t shuar vetmin, tha ai.

142

R E V I S T

L E T R A R E

4. M ngjan disi me Mireln, tha Marini duke e soditur seriozisht. Kshtu nga pas ngjan edhe me Doriann. Ndoshta je Mariana, sepse ajo prostituonte me hare. Ajo i tha: Nuk ka rndsi. Jam nj kurv e rndomt ndan autostrads. Sa qejf! Nj kurv q shkoj me para, por ty t premtoj se nuk do t marr asnj kacidhe. Do t marr jetn. Sa qejf! Ai pohoi serioz: N t vrtet dika m robrove kt dit. Por ajo vazhdoi duke ardhur vrdall npr dhomn e ngusht: Dashuri me minuta! Sipas pagess! I tundi dorn para syve duke lvizur gishtrinjt n shenjn e parave: Nuk e merr me mend se sa gj e gzueshme sht dashuria ndan rrugs, kur ngutesh sepse minutat kalojn. Si n ata filmat e vjetr me aplin. Ajo imitoi lvizjet e shpejta si n filmat pa z, q edhe atij i plqenin. T shkrin gazit ky vrap i njerzve pr t kapur minutazhin n dashuri, tha ajo. Duhet t jet interesante. Ajo nuk prmbahej: Shum! O, sa pr t qeshur sht ky ngut i kohs, q ikn. Pastaj u b serioze dhe shtoi: Ikn. Tik-tak. Ajo vuri veshin n murin e lagsht, sikur dgjonte dika prtej n largsi. E ndjen?, tha. Po troket prsri. Nuk dgjoj asgj, tha ai. Pastaj u b qetsi, dhe, ai u prpoq t zbrthente tr kt shprthim t saj t papritur. U prpoq t thoshte dika pr ti dhn astit rndsin. N t vrtet, ndoshta ne dashurin nuk e vlersojm, sepse nuk na kan vn n kufij sekondash, tha ai. E konsiderojm si dika q na takon pr jet, dhe nuk ikn. Ajo i tha: Kurse ajo ikn. Ikn n pakthim. Dhe u b melankolike. far pate? i tha ai.
143

R E V I S T

L E T R A R E

Asgj, tha ajo dhe ndrroi edhe nj her gjendje pr tu kthyer tek hareja dhe gzimi: Me tr mnd sht bukur atje ans rrugs, burrat vijn prball teje lakuriq. Ti nuk ke asnj emocion q t turbullon shikimin. Nj ironi argtonjse, q t bn t qeshsh. T qeshsh? T shkrihesh gazit. Shikon burra q kan frik nga grat dhe aty bhen trima. Shprthejn n lloj lloj variantesh, q i shohin vetm n ndrr. Me pak prvoj e ndjen se duan t tregojn burrrrin q nuk e kan me grat e tyre; e tmerrshme, nuk kan kurajon t realizojn nj ndrr, nj ndrr sado e pist. Po ndoshta kshtu jan t gjith, tha ai. Q kur ka dal emrtimi i fism, humbm pisllkun, pra sinqeritetin. Pikrisht, tha ajo. Vijn t tjer, t dehur, fatkeq q e kan ekzistenc dashurin por q jeta u jep vetmi. Shkurt: nj bot e sinqert nga e cila nuk m vjen keq. Mes tyre gjen kaq shum dashuri, sa nuk e gjen dot n nj bot hipokrite. Marini nnqeshi: Kshtu si flet ti, nuk paske hequr edhe aq keq n kt bot. Ajo nnvizoi: N kt bot prej kurve. Thuaje me plot gojn: n kt bot prej kurve! Mos ki ndrojtje. Por n kt bot kurve, ka edhe trishtim. E marr me mend, tha ai. Dhe trishtimi m i madh, sht kur ata nuk vijn. Cilt? Klientt. Nuk ka trishtim m t madh se sa kur i pret dhe ata nuk vijn. N kto raste, m vjen t qaj pr fatkeqt e mi. sht vrtet nj bot plot ngjyra, q nuk i prshkruaj dot. Marini i tha: Tallesh! Ajo e kundrshtoi: Aspak. Nj bot q m ka falur kaq shum gzim ... Edhe para, natyrisht. Por m ka falur edhe nj gj t vogl: nj akrep t vogl sekondash, q troket tik-tak, q m kujton do ast, se duhet t iki. Tani... M jep parat. Parat?! E vetmja gj q nuk e kishte menduar asnj ast. Pak m par, thash, se nuk do t merrja asnj kacidhe. Tani, ndrrova
144

R E V I S T

L E T R A R E

mendje. Parat. Do ti ndajm t dy, t dy prostituam nga pak kt dit. Un me vdekjen, ti me dashurin. Parat. Ajo i zgjati dorn para syve. Ai i brtiti: Ah. Mjaft tani! Sikur e tepruam me shaka. Un, nuk dua t besoj, se ti ke qen vrtet nj prostitut. Dakort, t gjith prostituojm nga nj ik; kush me vdekjen, kush me karriern, kush me idealet e kush me dashurit. Por t mos e teprojm. do shaka e ka nj kufi. Ajo i tha: Nuk bj shaka. Un vrtet jam nj prostitut. Kshtu nga prpara jam Mirela, apo jo? Nga prapa jam Dorina. N profil jam Mariana. Un jam vrtet kurv. Por Marinin e kaploi prsri trishtimi: Si mund t jesh e till, kur m ke br t qaj pr nj vrshllim t iltr djalrie, n nj rrug m bar, n nj dit me shi. E pra, sht e vrtet, i tha ajo ftoht dhe pa asnj emocion. Por ai nuk donte ta besonte: Tallesh. M thua kshtu, q t m bsh t ndjehem i lehtsuar n ndarje. Nuk kishte asgj mekanike n prqafimin tnd. Un t ndjeva, q edhe ti m prqafove me t njjtn pshertim. Ajo i tha: Ishte frymmarrja e fundit.

145

R E V I S T

L E T R A R E

V
Viola Isufaj

iola Isufaj (Durrs, 1980) sht pedagoge n Fakultetin e Historis dhe t Filologjise, Dega Gjuh-Letrsi, Universiteti i Tirans. Ka botuar artikuj shkencor, ka kumtuar n disa konferenca shkencore kombtare e ndrkombtare si dhe ka botuar disa cikle poetike dhe librat n proz: Zotit M., nj letr, Saga e Gjarprit, Dit t askujt. Ismail Kadare veprn e saj e ka vlersuar kshtu: Sikur t donim t prfytyronim se si do t mund t ishte nj gjuh, lnda e s cils, duke ruajtur saktsin klasike, ndihet megjithat q ka rn n dashuri, ather do t mund t kapnim disi at ka ndodh n noveln e bukur e mjegullore t Viola Isufajt.

Prpara takimit

Tani q e kuptoj thelbin e gjrave rastsore, nuk duroj dot m t flitet pr to. Sepse un e di, ndonse jo saktsisht kur do t vish ti. Sepse un e di q ti do t vish gjoja rastsisht. Dhe un e di q pemishtet e paqta ku ne takoheshim, ushqeheshin nga toka me gjak. Dua vetm t di nse kur t kthehesh ti, do t kthehesh vetm me nj sy, apo me flok t gjat. Dua ta di nse gjat uljes n aeroportin e Frankfurtit, avioni yn do t humbas npr mjegull, e n at rnie t beft, para se t bhet cop-cop, n nj grim kohe mes jets dhe vdekjes, ti do t klithsh : T njoha. Pr tek ti po vija. E nj kujtim i largt, i mjegullt, nj breng fmijsh shfaqet n nj ekran kinem146

R E V I S T

L E T R A R E

aje, kur nj psikanalist zbulon rrnjt e oroditjes s nj dame dhe njerzit frshllejn t zhgnjyer npr sall pse kjo ishte komedia, na ktheni parat!. N ekran vazhdon t shfaqet dama, q, duke vrejtur nj piktur t Pikasos, zbulon se ka qen ajo, q ka pozuar pr t. Pasqyrimi i pambaruar! E kthjellta q shndrrohet. Fmija sht thinjur! U lodha shum! Kur do t mbaroj ky pasqyrim? sht betuar vall t m nxjerr mendt ? Un, para nj pasqyre pozoja pr mikun tim Pikaso dhe ai m la t humbas aty, mes ngjyrash dhe t mendem n plakjen time. Dielli smbrrin dot deri tek un, ndrsa titant q mund t ndrmjetsonin, kan rn t gjith n koma. Ska m ngjarje t bujshme. N at pemishte pash nj drer t qante. Ai sbhet dot m princ. As zhaba e shkret. As pr njmij puthje. Bisha sbhet m djalosh. Por Circeja vazhdon ti ktheje burrat n derra. Dhe njeriu vazhdon t kthehet n gjarpr. Limontia smund t pengoj Zeusin t prdhunoj Ledn. N kishat helene flitet gjuh demonsh. Dhe ti pandeh se do t vish me kal t bardh e do t m rrmbesh? Ti pandeh se mund t ngrihesh nga varri e t udhtosh me mua natn? Ti pandeh se un do t vazhdoj t shkruaj poezi pr ty, e, duke pulitur qepallat ngjyrprendimdielli, do t kndoj mbrmjeve mais si, je taime! far, ti mendon se mbaroi mallkimi i fars suaj dhe gjat rendjes s llahtarshme drejt heronjve t tu, i msove t gjitha? Ti kujton se rrezik sht po t zun e t kryqzojn si rebel, si Spartakun, si Krishtin? Nuk po flas pr luftra napoleonike, as pr krkimet e nafts. As pr kryqet e thyera, as pr kampet e shfarosjes, jo frik nga Anteu, Herkul, ti e di mir. Flas pr zemrim hyjnish e mallkim njerzish as njri nga t cilt strhiqet me bashkimin ton. sht ve nj ast. Nj armpushim. Nj marrveshje dypalshe q ndodh rndom n raste luftrash. Ti e di kt, por e harron sepse t huton velloja ime e bardh dhe buzkuqi i mbl. A ke menduar ndonjher q mbi kryet e tt biri kurora e ndrrt do t shkatrrohet?
147

R E V I S T

L E T R A R E

Ah, Dosja! Dielli i smur edhe mund t neutralizohet, ajo kurr, pr bes. Rrnjngatrruar t ndjek ty, fajtorin pa faj, viktim tragjike damarsh e ADN-je. Ti je i prfshir, prandaj nuk e ndrroj m ardhjen tnde, natn von, me kal! Por ti e harron vajtje-ardhjen tnde npr kohra dhe biletn q pret n qiell. Prandaj, nj mbrmje, ti kthehesh n shtpi, i paprballueshm dhe i tmerrshm, i trbuar fare m mbrthen nga krahu e m prplas pas murit edhe ti pas shpine ? Ti m ke krkuar prpara se t njiheshim, ke ln gjurm kudo. Ke mbledhur tr at informacion sekret. Pr k punon ti? Pse m mashtrove? Dhe un st them dot Edhe kt ast e njihja. Ti vjen shekujve me lkur t rigjeneruar dhe me sy zogjsh, ti lind dhe rritesh dhe vdes njlloj si hern e par, dhe un do t kem fatin e gruas tnde t par, e gruas tnde t dyt dhe nusja jote e njmbdhjet dhe e njqindenjt do t ket t njjtin fat. Ndoshta ja pse i urrej gjrat rastsore.Ato vijn si kot dhe svijn kurr kot. Sepse mua m kujtohet dika tjetr nga jeta e mparshme dhe ti e di q ndonse forcat penguese duken t prjetshme, profecia e Orakullit t Delfit do t realizohet. Ndonse ti je m i bukur se nj hyjni dhe un jo aq e bukur sa nj hyjnesh, nuk i kam frik grat-hyjnesha.Ato st marrin dot.sht caktimi. sht e parathna. Askush smund t zr vendin tim pran teje, prve meje n nj tjetr jet. sht gabimi yn i hershm. Ti q veprove dhe un q smu dha t t ndaloj. Ne vazhdonim t takoheshim n pemishten e but, edhe pse e dinim q pemt ujiteshin me gjak. Dhe kur riike larg pr nj koh q dukej se sdo t mbaronte kurr dhe fytyra ime tu shua nga kujtesa, un nuk pata frik mos t t humbja, por nga tjetr gj, sepse Orakulli i Delfit m thoshte : Fmija do t kthehet vetm pasi t jet br burr i vrtet; ti zonjush, do t jetosh n kshtjelln q gjithmon ke ndrruar dhe djaloshi me t cilin ti lozje, do t urdhroj shrbyesit t prkulen gjer n dh pr tysepse se di q atje jasht, ata po bjn gati gijotinn pr ju t dy, burr e grua. Ne do t vdesim prap dhe kur t vdesim, do t harrojm gati gjithka prap. Forca jon nuk gjendet n brir kafshsh, si dikur, por n nervurat e gjetheve t hurmave. Gjethet me at ngjyr vjeshte me mundim t prflakur, me at ngjyr malli e ndrritje t largt, me at ngjyr pezmi e etheje si zjarr i ftohur, luhaten
148

R E V I S T

L E T R A R E

mes ndrrs dhe lngats duke fshehur dshirn ton t gjor : vdekjen nga mallngjimi dashuror dhe jo nga tmerri, me klithmn Po me fmijt tan do t bhet ? Do ti ndshkojn edhe ata me zjarr e me hekur?

E mbaj mend mir: ne nuk ishim njerz

Dilja natn n t ftoht t thllimt. Q askush mos t m shihte. Vetm ti dhe Zoti. Dilja me parfume jonjerzor dhe flok t gjat q shklqenin prmbi natn pa kthyer kokn as majtas as djathtas, me hapa t hirshm e t pakthyeshm q edhe sikur t m shihte ndonj qenie e vdekshme t besonte se ishte fanepsje. Pas mesnate kur rrugt ishin bosh. Dhe akulli si nj delt e bardh dhe e kaltr m vishte qenien me avuj. E dija se isha tmerrsisht e bukur. Pasi t prshkoja rrugn do t t takoja ty. Ti ishe dhe m i bukur. M e bukura qnie e mundshme n faqe t toks. (Do t ngjisja pastaj shkallt e gurta q si nj spirale shkonin deri n qiell.) Ti prisje pran nj honi t kshtjells nga mund t m shihje vetm mua dhe hnn. Pritja jote ishte e rrpirt. Aty n hon gremiseshim pastaj dhe ndrronim gjendjen agregate. Bheshim t lngt e t tymt. Padyshim, ne nuk ishim njerz.

149

R E V I S T

L E T R A R E

Kthim paska
E shkuara ime e thurur gabim! Ideal i bukur i ndrruar gabim! Zra t ndryshkur, t shurdht t kohrave t huaja turbullojn harresn. Ajo q shkoi, ajo po m rikthehet. Dhunshm. Emri i saj frikson, prandaj ajo po kthehet pa emr, me nj shpim djajsh n kafk. Me dhembje formuloj diagnozn time. Kthim paska.T lemerishm e t heshtur. ndrritje vdekjeje si ndrritje gjethesh duke u kalbur n trotuare t bukur. Si tmerri kur kupton se ke prekur zogj t dekompozuar e me to ke luajtur me ndje. Cingrisse si balta provincave n dit pa kuptim dhe e vshtir si rrug e pakalueshme. M vjen ti dhe vetja ime dhe ata q si njoh dhe ata q si mbaj mend m vijn ktu. Zile e shmtuar q bie ngjethshm. Filloi. Mbaroi. M lejon? Shpejt ! Von ndrr me t ftohtin, me erXhama t thyera t humbura , t harruara. M t bukurin n bot kam dashuruar. ... t luaj dhe unprse ? Oh ! pem me lvore t trishta. Kot sa afrohemi Viti i Ri m i zakonshm e m vulgar. Pr her t par e ndjeva kshtuDo t jem rritur si duket, prandajTa dija kshtu , nuk rritesha Priteshin mrekullira(kurr sdo t ndodhnin) .larg.sa m larg Ti, me inde t helmta!Ti m ke vrar!Athua t jet kjo lumturia? Lumturia jote? Si kam besuar? Si skam besuar? Si kam thn? Ju t gjith Mbreti i lnduar keq Tanim vdiq shpresa.

150

R E V I S T

L E T R A R E

Blond Erblin
kjo smund t ndodhte dhe bryma vazhdon t bjer dhe un dua t shoh ndonj lule n deg t el,ndonj luleshege ndoshta, ku ta gjesh, por mesa duket kam vdekur pa e par at, prandaj dhe m pikllon tr ky helm q spo di ku e ka burimin, e mbase dhe e di, porse sdua ta kujtoj, se m vjen t plas e t vdes prsdyti, prstreti, nga nj tjetr grusht ndrrash t shqyera barnash, nga histeria dhe dshprimi im, apo nga mizoria jote dhe e shtetit tnd, Gjon. E pasi ndodhi q un iu luta instancave prgjegjse n Kt Bot t t ndshkonin ty, e pasi ata m paralajmruan se do t pendohesha thell pr kt krkes duke qen se nuk isha nga ato q mund t prballonin ftohtsisht shkallmimin e t dashurit t bukur dhe pasi prsritn se isha ende n koh t trhiqja mbrapsht mallkimin q aq potershm drejt teje kisha lshuar, un jo vetm q su tunda nga imja, por fuqizova dhe m mallkimin: pra t fshiheshe nga dheu ti Gjon, e tr fara e meshkujve e familjes tnde, nj pjes t mir t t cilve i kisha njohur duke m puthur dorn e duke m thn thn knaqsi e veant, zonjusha Erblin, po n fakt kan thn syt e tyre plot dshira a do kesh mirsin t na japsh ndonj cop tnden, zonja katundare! Por Gjon, un mbetem nj grua e varfr dhe e thjesht, kurdoher n luks e kurdoher pa nj grosh n xhep, pa t meta themelore mendore, un arrij ta kap kaq gj: q ju jeni tiran t moderuar. Eh, ti m prbuzje kur t aja kokn me krcnime, se un dija pr ty, dreqi e mori, gjithfar gjrash dija, dhe po t ti nxirrja n shesh, globi mbar do t dridhej Gjon, vlla dhe bir modern i njerzimit barbar ose ose ndryshe... Sot Sfinksat kan ndryshuar. Sot njeriu, n vend q t shkoj ti rrokullis nga shkmbi, vete e bie n dashuri me ta dhe rrokulliset vet nga shkmbi. E sheh, Gjon, ti dhe yt vlla bashk, q dhe aq injorante sjam? Ktu kam msuar shum gjra. Nga taverna e pleqve diplomat ktu posht, i kam msuar. Ata ia marrin kngve t gzueshme dhe melankolike ndonjher dhe mua m ngjallet dshira t pij uiskidhe t kndoj urimin gzuar ditlindjen, i dashur president! se ndonjher kur skujtoj dot ku jam, mendoj se dhe ktu ka mendina, braktisje, lindje, vdekje, ballo, tradhtira, orgjira, sy t aprlyer mamash histerike; e gjithka bhet atje lart, bhet dhe ktu
151

R E V I S T

L E T R A R E

posht. Ndonjher krkoj barnat e mia, por dridhem kur mendoj se mund t m ndodh srish q duke t krcnuar rrezikshm, t qlloj q t jesh br kaq xhind, sa mos ta respektosh fare farsn time t gjor, e pr udin time t madhe t urdhrosh mjekun mos e rikthe!!!!!!!! !!!!!!!!. Dhe srish emisione televizive, hetim, artikuj gjithfarsh, thashethemllk si trumb zogjsh mistrec q sgjejn dot rrymn e duhur t ajrit, pr t cilt, kur jan t zinj, t shmtuar e cingriss, un them, mir tu bhet! Un quhem Erblin dhe jam kngtare e famshme e pajet. Ti m ke vrar, Gjon. Ti ishe i mir, n fakt, sepse prve meje, gjith bota t dashuronte. Jo m kot bota mbar po qan pr ty. Pr mua sqau kaq. Sqau hi, Gjon, se un jam si tip prostitute dhe si tip psikopate dhe ajo q do t mbahet mend prej meje jan format dhe ngjyrat, pa asnj dyshim, po! Hej, zoti King, un nuk t urrej m. Tani q tr fara jote u shua, ndihem ligsht, m ligsht se pasditeve t braktisura ah, Gjon, fjal e prgjakur sht braktisja! fjal q m drrmon q nga thelbi i zemrs e deri tek kafka! Fjal q ti djeg flokt e bukura rrzllitse, fjal q torturon grimierin tim t shkret, t revoltuar q syprlotur tashm thot se skish njeri m t njerzishm se un dhe se ai do tua vesh me grusht dhe do ti prlyej turinjt e bukur me gjak kujtdo q do t guxoj t thot nj fjal t keqe pr mua. I shkreti ai! Tr bota flasin sot mbar e prap, e ai prplaset e vritet n sedr t tij, e un sjam aty q tia puth t dy syt e iltr para se t dal n sken dhe ti them, un nuk kam frik nga bota, sepse t kam ty, zemr, q m mbron! Ti je i mir! Por duhet t gjendet dhe dikush, grimier a masazher qoft, q tu thot njerzve para se t mendej, ajo e kuptoi dhe un do t qesh me t madhe ather si hakmarrje pr tr prqeshjet q m jan br. E m pas do t qaj pr fatin tim dhe tndin, pr dhembjen ton, por mbi t gjitha pr ty, pr ty, se sduroj dot t t shoh kshtu t hutuar para se t shkosh t lumturosh n qiell. dua t tretem, t bhem fir, dua t mos ekzistoj m as n form grimcash e as n form luleshege ngjyrlumtur q aq fort e dashuroj Ti nuk doje t vije drejt meje ather. Ja ku vjen tani. Si qeshje ti me mua ndonjher, ti, i dashur, ti, shpirti im, ti-shpirt, shpirt, shpirt! A thua mund t qeshsh srish tani? Sa i trembur, i llahtarisur, dukesh kto aste q hija jote afrohet. I zbehur, i zymt, i fikur, je Tani jam un q do t t shpjegoj me kujdes gjithka, si funksionon ktu posht e dija q do t vije i
152

R E V I S T

L E T R A R E

vetm, pa kshilltar, pa organizma drejtuese, pa instanca t tjera, i vetm do t vijeM pikon n shpirt pr ty. M tremb, m mend mendimi pr ty. S paku t t kisha patur n lagje, t ishe ndonj nga ata zagart kinga t periferis e ti lutesha ndonj zdapi t t jepte ndonj dru t mir sa t m dilte inati, a ndonj gj si ktopor kjo sht tjetr gj, e tani jam br prap helm, prandaj ti sm njeh; hija ime merr forma t ndryshme, imazhi sht i turbullt e qllon q qesh me t madhe e qaj njlloj si ather. Kur un qesh, qaj, kur un qaj, prap qaj. E, tani q era fryn e fort, e furishme, e frikshme, dhe ia bn viu-viu, jam un q shfaqem duke t pritur dhe marr form njeriu dhe mbledh guximin tim ku sht e ku ssht, pr t t thn, Gjon, s paku jam munduar t t dua; je n ferr, a kupton, Gjon!

153

R E V I S T

L E T R A R E

Charles Baudelaire Rod McKuen Maya Angelou Tomas Transtromer Din Mehmeti Muhamed Kerveshi

Agron Tufa Haxhi Shabani

OEZI

Kujtim Paaku Bekim Graievci Trina Gojani Uk Lushi Ana Frangu Vojsava Nelo Albri Brahusha Manjola Brahaj Flamur Maloku Norel Zaimi Ndriim Ademaj

R E V I S T

L E T R A R E

C
Charles Baudelaire

harles Baudelaire (1821 1867), shkrimtar frng, prijatar i poezis moderne evropiane dhe prfaqsues i simbolizmit, njihet edhe si eseist, kritik dhe prkthyes i veprs s poetit Edgar Allan Poe. Kryevepr e tij llogaritet Lulet e s keqes (1857), kurse vepra t tjera nga ky autor veohen: Arti romantik, Pasqyra e artit, Parajsa artificiale etj. N poezit e tij trajtohen motive t ndryshme, si vetmia, mrzia, dhimbja etj. N planin strukturor, poezit e tij kan formn e sistemit.

Fundi i dits
Nn nji drit t zbeht vrapon, vallzon e prdridhet pa shkak Jeta, e paturpshmja, grthitsja. Porse,ndrkaq kur nhorizont ngjitet epsharakja nat, tue fashit gjithka, deri urin, tue shlye gjithka, deri turpin, Poeti thot me vete: Ma n fund! Shpirti dhe eshtnat e mi krkojn me do kusht pushimin. E zemrn plot me andrra mortore Kam me u shtr n shpin e me u rrokullis n palat tueja, o freskuese errsina.
157

R E V I S T

L E T R A R E

Vdekja e dashnorve
Do t kemi shtretn plot me erna t lehta, divana t thell sikur t ishin vorre e lule t rralla prmbi komodina, ilun pr ne nn qiejt ma t bukur. Tue prdor pr merak nxehtsin e tyne t fundit, dy zemrat tona do tjen pishtar t mdhej e dritn e dyfisht do ta prthejn t shpirtnave tan,pasqyra binjake. Nji mbramje t bame me roz e blu mistike, na do t kmbejm nji tvetme vetim, si dnes t gjat,rand ngarkue me mall. Ma von mandej nji Engjull q dyert i hap paksa, do t vij me gjallnue,besnik e plot har, pasqyrat e marrta e prushin e fikun.

Anasjelltas
Engjull gazplot, a e njef ti brengn, turpin prbremjet, dnesat, mrzit tmerret e vagullta t netve t llahtars q zemrn e shtrydhin si letr q tutlohet? Engjull gazplot, a e njef ti brengn? Engjull plot mirsi, a e njef ti urrejtjen, grushtat shtrngue nn hije e lott prej tamthi, kur lshon Hakmarrja at kushtrimin skterre e e shpirtit ton bhet kapidania? Engjull plot mirsi, a e njef ti urrejtjen?
158

R E V I S T

L E T R A R E

Engjull plot shndet, a i njef ti ethet, q ans murit t azilit t zbeht, si t syrgjynosun shkojn me hap tzvarrisun, e, me murmurim, krkojn diellin e rrall? Engjull plot shndet, a i njef ti ethet? Engjull plot bukuri, a i njef ti rrudhat e frikn se plakesh, si dhe thatashmin shqetsim kur lexon t devocionit tmerrin e msheft ndr st ku gjat shuen etjen st tan t rreshkun? Engjull plot bukuri, a i njef ti rrudhat? Engjull plot drita,gzim e lumni, n fill tmortjes Davidi do tlypte shndet nga rrezatimet e trupit tand t magjepsun. Prej teje tjetr skrkoj ve tlutesh pr mue, Engjull plot drita, gzim e lumni.

Vravashka e gjall
Para meje ecin kta S plot me drita q nji Engjull i shumditun u dha fuqi magneti. Ecin kta vllazn hyjnor q jan t mi vllazn tue m shkund ndr s prushin e vet farfurits. Kah mshptojn prej kurthesh e mkatesh t rand, ata m heqin rrugn ku shkohet pr te E bukra , sherbtor i kam, por jam edhe skllav i tyne. Ksaj vravashke i bindet krejt qenia ime. O s tmagjishm, ju shndrisni me i kjartsi mistike q vetm qirat kan kur digjen n mes t dits. Dielli e skuq por se shuen flakn e tyne fantastike.

159

R E V I S T

L E T R A R E

Ata festojn Vdekjen, ju i kndoni Zgjimit; Ju marshoni e kndoni zgjimin tim t shpirtit, o hyj q ska diell q flakn tjua pakoj.

Bised
Ti je nji qiell i bukur vjeshte, i kjart e roz, por nmue trishtimi fryhet si batica e detit e ln kur zmprapset mbi buzn time t smund, kujtimin regjs t nji limoni t idht. Kot e ka dora jote q lmon ket gjoks tmekun. ka krkon ajo sht vend i plakitun prej kthetrash e dhambit mizor t femns. Mos ma krko m zemrn. Bishat e prlan. Zemra ime sht pallat i vyshkun prej turmash. Atje dehen, vriten, shkulen prej floksh. - Nji parfum noton rreth qafs tande tzhveshun... O bukuri,lngat e egr shpirtnash, ti dashke. Me s prej zjarmi, t ndritshm sikur festa Shkeli me kamb kto zhele q bishave u tepruen.

Kang vjeshte
I Prsshpejti do t zhytemi ndr terrina tngrta, o lamtumir, o verat tona tshkurta Ndigjoj si ahet me i tingull mortor druni krcits n kalldrem toborreve.
160

R E V I S T

L E T R A R E

Krejt dimni po futet n qenien time: inat, urrejtje, prqethje e pun e detyrueshme e, si puna e diellit n ferrin e vet polar, zemra do t jet nji bllok i kuq acar. Ndigjoj tue u prqeth do dr q ahet. Trekambshi kur ngrihet ska zhurm kaq tshurdht. Fort mi prngjet shpirti kulls q shembet prej dashit godits, tpalodhshm e trand. Prkund prej ksi tingujsh monoton, kujtoj se diku prngut gozhdojn nji arkivol. Pr k? Dje ishte ver; qe, u futm n vjesht. Kjo zhurm e paspjegueshme si nisje tingllon. II Sa fort ma kande at drit gjelbroshe q kan st e tu, o e ambl bukuri, por sot pr mue ka ve idhnim, e asgj, as dashnia,as ndja me ty, as hylli sia vlen sa i diell q ndrit mbi det. E prap m duej, zemr e njom, banu nana ime, edhe n sta dita, edhe n tlndova. Dashnore o motr, qofsh pr pak butsia e nji vjeshte t art o e nji dielli prendues. Detyr e shkurt. Vorri na pret. Ai sngopet kurr. Ah, m ln ta pshtes ballin mbi gjjt e tu e tshijoj prej mallit pr vern e bardh zharritse ndoj rreze tverdh t ksaj fundstine.

161

R E V I S T

L E T R A R E

Lugati
Porsi engjujt me s tkuq un do tvij nalkovn tande e pa zhurm do t qasem pran bashk me hijet q sjell terri. E do tjap, zeshkania ime, puthje t ftofta porsi hana, ledhatime si ato tgjarpnit, kur i vjen grops prqark. A kur tvij agu mav vendin tim do ta gjesh zbraz e der nmbramje do tmrdhassh. At q ttjert bjn me dashni mbi jet tande dhe rinin, me llahtar do ta kryej un.

Trishtimet e hans
Sonte hana andrron m me prtes. Si nji bukuroshe q mbi jastek t shumt prkdhel me j dor t shkujdesun e t leht para se tflej rranzat e gjoksit, Mbi shpinn e mndafsht t ortiqeve t but, tue u fik,ajo bie ndr mekje t gjata e i shetit st mbi tbardhat vegime, q kah qielli ngjiten si lulesa t mdha. Kur ndonjiher mbi ket glob,n at mpimje prtace, asaj i shpton ndonji lot tinzar,
162

R E V I S T

L E T R A R E

poeti i prshpirtshm, anmik i gjumit, n gropn e grushtit e merr ket lot t zbeht, me feksje ylberi si nji cop opali, e nzemr e fut, larg prej sve t diellit.

Nji madone
Ex-voto simbas shijes spanjole Due me ndrtue pr ty, Madon, dashnorja ime, nji lter tnndheshm te fundi i brengs sime, me grrye n qoshen m terrt t zemrs, larg tundimit mondan e synit shpotits, nji kamare, me ar e kaltsi krejt t zmaltueme ku ti do t ngrihesh shtatore e mrekullueme. Me vargje t lmuet, thur metali tpastr, menurisht thyllzueme me rime prej kristali, do t bj pr kryet tand nji kunor tpamat; e, n xhelozi, o Madon vdekatare, do t di me ta qep ty nji mantel, barbar e t egr, t rand, dyfish ngarkue dyshime, q si kasafort ka me ti ndr magjepsjet: kush t tha qendis me perla, jo, me Lott e mi! Fustan do tkesh frglluesen Dshirn time, valzuesen shir q hyp e zdryp, ndr cepa tundulitet, nlugin ban pushim, e, me nji tputhun, at shtat drandofil krejtsisht ta vesh. Respektin tim nvend tKpucve do ta veshsh, Kpuc t mndafshta, poshtnue prej hyjnoresh kamb, q, tue i burgos, me i shtrngim t but, si kallp besnik do tia ruejn trajtn. E n mos ditsha me gjith artin tim zellnik, pr Shendilet me tpr nji han argjendi,
163

R E V I S T

L E T R A R E

atje gjarpnon do t v q mkafshon prmbrendcat, sh nn kamb tueja, q ta shtypsh e ta qeshsh, o mbretnesh fitimtare, e pasun ndr falje, ket shllig t fryme me urrejtje e klbaz. Ke pr tmi p Mendimet si Qira t rreshtuem para lterit me lule t Virgjins Mbretnesh, tue gjuejt me feksje tavanin lye me t kaltr; e, prej se te un gjithka t do me admirim, gjithka do t bhet kem, oliban e mirr, e papr drejt teje, o maj e bardh me bor, me vrunduj do tsulet ky shpirti im stuh. E, sfundi, tue dasht me plotsue rolin tand prej Marie, si dhe me przie dashnin me egrsin, o Epsh i zi! t shtat mkateve mortar, si Xhelat plot pishmane shtat thika do ti ndreq, mpreh pr bukuri e, si xhongler i pandieshm, nishan do tmarr n m tthelln e dashnis tande e do ti ngul t gjitha n at zemr tgulshueme, nat zemr tdnesun, nat zemr n gurgullim.

Lavdet e Franesks sime

(Franciscae meae laudes) Kam me tkndue melodi treja, moj minuke q lodron n vetmi t zemrs sime. E me lule u mbulofsh, ti , o grue andjeplot, q do mkat e ban t zhbam. Si nga ni Lete q shron, kam me i thith puthjet e tua,
164

R E V I S T

L E T R A R E

q je thithse si magnet. Kur e veseve stuhia gjitha rrugt i ka prdhos, ti mu shfaqe, o hyjnesh. Porsi ai hylli q fal jet ndr m tidhtat lundrthyemje... ndr lter tuej zemrn do vari. Lum virtytesh pa mbarim e burim i rinis amshore. Mi jep z memeces goj. ish e poshtr, nzjarm e hodhe, ish e ashpr e lmove, ish e dobt e forcove. Kur jam unshm, ti je gjella; kur bie terri, ti kandili, mprj e mo atje ku duhet. M forco me fuqi t reja, buk e bardh q kutrbon er t mir prej ku e tek. Mesin tim rreth ma ndrio, o ti rryp i qashtrsis, lag me uj prej Serafinash. Kup shklqyese prej gursh tmueshm, buk e ardhun, karrembut, ven pr zota, kjo Franeska.

165

R E V I S T

L E T R A R E

Anmiku
Stuhi e terratisun qe rinia ime, tek-tuk prshkue prej diejsh t ndritshm. Shiu e shtrngatat ma prmbysn kopshtin sa pak kan mbet fruta kuqloshe. E, qe, se mbrrita n vjeshtn e ideve, lopat e rrashqel duhet me prdor, ta shtroj prsri tokn e zgavrrueme, ku uji hapi bira t mdha si vorre. E kush e di nse lulet e reja qandrroj do t gjejn n ket dh tshprlam si zall shjtn mistike q ish krthndezja e tyne. -O dhimbje, o dhimbje! Koha e prpin jetn e Anmiku i msheft q zemrn na e bren, me gjakun q humbim rritet e forcohet.

Breng mbas vdekjes

Kur tshkosh me fjet, o e terratisuna ime, nfund tnji murane, ndrtue mermeri tzi e, kur tkesh pr shtrat e dhom tualeti nji shpell t lagsht e i grop gojhapt, kur rrasa do ta shtyp gjoksin tand t ndrojtun e ijn q ngatja hijshm ta lakon, e zemrn ta pengoj me rrah e me dasht, e kambt me marr vrapin e vet harrakat, vorri, besniku i andrrs sime pambarim (Sepse vetm vorri gjithnji e kupton poetin)
166

R E V I S T

L E T R A R E

gjat netve t gjata kur gjumi mrgohet, ka me t than: fitove,o kurtizan, q sdeshte me marr vesht se prse qajn t vdeknit? E krymbi lkurn do ta haj si breng1 nvetdij.

Prgjegjsit2
Natyra sht tempull ku shtylla t gjalla, lshojn kajher fjal t pamarra vesht; njeriu prshkohet npr nji pyll simbolesh q st ia hjedhin si t njoftun prej shum vjetsh. Si t gjatat jehona q s largu przihen n nji t thell e terrt unitet, t gjan sa nata a sa drita vet, aroma, ngjyra e tingulli shoshojt i prgjigjen. Ka aroma tfreskta si mishi i foshnjs, t ambla si oboet e t gjelbra si livadhet - t tjera bajate, t pasuna, triumfuese q kan shtisin e sendeve t pafund, si ambrozia, myshku ose dhe temiani e q shpirtin e shqisat i nisin tjetrkund.

1 Fjala breng ktu sht prdor n kuptimin e saj historik si it.rimorso,fr. remords,gjer.Gewissenanbiss 2 Kjo poem shpreh bazat filozofike-estetike t Baudelaire-it si dhe t mbar simbolizmit. Titulli i saj n origjinal sht Correspondances,q, e prkthyeme n shqip, fal sinonimis, krijon pshtjellim t pakandshm.

167

R E V I S T

L E T R A R E

Alegori
sht grue e hijshme me zverkun e hjedht, q flokt e gjat i zhgrryen npr ven. Kthetra e dashnis e helmi i kazinos, gjithka topitet mbi lkur t saj granit, Vdekjes i qesh e spyet pr Zdrhalljen. Kto dy lub q dora u grin e u korrik nlojna shkatrrimi, pra, e kan respektue madhshtin e ngurt t ktij shtati t drejt. Ajo ec si zan e prehet si sulltane, ndr epshe ka fen muhamedane e, n kraht e hapun, q gjijt ia mbushin, ajo grish me s racn e njerzorve. Beson dhe e din kjo shterp virgjinesh, e pra e nevojshme pr ecjen e bots, se hijeshia e trupit sht nji dhurat eprore q do poshtrsie faljen ia nxjerr. San krye pr Ferrin as pr Purgatorin e, kur tvij ora me h te Nata e zez katran, ka pr ta kqyr t Vdekjes ftyrn, si i porsalemi, pa tkeq e pa pishman.

Udhtim n Kither
Zemra si zog mflutronte plot har e lirisht pezullohej rretheqark ndr litar; anija rrshqiste nn nji qiell pa r si engjull q dehet prej diellit rrezear. Vall sht ky ishull i zymt? sht Kithera, na than, vend fort i njoftun ndr kang, Eldorado banal i tan unave pleq. Pa shifni mir, sht tok e shkret.
168

R E V I S T

L E T R A R E

- Ishull tamblash sekrete e festash zemre! E Veners antike fantazma krenare mbi detet tua rri pezull si arom e shpirtnat mbush me epsh e me lngime. Ishull i bukur mrsinash tblera e lulesh plot, nderue prej kombesh pr sa tjet jeta e q pshertimat e zemrave nadhurim rrshqasin si kemi nnji kopsht drandofillesh a porsi e vidanit amshorja gugatje. - Kithera sishte ve nji djerrin e rreshkun, shkretin zallore, trazue prej tegrash klithma. Si npr t dallova i send tuditshm. Nuk ishte tempull q nxjerr krye mes pemsh, ku priftnesha e re, e dhanun fort mbas lulesh, shkonte trupdjegun prej ethesh t mshefta, lehtas tue i hap fustanin puhive n kalim. Po, qe, se kur po i binim prej afr bregut, pr me i tremb zogjt me velat tona tbardha, vum re i trekambsh,n tri shtylla pshtetun, q shquhej nqiell i zi sa i qeparis. Shpend grabitqar,ra mbi kullos t vet, me inat shkatrronin nji tvarun tashm tndim, secili e ngulte sqepin e vet t ndt ndo cep tprgjakt t ksaj strvine. St ishin dy brima e prej barkut tam trandat rropull i vareshin mes shalsh e kta xhelat, gulfana gjellsh llahtare, me sqepa tvet e kishin tredh der nrranz.

169

R E V I S T

L E T R A R E

Nn t i kop katrkambshash tpangopun me turjt prpjet sillej e prsillej e i kafsh m e madhe lvizte n mes tyne, si pun xhelati,rrethue prej ndihmsash tvet. Banor i Kithers, bir i ktij qielli tbukur, pa eh as oh po i duroke mundimet, ve me nxjerr faljen pr kultet e pacip e mkatet q vorrin pr svdekni ta mohuen. O i varun qesharak, dhimbjet tua jan tmiat. Ndjeva sa ti pash thallakatnat gjymtyr nji shkulm prej vneri tue mu ngjit te dhambt, lum i gjat tamthi prej tmomesh dhimbje. O djall i mjer, q do tmbahesh mend, edhe sqepat i ndjeva edhe nofullat shqyese, korbat shporues e panterat e zeza q dikur aq donin mishin me ma gr. - Qielli ishte i magjishm e deti nfash, por un tash e tutje gjithka e shifja zi, medet, heu, si mbrend nji qefini t trash, vorros e ndjeva zemrn n ket alegori. Nishull tand, o Venus,t ngrehun nkamb un gjeta trekambshin simbolik ku varej vetja ime. - Ah, Zot i madh, mo forc edhe kuraj trup e shpirt ti kundroj pa neveri e vaj.

Finalja e poems Udhtimi

O Vdekje, o kapidane e vjetr, qe koha, ta ngrejm spirancn! Ky vend na mrziti, O Vdekje! T bhemi gati!
170

R E V I S T

L E T R A R E

Nse qielli e deti jan t zij si mellani, Zemrat q na i njef jan plot me drit e rreze! Hidhnae helmin tand q disi t ngushllohemi! Me ket zjarm q trunin na e djeg,dshirojm me u hjedh nhumner, Ferr a Qiell, sprish pun! e nfund t spanjoftuns me gjet dika t re!

Nga frngjishtja: Primo Shllaku

Post Scriptum Mbas nji pune m se 40-vjeare me ket autor, mbrrita m n fund me kuptue se nji Baudelaire total, me imazhin dhe tingullin e tij, nuk mund ta jepja kurrsesi n shqip. Me qllim ruejta vetm imazhin e tij, skenografin e prftyrimet e tij (pr kt jam prgjegjs) dhe sakrifikova i shliruem prej tiranis s rims, si ankohej Goethe, tingllimin e tij, valsin e soneteve dhe nji hise t mir t muzikalitetit (pr kt jam vet i vetdishm). P.Sh.
171

R E V I S T

L E T R A R E

Rod McKuen

od McKuen (Kalifornia, 1933) ka punuar si aktor kinemaje, kaskader, komentator n radio pr garat me kuaj, gazetar dhe skenarist psikolog gjat Lufts s Kores, para se t bhej nj autor librash shum t shitura, kompozitor dhe njeri q jep pritje. McKuen e ndan kohn e vet midis Shteteve t Bashkuara dhe Europs ku jep shfaqje n salla t mdha koncertesh, klube nate dhe vijon t shkruaj kng e poezi. Ka shkruar dy skenar filmash Prsosja e Miss Xhin Brodit, dhe Xhoana, ka nxjerr n shitje m shum se tridhjet e pes albume me kng t tij. M shum se 900 kompozime t tij pr artistt e tjer jan shitur deri n 50 milion disqe. Me botimin e Rruga Stanjan e pikllime t tjera (1966) dhe Shih si m vlon gjaku (1967), Rod McKuen u b poeti m i shitur n Amerik. Ka punuar pr nj roman dhe ka shkruar nj skenar pr dy librat e tij t par me poezi. Poezit e mposhtme jan marr nga libri Qytetet e braktisura.

Njeriu i vetmuar
Jetoj vetm asnjher nuk sht e leht t jesh i vetmuar. Herahers natn muret bisedojn me mua duket sikur thon se e djeshmja ish m e mir. Gjithnj i vetm n shtpi a midis turms i hedhur tej mbi nj re kapur pas nj bote q pak e kuptojn, jam e far jam, nj i vetmuar. Njher e nj koh nuk e mbaj mend kur shtpia ish prplot me dashuri por edhe athere ka qen prfytyrimi pr t ndihmuar t vetmuarin.
172

R E V I S T

L E T R A R E

Kurr nuk do t jem vetm

Me kraht e tu do bj nj mur e kurr nuk do t jem vetm se kraht e tu do m mbshtjellin kur t bjer nata. Me buzqeshjen tnde do ngre nj mur m t madhin mur q ka par njeriu. E do t fshihem prapa tij dhe kurr nuk do t jem vetm. Pastaj ngadal do shkojm n pyll e do gj q do t bjm pr njri tjetrin do t jet e ngroht dhe e mir. Do ta mbaj dashurin tnde si mbahet nj kuror dafinash prmbi flok e po t jesh ti aty un kurr nuk do t jem vetm.

Qytetet e braktisura
Ka ende disa qytete t braktisura q do t dshiroja t`i shikoja derisa dehja e sorollatjes nuk m sht fashitur akoma. Ka shum gra t bukura q do dshiroja t`i njihja, dua t`u bie lumenjve m t prer e t mbjell nj dor trshr. Ndoshta kur t gjitha t`i kem mbaruar
173

R E V I S T

L E T R A R E

t kem par gjith `mund t shoh, vrtet kam pr ta kuptuar se nga vetja ime nuk ik dot. Por ashtu si trenat q nuk ndalin trokun trazim n shpirt gjithnj do kem se jan disa qytete t braktisura n t cilt patjetr dua t jem.

Samrset
do dit ishte e diel e do muaj ishte maj dhe do vajz q kalonte t dukej se ish pr ty. Kur ndodhi, sa vite m par dhjet, pesmbdhjet a m tepr shum koh m par kur jetonim n Samrset? Shum koh para se t rriteshim para se t ishim kaq t mdhenj. Para se t na hapeshin syt e ta shihnim botn tej e tej. Kur ndodhi, sa vite m par duket kaq e largt kur jetonim n Samrset dhe vshtronim vern tek ikte. Po fryn nj er e ftoht kt mund t t them un. Fryn fort prmbi kujtimet e kohrave q u deshm shum.

174

R E V I S T

L E T R A R E

Kur jetuam n Samrset nj jet t tr e m prtej e do dit ishte e diel dhe do muaj ishte maj. Kur ndodhi sa vite m par dhjet, pesmbdhjet a m tepr shum koh m par kur jetonim n Samrset dhe vshtronim vern tek ikte.

E kam ruajtur vern

E kam ruajtur vern dhe do t ta jap t gjithn ty ta mbash n mgjesin dimror kur t bjer bora e par. Kam ruajtur ca drit dielli po t t duhet ndonjher nj vend larg errsirs ku t mund t ndrrosh. Pr vete kam mbajtur buzqeshjen tnde kur ishe nntmbdhjet se si je tani as q dua t`ia di. Nuk di si t t prgjigjem t t vij pas dshirs fjalt m jan fshehur diku n nj qoshe t dits. Po n se t duhet dashuria ime ta jap me gjith zemrn le t t ndihmoj udhs t gjesh dashurin tnde.
175

R E V I S T

L E T R A R E

Ku jemi ne tani?
Njher pr ditlindje m solle jargavan q do t m mjaftonin, por nganjher burrat krkojn edhe m shum se nj kthim i koks, e buzqeshjes t njohur n shtrat. Q t t tregoj se kujdesem pr ty un t blej varse q ti kurr nuk i ve mund t t kisha sjell tufa ajri t holl, sepse rruazat kristal nuk plotsojn dshirat e gruas. Po ku jemi ne tani, ku jemi ne? Nj mij milje larg t ndar, far kemi ne tani, far kemi ne? As pakz dashuri pr t hyr n zemrat e njri tjetrit. A nuk mund t ket kthim n rrugn e humbur q na solli n kt fund pa krye marrim prej shoshokut ve nj puthje prej t vdekuri buzqeshjet tona t ngrysura na largojn edhe m tutje. Ja prsri vjen nata e mbulon ditn dhe zhduk tej fytyrn tnde t mir nga i tr mundimi i jets son nuk mbetet asgj n mugtir. Po ku jemi ne tani, ku jemi ne? Nj mij milje larg t ndar. far kemi ne tani, far kemi ne? As pakz dashuri pr t hyr n zemrat e njri tjetrit.

176

R E V I S T

L E T R A R E

Fjala para Mirupafshim

N fund t fundit `sht pranvera? Vetm ana tjetr e vjeshts. Oh, sikur t ish e mundur t bja pr ty nj qiell diellor. Tungjatjeta, sht fjala para Mirupafshim. Nganjher bie shi, nganjher shklqen por gjja q un dua kaq rrall m vjen. Edhe sa vera do jetojm para se t mplakemi? Ne t dy pasqyrs nuk i besojm Tungjatjeta sht fjala para Mirupafshim. Nganjher errsir, nganjher shndrin por natn kur vij n shtpi askush nuk piptin. Ndoshta era tjetr q do fryj do t t sjell prsri tek un. Deri athere m vjen t brtas: Tungjatjeta sht fjala para Mirupafshim. Hera hers ti fiton, hera hers ti humbet por nuk e harroj dot kam qen nn pushtetin tnd krejt.

Bie shi
Bie shi dhe fmijt llapashiten npr balt t moshuarit vshtrojn hyrje daljet t dashuruarit nn adra as e prfillin shiun. Bie shi
177

R E V I S T

L E T R A R E

pa shiko si fluturojn gjethet n dritare ne rrim brenda e nuk bjm asgj do ishte mir t prekim leht-leht njri tjetrin. Bie shi pikojn lot engjjsh nn dritare po t presim me siguri do dal ylberi un jam ktu mos u tremb nga bubullima asnjher. Bie shi nuk po i dgjoj bulkthet t kndojn kushedi mos jan mbytur npr ulluk e mendoj se ti nuk m do m fare. Dhe bie shi.

Duke u ndryshkur nn shi

Porta e vjetr po ndryshket nn shi dhe fmijt q vijn nga shkolla n shtpi nuk i prekin guralect e tyre tek limani i vjetr i qytetit atje ku brryli i lumit formon nj pellg. Dhe ne t gjith plakemi nga pak pa eja shihni se ku kemi qen prjashta duke u ndryshkur nn shi. Shtpia e vjetr krkllin nn shi t dashuruarit q zbresin posht kodrs nuk kan nge t ndalen tek druri i vjetr i rrzuar
178

R E V I S T

L E T R A R E

q po e shpien pr ta sharruar. Dhe ne t gjith plakemi nga pak pa eja shihni se ku kemi qen prjashta duke u ndryshkur nn shi. Bota e vjetr duke vdekur nn shi Dhe vera q do vij si nga vit nuk do t ket nge t habitet por do vazhdoj npr rrugn e saj sikur askush t mos kish jetuar ktu. Dhe ne t gjith plakemi nga pak pa eja shihni se ku kemi qen prjashta duke u ndryshkur nn shi.

Duke kaprcyer Atlantikun

Kam hequr dor nga lutjet n aeroplan. Kam bredhur npr lokale e plazhe t verdh. Kam shkruar kng q t jetoj familja ime vite t tr. Kam pasur gra q i plqeja e prej tyre kam msuar gjra q nuk i dija. Kafsht e mia mund t jetojn n luks ato m dhimbsen m fort sesa do t`ju dhimbsesha, po pr to ka kush kujdeset. Po t kujdeseshin pr mua si pr Dogun nuk do t desha m shum. Do t kisha mbaruar do piktur q fillova ta hedh n plhur. Kam par disa pal sy q do t doja t`i mbaja n kujtes. Por n fund t fundit kuptova se bja dot pa ta kshtu nuk falem m n aeroplan.
179

R E V I S T

L E T R A R E

Ka vite q Zoti nuk m frikson ashtu si m trembi hern e par kur un vrapova npr fushat e Tij. Ne kemi luajtur n qiell s bashku megjithse nuk ishim n kushte t barabarta e respektonim njri tjetrin. Pastaj ti erdhe vrap n jetn time E un u zgjata dy gishta. Dhe tani duke ardhur pr tek ti lutem gjer t heq brezin e shptimit e lutem prsri. Zot, lerm t jetoj edhe nj dit t t shoh t bukur tek dera edhe nj mngjes. Mos m ndodht q n fluturim kur ngutshm vshtroj vdekjen pa dashje t harroj ngjyrn e syve t tu.

Nga anglishtja: Meri Lalaj

180

R E V I S T

L E T R A R E

Maya Angelou

aya Angelou (1928) sht nj nga emrat m t njohur t letrsis bashkkohore amerikane. sht poete, prozatore, historiane, kngshkruese, dramaturge, valltare, producente e skens dhe televizionit, regjisore, performuese, kngtare dhe veprimtare pr t drejtat e qytetarve. Njihet sidomos pr veprat: T gjith fmijt e Zotit kan nevoj pr kpuc (1986), Zemra e gruas (1981) etj. Ka botuar kto vllime me poezi: Tash Sheba e kndon kngn (1987), Un sdo t lviz (1990) Nuk mund t marr asgj me vete tash (1993), Ma jep vetm nj pije t ftoht para se t vdes (1971). N vitin 1993, Angelou shkroi dhe shprndau poemn Pulsi i agut, n prurimin e Bill Clintonit pr president. Si regjisorja e par zezake n Hollywood, ajo ka shkruar, drejtuar dhe aktruar n shum filma. Si aktore, dy her ka qen e nominuar pr Tony Award.

Gruaja fenomenale
Grat e bukura uditen se ku qndron sekreti im Un nuk jam atraktive, as e madhe pr defilim Por kur ua them atyre Ato m shohin me mosbesim. Them, Kt e kam arritur me kraht e mi, Me vithet e tulta, Me hedhjen e hapave, Me buzt e buta. Un jam grua Fenomenale. Grua fenomen, Kjo jam un. Ec npr dhom Aq ftoht sa juve ju plqen
181

R E V I S T

L E T R A R E

E sa pr burrat, Ata gjithmon n gjunj para meje i gjen. Ata luzmojn rreth meje si blett Koshere mjalte mund t jem. Them, Misteri sht n flakn e syve t mi sht n shklqimin e dhmbve N dridhjet e belit tim Dhe n lazdrimin e kmbve. Un jam grua Fenomenale. Grua fenomen, Kjo jam un. Vet burrat uditen, ka m bn t veant mu. Ata sa shum hjekin, Po nuk mund ta prekin Misterin tim q mbaj ktu. Kur provoj tu tregoj, Atyre u duket zor me e kuptu. Them, Misteri sht n harkun e shpins sime, N diellin e buzqeshjes time, N shtegun e shpirtit tim, N stilit tim pa sforcime. Un jam grua Fenomenale. Grua fenomen, Kjo jam un. Tash e kuptoni Pse nuk e mbaj kokn ulur. Nuk shaj as bj shamat, As nuk flas me z t lart.

182

R E V I S T

L E T R A R E

Kur m shihni duke kaluar Duhet t ndjeheni me fat. Them, Misteri sht n trokitjet e takave t mia, N krelat e flokut tim, N pllmbt e duarve t mia, N nevojn pr kujdesin tim. Se un jam grua Fenomenale, Grua fenomen, Kjo jam un.

Nga anglishtja: Lavdie Lulaj

183

R E V I S T

L E T R A R E

omas Transtromer (Stokholm, 1931) sht poeti m i njohur suedez n gjith botn, i nominuar disa her pr mimin Nobel. Filloi t shkruante n moshn trembdhjet vjeare; m 1954 botoi librin e tij t par, 17 poezi (17 Dikter). Katr vjet m von, botoi librin e tij t dyt me 14 poema: Sekretet gjat rrugs (1958). M 1962 botoi librin e tret me 21 poema titulluar: Parajsa gjysm e prfunduar. M 1970 botoi nj libr t ri me titull: Vizioni i mbrmjes dhe m von ka botuar dhjetra libra t tjer shum popullor. Poezit e mposhtme jan marr nga librat me titull: Sekretet gjat rrugs, Parajsa gjysm e prfunduar dhe Rezonanca dhe gjurmt.

Tomas Transtromer

Binart
Dy e mngjesit: nn dritn e hns. Treni ka ndaluar Atje n fush. Larg nga shkndit e dritave t qytetit, Ftohtsisht n horizont dridhet. Ashtu si njeriu q shkon aq thell n ndrrn e tij Aq sa asnjher nuk do t kujtoj q ishte atje Kur t kthehet prsri n dhomn e tij. Ose kur nj njeri preket shum thell nga smundja ku ditt e tij bhen disa shkndija vezulluese,

Tomas Transtromer sht pa asnj dyshim poeti m i mir q ka nxjerr kombi suedez gjat ktyre dekadave t fundit. Transtromer vjen nga nj familje marinarsh dhe kapiten anijesh t cilt kan kaluar pjesn m t madhe t jets s tyre rreth ishujve afr Stokholmit, pikrisht aty ku kaloj fmijrin edhe vet poeti. Fytyra e tij sht e dobt dhe me tiparet e nj njeriu zemrgjer, elemente t cilat t kujtojn fytyrn e Hans Kristian Andersenit dhe t Kierkegardit djaloshar. Ai sht nj gjeni i uditshm, aq sa imazhet dhe karakteret e tij dalin vetvetiu dhe pa asnj mundim. Kto imazhe ngrihen lart mbi knet, pse jo edhe thell n pyll si nj shatrvan n nj vend t braktisur. Poezit e Transtromerit jan misterioze pr nga imazhet e largta q prfshihen n to. Stefan Malarme besonte se duhet t ket mister n poezi, dhe gjithmon i inkurajonte poett kur ishte e nevojshme, pr t hequr lidhjet e poezis me elementt real.

184

R E V I S T

L E T R A R E

nj mizeri, I dobt dhe i ftoht n horizont. Treni sht krejtsisht i palvizur Dy e mngjesit: drit e hns e fort, disa yje.

Zgjimi i njeriut nga nj kng mbi atin e tij

Mngjes. Me Shiun e Majit. Qyteti sht ende i qet Rrugt e qeta. Si kasolle e bariut. Dhe n qiell motori i aeroplanit kaltrosh-gjmon.Dritarja sht e hapur. ndrra e njeriut duke fjetur u zgjat bhet n kt moment e tejdukshme. Ai kthehet, fillon t ndjej me dor vegln e koshiencs s tij.Pothuajse n hapsir.

Pas sulmit
Djali i smur. I zhytur n vegim
N vargjet e Transtromerit ka nj lidhje tradicionale mes bots joreale dhe surprizave apo misterit q nuk venitet asnjher. Poezia suedeze sht shum racionale, dhe si rrjedhoj e hapur ndaj tekave individuale. Revistat suedeze zakonisht mbushen me abstrakte t poezive halucinante, dhe poema t cilat jan t paplqyeshme pr linguistin e mbingopur. uditrisht e kundrta vihet re n krijimtarin letrare t Transtromerit, i cili ka prezantuar nj tipar t ri n letrsin suedeze dhe at skandinave n trsi, ka sht poezia e heshtjes dhe e thellsis shpirtrore n t njjtn koh. N poemat e tij ndjehet prania e nj thellsie psikike ndrsa je duke i lexuar ato. Poema me titull Pas nj vdekje sht me t vrtet nj kryevepr e shkurtr dhe m shum emocionuese se sa poezit e shkruara nga poett amerikan gjat kohs s vdekjes s Presidentit Xhon F. Kenedi. Pr koincidenc, xhaxhai i autorit kishte vdekur n t njjtn koh kur vdiq Kenedi dhe vet ai ka thn se t dyja vdekjet jan grshetuar n kt poezi, ku n dy rreshtat e fundit prmenden edhe kostumi i parzmoreve japoneze n muzeun e Stokholmit, ku ai bn nj prshkrim t magjishm edhe pr vdekjen me kto fjal: Samuraj duket i paprfillshm prpara parzmores s tij me relief dragonjsh t zinj. (Peter Tase)

185

R E V I S T

L E T R A R E

Me gjuhn t ngrir si nj bri. sht i ulur me shpinn drejt pikturs s nj fushe me grur. Fasha rreth nofulls s tij m kujton balsamosjen. Syzet e tij jan t trasha si t polumbarit. Asgj nuk merr Prgjigje dhe sht e papritur si zilja e telefonit n dark. Por piktura atje. sht nj peizazh q t bn t qetsohesh edhe pse gruri sht nj furtun e art. Kaltrsi, qielli ngjyr blu e ndezur dhe ret q udhtojn. Posht n valt e verdha Disa kmisha t bardha po lundrojn: makinat shirse - nuk hedhin asnj hije. N fund fare t fushs nj njeri duket se po shikon drejt nesh. Nj kapele e gjer e l fytyrn e tij n hije. Duket sikur shikon format e herta ktu n dhom, Ai sikur donte t ndihmonte. Gradualisht piktura fillon t shtrihet dhe hapet mbrapa njeriut q sht smur dhe i zhytur n vetvete. Ajo hedh shkndija dhe bn zhurm. do kalli gruri hedh drit prpjet sikur t zgjonte at nga gjumi! Njeriu tjetr-n mes t grurit- bn nj shenj. Ai u afrua m shum. Asnjri nuk e kuptonte at. Kyri Disa her jeta ime hap syt e saj n errsir. Nj ndjenj mase njerzish q shtyjn verbrisht prmes rrugve, t gjallruar, drejt nj mrekullie, ndrsa un qndroj ktu dhe asnjri nuk m shikon. sht si fmija q fle gjum n tmerr duke ndjer goditjet e forta t zemrs s tij. Pr shum, shum koh derisa mngjesi vendos dritn n vrimat e elsave dhe dyert e errsirs hapen.

186

R E V I S T

L E T R A R E

ndrra e Balakirevit *
Pianoja e madhe e zez, merimanga q shklqen, qndronin duke u dridhur n qendr t rrjets s saj muzikore. Tingujt n salln e koncertit krijuan nj tok ku gurrt nuk ishin m t rnd se vesa. Balakirevi ndrsa fjeti gjum gjat muziks dhe duke ndrruar ai pa karrocn e Carit. Ajo po rrokullisej mbi gurrt e kalldrmit dhe shkoi drejt errsirs duke krakllyer dhe kuakur. Ai ishte ulur vetm brenda n taksi dhe shikonte, Gjithashtu ishte duke vrapuar prgjat rrugs. E dinte q udhtimi tashm zgjati shum, dhe fytyra prpara ors s tij tregoi vitet, jo ort. Nj fush u shfaq ku nj plug qndronte, dhe plugu ishte nj zog duke ln Tokn Nj plazh u shfaq ku destrojeri qndronte, I ngrir si akulli, me drita ndezur, me njerz n kuvert. Karroca rrokullisej tutje mbi akull, rrota rrotullohej, Dhe rrotullohej me nj tingull t mndafshet. Destrojeri i klasit t dyt: Sevastopol. Ishte n t. Marinart u afruan drejt tij. Nse mund t luash, ju nuk do t vdisni. Ather ata i treguan nj vegl muzikore t uditshme. Dukej si nj tubo, ose nj fonograf i vjetr, Apo nj pjes e nj makine t padgjuar. I pashpres dhe i friksuar, papritur e kuptoi: ai sht mjeti q prdoret pr t ndezur anijet luftarake. Ai u kthye nga marinari q ishte m afr, ngriti dorn me dshprim, dhe tha: M imito mua, bje shenjn e kryqit, bje shenjn! Marinari nguli syt me plot hidhrim si njeri i verbr, Hapi kraht jasht, e lshoj kokn e tij t bjer* Milij Balakirev (18371910), kompozitor rus.

187

R E V I S T

L E T R A R E

ai u var atje si i gozhduar n ajr. Erdhn daullet, erdhn daullet, duartrokitje! Balakirevi u zgjua nga ndrra. Durtrokitjet filluan n t gjith salln. Ai vzhgoi burrin q rrinte n kmb te pianoja e madhe. Prjashta nj grev kishte nxir rrugt e qytetit. Karrocat e puns rrokulliseshin me shpejtsi prgjat nats.

Vajtim
Ai e vuri posht lapsin. Lapsi qndron atje pa lvizur. Qndron atje pa lvizur n hapsirn boshe. Ai e vuri posht lapsin. Aq shum sa e pamundur t mos shkruhet por edhe t lihet mnjan! Trupi i tij u ngri nga dika q po ndodh shum larg Megjithat anta kurioze e udhtimit godet si nj zemr. Prjashta, fundi i vers. Nga gjethnaja nj fishkllimnjerz ose zogj? Dhe pemt e lulzuara t qershis prqafojn kamiont e rnd duke u kthyer. Javt shkojn. Nata vjen ngadal. Fluturat ulen n xhamin e dritares: Mesazhe t vogla dhe t zbehta nga bota.

ifti
Ata mbyllin dritn dhe llamba e bardh kuqlon Nj moment dhe u tret, si nj tablet
188

R E V I S T

L E T R A R E

N nj got t errsirs. Pastaj nj kryengritje. Muret e hotelit qlluan prpjet drejt errsirs s parajss. Lvizjet e tyre u zbutn, dhe ata flen, Por mendimet e tyre sekrete fillojn t takohen Si dy ngjyra q takohen dhe vrapojn s bashku N faqen e njom t pikturs s nj nxnsi. sht errsir dhe heshtje. Megjithat qyteti sht m pran kt mbrmje. Me dritaret e tyre t hapura. Shtpit kan ardhur. Ato qndrojn si kope dhe po presin shum afr, Nj turm njerzish me fytyr t hutuar.

Alegro
Pas nj dite t zez, vendosa t luaj si i vogl, Dhe ndjej pak ngrohtsi n duart e mia. elsat jan gati. ekant e sjellshm bien. Muzika sht e zjarrt, e gjelbr, dhe plot qetsi. Muzika thot se liria ekziston Dhe dikush nuk i paguan taks esarit. I futa duart e mia n xhepat e gjat Dhe u solla si nj burr q sht i qet pr gjithka. E ngrita flamurin tim t gjat. Sinjali sht: Ne nuk dorzohemi. Por duam paqe. Muzika sht nj shtpi prej xhami n nj shpat t pjerrt; Gurt fluturojn, gurt rrokullisen. Gurt rrokullisen mes prmes shtpis por do xham dritareje sht i pathyer.

189

R E V I S T

L E T R A R E

Parajsa gjysm e prfunduar

Frika del nga shtegu i saj. Ankthi del nga shtegu i tij. Korbi del nga fluturimi i tij. Drita lakmitare del prjashta, edhe fantazmat fillojn pr t pir. Dhe pikturat tona shikojn ajrin, Egrsirat e kuqe t studiove n epokn e akullit. do gj fillon t shikoj vrdall. Qindra prej nesh dalin jasht n Diell. do person sht nj der gjysm e hapur q t drejton drejt nj dhome pr t gjith. Fusha e pafund posht nesh. Uji vezullon mes pemve. Liqeni sht nj dritare n Tok.

Nata nokturne
Udhtoj prmes nj fshati natn, shtpit shpejtojn hapin n dritat e prparme ato jan zgjuar tani, duan nga nj pije. Shtpit, plevicat, shtyllat e emrave, barangat e braktisura tani ato marrin jet. Njerzit flen gjum: Disa mund t flen paqsisht, t tjer kan fytyra t tendosura sikur jan n nj trajnim t vshtir prjetsisht. Ata nuk guxojn t lshojn edhe kur jan n gjum t thell. Ata presin si portat q ulen ndrsa misteri rrokulliset n t kaluarn. Jasht qytetit rruga gjarpron pr nj koh t gjat prmes pyllit. Pemt, pemt t heshtura n nj marrveshje me njra-tjetrn. Ato kan nj ngjyr melodramatike, si pemt n zjarr! Sa e pastr sht do gjethe! Ato m sheqerojn mua deri n shtpi. Un bie pr t fjetur gjum, shikoj prfytyrime t panjohura dhe shenja q skicojn vetveten mbrapa kapakve t syrit
190

R E V I S T

L E T R A R E

N murin e errsirs. N t arn midis zgjimit dhe gjumit nj shkronj e madhe mundohet t futet n t pa sukses.

Disa aste
Pisha e shkurtr n knetn e that ngre kokn lart: nj leck e errt. Por far duket as mund t krahasohet me rrnjt, t cilat shtrihen, ecin fshehtazi, sistem rrnjs i pavdekshm ose gjysm i vdekshm. Gjithashtu edhe ne vendosim rrnjt jasht, larg dshirs son, jasht qytetit. Shiu bie nga qielli veror i zbardhur si qumshti. Duket sikur pes shqisat e mia ishin t lidhura me nj qenie tjetr q lviz me t njjtn rrjedh kok forte si atlett me t bardha q vrapojn n stadium ndrsa nata vjen duke u errur.

Hapsir e hapur dhe e mbyllur

Me mjeshtrin e tij, si me dorashk, njeriu ndjen universin. N mesdit lodhet pak, dhe vendos dorashkat mnjan n nj raft. Papritur ato atje fillojn t rriten, rriten shum dhe e bjn t errt t gjith shtpin nga brenda. Shtpia e errt sht jasht n errat e Prillit. Falje, pshprit bari, Falje. Nj fmij vrapon pas nj spangoje t padukshme q shkon drejt e lart n qiell.
191

R E V I S T

L E T R A R E

Atje ndrra e tij e gzueshme e t ardhmes fluturon si nj balon, m e madhe se qyteti i tij. M n veri, shikon nga nj kodr qilimin boj qielli t bredhave n t cilat hijet e reve nuk lvizin. Jo, ato po lvizin.

Nn trysni
Motra t fuqishme nga qielli i kaltr. Jetojm n nj vend ndrtimi ku do gj dridhet, ku thellsit e oqeanit papritur hapen. Nj gumzhim n guaskat e detit dhe npr telefona. Mund t shikosh mrekulli nse hedh vshtrimin pr njher mnjan. Fushat e dendura me grur shkojn se bashku n nj lum t verdh. Hijet e paprmbajtshme n kokn time duan t shkojn atje. Duan t zvarriten n grur dhe t kthehen n dika t art. M n fund nata. N mesnat shkoj n shtrat. Errsira u shpall nga anija. N uj je krejtsisht i vetm. Trupi i errt i shoqris ecn prpara.

Pas nj vdekje
Na ishte nj her nj prplasje q la mbrapa nj bisht komete t gjat duke vezulluar. Ajo na mban brenda dhe bn figurn e televizorit si dbora ulet n pikat e ftohta npr telat e telefonit.
192

R E V I S T

L E T R A R E

Dikush mund t bj ski ngadal n diellin dimror npr shkurre ku ende ka gjethe t varura. Ato i ngjajn faqeve t grisura nga numratori telefonik. Emrat u glltitn nga i ftohti. sht ende kndshm t ndjesh rrahjet e zemrs por shpesh her hija duket m e vrtet sesa trupi. Samuraj duket i paprfillshm pran parzmores s tij me luspa dragonjsh t zi.

Nga suedishtja: Peter Tase

193

R E V I S T

L E T R A R E

in Mehmeti (Gjakov, 1932 - 2010) ka studiuar pr gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Beogradit. Ka punuar si profesor n Shkolln Pedagogjike t Gjakovs. Poezin e par e botoi n vitin 1949 n revistn letrare Jeta e re. Ka shkruar kto vepra: N kraht e shkrepave (1961), Rini diellore (1966), Dridhjet e drits (1969), Heshtja e kallur (1972), Ora (1974), Fanar ne furtuna (1981), Agu (1982), Prap fillimi (1996), Klithm sht emri im (2002), Mos vdis kur vdiset (2001) etj.

D
Ora

Din Mehmeti

Semafort klithin zjarr!... gozhda dritaret gjarprinj rrugt nga tufa e zez e stinve gjola sheshet thirra derisa u bra pshtym e ngrir kur erdhn zjarrfiksit ora krenare luftonte

1 Din Mehmeti sht ndr prfaqsuesit klasik m t mirnjohur t poezis s sotme n Kosov. Ai ka lindur m 1932 n fshatin Gjocaj t Junikut t Gjakovs dhe ka studiuar pr gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Beogradit. Tani, ai sht msues n shkolln pedagogjike t Gjakovs. Edhe pse ka botuar disa proza, kritika letrare dhe nj dram, ai njihet kryesisht pr poezin e tij figurative, e cila sht botuar q nga viti 1961 n 12 vllime. Libri i tij i fundit, nj prmbledhje m njzetetet vjersha lirike, mban titullin As n tok as n qiell.

194

R E V I S T

L E T R A R E

me frymn e fundit npr tym ora pa akrepa si fmij i mendur udhtonte diku jasht kohs

Avulli i zi
Bulevardeve t mnyrs dftore zjarri e uji luftonin prsri maskat engjj maskat thik shkelnin pushtonin do pik n mesnat salla mbeti e zbrazur e karrige mbi karrige fjalt krijonin ide npr shi plehu u rrugve avull i zi.

Balada pr frazn e fryr

Nga fraza e fryr doli hajni i ri i luleve
Poezia e Din Mehmetit shquhet pr ndjeshmri popullore. Ashtu si dhe Ali Podrimja, i cili sht po nga Gjakova, ai mbshtetet n shum figura, metafora, dhe simbole t poezis popullore t Shqipris s Veriut pr t mbrujtur dhe ndrtuar lirikat e tij t trazuara me vizionin stoik t malsorve. Megjithse sht nj fllad i leht romantik q prshkon poezin e tij, sikundr e pati cilsuar dikur kritiku Rexhep Qosja, ky asimilim krijues i folklorit sht i shkrir fuqishm me nj rrjedh realiste, her-her ironike, q buron pjesrisht nga etika e revolts n traditn e Migjenit (1911-1938) dhe Esad Mekulit (l. 1916). Shqetsimi poetik i Din Mehmetit, megjithat, nuk i drejtohet protests mesianike ose kritiks sociale, por krijimtaris artistike dhe prvojs individuale. (Robert Elsie, Nj fund dhe nj fillim)

195

R E V I S T

L E T R A R E

u zverdhn parullat biografia e dekoruar u fsheh pas karrigeve t lakmive u rrokatn duartrokitjet at dit fjalt morn kokn n dor duke vrapuar n oshtimat e lumenjve dhe shum koh fishklluan trenat para se t hynin n tunelet e reja at dit dielli shkuli ferra varret nxorn eshtra.

Athua pse troket zemra

Kmbonat e rrokatura Thrrasin agimet E kohrave t vdekura Rrugt fishkllejn nga pylli Q prgjon ofshamat e pranvers Se mrdhir nga dimri E njeriu sdi t bj Me etjen dhe urin E dal vese e rrufeje Tymi po i del hns Toka sinjal i kuq n orbit

196

R E V I S T

L E T R A R E

E trmete t reja n mshir E rrkllima gursh mbi gur Athua, pse troket zemra....

Qent e diellit
Lakuriqsia kndon Majave t shmtimit E syt rrjedhin gaz t huaj Qent e diellit Vrapojn kah grykat Ku as rrezet sshptojn.

Pakz n ndrr pakz n zhgndrr

Jam pakz i ndrydhur, pakz i liruar Duke vrapuar pas emrit Pakz i zverdhur, pakz i friksuar Jam pakz i ngrir, pakz i shkrir Duke knduar pr ty Pakz i rrahur, pakz i ndjekur jam. Jam pakz i prbuzur nga Dielli Knga jote m ka ndezur E m ka strpikur me lot Pakz i vrar edhe nga ylli jam.

197

R E V I S T

L E T R A R E

Jam n ndrr, pakz zhgjndrr Pakz fmij kur fluturojn zogjt Jam pakz endacak-shtegtimin e kam n gjak Duke ecur me ty kalistrok Pakz i uditshm kur qlloj ret. Jam pakz i dyshimte, pakz kokfort Kur shqelmoj zotat q sdin t ngopen kurr Pakz dika npr zjarr dika npr uj Dika q hyn n t ardhmen Pr t ikur nga vdekja jam...

Kndo ose vdis pa klithm

Bhu i blert si un m tha bari nj nat kndo derisa t vallzojn yjet rreth diellit si fmijt rreth zjarrit n tok e pastaj dgjo oshtimn pa fjal n bot lart do t mbesin kodrat duarthat e gur breg rrugve n mendime ar Kndo derisa t plcassh si kripa n flak vajto po t duash kosave t egra sdo t mundesh tu iksh kurr kur menden kohrat n furtun...
198

R E V I S T

L E T R A R E

Bari ma tregoi ndrrn e vet: --majat m t larta e hngrn qiellin e zjarrt e shtegu i rrezeve krkon veten n breg... e bregu bregun pas bregut n breg.... I bukur sht vetm zogu n fluturim q me puhin e krahve t rreshk kndo ose vdis pa klithm.....

Nata e poetve
Kur heshtja mbulon do gj Kur t gjith flen Zgjohen poett Pr tu djegur npr vargje Ata ia shtrydhin Gjakun e keq mendimit Shpirti i tyne shesh betejash Nga temperatura e fjalve Vdesin ngadal pa klithma

199

R E V I S T

L E T R A R E

uhamed Kerveshi (1935) ka kryer studimet pr gjuh t huaja dhe letrsi franceze, n Beograd, studimet pasuniversitare n Zagreb, kurse doktoratn e ka mbrojtur n Prishtin. Poezit, eset dhe tregimet e tij jan t prkthyera n rreth 20 gjuh. Njihet edhe si prkthyes. Ka shqipruar vepra t Sh. Bodlerit, S. Malarmes, P. Elyarit. G. Apolinerit, Zhak Preverit, Pol Valeris etj. Ka shkruar vepra pr t rritur dhe pr fmij. Ndr to veojm: Hijet, Ura, Gjuha e zogjve, Rratht, Syri i Kosovs, Kopshtari i dashuris, Liria e vonuar, ndrra e diktatorit etj.

Muhamed Kerveshi

Lumi yn
N gjuhn ton e krkon burimin e vet N syt tan - rrugn e tij N fjalt tona - brigjet e veta N dashurin ton - emrin e tij.

200

R E V I S T

L E T R A R E

Armiqt tan
N Kosov e gjuajn diellin me gur -gurt u bien n kok ! E gjuajn gjelbrimin e qiellit me shigjeta -shigjetat u ngulen n sy ! N Kosov !

Kjo dit
Kjo dit shtatore e rrzuar hija e saj e krrusur zri i saj i syrgjynosur pamja e saj e zbeht kjo dit nj dit do ti heq rrobat e vjetra.

201

R E V I S T

L E T R A R E

Ankth
Kurrizi i dits s krrusur mngjeset se shohin njeri tjetrin n kopshte njerzit e shohin veten larg vetes errat i bartin qytetet nga nj nat n tjetrn dashuria e shqetsuar mbi nivel t saj akullnajat e sterrit udhtojn pas qyteteve t reve dita e kujdesur e krkon veten larg n luadhe t mbushura me varre fmijt i mundin vdekjet dalin nga varret.

Ishuj
Ishuj -shikimi ishuj -gjelbrimi ishuj
202

R E V I S T

L E T R A R E

-mrgimi ishuj -pikllimi ishuj ishuj ishuj -n mua shum vdekja n mua akoma n gjum.

Shi
do dit bie shi lot dhe gjak i zi -mrzi ! nga bjeshkt e dhembjeve burojn lumenj pikllim takohen n udhtim n drithtir shikimet e ngrir bie shi lot dhe gjak gjelbrimi n zi -mrzi!
203

R E V I S T

L E T R A R E

A
Agron Tufa

gron Tufa (Dibr, 1967) poet, prozator, prkthyes dhe studiues i letrsis. sht doktor i shkencave filologjike dhe profesor i letrsis s huaj t shekullit XX n Fakultetin filologjik t Universitetit t Tirans. Ka botuar librat: Aty tek portat Skee (1996), Rrethinat e Atlantids (2002), Avangard engjjsh (2005), Fryma mbi ujra (2007), Janusi qindfytyrsh (2004), Dueli (1998), Fabula rasa (2005), Mrkuna e zez (2005), Tenxherja etj. Agron Tufa sht fituesi i mimit letrar Kombtar Penda e Argjendt 2004 pr romanin m t mir Fabula rasa, ndrsa pr vitin 2009 ai fitoi mimin e Madh/ Grand Prize pr trsin e veprave letrare me motivin: Pr stilin, gjuhn, ndjeshmrin dhe risit q sjell n poezin dhe prozn shqipe. N dhjetor 2010 ka fituar mimin Rexhai Surroi pr romanin Tenxherja.

Tharanthull
Lavde turryeme pr at hymn t zi q end krijimtarin ndr mija fije thelmta! Koha bhet rreng, vetvrasje dhe pusi dhe hapsirat njomen me pika fatesh tnjelmta. O gjeometri e vdekjes, o art mekanik shartes arkitekture me manifaktur! Prmasat bashkpunojn t japin nj ikrik, q ngre realitete t vdekura n plhur.

204

R E V I S T

L E T R A R E

Elegji pr dritn
Ka nis me u zhburgos drita: do rrez me pingrrim an e then qafn si fyell kristali ndr gur ku majmet e panjohuna me bojn e vet. Si buk e ardhun, e mbrueme shekave terrta drita ka nis me teptis. Dheu asht i lagsht, qielli - i vram; ftyrprem dergjen buzprroni krenja tpaqarta ushtarsh krleshun me rraj drandofillash. Gurgullon i artun hamendjesh uji i shterrun qyshkur. Ka nis me u zhburgos drita, me u rrxue prjasht thes i art me kasht prej frngjive picirrake tksolls. Me mendje ngarend dhe e prek, ngarend dhe e prek, e puth me buzt me boj kambann n ag. Tue qa me gjys ngashrime falem: Lavde, Zotyn, pr dritn q na e ep ma t madhe se Ndriuesin! E dallg mbas dallge, dallg mbas dallge tue e lpi si kurmin e Afrdits e shtyn terrin me fshes deri kur drita kapet pr maj.

205

R E V I S T

L E T R A R E

Zoti i historis
Lulja q shprthen n han, pllenon hapsinat yjore me polenin e saj: prfund oqeanesh ka rranj. Vikingt dhe Kertesi, Atila dhe Kolombi, djega e Adolfit t ri dhe ai burri, t cilit sia vari e dashtuna n t tashmen e prjetshme si mundsi dshire... Vizione, imagjinata, delire rrethanor vendi, rrethanor mnyre, nuk i zhbin thllimi, nuk i shkrumbon vapa Rranj kan t gjitha rranj tash e para, rranj tash e mbrapa. Prore nuk men ajo dor me infuzion qiellor mbi farn toksore rriten savane me bma zgjaten zakosa mortore A thue lumi i Heraklitit ka qen prej klorofili?

Tabernakull
Mbas kaq stinsh letargjie zn t zgjojn ethe dbore. Fij e kohs s ndrpreme bn me veten qark t akullt. Rreh t rendsh rrotull vendesh n lvizje rrotullore...
206

R E V I S T

L E T R A R E

Rreh t shplekssh (t mos mendesh), nj shajni q shtjellet vagullt. Herdokur me ap t frikun ti zbret shkallt parandjenjash; dron se tgrish nj fest e fsheht me festar t gdhendun nakull, dron se zbritja asht nj kam q gabon kujtesn shenjash... Por prek fundin! Ke ndez dritn... fillikat n tabernakull! Tash nuk shmangesh... si ik dot... Gjmon zemra e bodrumit. Si ke mund me mugullue rranjthell te kjo masakr? Cili qenka fruti yt? far mbltimi vall e mbrujti? Ploj statujash - trashgimi! Muret skuqin gjak t kaltr... Muret skuqin si kmisha e t vramit, q sgjen paq; nuk i zbeh harres e bardh! Andrrat si shrbet glqereje nuk mbajn dot... suvaja shembet dhe, ndrkaq, kish me kthye, herdokur, zemrgur mes ksaj mizerjeje.

Gjurma n rrjedh
Kthejn n lum e kthejn n shkresa - koha dhe kujtesa. Ndryshken palvizshm n Am menteshat e lumit, gjersa Pani i mendur i vrrijeve zgjohet gjumit t hap dyert e rnda. Furret turri tek kthesa e par: kope t burgosura buajsh t errt - bulrijn t babzitur pr barin e rimt fusharak; furia e vrundullit flak cerga urash. E duket sikur buajt e bruzt ujor teshtijn duke ngritur prpjet cirka t bardha guralecsh n shtratin e lumit. Dielli nuk prsritet dy her mbi gjurmn e vjetr t shtratit t thar. Gjithsej - lum dhe letr, lum dhe letr q shnon nivelin e prmbytjes s gjurms, e cila nget n rrjedh, tok me pasqyrn e yjeve q shprazet n det.

207

R E V I S T

L E T R A R E

Stanc malore
Ndoshta ska me qen as hert, as von kur timpanin ton ta rrah nji kumbon me na galdue mes agut, mes pragut, se nji mal u b babagjysh njetn ton. Shestime t shkathta do turren prjashta, apatit do shkulen vshtrimesh t flashkta Ndr gryka e rrahe do derdhet qindfish rrfimi i malit q u b babagjysh. Ather do vikasim n rrz e n maj, me barrt e brengave do qajm n pllaj, do ngjitemi me klithmn si zhiva n parzm drejt Majs q duket e zhduket fantazm do hyjm djersitun prej ankthit, prej mundit ndr angrrat ku mali fsheh prralln e fundit. T menur do jemi nn dritn e saj... Prqafe me malin-babagjysh, pastaj botn prposh ta kqyrim nj grim prej majs q shtjellet kulm dhe gremin. Vall ka me qen vshtrimi yn ma i qet, solidar, i prunjur si luzma me blet? A mos hob gursh do derdhet rrmbim orteqesh idhnak, shpatn m shpatn, dhe ura t thyej, dhe gropa t hap se sdon babagjyshin me e braktisun prap? Eh, gjer ather kur kumbona bie, koha do shtroj mullar me hije; tingujt do shuhen dhe dylli viskoz
208

R E V I S T

L E T R A R E

ka me na topit dgjimin, nmos ka me na kall n nj had monologu ku trupat dhe shpirtnat dhe zanet, s toku, mes prplitjesh, delirit ton, praptaz, gaforre, do sillen gjithmon dhe kush ska me ndie asnji kumbon...

Kuraja e madhe
Kuraj e madhe duhet n zgrip... Nga ekuilibri i flatrave t fluturs varet fati yt. Shenja t tjera: frymim i ngutun i bulkthit para kange, fashitje larash ndr bebzat e muzgut, kthesa tbefta kujtese dhe vrima tzeza harrimi. Uri brejtse andrrash e ngazllimi, tkurrja e bymimi i qelizave tgjalla, ngrimja dhe shkrimja, zhurma dhe heshtja, batica e zbatica e gjakut q rreh ndr qepalla. Shenja t tjera (prforcuese): kryqi dhe mbipesha - por jo kryqzimi. Kur marramendthi mes bots t sillesh ndr mija llampadar, Ti ruhesh, ban mir, topitjes dhe instinktit t zgjimit, turrin zotnoje dhe baje zap krahun i platitun zhvendosu nmilimetra rrethrrotullues. N zgrip kuraj e madhe duhet prej vet kurajs. Disa parashenja: pika ujit u strfry buz rubineti e koka e saj ka me u kput nn tehun fatal.
209

R E V I S T

L E T R A R E

Gremisja jote pritet me vigma brohorie prgjat segmentit t shkallzuem. far trandje tektonike ka me ndodh! Kullat n karta prmbys do ken ra. Rrota e Fortuns del udhsh prej Rrots sFatumit... Nat ploj rrnimtare lngue do tken prfund mjekra t vdekuna, ligje e teori q mugulluen e u zbehn nradhor Poezia e dijeve t nxana qyshkur e dijsa tgabuem. Mir e pat than nj plak: (me fjal e rrmall e shprazi): Nj humbje ndjell humbjen tjetr - jo tandn, t tjervet... N zgrip, vetdija e zgripit lypet. Rueju, se dhe vshtrimi yt i patakt, rand i bie pushit n kraht e fluturs.

Vshtrimet
Mos harro: vshtrimet prsa gjall jemi dhe na puqen ktu n botn ton, thurim bhen e ma t bukurs prrall q ka me prek dhe njerz t patnzon. Kam par sot dik n shtitore me syt e nj t vdekuni kaher: prej kupave errake, syve mortor, gjethnajn prshkoi nj shtjell er sa u rrnqeth gjith perspektiva me blire dhe shtitorja n fund u ngushtua si Y. Mos harro: thelbe mnxyre ngjrojn botn ton, regj n mrzi. Si breshk e nemitun m lr t jem shtpi t t kem ngado, n do vend; tjen vetdija, kujtesa - mendja ime ujem rrkez kjaruar zhguallit tnd.
210

R E V I S T

L E T R A R E

* * * Asgja sm frigon ma: po vjen ora tme u shqye but me dhambt e fillimit. Krejt ka nism, qe eter i brisht q hante mushknit e nj flake t gjelbr... dhe sm ban me vuejt ngashrima e qyngjeve q rastsia i dha dhe i shkarkoi n tokn e but t dobsis. Pres t jem nj taks e vjel pa elegji, me rast kojrillat shtegtimin e tyre do nisin nga ndjellin brigjet e vagullta t toks s shpikur nga ish-un. Kur e kur ka me fry prvdekshm nj er hane dhe harresa e verdh ka me u stolis me rruzuj tblert oqeanesh kputun mizorisht nga tendenca e ndrojtun e pengjeve...

Mbllaitja
Mbi pirgje damarsh lan djerr vegjeton si bar fallco plot rreziqe t shpifuna pr kopen e strukun vetdije... Ai tmerr i tredhur tradhtisht tronditet but prej brengash tbame finj. Nj regtim e vockl dashunie ka tret udhn! Un e shoh e trembem se e ruej si nj udi t ciflosun n brenga prmasore. Po ajri rrshket i rimuem; ma shpalos parzmin si shami tprgjakun tue ma spikatun - mrekulli tprsosun. Un e mbaj t tanin me randsin e dyshueme tatdheut jetim - por jam shum i vogl e ngashrima m mbyt shkallmue madje prej ktij domeni thumbun dashunie... Mbas pak, prore kam me qen i pakthyeshm, tue jetue e vdek si e lyp nevoja e prbashkt, me trimni tkeqkuptueme prej princve didaktik tvazhdimsis... Shiten teori t gjalla, praktikisht t vdekuna, vendosur pjerrt n prkthime memoriale. Nuk t kam plqye, o Zot! Ndofta hunda ime kureshtare kureshti spikat pr sekrete ma t rafinueme se ngatrrimi i ekzistencs Tande me delet. Por jetojm... fal Teje... si n prrall... me dhimbje atletike degdisun si kasht kumtri
211

R E V I S T

L E T R A R E

kopshtijeve plot moll. Strpikun me mkate t bardha shijohet e plot nata e dhambve q bien! Mbi yllsi t thjeshtueme mundimshm trazohen prvajshm qerthujt e ers s re. E cfilitun melodia prhapet me tinguj orizor n mndafsh. Mbrrin e lodhun enigma e lasht me rrnqethje drursh t mpim n palc... E ne, gjithmon prej shtretnve kem me u zgjue si pila t thame, tue ngrohun qumsht t tundun n gjak, srish me u turr me shushurim gazmore aritmetiks s humbun t dhenave.

212

R E V I S T

L E T R A R E

Haxhi Shabani

axhi Shabani (Ulqin, 1963) ka kryer studimet n Degn e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe n Universitetin e Prishtins, n t cilin ka mbaruar edhe magjistraturn, ndrsa tash sht doktorant. Ka punuar n media t ndryshme n Malin e Zi dhe n Kosov, kurse aktualisht sht gazetar n Televizionin e Malit t Zi. Ka botuar dy libra me poezi: T krkoj (1995), Nat e portokallt (1998). M 2007 ka botuar librin shkencor Rrezikimi i gjuhs shqipe (Toena, 2007). sht prfshir n antologji me karakter kombtar dhe ndrkombtar. N Festivalin Ndrkombtar t Poezis Ditt e Naimit (Tetov, 2001), ka fituar mimin Qiriu i Naimit.

I padukshm pr tpadukshmit
(Poetit Lasgush Poradeci) Duhet tjesh mrzitur, Tmerrsisht duhet tjesh mrzitur Nqetsine liqenit Nplotnindhe zbraztin e tij. Nuk kam parliqe me faqe aq tqeta. Unnqytetin tnd t lindjes Tkrkoj, Por ata qi pyes, Ty shtpinsaktsisht nuk ta din. Thonatje dikund Duhet tjet Duke u rindrtuar sht. Duhet tjesh shastisur Nga ajo platitje e paqllimt E siprfaqes sliqenit. Nuk kam parliqe pa val. Ti, prandaj hije je br I padukshm pr tpadukshmit Kur ishe gjall.
213

R E V I S T

L E T R A R E

Kur ike nga tgjallt, t vdekur. Hyre thellnliqenin me tre emra. I Ohrit, i Pogradecit, i Strugs. Pasi kishe brluftn tnde Me peshqit mishngrns ttoks, Atje nbotn nnujore. Sa mthellzhyteshe Aq mshumt krkonte toka Uji pr vete. Thellsitjant thella, Nuk gjenden ncektin. Prandaj mos u mrzit Qnqytetin tnd shumica Shtpinsta din. Duhet tu jesh dukur tepric Kur buzliqenit ke kaluar Pranatyre plepave t kot Qvetrupin e gjat e kan. Ti pr trndomtit Vetm skelet je shfaqur, Ooo ju kallje datn atyre. Kshtu ke fituar luftn Me prbindshat Thell, shumthell, Je zhytur. Nliqenin me tre emra. Prandaj mos e nxej kokn Qnqytetin tnd Shtpinnuk ta din Thonatje tej dikund gjendet. sht duke u rindrtuar. A thua vrtetsht duke u rindrtuar? N Pogradec, maj 2007

214

R E V I S T

L E T R A R E

Gjuha e njerzimit
(Zuvdi Hoxhiq-Berishs) Asnjhersdo tarrish tangazhohesh politikisht Edhe pse thua se tjesh i pavarur Do tthottjesh i varur. Do tprjashtohesh nga do parti Ntciln do t antarsohesh Sepse shpirt poeti je. Asnj faqe tvetme romani Sdo tarrish ta shkruash shqip Edhe pse nxhep e mban Fjalorin e gjuhs son. Po nveprat tua Flet e shkruan me Gjuhn e njerzimit.

Buzqeshja e ilit dhe kulla e ajfelit

(Ilit, qe s ka si ajo tjetr) Nuk kishe sesi tmos kishe dhimbje koke Prpara lumit tqet tSens Qngjallet e del nga shtrati vetmdo njqind vjet. Ti qke qeshjen mt bukur nktbot. Nuk kishe sesi tmos mrziteshe Prpara Kulls slart tAjflelit Ne tciln po tdoj gjithsecili mund te ngjitet. Ti buzagazi mi bukur n ktbot. Nuk kishte sesi tbuzqeshte buza Brenda asaj mjegulle tmjegullt tParisit Ti qershibuza me lngshme nkttok. Nuk kishe sesi tmos prplitje syt prpara gjersiss asaj kulle scils edhe po t doj
215

R E V I S T

L E T R A R E

askush smund tia rrethoj belin Ti e hollta nmes Po ti veja duart aty Kam frik se jo vetm do t trrethoj, Por gishtat do tmteprojn. Heq dor nga ngjitja n majn e Kulls s Ajfelit Atkullgjithsecili po tdojmund ta ngjis. Dua tngjitem nkulln tnde. Ti qke buzqeshjen m tbukur nktbot. Ti qke buzqeshjen me drithruese nkttok.

Ve me sy
Njdit, ulur pran njri-tjetrit tdukeshin format e mollta tgjinjve tu, vallkandhe fortsin e ftonjve? Unshtisja krejt i prhumbur, krejt i lumturuar npr vijn midis tyre. E di se tkam thni paduruar ata jangjja me bukur qkam par. Ti vetm ke ngritur pak fustanin aty te vendi, ke ndryshuar pozitn e trupit ke vnkmbn prmbi kmb. Unduke i hyrrrezikut me vetdije tplot jam sulur pr tbr vend midis kmbve tua. Atherkur jemi shkarkuar nga barra e rnd- rrobat lkurpr lkurt kam shtrnguar belin me duart e mia gishtat e mi janbashkuar rreth belit tnd. Ti atherke lshuar ngashrimn ooooh. Dhe i ke mbyllur syt, syt i ke mbyllur... Ooooh tash pshertij un Tgjitha kto i kam br veme sy.

216

R E V I S T

L E T R A R E

Vizatim hnor me shklqim yjesh

Nsy tnjerzve Atditdy her u takuam rastsisht. Ntakimin e dyt mthe Po ttakohemi hern e tret Ose do tmqerassh, ose po tqeras. Hern e tretdihej se do t takoheshim. Nsy tnjerzve m the Nuk e besoja se nuk do tm bleje dika. Unmund ttbleja Si p.sh. njparfum, nj okollatapo... Dhurata tzakonshme n kto raste. Po ti nuk je e zakonshme. Ja p.sh. ia fillojmnga qerpikt qmkrehin gjymtyrt qnga qafa deri te pulpat e kmbve. Vazhdojmme flokt, Me tcilat kur mprek gjoja rastsisht Mmagnetizon shqisn e t prekurit Dhe nuk e di sesi arrij tprmbahem Qgishtat mos ti zhys Natmbretri floksh. Po buzt?! Vizatim hnor me shklqim yjesh Qkam dshirashtu pak telura tti shoh Tti... Po ngjyra e lkurs tnde?! Ajo ka ngjyrmjalti, far shije ka vall?! Dhe deri sa me sy tmikloj ty Sa mshumqt shoh Sarrij tngopem duke t tpar. Me ty mndodh si me historin e mjaltit Tciln sa mshum e ha, aq mshum Tshtohet dshira pr ta ngrn...
217

R E V I S T

L E T R A R E

Po?! E sa po, mund tti thosha, por Kjo poezi shtpeshqeshi i tri takimeve Brenda njdite Tcilin sta dhash ditn e takimeve. Do tvij njdit Qpeshqeshin tta dhuroj Njditkur tjemi Nvetminton, Larg syve tnjerzve, Nshklqimin e syve tan.

Ja sesi je

Asnj gj t teprt Asnj gj t pakt nuk ke. Ja sesi je ti. E keni par ndonjher Apo se keni par. Para nj rrebeshi shiu N nj nat sterr Nuk dihet nga reaksion Vettima kur vettin. Dhe me shpejtsi, oh shpejtsia e drits s sht gj Rend jo drejt toks, po n mua M drmon zemrn M thrmon eshtrat M trupzon trupin. Val i tri valohem. Asnj gj t teprt Asnj gj t pakt
218

R E V I S T

L E T R A R E

Nuk ke. Ja sesi je. Ata sy M zgjojn Nga ndrra m e llahtarshme. Q ssht par n kt bot. Ajo ngjyr e syve E gjelbrt dhe e kaltrt bashk N liqenin tnd det Mbytem. Ato qepalla M krehin e m krehin M vn n gjum shoh ndrrn m t bukur q s sht par n kt bot. Asnj gj t teprt Asnj gj t pakt nuk ke Ja e till je.

Syt e tu ndryshojn ngjyr

Kur tshikoj, kur sm shikon Kur m vshtron kur stvshtroj. Shikim yt i piklluar me flet Ai shtmi thell se loti Mi zshm se qarja Dhe s di se kah shkon ajo e kaltrta e gjelbrt e syve tu? Tashm ata sy pushtohen

219

R E V I S T

L E T R A R E

nga e hirta gri. Dhe nuk e di si duron Dhe nuk e di si duroj Tmos qajm s bashku pr pikllimin tnd. Kur ti shoh ata sy Kur mshohin ata sy E shoh shikimin tnd thazdisur Kur vetm nmomente e ngazllyer je Si shklqejn tash ata sy. Syt e tu prsri ndryshojn ngjyr Tashme mugta e muzgut I vesh me nj vello mistike. Tash vetmndrra i shpton. Syte tu tash kanngjyrn e diellit Dhe thns bashk.

Kujtom
I. Edhe kur tjem midis shkrettirs Me shpirtin e thar Duke ngritur rrn e prflakur prpjet Me pllmbt e prvluara I etur pr syte tu KUJTOM! Se do tahet qielli Nga syte tu Do tpikojuj burimi Nga ata sy qielli. Unatherdo t ngrihem Mshpejt se Feniksi Do ttgjej Kudo qke shkuar
220

R E V I S T

L E T R A R E

Kudo qje zhdukur Kudo qje strukur REMEBER ME . II. Edhe kur tjem Midis ujdetit Midis ujoqeanit Kur trupi im i gjat Pr peshkaqent Sdo tdalas pr njkafshat KUJTOM! Se ata nga babzia e tngrnit Sytsdo tmi han Ungjithsesi Kudo qtjesh do t vij Ttprkdhel me sy Ke shijuar ndonjherledhatimin e syve? Do tja filloj nga ndarja e flokve Pastaj me syte mi Do ti kreh syte tu me drit. Aty, ti e di, do tbsh pak vend Pr syte mi qt pushojnpak Nga shikimet mishngrnse REMEBER ME. III. Edhe kur tjemi Nrrugt e ndryshme t qiellit Ti nnjrn galaktik Unnjnjtjetr galaktik KUJTOM! Edhe i djegur n qofsha Nga prcllimi i diellit verbues Undo tvij se sbn Pr tkujtuar
221

R E V I S T

L E T R A R E

atprekjen time tleht mbi ndarjen e flokve nkokn tnde tmollt Ato prekjet tuaja trupore Nuk e di me dashje a padashje Ato detajet e veshjes tnde Q tmbshtjellin trupin Me valzim tbrendshm REMEBER ME Sepse vetm pr kt Jam i gatshm tvdes Tringjallem dhe prsri t vdes.

222

R E V I S T

L E T R A R E

K
Kujtim Paaku

ujtim Paaku (Prizren, 1959) shkrimtar rom, ka kryer Akademin e Arteve dhe t Muziks dhe mban titullin profesor. Ka punuar si gazetar, regjisor dhe msimdhns n Kosov dhe n Paris. Prve disa libra n bashkautorsi, Paaku ka botuar edhe kto vepra: Amico rom (1977), Sumnakuni Phurt (2007), Amare mule na merna (2009), Devlesqe cirikla-Jevndesqe gila (2009), Nj vend nn diell (2010) etj. Ka marr pjes n disa festivale poetike dhe sht fitues i disa mimeve letrare.

Uria
Nuk m kujtohet Kur pr her t fundit E kam shijuar kafshatn e buks s val Q n erep e piqte e imja nn Do t m ngopte edhe ve aroma e saj Tash kur zorrt n mua Koncertin e uris e ekzekutojn Nga partiturat e shkarravitura T kompozuar n kt koh shurdhmemece I mendur jam! Po, i mendur nga uria, Gjymtyrt e trupit i kam n menu Por, kur t prfundoj me veten M falni I nderuari Zot, N radh do t jeni Pikrisht Ju!

223

R E V I S T

L E T R A R E

Ngjyra
Prse frikohesh Prse fshehesh T vie turp nga ngjyra e lkurs tnde? O njeri Neve na ka krijuar Zoti Si ty Si mua Si edhe ata Nn ngjyrn e lkurs tnde Fshehur ke nj ylber Mu brenda shpirtit tnd Andaj Ballin lart!

Me*
Un jam njeri,1 Un jam mal, Un jam lum. Jam njeri i Gangut, Gangut, lumit hyjnor. Un jam sung**, Un jam shok, Un jam Rrom. *Me - Un ** Sung Arom
224

R E V I S T

L E T R A R E

Jam fmij i Kanauxhit, Flej nn Himalaje apo nn Sharr apo kudoqoft. Jam - Me!

Bhu si ne
Nse ke harruar T ecsh npr pyjet e dendura, T bsh gjum prskaj lumenjve t mdhenj, Ti zgjohesh dhe ti gzohesh agimit t ri Nse ke harruar T kndosh edhe kur t qahet, T vallzosh edhe me kmb t thyera, T japsh dashuri edhe kur st kthehet Nse t gjitha kto i ke harruar Ather eja me ne, Bhu si ne Bhu ne...

M i fort pr nj vdekje
Dgjo, Mos harro, far ka nn qiell Nuk vdes! As n Jasenovc
225

R E V I S T

L E T R A R E

As n Birkenau As n Mauthauzen As... Askund Ti, q vret Viktima jote sht m e fort se ti Pr nj vdekje Pr nj kng Pr nj prkujtim Lott nuk rrjedhin nga frika Por nga pikllimi Q vdekja ndodh pa ritualin e zakonshm Historia nj dit do ti hap faqet Kjo sht vdekje e prhershme Dgjo, Mos harro, Viktima jote sht m e fort se ti Pr nj vdekje Dhe at - vdekje t pastr Por duart e tua Do t mbesin gjithmon t prgjakura Dhe t mbshtjellura N jashtqitjet e viktims tnde

226

R E V I S T

L E T R A R E

B
Bekim Graievci

ekim Graievci u lind dhe jeton n Prishtin. Ka kryer studimet pr Dramaturgji dhe Regji, n Akademin e Arteve, n Univeristetin e Prishtins. Q nga vitet e 90 boton n revista t ndryshme poezi, proz dhe dram.

Hiri im
o hiri im , thell i shkrumbosur nn palcn time do dit, do nat, me shikon dhe hesht! Hesht... Hesht... Mos, o - arketip gjakpirs! i Hirit t hirit tim, Je Zot, je Zot Ay Zoti, qe heshtn gjithnj, Gjithnj. GJITHMON! ...Prse, ooo....! - nuk mi tregon te fshehtat... Po, Jo, jo! ske nevoj t tregosh asgj! edhe pse , E DI, qe kodi AY /(1)....sht i fshehur,
227

R E V I S T

L E T R A R E

atje thell, n fundin tnd...,t shkrdhyer. Aty ku merr frym qenia ime e fyer. (se) Ti gnjen, Je FJAl, asgj m shum, andaj HESHT, mos ha MUT. E ti Ecco Homo, nse ke dyshuar?! T jesh i bindun thell, Asgj,- ska ndryshuar, Asgj! Asgj! Asgj! O hiri i hirit tim, m vrbo s pari dhe shpejt m merr n gjirin tnd.

Promethe
E di, q gjakon i lidhur kmb e duar O, Promethe! t shtyri, ta sjellsh Zjarrin?! Ata, Kra, t jesh i bindur, nuk e merituan Mbase: Dymij vjet pas teje, Krishti: gjat gozhdimit t tij, kur gjaku i pikonte, e sorrat e kafshonin: Iu drejtua Zotit: Qiju Nann me dhimbjn m t fuqishme, at e meritojn, kta, e din cfar bjn! A e dgjoi Zoti?! O Promethe i lidhur kmb e duar, E shkuara, e ardhmja jon, sht shkrettir tmerri,
228

R E V I S T

L E T R A R E

Ashtu e ndrtuam, me plot vetdije. E ti gjakon katrmij vjet, atje i fshehur, N ndonj Kshtjell t ftoht, ku gjithka e gjall, t kafshon. Ooo, i fuqishmi Promethe, rrmbeje Zjarrin, e , Ik, ik, ik Ktu sht Tmerri i eksperimentit Athere, zgjohu, ngritu, thyej zingjirt, e me at cop mishi e kocke, q tka mbetur Ik, ik, ik bashk me zjarrin, q e solle. Kt e meriton, ky Njeri Makin. Slow

Motion

nj gjeth, ra nga dega e kumbulls uh, sa m ishte rnduar kryet zgjata fytyrn tek nj pasqyr, q isht aty mbi nj bure rakie ta kuptoj, a jam mplakur, siq m shkoi mendja! nj dit m par nj konduktor autobusi, m pyeti, sa vjeqar je; e shikova, duke mendur: mos sht homo, po jo, e kishte nga ajo gjendja psikopersonifikuese; dua t bhm si ky... Sa mendon i thash: 26 m tha duke u hamendur pak... nj me shume i thash... mbase u duk se u gezua, se sa prognozues ishte... m dha bileten dhe iku... n dor mbaja ca kumbulla, kur i vjela si me forc... po gjethi mu kthye n mendje... oh si binte ai gjeth, e shija si me nj halucinacion slow-motion o shpirti im
229

R E V I S T

L E T R A R E

un kot shkruaj, kot, kot kjo, jet sht veq sa ramja e nj gjethi deri n tok, e dashuria zgjat, n prpjestimet e saj.... do bj dika q ta zgjas, apo ta ndali kohn.... kudo, q te jem, apo tmbesim....

as-137
t gjith, jan fluska, edhe ti, por me ngjyra.... po ty flusko, q m ikn nganjher, t prpij... asknd , asknd, prej atyre nuk e dua... jan si dielli q t prvlon, jan si era e enefit, q t nxerr zorrt nga stomaku... Eja mos prto....ka filluar shiu!!!

230

R E V I S T

L E T R A R E

rina Gojani (Gjakov, 1980) ka prfunduar studimet pr Histori n Fakultetin Filozofik t Universitetit t Prishtins. Shkruan poezi dhe merret me prkthime letrare. Poezit dhe prkthimet e saj jan botuar n shum revista t ndryshme kulturore, si n Kosov, po ashtu edhe n Shqipri.

Trina Gojani

Epitaf
edhe hna mori formn e fytyrs tnde e neve na fliste neve t shurdhve dhe memecve epitafi yt mbshtolli tr tokn e varreve tona.

Epitaf II
Para prfundimit t lojs M ofroi edhe nj menduri Egoiste dhe t errt q mbshtjell t gjitha poezit pagane Dhe lufta ndrmjet zotave bhet e afrt Ngase gjithmon krkon m shum se sa q jepet. Dshtimi lind ather kur e kupton se nuk e ke fuqin Ti ndalsh disa gjra q jan m t mdha se ti Zotat marrin arratin tamam ather kur vallen e vdekjes e udhheq vetm E un e dua at t vetm Ta mbaj pr vete n koh ngushllimi
231

R E V I S T

L E T R A R E

E kaluara sht mit q paraqitet Ndrsa un gjej vetm nj cop t ftoht letre nga ajo Gjuetin e vazhdoj n varreza Epitafet shpjegojn nj mit t pashpjeguar ndonjher Madje mbrthejn edhe poezin pagane . Secili aty ka mitin e tij. E un e dua at t vetm. Ajo e dshiron at Ai e dshiron at E un e gjeta vetm nj cop t ftoht letre Q mbshtjell do gj Dhe nj kujtim.

N krkim t vets
m ka marr malli pr lojrat e fmijris ather, kur balta ishte e vetmja njoll n trup ather, kur rruga me kalldrm, e dinte lojn time t vetme (rrzimin e xhamive, improvizuar nga eremidet, kur ishim m t mdhenj se sa vet feja) ather, kur nuk brengoseshim nse nesr do t vdes dikush q e duam ather, kur sna hante palla sa kushtonte buka e mishi ather, kur anta me libra ishte shptimi i vetm pr t dal jasht rrugs ather, kur shisja mend para klass sime se i dija prmendsh kangt e Nirvans ather, kur nuk m plaste pr dashuri ather, kur cigaren e pija tinza, por shijonte m shum m ka marr malli pr shumka... m s shumti pr veten time!

232

R E V I S T

L E T R A R E

k Lushi (Junik, 1971) autor i librit pr Brigadn Atlantiku (Koha, 2009), sht diplomuar pr Matematik n Columbia University n New York City. Shkruan n shqip, anglisht dhe gjermanisht. Jeton n SHBA.

Uk Lushi

Udhtimi i Don Kishotit pr Jerusalem

Trip e tryp tryp e trip n Jerusalem kur t (ri)kthehesh Kurr s ke qen n Jerusalem tryp e trip trip e tryp Ku do ta gjesh Jerusalemin Jerusalemi sht gjithkund sikur ti n secilin Gjithkah ngapak Jerusalem Gjithkush ngapak si ti Don Kishoti gjezdis e gjezdis pr Jerusalem tryp tryp e trip trip

233

R E V I S T

L E T R A R E

Hermafroditi ose ai ose ajo

Ishe dhe je As femr as mashkull Q nga ajo nat Kur yjet filluan t bien n liqenin e art T martuan pa t pyetur a doje t martoheshe T dogjn n zjarr T ngrin n akull TyHej-hej Temperaturn e zemrs u munduan t ta matin Sa her Aj-aj-ajme nse do ta kuptojn nj dit faktin Nna jote- ky at i uditshm i mrekullive religjioze Qau Qan Dhe ende do qaj Seciln her vargjet E kngs s jevgjitve t Shqiprislarg fmijve larg shtpis m qan zemra m qan shpirti pr fmijt e mi I dgjon Hermafrodit-

234

R E V I S T

L E T R A R E

A ende vrapon pas ndrrs? Si se merr vesh se ti je ndrr vet Si vargjet e jevgjiteve t tokave t nxehta jugore Ndaloje vrapin dhe vraje hijen Hajde m n fund kaprceje vijn Yjet ka koh q prehen n fundin e liqenit

Mngjes ora 4
dreqin bj n kt or i zgjuar? T shikoj t shtrir n shtratin tim, Kemi gjmuar shum; Kemi ofshar plot me zjarr mbrm. E di- fqinji indian, q sht nj homoseksual i ndrojtur, do t ankohet rreth ors nnt. Deri ather kafeja do t jet vluar, dhe ne do t kemi kaluar edhe npr orgazma tjer fiziologjik. Obligimet e dits do t fillojn t mbisundojn trurin tim; Ti do t ladrosh lakuriqe npr sallon; Do t elsh nj kuti t re okollatash zvicerane dhe shum besimtare n sigurin tnde do t m afrohesh ngadal t m gudulissh derisa lexoj kaq m natje fragmentet e mia t dashura nga sagat islandeze. Do t hidhrohesh nj ikz pasi do t t shtyej tutje
235

R E V I S T

L E T R A R E

dhe kur do t kaloj t lexoj sagn e Havardit nga Isafjordi do t m avitesh prsri. Duke mos mundur ti rezistoj tundimit do t ojm dashuri q do ti ngjaj nj akti pornografik t pastr edhe nj her. Do t rnkosh prajshm thua se je n vuajtje dhe un do t ndalem sepse do t bie zilja e ders. Do ta hap dern dhe do t mundohem t bhem njerzor prderisa flas me fqinjin indian. Ti nga kuzhina do t bsh grimasa prej t dale mendsh dhe do qeshsh si nj fmij trazova. Era e omletit q je duke prgatitur do t m bj t mbyll dern dhe pa u hamendur do t bhem i pasjellshm duke i thn fqinjit: Fuck you man! Do we have to do this every day? Go complain in the landlords office, motherfucker! I dont give a damn! Get a life! Do t vij n kuzhin dhe papritmas do t transformohem n luan q shikon si t shqyej gazelen. Do t filloj t artem dhe do t t jap afat gjysm ore t dalsh dhe kurr t mos guxosh t mendosh t rikthehesh. Ti do t protestosh, por megjithat do ta dish se pr dy-tri jav kshtu do t jet dhe mandej gjrat do t vijn n vendin e tyre dhe si gjithnj ti je drejt dhe ti do t fitosh. Nuk do t hidhrohesh
236

R E V I S T

L E T R A R E

vese do t m ritregosh pr t njqindtn her at motivin e nj poeti amerikan pr ushtarin, gruan e ushtarit dhe vagabondin. Do t mbledhsh plakat, do t marrsh kondomet q jan hedhur gjithkah dhe duke prplasur dern do t shkosh n pun q e urren m shum se do vuajtje jetsore. Un do t vij n vete do t shkoj t gjej Boleron e Ravelit dhe me tas t kafes n njrn dor, cigaren n tjetrn, do t lshoj televizorin dhe kompjuterin t shoh se si shkojn mimet e kompanive n tregjet e bots. Kah ora 12 e mesit t dits do t lodhem dhe ndoshta pr her t fundit do t pyes dreqin bj kshtu? Si jetoj kshtu? Do t sjell nj numr telefoni dhe do t prgatitem pr mngjesin e nesrm kur do t pyes srish: dreqin bj n ora katr t mngjesit zgjuar?

Rosebud apo gjysma ime

Rosebud- ti fmij i llastuar q prej lashtsis! Aha- ha-ha-ha- Rosebud! Nuk mund t m ndalsh- do t shkoj- o do t shkoj te Libraria!

237

R E V I S T

L E T R A R E

Do t lexoj kujtimet q nisin me kngn q vodha kur ti ishe si nj kurrkush m i rndsishmi n bot! Sigurisht t kujtohet ajo knga e fmijris q fillonte tatata-ta-ta dhe vazhdonte: ...kahdo q shkoj pr ty mendoj oj xhita ime e kuqe, oo, oo, ouo, ouo...(?!) Rosebud- ti eskivues i fortsis morale dhe etike! Mbrm qesh prsri me vajzn e quajtur Rosetri her na u desh t ndalemi derisa arritm n Village ku u ulm n nj terrac porositm nga nj cappuccino dhe filluam t flasim pa humbur koh pr Homerin modern- Jorge Luis Borges Rosebud- ti pretendues i madh i atavizmit poetik q m ka shndrruar n Lebenskuenstlermarroq t madhrishm dashnor gati perfekt dhe nj humbs ndr m efektivt n histori. Rosebud- ti mashtrues ordiner i reales! Ezra Pound, T.S. Eliot dhe William Carlos Williams tashm nuk jan n kt jetjan poet t vdekur! Dhe megjithat toka sillet rreth boshtit t vetdo t thuash ti! Pse tmos pranohet e vrteta- Rosebud?
238

R E V I S T

L E T R A R E

Jetn e prditshme kemi filluar ta vlersojm me blow-jobs q na serviren n karriken e shoferitjetn eternale vetm bjm se e kemi dedikuar te poezia si niveli m i lart i pastrtis dhe jetn imagjinare e kemi harruar fare! Pse tmos pranohet e vrteta- Rosebud? Rosebud- ti shpirt i dobsis! Lejoma ta pranoj: sht duke m munguar Monikaninuk jan duke m munguar vetm gjinjt e saj si dardha verore; sht duke m munguar Monikani e tr- Rosebud! Me flokt q i shkaprderdhen npr lkurn time deri prfundi krthizsme duart q i dridhen tek i mbshtet pr kreun e shtratitme trupin q e shtriq teposht kundr goditjeve t mia nga pozita n gjunj prapa n felat e saj mishtakeme gojn e lngshme q kundrmon ere trndafili me gjithka- ah... me gjithka! Krejt Monikani! Rosebud- ti zemr e mbylljes! Kush ishe, kush je dhe kush do t jesh? Aha- ha-ha-ha- Rosebud! Nuk mund t m ndalsh- do t shkoj- o do t shkoj te Libraria! James Joyce do t lexoj nga A Portrait Of The Artist As A Young Man Called Rosebudndr dgjues do t jen Monikan S.- Rose Z., Marina S., piktorja nga Kanadaja D. dhe ti Rosebud239

R E V I S T

L E T R A R E

ti q je edhe un. Kur t kryej Joyce do t lexoj unpastaj do t lexosh tido t lexojm kujtimet q nisin me kngn q vodhm nga Zoti kur ishim dy kurrkusha m t rndsishmit n bot! Sigurisht t kujtohet ajo knga e fmijris q fillonte tatata-ta-ta dhe vazhdonte: ...kahdo q shkoj pr ty mendoj oj xhita ime e kuqe, oo, oo, ouo, ouo...(?!) Rosebud- ti fmij i llastuar deri n amshueshmri! Rosebud- q nuk e di a je ti un apo jam un ti! Rosebud- fenomen dual pr prjetsi!

Prkufizimi i Poetit
un i ngjaj atij postierit me antn e zhubravitur pa asnj letr brenda un nuk jam poeti un jam zogu q mton t fluturoj pa krah un jam ai q n t vrtet nuk jam un nuk jam poeti un jam lumi q derdhet pa pra drejt jugut un jam ai q kurr nuk desha t jem un nuk jam poeti un jam dshmitari q nuk pa asgj n terrin e nats un jam implementimi i zgjidhjes m t mundshme un nuk jam poeti un i ngjaj atij postierit q ditn e dyt pasi ta ket marr nj letr doemos doemos doemos duhet t vdes
240

R E V I S T

L E T R A R E

A
Ana Frangu

na Frangu (Ferizaj, 1989) sht absolvente n Fakultetin e Filologjis, Dega e Letrsis Shqipe dhe n Akademin e Muziks n Universitetin AAB. Shkruan poezi dhe ese, kurse si muzikante (pianiste), pos aktiviteteve n grup, ka performuar edhe n shfaqjen teatrale Ah, veshkt e mia (2010).

Letra n dritare
Atje n det vshtir dukej jeta blu Nata kishte shprishur flokt e saj t zeza Un luaja me gjrat q dita kish ln pas Sakaq n dhom u derdh pak parfem Zinxhir i kujtimeve si gjarpr lvizte mbi dysheme E dija q dikush priste nj cop t mbetur t jets Dika rrokullisej por nuk ishte heshtja Tingujt e nj organoje thyen xhamat Atje larg ku gj nuk dukej nisi beteja Heshtja mori pozicionin e saj t ngrir Deti nxori ndrrat e tij mbi val Un vodha shkronjn e fundit t letrs

241

R E V I S T

L E T R A R E

Korniza prej terri

Lapsi me t cilin ishte br ...isha br Skishte ngjyr nj flet e leht zbriti mrzitshm ca ngjyra u lshuan nga lart bn horoskopin e dits po nuk e lash t futet n piktur Nga nj vrim e zez dikush lshoi tinguj pr nj ast nata u derdh mbi mua piktura u b me korniz

M plqen t bj pluhur
m jep pak jet t bj shum histori m fal nj cop qiell q t kem nj shtroj prmbi m fal edhe pak dh se m plqen t bj pluhur zgjidhe nj vit m lsho ather kur duhet e kur ti kem kto, m mso ti dua dhe kur t mi marrsh mos m merr dhe mua

242

R E V I S T

L E T R A R E

Jet n ndrr
n nj cep t rrugs gjeta pak bot, dikush m kishte dhn nj fije jet ndrsa un sdija m shum se shkallt q kisha zbritur misteri sht ngjyra e ndrrs e kisha par rrugs ndrsa botn q gjeta n qoshe e kishte zn gjumi

Patinazh dashurie
Numra magjie derdheshin n dhomn q kishte pir driten Natyra kristalizohej dhe nj z i ngroht m kishte lkundur shpirtin nga trupi copza dashurie filluan t ngatrroheshin me fluskat e bors, ndrsa yjet bnin patinazh mbi historin ton

Litari blu
Ajo sht e nesrmja un nesr do t ec npr litarin blu Ombrella e diellit ka koh q iku Pandora hije e zez ishte shtrir n horizont

243

R E V I S T

L E T R A R E

Dikush kishte lshuar alarmin e vdekjes ndrsa un mbaja kokn lart Dua t dish nj gj Jeta sht balon q t solli n copzn e qiellit tim ndrsa ne trhoqem forcn aty ku toka na takonte Mos m duaj sepse pastaj smund t t dua un ty M mbaj n ndonj cep letre por M kujto rrall pr t t kujtuar edhe un ty Un shum shpejt do t zbrazem shpirti im do t zr vend npr vitrinat e qiellit Ndrsa ti lufto pr prjetsin time! Un kam nis t shkrihem si vesa, dallimin e mbaj te ngjyra blu Kush e di se thot e nesrmja, shtrihet nesr se di un.

Un
mburoj kisha fluska sapuni, si tullumbace fshihesha padashje npr ajr. jetn se doja, frik shum i kisha pasionet i varrosja pamshir do ast ndrrat i jetoja, ndrsa jetn do her e bja ndrr botn e shihja ndryshe, ditt kpusja si lulet mkatet i glltisja me kafen e mngjesit ndrsa pr brengat flisja me universin un cdo her isha ndryshe un cdo her isha un
244

R E V I S T

L E T R A R E

V
Vojsava Nelo

ojsava Nelo Jakllari ka lindur n Delvin dhe jeton n Tiran. Ka kryer studimet e larta pr gjuh dhe letrsi shqipe dhe n vitet 1988-1989 kualifikimin pasuniversitar pr skenariste n Akademin e Arteve t Bukura. Poezit e saj jan prkthyer dhe botuar n disa antologji. S fundmi, sht fituesja e mimit Asdreni n Festivalin Ballkanik t poezis Nett Korare t Poezis, 2010. Ka botuar kto vepra: Shtpia m e lumtur, Idil n dy akte, Tretur tek puthja, Mikesha e Yjeve, Vajza e Gjysms s Diellit dhe T fshehtat e mikeve t mia.

Si t bj pa shikimin tnd?!
Si t bj pa shikimin tnd, pa ato hapsira t kaltrta q m lan pa mend?! Ku ti gjej t fluturoj t prplas kraht, t cicroj?! E mbush gjith botn me gzime mjafton t ndiej ato shikime Ku ti gjej sykaltrti im?! Ti je shum larg sm sheh dot mua Un jam shum larg st shoh dot ti Vajton nj vajz e dshpruar?! A vjen q larg nj elegji...?!
245

R E V I S T

L E T R A R E

Eja t mendemi pr njri-tjetrin

Eja t mendemi pr njri-tjetrin t duhemi si t marr. T`i fikim yjet e qiellit, t ndezim Yjet tan! Eja t mendemi pr njri-tjetrin t duhemi si t marr. T ikim botn e prtejdeteve eksplorator t mahnitshm npr pafundsit e pafundsive t saj. T ngrem botn ton, t sajojm nj prrall. Eja t mendemi pr njri-tjetrin, eja t duhemi si t marr. Npr eliksirin e qenies tnde prjetsisht i dehur edhe padron! edhe skllav! Eja t mendemi pr njri-tjetrin t duhemi si t marr o e bukura ime e paprsritshme, engjllorja ime e pafaj! Hidhu n kraht e mi rrmbimthi t kalrojm prjetsisht mbi kt re t bardh...

246

R E V I S T

L E T R A R E

E dashur nn tereza!
E dashur Nn Tereza! Prulem para teje, pambarimisht Duke belbzuar kngn e Njeriut, at kngn e dhimbshme, tragjikisht e trisht: Nj dit gri, peisazh i hirt, dhe ritmi monoton i shiut, knga e prjetshme e Njeriut! N shpirtin e shenjtruar. Prpiqem t zbus nj not, nj tingull, dhe befas ndihem e bekuar! E dashur Nn Tereza, prulem e lumturuar!

Grsheti
E preva pa pyetur njeri. M kujtohet mir, si sot. Vajza ime qau me furi sa nuk ua tregoj dot. Ishte e vogl ather qau me dnes. udi
247

R E V I S T

L E T R A R E

Krkonte me duart e vogla, grshetin mbi supet e mi! Si sot e mbaj mend, e kujtoj. At lot n syrin e zi. Qante e vogla ime, dhe prekte supet e mi! Mbaj mend dhe vuaj s brendshmi, grshetin e prer fare kot syt e prlotur t vajzs mbushur papritmas me lot! Si sot e mbaj mend, e kujtoj, dhe iki, humbas n trishtim Tinguj t largt, t zbeht, ndjekin nga pas shpirtin tim...! Delvin, 1995

Nn hijen e jargavanit
Ndn hijen e jargavanit, me ngjyrn e muzgut m pate thn se, kur t iki, kur t mos jem m do ta msosh se, edhe ekzistenca ime, sht hovi i fluturimit tnd,
248

R E V I S T

L E T R A R E

prtej reve, prtej diellit dhe hns. Brenda vargjeve. Melodive, kngs... Athere. Ather kur t mos jem m, ti do t ulesh prball hns dritzbeht, do shkruash vargjet e nns, poezin tnde, mall e breng! Athere..., kur t mos jem m, por tani jam ktu, ndn kt jargavan! Ka koh pr poezi, - m pate thn. Po si ndodhi q u shfaq kaq shpejt kjo hn ?!

Kjo muzik e vjetr

Zhurmron shiu si muzik e vjetr Jasht dritares sime, tutje npr nat... Un posht batanijes zhytur n kujtime Mallet m pushtojn, vijn te un q larg. Struken thell n gji si zogj t malluar
249

R E V I S T

L E T R A R E

ukisin me sqep shpirtin q s`duron `ka ky shi q bie jasht dritares sime Ky shi i strlasht, i qet, monoton?! `ka me mua sonte q m bn t qaj Q m bn t qesh ndn batanije, S`di se si u mblodhn, si erdhn q larg, Nga ky shi q bie jasht dritares sime. S`di si zgjohen mallet, znkat dhe mrit, Brengat q mundojn, thell, n fshehtsi, `tinguj magjiplot kjo muzik e vjetr, Tutje npr nat... tutje npr shi...

250

R E V I S T

L E T R A R E

A
Albri Brahusha
(Fragmente nga cikli)

lbri Brahusha, shkrimtar shkodran, ka studiuar drejtsi, por i sht kushtuar gazetaris dhe letrsis. Shkruan poezi, proz, drama dhe shkrime t ndryshme kulturore. sht autor i dramave Prrallat gnjejn, Vizita e fundit dhe Ishulli i Shitenit. sht nj nga shkrimtart e njohur t periudhs postkomuniste.

Tingujt e tamblit
1. A ta jap nji puthje jo trathtare? 2. Nsa n parvaz si e marr Sillet koha tinzare 3. Futen kadal n retin Pamjet e ambla t gjallimit E jeta thith tamblin e kujtimit 4. Tambli q rrjedh prej tejet M mkon, pa mkatue Mendja m duel prej krejet E nisi me fluturue si zogl

251

R E V I S T

L E T R A R E

5. A ta jap nji puthje jo mkatare? Jets me iu gzue si fmija i vogl N shmang t burimit pa dal huq Pr zemrn q piklon gjak t bardh E gjinin q rrjedh taml t kuq 6. Gjijt e varun ktu kaher Pakefije po shterrin nji kah nji I mbrami, larg, duket si der Si inar i vjetr me rraj t pacak Dorn ma shtrin N hapsin, si plak. 7. A ta jap nji puthje jo tinzare? N emn t dashnis q asht kput Dashnis harktare Dashnis s but e t vjetr Q n shpirt mu prhap Gjarpnush Si shkronjat n letr. 8. Ma jep nji puthje jo tradhtare! Nsa nana pret Vizatue n dritare Nana pret gjthmon Nana e palodhun prej vonesave t mia Prej netve von E vdekjes q m ndjek, Si hija 9. E qiella ska da
252

R E V I S T

L E T R A R E

Rrin nalt e sban za Yjnit jan si gra Q tesha kan la E presin me u tha Nata ka ra Puthje ska ma Tan bota Ka pra. 10. Bulkthi vishkllon Pemt s furgullojn Hana sasht krkund Zogjt jan struk ndr fjal t urta Kalendari zgjahet si tutkun Kalojn sipr do re t buta E un Peshkatar i nats Lutjet e darks i fus n strajc E zhytem thell nzemr t balts. 11. E prmbi Nalt npr bli Andrrat si fmij Rrin briprbri Un npr shi Tretem si hi Pshtillem si mi Npr stuhi Dikush ka ba mni E puthja sasht shpi Ku mundem me hi

253

R E V I S T

L E T R A R E

12. A ma jep pra puthjen t premtueme? Se dimni po vjen E spata bishtin randon Deri kur Me prit Kshtu trishtueshm Bashk me kaamillin E mom N murin e shpis Naltue njit Zhguellit t kohs Q pshtjell ka oborrin me kujtime. 13. N flutrim si zoga Po njitem majes s vetmis E me durim si ujku Po duroj t ftoftin e mospranimit Rranx burimit Uj nuk kam pi Anash rrugs s prditshme Me hap t kadalshm Kam me rend drejt hapsins I vetm Ashtu si kam ardh Vetm Kah rruga e bardh. 14. A ma jep puthjen e bekimit? Mandej me iu vue shtegtimit Se ushtart lan gjithnji Mbrapa Nj fotografi Sa pr kujtim
254

R E V I S T

L E T R A R E

Se rruga vade ska Ushtari si pupul Mundet me ra Se qeni i shpis qan Kaamilli jarget Flutrat bajrake nisen drejt jugut E n pranver Toka ahet prej plugut 15. N oda terrta Drita e nadjes ban hije Kaprcyell Mbi vetlla muresh t prhime Korrnizat bosh Tresin pakefije Treni i vjetr Si pullaz flutren Copacopa n damarin e kohs E mandej Shprthen Kryqetrthuer N qytet si flak Tue vizat Tokn e that

255

R E V I S T

L E T R A R E

anjola Brahaj (Tropoj, 1986) studimet e mesme i ka kryer n Tropoj, ndrsa studimet e larta pr Gjuh dhe Letrsi i ka kryer n Universitetin e Tirans, ku aktualisht vazhdon masterin n letrsi, drejtimi Teori Letrare dhe Kritik. Ka botuar tekste t ndryshme letrare n Shqipri dhe Kosov, ndrsa sivjet ka botuar librin poetik Vajtimi i Kalipsos. Jeton n Tiran.

Manjola Brahaj

1. Nuk t pash ma
Pr her tfundit kur kambn vuna n ashtin e diellit nuk t pash ma Tash kaloj para do syve q mrizojne hijeve, territ, me lugetn t tredhun trush. Npr do rrug taraveshuna buzsh, tshkyeme prej kush e di far kambsh. Iki prej dheut e gurit q mblatoi ti nuk je ma e heshtja tjerr pejt e saj fytit tim Vna mban nji vend
256

Kushtuar babit

R E V I S T

L E T R A R E

n qoshin e sirtarve tmykun. Rrzohna mbi do shkrime. Przihen faqeve lott e mij e t hans Nuk t pash, vetm do imazhe tcofta prej letre, q m shkundn pluhnin Tash asht von, terri ka ra, po shpraz grushta tplasaritun dimni, gota tthyeme akulli, sy tshprishun vri mbi mue Pr her t fundit kur dorn vuna n buzn e hans nuk t pash ma, pash vetm do thija q shtohen tash sa vjet n kryet e nans

2. Me tpa harrue
Me tpa harrue Nji harren e kisha ngjit Aty ku zemra asht shkye Prej se ke ik Kohs s vrame mes duersh Q nji troh shpirti nuk mi mbet Nuk ia kisha marr gjakun Nji her me tpa harrue Nuk mkish el drita
257

R E V I S T

L E T R A R E

Isha ngri ndimen Po me tharrue nuk dita Shpirti do mu kish zgurdullue sysh Pr dark e drek Vorben e territ e kisha shpraz nfyt Me tpa harrue kisha dek... N trishtimin tim nuk do isha mbshtjell si pni nfurkn e nans plak Prskej harpave q u bien Duert e hans si drapn i that do mu kish gjet vendi Me tpa harrue ti duhet me e dit Nji harren e kisha ngjit Aty ku zemra asht shkye Prej se ke ik

3. Ka me ardh nji dit

Ka me ardh nji dit kur kam me u var n vargojt e zanit tand, si nji flutur nrrjeta marimange kam me pranue aty me dhan shpirt Ka me ardh nji dit dhe qenia ime ka me u var n lakun e ers s kurmit tand, si nji i denuem me vdekje nshesh para bots Ka me u var nnotat e dihams tande si i dehuni pas gots Ka me u shkri si bor
258

R E V I S T

L E T R A R E

e me lulue si lule kur ta preksh m dor, ti ndjesh mishin e asaj buze Ka me ardh nji dit dhe ti ke me u mbyt n langun e shikimit tim Ke me u deh e me dal prej veti me venn e buzqeshjes time E kadal kadal, kadal kadal ke me arrit lumnimin Ka me ardh ajo dit dhe ather teshat e trupit mbyt n lang krype kan me na u dok marrin e pa krye Me turra pikpyetjesh kena me e denue t shkuemen nuk kena me e lan me bza Tingujt e shiut kena me i mbajt si simfonin e takimeve tona Shtrati nuk ka me na u dasht vetm katr mure e do libra Brenda tyne; Formula heshtjesh tfohta kan me u djeg n zjarr fjalsh Nuk kena me lan dshmi vetm pasardhs dashnie Ka me ardh ajo dit dhe ka me na gjet t humbun n njani tjetrin t shterrun hapsins si pika vene tpime un n goten tande e ti n gotn time. Ka me ardh nji dit...
259

R E V I S T

L E T R A R E

4. T shtifsha n dhe
Nji got vn ndoshta m ban edhe ma T marr se sa jam Vetimat e venave t zemrs Shkojn e bien mbi krye A merr vesh, a sdi ndrysh He terri t marrt msysh! Para Kryqit, Kuranit e Diellit Po t baj b T due He t shtifsha n dh. Nji got mendunie po due me ta dhan Le t jet dshmitare Kjo nat Kjo han Ti me mpa me sy Me mardh ngat He mos gjetsh rahat! Para Kryqit, Kuranit e Diellit Po t baj b T due He t shtifsha n dh

5. Tingulli i gjakut
Vetm un e di si ndihet tingulli i gjakut Prej kambsh e maje kreje Si mendet mishi i trupit vetm prej teje. Vetm un e njoh ngjyrn e ajrit
260

R E V I S T

L E T R A R E

Si ndalet e dredhet shtllunga e fryms Mushknive tona. Vetm un e di drejtimin e djerss e shoh se si hap rrugt kurmave tan e bahem rrangall mes duersh tua. Vetm un e njoh si njomet shkretina E buzve, si gdhendet skulptur e bashkimit vetm un e njoh fundin e fillimit.

261

R E V I S T

L E T R A R E

F
Flamur Maloku

lamur Maloku (1984) ka studiuar Letrsin shqipe n Fakultetin e Filologjis, n Universitetin e Prishtins, ku ka ndjekur edhe studimet postdiplomike master. Shkruan kritik letrare dhe poezi. Prve shkrimeve t shumta npr gazeta e revista letrare, ka botuar edhe kta libra: Shtresimet e tekstit (2007), Diskursi dhe shenja (2009), Mythosi i jets (2009) dhe Nafora (2010).

Bukuri e harruar
I.......Bukuri e prmotshme Era e luleve q kalon npr sy E shkon n shtatin e lodhur nga malli Errsira n buz q shprishi bukurin Zbathur kmbsh Tash n Stin davarit vetmin Nga bukuria e prmotshme hidhet n emrin e tij II.......Hija Ruan rrasn e stolisur me dashuri Tufa shkrepash kan marr hov n sy Kur prjashta rrasn e lag ai shi Mallkon emrin Krkon vdekjen Sot sht tha dora n dashuri
262

R E V I S T

L E T R A R E

III.......Dalje n sy N trupin e luleve ka shkrepur bryma Ai n maj t majs krkon liri Lutet Lutet Ti n tok Ai rikthehet i strpikur Lamtumir n sy

Pik e zez
Zemra prej lisi Oh loza jote e zez Damari i shpirtit virtytin e bri krua hidhrimi Gjoksi si varr sht prplasur gurit n ball t shikimit Qoft mallkuar Dita e harrimit ....... Dashuria sht ende e ngroht n ty Ike n hijen e mrizit duke shkumuar Un prej teje jam msuar ta shkruaj jetn n vetmi Qoft me ty hidhrimi i pasosur si krua ........ Sa terr shpirti i gjall n vetmi T paska shkelur kohve Puthja e bardh Mshira e toks Ah teh shpate n ball Qoft me ty flakrimi i jets edhe n varr

263

R E V I S T

L E T R A R E

Frym Plasaritet qielli Rrugt zbardhn n ty Ka lshuar vjeshta frym Zot N bukurin e hamendur Iku n universin e trishtuar Pa ty Zot Shum akull Shkruhet testamenti i zi Zot Dheu i bardh N gji E mbushi kujtimin Pleqri Ajo n Kaos sht shkallmuar n vetmi Zot Zot Universin e prtypi N t Zi

Mrzi vjeshte
Humbe n plagn e vjeshts N arjen ngeli pika E dashuruar kthehesh Aty n fund Epitafet kan lshuar
264

R E V I S T

L E T R A R E

Hije N pritje kam djegur Mrzin Bukurin e thurur Gri Nuk je aty Letr e moshuar N Sy N asht Er e zverdhur N vjesht Kryq i lodhur N ty

Shtrati
Un putha kmbn Qyteti i lagur n gjirin e huaj U b shije pr ty Sonte n shi Un valvitm fshehur pr ty Edi se kam luajtur Ather kur jan shprishur trupat N marrzi Ti krkove pak mshir shpirti Nga dhembja e kockave Gjma e qiellit u rrzua N ty Mjafton pr mua kujtimi i bardh N qiell pr ty

265

R E V I S T

L E T R A R E

N
Norel Zaimi

orel Zaimi (Skrapar, 1983) ka kryer Shkolln Profesionale Tregtare, n Vlor, kurse aktualisht ndjek studimet e nivelit DND pr Shkenca Komunikimi n Universitetin e Tirans dhe punon gazetar n Televizionin Publik Shqiptar. Ka disa vjet q poezit e tij shfaqen npr revista letrare, si Fjala, Poeteka etj. Poezia e tij sht vlersuar edhe me mim kombtar.

Vjesht
Sikur t uleshim mbi shtromat e njoma t vjeshts s derdhur mbi gjethe nuk do ta ndjenim as gjumin n vrullin e nxeht t zemrs. Por ti ke frik t zgjohesh dhe e shtyn jetn n jerm. Ujqr t padukshm shfaqin ndrrat q t prndjekin buz humbellave, prmes shtigjeve t gjakut ku jan veshur me t zeza nnat e bots dhe e qajn me kuje dritn. Sikur t binim me shirat e but q hedhin plhura t njoma mbi vjesht, pr ta shtrydhur pikllimin e gjetheve
266

R E V I S T

L E T R A R E

n parqet e ndryshkura t barit.

N qendr t agut
N qendr t agut mungon fmija q mbledh ves dhe qan plagt e barit, dy diej puqen me nge dhe drits i bjn fole. N qendr t agut me ngut nj tis brym rrit ndjeshm gjumin e gjarprinjve, nj qokthi sqepverdh qafn ia sprdredh. Klithmat e zbutura t fjalve dogjn ajrin gjer n mng...

Sy flatrues
Flakt hapin gjurm t njoma npr drur Shkruajn t nesrme me grma t bardha Mandej prushi q prftohet qetohet n gjuh N mendime po digjen mbrmje t mardhura Kshtu u dogjm t gjith nga pak nn drit Kaptuam ata prrenjt e pamort t ylberve Dhe me flokt e przhitur thurm grshet
267

R E V I S T

L E T R A R E

Frynte er e ngroht, u jepte jet flugerve Nuk e ndalte asnj hap n udhn e kalldrmt Ajo hija e rnd q njeriu i prhnur heq osh Terri thellohej n mish n nj kuj t prsosur Qent e lagjeve t fantazuara prposh n bosh Lehn pr t huaj dhe, brofn ushtart jeshil Digjej barut n xhepat e xhaketave me stof pylli Q agu fletzat qiellore ti ulte si elet n gril Pak hapsir q nga dhoma t flatroj tutje syri

Prmes nats
Sa her bie n shtratin e mendimeve pas t gjitha ndodhive pas sendeve e fshehur n ajrin e paprcaktuar ti zgjohesh vetm pr ort e trillimeve. Pr tia len ethet, trishtimin e kurmit zgafellave t gjumit. Sa her t zgjassh duart e bukura t mbrmjes

268

R E V I S T

L E T R A R E

dhe t m marsh udhve t dhembjes...

Rugs
Ajo sht ndezur drit e kuqe Mes pemishteve t syrit Nj pasdite t vrant E ka veshur atlete t lehta Dhe e bredh shpirtin shkarpash Ecejaket kercasin e thyejn Degt e thata q kan pritur Si pret vdekjen n mendje Shkel dhe pyllin m tafrt.

Koha
Koha rrjedh furishm lkurs tnde Si lum plakaruq me huqe grryese Apo er e vjetr me pikza pshtyme Q Eolt kujtesn ta thinjn n mendje Koha sht bisha e tmerrshme me bisht Dhe me bri majuc q t shpon n zemr Ndrsa ti kur pas do ndrre sheh ndrr E ke t pamundur ti iksh tik takut t trisht Koha veten e vret nga pak me pranvern Q sht kllapa e kllapive t vers Vjeshtt largesa e prgjakur q thern
269

R E V I S T

L E T R A R E

Dikur dimrin n pragun e ders Koha sht stina e bardh e marrzis Q dremit epsheve t meshkujve steril Honeve t hormoneve t kotsis E kapur retrospektivash gafil

Mjerim
N ag t nj dite t paprcaktuar ende burra t thinjur mbshtollen kokat me peshqir, ecn krrusur, ngarkuar si elefant me re. E strmadhe barra q burrat bartnin prpjet nefir duke prishur ekuilibre tprpikta natyrore, duke peshkuar ngjala cektinash buz paracaktimit. Sukseset e rreme t kohs s ln pas dore i gjetn dhe i ndoqn n rrugn pafund t mjerimit.

ndrr e bardh
Nj grua n ndrr sot po e pres q ndshm ta prek, ta fshik ndr gjinj, t dridhurat e saj ti ndiej me gishtrinj. Ti shtjellem aq thell sa zjarrmin tia tres, tfashitem drejt kurmit t saj t pafund... Drejt nj mngjesi q gjakrat mi shkund. U thye sot gjumi, u zhduk, u zbrdhyl. Digjen pa nj xix enigmat npr tyl.

270

R E V I S T

L E T R A R E

Nj er hap kanatet, araft i mardh... Grric npr shpirt nj ndrr e bardh.

Ftoht
Kshtu erdhi dimri, nga pamja e prapme e maleve ra n zallishtet bardhelleme duke dihatur terrinn kur njerzit bnin pregatitjet e para pr karnevale. Qarkorja e jets pritet nga drita si pezhishk, ja mendja si nj merimang q hamendson kurthe n ajrin e njom tek - tuk n dhom. Zrin e but e nxjerr vetm nj shpirt i trisht... Nj pushtues i gjithi prej dheu pasqyrn ditore, fytyrn e bardh t vashs e qante pa asnj lot, dhe n fusha t shpenguara ngriheshin shtitore. Ajo t krciste takat pa mandej t bhej ftoht.

Nuk vjen...
Nuk vjen n vjeshtn e veshur gjith mjegull prans vreshtave t vetmis ku trishtimi krasit e vjel verigat e thara t jets s varur n pjergull. Krimbi i mndafshit thur labirinthe n drit... Nuk vjen n agun q kullon npr qelq frymn, shelgjet zgavruan ajris ca shtigje t reja prej loti q rrjedhin, rrjedhin lkurs e mbrujn furtunn. Fushave t bardha buln e vess e rrahu thllimi...
271

R E V I S T

L E T R A R E

Nj tmerri q e ke gjithmon me vete

Nj dhimbje e kam kumos. Ritual epshor. Lemeri. Rimon. Ushton. Gropos rrugnaj e jeh pa kufi. Dhe makthi miklues n terr Sia del t zvarret prtej: t jerr, t fryhet ngabzher Neprk nepsmadhe ndr dej gjakos, pickon npr mish me gjuhn dytehshe-purpur. T djeg. T flak. T grish n festa shtrigash dikur. Vrsulet si zjarr Zodiak, n zemr t kall regtim. T nduk. T thith. T gjerb gjak nga lindja gjer namshim.

272

R E V I S T

L E T R A R E

N
Ndriim Ademaj

driim Ademaj lindi n Prizren. Shkolln fillore dhe t mesmen i kreu n Prizren. Ka t botuar vllimin poetik Krkoj diellin (2008) dhe nj tjetr prmbledhje me poezi n proces botimi. Studion n Prishtin.

N Paris
Shkoi per tia njomur syt Monalizs me pika qumshti se gjeti n syt e Parisit kulls Ajfel tia ngriste kmbt shkoi ta pinte turpin ne ver t kuqe Parisi n mbrmje, buz Sens nuk gjeti asnj vend pr ti lar mkatet mkatar u zhyt n grushtat e parisienes fshatari im pa plis edhe kokn e la n Paris...

273

R E V I S T

L E T R A R E

Nj got
Netve t xhindosura si kjo n shishen e rakis qesh dhe bji qejf vetes mbush gotat dhe thyeji t mbushura pije veten inatin dhe do gj q t kujton n mua ve ndrrat ruaji pr net m t mira

Nat
Jam vet kam humbur n vetmin e ktij shtrati dit e zhurmshme ishte sot n kryeqytet gjithka bnte zhurm shiu takat taksit konviktort flen ndrrojn t dashurat e poetve t lodhur edhe ato flen n raftet me marimanga pa trazuar ndrrat tua nga nnkresa q mban er sperme t shikoj n fotografin e murit t shoh nudo pa kmish pa trup pa mish
274

R E V I S T

L E T R A R E

ve frym ke ikur nga fotografia nga dhoma qyteti diku n soliter ke ikur un fle vet pa drit` pa gjum pa frymzim, jam harruar n dhomn e konviktores

275

R E V I S T

L E T R A R E

RAMA

Edward Albee Haqif Mulliqi

R E V I S T

L E T R A R E

E
Edward Albee

dward Albee (1928) sht dramaturg amerikan i mirnjohur vemas me dramat Zoo Story (1958), Kush ka frik nga Wirginia Wolf? (1962), Balanc delikate (1966) dhe Tri grat e gjata (1994). Albee dallohet pr dialogt godits dhe pr amerikanizimin e teatrit t absurdit. Drama e par e tij, Zoo Story, s pari sht inskenuar n Berlin. Albee ka fituar tri her mimin Pulitzer, Medaljen e Art nga Akademia Amerikane dhe Instituti i Arteve dhe Letrave (1980) etj. Disa nga veprat tjera t njohura t tij jan: ndrra amerikane, Fam dhe Yam, Vdekja e Besi Smithit, Gjithka n kopsht, Zonja nga Dubuque, Njeriu me tre krah, Dhia ose Kush sht Silvia?, Tak! Tak! Kush sht?, N shtpi si n kopsht zoologjik etj.

Zoo Story1
Pr William Flanagan Personat: PITER, Nj burr n t dyzetat e tij t hershme, jo shum i plot, por as i dobt, as i bukur, as i zakonshm. Ka veshur nj kostum t leht. Pi duhan me llull, mban syze me korniz t trash. Edhe pse sht duke hyr n moshn e mesme, mnyra e tij e veshjes sugjeron nj njeri t ri. Nj burr rreth t tridhjetave t tij t vonshme, jo i veshur dobt, por pa kujdes. Ai q dikur ishte nj trup muskuloz ka filluar t shtoj n pesh; dhe nuk sht m i bukur, por sht e qart se ishte dikur. Rnia e tij nga hiri fizik nuk duhet t sugjeroj pirje. Ajo q sht m e afrt pr t sht nj lodhje e madhe.

XHERI,

1 Titulli sht ln n origjinal pr shkak t peshs semantike dhe pr shkak t popullaritetit q ka.

279

R E V I S T

L E T R A R E

Skena: sht Central Park, nj e diel pasdite n ver, n t tashmen. Jan dy ulse parku, drejt njra-tjetrs, t dyja t kthyera kah audienca. Pas tyre: gjethe, pem, qiell. (N fillim Piteri sht ulur n nj nga bankat. Ngrihet perdja, Piteri sht ulur n ulsen n t djatht. Ai sht duke lexuar nj libr. Ndalon leximin, pastron syzet dhe vazhdon leximin. Hyn Xheri)

XHERI: Isha n zoopark. (Piteri nuk e vren). Thash, isha n zoopark. Zotri, isha n zoopark. PITERI: Hm... ka? M falni, me mua po flisni? XHERI: Shkova n zoopark dhe pastaj eca n kmb deri ktu. Mos kam ecur kah veriu? PITERI (N dilem): Veriu? Si t them ... them... them se po. Pa t shohim. XHERI (Duke tregu me gisht prapa audiencs): A sht Avenyja e Pest ajo? PITERI: , po, po, ajo sht. XHERI: Dhe cila rrug sht ajo q kryqzohet aty, ajo n t djatht. PITERI: Ajo? Oh, ajo sht rruga e 74-t. XHERI: Dhe zooparku sht afr rrugs s 65-t. Kshtu q kam ecur nga veriu. PITERI (Me padurim q ti kthehet leximit): Po, ashtu duket. XHERI: Veriu i vjetr i mir. PITERI (Leht, instinktivisht): Ha, ha. XHERI (Pas nj pauze t vogl): Por jo nga veriu. PITERI: Un... eh, jo, jo nga veriu; por ne...i themi pr n veri. Domethn, drejt veriut. XHERI (Shikon se si Piteri, me padurim q ti shmanget, bn gati llulln): Mir, djalosh, por a nuk do t merrni kancerin e mushkrive nga ajo? PITERI (E shikon, pak i inatosur, pastaj buzqesh): Jo, zotri. Jo nga kjo. XHERI: Jo, zotri. Ajo q mund t merrni sht kanceri i gojs dhe mandej do tju duhet t mbani nj nga ato gjrat q mbante Freud, pasi ia hoqn njrn an t nofulls. Si i quajn ato sende? PITERI (I parehatshm): Proteza? XHERI: Tamam at. Protez. Ti je njeri me shkoll, apo jo? Doktor je?
280

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: Oh,jo, jo. Kam lexuar diku pr t; n revistn Time, m duket. (I kthehet librit prsri). XHERI: Epo revista Time nuk sht pr koktrasht. PITERI: Jo, besoj q jo. XHERI (Pas nj pauze): Sa i gzuar jam q ajo atje sht Avenyja e Pest! PITERI (I hutuar): Po. XHERI: Nuk m plqen shum ana perndimore e parkut. PITERI: Oh? (Njher skeptik, por pstaj interesohet) Po pse? XHERI (Aty pr aty): Nuk e di. PITERI: Oh. (I kthehet librit). XHERI (Rri disa sekonda duke e shikuar Piterin, i cili dikur ngre shikimin, me dyshim): T mrzis nse bisedojm pak? PITERI (Shihet se mrzitet): Pse...jo, jo. XHERI: Po, po mrzitesh. Mrzitesh. PITERI (Lshon librin, heq llulln nga goja, duke buzqeshur): Jo, vrtet jo. XHERI: Po, po. Mrzitesh. PITERI (M n fund i vendosur): Jo, nuk m mrzit, vrtet e kam. XHERI: sht... sht dit e bukur. PITERI (Shikon qiellin i hutuar): Po, po, ashtu sht; e kndshme. XHERI: Isha n zoopark. PITERI: Po, m duket se the njher ... apo jo? XHERI: Do t lexosh pr kt nesr n gazeta, po nuk e pe sonte n televizor. Ti ke televizor apo jo? PITERI: Po, po, kemi dy; nj pr fmijt. XHERI: Qenke i martuar! PITERI (Me nj shpehje knaqsie): Eh, natyrisht. XHERI: Se nuk sht ligj... Pr Zotin. PITERI: Jo... jo, sigurisht jo. XHERI: Pra, ti ke grua. PITERI (I turbullar nga mungesa e komunikimit): Po! XHERI: Dhe ke fmij? PITERI: Po, dy. XHERI: Djem? PITERI: Jo, vajza... dy vajza. XHERI: Por ke dashur djem. PITERI: Epo, ... natyrisht, do burr e do nj djal, por... XHERI (Duke e prqeshur leht): Por kshtu ishte shkruar? PITERI (I inatosur): Nuk desha t them ashtu.
281

R E V I S T

L E T R A R E

XHERI: Dhe nuk do t kesh fmij t tjer, apo jo? PITERI (Pak i trhequr): Jo, t tjer jo. (Pastaj prap me njfar bezdie) Pse the ashtu? Si mund ta dish ti kt? XHERI: Ndoshta, nga mnyra se si i kryqzon kmbt; nga zri yt. Por ndoshta sht vetm hamendje. A sht gruaja jote? PITERI (Me zemrim): Kjo nuk sht aspak puna juaj! (Heshtje) E kuptoni? (Xheri tund kokn. Piteri qetsohet tani) Epo, keni t drejt. Nuk do t kemi fmij t tjer. XHERI (Butsisht): Pra, kshtu sht e shkruar. PITERI (Duke ia pranuar): Po... ashtu mendoj edhe un. XHERI: Mir pra; ka tjetr? PITERI: far po tregoje pr zooparkun... Dika pr t ciln do t lexoja n gazet, ose do ta shihja n ...? XHERI: Do tju tregoj pak m von. Ju vjen keq sikur tjua bj disa pyetje? PITERI: Oh, jo, vrtet. XHERI: S pari, tjua them se pse e bj kt. Nuk flas me shum njerz, prve se: m jep nj birr, ose ku sht tualeti, ose kur fillon filmi, ose mbaji duart pr vete, mik. E di, gjra t tilla. PITERI: M duhet t them se nuk... XHERI: Por nganjher kam dshir t bisedoj me dik, t bisedoj me t vrtet; m plqen t njoh dik; t di gjithka pr t. PITERI (Buzqesh leht, ende jo i qet): Dhe un jam derrkuci juaj pr sot? XHERI: N nj pasdite t diele si kjo? Kush do t ishte m i mir se nj burr i sjellshm, i martuar, me dy vajza dhe...... nj qen? (Piteri tund kokn) Jo? Dy qen. (Piteri tund kokn srish) Hm! Skeni qen? (Piteri tund kokn, i mrzitur) Oh, sht turp! Po ti dukesh si mik i kafshve. Mace? (Piteri mohon me kok, me keqardhje) Mace! Po kjo smund t jet ideja juaj. Jo, zotri. Gruaja jote dhe vajzat? (Piteri mohon me kok) ka ndonj gj tjetr, q duhet ta di? PITERI (Kollitet pak, pastron fytin): Jan dy...jan dy papagaj. Nj... ... nj pr seciln nga vajzat e mia. XHERI: Zogj. PITERI: Vajzat e mia i mbajn n kafaz, n dhomn e tyre t gjumit. XHERI: Kan smundje ata? Zogjt? PITERI: Nuk besoj. XHERI: Shum keq! Mund ti lije t lir n shtpi dhe macet mund ti
282

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI PITERI XHERI: PITERI: XHERI: PITERI: XHERI PITERI: XHERI: PITERI: XHERI

PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI

hanin e t ngordhnin, ndoshta. (Piteri shikon i humbur pr nj ast, pastaj qesh) Tjetr far? far bn pr ta mbajtur familjen tnde shum t madhe? Un...... un kam nj pozit drejtuese n nj ...shtpi botuese t vogl. Ne... ne botojm libra shkollor. M duket shum mir, shum mir. Sa fiton? (Ende gazmor): Po, shiko!... Oh, hajt de. Epo, fitoj rreth tetmbdhjetmij dollar n vit, por nuk mbaj m shum se dyzet dollar me vete... n rast se jeni ndonj... grabits...hahaha. (Duke injoruar at q tha ai): Ku jeton ti? (Piteri ngurron) Oh, shiko, nuk do t tgrabis dhe nuk do ti kidnapoj papagajt e tu, macet e tua, ose vajzat e tua. (Me z t lart): Jetoj mes Leksington dhe Avenys s Tret, n rrugn 74. Nuk ishte aq e vshtir, apo jo? Nuk doja t dukesha...ah... puna sht se ju n t vrtet nuk po bisedoni; ju vetm po bni pyetje. Dhe un jam...jam normalisht... fjalpak. Pse po rrini aty? Do t filloj t shtis pas pak, por m n fund edhe mund t ulem. (Prmendet) Prit derisa t shohsh shprehjen e fytyrs s tij. ka? Fytyrs s kujt? Shiko, mos ka kjo lidhje me zooparkun? (I trhequr): Me ka? Zooparkun, zooparkun. Dika n lidhje me zooparkun. Zooparkun? Ju e prmendt disa her. (Ende i trhequr por kthehet papritmas): Zooparkun? Oh, po, zooparku. Isha atje prpara se t vija ktu. T thash. Tregom, cila sht vija ndarse mes shtress s mesme t lart dhe shtres s mesme t ult ? Mik i dashur , un... Mos m thuaj mik i dashur mua! (I trishtuar): Mos ju denigrova? M duket se po. M vjen keq. Por, ti e shikon, pyetjet e tua pr shtresat sociale m hutuan. Dhe kur hutohesh, denigron? Un... un nuk mund t shprehem aq mir, nganjher. (Mundohet t bj humor me veten) Jam botues, jo shkrimtar. (I knaqur, por jo me t njjtin humor): Ashtu qoft. E vrteta sht se un po t denigroja.
283

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: Oh, tani, nuk keni pse e thoni kt. (N kt pik Xheri mund t nis t lviz npr sken me vendosmri dhe autoritet q shkon duke rritur, por duke ruajtur ritmin, kshtu q fjalimi i gjat pr qenin vjen n pikn m t lart t harkut) XHERI: N rregull. Cilt jan shkrimtart tu t preferuar? Bodler dhe J. P.Marquand? PITERI (Me kujdes): Epo, mua m plqejn shum shkrimtar t mdhenj... Kam nj shije t konsiderueshme,... katolike, nse mund ta them kshtu. Kta t dy jan shum t mir, secili n mnyrn e vet. (Duke u nxehur) Bodleri sht, sigurisht...... sht goxha m i mir se tjetri, por Marquand ka nj vend...n letrsin...komb... ... XHERI: Kaloje kt! PITERI: Un... m falni! XHERI: A e di se far bra prpara se t shkoja n zoopark sot? E kalova n kmb t gjith Avenyn e Pest, q nga sheshi Washington, deri n fund. PITERI: Oh, ju jetoni n fshat? (Kjo duket e entuziazmon Piterin) XHERI: Jo, nuk jetoj aty. Zbrita me metro deri n fshat, q t mund ta ecja n kmb gjith Avenyn e Pest, deri tek zooparku. Kjo sht nj nga ato gjra q njeriu duhet ti bj. Nganjher njeriu duhet t shkoj n nj largsi t madhe n drejtimin e gabuar, pr tu kthyer n drejtimin e duhur. PITERI (Buzvarur): Ah, mendova se jetoni n fshat. XHERI: far po prpiqeshe t bje? Tu jepje nj kuptim gjrave? T vije rregull? N sirtarin e vjetr? Epo, kjo sht e thjesht. T tregoj un. Un jetoj n nj ndrtes me tulla t kafta me katr kate, sipr n ann perndimore, mes Avenys Kolumbus dhe Central Park Uest. Banoj n katin m t lart, n ann e pasme, nga perndimi. sht nj dhom qesharake e vogl dhe njri nga muret sht nga kartoni. Ky kartoni ndan dhomn time nga nj dhom tjetr qesharake t vogl, kshtu q ma merr mendja se dy dhomat dikur kan qen nj, nj dhom e vogl, por jo patjetr qesharake. Dhoma prtej kartonit tim banohet nga nj mbretresh me ngjyr, q e mban dern gjithmon hapur. Eh, jo gjithmon, por gjithmon kur sht duke i hequr vetullat, gj q ai e bn me nj koncentrim budist. Ky mbretresha me ngjyr ka
284

R E V I S T

L E T R A R E

dhmb t kalbur, gj e rrall kjo, dhe ka nj kimono japoneze, gj gjithashtu shum e rrall. Dhe ai e vesh kimonon kur shkon n banj, n fund t korridorit, gj q ndodh shpesh. Dua t them se ai shkon shum shpesh n banj. Ai nuk m shqetson kurr, nuk sjell kurr njeri n dhom. Ai vetm heq vetullat, vesh kimonon dhe shkon n banj. Tani, dy dhomat prball n katin tim jan pak m t mdhaja, mendoj, por edhe ato jan mjaft t vogla. N njrn prej tyre sht nj familje portorikane, burr, grua dhe disa fmij; nuk e di sa. Kta njerz argtohen shum. Dhe tek dhoma tjetr prball, jeton dikush atje, por nuk e di se kush sht. Kurr nuk e kam par. Kurr. Kurrn e kurrs. (N siklet): Pse...pse jetoni atje? (Me njfar distance): Nuk e di. Nuk duket vend shum i mir...banesa juaj. Mir, nuk sht ndonj apartament n rrugt e 70-ta, n ann lindore. Por prap, un nuk kam grua, dy vajza, as papagaj, as mace. kam un? Kam artikuj tualeti, disa rroba, nj tigan, q nuk m takon ta kem; nj hapse kanaesh, nga ato q punojn me els, e di; nj thik dy pirun, dhe dy lug, nj t madhe, nj t vogl, tri pjata, nj filxhan, nj pjat filxhani, nj got uji, dy korniza fotografish, t dyja bosh, tet ose nnt libra, nj pal letra bixhozi pornografike, t rregullta n ann e pasme, nj makin shkrimi t vjetr Western Union, q shtyp vetm me germa t mdha dhe nj arkz pa brav, q ka brenda...far? Gur. Disa gur...gur t rrumbullakt deti, q i kam mbledhur n plazh, kur kam qen fmij. Nn t cilt...prfundi...jan disa shkronja...disa fjal lutse:... t lutem pse nuk bn kt? dhe t lutem, kur do ta bsh at?. Ka edhe fjal me kur. Kur do t shkruash?, Kur do t vish?, Kur?. Kto jan t viteve t mvonshme. (Shikon i piklluar kpuct e tij, pastaj): Po ato korniza t zbrazta...? Nuk m duket se ka nevoj pr ndonj shpjegim. Nuk sht e qart? Nuk kam fotografi t dikujt q ta vendos aty. Prindrit tuaj...ndoshta...t dashurn.... Je shum i mbl dhe ke nj pafajsi vrtet t lakmueshme. Por plakushja ime e mir dhe plakushi im i mir kan vdekur...m kupton? Kjo m ka lnduar... e kam prnjimend. Ky vodvil tani
285

PITERI XHERI PITERI: XHERI:

PITERI XHERI: PITERI: XHERI:

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI:

PITERI: XHERI: PITERI XHERI

PITERI: XHERI:
286

luhet n skenn e qiellit, kshtu q nuk e kuptoj se si mund ti shikoj ata, mir e t prshatur n korniz. Ve ksaj, ose, m mir, pr t qen m t sakt, plakushja ime e mir iku nga plakushi im i mir kur isha dhjet vjet e gjysm. Ajo bri nj udhtim kurorshkels n shtetet e jugut...nj udhtim q zgjati nj vit... dhe shoqruesi i vazhdueshm i saj... ndr t tjer, ndr shum t tjer, ishte njfar zoti Barlycorn. T paktn, kshtu m tha plakushi im i mir, pasi shkoi atje... u kthye ...dhe e solli trupin e saj n veri. Ne kishim marr lajmin mes Krishtlindjeve dhe Vitit t Ri, m kupton, se plakushja e mir e kishte ln shpirtin diku n plehrat e Alabams. Dhe pa shpirtin e saj ...nuk ishte e mirpritur. Dua t them, far ishte ajo? Nj kufom... nj kufom veriore. Sidoqoft, plakushi i mir e festoi Vitin e Ri edhe pr nja dy jav dhe u prplas n nj lloj autobusi, q lvizte npr qytet, dhe u duk sikur problemet e familjes i zgjodhi njher e mir. Por, jo, pastaj ishte motra e mamit, q nuk gjente ngushllim as n mkat dhe as n shishe. Un u vendosa tek ajo. Por kujtesa ime pr t sht e turbullt, prvese mbaj mend se i bnte t gjitha me regjim: flinte, hante, punonte, lutej. Ra e vdekur n shkallt e apartamentit t saj, q ishte edhe apartamenti im ather, pasditen e diplomimit tim nga shkola e mesme. Nj shaka e tmerrshme, tipike pr nj evropian t mesm, po qe se m pyet mua. Oh Zot, oh Zot! Oh Zot, ka? Po kjo ka qen moti dhe un nuk ndjej asgj t ciln ia vlen tia lejoj vets. Ndoshta e kupton, megjithat, pse mamushi e mir dhe babushi i mir jan pa korniz. Si t quajn? Si e ke emrin? Un jam Piter. Harrova t t pyes. Un jam Xheri. (Me nj t qeshur nervoze): Tung, Xheri. (Ia kthen me kok prshndetjen): Pa t shohim tani se far kuptimi ka t kesh fotografin e nj vajze, sidomos n dy korniza? Un kam dy korniza, e mban mend? Un kurr nuk takoj zonjusha t bukura m shum se njher dhe shumica e tyre nuk qllojn n dhomn ku ka edhe fotokamera. sht e uditshme dhe e pyes veten nse sht edhe e trishtueshme. Vajzat? Jo. Pyes veten nse sht e trishtueshme q un kurr nuk i takoj zonjushat m shum se njher. Un nuk kam mundur kurr t

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI PITERI XHERI: PITERI XHERI PITERI XHERI: PITERI: XHERI: PITERI: XHERI: PITERI XHERI:

bj seks me to, ose si thuhet... t bj dashuri me dik m shum se njher. Njher dhe aq. Oh, prit. Nj jav e gjysm, kur isha pesmbdhjet vjear...dhe isha kokulur nga turpi sepse puberteti im ishte i vonuar...isha ho-mo-sek-sual. Dua t them se peder...(Shum shpejt) Peder, peder, peder...me zile q tringllonin, me flamuj q shpaloseshin n er. Dhe ato njmbdhjet dit, un takohesha, t paktn dy her n dit me djalin e nj kujdestari parku...nj grek, q e kishte ditlindjen n nj dat me mua, por ishte nj vit m i madh. Un them se isha shum i dashuruar...ndoshta vetm me seksin. Por kjo ishte vetm nj lloj romance e veant, apo jo? Ndrsa tani, oh, tani i dua zonjushat, vrtet, vdes pr to. Pr rreth nj or. Mir, mua m duket jashtzakonisht e thjesht... (I zemruar): Shiko! A mos do t m thuash t martohem e t mbaj papagaj? (poashtu i zemruar): Harroji papagajt! Dhe rri beqar po deshe. Pun pr ty. Nuk e fillova bisedn duke... N rregull, n rregull. M fal! N rregull? Nuk je zemruar? (Duke qeshur): Jo, nuk jam zemruar. (I lehtsuar): Mir. (Srish me tonin e mparshm) Interesante q m pyete pr kornizat e fotografive. Mendova se do t m pyessh pr letrat pornografike t lojs. (Me nj buzqeshje me nnkuptim): Oh, kam par letra t tilla. Nuk sht aty puna. (Qesh) Ma merr mendja se kur ke qen fmij me shokt tu i prcillnit dor m dor, ose ke pasur nj pal tuat. Eh, ma merr mendja q shum prej nesh kishin. Dhe ti i hodhe pak para se t martoheshe. Oh, tani, shiko...Un nuk kisha nevoj pr aso gjra kur u rrita. Jo? (N siklet): M mir t mos flasim pr kto gjra. Ashtu? Po mir. M n fund nuk desha t nxirrja n pah jetn tnde seksuale postadoleshente dhe koht e vshtira. Ajo q desha t nxirrja ishte diferenca n vler mes letrave pornografike kur je fmij dhe letrave pornografike kur je i rritur. Puna sht se kur je fmij i prdor letrat si zvendsues t prvojs reale dhe kur plakesh i prdor si nj zvendsues t fantazis. Por ma merr mendja se ti do t doje m mir t dgjoje pr at q ndodhi n zoopark.
287

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI (Entuziast): Oh, po, n zoopark. (Pastaj me vshtirsi) Kjo... nse ...ju... XHERI: M lejo t them pse shkova... mir , m ler t t tregoj disa gjra. T tregova pr katin e katrt t ndrtess ku banoj. Un them se dhomat jan m t mira sa m posht t jesh, kat pas kati. Ashtu mendoj; nuk e di. Nuk njoh asnjeri nga ata q banojn n katin e tret ose t dytin. Oh, prit. Un e di q sht nj zonj q banon n katin e tret, prball. E di sepse ajo qan gjith kohn. Sa her q dal ose kthehem, sa her q kaloj para ders s saj, e dgjoj q qan, mbyturas, por... shum e vendosur. Vrtet shum e vendosur. Por ajo pr t ciln do t t tregoj tani dhe krejt pr shkak se ka lidhje me qenin, sht pronarja e baness. Mua nuk m plqen t prdor fjal shum t ashpra kur prshkruaj njerzit. Nuk m plqen. Por pronarja e baness sht e shndosh, e shmtuar, e lig, torollake, e palar, mizantrope, e pa vler, thes i mbushur me plehra. Dhe ti mund ta kesh vrejtur se un shum rrall ofendoj, kshtu q nuk mund ta prshkruaj at ashtu si duhet. PITERI: Ti e prshkrove ... shum gjallrisht. XHERI: Epo, faleminderit. Sidoqoft, ajo e ka nj qen, dhe do t t tregoj un pr qenin, dhe ajo dhe qeni i saj jan rojet e baness sime. Gruja sht boll e keqe; ajo qndron n hollin e hyrjes dhe spiunon nse un fus sende apo njerz dhe, pasi ti ket dhn fund gots s saj t pasdreks, t xhinit me limon, m ndal gjithmon n hyrje, m kap pr pallto ose pr krahu dhe m shtyn me trupin e saj t neveritshm pas qoshes, q t mund t flas me mua. Ern e trupit dhe gojs s saj... nuk mund ta marrsh me mend... dhe diku, diku n ann e pasme t trurit t saj sa nj bizele, nj organ i zhvilluar aq sa pr ta lejuar at t haj, t pij dhe t gromsij, ajo ka njfar parodie t flliqur t dshirs seksuale. Dhe un, Piter, un jam objekti i epshit t saj t djersitur. PITERI: Kjo sht e neveritshme. sht... e tmerrshme. XHERI: Por kam gjetur nj mnyr pr ta mbajtur larg. Kur m flet, kur m ngjitet pas trupit dhe murmurit pr dhomn e saj dhe pr mua q duhet t shkoj atje, un vetm i them: por, e dashura ime, nuk t mjaftoi e djeshmja dhe e pardjeshmja? Ather ajo hutohet, picrron syt e saj t vegjl, lkundet pak dhe pastaj, Piter dhe ky sht asti kur un mendoj se ndoshta po bj dika t mir n at shtpi t sikletshme... Nj buzqeshje torollake fillon t
288

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI PITERI XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI PITERI XHERI: PITERI XHERI:

formohet n fytyrn e saj pa shprehje dhe ajo zgrdhihet e ofshan kur mendon pr t djeshmen dhe t pardjeshmen, dhe beson dhe rijeton at q nuk ka ndodhur kurr. Pastaj ajo i bn shenj asaj monstrs s zez, q qen i thnin dhe shkon n dhomn e saj. Dhe un jam i sigurt deri n takimin ton t ardhshm. sht kaq ... e pabesueshme. E kam t vshtir t besoj se ka njerz t till. (Me nj prqeshje t leht): Pr kt duhet shkruar, apo jo? (Seriozisht): Po. Dhe realiteti sht m i mir se fiksioni. Ke t drejt, Piter. Mir, ajo q desha t tregoja ka lidhje me qenin. Po ta tregoj tani. (Nervoz): Ah, po, qeni. Mos ik. Nuk ke ndrmend t iksh, apo jo? Eh...jo, them se jo. (Sikur nj fmije): Sepse pasi t kem treguar pr qenin, a e di far? Pastaj... pastaj do t tregoj se far ndodhi n zoopark. (Duke qeshur leht): Ti je...je plot me tregime, apo jo? Nuk ke pse m dgjon. Askush nuk po t mban ktu. Mos e harro kt. Mbaje mend. (I irrituar): E di. E di? Mir. (Fjalim i gjat n vazhdim, mua m duket se duhet br me shum veprim, q t arrij efekt hipnotik mbi Piterin, por edhe mbi audiencn. Disa veprime t caktuara jan sugjeruar, por regjisori dhe aktori q luan Xherin duhet t bjn at q sht m e mira pr punn e tyre) N RREGULL. (Sikur t lexonte n nj billbord) HISTORIA E XHERIT DHE QENIT! (Srish i natyrshm) Ajo q do t t tregoj, ka t bj me at se si nganjher duhet t kalosh nj disatnc t gjat jasht rruge, q pastaj t mund t kthehesh m shpejt aty ku duhet, ose ndoshta un vetm mendoj q ka t bj me kt. Por, kjo sht arsyeja pr t ciln shkova n zoopark sot dhe pse eca nga veriu... Drejt veriut, m mir ...derisa arrita ktu. N rregull. Qeni m duket se t tregova sht njfar bishe monstruoze e zez: nj kok e strmadhe, vesh t vegjl dhe sy...t prgjakur, t infektuar, ndoshta; dhe n trup mund ti dallosh brinjt prmes lkurs. Qeni sht i zi, krejt i zi, prve syve t prgjakur, dhe ...po ... nj plag t hapur n...putrn e prparme t djatht, edhe ajo e kuqe. Dhe, oh po, monstra e mjer, q un mendoj se sht shum plak... duket q sht i keqprdorur... gati gjithmon ka nj ereksion... ashtu dika. Edhe at e ka t kuq. Dhe... far
289

R E V I S T

L E T R A R E

tjetr?...Oh, po, ka edhe ngjyr gri- t verdh e bardh kur zbulon dhmbt. Kshtu: grrrrrrrrrrr! Kshtu bri kur m pa pr her t par... ditn q u vendosa aty. M shqetsoi ajo kafsh q n minutn e par q e takova. Tani, kafsht nuk m ngjiten si Shn Franeskos, q mbante gjithmon zogj rreth vetes. Dua t them se kafsht jan indiferente ndaj meje... ashtu si njerzit. (Buzqesh leht) ...m t shumtn e kohs. Por ky qen nuk ishte indiferent. Qysh n fillim ai hungrinte, pastaj m hidhej, q t m kapte njrn nga kmbt e mia. Jo se ishte i egr, e di, ishte i lodht, q i merreshin kmbt, por dhmbt i kishte. Vraponte duke iu marr kmbt, por un gjithmon largohesha. Njher ma shkputi nj cop t kmbs s pantallonave, shikoje, mund ta vresh ktu ku sht arnuar. Kt ma bri ditn e dyt q u vendosa aty...por un ia futa shkelm dhe vrapova shpejt shkallve dhe mbaroi me kaq. (Mendon) Un ende nuk e di se si qiraxhinjt e tjer ia dalin me t, por e di se ka mendoj un pr kt pun. Un mendoj se ai merret vetm me mua. Kshtu sht. Sidoqoft, kjo zgjati m shum se nj jav, sa her hyja, por kurr kur dilja. Qesharake. Ose, ishte pr t qeshur. Un mund t merrja plakat e t flija n rrug, qeni kujdesej pr t gjitha. Mir, un mendova pr kt nj dit kur isha n dhomn time, nj nga hert q kisha ikur shkallve dhe ather mendova. Vendosa: s pari, do ta vrisja qenin me dashamirsi, dhe nse kjo nuk do t funksionoj...thjesht do ta vrisja. (Piteri stepet) Mos reago Piter, vetm dgjo. Kshtu, t nesrmen shkova dhe bleva nj qese me hamburger, t mesm, pa keap, pa qep dhe rrugs pr n shtpi i hodha bukt dhe mbajta vetm mishin. Kur shkova te banesa qeni po m priste. E hapa prgjysm dern, q t on n korridorin e hyrjes dhe aty ishte, duke m pritur. Ashtu dukej. Hyra me shum kujdes dhe un kisha hamburgert, t kujtohet, hapa qesn dhe e lshova mishin posht, disa metra nga qeni q po m hungronte. Kshtu! Hungronte, ndaloi hungrimn, nuhati, u afrua ngadal, pastaj m shpejt, pastaj edhe m shpejt drejt mishit. Mir, kur arriti aty, u ndal, m shikoi, un i buzqesha, por me droje, m kupton. E afroi turirin te hamburgert, mori er, nuhati dhe pastaj: raghhhhhhhhhh! Kshtu....i shqeu ato. Dukej sikur nuk kishte ngrn kurr
290

R E V I S T

L E T R A R E

asgj gjith jetn, prve plehrave. Q mund t jet shum e vrtet. Nuk besoj se pronarja ha gj tjetr prve plehrave, por ai hngri t gjith hamburgert pothuaj me nj goj. Dhe fyti i tij tingllonte si i nj gruaje. Pastaj, pasi e mbaroi mishin, hamburgert, dhe u prpoq ta hante edhe letrn, u ul dhe m buzqeshi. Un them se buzqeshi. Un e di, macet buzqeshin. Ishte shum mirnjohs pr disa aste. Pastaj BAM, hungriu dhe mu vrsul prsri. As kt her nuk m kapi. Kshtu shkova lart dhe u shtriva n shtrat dhe nisa t mendoj pr qenin prsri. T them t vrtetn, u ofendova dhe isha i trbuar nga inati. Ishin gjasht hamburger shum t mir, q nuk kishin aq shum mish derri sa pr ti neveritur . U ofendova, por pas pak, vendosa ta provoja edhe pr disa dit. Nse e mendon mir, ai qen kishte dika q e bnte t arrinte deri n antipati. Me t vrtet. Dhe un pyesja veten nse mund ta prballoja kt antipati. E provova edhe pes dit t tjera, por ishte gjithmon e njjta: nuhat, afrohu, kullufit, Raghhhhhhhhhhhh. Buzqesh, hungron , BAM. Mir, tani, Avenyja Columbus ishte mbushur me hamburger dhe un isha m pak i ofenduar se sa i neveritur. Kshtu, vendosa ta vras qenin. (Piteri ngre dorn pr protest) Oh, mos u alarmo kaq shum, Piter, nuk ia dola. Ditn q u prpoqa ta vras qenin, bleva vetm nj hamburger dhe at, nj porcion helmi q un mendova se sht vdekjeprurs. Kur bleva hamburgerin i thash atij njeriut q t mos mundohej pr bukn. Ajo q m duhej ishte mishi. Prita nga ai t reagonte, si p.sh.: Ne nuk shesim hamburger pa buk ose Do ta hash jasht kt, ndor?, por jo. Ai buzqeshi me dashamirsi, e mbshtolli hamburgerin me letr si zakonisht dhe tha: Nj kafshat pr mackn tnde? Un desha ti them: Jo, jo. sht pjes e nj plani pr t helmuar nj qen q e njoh. Por nuk mund t thuash nj qen q e njoh, pa tinglluar qesharak. Kshtu q thash me z paksa t lart, kam frik edhe shum formalisht: Po. Nj kafshat pr mackn time. Njerzit i hapn syt. Kshtu ndodh gjithmon kur un prpiqem ti thjeshtsoj gjrat. Njerzit i hapin syt. Nuk shikojn as andej, as kndej. Kshtu. Rrugs pr n banes, me duar e bra brum hamburgerin me helmin dhe ndjeva sa trishtim, po aq edhe neveri. Hapa dern e korridorit
291

R E V I S T

L E T R A R E

t hyrjes dhe aty ishte monstra, duke pritur t merrte ofertn dhe pastaj t m vrsulej. Maskarai i gjor. Kurr nuk e mori vesh se momenti kur ai buzqeshte, para se t m vrsulej, m jepte koh pr t ikur. Por, ja ku ishte, ligsia me nj ereksion, duke pritur. Lshova n tok kafshatn e helmuar, u nisa kah shkallt dhe vshtrova. Kafsha e gjor e kullufiti ushqimin si zakonisht, buzqeshi, gj q gati m smuri, pastaj BAM. Por un ika me sprint shkallve, si zakonisht dhe qeni nuk m kapi, si zakonisht. Dhe kjo bri q bisha t smurej pr vdekje. E dija kt sepse ai nuk m priste m dhe ngaq pronarja u kthjellua. Ajo m ndali n korridor mbrmjen e tentativs pr vrasje dhe m tregoi se Zoti i kishte dh n nj goditje fatale qenushit t saj. Kishte harruar epshin dhe syt e saj pr her t par ishin krejt t hapur. Dukeshin si syt e qenit. Ajo mu qa dhe m krkoi q t lutesha pr kafshn. Doja ti thosha: zonj, un kam arsyet e mia pr tu lutur: mbretresha me ngjyr, familja portorikane, personi n dhomn prball q nuk e kam par kurr, gruaja q qan mbyturazi prapa ders s saj t mbyllur dhe t gjith njerzit e tjer, n t gjitha banesat e prbashkta, kudo; ve ksaj zonj, nuk e kuptoj se si duhet t lutem. Por...pr ti thjeshtuar gjrat... i thash asaj se do t lutesha. Ajo i hapi syt. M tha se isha gnjeshtar dhe se un ndoshta kisha dshir q qeni t ngordhte. Un i thash dhe ktu kishte shum t vrtet, se nuk doja q qeni t ngordhte. Nuk doja, dhe jo vetm sepse un e kisha helmuar qenin. Kam frik se m duhet tju them se un doja q qeni t jetonte pr t par se kah do t shkonte marrdhnia. (Piteri tregon paknaqsin e tij n rritje dhe nj antagonizm, q vjen e e zmadhohet) T lutem kupto, Piter, kjo sht e rndsishme. Duhet t m besosh, sht e rndsishme. Ne duhet ta dim efektin e veprimeve tona. (Tjetr rnkim i thell) Eh, sidoqoft, qeni u prmirsua. As q e mora vesh se si, ve nse ai ishte pasardhs i qenit q ruante portat e ferrit ose t ndonj vendi t till. Nuk jam i mir n mitologji. (E rrokjezon fjaln mit-o-logji) Po ti? (Piteri futet n mendime, por Xheri vazhdon) Sidoqoft, edhe ti e humbe pyetjen q vlen tet mij dollar,
292

R E V I S T

L E T R A R E

Piter; sido q t jet, qenit iu kthye shndeti dhe pronares iu kthye etja, q skishte pse t ndryshonte pas shptimin e ham-hamit. Kur po kthehesha n shtpi pasi pash nj film n kineman e Rrugs 42, nj film q e kisha par, ose nj q ishte pak a shum i ngjashm me t tjer q kisha par, pasi pronarja m tha se qenushi ndjehej m mir, un shpresoja shum se qeni po m priste. Un isha... eh, si mund ta shpreh...i joshur? ...i fascinuar? ...jo, nuk e besoj...zemrthyer nga ankthi, pikrisht ashtu. Un isha zemrthyer nga ankthi se do t prballesha me shokun tim, prsri. (Piteri reagon me tallje) Po, Piter, shok. Kjo sht fjala e vetme pr kt. Un isha zemrthyer e t tjera pr tu prballur prsri me mikun tim qen. Shkova te porta dhe hyra pa frik, u afrova deri n mes t korridorit t hyrjes. Bisha ishte aty... m shikonte. Dhe, e di, dukej m mir pas asaj telashes me me... m mir mos ta prmend. U ndala. E shikova, m shikoi. Besoj...besoj se qndruam nj koh t gjat ashtu... t qet, si statuja...vetm duke e shikuar njri tjetrin. Un e shikoja m shum n fytyr se sa ai mua. Mund t them se un mund t prqendrohem m gjat n shikimin e fytyrs s nj qeni, se sa nj qen n shikimin e fytyrs sime, ose t kujtdo tjetr. Por gjat atyre njzet sekondave, ose dy orve, q ne shikuam njri tjetrin, krijuam nj lidhje. Tani, kjo ishte ka kisha dashur t ndodhte: un e doja qenin dhe doja q edhe ai t m donte. Isha prpjekur ta doja, isha prpjekur ta vrisja, t dyja ishin prpjekje t pasuksesshme. Un shpresoja ... dhe vrtet nuk e di pse prisja q qeni t kuptonte dika, pak a shum motivet e mia...Un shpresoja se qeni do t m kuptonte. (Piteri duket i hipnotizuar) Kshtu sht... kshtu sht ...(Xheri ka nj tendosje abnormale tani) sht kshtu sepse nse nuk merresh me njerzit, duhet t fillosh me dika. Me kafsht! (Shum m shpejt tani dhe si konspirativ) Nuk e sheh? Njeriu duhet t gjej nj mnyr pr tu marr me dika. Nse jo me njerz...nse jo me njerz... me dika. Me nj shtrat, me nj buburrec, me nj pasqyr... jo, kjo sht shum e vshtir, ky sht nj nga hapat e fundit.
293

R E V I S T

L E T R A R E

Me nj buburrec, me nj...me nj...me nj ilim...nj rrot letre higjienike... jo, as me at...edhe ajo sht pasqyr, gjithmon kontrollon gjakderdhjen. E sheh sa e vshtir sht t gjesh dika? Me nj qosh rruge dhe me shum drita, me ngjyrat q reflektohen n rrugt e lagura si me vaj...me nj tuf tymi, nj tuf... tymi... me ...me letra pornografike, me nj kuti t fort...pa dry...me dashurin, me t vjellat, me t qarat, me zemrimin se zonjushat e bukura nuk jan zonjusha t bukura, me at se si t bsh para me trupin tnd sht nj akt dashurie dhe un mund t ta provoj kt me ulrimn pr faktin se je gjall, me Zotin. Si t duket kjo? Me Zotin q sht nj mbretresh me ngjyr e veshur me kimono dhe q heq vetullat, q sht nj grua q qan me vendosmri pas ders s saj t mbyllur...me Zotin, q si m kan thn, ka shum koh q i ka kthyer shpinn gjithkaje... me ...ndonj dit, me njerz. (Xheri e nxjerr me vshtirsi fjaln e fundit) Njerz. Me nj ide, me nj koncept. Dhe ku m mir, ku m mir se sa n kt justifikim poshtrues t burgut, ku mund t komunikojm m mir me nj ide t thjesht e t vetme se sa n salln e hyrjes? Ku? Ky do t ishte nj fillim. Si mund t bsh m mir nj fillim...t kuptosh dhe t kesh mundsin pr tu kuptuar...fillimi i nj mirkuptimi, se sa me...(Ktu Xheri duket se bie n nj mundim gati grotesk) se sa me nj qen. Kjo sht: nj qen. (Ktu ka nj qetsi q mund t zgjas disa momente, pastaj Xheri i kputur e prfundon tregimin e tij) Nj qen. Dukej nj ide shum e ndjeshme. Njeriu sht miku m i mir i qenit, mos harro. Kshtu: qeni dhe un e shikuam njri tjetrin. Un m gjat se qeni. Dhe ajo q un pash ather ka mbetur e pandryshuar. Saher q qeni dhe un shihemi me njri tjetrin, t dy ndalemi aty ku jemi. Ne e shikojm njri tjetrin me nj przierje trishtimi dhe dyshimi dhe pastaj shtiremi indiferent. Ecim bri njri tjetrit t sigurt, ne kuptohemi. sht shum e pikllueshme, por ju duhet ta pranoni se ky sht mirkuptim. Ne kemi br shum prpjekje pr t krijuar lidhje dhe kemi dshtuar. Qeni u sht kthyer plehrave dhe un i jam kthyer kalimit i vetmuar, por i lir. Nuk i jam kthyer. Dua t them se un kam fituar liri kalimi, nse t humbsh kaq shum do t thot t fitosh.
294

R E V I S T

L E T R A R E

Msova se as dashamirsia, as egrsia, n vetvete, t ndara nga njra tjetra, nuk krijojn ndonj efekt prtej vetvetes dhe msova se t dyja t kombinuara, s bashku, n t njjtn koh, jan nj emocion msimdhns. Dhe ajo q fitohet sht humbja. Dhe cili ishte rezultati: qeni dhe un kemi arritur nj kompromis, m shum pazar, n t vrtet. Ne as nuk duhemi, as nuk lndohemi, sepse nuk mundohemi ta arijm njri tjetrin. Dhe, prpjekja ime pr ta ushqyer qenin ishte nj akt dashurie? Dhe, ndoshta, prpjekja e qenit pr t m kafshuar nuk ishte nj akt dashurie? Po ta keqkuptojm kshtu, mir ather, pse e kemi shpikur fjaln dashuri n fillim? (Bhet heshtje. Xheri shkon tek ulsja e Piterit dhe ulet aty. Kjo sht hera e par q Xheri ulet gjat shfaqjes) Historia e Xherit dhe qenit: Fund! (Piteri sht i heshtur) Mir, Piter? (Xheri bhet papritur gazmor) Mir, Piter! ka mendon, mund tia shes kt tregim revists Readers Digest dhe t fitoj ndonj mij dollarshe pr rubrikn Personazhi m i paharrueshm q kam takuar ndonjher, ? (Xheri sht gjallruar, por Piteri sht i trazuar) Oh, tani, Piter, m thuaj far mendon.

PITERI (I mpir): Un ...un nuk di ka ...Nuk besoj se... (Tani gati duke qar) Pse mi tregove t gjitha kto? XHERI: Pse jo? PITERI: Nuk kuptoj. XHERI (I trbuar, por duke pshpritur): Kjo sht gnjeshtr. PITERI: Jo, jo. Nuk sht. XHERI (Qet): U mundova t ta sqaroj derisa po tregoja. Tregova ngadal, e gjitha kjo ka t bj me... PITERI: Nuk dua t dgjoj m! Nuk t kuptoj ty, as pronaren e vendbanimit tnd, as qenin e saj... XHERI: Qenin e saj? Mendoja se ishte imi...Jo, jo, ke t drejt. Qeni sht i saj. (Shikon Piterin me vmendje, e tund kokn) Nuk e di ka po mendoja; sigurisht ti nuk e kupton. (Monoton, i lodhur) Un nuk jetoj n bllokun tnd, nuk jam martuar me dy
295

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI PITERI: XHERI: PITERI

XHERI: PITERI: XHERI: PITERI:

296

papagaj, apo fardo q t jet zgjidhja jote. Un jam nj klient i prkohshm dhe shtpia ime jan banesat e neveritshme n Ann Perndimore t New Yorkut, q sht qyteti m i madh n bot. Amen! M...vjen keq; nuk desha t ... Harroje. Ma merr mendja se ti nuk di far t bsh m mua, ? (Me shaka): Ne botuesve na ndodh gjithka. (Nnqesh) Je komik. (Qesh me zor) E di kt? Ti je shum... person plot humor. (Me modesti, por i knaqur): Oh, tani, jo edhe aq. (Ende nnqesh) Piter, un t shqetsoj apo t bj konfuz? (Lehtsisht): Eh, m duhet t pranoj se kjo nuk ishte pasditja q kisha parapar. Do t thuash se un nuk jam zotria q prisje. Nuk po e prisja asknd. Jo, nuk e di a po prisje. Por ja q un jam ktu dhe nuk po iki. (Shikon orn e dors): Mir, ti mund t mos iksh, por un duhet t jem n shtpi shum shpejt. Oh, tani, rri edhe pak. Vrtet duhet t shkoj n shtpi, shiko... (E gudulis Piterin me gishta n brinj): Oh, h, tani. (Piteri guduliset shum. Ndrsa Xheri vazhdon ta gudulis, zri i bhet fals) Jo, un...ohooooh! Mos ! Mos pra, mos! Stop! Stop! Ohhhoooo, jo,jo. Rri pra. (Ndrsa Xheri e gudulis): Oh, hihihihhi... Duhet t shkoj. Un, hihihihihihhi. M n fund, stop, stop! Hihihihihih, m n fund papagajt do t jen duke prgatitur darkn s shpejti. Hi, hi. Dhe macet po shtrojn tryezn. Stop, mos, dhe, dhe... (Piteri sht palosur n dysh tani) ...dhe ne po...hihihihihih...uh... hohohooho... (Xheri ndal gudulisjen ndaj Piterit, por kombinimi i gudulisjes me humorin e tij t krisur ka br Piterin t qesh gati me histeri. Ndrkoh q e qeshura e tij vazhdon, pastaj bie, Xheri shikon me nj buzqeshje t shtangur t uditshme) Piter? Oh, hahahahahahahahah. ka? ka? Dgjo tani. Oh, hohoho. ka? ka Xheri? Oh, Zot!

R E V I S T

L E T R A R E

XHERI (mistershm): Piter, a do ta dish se far ndodhi n zoopark? PITERI: Ah, ha,ha. ka? Oh, po n zoopark. Oh, ho,ho,ho. Eh, un pata zooparkun tim pr nj ast... hihi, papagajt q prgatisin darkn dhe ...ha, ha, kado q t ishin... XHERI (Qet): Po, ishte shum komike, Piter. Nuk e prisja. Por do t dish se far ndodhi n zoopark, apo jo? PITERI: Po, po, patjetr. M trego far ndodhi n zoopark. Oh, Zot. Nuk e di se ka ndodhi me mua. XHERI: Tani do tju lejoj t hyni n at q ndodhi n zoopark. Por s pari duhet t t tregoj se pse shkova n zoopark. Shkova n zoopark pr t msuar m shum pr mnyrn se si njerzit bashkjetojn me kafsht dhe mnyrn se si kafsht bashkjetojn me njra tjetrn, por edhe me njerzit. Kjo mund t mos ishte nj prov e drejt, prderisa na ndanin hekura, prderisa t gjitha kafsht nga njra tjetra ndaheshin me hekura dhe t gjith njerzit nga kafsht, si gjithmon. Por, prderisa sht zoopark, duhet t jet ndryshe. (Ai e godet Piterin n krah) Shtyju! PITERI (Miqsisht): M fal, nuk ke mjaft vend? (Ai rrshqet pak) XHERI (Buzqesh leht): Epo, t gjitha kafsht jan atje dhe t gjith njerzit jan atje dhe sht e diel dhe t gjith fmijt jan atje. (Ai e shtyn Piterin fort) Shtyju! PITERI (Me durim, por ende miqsor): N rregull. (Ai shtyhet edhe pak dhe Xheri ka t gjith vendin q mund ti duhet) XHERI: Dhe sht dit e nxeht sot, kshtu q edhe i gjith kutrbimi sht atje, dhe t gjith shitsit e balonave dhe t gjith shitsit e akulloreve dhe t gjitha fokat lehin dhe t gjith shpendt klthasin. (E shtyn m me forc) Shtyju! PITERI (Duke u nervozuar): Shiko, sa shum vend ke! (Por ai shtyhet edhe m shum dhe tani sht strukur n skaj t ulses). XHERI: Dhe un jam atje dhe sht koha e ushqimit n shtpin e luanve dhe kujdestari i luanve hyn n kafazin e luanit, n njrin nga kafazt e luanve dhe ushqen njrin nga luant. (I bie fort me grusht n krah Piterit) Shtyju! PITERI (Shum i nervozuar): Nuk kam ku t shkoj m dhe mjaft m godite. far halli ke? XHERI: A do ta dgjosh tregimin? (I bie srish Piterit me grusht n krah) PITERI (I befasuar): Nuk jam shum i sigurt! Sigurisht nuk dua t m godasin me grusht n krah. XHERI (Grushton srish krahun e Piterit): Kshtu?
297

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: XHERI: PITERI: XHERI: PITERI

XHERI PITERI XHERI: PITERI: XHERI PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI: PITERI: XHERI PITERI

XHERI

Boll! far halli ke? Jam i mendur, bastard! Kjo nuk sht qesharake. Dgjo, Piter. Un e dua kt stol. Ti shko e ulu n at stolin atje dhe nse sillesh mir do t tregoj vazhdimin e tregimit. (I shqetsuar): Por... pr ka? ka ke? Pastaj, nuk e kuptoj se pse duhet ta lshoj kt ulse. Un ulem n kt ulse gati do t diele pasdite, kur sht mot i mir. sht e veuar, ktu nuk ulet kurr askush, kshtu q e kam pr vete. (Butsisht): Ik nga ky stol, Piter, e dua un. (Gati pr t shpthyer): Jo. T thash se e dua un kt ulse dhe do ta marr. Tani shko atje. Njerzit nuk mund t ken gjithka q duan. Ti duhet ta dish kt. sht rregull. Njerzit mund t ken nj pjes t atyre q duan, por nuk mund t ken gjithka. (Qesh): Imbecil! Ti je i trash nga mendja. Pusho! Ti je kastravec. Shko shtriju pr tok. (Energjik): Dgjo ktu ti. U mora me ty gjith pasditen. Jo tamam. Mjaft gjat. U mora me ty mjaft gjat. T dgjova sepse dukeshe..., sepse mendova se kishe nevoj t flisje me dik. Ti i thua gjrat mir, me mas dhe prap...oh, cila sht fjala q duhet t prdor un pr ta thn si duhet... Krisht, ti m trbon ... largohu dhe m jep ulsen time. Ulsja ime. (E shtyn Piterin dhe gati sa e hedh nga ulsja): Hiqmu sysh! (Duke rimarr vendin e tij): T marrt dre...qi. Kjo sht e teprt! T durova shum. Nuk do ta lshoj kt ulse; nuk do ta marrsh dhe pik! Tani largohu! (Xheri grhet por nuk lviz) Largohu t thash! (Xheri nuk lviz) Largohu prej ktu. Po qe se nuk largohesh...je nj byth...ja se ka je...Po nuk u largove, do ta thrras policin, ata t przn. (Xheri qesh dhe rri) T paralajmroj, do ta thrras policin. (Butsisht): Nuk ke pr t gjetur polic kndejpari; jan t gjith n Ann Perndimore t parkut duke ndjekur xixllonjat npr pem ose npr kauba. Kaq dijn t bjn ata. Ky sht funksioni i tyre. Kshtu q brtit sa t duash, ske pr t marr gj t mir.

298

R E V I S T

L E T R A R E

PITERI: Policia! T paralajmroj, do t arrestojn. Policia! (Pauz) Thash policia! (Pauz) Ndjehem qesharak. XHERI: Ti dukesh qesharak; nj burr q brtet pr policin nj pasdite t bukur t diele n park, kur nuk po t ngacmon askush. Sikur nj polic t mbaronte punn e tij dhe t vinte kndej, mund t ndodh t t fus brenda si t mendur. PITERI (Me neveri dhe pafuqi): O Zot i madh, un erdha ktu vetm pr t lexuar dhe tani m krkon t lshoj ulsen. Ti je i marr. XHERI: Hej, kam lajme pr ty, si thuhet n kso raste. Un jam n ulsen tnde t muar dhe ti kurr m nuk ke pr ta pasur tnden. PITERI (Me trbim): Shiko ti, largohu nga ulsja ime. Nuk dua tia di nse ka kuptim apo jo. Un e dua kt ulse pr vete. Un dua t largohesh nga ajo. XHERI (E tall): Au...Shiko kush sht i marr? PITERI: Largohu! XHERI: Jo. PITERI: T paralajmroj! XHERI: A e di sa qesharak dukesh tani? PITERI (Inati dhe ndrojtja e kan pushtuar): Ska rndsi. (Gati qan) Largohu nga ulsja ime! XHERI: Pse? Ti ke gjithka q do n kt bot. Ti m tregove pr shtpin tnde dhe pr familjen tnde dhe pr zooparkun tnd t vogl. Ti ke gjithka dhe tani do kt ulse. A luftojn burrat pr gjra t tilla? M thuaj Piter, a sht kjo ulse, kjo cop hekuri dhe druri, nderi yt? sht kjo gjja n bot pr t ciln ti do t luftoje? Mund t mendosh dika m absurde? PITERI: Absurde? Shiko, nuk kam ndrmend t flas me ty pr nder, as t prpiqem t ta sqaroj ty kt shtje. Pastaj nuk sht shtje nderi, por edhe sikur t ishte, ti nuk do ta kuptoje. XHERI (Me prbuzje): Ti as q e ke iden ka po thua, apo jo? Ndoshta kjo mund t jet e hera e par n jet q ti ke pasur dika m t mundimshme pr t prballuar se sa tu ndrrosh kutin higjienike maceve tua. Budalla! Nuk e ke iden, as m t vogln ide, se pr far kan nevoj njerzit e tjer. PITERI: Oh, djal, dgjo. Ti nuk ke nevoj pr kt ulse, kjo sht e sigurt. XHERI: Po, po, kam. PITERI (Duke u dridhur): Un vij ktu prej vitesh. Kam pasur or shum t kndshme, knaqsi t mdha, bash ktu. Dhe kjo sht e rndsishme pr njeriun. Un jam nj njeri i prgjegjshm dhe
299

R E V I S T

L E T R A R E

XHERI: PITERI: XHERI: PITERI XHERI: PITERI: XHERI: PITERI: XHERI PITERI

XHERI: PITERI XHERI PITERI XHERI

PITERI

XHERI
300

jam i rritur. Kjo sht ulsja ime. Dhe ti nuk ke t drejt t ma marrsh. Ather lufto pr t. Mbroje vetn, mbroje stolin tnd. Ti po m shtyn. ohu dhe lufto! Si burrat? (Ende i zemruar): Po, si burrat. Nse ngul kmb t m prqeshsh ende. Duhet t t vlersoj pr nj gj: ti je kastravec dhe shkurtpams, besoj... Boll m!... ...por, e di si thon gjithmon n televizion ti e di dhe vrtet mendoj, Piter, se ti ke njfar dinjiteti. Kjo m befason... Boll! (Ngrihet me prtes): Shum mir, Piter, do t ndeshemi pr kt ulse, por ne nuk jemi as t barabart. (Nxjerr dhe hap me klik nj thik t shmtuar) (Duke u ndrgjegjsuar papritur pr situatn): Ti je i marr! Ti je i artur...Ti do t m vrassh. (Por prpara se Piteri t ket koh pr t menduar se far t bj, Xheri e gjuan thikn te kmbt e Piterit) Ja ku e ke. Kape. Ti ke thik dhe kshtu jemi m t barabart. (I tmerruar): Jo. (Nxiton pr tek Piteri, e kap pr kravate. Piteri ngrihet. Fytyrat e tyre gati preken): Tani merre at thik dhe lufto me mua. Lufto pr dinjitetin tnd, lufto pr kt ulse t mallkuar. (Duke u prpjekur t lirohet): Jo! L...lshom t shkoj! Ndi... ndihm! (E godet me shpulla Piterin n do luftim): Lufto bastard i mjer. Lufto pr kt ulse. Lufto pr papagajt e tu. Lufto pr macet tua. Lufto pr dy vajzat tua. Lufto pr gruan tnde. Lufto pr burrrin tnde, ti kastravec i vogl patetik (E pshtyn Piterin n fytyr) Ti nuk ishe i zoti as ta mbarsje gruan tnde me nj fmij mashkull. (Trhiqet, me trbim): Kjo sht pun gjenetike, jo burrrie, mor...mor monstr. (Ai prkulet, merr thikn dhe lviz pak mbrapa. Merr frym rnd) Po t jap edhe nj shans t fundit. Ik prej ktu dhe m ler t qet! (Ai e mban thikn me dor t shtrnguar, por t shtrir para vets, jo pr t sulmuar, por pr tu mbrojtur) (Rnkon rnd): Ashtu qoft!

R E V I S T

L E T R A R E

(Me turr, ai i hidhet Piterit dhe ngulet n thik. Tablo: pr nj ast heshtje e plot, Xheri i ngulur n thik, n fund t krahut t shtrir t Piterit. Pastaj Piteri thrret, largohet prapa, duke e ln thikn n trupin e Xherit. Xheri rri pa lvizur, n vend. Pastaj edhe ai thrret dhe duhet t jet britma e nj kafshe t trbuar, t plagosur pr vdekje. Me thikn n trup, ai shkon duke iu penguar kmbt tek ulsja q Piteri e ka ln t lir. Ai, prplaset aty, ulur, prball Piterit, me syt e hapur n agoni, me goj t hapur)

PITERI (Pshprit): Oh Zot, oh Zot, oh Zot... (Ai i prsrit kto fjal disa her, shum shpejt. Xheri po vdes. Por tani shprehja e fytyrs s tij duket se ndryshon. Ai duket i relaksuar dhe ndrsa zri i dridhet, nganjher me dhembje piklluese, t shumtn e kohs duket sikur po i shpton vdekjes. Ai buzqesh.) XHERI: Faleminderit, Piter! Me t vrtet tani. Faleminderit shum! (Goja e Piterit mbetet e hapur. Ai nuk lviz dot. sht shtangur) Oh, Piter, kisha kaq shum frik se mos t bja t ikje. (Ai qesh si mundet) Ti nuk e di sa frik kisha se mos ikje dhe m lije vetm. Dhe tani do t t tregoj se ka ndodhi n zoopark. Besoj... besoj se kjo sht ajo q ndodhi n zoopark ... Besoj. Besoj se kur isha n zoopark vendosa t eci nga veriu....drejt veriut m sakt... derisa t t gjeja ty...ose dik...dhe vendosa t flas me t...doja t t rrfeja...dhe gjrat q do t t rrfeja do t...Epo, kjo ishte. E shikon? Kjo ishte. Por... nuk e di...a mund ta kisha planifikuar gjith kt? Jo...jo, nuk mund ta kisha planifikuar, por mendoj se po, e kisha planifikuar. Dhe tani t kam treguar at q doje t dije, apo jo? Dhe tani ti di gjithka q ka ndodhur n zoopark. Dhe tani ti e di se ka do t shikosh n televizor dhe fytyrn pr t ciln t tregova...T kujtohet? Fytyra pr t ciln t tregova...Fytyra ime, fytyra q po sheh tani. Piter...Piter? Piter...T faleminderit! Un erdha tek ti (Qesh shum dobt) dhe ti m rehatove. I dashur Piter. PITERI (Pothuaj i mekur): Oh Zot! XHERI: M mir ik tani. Dikush mund t kaloj dhe ti nuk duhet t jesh ktu kur t vij dikush. PITERI (Nuk lviz, por fillon t qaj): Oh Zot, oh Zot! XHERI (Mse i lodhur tani, shum afr vdekjes): Ti ske pr tu kthyer kurr m ktu. Piter, ti je shpronsuar. Ti ke humbur ulsen tnde,
301

R E V I S T

L E T R A R E

por ti e mbrojte nderin tnd. Dhe Piter, do t t them dika. Ti n t vrtet nuk je kastravec; n rregull, Piter, ti je kafsh. Edhe ti je kafsh. Por m mir tani t ngutesh, Piter. Nxito! M mir ik...kupton? (Xheri nxjerr nj mindil dhe me mundim t madh e me dhimbje fshin dorezn e thiks nga gjurmt e gishtave) Ik Piter! (Piteri fillon t largohet) Prit, prit, Piter. Merre librin... librin. Ja ktu...pran meje...tek ulsja jote...ulsja ime, m sakt. Eja, merre librin. (Piteri niset kah libri, por trhiqet) Ngutu Piter. (Piteri vrapon pr tek ulsja, rrmben librin dhe trhiqet) Shum mir, Piter, shum mir. Tani ik! (Piteri heziton pr pak, pastaj ikn nga e majta e skens) Ik...(Syt e tij tash m jan mbyllur) Ik, papagajt e tu po prgatisin darkn... macet ... po shtrojn tryezn... PITERI (Jasht skene. Nj britm e mjer): Oh Zot! XHERI (Syt e tij jan ende t mbyllur. Ai tund kokn dhe flet me nj kombinim mimike t prbuzjes dhe lutjes): Oh...Zot! (Ai vdes) PERDJA Nga anglishtja: Ben Apolloni

302

R E V I S T

L E T R A R E

Haqif Mulliqi

aqif Mulliqi (Pej, 1960), regjisor teatri dhe dramaturg, ka kryer studimet pr Dramaturgji n Fakultetin e Arteve n Universitetin e Prishtins. Tash sht profesor n Universitetin e Prishtins, n Universitetin e Tirans dhe n Universitetin e Tetovs. Po ashtu, sht antar i bordit t PEN-it t Kosovs. sht doktorant n Qendrn pr Studime Albanologjike n Tiran. Ka marr pjes edhe n festivale botrore dhe sht shprblyer me mime t rndsishme. sht autor i disa dramave, si: Katr epoletat, Si e mposhta Musolinin, Parfumeria, Trenat, Nj varr pr majorin e mbretit, Asgj ve Gjyzepes, The Kosowar, Sistola etj. sht prfshir n antologjin e drams bashkkohore shqipe, botim i Ministris s Kulturs s Republiks s Maqedonis me dramn Sistola (2008). Dramat e tij jan t prkthyera n mbi dymbdhjet gjuh t huaja.

DRAMA PR MUA, MIRJAM DHE SANDRIN

Vetat: Lon Dukagjini Mirjam Sandri Zoti Ivanaj

AKTI I PAR (Nat e mjegullt. Nga larg bie nj dritz mbi bulevard dhe, fare n fund t skens, nj dritz tjetr blu e bn shum t lvizshme mjegulln e cila, thuajse e ka burimin aty pran diku. Fare n t djatht t skens, n gjysmerrsir, n refleksionin e nj drithije q bie nga anash, jo aq fuqishm, vihet re fytyra e trishtuar e Lon Dukagjinit i cili me sa mundet troket n dern para tij duke thirrur disi n panik)
303

R E V I S T

L E T R A R E

LONI: ZOTI IVANAJ: LONI:

ZOTI IVANAJ:

LONI: ZOTI IVANAJ:

LONI:

ZOTI IVANAJ:

LONI:

Zoti Ivanaj! Hapeni dern, zoti Ivanaj! Nuk mund t ma bni kt gj sonte, zoti Ivanaj! Hapeni dern! Dera nuk hapet dot m pr ty as sonte as nesr. Kurr m. Kjo sht e pabesueshme, zoti Ivanaj. N fakt, sht mosmarrveshje. Ju lutem, zoti Ivanaj! Un ju pandehja m shum si mik sesa nj qiradhns t vrtet. Un kam kaluar nnt vjet t plota n kt banes. Me juve. Ju lutem, zoti Ivanaj! Un e kam thn tashm fjaln e fundit. Dy jav t kam pritur pr ta paguar borxhin, Lon. Dy jav t tra, Lon Dukagjini. Dy. T thash se nuk sht krcnim imi ky, por do t t nxjerr jasht nse nuk paguan m n fund t tr at borxh. Mirpo... Gjasht muaj me qira t papaguar! Ku ke par ti kshtu? Un nuk jam bujtin e komuns, Lon Dukagjini, dhe kt ta kam thn. E ke harruar?! Po, po, ma keni thn, por ama. Hapeni dern, zoti Ivanaj. Ju lutem! T bisedojm edhe nj her. T sqarohemi! Nuk mund t ma bni kt t zez. Jam me ethe. Po digjem flak. N fillim t javs tjetr mi kan premtuar rrogat. E kuptoni?! Un do ta shlyej borxhin tim. Gjithmon e kam br. Vetm sa t rregullohem ca. Pastaj edhe ai, automekaniku m ka premtuar t mi jap parat e makins para Krishtlindjeve. Parat e makins s dmtuar. Mjaft e kam pritur dhe un. T makins q ma e solli vllai nga Anglia. Edhe ndonj dit. Edhe ndonj dit? Hah! sht refreni yt tashm i famshm, ky, Lon Dukagjini. Refreni t cilin e dgjoj katr muaj rresht. Pr do dit. Pr do dit. Jam lodhur, tashm! Hapeni dern, ju lutem! sht nj nat e ftoht kjo, zoti Ivanaj! E mjegullt! Nuk mund t jeni kaq i pamshirshm, zoti Ivanaj! Hapeni dern, zoti Ivanaj, ju lutem! Hapeni! sht nat e ftoht. Un kam ethe! Ju e dini punn e

304

R E V I S T

L E T R A R E

bronkitit tim! Ju lutem, zoti Ivanaj, hapeni dern! Ju lutem! ZOTI IVANAJ: Ta thash edhe nj her, Lon se: Dera nuk hapet dot m sonte. LONI: Mirpo... ZOTI IVANAJ: Apo edhe do t hapet edhe nj her. LONI: Ju faleminderit, zoti Ivanaj, ju falnderoj nga zemra! E dija se jeni nj fisnik i njmendt. Ju jeni nj zotri i vrtet, ja ku jua them, i njmendt. Ju faleminderit, zoti Ivanaj! (Hapet dera e apartamentit dhe shtati i zotit Ivanaj shquhet n kontrapunkt t drits s fuqishme)

ZOTI IVANAJ: Gjasht muaj, Lon. LONI: E di. Por, ju premtoj se nuk do t bhen shtat, zoti Ivanaj. Ja ku e keni fjaln time. Pastaj ne jemi br si nj familje e vetme tashm. Thn t drejtn un nuk e besoj ta kem dik tjetr pos juve n kryeqytet. Ju e dini kt. Ju jeni personi im m i afrm. Mbase nuk jua kam thn kt ndonjher, por kshtu kam menduar gjithmon. ZOTI IVANAJ (me ironi): Ah! Do t m bsh t qaj. LONI: Megjithat. ZOTI IVANAJ: Parat e ksaj qiraje i kam burim jete dhe ti e di shum mir kt gj. Ju e kuptoni gjendjen time. Kam shum vjet invaliditeti dhe se nuk mund t punoj askund dhe asgj. LONI: E di, e di dhe m vjen keq, por. ZOTI IVANAJ: Keq? LONI: Ju lutem t m kuptoni zoti Ivanaj. N fakt, ju e dini se do ti paguaja t gjitha, por me ndodhi ajo fatkeqsia me makin prej para pes vjetsh. Ju betohem se automekaniku m tha se do t ma paguaj borxhin q m ka. Parat e para i kam pr ju. Un jua di pr nder pr t gjitha, zoti Ivanaj. Pr t gjitha, me nj fjal. Pastaj ju e dini se q nga aksidenti sa t brisht e kam shndetin.
305

R E V I S T

L E T R A R E

ZOTI IVANAJ: LONI: ZOTI IVANAJ: LONI: ZOTI IVANAJ:

LONI: ZOTI IVANAJ

LONI: ZOTI IVANAJ: LONI: ZOTI IVANAJ: LONI: LONI:

Nga nj atlet jam shndrruar n nj rast t t smurit kronik. Nj nat e ftoht si kjo mund t jet fatale pr mua. Ju i keni para raportet e mjekve! Fati ishte njerk pr mua, njerk, zoti Ivanaj. Ndodh dhe kjo. Sido q t jet, un jua di pr nder q e hapt dern edhe nj her, vrtet jua di pr nder. Ju jeni vrtet njeri fisnik, zoti Ivanaj! Vrtet shpirtdlir. Burr i pashoq. Burr?! E po burrat flasin vetm nj her e ke harruar? Nj her? Vetm nj her?! Po dhe kjo der shapet m dot sonte, i dashur Loni. I dashur, Lon Dukagjini! Mirpo. Tashti merre kt bagazhin tnd, ngaq, nuk e besoj dot se m do t kthehesh n kt banes. (Ia hedh nj valixhe para kmbve) Jo! Ju lutem! Ju lutem fort, zoti Ivanaj! (Krruset posht dhe merr edhe nj grusht librash, gazetash dhe revistash): Merri dhe kto me vete dhe shkofsh n ferr, sa parat borxh m ngele. Ju lutem! Ju lutem! Natn e mir (i hedh librat, gazetat, revistat dhe artikujt e ndryshm t prer nga gazetat) Zoti... Natn. (Ia prplas dern para hunde) Zoti Ivanaj!

(Fiket drita e zymt q ndrit sadopak dern e shtpis) O Zot, tmerr!

(Loni kthen kokn, i vshtron librat dhe gazetat me dhembshuri, pastaj shpejt gjunjzohet dhe nis ti mbledh. Derisa i mbledh ashtu me nguti nga fundi i skens, n gjysmerrsir dhe nga mjegulla q sht rralluar tashm, pran drits s bulevardit vihen re siluetat e Mirjam dhe Sandri. Sandri sht i ulur n
306

R E V I S T

L E T R A R E

nj karroc invalidsh t ciln e shtyn nga pas Mirjam. Hijet e tyre jan t shprndara dhe ata nuk shihen qart. Kta pr disa aste e vshtrojn Lonin i cili prpiqet ti palos disi letrat e shprndara) SANDRI: Mirmbrma! LONI (N astin kur ata nisen drejt Lonit, ky sikur i heton, ndalon ti mbledh librat, gazetat dhe revistat. Ngrihet ngadal dhe i pasigurt kthehet drejt tyre. V dorn mbi ball pr ti br streh drits ngaq nuk i dallon qart Mirjam dhe Sandrin): Mirmbrma! (Mirjam dhe Sandri bjn nj prpjekje pr t lvizur pak m prpara, diku te drita e bulevardit, ku tashm shihen me qart, ai me mjekr, ndrsa Mirjam ka nj kapel t bukur n kok. Sandri ka nj mjekr t prkufizuar me shije dhe, q t dy kan t veshur pallto t zeza) MIRJAM: Jeni i vetmuar. Nuk ju kemi par m hert. LONI: Mbase. Un ktu jetoj. N fakt ktu kam jetuar. Deri m sot. Deri sonte. Deri para pak astesh, m sakt. Por, m bhet se edhe un juve pr her t par po ju shoh. SANDRI (Me z t thell): Nuk e vini re ju ask, duket. Do t thot se qenkeni i pastreh?! LONI: Jo. Po. N fakt, si e shihni jam duke krkuar strehim. SANDRI: Do t thot ju jeni i pashtpi? LONI: Si duket juve ia qlluat. (Me ironi) Athua si?! MIRJAM: E pam kur ju dbuan jasht. Zoti Ivanaj, ashtu quhet, apo jo?! LONI: Po. E kam mik. SANDRI: Mik???!!! LONI: Po. Si t them. Me t vrtet ia teprova. Ai nuk ka faj. MIRJAM: Ishte vrtet disi e pakndshme kjo sken juaja me mikun tuaj. LONI: Ah! Mos ma tregoni mua kt gj. Vetm shpirti im e di se si jam ndjer. N fakt, se si ndjehem. Pr mua asgj nuk ka kaluar. N fakt, un jam ktu tek n fillim t trs. E kuptoni?! Ky sht vetm prologu i situats n t ciln ndodhem. MIRJAM: Vrtet e dhembshme!
307

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Groteske! LONI: Apo tragjikomedi!? MIRJAM dhe SANDRI: Urdhro?! Si?! LONI: Mendoj: e dhembshmja dhe grotesku bashkdyzohen n trillin e quajtur tragjikomedi domethn n at ku njerzit qeshin me dhimbjen e tjetrit. Apo si do t thoshte Aristoteli. MIRJAM: Jeni dramaturg juve?! SANDRI: Apo regjisor?! MIRJAM: Apo aktor?! LONI: Jo. Tashm jam nj i pastreh. N fakt, un madje as q shkoj n teatr. Un kam mbaruar pr filozofi ndrsa kam punuar lloj-lloj punsh. Si gjithka, me nj fjal, gjithka: msues, taksixhi, kamerier, banakier, srish arsimtar, pastaj nj muaj e gjysm polic dhe far jo. Dhe, nse nuk m keqkuptoni, gjithmon kam qen disi i trhequr. I ndruajtur. Mbase edhe i heshtur. Nj njeri i uditshm q dshiron t rrij i vetmuar. MIRJAM: Domethn, njeri q ka dshir t mos bashkbisedoj me t trt. LONI: Po! E sakt. MIRJAM: Zotria i heshtur? LONI: Apo zotri heshtja!, nse urdhroni juve. SANDRI: Kshtu ju quajn t tjert?! Miqt?! Sdo mend. LONI: Un nuk kam miq. Po t kisha miq, pandehni se do t ndodhesha ktu i vetm n pik t nats, me nj valixhe me plaka personale dhe nj krah librash dhe gazetash dhe shkrimesh t shkputura prej tyre? N fakt, kshtu e kam ripagzuar veten. SANDRI: Si? LONI: Kshtu de (ecn nga e majta), Zotri heshtja! MIRJAM: Ha-ha-ha. E uditshme! LONI: Edhe (ecn nga e djathta) Zotri vetmia! N fakt, ky dhe ishte koncepti im prej nj filozofi q nuk ka ln pun pa punuar n faqe t dheut. SANDRI: Cili?! LONI: Heshtja dhe vetmia. (Ecn nga e majta) SANDRI: Ndieni monotoni? LONI (shkon nga e djathta): M fal!
308

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Mendoj, shtisni vrdall. Monotonia ju cyt t mos ndaloni n nj vend, apo jo?! LONI: Jo. (Shkon nga e majta) Mbase. (Kthehet nga e djathta) Nuk e di. Nuk e kam menduar kt gj. Kjo q po vrdallosem sht nj konflikt me temperamentin tim. Un jam i qet dhe i heshtur. Rndom. SANDRI: Dhe i heshtur? LONI (e shikon me dyshim): Prej nga e dini kt gj? SANDRI: Po ju vet e that kt! LONI: Un? SANDRI: Po, i heshtur dhe i vetmuar, apo, si that se ishit vetpagzuar n: Zotri heshtja dhe Zotri vetmia. LONI: Un ta kem thn kt gj. SANDRI: Po (E shikon Mirjam dhe krkon edhe pohimin e saj) MIRJAM: (Pohon me kok) LONI: Uau. M bhet se do t ripagzohem tash e tutje n: Zotri llafazani, apo jo?! Dhe, s fundit, kush jeni ju? MIRJAM dhe SANDRI: (Heshtin dhe e vshtrojn Lonin) LONI: Prej nga dolt ktu. Un n kt shtpi, gjegjsisht n kt lagje, kam jetuar nnt vjet dhe asnjher nuk ju kam par. Asnjher t vetme. SANDRI: Je i sigurt q nuk m ke par ndonjher n jetn tnde? LONI (e shikon me nj shikim pabesie): Po. Pse? Mbase. SANDRI: Po, apo mbase? LONI: Edhe po edhe mbase. Dhe, s fundit, prse m inspektoni kshtu. Ju lutem m lini t qet! (I shptojn librat nga duart dhe shprndahen n tok. Ulet ti mbledh, por ngrihet rrmbimthi n kmb) Kush jeni ju? SANDRI: Ne? LONI: Po, ju? MIRJAM: Ky sht Sandri, ndrsa un jam Mirjam. Ne jemi. SANDRI (bn nj ndrhyrje t hetueshme): Ne jemi vlla e motr. Ne shtisim natn. Qkur m kan ln kmbt, ne shtisim natn. LONI: Natn?! SANDRI: Npr heshtjen dhe vetmin tnde.
309

R E V I S T

L E T R A R E

LONI: Nuk po ju kuptoj! Un vrtet nuk po ju kuptoj. MIRJAM: Ne jetojm ktu afr. N fqinjsi. Shum afr, madje. Kemi shtpin ton t prbashkt. Dolm t shtisim n kt nat t errt dhe ju pam. N fakt, ne kishim keqardhje pr at q ju ndodhi. LONI: Pr at gj groteske dhe tragjike, apo jo? MIRJAM: Sido q t jet. Sido q t jet! LONI (Srish gjunjzohet dhe nis ti mbledh librat) SANDRI: As ju sikur nuk e doni vetmin, zoti Dukagjini! LONI (ndalon i habitur): Zoti Dukagjini? SANDRI: Lon Dukagjini, apo jo? LONI: Po, dora vet, ama, prej nga e dini ju emrin tim. E thash se ne nuk njihemi. E mbase as q jemi takuar ndonjher m par. Vrtet e habitshme. Prej nga e dini emrin tim, ? Kush jeni ju? MIRJAM: T tham se un jam Mirjam dhe ky sht Sandri. SANDRI: Ne jemi vlla e motr. MIRJAM: Ndrsa emrin tnd e msuam, po nga ti. Ti na u prezantove vet, apo jo? Besoj mos ta kesh harruar kt gj! LONI: Un? MIRJAM dhe SANDRI: Po. LONI (mundohet ta rikthej n mendje at q e ka biseduar me t panjohurit) MIRJAM: Gjithashtu t tham se jetojm ktu afr, shum afr dhe se... SANDRI: Se e kemi shtpin ton t prbashkt. LONI: Po, kjo m kujtohet. Po, po, m kujtohet. MIRJAM: Dolm t shtisim n kt nat t errt dhe ju takuam juve. LONI: Po, po, edhe kt e biseduam. SANDRI: N fakt, ne kishim keqardhje pr at q ju ndodhi. LONI: Pr kt gj groteske dhe tragjike, apo jo?, - kt e thash un! MIRJAM: Sido q t jet. Sido q t jet! (Pushim i shkurtr)

SANDRI: Q nga koha kur e kam humbur aftsin e t ecurit, nuk e kam paraplqyer q t dal pr t shtitur ditn. Gjithmon kshtu n
310

R E V I S T

L E T R A R E

mbrmje, un dhe Mirjam. N mbrmje kur ka m pak njerz. Ashtu, m pak sy t zgurdulluar. M pak kureshtar, me nj fjal: fytyra me shprehje keqardhjeje. LONI: Ashtu? SANDRI: Po. LONI: Un n kt shtpi kam jetuar plot shtat vjet e gjysm. Shtat e gjysm. Gati tet. N fakt, nnt. Dhe deri m tashti i kam ndrruar. N fakt, e kam ndrruar vetm nj makin. E kuptoni, isha shofer i ngatht, por me pasion. Dhe, e kuptoni se si prfundojn t gjitha kto krash, bam, bum dhe ska m makin. (Qesh) Ha-ha-ha. Mund ta paramendoni nj filozof me timon n duar. Ju e dini q filozoft i quajn edhe ndrrimtar, apo jo? Nj ndrrimtar me timon t makins n dor. (Qesh) Ha-ha-ha. Sa e uditshme! Nuk e kuptoj se si mund t qesh njeriu q ka hallin tim! Nj rac e uditshme kjo jona, njerzore apo jo? Qeshemi ather kur nuk duhet t qeshemi dhe qajm ather kur nuk duhet t qajm. (Kthehet nga Sandri me pamje serioze) M ndjeni, po ju? Mendoj. Si t them. Ju, n luft u lnduat?! Mendoj karroca. Invaliditeti. M falni! MIRJAM: Jo. SANDRI: Po. LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: (Loni i vshtron habitshm. Pason nj heshtje e gjat)

Ju nuk keni frik? Nga far? Ashtu. Mendoj. Shumica e njerzve friksohet nga kjo q m ka ndodhur mua. Njerzit friksohen edhe nga vdekja. Dhe pr kt askush nuk duhet ta ndjej veten keq. LONI: E tashti nuk ju dhemb dika? SANDRI: Po juve? LONI: Mua. Mua, gjithka. SANDRI: E ku m saktsisht? LONI: Gjithka. Gjithandej. Nuk mund t prcaktoj. Jam i drobitur. Si duket po mplakem m shpejt se duhet. SANDRI: Domethn se jeni friksuar seriozisht?
311

R E V I S T

L E T R A R E

LONI:

Nganjher nuk m bhet vetm se jam i smur, por edhe se po mplakem shum. Pastaj dhe kjo nat. E kuptoni, zoti Ivanaj, qiradhnsi im kishte t drejt, por un i prgjrohesha se do tia paguaja nj dit. E tashti sht nat. Kuptoni: nat. Nesr mbase edhe do t gjej ndonj zgjidhje. Apo edhe zoti Ivanaj do t ishte m i arsyeshm. E kuptoni atmosfern e qeshur t drits dhe kt t zymtn t nats. E un, ka koh q nuk ndjehem mir. (Kthehet andej nga shtpia e zotit Ivanaj dhe thrret me z). Zoti Ivanaj! Zoti Ivanaj! (Zoti Ivanaj e ndez dritn te dera)

ZOTI IVANAJ (Nga brenda): Shko pirdhu filozof muti! (Loni ndihet n situat t pakndshme, kthehet nga Mirjam dhe Sandri i rrudh kraht duke marr pamjen e t pafajshmit apo viktims s ksaj situate. Zoti Ivanaj e fik dritn. Pason nj heshtje pak m e gjat)

LONI: Ju, me siguri do t vazhdoni me shtitjen tuaj?! SANDRI: Po, ju, far do t bni ktu? LONI: Do t pres. Kot. Kurr nuk i dihet, apo jo? Mbase zoti Ivanaj ndrron mendjen! (N kt ast zoti Ivanaj ndez dritn mbi der t shtpis, e hap dern me t shpejt dhe i hedh edhe nj nga librat e Lonit. Zoti Ivanaj e mbyll dern me t shpejt. Ndrsa Sandri prpiqet t krruset pr ta marr librin, por ndjen dhembje)

SANDRI: Ah! (Mirjam dhe Loni me vrap krrusen dhe e kapin librin. Por, n astin kur e kapin librin duart e tyre takohen dhe kjo i cyt q pr ndonj ast edhe shikimet e tyre t bashkohen ngrohtsisht. Pastaj q t dy sikur e marrin veten dhe Loni ia lshon librin n duar Mirjam, ndrsa ajo ia prcjell at Sandrit. Sandri i

312

R E V I S T

L E T R A R E

shikon me nj shikim dyshues edhe njrin, edhe tjetrin, pastaj lexon titullin e librit) SANDRI: Lavdrim marris nga Erazmo Roterdami. LONI: Nj libr interesant ku, shpeshher n rolin e marris e kam identifikuar veten time t vetm dhe t heshtur. SANDRI (e hap librin dhe lexon): Bota mund t flas pr mua t doj /sepse e di se si Marria kalon keq edhe te m t marrt/, por un megjithat po ju them se vetm un jam e aft ti zbavit dhe perndit edhe njerzit! LONI (Pushim)

(disi i piklluar): Un besoj se ju, megjithat, do t vazhdoni n shtitjen tuaj t zakonshme t nats. SANDRI: Po. Ke t drejt, Lon. Lon Dukagjini. Iku kjo nat. nat e uditshme! (Ia jep librin n dor). Natn e mir! LONI: Natn! (Loni dhe Mirjam shikohen thell n sy. Pastaj Sandri i bn me shenj Mirjam q t kthehen andej nga kan ardhur)

SANDRI: Vazhdoni n heshtjen dhe vetmin tuaj, zoti Dukagjini! (Ata kthehen. Loni sht i trishtuar. Dhe sapo largohen disa hapa, Loni nuk prballon dot dhe nis t thrras pas tyre) Hej! Hej ju t dy. Hej!!! (Sandri dhe Mirjam ndalojn. Mirjam e kthen karrocn me Sandrin n drejtim t Lonit) Ju lutem m merrni me vete. Mos m lini vetm n kt heshtje! Hej, m merrni me vete! (Errsim i plot i skens)
313

LONI:

LONI:

R E V I S T

L E T R A R E

AKTI I DYT (Dhoma e dits e Mirjam dhe Sandrit. Ngjyrat e mureve jan disi m t hareshme. N murin prball, majtas, gjendet nj or e madhe e drurit. N t djatht t saj sht dera q shpie jasht apartamentit. N t djatht sht nj krevat i rregulluar, ndrsa n murin pran tij jan t varura foto n korniz. N t majt sht nj dritare me nj perde t bardh dhe t kuqe mbi. N mes jan dy kolltuk dhe nj tavolin dhome. Ndrsa, n t djatht t ders sht bredhi i stolisur. sht nata e Krishtlindjeve. Loni sht afruar fare pran shtratit dhe vshtron fotografit n korniz. Sandri qndron aty pran tryezs dhe nuk e shikon Lonin fare) Fotografi t hareshme. dokund s bashku; ti dhe Mirjam Mirjam dhe ti. (Heshtje) Por, prse ju mungojn fotot e fmijris? (Sandri e kthen kokn shpejt, bhet sikur dshiron ti thot di Lonit, pastaj srish trhiqet. E nxjerr nj kuti me cigare dhe e ndez nj)

LONI:

LONI:

LONI: Duket se keni udhtuar shum dikur. SANDRI: Po. Udhtonim. Dikur kur ishim t shndosh. Normal. LONI: M vjen keq! M vjen keq q po hap tema t pakndshme pr t biseduar. SANDRI: Ska gj! (Heshtje)

SANDRI: Ta haj dreqi, ta haj! Nuk m plqen kur e pres kshtu. Gjithmon e kam nj shqetsim. Nj makth. Kam frik se nj dit Mirjam do t shkoj dhe nuk do t kthehet dot.
314

R E V I S T

L E T R A R E

LONI: Mirjam?! SANDRI: Edhe kjo sht femr. sht grua. Grat jan t parashikueshme. Ato i tradhton durimi. Madje edhe ather kur mund t duken t lumtura pran nesh. E, veanrisht kur mungesn e lumturis s tyre ua lexon do dit n sy. fat! Mirjam do t vendos q t ik nj dit. E un, far t bj un? Un q ia rrmbeva padrejtsisht pes vjett e jets s saj. Pes vjet t tra t shpress se do t jet e lumtur, mbase, nj dit. Kupton?! (Loni hesht)

SANDRI: Sdo mend se nuk e kupton. Ti je vetm nj filozof i dshtuar. Filozoft botn e shohin brenda saj. M thell, apo jo?! Ndrsa realiteti prcllon nga jasht. Ajo q nuk mund t fshihet sht jasht. Ndrsa un dhembjen ia shoh n syt e saj. Pes vjet murgrie, ktu. Pes. LONI: Un besoj se ajo do t kthehet tashti! Iku n dyqan, apo jo? SANDRI: Kush? LONI: Ajo de, Mirjam! SANDRI: Mbase. (Pushim i shkurtr)

SANDRI: Ulu ather Loni, ulu se edhe tashm na je shndrruar si nj antar i familjes, apo jo?! LONI: Un, megjithat, do t rregullohem dhe do t ik fill pas Krishtlindjeve me gjith falnderimet e mia pr ju dhe pr Jezu Krishtin, i cili n prag t fests s shenjt ju solli juve t m shptoni nga nata e acart. Do tju jem mirnjohs prjetsisht. Isha me ethe. Nj bronkit i fshehur q aktivizohet her pas here. Prjetsisht. Mbase ma keni shptuar jetn, parmbrm. Nuk e di far do t bj at nat kur zoti Ivanaj m shporri n rrug. Oh, njeri i pakuptueshm doli! uditrisht. E pandehja si vlla timin. Mbase edhe m shum: si mik! E dini si thon: vllezrit nuk i zgjedh ti, por vetm miqt! SANDRI: Sido q t jet, merre ajin tnd gri dhe ulu, Loni! Ulu! E nse
315

R E V I S T

L E T R A R E

LONI SANDRI:

LONI

SANDRI: LONI:

SANDRI: LONI: SANDRI:

Mirjam do t kthehet kt her, vrtet ia ka vler barra qiran pr ta pritur, apo jo?! Motrn e Gjergj Elez Alis, apo jo?! T ka vajtur ndonjher mendja te kjo legjend. Tek un dhe Mirjam, apo edhe Mirjam dhe un si t duash! Gjergji dhe e motra e tij, t ciln nj nat t errt, gati befasisht, vjen Bajlozi pr ta rrmbyer. (E vshtron me ngulm Lonin) (ulet n kolltuk duke e shmangur shikimin nga Sandri): Thn t drejtn - jo. N fakt, un kto gjra i shoh disi m shum. Si filozof, apo jo? N esencat e tyre dhe reflektimet ideore. dhe, relativisht, me nj fjal. N qoft se dikujt i duket se n fjalt e mia kan m shum paturpsi se t vrtet, ejani pra ti hedhim pak nj vshtrim jets njerzore, e ather t gjith do ta keni t qart se sa borxh m kan dhe si m nderojn t gjith njsoj. - DES. ERASMI ROT DECLAMATIO. LAVDRIM MARRIS. (ngrihet n kmb): M vjen keq, por un nuk do t doja q ju t keni ndonj keqkuptim. Un gjat ktyre ditve ktu jam prpjekur q t bashkndjej me ju. Edhe me juve edhe me Mirjam. Jam prpjekur t familjarizohem me brengat tuaja dhe... Lre, lre tashti! Nuk kam nevoj pr mshirim t ktill as dhembje t huaj. Shpresoj t mos m keqkuptoni, por duke qndruar m pran jush, un besoj se ju kam njohur disi m mir. Mbase shum m mir sesa dikush tjetr q do ta pretendonte kt nga largsit, dhe jam pyetur sa e sa her n heshtje: pse kshtu luan Krijuesi yn me njerzit dhe fatet e tyre! T thash se nuk m plqen q dikush t shpreh keqardhje pr mua e as ndjenja mshire. Mirpo... Edhe nse nj dit Mirjam do t shkoj pr t mos u kthyer, un, megjithat, do ta pres. Po, po, do ta pres. Un e kam br planin e pritjes. Do t qndroj ktu dhe do ta survejoj dern kur t hapet. Kjo ka ndodhur. Grat din t t ikin nga jeta dhe t ta boshatisin at, dhe t t kthehen n jet duke ta rikthyer srish ankthin dhe frikn se do ikin srish. Plani i survejimit t ders,

316

R E V I S T

L E T R A R E

mbase edhe ssht ndonj plan, por nuk kam ndonj zgjidhje tjetr. As mundsi. Un nuk mund ti bie pas, po vendosi t ik nga ktu. Kt gj e ke t qart edhe ti, besoj. Thjesht, do t qndroj ktu dhe do ta pres. Gjithmon e kam pritur. E kam pritur dhe do ta pres. Shpresoj q nj dit nuk do shndrrohet n pre t dikujt tjetr fal fatkeqsis q m goditi mua dhe e cila, padrejtsisht e goditi edhe at mbase m shum. LONI: Ju, sdo mend se e dashuroni shum motrn tuaj? SANDRI: Ti! LONI: M falni. Desha t them: ti, sht e qart se, ke nj ndjenj t pazakonshme dhe shum t veant karshi zonjushs Mirjam! Motrs tnde! Me sa kam kuptuar gjat ksaj kohe me ju, ti dhe zonjusha, nuk keni njeri tjetr? LONI: (Sandri i hedh nj shikim pyets)

I kam shikuar sa e sa her fotografit tuaja mbi mur dhe gjithandej jeni vetm ju. Ju t dy: ti dhe Mirjam! E keni vetm at? SANDRI: Mirjam?! SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: (Heshtje e gjat) Un jam i vetprmbajtshm. Ky sht nj virtyt apo ves, ?! Cili? Po ky q jam ashtu, si e thash, i vetprmbajtshm. Nuk e di. Edhe Mirjam m ka thn gjithmon se duhet t jem i i vetdurueshm, i vetprmbajtshm dhe i vetvetes! (Pushim i shkurtr) (disi, si n vete): Nse i mbledh flokt e saj? Mua m plqen kur i ka t lshuara, ather kundrmon arom lirie. Si dikur. (Loni ngrihet n kmb dhe e shikon habitshm)
317

SANDRI

R E V I S T

L E T R A R E

LONI:

Ti flet pr motrn tnde, zotri! Pr zonjushn Mirjam, apo jo?! SANDRI: Ather nuk duket aq e ashpr. Nuk m plqen ashprsia e saj, sado e natyrshme q sht. E bn, disi, t prvuajtur. Ndrsa kur i lshon flokt supeve, ah! Hern e shkuar kur doli n qytet i ngjyrosi flokt n t zeza. Mua m plqejn flokt e verdha. Nuk ia kam thn kt asnjher, por besoj se ajo e di kt gj. Oh, aq e brisht bhet ashtu me t verdha. Fare e pambrojtur. Dhe femr. Mirjam, e brisht dhe plot skofi. Mezi po pres q t kthehet, ashtu, flokverdh. LONI: Mbase do t ket kapel n kok. Sot po bie bor. SANDRI: Un e di se sht aq e brisht dhe aq e dashur. Por me sy t piklluar si te portreti i Maria Magdalens t Ticianit. E kam par n Ermitazh, n Sant Pertersburg, para tre vjetsh, gjat festave t Vitit t Ri i kaluan s bashku n Shn Pertersburg. Kisha frikn se edhe ajo po e shihte at piktur si un. At shprehje t piklluar fytyre. Maria Magdalena. LONI: A kishte ndonj lidhje me dik, Mirjam. Mendoj, m par. Mendoj, kshtu. Ta ket pasur dik! Motra juaj! Mirjam? E kuptoni?! LONI: (Sandri e shikon ashpr) Krkoj ndjes, Sandr. Vrtet krkoj t m ndjesh. Ende pa e nxjerr nga goja kt pyetje qartsisht e kuptova se katranosa bisedn. Se, kjo q po pyesja sht nj pyetje marroqe, e cila nuk i vete moshs sime, por, m ndjej, vrtet, Sandr! T lutem! (Sandri vazhdon ta shikoj, pastaj kthen kokn dhe sikur futet n meditime)

SANDRI: At kurr nuk e kam dashur. T przgjedhurin e saj. Ai sht i vrazhdt. Egoist i ashpr. Aq sa, ndonjher, m kishte vajtur mendja se edhe kjo di t vrazhdsohet, pr shkak t tij! Pr
318

R E V I S T

L E T R A R E

shkak t vetive t tij t kqija e t imponueshme. (Heshtje)

SANDRI: Ai ia shkatrroi jetn Mirjam. LONI: Pr ciln sht fjala? SANDRI: Eh, Mirjam e gjor! Nuk ka merituar asgj nga e tra kjo. Kt fat t pafat; t njeri t vetvetes dhe t pafat. Kt dram t pafat. LONI: Ajo t do, sigurisht. Shum, madje. Besoj! SANDRI (armiqsisht): Prej nga e di ti kt?! LONI: Nga? Ti flet vetm pr t. Pr Mirjam. Ndaj dhe jam i bindur se, kshtu duhet t jet. Njeriu nuk flet me kaq admirim pr at q nuk e do dhe i cili nuk ia kthen dashurin n po at mas, apo edhe m shum, n t njjtn koh. Ajo ty t do, Sandr. Kjo sht aq e identifikueshme. Si motra vllan, apo jo? SANDRI: Mos e tepro, t lutem! LONI: Njerzit, prgjithsisht jan smirzi dhe ziliqar, por kjo nuk mund t mos vihet re edhe sikur po t doja. (Pushim)

SANDRI: Mbase, disa her edhe e ka shprehur kt gj. Dikur, kur sishim t ngujuar n kt karroc invalidsh, un dhe ajo, pa e ditur dot se jet fatprer do t kishim. Por, ka koh q nuk e kam ndjer kt gj. Se si sht venitur. E ndjej. Nuk ekziston e prjetshmja, madje as n dashuri. Asgj m nuk ndjej, pr shum koh. As dashurin e Zotit ndaj njeriut, madje. Apo, mbase, mua m kan venitur ndjesit e mia. Nuk e di! Nuk e di! O Zot!, sa keq. Besoj se do t kthehet s shpejti. (Pushim. Pas pak Loni i afrohet dritares nga e majta, e shmang ca perden dhe shikon jasht)

LONI: Ty nuk t plqen bora, apo jo? SANDRI: Kam qen shndetlig gjithmon, ndaj dhe nuk kam luajtur
319

R E V I S T

L E T R A R E

dot si fmijt e tjer me toptha bore, e as nuk m kan lejuar ndonjher q t rrshqas me slit apo ski si fmijt e tjer. Bile as q dilja dot nga shtpia kur bnte t ftoht dhe reshte bor. Pr shkak t ksaj isha i trhequr, ndrsa n shkoll m quanin i vrejturi, apo edhe heshtaku i mamas. Kshtu m thrrisnin, ndrsa nuk e pandehnin dot. Nuk e dinin dot se kokn e kisha prplot fantazira dhe rrfejza fmijsh me prplot dell dhe imagjinat. Dhe as at se flas. Se flas shum. Shum, me veten time. Ndrsa doja t flisja me Mirjam, kur e kisha dhe kur se kisha pran vetes. Prindrit udhtonin shum dhe shpesh, para se t aksidentoheshin n Selanik kur kishin vajtur pr fundjav, dhe na lan. Ndrsa gjyshja q mori kujdesin pr ne. M linte me ndonj grua e cila m ruante dhe vazhdimisht m rrfente prrallza monotone t cilat madje i shpikte edhe vet, pa asnj sens poeti. Ata edhe ather vendosn t udhtonin vet, pa mua. At dit kobzez. E un u prgjrohesha t m merrnin me premtimin se nuk do tu pengoja dot. Jo, sigurisht! Dhe, fatkeqsisht shkuan pa mua. Pse? Pse, pse, pse? E un ngela n shtpi me gjyshin tim dhe at grua t huaj dhe t paimagjinat me at shkatrruese prrallash dhe t imagjinats fmijrore. LONI: Po Mirjam, ku ishte n at koh, Mirjam?! SANDRI (E shikon ashpr): Ather kam vendosur t lexoj dhe ti mbaja mend t gjitha tregimet q i lexoja. Disa i paramendoja brenda koks sime, disa t tjera i shpikja vet. (Sikurse merr veten pak) H? Historia sht nj tregim i madh, apo jo, Loni?! LONI: ? SANDRI: do njeri e ka historin e tij, apo jo? LONI: Po, mbase. (Pushim)

SANDRI: Un gjat gjith vitit e pres pranvern t vij! Dhe, n t sosur t saj, srish e pres po at stin q t kthehet. Un e dua pranvern dhe vetm at. Po ti? N pranver. T thuash do gj sht disi jet. Dhe m jet! Nse jo, jo. Pastaj, nj pranvere ndodhi kjo
320

R E V I S T

L E T R A R E

dhe ja ku ngela i ngulitur n kt karroc, pr t vazhduar t jem i mvrejtur dhe llafazan prjetsisht! Sdo mend se kjo m huton. Por. Nse sht dashur t ndodh n pranver, m mir t vdisja n Selanik sesa t vdes tashti kshtu, i ngujuar dhe me rata. Nga dita n dit. Nj dimr i tr jete! (Hutueshm disi) Ti, sikur nuk e ke pir ajin tnd, Lon? LONI: Kjo q e that sht aq e pikllueshme. SANDRI: A dshironi akoma sheqer? LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: (Loni e vshtron i heshtur) Si ndodhi, Sandr? Besoj se Mirjam tashti do t kthehet. Mendoj. Ka pes vjet q nuk prdor t mbln. Ka t bj di me diabetin, me disa rregullime, m ka thn doktori im. (Pushim)

SANDRI: Do t dal edhe un t shtis rreth e prqark lagjes. M jep pallton dhe kapeln me shall. LONI: Jasht bie bor, Sandr! SANDRI: Bor. LONI (ia sjell pallton, dorezat, shallin dhe kapeln): Mendon se sht vendim i drejt yti ky? SANDRI: Cili? LONI: T dalsh npr born q resh pandrprer. T dalsh pas gjith asaj q m the pr dimrin. SANDRI: far t thash? LONI: Mendoj pr born. SANDRI: Ti nuk je doktori im! LONI: Jo, nuk jam. SANDRI: As kujdestari im nuk je. LONI: M fal, t lutem! SANDRI: N fakt, kush je ti? Kush je ti q kaq shum t intereson fati im, ?
321

R E V I S T

L E T R A R E

LONI: SANDRI: LONI:

SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI:

LONI: SANDRI:

LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI:

SANDRI:

SANDRI: LONI:

Un nuk do t doja t... N fakt ti disi mu rrfeve iltr dhe mendova pr nj ast. Thash. paturpsi. M ndjeni ju lutem! Ju prgjrohem se nuk e kisha qllim tju shqetsoja. Tju lndoja. Un, n fakt, vetm u familjarizova me fatin tnd. Fatin? Apo fatkeqsin, si t duash. Ndaj dhe kureshtja m ngacmoi tju pyes se si kishte ndodhur e tra. Mua m vjen keq! Edhe mua m vjen keq pr ty! Mirpo. Fundja un si kam kmbt, por e kam kokn. Po ti? far ke ti pos kmbve tuaja, Lon Dukagjini. Nj bredhaman q sorollatet nga dera n der t huaj, nga shtpi n shtpi t huaj dhe i cili dik tjetr e quan fatkeq. Un. Pastaj, ishte ajo: A kishte ndonj lidhje m par. Mendoj, kshtu. Ta ket pasur dik! Motra juaj. Mirjam!!!? E kuptoni?!. E kuptoni?! M vjen keq! Mos e nxirrni nga konteksti i biseds son nj pyetje timen. Ju lutem! Kush je ti? Ju e dini se si. Pse erdhe ktu? M falni ju lutem! Ju vet ishit dshmitar t asaj skens s trisht, para disa netve, me zotin Ivanaj, qiradhnsin tim. Un ju takova juve n nat dhe erdha pas jush n shtpi - pasi q m ftuat. N fakt, ju m ofruat nj mundsi t ktill pr strehim t prkohshm derisa nuk do ti mbledh parat ta paguaj qiran te zoti Ivanaj. Ai sht nj njeri i mir dhe kupton, por un disi e teprova. Ne t kishim ofruar strehim pr nj nat t vetme e jo strehim t prhershm. Un ju jam mirnjohs pr t gjitha. Vrtet, mirnjohs dhe ju premtoj se shpejt, madje shum shpejt do t gjej zgjidhje dhe

322

R E V I S T

L E T R A R E

do tju l ktu tok me falnderimin dhe respektin tim pr juve. (Pushim i shkurtr)

SANDRI: Ishte skenar ky? LONI: Skenar?! SANDRI: Po, po. T gjitha i sajuat bashk me at zotin Ivanaj, t pamshirshmin. Ju dy e dinit se do t takohemi aty, ngaq ne do nat dalim pr t shtitur asaj rruge ndrsa ju na kishit vn re dhe e kishit sajuar nj plan n baz t t cilit tashti ti vepron ktu! LONI: Kjo sht e pamundshme. Un nuk ju kisha par kurr n jetn time deri at nat kur ngela n rrug. Ishte nj rast i kulluar. Rasti sht mbret i bots, apo jo? SANDRI: E bre regjin e lojs sate? Nj i pastreh, mjeran, i ngelur n nj nat t parakrishtlindjeve n rrug. Nj nat e ftoht, acar. Ju e dinit se ne nuk do tju refuzonim dot n at gjendje. Dhe ja, ti tashm u fute ktu dhe u shndrrove n nj pjestar t uditshm t familjes son. LONI: Kjo sht e pamundshme. Kjo sht sajes jotja. Fantazi, Sandr, fantazi! Nuk mund ta besoj dot. Jo, nuk po e besoj se jam duke e dgjuar kt q po e thua ti. SANDRI: Jo? LONI: Jo. Fundja, prej nga i jep kaq t drejt vetes sate q t m kundrosh, thuaja se jam ndonj kriminel ordiner? ? SANDRI: Nse nuk sht e vrtet kjo, prse ather vazhdove dhe ditt e tjera t qndrosh ktu. Nj nat sht vetm nj nat dhe kaq. LONI: N rregull, n rregull, n rregull. Ja, un, meq kshtu na qenka puna, un tash do ti mbledh gjsendet e mia dhe do t ik, me tr falnderimin tim pr at q e keni br pr mua. E kuptoj, e kuptoj. N fakt, ju keni t drejt, plotsisht t drejt. (Loni del nga dera dhe pas pak kthehet me valixhen e tij n dor duke e ln pas vetes dern e hapur) Mir! Do t ik.
323

LONI:

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Mir, ik. (N kt ast, nga dera e fundme vrehet t ket hyr Mirjam, e cila ka pallton e veshur, por me kapeln e Plakut t Krishtlindjeve n kok, kapeln e zez n kok dhe flokt e verdha. Gjithashtu Mirjam mban dika n duar. Jan dhuratat e Krishtlindjeve. Ajo qndron e heshtur n der, duke u shquar pjesrisht n drithije, dhe duke e dgjuar dialogun e Sandrit me Lonin, t cilt fare nuk e vn re pranin e saj)

LONI: Do t thot. SANDRI: far do t thot?! LONI: Un, megjithat, do t qndroja edhe pak sa ta takoj zonjushn Mirjam q edhe asaj ti shpreh falnderimin, por edhe ti krkoj ndjes pr telashet eventuale q mund tjua kem shkaktuar pr kto tri dit si mysafir i paftuar n kt shtpi. SANDRI: Jo, nuk ke nevoj ta vazhdosh qndrimin tnd ktu! T premtoj se un do tia prcjell ndjesn tnde Mirjam, pr t gjitha shqetsimet q na i ke shkaktuar ktyre ditve ktu. T gjitha. LONI: Do t thot pra kaq. SANDRI: Si urdhro! LONI: Pra, natn e mir! Do t ik n nat t errt dhe t acart. SANDRI: Ah, m plasi! LONI (hezitueshm, disi): Mir ather. Do t ik, pra! Nuk keni nevoj t m prcillni deri te dera. Dern do ta gjej vet. SANDRI (me ironi): Sa e dhembshme, se! LONI: Mir. Meq u krijua kjo rrethan, ather po ik. sht nat Krishtlindjesh! SANDRI: Prse erdhe ktu? LONI: Pse? SANDRI: Po. Pse? Pse, pse, pse? LONI: Ngaq ju m ftuat, ja pse, pse, pse, pse, pse, pse. (E lshon valixhen n tok) (Pushim i shkurtr)

324

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Ti erdhe ktu pr Mirjam, apo jo? LONI: O perndi, far flisni kshtu! brokulla jan kto. SANDRI: Erdhe tia rrmbesh zemrn asaj. LONI: Jo. Kt aluzion nuk e pranoj dot. Nuk e pranoj dhe pik. Kto jan trillime. Jan shpifje, dhe vetm kaq. (Pushim i shkurtr)

SANDRI: sht femr e bukur, Mirjam apo jo! LONI: Thjesht nj gj q shihet dhe q sdo koment. SANDRI: Ndrsa ti erdhe ktu pr t! Ky ishte plani yt dhe i zotit Ivanaj, pranoje! T futeshe n shtpi si nj i pastreh dhe t ngelsh ktu prjet. N shtpin e nj gruaje t bukur dhe t nj invalidi! Kshtu keni menduar?! LONI: Prse e sajon nj provokim t ktill duke mos e kursyer nj zonjush si Mirjam, ? Prse pr motrn tnde? Prse prpiqesh ta prbaltsh fytyrn dhe nderin e saj? Pr motrn tnde? SANDRI: Motrn? LONI: Un gjykoj se ssht n rregull t prpiqemi ta katranosim reputacionin e saj me aluzione t kota burrash xheloz dhe befasisht kaq t paarsyeshm. SANDRI: Burrash? LONI: Po, burrash. SANDRI: Ndrsa ti mendon se meshkujt burrrin e kan n kok, e jo n mes kmbsh! LONI: Po, ashtu mendoj. Sakt, ashtu. SANDRI (qesh me ironi): Ha-ha-ha-ha.. LONI: Dhe, m duhet t ta them se un vrtet, vrtet, vrtet nuk po t kuptoj. M fal, por kjo sht kaq e beft dhe kaq agresive, posesive, naive, apo thuaja si t duash, por e lig, Sandr, e lig. E lig dhe e paprovokuar nga un me asnj gj. Nuk po mund ta marr veten, dot! (Pushim i shkurtr)

325

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI:

SANDRI:

LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI:

Jemi takuar ne t dy m par. Ne?! Po, ne. Jo. Kjo sht e pamundshme. Un kam mbamendje t zhvilluar. Nj her po tju takoja do tju mbaja n mend prjetsisht. Ashtu? Po, ashtu. Po me Mirjam, je njohur gj m par me Mirjam? Jo. Jo, pr at Zot, jo. Betohem se nuk ju kam takuar ndonjher n jet, para asaj nate as ty e as Mirjam dhe nuk po e di prse po m inspekton kshtu. As n far po dyshon. Un mund t ta prsris me nder dhe bindje njqind her, nj milion her po deshe kt fakt se, thjesht un nuk ju kam takuar ndonjher n jetn time as ty e as zonjushn Mirjam, prpara asaj nate e as q e kam ditur se ekzistoni n kt bot. (E lshon valixhen) M vjen keq, por nuk e kam ditur. Pse ather na e zure at pusi varfanjaku? Ti afrohesh n at mnyr!? Ta joshsh Mirjam? Ti ke nj mij e nj arsye pr kt pr ta sajuar nj skenar t atill! Ajo sht e vetme n shtpi, me nj invalid t paaft pr ta mbrojtur at. Me nj t marr kmbsh dhe t pashpres pr t ardhmen. Sigurisht do ta kesh gjykuar se Mirjam sht nj pre e leht, madje fare e leht pr ty q ta sendrtosh planin aq qllimkeq. Fundja, far do t mendoj tjetr nj hamshor i pashtpi, i papara dhe i pashpres si ti?! Mbase edhe nj keqbrs i sprovuar?!! Un nuk jam keqbrs. Un nuk i kam br keq askujt. Asnjeriu n kt tok. As mua?! Ty?.. As ty.. Prse ty? Un t thash se nuk ju kam par as takuar ndonjher. far krkon nga un, far? As Mirjam? Jo, jo dhe jo. Askujt. Bobo! sajes. imagjinat. Kjo sht e pabesueshme. E pabesueshme?! Po, ndrsa mund t t them se ndjehem thell i lnduar nga t tra kto q mi thua. Po ende, m duhet t ta them se n

326

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: LONI:

SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI: LONI:

SANDRI: LONI: SANDRI: LONI: SANDRI:

asnj mnyr nuk e kam merituar qasjen tnde ndaj meje. Me asnj veprim timin dhe as fjal timen t vetme, besoj e as ndaj Mirjam! Ndaj, prse mi bn kto? Prse mi bn kto aluzione. Nuk e kuptoj, vrtet. Prse m akuzon? Un kam qen korrekt ktu pr tr kt koh - koh q e kam kaluar n kto aste vrtet t vshtira pr mua. Korrekt dhe mirnjohs. Ndaj dhe nuk e besoj t t kem dhn ndonj shkas pr t dyshuar n mua fardo qoft. Jo? Ja, ti m paragjykon. Po, po, m vjen keq, ti m paragjykon edhe m akuzon mbi nj grumbull t pakuptueshm t aluzioneve q i ke sajuar vet, pa ndonj shkas. Madje, ti, as q m njeh mua. As mua e as karakterin tim prej njeriu. M thuaj se kush je ti?! Jam Lon Dukagjini. Lon Du-ka-gji-ni. Mos u bj ironik. Ta thash se un vrtet nuk po t kuptoj. Jo, jo, ti m kupton fare mir, fare mir dhe vetm shtiresh i habitur. Ti, mysafiri yn i shpifur dhe i maskuar. I maskuar? Apo edhe hipokriti i nats! Si t duash. M vjen keq pr kto q i dgjoj, zotri. Vrtet m vjen keq. M vjen keq edhe pr ty, n veanti pr zonjushn Mirjam karshi s cils, as n ndrr nuk kisha ndonj tendenc apo mendim t keq dhe t pamoralshm. M vjen keq q do t ndahemi kshtu, n nj nat t fests s madhe, ndonse ua di pr nder pr t gjitha q bt pr mua. Mbase duhet tjua di pr nder edhe pr kt sinqeritet aq t pakuptueshm pr mua. Po ashtu. Natn e mir! Po ashtu un dua. Natn e mir! Mirpo... Natnnnn! (Loni e vshtron habitshm)

327

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Dhe, mos harro ta mbyllsh dern e jashtme fuqishm pas vetes q t bindem se ke ikur njher e prgjithmon nga jeta jon. LONI: Si urdhro! SANDRI: Pastaj, duket se po resh bor, ndrsa un nuk e dua dimrin aspak. (Loni e kap srish valixhen dhe bhet gati t niset)

MIRJAM (ndrhyn): I solla dhuratat pr ju. Dhuratat e Krishtlindjeve. (Ua tregon kutit me dhurat) E shihni, duket se un jam sot, plaku i Krishtlindjeve! (Dy kutit me dhurata i lshon mbi dysheme) (Errsim i plot i skens)

328

R E V I S T

L E T R A R E

AKTI I TRET (Mirjam sht duke shikuar nga dritarja. Prnjher e v re dik jasht q po i afrohet shtpis, vrapon te pasqyra aty afr dritares, i rregullon pak flokt dhe kmishn e zez. Pastaj me t shpejt, te koka e krevatit, e merr nj shami blu dhe e lidh rreth qafs. Pastaj shkon dhe ulet te tryeza mbi t ciln ndodhet ajniku i madh dhe filxhant prreth. Pas pak astesh, nga jasht n dhom hyn Loni. sht i veshur me pallton e tij dhe ka nj kapel t Plakut t Vitit t Ri, t ciln e kan mbuluar mjaft fluskat e bors. N dor ka nj kutiz t mbshtjell me letr dekorative) Dimr, dimr, dimr. (Mbyll ombrelln, e zhvesh pallton dhe kapeln dhe i var) Isha n qytet. Sa i bukur m bhet kryeqyteti n ditn e Krishtlindjeve. Jasht bn ftoht, por ama atmosfera sht shum e bukur. Si npr prralla. Nganjher m shfaqet dshira q t rikthehem disi n fmijri. Dhe, po t m pyeste Plaku i Vitit t Ri se cila do t ishte dshira ime e vetme n jet, do ti thosha: t bhem fmij e t mos rritem kurr! Si npr prrallat e Krishtlindjeve. (Pushim. Pas pak dgjohen t rrahurat e ors s murit, q sht e varur prball. Kambana e ors bie nnt her. Loni zhvesh pallton dhe e var. Pastaj i tregon kutizn me letr dekorative Mirjam. Loni mdyshet pr pak, pastaj vendos q kutizn ta v n tryez para Mirjam. M pas, q t dy, pr pak koh ndalojn t heshtur duke shikuar her kutizn e her njri-tjetrin n sy)

LONI:

LONI:

T faleminderit pr dhuratn e Krishtlindjeve! (Prek kapeln e Plakut t Vitit t Ri q ka n kok). Edhe un kam dika pr ty. M shum nj shenj pr nj Krishtlindje ndryshe. MIRJAM: Faleminderit! (Heshtje e gjat. Loni ulet bri tryezs)

329

R E V I S T

L E T R A R E

MIRJAM: aj frutash? LONI: Pr mua nj aj t gjelbr. T gjelbr me limon. (Mirjam mbush dy filxhan me aj. Mirjam qndron ulur karshi Lonit. Mirjam dhe Loni pin aj, t heshtur, vetm duke i hedhur nj shikim njri-tjetrit, her-her)

LONI: Yt vlla, Sandri, nuk sht n shtpi?! MIRJAM: Sandri. Jo. Jo, jo. Vajti n barnatore. LONI: N barnatore?! MIRJAM: Sandri i blen gjithmon vet barrat e tij. Gjithmon. Q nga dita kur vajta dhe e nxora nga spitali, gati gjysm viti pas aksidentit t rnd. (Mirjam ngrihet ngadal dhe shkon te dritarja ku, duke e shtyr paksa perden, vshtron jasht n natn me bor) LONI: Nat e ftoht. M bhet se kt tashm e kam thn, apo jo?! MIRJAM: Po, e ftoht. LONI: Mua m plqen bora. LONI: (Heshtje e shkurtr) M plqen edhe pse nuk e di arsyen e ksaj. (Mirjam e kthen kokn rrmbimthi dhe e shikon Lonin pr pak koh dhe pasi q bhet gati ti hedh nj batut, ajo srish, sikur pendohet dhe rikthen shikimin pr ta par born e kristalt jasht q e ka mbuluar tokn) Mua m plqejn nett me bor. (Pushim i shkurtr) Gjithmon kam menduar q nj dimri t gjat t udhtoj diku n veri, pr ta prjetuar born e vrtet dhe nett e kristaleve t bardha dhe magjepse! T gjith njerzit, kudo n bot, i gzohen bors. Dimri pa bor sht si femra e pa grimosur. M fal!

LONI: LONI:

330

R E V I S T

L E T R A R E

(Pushim m i gjat)

MIRJAM (pa e shikuar Lonin fare): Un nuk kam udhtuar ndonjher. Mendoj diku larg. N veri, po edhe n det. LONI: Ashtu. Thn t drejt nuk kam udhtuar as un, ashtu prej s vrteti, por n mnyr virtuale, n imagjinatn time, t thuash se, e kam vizituar globin q nga Antarktiku e deri te Piramidat e Egjiptit; apo, q nga Niagara e deri te Muri Kinez. LONI: Vrtet shum romantike. N fakt, sht e habitshme se sa romantik t bjn nett me bor! Aq m tepr n nj nat Krishtlindjesh si kjo. LONI: (Loni ngrihet)

A do t t plqente ty q t m shoqroje, mbase nj dit n nj udhtim t ktill dimror, Mirjam? MIRJAM (kthen kokn nga Loni, pastaj prnjher ia plas nj t qeshure t befasishme): Ha-ha-ha. LONI (fillimisht nuk e kupton se prse qesh Mirjam, por, m pas, edhe ky ia nis t qesh zshm): Ha-ha-ha. MIRJAM (ndrpret t qeshuren prerazi duke ndikuar te Loni q edhe ky t pushoj s qeshuri): Nuk po mund t besoj. Ka mbase vjet t tra qkur nuk kam qeshur kshtu. MIRJAM: Mirpo un vrtet asnjher nuk kam udhtuar askund. Askund! dhe, kjo m bn t qesh. T qesh me veten time, ngaq asnjher nuk e kam menduar kt gj. Asnjher. LONI: As un nuk kam udhtuar, vrtet. Ashtu ta presh biletn n nj agjencion udhtimi, ta vsh gishtin n hart diku dhe t thuash: Hej, Barcelona, m prit se po vjen Loni!. Un kam shtegtuar vetm me imagjinatn time t bollshme sa kndej e sa andej, sa kndej e sa andej. MIRJAM: Por un nuk kam udhtuar ashtu as n ndrrat e mia. Nuk e di prse. Nuk e kisha menduar ndonjher. Nuk po e marr vesh as sonte. LONI: N rregull, n rregull, e kuptova.
331

R E V I S T

L E T R A R E

(Pushim i shkurtr)

MIRJAM: E prse ne nuk kemi udhtuar asnjher askund? LONI: Un pr juve nuk e di, por pr veten time, t thuash gjithmon kam pasur problem me kohn, me parat, me... Sado q, nj her, gati sa nuk kam udhtuar n bregdet. N Sarand. N Shqipri. E kupton kt koncept: bregdeti madhshtor! Joni uj magjeps. Amfiteatri i Butrintit si nj prej mrekullive t bots. Ti e di ku i bie ky qytet i mahnitshm? (Ulet n karrigen pran tryezs) MIRJAM: Jo. Nuk e di. Sigurisht diku n jug, apo jo? Thn t drejtn gjithmon kam qen disi e ngecur n Gjeografi. LONI: Ska gj, ska gj. Un edhe ashtu nuk ia dola t shkoj dot. Arsyet i kam t njohura, ndrsa, tashm besoj se i ke t njohura edhe ti. Nuk thon kot se: Sikur dshirat t ishin kuaj, t gjith varfanjakt do t kalronin mbi to!. Ha-ha-ha. (Pushim)

MIRJAM: Ndrsa njerzit e tjer vazhdimisht udhtojn, apo jo? Vazhdimisht shkojn gjithandej. LONI: Po. Njerzit! Po, po, njerzit udhtojn. LONI: (Mirjam kthehet nga dritarja, Loni e shikon disi me admirim) M plqen shamia q ke lidhur nn fyt, Mirjam! Disi sikur e bn fytyrn tnde m t shklqyer, m t ndritur. (Mirjam sapo dgjon kt fjal kthen kokn, ndrsa Loni sikur nxiton ta lidh kpucn)

MIRJAM: Kush je ti? LONI: Ta haj djalli dhe kt kpuc! Vazhdimisht m krijon kallje n kmbn e majt. Kjo sht e uditshme ngaq un jam djathtak e jo mngjarash.
332

R E V I S T

L E T R A R E

MIRJAM: Cilat jan qllimet tuaja ktu, Lon? LONI: Qllimet? MIRJAM: Po. LONI: Un nuk jam ktu pr ndonj qllim t vetm. MIRJAM: Jo?! LONI: Jo. Madje, po kt pyetje edhe yt vlla ma ka parashtruar para pak orsh. E habitshme! sht kjo marrveshje apo koincidenc?! MIRJAM: Prse m bn lajka?! qllim fsheh brenda vetes, Lon? LONI: Un, un vetm e thash se m plqen shamia q ke vn rreth qafs. Disi krijon nj imazh m ndryshe pr veten tnde. T bn m t hapur dhe... M t ngroht. M subtile, mbase! Apo, m t freskt. Nj lulebor e hershme. Apo mimoz?! Dhe, ky nuk sht ndonj aluzion lidhur me sinqeritetin tim. Nj kompliment burrash dhe kaq. Pastaj, thuhet se femrave u plqejn komplimentet q i dgjojn! MIRJAM: Ashtu? LONI: Ashtu. MIRJAM: Vetm kaq? LONI: Un madje nuk kam asnj sqarim pr pyetjen q po ma sqaroni. Nuk po e kuptoj madje! MIRJAM: Nuk po e kupton? LONI: (Pushim m i gjat. Loni ngrihet n kmb me mjaft kujdes)

Nse, tashm duhet ta inspektojm njri-tjetrin ktu, ather, m thuaj ti mua se far po krkoje mbrm von n dhomn time? MIRJAM (reagon me inerci): T lutem!!! (Vazhdon srish te dritarja dhe e mbshtet kokn n perde) LONI: Ishe n dhomn time mbrm pas darke, e vrtet apo fanitje? MIRJAM: Jo. LONI: Megjithat, far po krkoje aty? MIRJAM: Erdha. Erdha thjesht. Erdha t ta fik dritn n dhom. E kishe harruar t ndezur! Kaq. Dhe, ky ssht ndonj mkat, apo jo? LONI: Ta fikje dritn?!
333

R E V I S T

L E T R A R E

MIRJAM: Po, ngaq po pandehja se t kishte zn gjumi dhe nuk e dija se ti po shtireshe, si m tregon tashti. LONI: Un nuk isha i fjetur dhe ti po e dije kt gj. MIRJAM: Jo. LONI: Dhe un me siguri po e prisja ardhjen tnde. Un po t prisja ty, Mirjam. MIRJAM: Kjo sht nj shpifje. LONI: Un vetm syt i kisha paluar ndrsa ti po e dije kt. (E kap n dor Mirjam dhe e kthen nga vetja) Kasnec ishin syt tu. Shikimi yt q vret zemr. MIRJAM: Jo. Mos! Nuk ke t drejt. LONI: Pasionin ende e lexova n syt e ty ku po lexoja dshirat tuaja q u puqn fuqishm me t miat, madje q n natn e par kur u takuam n rrug, kur sapo m kishin dbuar nga banesa. MIRJAM: T lutem. Jo. M lr! Nuk ke t drejt. Mos. Ik s kndejmi! Ik t lutem! Ik n nat! LONI: Jo, pr s gjalli jo. Ngaq as ti nuk e dshiron kt gj. Kt nuk ta thot goja, por syt, kta sy q nga vdekja do ta rikthenin cilindo burr n rruzull, se lre m mua, q t kam pran. (Mirjam e vshtron e nemitur. Pastaj i rrjedhin lott)

MIRJAM: Jo. T lutem, jo! (Loni me kujdes i fut dorn n flokt e Mirjam dhe i afron kokn pran vetes ngadal) Mos, mos qaj, Mirjam. Afrohu tek un. Afrohu te kraharori im dhe derdhe lotin tnd ktu. Mirjam! (I prkdhel flokt pr ta qetsuar) Mos, mos qaj m. Mos. Shhsshshss... (Mirjam e vendos kokn mbi kraharorin e Lonit por, n kt ast hapet dera dhe brenda n dhom, s andejmi, hyn Sandri, i cili ndalon n mes t skens duke vshtruar trishtueshm pamjen para tij. Sandri ka kapeln e Plakut t Krishtlindjeve n kok)

LONI:

334

R E V I S T

L E T R A R E

SANDRI: Keni nevoj pr faculet, mbase? MIRJAM: Sandr, t lutem! (Shkon drejt tij) T lutem m beso se asgj nuk ka ndodhur. Asgj. T betohem! (Prpiqet ta prqafoj, por Sandri e shtyn furishm dhe e prplas n dysheme. Loni vshtron me shikim t trishtuar)

LONI:

Un pandeh se mund t sqarohemi! E tra sht vetm nj situat. E shpifur. E pakuptimt. Un vrtet mendoj dhe kam nevoj t t sqarohem, Sandr. SANDRI: Ti!!! Ti t sqarohesh? Ti or pjatprmbyss! T pyeta sinqerisht se cili je ti, ndrsa ti heshte dhe sm tregove. E tashti, ja, tashti e di cili je. Nj horr bredhaman e barkthat i pashtpi e i pander. Kt, tashm e kuptova. E kuptova qart dhe dhembshm. MIRJAM: T lutem, Sandr! T lutem! (Sandri e vren kutizn e mbshtjell mbi tryez dhe vete me karroc dhe e merr. E hap me vrazhdsi dhe nga kutia nxjerr nj shami t bardh, identike me blun q e ka Mirjam tashm rreth qafe)

SANDRI: Mir, mir, ja. (E ngreh dorn me shamin e bardh) Un do t dorzohem. Ky sht fundi. Sa e turpshme. Sa e lig. N shtpin time. Mu n shtpin time. Un tashti po dorzohem para pasionit dhe pabesis. N nj akt kaq t turpshm dhe kaq t shpifur. Lamtumir. (Kthen karrocn dhe vazhdon te varsja e rrobave. E ul pallton e tij, i mbulon gjunjt me t dhe vazhdon duke e hapur dern e jashtme) MIRJAM: Ku, ku po ikn, Sandr? Ndalo! Ku do t shkosh? SANDRI: Nuk e di. Vrtet nuk e di. Por, sido q jet, m duhet t ik dikukudo qoft ajo diku. MIRJAM: Mos, t lutem, Sandr! M dgjo! LONI: Vetm na lejo t sqarohemi, Sandr! E them se asgj nuk ka ndodhur. Ishte e beft. E pagjykuar, por srish asgj. Asgj m shum se keni par. Do t thot aq. Asgj. Nuk e bra t t
335

R E V I S T

L E T R A R E

lndoja ty... Ti e di se un nuk do t t lndoja prjet... Ti je do gj q kam, Sandr... T lutem! Dhe, t betohem se nuk mund t ndodh m. Kurrn e kurrs. Asnjher. T prgjrohem t m ndjesh dhe ta kuptosh, Sandr. SANDRI: Pse, Mirjam, pse, pse. pse, pse, pse...??? (E kthen karrocn, mu te pragu i ders) O Zot, Mirjam! Ti e di se sa m dhemb kur m braktisin! Kjo m dhemb. N zemr m dhemb. Prse m lndove kshtu. Edhe kt her? Prse? Prse nuk ike ather kur t luta q t shkosh, ngaq jeta me dik si un sht e vshtir? E pamundshme. E pa t ardhme. Tu prgjrova t iksh, ndrsa ti kmbngule t m qndrosh pran. Pse, Mirjam, pse sot ma bre kt pabesi?! Prse m lndove kshtu?! E ke harruar m pshpritje dikur. M thoshe se jam i bukur. Nj burr i pashm, i pashoq. Madje tash s voni, njher, ma e ke prsritur kt gj. Edhe pse, edhe un, edhe ti e dinim se po kalbemi nga dita n dit n kt karroc t ndjer q ma bren shpirtin pak nga pak. N kt karroc invalidsh t ciln nuk e przgjodha vet, por ma e dhuroi fati i zi. Ti m the, sado q edhe un edhe ti e dinim se njerzve si mua, nuk u thuhet se duken mir as bukur, sepse tingllon s teprmi ironike pr t qen e besueshme. MIRJAM: Jo, nuk t kam gnjyer asnjher Sandr, t betohem! T betohem se do fjal imja ishte e vrtet dhe e sinqert. do fjal. Un t kam dashur mbi t gjitha, Sandr. Aq sa se bn kush tjetr. T kam dashur dhe t dua. Ndaj, t prgjrohem m beso, Sandr! SANDRI: Un po kalbem ktu n kt karroc dhe n kt shtpi, Mirjam. Po kalbem, nga ora n or dhe nga dita n dit. E kuptoj sa t vshtir ta ka br jetn e tra kjo. Sa t vshtir ta kam br jetn un e bukura ime. Ndrsa, bukuria lulzon te lulet dhe kur ato veniten, thon se fundi sht aty diku. Afr. Fare pran. Aty mbaron do gj. Prjetsisht. Vdekja, ndonjher nuk sht edhe aq e keqe, apo jo, Mirjam! Nuk sht, por nuk munda ta zgjedh ngaq e desha jetn. Edhe t ktill. Dhe, sot e kuptova sa kam gabuar, e dashur. Un t kam dashur mbi t gjitha, Mirjam. M shum se veten time. E tashti, po deshe. Ja
336

R E V I S T

L E T R A R E

ku e ke dern e hapur! Merre mysafirin ton t paftuar dhe ik me t! Shkoni! Jeni t lir. Edhe ky sht fat, mbase! MIRJAM: Jo, nuk ik dot prej teje, Sandr! Nuk ik dot. (Loni vshtron me trishtim ngaq nuk kupton asgj)

SANDRI: Ikni. Ikni n kt nat t ftoht me bor. Ikni n kt nat q aq shum i ngjason jets sime t venitur! MIRJAM: Jo, Sandr, jo, nuk lviz dot. Ti e di kt. Nuk shkoj dot pa ty asgjkund: as sot, as nesr e as ndonjher. Un jam gruaja jote e prjetshme dhe e till do t ngel deri n amshim. Derisa vdekja mos t na ndaj. Ti nuk m shmang dot. Kurr! Dhe ti e di kt. (Gjunjzohet para tij dhe ia prqafon kmbt) LONI: N fakt... M vjen keq, por... Un vrtet asgj nuk po kuptoj! Asgj. Por ju jeni vlla e motr! Vlla e motr... Apo kush jeni ju? far jeni ju?! M falni, por un, vrtet asgj nuk po kuptoj, asgj. MIRJAM: N fakt, ne nuk jemi vlla e motr. LONI: Nuk jeni? Nuk jeni. Si nuk jeni? Domethn, ju m paskeni gnjyer. M keni sajuar kt loj t pakuptimt. M keni shndrruar n viktimn tuaj, t lojs tuaj makabr. Nuk sht e mundshme. Ssht e mundshme. Nuk po kuptoj. MIRJAM: Ne ishim t fejuar. T fejuar dy vjet t plota dhe... Dhe n ditn kur po bheshim gati pr t dal para altarit, pr far i kishim ftuar dhe miqt tan n kishn e qytetit, mu para shtpis s Zotit, nj shofer fatsjells, i cili e ngiste mendurisht makinn e tij, na e vodhi ardhmrin ton prjetsisht. SANDRI: Ai maniak i trafikut m rrmbeu nga krahu i Mirjam, e cila at dit po nusrohej dhe na e ndaloi orn prgjithmon. Ishte ora nnt. Ndrsa horri iku. U zhb. Ndrsa policia e trafikut nuk ia doli dot ta msoj identitetin e tij. Alarmoi t gjitha patrullat e policis, por kot. Pastaj intensifikuan kontrollet edhe npr pikat kufitare, q ta kapnin, pasi q ishte me targa t huaja dhe dyshohej se do t prpiqej t ikte nga vendi, srish kot. Ekspertt e forenziks, m von, konkluduan se i dyshuari do t ket qen ndonj prej ktyre kurbetxhinjve tan q nga Perndimi
337

R E V I S T

L E T R A R E

vijn me makina t vjedhura pastaj ato i montojn dhe i shesin si pjes tek automekanikt lokal. Ky yni, kshtu duket se e varrosi t vrtetn e tij prjetsisht te ndonj automekanik duke e varrosur edhe lumturin ton. Kjo sht jeta jon, si n ndonj melodram. LONI: Jo. Mos ma thoni kt gj! Ju lutem... Mosni...! SANDRI: Prse shqetsohesh, Loni?! Thuajse ti nuk ishe njeriu i cili n do pyetje tonn u prgjigje me nj sqarim tjetr, pr t mos thn asnjher as po e as jo. LONI: M vjen keq! Mua vrtet m vjen keq pr t gjitha kto. SANDRI: E kam ditur. Q nga fillimi e kam ditur q je ti. Dy vjet t plota t kemi krkuar q t t gjejm gjithandej dhe ja, t gjetm. Ti, jo vetm q e shkaktove at aksident, duke na e shkatrruar jetn dhe lumturin, por dole t ishe edhe nj hipokrit dhe diletant. LONI: Un nuk kam dashur. Vrtet nuk kam dashur. Makinn ma e kishte drguar im vlla nga Londra. E kuptoni?! Nj t atill..., me timonin n ann e djatht. Un kisha dal pr t parn her n jet me nj t till, ndryshe dhe aq t shpejt. Kurr n jet nuk kam menduar se do ta dmtoja ndonj njeri tjetr. Ajo ndodhi. Ndodhi. Un u friksova. Madje edhe artikujt e gazetave pr rastin i kisha t prera dhe t ruajtura. Ja, (e hap librin e Nies dhe s andejmi nxjerr nj grumbull artikujsh) Ja ku jan. (Lexon titujt) Nj i ri u lndua rnd te dera e kishs s Shn Ndout tek po shkonte n kurorzim. Nj maniak me makin me targ t huaja aksidentoi dhndrin. Policia heton rastin e vrassit me automobil... Dhe, mos pandehni se isha indiferent pr fatin tuaj. Un vrtet kisha vuajtje t papara pr at q kishte ndodhur... Por, njkohsisht po druaja nga sanksionimet. Un, madje as leje pr t vozitur nuk kam... Nuk kam pasur asnjher n jet... Un e kisha kryer nj krim t ndyr dhe t paqllimt... Pastaj u interesova dhe nga njerzit mora vesh se i aksidentuari ishte rnd i plagosur, por do t shptonte... Un, nj nat shkova te nj automekanik n periferi t kryeqytetit dhe ia shita makinn si pjes. Ai e pandehi se pr makin ishte fjala ngaq pr aksidentin nj storie kishin br
338

R E V I S T

L E T R A R E

edhe televizionet, ndaj me pak para e mori dhe e shprbri nj makin t shtrenjt, nga cila prfitoi shum para, ndrsa mua m dha shum pak. Ju betohem se nj mij her n ndrr m keni ardhur. Nj mij net t pagjum pr kto tre vjet, tre vjet sa trembdhjet mij vjet! Nuk e di a keni vuajtur ju apo un m shum... M vjen keq, vrtet m vjen keq pr dmin q jua kam shkaktuar dhe pse ky ssht ndonj shfajsim. SANDRI: (I afrohet Lonit me karroc, ia hedh shamin fytyrs dhe ajo bie prtok) Tashti mund t vazhdosh tutje. Mezi t gjetm, pr m shum se dy vjet krkimi. Mezi. Tash shko. Nuk t paraqesim dot n polici. Edhe ashtu gjykata nuk do t t dnonte m shum. Sa e meriton vrtet pr t gjitha kto dmtime dhe vuajtje t shkaktuara ndaj nesh... Por, mjafton q, pjesn tjetr t jets do ta jetosh me kto tri ditt e kaluara te ne. Me pamjet pr vuajtjen e njerzve t cilve padrejtsisht ua shkatrrove jetn dhe lumturin. Shko tash, Lon! LONI: . Mos ma thoni kt gj. Ju lutem! Ju lutem! Jo. Ssht e vrtet! Ssht. Kush jeni ju? Jo. Pse, pse ma bni kt? (Nxitueshm del nga shtpia duke u irr.) Jo, ssht e drejt. Ssht. Jo. Joooo.... (Errsim i skens)

339

R E V I S T

L E T R A R E

EPILOG (Loni sht i shtrir n shtrat, n dhomn e tij modeste, me pak libra mbi nj raft dhe rroba t shprndara gjithandej. Te koka i qndron zoti Ivnaj. Loni i hap syt dhe rrmbimthi prpiqet t ngrihet duke mos e ditur me saktsi se ku gjendet)

LONI: Jo... Jo... Jooo... Jo... Jo... ZOTI IVANAJ (I vendos dorn mbi kraharor dhe e qetson Lonin): Mos, mos Loni. Vetm qet. Qet. LONI: Zoti... Zoti Ivnaj?!... Si u ndodha ktu? Kush m solli? ZOTI IVANAJ: Kush? Po ti ktu ishe, Lon? LONI: Ktu. Nuk u kuptoj. Ju m nxort jasht puna e qiras s papaguar... Pastaj, un shkova. ZOTI IVANAJ: Jo, jo, Loni, do gj sht n rregull. Dhe llogarit tona jan t pajtuara. Ti i more parat e mbetura tek automekaniku dhe ne u sqaruam... Ka dit... LONI: Nuk po kuptoj... Asgj nuk po kuptoj. ZOTI IVANAJ: Mjeku m tha se t gjitha do t kalojn pr dy-tri dit. Ai e parashihte se t duhet koh ta rimarrsh veten pas t tr atyre etheve. Bile, doli mir, nj bronkit i thell, por, fillimisht ai i druante ndonj meningjiti. sht tipik pr kt koh, tha. LONI: Zot, un asgj nuk po kuptoj. Ju vrtet thoni se un nuk kam lvizur nga shtpia, zoti Ivanaj? ZOTI IVANAJ: Jo, jo... Katr ditt e fundit assesi ngaq ju kam qndruar te koka. Thn t drejtn, nuk do ta besoja se mund t m dhimbseni aq shum, por, kjo ishte sprov nga Zoti, jo vetm pr ty, por edhe pr mua. Ndaj, mir se u ktheve, Lon! LONI: Mirpo, un i kam takuar ata... O Zot!, un i kam takuar. ZOTI IVANAJ: K? LONI: Sandrin dhe Mirjam... Ai i ngujuar n karroc invalidsh, ndrsa ajo e bukur dhe e dlir!
340

R E V I S T

L E T R A R E

ZOTI IVANAJ: Po, po. Ishe i trazuar n ethe, por, doktori m tha se e tra sht normale. Dhe halucinacionet jan normale... Kshtu tha doktori. Ndrsa ti aq m bezdise duke thirrur n ankth pr at. LONI: Pr k? ZOTI IVANAJ: Pr, Mirjam! Se kishe prmendur m par. Por kshtu pjell personazhe imagjinata e njeriut kur lufton pr ta mbijetuar situatn. Doktori m tha se kishe aste kritike, ndrsa, kur sapo po na dekurajoje doktorin dhe mua, ti vazhdimisht riktheheshe me emrin e saj: Mirjam! LONI: Mirpo un vrtet e kam takuar at, Mirjam, dhe vllain e saj, Sandrin. N fakt, Sandri ishte burri i saj... ZOTI IVANAJ: Ha-ha-ha... LONI: ... Jo, jo, i fejuari i saj dhe burri i pakuror. Ata jan t vrtet. Mirjam dhe Sandri. Un i kam takuar. Ata jetojn ktu diku. Afr nesh. Ai ka psuar nj aksident dhe ka ngelur n karroc invalidsh, ndrsa ajo i sht prkushtuar atij prjetsisht. Mirjam dhe Sandri. ZOTI IVANAJ: Patjetr, patjetr, por mos u shqetso. Kshtu tha edhe doktori: t gjitha do t normalizohen pr pak dit. Ke kaluar temperatura t larta t trupit dhe gjithka sht e kuptueshme. Kshtu tha doktori dhe po them edhe un. LONI: Un po e them t vrtetn. ZOTI IVANAJ (kthen kokn): A e di Loni, se kto tri dit ka resh shum bor! Thn t drejtn, nuk e mbaj mend. Ti i kalove n ankth tr kto dit e net... Bile, mbrm, kur erdha t t shihja nga afr, se m erdhi t t tregoja se jasht bie bor... Un vetm ta fika dritn, ndrsa, pr nj ast sa smu b se ishe zgjuar ngaq pareshtur e prsrisje emrin e saj. LONI: Ti ishe? ZOTI IVANAJ: Po. E mban mend? LONI: Po... Jo... Nuk di... Po shtiresha q po flija, apo... Mbase... ZOTI IVANAJ: Natn, Loni! Mir se u ktheve, Lon Dukagjini! Mos harro at shurupin e verdh ta prdorsh... sht shum
341

R E V I S T

L E T R A R E

i fort, ka thn doktori. sht prodhim gjerman. E kupton! Natn dhe mir u pafshim! LONI: LONI: (Zoti Ivanaj niset t dal) Zoti Ivanaj! (Zoti Ivanaj ndalon dhe kthehet nga Loni)

Un. Si t them... Ju... Thn t drejtn, un nuk e besoj ta kem dik tjetr pos juve n kryeqytet, zoti Ivanaj. Nuk e di a jua kam thn kt tashm, apo jo? ZOTI IVANAJ: Jo? Nuk e di. Mbase. Se mbaj mend... o... Nuk e mbaj... LONI: Sido q t jet... Ju e dini kt. Ju jeni personi im m i afrm q kam. I vetmi. Dhe, nse nuk u kam thn kt gj edhe nj her tjetr, un kshtu kam menduar gjithmon... Dhe sonte! ZOTI IVANAJ (I buzqesh): Natn e mir, Lon Dukagjini! Dhe, mir se u ktheve! (Zoti Ivanaj del, duke fikur dritn, por dern e l t hapur prej nga nj hije drite bie deri te dritarja e dhoms mbi t ciln sht po ajo perde e mparshme si dhe mbi orn e varur n murin prball. Loni ngrihet ngadal te dritarja. Shmang ca perden dhe shikon jasht born. Pastaj, shikon posht dhe saktsisht n vendin ku i ka hedhur shamin e bardh Sandri, aty e gjen at shami. Loni e merr shamin) Jo. O Zot, ata ishin ktu! Vrtet. Ishin. Un, un ua shkatrrova jetn, dhe ata erdhn ta shkatrrojn timen prjet. (N kt ast ora bie fiks nnt her. Loni shikon orn n mur) Koha ndaloi edhe pr ata edhe pr mua. Pr viktimn dhe pr viktimizuesin. Koha, tok me trishtimin. N fakt, kush je ti, Lon Dukagjini??? E sheh, e tra sht

LONI:

342

R E V I S T

L E T R A R E

shndrruar: as po... as jo... As po... As jo... As po... As jo. Kush jam un? Un?! Po! Kush!? Kush je ti, Lon?!... Lon Dukagjini? Kush?! Kuuuuuuuuuuuuush...??!!! (Errsim i skens) Prishtin, janar 2007

343

R E V I S T

L E T R A R E

NTERVISTA

Mario Vargas Llosa

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa

kt intervist1 Mario Vargas Llosa flet pr mngjesin e rehatshm q kalon n zyr gjat gjith javs. N vjeshtn e vitit 1988, megjithat, ai vendosi ta ndrpres kt orar pr t kandiduar si kandidat i partis Libertad pr president n Peru. Vargas Llosa ka koh q flet pr politikn peruane, duke e br at tem t romaneve t tij. Deri n kohn kur konkurroi pr president, ai nuk i kishte prfillur asnjher sugjerimet pr t kandiduar pr poste politike. Gjat fushats u gjend n pozit t vshtir prball boshllkut emocional dhe retoriks q prshkon gjuhn e politiks zgjedhore. Pas zgjedhjeve shumpartiake, ai

1 Kjo intervist sht br n vitet 90 nga Susannah Hunnewell dhe Ricardo Augusto Setti. N mesin e shum intervistave t tij, zgjodhm kt sepse paraqet n mnyrn m t plot profilin e shkrimtarit Vargas Llosa.

347

R E V I S T

L E T R A R E

humbi n balotazh nga Alberto Fujimori, m 10 qershor, 1990. Mario Vargas Llosa u lind n vitin 1936 n Arequipa, nj qytet i vogl n Perun jugore. Derisa ishte ende foshnj, prindrit e tij u divorcuan dhe ai shkoi n Cochabamba, Bolivi me gjyshrit e nns s tij. N 1945 u kthye n Peru, ku ndoqi Akademin ushtarake Leoncio Prado dhe studioi Drejtsin n Universitetin e Limas. N moshn 19-vjeare u martua me tezen e tij, Julia Urquid Illanes, e cila ishte 14 vjet m e vjetr se ai. Kjo martes m von i shrbeu si lnd pr romanin Teze Julia dhe skenaristi (1982). Pas mbarimit t studimeve t tij n Lima, Vargas Llosa u largua nga Peruja dhe filloi t punoj si gazetar dhe lektor. Gjat ksaj periudhe t mrgimit filloi t shkruaj novela. Koha e heroit, botuar n Spanj n vitin 1963 sht bazuar n prvojat e tij n akademin ushtarake. Romane tjera t tij jan: Shtpia e gjelbr (1963), Biseda n Katedrale (1969) dhe Lufta e Fundit t Bots (1981). Vargas Llosa sht edhe dramaturg, eseist dhe ka udhhqeur nj program javor intervistues n televizionin peruan; ka qen fitues i disa mimeve ndrkombtare letrare dhe president i PEN-it, m 1976-1979. Ka tre fmij dhe jeton me gruan e tij t dyt, Patricia, n Lima, n nj apartament me pamje nga Paqsori.

348

R E V I S T

L E T R A R E

Kanibali i realitetit
Intervistuesi Ju jeni shkrimtar i njohur dhe lexuesit tuaj e din ka keni shkruar. Mund t na thoni se far keni lexuar? Mario Vargas Llosa N vitet e fundit, ka ndodhur dika interesante. E kam vn re se jam duke lexuar m pak dhe sidomos m pak jam duke i lexuar bashkkohsit e mi, ndrsa gjithnj e m shum shkrimtart e s kaluars. Kam lexuar shum m tepr shkrimtart e shekullit t nntmbdhjet se kta t shekullit njzet. Kto dit, po merrem ndoshta m pak me veprat letrare sesa me eset dhe historin. Un nuk jam lodhur shum pr t menduar pse kam lexuar at q kam lexuarNdonjher jan arsyet profesionale. Projekti im letrar sht i lidhur me shekullin 19: nj sprov mbi T mjert e Victor Hugo-s, apo nj roman i frymzuar nga jeta e Flora Tristan-it, nj reformatore e shoqris franko-peruane dhe feministe avant la Lettre. Mendoj se kjo ndodh pr shkak se si 15 apo 18 vjear, ju ndjeni sikur e keni gjith kohn e dynjas prpara, ndrsa kur kaloni t pesdhjetat bheni t vetdijshm se i keni ditt e numruara dhe se ju duhet t jeni selektiv. Kjo sht ndoshta arsyeja pse un nuk i lexoj bashkkohsit e mi aq shum. Intervistuesi Por nga shkrimtart bashkkohor cilin e plqeni m shum? Mario Vargas Llosa Kur isha i ri, isha lexues i pasionuar i Sartrit. Kam lexuar shkrimtart amerikan, n veanti brezin e humbur - Faulkner, Hemingway, Fitzgerald, Dos Passos - sidomos Faulkner-in. Nga autort q kam lexuar kur isha i ri, ai sht nj nga t paktt q ende do t thot shum pr mua. Kurr nuk kam qen i zhgnjyer kur e kam rilexuar at, gj q nuk mund ta them edhe, fjala vjen, pr Hemingway-n. Un nuk mund ta rilexoj sot Sartrin. Kur kujtoj gjithka q kam lexuar nga krijimtaria e tij, m duket sikur tashm
349

R E V I S T

L E T R A R E

i ka humbur shum vlera. Sa pr eset e tij, mendoj q shumica e tyre sot jan m pak t rndsishme, me nj prjashtim ndoshta t Shn Genet: Komediani apo Martir, q m plqen ende. Ato jan plot me kundrthnie, paqartsi, pasaktsi, gj q nuk ka ndodhur me Faulkner-in. Faulkner sht shkrimtari i par q kam lexuar me stilolaps dhe letr n dor, sepse teknika e tij m fascinonte. Ai ishte romancieri i par punn e t cilit un me vetdije u prpoqa pr ta rindrtuar, duke u prpjekur pr t gjetur, pr shembull, organizimin e kohs, kryqzimin e kohs dhe vendit, thyerjet narrative dhe aftsin pr t treguar nj histori nga pika t ndryshme pr t krijuar ambiguitet dhe pr ta br rrfimin m t thell. Si nj amerikanlatin, mendoj se ishte shum e dobishme pr mua ti lexoja veprat e tij ather, sepse ato jan nj burim i muar i teknikave prshkruese q jan t zbatueshme pr nj bot e cila, n nj kuptim, nuk sht aq ndryshe nga ajo q ka prshkruar Faulkner. M von, sigurisht, kam lexuar shkrimtart e shekullit XIX me nj pasion t madh: Flaubert, Balzac, Dostojevski, Tolstoi, Stendhal, Hawthorne, Dickens, Melville. Un vazhdoj t jem nj lexues i pasionuar i shkrimtarve t shekullit t nntmbdhjet. Sa pr letrsin latino-amerikane, uditrisht, nuk mund t them se e plqeja derisa shkova n Evrop prej nga e zbulova dhe fillova ta lexoja me entuziazm t madh. Un duhej ta ligjroja at letrsi n universitetin e Londrs dhe kjo ishte nj prvoj shum e vlefshme, sepse m bri ta kuptoja seriozisht kt letrsi n trsi. Qysh ather kam lexuar Borgesin, me t cilin kemi qen familjar, Carper, Cortzar, Guimaraes Rosa, Lezama Lima q ishin t nj brezi, me prjashtim t Garca Mrquez-it, t cilin e zbulova m von dhe madje kam shkruar nj libr pr tj: Garca Mrquez: Historia de un decidio. Gjithashtu fillova leximin letrsis latino-amerikane t shekullit nntmbdhjet, sepse m duhej pr ta ligjruar. Ather e kuptova se kemi shkrimtar t jashtzakonshm romancier ndoshta m pak se eseist dhe poet. Sarmiento, pr shembull, i cili kurr nuk ka shkruar nj roman, sipas meje sht nj nga rrfimtart m t mdhenj t Ameriks Latine; Facundo e tij sht nj vepr mjeshtrore. Por, n qoft se m detyroni t zgjedh nj emr, un do t prmendja Borgesin, sepse bota q ai krijon mua m duket absolutisht origjinale. Prve origjinalitetit t tij t madh, ai sht i pajisur edhe me nj imagjinat t jashtzakonshme dhe kultur t cilat jan shprehimisht t tij. Dhe pastaj sigurisht sht gjuha e Borgesit, q n nj kuptim thyen traditn ton dhe hap nj tradit t re. Spanjishtja sht nj gjuh q ka prirje pr tu strzgjatur, pr tu zgjeruar. T gjith shkrimtart tan t mdhenj kan pasur nj proliksitet (ligjrim t strzgjatur), nga Cervantes, te Ortega y Gasset, Valle-Incln, ose Alfonso Reyes. Borgesi sht e kundrta i thukt, ekonomik dhe preciz. Ai sht
350

R E V I S T

L E T R A R E

i vetmi shkrimtar n gjuhn spanjolle q ka m shum ide se fjal. Ai sht nj nga shkrimtart e mdhenj t kohs son. Intervistuesi Cili ishte raporti juaj me Borgesin? Mario Vargas Llosa Un e kam par at pr her t par n Paris, ku kam jetuar n vitet gjashtdhjet. Ai mbante seminare mbi letrsin fantastike dhe letrsin gauchesca. M von e kam intervistuar pr Radio Televizionin Zyrtar Francez, ku un isha duke punuar n at koh. Ende emocionohem kur e kujtoj at takim, pas t cilit ne u pam edhe disa her t tjera npr vende t ndryshme t bots, bile edhe n Lima, ku u dha nj dark pr t. N fund t darks, ai m krkoi ta prcillja deri n tualet. Derisa po e bnte shurrn, papritmas tha: A mendon se katolikt jan serioz? Ndoshta nuk jan. Hern e fundit q e pash ishte n shtpin e tij n Buenos Aires, ku e kam intervistuar pr nj emision televiziv q kam pasur n Peru dhe kam prshtypjen se atij nuk i plqyen disa nga pyetjet e mia. uditrisht, ai u art, sepse, pas intervists - gjat s cils, natyrisht, kam qen jashtzakonisht i vmendshm, jo vetm pr shkak t admirimit q ndjeja pr t, por edhe pr shkak t dashuris s madhe q kisha pr nj njeri simpatik dhe t brisht si ishte ai, - un thash se isha i befasuar nga modestia e shtpis s tij, me muret e plasaritura dhe atin q pikonte. Kjo me sa duket e pati ofenduar thell. M von e takova prap, por mbante nj qndrim t ftoht ndaj meje. Octavio Paz m tha se ai me t vrtet e kishte plqyer vrejtjen time pr shtpin e tij. E vetmja gj q mund ta ket lnduar at sht ajo se pr far isha lidhur, sepse prndryshe un kurr nuk i kam br asgj, pos falnderimeve. Un nuk mendoj se ai i ka lexuar librat e mi. Sipas tij, ai kurr nuk lexoi nj shkrimtar t vetm t gjall kur arriti moshn dyzet vjeare, vetm lexonte dhe rilexonte librat e njjt Por ai sht nj shkrimtar t cilin e admiroj shum. Ai nuk sht i vetmi, natyrisht. Pablo Neruda sht nj poet i jashtzakonshm. Gjithashtu Octavio Paz sht jo vetm nj poet i madh, por nj eseist i madh, nj njeri q sht i krijuar pr politik, art, dhe letrsi. Interesimi i tij sht universal. Un ende e lexoj at me knaqsi t madhe. Gjithashtu, idet e tij politike jan mjaft t ngjashme me t miat.

351

R E V I S T

L E T R A R E

Intervistuesi E prmendt Nerudn n mesin e shkrimtarve q admironi. Keni qen mik i tij. Si ishte Neruda? Mario Vargas Llosa Neruda e adhuronte jetn. mendej pr piktur, art n prgjithsi, libra, botime t rralla, ushqim, pije. T ngrnit dhe t pirit ishin pothuajse nj prvoj mistike pr t. Nj njeri i mrekullueshm, plot vitalitet - nse i lm mnjan poezit e tij q lavdronin Stalinin, natyrisht. Ai jetoi n nj bot pothuajse feudale, ku do gj e kishte me bollk. Kam pasur fat ta kaloj me t nj fundjav n Isla Negra. Mrekulli! Nj lloj i makinerive sociale ka punuar rreth tij: nj luzm njerzish t cilt gatuanin dhe punonin pr t. Ishte nj shoqri e kndshme, jashtzakonisht e gjall, pa m t vogln gjurm t intelektualizmit. Neruda ishte pikrisht e kundrta e Borgesit, t cilin nuk mund ta shihje kurr duke ngrn apo duke pir, madje dikush mund t thoshte se ai kurr nuk kishte br dashuri, ngaq pr t t gjitha kto gjra dukeshin t dors s dyt dhe n qoft se ai ndonjher i ka br, duhet ti ket br nga edukata dhe asgj m shum. Kjo pr shkak se idet, leximi, reflektimi dhe krijimi ishin jeta e tij, jet thjesht cerebrale. Kurse Neruda vjen nga tradita e Jorge Amados dhe Rafael Albertit q mbshtet iden se letrsia sht krijuar nga nj prvoj sensuale e jets. M kujtohet dita kur festuam ditlindjen e Neruds n Londr. Ai dshironte t bnte nj ndej n nj anije n Thames. Pr fat t mir, nj nga admiruesit e tij, poeti anglez Alastair Reid, kishte jetuar n nj vark n Thames, kshtu q ne kemi qen n gjendje pr t organizuar nj ndej pr t. Momenti erdhi dhe ai njoftoi se do t bj nj koktej. Kjo ishte pija m e shtrenjt n bot me sdi sa shishe Dom Perignon, lngje frutash, dhe nj Zot e di ka tjetr. Rezultati, sigurisht, ishte i mrekullueshm, por nj got e saj ishte e mjaftueshme pr tu dehur. Kshtu q u dehm t gjith, pa prjashtim. Edhe ashtu, un ende e mbaj mend se ka m tha Neruda ather; dika q u dshmua t jet nj e vrtet e madhe gjat viteve. Nj artikull i asaj kohe,- un nuk mund ta mbaj mend se far ishte m kishte mrzitur dhe irrituar shum, sepse m kishte ofenduar duke thn gjra t pavrteta pr mua. I tregova Neruds. N mes t ndejs. ai profetizoi: Ti je duke u br i famshm. Un dua q ti ta dish se far t pret: sa m i famshm t jesh, aq m i sulmuar do t jesh. Pr do lavdrim do t ket dy ose tri fyerje. Un vet kam kaluar npr t gjitha fyerjet Nuk m kan kursyer asnj epitet: hajdut, pervers, tradhtar, bandit, kurvar do gj! Nse bhesh i famshm,
352

R E V I S T

L E T R A R E

duhet ti tejkalosh t gjitha kto. Neruda e tha t vrtetn, prognoza e tij doli t jet plotsisht e vrtet. Un kam disa valixhe me artikuj t mbushur me fyerjet m t pista t drejtuara n adresn time. Intervistuesi Po n lidhje me Garca Mrquezin? Mario Vargas Llosa Ne ishim shok, ne kemi qen fqinj pr dy vjet n Barcelon, kemi jetuar n t njjtn lagje. M von, jemi ndar pr arsye personale dhe politike. Por shkaku fillestar pr ndarjen ishte nj problem personal qe nuk kishte lidhje me bindjet e tij ideologjike, t cilat un kurr nuk i kam miratuar. Sipas mendimit tim, shkrimi i tij dhe politika e tij nuk jan t kualitetit t njjt. Le t themi se un e admiroj shum punn e tij si shkrimtar. Si e kam thn tashm, kam shkruar nj libr 600 faqe pr veprn e tij. Por nuk kam shum respekt pr at personalisht, as pr bindjet e tij politike, t cilat nuk m duken serioze. Un mendoj se bindjet e tij jan oportuniste dhe t orientuara nga publiciteti. Intervistuesi Ky problem personal q prmendt lidhet me incidentin n nj kinema t Meksiks, ku ju u prlesht? Mario Vargas Llosa Ndodhi nj incident n Meksik. Por kjo sht nj tem pr t ciln un nuk dua t diskutoj; ka shkaktuar spekulime aq shum sa q un nuk dua ti furnizoj ende komentatort me materiale. N qoft se i shkruaj kujtimet e mia, ndoshta do ta tregoj historin e vrtet. Intervistuesi A i zgjedhni subjektet e librave tuaj, apo i lejoni q ato tju zgjedhin juve?

353

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa Nuk shqetsohem fort, un besoj se subjekti e zgjedh shkrimtarin. Un gjithmon kam pasur ndjenjn se tregime t caktuara m jan imponuar vetm mua dhe nuk mund ti injoroj, sepse, n mnyra t panjohura, ato lidhen me disa prvoja bazike, por nuk e di sakt se si ndodh kjo. Pr shembull, n kohn q kam kaluar n Shkolln Ushtarake Prado Leonico n Lima, kur isha ende nj djal i ri, mu dha nj nevoj e vrtet, nj dshir e madhe pr t shkruar. Kjo ishte nj prvoj tejet traumatike, e cila n shum mnyra shnoi fundin e rinjohjes s fmijris sime dhe t vendit tim, si nj shoqri e dhunshme, e mbushur me hidhrim, e prbr nga grupe kulturore, sociale dhe racore q kundrshtoheshin dhe zhvillonin beteja t egra. Mendoj q prvoja kishte nj ndikim mbi mua; nj gj jam i sigurt: prvoja e shtoi n mua nevojn pr t krijuar, pr t shpikur. Deri tash, kjo ka funksionuar njsoj pr t gjith librat e mi. Kurr nuk kam krijuar arsyeshm e gjakftoht. Ngjarjet apo njerzit e caktuar, ndrrat apo leximet, nganjher vijn vet papritmas dhe krkojn vmendje. Kjo sht arsyeja pse un flas aq shum pr rndsin e elementeve krejtsisht jo racionale t krijimit letrar. Un besoj se kjo munges arsyeje duhet gjithashtu t vij deri te lexuesit. Un do t doja q romanet e mia t lexohen ashtu si i lexoj un romanet q i dua. Romanet q m kan fascinuar mua jan ato q kan arritur tek un m pak me an t kanaleve t intelektit e m shum nprmjet magjepsjes. Kto jan tregime t afta pr ti shkatrruar plotsisht t gjitha fakultetet e mia kritike n mnyr q un t mbetem i pezulluar. Ky sht lloji i romanit q dua ta lexoj dhe lloji i romanit q dua ta shkruaj. Un mendoj se sht shum e rndsishme q elementi intelektual, prania e t cilit sht e pashmangshme n nj roman, t shkrihet n veprim, n histori q duhet ta josh lexuesin jo me idet, por me ngjyrn e vet, nga emocionet q e frymzojn, nga elementi i surprizs dhe nga t gjitha suspenset dhe misteret q jan t afta t gjenerojn. Sipas mendimit tim, nj teknik e romanit ekziston n thelb pr t prodhuar kt qllim - t zvoglohet dhe, nse sht e mundur, t hiqet distanca mes tregimit dhe lexuesit. N kt kuptim, un jam nj shkrimtar i shekullit t nntmbdhjet. Pr mua romani i vrtet sht te romani i aventurave, i cili sht lexuar n at mnyr t ciln un kam prshkruar. Intervistuesi Si sht puna me humorin n romanet tuaja? Romanet m t reja q keni shkruar duken shum larg nga humori i Teze Julia dhe skenaristi. A sht e
354

R E V I S T

L E T R A R E

vshtir pr t br humor sot? Mario Vargas Llosa Un kurr nuk e pyes veten nse sot do ta shkruaj nj libr serioz apo me humor. Subjektet e librave q kam shkruar n vitet e fundit nuk i nnshtrohen humorit. Nuk mendoj se Lufta e Fundit t Bots dhe Jeta e vrtet e Alejandro Mayta-s, ose dramat q kam shkruar jan t bazuara n temat q mund t trajtohen me humor. Ndryshe ndodh me veprn Pr hir t njerks? Ka shum humor aty, apo jo? Jam munduar t jem alergjik, sepse kam menduar, n mnyr krejt naive, se letrsia serioze nuk buzqesh, se humori mund t jet shum i rrezikshm, prandaj kam krkuar tema t rnda sociale, politike, apo probleme kulturore n romanet e mia. Kam menduar se do ti bj tregimet e mia t duken siprfaqsore dhe ti japin lexuesit tim prshtypjen se ato nuk ishin asgj m shum se argtuese, t lehta. Kjo sht arsyeja pse un kam hequr dor nga humori, ndoshta nn ndikimin e Sartrit, i cili ishte gjithmon shum armiqsor ndaj humorit, t paktn n shkrimet e tij. Por nj dit, kam zbuluar se pr t realizuar nj prvoj t caktuar t jets n letrsi, humori mund t jet nj mjet shum i muar. Kjo ka ndodhur me Pantaleoni dhe Shrbimi Special. Prej ather e tutje, kam qen shum i vetdijshm pr humorin, si pr nj thesar t madh, si pr nj element baz t jets dhe t letrsis. Un nuk e prjashtoj mundsin q humori do t luaj nj rol t madh prsri n romanet e mia. Intervistuesi Mund t na thoni pr shprehit tuaja t puns? Sa punoni? Si z fill nj roman? Mario Vargas Llosa Para s gjithash, kjo sht nj fantazi, nj lloj i riprtypjes n lidhje me nj person, nj situat, dika q ndodh vetm n mendje. Pastaj un filloj t marr shnime, prmbledhje t sekuencave narrative: dikush hyn n skenn ktu, e l aty, e bn kt apo at. Kur filloj t punoj n roman, hartoj nj prmbledhje t prgjithshme t subjektit - t cils kurr nuk i prmbahem,duke e ndryshuar at trsisht, por e cila m lejon mua q ta konsideroj punn t filluar. Lnda e par m ndihmon, m siguron. Por kjo sht pjes e shkrimit me t cilin kam edhe koh t vshtira. Kur jam n at faz, veproj
355

R E V I S T

L E T R A R E

shum me kujdes, gjithmon i pasigurt pr rezultatin. Versioni i par sht shkruar n nj shtet t vrtet t ankthit. Nj her e kisha mbaruar draftin i cili nganjher mund t marr nj koh t gjat, pr Luftn e Fundit t Bots, faza e par zgjati gati dy vjet,- do gj ndryshoi. Un e di pastaj se historia sht aty, e varrosur n at q e quaj magma ime. sht kaos absolut, por romani sht aty, i humbur n nj mas t elementeve t vdekur, me skena t teprta q do t zhduken ose skena q jan prsritur disa her nga perspektiva t ndryshme, me karaktere t ndryshme. Kjo sht shum kaotike dhe ka kuptim vetm pr mua. Por historia sht e lindur nn t. Ju duhet ta ndani at nga pjesa tjetr, ta pastroni dhe kjo sht pjesa m e kndshme e puns. Nga ai moment jam n gjendje t punoj me orar shum m t gjat, pa ankthin dhe tensionin q e shoqrojn shkrimin e draftit t par. Mendoj se ajo q dua nuk sht shkrimi n vetvete, por rishkrimi, redaktimi, korrigjimi. Mendoj se kjo sht pjesa m kreative e t shkruarit. Un nuk e di kur jam duke ia dal mban historis. Nj rrfim e pata menduar se do ta prfundoja brenda disa muajsh, ndrsa mi mori disa vjet. Romanin e prfundoj m shpejt ather kur nuk ngutem pr ta prfunduar. Kur m duket i mbushur, kur e shoh q jam marr mjaft me t, kur thjesht nuk m plqen m t merrem me t, ather historia sht e prfunduar. Intervistuesi Ju shkruani me dor, apo me makin shkrimi? Mario Vargas Llosa S pari, shkruaj me dor. Saher q jam n pun n mngjes dhe n ort e para t dits. Gjithmon shkruaj me dor. Ato jan ort m krijuese. Kurr nuk punoj m shum se dy or. Pastaj, filloj ta shtyp at q e kam shkruar, duke br ndryshime dhe kjo sht ndoshta faza e par e rishkrimit. Por gjithmon i l pak rreshta pa shtypur, n mnyr q t nesrmen, t mund tia filloj duke shtypur n fund t asaj q kam shkruar nj dit m par. Duke filluar me makin shkrimi, krijohet nj dinamik e caktuar, pak a shum si nj ushtrim gjimnastik pr ngrohje t trupit. Intervistuesi Hemingway prdorte t njjtn teknik, duke ln gjithmon nj fjali t shkruar prgjysm pr ta vazhduar t nesrmen
356

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa Po, ai mendonte se kurr nuk duhet ti shkruante t gjitha q i kishte n mendje, pr ta pasur m leht ti rrekej shkrimit ditn e nesrme. M duket se pjesa m e vshtir gjithmon sht fillimi. N mngjes, duke provuar ti nissh aty ku e k ln, sht ankth Por nse ke dika mekanike pr t br, puna ka filluar tashm. Makina fillon t punoj. Gjithsesi, un kam nj orar shum t rrept t puns. do mngjes deri n dy t pasdites, qndroj n zyrn time. Kto or jan t shenjta pr mua. Kjo nuk do t thot q shkruaj vazhdimisht, ndonjher rishikoj ose marr shnime. Por un mbetem sistematikisht n pun. Ka, natyrisht, dit t mira e t kqija pr krijimin. Por punoj do dit, sepse edhe n qoft se nuk kam ndonj ide t re, mund ta kaloj kohn duke br korrigjimet, rishikimin, duke marr shnime Ndonjher vendos t rishkruaj nj pjes t gatshme, qoft vetm pr t ndryshuar piksimin. Nga e hna deri t shtunn kam punuar n roman vazhdimisht, kurse mngjesin e s diels ia kushtoj puns gazetareske artikuj dhe ese. Mundohem q do t diel ti prmbahem ktij rregulli t puns, n mnyr q ti ruaj gjasht dit t tjera pr t krijuar. Ndonjher dgjoj muzik klasike n kohn kur marr shnime. Kjo sht dika q kam filluar ta bj, kur kam jetuar n nj shtpi shum t zhurmshme. N mngjes, isha vetm n pun, askush nuk vinte n zyrn time. Nuk e prdorja telefonin. Nse do ta prdorja, jeta ime do t ishte nj ferr. Ju nuk mund ta paramendoni se sa shum telefonata dhe vizitor m krkonin. T gjith ma dinin shtpin. Adresa ime pr fat t keq ra n syt e publikut. Intervistuesi Ju kurr nuk hoqt dor nga kjo rutin spartane? Mario Vargas Llosa Nuk e di si mund t punohet ndryshe. N qoft se do t prisja momentet e frymzimit, un kurr nuk do ta prfundoja nj libr. Frymzimi pr mua vjen nga nj prpjekje e rregullt. Kjo rutin m lejon mua q t punoj, me ngazllim t madh ose pa t, varsisht nga dita. Intervistuesi Victor Hugo, n mesin e shkrimtarve t tjer, besonte n forcn magjike t
357

R E V I S T

L E T R A R E

frymzimit. Gabriel Garca Mrquez ka thn se, pas shum vitesh luft me Njqind vjet vetmi, romani sht shkruar n kokn e tij gjat nj udhtimi me vetur n Acapulco. Ju keni deklaruar se frymzimi pr ju sht vetm nj produkt i disiplins, por a e keni njohur ndonjher t famshmen ndezje t llamps n kokn tuaj? Mario Vargas Llosa Nj gj e till nuk m ka ndodhur kurr. sht nj proces shum i ngadalshm. N fillim ka dika shum t mjegullt, nj vigjilenc, nj maturi, nj kuriozitet. Dika q e perceptoj n mjegull dhe paqartsi e q m ngjall kureshtjen, interesin tim, eksitimin, dhe pastaj prkthehet vet n pun, shnime letrash, prmbledhje t subjektit. Edhe ather kur jam duke i vn punt n vij, dika shum e shkaprderdhur, shum e paqart ende vazhdon. Ndriimi ndodh vetm gjat puns. Kjo sht pun e vshtir q, n do koh, mund t t mposht Kur arrij n zemrn e nj historie n t ciln kam punuar nj koh t gjat, ather, po, dika ndodh. Historia pushon t jet e ftoht, pa ndonj lidhje me mua. Prkundrazi, ajo bhet aq e gjall, aq e rndsishme sa q krejt prvoja ime ekziston vetm q un ta shkruaj. do gj q kam dgjuar, par e lexuar duket sikur m vjen n ndihm. Bhem nj lloj kanibali i realitetit. Por pr ta arritur kt gjendje, m duhet t kaloj prmes katarsisit t puns. Un gjithmon jetoj nj jet t dyfisht. Bj nj mij gjra t ndryshme, por gjithmon e kam mendjen te puna ime. Natyrisht, nganjher bhem i fiksuar, neurotik. N raste t tilla, shikoj filma dhe relaksohem. Gjat ktyre herve, duke par nj film, relaksohem. N fund t nj dite me pun intensive, kur m ndodh nj trazim i brendshm, nj film gjithmon m bn mir. Intervistuesi Pedro Nava shkoi aq larg sa nisi ti vizatoj disa nga personazhet e tij fytyrat, flokt dhe rrobat e tyre. A keni menduar ndonjher ta bni nj gj t till? Mario Vargas Llosa Jo, por n raste t veanta, un bj flet biografike. Kjo varet nga mnyra sesi e kuptoj un karakterin. Edhe pse nganjher m duke sikur i shoh personazhet, i identifikoj me mnyrn se si ata shprehin vetveten ose n lidhje me faktet q i rrethojn. Pavarsisht shnimeve q ju mund t merrni
358

R E V I S T

L E T R A R E

pr nj roman, mendoj se n fund ato q kan rndsi jan przgjedhjet q bn kujtesa. Ajo q mbetet sht m e rndsishmja. Kjo sht arsyeja pse kurr nuk kam marr nj aparat fotografik n ekspeditat e mia krkimore. Intervistuesi Pra, pr nj koh t caktuar, personazhet tuaja nuk jan t lidhura me njritjetrin? Secili ka historin e vet personale? Mario Vargas Llosa N fillim, do gj duket e ftoht, artificiale dhe e vdekur! Pak nga pak, gjithka fillon t ngjallet, do karakter futet n shoqri dhe miqsi. Kjo sht e mrekullueshme: ju filloni ta zbuloni se linja t forta tashm ekzistojn n nj rrfim. Por, para se t arrihet qllimi, nuk ka asgj pos pun, pun dhe shum pun. N jetn e prditshme, ka disa njerz dhe disa ngjarje t caktuara, q duken sa pr t plotsuar nj boshllk apo pr t plotsuar nj nevoj. Papritmas ju e kuptoni se kjo sht pikrisht ajo q ju duhet ta dini pr pjesn n t ciln jeni duke punuar. Prfaqsimi kurr nuk sht i vrtet pr personin e vrtet, ai sht alternativ, i falsifikuar. Por kjo ndodh vetm kur historia ka arritur nj faz t avancuar, kur do gj duket sikur e ushqen pr t vazhduar. Ndonjher, kjo sht nj mnyr e njohjes: Oh, kjo sht fytyr q po e krkoja, ky intonacion, kjo mnyr e t folurit Nga ana tjetr, ju mund ta humbni kontrollin ndaj personazheve tuaj, gj q m ndodh shpesh sepse ata nuk lindin vetm nga konsiderata racionale. Ata jan m shum shprehje e forcave instinktive gjat puns. Kjo sht arsyeja pse disa prej tyre menjher marrin rndsi m shum, kurse t tjert mbesin n sfond. Kjo sht pjesa m interesante e puns, kur ti e kupton se personazhe t caktuara jan duke krkuar q tu jepet m shum rndsi, kur ti fillon ta shohsh se tregimi qeveriset nga ligjet e veta t cilat nuk guxon ti shkelsh. Bhet e qart se autori nuk mund ta katandis karakteret si t doj, se karakteri ka nj autonomi t vetn. Momenti m emocionues sht kur ti e zbulon jetn n at q e ke krijuar vet, nj jet q duhet ta respektosh. Intervistuesi Pjesa m e madhe e krijimtaris suaj sht shkruar jasht Perus, n at q dikush mund ta quaj nj mrgim vullnetar. Keni deklaruar dikur se fakti q Victor Hugo ka shkruar jasht atdheut ka kontribuar n madhshtin e romanit T mjert. Pr tu larguar nga marramendja e realitetit, sht
359

R E V I S T

L E T R A R E

mir t rindrtohet nj realitet i ngjashm. A ju duket realiteti si nj burim i marramendjes? Mario Vargas Llosa Po, n kuptimin q un kurr nuk kam qen n gjendje t shkruaj pr at q sht e afrt pr mua. Afrsia sht penges n kuptimin q ajo nuk m lejon q t punoj lirshm. sht shum e rndsishme q t jem n gjendje t punoj me liri t mjaftueshme pr t lejuar transformimin e realitetit, pr ti ndryshuar njerzit, pr ti br ata t veprojn ndryshe, ose pr t futur nj element personal n tregim. Kjo sht absolutisht thelbsore. Kjo sht ajo ka kuptojm me krijim. Nse e ke realitetin prpara, mua m duket se t bhet penges. Gjithmon kam nevoj pr nj distanc t caktuar, n koh dhe hapsir. N kt kuptim, mrgimi ka qen shum i dobishm. Fal tij kam zbuluar disiplinn. Kam zbuluar se shkrimi sht pun, dhe pr pjesn m t madhe, detyrim. Largsia sht gjithashtu e dobishme, sepse un besoj n rndsin e madhe q ka nostalgjia pr shkrimtarin. Duke folur n prgjithsi, mungesa e subjektit fertilizon kujtesn. Pr shembull, Peruja n Shtpia e gjelbr nuk sht vetm nj prshkrim i realitetit, por subjekt i nostalgjis pr nj njeri i cili sht privuar nga ai vend dhe ndjen nj dshir t dhimbshme pr t. N t njjtn koh, mendoj se distanca krijon nj perspektiv t dobishme. sht shum e vshtir pr t zgjedhur ose pr t br dallimin midis asaj q sht e rndsishme dhe far sht dytsore. Largsia bn q t jet i mundur dallimi. Ajo prcakton hierarkin e nevojshme n mes t t domosdoshmes dhe t rastit. Intervistuesi N nj ese q keni botuar disa vjet m par, keni shkruar se letrsia sht nj pasion, dhe se pasioni sht i veant dhe krkon t bhen t gjitha sakrificat, ndrsa vet nuk bn asnj. Detyr parsore nuk sht pr t jetuar, por pr t shkruar, q m kujton dika nga poeti portugez Fernando Pessoa, i cili shkruan: T lundrosh sht e nevojshme, t jetosh sht e panevojshme. Mario Vargas Llosa Ju mund t thoni se pr t shkruar sht e nevojshme dhe pr t jetuar sht e panevojshme. Un ndoshta duhet tju tregoj dika pr vete, n mnyr q njerzit t m kuptojn m mir. Letrsia ka qen shum e rndsishme pr mua ather kur isha fmij. Por edhe pse kam lexuar dhe shkruar shum
360

R E V I S T

L E T R A R E

gjat viteve t mia shkollore, kurr nuk kam imagjinuar se nj dit do tia kushtoja veten ekskluzivisht letrsis, sepse n at koh kjo do t dukej m shum nj luks pr nj amerikano-latin, veanrisht pr nj peruan. Tjetr gj kisha n mend: t studioja drejtsi, t bhesha profesor ose gazetar. Isha pajtuar me at se ajo q ishte esenciale pr mua do t zbriste n sfond. Por kur kam ardhur n Evrop me nj burs, pas mbarimit t universitetit, kam kuptuar se n qoft se do t vazhdoja t mendoja n kt mnyr, un kurr nuk do t bhesha shkrimtar, kshtu q e vetmja mnyr do t ishte pr t vendosur zyrtarisht se letrsia do t jet jo vetm preokupimi im kryesor, por profesioni im. Kjo ndodhi kur un vendosa tia kushtoja veten trsisht letrsis. Dhe q t mos varem nga ajo, kam krkuar pun t atilla q m linin koh t mjaftueshme pr t br letrsi. Ky vendim shnoi nj pik kthese n jetn time, sepse prej ather pata fuqi pr t shkruar. Pata nj ndryshim psikologjik. Kjo sht arsyeja pse letrsia duket m shum si nj pasion pr mua se sa nj profesion. Natyrisht, kjo sht nj profesion. Por edhe n qoft se nuk mund t mbshtetem n t, un ende do t vazhdoj t shkruaj. Letrsia sht m shum se nj modus vivendi. Un besoj q nj shkrimtar zgjedhjen e bn pr tu dhn trsisht pas puns s tij, pr t vn gjithka n shrbim t letrsis. Disa njerz mendojn pr at si pr nj lloj t veprimtaris plotsuese ose dekorative n nj jet t prkushtuar pr gjra t tjera, apo edhe si nj mnyr pr t fituar prestigj dhe pushtet. N kto raste, ka pengesa, ka hakmarrje t vet letrsis, duke mos ju lejuar pr t shkruar me liri, guxim, apo origjinalitet. Kjo sht arsyeja pse un mendoj se sht aq e rndsishme pr tiu prkushtuar trsisht letrsis. Ajo q m duket e uditshme sht se n rastin tim, kur kam marr kt vendim, e kam ditur q kjo do t thot se kam zgjedhur nj jet t vshtir, sepse kurr nuk e kam imagjinuar se letrsia mund t ma mundsoj t jetoj mjaftueshm, e jo m t jetoj m mir. M kujtohet kur frustrohesha dhe ndihesha i paknaqur me vetveten, kur nuk arrija t shkruaja, ather kur isha duke jetuar n Peru para se t nisesha pr n Evrop. U martova kur isha shum i ri dhe mora punn e par q gjeta. Kisha m shum se shtat or pun. Kjo nuk m linte koh pr t shkruar. Praktikisht nuk arrija t shkruaja. Kam shkruar t dielave, festave, por shumicn e kohs e kam kaluar n punn e zymt, q nuk kishte t bnte me letrsin dhe u ndjeva tmerrsisht i frustruar nga kjo. Sot, kur zgjohem n mngjes, shpesh uditem kur mendoj se mund ta kaloj jetn duke br at q m jep knaqsi m t madhe. Intervistuesi Ju ka br t pasur letrsia?
361

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa Jo, un nuk jam njeri i pasur. Nse i krahasoni t ardhurat e shkrimtarit me ato t nj presidenti t ndonj kompanie, ose me ato t nj njeriu q ka br nj emr n nj nga profesionet, apo me nj toreador ose nj atlet t lart, ju do t shihni se letrsia ka mbetur nj profesion pak i paguar. Intervistuesi Njher keni thn se Hemingway ndihej njkohshisht bosh, i trishtuar dhe i lumtur pasi prfundonte nj libr. Si ndiheni ju n t tilla rrethana? Mario Vargas Llosa Pikrisht t njjtn gj. Kur prfundoj nj libr, ndjej nj zbrazti, nj smundje, sepse romani sht br nj pjes e imja. Nga nj dit n tjetr, e shoh veten t privuar nga ai, si nj alkoolist q heq dor nga pija. Kjo nuk sht thjesht dekor, sht vet jeta q griset papritmas nga un. Ilain e gjej duke u marr menjher me disa pun t tjera, t cilat nuk sht e vshtir pr ti br, pasi q kam nj mij projekte me t cilat mund t merrem. Por gjithmon duhet ti kthehem puns menjher, duke mos ln zbrazti mes librit t mparshm dhe nj tjetri. Intervistuesi Kemi prmendur disa nga shkrimtart punn e t cilit ju e admironi. Tani le t flasim pr punn tuaj. Ju keni thn disa her se Lufta e Fundit t Bots sht libri juaj m i mir. A mendoni ende ashtu? Mario Vargas Llosa sht roman n t cilin kam punuar m s shumti dhe pr t cilin kam dhn maksimumin nga vetja. Ai mi mori katr vjet pr ta shkruar. Kam br krkime t mdha pr t, kam lexuar sasi t mdha, dhe kam kaprcyer vshtirsi t mdha, sepse ishte hera e par q kam shkruar pr nj vend t ndryshm nga i imi, pr nj epok q nuk ishte e imja, dhe kam punuar me karaktere q flasin nj gjuh q nuk ishte e librit. Por kurr asnj subjekt tjetr nuk m ka ngacmuar aq shum. Gjithka n lidhje me t m ka magjepsur, nga gjrat q kam lexuar n udhtimin tim npr verilindje. Kjo sht arsyeja pse un e dua shum kt libr. Subjekti gjithashtu m lejoi q t shkruaja
362

R E V I S T

L E T R A R E

llojin e romanit t cilin gjithmon kam dashur ta shkruaja, nj roman aventur, ku aventura sht thelbsore - jo nj aventur thjesht imagjinare, por e lidhur thellsisht me problematikn historike dhe shoqrore. Kjo sht ndoshta arsyeja pse un e konsideroj Lufta e Fundit t Bots librin tim m t rndsishm. Sigurisht, gjykimet e tilla gjithmon jan subjektive. Nj autor nuk sht i aft ta shoh punn e tij objektivisht pr t krijuar nj lloj t hierarkis. Romani u b nj sfid e tmerrshme q kam krkuar gjat pr ta kaprcyer. N fillim, un kam qen shum i shqetsuar. M merreshin mendt nga shuma kolosale t materialeve krkimore t bra drafti im i par ishte i madh, me siguri dyfishi i madhsis s romanit. Pyesja veten se si do ti koordinoja masat e t gjitha skenave, mijra histori t vogla. Pr dy vjet, un kam qen i mbushur me ankth. Por pastaj, kam br udhtimin n verilindje, n t gjith Sertaon, dhe kjo ishte nj pik kthese. Un kisha br tashm nj skic. Mundohesha ta imagjinoja tregimin e par, mbi bazn e materialit krkimor, dhe pastaj t bja udhtimin. Shum njerz m ndihmuan. Fillimisht, subjekti nuk ishte menduar pr nj libr, por pr nj film drejtuar nga Ruy Guerra. N at koh, Paramount n Paris ishte e drejtuar nga dikush t cilin e njihja kur m thirri nj dit dhe m pyeti nse kam krkuar t shkruaj skenarin pr nj film pr Guerran. E kisha par nj nga filmat e tij, Tender Warriors, q m kishte plqyer shum, kshtu q un shkova n Paris dhe e takova at. Ai m shpjegoi se far dshironte t bnte. M tha se kishte n mendje nj histori q ka t bj n nj mnyr apo nj tjetr me luftn n Canudos. Ne nuk mund t bnim nj film pr Canudos, subjekti ishte shum i gjer, por pr dika q ishte n nj far mnyr n lidhje me at. Un nuk dija asgj pr luftn n Canudos.2 Kurr nuk kisha dgjuar pr t. Fillova t hulumtoja pr t lexuar n lidhje me t, dhe nj nga gjrat e para q kam lexuar n portugalisht sht Os Sertes nga Euclides da Cunha. Kjo ishte nj nga knaqsit m t mdha n jetn time si lexues, ngjashm me leximin e romanit Tre Musketert kur isha fmij, apo Lufta dhe Paqja, Madame Bovary, dhe Moby-Dick si i rritur. Me t vrtet nj libr i madh, nj prvoj themelore. Un kam qen i habitur absolutisht nga kjo vepr, q, pr mua, sht nj nga veprat m t mdha n Amerikn Latine. sht nj libr i madh pr shum arsye, por mbi t gjitha, sepse sht nj manual pr Latin-amerikanizmin - ju e zbuloni pr her t par se far nuk sht Amerika Latine. Ajo nuk sht shuma e importeve
2 N 1897, nj grup i madh i fshatarve t paknaqur t udhhequr nga predikues mesianik Maciel Antonio pushtuan qytetin e Canudos n Sertoa braziliane t Bahias. Nn kontrollin e Macielit, i cili ishte i njohur edhe si kshilltar, ata e deklaruan fshat in si nj shtet t pavarur. Kryengritja u mposht m n fund nga nj ekspedit e komanduar nga ministri brazilian i lufts, pasi policia dhe disa prpjekje ushtarake pr ti shtypur ata, kishin dshtuar.

363

R E V I S T

L E T R A R E

t saj. Ajo nuk sht Evrop, Afrik, Amerik para-hispanike, apo shoqrit vendase, por n t njjtn koh, ajo sht nj przierje e t gjitha ktyre elementeve t cilt bashkjetojn n nj mnyr t ashpr dhe ndonjher t dhunshme. E gjith kjo ka prodhuar nj bot q veprat e kan trajtuar me shum inteligjenc dhe mrekulli letrare si Sertes Os. Me fjal t tjera, njeriu t cilit i kam borxh me t vrtet pr ekzistencn e Lufts s Fundi t Bots sht Euclides da Cunha. Mendoj se kam lexuar pothuajse do gj t botuar n lidhje me luftn n Canudos deri n at koh. S pari, kam shkruar nj skenar pr film q nuk u prodhua pr shkak t problemeve t ndryshme e t natyrshme pr industrin e filmit. Projekti i arritur n nj faz shum t avancuar, t prodhimit kishte filluar, por nj dit Paramount vendosi q filmi nuk do t bhej dhe ashtu mbeti. Kjo ishte nj zhgnjim pr Ruy Guerran, por un kam qen n gjendje t vazhdoj t punoj n nj subjekt q m kishte mbajtur t hipnotizuar pr kaq shum koh pr nj rezultat - skenari nuk sht mbi gjithka. Kshtu q kam filluar t lexoj prsri, pr t br krkime, dhe kam arritur kulmin e entuziazmit q disa libra kan frymzuar n mua. U msova t punoja 10-12 or n dit n t. Megjithat, kisha frik nga reagimi i Brazilit pr t. Shqetsohesha se do t konsiderohej si ndrhyrje n nj shtje private veanrisht pasi q nj shkrimtar klasik brazilian tashm e kishte mbuluar kt tem. Ka pasur disa komente t pafavorshme pr librin, por n prgjithsi, ai u prit me nj bujari dhe nj entuziazm - nga publiku, - q m preku shum. Ndjeva t shprblehem pr prpjekjet e mia. Intervistuesi far mendoni rreth vazhdimsis s keqkuptimeve q karakterizojn Canudos: partizant republikan shihen si rebelt q turbullojn monarkin dhe imperializmin britanik, ndrsa rebelt vet besonin se ishin duke luftuar djallin. Mund ta quajm kt nj metafor pr ideologji? Mario Vargas Llosa Ndoshta ktu qndron vlera e Canudos pr nj amerikano-latin, sepse verbria reciproke prodhuar nga nj vizion fanatik i realitetit sht ajo q na ndalon pr ti par kontradiktat ndrmjet realitetit dhe vizioneve teorike. Tragjedia e Ameriks Latine sht se, n pika t ndryshme t historis, vendet tona kan gjetur veten t ndar dhe n mes t luftrave civile, represioneve masive, masakrave si ajo n Canudos, pr shkak t t njjts verbri reciproke. Ndoshta nj nga arsyet q un isha i hipnotizuar nga Canudos sht q kjo
364

R E V I S T

L E T R A R E

dukuri aty mund t vrehet n miniatur, n laborator, si t thuash. Por me sa duket, ky sht nj fenomen i prgjithshm: fanatizmi dhe intoleranca peshojn rnd n historin ton. Nse sht kryengritje mesianike, rebelim socialist apo utopik, apo luft midis konservatorve dhe liberalve. Dhe n qoft se nuk bhet fjal pr anglez, ather jan imperialistt Yankee, ose Freemasons, apo djalli. Historia jon ka qen e shnuar nga paaftsia jon pr t pranuar mendime t ndryshme. Intervistuesi N Mayta dhe Lufta e Fundit t Bots, ju that se keni krkuar njohuri t plota mbi t vrtetn. A mund ta shpjegoni? Mario Vargas Llosa Pr t sajuar dika, un gjithmon duhet t filloj nga nj realitet konkret. Un nuk e di nse kjo sht e vrtet pr t gjith shkrimtart, por mua gjithmon m duhet trampolina e realitetit. Kjo sht arsyeja pse un bj krkime dhe vizitoj vendet ku zhvillohet veprimi, e jo, se kam pr qllim thjesht pr t riprodhuar realitetin. Un e di se sht e pamundur. Edhe nse do t krkoja nj gj t till, rezultati nuk do t ishte i mir, kjo do t ishte dika krejtsisht e ndryshme. Intervistuesi N fund t romanit Mayta, transmetuesi na tregon se personazhi kryesor, tani pronar i nj bari, ka probleme t kujtoj ngjarjet q jan kaq t rndsishme pr transmetuesin. Ka ndodhur kjo me t vrtet? A ka ekzistuar me t vrtet ky njeri? Mario Vargas Llosa Po, ai ekziston, edhe pse nuk sht pikrisht ashtu si n libr. Kam ndryshuar dhe shtuar shum. Por, n pjesn m t madhe, karakteri korrespondon me dik q ishte dikur nj militant trockist dhe q u burgos disa her. Pr ta shkruar kapitullin e fundit, shkova ta takoja dhe m ka habitur fakti se kur jam takuar me t, pr jetn e tij un dija m shum se vet ai. Ai tashm kishte harruar shum fakte dhe un i tregoja gjra q ai nuk i kishte ditur. Mendoj se kapitulli i fundit sht i rndsishm sepse e ndryshon kuptimin e plot t librit.
365

R E V I S T

L E T R A R E

Intervistuesi Na tregoni rreth Pedro Camacho n Teze Julia dhe skenaristi q shkruan seriale pr radio dhe nis rrmujn n roman. Mario Vargas Llosa Pedro Camacho kurr nuk ka ekzistuar. Kur kam filluar t punoj pr radio n t pesdhjetat e hershme, e dija se ishte nj njeri i cili ka shkruar radio-seriale pr Radion Qendrore n Lima. Ishte nj personazh real q funksiononte si nj lloj makine e shkrimit: ai shkroi episode t panumrta me lehtsi t pabesueshme, mezi gjeja koh pr ti rilexuar ato q shkruante ai. Un kam qen absolutisht i hipnotizuar prej tij, ndoshta sepse ai ishte shkrimtari i par profesionist q kam njohur ndonjher. Por ajo q me t vrtet m habiste mua ishte bota e gjer q dukej sikur ikte prej tij si nj tym, dhe un u mahnita absolutisht nga ai kur filloi t bj at q Pedro Camacho ka br n libr. Nj dit u ul dhe shkroi tregime q ishin nj przierje e skenareve dhe letrave t dgjuesve q shfaqnin parregullsi t karaktereve q udhtojn nga nj tregim n tjetrin. Kjo sht ajo q ma dha iden pr Teze Julia dhe skenaristi. Por natyrisht, karakteri n roman shkon npr transformime t shumta; ai ka pak t bj me modelin e tij, i cili kurr nuk sht mendur. Un mendoj se ai u largua nga stacioni, mori nj pushim Fund ishte shum m pak dramatik sesa n roman. Intervistuesi A nuk ka edhe nj lloj metagjuhe n roman n kuptimin q Varguitas, i cili sht modeluar nga ju, jeton nj jet qesharake si jett e karaktereve t serialeve t Camachos? Mario Vargas Llosa Ashtu sht. Kur kam shkruar Teze Julian, un mendova se e bra vetm pr t treguar historin e Pedro Camachos. Kisha hyr n roman kur kuptova se rrfimi ishte kthyer n nj loj mendore dhe nuk do t ishte shum i besueshm. Dhe, si e kam thn edhe m par, un kam nj lloj manie t realizmit. Pra, n sfond t absurditetit t historis s Camacho Pedros, vendosa t krijoja nj tjetr subjekt m realist q romani t ankorohej n realitet. Dhe un isha duke jetuar nj ngjashmri me personazhin tim kam prfshir shum histori personale nga martesa ime e par dhe e kam
366

R E V I S T

L E T R A R E

kombinuar at me t tjera, duke shpresuar t krijoj nj opozit n mes dy botve, fantastike dhe dokumentare. Derisa po shkruaja e kuptova se ishte e pamundur ta shmangia jetn time, ngaq gjat krijimit gjithmon, edhe kundr vullnetit t autorit, n vepr deprton nj aluzion i realitetit. Historia personale u b si n kllapi, si t tjera. Gjuha vet sht e aft pr ta transformuar realitetin. Pra, historia e Varguitas ka elemente autobiografike, por t ndryshuara thellsisht. Intervistuesi N disa artikuj t viteve t fundit, ju keni br pohime q duken shum pesimiste. N 1982, pr shembull, ju keni shkruar: Letrsia sht m e rndsishme se politika. Shkrimtart duhet t jen t prfshir n politik vetm pr ti kundrshtuar skemat e rrezikshme. A nuk sht ky nj vizion pesimist pr at q politika mund t bj n lidhje me prparimin? Mario Vargas Llosa Jo. Un do t thosha se letrsia ka m shum pr t br sesa politika, nj shkrimtar letrsin dhe politikn nuk mund ti barazoj pa dshtuar, si shkrimtar dhe ndoshta edhe si politikan. Duhet ta dim se veprimi politik sht mjaft kalimtar, ndrsa letrsia sht e prjetshme. Askush nuk shkruan libr pr ditn e sotme, por q t ushtroj ndikim n t ardhmen, dhe koha luan rolin e saj, e cila sht pak a hi n favor t veprimeve politike. Megjithat, ashtu si kam thn, un nuk ndalem s gjykuari klimn politike ose duke implikuar veten n at q shkruaj dhe at q bj. Un besoj se nj shkrimtar nuk mund ti shmanget prfshirjes n politik, veanrisht n vende q jan miniera t problemeve dhe situata ekonomike dhe sociale shpesh ka pasoja dramatike. sht shum e rndsishme q shkrimtart t veprojn n nj mnyr apo nj tjetr, t japin kritika e ide, dhe ta prdorin imagjinatn e tyre pr t kontribuar n zgjidhjen e problemeve. Un mendoj se sht e rndsishme q shkrimtart t tregojn ashtu si bjn t gjith artistt rndsin e liris pr shoqrin si dhe pr individin. Drejtsia, t ciln ne t gjith e dshirojm n shtet, nuk duhet t bhet e distancuar nga liria, dhe ne kurr nuk duhet ta pranojm iden se liria duhet t sakrifikohet n emr t drejtsis shoqrore ose t siguris kombtare, si bjn totalitart nga e majta ekstreme dhe reaksionart nga e djathta ekstreme. Shkrimtart e din kt, sepse ata do dit merren me lirin q sht e nevojshme pr krijimin, pr vet jetn. Shkrimtart duhet ta mbrojn lirin e tyre si nj domosdoshmri.
367

R E V I S T

L E T R A R E

Intervistuesi Por un citova deklaratn tuaj pr qndrimin pesimist n at q politika mund t bj. Sa duhet dhe sa mundet shkrimtari t jet nj opozit? Mario Vargas Llosa Un mendoj se sht e rndsishme q shkrimtart t marrin pjes, t japin gjykime, dhe t ndrhyjn, por jo n at mas sa ta lejojn politikn ta pushtoj sfern letrare, ta shkatrroj domenin krijues. Kur ndodh kjo, ai vret shkrimtarin, duke e br at asgj m shum se nj propagandues. Intervistuesi Si sht e mundur q nj shkrimtar i cili ka treguar gjithmon nj mosbesim t madh ndaj politiks, u b kandidat pr president t Perus, n zgjedhjet 1990? Mario Vargas Llosa Ndonjher vendi ndodhet n gjendje t jashtzakonshme, n nj luft, pr shembull, ku nuk ka alternativ. Situata sot n Peru sht katastrofike. Ekonomia sht duke u fundosur. Inflacioni ka arritur rekord. Gjat dhjet muajve t par t vitit 1989, popullsia e ka humbur gjysmn e fuqis s saj blerse. Dhuna politike sht br ekstreme. Ne nuk duhet ta humbim kt shans pr t rivendosur at pr t ciln kemi luftuar kto vitet e fundit: reformn liberale dhe krijimin e nj ekonomie t tregut t pasurive. T gjitha kto arsye kan br q t kaprcej rezervat q kam pasur ndaj politiks dhe t prfshihem n luftn politike, por ky kishte qen iluzioni im tepr naiv. Intervistuesi Si shkrimtar, cila mendoni se sht cilsia juaj m e madhe dhe faji juaj m i madh? Mario Vargas Llosa Un mendoj se cilsia ime m e madhe sht kmbngulja: jam i aft pr t punuar jashtzakonisht shum dhe pr t marr nga vetja m shum se kam menduar. Faji im m i madh, un mendoj, sht mungesa ime e
368

R E V I S T

L E T R A R E

besimit, e cila m hakmerret jashtzakonisht shum. Nj roman m merr tre-katr vjet pr ta shkruar - dhe kam shpenzuar pjesn m t madhe t kohs duke dyshuar n vetvete. Kurr nuk jam prmirsuar, vazhdimisht jam autokritik dhe kam m pak besim. Ndoshta kjo sht arsyeja pse un nuk jam badihavaxhi: ndrgjegjja ime sht shum e fort. Un e di se do t shkruaj deri at dit kur do t vdes. Shkrimi sht n natyrn time. Un jetoj jetn time sipas puns time. N qoft se nuk do t shkruaja, do ti hidhja trut n er, pa asnj fije dyshimi. Un dua t shkruaj shum libra, shum m shum dhe shum m t mir. Un dua q t tregoj aventura m interesante dhe m t mrekullueshme se ato q kam treguar tashm. Refuzoj ta pranoj mundsin q vitet e mia m t mira jan pas meje, dhe nuk do ta pranoja at edhe nse m sillni dshmi. Intervistuesi Pse shkruani? Mario Vargas Llosa Shkruaj sepse nuk jam i lumtur. Shkruaj sepse kjo sht mnyra pr ta luftuar paknaqsin.

Nga anglishtja: Ag Apolloni

369

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa Wayne Clayson Booth Siegfried Kracauer Robert Elsie

Alma Dema Agron Y. Gashi Bajram Kosumi Ibrahim Berisha Donika Dabishevci Mahmud Hysa Adil Olluri Alban Mehmetaj Osman D. Gashi Modesta Imeri

RITIK & ESE

R E V I S T

L E T R A R E

Ceremonia e dhnies s mimit NOBEL 2010: Mario Vargas Llosa & Mbreti Carl XVI
373

R E V I S T

L E T R A R E

Mario Vargas Llosa

Pr nder t leximit dhe t letrsis

(Ligjrata e Nobelit) Kam msuar t lexoj n moshn pes vjeare, n klasn Frat Justiniani n Akademin De La Salle n Cochabamba, Bolivi. Kjo sht gjja m e rndsishme q m ka ndodhur ndonjher. Edhe sot, gati shtatdhjet vjet m von, e mbaj mend shum qart se si magjia e prkthimit t fjalve n libra, n imazhe ka pasuruar jetn time, duke thyer barrierat e kohs dhe hapsirs dhe duke m lejuar q t udhtoj me Kapitenin Nemo njzet mij mile nn det, t luftoj me DArtanjanin, Atosin, Portosin dhe Aramisin kundr intrigave q krcnonin Mbretreshn n ditt e Rishljes s fsheht, ose t prbirohem npr ujrat e Parisit, sikur Zhan Valzhani me trupin e Mariusit mbi kurriz. Leximi i shndrroi ndrrat n jet dhe jetn n ndrra dhe m vendosi n universin e letrsis. Nna ime m pati thn se gjrat e para q kam shkruar kan qen vazhdime t tregimeve q kam lexuar, ngaq m trishtonin prfundimet, ose ngaq krkoja ti ndryshoja prfundimet. Dhe ndoshta kjo sht arsyeja q e kam kaluar tr jetn duke br t njjtn gj pa e kuptuar: duke i zgjatur tregimet q ma mbushnin fmijrin me ekzaltim dhe aventura. Do t doja q nna ime t ishte ktu, ajo q shprthente n lot kur lexonte poezit e Amado Nervos dhe Pablo Neruds, gjithashtu edhe gjyshi Pedro, me hundn e tij t gjat dhe kokn tullace q i shklqente, i cili i njihte mir vargjet e mia, dhe Xha Luo, i cili krkoi me aq ngulm q un ti prkushtohesha me mish e me shpirt letrsis, n at koh dhe n at vend, q i prmbushte shijet e lexuesve aq pak. Gjat gjith jets time kam pasur njerz t till n ann time, njerz q m donin dhe m inkurajonin, duke m infektuar me besimin e tyre edhe ather kur un kisha dyshime. Fal tyre, dhe sigurisht fal kokfortsis sime dhe fatit, un kam qen n gjendje q kohn m t madhe tia kushtoj mrekullis s t shkruarit, duke krijuar nj jet paralele, n t ciln mund t gjejm strehim nga fatkeqsit, ku e marrim t natyrshmen si t jashtzakonshme dhe t zakonshmen si t natyrshme, ku zhduket kaosi, zbukurohet shmtia, prjetsohet asti dhe
374

R E V I S T

L E T R A R E

vdekja kthehet n nj shfaqje kalimtare. T shkruash tregime nuk ishte leht. Kur ato kthehen n fjal, projektohen n letr edhe idet e imazhet e dshtuara. Si t vihen n jet? Pr fat t mir, ishin mjeshtrit, msuesit q m msonin se shembuj duhej t ndiqja. Flaubert m msoi se talenti sht disiplin dhe durim. Faulkner, q forma - shkrimi dhe struktura lartson subjektet. Martorell, Cervantes, Dickens, Balzac, Tolstoi, Conrad, Thomas Mann, se qllimet dhe ambiciet jan tejet t rndsishme n nj roman, si shkathtsi stilistike dhe strategji tregimi. Sartri, se fjalt jan veprime, q nj roman, nj dram, apo nj ese, t angazhuara n astin e tashm dhe me mundsit m t mira, mund ta ndryshojn rrjedhn e historis. Camus dhe Orwell, se nj letrsi e zhveshur nga morali sht njerzore, dhe Malraux q heroizmi dhe epika jan t mundshme n t tashmen, si ishte koha e argonautve te Odiseja dhe Iliada. Nse n kt adres un do t thrrisja t gjith shkrimtart, t cilve u detyrohem pr disa gjra ose pr nj pjes t madhe, hijet e tyre do t na zhytnin n errsir. Ata jan t panumrt. Prve zbulimit t t fshehtave t artit t tregimit, m kan detyruar q t eksploroj n thellsin e pafund t njerzimit, ti admiroj veprat e tij heroike, dhe t ndjej tmerr nga egrsia. Ata ishin miqt e mi t cilve u jam borxhli, ata jetsuan thirrjen time dhe n librat e t cilve kam zbuluar se ka shpres edhe rrethanat m t kqija, q jeta ia vlen t jetohet qoft edhe vetm pr shkak se pa jet nuk mund t lexohet apo t imagjinohen tregimet. N at koh n vendin tim shkrimi nuk ishte nj luks solipsist. Atje nuk kishte mjaft lexues, pasi q kishte shum njerz t varfr dhe t paarsimuar, shum padrejtsi dhe kultura nuk ishte privilegj vetm i disave. Kto dyshime, megjithat, kurr nuk e shuan pasionin tim, dhe gjithmon kam shkruar edhe gjat ktyre periudhave kur mundimet e jets ma merrnin kohn m t madhe. Ende besoj se kam br gjn e duhur, pasi q n qoft se, pr lulzimin e letrsis, do t ishte dashur s pari nj shoqri me kultur t lart, liri, prosperitet dhe drejtsi, ajo kurr nuk do t kishte ekzistuar. Por fal letrsis, q ndrgjegjson format dhe frymzon dshirat, ne zhgnjehemi me realitetin. Kur kthehemi nga udhtimi npr nj fantazi t bukur, qytetrimi tani na duket m pak mizor sesa kur rrfimtart filluan ta humanizojn jetn me fabulat e tyre. Ne do t jemi m t kqij pa librat e mir q kemi lexuar, konformist, jo t shqetsuar, t nnshtruar, dhe shpirti
375

R E V I S T

L E T R A R E

kritik, motori i progresit, nuk do t ekzistonte m. Si shkrimi, ashtu edhe leximi sht nj protest kundr mangsive t jets. Kur shikojm n fiksion at q na mungon n jet, themi, pa pasur nevoj pr t thn apo edhe pr ta ditur, se jeta ashtu si sht nuk e knaq etjen ton pr absoluten dhe duhet t jet m e mir. Ne shpikim fiksione n mnyr q t jetojm disa jet t cilat do t donim ti jetonim kur mezi kemi nj jet n dispozicion. Pa letrsi ne do t jemi m pak t vetdijshm pr rndsin e liris pr jetn q do tia vlente t jetohet, pr kthimin e saj n ferr kur ajo sht e shkelur nn kmb nga nj tiran, nj ideologji, apo nj fe. Le ti lm ata q dyshojn se letrsia nuk sht vetm zhytje n ndrrn e bukuris dhe lumturis, as alarm pr t gjitha tiranit, t pyesin veten pse t gjitha regjimet e vendosura pr t kontrolluar sjelljet e njerzve nga djepi deri n varr, i friksohen aq shum asaj sa t vendosin sistemet e censurs pr ta shtypur dhe pr ta mbajtur nn vzhgim t kujdesshm shkrimtarin e pavarur. Ata e bjn kt sepse e din rrezikun q sjell imagjinata e cila bredh e lir n libra, e din se sa kryengrits t bn letrsia kur lexuesi krahason lirin q ia mundson ajo me obskurantizmit dhe frikn q e pret n botn e vrtet. Dashur a padashur, me apo pa vetdije, kur shkrimtart stisin histori e tregojn hapur paknaqsin e tyre, duke demonstruar se bota sht br keq, prandaj jeta e fantazis sht m e pasur se jeta jon e prditshme. Ky fakt, nse kjo prek sedrn dhe ndrgjegjen e tyre, i bn qytetart m t vshtir pr tu manipuluar, m pak t gatshm pr ti pranuar gnjeshtrat e hetuesve dhe t rojave t burgut, t cilt dshirojn ti bjn t besojn se pas hekurave ata bjn jet m t sigurt dhe m t mir. Letrsia e mir forcon urat mes popujve t ndryshm, dhe duke na dhn knaqsi, vuajtje, ose befasi, bashkon besimet, zakonet, traditat dhe paragjykimet q na kan ndar. Kur balena e madhe e fundos kapiten Ashabin n det, zemrat e lexuesve tremben njsoj n Tokio, Lima, apo Timbuctu. Kur Emma Bovary glltit arsenik, Anna Karenina hedh veten para rrotave t trenit, dhe Julien Sorel ngjitet n podium ekzekutimi, dhe kur, n El Sur, mjeku urban Juan Dahlmann del nga taverna dhe prballet me nj bandit me thik, apo e kuptojm se t gjith banort e Comalas, fshati Pedro Pramo-s, jan t vdekur, rrqethja sht e njjt te lexuesit q adhurojn Budn, Konfuin, Krishtin, All-llahun, apo edhe te agnostiku, q vesh nj xhaket dhe kravat, nj jalaba, nj kimono, ose bombachas. Letrsia krijon nj miqsi brenda diversitetit njerzor dhe zhduk kufijt e
376

R E V I S T

L E T R A R E

ngritur mes burrave dhe grave nga injoranca, ideologjia, feja, gjuha dhe marrzia. do periudh ka tmerret e saj, kjo e jona sht koh e fanatikve, e terroristve vetvrass, nj specie kjo e lasht e bindur se qielli fitohet duke vrar, se gjaku i t pafajshmve lan fajet kolektive, korrigjon padrejtsit dhe vendos t vrtetn n besime t rreme. do dit, n t gjith botn, viktima t panumrta jan sakrifikuar nga ata q mendojn se i posedojn t vrtetat absolute. Me rnien e perandorive totalitare, ne kemi besuar se do t jetojm s bashku n pluralizm, n paqe dhe do t fitojm t drejtat njerzore q bota ti lr pas holokaustet, gjenocidet, invazionet dhe luftrat pr asgjsim. Asnj nga kto nuk ndodhi. Forma e re e barbaris lulzoi, e nxitur nga fanatizmi, dhe me prhapjen e armve t shkatrrimit n mas, ne nuk mund ta anashkalojm faktin se do fraksion i vogl nj dit mund t provokoj nj kataklizm brthamor. Ne duhet ti pengojm ato, ti prballim dhe pr ti mundim. Nuk jan shum, edhe pse zhurma e krimeve t tyre dgjohet n t gjith planetin dhe ndrrat e kqija q na trullosin, provokojn tmerr. Ne nuk duhet ta lejojm veten q t jemi t friksuar nga ata q duan ti afrohen liris q e kemi prvetsuar gjat gjith qytetrimit. Le ta mbrojm demokracin liberale q, me gjith kufizimet e saj, vazhdon ta njoh pluralizmin politik, bashkjetesn, tolerancn, t drejtat e njeriut, respektin pr kritika, ligjshmrin, zgjedhjet e lira, alternimin n pushtet, do gj q na ka nxjerr nga jeta e egr dhe na ka br m t afrt jetn e bukur dhe t prsosur q e stis letrsia dhe q ne e meritojm vetm duke e sajuar, shkruar dhe lexuar. Duke e konfrontuar fanatizmin vrass, ne e mbrojm t drejtn ton pr ndrrat dhe t drejtn q ato ndrra ti bjm realitet. N rini, si shum shkrimtar t brezit tim, un kam qen marksist dhe kam besuar q socializmi do t jet ila pr shfrytzimin dhe padrejtsit sociale q sa vinin e bheshin m t rnda n vendin tim, n Amerikn Latine, dhe n pjesn tjetr t Bots s Tret. Zhgnjimi im me statizmin e kolektivizmin dhe kalimi im n demokrat liberal si jam - si prpiqem t jem ishte i gjat dhe i vshtir dhe ndodhi ngadal si pasoj e episodeve si konvertimi i Revolucionit Kuban, pr t ciln un fillimisht isha entuziast, me modelin autoritar, vertikale e Bashkimit Sovjetik, me dshmin e disidentve t cilt arritn ti kalojn gardhet me tela me gjemba t Gulagut, t pushtimit t ekosllovakis nga ana e vendeve t Paktit t Varshavs,
377

R E V I S T

L E T R A R E

dhe pr shkak t mendimtarve si Raymond Aron, Jean Francois Revel, Isaiah Berlin dhe Karl Popper, t cilve u kam borxh rivlersimin tim pr kulturn demokratike dhe t shoqrive t hapura. Ata mjeshtr ishin nj shembull i kthjelltsis dhe guximit kur inteligjencia e Perndimit, si rezultat i mendjelehtsis ose oportunizmit, u duk se iu nnshtrua magjis s socializmit sovjetik apo, edhe m keq, revolucionit t prgjakshm kulturor kinez. Si djal kam ndrruar t vija n Paris, sepse, i frymzuar nga letrsia franceze, kam besuar se fakti q atje kan jetuar dhe marr frym shkrimtar si Balzac, Stendhal, Baudelaire dhe Proust, do t m ndihmoj t transformohem n nj shkrimtar t vrtet dhe nse nuk largohem nga Peruja do t jem shkrimtar vetm gjat t dielave dhe festave. Dhe e vrteta sht q un i jam borxhli Francs dhe msimeve nga kultura e paharrueshme franceze, pr shembull, se letrsia sht m shum se nj thirrje, se ajo sht nj disiplin, nj pun, nj kokfortsi. Kam jetuar atje kur Sartre dhe Camus ishin gjall dhe shkruanin, n vitet e Ionescos, Beckettit, Batailles, dhe Cioranit, t zbulimin t teatrit t Brechtit dhe t filmave t Ingmar Bergmanit, t Teatri Kombtar dhe Popullor Jean Vilar dhe t Odeonit t Jean-Louis Barraultit, t Nouvelle Vague dhe t Nouveau Roman dhe t fjalimeve, t teksteve t bukura letrare t Andr Malraux, dhe far mund t ket qen m spektakulare n teatrot e Evrops gjat ksaj kohe, si konferencat e shtypit dhe bubullimat olimpike t gjeneralit De Gaulle. Por ndoshta un i jam mirnjohs Francs pr zbulimin e Ameriks Latine. Atje kam msuar se Peru ishte pjes e nj komuniteti t gjer t bashkuar nga historia, gjeografia, problemet sociale dhe politike, nj mnyr e caktuar pr t qen, dhe gjuha e saj ishte e shijshme pr tu folur dhe shkruar. Dhe n ato vite t njjta, ajo kishte prodhuar nj letrsi t re, t fuqishme. Atje kam lexuar Borges, Octavio Paz, Cortzar, Garca Mrquez, Fuentes, Cabrera Infante, Rulfo, Onetti, Carpentier, Edwards, Donoso, dhe shum t tjer shkrimet e t cilve ishin revolucione narrative n gjuhn spanjolle, dhe n saj t s cils Evropa dhe nj pjes e mir e bots zbuluan se Amerika Latine nuk ishte kontinent vetm i mafive, i operetave t tiranve, i lufttarve mjekrosh, dhe maracas, mambo e a-a-a-ve, por e ideve, formave artistike, fantazive letrare q barten nprmjet nj gjuhe universale. Prej ather deri sot, jo pa pengesa dhe gabime, Amerika Latine ka br progres edhe pse, si thot Csar Vallejo n nj poem: Hay, hermanos,
378

R E V I S T

L E T R A R E

muchsimo hacer que (Hej vllezr, ka mbetur edhe shum pr tu br). Ne jemi t goditur me diktaturat m pak se m par, prjashto Kubn dhe pasardhsen e saj me emrin Venezuela, si dhe disa palao demokraci, pseudo populiste, si ato n Bolivi dhe Nikaragua. Por n pjesn tjetr t kontinentit demokracia po funksionon, e mbshtetur nga nj konsensus i gjer popullor dhe pr her t par n historin ton, si n Brazil, Kili, Uruguaj, Peru, Kolumbi, Republik Domenikane, Meksik dhe pothuajse n t gjith Amerikn Qendrore, ne kemi nj t majt dhe nj t djatht q respektojn ligjshmrin, lirin pr t kritikuar, zgjedhjet dhe vazhdimsin n pushtet. Kjo sht rrug e drejt, dhe nse ajo vazhdon kshtu, luftohet korrupsioni dhe bota vazhdon t integrohet, Amerika Latine n fund do t pushoj s qeni kontinent i s ardhmes dhe do t bhet kontinent i s tashmes. Un kurr nuk ndihem si nj i huaj n Evrop apo gjetk. N t gjitha vendet q kam jetuar, n Paris, Londr, Barcelon, Madrid, Berlin, Washington, New York, Brazil, apo Republik Domenikane, ndihem si n shtpin time. Kam gjetur gjithmon nj vend ku mund t jetoj n paqe, t punoj, t msoj gjra, t ushqej ndrrat dhe t gjej miq, libra t mir pr t lexuar dhe subjekte pr t shkruar. Nuk m duket se duhet synuar t bhem qytetar i bots, se i kam dobsuar rrnjt e mia, se i kam prer lidhjet me vendin tim sepse nse do t ishte kshtu, prvojat e mia n Peru nuk do t vazhdonin t m ushqenin si shkrimtar dhe nuk do t shfaqeshin gjithmon n tregimet e mia, madje edhe kur duket se ato ndodhin shum larg nga Peruja. Un besoj q t jetuarit jasht vendit tim, e ka forcuar edhe m shum kt lidhje, duke shtuar nj perspektiv m t qart pr t dhe nj nostalgji. Dashuria e vendit ku kam lindur mund t mos jet e detyrueshme, por si do dashuri tjetr duhet t jet nj akt spontan i zemrs, si ajo q bashkon t dashuruarit, prindrit, fmijt dhe miqt. Perun gjithmon e kam me vete sepse ajo sht vendi ku u linda, u rrita, u formova, dhe ku jetova ato prvojat e fmijris dhe rinis q formuan personalitetin tim. Aty kam dashur, urryer, gzuar, psuar dhe ndrruar. far ndodh atje ndikon n mua m shum se far ndodh diku tjetr. Jo q un e kam dashur apo imponuar at n veten time, por thjesht sht kshtu. Disa bashkatdhetar m kan akuzuar mua si nj tradhtar dhe un isha n prag t humbjes s shtetsis time kur, gjat kohs s diktaturs s fundit, kam krkuar nga qeverit demokratike t bots t penalizojn regjimin me sanksione diplomatike dhe ekonomike, si kam br gjithmon me t gjitha
379

R E V I S T

L E T R A R E

diktaturat e do lloji, si me Pinochet, Fidel Castro, talebant n Afganistan, Imamt n Iran, aparteidin n Afrikn e Jugut, satrapt uniform t Burmas (tani quhet Myanmar). Dhe un do ta bj prsri nesr n qoft se Peruja do t ishte edhe nj her viktim e nj grusht shteti q do t asgjsonte demokracin ton t brisht. Kjo nuk ishte e beft, veprim emocional i nj njeriu t nxehur, si shkruajn disa kalemxhinj, t msuar pr t gjykuar t tjert nga pikpamja e voglsis s tyre. Ai ishte nj akt n prputhje me bindjen time se nj diktatur prfaqson t keqen absolute pr nj vend, nj burim t brutalitetit dhe t korrupsionit dhe hap plag t thella q marrin nj koh t gjat pr tu mbyllur, helmon t ardhmen e vendit, krijon zakone t dmshme dhe vonon rindrtimin demokratik. Kjo sht arsyeja pse diktatura duhet luftuar pa hezitim, me t gjitha mjetet n dispozicion, duke prfshir edhe sanksione ekonomike. sht pr t ardhur keq q qeverit demokratike, n vend q t japin nj shembull duke br kauz t prbashkt me ato, si Blanco de Damas n Kub, t opozits venezueliane, ose Aung San Suu Kyi dhe Liu Xiaobo, i cili duron me guxim t prballet me diktaturat, shpesh e tregojn veten t pasjellshme me ta, me tortura ndaj tyre. Ata njerz trima, duke luftuar pr lirin e tyre, jan duke luftuar edhe pr lirit tona. Nj bashkatdhetar imi, Jos Mara Arguedas, e quajti Perun vend i tana gjaqeve. Nuk besoj q ka ndonj formul q e prkufizon at m mir. Kjo sht ajo q ne jemi dhe kjo sht ajo q t gjith peruant mbajn brenda vetes, na plqeu apo jo: nj przierje traditash, racash, besimesh, kulturash t proceduara nga katr pikat kryesore. Un jam krenar q e ndjej veten trashgimtar i kulturs para-hispanike q krijoi tekstilet dhe mantelet e Nazca-s, Paracas dhe Mochican ose qeramikn Incan t ekspozuar n muzet m t mir n bot, q i dha bots ndrtuesit e Machu Picchu, Gran Chim, Chan Chan, Kuelap, Sipan, vendin e varrimit t La Brujas, El Sol dhe La Lunas, si dhe pr spanjollt q, me antat, shpatat dhe kuajt, solln n Peru Greqin, Romn, traditn judeo-krishtere, Rilindjen, Cervantesin, Quevedon, Gngoran dhe gjuhn e ashpr t Castiles t mblsuar nga Andet. Dhe me Spanjn erdhi Afrika, me forcn, muzikn dhe imagjinatn e saj plot gjallri, pr t pasuruar heterogjenitetin peruan. Nse do t hetojm vetm pak, zbulojm se Peruja, si Aleph i Borgesit, sht bota n nj format t vogl. far privilegji i jashtzakonshm pr nj vend t mos ket nj identitet, sepse i ka t gjitha identitetet! E pushtimi i Ameriks ishte mizor dhe i dhunshm, si t gjitha
380

R E V I S T

L E T R A R E

pushtimet, natyrisht, dhe ne duhet ta kritikojm at, por t mos harrojm q ata q kan kryer plakitje dhe krime ishin, pjesa m e madhe, gjyshrit dhe strgjyshrit tan, spanjollt q erdhn n Amerik dhe prvetsuan adetet amerikane. Kritika e till, t flasim drejt, duhet t jet autokritik. Sepse kur kemi fituar pavarsin ton nga Spanja dyqind vjet m par, ata q e morn pushtetin n ish-kolonit, n vend t lirimit t indianve dhe t drejtsis pr gabimet e vjetra, vazhduan ti shfrytzojn ato me lakmi dhe egrsi si pushtuesit dhe, n disa vende, shkatrronin dhe zhdukeshin. Le ta themi kt me qartsi absolute: pr dy shekuj emancipimi i popullsis vendase ka qen prgjegjsia jon ekskluzive dhe ne nuk e kemi prmbushur at. Kjo vazhdon t jet nj shtje e pazgjidhur n t gjith Amerikn Latine. Nuk sht nj prjashtim i vetm n kt keqardhje dhe turp. E dua Spanjn sa Perun dhe borxhi im ndaj saj sht aq i madh sa mirnjohja ime. Nse nuk do t ishte Spanja, un kurr nuk do t kisha arritur n kt podium ose t bhesha nj shkrimtar i njohur dhe ndoshta, si shum koleg t pafat, do t lihesha n harres nga botuesit, shprblimet, apo lexuesit, talenti i t cilve nj dit mund ti zbuloj. T gjith librat e mi jan publikuar n Spanj, ku kam marr njohje t ekzagjeruar, dhe miqt si Carlos Barral, Carmen Balcells, dhe shum t tjer ishin t zellshm n lidhje me tregimet e mia pr ti afruar me lexuesit. Dhe Spanja m dha nj shtetsi t dyt kur un mund t kisha humbur timen. Kurr nuk e kam ndjer ndonj papajtueshmri t vogl n mes t t qenit peruan dhe t kesh nj pasaport spanjolle, sepse e kam ndjer gjithmon se Spanja dhe Peruja jan dy ant e t njjts monedh, jo vetm n personin tim t vogl, por n realitetin esencial si histori, gjuh dhe kultur. Nga t gjitha vitet q kam jetuar n tokn spanjolle, m kujtohen si m t shklqyer ato pes vjet q kam kaluar n Barcelonn e dashur n fillim t viteve 1970. Diktatura e Frankos ishte ende n pushtet dhe ekzekutonte njerz, por tashm ajo ishte nj fosile n lecka dhe sidomos n fushn e kulturs, e paaft pr t ruajtur kontrollet e mparshme t saj. arje dhe plasaritje ishin hapur te censort pa mundur t arnoheshin m dhe prmes tyre e shoqris spanjolle u futn ide t reja, libra, prirje t mendimit, vlera artistike dhe forma t ndaluara deri ather si subversive. Nuk ka qytet q mori avantazh m shum, ose m mir n kt fillim t hapjes, sesa Barcelona q provoi nj zhvillim t hovshm n t gjitha fushat e ideve dhe t krijimtaris. Ajo u b kryeqyteti kulturor i Spanjs, vendi ku mund t merrje frym duke
381

R E V I S T

L E T R A R E

pritur lirin q do t vinte. Dhe, n nj kuptim, ajo ishte edhe kryeqyteti kulturor i Ameriks Latine pr shkak t numrit t piktorve, shkrimtarve, botuesve dhe artistve nga vendet e Ameriks Latine t cilt ose u vendosn aty ose u kthyen mbrapsht: Barcelona ishte vendi ku mund t rrinit nse do t donit t ishit poet, novelist, piktor, apo kompozitor n kohn ton. Pr mua, ato ishin vite t paharrueshme t shoqrimit, miqsis, intrigave dhe puns pjellore intelektuale. Ashtu si edhe Parisi, Barcelona ka qen nj Kull e Babelit, nj kozmopolit, qytet universal ku ishte stimuluese t jetoje dhe t punoje dhe ku, pr her t par q nga ditt e Lufts Civile, spanjollt dhe shkrimtart e Ameriks Latine t przier dhe t vllazruar, njohn njri-tjetrin, si posedues t s njjts tradit dhe aleat n nj ndrmarrje t prbashkt dhe t sigurt: fund i diktaturs ishte i pashmangshm dhe n Spanjn demokratike kultura do t ishte prap protagonist kryesor. Edhe pse kjo nuk ndodhi pikrisht n kt mnyr, tranzicioni spanjoll nga diktatura n demokraci ka qen nj nga tregimet m t mira t kohve moderne, nj shembull se si, kur mbizotrojn mirkuptimi dhe arsyeja dhe kundrshtart politik ln mnjan sektarizmin pr t mirn e prbashkt, mund t ndodhin mrekulli si ato n romanet e realizmit magjik. E tranzicioni nga autoritarizmi spanjoll n liri, nga moszhvillimi n prosperitetit, nga kontrasti dhe pabarazia e bots s tret-ekonomike n nj vend t klasave t mesme, integrimi i saj n Evrop dhe prshtatja e saj pr pak vjet nj kulture demokratike, ka habitur t gjith botn dhe prshpejtuar modernizimin e Spanjs. Kjo ka ndodhur para duarve t mia, n kohn q jetoja. Shpresoj se nacionalizmi, kjo plag e pashrueshme e bots moderne dhe e Spanjs, t mos e prish kt prrall t lumtur. Un e prbuz do form t nacionalizmit, ideologjin provinciale ose m mir, religjionin - q sht dritshkurtr, prjashtues, se shkurton horizontin intelektual dhe fsheh n gjirin e vet paragjykimet etnike dhe raciste, pr t transformuar n nj vler supreme, nj moral dhe privilegj ontologjik, q n rrethanat e rastit lidhet me vendlindjen e dikujt. S bashku me fen, nacionalizmi ka qen shkaku i therjeve t kqija n histori, si ato n dy luftrat botrore dhe gjakderdhja e tanishme n Lindjen e Mesme. Asgj nuk ka kontribuar m shum se nacionalizmi q Amerika Latine t ballkanizohet dhe t lahet n gjak me beteja t pakuptimta dhe me mosmarrveshjeve, harxhim burimesh astronomike pr blerjen e armve n vend t ndrtimit t shkollave, bibliotekave dhe spitaleve.
382

R E V I S T

L E T R A R E

Ne nuk duhet ngatrruar nacionalizmin kokbosh dhe refuzimin e t tjerve, q gjithmon mbjell dhun, me patriotizmin, q gjallron ndjenjat bujare t dashuris pr vendin ku kemi lindur, ku jetonin t part tan, ku u farktuan ndrrat tona t para, nj tablo e familjarizuar e gjeografis, t dashurit dhe ngjarjet q jan shndrruar n shenja t kujtess dhe mbrojtse kundr vetmis. Atdhe nuk jan flamujt, himnet, apo fjalimet apodiktike pr heronjt simbolik, por nj pjes e vogl e vendeve dhe e njerzve q popullojn kujtimet tona dhe ato me nuanc melankolike, ndjesit e ngrohta se nuk ka rndsi se ku jemi, mjafton q kemi nj shtpi ku mund t kthehemi. Peruja sht pr mua Arequipa, ku kam lindur, por nuk kam jetuar kurr, nj qytet i nns sime, i gjyshrve, hallave dhe tezeve q m dhan kujtimet dhe mallin, pr shkak se i tr fisi i familjes sime, si arequepinas q jan, gjithmon e marrin White City-n me vete n prvojat e ekzistencs s tyre t uditshme. Ajo sht Piura n shkrettir, pemt mesquite dhe burros i shumvuajtur, q piurant e rinis sime e quanin kmbt e dikujt tjetr, - emr elegant dhe i trishtuar - ku kam zbuluar se lejleku nuk i ka sjell foshnjat n bot, por iftet duke br veprime t egra q ishin nj mkat vdekatar. Ajo sht Akademia e San Miguelit dhe Teatri i varieteteve ku pr her t par pash nj vepr t shkurtr q e kisha shkruar pr sken. Ajo sht cepi i Diego Ferrs dhe Colnit, n Miraflores - ne e quanim at Fqinjsi e lumtur - ku kam shkmbyer pantallona t shkurtra pr pantallona t gjata, kam tymosur cigaren time t par, kam msuar t krcej, kam rn n dashuri dhe kam hapur zemrn time pr vajzat. Ajo sht pluhuri, zyrat e botimeve t gazets La Crnica ku, n moshn gjashtmbdhjet vjeare, bra hapat e par si gazetar, nj tregti q, s bashku me letrsin, ka zn pothuajse gjith jetn time dhe, si librat, m ka br mua t jetoj m shum, ta njoh botn m mir dhe t jem me burra dhe gra nga t gjitha ant dhe nga do klas, me njerz t shklqyer, t mir, t kqij dhe t neveritshm. Kjo sht Akademia Ushtarake Prado Leoncio, ku kam msuar se Peruja nuk ishte pik e fortifikuar e vogl n klas t mesme, ku kam jetuar deri ather, i mbyllur dhe i mbrojtur, por nj pjes e madhe, e lasht, e nxeht, vend i pabarazis, i tronditur nga t gjitha llojet e stuhive shoqrore. Ajo sht e celul e fsheht e Cahuides ku, me nj pjes t vogl t studentve t San Marcos, kemi prgatitur revolucionin botror. Dhe Peru jan miqt e mi n Lvizjen Liria me t cilt pr tre vjet, mes bombash, ndrprerjes
383

R E V I S T

L E T R A R E

s energjis elektrike dhe vrasjeve terroriste, kemi punuar n mbrojtje t demokracis dhe t kulturs s liris. Peru sht Patricia, kushrira ime me hund prpjet dhe karakter t pamposhtur, me t ciln pata fat t martohem dyzet e pes vjet m par dhe q sht ende prezent me tekat, nervozat dhe dalldisjet e astit q m ndihmojn pr t shkruar. Pa t jeta ime do t kishte humbur n udh t pakrye dhe Alvaro, Gonzalo, Morgana dhe gjasht nipr e mbesa q shtrihen dhe gzojn ekzistencn ton nuk do t kishin qen t lindur. Ajo e bn do gj dhe gjithka e bn mir. Ajo zgjidh problemet, menaxhon ekonomin, v rregull n kaos, m mbron nga gazetart dhe njerzit e bezdisshm, mbron kohn time, rregullon oraret, paketat dhe valixhet, dhe sht aq bujare sa q edhe kur ajo mendon se sht duke m qortuar, n fakt ma jep komplimentin m t madh: Mario, e vetmja gj q ti di t bsh mir sht t shkruarit. Le ti kthehemi letrsis. Parajsa e fmijris pr mua nuk sht nj mit letrar, por nj realitet q e kam jetuar dhe gzuar n shtpin e familjes s madhe me tre oborre n Cochabamba, ku me kushrinjt e mi dhe shokt e shkolls mund t riprodhonim tregimet e Tarzanit dhe Salgarit, dhe n komunn e Piuras, ku lakuriqt bnin erdhe korridoreve me hijet e heshtura q mbushnin nett me mister. Gjat ktyre viteve, shkrimi ishte duke luajtur nj loj me familjen time t njohur, dika simpatike q fati ma solli mua, nipit, djalit pa baba, sepse babai im kishte vdekur dhe shkuar n qiell. Ai kishte qen njeri i gjat, i pashm, me nj uniform marine n fotografin q stoliste tryezn time natn, pr t ciln lutesha dhe e puthja para se t fle. Nj mngjes piuran - un nuk mendoj se kan nxjerr gj nga kjo ende - nna ime zbuloi se zotria ishte, n fakt, i gjall. Dhe n at dit ne kemi qen duke shkuar pr t jetuar me t n Lima. Un kam qen njmbdhjet vje, dhe nga ai moment do gj ndryshoi. Kam humbur pafajsin time dhe zbuluar vetmin, autoritetin, jetn e t rriturve dhe frikn. Shptimi im ishte n lexim, duke lexuar libra t mir, duke u strehuar n ato bott ku jeta ishte plot lavdi, intensive, nj aventur pas tjetrs, ku mund t ndjehesha i lir dhe i lumtur prsri. Dhe ky ishte shkrimi, fshehtas, si dikush q jepet me pasion drejt nj vesi t keq. Letrsia pushoi s qeni nj loj. Ajo u b nj mnyr pr ti rezistuar fatkeqsis, pr t protestuar, pr tu rebeluar, pr tu arratisur nga intoleranca. Ajo ishte arsyeja ime pr t jetuar. Prej ather deri tani, n do rrethan, kur jam ndjer i dshpruar ose i poshtruar, n skaj t dshprimit, prkushtimi im me trup e me shpirt pas puns sime si tregimtar
384

R E V I S T

L E T R A R E

ka qen si nj drit n fund t tunelit, drras q mbart anijembyturit n breg. Edhe pse ajo sht shum e vshtir dhe m detyron t djersitem, asgj nuk ma ka br jetn m t gzuar sesa muajt q kam shpenzuar pr t stisur nj histori, nga fillimet e saj t pasigurta, duke u shrbyer me imazhet e kujtess s nj prvoje t jetuar q t bhet nj shqetsim, nj entuziazm, nj fantazi q pastaj n nj projekt t vendos ti kthej fantazmat n tregime. Shkrimi sht nj mnyr jetese, ka thn Flaubert. Po, absolutisht, nj mnyr e jetess me iluzionin dhe knaqsin dhe nj zjarr i ndezur n kokn tuaj, duke luftuar me fjal t vshtira, duke eksploruar botn e gjer si nj gjuetar gjurmimin e prer t dshirueshm pr t ushqyer nj fiksion embrional dhe pr t qetsuar oreksin e pangopur t do historie q, derisa rritet, do t doj t gllabroj do histori tjetr. Fillimi i nj romani na shkakton marramendje sikur ngelja shtatzn, ai merr form dhe duket se do t filloj t jetoj m vete, t lviz, t veproj, t mendoj, t ndjej, dhe na imponon q ti marrim n konsiderat krkesat n mnyr arbitrare pr ta respektuar vullnetin e tij t lir, pa e vrar at, pa e humbur fuqin e vet pr t bindur - kjo sht nj prvoj q vazhdon t m josh mua ashtu si bri hern e par, plotsisht dhe marramendshm si duke br dashuri me gruan q e do do dit, do jav, do muaj, gjithmon. Kur flasim pr fiksionin, e di se kam folur shum pr romanin dhe shum pak pr teatrin, nj tjetr form e lart e tij. Nj padrejtsi e madhe, natyrisht. Teatri ishte dashuria ime e par, qysh ather, si nj adoleshent, un pash shfaqjen Vdekja e tregtarit t Arthur Millerit n Teatrin Segura n Lima, nj shfaqje q m impresionoi dhe m shtyri t shkruaj dramn time me Incas. N qoft se do t kishte pasur nj lvizje teatrale n Limn e viteve 1950, un do t kisha qen m tepr nj dramaturg sesa nj prozator. Po atje nuk kishte, kjo m ktheu dita dits kah narracioni. Por, dashuria ime pr teatrin nuk prfundoi, ajo kotet, bn hije n romanet e mia, si nj sprov dhe nj nostalgji, mbi t gjitha sa her q shoh nj loj interesante. N fund t viteve 1970, kujtimet e vazhdueshme t halls sime njqind vjeare, Mama, e cila n vitet e fundit t jets u shkput nga realiteti dhe u strehua n kujtimet dhe fantazit e saj, m sugjeruan nj histori. Dhe un ndjeva, n mnyr profetike, se ajo ishte nj histori pr teatr, q vetm n sken do t merrte shpirtin dhe shklqimin si trillim i suksesshm. Kam shkruar me drojn e nj fillestari dhe jam gzuar duke e par at n sken me Norma
385

R E V I S T

L E T R A R E

Aleandron n rolin e heroins dhe, q ather, n romane dhe ese, i jam rikthyer disa her. Dhe duhet t shtoj, un kurr nuk e kam imagjinuar q n moshn shtatdhjet vjeare e do t ngjitem n sken pr t vepruar. Kjo aventur e pamatur m bri t prjetoj pr her t par n mishin dhe kockat e mia mrekullin q shkakton ky veprim te dikush q ka kaluar jetn me shkrime fiksionale t materializoj pr disa or nj karakter t fantazis, pr t jetuar fiksionin para nj audience. Kurr nuk do t mundem ti falnderoj sa duhet shokt e mi t dashur, regjisorin Joan Oll dhe aktoren Aitana Snchez Gijon, t cilt m inkurajuan pr t ndar me ta nj eksperienc fantastike (n dritn e panikut q e shoqronte). Letrsia sht nj prfaqsim fals i jets q megjithat na ndihmon pr ta kuptuar jetn m mir, pr ta orientuar veten n labirintin ku jemi lindur, jetojm dhe vdesim. Ajo kompenson dhe shfuqizon frustrimet q jeta e vrtet shkakton mbi ne, dhe fal saj, ne mund t zbrthejm dika t paqart, t paktn pjesrisht, n mnyr simbolike se ekzistenca ka pr qllim t jet pr shumicn e madhe t qenieve njerzore, kryesisht prej nesh q gjenerojm dyshimet m shum se sigurit dhe rrfejm konfuzionin ton para se fati, subjekti, prsosja individuale dhe kolektive, shpirti, ndjenja apo pakuptimsia e historis, t kalojn n nj tjetr an t njohjes racionale. Gjithmon kam qen i hipnotizuar nga imagjinimi i rrethanave t pasigurta n t cilat strgjyshrit tan - ende pothuajse t ngjashm me kafsht, n shpella, rreth zjarreve, gjuha i lejoi t komunikojn me njri-tjetrin dhe t shpikin e t tregojn histori. Ky ishte momenti vendimtar n fatin ton, sepse ne ato qarqet e qenieve primitive sht mbajtur zri dhe fantazia tregimtare, aty filloi qytetrimi, kalimi i gjat q gradualisht do t humanizohet dhe t na oj n trillime t individit autonom, t shkputet nga fisi, t zhvillohet testamenti i shkencs, artit, ligjit dhe liris pr t shqyrtuar skutat m t thella t natyrs, t trupit t njeriut, hapsirs dhe t udhtohet pr n yje. Ato tregime, fabula, mite, legjenda, shigjetat e t cilave vepruan pr her t par si muzika e re para dgjuesve t friksuar nga misteret dhe rreziqet e nj bote ku do gj ishte e panjohur dhe e rrezikshme, duhet t ken qen nj dush i ftoht, nj pishin e qet pr ato shpirtra gjithmon vigjilent, t cilt mezi mbijetonin, duke ngrn dosido, duke u strehuar n natyr, duke vrar dhe mkatuar. Prejse filluan t ndrrojn kolektivisht, pr t ndar ndrrat e tyre, t nxitur nga rrfimtart, ata pushuan t jen t lidhur me rutinn e mbijetess, nj vorbull e detyrave t ashpra, dhe jeta e tyre u b ndrr,
386

R E V I S T

L E T R A R E

knaqsi, fantazi dhe nj plan revolucionar: pr tu liruar, pr t ndryshuar, pr tu prmirsuar, pr ti hyr nj lufte pr qetsimin e dshirave dhe ambicieve q trazuan imagjinatn e tyre dhe pr ta shuar kureshtjen pr misteret q mbushnin botn e tyre. Ky proces i ndrprer ishte pasuruar kur lindi shkrimi dhe rrfimet, prve q dgjoheshin, mund edhe t lexoheshin, mundsi kjo e prhershme q na e ofron letrsia. Kjo sht arsyeja pse letrsia na duhet vazhdimisht q gjeneratat e reja t binden se fiksioni sht m shum se nj argtim, m shum se nj ushtrim intelektual q mpreh ndjeshmrin e dikujt dhe zgjon nj shpirt kritik. Kjo sht nj domosdoshmri absolute n mnyr q civilizimi t vazhdoj t ekzistoj, t rinovoj dhe ruaj n ne m t mirn e asaj q sht njerzore. Kshtu q ne nuk do t trhiqemi n egrsin e izolimit dhe jeta nuk duhet reduktuar n pragmatizmin e specialistve t cilt i shohin gjrat thellsisht, por injorojn at q i rrethon, i paraprin, dhe i vazhdon ato gjra. Kshtu q, ne nuk do t bhemi kurr robr dhe shrbtor t makinave q kemi shpikur vet. Dhe pr shkak se nj bot pa letrsi do t ishte nj bot pa dshirat apo idealet, nj bot e pandershme, nj bot robotike e privuar nga ajo q e bn njeriun me t vrtet njeri: kapaciteti pr t lvizur nga vetja drejt t tjerve, n t tjert, t modeluar me baltn e ndrrave tona. Nga shpella te rrokaqielli, nga klubi te armt e shkatrrimit n mas, nga jeta tautologjike e fisit n epokn e globalizimit, trillimet e letrsis kan shumzuar prvojat njerzore, kan parandaluar dorzimin, prgjumjen, shterimin dhe dorheqjen. Asgj nuk ka mbjell aq shqetsim, sa imagjinata jon e shqetsuar dhe dshirat tona, sa jeta e rrejshme q kemi sajuar, n saj t letrsis, t ciln e kemi, kshtu q ne mund t jemi protagonist n aventurat e mdha, n pasionet e mdha q jeta e vrtet kurr nuk na i jep. Rrenat e letrsis bhen t vrteta nprmjet nesh, lexuesve t transformuar, t infektuar me dshira dhe, nprmjet fajit t fiksionit, vm n pikpyetje vazhdimisht realitetin mediokr. Magjishm, kur letrsia na ofron shpres pr t pasur at q nuk kemi, duke qen ata q nuk jemi, pohon se n pamundsi pr t jetuar si perndit pagane, ne ndjehemi t vdekshm dhe t prjetshm n t njjtn koh, gj q fut n shpirtrat ton jokonformitetin dhe rebelimin, t cilat jan prapa t gjitha veprave heroike q kan kontribuar n zvoglimin e dhuns n marrdhniet njerzore. Reduktimi i dhuns, nuk i jep fund asaj. Sepse dshira jon, fatmirsisht, do
387

R E V I S T

L E T R A R E

t jet gjithnj, nj histori e paprfunduar. Kjo sht arsyeja pse ne duhet t vazhdojm t ndrrojm, t lexojm dhe t shkruajm, sepse kto mnyrat m efektive q kemi gjetur pr ta lehtsuar gjendjen ton si t vdekshm q jemi, pr ta mposhtur brejtjen e kohs dhe pr ta shndrruar t pamundurn n mundsi. Stokholm, 7 dhjetor 2010

Nga anglishtja: Ag Apolloni

388

R E V I S T

L E T R A R E

ayne Clayson Booth (1921 - 2005) sht kritik letrar amerikan, i njohur gjithandej n bot pr librin kapital Retorika e fiksionit (1961), n t cilin bri objekt studimi vepra t njohura t letrsis botrore, t cilat i analizoi me terminologjin e tij t retoriks. Prve pr kt studim, ai njihet edhe pr kto vepra: Retorika e ironis (1974), Vokacioni i msimdhnsit: raste retorike (1987), Retorika e retoriks (2004) etj.

Wayne Clayson Booth

Retorika e fiksionit
(pjes nga kapitulli i shtat)

Detyra kryesore pr nj kritik, analist sht ti tregoj lexuesit rreth fakteve q ai nuk kishte se si ti msonte vet. Mund t jen shum fakte, e ata mund/duhet t tregohen n sa m pak mnyra t mundshme. Radhitja e periudhave, shpjegimi i kuptimit t nj veprimi, prmbledhja e proceseve ose e ngjarjeve duke u prpjekur t mos i dramatizojm, prshkrimi i ngjarjeve fizike dhe i detajeve, sidoqoft nuk mund t dalin natyrshm nga nj personazh t gjitha kto ndodhin n shum mnyra t ndryshme. Ashtu si Chaucer-i e fillon prralln e tij mbi fatkeqsin s Criseydit, ai e paraqet historin e Trojs n shtat rreshta, ekzaktsisht aq sa nevojiten pr ta transmetuar at: Chaucer-i, nprmjet prmbledhjes s tij na v n dijeni se po lexojm nj tregim mes shum t tjerve; dhe ai po e zgjedh materialin e tij n interesin ton e nse ne jeni t interesuar pr t ditur historira t tjera, ne mund t shkojm t Homeri ose te autor t tjer q kan shkruar n lidhje me kt. Edhe pse ai nuk sht tamam me vend, sipas qllimeve t tij, ai
389

R E V I S T

L E T R A R E

prmbledh: Dhe un u ula t shkruaj Luftn e atyre burrave t fort Q luftuan deri n fund Por pr kt si fillim nisa t shkruaj Pr dashurin e tij, Un po them aq sa mundem1 Ai pr asnj moment nuk na l t harrojm pranin e tij edhe pse prania e tij nuk mund t merret pr t paksuar vlern e tregimit q ai po thot. Ai na parashtron neve nj marrveshje t mir rreth ktyre aspekteve t tregimit edhe pse t nevojshme t cilt nse do t dramatizoheshin, nuk do tu jepet e drejta pr t kulmuar at q do t vij, Efektet e dhna, jepen pr t na br t kuptojm, q na sht dhn/paraqitur nj histori m e mir, e prpunuar m mir n krahasim me materialin e par t drejtprdrejt. Rrfimtart e mdhenj gjithmon ia kan dal t gjejn mnyra pr ta br prmbledhjen sa m interesante. Ashtu si ndodh edhe me Fieling-un e Tom Jones, i cili thot se un i jap lexuesit nj mundsi t vnies n pun t mendjeprehtsis s mrekullueshme, t ciln ai e zotron, duke mbushur ato vende boshe t kohs me hamendsimet e veta. Q n momentin q ai sht i sigurt q shumica e lexuesve t tij jan shum t mir n kritik, ai i l atyre nj hapsir prej dymbdhjet vitesh n t ciln, ata, mund t aplikojn aftsit e tyre. (Book III, chap. I). Prgatitja e ksaj lloj prmbledhje sht nj nga shum teknikat e shumta t dallueshme pr t siguruar fakte, shumica e te cilve - mbase me fat nuk jan prmendur ndonjher. P.sh, far do t quaj trill t t treguarit nga shnimet n fund t faqes? (fusnotet) Marcel Ayme n veprn Le chemin des ecolieres (1946), sjell informacion n fund t faqes (me shnimet n fund t faqes) t cilat kan t bjn me personazhet e tij. Ja nj nga shembujt ilustrues: Gjat pushtimit gjerman n Franc, Michaud, prball Sacre-Coeur ruante katr ushtar gjerman. Ai, e ka zili lumturin, shkujdesjen e tyre momentale. N rrjedhn e tregimit, papritur, na jepet nj shnim n fusnot, i cili thot se
1 Libri V, II. 1765-71. Pr nj bashkbisedmi ndrmjet ktij Chaucer-i dhe Chaucer-it vet, shih Morton W. Bloomfield, Distance and Predestination in Troilus and Criseyde, PMLA, LXXII, (Mars, 1957), 14 26.

390

R E V I S T

L E T R A R E

katr ushtart quhen Arnold, Eisenhart, Heinecken dhe Schuls. I pari ishte vrar n frontin rus, i dyti i plagosur n Krimea, kthyer ne shtpi me t dy kmbt e humbura e q u helmos m tej nga e shoqja. E kshtu, m rradh, derisa Schuls-i, i fundit, prshkruhet se ishte masakruar me plumba nga nj tog e tr ditn e lirimit. Kjo paraqitje e prmbledhur e fakteve t hidhura e zilis s Michaud-it, sht e shkurtr, e qart, efektive dhe plotsisht e sakt pr punn t ciln i sht krkuar. Nse do t mendonim t gjenim nj mnyr t till t ngjeshur pr t paraqitur kt pozicion t barasvlefshm ironik, t zilis s heroit, me t ardhmen e tyre skandaloze, do t dalim n prfundimin se, ne thjesht nuk do t mund tia dilnim, por vetm autori, q e njeh mir ngjarjen dhe rrethanat, po. Kjo, sigurisht, nuk duhet br n fund-shnim, edhe pse marifeti i tij, n kt rast sht mnyra m e leht pr t treguar, se kto fakte, edhe pse t nevojshme pr historin, jan gjra dytsore; personazhet e prshkruar, nuk mund t bhen patjetr t rndsishm m von gjat historis. Alternativ e vetme e gatshme, do t ishte nj dramatizim i ndrfutur, i cili na zhvendos neve drejt katr episodeve, duke na dhn shpejtsisht, t ardhmen e katr ushtarve. Nse veprojm kshtu, jo vetm do t krkoj m shum hapsir, por do t krkoj rndsi dhe si rrjedhim, do t ngatrroj strukturn e pritshmris s lexuesit.2 Ky sht nj nga shembujt e shumt q mund t paraqesim n lidhje me kt shtje. N t njjtn mnyr, autori mund t siguroj pak prmbledhje mes skenave, prmbledhje q mund t mos sigurohet nga asnj personazh. Ose, ai mund t jap fakte rreth personazheve, q asnj personazh tjetr nuk mund ti dij. Rreze, pa Leopoldi, duke menduar: Oh po nj Anglez ( Duhet t jet e qart q Rrezja duket si do anglez tjetr, i cili...). N kt mnyr do t hyj tregimtari i Elizabet Bowen-it, Shtpia n Paris (1935) pr t br nj prshkrim Rrezes, e cila Rrezja mundet m s shumti t arrrij vetveten, por ky prshkrim i br nga autori, sht m i rndsishm sesa element t tjer; ai pa dyshim sht i paprekur nga dyshimi edhe pse ai po paraqet n fakt nj raport t panashm. Kur ne kujtojm pamjet e rnda t pasqyrs n fiksionin3 modern Ajo q ne pam n pasqyr ishte nj burr i shkurtr ne shohim sesa
2 Shih gjithashtu, J. D. Salinger, Zooey, n The New Yorker, 4 Maj 1957, fq. 33, pr prdorimet e tjera tregimtare t asaj far tregimtari i Salinger-it quan t keqen e estetiks s nj fusnoti. 3 Trillim, letrsi artistike, proz moderne. (Shn. i prkthyese A. Dema)

391

R E V I S T

L E T R A R E

shum rrmuj mund t shkaktoj dshira pr t dramatizuar ato detaje prshkruese. Ca situata, e bjn kt n t vrtet, e ln vetveten n kto pseudodrama, n mnyr t veant, ajo q u pa n pasqyr, dhe fakti i gjatsis s vetthithjes s personazheve, vet jan ata elsa pr t na ndihmuar neve pr t kapur thelbin e natyrs s tij. Por, edhe kur pasqyra sht, prdoret vetm si funksion, m shum informacion i prqendruar mund t jepet duke ruajtur zrin e treguesit t pavarur nga vizioni subjektiv i personazhit. Megjithse qetsia e prgjumur dhe e pamenduar dhe pr m tepr koka tullace e reflektuar n xham, ishin tipare t parndsishm, q n pamje t par ato, mund t mos trheqin vmendje t veant t askujt, kur akoma pronari i qetsis ishte i knaqur me gjithka ai pa n xhamin e zhivt. Kshtu, Dostojevski, n Dyfish, duke shkruar sipas kndvshtrimit t tij, ka qen shum m i shqetsuar pt ta br prshkrimin e tij haps shum dramatik kur n t njjtn koh, prdor po at koment, kritik, analiz duke tradhtuar egoizmin e personazhit t tij. Duke marr nj pozicion t gjithdijshm, ai n katr rreshta, mund t bj at q metoda t tjera, do t krkonin m shum pr ta arrritur kt. Gjithsecili q provon t prkthej paragrafin ku prshkruhet portreti totalisht objektiv i Golyadkin-it pa humbur ndonj nga efektet e duke prfshir veanrisht qartsin, sipas mendimit t tij, do t shohim sa shum do t sakrifikoj. Pr nj funksionim m t mir t fakteve t padiskutueshm mbetet kontrolli i ironis dinamike. Forma m e thjesht sht nj prshkrim i drejtprdrejt, si n shembujt e dhn m sipr, ku nj personazh keqinterpreton motivet dhe mendimet e pa thna t tjetrit. Pasi ajo u b nj vajz e madhe, tregimtar i Faulkners Light in August, Lena do ti krkonte babait t saj t ndalonte kamioninn n fillim t qytetit, se ajo do t zbriste dhe do t ecte. Ajo nuk do ti thosht t atit prse ajo donte t ect, n vend q t shkonte me kamionin. Ai mendonte, se kjo po ndodhte pr shkak t lmueshmris s rrugs e t trotuareve. Por, n t vrtet, ajo po ndodhte, sepse njerzit q do e shihnin at, do t besonin se ajo jetonte n at qytet gjithashtu. Keqinterpretimi sht dika q vetm tregimtari (i cili sht i gjithdijshm) mund ta kap, deri n mometin kur ajo sht vendosur nga gjykimi personal i t atit dhe motivet personale t t bijs; tashm skena do t jet e kot si nj enigm, els n personazhin e Lens, prderisa
392

R E V I S T

L E T R A R E

keqgjykimet, neve na ishin br t qarta. Efekte m t qarta jan arritur nga kontroli i i hapur, i drejtprdrejt i pritshmris s lexuesve, duke na siguruar se ai nuk do ti kaloj kufijt me shpresat e e kota dhe frikrat e personazheve. Ca lexues t sofistikuar, objekte t zellshme, t fuqishme, t manipulimeve t vetkuptueshme t ktij lloji, tashm gjysma e knaqsis dhe argttimit t shum romaneve t varur prej tyre. Madje edhe James-i i shquar, e prdori at me vend n Ambassadors, n vitin 1903, duke shtuar e duke lartsuar parshikimet tona, duke thn: Ky ishte fillimi me t, si nj kusht i tij, e m von, ashtu si do t shohim, ai gjeti raste pr ta trhequr lart vetveten...4 James ishte i pari q formuloi qartsisht problemin estetik t prezantuar nga prmbledhja e fakteve t qarta e t pastra. Ai, as q u prpoq tek The Akard Age, 1899 t vazhdonte m tej me t gjith prmbledhjen. Por ai ishte gjithmon e m tepr i vendosur, pr t gjetur nj mnyr pr ta br prmbledhjen vet ashtu si prshkrimi, tregimi ose vlersimi psikologjik dhe moral. Detajet e ksaj prpjekjeje pr ta mbajtur at t gjith brenda busulls s heroit5, pr t kthyer t gjith prmbledhjen n mendjet e personazheve, jan kaq t rndsishme, saq mund t diskutohen shum gjat edhe m von. Askush nuk i ka resiztuar m par me aq zgjuarsi e integritet, tundimeve t informacionit t pa-asimiluar q rrethon do romancier. Ne duhet vetm ti hedhim nj sy nj mij romaneve informues, t shkruar m par deri n kohn e tij pr t par e pr t kuptuar rndsin e prpjekjeve t tij pr t br do gj t llogaritur. Kujtimet e udhtimeve t futura nga Balzaku (pr shembull, Les chouans, 1829), Madame de Steal (pr shembull, Corinne, 1807), dhe Dikensi (pr shembull, Martin Chuzzlew-it, 1843-1844), jan vetm nj form ekstreme t mallkimit e t plags, q mund t gjendet gjithandej, duke filluar nga romanet q jan vetm prgojime t fshehura e t kamufluara rreth jets s vshtir apo jets shtpiake ose jets n fshatin Greenwich deri tek romanet q jan m shum sesa katalogje me prmbajtje t pafat t nj tipi sipas mendjes time.6
4 New York, 1930, fq. 80. Pr nj diskutim t plot t metodave dhe t avantazheve e t t mbajturit t audiencs m mir t informuar sesa personazhet, shih Bertrand Evans, Komedit e Shekspirit (Oksford, 1960) 5 Parathnia e The Ambassadors, n The art of the Novel, publikuar nga R. P. Blackmur (New York, 1947), fq. 317. 6 Pr nj diskutim t nj roli t domosdoshm t faktit n Fiction, shih Mary McCa-

393

R E V I S T

L E T R A R E

Por ne mund t pranojm rndsin e James-it, pa rn dakort me Lubbock-un q zgjidhja e James-it rreth problemit t prmbajtjes nuk krkon mim. Romanciert, m t lirshm sesa dramaturgt, sigurisht, mund t na tregojn neve, nse ai zgjedh, se far gnjeshtrash pas ktij shpirti t acaruar (Strether, tek Ambasadori); ai mund t ec prpara dhe t shpjegoj pamjen e nervozuar t mendimit t burrit. Por nse ai preferon mnyrn dramatike, pa dyshim m t efektshmen, aty ska gj pr t ndaluar pr ta marr at.7 Duke ndjekur rrugn e James-it, romanciert nuk i dorzojn asnj prej lirive t tij. Ajo liri ... edhe pse duke qndruar mbi historin, duke toleruar shum gjra e duke kaluar kufijt t skenave t menjhershme srish, asgj nga kto nuk sht sakrifikuar nga prparimi i qndrueshm i autorit n drejtim t drams. Mendja e njeriut sht shndrruar dukshm n fenomenale e dramatike; por n aktrimin dhe veprimin e pjess s tij, akoma na shton fushpamje, sht akoma nj mundsi e zgjerimit t vizionit (fq. 149). Por, ktu, sidoqoft, n thelb qndron nj sakrific. Kur romacieri zgjedh t dorzoj faktet e tij dhe t prmbledh, sidoqoft, nga mendja e nj prej personazheve t tij, ai sht n rrezik ti dorzoj ekzaktsisht at liri t kalimit t kufijve t skens s menjhershme veanrisht kufijt e atij personazhi ai i ka zgjidhur si pipza e tij. Pasojat e ksaj sakrifice, do t trajtohen tematikisht ne pjesn e tret t ktij libri. Pr momentin, sht e mjaftueshme t thuhet, q nj fakt, kur na sht dhn nga autori ose zdhnsi i tij, sht nj gj me t vrtet e ndryshme nga i njjti fakt kur na jepet nga nj personazh i rrem n histori. Kur nj personazh flet realisht, brenda drams, marrveshja e realitetit absolut sht shkatrruar dhe ndrsa prfitimet pr qllime t imagjinuara, t trilluara jan t pamohueshme; mimet, vlersimet, kushtet jan, gjithashtu, t pamohueshm. Kurdo q nj fakt apo nj prmbledhje n gjendje t pastr, kurdo q nj prshkrim, duhet ose mund t shrbj si nj els apo element ndihms pr interpretimit ton ndaj personazhit q e sjell, e siguron at, ai, mundet shum mir t humb shum elemente rreth t t qenurit fakt,
rthy, Fakti n Fiksion, XXVII (Ver, 1960), 438 58. Pr nj diskutim t dmtimit, dmit q mund t vij nga nj konfuzion i fakteve sociologjike dhe fiksionit, shih Geoffrey Wagner, Sociology and Fiction, Shek. XX-t, CLXVII (Shkurt 1960), 108 14. 7 The Craft of Fiction, (Londr, 1921), fq. 157 58.

394

R E V I S T

L E T R A R E

prmbledhje apo prshkrim. Nocioni i Prufrock-ut, pr qiellin e mbrmjes si nj pacient q vihet n gjum me eter, sht, fakt dhe prshkrim n t njjtn koh, nuk sht as prshkrim e as fakt, nse ajo q lexuesi krkon, ka t bj me dijen rreth motit t vrtet. Si nj rritje jo reale, n kt pik, mund t arrijm n nj moment, saq ky informacion i transformuar, t mbaroj s qeni i vlefshm nse autori ruan ndonj metod tjetr pr t treguar se faktet jan nga i njjti burim q intepretimi i folsit, ndryshon drejtim. Ajo q Caliban-i sheh te Prospero n poezit e Browning-ut, na tregon gjithka ne kemi nevoj t dim rreth Caliban-it, vetm sepse ne dim (kemi mesuar m par) rreth Prospero-s nga nj burim tjetr. Shum nga knaqsia jon do t humb n ironi, do t transferohet n t till edhe pse mund t kompensohet n nj mnyr tjetr nse do t humbim koh duke u mdyshur nse pikpamjet e Browining-sit dhe Caliban-it jan identike. Aty nuk mund t ket ironi dramatike nga prcaktimi, vetm nse autori dhe audienca munden q n nj far mnyre t ndajn njohurit q personazhet nuk i kan ose nuk i mbajn. Sidoq rrfimi i sakt sht, pa diskutim, e vetmja mnyr pr t bindur audiencn me faktet, n t ciln ironia dramatike sht bazuar (dhe kjo sht shum e rndsishme), edhe n disa punime, pun n t cilat, askush prve autorit nuk mund t di n mnyr t prfytytueshme e besueshme, far duhet t dihet, edhe pse mund t jet e domosdoshme apo e nevojshme. N shum trillime komike t arrira, pr shembull, habia jon varet nga ajo q autori na tregon m prpara se t shfaqen shqetsimet dhe problemet e personazheve. Gjithsecili q dyshon n vlern e ksaj retorike, le ta imagjinoj vetveten duke treguar Tom Jones, pa zrin e autorit pr ti kujtuar lexuesve t tij aq t kqija pr Tomon, sa ato duken, ose Pritshmri t Mdha, pa zrin e pjekur t Pipit pr t ngritur, n nj an, sensin ton t moralit t Pipit dhe nga ana tjetr, simpatin ton pr t, meq ai bie dhe bashk me t edhe siguria jon q ai do t ngrihet srish. Por ironia dramatike mund t jet n t njtn mas e rndsishme n shum pun serioze. A mundemi me t vrtet t preferojm t lexojm The Great Gatsby, duke mos e prdorur fare informacinin q na sht dhn n hyrje? Kur u ktheva nga Lindja, vjeshtn e shkuar, Niku tregon Un
395

R E V I S T

L E T R A R E

ndjeva se doja q bota t ishte n uniform me at lloj morali prher .... Vetm Gatsby ... ishte liruar nga reaksioni im Gatsby, i cili prfaqsonte gjithka pr t cilin, un ushqej njlloj prmimi ... Nuk kishte asgj t mrekullueshme rreth tij ... nevoj pr shpres; gatishmri romantike q un nuk kam gjetur ndonjher n ndonj person tjetr dhe nuk do t jet m kurr ashtu si un nuk do t gjej. Gatsby, u shkput n fund; far molepseje q noton n zgjim t ndrrs q prkohsisht mbyll t gjith interesin tim n dhimbjet e dshtuara dhe ngazllimin e pafrym t burrave!. Pasi lexojm kt, ne jemi marr lajmruar pr nj marrveshje q askush n histori nuk do ta dij si do t eci, si do t vazhdoj. Djaloshi Nik, si nj reflektim i kulluar n mnyrn e James-it, do t jet nj dshmitar jo i vlefshm pr ngjarjen. Megjithat, Niku m i madh, siguron pa dyshim drejtim m t mir. O Prndi, kndo mrin e Akil Pelingut\ dhe t rrnimit t tij i cili mbolli shkreti e dhimbje njmijfish mbi Akejt\... po, n kt rast ky, sht rregulli i shkakut; ne dim se ku jemi n kt pik, pavarsisht numrit t madh t dykuptimsive m t pakta. T shfajsosh Iliadn pr kt absolutizm, do t thot ta shkatrrosh at. Kurdo q krkesat e koncizitetit ose t pastrtis ose t ironis dramatike t shum llojeve emfatike, do t jen m t rndsishme sesa vet historia, do t duket se historia po tregon vetveten, po ritregohet, ose po nxjerr n pah enigmat e ambuguiteteve t jets, e rrjedhimisht, autori do t krkoj ata mekanizma, mjete t cilt mund t prmbajn fakte, si fakte dhe gjykime t vlefshme si gjykime t vlefshme.8 Nse e gjith kjo sht faktikisht e vrtet, ather do t jet akoma m e vrtet me komente, gjykime e kritika vlersuese. Kshtu shumica e fakteve gjoja, vetm ne dukje, mbajn nj vler t madhe. Ata, n nj far mnyre, rregullojn rndsin e pjesve, ato punojn pr besimin e lexuesit. Ashtu si vepron nj gojtar, nj autor gjen apo zbulon se shum nga besimet n t cilat nj vlersim i plot i puns s tij nga pranimi i
8 Fiksioni, i cili akoma e ka burimin nga Prmbledhja e hapur, ka pak justifikime kur dshiron t vr n funksionim Prmbledhjen e hapur keqazi, kur sht e nevojshme t kthehet pas t mblidhet (Robert Liddle, Some Principles of Fiction [Londr, 1953]. Nj mbrojtje tjetr e shklqyer ngaj prmbledhjes autoriale mund t gjendet n Phyllis Bentley, Vzhgime n Artin e t t Rrfyerit (Londr, 1946).

396

R E V I S T

L E T R A R E

menjhershm nga ana e lexuesit t krkuar a t marr si t mirqen, duhet t nguliten ose t riforcohen. Tashm kemi nj mori komentesh t drejtuara n forcimin e vlerave t cilat shum lexues mund ti marr si dhurat. Ka dy lloje njerzish, t cilt, un i druhem, t cilt sillen me mosprfillje ndaj heroin tim, n lidhje me sjelljen e tij me Sofin, thot Fielding n Tom Jones (Libri IV, kap. Vi), e m pas ai tenton, edhe pse n mnyr qesharake, t bind t gjith lexuesit t ndjejn at q shum prej tyre, n t vrtet mund t ken ndier n nj lloj mase prpara se paragrafi t fillonte pr kt ato jan lloji i cili ndihet i shprfillur vetm kur sht n t vrtet i justifikuar. Por Fielding-u, e di se kontrata e pastr nuk sht e mjaftueshme. do lexues e di, ose mendon se e di, vlern e dashuris s vrtet. Por autori nuk mund t llogaris at lloj kontrate t prgjithshme q t jet mjaftueshmrisht e duhura pr qllimet e tij. Duke na br neve t qeshim me kto mashtime imagjinare, i cili nuk e di vlern e vrtet t dashuris, ai n t njjtn koh na e aktivizon neve vlern, n formn preize q gjendet e trajtuar edhe n kt libr. Kontrollo zemrn tnde, lexuesi im i dashur, dhe vlerso nse i besoni kto shtje kshtu si un. Nse ju i besoni, ju mund t vazhdoni m tej me ilustrimin me shembuj n faqet n vazhdim: nse ju nuk i besoni, un ju siguroj se ju keni lexuar m shum sesa ju keni kuptuar; dhe do t jet m e menur q t vazhdoni e t merreni me punn tuaj ose knaqsin q ju fal ajo (cilado qofsh ajo) sesa t harxhoni akoma m shum koh duke lexuar gjra q as do i shijoni e as do i kuptoni. Q tju shpjegohen efektet q ka dashuria te ju, do t jet aq absurde sa ti mbushnim mendjen nj t verbri pr nj ngjyr t caktuar;...ka mundsi, q dashuria, sipas mendimit tuaj, mund tju duket si nj pjat m gjell ose nj cop mish i pjekur (Libri VI, kap. i). N kt mnyr ai, shpesh prkufizon pr ne renditjen preize t vlerave mbi t cilat gjykimi yn duhet t varet. Zemra e mir, sinqeriteti dhe iltrsia e admirueshme e Tomit, jan balancuar me kujdes kundr mungess s kujdesit s tij. Edhe pse t domosdoshm, ata srish nuk jan t mjaftueshme. Kujdesi dhe maturia jan t nevojshme edhe pr njeriun m t mir.
397

R E V I S T

L E T R A R E

Ata kuptohen si t ishin roje t virtytit, pa t cilin, ajo nuk mund t jet kurr e sigurt; ajo nuk sht vese projektimi dhe qllimi juaj, por edhe se veprimet tuaja jan s brendshmi t mira, ju duhet t kujdeseni q t tilla t duken. Nse brendsia juaj nuk do t jet kurr aq e bukur, ju duhet ta ruani t bukur gjithashtu edhe jasht (Libri III, kap. Vii). Ashtu si n jetn e prditshme ne nuk e pranojm rendin preiz t mirsis s zemrs dhe kujdesit dhe maturis, ne kemi nevoj pr drejtim t till jo pr jett tona personale, por pr gjykimin ton mbi Tom Jones.9 Prpjekje t tilla t dukshme pr t forcuar normat mund t gjenden n shum trillime (fiction). Tek Billy Budd, ka rrezik q admirimi i lexuesve pr integritetin e Billit, mund t fundoset posht mosprfilljeve pr thjeshtsin e tij. N kt mnyr, Melville provon t bj dika rreth ksaj. Por mendjemprehtsia duke krkuar t dim qllimin e tij, mund t na orientoj t mendojm se ishte fort e vshtir pr Billy-in t prmbahej q t mos ngjitej drejt rojeve dhe... Mendjemprehtsia mund t krkoj, pr dika m shum, ose dika tjetr, sesa mendjeprehtsi t pastr, ku mbase sht e nevojshme pr ta kuptuar ashtu si duhet nj karakter, si Billy Budd-in.10 E njjta gj, ndodh edhe me Thomas the Impostor, sepse lexuesit mund t ngatrrojn vlern mbi t ciln heronjt e ndryshm gjykohen dhe Cocteau ndrhyn paturpsisht duke na drejtuar neve drejt: Heroizmit q mbledh s bashku nj grup miks nn t njjtn pem. Shum vrass t pazhvilluar, tek lufta gjejn mundsin, justifikimin dhe mimin e veseve t tyre, e kjo ndodh hap pas hapi me martirt. N njrn ann, kemi kriminelt, Joyeus dhe n ann tjetr, Zouaves dhe marinart, oficert e t cilve ishin heronj trheqs. Kto djalosh, m t mirt n bot nga t cilt askush nuk mbetet i gjall, luajtn me luftn pa m t vogln urrejtje. Mjerisht, lojra shum t kqija!11 M n fund kur Graham Green asyeton, m Brighton Rock (1938),
9 Pr diskutimin m t mir t rolit t pakujdesis s Tomit dhe vullgaritetin q rrjedh nga kjo pakujdesi, shih R. S Crane, Koncepti i Skenarit dhe skenari i Tom Jones, Critics and Criticism, botuar nga R. S. Crane (ikago, 1952), fq. 616 647. Diskutimi i Crane-it mbi tregimtarin, sht gjithashtu shum i dobishm. 10 Billy Budd, Fortopman, n Melvilles Billy Budd, t publikuar nga F. Barron Freeman (Kembrixh, 1948), fq. 210 211. 11 Jean Cocteau, Thomas the Imposter, prkth. nga Lewis Galantiere (Londr, 1925), fq. 99.

398

R E V I S T

L E T R A R E

ku ne mund t aplikojm standartet tradicionale t s drejts dhe t s gabuars n vend t standarteve t krkuara t s mirs dhe t s keqes; ai nuk heziton t na drejtoj, dallueshm e m kujdes mes batakut s mshirushme por t bekuar, kur Roza jeton, duke e njohur vrasjen, iftzimin, varfrin eksteme, besnikrin, frikn dhe dashurin ndaj Zotit, dhe shndrrimin e hapjes s bots ku njerzit pretendojn komplet kot pr eksperienc.12 Duke qen se ne hasim elemente t retoriks edhe n pun t bazuara n norma t pranuara prgjithsisht, nevoja, rritet kudo q aty t jet plqimi i gjymtuar i dakortsis m lexuesin. Autori i prgatitur, sigurisht, do t bj retorikn n vetvete, nj knaqsi pr tu lexuar; kjo n t vrtet sht, shpesh, e vshtir t thuhet kur nj paragraf rreth vlerave sht i pranishm pr hir t tij ose si nj zbukurim ose pr nj kauz m t madhe. Dhe kshtu ata ndjejn pr t, thot treguesi i Balzak-ut n Gruaja e kryeoficerit t policis (Tregime komike, 1832 - 1837), n kohn e nderimeve dhe fronet e shijshme t atyre etheve t egra q ju i njihni q t paktn un shpresoj q ju bheni totalisht indiferent... Dhe n Virgjresha e Thilhouse, ai e bn shtjen akoma m t qart e t sakt duke shtuar se Historit e saj komike, jan shkruar m shum pr t kujtuar moralin e knaqsis, sesa pr t predikuar knaqsin e moralit. Knaqsia q ne marrin nga kto fragmente, varet nga kritika e tyre komike mbi moralin tradicional dhe ata e, n kt aspekt, jan t vetjustifikuar. Tashm, kritika shrben pr t siguruar suksesin e pjesve dramatike t historive. Nse lexuesi pr nj momet, do t gjykonte personazhet duke u nisur nga standartet e prditshme t thjeshtsis dhe t besnikris, historit do t shkatrroheshin. Ne, lehtsisht mund t biem n gabimin e t menduarit se n lidhje me kt, lexuesit e Balzak-ut dalin jo origjinal, t zakonshm, por q kjo t mos ndodh, ne mund t sigurohemi se puna e tij, nuk do t prmbaj kaq shum retorik n favor t shthurjes a pa bindjes. Prgjithsisht besohet se lexuesit n shekullin e XX-t, jan br tolerant ndaj shtjeve seksuale. Nse e besojm kt pohim, ne mund t besojm se lloji i retoriks s Balzak-ut rreth dashuris dhe sjelljeve seksuale, do t zhduket nga romanet tona veanrisht derisa retorika e kuptuar e do lloji ka qen n disfavor t elementeve teknik. Por, n fakt,
12 Pjesa IV, kap. ii, Konkluzione (Penguin, botuar m 1943), fq. 124.

399

R E V I S T

L E T R A R E

n hasim element t shumt retorik. Derisa lidhja preize e e dashuris me seksin, kurr nuk mund t merret si dhurat a si e drejt e akorduar, do romanciari i sht ln t stabilizoj botn n at dashuri q personazhi i tij mund t prballoj. Nj ndr shembujt m t rndsishm dhe t suksesshm t ksaj prpjekje sht romani La jument verte nga Marcel Aym (1933). N kt histori, hasen dy tregues, autori i paspecifikuar, i sjellshm, ironik, por i besueshm n opinionet e tij baz, dhe portreti i pikturuar i nj pele t blert, nj lloj perndie epshore e dashuris, e cila bekon me pranin e saj kdo, q kupton me t vrtet mesazhin e pjelloris. Q kjo histori, q ka n qendr luftn komike mes dy vllezerv shum t ndryshm dhe familjet e tyre po t ndryshme, t shijohet tamam, ne mund t pranojm eprsin, hapjen dhe dshirn e vllait fshatar ndaj seksit dhe ndaj sekreteve t respektueshme t knaqsis se vllait tjetr. N shtpin e Honorit, tregimtari, srish e srish na tregon, q dashuria isht dika q ndahet; edhe pse do pjestar i familjes pinte vern e dashuris nga gota e vet, ai gjente n t dehjen, q vllai e gjente te vllai, babai tek i biri dhe secili shprthente n kng pa z, t heshtur. N shtpin e Fernandit kjo harmoni e knaqsis mungonte. do antar i familjes ndiqte rrugn e tij t dashuris n nj drejtim q ai vet e dinte. N t gjith familjen, vetm babai shqetsonte vetveten me sekretet e t tjerve, vetm q ti persekutonte ata. Cilido nga besimet e vrteta t lexuesve t Ayms, sidoqofshin t lir apo t detyruar, n sjelljen e tyre private, ai i ri-krijon ata prkohsisht n imazhin e tij ose n imazhin e autorit, i cili ekziston vetm n libr. Ne nuk mund t konkludojm rreth besimeve t Aym-s apo sjelljes s saj me ndonj qartsi e siguri t marr nga libri, por ne mund t konkludojm me disa konfidenca q Aym-ja pret q lexuesit e tij presin t jen. Dhe srish sht e qart q ata nuk vijn si t till. Edhe lexuesi m i prgatitur, nuk do t bij e t rrzohet i pandihm n kodin preiz t Maison dHonore. N kt rast mund t predikohet m shum retorik e prpunuar kur, n vend q t prmirsohet nj kod i njohur mbi nj autor, ai provon t ndikoj mbi transvlersimin e t gjith vlerave, t tejkaloj kt apo at kod pr t absolutizuar territore te reja ose t mbaj t gjitha vlerat n gjendje pritjeje. Por ndrfutjet e prdoruara pr kto qllime nuk gjenden lehtsisht.
400

R E V I S T

L E T R A R E

Transformime t tilla radikale, prgjithsisht, jan tentuar vetm nga autor t vrtet q prgjithsisht i ishin kundrvn fort rrfimit t besueshm e serioz. Gide, pr shembull pretendon t neutralizoj personazhet dhe konfliktet e vlerave q ata pballen, duke qortuar lexuesit e tij pr padrejtsin dhe gjykimin jo t sakt t tyre. Un kisha si qllim t bja kt libr sa nj apologji duke u kujdesur q t mos kaloja n gjykime. Publiku n ditt e sotme, do t harroj nj autor i cili, pasi t ket rrfyer nj ngjarje a nj veprim, nuk e deklaron vetveten pro apo kundr saj\tij; m shum sesa kaq, gjat drams, ata duan nga ai t marr ant, t prononcohet n favor t Alcestes ose Philinte t Hamletit ose Ofelis... N t vrtet un nuk e kritikoj at njanshmri (do t thoja pavendosmri) sht etiketa e duhur pr mendje t mdha; por un besoj se shum mendje t mdha kan qen shum ngurues... pr t konkluduar dhe pr t konstatuar nj problem qartsisht, nuk do t thot se ai, sht zgjedhur q m prpara.13 Nse Gide, n t vrtet krkon njanshmri nga lexuesit e tij, m pas kjo deklarat, do t jet me t vrtet ndihmse. Ndrhyrjet ndrmjet vlerave dhe besimeve i ofrojn nj tundim t veant romancierit dhe n mundim t gjith ti quajm punt n t cilt filozofomania knaqet me kapardisje t pavend. Por, ashtu si ne kemi par (fq 77), cilsia e paragrafve t till, varet m shum nga mendja e autorit, sesa nga ajo q ai zgjedh pr t shtyr menurin e tij n mendjen e nj personazhi t dramatizuar. Sjellja ndaj teoris s shumdebatuar t Garvin Stevens n fund t Faulkner-it, Intruder in the Dust, nuk sht e ndikuar shenjueshm nga fakti q idet nuk jan dhn drejtprsdrejti nga Faulkner-i. shtja sht se prmbledhja e prpunuar e Gavin-it sht thelbsisht e lidhur me eksperiencat e para tnipit dhe rritjen e tij t vazhdueshme drejt pjekuris. N ndonj roman t tipit zbulim i vrtet dhe veanrisht n romanet t cilt provojn t flasin rreth jets s t rinjve, t s vrtets s vshtir t
13 Komenti mbi The Immoralist, origjinali publikuar n 1921. Citimi im vjen nga botimi i Introduction to the Knop Vintage, n vitin 1954. Pr programin e retoriks s prgjithshme t Gide-s, shih Kenneth Burke, Thomas Man and Andr Gide, CounterStatement (New York, 1931; botimi i dyt, Los Altos, Kalifornia, 1953), fq. 92 106, ashtu si sht punblikuar n Zabel, Opinioni mbi Letrsin n Amerik (ribotim; New York, 1951).

401

R E V I S T

L E T R A R E

rritjes dhe pjekuris, problemi ka t bj me zbulimin e bindjes q vjen nga eksperienca. N Intruder, si edhe n shum pun t tjera t tilla, sjellja, kundrejt asaj se si Faulkner-i do q heroi i tij djaloshar t rritet, sht kaq komplekse saq as djali as lexuesi nuk kan mundsi t konkludojn e t gjykojn at nga vet eksperienca. Ata, t dy, mund t jen t kritikuar nga xhaxhi i menur, ndonjher me lidhje t vogla direkte me dramn. Amerikani n t vrtet nuk plqen asgj, prve makins s tij: as gruan, as fmijt, as vendin e tij, madje as llogarin e tij bankare vese makinn e tij. Sepse makina e ka shndrruar kombin ton n seks simbol... Dhe kjo ndodh faqe pas faqe. Nse ne zgjedhim q ti bashkohemi korit t protestantve kundr ktyre faqeve, ne duhet t jemi shum t qart q ne nuk po kundrshtojm komentin, analizn autoriale, por nj dis-harmoni mes ides dhe objektit t dramatizuar. Edhe nse pikpamjet e Steven-it mund t tregohen pr tu prballuar me Faulkner-in, zbulimi i ironis nuk do t mund ta shptoj punn; dis-harmonia do t mbetet. Ajo q do t shtonim sht se kundrshtimet tona, nuk do t jen m te fort nse kto opinione do t jen dhn n emrin e vet Faulkner-it.

Detajet q prforcojn format

Nse romanciert duhet te punojn fort pr t vendosur e prforcuar emrat e tyre, ata, shpesh duhet t punojn edhe m fort pr t na vn neve t gjykojm personazhet, saktsisht, sipas normave t tyre. N fund t fundit, lviz nj mas pajtueshmrie mes nesh, rreth vlers relative t bujaris, dmth si kundrshtuese t mendjemadhsis, ose mirsia si kundrshtuese e brutalitetit. Megjithsse, disa nga termet pr t prcaktuar katr virtytet kardinale, si vet fjala virtyt n vetvete, mund t diskretitohen; virtytet vet nderohen n shkalln me te lart. Por si interlokutort e Sokratit, ne nuk pajtohemi me nj veprim t vetm t menur, si mund t jet i prmbajtuar ose me kurajo. Duke ln mnjan mnyrn ton kritikuese e cila nuk favorizon personazhet letrar mburravec dhe fajtor, do t kuptojm se shum
402

R E V I S T

L E T R A R E

diskutime kritike akoma burojn nga paaftsia jon pr t rn n ujdi me masn e duhur q duhet t ken personazhet mburravec e me faj. Kshtu: - Don Koshoti sht nj kristian i shenj apo nj budalla i vjetr e i mir?14 - A vepron mir Tom Jones-i kur e lejon Lady Bellason ta blej at? - A sht mospranimi i Fleda Vetch-it i goditur n The Spoils of Poynton? Sidoqoft ne mundemi lehtsisht t konkludojm e t dshmojm ndaj gjykimit t vet autorit; kto pyetje ndrtohen si t tilla pr t nxjerr n pah metitat e tij: - a sht Faulkner-i i justifikuar n prdorimin e fjals murgesh pr t prshkruar heroinn n Requiem for a nun? - Nse jo, akoma m keq pr Faulkner-in. A mundemi ne ta lejom Silone-n t krahasoj Pietro Spina-n me Christ in Bread? - A e justifikon prirja e Stephen-it, n Joyces Stephen Hero, t gjith adhurimin e hapur t autorit ndaj artistit-Zot? sht e vrtet se nj autor mund t shmang ujdit e gjymtuara rreth ktyre shtjeve duke u fshehur pas opinioneve t tij. Por, edhe pse konkurenca jon sht e rndsishme pr suksesin e puns s tij, ai duhet t marr ann e kundrt, edhe pse e vshtir, pr t qen m i sigurt ndaj nesh. Lloji dhe sasia e retoriks s krkuar, do t varet nga lidhjet e sakta mes detajeve t veprimit ose personazheve pr tu gjykuar dhe natyrs n t ciln e gjitha kjo ndodh. Shumica e tregimtarve e t gjitha periudhave, e kan par si t arsyeshme q t merren drejtprdrejt me gjykimin, edhe pse n formn e mbiemrave prshkrues ose t nj komenti t zgjatur e t zgjeruar. Dhe Enea\ duke qen nj baba i menduar, marshon Achades, thot Virgjili dhe ne, dim mjaftueshm pr motivet e Eneas sikur pamja e tij e menduar t ishte dramatizuar pr shum koh m par. Ovidi e quan Jasonin brilant, Chaucer e quan Nikolas-in t shkatht, Mopasani, i cili privoi vetveten nga t shkruarit objektivisht e quan Pierre-in, n Pierre and Jean, entuziast, t zgjuar, i paqndrueshm, plot me Utopi dhe
14 For nj mbrojtje t shklqyer t gjykimeve t hapura t vet Cervantes-it, shih Oskar Mandel ne The Function of the Norm in Don Quixote, Psikologjia Moderne, LV (Shkurt 1958), fq. 154 163.

403

R E V I S T

L E T R A R E

nocione filozofike, ndrsa Jean sht aq i sjellshm sa vllai i tij sht i paharruar. Kur Zola, e prezanton Hubert-in n Le reve, ai e prshkruan gojn e tij t mrzitur dhe t but. Autori, po t mos na gnjente, Huberti sht dhn si tipar i qndrueshm i butsis. Besimi q butsia sht nj veori e adhurueshme, Zola jo vetm Zola q sigurisht e merr pr dhurat, ashtu si Mopasani nuk e ndjen nevojn q t diskutoj rreth faktit se t jesh i sjellshm sht m mir sesa t jesh i paharrueshm. Ne pr shum qllime mund t preferojm treguesit e lvizshm t ndrfutur ktu nga prshkrimi i personazhit me gojn e vet n vend t shpirtit t tij. Autor modern shpeshher ia kan dal t japin nj ajr t pranueshm t objektivitetit, ndrsa kan mbledhur t gjitha prfitimet e komentit dhe t analizs, thjesht duke ujdisur mir me pamjet e jashtme, e duke lejuar vetveten t komentojn haptazi dhe ndonjher n domethnien e atyre siprfaqeve. N librin e Hightower, duart jan t kryqzuara, t paqta, dashamirse, gati-gati t kapardisura, thot tregimtari i Faulkners Light in August. Ky roman e tregon Faukner-in si nj mjeshtr t prshkrimit t hamendsuar, i cili nuk sht aq i hamendsuar n fakt. Ai vazhdon t thot se askush mund t tregonte kt apo at, apo q motivi ishte ky edhe ai, apo kshtu edhe ashtu, por t dyja alternativat q ai sugjeron mbartin vlersimin q ai nnkupton: ata stabilizojn nj mark, nj etiketim t gjer mundsish, pa t cilt e vrteta mund t gnjej. N nj form tjetr, ai jep nj vlersim t till sikur t isht poet i madh epik e kjo n format e ngjashmrive dhe t metaforave, por duk prdorur nse ose po t ishte, n vend t si, ashtu si. N dy faqe mund t gjenden m shum sesa katrmbdhjet krahasime vlersuese, nnt nga t cilat t prezantuar me nse, po t ishte.15 Ka mundsi q ky trill, pr shum lexues t mund t prezantoj krkesa t prgjithshme realiste me nse-n, autori n t vrtet ndan kushtet njerzore t shtrijes n hapsir q nuk e njeh mir se si duhen vlersuar kto ngjarje. Por, moralisht efekti sht akoma nj kontroll rigoroz mbi kufirin e gjykimit t vet lexuesit.16
15 Light in August (Ne York, 1932; Botim i Libraria Moderne, 1933), fq. 317, 323 324. 16 Kjo zhvendoje e veant e objektivitetit, kufizimi artificial i autorit i cili nn respektin e t tjerve e tregon vetveten jo fajtor, shfaqet n shum punime komike t shekujve

404

R E V I S T

L E T R A R E

Shum romancier prpara James-it, nuk u morn fare me kto maskime e maska. Madje ai filloi t dneste, thot rrfimtari i Dostojevskit pr Karamazovin e vjetr. Ai ishte sentimantal. Ai ishte i keq dhe sentimental (Libraria Moderne, bot.., fq. 24). Dhe kur sjellja e Karamazov-it bhet ekuivokale, tregimtari parandalon do keqkuptim: Manastiri yn, nuk ka lozur ndonjher ndonj rol t madh n jetn e tij... Por ai ishte kaq i prfshir emocionet e tij gjoja, saq edhe vet desh i besoi pr nj moment si t vrteta. Ai ishte kaq i prekur sa po qante (fq. 103). Kritika t tilla t panevojshme ndaj t keqit, mund t shnohen nga lavdrimet e t mirit. Edhe shenjtria e Alyosha-s, e cila mund t shihet mjaftueshmrisht qart n vetvete, sht nnvizuar shum. Un do t lutja lexuesin t mos jet shum i nxituar q t qesh me zemrn e pastr t heroit tim djaloshar. Un jam gati t krkoj ndjes edhe pr t ose t justifikoj besimin e tij djaloshar, ose rezultatet jo t mira q ai ka patur n studimet e tij ose ndonj gj tjetr t ngjashme. Un mund t deklaroj, t kundrten, se un kam respekt t sinqert pr cilsit e zemrs s tij. Ska dyshim se nj i ri i cili merr prshtypje t matura e t kujdesshme, dashuria e t cilit ishte e vakt dhe pasive, dhe mendja e t cilit ishte shum e kujdesshme pr moshn e n kt konteksts me vlera t pakta, aq sa nj djalosh mundet. Un pranoj se kam e mnjanuar at q ndodh me heroin tim. Por ne disa raste sht shum m kredituese t humbassh kontrollin nga emocionet, edhe pse paarsyeshme, q mund ti japin udh nj dashuri t madhe. Dhe kjo, n t shumtn e rasteve, pr nj djalosh, ndodh n rini, i cili sht gjithmon i ndjeshm sht pr t patur dyshim pr vlerat q mund t ket sigurisht ky sht mendimi im! (fq. 407). Ky shfajsim vazhdon pr m shum se dy faqe. Edhe pse n t tregohet qllimi i autorit, srish sht shum i gjat. Por nse do t kemi parasysh forcn emocionale, do gj sht e justifikueshme: ne jemi thelluar

XVII-t dhe XVIII-t. Pr m shum shembuj shih, punn anonime The Temple Beau ose Town Coquets (Londr, 1754): Un nuk mund at msoj ndonj gj m shum pr ardhurit e tyre rrotull, sesa q un u ula ktu n publik dhe pavarsisht ksaj un kam kapur\kam msuar vtn pak gjra. E, sidoqoft, kam qen i detyruar ti jap nj dor historis me disa miq t mit (fq. 29-30). Por fatkeqsisht pr ne, ne nuk dim ndonj gj t sakt pr kto fakte (fq. 36). Shih gjithashtu Scarrons City Romance, Made English, 1671.

405

R E V I S T

L E T R A R E

m shum n fatin e Alyosha-s, ndrmjet kombinimit t veprimeve dhe shfajsimit, i cili mund t kryhet e t prmbushet vetm me veprimin.17 Nse Alyosha, mund t prfitoj nga nnvizime t tilla, personazhe mkatare ose budallenj, t cilt mund t mbeten simpatik mund t krkojn me t vrtet nj shfajsim a mbrojtje t fuqishme. Kur Cathetine Morland n Northanger Abbey (1789, 1818), lejon gjykimin e saj t blihet nga John Thrope-i me lajka (kap. vii), tregimtari na tregon se po t kishte qen m e vjetr ose m e m mendjeleht, krtitika t tilla, do e kishin treguar t vogl, por ku rinia dhe modestia bashkohen, krkohet vendosmri e pazakont e arsyes pr ti rezistuar trheqjes pr tu quajtur si vajzat me sharmante n bot, dhe do t zihej shum shpejt nga nj partner dhe justifikimi, vazhdon pr gjysm faqe. Justifikime t tilla ndodhin, edhe n fiction-et moderne; shum shpesh se ne teorit objektive q, do t na drejtojn neve drejt pritjes. Mund t jen totalisht ose pjesrisht t fshehura faktet treguese-shpjeguese nga jeta e hershme e heroit, si n paragrafin e mposhtm nga Graham Green, This gun for hire (1936). Por autori shfajsohet, pa dhn shum detaje. Kto mendime ishin m t ftohta dhe me jo t rehatshme sesa kokrra e breshrit, Green-i duke na treguar pr vesin e tij, patetikisht humb heroin e vogl. Ai ai nuk ishte msuar me ndonj shije q t mos ishte e hidhur n gjuh. Dhe, pothuajse n mnyr t paperceptueshme ne drejtohemi ndaj nj paragrafi q mund t jet vendosur n t njjtn form si Austen-i: A ka qen ai... Ai sht krijuar nga urrejtja; ai e ka ndrtuar vetveten nn kt figur t dobt, gjith avull nn shi, i humbur dhe i shmtuar. Mamaja e tij e lindi at kur babai i tij ishte duke vdekur, dhe gjasht vite me von, ajo kishte prer fytin e vet me nj thik guzhine. Pastaj, aty kishte mbetur shtpia. Ai nuk kishte ndier as dhembshurin m t vogl pr ndonjrin; ai ishte ndrtuar n kt imazh,dhe ai kishte at krenarin e tij t uditshme n fund t fundit; ai nuk donte t ishte i asgjsuar. Ai pati nj bindje t menjhershme tmerruese, se ai mund t ishte vetvetja tani si kurr m par, nse ai ikte, arratisej. Nuk kishte vend pr butsi n t qenit i shpejt n
17 Un duhet t nxjerr n pah, se tregimtari n The Brothers Karamazov, jo gjithmon vjen n ndihm, aq sa shfaqet ktu. Nj diskutim i mir i prdorimit t tregimtarve nga ana e Dostojevskit, sht dhn nga Ralph E. Matlaw n The Brothers Karamazov: Teknikat Novelistike (Hag, 1957), fq. 36 41.

406

R E V I S T

L E T R A R E

shuarje.18 Dhe ne drejtohemi shpejt n veprim. Kshtu q edhe pse t nxjerr nga konteksti ashtu si po ndihemi, n fakt, t parealizuar, sht nj gjendje m efektive, dhe nuk vihet re si nj njoll nda dikush q lexon romanin vetm po t kt lexuar e m pas msuar se kto paragrafe nuk jan kurr t lejuar. sht me interes t krahasohen shfajsimet e suksesshme t ktij lloji me shum dshtime sesa t njolloset historia e fiksionit. Pse duhet mbrojtja e Jane Austen-it t t duket me vend, kur mbrojtja e Fanny Seymour-it, ngjan e rnd, pa shij dhe jo e ndershme? A duhet q kto shnime biografike t bien t duart e Krenaris, apo t lexohen prpara nj rrethi virgjreshash antike, edhe pse un e di se Heroina ime do t nderohet nga ata. Ajo brtiti, than ata; dhe pasoja e ksaj ishte se ajo e meritont at meq kishte qen nj lavire. Le ti lm kto dreqr e grinjar ... t digjen nga vetvetja.... Por pr lexuesin tim t sjellshm t nj Lloji tjetr, un do t doja ti krkoja, vullnetarisht, ndjes sepse po prpiqem t shptoj Heroinn time nga dnimi i mtejshm i tyre... Imagjinoni veten tuaj n nj situat t till. Kudo t ishin gabimet e saj, vuajtja dhe dhimbje e madhe e bri at t veproj ashtu.19 Sidoqoft ktu nuk ka mundsi prgjigjje edhe n vlersimet m t pastra, nj prgjigje e plot do t krkoj nj analiz t kujdesshme t t dyja punve. Kini parasysh q autori sht barazisht furracak, imponues, barazisht personal, barazisht i njanshm dhe barazisht jorealist pr t dy llogarit. Shum nga argumentet kundr retoriks s hapur me t cilt, ne u morm n kapitujt ii dhe v, vlejn si pr njrin ashtu edhe pr tjetrin. Pr t gjetur terren pr zgjidhjen, ne duhet t braktisim rregullat e prgjithshme dhe t bheni preiz: Nevojn apo dshtimin e ktij komenti t portretizuar n kt stil dhe n kt struktur, do ta sqaroj m mir n kapitullin ix, ku, kt lloj prpikmrie do ta prball me nj nga punt e Austen-it. Nevoja pr gjykime autoriale rritet, sigurisht, me rritjen e kompleksivitetit t virtyteve dhe t veseve brenda t njjtit personazhi.20
18 This Gun for hire (New York, 1955), fq. 55 56. 19 [John Cleland?], The History of Fanny Seymour (Londr, 1753), fq. 60, 319. 20 Shih Paul Goodman, Struktura e Letrsis (ikago, 1954), fq. 117: Prgjithsisht n ndonj poem ku komikja dhe seriozja, ose lloje t tjera etike, jan przier n mnyr t vazhdueshme, krkohet ndrfutja sistematike e tregimtarit q i drejtohet leximit. Goodman, sht autori i vetm, q kam hasur q diskuton mbi kt aspekt t retoriks paq gjat. Shih.

407

R E V I S T

L E T R A R E

Fq. 75 76, 158 160, 223.

Intensiteti i udhtimit ton tragjik, me Major of Casterbride dhe heroin e vrullshm Hardy, q has shum pengesa gjat rrugs, pjesrisht, nga ia varet zri dal mode i tregimtarit duke na treguar pr kompleksitetet n t cilt personazhet e Hanchard dhe t partnerit t tij jan t pavetdijshm. Ajo e qeshur nuk ishte aspak inkurajuese pr t huajt... Mirsia personale e prodhuesit t tij, nse kishte nj t till, do t ishte prllogatitje e rregullt bujari gati-gati rastsore despotike, sesa nj mirsjellje e but dhe e qndrueshme (kap. v). Me t gjith finesn shtpiake, ai ishte i pashpres n grindje. Ta donte nj njeri apo ta urrente, diplomacia e tij ishte kaq keq e drejtuar sa e nj bualli (kap. xvii). Ai mund t mos jet prshkruar n mnyr t prputhur ashtu si Fausti si nj qenie e vrullshme, e errt q ka ln rrugt e njerzve vullgar pa drit pr ta drejtuar at n rrug m t mira (kap.xvii). Shumica e shkrimtarve t mdhenj t fiksionit ku un sigurisht do t prfshija edhe autort e poezis epike n fakt, kan punuar me nj spektr t pasur vlerash. N t vrtet asnj art tjetr nuk sht kaq mir i prputhur me portretizimin e personazheve q jan przierje komplekse t s mirs dhe t s keqes, t t admirueshmes dhe t t neveritshmes. Madje edhe drama, e cila paraqitet shum e mbyllur ndaj fiksionit, duhet t mbshtetet relativisht n dikotomit e zemrs dhe t koks. sht e vrtet se pak drama, mund ti krijojn hapsirn (mund t rehatojn) nj Hamleti apo nj Makbethi, por edhe tek kto personazhe dramatike nga m kompleksit ne nuk gjem dika kaq t ndrlikuar sa personazhet e Faulkner-it ose si vrassi zemrgjer Raskolnikov, i cili inkorporon si pjes t justifikimit t tij, historin intelektuale t nj brezi. Mund t ndodh q shum personazhe dramatike jan t konceptuar n nj kompleksitet t till, por asnj spektator i cili ndjek shfaqen pr dy a me shum or, nuk mund t shpresoj t asimiloj konfliktin n t gjith gamn q ai prezantohet: fetare, psikologjike apo politike. N vend q t krahasojm fiksionin, i cili nuk prshtatet n muzik e n dram, pse t mos presim q arte t tjera t dshirojn me zili ti nnshtrohen kushteve t fiksionit? Natyrisht q pritja nuk sht e barabart me arsyen e domethnien; edhe pse ne mundemi n krkimet tona pr estetik t vazhdueshme t gjejm ca cilsi q t jen t prbashkta pr t gjitha llojet e arteve, do art lulzon kur ai ndjek mundsit e veta unike. Te do lloj, nuk na nevojitet falje pr nj art q mund ti jap form
408

R E V I S T

L E T R A R E

kompleksiteteve morale, si ata q treguesi na ndihmon t shohim tek A passage to India. Mirdashsia, ashtu si xhuxhat tundin duart, ishte n ajr. T dy burri dhe gruaja ishin n lartsin e fuqive t tyre ndijuese, t ndershme. Ata flisnin t njjtn gjuh dhe ndanin t njjtt opinione dhe fakti i t qenurit n mosha dhe n sekse t ndryshme, nuk ndikonte n ta. Tashm, ata ishin t paknaqur... (Bot. i Libraris Moderne, fq. 264). Dikush mund t goditet nga gjykimi i shndetshm mbi Fielding dhe Miss Quested, duke e krahasuar me varfrin relative t gjykimit t vet personazheve. Si shtrngimi i duarve t xhuxhave askush n libr nuk sht i aft t dalloj at q dallon tregimtari, personazhi i vetm q sheh vlern e sakt e t qenurit i ndjeshm, i ndershm e q akoma mendon se burra dhe gra mund t shembullzojn kto virtyte dhe t mbeten akoma xhuxha t przemrt. Ku jan mekanizmat dramatik q shum shkurt na pasqyrojn at panoram n t ciln Conrad-i, nuk respekton principet, t cilt Ford-i i atribuon atij, e q gjrnden tek Decoud in Nostromo (1904): Kjo jet, ku trishtimi, n siprfaqe sht mbuluar nga shklqimi i gjepurave universale, si sjellja prej kllouni budalla e nj palaoje nga xhinglat e llojllojshme t kostumeve, shkaktojn tek ai frencizimet, kozmopolitanizm, n realitet nj indiferentizm shterp duke u hequr si eprsi intelektuale (Bot. i Libraris Moderne, fq. 168) Ose performancn e doktorit, duke prfshir t gjith detajet, q askush, madje as vet subjekti mund t dij? Njerzit e besuan at duke thartuar buzt prbuzshm, thashetheme q ai nuk di rreth saj. E vrteta e natyrs s tij konsiston n aftsin e tij pr pasion dhe n ndrojtjen e temperamentit t tij. Ajo q ai kishte nevoj ishte egrsia e rafinuar e njerzve t bots, egrsia nga e cila lind nj toleranc e leht pr vetn dhe pr t tjert; toleranca e gjer aq sa polet ndahen nga e vrteta dhe keqardhja njerzore. Kjo munges egrsie shkon pr llogari t kthimit t hidhur t mendjes dhe ligjrats thumbuese (fq. 581). Asnj lexues nuk mund ta ngatrroj gjykimin nga veprimet e dikujt, q i ka gnjyer t gjith rreth tij. Gjykimi rrjedh nga kjo dhe mjaftueshmrisht i mbshtetur nga ajo far tregohet. Tregimi ktu na ka shfaqur e rrfyer nj pjes t paarritshme, por jo t domosdoshme t vet objektit dramatik. Rndsia e plot e ktyre tre fiksioneve mund t shihet m qartsisht n nj shembull t zgjeruar duke par nj pun para dhe pas prsritjes. Q t jemi t sigurt q nj shembull mund t jet n gjendje t tregoj vet
409

R E V I S T

L E T R A R E

autorin duke u kacafytur me vshtursit, t cilat zgjidhen m mir duke prdorur mekanizmat e dal mode. Ilustrimet e qarta me t gjith shtjet e komplikuara, natyrisht, nuk sht e leht t gjenden. Por fatkeqsisht, m shum nga ajo q ne kemi nevoj tregohen prpjekjet e F. Scott Fitzgerard-it pr t gjetur mnyrn e duhurpr t treguar Tender is the Night. Ashtu si kritikt pr nj koh t gjat jan mdyshur rreth krahasimit t dshtuar t Fitzgerard-it, krahasuar, ajo q ne mund t kemi pritur nga ai pas triumfit t The Great Gatsgy-t, n 1925, kshtu mdyshoi Fitzgerard-i rreth dshtimit t krahasimit te Tender is the Night. Publikimi i par i 1934s, nuk e knaqi at dhe jo vetm sepse prgjigjia e publikut ishte m e ngadalt nga sa ai kishte shpresuar. Ai u b rremtar shtits bashk me librin e tij derisa vdiq, e mendohet se ai kurr nuk e mori knaqsin q meritonte nga pritshmria e librit. Malcolm Cowley mundi t nxirrte n vitin 1953, nj version t librit q Fitzgerard-i e kishte quajtur perfundimtar.21 T dy versionet e botuara, nuk duket se kan ndonj dallim radikal (megjithse, ekzistojn versione t mparshme dorshkrimesh t cilat nuk kuptohen, nuk deshifrohen). N botimin e fundit, ne jemi fillimisht t kufizuar nga pikpamja e 17-vjeares Rosemary mbi lidhjen e dashuris mes asaj dhe heroit Dick Diver. Pas 150 faqesh tregimtari (q normalisht sht pr tu besuar) merr kontrollin dhe na tregon vetm n katr faqe se si ishte Dick-u tet vite m par; nj hero peiodik. M pas, duke prdorur kryesisht vizionin e vet Dick-ut, ai, n pes episode t shkurtra, na tregon sesi psikiatri i ri, i pasur, bujar dhe i mrekullueshm, martohet me Nicole Warren dhe kshtu pa dashje, fillon rnia e tij n errsirn e pijes me t ciln, romani mbaron. N versionin e prpunuar t Fitzgerard-it, dallimi m i madh sht se 60 faqet e periudhs rinore t heroit jan kthyer n fillim t librit. Ne mbrrijm te ajo q mendon Rosemary pr Dick-un, vetm pasi ne e kemi njohur at n nj kndvshtrim m intim sesa vet Rosmary-ja e rrok. Si mundet q dikush t vendos se nj riprpunim i till sht nj prmirsim? Qartsisht ne mund t ndihmohemi nga marrja n konsiderat e cilsive t prgjithshme t stilit ose teknikave q ne diskutuam n kapitujt
21 Un jam totalisht i pavarur pr faktet n llogari timen n Hyrjen dhe Shnimet e shklqyera t Tender n Three Novels t F. Scott Fitzgerard (New York, 1953). Faqet e referimeve t mia jan t tekstit t Coley-it. Interpretimi i tij si shkak i publikimit t dy versioneve, me t cilt une bie dakort, kan qen shum t leverdisshm.

410

R E V I S T

L E T R A R E

ii v. Versionet jan barazisht jokonsistente n kndvshtrim. T dy versionet lvizin, rregullisht, t dy brenda dhe jasht mendjes s personazheve, me komentin e analizn korrekte ose mbshtetse, t siguruar me liri t plot nga tregimtari i i besueshm dhe i privilegjuar. Kur Dick-u dyshon se Baby Warren, po planifikon ta bj pr vet at pr motrn e tij, tregimtari e l Dick-un t thot Ai e kishte gabim, Baby Warren, nuk kishte qllime t tilla. Ajo e kishte kontrolluar at... dhe kuptoi q i kishte munguar, q e donte (fq. 49). T dy versionet duke u nisur nga kto ndrhyrje, jan barazisht ndihms dhe orientues, n cilsit e tyre realiste: nj prmbledhje-shfajsim prej katr fletsh, nga tregimtari realist fillon e bhet shum artificiale kurfillon faqja e tret e kshtu me rradh. Kemi nj princip t prgjithshm t t treguarit realist, popullor n at koh, q mund t na drejtoj t zgjedhim versonin m t leht: Ai sht jorealist pr t filluar n fillim dhe t vazhdoj m tej metodikisht deri n fund. Nn impaktin e kmbnguljes s James-it, q t prezantohet nj version q t shprqendron ndrmjet nj versioni tjetr, q po edhe ky t turbullon me eksperimentet e Conrad-it dhe t t tjerve me kronologji t shtembruara, aty, rreth gjysms s viteve njzet, u zhvillua nj teori q teknika, e cila prdorte kthimin pas, ishte m realiste sesa ajo e mods s vjetr (ose e dal fare mode) me kronologji rutin. Ajo bie shume shpejt n sy tek ne, Ford-i kishte shkruar pr vetveten dhe Conrad-in, nj vit prpara se Fitzgerard-i t fillonte Tender n 1925-n, e cila ishte shtja kryesore me romanin n prgjithsi dhe me romani britanik n veanti, ishte se ai po prparonte, sidoq mund t ishte njohja graduale me partnert, ai (romani) kurr nuk shkoi drejt. Pr t marr nj prshtypje t gjall t do personazhi t fort n fiksion, ju nuk duhet t filloni q n fillim e t punoni me jetn e tij kronologjikisht, deri n fund. Ju duhet q n fillim t hyni n t me nj prshtypje t fort dhe m pas t punoni me jetn e tij para dhe pas.22 Nj numr i konsiderueshm i romancierve t rinj, n at koh, jo vetm q ndoqn principet e Ford-it, por edhe hodhn posht nocionet tradicionale n komplot t prbashkt. Dhe n vitin 1933, kur Fitzgerard-i
22 Joseph Conrad: A Personal Remembrance (Boston, 1924), fq. 129 130. Shih Joseph Warren Beach, Romanet e Shekullit t XX-t (New York, 1932), fq. 359 -365, pr nj diskutim t mir t transformimit t kronologjis s Conrad-it.

411

R E V I S T

L E T R A R E

po punonte t prfundonte versionin e tij t par t printuar, ai kishte shum modele t vlefshme t shum punve t lvduara, t cilt n fillimet e tyre i futn heronjt e tyre n nj prshtypje t fort e m pas i mbushn n kronologji; nj nga ata, me t cilin ai pati sukses ishte The Great Gatsby, n t cilat teknikat e kthimit pas, rezultuan me t vrtet shum efektive. Ka mundsi, q ne t mos e msojm kurr sesi interesime t tilla t ken ndikuar n vendimin e tij n favor t flashback-ut origjinal. Por nse do t kishin qen t rndsishme pr t, n 1934-n, kur ai publikoi Tender, me shpresa t mdha pr sukses, n Dhjetor t 1938-s, kur ai propozoi q t rishikont rendin kronologjik Maxwell Perkins-it (fq.v), vmendja e tij ishte trsisht n krkesat e veanta t historis s Dick Diver-it. Sidoqoft, zhvendosje kronologjike t duhura, mund t jen pr Conrad-in ose Ford-in ose Huxley-in ose Dos Pasos, sado me vend t jen ato mund t jen edhe pr historin e Jay Gatsby, mbretin e tragjedis Dick Diver, i cili krkon nj retorik ndryshe. Shum m para publikimit t botimit t par, Fitzgerard-i, kishte par se historia e tij kishte t bnte me tragjedin e Dick Driver-it. N 1932, ai shkroi Romani duhet ta bj kt; t tregoj nj njeri normal, nj prift t rrnuar, i cili dorzohet n shum raste ndaj ideve t borgjezis kryelart, dhe n ngritjen e n maj t bots sociale humb idealizmin e tij, talentin e tij duke iu kthyer pijes dhe shthurjes. (fq. X). sht e vrtet se ai shprehu qllimet e tij t ndryshme n koh t ndryshme, dhe ashtu si edhe Cowley-i sugjeron, ai kurr nuk do t mund t harmonizoj qllimet e ndryshme t planeve t ndryshme.23 Por njher q ai pa qartsisht q historia e tij do t bhej tragjedia e Dick Diver-it, ai nuk i ndryshoi kurr shprehjen e tij: ai donte t tregonte shkatrrimin e nj burri, jo duke dhn thjeshtsisht nj prshtypje bindse t ktij ose atij personazhi ose mjedisi. Theksimi ishte n dorzimin e Dick-ut dhe kthimin te morali i shkatrruar e i ult. Nse kjo sht kshtu, do goditje do t gjykohet pr shrbimin e saj n realizimin e tragjedis s Dick-ut. M tej problemi ka t bj me vendosjen se far sht prmbushur nga zhvendosja e paragrafve n do pozicion t tyre lloj efektesh
23 Shih Arthur Mizener, F. Scott Fitzgerard: Poeti q krkon koh borxh, Kritika dhe Ese t Fiksionit Modern: 1920 1951, publikuar nha John W. Aldridge (New York, 1952), fq. 286. 302, fq. 297 299. Eseja sht publikuar pr her t par n Sewnee, Dimr, 1946.

412

R E V I S T

L E T R A R E

specifike jan ndrruar. N t dy pozicionet, duket shum qartsisht se jan n llogari t prformancs s tre funksioneve, q un kam prshkruar gjermtani, veanrisht dy t fundit. Lidhja e Dick Diver-it me Nicole-n dhe normat mbi t cilat tregimtari i gjykon, jan prshkruar m drejtprsdrejti n kt paragraf. Tregimtari e prshkruan Dick-un si nj beqar 26-vjear, brilant, premtues n moshn m t mir pr nj burr, kulmi i beqaris, mosha m e mir pr Dickun. Ai sht sharmant, i aft t jap afeksion frymzues, me fat, gjeni, idealist, por pavarsisht shum idealizmave, ai sht i friksuar se fati i mir q bn idealizmin e ij, ka mundsi q vet t jet nj lloj dobsie. Ai sht i aft t dashuroj me t vrtet; ai mund ti jap vetvetes m shum se mund ti japin shume njerz t tjer vetes s tyre. Ai, n mnyr t dshpruar, dshiron t jet i mir, i sjellshm dhe kurajoz e, n shumicn e rasteve ai ka sukses, ashtu si ne e shohim prap e prap n paragraft e tij. Fizikisht ai sht i fort dhe trheqs; ai sht ekspert me njerzit, duke zotruar takt t veant dhe ndjeshmri. Kshtu q, i trhequr nga rinia dhe freskia, ai mund t shoh mashtuesit e hipokritt e Hollivudit, kultit amerikan, iden s rinis s prjetshme. Shkurtimisht, ai sht futur kaq rrezikshm n kurthin e karikaturs s virtyteve t Fitzgerald-ianve, sa nj imazh skelet i till, i zhytur n nj klim monotone nga ilustrimet me shembuj, e bjn at t tinglloj pak qesharak. T vendosura prball perfeksionit t tij t afrt, jan t metat n karakterin e tij dhe krcnimet e shumta t bots q e rrethojn at. T metat e tij jan pak, por t krcnuese ama. Kshtu, ai nuk mund ti rezistoj oravatjeve pr tu dukur sharmant si ndodh n skenn m Kaethe Gregorovius, e cila e drejton at t mallkoj vetveten si t gjith t tjert, n fund t fundit (fq. 23). Ajo q sht m e rndsishme sht se ka dika krcnuese rreth trajtimit t plotsis dhe perfeksionit q ai bn. Ai dshironte t ishte i mir, ai dshironte t ishte i sjellshm, ai dshironte t ishte i zoti e i menur, por e gjith kjo ishte shum e vshtir. Ai donte t ishte i dashuruar, donte q ta donin, nse ai do t mund t ishte i prshtatshm pr t. M krcnuese sht ideja se ai sht i vendosur t njoh fatin e keq (si mundet q dikush t jet perfekt pa t?); ai ndihet fajtor pr fatin e tij. Ai, me pak fjal, sht gati t bj ca gabime fatale. Ashtu si edhe tregimtari thot, burra e gra kan br shum pr t dhe intuita e tij thoshte
413

R E V I S T

L E T R A R E

q ajo nuk ishte shum e mir pr nj burr serioz. Bota q e rrethon Dick-un sht bosh dhe vicioze. T dyja kto karakteristika jan prdorur pr t ngritur mendjen ton pr vlern e tij unike dhe pr t rritur mendjen ton pr dobsin e tij. Dick-u, n fakt, sht zn n kurth mes dy botve; bota e aspirateve t tij romatike, pak i stilit Viktorian (fq. 236), ashtu si edhe ai thot, duke besuar n instiktin e mir, nderin, mirsjelljen dhe kurajon (fq. 221) dhe botn e paslufts t Baby arren-it, pa vlera, dridhruese, e paaft pr t kuptuar shtjet rreth t cilave Dick-u do tia dij, i gatshm, pr t bler Dick-un si bashkshort pr Nicol-n duke shpresuar ta prdor at q t kujdeset pr t. Pjesa m e keqe e ksaj bote trajtohet n paragrafe t tjer t librit, por kontrasti n vetvete, qartsisht sht ndrtuar n periudhat m t hershme t jets s Dick-ut. Tashm, panorama jon intelektuale e ktij burri dhe e t dy botrave ndrmjet t cilave ai lviz, sht identike n t dy versionet. Cilado tem morale apo shoqrore ndihmon pr t mbajtur punn e tij t bashkuar sht ln e pandryshuar nga njri version n tjetrin. Ajo q sht ndryshuar rrnjsisht, sht lidhja emocionale e lexuesit me Dick-un. N fillim t romanit pjesrisht n tatpjet, kufizohet me vizionin konfuz t nj personazhi t dyt, do t thot t sakrifikohet pak nga lidhja dhe i ashtuquajturi afrimi i yn m Dick-un dhe rrjedhimisht nj marrveshje t ironis dramatike therse, ashtu si ne e shohim at t lviz n fatkeqsin e tij. sht e vrtet q ne fitojm efekte t tjera nga ky fleshbek i shtrenjt. Ashtu si thot Cowley-i, fillimi origjinal nga kndveshtrimi i Rosemary-s, sht m shklqyes, ekzotik dhe misterioz. Ai zgjon kuriozitet rreth smudjes s Nikols dhe rreth far Violet McKisko pa n banjon e Villas Diana; ajo na mjegullon, na huton jo vetm ndaj asaj sesi Dick-u fillimisht, e lshon vetveten n kmbt e dshtimit, por edhe sepse ai sht personazhi kryesor. Dashuria me interes mes Dick-ut dhe Rosemary-s, m n fund, bhet m trheqse n kt version; ne nuk e shohim at si nj shtys e qart e shkatrrinit t nj njeriu, q ne e kishim admiruar. Por, hujsia, misterioziteti dhe trheqja nuk jan cilsi pr tu prmendur me t gjitha kushtet n t gjith romanet. Ky roman krkon simpati t fort pr Dick Diver-in. Ai libr nuk ka vdekur, do t shkruaj Fitzgerard-i. Un, rregullisht takoj njerz, t cilt kan t njjtin
414

R E V I S T

L E T R A R E

afrimitet eskluziv ndaj saj, sa t tjert kan pr Gatsby-n... njerz t cilt identifikojn njri-tjetrin me Dick Diver-in. Gabimi i tij i madh sht se fillimi i vrtet psikiatri i ri n Zvicr sht flakur n mes t librit (fq.v). Nse identifikimi me Dick-un sht nj standart i suksesit t ktij libri, ceni i vizionit t Rosemary-s, nuk sht i duhuri n fillim; ai nuk mund t vendos kontrastin mes Dick-ut dhe bots q po e rrzon at. Vizioni i tij pr Dick-un sht, pothuajse, menjher i mjegulluar nga pasioni dhe prishja nga mendt e koks; ne nuk mund t kuptojm nga ai as kur ai sht aktiv pastrtisht, derisa ai bhet gati pr t rn n dashuri, me thuajse do burr t pashm. M tej gjejm mnyrn m t prshtatshme pr t prezantuar panoramn e komplikuar t pozicionit t Dick-ut e kjo ndosh gjat rrugs nga premtimi i lumtur pr t dshtuar. Duke par ndrmjet syve t saj, ne futemi n roman, ashtu si edhe Cowley thot, por jo qatsisht i fokusuar (fq. Ix) dhe rezulton se ndrmjet prkujdesjen graduale ndaj Dick-ut, edhe n versionin e tij t par, ne hezitojm dhe konkludojm shum von. Ne mund ta shohim, qartsisht, kt sakrific duke e studiuar me shum vmendje ndonj epison shum t rndsishm, si p.sh skenn n t ciln Rosmary-ja ka msuar se Nikola dhe Dick-u jan takuar n orn katr. Nse do t lexonin reagimin e xhelozis s Rosmary-s (Ishte m e vshtir nga sa mund ta mendonte dhe e tr qenie e saj protesonte, ndrkoh q Nicole, u largua tutje me makin), pa qen shfaqur asnjher dashurina e Dick-ut meNicolw-n, pa ditur e pa njohur asgj pr cilsit njerzore, prve seksit dhe dhe futjes n at dashuri, me shum veshtirsi mund t shmangim ndjenjat t gjitha n ann e Rosemary-s; shum keqe pr at burr t shkret t zn n kurth nga Nicola, misterioze dhe qartsisht e rrezikshme. Por, n versionin e rishikuar simpatit tona ndahen: ne mund t shohim dy gra duke luftuar mbi trupin e burrit q po mbytet n uj, vet nj viktim e t dyjave, edhe pse, secila n vetvete prfaqson nj mnyr t dhimbsur. Nj pun shum pak e rndsishme, me instrumentet e duhura, sht transformuar, n nj moral t kolapsuar ku asnj nga principet q do t donim t shihnim, nuk shihet qartsisht. Arritjet e rishikimit t puns, n pak fjal, bhen pr t korrigjuar nj gabim t mbi-shkputjes, nj gabim q del nga rishikimi i punve t tjera n koh t tjera, por jo nga ajo q tragjedia e Fitzgerald-it, dshiron t
415

R E V I S T

L E T R A R E

shkruaj. Efekti i tij i vrtet mund t fitohet vetm duke hedhur posht shum nga ato gjra q ishin thn nga kritik t rndsishm t fiksionit rreth kndvshtrimit dhe prezantimit t nj heroi t pastr, t drejtprdrejt e t dal nga moda duke nisur q me hapat e tij t par, lulzimin dhe rrzimin gradual deri n tragjedi. Nga anglishtja: Alma Dema

416

R E V I S T

L E T R A R E

S
Siegfried Kracauer

iegfried Kracauer (1889-1966), me kombsi judeo-gjerman, sht gazetar, shkrimtar, sociolog, kritik dhe teoricien i filmit. Ka studiuar arkitektur dhe inxhinieri para se t merrej me teori filmi. Ka punuar si editor i letrsis dhe filmit n nj gazet t Frankfurtit qysh n vitet 20. Pastaj ka migruar n SHBA n vitin 1939 ku ka shkruar kritik filmi dhe kritik sociologjike n prgjithsi. Njihet si nj ndr teoricientt kryesor, s bashku me Andre Bazin, q shihte realen si funksionin kryesor t kinemas.

Konceptet elementare T FILMIT

Sikurse embrioni n bark, filmi fotografik u zhvillua prej disa pjesve t ndryshme. Lindja e tij erdhi prej kombinimit t fotografive t atypratyshme, t astit, si i ka prdorur Muybridge dhe Marey, me veglat e vjetra t projektorit diapozitiv dhe t phenakistoskope (finakistoskopit). M von ktyre iu bashkuan edhe elemente tjera jofotografike, si editimi dhe zri. Megjithat, fotografia, e veanrisht fotografia e atypratyshme, ose e astit, ka t drejt legjitime pr prioritet n mes t ktyre elementeve dhe ksisoj mbetet faktor determinues n krijimin e prmbajtjes filmike. Kshtu q fotografia nuk e humb natyrn e vet n film. Fillimisht, filmi sht parashikuar ta prfundoj evolucionin e fotografis duke e prmbushur dshirn e vjetr q t pikturohen gjrat duke
417

R E V I S T

L E T R A R E

lvizur. Kjo dshir ndikoi n zhvillime t mdha brenda vet fotografis si mjet komunikimi. Qysh n vitin 1839, kur u shfaqn daguerrotypes (dagerotipe) dhe talbotypes (talbotipe) nuk kishte aq shum admirim, sepse n to shiheshin vetm rrug t zbrazta dhe peizazhe t mjegullta. Dhe n vitet e pesdhjeta t atij shekulli, m hert se zbulimi i kamers s dors, qen br prpjekje t suksesshme pr fotografimin e subjekteve n lvizje. T njjtat impulse q kan prir prej ekspozimit t kohs deri te fotografia e astit mugulluan ndrrat pr ta shtyr m shum fotografin n t njjtin drejtim t ndrrs pr filmin. Rreth vitit 1860, Cook dhe Bonnelli, t cilt kishin zhvilluar nj aparat t quajtur photobioskope (fotobioskope) parashikuan revolucion t plot t artit fotografik duke thn se...ne do t shohimpeizazhe n t cilat drunjt prulen prej errave, gjethet valzojn dhe vezullojn n rreze t diellit. S bashku me lajtmotivin familjar t gjetheve, subjekte t tilla t ngjashme si valt e dallgzuara, ret lvizse dhe shprehjet fytyrore ishin mjaft t shpeshta n parashikimet e hershme. T gjith ndrronin pr nj instrument i cili do ti kapte incidentet m t vogla t bots son skenat prplot re, lvizja e pandrprer e t cilave do t prngjante, n nj mnyr a tjetr, me ato t valve apo gjetheve. N nj fjali, prvjetori t publikuar para ardhjes s fotografis s astit (atypratyshme), John Herschel jo vetm se parashikonte karakteristikat elementare t kamers filmike, por ia dha asaj nj detyr q sju ka ndar m: Reproduksion i gjall dhe real, si trashgim pr pasardhsit e mvonshm, t do manifestimi n jet beteje, debate, solemniteti publik apo mei boksi. Ducos du Hauron dhe shum t tjer po ashtu parashikuan lajmet dhe dokumentart, q ne i kemi emruar si t till filma t cilt i jan kushtuar dhnies, ekzekutimit t ngjarjeve t vrteta. Insistimi n incizim ishte i nduarnduarshm me parashikimin se pikturat lvizse na japin nj lvizje t paperceptueshme n mnyr t zakonshme dhe t padyfishueshme transformime t shpejta t materies, rritje e ngadalt e bimve, etj. Vetit e mediumit Vetit e filmit mund t ndahen n veti elementare dhe n ato teknike. Vetit elementare jan identike me vetit e fotografis. Filmi, me fjal t tjera, sht jashtzakonisht i pajisur t incizoj dhe t paraqes realitetin
418

R E V I S T

L E T R A R E

fizik, dhe pr kt arsye graviton drejt tij. Mirpo, ekzistojn bot t ndryshme q jan vizuale, pamore, t dukshme. Pr shembull, aktrimi n sken apo piktura: dhe ato jan t vrteta dhe mund t shikohen. Mirpo i vetmi realitet i cili na intereson neve n t vrtet sht realiteti fizik bota e prkohshme n t ciln jetojm. (Realitetin fizik po ashtu do ta quajm edhe realitet materialist ose ekzistenc fizike ose aktualitet ose prafrsisht vetm natyr. Term tjetr i prshtatshm do t ishte edhe realiteti i kamers. Bott e tjera vizuale (pamore, t dukshme) vijn n kt bot pa qen pjes formuese e saj. Loja teatrale, pr shembull, sugjeron univers t vetin i cili do t thrrmohej apo dobsohej menjher po t vihej n relacion me gjendjet e realitetit jetsor. Si mjet, medium reproduktiv, natyrisht se filmi e justifikon veten n riprodhimin e operave, baletit e t tjerave si ato. Edhe po ta pranonim se riprodhimet e tilla n njfar mnyre u prgjigjen krkesave t kinemas ato jan m shum se sa montime, por sdo t na interesojn neve tani pr tani. Prezervimi i shfaqjeve q ndodhin jasht realitetit fizik sht vetm pjes ansore e ktij mediumi(mjeti komunikues) q sht posarisht i prshtatshm pr gjurmimin e ktij realiteti. Kjo sdo t thot se riprodhimet e skenave teatrale smund t futen n prdorim t mir artistik n film artistik apo zhanre filmike. Editimi sht nj prej vetive teknike m t gjithanshme dhe t domosdoshme n kuadr t filmit. Editimi shrben pr t krijuar nj vazhdueshmri t kuptimt t skenave dhe si i till nuk sht prkats n fotografi. (Fotomontazhi sht art grafik e jo veanrisht zhanr fotografik). N mes t teknikave t veanta kinematike jan ato t cilat jan huazuar prej fotografis p.sh., pamja nga afr (closeup), imazhi i but, prdorimi i negativeve, ekspozimi i dyfisht apo i shumfisht, etj. Ndrsa, t tjerat si p.sh: shprtretja e skenave n film, ngadalsimi dhe shpejtimi i skenave filmike, prapakthimi i kohs, efektet specialee kshtu me radh, jan ekskluzivisht tipike pr filmin pr arsye q vese dihen. Kto fjal q ran rrethemrreth do tmjaftojn. Nuk sht e domosdoshme t prqendrohemi n shtjet teknike t cilat s fundi vese kan qen tema t shkrimeve teorike rreth filmit. Prkundrejt ktyre shkrimeve t cilat i kushtojn shum koh e hapsir mjeteve pr editim, mnyrave t ndriimit, efekteve t ndryshme t pamjeve nga afr etj., ky libr trajton teknikat kinematike deri n at mas ku ato prshkojn natyrn
419

R E V I S T

L E T R A R E

e filmit, si sht definuar prej vetive elementare t saj dhe prej implikimeve t ndryshme t atyre vetive. Ktu interesimi nuk ka t bj me editimin n veanti, pa marr parasysh qllimin t cilit i shrben, por me editimin si mjet pr implementimin apo sfidimin n kt rast e potencialeve q ky medium ofron, t cilat jan n prputhje me karakteristikat e tij substantive. Me fjal t tjera, qllimi nuk sht q tu prkushtohemi t gjitha metodave t mundshme t editimit ve pr hir t tyre, por ti prcaktojm kontributet t cilat editimi mund ti bj pr arritjet e mdha kinematike. Kjo sdo t thot se problemet e teknikave filmike do t mnjanohen, mirpo do t diskutohen vetm ather kur ato dalin prtej shtjeve teknike. Ky komentim n procedura pra nnkupton at q sht mjaft e qart: vetit elementare dhe ato teknike ndryshojn mjaft konkretisht. Si rregull, t parat mbretrojn mbi t dytat duke ln t kuptohet se jan prgjegjse pr cilsin kinematike t filmit. Imagjinoje nj film i cili duke iu prmbajtur vetive elementare incizon aspekte interesante t realitetit fizik, por duke e br kt n mnyr teknikisht amatoreske, joperfekte; ku mund t ndodh se ndriimi sht i prudshm e editimi ssht inspirues aspak. Megjithat, filmi i till sht m veanrisht film sesa filmi i cili prdor mjetet dhe trika kinematike jashtzakonisht mir pr me than dika q e shprfill realitetin kinematik fare. Mirpo, kjo sduhet ta nnvlersoj ndikimin e vetive teknike n film. N t ardhmen do t evidentohet se n disa raste t veanta njohja dhe prdorimi i teknikave t shumta mund ti pajis filmat jorealist me atmosfer kinematike. Dy tendencat kryesore Nse filmi buron prej fotografis, tendencat realistike dhe formative duhet t jen operative edhe ktu. A sht vetm shtje aksidentale se kto dy tendenca u manifestuan s bashku menjher pas ngjalljes s ktij mediumi? Duke prmbledhur t gjitha prpjekjet kinematike, q t dyja shkuan deri n skaje duke i provuar mundsit e tyre. Prototipat e tyre ishin Lumire, realist i rrept, dhe Mlis, i cili i dha liri imagjinats s tij artistike. Filmat q ata realizuan mbrthejn n vete, si bie fjala, tezn dhe antitezn n sensin hegelian.

420

R E V I S T

L E T R A R E

Lumire dhe Mlis Filmat e Lumire it prmbanin inovacion t vrtet, po ti krahasonim me repertorin e zootropes (zutropeve) apo me kutit prgjuese t Edisonit. Ata pikturuan prditshmrin sipas mods fotografike. Disa prej filmave t tij t hershm, si Mngjesi i Foshnjs (Le Dejeuner de bb) apo Loja me letra (La parti dcart), dshmojn ndjen e fotografit amator n idil familjar dhe zhanre t tilla. Po ashtu ishte edhe Mahi me Kopshtarin (Larroseur arros), q gzoi popullaritet t madh, sepse prej jets s prditshme nxori n drit nj tregim t mir, por edhe shum qesharak. Nj kopshtar sht duke ujitur lulet dhe, ashtu si sht duke vazhduar, nj vocrrak i lazdruar shkel me t dy kmbt n tubin ujits prej llastiku, dhe e lshon vetm ather kur viktima e tij fillon ta shikoj hundzn e tubit. Uji shprthen dhe i bie kopshtarit fytyrs. Epilogu i rrfimit sht vrtet stilistik q prmbyllet me kopshtarin duke ndjekur vocrrakun. Ky film, i cili sht qeliz dhe arketip pr tr filmat komik q pasojn, reprezentoi nj prpjekje imagjinative nga Lumire q ta zhvilloj fotografin n mjet rrfimi pr t treguar tregime. Ndrsa ky tregim ishte vetm nj incident nga jeta e prditshme. Dhe ishte vrtetsia dhe besnikria e tij fotografike q e bri Gorki-n t shkruaj pr Mahi me Kopshtarin: Duke shikuar filmin, njeriu mendon se uji do ta lag edhe at dhe instinktivisht tkurret mbrapa. N prgjithsi, Lumire duket se kishte filluar t kuptoj se rrfimi i tregimeve sishte pun e tij; kishte probleme me t cilat ai nuk dshironte t merrej. fardo filmash q rrfenin tregime t cilt ai ose kompania e tij kishte prodhuar shumica komedi, duke vazhduar prej komedis s tij t par, apo skena tvogla historike sishin karakteristika t produksionit t tij. Krejt filmat e tij e incizonin jetn prreth pr qllim vetm t prezantimit t saj. Kshtu s paku ka menduar Meguich, njri prej kameramanve kryesor t Lumire it, pr mesazhin e ktyre filmave. N at koh kur filmat me z kishin marr hov, ai foli qart rreth puns s mjeshtrit t tij me t cilin punoi me kto fjal: Un mendoj se vllezrit Lumire kan krijuar fushn e kinemas ashtu si duhet. Romani e teatri mjaftojn pr studimin e zemrs s njeriut. Kinemaja sht dinamika e jets, e natyrs dhe manifestimeve t saj, t turms dhe t vorbullimeve t saj. Gjithka q duhet tvlersohet nga lvizja varet prej saj. Thjerrzat e saj hapen para bots. Ksisoj u hapn para bots thjerrzat e Lumire ve. Nse i shikojm
421

R E V I S T

L E T R A R E

filmat e paprer si Puntort duke dal nga fabrika Lumire (Sortie des usines Lumire), Ardhja e trenit (Larrive dun train), La place des Cordeliers Lyon: temat e tyre ishin vende publike, me grupe njerzish duke tretur n drejtime t ndryshme. Rrugt e mbushura t incizuara prej fotografive stereografike t fundit t viteve 50-t u paraqitn prap n sken filmike. Ishte jeta n momentet e saj m t pakontrolluara dhe m t pavetdijshme, lmsh shembujsh prftues, q shprtreten gjithnj, t cilt jan t kapshm vetm prej kamers. Skena pothuajse imituese e stacionit t trenit, me sforcimin e saj n ngatrrin n mes ardhjes dhe shkuarjes s trenit, n mnyr efektive i ilustron kto momente rastisjeje dhe karakteri i tyre tregohej nga ret e tymit t cilat ngjiten prpjet ngeshm. N mnyr kuptimplote, Lumire prdori motivin e tymit edhe n raste t tjera. Ai u shmangej ndikimeve personale n incizime. Kshtu, n disa incizime t veanta, pamja e tij prngjante n dukje t gjyshes t ciln Proustei e krahasonte me imazhin prkujtues pr t. Bashkkohort i lavdruan kta filma pr kualitetet t cilat vet profett dhe paraardhsit i kishin veuar n vizionet e tyre pr kt medium. Kshtu q sht e paevitueshme q n komentet e e Lumire it, prkundja e gjetheve nga era t mos referohet nga t gjith me entuziazm. Gazetari i Parisit Henri de Parville, qe ai q prdori shprehjen natyra e kapur n akt. T tjert iu referuan prfitimeve q shkenca mund t nxjerr prej zbulimeve t Lumire it. N Amerik realiteti i kamers s tij e mposhti kinetoskopin e Edisonit me subjektet (karakteret) e tij t skenuara. Ndikimi i Lumire it n publik ishte jetshkurtr. M 1897, jo m shum se dy vjet pasi kishte filluar t prodhonte filma, popullariteti i tij u zvoglua. Sbnte m as prshtypje e as buj. Mungesa e interesimit e bri Lumire in ta paksoj produksionin. Georges Mlis e filloi aty ku e la Lumire, duke prtrir dhe intensifikuar joshjen e ktij mediumi q po venitej. Edhe ai njher ndoqi hapat e Lumire it. N fillim ai po ashtu publikut t tij u shfaqi disa vizita turistike ose dramatizoi, sipas mnyrs s dramatizimit n kohn n t ciln jetonte, disa ngjarje t skenuara n mnyr reale. Mirpo, kontributi i tij kryesor pr kineman ishte zvendsimi e iluzioneve t skenuara n realitet t paskenuar dhe tregimet e shpikura rreth incidenteve t prditshme. Kta dy pionier ishin t vetdijshm pr diferencat radikale q kishin. Lumire i kishte thn Mlis se ai e konsideronte filmin jo m shum se nj
422

R E V I S T

L E T R A R E

kuriozitet shkencor, dhe ksisoj duke ln t kuptohet se kinematografia e tij nuk mund t shrbente pr qllime artistike. M 1897, Mlis publikoi nj planprogram i cili kontestoi Lumirein: Zoti Mlis dhe Zoti Reulos specializojn kryesisht n skena artistike a fantastike, reproduksione t skenave teatrale etj.ksisoj duke krijuar zhanre t veanta t cilat ndryshojn krejtsisht prej pamjeve t zakonshme q prodhon kinematografi (sht fjala pr mjet, instrument) skena rrugsh ose skena t jets s prditshme. Suksesi i madh i Mlis duket se tregonte q ai u kishte shrbyer krkesave t cilat kishin mbetur t paprmbushura nga realizmi fotografik i Lumire it. Lumire trhiqte vmendjen pr observimin, kuriozitetin e natyrs s kapur n akt; Mlis la anash t bmat e natyrs pr knaqsin e artistit n fantazi. Treni te Ardhja e Trenit sht real, kurse treni te Nj Udhtim i pamundshm (Voyage travers limpossible) i Mlis sht nj lodr e pavrtet si sht e pavrtet skena npr t cilin ajo lviz. N vend t pikturimit t lvizjeve t parregullta e herhershme te fenomeni, Mlis ndrlidhi sipas dshirs s vet ngjarjet e imagjinuara sipas krkesave t fabuls s tij prrallore. A skishte ofruar media q sht shum afr filmit knaqsi t njjta? Fotograft artistik preferonin ato q ata i konsideronin si kompozime estetike e atraktive n krkim t zbulimeve t natyrs. Qysh para ardhjes n prdorim t kamers s imazhit lvizs (motion picture camera), shfaqjet e projektorve diapozitiv kishin n prmbajtje tema religjioze, tema nga romanet e Walter Scot it dhe nga dramat e Shakespeare it. Edhe pse Mlis nuk i dha prparsi mundsis s kamers pr t incizuar dhe treguar botn fizike, ai gjithnj e m shum krijoi iluzionet e tij me ndihmn e teknikave t privilegjuara pr mediumin e filmit. Disa t tjera i gjeti aksidentalisht. Duke filmuar skena t filmit Paris Place de lOpera, ai ndrpreu filmimin pr shkak se shiriti i celuloidit nuk mbshtillej si duhet; rezultati i papritur dhe mahnits ishte filmi n t cilin pa asnj arsye fare, nj autobus papandehur shndrrohet n karroc funerali. Edhe pse Mlis synonte t ket sekuenca t ngjarjeve t shpaluara n model riversibil, ai ishte i pari q manipuloi me mjetet kinematike n mnyr sistematike. Duke u inspiruar prej fotografis dhe skens teatrale, ai zbuloi shum teknika tjera q luajtn rol t rndsishm n t ardhme, si jan: prdorimi i masks, ekspozimi i shumfisht, superimpozimi si mjet pr ti krijuar fantazmat, shprtretja e skenave, etj. Prej mjeshtris q posedonte
423

R E V I S T

L E T R A R E

n prdorimin e ktyre teknikave ai shtoi nj troh kinematik n narrativat e tij interesante dhe trikat e tij magjike. T metat e skens teatrale sishin m t pashmangshme; shkathtsit magjike prfunduan n metamorfoza t hatashme t cilat vetm filmi do t ishte n gjendje ti krijonte. Iluzionet e krijuara ksisoj vareshin nga tjetr mjeshtri e jo nga ajo e magjistarit. Ky pra ishte iluzion kinematik dhe si i till e tejkalonte shum m shum teatrin. Kshtjella e lugtve (Le Manoir du diable) sht e mundshme vetm n kinema dhe pr shkak t kinemas thot Henro Langlois, nj prej njohsve m t mir t ers primitive t filmit. Pavarsisht nga sensi i tij filmik, Mlis prapseprap ishte ai regjisor teatri i cili kishte qen m hert. Ai prdori fotografin n frym parafotografike pr riprodhimin e universit papiermach (brum letre) t inspiruar nga tradita teatrale. N njrin prej filmave t tij m t arrir Udhtim pr n hn (Lvoyage dans la lune) hna strehon nj njeri q ve krveshet dhe yjet jan syt e kaut prplot me fytyra t vashave q kndojn npr sallone muzikore. Dhe n t njjtin model aktort e tij prulen para publikut sikur t kishin luajtur n sken teatrale. Shumica filmave t tij dallohen nga teatri n planin teknik. Kta filma sia doln q t transendentohen duke prfshir subjekte tvrteta kinematike. Kjo n nj mnyr e sqaron faktin pse Mlis, prkundr krejt inovacionit t tij, nuk mendoi asnjher pr ta lvizur kamern. Kamera e vendosur n nj vend vazhdoi relacionin e spektatorit me skenn teatrale. Spektatori i tij ideal ishte i njjti; ai q shkonte n teatr rregullisht, i mitur apo i rritur. Duket t jet i vrtet fakti se, sa m shum q moshohen njerzit, aq m shum prmblidhen instinktivisht n pozitn prej s cils ata filluan t prpliten e t prleshen dhe fillojn ta pushtojn. N vitet e tij t fundit, Mlis u kthye prej filmave teatral n prodhim t teatrit t filmuar, duke prodhuar feries, t cilat prkujtuan festat madhshtore Paris Chtelet. Tendenca realiste Sipas tendencs realiste filmi e tejkalon fotografin n dy aspekte. S pari ato e pikturojn vet lvizjen si plotni e jo nj ose dy fazave t saj. Por, far lloj lvizjesh pikturojn ato? N kohn primitive, kur kamera vendosej n tok, ishte natyrale pr kineastt q t koncentrohen n lvizjen e fenomeneve materiale - jeta n ekran (projektor) ishte jet vetm nse manifestohej nga lvizja objektive. Me zhvillimin e mtutjeshm
424

R E V I S T

L E T R A R E

t teknikave kinematike, filmi dukshm filloi t bazohet n mobilitetin e kamers dhe teknikave edituese q t shfaqte mesazhin e tij. Edhe pse fuqia e filmit ende bazohet n thurjen e lvizjeve, gj n t ciln mediat e tjera ende skan qasje, kto lvizje nuk mbeten domosdoshmrisht objektive. N nj film t arritur teknikisht, lvizjet subjektive lvizje kto tek t cilat spektatori ftohet q t ekzekutoj garojn n mnyr konstante me lvizjet objektive. Shikuesi n nj far mnyre duhet t identifikohet me lvizjet e kamers pjerrtas, anash, e po ashtu edhe kur kamera endet, kshtu q insiston ti vrej edhe objektet lvizse edhe ato t palvizshme. Ndrsa, nj thurje e paprshtatshme e skenave mund ta nxitoj shikuesin gjanezgat npr koh e hapsir sa q mund t prjetoj, pothuajse n t njjtn koh, ngjarje n periudha dhe vende t ndryshme. Mirpo, ne kemi fjaln te lvizja objektive ku filmi duket t jet pjes e saj. Kshtu e shikon edhe Rene Clair: Nse ekziston estetika kinematike... ajo mund t prmblidhet me nj fjal: lvizje. Kjo sht lvizja e jashtme e objekteve q perceptohet nga syri, s cils ne sot jemi duke ia shtuar lvizjen e brendshme t aksionit. Fakti se Rene Clair i jep rol primar lvizjes s jashtme reflekton, s paku n rrafshin teorik, cilsi t theksuar t filmave t tij t hershm evolucionet baletane t karaktereve t filmave t tij. S dyti, filmi mund ta pushtoj tr realitetin fizik dhe lvizjet q e prshkojn at me an t procedurs ndrmjetsuese skenimit (staging), e cila sduket t jet aq e domosdoshme n fotografi. Pr ta rrfyer ndonj ngatrres, kineasti (regjisori) sht i obliguar ta skenoj jo vetm aksionin, por edhe rrethanat. Kjo mbshtetje te skenimi sht krejt legjitime nse bota e krijuar n sken ngjan plotsisht me botn e vrtet. sht i rndsishm fakti se skenat e ndrtuara n studio rrezatojn impresion t aktualitetit, kshtu q spektatori ndjen se po shikon ngjarje q kan ndodhur n realitet dhe jan fotografuar aty pr aty. Duke rn viktim e nj keqkuptimi, Emile Vuillermoz i jep rndsi primare, pr hir t realitetit, skenave q reprezentojn realitetin ashtu si duket prej piktorit. Sipas tij, kto skena jan m reale se skenat e jets reale, sepse ato e transmetojn esencn e asaj, t ciln kto skena e paraqesin. Mirpo, sipas pikpamjeve kinematike, kto t ashtuquajtura skenime realistike jan t kompozuara sikur kompozimet kubiste apo abstrakte. N vend t skenimit t materialit t gjall, si bie fjala, ato ofrojn thelbin e tij. Me fjal t tjera, i ikin realitetit q ofron kamera, t cilin filmat synojn
425

R E V I S T

L E T R A R E

ta inkorporojn. Pr kt arsye, shikuesi sensibil i kinemas ndjehet i fyer. (Problemet me filmat fantastik, t cilt po ashtu i shmangen realitetit fizik, do ti sjell n konsiderim m von). uditrisht, sht shume e mundshme q nj ngjarje e vrtet e skenuar evokon iluzion m t fuqishm t realitetit n ekran sesa po ajo ngjarje origjinale po t ishte e incizuar drejtprdrejti prej kamere. Ern Metzer, i cili kompozoi skenografin n studio pr katastrofn e nj miniere n Kameradschaft t Pabst-it nj episod me autenticitet t plot insistonte se skenat e incizuara n katastrofe t miniers s vrtet nuk do t prodhonin t njjtin efekt binds. N tjetrn an, njeriu mund t pyes se a do t mund t skenohet realiteti aq saktsisht sa q syri i kamers t mos hetoj dallim n mes origjinales dhe kopjes. Blaise Cendrars komenton n kt shtje n nj eksperiment t shklqyer hipotetik. Ai i imagjinon dy skena filmi t cilat jan krejtsisht identike prve faktit se njra sht incizuar n Mont Blanc (maja m e lart n Evrop), ndrsa tjetra sht e skenuar n studio. Ai argumenton se e para ka cilsi t cilat nuk mund ti gjesh te e dyta (kjo n studio) dhe shprehet qart se n male ka disa rrezatime t cilat e kan ngrohur filmin dhe i kan dhn shpirt. Sipas t gjitha gjasave, shum pjes t ambientit ton, natyral ose artificial, e rezistojn dyfishimin (dublikatn). Tendenca Formative Mundsit q i ofrohen kineastit jan mundsi q i tejkalojn ato t cilat i ofrohen fotografit. Arsyeja qndron n faktin se filmi prhapet n dimension t cilin fotografia smund ta prcjell. Kto dallojn nga njratjetra pr nga tema dhe kompozimi. Sa i prket tems, kineastt nuk jan prmbyllur vetm n hulumtimin e realitetit fizik q shtrihet para kamers, mirpo jan prpjekur q tu qasen edhe aspekteve historike e fantastike. Kujtoni Melies. Edhe Lumiere i cili tentonte kah realizmi, u prkul para krkesave t mdha pr skena historike. Sa i prket kompozimit, dy tipat m kryesor jan filmi rrfimor dhe filmi jorrfimor (apo filmi fabular dhe ai jofabular). Ky i fundit mund t ndahet n film eksperimental dhe film t fakteve q mund t prfshihet, pjesrisht apo krejtsisht, n subzhanret e tilla si jan filmi mbi artin, lajmet dhe dokumentari. sht leht t kuptojm se disa prej ktyre dimensioneve mund ta nxisin kineastin m shum q t shfaq aspiratat e tij formative drejt
426

R E V I S T

L E T R A R E

tendencs realiste. Mirpo, sa u prket temave duhet t konsiderohet fakti se regjisort e filmave fantastik gjithmon kan realizuar ndrrat dhe vizionet e tyre me skena t cilat jan shum larg prej reales. Ksisoj n Kpuct e kuqe (The Red Shoes) Moira Sheare vallzon, n gjum somnambul, npr bot fantastike duke tentuar ta projektoj mendjen e saj arsyeshm trupzime t formave visore, trajta abstrakte dhe skena ngjyrash epshndjellse, ku q t gjitha kan cilsi t peizazheve t skenimit. Kshtu q, kreativiteti i shkputur largohet prej interesave primare t mediumit. Shum dimensione t tjera t kompozimit favorizojn preferencat e njjta. Shumica e filmave eksperimental nuk jan t dizajnuar q t fokusohen n ekzistenc fizike: dhe praktikisht t gjith filmat q i ndjekin rrugt e rrfimeve teatrale evoluojn vija narrative, rndsia e t cilave e tejkalon at t materiales natyrore q n fakt sht prdorur pr implementimin e ktyre narrativve. Sa u prket filmave t tjer, prpjekjet formative t kineastit mund t ndikojn n pikpamjet e tij realiste n dimensione t cilat, pr shkak t rndsis q i japin realitetit fizik, nuk trheqin nprkmbje t tilla; ka plot dokumentar me skena te vrteta t cilat shrbejn vetm pr t ilustruar ndonj komentim oral. Ndeshjet n mes dy tendencave Filmat t cilt kombinojn dy ose m shum dimensione jan mjaft t shpesht; pr shembull, shum filma t cilt rrfejn ndonj incident t prditshm prfshijn ndonj sekuenc ndrre apo ndonj cop dokumentari. Kombinime t tilla hapin rrug pr ndeshje n mes t tendencave realiste dhe atyre formative. Kjo ndodh ather kur kineasti duke tentuar t krijoj nj univers imagjinar prej materialit t skenuar ashtu si sht; po ashtu ndjehet i obliguar q t huazoj edhe prej realitetit t kamers. N filmin Hamlet, Laurence Olivier shtyn aktort e tij q t lvizin npr Elsinore n e dekoruar s teprmi, t ndrtuar n studio, arkitektura labirintore e s cils duket t jet konstruktuar q t reflektoj qenien e pazbrthyer t Hamletit. Kjo struktur e prudshme shtrihet npr tr filmin, si e trhequr prej ambientit ton real, po t mos ishte pr nj sken t vogl e jo fort t rndsishme n t ciln oqeani real shfaqet jasht orbits n t ciln sillet tr filmi. Spektatori prjeton nj lloj shoku n t njjtn koh kur oqeani shfaqet. Sido q t jet, ai smund ti ik dyshimit se kjo sken sht haptas
427

R E V I S T

L E T R A R E

nj ndrhyrje dhe papritmas ofron nj element i cili nuk sht n prputhje me imazhin n trsi. Si reagon spektatori varet prej sensibilitetit t tij. Ata q jan indiferent ndaj veorive t mediumit filmik, dhe e pranojn pa hezituar Elsinore n e skenuar, mund t ofendohen nga ky brofullim i natyrs reale, kurse ata q jan m sensibil ndaj vetive t filmit, e hetojn m shpejt karakterin imagjinar( q t shtyn t besosh) q mundohet t simbolizoj kshtjella mitologjike. Tjetr rast i veant sht edhe filmi Romeo dhe Xhulieta (Romeo and Juliet) i Renato Castellani t. Prpjekja e tij pr ta skenuar Shakespeare in n rrethana natyrale (t zakonshme) natyrisht se qndron n besimin se realiteti i kamers dhe realiteti poetik i vargjeve t Shakespeare it mund t treten n njra-tjetrn. Mirpo, si dialogu, si intriga, krijojn univers krejt ndryshe prej atij t rrugve t Verons reale, kshtu q t gjitha skenat ku grshetohen kto dy bota krijojn prshtypje t nj lidhjeje jonatyrale n mes forcave n konflikt. N t vrtet prplasjet e tilla nuk jan aspak norm apo rregull. Ka plot evidenc q t sugjerojm se q t dy tendencat t cilat ndikojn n mediumin filmik mund t jen t ndrlidhura n mnyra t tjera t ndryshme. Pasi q disa prej ktyre relacioneve n mes t prpjekjeve realiste dhe normative mund t thuhet se jan estetikisht m t kndshme se t tjerat, qasja tjetr do t jet definimi i tyre. Qasja Kinematike Mund t vazhdojm aty ku kemi thn se filmi mund t krkoj vlefshmri estetike nse merr prej vetive themelore si sht fotografia, q do t thot se filmi duhet t incizoj dhe ta shfaq realitetin fizik. Dikush mund t argumentoj se nse sforcohen ekskluzivisht relacionet themelore t filmit me realitetin fizik, ather filmi prmbrthehet plotsisht. Ky argumentim gjen mbshtetje n shum filma t cilt jan krejtsisht t painteresuar n reprezentimin e natyrs. Si pr shembull sht filmi abstrakt eksperimental. Po ashtu sht suksesi i pafund i photoplays apo filmave teatral t cilt nuk pikturojn material t realitetit fizik ve pr hir t tij, por e shfrytzojn at q t krijojn dinamizm e aksion sipas mods s skens teatrale. Ka edhe filma t shumt fantastik t cilt po ashtu shprfillin botn e jashtme n vizionet e tyre imagjinuese. Filmi i vjetr ekspresionist gjerman marshoi mjaft n kt drejtim. Nj prej kampionve t tij, kritiku i artit Herman
428

R E V I S T

L E T R A R E

G. Scheffauer (gjerman) lavdron ekspresionizmin n ekran (projektor) pr distancim nga udha e fotografis. Pse ather kto zhanre duhet t quhen m pak kinematike se sa filmat q koncentrohen n ekzistencn fizike? Prgjigja qndron natyrisht n kt t fundit, e cila mund t jap knaqsi dhe vrojtim t paarritshm gjetiu. sht e vrtet se kjo mund t tinglloj dogmatike nse kemi parasysh se edhe zhanret q nuk kultivojn realitetin e jashtm fizik jan ende t pranishme. Mirpo, ndoshta do ta justifikojm kt shtje n parashtrimin e ktyre dy shqyrtimeve. S pari, reaksioni pozitiv ndaj zhanrit sdo t thot se zhanri varet n saktsin e tij n mediumin prej t cilit prpunohet. N t vrtet, shum her zhanri i till e ka n dor publikun, sepse u shrben krkesave t shumta sociale dhe kulturore. Zhanri i till sht i popullarizuar pr arsye t cilat nuk kan t bjn me legjitimitet estetik. Kshtu q photoplay ka avancuar veten n mnyr mjaft t suksesshme, edhe pse shum kritik jan pajtuar se nuk prkon me filmin. Mirpo publiku, i cili ndjehet i ngashnjyer, si pr shembull nga versioni filmik i Vdekja e Shitsit, e plqen kt version pr virtytet t cilat e patn br hit t kohs kt shfaqje t ciklit Brodway dhe nuk i intereson aspak se a ka a ska merita t veanta kinematike. S dyti, pr arsye argumentuese le t pretendojm se definimi im i vlefshmris estetike sht i njanshm dhe se rezulton prej animit pr nj tip t veant kinematik dhe kshtu sht vshtir t konsiderohet mundsia e zhanreve hibride apo ndikimi i pjesve jofotografike t mediumit. Por kjo ssht domosdoshmrisht kundr cilsis s atij definimi. Pr interesa strategjike do t ishte m prshtatshm ti ikim premiss s njanshme sesa t fillojm prej premisave katolike e pastaj t fillojm ti specifikojm. Kjo alternativa e fundit rrezikon n prmjegullimin e diferencave mes medieve, sepse rrall ndodh t mos synoj n gjeneralizime t prpunuara qysh n fillim. Rreziku i saj sht se tenton t shkaktoj ngatrrim n arte. Kur Eisenstein, teoriku n kt rast, filloi ti theksoj ngjashmrit n mes t kinemas dhe arteve mediale tradicionale, duke identifikuar filmin si forma e tyre themelore, Eisenstein artisti, filloi t cenoj kufijt q ndajn filmin prej spektakleve teatrale m t gjera: shiko pr shembull filmin e tij Alexander Nevsky dhe aspektet operatike t filmit t tij I tmerrshmi Ivan (Ivan The Terrible)! N analogji strikte t termit qasje fotografike, qasja e kineastit
429

R E V I S T

L E T R A R E

quhet kinematike nse e mirfill aspektin elementar estetik. Tashm sht evidente se qasja kinematike materializohet n t gjith filmat q ndjekin tendencn realiste. Kjo nxjerr n shesh se edhe filmat q skan aspirata kreative, si jan lajmet, filmat edukativ apo shkencor, dokumentart joartistik, etj., kan dispozita t shndosha kur shihen prej perspektives estetike ndoshta m shum se filmat q edhe pse njihen si artistik, ata nuk i kushtojn rndsi bots s jashtme fizike. Mirpo, ashtu sikur q jan reportazhet fotografike edhe lajmet dhe t tjerat t t njjtit rang, kta i plotsojn vetm krkesat minimale. Ajo q sht esenciale n film, hiq m pak se n fotografi, sht intervenimi i energjis formative t kineastit n t gjitha dimensionet t cilat ky medium ka arritur ti kaploj. Kineasti mund t paraqes impresionet e tij te cilido segment i ekzistencs fizike n mod dokumentareske, mund ti transferoj halucinacionet dhe imazhet mentale n ekran (projektor), t zhytet n prpunimin e skicave t ndryshme ritmike, mund t rrfej tregime t ndryshme rreth interesave t ndryshme njerzore, etj. T gjitha kto prpjekje kreative jan n prputhje me qasjen kinematike, prderisa ato jan t dobishme, n nj mnyre apo tjetr, n kureshtjen substanciale q ky medium ka pr botn ton pamore, t dukshme, fizike. Sikur n fotografi, do gj varet n balancn e sakt n mes tendencs realiste dhe asaj formative; dhe q t dy tendencat jan t balancuara mir nse kjo e fundit nuk tenton ta tejkaloj t parn, por e lejon q t prij.

Nga anglishtja: Arsim Canolli

430

R E V I S T

L E T R A R E

obert Elsie (Canada, 1950) sht ekspert i kulturs shqiptare. Ka studiuar n University of British Columbia. N vitet pasuese, ka vazhduar studimet post-diplomike n Free University of Berlin, n cole Pratique des Hautes tudes dhe n University of Paris IV: Paris-Sorbonne, n Dublin Institute for Advanced Studies n Irland dhe n Universitetin e Bonit, ku ka mbaruar doktoratn m 1978 n Institutin e Gjuhve. Nga viti 1978, Elsie ka vizituar disa her Shqiprin dhe ka marr pjes disa her n seimnare e sesione shkencore n Prishtin. sht studiuesi q ka shkruar historin m t plot pr letrsin shqiptare. Ka botuar disa libra dhe artikuj t ndryshm pr letrsin dhe kulturn shqiptare.

Robert Elsie

Disa mendime pr traditat epike shqiptare dhe boshnjake

Par nga nj kndvshtrim i huaj, eposi shqiptar sht produkt i nj kulture shum pak t njohur dhe nj gjuhe t vshtir dhe t studiuar shum rrall. Si i till, ky epos ka mbetur nn hijen e eposit serbokroat, apo m mir t themi t atij mysliman boshnjak, me t cilin, pa diskutim, ka afrsi. Studiuesi homerik Milman Parry (1902-1935) dhe ndihmsi i tij, Albert Lord (1912-1991), nga Universiteti Harvard trhoqn vmendjen e nj brezi t tr dijetarsh, me zbulimin e tyre t bardve t pashkoll t Bosnjs dhe Sanxhakut, t cilt, me nj zotsi t vrtet homerike, mund t recitonin vargje epike me or t tra. Pas nj vizite t par n Jugosllavi n vitin 1933, Parry u kthye n Ballkan, pr nj qndrim m t gjat, nga muaji qershor 1934 gjer n shtator 1935, ksaj here me ndihmsin e tij Albert Lord-in. Gjat qndrimit n Bosnj, Hercegovin, Mal t Zi dhe Sanxhakun e Novi Pazarit, ata regjistruan 12500 tekste, shum prej t cilve i ruajtn n formn e regjistrimeve zanore n disqe alumini. Ky material prbri bazn
431

R E V I S T

L E T R A R E

e botimit t tyre shum t rndsishm me dy vllime Serbocroatian Heroic Songs (Kngt heroike serbokroate Kejmbrixh, Masausets & Beograd 1954, 1953). sht interesante t vihet re se katr, prej pes kngtarve q prmenden n kt vllim, qen shqiptar: Sali Uglani (Salih Ugljanin), Xhemal Zogiq (Djemal Zogi), Sulejman Makiq (Sulejman Maki) dhe Ali Fulani (Alija Fjuljanin). Kta kngtar nga Sanxhaku i Novi Pazarit qen t gatshm, dhe t aft, t recitonin prmendsh t njjtat kng n gjuhn boshnjake (serbokroate) dhe shqiptare. N vitin 1937, pas vdekjes s parakohshme t Parry-t, Albert Lord-i u kthye i vetm n Ballkan, ku filloi t msoj shqip dhe t udhtoi npr malsin e Shqipris, ku mblodhi nj pjes t madhe t vargjeve heroike shqiptare, t cilat ruhen n Koleksionin Milman Parry pran Universitetit Harvard. Lidhur me kt veprimtari, ai shkruante: N Novi Pazar, Parry kishte regjistruar disa kng shqiptare nga njri prej kngtarve q kndonte n t dyja gjuht. Vegla muzikore e prdorur pr ti shoqruar kto kng sht gusle (shqip, lahut) por vargu sht m i shkurtr se dhjetrrokshi serb dhe npr to vihet re nj lloj rime primitive. Duket qart se do t ishte me vler nj studim i shkmbimit t formulave dhe pjesve tradicionale midis ktyre dy grupeve poetike, duke qen se kjo do t tregonte se far ndodh kur poezia gojore kalon nga nj grup gjuhsor n nj tjetr, i cili ndodhet ngjitur me t parin. Mirpo, n vitin 1935 nuk kishte koh t mjaftueshme pr t mbledhur shum material apo pr ta msuar shqipen. Kur ndodhesha n Dubrovnik gjat vers s vitit 1937, mu dha mundsia t msoja shqip dhe, n shtator dhe tetor t po atij viti, udhtova npr malet e Shqipris s Veriut, nga Shkodra deri n Kuks, npr Bog, Theth, Abat dhe Tropoj, prej ku u mora pr nga jugu. Mblodha rreth njqind kng tregimtare, shum prej t cilave t shkurtra, por disa qen diku te pesqind deri njmij vargje t gjata. Zbuluam se ka disa kng t prbashkta t tradits serbokroate me at shqiptare dhe se nj sr heronjsh mysliman t eposit jugosllav, si, pr shembull, Mujo dhe Halil Hrnjica dhe Gjergjelez Alija, gjenden edhe n kngt shqip. Mbetet shum pr t br n kt fush, prpara se t mund t themi me saktsi se cila sht marrdhnia midis t dyja traditave.1
1 Homer, Parry and Huso, n: American Journal of Archeology 52.1 (1948), f. 43. Ribotuar n: The Making of Homeric Verse, The Collected Papers of Milman Parry. Ed. Adam Parry (Oksford 1981), f. 477.

432

R E V I S T

L E T R A R E

Prkundr ktij materiali t begat, i cili tani sht botuar n shqip n Prishtin, Tiran dhe gjetk, pengesa gjuhsore e ka br t vshtir njohjen e eposit shqiptar mes publikut t huaj. Pr pasoj, vmendja e t huajve sht prqendruar thuajse trsisht te eposi boshnjak. Megjithat, kan dal disa monografi prezantuese pr eposin shqiptar, n gjuhn angleze. Libri Albanian and South Slavic Oral Epic Poetry (Poezia epike gojore shqiptare dhe jugosllave - Filadelfia 1954, Nju Jork 1969) me autor Stavro Skndin (1905-1989) na jep nj informacion t prgjithshm t mjaftueshm, mirpo duket qart q sht i vjetruar. Mendoj se kontakti i Skndit me eposin shqiptar ishte i kufizuar. Librat Albanian Folk Verse: Structure and Genre (Vargu popullore shqiptare:, struktur dhe zhanr Mynih 1978) i t ndjerit Arshi Pipa (1920-1997) dhe The Bilingual Singer: a Study of Albanian and Serbo-Croatian Oral Epic Traditions (Kngtori dygjuhsh: nj studim i traditave epike gojore shqiptare dhe serbokroate Nju Jork 1990) me autor John Kolsti-n (l. 1935) nga Universiteti i Teksasit n Ostin, prqendrohen kryesisht n metrin dhe strukturn e eposeve dhe nuk shohin n ndonj thellsi kuadrin kulturor dhe historik t kngve dhe kngtarve. Botimi im dygjuhsh me titull Songs of the Frontier Warriors: Kng Kreshniksh, Albanian Epic Verse in a Bilingual English-Albanian Edition (Kng Kreshnikesh: Poezi epike shqiptare n nj botim dygjuhsor anglisht-shqip - Wauconda, Illinois 2004) sht prkthimi i par i madh n anglisht i ktij materiali. Me knaqsi kam msuar se Gjek Marinaj (l. 1965) dhe Frederick Turner (l. 1943) nga Universiteti i Teksasit n Dallas kan prgatitur tani nj prmbledhje n anglisht t folklorit shqiptar e cila do t prfshij edhe nj pjes t materialit epik dhe kreshnik. Sigurisht, vazhdojn t ken vler libri n gjermanisht Die Volksepik der Albaner (Epika popullore e shqiptarve - Halle 1958) i autorit Maximilian Lambertz (1882-1963), i cili ofron nj prkthim n gjermanisht t kngve, krahas nj shpjeguesi filologjik, dhe punimet n italisht t Ernest Koliqit (1903-1975) si Poesia popolare albanese (Poezia popullore shqiptare - Firence 1957). Ka edhe prkthime n frngjisht t kngve epike, t krijuara n Tiran, n vllimet Chansonnier des preux albanais (Kng kreshniksh shqiptar Paris 1967) t botuara nga Zihni Sako dhe Trsor du chansonnier populaire albanais (Visari i kngve popullore shqiptare - Tiran 1975), prkthyer nga Kol Luka. Eposi boshnjak, si tradit e gjall, duket se nuk ekziston m pas ditve
433

R E V I S T

L E T R A R E

t Parry-t dhe Lord-it. Nuk gjenden m kngtar t pashkoll n kafenet e Novi Pazarit apo Bijelopojs dhe askush nuk sht m n gjendje ta vazhdoj traditn e rapsodis s sllavve t jugut. Por, pr udin e shumkujt, eposi shqiptar sht ende m se i gjall. Edhe pas agut t shekullit XXI-t, mund t gjesh ende jo pak lahutar n Kosov, sidomos n malsin e Rugovs, n perndim t Pejs, dhe n Shqiprin e Veriut, krahas atyre pak rapsodve q jetojn n Mal t Zi, t cilt jan n gjendje t kndojn dhe recitojn bmat e Mujit dhe Halilit dhe tridhjet agve t tyre. Kta jan kngtar t cilt e kan trashguar repertorin e tyre si pjes e tradits s pakputur gojore, t kaluar nga brezi n brez. Pa frik, mund t arrish n prfundimin se kta pleq prbjn grupin e fundit t kngtarve tradicional t eposit n Evrop! sht shkruar shum pr lashtsin dhe origjinn e eposit shqiptar dhe pr marrdhnien e tij me eposin boshnjak. Nga ana tregimtare, dhe pr arsye t tjera, ekziston tashm nj konsensus i prgjithshm se Kngt e kreshnikve jan kristalizuar n shekujt XVII-t dhe XVIII-t, n zonn kufitare t Ballkanit ku ndaheshin krishterimi dhe bota islame, edhe pse n kng ka t pranishme edhe shtresa shum m t vjetra. Kemi t bjm, pra, kryesisht me nj pasqyrim letrar t Luftrave kundr Turqve (Trkenkriege) midis Perandoris Osmane dhe ders t Habsburgve. Heronjt tani jan rebel mysliman q jetojn n krahin, dhe t cilt pr zemr kan t kalojn malin pr t br plak n krajli, n Mbretrin e t Krishterve, dhe tua hedhin mbretit dhe lufttarve sllav. Toponimet e prmendura n kng jan identifikuar se ndodhen n luginat e Liks dhe Krbavs dhe rreth tyre, n lindje t Zars (Zadar) n Kroaci, jo larg prej kufirit t Bosnjs s sotme. Jutbina, vendi i Mujit dhe Halilit, sht qyteti i vogl i Udbins n rrugn q t on nga liqenet e Plitvics n drejtim t Zars. Jutbina ndodhet n skajin jugor t Lugins s Krbavs. Klladusha, vendlindja e Gjeto Basho Mujit, sht Velika Kladua, nj qytet 35 kilometra n juglindje t Karlovacit dhe vendi i udhheqsit t dikurshm Fikret Abdiq (l. 1939). Ky vend ndodhet n zonn e Bihait, n skajin veriperndimor t Bosnj-Hercegovins. Sinja sht porti i vogl i Senjit n detin Adriatik, midis Reks (Rijeka) dhe Zars. Ky port ka qen bastioni i kaakve dhe piratve t njohur me emrin uskoci t cilt u kan br rezistenc t ashpr forcave osmane. Zahara mund t jet shum mir Zadari, q n shqipen dhe italishten e sotme njihet me emrin Zar/Zara.
434

R E V I S T

L E T R A R E

sht sidomos interesant toponimi Kotorri i Ri. N pamje t par duket se ka t bj me Gjirin e Kotorrit n Mal t Zi, duke qen kshtu shum m pran me territorin shqiptar, mirpo shum m larg se toponimet e tjera n Dalmaci. Mirpo, studiuesi shqiptaro-amerikan Stavro Skndi me shum zotsi e ka identifikuar Kotorrin e Ri me Ravni Kotari apo Kotarin e Rrafsht, nj varg kodrash 15 kilometra n lindje t Zars, ku prodhohet nj ver shum e mire dalmate. Fjala serbokroate ravni (i rrafsht) me sa duket kngtarve shqiptar u shkonte me fjaln i ri, sh. t rinj, duke arritur kshtu n fjaln Kotorri i Ri. Mes toponimeve t tjera n kngt shqipe q kan toponime prkatse n versionet boshnjake jan: Lugje t Verdha (Zeleni Lugovi) Gurrt e Bardha (Beli izvori, Beli kamenje) Podrume t Jutbins (Udbinski podrumi) Bjeshkt e shkreta (Jadne planine) Edhe protagonistt e kngve tona n shqip kan paralelet e tyre n lndn boshnjake. Gjeto Basho Muji apo Muji dhe Sokol Halili, t prmendur m lart jan etobasha Mujo (= Mustafa, udhheqs i ets) dhe Halil Hrnjica n versionet sllave. Muji dhe Halili duket se jan mbshtetur n figura historike. Nj dokument n gjermanisht i shkruar n Karlovac m 20 nntor 1641, me nj list toponimesh dhe rebelsh mysliman, duket qart se i prmend edhe ata.2 M posht, citoj: Von Gross Kladuscha, da am maisten tschettiert wrdet: der HaramBassa Mustaffa, dess Hernizo Brueder, sonsten Khasslitschitsch Musstaffa genandt. (Nga Kladusha e Madhe, ku etohej m s shumti: Mustafa Harambasha dhe i vllai Hrnjico, i njohur ndryshe me emrin Mustafa Haslii) Gjergj Elez Alia yn ka pr paralel emrin sllavo-boshnjak Alia Gjerzelez (Alija Djerzelez) dhe emrin turk Grz Ilyas. Kjo figur del pr her t par n kadastrat turke si pronar toke n vitin 1455. Sipas studiuesit boshnjak Rashid Gjuriq (Raid Djuri), kronisti dhe historiani turk Ibn Kemal (1468-1534) e prmend heroizmin e Grz Ilyas-it n vitin 1479-1480 dhe popullaritetin e tij n folklorin e Bosnjs. Sidoqoft, Gjergj Elez Alia
2 Dragutin Miovi: Severnoarbanake i srpskohrvatske deseterake junake narodne pesme. n: Stanovnitvo slovenskog porijekla u Albaniji. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog na Cetinju, 21, 22 i 23. juna 1990. godine. Cf. www.rastko.rs/rastko-al/zbornik1990/dmicovic-pesme_1.php

435

R E V I S T

L E T R A R E

sht shum i njohur te boshnjakt dhe shqiptart si nj hero legjendar dhe si simbol i besnikris vllazrore. Shum protagonist t tjer t kngve shqiptare i gjejn paralelet e tyre n lndn boshnjake: Dizdar Osman Aga (Disdar Osman Aga) Zuku Bajraktari (Zuk Barjaktar) tridhjet agt (trideset aga) Tanusha e Krajlit (Kraljeva Tanua) agt e Jutbins (Udbinske age) Vuku Harambashi (Vuk Harambaa) Ajkuna (Hajkuna) Bud Aline Tale (Budinalina Tale) Llabutani i Krajlit (Kraljev Labutane) Krajli i Talirit (Talirski kralj) Maxhar Jabanxhija (Madar Jabandija) Osman Qehaja (Osman ehaja) Ymeri i Mujit (Mujov Imer) Halil aga i ri (Mladi Halil aga) Ganiqe Galani (Ganie Galjani) Plaku Mehmet aga (Stari Mehmet aga) Deli Mehmet aga (Deli Mehmet aga) Plaku Qefan aga (Stari efan aga) Rushja e Kralit (Kraljeva Rua) Krajli i Mehorjes (Krajl iz Merohje) Arnaut Osmani (Arnaut Osmani) N kngt shqiptare prmenden edhe Lumi i Danubit dhe rojat e kostumet hungareze, t cilat jan shum t largta nga trojet ku kan jetuar historikisht shqiptart. Nga kto paralele dhe nga terma t tjer t dukshm sllav n kngt shqiptare, duket qart se kemi t bjm me nj lnd gojore e cila, mbase pas nj periudhe t gjat zhvillimi, u kristalizua n nj hapsir sllave jugore n trojet kufitare midis Perandoris Osmane dhe trojeve t Habsburgve t Austro-Hungaris, padyshim n zonn e lugins s Liks dhe Krbavs, dhe e cila pastaj u transmetua nga kngtar dygjuhsh n nj hapsir shqiptare. Nga fillimi i shekullit XVII-t, Bosnja, Kosova dhe Shqipria qen t prfshira dhe t bashkuara nn Perandorin Osmane dhe nj pjes e
436

R E V I S T

L E T R A R E

mir e popullsis vendase shqiptare dhe sllave qen kthyer n mysliman. Lindi nj kultur e prbashkt n trojet osmane t Evrops Juglindore, ku ndarjet kombtare dhe gjuhsore kishin me m pak rndsi nga sa kan sot. Territori mysliman shtrihej nga zona e lartprmendur e Bihait drejt juglindjes npr Bosnj e deri n Sanxhakun e Novi Pazarit. Si Sanxhaku, ashtu edhe Kosova fqinje po prjetonin nj rritje t ndjeshme t popullsive shqipfolse e cila ishte n kontakt t afrt me folsit sllav mysliman t ksaj zone. T paktn, n gjysmn e dyt t shekullit t XIX-t, shumica e popullsis n Kosov ishte shqiptare dhe shqiptart prbnin nj numr t konsiderueshm edhe n Sanxhak, duke prbr, mbase, shumicn edhe atje. Pr shembull, studiuesi rus Aleksandr Fedorovi Giferding raportonte n vitin 1856 se shqipja ishte e vetmja gjuh e folur n Sjenic. Pra, nuk sht rastsi q pikrisht n Sanxhak Albert Lord-i takoi kngtart dygjuhsh. Sidomos interesante sht historia e prmendur n librin e Albert Lord-it The Singer of Tales (Kngtari i tregimeve Kejmbrixh, Masausets, 1960) lidhur me bashkbisedimin q kishte br me Sali Ugljanin ku ky i dyti i shpjegonte pr aftsin q kishte pr ti knduar kngt si n gjuhn e vet shqipe ashtu edhe n gjuhn boshnjake. Rrjedhimisht, duket qart se ka shum paralele midis eposit shqiptar dhe atij boshnjak. Ato kan nj origjin t prbashkt dhe, n thelb, pasqyrojn nj kultur t prbashkt. Mirpo, pas procesit t transmetimit, eposi shqiptar u zhvillua vetm n hapsirn shqiptare dhe mori shum karakteristika, vlera dhe forma gjuhsore t shprehjes q jan trsisht shqiptare, dhe sht pikrisht kjo ajo q e bn sidomos mbreslns. Edhe pse nuk u hoqn toponimet, konflikti baz i rrfimit u zhvendos nga lufta midis myslimanve dhe t krishterve te lufta midis shqiptarve dhe shkijve, domethn sllavve. Studiuesit shqiptar, me dshirn e prhershme pr t konfirmuar paraardhjen e kulturs s tyre prpara asaj t sllavve, evidentojn elemente t vjetra t kulturs heroike shqiptare t cilat mund t ken ndikuar n zhvillimin e ktyre vargjeve shum koh prpara periudhs s kristalizimit t tyre. Ata theksojn se vargu epik i ktij lloji u zhvillua vetm mes fiseve sllave q jetonin n zona gjeografike shum pran popullsis vendase parasllave t Ballkanit, domethn pran paraardhsve t shqiptarve, dhe ka disa vzhgues t cilt kan menduar pr nj shtres parasllave. Mirpo, fatkeqsisht, diskutimi pr fillesat e vargjeve epike ballkanike kan marr
437

R E V I S T

L E T R A R E

nj drejtim tipik ballkanik, sipas avazit Isha un i pari! Pas kaq shum shekujsh zhvillimesh paralele dhe kontaktesh, nuk ka t ngjar q do t kemi ndonjher nj pamje t qart dhe t prer t shtreszimit t eposit. Prkundr transmetimit nga nj hapsir sllavoboshnjake, Kngt e Kreshnikve nuk jan aspak prkthim i eposit boshnjak. Ato i jan nnshtruar nj zhvillimi t vazhdueshm dhe t pavarur q pas periudhs s kristalizimit dhe nuk jan, pra, as boshnjake, as kroate, as malazeze, as serbe, dhe as gjith-shqiptare, por jan produkt i gjeniut krijues t malsis s Shqipris s Veriut. Mbetet shum pr t br q kjo trashgimi e jashtzakonshme kulturore t njihet dhe vlersohet si nj tradit alternative ndaj kngve boshnjake, t cilat njihen m shum.

438

R E V I S T

L E T R A R E

A
Alma Dema

lma Dema (1978) ka prfunduar studimet pasuniversitare pr letrsi dhe studimet Pasuniversitare Evropiane. sht doktorrante n Universitetin e Urbinos n Itali, n Departamentin e Sociologjis Kulturore. Punon si pedagoge e jashtme e lnds Paraqitja dhe Komunikimi n Fakultetin e Edukimit, n Universitetin Marin Barleti, Tiran; n Fakultetin e Edukimit, n Universitetin Aleksandr Moisiu, Durrs, si dhe Pedagoge e Gjuhs Shqipe t Shkruar, n Fakultetin e Shkencave dhe Arteve. Po ashtu, sht ligjruese n Universitetin Amerikan t Tirans. Ka botuar kto libra: Heshtje q flet (poezi), Larg dhe afr teje (poezi) etj.

Un dhe Xheladin Beu si pacient t Frojdit

A sht Xheladin Beu, personazh i Kutelit, pacient i Frojdit? Si do ta kishte kuruar ai, nse Kuteli, do ta kishte drguar n klinikn e tij? Pyetjeve t tilla duhet t dish ti prgjigjesh me shum kujdes, sepse Artet e ndryshme[] evoluojn gjithsecili n mnyr t veant[]. Padyshim, ata kan lidhje t qndrueshme mes njri-tjetrit, por kto raporte nuk jan ndikime, q nisen nga nj pik me qllimin pr t prfunduar evoluimin e arteve t tjera. Kjo duhet konceptuar si nj skem komplekse raportesh dialektike q veprojn n dy kuptime, nga nj art n tjetrin dhe anasjelltas, e q mund t transformohen nga arti q do ti prdor. Nuk sht fakt i thjesht i shpirtit t kohs, por ai prkufizon dhe prshkon do art; do t thoshim, madje, t gjith artin, e pr kt duhet t mendojm shumn totale t aktiviteteve kulturore t njeriut si nj sistem i tr, q zhvillohen n mnyr t mvetsishme. Secila prej tyre ka nj raport normash q nuk

439

R E V I S T

L E T R A R E

duhet t jet patjetr identik si serit e tjera1. Kshtu q filozofia dhe psikoanaliza e Frojdit, her pas her kan thirrur n klinikn e tij, personazhe t ndryshme t jets s prditshme, por edhe t fiksionit artistik-letrar, gj t ciln, un do t mundohem ta bj n diskutimin n vazhdim. M shkoqur, do t drgoj n klinik t tij nj personazh t Kutelit. Jam e sigurt se kushdo q ka dgjuar dika si pr njrin apo pr tjetrin, nuk do ta ket aspak ta vshtir t ndjek fillin e asaj q do t parashtrohet. Kuteli, personazh i letrsis, q pr ta kuptuar lipset ta lexosh n shum lloje rrafshesh, n prozn e tij vendosi pran e pran thnien, artin, estetikn, t bukurn, t uditshmen, t zakontn, t jashtzakontn, stilin e rafinuar e lakonik, ndjenjn e qytetarit t bots, por edhe t stmundimshmen e t qenit banor i bots (t qenit njeri me t gjith kompleksitetin e tij). Pikrisht n kt pik, ushqejm t drejtn ton pr ti vizituar personazhet e tij tek Frojdi. Do t ndalem, s pari2 tek Xheladin Beu3. ************************************************************ Thuajse nj shekull m par, Frojdi do t prcaktonte teorit e personalitetit, teori t cilat do ti paraprinte me prkufizimin ...Aftsia pr tu knaqur me kto prafrime n vend t siguris dhe aftsia pr t vazhduar punn konstruktive pavarsisht nga mungesa e konfirmimeve t fundme, jan, n fakt tipare t prirjes shkencore t mendjes.4 Ishte pikrisht mendja5 ajo q i bri personazhet e Kutelit (Meroa i Cuts, Ago Hajro, Komi, Tanushi, Xheladini e ndonj tjetr), t bheshin aq t lexueshm nga t gjith, por edhe ti rezervonin babit t tyre nj vend piedestal n rrafshet letrare, artistike, kulturore, sociologjike, psikologjike, folklorike e simboliste. Xheladin Beu, e nis rnien e tij mendore (nga ku un gjej t drejtn
1 R.Wellek, A.Warren, Theory of Literature, 1949, prkth. n it. Teoria della letteratura, il Mulino, Bologna 1989, fq. 180-181. 2 M von, do t mundohem ta bj kt gj edhe me Tan Tanushin e Bubutims, tek E madhe gjma e mkatit. 3 Kuteli, Mitrush, Ago Jakupi dhe rrfime t tjera, Enti i Botimeve Shkollore i Republiks Socialiste t Serbis, Prishtin, 1968, fq.201-212. 4 Boeree, C. George, Shkrimet baz t Zigmund Frojdit, 1997. 5 Frojdi thot se nj pjes e rndsishme e organizmit sht sistemi nervor, i cili ka si karakteristik t vet, ndjeshmrin ndaj ktyre nevojave t organizmit.

440

R E V I S T

L E T R A R E

pr ta vizituar) nga ajo pik q Frojdi e quan paravetdije ose kujtesa e prdorshme, ku n t, do gj mund t kthehej lehtsisht n vetdije, kujtime q nuk i sjell n mend pr momentin, por q mund ti sjellsh lehtsisht n kujtes, faktor ky q derivon n pavetdijen, aty ku prfshihen t gjitha ato gjra q nuk sillen lehtsisht n ndrgjegje, sidomos kur kan t bjn me motivet apo instinktet njerzore. ... dhe tani pas nj ahengu t vogl fort q mnt e harronte, ndjente nj bosh n zembr...6 ... jevga priti pakz donj shenja e donj urdhr dhe si nuk u dha u largua si hije. Xheladin Beu, sikur sish, aty...7 Por shfrenimin e Xheladinit, duket sikur Frojdi e merr n mbrojtje kur shprehet se sistemi nervor (i cituar n footnote) si nj id, i shndrron nevojat e organizmit n forca motivuese t quajtura instinkte ose impulse, ose ndryshe dshira, ku sipas ksaj, idi, vepron pr tiu prshtatur parimit t knaqsis, i cili mund t kuptohet si krkes pr tu kujdesur menjher pr nevojat.8 ...kish br vrtet nj aheng t vogl t asaj nate, me raki shum t fort, me meze boll (plotsimi i etjes dhe uris), m the t thash nj jevg me dajire, dy t tjera me kng n goj q tuntnin vithet aman-aman, nj dylber faqe-tabak, qeleshe mi-vetull e z t holl si z goce... por kjo sish pun e re. Se Beu kish qen i qejfit dhe i ahengut q n t ri dhe jo njher e kish zn djelli n prdheskat e jevgave, tebabinj brez pas brezi. Atje konak m konak. Beu kish edhe odat e tija. Kur i shkrepej e kur lodhej nga haremllku ngrihet e vinte ku desh vet e me at q desh vet edhe dajireja binte ne dera pa pushuar gjer sa beu mbaronte pun (plotsimi i nevojs seksuale). ...kto ia dinin t gjith e m fort ia dinin e ia druanin ata q kishin donj up t bukur n shtpi. Po sikur edhe n bri t buallit t hynin kto upat e bukura Xheladin Beut gjith i vinte era e ftoit. Edhe si i vinte...akrosej e xhindosej si kali kur ka hngr elb, gjersa e bnte t tijn- ja me t mir, ja me t keq. Se jo m kot i thoshin Xheladin Beu i Xheladin Pashs. E jo m kot mbante kaqe trima me buk! (nj form e shmangies s dhimbjes). Kjo form e shmangies s dhimbjes nga Frojdi sht quajtur edhe
6 Kuteli, Mitrush, Ago Jakupi dhe rrfime t tjera, Enti i Botimeve Shkollore i Republiks Socialiste t Serbis, Prishtin, 1968, fq. 203. 7 Po aty, fq. 205. 8 Gjithmon sipas tij, organizmi vepron n mnyr t till, q t mbijetoj, t riprodhohet dhe t udhhiqet ndaj ktyre qllimeve nprmjet nevojave t tij: uris, etjes, shmangies s dhimbjes dhe seksit.

441

R E V I S T

L E T R A R E

dorzim altruist, e cila ka t bj me projeksionin q n pamje t par duket si e kundrta, d.m.th, personi (Xheladin Beu) prpiqet t plotsoj nevojat e tij, dukshm, nprmjet njerzve t tjer. Ai nuk sht n gjendje t bj asgj vet, sepse tek e fundit kshtu sht edukuar. Dorzimi altruist i Xheladin Beut, nuk paraqitet kaq i prekshm n tregiminrrfenj, sepse vet ai do t shprehet (sigurisht kur i shkon n mend kjo gj): kam bukn edhe shkopin. D.m.th., e ilustruar edhe me prmbajtje, Frojdi, t cilit, ne i krkuam t ekzaminonte Xheladin Beun, do t na linte t nnkuptonim se ky i fundit deri n kt pik, nuk ka br asgj tjetr, vese u sht bindur instinkteve, impulseve dhe parimit t knaqsis, q do t bnte do njeri tjetr normal me nj sistem nervor t shndosh. Pacienti yn Xheladin, nuk e ka aspak problem q me egon t tij, t bj t lumtur idin, sepse ai gzon nj status, status ky i cili qndron tek ndajshtimi-titull. Ai sht be, ofiq9 i cili do ta prfshij n nj kategori tjetr njerzish e sigurisht do ti jap t drejtn t trajtohet ndryshe (si tek e fundit ndodh edhe sot e ksaj dite). Xheladini sht totalisht i vetdijshm pr kt e i gzohet maksimalisht ktij fakti:- se t gjitha ishin pem n drut e tija; sgjat dorn e mrr! ... do gj e gjall, q pillet, rritet e kullot n dhen tnd sht jotja. Merre e bj t duash. Mbaje e shtoje at q ke; preja kokn atij q mundohet ta nger lart; mos lr t dalin n kasaban tnde e n ifligjet e tua njerz m t mnur; mos u prish me t madhin, ki mendjen t shikosh nga fryn era e nga ngroh djelli. Pr punt e tjera bj t duash, si zot malli... Ajo q sollm m lart, d.m.th veprimet e paskaj t Xheladinit, kan t bjn, gjithmon sipas Frojdit, me ndrgjegjen, e cila si aspekt i superegos sht quajtur brendsim i shprblimeve dhe paralajmrimeve. A nuk jan t gjith t mirat q Xheladin Pasha i l Xheladin Beut, nj lloj shprblimi q ai po trashgon llojin e tij dhe a nuk jan t gjith kshillat q ai i jep (si me ngulm) si paralajmrime q ai duhet ti ket medoemos parasysh q t ruaj ato q posedon? Por a quhen t gjitha veprimet e tij t ndrgjegjshme, nse do ta bnim pyetjen duke u nisur nga rrnja e fjals ndrgjegje? Sipas Frojdit, duket se po. E Xheladin Beu, sikur t ket lexuar Frojdin n at koh e t ishte
9 - Vall t jen t gjith njerzit si mua? pyeti Xheladin Beu vet-veten. Dhe gjith vet iu prgjigj: - Jo! Nj sht Xheladin Beu!

442

R E V I S T

L E T R A R E

nj frojdist i mendur, do t rend pashmangshmrisht pas dshirave t tij, duke iu bindur lepe-peqe libidos s tij, duke i motivuar veprimet e tij jo thjesht si instinkte apo impulse, por m shum sesa kaq, duke i shndrruar ata n parimin e knaqsis, e cila sipas Frojdit (q duket sikur vazhdon ta justifikoj pacientin e tij) na mban n lvizje t vazhdueshme, ku qllimi i ksaj lvizjeje sht t vazhdojm t jemi (Mbaje e shtoje at q ke), t knaqemi (do gj e gjall, q pillet, rritet e kullot n dhen tnd sht jotja), t jetojm n paqe (preja kokn atij q mundohet ta nger lart; mos lr t dalin n kasaban tnde e n ifligjet e tua njerz m t mnur; mos u prish me t madhin, ki mendjen t shikosh nga fryn era e nga ngroh djelli), t mos kemi m nevoja (Pr punt e tjera bj t duash, si zot malli...). Vetm se n kt pik, Frojdi duket se po e tradhton pacientin e tij, kur thot se qllimi n jet, ndoshta do t thoshim se sht vdekja, sepse nn ose n krah t instinkteve, impulseve dhe dshirave t jets, qndron instinkti i vdekjes. Ai thot se do njeri ka nj dshir t pavetdijshme pr t vdekur, gj e cila as q i shkon ndrmend beut ton; ai donte t jetonte e t gzonte gjithka i kishin ln e kishte shtuar. U mplake, Xheladin be... Kush foli kshtu? Askush. Askush prve vet Xheladin Beut. Ndiente dridhje n shpirt se i afrohet pleqrija. Pas pleqrije ndofta edhe vdekja. N kt prag t ri i vinte keq jo pr kohn e kaluar, po pr t arthmen. Ja, kudo zun e po rriten upa t tjera si n jevg e n harbut. Aty e pak koh lonin n pluhurin e rrugs si pjeshka, tamam t zgjatsh dorn e ti kputsh. Kujt do ti mbeten kto? H, kujt do ti mbeten kto?- pyes edhe un, q me dashje e drgova Xheladinin tek Frojdi, por ky i fundit, duket se po m bn mua si t smur. Por Frojdi, si psikanalist i mirfillt dhe i vetmi n llojin e tij, parimin e nirvans, duket se po e aplikon te ne t dy: mua, lexuese t Xheladinit dhe Xheladinit, lexues timin. Ky parim, si nj impakt budist i cili ka mbrritur n ditt tona si shmblltyr e parajss, i mshon ides s vdekjes s nj dite dhe lnies pas asgjn, boshllkun,trheqjen dhe harrimin. D.m.th fara e Xheladinit apo e kujtdo tjetr, ashtu si lindi, u shumua, abuzoi, po ashtu do t prjetoj parimin e nirvans, do t fiket, por n mnyr do t fiket, s pari, vet ai? Fikja e tij nis q n agun e asaj dite vjeshte t dyt, kur Xheladin
443

R E V I S T

L E T R A R E

beu, pr her t par n jetn e tij, njihet me ankthin moral, i cili formsohet ather kur ndjejm se po na afrohet nj krcnim jo nga bota fizike, por nga bota e brendsuar shoqrore e superegos. ... ndjente nj bosh n zembr. Sikur mndja e oda i vinin rrotull. Vajti e u shtrua n divan-havan, me cigare n dor, po smundi t qndroj shum... M pas vjen zhbrja e cila, n prgjithsi, ka t bj me veprime q bhen pr t fshir mendime apo ndjenja t pakndshme q kan ndodhur. Xheladini pasi lodhet duke ndrmendur gjithka kishte e gjithka ishte e duke mos dashur t mendoj at q i vjen natyrshm, i krkon Rizait, t shaloj peln se ai ishte mrzitur e donte t dilte pr gjah. Pas zhbrjes, do t vij sublimimi i cili sht transformimi i impulseve t papranueshme (krkimi i plotsimit t epsheve t tij) n nj form m t pranueshme shoqrisht, madje produktive t ligjrueshme. Kjo shkall e fikjes, do t realizohet te kroi i fshatit, kur ai nuk e njeh (flet more, flet moj e marr? Ku kish bij Xheladin Beu?) vajzn e tij e si pasoj ai, duke e quajtur shum t drejt dshiron ta zotroj at. ...se t gjitha ishin pem n drut e tija: zgjat dor e merr. Me kt fraz, ai justifikon transformimin e impulseve t papranueshme n t pranueshme, madje edhe shoqrisht. Cili ishte ai burr nne, q i dilte kundr beut n kt pik? E pas tij, do t vij racionalizmi, pra shndrrimi mendor i fakteve pr ta br ngjarjen n rastin konkret impulsin- m pak krcnues pr mirqenin e tij, sepse m n fund, duket se Xheladin Beu, ka zn t bhet i vetdijshm e ta shfaqsoj veten. Pasi do t prballet me t mn e vajzs, Maron, ai prjeton regresionin, kthimin pas n koh psikologjike, duke u prballur me stresin e si pasoj, z e mbrohet. E n kt vorbull t veprimit t tij, me Maron, do t na jap t kuptojm se ai ndrton nj zhvendosje t jashtme, q me fjal t tjera do t etiketohej si projeksion ose e kundrta e kthimit kundr vetes. Le t jemi m t qart: Xheladin Beu e dashuroi me t vrtet Maron disa koh. Dhe ajo uli kryet dhe bri si desh Beu. Se edhe asaj i ziente gjaku i ri, n damar. Kjo mbajti gjersa e ndjeu veten t rnd kur Xheladin Beu e kputi fillin. I drgoi fjal nj katundari emrin nuk ia dinte tani ta marr pr grua. Bile u tregua zemr-gjr dhe i foli nj pend qe e sdi sende t tjera. Katundari desh sdesh e mori... Me fjal t tjera projeksioni ka t bj me prirjen pr t par dshirat e
444

R E V I S T

L E T R A R E

paprshtatshme t vetes te njerz t tjer, pra dshirat jan aty, po nuk jan m dshirat tua. Maroja ishte aty, kishte qen gjat gjith kohs, por nuk ishte m dshir e Xheladinit. Ajo kishte pushuar s qeni, tek e fundit si kishte ndodhur me t gjitha t tjerat, por ky rast, sht pak i veant, jo sepse prligj projeksionin, por sepse lidhja me dshirn kishte ekzistuar gjat gjith jets. Kishte ekzistuar nj vajz e tij, ndoshta edhe dhjetra t tjera, por vetm ajo iu ballafaqua atij, ai e pa, madje e plqeu shum. E pas projeksionit, do t vij mohimi, si element tjetr i teoris s personalitetit, i cili ka t bj me bllokimin e ngjarjeve t jashtme nga prvetsimi n vetdije - Xheladini fillon t bhet i vetdijshm, a thua se ka filluar t shrohet? - , ku nj situat kur sht e teprt pr tu prballuar, refuzohet prjetimi i saj, prkufizim i cili do t shrbej si pik lidhjeje e krisjes s mtejshme t ndrgjegjes s Xheladinit. Krisja do ti prngjaj pastrimit t oxhakut, veprim apo prjetim i cili thirret n ndihm pr ti dhn kuptim nj simptome t veant. Ballafaqimi me Maron dhe njohja me t bijn z dalngadal t ushtroj te Beu funksionin e katharsis-it. Katharsisi, pashmangshmrisht, do ta oj Beun drejt represionit, apo harress s motivuar, kur ai do t monologoj n kt mnyr: Mir, po cili sht Rizaj? un katundi. un katundi, pa fjal, po i kujt? un i asaj si i thon bre? I Xhemiles! E bukur pat qen e ma, i bukur ish edhe vet Rizaj. Prandaj e mori Beu n shtpi. M par... ndryshe si dylber hesapi pastaj, qajha, se ay tjetri u mplak. I ati i Rizajt (q sish tamam i ati) ish plak, me t vrtet jo q tani, po q kur Beu i dha Xhemilen pr grua... E nuk sht fort n gjendje t kujtoj nj situat, nj person apo nj ngjarje krcnuese. Kjo, si pjes e mbrojtjeve t tjera, q Frojdi dhe teorit e tij i bn, deri n kt moment, sht shum e rrezikshme. sht shum e rrezikshme, sepse Xheladin Beu, si njeri i gjakut dhe i qejfit, do t identifikohet me agresorin duke u fokusuar n prshtatjen e tipareve negative dhe t frikshme, duke u identifikuar me t gjith veprimet, ligsit e tij, sepse ai kishte humbur mendjen dhe ikte npr fush natn... Un, do t thosha, se ai e gjeti mendjen!

445

R E V I S T

L E T R A R E

gron Y. Gashi (Dean, 1977), ka prfunduar studimet n Fakultetin e Filologjis, dega e Letrsis shqipe, si dhe studimet n Fakultetin Filozofik, Dega e Shkencave Politike. sht magjistr i shkencave filologjike dhe autor i librit studimor AUTOPOETIKAModelet narrative autobiografike (2009). Gjithashtu, sht msimdhns n Shkolln Jopublike Mileniumi i Tret (Prishtin), si dhe ligjrues i Letrsis shqipe n UP (Programi pr Avancim dhe Kualifikim t Msimdhnsve).

Agron Y. Gashi

Sistemi poetik n letrsin shqipe

Retorika e sistemit poetik Sistemi letrar nnkupton nj lidhje t fort t njsive tekstore. Sistemi poetik sht model shkrimi, sht stil e struktur, sht koherenc e kohezion. Kto shtje i shtron retorika e sistemit letrar, e n mnyr t veant retorika e sistemit poetik. N veprat diskursive Struktura e tekstit artistik1 dhe Analiza e tekstit poetik,2 Lotman e trajton tekstin poetik si nj sistem shumshtresor, kuptimi i t cilit prcaktohet vetm nga konteksti dhe prmes nj serie ngjashmrish e kundrshtish. Ndryshimet dhe paralelizmat n tekst jan koncepte relative dhe mund t perceptohen vetm n raport me njri - tjetrin.3 do tekst letrar prbehet nga nj numr sistemesh leksikore, grafike, metrike, fonologjike dhe arrin efektin e tij nprmjet prplasjeve t vazhdueshme dhe tensionuese ndrmjet ktyre sistemeve. Secili prej
1 Jurij M. Lotman: Struktura umetnikog teksta, Nolit, Beograd, 1976 2 Jury Lotman: Analysis of a poetic text: The structure of poetry, Soviet studies in literature: A Jurnal of Translations, nr.10, f. 3-41, 1974 3 Terry Egelton: Hyrje n teorin e letrsis, f. 103

446

R E V I S T

L E T R A R E

sistemeve, n fund t fundit, prfaqson nj norm, prej s cils devijojn sisteme t tjera dhe krijon nj kod hipotezash, t cilat kaprcehen prej t tjerave. Kshtu pr shembull, sistemi metrik krijon nj model t caktuar, i cili mund t copzohet dhe t cenohet sintaksa e poezis. N kt mnyr, do sistem i tekstit e tjetrson sistemin tjetr .4 Teksti poetik, sipas Lotman-it, duke qen nj sistem sistemesh, nj raport raportesh, ai prben formn diskursive m t vshtir q mund t imagjinohet, n nj hapsir minimale kondenson sisteme t tjera, donjri prej t cilve prmban tensionet, paralelizmat, prsritjet dhe kundrshtit e veta dhe, ku secili prej tyre modifikon vazhdimisht gjith t tjert.5 Kshtu, sistemi letrar sht shenj e vetdijes mbi letrsin, jasht teorive normative e doktrinare. N kt mnyr, sistemi poetik prjashton ideologjin dhe shkruhet jasht saj. Sistemi poetik strukturohet nga nj sr elementsh, t cilt ruajn njfar kohezioni t brendshm. Ksisoj, sistemi poetik sht rend, sht struktur unike. Levi-Strosi konstatonte se struktura sht sistem dhe se ky sistem i falet kohezionit t brendshm, duke rekomanduar nj studim t sistemeve, sepse sipas tij, vzhgimi i kohezionit duhet t nis nga disa modele t sistemeve. Modelet e sistemeve poetike bjn sistemin e madh letrar. Sistemi letrar sht m tepr sesa nj kombinim: sht vrtetsia dhe ndikimi i marrdhnieve t brendshme themelore. Ka shum mnyra me t cilat mund t flitet pr sistemin letrar, n kndvshtrimin e par, si nj sistem n vetvete p.sh. si nj unitet elementsh (faktorsh) q realizojn funksionin e tyre pikrisht n raport me gjith sistemin, ku njri element bhet kryesor pa zhvleftsuar rolin e elementeve t tjera. Sipas nj prcaktimi tjetr, letrsia sht sistem normash e prbr nga shum nivele q prmbajn nnivelet e tyre.6 N kuptimin semiotik, sistemi letrar sht nj sistem shenjash, ku rrafshi i shprehjes dhe rrafshi i prmbajtjes krijojn nj raport specifik; brenda ktij sistemi lindin kuptime q lidhen me rikodifikime t brendshme dhe t jashtme.7 Sistemi letrar, n mnyr t veant sistemi poetik, sht projekt semiotik. Duke qen i till mban larg pragmatikn. N sistemin poetik, tema
4 Idem, f. 104 5 Idem, f. 106 6 Floresha Dado: Letrsia si sistem, n Letrsia si e till, ASH &IGJL, Tiran, 1996, f. 23 7 Idem, f. 23

447

R E V I S T

L E T R A R E

sht referenc, ndrsa stili bhet imanenc e tekstit. Meq stili prher dominon tematikn, sistemi poetik prjashton ideografin dhe i shpall luft skems ideologjike. Sistemi poetik m tipiku sht ai sistem q prfill poetikn simetrike ose estetikn ekzakte, si i till qndron larg letrsis okazionale. Duke qen shkrim i projektuar, tekst me struktur semiotike, gjithnj i shumfishon leximet. Sistemi poetik shpeshher afrohet apo krijon nj shkoll, e n hera t tjera qndron jasht shkollave dhe prvojave tradicionale. Kshtu, sistemit poetik t Dantes i atribuohej nj shkoll dhe nj stil i ri i quajtur stil nuovo. Po ashtu, edhe Bodlerit i falej bajraku pr modernizmin n letrsi. N letrsin shqipe, Lasgush Poradeci, me sistemin e tij poetik, rikualifikonte modernitetin edhe nj hap m larg se ishte. Praktikisht, sistemin poetik e shkruan krijuesi, autori i zgjedhur dhe i cili ndrron lexuesin e zgjedhur. Prfundimisht, sistemi poetik sht unik, shkruhet rrall e ngadal. Rugova, duke folur pr kt fenomen n letrsin bashkkohore shqipe, konkretisht pr veprn e Sabri Hamitit, identifikonte dy forma t sistemit poetik: sistemin e rivendosur, t rekapituluar n kuadr t trsis apo n mbarim t veprs s nj poeti dhe, sistemin poetik t menduar, t realizuar, e t materializuar. Sipas tij, forma e par sht m e lir dhe rivendoset nga kritika si prani dhe klasifikim analitik, ndrsa forma e dyt n formulim m e ashpr dhe shum strikte, por, sipas studiuesit n fjal, duhet t kuptohet mjaft hapur, si insistim krijues pr zhvillimin e disa koncepteve brenda nj rregulli n trsit e caktuara. N formn e dyt e kualifikonte sistemin poetik t Sabri Hamitit.8 N baz t poetiks s tyre t formsimit, krkimet sistematike n kt fush evidentojn edhe modele t tjera t sistemeve poetike, si: sistemin poetik plural apo sistemin poetik me poetik pluraliste dhe sistemin poetik singular apo sistemin poetik me poetik singulare. Sistemi i par poetik sht m i hapur n kuptimin e komunikimeve me tekste t tjera, sht tekst m bashkpunues dhe subjekti poetik sht m neutral, ndrsa sistemi poetik singular shnon sistemin poetik t nj subjekti m t mbyllur si n kuptimin e motivimit, po ashtu edhe t kodeve tematike. Sistemi poetik plural sht sistem poetik referencial, prderisa sistemi poetik singular sht sistem poetik autoreferencial.
8 Ibrahim Rugova: Refuzimi estetik, Rilindja, Prishtin, 1987, f. 216

448

R E V I S T

L E T R A R E

Gjithashtu, praktika e studimeve t sistemit poetik njeh edhe dy modele t sistemit poetik: sistemi poetik me poetik dhe estetik simetrike dhe sistemi poetik me poetik asimetrike. I pari sht sistem q i prgjigjet nj poetike ekzakte me nj numr ekzakt njsish poetike koherente, si ndodh me strukturn poetike danteske. I dyti qndron vetm brenda vijs tematike e ideore, pa prfillur ndonj struktur artistike nominale dhe si i till sht sistem poetik relativ. Bazuar edhe n korpusin e letrsis shqipe, sistemi poetik mund t jet sistem poetik i opusit dhe sistem poetik i librit. Sistemi poetik i opusit nnkupton komplet veprat poetike t shkruara n sistem, ndrsa sistem libri, flasim vetm pr nj libr poetik t organizuar, i cili mund t jet edhe sistem i veant brenda sistemit t opusit. Sistemi poetik mund t jet sistem i hapur dhe sistem i mbyllur. Sistemi poetik i hapur nnkupton prve librin, tekstin e hapur, komunikimin me tekste t tjera edhe sistemin poetik t pa prfunduar, i cili mund t shkruhet akoma. Prderisa sistemi poetik i mbyllur shnjon sistemin poetik t prfunduar, e q n raste m t shpeshta bhet fjal pr sistem libri, e shum m rrall pr sistem opusi. Sistemi poetik dhe autori Sistemi poetik afirmon autorin model dhe lexuesin implicit. Thuhet se autori i sistemit poetik sht krijues i elits dhe pr elitn. Autori i sistemit poetik sht krkues sistematik pr t ndrtuar nj libr sistem. Sistemi letrar ose libri sistem, sht i paprsritshm. Libri sistem sht m i menduari, m i shkruari gjat dhe m personali. Ndaj kemi variante e variacione t ndryshme. Kujto ktu variantet n poezin e Lasgushit. Autori t njjtn poezi e shkruan n tri variante, ruan temn, shprndrron figurn, ruan vargun dhe ndrron rimn, por gjithnj sistemi mbetet i njjt. Kah fundi i mesjets, sistemin poetik m shum sukses e provoi Dante me Komedin hyjnore, i cili mirfilli aplikoi poetikn simetrike, strukturn trinike dhe simbologjin e numrave mistik. Kjo struktur simetrike, ekzakte, n parim krkon autorin, krijuesin sistematik. Mbi kt poetik simetrike, a estetik ekzakte, Bokao krijoi veprn e tij Dekameroni. Nj sistem shkrimi ky mbi nj arkitektur t veant, me matje dhe prerje t sakta, duke ruajtur kategorin e zhanrit, figurs dhe diskursit. Brenda ktij rrethi, nj form t organizuar t sistemit poetik e ndrton edhe Petrarka, duke u lidhur pr nj
449

R E V I S T

L E T R A R E

struktur formale, si sht soneti e madrigali dhe pr nj personazh, si sht Laura. Kjo poetik simetrike e shkrimit n sistem, pavarsisht kohn dhe rrethanat, prher ka pasur fatin t mbaj afr vetes cilsorin modernus. N letrsin shqipe, provn e par t nj sistemi poetik e bri Bogdani me Kngt e Sibilave. Sidoqoft, vepra e Lagushit sht sistemi i par poetik n letrsin shqipe n nivel t opusit. Ndonse, renditja, sistemimi i poezis s Lasgushit hern e par i vishet Kutelit, e hern e dyt S. Hamitit. Ky i fundit, si rizbulues dhe risistemues i Lasgushit, po ashtu ndrton sistem poetik t opusit. Synime pr nj sistem poetik t opusit kishte edhe Beqir Musliu. N fund t jets, ai sistemoi nj pjes t poezis, duke provuar t bj nj libr t vetm poetik, t lidhur fort n form dhe prmbajtje nn titullin prmbledhs Orfeiana.9 Por, ajo q e bn kt autor m sistematik jan dy librat e tij poetik: Bukuria e zez10dhe Prabola11. N mes t sistemit poetik t opusit dhe sistemit poetik t librit qndron edhe Musa Ramadani. Sistemi poetik i Ramadanit mbshtet n dy veprat e tij poetike t shkruara gjat, si: Mkatet e Adamit 12 dhe 35 vjet me von, Mkatet e Ha(e)ves.13 Nyje ndrmjet ktyre dy veprave qndron libri Thirravaje, nj sistem ky i nisur hert dhe akoma i hapur, e q e konstituon autorin si krijues sistematik q provon t shkruaj dhe t ndrtoj sistem opusi. Ndrsa, me librin Neurosis,14 Ramadani krijoi sistem poetik t librit. Nga ktu, si te Hamiti, ashtu edhe te Ramadani funksionalizohet libri sistem brenda sistemit t opusit, e q n t dy rastet mbetet i hapur si trsi dhe i mbyllur si veanti. Kjo ndodh me Trungun ilir15 t Hamitit, kjo ndodh edhe me Neurosis-in e Ramadanit, dy modele t ndryshme t sistemeve poetike: i pari referencial, i dyti autoreferencial. Moikom Zeqo dhe Basri apriqi krijojn sisteme poetike t librit t lidhur pr figura sistematike t karakterit iterativ. I pari me figurn e Meduzs, i dyti me figurn e Ujit. Po ashtu, apriqi krijon nj sistem me poetik numerike asimetrike, n 36 njsi poetike, aq sa ka Neurosisi i
9 10 11 12 13 14 15 Beqir Musliu: Orfeiana, Faik Konica, Prishtin, 2004 Beqir Musliu: Bukuria e zez, Rilindja, Prishtin, 1968 Beqir Musliu: Parabola, Rilindja, Prishtin, 1976 Musa Ramadani: Mkatet e Adamit, Rilindja, Prishtin, 1969 Musa Ramadani: Mkatet e Ha(e)ves, PEN, 2006 Musa Ramadani: Neurosis, Prishtin, 1973 Sabri Hamiti: Trungu ilir, Rilindja, Prishtin, 1979

450

R E V I S T

L E T R A R E

Ramadanit. Moikom Zeqo, ndrton trilogjin poetike, nj sistem n tem dhe figur i ndjekur n tre libra poetik: Meduza, Meduza mban syze dielli dhe Meduzs i thyhen syzet, prderisa prpjekjen pr sistemimin e gjith poezis e bri n sektalogjin Miscelanea. Krkesa sht pr sistem opusi, por prap mbetet sistemi i lidhur vetm pr figurn e Meduzs. N dhjetvjetshin e fundit fenomeni i sistemit poetik, konkretisht librit sistem sht m i shprehur. Adem Gashi me librin Lady Mak(th)beth,16 Kujtim M. Shala me librin Saga17 dhe Ag Apolloni me librin ZOMB,18 dshmojn se autori i sistemit poetik m par se krijues sht lexues bodlerian, q njeh shkolla e prvoja, modele dhe paramodele letrare. I till ishte Dante, i till ishte Bodleri, i till ishte edhe Lasgushi yn. Sistemi poetik i Lasgushit Sistemi poetik i Lasgushit njeh konceptin e lidhjes s fort t librit sistem dhe t ciklit brenda sistemit. Sistemi poetik i Lasgushit n plan t par lidhet me librin e strukturuar n cikle, brenda t cilit lidhen ndrmjetvete titujt e librave, njsit poetike, subjekti poetik dhe libri me nj figur t vetme: metaforn dashuris, e cila sht kryefigur. Kshtu, n t dy titujt e librave poetik: Vallja e Yjeve dhe Ylli i zemrs shnjohet figura e njjt kozmogonike. Poezia e Lasgushit shfaqet si sistem poetik unazor, meq dy librat evidentohen si dy rrath t lidhur njri me tjetrin. Pra, sistemi poetik i Lasgushit njeh prbrsit kryesor konceptual t sistemit poetik, si: njsin poetike, ciklin poetik, subjektin dhe librin poetik. Njsia poetike Zog i qiejve shrben si uvertur e krejt sistemit e q paralajmron nj ndjekje t titullit, nj lidhje kjo n tem, motiv, n struktur dhe figur. Njsit poetike n pjesn m t madhe lidhen me njratjetrn, madje ato mund t identifikohen me nj titull n fillim dhe n fund t librit. Ndrsa, cikli poetik sht i shnjueshm, si: Vallja e yjeve, Vallja e qjellit, Vallja e dherit, Vallja e yjeve, Vallja e prjetsis dhe Vallja e vdekjes. Ndrsa n prmbyllje t ktij sistemi kemi njsin poetike Kur nuk ndjehesh fare mir, e cila kryen funksionin e prologut. Duke qen se sistemi poetik shtrihet n dy vepra, ato mund t lexohen
16 17 18 Adem Gashi: Lady Mak(th)beth, Buzuku, Prishtin, 2006 Kujtim M. Shala: Saga, Buzuku, Prishtin, 2004 Ag Apolloni: ZOMB, Faik Konica, Prishtin, 2009

451

R E V I S T

L E T R A R E

edhe si nj libr i vetm, pr faktin se sistemi poetik i Lasgushit sht sistem poetik i mvetsishm.19 N kt kontekst, Lasgushi mund t lexohet drejt vetm si i plot,20 si libr i Lasgushit, i motivuar fort, i thurur n at mnyr, q njsit poetike t librit t par lidhen me njsit poetike t librit t dyt; ciklet poetike t librit t par, me ciklet poetike t librit t dyt, figurat, format poetike etj. Libri i par ka nj njsi poetike, e cila funksionon si parathnie, hyrje n sistem poetik dhe nj njsi poetike, e cila shnjon daljen apo prmbylljen e sistemit. Pra, sistemi poetik i Lasgushit bart edhe shenjat formale nga poezia programatike, t cils i jep statusin e parafjals, brendis dhe prmbylljes kompozicionale t sistemit. Sistemi poetik i Lasgushit i prgjigjet ksaj skeme poetike:

LIBRI Hyrje n sistem Cikli Cikli Cikli Cikli Cikli Dalje nga sistemi

VALLJA E YJEVE Zog i qiejve Vallja e qjellit Vallja e dherit Vallja e yjeve Vallja e prjetsis Vallja vdekjes Kur nuk ndjehesh fare mir

YLLI I ZEMRS Ylli Zemra e qjellit Zemra e dherit Zemra e jets Zemra e prjetsis Zemra e vdekjes Kush ma njohu dhembshurin

Sistemi n fjal, edhe pse ndjek nj rend tematik dhe figurativ t njsive, t formave dhe t diskurseve poetike, i takon tipit t sistemit t estetiks asimetrike. Nuk ka nj numr ekzakt t njsive poetike, prve q njeh sistemin metrik tradicional. Me nj fjal, Lasgushi u ka kushtuar rndsi njsive poetike, cikleve, por jo poetiks numerike. Kjo poetik nuk do t formsohej ndryshe edhe pr faktin se ai ndrton edhe variante poetike, shenj kjo e krkimeve sistematike dhe e shkrimit sistematik letrar. Sistemin poetik t Lasgushit e karakterizon koherenca dhe kohezioni i brendshm, harmonia muzikore, figura mbretresh, sintagma e prsritur dhe afrimi maksimal me vetveten. N kt plan, Lasgushi ofron sistemin poetik me poetik singulare, i cili afirmon modelin autoreferencial.
19 20 Sabri Hamiti: Shqiptimi i poezis, te Arti i leximit, Rilindja, Prishtin, 1980 Idem

452

R E V I S T

L E T R A R E

Ksisoj, duke qen sistem me poetik singulare n planin intertekstual sht i mbyllur, derisa n planin kompozicional sht i hapur. E, veprat moderne prher jan t mbyllura dhe elitiste, thot Eco. Meq Lasgushi nuk e kishte prfunduar sistemin e tij poetik, nse do t provonim q edhe poemn Kamadeva ta shihnim brenda sistemit, ather themi q nga ktu shnjon hapin e par drejt sistemit poetik referencial me referenc vedat indase. Sistemi poetik i Sabri Hamitit Sistemi poetik i Sabri Hamitit sht tip i sistemit t menduar dhe t materializuar,21 nj sistem opusi, i hapur q ndjek nj vij poetike fillim e fund. Sabri Hamiti njeh t gjitha kategorit e sistemit poetik. Hamiti ndrton ciklin si sistem, ndrton librin si sistem, gjithashtu funksionalizon ndrrimet brenda sistemi (Trungu ilir), sepse ndrrimet brenda sistemi duhet t ndodhin pr faktin se prsritjet n art jan t padshirueshme.22 Mbi kto koncepte subjekti lirik thur, v n prov projektin e tij prej demiurgu. Sistemi poetik i Sabri Hamitit sht sistem i hapur n planin e ideve dhe n planin e komunikimit, mbase edhe vazhdon akoma t shkruhet. Brenda koncepteve t sistemit poetik mund t lexohen edhe titujt e njsive poetike, t cilt, s bashku formojn njsi poetike n vete. Tituj shnjojn edhe nj zinxhir tematik, pr t dal si fragment i nj poeme, i nj libri t madh t sistemuar mir. P.sh. njri ndr ciklet poetike ndrtohet sipas ksaj skeme, e q duke i lexuar vetm titujt lexojm nj poezi t veant, t organizuar madje edhe me rim: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
21 22

flet e sflet z i tretur thell me thell ti sy shpell nuk fle kushi thell n pyll syrit t fjetur i vjedh gju sflet e thot vdes nj yll fle nj det nj dashuri prtej malesh prtej detesh n fush muzik
Ibrahim Rugova: Refuzimi estetik, Rilindja, Prishtin, 1987, f. 216 Sali Bashota: Dialog me shkrimtarin Sabri Hamiti, Jeta e Re, nr. 1, 2001

453

R E V I S T

L E T R A R E

9. gaz i dhembjes sime 10. mu prflak edhe gjumi 11. njoha veten t prmbysur. Kjo sht poezia e titujve, ku secili varg shnon titullin e nj poezie. N kt mnyr, Sabri Hamiti e ka krkuar sistemin poetik me vetdije t plot. Ai, duke qen edhe rizbulues dhe njohs i sistemit poetik t Lasgushit, bhet zbulues i honeve t reja poetike n letrsin shqipe. Ndonse, sistemi poetik i Sabri Hamitit karakterizohet si sistem opusi, lidhja m e fort e sistemit letrar bhet n tri veprat e para: Njeriu vdes i ri,23 Faqe e fund24 dhe Thik harrimi.25 Fillimisht, Hamiti organizon librin si sht Njeriu vdes i ri, libr i cili njeh edhe koncepcionin e ciklit. Njsit poetike marrin funksione lidhse prmes titujve edhe prmes shenjave formale, e q l t kuptohet se mund t funksionoj edhe pa tituj. Ndrsa, kryetitujt prkufizojn m mir kodin tematik dhe prfaqsojn m mir sistemin e cikleve, si: Loj, Mashtrim, Mrzitje, Elegji, Vrasje, Lule. Sa pr t funksionuar m mir sistemi, njsit n ciklin Loj krijojn nj harmoni formale n form trioletash nga dy distik, si ndodh me ciklin Elegji. E tr kjo mbshtetet n katr faktor kryesor: n koncepcionin e ciklit, librit, t realizimit t subjektit dhe opusit poetik. N kt kontekst, ciklet marrin premisa t reja zhanrore e ndrzhanrore, sepse luajn rolin e kapitujve, si n epik, ndrsa ndrzhanrore, sepse brenda sistemit involvohen edhe shenjat e tekstit dramatik. Ato hyn n funksion t ides formale, si te cikli Revolt, i cli strukturohet si nj dram n tri akte. Gjithashtu, ka prologun dhe epilogun, pr ta prmbyll me nj figur t madhe t portretizimit paradoksal t subjektit lirik, nj prmbysje kjo e mitit t Narcisit, si ndodh n poezin Koh e faqe. Si pr ta prmbushur skemn programatike t sistemit jo vetm t librit, por t librave, kjo poezi e prmbyll librin e par dhe e hap librin e dyt Faqe e fund, kurse poezia e fundit e ktij libri sht e para n Thik harrimi, nj struktur kjo e sistemit poetik unazor drejt nj kurore artistike e shtrir n tre libra, e q sipas autorit, ky sistem, nuk sht sprov e dashuris pr krkimin, por esenc e vet veprs s artit.26
23 24 25 Sabri Hamiti: Njeriu vdes i ri, Rilindja, Prishtin, 1972 Sabri Hamiti: Faqe e fund, Rilindja, Prishtin, 1973 Sabri Hamiti: Thik harrimi, Rilindja, Prishtin, 1975 Sali Bashota: Dialog me Sabri Hamitin, Jeta e re, nr 1, 2001, Prishtin

26
454

R E V I S T

L E T R A R E

Sistemi poetik i Sabri Hamitit sht sistem me poetik singulare, ndrsa n planin e organizmit dhe t figurs sht sistem me poetik plurale. Pluraliteti shihet n planin e njsive tematike, stilit, ligjrimit dhe figurs. Beqir Musliu shtrin sistemin e vet poetik nga vepra n vepr. Poezia e tij njeh ciklin si sistem dhe librin e sistemuar. Pretendimi pr nj sistem t madh poetik e letrar vrehet edhe nga bartja e kodeve (t njjta) tematike nga poezia n proz. Sistemi poetik ciklik shndrrohet n teknik dhe parim t prhershm shkrimi. Secili libr poetik i Musliut bart shenjat e njjta n gjuh dhe figur. Lidhja e brendshme ndrmjet veprave sht evidente, porse lidhja m e fort qndron brenda sistemit t cikleve poetike. Shenjat e sistemit poetik shprfaqen q te prmbledhjet e para. Kshtu, te libri Bukuria e zez, Musliu provon nj sistem libri, por s pari strukturon ciklet. Sistemi poetik ciklik e prcjell tr veprimtarin e tij. Libri Bukuria e zez krijon nj lidhje t fort n tem dhe n figur me tri prmbledhjet e para, n mnyr t veant me Lulkuqet e gjakut (1966). Sidoqoft, libri Bukuria e zez sht sistem poetik referencial me poetik plurale. Kshtu, cikli i par Loja me kohn n fushn e lulkuqeve ndrtohet n shtat njsi t lidhura tematikisht ndrmjet vete. Madje, pr t qen kjo lidhje edhe m e fort formale, e shkrimit sistem, Musliu t gjith titujt i shenjon me numra rendor, duke iu vn paranteza. Kjo sht shenj e varsis s njsis prej njsive t tjera, dhe t gjitha kto njsi prej titullit prmbledhs. Ndrsa, pjesa m e madhe e librit t dyt strukturohet si sistem i cikleve me kod tematik e mitik, nj sistem poetik i mbindrtuar nga rrfimet, format dhe mitemat popullore. Lidhja sht eksplicit si te cikli Balada dhe legjenda. Fillim e fund, librin Bukuria e zez e lidh edhe nj sistem figurativ prej s cilit formsohet estetika moviste. Kjo struktur provohet edhe te libri poetik Parabola, libr i cili i ka t gjitha shenjat kompozicionale t librit sistem, si: Karta e magjis, Nata e Bartolomeut, Parabola (1) ( n shtat blej), Parabola (2), pastaj Molla e Afrdits, Princesha Dardana, Parti shahu dhe Vazhdimi i magjis . Secili sistem cikli parqet sistemin e librit dhe n secilin sistem libri ruhet dshira pr sistem opusi. Sidomos kjo reflektohet te libri i fundit poetik Orfeiana.

455

R E V I S T

L E T R A R E

Musa Ramadani sistemin poetik e nis me Mkatet e Adamit, riciklohet me Thirravaje dhe qarkohet me Mkatet e Ha(e)vs. Kodi biblik dhe figura mitike sht e shenjueshme q n tituj t ktyre dy veprave. Pavarsisht pse referenc ka Adamin dhe Evn, autori sht i bindur se nuk ka ligjrim t pastr. Sistemi poetik i Musa Ramadanit njeh t gjitha shenjat retorike t sistemit poetik, si: opusin, librin dhe ciklin. Musa Ramadani brenda sistemit poetik ndrton nj libr sistem, si sht libri Neurosis. Ky sistem brenda sistemit t opusit, sht sistem i mbyllur brenda sistemi t hapur. Si tip, ky sistem i takon sistemit autoreferencial, prderisa i referohet rrethanave t jets s tij. Sistemin poetik e shkruan sipas nj rendi jetsor, n 36 shkronja t alfabetit t shqipes e q konoton edhe me 36 dialogt e Platonit, prej nga kohve t fundit po dekodohet ligjrimi konotativ filozofik. Poezia e Musa Ramadanit pr t qen sistem me struktur t fort poetike plotsohet edhe me paratekste. Secila prej tyre bart vuln e shkrimit n sistem dhe secila nga kto paratekste lidhet me njsit poetike. Njsit poetike lidhen me situatat jetsore. N kto njsi poetike prftohet nj minifabul prej nga lshon rrnjt lngata neurotike. Libri Neurosis mund t lexohet edhe si nj poem brenda secils autori shtreson rrfimin n paratekste. N kt mnyr, paratekstet lexohen edhe si njsi t vetme, sepse strukturohen n frymn prozaike. N pjesn m t madhe jan paratekste proleptike ose nse duhet ti identifikojm si figur jan proleksa tipike, sepse paralajmrojn prmbajtjen e njsis poetike t radhs. Sidoqoft, krkesa e autorit sht q t ndrtoj nj libr model, nj sistem model, pr nj model jete. Kshtu, Neurosis, duke qen libr i till prfaqson nj sistem singular autoreferencial, i cili prfill poetikn numerike asimetrike. Fill e fund, ndiqet jeta n sistem. Kshtu ndrtohet poetika e jets, t ciln tashm plqejm ta quajm her si autopoetik, e her si semiautobiografi. Adem Gashi me librin poetik Lady mak(th)beth ndrton sistem poetik libri, nj sistem i bukur ky, i menduar mir n tem, figur dhe n gjuh. Si i till, sistemi poetik i Adem Gashit njeh tri rangje t prezantuara nga retorika e sistemit: librin sistem, ciklin sistem dhe gjuhn si sistem. N planin e referencs e tematiks, ai sht sistem poetik singular.
456

R E V I S T

L E T R A R E

N planin e komunikimit paraqet sistemin poetik plural, sepse prqafon poetikn plurale, sidomos n gjuh dhe figur. Thuhet sistem poetik singular n planin e referencs, sepse libri i nnshtrohet vetreferencs ose ka nj referenc personale, nj kod tematik personal, se kndejmi edhe diskursi dhe figura jan personale. Sistemi poetik i Adem Gashit prqafon nj shkoll: shkolln shkodrane (Jezuite e Franeskane) dhe prfaqson nj poetik, poetikn pluraliste. E para prezantohet nga gjuha dhe e dyta nga objekti, figura . Ksisoj, libri sistem ndjek nj poetik numerike, e cila nis nga parashenja e vet poetike, si titull dhe si prkushtim. M tej, edhe nj udhzues i leximit sipas shenjave t poezis moderne. Kshtu nga vet titulli Lady... dhe udhzimi pr doktrinn e dashuris si msime dashnije pr t birin, njsit poetike, ciklet, autori shfaq pretendimet pr nj projekt semiotik, q i prgjigjet nj strukture poetike formale me synime q t funksionoj si nj sistem unik: me gjuh, stil dhe kod tematik. Libri hapet me nj njsi poetike dhe mbyllet nga nj tjetr. T gjitha poezit t tjera kan t njjtin titull: at t ciklit, pavarsisht pse n deftojs sht prezantuar si titull vargu i par i secils njsi poetike. Si poezia hyrse, ashtu edhe ajo prmbyllse kan nj mikrofabul provokative. Pasojn tri ciklet e ktyre njsive poetike, si: Kur kollen malet me mjegull me nnshenjn (Gjma eme), Humnera e orve tankthit me n nshenjn (Gjma e saj) dhe Fundi ka me kjen nisa e re me nshenjn (Mbas gjmash). Zaten kjo mund t lexohet edhe si triad n tri variante: Dashuri, Jet, Vdekje, q ndjek tre breza njerzish: fmijri-mosh e pjekur-pleqri. Duke qen nj sistem mir i organizuar, i prgjigjet edhe nj poetike numerike, n at mnyr q numri i njsive poetike reduktohet pr 10. Kshtu, cikli i par ka 31 poezi, i dyti 21, i treti 11. Nse do t luanim me numra mistik dhe zgjedhim numrat e par ka nj renditje nga 3 deri n 1 ose anasjelltas nga 1 deri n 3. Kshtu 3-shi prap konoton me tre ciklet dhe trinomin e madh. Nse lexohen numerikisht vetm numrat e dyt, prher del Njshi, dshmi kjo pr nj sistem t menduar mir dhe t materializuar n t gjitha planet e komunikimit. Kjo poetik numerike sht vetm nj element q e prforcon konceptin e librit sistem dhe sistemit poetik n prgjithsi. Tutje, Gjma eme, Gjma e saj, Mbas gjmash paraqiten edhe si tri nyje t cilat e lidhin fort sistemin poetik t Gashit. Gjma sinjifikon dhimbjen, jetn si nj klithm. Pas gjmash, sinjifikon prjetsin, nj
457

R E V I S T

L E T R A R E

riciklim fizik e metafizik prej ku fillon, mbaron dhe rinis prap dashuria. Pr t prforcuar paktin me sistemin dhe shkrimin n sistem, cikli i fundit ka nj koherenc m t madhe tekstore. Autori prher rimerr vargun e fundit t do poezie dhe fillon poezin tjetr, duke ndjekur nj kurs sistemik me kohezion tematik e stilistik. Kujtim M. Shala, krijuesi i cili edhe shkruan pr sistemet letrare, n mnyr t veant pr sistemet poetike, praktikisht kt model shkrimi e ka realizuar n librin poetik Sag. Kshtu Saga e Kujtim M. Shals sht libr sistem, nj sistem i materializuar, si do t shprehej Rugova. Me Sagn e tij poetike, Shala ndrton nj sistem poetik ciklik brenda librit sistem. N kt mnyr, secili cikl poezish ka nj lidhje t fort ndrmjetvete dhe lidhja e poezive prbrenda ciklit shenjon shkrimin sistematik dhe motivimin personal. N ciklin dega, sistemi poetik formsohet nga e prgjithshmja te e veanta, sipas nj gradacioni drejt esencs. Saga, prve si shkrim n sistem, sht nj krkim empirik drejt vetes. Ky krkim empirik kalon npr nnt shkall drejt nj figure eliptike, ku subjekti lirik, subjektin poetik e shndrron n nj sistem figure. Kshtu, kemi identifikimin e hapsirs, pastaj t vetes dhe e tra kjo prmes shnjueshmris s titujve, duke ndjekur shkallt: Shqipria, Veriu, Vendlindja, Shpija, Fryma, N shtpin teme, Fmijria , Shpirti dhe Dega. Ky kurs poetik i ndjekur ktu, n retorikn e sistemit poetik njihet si kalim nga sistemi poetik referencial, n sistemin poetik autoreferencial edhe pse ky i fundit shenjon intenc autoriale, sepse i prgjigjet edhe natyrs s shkrimit t deklamuar n titull. Po ashtu, ky kurs ndiqet edhe n ciklin e dyt, i cili nga figurat ambientale rrshqet n figurat personale, sipas ktij rendi: Gjyshi, Gjyshja, Baba, Nna, Un, Ti, Ne. Sistemi poetik ciklik i Shals brenda ktij libri sistem prfaqsohet nga kjo formul: Cikli i par: Dega - Hapsira Cikli i dyt: Saga -Jeta Cikli i tret: Zoti- Ideologjia Cikli i katrt: Efemera-Kujtesa Kshtu, Saga e Kujtim M. Shals sht model i sistemit poetik referencial dhe autoreferencial, nj sistem q lidhet me jetn, literaturn dhe kulturn.

458

R E V I S T

L E T R A R E

Ag Apolloni me librin ZOMB ndrton sistem poetik libri n t gjitha planet e komunikimit. ZOMB-i, duke pasur nj shtrirje t organizuar n nivel t sistemit poetik, meq kemi t bjm edhe me nj emrues formal, ditar me madrigale, e njeh procedurn e shkrimit sistematik. Libri n fjal ka njqind poezi, po aq sa ka kng Komedia e Dantes. Si i till sht sistem poetik simetrik. N fillim kemi parashenjn hyrse Ouverture dhe poezin Genesis, pastaj jan katr cikle si katr partitura madrigale, si: Valsi edenik, Sonat dionisiane, Simfonia e sirenave, Requiem Erosit, pr t prmbyllur me epishenjn Coda dhe poezin Apocalypsis. Mbi kt struktur funksionalizohet edhe sistemi poetik, si nj tetraktys muzikal brenda t cilit shtresohen kodet poetike, n mnyr t veant kodi poetik mistik. Prmes ktij tetraktysi, autori, pr t dshmuar sistemin poetik thekson kodin mistik, sipas nj saktsie matematikore, pr t zbuluar dhe dekoduar simbologjin e numrave, si 1+2+3+4=10.27 N kt mnyr, kodi poetik mitik dhe kodi poetik mistik jan bashkudhtar dhe prbrsit kryesor t librit sistem. Shikuar n t gjitha kontekstet letrare kemi t bjm me nj struktur shkrimi q i prgjigjet matjeve dhe prerjeve t sakta si n struktur, ashtu edhe n form, pr nj libr si sistem poezish. Duke qen i till, ky sistem poetik formsohet mbi kanone, t cilat shtrihen n dy skaje t mdha; fillimin dhe mbarimin e jets, brenda s cils shprfaqet dualiteti i madh erotik: mashkull femr, n relacionin UnTi. Kshtu, duke shkruar pr fillimin dhe mbarimin e jets, dashuris, ai shprfaq biografin tij transpersonale. ZOMB-i sht sistem poetik ideal, m tipiku n letrsin shqipe t ktij fillimshekulli. Meq madrigali nnkupton nj lidhje me muzikn, Apolloni shkon nj hap m larg sistemeve t tjera poetike: krijon sistem poetik intermedial, nj sistem poetik t dyfisht me poetik pluraliste.

27 N autometatekstin e titulluar Filozofia e kracionit dhe t botuar n fund t librit, shtjen e harmonis s tekstit t tij e shpjegon: Tetraktysi fizik i Zomb-it sht ky: titulli ka katr germa, poezia e par (q kallzon krijimin e harmonis) ka strofa katrshe, libri ka katr cikle. Tetraktysi metafizik ka: katr personazhefigura (Un+Ti+Sirena+Z) dhe katr fusha dominante: poezia, muzika, filozofia dhe religjioni. Bile ekziston edhe tetraktysi kontekstual: libri u krijua pr katr vjet resht. M shum koh nuk i sht dashur as Leonardos pr Mona Lizn, as Mikelanxhelos pr Kapeln sikstine, f. 173

459

R E V I S T

L E T R A R E

Sistemi poetik dhe forma Sistemin poetik t Lasgushit me koh e kishte evidentuar Mitrush Kuteli, i cili pranonte formn si element primar t poezis s tij, prderisa prmbajtjen e cilsonte si element sekondar. Si e dim, sistemi poetik lidhet m shum pr formn, strukturn sesa pr prmbajtjen. N ann tjetr, duke provuar mnyrn e litsit model, Krist Maloki e vente n dyshim shkrimin kritik t Kutelit, njkohsisht edhe poezin e Lasgushit. Megjithat, n kuadr t ksaj fushate, ai thoshte nj t vrtet t madhe pr poezin e Lasgushit, e cila i shkon pr hulli mendimit pr nj sistem t veant poetik. Maloki ankohej se poezis s Lasgushit i mungonte ...njajo vuajtje e prbashkt pr kombin e vet. Lasgushi shkruen ndoshta bukur e pastr, porse vepra e tij nuk prmban asnj paraqitje, asnj fytyr, asnj ngjarje.28 N kt mnyr, Maloki krkonte nj letrsi me prmbajtje nacionale, nj letrsi t rastit (okazionale), e cila sht antinomi e sistemit letrar, far provonte sistemi poetik i Lasgushit. Elitist, sikur qe n koncept, Lasgushi prher i deshi format dhe figurat poetike popullore. Megjithat, ai ishte nj kultivues i formave t ndryshme poetike, si: trioleta, poema sintetike, himni, balada, elegjia etj. Poeti Sabri Hamiti sht krkues dhe njohs i formave t llojllojshme poetike. Kjo vrehet edhe n shkrimet e tij diskursive. Forma e tij poetike sht e prafrt me format letrare t shkolls moderniste, n mnyr t veant me simbolistt francez. Ndrsa, duke qen lexues sistematik i Lasgushit, ai deshi vargun e matur, e her-her t thyer n gjuh e figur. Sidoqoft, Hamiti mbetet klasik i poezis bashkkohore shqipe. Sistemi poetik i Musa Ramadanit, konkretisht libri sistem Neurosis, mund t lexohet edhe si nj autobiografi poetike me struktur poeme. Brenda kemi format voko-vizuale, t cilat i japin konotacione intermediale. Pastaj, trajtat poetike eksperimentale, aty ku mungon e zeza mbi t bardhn, si te poezia e cila bart shenjen B. Gjithashtu, format prozaike n trajt paratekstesh, e q funksionalizojn minirrfimet autobiografike, s bashku me poezit voko-vizuale, t cilat krkojn lexuesin semiotik, prfaqsojn tipik forma poetike mikste-intermediale. Kshtu, sistemi poetik i Ramadanit sht medium i formave letrare
28 Krist Maloki: A asht poet Lasgush Poradeci, n Oriental apo Oksidental, Plejad, Tiran, 2003

460

R E V I S T

L E T R A R E

mikste e minimaliste, voko-vizuale, eksperimentale e intermediale. Edhe sistemi poetik i Gashit funksionon si nj poem dhe tekstet poetike mund t lexohen edhe si poezi t veanta. Megjithat, duke qen nj sintez e madhe poetike, aty gjenden format, si: soneti, elegjia, odja, prmes t cilave prvijohet ligjrimi idiomatik. Lady mak(th)beth sht libr i organizuar mir kompozicionalisht, nj variacion poetik q na on te nj arkitekst i njohur, si tem dhe objekt; te nj shkoll, si stil dhe ligjrim. Tutje, edhe te nj qark poetsh modern, t cilt shkruajn pr knaqsin e vet, knaqsin e tekstit dhe t lexuesit. Kshtu, Gashi ka dhn nj form letrare t prkryer n t gjitha variantet e mundshme. N ann tjetr, Ag Apolloni sht sintetizues i formave t ndryshme poetike dhe kreator i figurave letrare. Sinteza e formave i prgjigjet erudicionit t autorit dhe kalitjes s tij si lexues model i teksteve t zgjedhura letrare, kshtu q temave, ideve, motiveve personale m leht iu jep formn prkatse. Apolloni ka zgjedhur formn, pastaj ka inkuadruar figurn. Figura e bn poezin form mbi format artistike. Kur figura sht e natyrs mitike, ather ka karakter identifikimi; synon t identifikohet me subjektin lirik, ose me objektin poetik. N poezin e Apollonit, figura sht struktur, forma strukturim. Q t dyja librin ZOMB e shndrrojn n nj sintez t madhe t formave letrare. Apolloni zgjedh e merr nga t gjitha format letrare elemente t cilat mund t funksionojn natyrshm n strukturn e poezis, prher duke e ruajtur dhe muar nderin e ksaj nazeqareje. Nga proza merr fjalt dhe frazat, rrfimin, por edhe figurn; nga drama merr personazhet dhe dialogun, dramaticitetin dhe pjest dramatike (pamjet), duke i provuar dhe grshetuar t gjitha llojet brenda forms poetike, njkohsisht pr ti kultivuar t gjitha llojet e poezis, si: haikun, idilin, kngn, himnin, serenadn, epitalamin, ditirambin, apasionatn, kasiden, romancn, upanishaden, ninulln, psalmin, divanin, gazelin, rubain, sonetin, baladn etj. Mbi t gjitha, sistemi mban shenjen ditarit t madrigaleve, nj komunikim ky edhe ndrformal. Prmbledhtas, sistemi poetik te kta autor paraqet form unifikuese, koherente e kohezive.

461

R E V I S T

L E T R A R E

Sistemi poetik dhe gjuha do shmangie nga norma sht stil, thoshte Barti. N pjesn m t madhe autort e sistemeve poetike i shmangen norms gjuhsore, natyrisht pr qllime stilistike. Kshtu, sistemi poetik i Dantes ndrtohet mbi dialektin fiorentin dhe qllimisht formsohet mbi gjuhn vulgare (lingua vulgaris), e afrt me gjuhn e folur. Ky fakt e bri edhe m t lexueshme Komedin hyjnore. Edhe Petrarka sistemin e tij poetik e emrtoi Fragmente n gjuhn vulgare dhe e shkroi qllimisht n dialekt, sa pr tua plotsuar dshirn damave dhe t rinjve, pr t cilt thuhej se gjuha toskane ishte n trend. Prjashto Lasgushin, i cili prve figurs, n sistemin e tij poetik e v n funksion toskrishten e prpunuar me fjal dhe sintagma t reja, qoft pr hir t strukturs, po aq edhe pr hir t muzikalitetit. Ajo m shum sht e folme e autorit e mishruar me gjuhn popullore. Njsit poetike kan lidhje sintagmatike njra me tjetrn, t cilat prfundimisht shndrrohen n nj metafor t madhe sintagmatike. Hamiti v n funksion sintagma e fraza t afrta me gjuhn e folur, prgjithnj n funksion t leximit e t prqendrimit. Hamiti shkruan edhe n standardin e shqipes, por qllimisht gjuha e tij her - her sht n dialektvarianti i kosovarishtes. Hamiti, prve studimeve akademike letrare, n fiksion sht ithtar i gjuhs s nans. Idioma kulturore te Hamiti ashtrohet dhe shtrihet kudo n jet dhe n vepr. Pr dallim nga t tjert, Hamiti, n funksion t gjuhs ndrton figurn vulgare, paradoksin e madh, i cili prsritet dhe shkrihet n sistem. Kjo sht pjes e vetdijes krijuese, e sistemit poetik dhe figurativ. Vulgariteti i tij, n kuptim klasik t gjuhs, sht shprthim q prmbys mite e trajta t vetknaqsis. Ai doli kundr skems. Kshtu vulgariteti i gjuhs s tij u cilsua si diskurs i ashpr, madje herher n diskusione t ndryshme edhe u ekskomunikua. N prgjithsi, gjuha e Hamitit sht vetreflektuese, multifonologjike. Kjo e bn sistem m unifikues n form dhe n struktur. Adem Gashi idiolektin e sistemit t tij poetik e ndrtoi duke funksionalizuar gegrishten sa si funksion stilistik, po aq edhe si krkim t shkolls letrare shkodrane: Tue pas kndue Mjeden, Fishtn e Koliqin. N kt mnyr, gjuha e poezis s tij sht gjuh e arketipave popullor, e
462

R E V I S T

L E T R A R E

ngjeshur me variante t idiomave autentike, me leksikun dhe frazeologjin gojore. Prova t tilla t shkrimit t poezive n dialekt ka pasur edhe nga autor t tjer, por m mir se kush Gashi e ka kaluar kt sprov t madhe, duke mbetur prher brenda gjuhs s poezis. N ann tjetr, Saga e Shals, provon shkrimin n dialekt dhe n standard. Ndonjher, pr hir t lexuesit, autori brenda sistemit v prball dy variantet gjuhsore: n njrn faqe tekstin gegrisht dhe n tjetrn standardin. Sidoqoft, dialekti sht tipik n frymn ambientale e t prjetsis, pr faktin se rrozullimi po t kthehet n standard, nuk e ka emocionin sikur te vargu: Ruzullimi vorr bahet. Po ashtu, sistemi poetik i Ag Apollonit, fillim e fund i prgjigjet vulgaritetit klasik t gjuhs me shenja t variantit t kosovarishtes. Apolloni udhhiqet me parimin se poeti sht i licensuar pr ta shkelur standardin.29 Mbase kjo licens i krijon mundsin q t jet m autentik dhe prpunues m i madh i gjuhs poetike. Kshtu, bazuar n funksionin e saj letrar, si gjuh e letrsis, tash e prgjithmon mbroj iden se gegrishtja sa sht gjuh e dshmis, po aq e sensualitetit dhe e patosit t lart. Sistemi poetik dhe figura T gjitha vargjet jan fragmente t nj poeme t madhe, thoshte Borhesi. Po ashtu, Lasgushi pohonte se asnj tekst nuk sht origjinal. N planin e sistemeve poetike, sistemi poetik plural e afirmon kt teorem. Ky model sht hapur dhe komunikon me tekste t tjera, qoft prmes tems, qoft prmes strukturs, qoft n planin e ideve, po ashtu edhe n at t figurs. Paraplqejm q planin e fundit ta njohim si interfigur e q prfaqsohet bukur n poetikn pluraliste. Mirpo, a mund t themi q kemi t bjm me modelin inter te sistemi poetik singular, p.sh. si ndodh te poezia e Lasgushit ose e Sabri Hamitit? Sistemi poetik me poetik singulare duket t jet m autentiku. Ndonse, sistemi poetik i Lasgushit dhe i Hamitit komunikojn me sisteme t tjera si n planin e forms, ashtu edhe n at t figurs. N planin e forms, njohin organizimin versifikativ sistemik n t gjitha planet. Ndrsa,
Ag Apolloni: idem, f. 174

29

463

R E V I S T

L E T R A R E

n rrafshin e figuratiks lidhja sht m eksplicite dhe sprovohet prmes estetiks moviste. Kshtu te Bodleri kemi Lulet e s keqes, mrzin e zez, te Lasgushi Bukuria llaftare, dhembje e zez dhe mall i zi, te Hamiti Lulet e xhenetit, lulet e egra dhe bukuria lotuese, te Musliu Krizantemat, bukurin e zez dhe hini, te apriqi Lulet e akullta dhe vrassit e bukur, te Gashi Dashunin e zez terri dhe hini, te Shala fillimisht kemi mrzin e zez dhe s fundmi frymn e zez. Ndaj kemi tri shkall kryesore t figurs: Lasgushi-bukuri llaftare, Hamiti-bukuri lotuese, Musliu- bukuri e zez, e q shenjojn nj figur tredimesionle. Te Lasgushi do tekst poetik shnjon nj metafor t zgjeruar, universale. Figura kosmogonike lidhet q n kryetituj, e deri t vargjet e ndryshme. Te Hamiti, simboli e elipsa bashkudhtojn pr t krijua paradokse t llojit t veant. N planin e strukturimit dhe t figurs, Lasgushi afrohet deri diku me Bodlerin. Hamiti n planin e figurs me Bodlerin, e n planin e strukturimit me Lasgushin dhe her-her n planin e sistemit t ideve me strukturn trinike t Dantes: Lindja, Jeta dhe Vdekja, porse prher duke pasur parasysh tmerrin e Malarmes prball letrs s bardh, ndaj sht krijuesi m sistematik n letrsis shqipe. M kt parim krijues, autori hap shtigje t mdha edhe n fushn e shkrimeve diskursive. Te sistemi poetik i Ramadanit, pavarsisht kontekstit t jets, subjekti lirik kurr se braktis figurn. Prderisa n paratekste kemi figurn e prozs (metonimin), n njsit poetike kemi figurn e poezis (metaforn). Tutje, ironin pr jetn, elipsn pr filozofin, prsritjen pr theksimin emocional, apostrofn pr objektin poetik. Figura dominante bhen ironia dhe proleksa. E para prfaqson qndrimin, e dyta qllimin. Adem Gashi ndrton figur personale me baz figurat referenciale, si sht apostrofi prderisa ka nj lady si objekt poetik, e cila i lidh njsit poetike n nj bosht tematik. Figurat e diskursit popullor bhen figura t tij personale. Sistemi figurativ i Shals shtrihet nga figurat ambientale te ato personale. Figurat ambientale bartin shenjat e shkolls e t frymzimit, prderisa shenjat e personale bartin shenjat e jets dhe t empiris. Secili titull shenjon figurn, ka referencn e vet p.sh. Mretnesha- t bukurn, Gjyshi rrfimin dhe fundin e rrfimit t jets, Gjyshja- kujtesn dhe heshtjen; Baba-dashurin, Nnaheshtjen, Un-esencn etj. N diskurs dhe
464

R E V I S T

L E T R A R E

figur, Shala mbetet eliptik: ai krijon nj elips t madhe poetike. Te Apolloni titujt jan dhn t figurshm. Kur kjo nuk ndodh, ather kemi t bjm me nj prcaktues lloji, e q n prgjithsi sht nj fjal, emr, simbol. N kt mnyr, poezia e Apollonit sht nj erdhe ku glojn t gjitha figurat stilistike, t cilat ojn drejt kuptimeve shumfishe dhe zbulojn kuptime t fshehura, e q shfaqen dhe do t rishfaqen pas do leximi e rileximi. Apolloni v n funksion t prhershm apostrofn, shenj kjo e madrigaleve muzikale. Gjithashtu, secila figur e tij letrare prfaqson nj minifabul dhe nj imazh pr dashurin. Prfundim Teksti poetik sht sistem tekstesh poetike t llojllojshme, varsisht prej estetiks q e funksionalizon autori. Nga kjo rezulton konstatimi se teksti letrar sht nj sistem autonom, cili qndron jasht sistemeve t tjera sociologjike. Letrsia shqipe, ndonse von, fatmirsisht i njohu dhe i kultivoi brenda saj modelet e ndryshme t sistemeve poetike. Kshtu, n planin e komunikimit dhe strukturs kemi sistem poetik t hapur dhe t mbyllur; n planin e sistemimit dhe t strukturimit, sistem cikli, sistem libri dhe sistem opusi; n planin formal e kompozicional kemi sistem poetik simetrik ose sistem poetik me poetik ekzakte; n planin e referencs dhe kodeve tematike kemi sistem poetik referencial me poetik plurale dhe sistem poetik autoreferencial me poetik singulare, ndrsa n planin e forms sistem poetik klasik, mikst e intermedial etj. Autori i sistemit/eve poetike n letrsin shqipe n pjesn m t madhe, ashtu si n fille t ksaj poetike, synon t jet nga stili dhe forma elitist, ndrsa nga gjuha popullor. Lasgushi e Hamiti jan autor t sistemeve t mdha poetike. Lasgushi i kndon jets, Hamiti jets dhe letrsis. Sistemet poetike t ktyre dy autorve njohin dhe provojn sistemin ciklik - unazor t ngritur n sistem opusi, t hapur si n planin e komunikimit, ashtu edhe n at t arkitekturs letrare. Pr dallim nga pararendsi i tij, Hamiti, me Trungun ilir, provon edhe nj sistem t veant brenda sistemit poetik t opusit. Definitivisht, si edhe pararendsi i tij, Hamiti mbetet autori i sistemeve t mdha poetike letrare. Musliu e Ramadani njohin librin si sistem dhe synojn sistemin
465

R E V I S T

L E T R A R E

poetik t opusit. Musliu, n planin e figurs krijoi nj sistem poetik plural, Ramadani sistem poetik singular dhe plural. Q t dy kta autor ndrtojn sisteme letrare mbi mitet dhe figurat e literaturs e t kulturs. Sidoqoft, Ramadani pr nga forma sht m eksperimental, plqen format mikste minimaliste vizuale, prandaj edhe krkesa pr nj sistem poetik intermedial sht justifikueshme. Prfundimisht, Musa Ramadani sht prijsi dhe prfaqsuesi i poezis mikste voko-vizuale n letrsin shqipe. Zeqo e apriqi krijojn sisteme poetike figurative. Figura te kta dy autor ka karakter iterativ. I pari funksionalizon figurn e Meduzs, i dyti- figurn e Ujit. Po ashtu, apriqi krijon nj sistem me poetik numerike asimetrike, n 36 njsi poetike, aq sa ka Neurosisi i Ramadanit. Gashi e Shala prfaqsojn sisteme poetike t ciklit dhe t librit. Q t dy jan t vetdijshm se loja me gjuhn sht esenc e letrsis. Poezia e tyre sht nj hapje ndaj shkollave dhe prvojave letrare. Gashi prfill poetikn numerike asimetrike, ndrsa Shala sipas nj gradacioni shkon drejt hapjes s figurave personale me ato ambientale dhe plqen variantet poetike. Gashi, me librin Lady Mak(th)beth, paraqitet nj veriak i lindur, nj geg i kultivuar, i cili gjuhn e sheh si referenc dhe mision t mundshm letrar. Ag Apolloni ndrton nj sistem poetik model me poetik ekzakte. Sistemi poetik i tij mbetet i hapur n planin e ideve dhe strukturave. Si thot edhe vet autori, ky sht nj libr maket na krahasim me Zomb-in q do ta shkruaj. Duke qen nga forma i shnjuar si tip madrigali, ai nnkupton edhe sistemin intermuzikal e intermedial. Sistemi poetik i Apollonit sht modeli m i mir ku poezia dhe muzika lidhen fort njra me tjetrn. Sistemi poetik sht rend shenjash letrare e interletrare, i cili konstituon autorin model dhe lexuesin implicit. Duke qen shenj e vetdijes pr letrsin, sistemi poetik sht shenj e modernitetit dhe avancimit t literaturs, shenj e kulturs s leximit dhe shkrimit letrar n prgjithsi.

466

R E V I S T

L E T R A R E

BIBLIOGRAFIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Adem Gashi: Lady Mak(th)beth, Faik Konica, Prishtin, 2006 Ag Apolloni: ZOMB, Faik Konica, Prishtin, 2009 Basri apriqi: Zbutja e gjarprit, KPC, Prishtin, 2006 Beqir Musliu: Bukuria e zez, Rilindja, Prishtin, 1968 Beqir Musliu: Orfeiana, Faik Konica, Prishtin, 2004 Beqir Musliu: Parabola, Faik Konica, Prishtin, 1976 Dante Aligieri: Komedia hyjnore, Rilindja, Prishtin, 1981 Kujtim M. Shala: Saga, Buzuku, Prishtin, 2004 Lasgush Poradeci: Vallja e yjve, Tiran, 1933 Lasgush Poradeci: Ylli i zemrs, Tiran, 1937 Moikom Zeqo: Meduza, Tiran, 1995 Moikom Zeqo: Meduza e dashuruar mban syze dielli, Tiran, 1998 Moikom Zeqo: Syzet e thyera t Meduzs, Tiran, 2001 Musa Ramadani: Mkatet e Adamit, Rilindja , Prishtin, 1969 Musa Ramadani: Mkatet e Ha(e)vs, KPC, 2006 Musa Ramadani: Neurosis,botim i autorit, Prishtin, 1973 Musa Ramadani: Thirravaje, Rilindja, Prishtin, 1981 Sabri Hamiti: ABC, Rilindja, Prishtin, 1994 Sabri Hamiti: Faqe e fund, Rilindja, Prishtin, 1973 Sabri Hamiti: Leja e njohtimit, Rilindja, Prishtin, 1985 Sabri Hamiti: Lulet e egra, ASHAK, Prishtin, 2006 Sabri Hamiti: Njeriu vdes i ri, Rilindja, Prishtin, 1972 Sabri Hamiti: Sympathia, Faik Konica, Prishtin, 2005 Sabri Hamiti: Thik harrimi, Rilindja, Prishtin, 1975 Sabri Hamiti: Trungu ilir, Rilindja, Prishtin, 1979

467

R E V I S T

L E T R A R E

Bajram Kosumi

ajram Kosumi (Dardan, 1960) ka kryer studimet pr Letrsi dhe Gjuh Shqipe n Universitetin e Prishtins, ku ka magjistruar dhe doktoruar. N mars t vitit 1981 bhet nj nga lidert e Pranvers Studentore, pr ka gjykata komuniste jugosllave e dnon me 15 vjet burg. N fund t vitit 1990 e prfshin amnistia e prgjithshme dhe lirohet nga burgu. Pas burgut e vazhdon aktivitetin n letrsi, n publicistik dhe n politik. M 2005-2006 ka qen kryeministr i Kosovs. Prve shum artikujve e studimeve t botuara n revista t ndryshme shkencore, ka botuar kto vepra letrare: Fjalor i barbarve (poezi, 2000), Lirika e Fishts (studim, 2004), Letrsia nga burgu (studim, 2006) etj.

Leximi dhe shoqria shqiptare1

Leximi i nj fardo teksti sht nj shtje e cila trajtohet vazhdimisht n do shoqri. do shoqri dhe do koh ka nj mnyr t veant leximi. Edhe leximi, sikurse shkrimi, n t kaluarn ka gzuar statusin e dijes s destinuar vetm pr nj grup t vogl njerzish, kryesisht elit sunduese apo klas priftrinjsh. Me modernizimin e shoqris edhe leximi humbet privilegjet dhe shndrrohet n mundsi t do njeriu. Nuk sht shkenca e as letrsia ajo q ka prir n kt proces t liberalizimit t leximit, po n radh t par sht gazetaria. N vitet 1840 idealistt e mdhenj t biznesit gazetar kan br planet e para pr pushtimin e globit me rrjete telegrafike n mnyr q t bartnin lajme dhe t dhna t tjera n t katr ant pr nj koh t shkurtr. Kjo sht koha kur pr her t par n historin e njerzimit shtypen gazeta deri n nj milion ekzemplar, dhe hera e par (mbase edhe e fundit!) kur shkruesit n kto gazeta, le m botuesit, u bn milioner. N botn bashkkohore ka ndodhur edhe nj revolucion tjetr q ka thyer do kufi t mundshm parashikimi: leximi digjital. Qysh n dekadn e fundit t shekullit XX njerzit kan mundur t lavdrohen se nuk
1 Kjo ese sht shkruar mbi diskutimin e Bajram Kosumit me shkrimtart e Vlors, mbajtur m 13 gusht 2010, n Shoqatn Kulturore Think.

468

R E V I S T

L E T R A R E

kan m nevoj pr biblioteka sepse do libr mund ta gjejn n kompjuter dhe sa her t duan mund ta hapin ekranin e tij e t lexojn cilindo libr. Ska se si t paramendohet nj prhapje m e madhe e leximit. Lakorja e leximit ka arritur majn me tekstet digjitale, dhe tashm nuk ka ku shkon m lart, po n prputhje me ligjet e fiziks, mund t anoj posht.

Leximi si faktor kulturor

N vitet tetdhjet, si student t etur pr dije n Prishtin, kur donim ta lavdronim nj shoqri [popull, komb a klas], e lidhnim me leximin. Gjermant jan komb i kulturuar sepse ata lexojn shum! Lexojn n tren, n autobus, nuk ln nj minut tu kaloj kot! , thoshte njri. Libri n Franc botohet n miliona ekzemplar. Edhe nj i ri apo nj plak, deri sa pret n stacionin rrugor t autobusit apo t tramvajit, lexon nj gazet apo nj libr!, thoshte tjetri. Me kso paragjykime ne vlersonim ata q lexonin. Kosova ishte pak a shum nj vend i mbyllur e i izoluar, sidomos pr syrin e nj studenti t Universitetit t Prishtins. Duke vlersuar (m drejt t themi- paragjykuar) nj shoqri si t kulturuar apo t pakulturuar n baz t kriterit t leximit, ne i bnim procesit t leximit vlersimin parsor dhe m t rndsishm. Leximi parsisht sht nj faktor kulturor. Vetm shoqrit e kulturuara e t qytetruara lexojn. Shkrimi dhe leximi jan shenja themeltare t qytetrimit.

Prmasa e dyt e leximit: faktor ekzistencial

A ka leximi edhe ndonj prmas tjetr, q sht m e thell, m rndsishme e m rrjedhse se sa t qenit faktor kulturor? Historia na mson se shoqrit q lexojn mbijetojn. Prplot grupe e fise njerzish kan vazhduar pr shekuj t tr t jetojn n t njjtn gjendje t egrsis e t primitivitetit dhe tradita e tyre sht prmbledhur vetm n trashgimin gojore. Syri dhe mendja jon nuk mund ta pranojn faktin se edhe sot, n epokn digjitale, disa fise n Amazon jetojn ende epokn e egrsis. N ann tjetr, perandorit e lashta nuk mund t paramendohen pa shkrues dhe komentues t teksteve. Shkruesi antik sht autori modern, ndrsa komentuesi antik i tekstit sht lexuesi modern. Sapo perandorit
469

R E V I S T

L E T R A R E

jan formuar kan mbledhur rreth vetes shkrues e komentues dhe kan krijuar shkolla pr shkrim e lexim. Ekzistenca, forca dhe dominimi i ktyre perandorive nuk ka mundur t zhvillohet edhe pa kategorin e shkruesve e t lexuesve. Por ka edhe shembuj paradoksal: populli fenikas e ka zbuluar alfabetin, pra kan krijuar traditn e leximit, por kan humbur diku npr histori. Megjithat, edhe rreth tre mij vjet pas zhdukjes s tyre, n dekadn e par t shekullit XXI ne po i prmendim. Do t thot ka mbijetuar ndikimi i tyre n shoqrin njerzore. Prve marrjes s informacionit, proces ky q n shoqrit moderne ndodh kryesisht prmes leximit dhe komunikimit audio-vizual, leximi sht burim i pashtershm edhe pr krijimin e data bazs s njeriut. Leximi krijon trsin e informacionit nga e kaluara, e sistemon dhe e ruan at q sht e vlefshme pr secilin person ve e ve. Pa kt data baz nuk mund t paramendohet asnj zhvillim dinamik i individit dhe i nj shoqrie n koht moderne. Paramendojeni nj kritik t letrsis ose nj gazetar, apo edhe nj psikolog q futet n nj forum digjital diskutimesh pa nj databaz t fort. Kshtu, kjo trsi e sistemuar informacioni, t ciln po e emrtojm jo pa qllim me nj nocion kompjuteri- databaz, bhet e domosdoshme pr fardo zhvillimi t individit e t shoqris. Duke pohuar se leximi sht i domosdoshm pr fardo zhvillimi t individit e t shoqris, ne n fakt po prkufizojm nj prmas t re t leximit: leximi sht faktor ekzistencial pr nj shoqri. Mund t ket shoqri t lexueshme e cila edhe zhduket, si n rastin e fenikasve, por nuk mund t ket nj shoqri t palexueshme me nj dinamik t madhe zhvillimore. Jo rrall dgjojm se si nj plak lexon shum vetm sa pr ta mundur kohn e pleqris. Nj pensionist lexon pr ta mundur monotonin e jets. Pra, ai lexon pr t mbijetuar. Por, sht nj shembull tjetr q e argumenton leximin si faktor ekzistencial. Ky shembull lidhet me letrsin nga burgu. Derisa lexoja letrsin nga burgu, t botuar e t pabotuar, nj nga temat m t shpeshta q e kam hasur, qoft n poezi, n eseistik, apo n letrat private etj., ka qen leximi. Leximi sht shndrruar n nj rit thelbsor e me rndsi t lart pr t burgosurin politik shqiptar. Ai sht shndrruar n faktor ekzistencial pr t: ai ka lexuar pafundsisht vetm pr nj qllim: pr t fituar mbi dnimin dhe mbi burgun e rregullat mbytse t tij. Vetm prmes leximit i burgosuri do t pajisej me dika q sht m e fort dhe m e shenjt se dhuna e ligjit t prudnuar komunist. Te kjo letrsi edhe
470

R E V I S T

L E T R A R E

shkrimi ka pasur prafrsisht kt prmas ekzistenciale: shkrimi (letrsia nga burgu) sht nj mesazh q t burgosurit e kan br pr botn e t gjallve. Ky sht nj proces i komunikimit t dy botve t ndryshme, dhe ky komunikim prmes shkrimit ka qen vula e vrtetsis s komunikimit. Pra, ka ndodhur nj proces i komunikimit i cili sht vul se t burgosurit jan gjall. Tashm e kam prmendur n nj shkrim tjetr rastin e Musli Kosumit dhe letrave t tij t dashuris q i shkruan gruas s tij nga burgu. Jan ato letra q e mbajn at t pathyeshm n burg. Visar Zhiti e ka nj tregim tjetr shum interesant te romani i tij Ferri i qar (2002). Atje, t burgosurit e Spait fshehin n nj tavan gjrat e vlefshme, t cilat duan ti ruajn m gjat. N ata thas ata fshehin edhe libra, shpesh edhe t ndaluar nga censura e burgut. Por ata i fshehin dhe i ruajn pr vite t tra edhe me kushtin q po t zbulohen mund t dnohen edhe m ashpr. Cili sht ai motiv q mund ta shtyj nj t burgosur ta ruaj nj libr t fshehur me kushtin q mund t dnohet pr t nse ia zbulojn? Pa dyshim, nuk ka asnj motiv tjetr, prve motivit ekzistencial q lidhet me leximin. Leximi e shpton individin nga degradimi e shkatrrimi.

Historia e leximit n kulturn shqiptare

Ka disa modele leximi n kulturn shqiptare. Me librin e par shqip, Mesharin (1555) e Buzukut, lidhet edhe lexuesi i par i deshifruar. Dhimitr Shuteriqi dhe studiues t tjer kan identifikuar emrat e priftrinjve t shnuar n ledhore t Mesharit me emra t vrtet personash. Ktu, e deri te Rilindja Kombtare kemi t bjm me nj model t njtrajtshm leximi: informacioni bartet nga personi A te personi B, me disa premisa iluministe [informacioni bartet nga personi A te personat B, C, D, E etj., te tekstet filobiblike]. Gjat periudhs s Rilindjes Kombtare ndrron modeli i leximit shqip: informacioni bartet nga personi A te personat B, C, D, E etj. Ky model paraqet karakterin iluminist e social t leximit. Vetm gjat viteve 30-40 t shekullit XX leximi krijon nj model m kompleks: leximi shndrrohet n hulumtim e n zhvillim t ideve, pikpamjeve e t vizioneve pr t ardhmen e kombit, t shoqris e t individit. Kjo sht periudha m e pleksur e kulturs shqiptare, kur m shum se asnjher n opinionin publik shqiptar qarkullojn shumsi idesh, konceptesh e vizionesh pr t ardhmen. Pr her t par leximi shndrrohet n faktor ekzistencial. Mbas Lufts s
471

R E V I S T

L E T R A R E

Dyt Botrore leximi n shqip kthehet prsri te modeli iluminist dhe merr prmasat e propagands: informacioni bartet nga personi A te personat B, C, D, E etj., por sht informacion i paragjykuar si imponim. Mbas rnies s komunizmit n Shqipri (1992) dhe lirimit t Kosovs (1999) leximi mbijeton ledhoreve t shoqris. Kjo sht koha e mbisundimit t CD-ve, t video game-ve dhe t facebook-ut. Lavdrimi pr leximin e librave n kompjuter n shoqrin shqiptare merr prmasa t groteskut: leximi elektronik sundohet nga komunikimi audio-vizual dhe ai me prmbajtje argtuese.

Leximi dhe klasa politike shqiptare

Pyetja thelbsore q duhet t shtrohet sot sht: sa lexohet sot n shoqrin shqiptare, n veanti n Kosov? Asnj analiz dhe asnj hulumtim nuk ka dhn nj prgjigje pozitive. T gjith parametrat jan dshprues: lexohet shum pak. Mund t prmendim disa faktor q ndikojn n leximin e vogl, si tradita e varfr e leximit, varfria e prhershme e shoqris shqiptare, krijimi i von i shtetit t par shqiptar etj. N kohn e sotme kompjuteri dhe leximi i librit apo i gazets ende nuk kan gjetur mirkuptim. Nj gazet mund ta lexosh pa ndonj problem, poende me disa prparsi, n formn digjitale, por me librin puna qndron m ndryshe. S pari, jo t gjith librat jan edhe n formn digjitale. S dyti, edhe po t mos ekzistonte pengesa e par, leximi n formn digjitale dallon nga leximi n letr. Jan br nj varg hulumtimesh pr leximin digjital dhe prfundimet jan pesimiste (Jakob Nielsen n www.useit.com, dat 1 tetor 1997, artikulli How Users Read on the Web). Pothuajse asnj lexues digjital nuk e lexon tekstin n trsi, por kalon npr t: lexon fillimin, kalon disa radh, lexon edhe ndonj fjali tjetr, pastaj lexon fjalin e fundit, dhe kshtu, ai krkon gjrat kryesore n tekstin digjital, por nuk e lexon t trin. Poende, Nielsen i ndrron edhe vet nocionet lexim e lexues: lexuesin e quan user, nga anglishtja e q n shqip d.m.th., prdorues, ndrsa leximin e quan skanim (they scan the page). Jo pa nj ton cinik sht propozuar prshtatja e gjuhs s shkruar veanrisht pr kompjuterin, krijimi i nj sintakse t re t veant pr kt lexues t pavmendshm (Riccardo Stagliano, Gazetaria 2.0, 2004, f. 63). Pyetja sa lexohet sot? nuk e tregon vetm prmasn kulturore
472

R E V I S T

L E T R A R E

t shoqris shqiptare, po n prputhje me prmasn ekzistenciale t leximit, kjo pyetje mund t shtrohet edhe n form tjetr: sa e ndikojm t ardhmen ne, pjestart e ksaj shoqrie? Nse leximi npr histori ka qen faktor ekzistencial, nse ai shrben pr t krijuar nj databaz pr synimet e ardhshme, leximi sht investim i sigurt n ardhmri. Sa bhet ky investim n shoqrin shqiptare? Nse duam ta shndrrojm kt pyetje edhe m tej n shtje politike, ajo do t formsohej kshtu: sa investojn qeverit shqiptare n leximin e librit? Sa investojn n prhapjen e tij? Sa e subvencionojn botimin e tij? Sa jan t interesuar qeverit pr botimet kapitale, si enciklopedit e fjalort e ndryshm, t cilt jan librat m iluminist? Nuk besoj se dikush mund t ket nj prgjigje optimiste n gjith kto dhe n pyetje t tjera t ngjashme. Gjendja sht edhe m e mjerueshme se sa po e paraqesim. Vetm n kt vit, m 2010, n hapsirn shqiptare sht hequr ngarkesa doganore nga libri q hyn n Kosov. Duke mos investuar n botimin, prhapjen dhe leximin e librit, klasa politike shqiptare po e dnon veten. Kshtu, mosleximi sht shndrruar n standard jo vetm pr qytetarin mesatar, por edhe pr vet klasn politike. Si pasoj e mosleximit t duhur, klasa politike shqiptare e ka varfruar politikn, duke mjegulluar vizionin dhe qllimin e largt t saj, duke e shndrruar politikn n makiavelizm t bastarduar, n makinacione meskine pr pushtet, pr dominim dhe pr para. Se ka do t thot pr nj shoqri ekzistimi i nj klase udhheqse politike pa vizion t qart, dhe n vend t saj, me gjenerozitet habits pr makiavelizm, apo pr bizantinizm, si sht m tradicionale n hapsirn shqiptare t shenjohet kjo prirje politike, kjo sht nj shtje tepr e rndsishme, por jasht kufijve t ksaj eseje. N vend t prgjigjes dhe t prfundimit mund t bhen nj varg pyetjesh t tjera n vorbulln e ktij diskutimi. Cili sht interesi i shoqris son n arsim, n energjin elektrike, n turizm, n infrastruktur rrugore...etj.? Cili sht roli i shqiptarve n dhjet apo n njzet vjett e ardhshm n Ballkan e n Evrop? Pyetjet e tilla duken teorike, por n t vrtet jan shum praktike, jan esenciale pr kulturn ekzistenciale t nj shoqrie. Leximi, n ciln do form t tij, dhe ekzistenca e shoqris jan koncepte q e plotsojn njritjetrin. Duke lexuar t kaluarn, shkruhet e ardhmja.

473

R E V I S T

L E T R A R E

I
Ibrahim Berisha

ciologjis s komunikimeve, shkrimtar, eseist. Ka botuar vepra n gjini dhe domene t ndryshme. N fushn e komunikimit: Sociokultur, Medie dhe agjenst e komunikimeve, Medie dhe tranzicioni, Konvergjenca intelektuale etj.; n proz: Origjina e rinjohjes, Gruaja e vetmis, Fisi i mbretrve t humbur, Kafazi i friks. N poezi: Hardhia e mureve, Lakimi i errave, Siprfaqja e s diele, Hija e pritjes etj. sht prkthyer n disa gjuh, sht prezantuar n disa antologji dhe sht shprblyer disa her me mime t mdha letrare pr veprat e tij.

brahim Berisha (1955) sht doktor i so-

Liria intelektuale
Eseja pr lirin e t menduarit dhe lirin e fjals ia vlen t fillohet me sentencn e shkrimtarit amerikane Mark Tuen se vetm t vdekurve u lejohet t flasin t vrtetn. Prkundr Tuen, psikologu social Erih From, prmes hulumtimeve empirike mbrriti t zbuloj fenomenin vetfrenues q do t jet dominues n shoqrin e sotme. Njerzit sipas tij, nuk jan t dhn mbas liris, s paku jo aq sa thon, paraqiten t jen dhe t duken se duan t jen. Andaj, From zbulon se njerzit nuk e duan lirin, s paku jo aq sa thon dhe aq sa u duhet. Natyrisht, nuk sht fjala pr lirin fizike - q Shopenhaueri e prcakton si liri t nivelit m t ult, por fjala sht pr lirin intelektuale dhe shpirtrore. Sot, n kontekstin e psikosociologjis s Fromit, mund t shtrohet pyetja, pra gjithnj n kontekstin edhe t tems: A ekziston frika intelektuale nga liria dhe njkohshm edhe nj mekanizm mbrojts korrelativ, ajo: ikje nga liria? Logjika konformiste tipike e intelektualit, sipas From n studimin Shoqria e shndosh, sht kjo: Un duhet t bj at q bjn t gjith. Andaj, duhet t pajtohem. Nuk guxoj t jem tjetr. Nuk guxoj t pyes nse kam apo jo t drejt, por vetm nse kam arritur t prshtatem, se nuk jam i veant, i ndryshm nga t tjert. Mbi mua nuk ka forc askush, prve turms, pjes e s cils jam dhe i nnshtrohem. Duket pr t sqaruar kt sjellje mund t ndihmoj njohja e prvojave t
474

R E V I S T

L E T R A R E

vendeve autoritare. Mungesa e edukats demokratike koh t gjat n Itali dhe n Gjermani, sipas Fromit, ndikoi q liria pr dik t jet qllim i dshiruar, ndrsa pr pjesn drrmuese t bhet nj krcnim. Kemi t bjm me dik dhe me popullin dhe popujt, q jan t krcnuar. Po emrues i prbashkt sht krcnimi. Nuk ishte ndonj risi, kur mbas rnies s komunizmit, mu nga gjatsia e shtrngimit totalitar, nuk ishte e mundur tu shptohej recidiveve t shprehura n formn e rindrtimit t karizmatizmit pasdiktatorial prmes autoritarizmit parademokratik. ndodhi vrtet me gardn elite intelektuale q u krijua n regjimin totalitar? Nuk mund t shmanget fakti se secili regjim autoritar ka edhe nj gard elite intelektuale, t ciln jo vetm n kriz e v n ball t opsioneve, ndonjher edhe irracionale. sht ky nj prejudikim konvergjues ndrmjet t ashtuquajturs forc intelektuale me forcn politike, t cilat bashk e bjn pushtetin kulturor, apo edhe pushtetin shtetror, se n kto modele sistemesh, pushteti kulturor sht pjes e pushtetit shtetror. N cilin ekstrem mund t instrumentalizohen intelektualt e shoqrive autoritare, dshmuan proceset n fund t shekullit t kaluar n Serbi, n t ciln ishin pikrisht akademikt, shkrimtart, profesort, ata q orientuan proceset tragjike, johumane, q percepituan n tragjedi masive t popujve joserb. Fare i leht duket arsyetimi se kta intelektual doln nga nj model autoritar dhe vetm vazhduan me filozofin e njjt, kur morn n duar edhe armn e pushtetit real. Po, nuk sht edhe e thjesht t prcaktohet, nse fjala sht vetm pr mungesn e edukats demokratike. Fjala sht m shum pr teprin e kulturs dhe filozofis, kjo si nj edukat dhe tradit zyrtare shoviniste, e nacionalizmit shtetror dhe munges e energjis humane intelektuale. Fjalimet dhe veprat artistike t periudhs s nxitjes s lufts ishin t mbushura me energji irracionale, emocionale, burime q nxisin urrejtje dhe trbim kundr popujve t tjer. Ishte kjo energjia, e cila e bartur edhe n masn e hutuar dhe t frikshme, nga procesi i ndryshimit t sistemit, do t shprthente bashk me energjin e ksaj mase, duke prdorur forcn dhe duke ln mnjan vlerat etike, pr t cilat mendohej se ishin m t fuqishme se sa n t vrtet u dshmua gjat luftrave q pasuan njra mbas tjetrs nga Sllovenia deri n Kosov. N at kondicion fjalish motivuese, vrehet se intelektualt serb veprimet politike dhe nacionale i ndrtuan mbi tragjedin historike t imagjinuar jo rrall, dhe t drejtn pr hakmarrje. S dyti, nacionalizmi q ata prodhuan, vazhdojn fatkeqsisht edhe sot, u mua dhe prore u plasua
475

R E V I S T

L E T R A R E

prmes indoktrinimit, si nj veprim i domosdoshm, n kt rast edhe i mir. A mund t bhet gj pa lirin? Do t provoj t prcaktoj shumkuptimsin e liris, mbasi e kam trajtuar edhe n punime m par. N fillim t them, se prore duket ajo m e pafundme dhe m e panjohur. Ekziston dhe ka ekzistuar paragjykimi pr lirin. Njeriu e ka vshtir ta dij sakt, cila liri i mungon dhe ku do ta gjej at q nuk e ka. M thjesht thn, liria bn pjes n fushn e t drejtat dhe lirive t njeriut dhe ajo nuk duhet barazuar me detyrimet dhe prgjegjsit. Krespi vren me t drejt se hapsira e detyrimeve sht m e gjer se sa hapsira e lirive. Liria dhe e drejta njerzore dalin nga natyra e tij si nj qenie e lir dhe e dinjitetit q ka t bj me prkatsin e atij lloji njerzor. (Krespi 2002:112). N ann tjetr, ekziston edhe nj norm themelore q tregon dimensionin real t saj. T drejtat jan t prfshira n nenin 10 (1) t Konvents Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut dhe Lirive Themelore, ku thuhet: Secili ka t drejtn e shprehjes s lir. Kjo e drejt do t prfshij lirin pr mbajtjen e mendimeve dhe pranimin dhe dhnien e informacioneve dhe ideve pa ndrhyrjen e autoriteteve publike, pavarsisht nga kufijt. Megjithat, neni 10 (2) parasheh q: Ushtrimi i lirive, mbasi prmban me vete detyr dhe prgjegjsi, mund t jet subjekt i formaliteteve, kushteve, kufizimeve dhe sanksioneve t parashikuara nga ligji dhe n nj shoqri demokratike, sht n interes t siguris kombtare, integritetit territorial. T shohim m tej si mund t duket liria nga aspekti teorik, normativ, fizik dhe racional. Nj prkufizim i liris - (libertas), kthyer n gjuhn shqipe, do t thot, t mos ekzistoj dhuna. Polici, ushtari, paramilitari, politikani, qeveritari, jan ata q provojn dhe mund t realizojn praktikisht kt kufizim. Pra, kjo sht dhuna fizike, dhuna e marrjes dhe e keqprdorimit t forcs q disponon zyrtari i paautorizuar dhe i autorizuari zyrtar. Dhun q mund t ket arsyen pse tjetri sht tjetr, dhun pse ai nuk sht sikur ti. Hugo Blejk, duke analizuar kt model lirie, vlerson: As edhe nj vend i vetm nuk mund t jetoj n liri, nse qytetart e saj mund t rrezikohen financiarisht dhe fizikisht, pr shkak se e kritikojn qeverin, veprimet e saj apo edhe shrbtort e saj. Nse e zbresim n nivelin praktik shtjen, tek intelektuali, kjo do t thot: t mos ekzistoj dhuna ndaj ideve dhe prodhimeve t intelektualve. S pari, asnj institucion dhe asnj grup interesi formal dhe joformal,
476

R E V I S T

L E T R A R E

nuk lejohet t promovoj platform t mobilizimit ideologjik (madje tashti e tra bhet n emr t demokracis). Pastaj, t mos ket grupe dhe shrbtor t stimuluar jashtinstitucional, t cilt krcnojn dhe rrezikojn intelektualin pse flet i paautorizuar nga qendrat e forcs, qendrat joformale dhe ato t mobilizimit ideologjik. Po kta intelektual, t cilt mbasi jan privuar nga e drejta normale ekzistenciale, politika dhe forca e autorizuar dhe e paautorizuar e pushteteve politike dhe qeveritare, i prmendin dhe i duan mbules vetm n fushata zgjedhore apo kriza sociale e politike. S dyti, t mos ndshkohet intelektuali nse nuk e pranon poetizimin e realitetit ashtu si paraqitet n ritualet e zakonshme formale politike. Apo n striptizimet kulturore - politike. S treti, intelektuali nuk mund t jet pjes e ritmizimit t sjelljes dhe mendimit ceremonial q sht aq i pranishm n prditshmrin formale. Pra, intelektuali nuk mund t jet as objekt dhe as subjekt i ritualizimit. Intelektuali, nga vet natyra e tij atipike, nuk prcjell mesazhe oportune, po krijon ide pr t mnjanuar realitetin oportun. Do par edhe prmbajtjen antropologjike t liris. N aspektin antropologjik liria prcaktohet si mundsi pr t zgjedhur nga m shum forma, si dhe mundsi e prcaktimit t njeriut prball tjetrit dhe forcs s tij. far n t vrtet ka mundsi t zgjedh intelektuali prball forcs legale dhe jolegale n nj shoqri tranzicioni dhe krize? S pari, a ekziston fare nocioni mundsi, apo alternativ e zgjedhjes. Intelektuali nuk mund t zgjedh asgj, apo mund t zgjedh fare pak, sepse ekzistojn pak alternativa t zgjedhjes, mbasi pr t dhe punn e tij, vendosin qendrat e forcs - jointelektuale, paraintelektuale, t cilat e shikojn si armik dhe nj rrezikues i kundrejt i qetsis dhe rehatis shtetrore, nacionale etj. Pra, vendos politika oportune, e cila n praktik ndodh kaq hapur, edhe ata q jan n t, provon ti shndrroj n intelektual johuman - pararoj ndshkuese t alternativave. Nse nj intelektual punon pa far prkrahjeje n nj projekt shkencor, artistik, letrar etj., disa vite dhe duhet ti bj t gjitha kto me investime t veta, kjo nnkupton se ndshkimi ekzistencial iu ka shqiptuar atij nga politikat johumane, vendosur n institucione formale. N aspektin politik, liria definohet si pavarsi e popullit nga vullneti i pakontrolluar i individit, ose pavarsia e shteteve nga ndikimi, presioni dhe krcnimi i shteteve t tjera. A ka vullnet t pakontrolluar t individit n shoqrin e krizs, i cili edhe manifestohet n lirin dhe punn kufizuese t
477

R E V I S T

L E T R A R E

intelektualit? Nuk duhet lvizur nga vendi, por vetm duhet shikuar prreth pr t par se vullneti dhe forca e individve (autoriteteve) sht shum m e fuqishme se forca e ligjit. N shoqrit e krizs zakonisht ndodh q prpara individit, zyrtarit t fort, ligji nuk vepron i plot. E tra kjo shpjegohet me akumulimin, koncentrimin, favorizimin e privilegjeve enorme publike dhe jopublike te njerz t veant dhe injorimin shumdimensional institucional q i bhet puns s intelektualve. Thn thjesht: T zgjedhsh do t thot t kesh vrtet mundsi pr t zgjedhur pr vetveten dhe jo zgjedhjen ta bjn t tjert pr ty. N fakt, pr intelektualin n shoqrit e krizs zgjedhin grupe konformiste: mediokrit e homogjenizuar n institucione. Dimensioni tjetr i liris sht ai qytetar. Liria qytetare, sht definuar si liri e shtypit, mendimit, tubimit dhe marrveshjes, e puns shkencore dhe artistike etj. Secili fjalim, q paraqet mendim apo vlersim (opinion) sht i lir dhe nuk duhet ti nnshtrohet ndonj ndshkimi, ndjekjeje apo krcnimi, por kjo nnkupton se ai mund ti shtrohet s drejts pr prgjigje dhe polemik, dhe pastaj mund t bhet edhe rast i kritiks dhe vlersimit publik. Liria e intelektualit jeton nga e vrteta, ndrsa forca e paraintelektualit jeton nga t pavrtetat dhe gjysm t vrtetat. Ky sht dallimi. Cila sht e vrteta pr lirin ton, intelektuale, shpirtrore? Kjo sht nj pyetje q nuk mund t marr prgjigje t prer, sepse pr mendjen racionale, intelektualt lirin e plot ende nuk e kan njohur n kt vend, ku si askund emocionalisht, me romantizm dhe folklor, iu ka knduar e shkruar. Liria sht mbase vetm tek ata q kan forcn, shkakun n duart e tyre, mundsin e krcnimit dhe nnmimi, t ndshkimit dhe pasojs. Sot, politika nuk e prfill mendimin e Shelingut, i cili thoshte se nse qytetrimi ka pasur nj progres, ai sht realizuar duke shfrytzuar idet q kan prodhuar intelektualt. far t thuhet pr shoqrin ton t Kosovs? Ia vlen gjykimi prjashtues: Progresi - e mira, sht e Atyre (e forcs politike dhe forcave t tjera t bashkuara me politikn), ndrsa regresi - e keqja, sht vetm e intelektualve (profesorve, shkrimtarve, artistve, mjekve, gazetarve...). Nj kso teze e ka pasur edhe regjimi kolonial, madje n Kosov n nj form ende m t ashpr, kur pr do pun kishte nj fajtor kujdestar, dhe pra krahas shqiptarit, ishte intelektuali. Edhe mbas prfundimit t lufts n Kosov (1999) kishte nj politizim ekstrem t institucioneve kulturore, politike, arsimore, sociale dhe, politika donte t kontrolloj gjithka, pikrisht kjo politik e politikanve q i duan prore m
478

R E V I S T

L E T R A R E

shum privilegjet dhe m pak prgjegjsit. Megjithat, duhet pasur parasysh se ka do t thot t jesh intelektual, edhe pse nuk ka ndonj prkufizim konsensual. Por, ka nj konsensus kur prkufizohet pozita dhe funksioni i intelektualit, nse do t shohim rastin e shoqrive t krizs, funksion q nuk sht i qart plotsisht dhe sht i prcjell m me shum heshtje se sa me reagim. Heshtja mund edhe t jet prgjigje provokuese e vetme pr tr at q ndodhi n format m t ndryshme pr ta br t munguar lirin e shprehjes, mendimin dhe gjykimin kritik. Prore nse hesht intelektuali, nse nuk do t jap nj prgjigje kritike e racionale, ai do t jap nj prgjigje morale, mbasi n fund t fundit edhe prgjegjsia e tij sht morale, nse i shmanget detyrimit plotsues t fjals kur nuk duhet t hesht. Kjo sht ditur q nga Antika. N fund t fundit, morali sot identifikon vlera t ndryshme n nj shoqri. Andaj kush do ta kuptoj intelektualin nse ai punon si nj qenie morale dhe profesionale n nj ambient jomoral dhe joprofesional? Pr kt, duhet br nj sqarim lidhur me dallimin ndrmjet ligjit dhe norms mbasi edhe intelektuali sht i detyruar t punoj n nj ambient normativ dhe ligjor. Mbasi, morali nuk sht i njjt si ligji, dhe kufizimet morale nuk jan t njjta si rregullat ligjore. Morali e shpreh at q ne duhet t punojm n mnyr q t jemi qenie morale dhe profesionale, ndrsa ligji koncentrohet n at pikn e fundme nn t ciln nuk guxojm t rrshqasim. Etika merret me sjelljen ideale, ndrsa ligji merret me standardet minimale ( Black &Steel & Barney, 1993). Morali n nj kuptim m t gjer sht form e vetdijes shoqrore, trsi e detyrimeve t pashkruara, zakoneve-traditave dhe normave, t cilat jan t pranuara n jetn e nj bashksie. Rregullat morale dallojn n koh dhe hapsir, nuk jan t dhna njher e prgjithmon. N nj koh dhe hapsir vlejn norma morale t ndryshme. Ishte morali i Sokratit n versionin themelor t tij si (mos, moris) zakon, vullnet, e drejt, shkurt, trsi e normave q prcaktoi t mirn dhe t keqen, t drejtn nga e padrejtn ai q e detyroi t flijohej. N Mbrojtja e Sokratit t Platonit, Sokrati thot se kishte studiuar shtetart, zejtart, poett dhe oratort. Filozofi, prfundon pas ksaj, se un jam m i menuri ndr kta, t cilt mendojn se din edhe at q nuk e din, kurse un e di se nuk di asgj. Ai fitoi armiq shum, pr shkak t ktij mendimi. Mos mendoni o qytetar t Athins, t punoj para jush at q un mendoj se nuk
479

R E V I S T

L E T R A R E

sht e mir (Platoni, 1986) Pra, shkurt thn, nj shoqri jeton nga sasia dhe vlera e prodhimit t s vrtets dhe liris. Secila shoqri ka kategorin e prodhuesve dhe t konsumuesve, t vrtets dhe t liris. Nuk themi gj t re, sikur edhe n vende t transicionit dhe t krizs, edhe n Kosov ka nj raport t pabarabart ndrmjet prodhuesve dhe konsumuese t dy ktyre kategorive themelore humane. Liria sht munges e zakonshme andaj ajo sht edhe e teprt, sht larg nga prodhuesit e saj, sht e lidhur me t vrtetn e paarritshme. E vrteta pozitive sht n fakt e vrteta negative q krkon t thuhet, por nuk ka si t thuhet dhe pjesa drrmuese e opinionit as q di se ekziston dhe as q do ta kuptoj ndonjher se ajo fare ka ekzistuar. Edhe lidhur me t vrtetn ka disa qasje. Nj qasje e vn n raportet e menaxhimit t publikut, duke e prkufizuar at n prizmin: E vrteta sht vetm ajo q sht e rndsishme pr publikun. Por, nuk duhet harruar se e vrteta, ve karakterit subjektiv, ka edhe at objektiv. N t shumtn e herve qensia e s vrtets sht e prcaktuar nga pozicionimi i recepientit dhe ktu luajn rol t madh faktor t ndryshm, si: ekonomik, social, kulturor, religjioz, historik etj., si dhe vet mnyra e komunikimit. Cila sht e vrteta e liris s fjals? A mohet m shum shkruesi (shek. XXI) pr guximin se sa pr faktet e idet e paraqitura? sht fjala pr kufizimin, si guri themelor i ngecjes kulturore. Fjala? Edhe nse n nj moment pason ndrprerja, q pasqyrohet me dhun, konflikt, goditje etj., n fund fjalosja duhet t mbyllet me fjal, prkatsisht t filloj me fjal t re komunikimi i ndrprer. Martin Garbus shkruan: Nse qllimi yn sht t kemi sa m shum liri t fjals, ather duhet t ndrmarrim hapa konkret n kt drejtim. Nse dikush thot se Holokausti nuk ka ndodhur dhe se Himleri dhe Hitleri ishin djelmosha t shklqyeshm, me kt thnie, besoni, ata i kan ndihmuar vnies s dialogut pr kt shtje. Kto argumente jan t paarsyeshme dhe njerzit kshtu edhe mund ti konsiderojn, andaj ato duhet qitur n drit. Logjika e dominuar nga fitimi sot do t mund t infektohej nga shembuj q vijn nga fusha e biznesit, t njohura n etikn profesionale. Duhet pranuar apo jo gabimin dhe si duhet br, nse po? Kur n nj prodhim material ka nj gabim, i cili nuk vrehet dhe e lndon konsumuesin, biznesmeni duhet t vendos shpejt, t bj me dije, ta trheq nga tregu at derisa t prmirsoj gabimet, dhe kjo, dihet se
480

R E V I S T

L E T R A R E

do t kushtoj shum mjete. Por, duhet pasur parasysh se shum udhheqs biznesesh me backgraund t mir moral mund t bjn gabime etike, njsoj sikur edhe intelektualt me idet e tyre jofunksionale. Nj biznesmen mund edhe t pranoj gabimin sikur bri, dhe e tra u kthye n rrjedha normale mbas nj viti, por kt nuk e bjn intelektualt dhe e keqja edhe kur e bjn, idet e tyre do t vazhdojn pavarsisht qndrimit personal. Nuk do t kishte ndonj efekt t madh nse Hitleri pr t gjall t tij do t thrriste se nuk qndronte m mbrapa ideve dhe filozofis s tij t paraqitur n Main Kampf. Madje duhet pasur parasysh edhe nj fakt tjetr pr intelektualt. N sfern intelektuale mund t vlersohet se gjynahet shpesh i bjn njerzit q faktikisht pr kt as nuk jan t vetdijshm. Kt e thekson edhe Hana Arend dhe Prima Levi kur prfundojn se Holokaustin n Luftn e Dyt Botrore nuk e kan br njerz t veant, prbindsha, por njerz krejt t zakonshm, t thjesht, t cilt n rrethana t tjera sociale dhe t realitetit, do t mund t bnin akte dhe veprime etike t mira. N kt kontekst, do pranuar, se t gjith njerzit q bjn gabime, dhe, madje edhe krime t rnda, mund t jen njerz t thjesht me inteligjenc mesatare, me apo pa predispozita kriminale. Por, shtja sht nse shkelen parimet etike n mnyr t vetdijshme apo t pavetdijshme, nse kjo shkelje sht me predispozita individuale apo kolektive. Ne duhet t mendojm pr idet si pjes e menaxhimit t publikut. Veprimi praktik nuk duket i ndar nga ai i paraqitjes publike. Rndsia e paraqitjes s mendimeve prpara opinionit, n secilin koh e vend mund t vlersohet si pjes e prgjegjsis pr sistemin e gjer komunikues. Po, edhe kulturor. S paku kshtu mund t kuptohet modeli euro-amerikan i komunikimit. Shoqria duhet t jet e pjekur dhe prgjegjse pr t absorbuar apo pr ti hedhur disa ide. Ekziston mundsia q ndonj njeri t infektohet nga gjra t kqija, sht shum e rndsishme q njerzve tu mundsohet t thon mendimet e tyre, sepse nse kjo nuk ndodh, ather nj vend dhe nj shoqri humb nga kreativiteti. Kjo baraspesh e rrezikshme e v gurin themeltar t SHBA-ve, vazhdon Garbus. N fund pr lirin teknologjike. Ka mundsi q t mbrohet e gjitha nga fjala e lir dhe deri n far kuptimi ajo do t thot se sht liri? T mos harrohet pikrisht tashti efekti i shtuar teknologjik. N astin q u vu mekanizmi i mbrojtjes s prmbajtjes s televizionit (ipi), apo mekanizmi
481

R E V I S T

L E T R A R E

mbrojts n internet, dikush e gjeti mnyrn pr t ndrhyr dhe thyer pengesat. Interneti ndoshta sht mjeti m i fuqishm q posedojm pr ruajtjen e liris s shprehjes dhe t drejtave t njeriut, kishte thn Vivien Reding, Komisionar pr Shoqri Informative dhe Media i Komisionit Evropian n qershor 2005 (Lowrey, Burleson 2005). Kjo sht nj situat e ngjashme sikur me rrn e gjall. Pra, eksperti juridik Garbus e beson lirin e pakufizueshme t fjals, pavarsisht nga prmbajtja dhe mesazhi. Ai sht i njohur se kishte paraqitur pikpamjen prpara gjyqit se neo-nazistve duhej krijuar kushtet q n mnyr krejtsisht t lir t thon at q mendojn, pavarsisht se ai vet ishte me prejardhje ifute. M von Garbus ka pranuar se nga fjalori i nazistve ishte fyer shum edhe ai se kishte pasur shum viktima n familjen e tij. Ky sht, n parim, modeli euro-amerikan i demokracis, prkatsisht i liris s mendimit, i manifestuar me shum prkushtim edhe prmes mjeteve t informimit, t shkruara dhe elektronike. sht fjal e lir e vrteta e doherhme? Kjo sht nj nga shtjet m t diskutueshme n jetn e publikut se ajo mori prmasn e masives dhe tashti edhe t globales? Ian Hargreaves, profesor n Kardif, mbron pikpamjen se n komunikimet formale e publike: Ambicia dhe shkathtsia sot mohet m shum se nderi. Nuk ka shum ndershmri edhe n komunikimet kritike, intelektuale sot, mbasi e tra po diktohet nga tregu, krkesa e tij. N fund: frika nga fjala e lir n shoqrit e krizs sht shum e madhe. Nuk sht fjala pr opinionin e publikut, por pr kontrolluesit e opinioneve, t cilt, n emr t ktyre opinioneve, arsyetojn fshehjen e s vrtets pozitive. Po, m sakt, e vrteta pozitive sht n fakt e vrteta negative q krkon t thuhet, por nuk ka si t thuhet dhe pjesa drrmuese e opinionit as q di se ekziston. N emr t ksaj mosekzistence ngrihen sistemet, kufizimet q na rrethojn n t gjitha ant dhe qytetart kryesisht jan komod dhe t lumtur mbasi nuk e vrejn kt kufizim. Duhet pasur parasysh edhe faktin e legalitetit. Ndrsa intelektuali kushtzohet nga procesi i krijimit, qeveria krijon mnyra pr t ndrhyr n mnyra t ligjshme n politikat mediale dhe n shoqrit joautoritare. Kontrolli i publikes intelektuale, n shoqrit joautoritare n prgjithsi arsyetohet n katr raste: kur rrezikohet ligjshmria dhe shteti, interesi nacional nga tradhtia dhe kryengritja; kur krcnohet sekreti shtetror; kur
482

R E V I S T

L E T R A R E

duhet mbrojtur reputacioni individual dhe jeta private; 4. kur duhet ruajtur standardi i moralit sundues t shoqris. (Graber, 2000) N komunikimet e prditshme formale dhe joformale dgjohet prore e m shpesh, fjala konformizm. N ann tjetr, konformizmi intelektual sht nj kultur e sjelljes. Kjo do t mjaftonte pr t prkufizuar nj nga format e prhapura t kulturs s sjelljes s ksaj kategorie profesionale. Nse flasim pr Kosovn, kontekstin e saj intelektual, ather po qe se nuk mund t themi pa droj, se ajo paraqet nj ambient shoqror dominues konformist, ather gjithsesi, se ka konformizm t theksuar, po se po. Njerzit pr nga natyra dhe situatat sociale jan prshtatur t jen konformist. N fund t fundit, e tra kjo nuk sht edhe pa nj arsyetim t mbshtetur, pasi nuk sht di q gjendet vetm n ambientin ton publike. Nga konformizmi sht e prekur gjersisht edhe shoqria perndimore dhe reflekset e saj, jan t theksuara edhe n shoqrit e krizs, apo n shoqrit posdiktatoriale. Kur e trajton kt tem studiuesi amerikan i opinioneve Eish, duke u ndikuar nga raportet brendamerikane, bn cilsimin e konformizmit nj emr t dyt t njeriut. D.m.th., aty ku takon njeriun takon edhe mundsin e paraqitjes s konfromizmit. Me kt ai prcakton prshtatjen jokritike t individit kundrejt diktatit t grupit apo turms. Ai bn fjal pr vlerat, mendimet dhe qndrimet q merren nn presionin e turms. Pr t qen m binds se konformizmi sht kultur e sjelljes, ai kryen nj eksperiment, rezultatet e t cilit u bn referenc e gjer. Eish vendos disa njerz t vet bashk me nj grup m t madh eksperimentues, n t cilin ata q ishin m hert aty paraqesin mendime qllimisht t gabuara pr storiet q kishin par. Pothuaj t gjith pjesmarrsit e mpastajshm prsrisin at q kishin dgjuar, d.m.th., gabojn pavarsisht se me syt e tyre pak m par shohin gjra fare t tjera. Prandaj, mund t shtrohet pyetja n kontekstin e rezultatit t eksperimentit: Shohim apo jo me syt tan, flasim apo jo me gojn ton, mendojm apo jo me kokn, mendjen ton? Po kjo, ishte dhe sht shtja? Kshtu, mund t prfundohet se bota sht e mbretruar nga konformizmi, pikrisht ashtu si thot edhe Eish. Ai vshtron edhe intelektualin n kt eksperiment, i cili sipas tij, megjithat dallon nga njerzit tjer se sht prodhues, sistematizues, shprndars dhe interpretues kritik i ideve. Po konformizmin e rrisin pikrisht intelektualt, me respektin dhe autoritetin e tyre. Njerzit pa nj gjykim kritik pranojn idet e intelektualve, t cilat jo rrall ato mund t mos jen adopte me realitetin. Prkundrazi, e bjn
483

R E V I S T

L E T R A R E

viktim njeriun e zakonshm. N ann tjetr, eslav Milloshi, po n kt koncept trajtimi, n librin e tij Mendja e robruar flet pr mimetizmin e shumics, vemas mimetizmin e intelektualve. Personifikim i intelektualit t till sht njeriu q di mendon, tjetr flet dhe krejt tjetr punon. Msohet ti doj shtyllat dhe telat e ngritura prreth tij. Ky intelektual fshihet prore dhe mban mask n fytyr, shkruan Millosh. Ai kta intelektual i ka quajtur katman duke identifikuar pes tipa (ai e shkruan - lloje): ketman nacional, pastaj ketman estetik, profesional - n shkenc, metafizik dhe katman etik. Mendja e robruar, kthyer n gjuhn pragmatike d.m.th., mendje dhe mendim i robruar, apo intelektual i robruar apo edhe i vet-robruar (konformizm). Konformizmi na detyron t shohim se cila sht liria n raport me dijen. Ka nj lidhje t ngusht ndrmjet liris dhe intelektualit. Kur njerzit dalin nga kornizat pr t cilat secili pajtohet se i udhheqin aktet e fjalimit, ather ndonj akt tjetr i fjalimit do t mund t shtyhej t dal n siprfaqe, si prpjekje pr t dal jasht. Dallimet n mes t asaj se far njerzit bjn formalisht dhe far ata n t vrtet bjn, mund t ju msojn juve dika rreth t arave/plasave n faktet shoqrore, t ara/ plasje t cilat ju mundsojn juve t vreni kontradiktat n idet aktuale rreth asaj se far sht bota dhe si funksionon ajo... (Habermas,1962) Ende nuk sht br nj hulumtim i plot pr t treguar reflektimin dhe pamjen e intelektualit ndikuar nga, dhe ndikues n masmedia, e ndrlidhur kjo me peshn q do ta ket ai n fushn e marrdhnieve publike, prkatsisht n gjith sfern publike. N kontekst t qasjes son, sfern publike do kuptuar vetm si nj rrjet t komunikimit t informatave dhe pikpamjeve. Ndrkoh, nuk mund t mohohet fakti se shum emisione mediatike kan vlera dhe elemente intelektuale, por ato nuk jan trsisht intelektuale. Ndrtimi i tyre nuk mbshtetet n strukturn e parimeve t thellsis, precizitetit, qartsis dhe origjinalitetit t mendimeve, ideve dhe fakteve. Madje sht vrejtur edhe mungesa pr t pasur nj gjykim m t qart, se far sht n t vrtet intelektuali i paraqitur dhe cili sht artikulimi i tij mediatik. Si duhet t imponohet ai, dhe n cilat raste mund t shtohet roli dhe a mund ky rol te jet i rndsishm? Mos ky rol i jepet padrejtsisht. Natyra e prmbajtjeve mediale, t shumtn e herve, zhvendos pozitn intelektuale, me orbit t zgjedhur, n at maskomunikuese, duke e zhvendosur edhe thellsin e mendimit n siprfaqe, por edhe n
484

R E V I S T

L E T R A R E

t kuptuar m t leht nga publiku. Pra, edhe m tej, nuk sht e leht t interpretohet pozita dhe ndikimi i intelektualit n sfern publike, forca e tij pr t ndryshuar proceset dhe ngjarjet kryesore sociale. Intelektuali, edhe n misionin e tij primar nuk e ka rolin, sa mund t ndryshoj rrjedhat kryesore, por ato mund ti sqaroj dhe ti lehtsoj pr ti kuptuar, n mnyr q ata q duan ti ndryshojn, kryesisht institucionet dhe elementt e strukturuar, edhe ta bjn kt me nj efikasitet m t madh. N nj bised t botuar n Magazine Littraire, antropologu i njohur Lvi-Strauss duke iu prgjigjur Dominique-Antoine Grison, lidhur me angazhimin publik t intelektualit, prgjigjet: A duhet intelektuali t marr qndrim ndaj problemeve t mdha botrore? A sht ky mision i tij. Mendoj se duhet t nuancohen dhe t dallohen gjrat. Nse intelektuali ia prkushton refleksionin e tij dhe problemeve t tij, ather m sht e arsyeshme q ai t marr qndrim. Por, nse refleksionet e tij ua prkushton shtjeve t tjera, problemeve t tjera, ather nuk di kur dikush do t gjej koh q me shqetsim t njjt t mund t mendoj edhe pr probleme botrore (Strauss, 1985). Po cili sht intelektuali n raport me median, kt e prkufizim provon ta bj filozofi dhe sociologu gjerman Jurgen Habermas n The past as a future. Ai duke kthyer sociologjin e tij kritike n praktik, n mundsin historike dhe t s ardhmes, vlerson se roli i intelektualve mbshtetet n qasjen e lir dhe t shpejt t tij n mediat e komunikimit masiv. Do pasur parasysh se ai presupozon ekzistimin e sfers s prgjithshme publike si nj forum pr shkmbimin e opinioneve dhe fakteve n t cilat publiku duhet t ket qasje. Po u mbshtet mendimi i Habermasit, ather nj intelektual n shoqrin moderne, nuk mund t vlersohet i plot, nse nuk ka relacione aktive dhe kreative me opinionin publik. N kt kontekst, Habermas vazhdon se nj nga parakushtet e t qenit intelektual sht q njeriu t ndikoj n krijimin e opinionit publik, por edhe nprmjet t riprtritjes dhe aktivizimit t debatit prkitazi me shtjet e ndjeshme n shoqri. Habermas vren se vendimet politike dhe strategjit ndaj t cilave dikur kishin qasje vetm t privilegjuarit absolutist, tanim t paktn n teori, i jan ofruar publikut t gjer. Kshtu, institucioni i prjashtimit apo i glorifikimit n shoqrin dhe shkencn moderne nuk kan m kuptimin q kishin n shoqrit e komunikimeve t vshtira, t mundshme pr tu kontrolluar, ndaluar dhe sanksionuar. Rrjeti digjital i komunikimeve dhe informatave, ka rrnuar kt
485

R E V I S T

L E T R A R E

kuptim duke hapur shum botn e shkrimtarit dhe veprs s tij, prkatsisht duke e lidhur at tashti me dimensionin e gjersis, universalizmit kulturor dhe intelektual dhe duke e hequr nga varsia, pavarsisht nse sht afr apo larg qendrave t vendosjes. Habermans ka vrejtur me t drejt se zri i intelektualit, n kt rast edhe i shkrimtarit, sht z jasht institucional dhe z jasht strukturave t pranuara politike, q shndrrohet n mbrojts t kauzs pr t ciln nuk mund t gjendet zri adekuat n arenn zyrtare t jets publike. Natyrisht se nuk do t mbrohej i plot vlersimi i filozofit gjerman po u mendua se intelektuali mediatik duhet br nj z institucional q mbetet n suaza t konformizmit dhe pragmatizmit konvencional. A vren se intelektuali sht nj fenomen evropian i fundshekullit t XIX dhe fillimshekullit XX q presupozon sfern politike publike t zhvilluar mir. Intelektuali pozicionohet n cilsin e zdhnsit dhe mbron interesin e publikut. Pikrisht pse zri i tij sht z jasht institucional dhe z jasht strukturave t pranuara politike, q shndrrohet n mbrojts t kauzs pr t ciln nuk mund t gjendet zri prkats n arenn zyrtare t jets politike. Intelektuali, n kt relacion aktiv me media, n sfern publike, dallon zrin institucional nga interesi i publikut, mbasi kta zra mund t ken piktakime, por jo rrall edhe mund t jen t kundrshtueshme. Kontekstin gjykues ndaj intelektualit e ka trajtuar edhe filozofi frng Mishel Fuko. Duke br ndarjen e tyre n intelektual universal dhe intelektual specifik. Prpara se t shohim se far Fuko mendonte pr ndarjen dhe strukturn e saj, do t jet me interes njohja me prkufizimin e tij pr intelektualin. Ai shprehet se kishte takuar shum njerz q i kishin folur pr intelektualt. Nga ajo q kam dgjuar erdha te nj parafytyrim se far mund t jet kjo rac. Nuk sht vshtir - intelektuali sht fajtori i prhershm. Fajtori pr thuaja do gj: edhe kur flet edhe kur hesht, edhe kur ndrhyn e edhe kur nuk ndrmerr asgj. Shkurt intelektuali sht brumi pr gjykimin, vendimin, dnimin, akuzn, prjashtimin (Foucault,1980) . Po cili ishte intelektuali specifik n mendimin e Fukos. N mesin e intelektualve specifik, filozofi frng vendos intelektualt akademik, ata q punojn n universitete, duke dhn kontributin e tyre n fusha t ndryshme t shkencore. T tillt rndom sikur ballafaqohen me nj problem: prkundr faktit se jan resurse t pasura t dijes, shpeshher nuk jan shembujt m prfaqsues pr tu paraqitur n media dhe pr t komunikuar me masn.
486

R E V I S T

L E T R A R E

Mbase kjo sht arsyeja pse intelektualt e till, jan fare pak prezent n programet mediale. Nse do t krkohej nj sqarim pse kjo ndodh, ather ai mund t gjendet edhe n faktin se intelektualt specifik prdorin fjali m t komplikuara, m t gjata, komunikimi i tyre sht i mbushur me nocione shkencore, gjuha dhe diksionin e kan m shum elemente t diskursit zyrtar dhe ato prjashtojn modelin rrfimtar, mbasi ky lloj diskursi nuk mbrrin t shumtn e herve t krijoj relacione komunikuese me publikun. Komunikimi i intelektualeve specifik mbetet kryesisht n sfern e leximit dhe fare pak t rrfimit, ndrsa publiku e do pikrisht rrfimin se sht form m e leht e marrveshjes. Prezantimet e intelektualve t ktij profili pr opinionin publik jan monotone dhe aspak t kapshme e atraktive pr opinionin. Kjo vrehet edhe m nse ky lloj i intelektualve i takon fushs s veant q nuk ka t bj gjithaq me dimensionet e aktualitetit shoqror (fizikant, matematikan t shquar, etj.). N rastin e fundit, edhe po t posedojn shkathtsi t papara t komunikimit, n hapsirn informative t medies ditore ka far pak vend pr shtjet e ktilla t specializuara. Edhe Habermas pajtohet se e prbashkta e prkufizimeve t shumtn sht se intelektualt nuk jan njerz t zakonshm n kuptimin e prgjegjsive publike, se ata kan edhe nj funksion m tepr dhe ai ka t bj n raportin me t tjert. Roli i tyre sht kundrshtimi, kundrvnia ose edhe shkatrrimi i diskurseve konvencionale, madje edhe ndonjher hegjemoniste, varsisht prej shoqrive dhe vendeve ku ata jetojn. Shum mendimtar mbrojn tezn se roli dhe angazhimi i intelektualve n sfern publike, duhet pasur parasysh m tepr me sfern q ka t bj me politikn, pra t ndrlidhura me vlerat morale dhe etike. Nse do ti referohemi prap Habermasit, do thn se karakteri publik i diskursit moral ndikon n ndryshimin e natyrs s diskursit politik. Vendimet politike dhe strategjit pr t cilat dikur kishin qasje vetm t privilegjuarit, t paktn teorikisht, i jan ofruar publikut t gjer. N librin e tij The struktural Transformation of the Public Sphere (Habermas,1962), Habermas flet pr emancipimin intelektual n nj proces q do t prcillet me debate t shumta publike, pikrisht pr t realizuar sa angazhimin intelektual po kaq pr t ndrlidhur vlerat morale, me ato etike.

487

R E V I S T

L E T R A R E

onika Dabishevci (1980) ka kryer studimet n Degn e Letrsis Shqipe n Fakultetin e Filologjis, n Universitetin e Prishtins, ku edhe ka magjistruar. Tash ndjek studimet e doktorats n Universitetin e Tirans. Ka botuar kta libra me poezi: Krizantema t plasura (1998) dhe Imazhe t brishta (2004). Shkruan edhe skenare filmi.

Donika Dabishevci

Proza poetike shqipe

(Evidenca dhe karakterizime)

Statusi letrar i prozs poetike - kuptimi i nocionit Proza poetike si form e ndrmjetme, kalimtare, mes poezis dhe prozs, edhe pse ruan karakteristikat zhanrore t t dyjave, funksionon si form e pavarur letrare. Prania e nj dinamike kuptimesh e nuancash poetike t fjalive, e nj narracioni e fabule t prhir, si dhe, gjithashtu, prania e nj forme t prfytyrueshme t personazheve (si n ndrra), e nj dialogu t tkurrur dhe monologu monopolizues, si form e t shprehurit t mendimit, e bjn prozn poetike t ket tipare afruese me prozn e shkurtr. Ndrsa q, emocionaliteti, prjetimi, mendimi sintetizues, prania e figurs, ritmi i fjalis, si dhe rima e brendshme me shkrirje n formn e asonancave e konsonancave, e prafrojn me poezin, duke i dhn prozs poetike muzikalitet t veant dhe unik. N prozn poetike, zakonisht rrfehet n vetn e par njjs - un, nga ku nis e prfundon shum her identifikimi i autorit me narratorin nprmjet nj rrfimi tejet personal - pr dallim nga proza (tregimi) ku dominon referencialiteti, nj distanc nga pozicioni i t rrfyerit dhe dshmive
488

R E V I S T

L E T R A R E

narrative, prej nga kujtesa narrative lidhet me nj t kaluar - si dshmi mitike a historike. N planin e pranis s figurs - metafora dhe simboli, jan dominante t prozs poetike, ndrsa q fryma simboliste e tekstit sht nj prej komponentve q mban pushtetin pr t identifikuar tiparin dallues t prozs poetike. Pra, veantia dhe mvetsia e ksaj forme artikulohet pikrisht prmes shkrirjes s ktyre elementeve poetike dhe prozaike, q integrojn brenda tekstit situata dhe kuptime q lidhen m shum me dramatikn e brendshme shpirtrore se sa me epikn e t ndodhurave. Studiuesja Dhurata Shehri thot se shprehja proz poetike synon shfaqjen e nj tendence moderne pr t fshir kufijt mes dy fushave t shkrimit, proz dhe poezi dhe n t njjtn koh, pr t fshir karakterin normativ t rregullave q pretendonin t ruanin privilegjin e poezis.1 Ndrkaq, studiuesi tjetr i letrsis Kujtim Shala zbrthen formulimin poemth n proz, i cili sht njri ndr sinonimet e termit proz poetike, duke theksuar se fitohet nga nj shnjues kategorie (poemth) e nga nj shnjues forme (proz), q, si thot ai, tashm (pra sht fjala pr poemthin) braktis2 formn e njohur, pr formn e huaj3 pr t. Ose thn ndryshe poezia heq dor nga forma klasike strukturale, ndrsa proza e humb narracionin prozaik, t cilin e barazon me narracionin e sforcuar lirik.4 Nismtar i krijimit n kt form - pra n formn e prozs poetike, konsiderohet t jet Sharl Bodler, me Poemthat n proz, ndrsa pas tij, kjo form sht prhapur n t gjitha letrsit e zhvilluara evropiane e botrore. Forma posarisht mori hov nga fundi i viteve t 80-ta t shekullit XX. Revistat letrare t cilat m hert hezitonin t pranonin letraritetin unik t prozs poetike, tashm kishin pranuar veantin e saj, duke i botuar prozat poetike afr soneteve dhe tregimeve t shkurtra.

1 Dhurata Shehri, Koliqi mes malit dhe detit, Onufri, Tiran 2006, fq. 50 2 Pr tendencat e tejkalimit t formave t kujtess letrare konvencionale, shih Sabri Hamiti, Bioletra - Nj teori e shkrimit dhe leximit, Faik Konica, Prishtin, 2000, fq .29-33 3 Kujtim M.Shala, Vepra e Vetmis, Buzuku, Prishtin, 2005, fq.119 4 R..M.Shala, Analiza-Kognicioni dhe modelimi, neokultura, Prishtin, 2010 fq.49

489

R E V I S T

L E T R A R E

Tradita - derivimet letrare t prozs poetike N letrsin shqipe, proza poetike si form e mvetsishme letrare, u shfaq n Periudhn e letrsis moderne. Shfaqja e saj lidhet me kalimin e Periudhs s romantizmit dhe tejkalimin e poetiks s saj, kur, krahas formave ekzistuese, filloi shkrimi edhe n forma t reja letrare, ndr t cilat edhe forma e prozs poetike, e cila pasoi nn ndikimin e lojs s formave e t zhanreve n letrsit e mdha evropiane. N letrsin shqipe, nismtar t ksaj forme letrare jan Faik Konica, Mithat Frashri, Ernest Koliqi dhe Martin Camaj. Faik Konica, n proz fillon me nj varg prozash poetike, si: Nj liqen, Ans liqenit, Bora, Malli i mmdheut etj., t botuara n gazetn Albania. Kto proza t shkurtra shnjojn, njkohsisht, fillimet e nj forme t re krijuese n letrsin shqipe q do t njihet si proz poetike. Kto krijime japin nj shprthim t beft t bukuris s natyrs, duke u prforcuar m tej n impresione t brendshme t bots s autorit, ku tiparet vizuale bhen nj me prjetimin, duke u zgjeruar n nj rrjet kuptimesh t shumfishta t figurs. Ky autor, duke luajtur me forma t larmishme shprehse, arrin t nuancoj kuptime e domethnie teksti q prbrenda kan mbrthimin e subjektit, i cili gjen udhn e vet t refuzimit t realitetit nprmjet artikulimit n mnyr radikale t t gjykuari e t reflektuarit kritik, q prpiqet t zbuloj se far ka dashur t thot nprmjet t folurit ironik dhe fryms satirike dhe stigmatizuese. Midhat Frashri njihet si autori q shkroi librin e par n proz me piksynim t qart strukturimi zhanror nj form t pastr t prozs poetike, duke u identifikuar edhe nprmjet empiris s shkrimit si kodifikues i rregullave t hartimit t ksaj forme t prozs. Pra, ky autor i jep elementet e pastra t ktij zhanri, nprmjet simbolizimit e prshkrimit t ndjenjs e t mendimit, duke arritur t jap ndrlidhje t fuqishme elementesh t diskursit e t figurs s prozs poetike. N veprn Hi dhe shpuz, Midhat Frashri shfaqet nj mjeshtr i nj emocioni shum t thell e te vrullshm, q m pastaj shprbhet e prbhet n dika tjetr n mendjen e lexuesit si nj ndjenj romantike e simboliste, e lidhur fort me nota t veanta me melankolin, nostalgjin, frikn, mrzin e shqetsimin njerzor. Prozn e ktij autori e dominojn realitete t ndjenjave intime e t dashuris, q prfshijn prvijime q jan sprov e situatave q konstituojn nj realitet
490

R E V I S T

L E T R A R E

n vetvete refleksiv e filozofik me emocionalitet t theksuar dhe mbi t gjitha gjuh t nj identiteti krejt personal. Dallimi esencial mes ktij autori dhe veprs s tij Hi dhe shpuz, me vepra e autor t tjer bashkkohanik t tij, sht qasja autoriale q t merret me tema trsisht personale brenda nj form t prozs poetike si identitet i qart zhanri. Ndrkaq Pasqyrat e Narizit t Ernest Koliqit jan proza poetike simboliste, q dominohen nga metafora dhe simboli. Duke u lidhur n raport intertekstualiteti me Mitin e Narcizit, te Pasqyrat e Narizit, autori aplikon trajta e nuanca sipas ligjeve t t menduarit simbolik q t ngarkoj m pastaj gjith botn e prozs poetike me prmbajtje simbolike. Narcizi antik shfrytzohet si referenc simbolike dhe duke u rikontekstualizuar n koh, dhe pr hak t ideve krejtsisht t tjera, rikonstruktohet subjekti i nj Narcizi q ka vet-identitetin dhe afrsin e Narcizit q tashm mund t quhet i Koliqit. N seciln prej shtat poemthave n proz, prmes paraqitjes s momenteve q prcaktojn kthesa dhe q shnojn lidhjet e dukshme me shenjat nacionale, duke i ndrlidhur koht - t shkuarn me t tashmen, shprehen transformimet e ndjenjave dhe t mendimeve t autorit, q n fakt reflektojn krkimin e identitetit t tij shpirtror e krijues. Pas peripecive, dshtimeve, por edhe refuzimeve t njpasnjshme t pasqyrimit, synimi realizohet krejt n fund, ather kur arrihet shtegdalja, duke krijuar iluzionin e qensis dhe t veprs gjat kohs kur gjithka motivohet nga nj bot metafizike, nga nj z, n procesin e krijimit - shkrimit. E potencuar edhe nga vet autori, e vrtetdukshme edhe n tekst, por e prmendur edhe nga kritika, Pasqyrat e Narizit thuhet t jen nj lloj biografie letrare e autorit. Martin Camaj sht autor i nj mnyre krejt e re t t shkruarit t prozs poetike, e cila sht e pasur edhe me narracion edhe me personazhe. Kjo vrehet n prmbledhjen me proza poetike Dranja, e cila duke qen vepr trsisht simboliste arrin t sublimoj botn e mitologjis e t prralls n nj version krejt individual e personal t bots e t diskursit. Himnizimi i atdheut dhe shenjave e tjera nacionale, paralelizmi mes vuajtjeve t breshks dhe rashts s saj me njeriun e mrguar, n kt rast autorin larg vendlindjes, prania e mitit, mitizimi dhe rimitizimi njkohshm, kuptimet e shumta simbolike dhe motivet e nj bote t fryms nacionale e universale, e bjn kt prmbledhje tipike simboliste; edhe pse nuk sht n vargje si
491

R E V I S T

L E T R A R E

madrigali tradicional, gjuha prozaike prmban nj marrdhnie t fuqishme me figurn ashtu si e mban nj relacion t fuqishm emocional me diskursin n gegnishte, q mund ti jap lexuesit sensin e thell se si gjuha gege bart frazeologji e forma shprehse q kan autonomin e kuptimit dhe t domethnies n vetvete. Premisa t prozs poetike n shekullin e ri letrar5 Proza poetike, n fillim t shekullit XXI, rimerr forma dhe trajta autonome t reja, duke zgjuar krshrin krijuese te disa autor n Kosov dhe Shqipri edhe pse mund t themi se karshi formave t tjera letrare, proza poetike te ne, krahasuar me letrsit e tjera, veanrisht evropiane, sht m pak e sprovuar si trajt zhanri e shkrimi; mbase shkaku i natyrs specifike t diskursit e natyrs komplekse t temave pr tua gjetur gjuhn e artikulimit poetik ose edhe t nj relacioni t ftoht t kritiks duke mos e trajtuar mjaftueshm kt fenomen zhanri si teori e praktik e shkrimit apo duke mos e prdorur si referenc pozitive sa i prket perceptimit t vlers estetiko-letrare t fiksionales s prozs poetike. N Kosov gjurm t prozs poetike n formn e saj t pastr ose t przier me nj not epike m t theksuar t tregimit t shkurtr e gjejm te Teki Drvishi, Zejnullah Rrahmani, Arif Demolli, Sali Bashota, Mufail Limani etj. N prozn e Teki Dervishit dhe Zejnullah Rrahmanit, fryma lirike, edhe kur sht dominuese, komunikon s brendshmi me forma e trajta t lehta epike duke i ndrthurur ato motivueshm. N veprat Tregime nga Ballovci dhe 99 rruzaret prej smaragdi t Zejnullah Rrahmanit, kemi nj rrshqitje nga natyra e elementeve kanonike t tregimit drejt nj lirizmi q ka m vete trajta t refleksioneve ku gjithka motivohet ose nga nj bot metafizike ose nga nj dshmi autobiografike e autorit. Si tekst me status t plot t prozs poetike sht prmendur t jet edhe parathnia e Rrahman Dedajt n Gjrat q spreken. Kritiku Rexhep M. Shala kt e ka cilsuar si rast ekstrem, duke theksuar se n esenc ky krijim shrben vetm si form dhe kontekst prozaik pr vargjet e nxjerra nga
5 N pamundsi pr t gjetur nj prkufizim t ri, pr letrsin shqipe q shkruhet n hyrje t shekullit XXI, Sabri Hamiti kt periudh e quan shekulli i ri letrar. Shih Temataologjia, ASHAK, Prishtin 2005, f. 238.

492

R E V I S T

L E T R A R E

konteksti lirik i poezive.6 Sali Bashota sht njri prej autorve t letrsis n Kosov, tek i cili vrehet dukshm preferenca e t shprehurit nprmjet nj gjuh t brisht poetike. Bota e tij poetike sht e shtrir midis temave universale e personale. N vllimin poetik Plagom, mes poezive jan t strukturuara edhe disa proza poetike, q jan referenc pr t hyr n botkuptimin e subjektit lirik. Ato jan t rimuara dhe nxjerrin pozicionin e subjektit. Dallon posarisht proza poetike Java e shqipshkrimdhembjekrijimit. N paralelizm me krijimin biblik t bots, ditt e javs shfaqin antagonizmat e ksaj bote. Harta e prer e etnis, trupi i anatemuar, realiteti i gozhduar si Krishti, kasaphana kritike e shoqrive letrare, trimi q ikn, Rilindja e okupuar dhe, n fund fare, nj ankth njerzor i rrfyer si thot autori nga kndi i zemrimit orvelian. Dhe, poeti nuk mjaftohet me kaq. Bukuria, dashuria, frymzimi, shkrimi, shnjimi i mospajtimit me vendin, botn, e jetn, indiferencn, injorancn e absurdin zn vend n prmbledhjen tjetr me proza poetike ndrra n parajs. T gjitha kto te Sali Bashota shprfaqen me nj gjuh poetike q ka tashm nj trajt t veten t veant artikulimi e shfrimi t ndjesis e t emocionalitetit. Libr pr nj nat i Mufail Limanit, prmban nj cikl prozash poetike, t cilat i pron nj vij e ides, me nj struktur e sistem t qart mendimi e substance tematike. Prmes gjuhs s imazheve, shprehjes ekspresive, dshmis si esenc e fakt jetsor, strukturohet nj libr pr qytetin, duke i dhn udhn n kuptimin konceptual prfaqsimit t letrsis urbane, q ka prbrenda t shkrir evidencat e hapsirs e t kohs t lidhura n nj kontekst. Konteksti kohor dhe shenjat historike shfaqen her si dshmi Kosova para dhe gjat lufte, her si reminishenc apo intertekstualitet - Janina, apo edhe si citat Un ty moj t kam dashur. Malli pr Prishtinn e fmijris shprfaqet nga pozicioni i nj vzhguesi pasiv q fundoset n kujtesn e fort, kurse shikimi nga pozicioni perspektiv jep projektimin e s ardhmes. N tr librin mbizotron nj atmosfer ankthi ku krkohet t zgjohet vetdija e emocionaliteti njerzor, ndrsa interferon e shkuara (si dshmi e hidhur a si mall) dhe e ardhmja (si pritje, iluzion e ankth). T tashmes q ka dshmin e vrazhdt t represionit- sikur i iket. Individi tejkalon mundsit e veta qoft edhe prmes ndrrs, dhe tentimi i pashpallur pr t dal edhe nga natyra e vet jep tragjiken n gjith peshn e saj. Fillim e fund
6 R.M.Shala, Analiza-Kognicioni dhe modelimi, Neokultura, Prishtin, 2010, fq.48

493

R E V I S T

L E T R A R E

krkohet bashkbiseduesi; femra - si prani fizike e dashuri shpirti, ikn e kthehet, sht e pranishme e mungon, duke u identifikuar me ndjenjn dhe emocionin. Drama njerzore sht e lidhur me kujtimin, dufin, pikllimin, keqardhjen, delirin, ndrrn, q bhen subjekt i diskursit poetik. Dhe, subjekti - filozofi. Me lojn e gjuhs poetike prshkrimin e figurn etj., krijohen finesa e shprehje kuptimesh me domethnie t veanta, duke u br kshtu konstanta stilistike t identitetit autorial t tekstit. N Shqipri proza poetike ka krijuar shenjat identifikuese me autort: Ridvan Dibra, Shptim Kelmendi, Agron Tufa, Mimoza Ahmeti etj. Ridvan Dibra n prmbledhjen Vetmia e diellit, provon nj struktur organizimi shprehs nprmjet nj mori figurash e sentencash autoriale, ku bota dhe kuptimi i esencave t saj, empiria dhe mendimi pr to gjejn ekzistencn e tyre n ambiguitetin dhe paradoksin q kan prbrenda vet gjrat dhe fenomenet. N kt kontekst del n pah nj dialog midis pamjeve fizike e metafizike t gjrave, fenomeneve e nocioneve pr to, ku qenia, sendi apo koncepti fjala, bhen objekt i prozs poetike. Ky autor arrin t sublimoj e t dendsoj shprehjen me kuptim e domethnie, sa shumica e tregimeve t tij prfundojn me vetm disa fjali, apo edhe me nj fjali t vetme. Brenda librit Oazet e paradites t Shptim Kelmendit gjendet cikli me 9 proza poetike Trajta dashurie - t veanta n kuptimin e bots narrative por edhe pr nga mnyrat e prdorura te foljeve. Te Darka e fundit n dshirore, Nat dhe shi n pjesore, Trallisje n urdhnore etj., vet teksti poetik figurohet sipas sistemit t trajtave e t mnyrave t prdorura t foljeve. Prozat poetike t ktij autori jan t shkruara n nj gegnishte t latuar e t pasur me shprehje e kuptime nj gjuh e mbshtetur mbi venerime n sensin e gjetjes s implikimeve kuptimore pr njeriun, dashurin, frymzimin jetsor e krijues, ku shkrihet subjekti me objektin, prjetimi me dshmin, mendimi me arsyen. Proza e Shptim Kelmendit ka shum ekspresion, thollime, ritm e muzikalitet t brendshm. Mendimi, idet, stili jan n funksion t formave t reja shprehse. Tendenca pr nj diskurs ndryshe, pr nj form t veant shprehje e mendimi, duke asimiluar dhe kaprcyer npr modele paraprake t gjuhs poetike t letrsis s tradits e asaj moderne shqipe, e bjn kt autor t veant n zhanrin e prozs poetike. Edhe Agron Tufa shkruan nj tip proze poetike eksperimentuese.
494

R E V I S T

L E T R A R E

Te prozat poetike brenda librit Fryma mbi ujra, prmes grshetimit t figurave, funksionit t shenjave t piksimit, imazheve poetike, emocioneve dhe mendimeve sublime, ky autor arrin t jap sekuencat e nj vizioni t pafund t vrojtimit e t kuptimit m qart apo m fsheht, duke dhn relevancn e ekzistencs dhe kuptimit t gjrave. Tufa arrin t krijoj nj dialog dinamik dhe mbreslns me lexuesin prmes nj dshmie e kuptimi t dramatizuar. N librin Absurdi koordinativ - Mimoza Ahmeti, prvetson t themi e ka t vetn drithrimn e emocionalitetin e uditshm t t rrfyeri e t t shprehurit pr gjrat me delikatesn e shpirtin e ndjeshm femror. Uni - flet pr veten, pr at se si reflekton bota n te dhe si shfaqet ai ndaj bots. Aty shfaqet individi autentik q nuk pranon skemat artificialisht, me nj tendenc ikjeje drejt krkimit t kuptimit t jets deri n absurd, p.sh. tek vuan nga ndarja me trikon, m shum se me njerzit e dashur. Autorja jo rrall bhet edhe vet pjes e fiksionit, e shkrirjes s kufirit midis reales e fiksionales, duke aplikuar t menduarit pr gjrat q buron nga heshtja. E gjith kjo jepet me nj shprehsi dhe t folur elokuent, duke ruajtur rrjedhn e natyrshme t perceptimit gradual t gjrave dhe mendimit pr to. Shazim Mehmeti sht njri nga autort e letrsis shqipe n Maqedoni, q ka ln shenja t veanta n formn e brisht t prozs poetike. Mehmeti ka krijuar identitetin e tij shprehs t bots e t stilit. Autori - subjekti rrfyes ka dhembjen e ndjenjn krejt personale pr ti perceptuar e pr ti shpjeguar gjrat n lvizje dhe n qetsin e tyre. Te ky autor vihet theksi te nj realitet i shpirtit dhe mendjes pr veten, ndjenjat, emocionet, meditimet, mundimet, raportin me mjedisin, natyrn, botn, ndrkaq q pr t treguar fuqin e tij njohse e perceptuese, jep dshmin e prshkrimit t realitetit, natyrs, mjedisit, pamjes t personazheve, etj. Subjekti rrfyes qoft nga distanca, qoft akter i drejtprdrejt i nj situate a gjendje, zbulon besimin dhe prkushtimin e tij ndaj parimeve morale n mnyr implicite - nprmjet rrfimit e prshkrimit; kjo sht pjes e virtytit edhe e personazheve tek t cilt kemi ndjesin dhe arsyen pr t gjykuar e reaguar ndaj t metave t natyrs njerzore.

495

R E V I S T

L E T R A R E

Prmbyllje N prmbyllje, dua t them se ky krkim ka synuar t prcjell evidencat, duke karakterizuar e her-her edhe vlersuar, pr rrjedhn, kahet dhe fenomenet themelore t prozs poetike, duke u mbshtetur n tekstet e ktyre autorve t letrsis shqipe. Jam prpjekur t shnjoj autor dhe probleme, me shpres q kjo sfid leximi t pandehet si nj krkim q synon t veoj shenjat e nj leximi individual e personal, i cili ka krkesn pr t sjell disa rezultate mbi kto modele t prozs poetike, me pretendimin se teksti ka zgjuar motivueshm orientimin pr nj karakterizim t gjith ktij korpusi autorsh e veprash, ku leximi ecn pas shenjave t tekstit dhe nuk i lshon ato. Literatura : 1. Ahmeti Minoza, Absurdi koordinativ, Marin Barleti, Tiran, 1996 2. Bal, Mieke, Narratology, University of Toronto Press, Toronto, 1999 3. Bashota Sali, ndrra n parajs, Rozafa, Prishtyin 2006 4. Bashota Sali, Plagom, Rozafa, Prishtin, 2004 5. Richard D.E. Burton, Boudelaire Charles, Britanica Biographies, 2008 6. C.Booth, Wayne, The Retoric of Fiction, University of Chicago press 7. Camaj Martin, Dranja, Faik Konica, Prishtin, 2002 8. Castle, Gregory, The Blackwell Guide to Literary Theory, Oxford: Blackwell Publishing, 2007 9. Cudden, J.A.The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary History.Penguin Books.1991 10. Genette, Gerard, Palimpsest:Literature in the Second Degree, UNP, 1997 11. Frashri Midhat, Vepra, Rilindja, Prishtin, 1996 12. Hamiti Sabri: Tematologjia, ASHAK, Prishtin, 2005 13. Hamiti, Sabri: Bioltera, Nj teori e shkrimit dhe e leximit, Faik Konica, Prishtin, 2000 14. Kelmendi Shptim, Oazet e paradites, Globusi R. Tiran 2006 15. Koliqi, Ernest: Vepra 1, 2, Pasqyrat e Narizit, Rilindja 1996, Prishtin 16. Konica, Faik: Vepra 1, 2, Rilindja, 1995, Prishtin 17. Limani Mufail, Libr pr nj nat, MM, Prishtin 2006 18. Man, Paul de-Allegories of Reading, New Haven 1979
496

R E V I S T

L E T R A R E

19. Shala M. Kujtim: Shekulli i letrsis shqipe, Buzuku , Prishtin 2004, 20. Shala M. Rexhep: Analiza-Kognicioni dhe modelimi, Neokultura, Prishtin, 2010 21. Shehri, Dhurata, Koliqi mes malit dhe detit, Onufri, Tiran 2006 22. Todorov Tzvetan, Poetika e prozs: Studime t zgjedhura dhe krkime t reja rreth rrfimit, Panteon, Tiran, 2000 23. Tufa Agron, Fryma mbi ujra, Fjala, tiran 2007 24. Zawacki Andre, Accommodating comodity: The Prose Poem, Antioch rewiev, Summer 2000

497

R E V I S T

L E T R A R E

M
Mahmud Hysa
Individualiteti letrar

(Dibr, 1934) filloren e ka kryer n Tiran, t mesmen n Tetov, ndrsa studimet n Beograd (1957). Punoi nj koh si profesor n Dibr dhe Shkup, kurse nga viti 1974 n Degn e Letrsis dhe gjuhs shqipe, n Fakultetin Filologjik, n Universitetin e Prishtins, ku, ashtu si edhe n Universitetin e Tetovs, ka ligjruar letrsin e vjetr shqiptare. Ka doktoruar me temn Andon Zako ajupi, jeta dhe vepra. Merret me studimin e letrsis shqiptare, ndr t tjera ka botuar: Letrari dhe vepra (1972), Andon Z. ajupi, monografi (1983), Krestomacia e letrsis s vjetr shqiptare (1986), Hyrje n letrsin shqiptare (2000), Alamiada shqiptare I, II (2000), Studime 1 dhe 2 (2007), Studime 3 (2010) etj. Jeton n Prishtin.

ahmud Hysa

Roman me polifoni t tekstit letrar

(Rilexim i romanit Loja e fundit t Ibrahim Kadriut)

Fenomeni i individualietit letrar apo i trsis s tipareve dhe veorive individuale t krijimtaris s nj shkrimtari, nuk varet as nga prvoja e gjat shkrimore, as nga opusi letrar i krijuesit, por nga organizimi, kndvshtrimi dhe modelimi i prmbajtjeve, mendimeve, ndjenjave dhe veprimeve t subjektit letrar, nga ndrtimi stilistik i fjalis dhe i tekstit letrar, nga figuracioni poetik origjinal, kreativ dhe t pa imponuar, q prcaktohen nga dispozitat e krijuesit, nga veorit dhe karakteristikat q i ka vetm ai shkrimtar t cilat e dallojn nga gjith t tjert. Individualiteti letrar ka t bj edhe me identitetin letrar me faktin se po t lexohen dy a m shum tekste t nj autori, apo t disa autorve t ndryshm, duhet t identifikohen, sipas faktorve t brendshm dhe t jashtm, se t cilit autor jan. Me plot bindje mund t themi se Ibrahim Kadriu sht ndr t rrallt n letrsin ton bashkkohore q e ka ndrtuar individualitetin dhe identitetin e vet letrar, se lexuesi, kur lexon nj romani t tij, do ta identifikoj, sa nga prmbajtja e veprs pr njohurit e reja socio-politike dhe etno-kulturore q do t fitoj pr periudhn e caktuar, jo nga entropia (zmadhimi) e ngjarjeve pse e ka
498

R E V I S T

L E T R A R E

sensin e mass pr t treguar aq sa lejon dhe ashtu si lejon teksti letrar, pr t ciln lexuesi nuk ka mundur t informohet n mnyr t sintetizuar nga pjesmarrsit, bashkkohanikt apo nga ndonj autor tjetr, pse pamjet jan dhn nga perceptimi vizual, okular e racional i ktij realiteti, jo nga ai verbal, por do ta dalloj edhe nga ngjyrimet stilistike, konotacioni, modelimi dhe stili individual, nga rendi objektiv apo subjektiv, nga mnyra mendimtare, dialogu me nntekst e organizimi stilistik. Individualitetin letrar t Ibrahim Kadriut mund ta shohim edhe prmes rileximit t romanit Loja e fundit, pavarsisht se dikush mund t thot se merremi me nj vepr relativisht t hershme, me nj vepr fatkeqsisht t harruar t ktij prozatori m apo mjaft produktiv, por edhe mjaft t veant, jo vetm pr polivalencn tematike t prthekuar brenda nj trsie kompozicionale, ku prfshihen segmente t shumta t t kaluars son trimrore dhe tragjike, gjithnj t transponuara si pjes t pandashme kompozicionale me prbrje t t gjitha premisave t nj vepre letrare, prsri as un, as lexuesi q e merr kt vepr n duar, nuk do t mbesim t zhgnjyer. Kjo jo vetm pr temn mjaft interesante dhe t komponuar artistikisht, por edhe pr polivalencn tematike, pr zhbirimet q bn autori n shum segmente t jets t nj periudhe t caktuar, t cilat jan t inkorporuara n kompozicionin e veprs aq sa, pa ato, trsia nuk mund t kuptohet as t qndroj. Duket se autori ka nj prvoj t gjat shkrimore dhe relativisht jetsore dhe, kur t dyja kto shkrihen n mnyr kreative dhe natyrore, del nj tekst ku secili lexues, n individualitetin e ndonj personazhi ose n mesin e turms s revoltuar, e gjen vetveten ose ndonj t afrm t tij. Pra, autori bn rizhdaljen e prfytyrimeve dhe t sentimenteve pr nj periudh q sht ende e freskt n kujtesn, n vetdijen po edhe n ndrdijen, pr shkak t shtresimeve t shumta pas saj, te mjaft lexues t saj, autori t duket sikur e ka ringjallur, sikur i jep frymmarrje, sikur i jep shpirt nj kohe t kaluar pr ata q e kan prjetuar, po m tepr pr ata q mund t ken dgjuar pr fragmente t saj. Polifonia kompozicionale Romani Loja e fundit ka tem shoqrore, megjithse uniteti i romanit nuk zhvillohet rreth nj ngjarjeje themelore t cils do ti nnshtroheshin t gjitha ngjarjet tjera, por mbi nj vistr ngjarjesh t zhvilluara brenda nj kohe
499

R E V I S T

L E T R A R E

t caktuar q kan nj fundament t prbashkt: revoltn dhe rezistencn e viteve t 80 e 90 t shqiptarve ndaj pozits diskriminuese, padrejtsive dhe dhuns q ushtronte pushteti serb ndaj tyre gj t ciln, me pasqyrimin besnik t ngjarjeve nga mund t nxjerrim konkluzione dhe gjykime, e shpreh edhe ideja objektive e veprs. Pra, kemi ktu nj vistr shnimesh kronike t ngjarjeve, q m von do t hyjn n historin politike t lvizjes kombtare, t cilat jan regjistruar sa me motive dinamike q e ojn ngjarjen t ec prpara, aq edhe me ato statike kur natyra bhet bashkshoqruese e tyre, apo kur autori i kushton kujdes edhe psikologjis s personazheve. Prandaj, prozave t tilla u mungon spiralja kompozicionale e ngritjes dhe e rnies q shprehet prmes pes etapave t njohura, por kemi nj spirale q ngrihet dhe bie sipas pamjeve duke u ndrruar njra pas tjetrs: demonstratat n kryeqytet, kolonat e pareshtura t demonstrantve nga qytetet tjera kmb pr n kryeqytet, ngujimi i minatorve n zgafelle pr t prfunduar me metamorfozn ideore t disa personazheve, si kulminacion i tr asaj drame psikologjike q u zhvillua n fund me t ciln prfundon romani, duke e shthurur enigmn e titullit t romanit q e mbajti lexuesin n ankth gjat tr kohs pr faktin se ku qndron thelbi i titullit t romanit. Struktura kompozicionale e romanit sht e ndrtuar mbi dy rrafshe q ndrrohen ritmikisht njra pas tjetrs: rrafshi i kronistit q shkon deri n shtat pamje, sht vet shkrimtari q flet edhe n vetn e par dhe shrben si prelud pr rrafshin e dyt, dhe rrafshi i sekuencave q vjen si rezultat e pasoj e pamjeve t kronistit e n t vrtet i veprimtaris destruktive t kolaboracionistve q e aplikojn politikn represive, segregacioniste q ushtron pushteti aktual ndaj shqiptarve. Emrtimi i rrafsheve t para sht konvencional (Shnimet e kronistit I, II, III e tjer), ndrsa i rrafsheve t dyta sht m prmbajtsor, pse secila shpreh nj tem n vete (Proteza, Passhpina, Rratht, Pasaporta, Fotografia, Nntoka dhe Qeleshet) q e bjn romanin t jet polivalent apo me polifoni tematike t cilat s bashku japin nj segment t rndsishm empirik t diskriminimit ndaj etnitetit shqiptar. Rrafshi i sekuencave jep pamje nga realiteti aktual, natyrisht t transponuara artistikisht, dhe kt e bn prmes dy formave: prmes pamjeve, skenave q jep narratori dhe prmes gojs s kolaboracionistve. N asnj rast nuk jepen skena eksplicite t heroizmit personal apo kolektiv, parulla, ideologjizma, fjalime, verbalizma, n asnj rast nuk i paraqet n mnyr deklarative idet e veprs pse n ato raste personazhet do t delnin t zbeht dhe t pajet dhe
500

R E V I S T

L E T R A R E

ather do ta quanim roman me tez ku ideja subjektive e shkrimtarit do t ishte mbi iden objektive t veprs, por ngjet e kundrta se, nga pasyrimi besnik i jets dhe i ngjarjeve, mund t nxjerrim konkluzione dhe gjykime t drejta dhe objektive, se autori nuk na i kumton idet e lvizjes, por ato dalin nga personazhet dhe qndrimet e tyre. Megjithat, ajo q jepet prmes gojs s kolaboracionistve sht m e fuqishme pse ata flasin n mnyr implicite pr suksesin e demonstruesve, pr rezistencn e tyre, pr qllimin e tyre t lart, pr sakrificat e vetmohimin e tyre, pr rrezikun q i krcnohet ekzistencs s tyre, pr masat q merr e duhet t marr pushteti pr shuarjen e tyre. Mirpo, lvizja nuk ishte stihike, demonstruesit nuk vepronin si turm pse ekziston udhheqja, platforma dhe strategjia e lvizjes q e bn kt revolt t jet lvizje politike, pse vetm kjo i bn minatort t vijn kmb deri n Prishtin, e bn plakn t jet n duart e demonstratave, e bn t riun t viktimizohet. Madje autori ka nj ide si Barleti kur thot se sht arritur plqimi i prgjithshm kombtar pr zgjedhjen e prijsve t tyre t cilve do tiu shkonin prapa me qejf..., ndrsa Barleti thot:Ata si binden askujt prve atij t cilit duan vet ti binden. Ata spranojn sundimin e huaj, ata tregohen besnik ndaj zotris s vet Ngjarja kryesore, kryengritjet e shqiptarve n vitet 80 dhe 90 pr liri dhe pavarsi jan si rezultat i trysnive q ngjajn para dhe gjat periudhs s demonstratave, q prcillen me format ma flagrante t dhuns t cilat autori, gati n trsi, na i jep n formn eksplicite, prmes vrejtjeve t kronistit, dhe implicite, prmes kompleksit t friks s kolaboracionistve. Autori nuk lshon pa shnuar edhe format m t rndomta e m formale pr t ardhur deri te ato m brutale, madje homocidomane. Si t rndomta mund t merren mbledhjet e organizatave, apo organeve shtetrore q mbaheshin me skenare: rendi i dits, diskutimet, vendi kush ku ulesh, grimasat, gzimi dhe hidhrimi me porosi, teksti i masave t prgatitura q prpara, vlersimi aprioristik i kryengritjeve si kundrarevolucionare, poltronizmi, verbalizmi pr pranimin e vendimeve pa kriter e pa diskutime, po me pasoja t rnda pr shqiptart, krkesa pr t shlyer kujtesn historike t shqiptarve me shkollat n gjuhn e huaj; avancimet q u bheshin poltronve brenda nats n pozita udhheqse; privilegjet dhe benificionet q gzonin poltront; skenaret pr prdhosjen e varrezave dhe dhunimi i plakave serbe; akuzat e trilluara pr shqiptart, diferencimet politike si atu pr ti varfruar shqiptart. N kt kontekst jan edhe skenat trishtuese t dhuns ndaj
501

R E V I S T

L E T R A R E

demonstrantve: ecjen gracioze t tyre si agresiviteti i mass, n Lagjen e Spitali zhvillohen ngjarje t madhshtores e t shmtuars, t ikjes npr ara t demonstruesve, t mjekve q vraponin tu ndihmonin njerzve buz vdekjes q vdisnin pa brtitur e pa zhurm me nj vdekje t heshtur q flet m shum, dhe t njerzve q pengonin ndihmn mjeksore apo mantelbardh indiferent; raste t sadizmit kur ai me rroba blu e vret t plagosurit para mjekut q i jep ndihm, kontrollimet e kalimtarve nga patrulla policore, nj 15-16 vjear para 7-8 policve q e torturojn, formulat e gatshme paradoksale pr kompromitimin e shqiptarve si nacionalist, irredentist, separatist, helmimi masiv i nxnsve dhe cinizmi ndaj tyre duke i quajtur artist, prindrve t demonstratve ua marrin pasaportat q t mos dalin jasht shtetit pr ti mposhtur ekonomikisht, atmosfera e rnd me polict provokativ e t armatosur gjer n dhmb, n retrospektiv 16 t vrart nga ylli pescepsh, e shum raste t tjera t cilat jan prezantuar artistikisht n mnyr eksplicite apo implicite, pa instrumente identifikuese klasike si vite, data, emra, por me dukuri, me tragjiken dhe heroiken e tyre, me vrazhdsin, shmtin, dhunn q ushtron njra pal dhe idealet, qndresn, sakrificn e pals tjetr pr t qndruar e triumfuar. T gjitha kto, segment pas segmenti, kan vazhdimsi dhe rikomponohen n nj trsi si lvizje politike q veprojn me vetdije, me bindje dhe pr ideale kombtare. Romani Loja e fundit sht ndr t rrallt q e pasqyron dhunn q ka ushtruar pushteti i huaj ndaj njerzve t kulturs, kategoris m t vetdijsuar t shoqris: intelektualve, shkrimtarve, gazetarve, shkenctarve dhe institucioneve si Akademis, gazetave, redaksive, shkollave. Si pr lvizjet politike q nuk ka shkarje nga realiteti, ashtu edhe pr t gjitha rastet e dhuns ndaj njerzve dhe institucioneve t kulturs pr t cilat bhet fjal, jan t marra nga realiteti, jan krejtsisht t vrteta, me nj ndryshim se, prmes laboratorit t shkrimtarit, jan transponuar artistikisht si shembuj eklatant t paradokseve prjetimeve q gjeneratat e reja ta njohin rrugn e kalvarit npr t ciln ka kaluar kultura kombtare n nj periudh t errt t pushtetit t huaj. Shkrimtari Valdrin Proja q botoi n at koh romanin ku flitej pr marshimin e t huajve n trojet e shkrimtarit, pr t ciln ai dhe redaktori q e lejoi t botohet, u burgosn, pr bashkkohsit dihet se bhet fjal pr prozatorin Sabit Rrustemi. Nn vshtrim ishin edhe intelektualt, si ishte rasti i Erblin Kurexhs q u detyrua t largohet nga atdheu, t jetoj n emigrim, t vuaj edhe familja pr t vetmin faj se kishte zbuluar vrasjen
502

R E V I S T

L E T R A R E

e 16 shqiptarve nga ata me yllin pescepsh; nga akademikt krkohet q t bashkpunojn me politikn q ishte antikombtare dhe destruktive; n vshtrim t rrept ishin edhe plan-programet shkollore; mbanin n shinjestr njerzit q n shtyp e paraqitnin realitetin, si Guri Zhuja; nga redaksit e gazetave krkohet cezura pr informatat nga demonstratat q ato t mos dalin n plan t par ose t mos jepet asfar informate, megjithse gazetat kan mbajtur ann e demonstrantve. T portretosh tipat kolaboracionist, si jan spiunt, bashkpuntort, poltront dhe tu largohesh klisheve, stereotipeve, konvencionalizmit, uniformizmit ti portretesh ata nga jasht dhe nga brenda, ti prshkruash veprimet dhe ti lexosh mendimet e tyre, t zhytesh bashk me ta n fundrinat e tyre, ti kapsh dhe ti zbulosh dilemat e tyre, t kuptosh lidhjet e tyre diskrete me pushtetin, ti regjistrosh privilegjet dhe avancimet e tyre, jetn e tyre shoqrore dhe private e familjare, t gjitha kto n mnyr shum natyrore, gradualisht dhe suksesivisht, aq sa kt roman mund ta quajm lirisht nj studim t veant pr kt kategori njerzish, specifik q ky shkrimtar e vazhdon edhe n romanet tjer, sidomos n Vajhall I dhe II, do t thot se kemi t bjm me nj autor me kt individualitet letrar t ciln ai e ka afinitet dhe obsesion q kt kategori njerzish ta shvesh nga elementi m i vogl i dinjitetit kombtar, pse m e rnd sht ajo kur t mundon i yti se i huaji prej t cilit nuk pret dika t mir. Fakt sht se kta kolaboracionist, Suratan Mollori, Zymryt Veroni, Florin Rrezbiu, Durak Gora, Izet Prrushi, Adem Sejo q jan formalisht pushtetar t vendit t cilt punojn sipas direktivave t Glorias, gruas s Mollorit q i merr urdhresat nga qendra kryesore e kryeqytetit, dhe Bastaqit q i prciell dhe i drejton kolaboracionistt n zbatimin e vendimeve. Secili prej tyre e ka specifikn e vet, Mollori e ka pozitn m t lart, ai bn vlersimin e tregimeve alegorike edhe pse nuk i kuptonte fare, ai krkon prgjegjsi penale dhe diferencime pr letrart. Autori kt personazh e shvesh me dialogun e brendshm, pse, prmes gjuhs s tij, flet pushteti se kolonat n heshtje t demonstrantve i duket shum t rrezikshme, i vlerson ato si kundrrevolucionare, si shpirt i shitur mendon se shqiptart jan t barabart me t tjert, krkesat e demonstrantve i konsideron si t pabaza, krkon t ruhet rehatia, angazhohet t shuhet kujtesa historike dhe letrare, ai emron n pozita t tjer q kan mendime t njjta, organizon delirium tremensin, t parin me Zymrytin dhe gruan e tij dhe t dytin edhe me Florin Rrezbiun ku shprehet imoraliteti i
503

R E V I S T

L E T R A R E

tij; Zymryt Veronin problemet sociale e bn t pranoj ofertat e Mollorit q ti bashkohet grupit t shpirtrave t shitur pse e ndrroi rrnjsisht jetn n familje. U b drejtor pr kuadra, merrte pjes n mbledhjet e diskutonte sipas porosis, mendjes s t tjerve, mori banes, gjykonte demonstratat, vrente paradokset e represionit ndaj t rinjve shqiptar dhe n fund nga presioni familjar ndrroi mendjen dhe iu bashkua mendimit dhe lvizjes popullore; Florin Rrezbiut i gjetn nj fotografi t dyshimt, u burgos, doli kinse i pafajshm pranoi t bhet bashkpuntor, u gradua n postin e drejtorit t spitalit, merrte pjes n mbledhjet e rndsishme, por edhe ky, i shtyr nga rrethanat familjare, e ktheu drejtimin, ashtu si Zymryti; Durak Gora u pajtua me kolaboracionistt, por n nj moment shtroi nj pyetje me shum rndsi: sa jan realizuar krkesat e popullit? dhe dilemn: si t paraqitemi para masave kur asnj krkes nuk sht realizuar, q ishte e mjaftueshme pr tu diferencuar prej tij. Autori gjen mnyrn m reale q Zymritin dhe Florinin ti largoj nga rruga e gabuar duke e krijuar kompleksin e thuajsimit e t indiferencs t rrethit shoqror dhe familjar nga pjestart e familjeve t tyre q ndikoi edhe te vet ata ta ndrrojn drejtimin politik. Mal Veronit, babait t Zymritit, q jetonte i vetm, fshatart i bnin presion implicit, nuk e prshndetnin si prpara, ndjente nj ftohje dhe nj heshtje enigmatike, nj refuzim dhe indiferenc q at e mundonte shum dhe prmes metafors shum t fuqishme dhe interesante t 250 kapuave, arriti ta bind t birin se sht n rrug t gabuar me angazhimin e tij n politikn kundr popullit t vet. Po kjo nuk ngjau vetm me t vjetrit, por edhe me t rinjt q jan edhe m t sensibil. Sanie Rrezbiu, vajza e Florinit, vrejti nj kthes shum rapide si u emrua i ati drejtor i spitalit, shokt e shoqet e ndrronin bisedn, i largoheshin shoqrimit, ia prdhosn bankn dhe kur arsimtari krkoi ta gjej shkaktarin, ajo tha se shkaktar ishte i ati, n familje u krijua nj atmosfer e rnd, u bn prarje dhe u krijuan divergjenca q e shtyn edhe Florinin ti bashkohet Zymritit. Ktu shihet aftsia e autorit se ka vrejtur me gjeturi mnyrn e reagimit t popullit ndaj njerzve q i shrbenin t huajve kundr interesave kombtare se si populli e kish gjetur mnyrn m t prshtatshme q t ndikoj m fuqishm te njerzit e vet n mnyr implicite se eksplicite. Me portretimin e kategoris s kolaboracionistve jan t lidhura edhe dy fenomene q e motivojn dhe e prplotsojn portretin e tyre n mnyr artistike: organizimi i deliruim tremensit dhe sjelljet, veprimet, qndrimet
504

R E V I S T

L E T R A R E

e grave t tyre. Mollori, si fuqi politike e fuqishme, ishte tip ekstatik, me pasione, ngazllyes n shkalln m t lart, ate t menduris. Autori e krijon atmosfern pr delirium tremensin, orgjia thellohet me mjeshtri ku shprehen edhe flukse t degjenerimit moral e politik. Objekt bhen Zymryti me t shoqen e tij duke krijuar kushte pr abuzime morale, megjithse ktu tregohet edhe pasioni karrierist i Zymrytit dhe mendjelehtsia e t dyve, por gjith kjo flet pr kategorin e njerzve q kan ndrgjegje t ult kombtare po edhe morale. Deliriumin e asaj nate, sidomos aktet e abuzimit, autori i zbulon n mnyr retrospektive. Tipologjia e grave t ktyre kolaboracionistve sht nj veori n vete ku autori ka treguar sensin e mass dhe t vrojtimit pse secila paraqet nj tip dramatik n vete. Gruaja e Mollorit, Gloria, sht me etni t huaj dhe u shrben po t huajve. Ajo nuk e respekton dinjitetin e t shoqit, vepron sipas urdhrave t kryeqendrs, sht n mesin e demonstrantve pr qllime politike, propozon vendime absurde. M tepr vend i kushton tipit t Hajries, gruas s Zymrytit, q ka ardhur nga fshati, ka bukurin, por jo edhe menurin, ka dshir t pudroset, t krekoset dhe t koketoj, i bn nj analiz t veant pr honxhobonxhon, fryrjen, mentalitetin mikroborgjez t saj. T gjitha grat e politikanve shqiptar kishin edhe qerthullin e tyre, organizonin ndeja ku trajtonin edhe probleme politike, prgojonin grat tjera, shprehnin xhelozi dhe kurdisnin kurthe. Kshtu Mejremja, gruaja e Durak Gors, bashk me t tjerat, Naxhien, Monikn, Senihan gjat orgjis s dyt, diskutuan pr pasaportn e Rabies, gruas s Erblin Kurexhs, se do t shkoj n Zvicr te i shoqi dhe intervenuan q ajo t kthehet nga kufiri. Ky qerthull thurte edhe listat e intelektualve t padshiruar pr tu diferencuar. Zhbirimet tematike N individualitetin letrar t ktij romansieri sht edhe veoria q n strukturn kompozicionale t nj vepre letrare t bj zhbirime tematike, apo ta zgjeroj diapazonin tematik me tema q gjithsesi e ndihmojn dhe e prplotsojn temn kryesore q nj situat, apo portreti i nj personazhi, t argumentohet dhe t motivohet edhe m mir dhe edhe m shum. Zhbirimet nuk jan episode tematike q do t na largonin nga shtjellimi i ngjarjes, por deprtime dhe thellime pr disa fenomene m tepr n karakterin dhe
505

R E V I S T

L E T R A R E

psikologjin e fenomeneve, po edhe gjurmime pr t zbuluar nj t fsheht t panjohur ose fare pak t njohur. Natyrisht q t gjitha kto krkojn gjeturi, invenc, njohuri, informacion q ato t jen n funksion t cilsis s veprs n mnyr q lexuesi t msoj dika m tepr pr nj shtje e pr nj fenomen, q teksti t ngjall kureshtjen e tij, veori q nuk i mungon ktij letrari. Nj leksion t mir jep autori n lidhje me diksionin, me veorit q krkon kjo mnyr e shprehjes n theksimin e kumbueshm t tingujve, n intonacionin e thirrores, n gjestikulacionet, n amplitudn, n karakterin e tekstit, n artikulimin e tingujve. Gjith kjo bhet n mnyr ironike pr t deklasuar prpjekjet e kota e t pasuksesshme q bnte Suratan Mollori para se t mbaj fjalimet q t krijonte prshtypjen se temn e fjalimit e njihte mir, madje se vet e shkruante. Autori na flet gjer e gjat pr protezat e dhmbve, pr pamjen dhe deformimin e fytyrs pa dhe me proteza, pr ern q kundrmon, pr mirmbajtjen e tyre, pr adaptimin, pr pengesat, pr infeksionet, pr prshtypjet q lan te t tjert kur lvizin me hapjen e gojs, pr problemet e shumta q dalin n artikulimin e fjalve, n diksionin e fjalimeve. Ky ishte problemi m i madh i Suratan Mollorit, i personazhit trsisht negativ t romanit i cili na paraqitet q n fillim t romanit prmes t cilave krijon imazhin e nj njeriu t ekuilibruar politikisht, moralisht e kombtarisht. Jeta n emigracion sht nj fenomen q me t drejt ka zn nj vend me rndsi n kt roman pse lidhet mjaft mir me pozicionin politik t vendit, q vjen si refleks i trysnive q bnte pushteti i huaj ndaj elementit shqiptar q ai kishte vetm dy rrug: ose t largohej nga vendi, ose t dergjej burgjeve. Shum elemente t shndosha e zgjodhn t parn edhe pse ajo ishte me shum dhembje, plag e mundime. Autori duket se e njeh mjaft mir kt fenomen pse na jep shembuj t fuqishm e tragjik t ksaj plage edhe t ditve tona q ka ln e len pasoja t shumta. Dy jan shembujt m eklatant: i Erblin Kurexhs dhe i Syl Bardhit. I pari prgjrohet edhe pr familjen, i vijn deri n kufi t Sllovenis dhe ia kthejn prap, i dyti, invalid i puns, vendos t kthehet dhe dnohet me shtat vjet burg. N kt fenomen prve prgjrimit sht edhe lufta e vet dhe e familjes pr ekzistenc, adaptimi me ambientin e ri, karakteri dhe siguria e puns, prgjegjsia familjare. Nj veori e individualiteti letrar t ktij romansieri sht edhe
506

R E V I S T

L E T R A R E

intertekstualiteti, veoria q t inkorporoj brenda kompozicionit romanor, trsi tekstesh autentike t autorve tjer, n kt rast nga gazetat e huaja, duke cituar gazetn, artikullin dhe datn pr t qen citati m binds, por m tepr pr t argumentuar temn primare se lvizja politike e shqiptarve, shprngulet, vrasja e 950 burrave t shquar n Bob, Nikaj, masat tejet represive q ka marr pushteti jan t njohura nga faktori i huaj dhe shprehin solidaritet me shtjen shqiptare. Kjo mund t jet, po edhe smund t jet e njohur nga lexuesi, megjithse mbetet edhe si dshmi e kohs. Ka edhe nj mori temash t tjera q e shtojn edhe m tepr polivalencn e romanit si psikologjia e lufts, atmosfera, paniku, ikja, frika nga polict e shumt; syt si shprehje e gjendjes psikike; pr martesat me porosi, me etni tjetr; etnografi familjare si plaka rri n gjunj para mysafirve; pr simbolikn dhe kultin e varrezave; pr shiun si prcjells i situats. Gjuha poetike Ibrahim Kadriu sht kujdesur mjaft q shprehjen letrare ta pasuroj me figura e trope, q ajo t dal m impresionuese, dhe zbrthimi i tyre ta detyroj lexuesin t mendoj pr kontekstin dhe nntekstin e fjalis dhe t mendimit. Kjo sht nj fush shum e gjer, por ne do t ndalemi vetm n disa q jan inovative pr t ilustruar mendimin se kemi t bjm me nj autor q e ka ndrtuar stilin individual t shprehjes letrare. Krahasimi si figur e mendimit konsiderohet zakonisht si m e lehta, por n t vrtet sht m e vshtira pse krkohet t jet sa m maksimale prputhshmria n mes pjess s par, objektit q krahasohet, dhe t tret, objektit me t cilin krahasohet, ve asaj q duhet t jet n funksion t strukturs kompozicionale t veprs q t zbuloj karaktere dhe veori. Me krahasimin kokat rrotullohen si n hell e shpreh m s miri atmosfern e mbledhjeve t organizatave komuniste ku temat e nxehta e bnin kritike jetn e njeriut aq sa kokat e tyre nxeheshin e rrotulloheshin sikur mishi q piqet n hell. M tutje vetm do t regjistrojm disa prej tyre si: Fytyra me rrudha i ngjason vijave t shtrembra t toks s lagur, apo t prerave t buks s misrit; krahasime t gjata: me dhmbt e protezs s mbyllur i ngjante vetja n ato shenjat pr rrezik q vihen n shtyllat e largpruesve t tensionit t lart; Hapsira e gojs pa proteza i gjasonte n ndonj zgur druri t kalbur i ln n prrua pasi nuk ka mundur t shfrytzohet
507

R E V I S T

L E T R A R E

as pr djegie; Sirenat e autoambulancave q shprndaheshin si gjm n tr qytetin, bnin me dije se kishte t plagosur e mund t kishte edhe t vrar; Pasaportn ajo e monte si shptimtarin q arrin n momentin m t vshtir t ndonj vrshime dhe, para se t t prmbledh rrebeshi, t nxjerr n breg e tjer. Metafora si trop ka nj prdorim shum t gjer dhe shkon n stilin individual t autorit pse flet pr nj tem t ndezur q meriton t frushkullohet pa mshir, po edhe ta shtyj lexuesin t meditoj. Vallja e heshtjes apo e mortjes q luhet te udhkryqi sht mjaft enigmatike, valle metaforike, q mund ti japsh disa versione interpretimi. E hedhin t revoltuarit, jo si rndomt, pa muzik, por me ritmin e kmbve. Pse? Nuk tregohet: n shenj ngadhnjimi, n shenj nderimi pr t rnt, n shenj revolte, q flet m shum koreografia e lvizjes s kmbve, e prplasjes s kmbve pr toke se e mposhtn armikun, e shkuln, q flisnin vet lvizjet dhe gjestet, e armiku, uniforma blu, nuk mund ta kuptonte metaforn e tyre e nuk reagonte, nuk dinte si t veproj. N kt fshehtsi t prshkrimit si pr shikuesit, si pr lexuesin mbetet enigm vallja e heshtjes dhe ktu qndron fuqia prshkruese e autorit. Kt valle e kemi edhe n Vajhall; Loja e Erblin Kurexhs me pllumbat sht metafor pr lojn q ai do t bj me fmijt e vet q pret s shpejti ti vijn. Pllumbat fluturonin drejt qiellit, vrsuleshin drejt ushqimit n Liqenin e Lemanit dhe iknin duke lshuar nj z t thekshm. Kjo loj asocionon n lojn e fmijve t tij q krkonin t shkojn n vendet e lira, t liris personale. N nj moment pllumbat e mbuluan trupin e kokn e Erblinit, por ato shum shpejt edhe u larguan, si ngjau me fmijt e tij. Metafora me viat asocionon n pushtetart e huaj dhe tan. Viat mbetn gjithmon motak, gjithmon via pa zhvillim fizik e mendor, t pa aft t trheqin barrn e vet. Jan kta si njerzit pa unin e vet, q lejojn t tjert ti trheqin pr hunde si t duan dhe kah t duan. Ndr metaforat m t fuqishme q ka ky shkrimtar dhe t rrall n prozn ton sht ajo e 250 qelesheve. Fuqia e saj qndron n enigmn e thesit t Mals, babait t Zymrytit, i ngjason thesit t plaks Nic t Gjeneralit dhe t halls Zyl t Vajhallit, por kjo e ka origjinalitetin e vet dhe nntekstin shum human, t drejt dhe t fuqishm. Mala si baba i nj politikani t degjeneruar vuan nga thuajsimi, injorimi, izolimi q i bnte fshati pr shkak t t birit q punonte kundr interesave t kombit. Tr ditn nuk e prshndeste asnj, edhe ata q i njihte dhe ky nuk e dinte psen,
508

R E V I S T

L E T R A R E

shihte nj heshtje enigmatike, nj refuzim, nj indiferenc. Dhe plaku nisi nj dit me nj thes t shkoj te i biri. Nuk ishte i rnd, por thes i mbushur, e shihnin, por nuk e kuptonin ka ka. Plaku nuk e gjet t birin, por ia zbrazi n banes para t shoqes 250 qeleshe nga katundi, duke e fajsuar pr 250 gjaqe. Dhe fare n fund autori na e zbulon se 250 qeleshet e derdhura dukeshin si 250 koka t prera, si koka t prgjakura, gjaqet si metafor pr t kqia q i ka br kombit, katundart elementi m i shndosh q rezonin drejt e me shpejtsi. Qeleshet u bn motiv pr kthesn q bri Zymryti me Florinin q ti japin fund politikanizmit antikombtar dhe ti bashkohet turms, popullit, demonstrantve. Kthesa u b jo n mnyr instiktive, por si rezultat i menuris s popullit, q gjithashtu i ka prcjell lvizjet, qndrimet, veprimet e bijve t vet q kishin devijuar rrugn kombtare. Megjithat, romani prfundon pa dhn shum prgjigje, se si e priti kt babai i Zymrytit e fmijt e Florinit, si e pritn fshatart, ka u b me krkesat e minatorve, me lvizjen se a vazhdoi edhe m tutje. Kto prgjigje i jep n romanet t mvonshm, sidomos me Vajhallin I dhe II. * * * Nj roman jo shum voluminoz me nj shumsi temash, me portretime shum t nijansuara t disa personazheve, me deprtime t thella n psikologjin e veprimeve dhe t bindjeve t tyre, veanrisht me kthesn dhe metamorfozn q autori e quan loja e fundit, aq interesante, artistikisht shum t motivuar, meriton t quhet roman i suksesshm.

509

R E V I S T

L E T R A R E

studimet pr letrsi shqipe n Fakultetin e Filologjis t Universitetit t Prishtins, ku ka kryer edhe studimet master, me temn mbi romanet postmoderne shqiptare. Ka botuar nj numr t madh shkrimesh npr gazeta dhe revista letrare. Shkruan poezi, kritik dhe recensione pr fenomene t ndryshme kulturore.

dil Olluri (Lipjan, 1984) ka kryer

Adil Olluri

Dy romane postmoderne t Bashkim Shehut

Bashkim Shehu, i lindur n vitin 1955 n Tiran, sht njri nga prozatort m produktiv t kohs s sotme. Ai ka shkruar nj sr veprash, t cilat jan prkthyer n disa gjuh t huaja. Romanet kryesore t tij jan: Rrethi, Angelus novus, Gjarpri dhe heronj t tjer, Udhkryqi dhe humnerat, Orfeu n Zullulandn e re, Mozart, me vones. Romanet e tij jan t vlersuara lart nga kritika letrare shqiptare. Romanet Rrethi dhe Angelus novus, t cilat do ti trajtojm n kt punim, cilsohen pr teknikn dhe modelin e shkrimit letrar postmodern. I. Kompleksi intertekstual n nj roman Shkrimtari dhe eseisti i madh latino-amerikan, Karlos Fuentes, n nj shkrim t tij lidhur me romanin potencon se romani shpeshher prvetson
510

R E V I S T

L E T R A R E

at ka sht krejt e ndryshme nga natyra e tij: shkencn, gazetarin, filozofin etj.1 Nj gj e till shfaqet edhe n romanin e Bashkim Shehut Rrethi, n t cilin, q nga fillimi e deri n fund t tij, kemi grshetime t letrsis me dije t tjera. Rrethi, roman-labirint me shtat hyrje na shfaqet si nj shkrimtar tipik postmodern, duke i inkuadruar n romanin e tij n fjal, pothuajse, t gjitha elementet q e prbjn modelin postmodern t shkrimit. Te Rrethi shohim t pranishm elementet si: Kompleksi intertekstual, kompleksi citatsor, erudicioni e informacioni, ekliktika, ironia, revizitimi i tradits, shfrytzimi i dokumentit, arti i kombinimit, kodi i dyfisht i ligjrimit etj. Me nj fjal, ky roman, si thot populli, pa shybe mund t quhet postmodern. Ky roman, gjithashtu, ka t pranishm edhe at q cilsohet si deduksion postmodern2, sepse sht i shkruar n principin deduktiv, ku pjest nuk jan pjes e linearitetit unik narrativ, por ato jan t shkaprderdhura, t cilat i bashkon vetm nj dimension i prbashkt: Mesazhi, simboli i Rrethit. Pra, ky roman ka natyr sintetike. Qensia postmoderne nuk nnkupton vlern, por modelin e shkrimit, ngaq mund t jet nj roman i natyrs postmoderne, por q nga cilsia dhe realizimi artistik sht jo i arrir. Pra, shkrimi postmodern nuk e nnkupton shkrimin si vler3. I. 1. Kompleksi intertekstual Kompleksi intertekstual nnkupton raporte jo vetm me nj tekst apo nj dokument, por me disa tekste, tre e m shum, dokumente apo periudha t ndryshme historike. Ajo shfaq marrdhnie t shumanshme, shumplanshe, duke filluar nga mitet e librat e mdhenj religjioz, si Bibla, Kurani, Vedat indase, Tora hebraike etj, e deri te veprat autorial, q nga antika e mesjeta e deri n koht m bashkkohore t prodhimit t prbotshm letrar. Madje, jo vetm letrar, por edhe me veprat e ndryshme filozofike, shkencore, politike etj. Kompleksi intertekstual sht nj nga
1 Carlos FUENTES: Romani, prkth. Shptim Doda, Mehr Licht (revist letrare), nr. 27, Tiran, 2006, f. 6 2 Aleksander JERKOV: Od modernizma do postmoderne, Jedinstvo, Prishtina Decje novine, Gornji Milanovac, 1991, f. 165 3 Rolan BART: Image, music, text, essays selected and translated by Stephan Heath, Hill and Wang, New York, 1978, f. 213

511

R E V I S T

L E T R A R E

shenjat m t qarta t dallueshmris mes letrsis postmoderne dhe asaj moderne. Dihet se relacione intertekstual me nj tekst t caktuar kan edhe nj sr romanesh a veprash moderne, por relacioni i tyre sht njburimor, andaj ktu qndron dallimi, q realizohet prmes elementit t kompleksit intertekstual. Kt element e ka n strukturn e tij edhe ky roman i Bashkim Shehut, me rast ktu shohim relacione me tekste, dokumente dhe mite t ndryshme. Romani n fjal, qysh n kapitullin e par- hyrjen e par t labirintit, shfaq marrdhnie intertekstuale me Faustin e Gtes, pastaj n kapitujt- labirintet e tjera kemi marrdhnie t till me romanin e par q njeh historia e letrsis botrore, Don Kishoti i Mans t Miguel de Servantes, me baladn e Ago Ymerit, Odiseun e Homerit, Dhjatn e vjetr, Proces-in e Franc Kafks, noveln e Gogolit Shnimet e nj t menduri, mitin e Gjergj Elez Alis, baladn e murosjes n muret e kshtjells s Rozafatit, romanin e Mehmet Krajs Udhzime pr kaprcimin e detit etj. N mesin e tr ktyre relatave (lidhjeve), n kt punim do ti trajtojm vetm ato me Faustin, Procesi-n e Kafks dhe me baladn e Ago Ymerit, pr dy arsye. S pari pr ta ilustruar pranin dhe funksionin e marrdhnieve t shumfishta q ka ky roman dhe s dyti pr shkak se kto tri relata jan m t pranishme, zn m shum hapsir n roman. sht thn se forma e romanit sht nj form n zhvillim e sipr, e cila pr do dit pson ndryshime. Romani, si thot Mihail Bahtin, sht sht zhanri i vetm n krijim e sipr, zhanr i pakryer.4 Nj shembull i ksaj t dhne sht faktikisht ky roman i Bashkim Shehut. Rrethi, prpos q ka t pranishm elementin e kompleksit intertekstual, ai ka t pranishm edhe kompleksin citatsor, ku shohim nj sr strukturash citatsore brenda rrfimit letrar. N kt roman shohim citate t ndryshme nga Bibla, Taittirija Brahmana, Fausti, rock knga e Luis Armstrongut Go Moses down, tregimi Tlon Uqbar, Orbis Tertius i J. L. Borghes etj. Borghes, gjithashtu, ka ndikuar te t gjith shkrimtart postmodern5, vepra e tij ka qen gurr e pashtershme pr t gjith pasuesit e tij, q prqafuan modelin postmodern.
4 shtje t romanit (eseu i Mihail Bahtin Epi dhe romani), Rilindja, zgjodhi dhe shkroi parathnien Hysni Hoxha, Rilindja, 1980, f. 19 5 http://en.wikipedia.org/wiki/Postmodern_literature

512

R E V I S T

L E T R A R E

Pra, kompleksi intertekstual dhe kompleksi citatsor jan ndr elemenetet kryesore, t cilat i japin shpirt postmodern ktij romani. I.2. Fausti i penduar Si e tham edhe m sipr, relacioni me Fausti-n e Johan Wolfgang Gte-s sht nj nga relacionet m kryesore t kompleksit intertekstual t ktij romani t Bashkim Shehut. Ky relacion haset n kapitullin-hyrjen e par t labirintit ndrra e nats s Valpurgive (ose vetrrfimi i nj t penduari), ku rrfyesi, i penduari, i ksaj pjese sht personazhi A. A., q ktu autori e shnon vetm me iniciale, duke zhvilluar me kt rast lojn fiksionale t narracionit postmodern, ku rrfimi paraqitet si nj dokument i gjetur, si nj rrfim i zbuluar pas sa kohsh etj, pr ta krijuar at q quhet iluzion referencial. Protagonisti i ksaj pjese, A. A., sht nj Faust i penduar, ngase, si del nga vetrrfimi i tij, ai veprimet e tij i prngjason me ato t heroit t veprs madhore t poetit t madh t Vajmarit. Ky prngjasim shprehet si n planin e veprimeve shoqrore, po ashtu n planin e dashurive t tij. Ai, duke qen i friksuar dhe duke dashur ta shptoj veten nga regjimi komunist, bn nj marrveshje me Mestanin, njrin nga zyrtart e Sigurimit famkeq t Shtetit komunist shqiptar. Ky pakt sht n dm t shoqris s tij, sidomos Margarits, e cila internohet dhe vetvritet n njrin nga kampet e shumta t demokracis proletare. Kt marrveshje personazhi rrfimtar i ksaj kaptine e quan Pakti me Djallin, ngaq sht pakt i njjt sikurse ai i Faustit me Mefistofelin, vetm se ktu ndryshojn kushtet dhe rrethanat e ktij pakti. Prpos, ktij pakti, q del t jet i par, A.A. lidh edhe nj pakt tjetr, tashm pas rnies s komunizmit. Kt Pakt me Djallin, t dytin m radh, ai e lidh me Presidentin e par n Shqiprin demokratike, i cili e prdor at pr ti goditur, prmes shkrimeve n gazeta, kundrshtart e tij politik, si t jashtm, po ashtu edhe t brendshm, si nga opozita (jashtm), po ashtu edhe nga partia e tij (brendshm), t ciln e udhhiqte. Pra, prmes paktit t dyt, n kt roman kemi nj ironi me Presidentin demokrat, Sali Berisha, i cili prdorte t njjtat metoda n betejn e tij politike, sikurse paraardhsit e tij komunist. A. A. edhe n raportin e tij me femra doher gjendet n mes t dy femrave, t cilat vazhdimisht i emrton Margarita dhe Helena, si
513

R E V I S T

L E T R A R E

personazhet e Faustit t Gtes, ku vazhdimisht e para sakrifikohet, ndrsa ky bhet bashk me t dytn. Margarita arrestohet, internohet dhe vetvritet, ndrsa motra e saj, Helena shpton. Ai pas nj kohe dashurohet n Margaritn II, por t ciln e braktis kur sheh shoqen e saj Helena II, me t ciln edhe martohet. Protoganisti yn, Fausit i penduar, i emrton kshtu femrat q kan kaluar npr jetn e tij, ani pse ato kishin emra t tjer. Ai kt bn sepse dshiron ta shoh jetn e tij, tashm n perndim, nn kndin e personazhit t Gets, i cili njashtu sikurse personazhi i Shehut, pendohet n fund pr t bmat gjat jets s tij. I. 3. Don Kishoti dhe komploti Nj ndrlidhje intertekstuale romani i Bashkim Shehut e ka edhe me romanin e par q njeh historia e letrsis s prbotshme, Don Kishoti i Mans i Miguel de Servantes-it. Kjo gj vrehet n kapitullin-hyrjen e pest t romanit-labirint, q mban titullin Shmblltyra e Zotit dhe labirinti kozmik (me shtat hyrje), n t ciln shfaqen si kryeprotagonist Naun Gjika. Ai kishte qen punonjs n Arkivin shtetror, ku kishte drejtuar Fondin e posam t ktij arkivi, ku mbaheshin dosjet m sekrete t shtetit komunist. Pasi q kishte nj dosje tepr sekrete, dosja e Viktor Dragotit, Naunin e fusin n mendi, ku her e mbajn mbyllur, her jasht saj, duke u krijuar kshtu n roman nj situat ironike e parodike me regjimin. Pasi q kishte punuar tr jetn me dosje, Naun Gjiks s pensionuar, i shkrep n mendje se sht duke u kurdisur nj komplot kundr demokracis shqiptare. Veprimet e tij pas ktij mendimi obsesiv ngjajn n ato t Don Kishotit t Mans, i cili kishte ndar mendjen t bhej kalors, n nj koh kur shpata tashm ishte zvendsuar nga armt e zjarrit. Personazhi i romanit ton nis e mbledh letra t ndryshme, t cilat i mendon se kan prmbajtje komplotiste, q mund t jen hedh n vende t caktuar nga shrbimet e ndryshme agjentaturore q nuk ia don t mirn Shqipris dhe demokracis s saj. Ai i krkon kto letra sekrete n parqe, sheshe, rrugica, afr lumenjve e liqeve etj. Madje, pr ta ndihmuar n krkimin e tij pr zbardhjen e komplotit antidemokratik, Naun Gjika merr edhe mikun e tij t hershm, Shuapin, i cili i ngjason n kt rast Sano Panos,
514

R E V I S T

L E T R A R E

shqytarit t Don Kishotit. Duke qen se miku i tij i hershm ishte m i padijshm se Naunin, njsoj sikurse Sano ndaj eprorit t tij, ky relacion intertekstual sht tejet i motivueshm. Por, pr dallim prej Sanos q e ndjek Don-in e tij i nxitur nga nj premtim, ku ky i fundit ia premton se do tia jap nj ishull, Shuaipi e ndjek Naunin pr nj arsye tjetr. Ai e ndjen veten n faj, ngase njjt si i ndihmon Naunit n krkim-zbulimet e tij, dikur u kishte ndihmuar autoriteteve komuniste pr ta futur at n mendin. Andaj, ai e bn kt, sepse ndien se ka br faj t pashlyeshm kundrejt mikut t tij dikurshm. 1. 2. Naun Gjika -------------- Don Kishoti Shuipi -------------------- Sano Pano

Kjo ndrlidhje intertekstuale potencohet edhe n roman, ku Naun Gjika, edhe pse bn veprime donkishoteske, i thot mikut t tij se mos t dukem Don Kishot, t cilin ky i fundit nuk e njeh. Shuaipi n fillim dyshonte n mundsin e nj komploti, por m von bindet, njjt si Sano nga eprori i tij, pr ta ndihmuar at n krkim. - Si nuk e ditke! Don Kishoti ishte nj plak spanjoll i rrjedhur, q duke lexuar shum e shum libra nga ata me kalors t arratisur, e ndau mendjen t bhej edhe vet i atill, pa ka se kalorsis arratiake i kishte ikur koha qmoti... - jan kalorsit e arratisur?- e ndrpreu Shuaipi.- A ishte e dnueshme arratisja n Spanjn e qmotit, si tek ne gjat diktaturs komuniste?6 N kt pjes t romanit, prpos elementit t kompleksit intertekstual, kemi t pranishme edhe elementet e parodis e ironis dhe revizitimit ironik t tradits, q jan atributet m thelbsore t nj romani postmodern.

6 Bashkim SHEHU: Rrethi- roman labirint me shtat hyrje, Botimet Toena, Tiran, 2002, f. 291

515

R E V I S T

L E T R A R E

I. 4. Viktor Dragoti / Ago Ymeri Rrfimi pr Viktor Dragotin sht i pranishm n shum pjes t ktij romani. Me kt rrfim romani n fjal shfaq marrdhnie intertekstuale me folklorin ton gojor, konkretisht me baladn e Ago Ymerit. Pirati ulqinak, si na thot balada, kthehet pas nnt vjetsh pr ta takuar nusen e tij, s cils ia kishte dhn fjaln se nse nuk kthehet pr nnt vjet ajo sht e lir pr tu martuar. Po ashtu, edhe njri nga personazhet e romanit t Bashkim Shehut, Viktor Dragoti, t cilin autoritetet e mendonin t vdekur, pasi e kishin vrar, duke u arratisur nga vendi, kthehet mes t gjallve pas nnt vjetve, pr ta takuar, edhe ky sikur heroi i balads, t dashurn e tij. Po ashtu, pos me baladn e Ago Ymerit, ky rrfim ka marrdhnie intertekstuale edhe me epin e Homerit Odiseu, ku edhe heroi epik grek kthehet pas shum vjetsh pr ta takuar gruan e tij, Penelopn. Ky relacion me t dyt njkohsisht, epin antik grek dhe baladn shqiptare, e ilustron m s miri pranin e elementit t kompleksit intertekstual. 1. 2. 3. Viktor Dragoti ---------- E dashura ---------- Arratisja Ago Ymeri --------------- Nusja ------------ - Burgu Uliksi ------------------- Penelopa---------- Troja

Ktij rrfimi pr Viktor Dragotin n romanin Rrethi i mungon motivi i rinjohjes s burrit me gruan, t cilin e kan Odiseu dhe Ago Ymeri. Pra, sht e vetmi dimension dallues ndrmjet tyre. Ky rrfim, prpos me baladn ton dhe epin homerik, ka nj relacion intertekstual edhe me njrin nga romanet e Bashkim Shehut Rrugtimi i mbram i Ago Ymerit7, n t cilin arratisja dhe rikthimi nga bota e t vdekurve e Viktor Dragotit sht kryetem e ktij romani. I. 5. Gzim K. /Jozef K. Romani Rrethi, prmes personazhit Gzim K. dhe kapitullit t shtat (hyrjes s shtat) Pasqyra dhe prbindshi (ose Udhkryqi i fateve) ka nj ndrlidhje intertekstuale me njrin nga romanet m t mir t letrsis
7 Bashkim SHEHU: Rrugtimi i mbram i Ago Ymerit, Buzuku, Prishtin, 1995

516

R E V I S T

L E T R A R E

moderne botrore, Procesi i Franc Kafks. Jozef K. i Kafks dhe Gzim K. i Bashkim Shehut, prpos shkronjs K. pas emrit, kan edhe nj sr ngjashmrish. Gzim K., njjt sikurse Jozef K., sht tip q vazhdimisht sht ballafaqim, prballje, me nj sistem shoqror, t cilin assesi nuk mund ta kuptoj se si funksion. Gzim K. prballet me burgjet e diktaturs moniste shqiptare, por edhe me ato postkomuniste. Gzim K. sht personazh kafkian, i cili krkon dinjitet, n nj koh kur mungesa e dinjitetit ishte dika normale. Por, prpos ngjashmrive, kta dy personazhe kan edhe dallime mes tyre, ashtu si potencohet edhe n kuadr t romanit. Te Procesi mbizotron enigma, ndrsa te kjo pjes e Rreth-it nuk sht i pranishm nj diskurs i till, ngase ktu Gzim K. e di kush jan fajtort, ata q kishin shkaktuar kt gjendje, pr dallim prej arketipit t tij kafkian. Jozef K. sht rast universal, model botror i ballafaqimi t individit me shoqrin, ndrsa Gzim K. sht rast lokal, hije e modelit universal t ktij ballafaqimi, pra e Jozef K. Po ashtu, nj dallim tjetr jan prania e femrave, dimensionit erotik t rrfimit, q te Jozef K., nuk e kemi t pranishm. N jetn e Gzim K., ku ai, sikurse personazhi faustian i kapitullit t par t Rrethi., gjithnj sht mes dy femrave, s pari Evs dhe Dians dhe s dyti, Tefts dhe Dians. Me kt relacion, duke e krijuar n mnyr t qllimshm nj personazh kafkian, madje edhe duke e vetidentifikuar me an t shkronjs K., pas emrit, ky roman vetm sa e shton dimensionin e tij postmodern. I. 6. Narratort dhe pikshikimet Studiuesi strukturalist francez, Seymour Chatman, thekson se do tekst narrativ, ka dy pjes: 1. nj strorie, q sht prmbajtja apo zinxhiri i ngjarjeve (veprimet, ndodhit), shtuar edhe at q mund ta quajm t pranishmit (personazhet, ambientin); 2. dhe nj diskurs, q sht t shprehurit sipas s cilit prmbajtja sht komunikuar. Me terma t thjesht e t qart, storia (tregimi) sht far n narrativ sht vizatuar, e diskursi sht si.8 Ne n kt pjes t punimit do t merremi me pikn e dyt t potencuar nga studiuesi i lartprmendur.
8 Seymour CHATMAN: Narrativja sht struktur, prkth. Gzim Aliu, ProCult (revist letrare), nr. 3, Prishtin, shtator 2007, f. 19

517

R E V I S T

L E T R A R E

Narratori, sipas studiuesit rus, Mihail Bahtin, sht njeriu q flet n roman.9 Gjithashtu, sht thn se narratori ka rol t rndsishm gjat analizs10, andaj nj rndsi t till e ka edhe n kt analiz. Duke qen se narratori e prben njrin nga konstituentt e rndsishm t vlers artistike t nj teksti narrativ letrar,11, ather mund t themi se edhe shumsia e narratorve, polifonia narrative ia shtojn vlern estetike ktij romani. Polifonia sht nj koncept, me t cilin nnkuptohet shumzshmria narrative, nj numr i pacaktuar i zrave q flasin12, t cilt n shkrim, roman, e rrfejn ngjarjen. Rrethi i Bashkim Shehut ka n vet disa narrator dhe disa pikshikime, sa q mund t themi se do pjes e madhe narrative e romanit apo kapitull ka nga nj narrator t veant, q rrfen pjesn dhe storien e tij. Madje, ka pjes ku kemi t pranishm dy narrator. Po aq sa ka narrator, po aq ka edhe pikshikime n kt roman. Sipas llojit t narratorve, te Rrethi kemi tre lloje t narratorve, t cilt n disa raste paraqiten bashk, por n shumicn e tyre ata shfaqen secili ve e ve n akcilin kapitull: 1. Narratori omniscient- rrfen n vetn e tret, i di t gjitha, i sheh t gjitha 2. Narratori personal- veta e par, sht edhe vet pjes e rrfimit, sht personazh 3. Narratori impersonal- rrfen her n vetm e tret, her n t parn, por nuk sht pjes e rrfimit Pr ti ilustruar m mir pozicionin e narratorve brenda diskursit letrar t Shehut do ta japim nj skic t paraqitjes s tyre n seciln pjes narrative t romanit t tij Rrethi.
9 Mihail BAHTIN: O Romanu, prevod. Aleksander Badnjarevic, Nolit, Beograd, 1989, f. 93 10 Milivoje SOLAR: Hyrje n shkencn e letrsis, prkth. Floresha Dado, Tiran, 2004, f. 149 11 Zejnullah RRAHMANI: Leximi dhe shkrimi, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 70 12 Vejn BUT: Retorika proze, preveo. Branko Vucicevic, Nolit, Beograd, 1976, f. 31

518

R E V I S T

L E T R A R E

Pjest narrative/kapitujt: 1. ndrra e nats s Valpurgive (ose vetrrfimi i nj t penduari) narratori personal (veta e par Un). Kryeprotagonisti i pjess, A. A. sht edhe narrator. 2. Nga shnimet e nj vzhguesi narrator impersonal. Rrfen n vetn e par, por nuk sht pjes e asaj q rrfen, nuk sht protagonist i saj. Vzhguesi ndrkombtar, autori i shnimeve sht narrator. 3. Manual pr kaprcimin e detit- ktu kemi dy narrator: a). Narratori omnisicient. Rrfen n vetn e tret (Ai, ata), q i sheh dhe i di t gjitha, por q nuk sht pjes e rrfimit. Ky tip narratori sht i identifikueshm me autorin. b). Narrator personal. Rrfen gruaja-anije, e cila ik s bashku me foshnjn e saj pr n tokn e premtuar (Itali). 4. Intermexo: Metastazat e kujtess- Narrator personal. Ktu autori dhe narratori jan nj. Kryeprotagonist i pjess sht vet autori, shkrimtari i romanit, q rrfen dhe prshkruan Shqiprin n vitet e para postkomuniste, e deri n vitin 1997, vitin e ikjes s dyt pr n tokn e premtuar (Itali). 5. Shmblltyra e Zotit dhe labirint kozmik (me shtat hyrje)- kemi dy narrator. a). Narratori omnisicient; b). Narratori personal. Kyeprotagonisti i pjess, Naun Gjika shfaqet si autori i rrfimit dhe si narrator. Pra, kemi dy narrator, q rrfejn pr t njjtin tem, njri nga kndi objektiv e tjetri subjektiv. 6. Toka e premtuar, prsritje- kemi dy narrator. a). Personal (identifikim i hapur i narratorit dhe autorit); b. Omnisicient (te Kronologji e shkurtr) 7. Pasqyra dhe prbindshi (ose Udhkryqi i fateve)Narratori omnisicient (i rrfen n trsi veprimet e kryepersonazhit t pjess, Gzim K.) Prpos narracionit polifonik (shum zra q rrfejn), ky roman ka dhe nj sr pikshikimesh, ku secila pjes narrative a kapitull, q lirisht, e shkputur nga romani, mund t funksionojn si novela t veanta n vete. Pikshikimet jan n nj mnyr edhe vizione dhe pikvshtrime, ku vlen t prmendet se termi i vizionit apo i pikvshtrimit i referohet raportit
519

R E V I S T

L E T R A R E

midis rrfyesit dhe bots s paraqitur. 13 Pikshikimet n kt roman shtrihen n dy koh narrative: E tashmja dhe e kaluara. 1. 2. Pikshikimi retrospektive ( e kaluara) Pikshikimi persepktiv ( e tashmja)

Pjest narrative/kapitujt: 1. ndrra e nats s Valpurgive (ose vetrrfimi i nj t penduari) Pikshikimi i nj penduari, pikshikim faustian. Koha e rrfimit: Her del si perspektive e her si retrospektive. 2. Nga shnimet e nj vzhguesi Pikshikimi i nj vzhguesi ndrkombtar. Koha: Perspektive. 3. Manual pr kaprcimin e detit- Pikshikimi i nj gruaje q ik n tokn e premtuar. Koha: Her sht pikshikimi nga e kaluara (retrospektiv) e saj, e her nga e tashmja (perspektiv). 4. Intermexo: Metastazat e kujtess- Pikshikimi i nj krijuesi n Shqiprin e viteve t para t postkomunizmit. Koha: Pikshikimi sht perspektiv (e tashmja). 5. Shmblltyra e Zotit dhe labirint kozmik (me shtat hyrje)- Pikshikimi donkishotesk. Kryepersonazhi i ksaj pjese i hyn misionit pr ti zbuluar rrnjt e komplotit kundr demokracis shqiptare. Koha: Her kemi rrfim retrospektiv e her perspektiv. 6. Toka e premtuar, prsritje- Pikshikimi i njeriut shqiptar q prjeton ikjet e srishme me anije pr n tokn e premtuar n vitin 1997, pas atij 1991. Koha: Kemi rrfim perspektiv. 7. Pasqyra dhe prbindshi (ose Udhkryqi i fateve)Pikshikimi kafkian, pikshikimi i Gzim K., njeriut shqiptar q prjeton dy zhgnjime me shoqrin shqiptare. T parn n periudhn komuniste dhe t dytn n at demokratike. Koha: Kemi rrfim her n kohn e tashme (perspektiv) e her n t kaluarn (retrospektiv).
13 Osvlad DYRKO&Cvetan TODOROV: Fjalor encikolopedik i shkencave t ligjrimit, prkth. Rexhep Ismajli, Rilindja, Prishtin, 1984, f. 449

520

R E V I S T

L E T R A R E

Przierja e narratorve dhe kndeve t rrfimit apo pikshikimeve e formson at q mund t cilsohet si ekliktik narrative, e cila sht njra nga dimensionet e ekliktiks n artet postmoderne. Pra, ky dimension i shumsit narratorial vetm sa ia jep edhe nj imput qensis postmoderne t ktij diskursi narrativ t Bashkim Shehu. I. 7. Simbolika e Rrethit Titulli Rrethi i ktij romani t Bashkim Shehut, nuk sht nj titull i rastsishm, por ai ka nj nntekst simbolik, nj mesazh q ndrlidhet me tr tematikn e ktij romani. Edhe pse ky roman nuk ka nj tem t veant, por ka nj shumsi tematike n t, gj q e bn at t cilsohet si nj roman polisemik, n t ekziston nj dimension tematik, q sht m i theksuar se sa dimensionet apo aspektet e tjera. E ky sht aspekti i prsritjes s ikjeve t njjta t shqiptarve pr n at q n roman figurohet si tok e premtuar, q sht Italia, n radh t par, por edhe Evropa perndimore n prgjithsi. Pra, ikjet masive me anije, si kishin ndodhur n vitin 1991, pas shembjes s diktaturs s kuqe, prsriten n Shqipri edhe n vitin 1997, n kohn e trazirave dhe lufts civile q kishte kapluar Shqiprin, pas shembjes firmave piramidale, q kishin mashtruar shqiptart. Pra, sillen kto ngjarje e motive sikur n nj rreth, nga i cili nuk arrin t dal shoqria shqiptare. Por, jo vetm motivi i ikjeve masive prtejdeti e zbrthen simbolikn e Rrethit, por edhe motive t tjera, si sht pushteti, t cilit i kishte ndrruar vetm ngjyra, ndrsa shum nga veprimet e tij ngjasonin me at t mparshmin. Njashtu, sikurse i vjetri, edhe pushteti i ri i kishte arm t tij dosjet e bashkpuntorve dhe kundrshtarve t tij politik. Lufta kundr kundrshtarve t brendshm (brendapartiak) dhe atyre t jashtm (opozitar), t cilin pushteti i vjetr e zbatonte duke i burgosur, internuar, shpeshher edhe likuiduar ata. Ndrsa, pushteti i ri kt luft e zhvillonte n nj terren tjetr, at medial, ku angazhonte njerz t caktuar, t afrt me t (si sht rasti i personazhit A. A.), pr ti goditur dhe njollosur kundrshtart nga t dyja ant. Kto ishin vetm dy shembuj ilustrues, t cilt mund t mundsojn interpretimin e simboliks s Rrethit si nj rrjet i ngjarjeve dhe motiveve t prsritura n koh t ndryshme. Pra, ktu Rrethi sht simbol, dhe si
521

R E V I S T

L E T R A R E

i till, si e thot studiuesi i simbolit n letrsin shqipe, Basri apriqi, natyra e simbolit ka misterin e t panjohurs s prhershme, t fsheht e t pazbulueshme, mundsin e pafund t interpretimit, aftsin pr t prodhuar kuptime t panumrta.14 Andaj, lidhur me kt mund t theksojm se edhe ky roman, q ka n brendsin e tij simbolikn e rrethit, na ofron mundsi t shumta t interpretimit e analizimit, duke marr kshtu natyrn e nj teksti polisemik. II. Roman palimpsest Njri nga romanet postmoderne m specifike n letrsin dhe prozn shqiptare sht romani Angelus Novus15 i Bashkim Shehut, nj nga veprat m t mira dhe m t arrira artistikisht t ktij autori. Ky roman i ka t gjitha elementet postmoderne, si kompleksi intertekstual, kompleksi citatsor postmodern, double code-i, revizitimi i tradits, metafiksioni historiografik, (ekliktika) przierja etj. Ai q n hyrje t tij, n peritekstin e tij, jep shenjat e modelit postmodern: I kushtohet Mustafa Bajraktarit, vetvrar n moshn 29 vje. Prpos ngjarjeve t jetuara ose t dgjuara, mbshtetet n shkrimet e Walter Benjaminit, n biografin e tij nga Bernd Wite dhe n Dokumente t reja mbi vdekjen e Walter Benjaminit, nga Ingrid Schuman.16 Po ashtu, n kt roman kemi nj paratekst t dyt q ndrlidhet tematikisht me veprn n trsi: Ndoshta sht nj nga ato qenie t panumrta q, sipas Talmudit, do ast krijohen dhe heshtin e zhduken n hi pasi e kan ngritur zrin e tyre prpara Zotit (Walter Benjamin)17 Pra, q n fillim jepet sinjali se kemi t bjm me nj vepr eruditive,
14 15 16 17 Basri APRIQI: Simboli dhe rivalt e tij, Kosova PenCenter, Prishtin, 2005, f. 7 Bashkim SHEHU: Angelus Novus, roman, Toena, Tiran, 2005 Po aty f. 6 Po aty., f. 113

522

R E V I S T

L E T R A R E

e thurur me an t fiksionit letrar, q ndrtohet mbi dy shtylla narrative dhe tematike: 1. 2. Rrfimi pr Mark Shpendin (ose Mark Gjokn) Rrfimi pr Walter Benjaminin

Kto dy rrfime e dy personazhe ndrlidhen n nj pik a nj bosht tematik: Vetvrasja, q sht klimaksi i ngjarjes18, rrfimit. Ku kemi dy vetvrasje t kryera n koh dhe rrethana t ndryshme, por prap se prap jan t identifikueshme: 1. 2. Vetvrasja e Walter Benjaminit Vetvrasja e Mark Shpendit

Ato identifikohen ngase t dy protagonistt jan njerz t prndjekur nga regjimet. Njri ishte filozof me nam botror (W. Benjamin), q prndiqet nga regjimi nazist hitlerian me an t forcave t Gestapos, ndrsa tjetri nga regjimi komunist edhe bie n burgjet e ktij regjimi totalitar. II. 1. Perspektiva e dyfisht Romani Angelus novus ka pikshikim t dyfisht t narracionit, ku her kemi rrfim retrospektiv e her perspektiv. Pra, kemi nj przierje t kndshikimeve, ku her flitet pr t kaluarn (retrospektiva) e her pr t tashmen (perspektiva). N dy linjat e rrfimit, si pr Walter Benjaminin, po ashtu edhe pr Mark Shpendin, vrehet kjo pik e dyfisht e shikimit. Kur rrfehet pr Walter Benjaminin, her flitet pr veprimtarin e tij filozofikopolitike, pr shkrimet e tij (e kaluara), her flitet pr ikjen, kalimin e kufirit franko-spanjoll, vetvrasjen e tij (e tashmja). Po ashtu, e njjta gj ndodh edhe kur flitet pr qndrimin e tij shumvjear n burg, torturat gjat burgosjes (e kaluara), her pr dshirn e tij pr t ikur nga prditshmria, dshprimi, vetvrasja (e tashmja). Kjo ekliktik (przierje) e kndeve t shikimit sht po ashtu nj nga
18 Literature : Timeless voices, edited by Linda Ellis, Prentice Hall, New Jersey, 2000, f. 999

523

R E V I S T

L E T R A R E

elementet domethnse t narracionit postmodern. II. 2. Intermedialiteti postmodern Prve relacionit t tij ne historin, letrsin, filozofin, politikn etj, ky roman ka nj ndrlidhje edhe me pikturn. Kjo gj vrehet edhe me vet titullin e tij, q rrjedh nga piktura e Paul Clee-s Angelus Novus, t cils filozofi, Walter Benjamin, ia bn nj koment alegorik n librin e tij Mbi koncepte t historis. Kt koment alegorik t filozofit, q shfaqet i plot n roman, do ta japim edhe n kt trajtim, pr ti vshtruar m pastaj korelacionet tripalshe: Roman- Filozofi- Piktur. sht nj tabllo e Paul Clee-s me titullin Angelus Novus. Aty paraqitet nj engjll, q duket sikur po largohet nga nj gj, tek e cila e ka mbrthyer vshtrimin. Syt i ka t gaprruar, goja i ka mbetur hapur, kraht shpalos. Si dika e till duhet t shmbllej Engjlli i Historis. Ftyrn e mban t kthyer kah e kaluara. Aty ku ne shohim nj vargzim ngjarjesh, ai shikon nj katastrof t vetme, q grumbullon grmadha mbi grmadha duke i hedhur te kmbt e tij. Ai do t donte vrtet t arrinte e t vonohej, ti zgjonte t vdekurit dhe t mblidhte gjithka t coptuar. Mirpo, ndrkaq nga parajsa fryn shakullima e nj shtrngate q prplaset n flatrat e tij, aq furishm sa ai, engjlli m nuk mund ti mbyll. Kjo shakullim shtrngate e shtyn pandalshm drejt nj t ardhmeje s cils ai ia ka kthyer shpinn, teksa pragu i grmadhave prpara tij lartohet gjer n qiell. Kjo shtrngat sht ajo q e quajm progres.19 Shikuar nga kjo, sipas ktij komenti t Walter Benjaminit del se n tablon e pikturuar nga Paul Clee sht paraqitur nj engjll i historis, i cili kalon prgjat t gjitha fatkeqsive. Ai do t dshironte q ti bnte bashk t gjitha pjest e thyera, t coptuara, n kujtesn e tij historike, por nj gj t till nuk e lejon shtrngata e kohs, e cila sipas filozofit simbolizon progresin, evolucionin e prdoditshm, q si i till pamundson ndryshimin e s kaluars, me nj fjal shtrngata paraqet haprimin drejt t s ardhmes. Por, shtja sht ktu se ka e ndrlidh aq shum kt piktur dhe
19 Bashkim SHEHU: Angelus Novus , f. 117

524

R E V I S T

L E T R A R E

komentin e saj me kt roman t Shehut? Ose, a sht titulli i romanit i motivueshm, produkt i esencs ideore t pikturs dhe konceptit t saj? Prgjigja pr kt do t ishte pozitive dhe at pr dy arsye. S pari, nisur nga aspekti sinjifikativ, emrzues, shihet se t tret (romani, piktura, komenti) kan t njjtin titull: 1. Piktura Angelus novus- Paul Clee 2. Komenti Angelus novus- Walter Benjamin (te libri Mbi koncepte t historis) 3. Romani Angelus novus- Bashkim Shehu Sipas ksaj del se ktu kemi nj intertekstualitet dhe intermedialitet t trefisht, ku piktura ka prodhuar komentin filozofik, ndrsa komenti romanin. Pra, kemi nj ndrlidhje tripalshe: Piktur, Filozofi dhe Letrsi. S dyti, shikuar nga aspekti semantik, mund t themi se sikurse engjlli i tablos s Clee-s ashtu edhe protagonistt e romanit, Mark Shpendi dhe Walter Benjamini, jetojn deri n fund t jets s tyre me kokn e kthyer nga e kaluara, nga historia e tyre personale, por edhe ajo e vendeve t tyre. Ata jetojn me dshirn e tyre iluzionare q ta bashkojn do cep t thyer n kujtesn e tyre, njsoj sikurse engjlli i pikturs, i cili sipas Benjaminit do t dshironte ti zgjonte t gjith t vdekurit nga e kaluara. Ata jetojn n kornizat e kujtess s tyre. Pra, engjlli, n kt rast, prfaqson at q mund t cilsohet si metafor origjinare20, si nj proces i ngjashmris mes ides s pikturs, filozofis dhe letrsis dhe vetdijes humane pr engjllin si koncept hyjnor. Si mund t shihet, ktu kemi nj intermedialitet, jo vetm n aspektin sinjifikativ a siprfaqsor, por edhe n at t mesazhit a semantiks s thell, ku kemi tri subjekte t identifikueshme: 1. 2. 3. Engjlli i Clee-s Walter Benjamini Mark Shpendi

20 Jacques DERRIDA: Of grammatolgy, transl. Gayatri Chakravorty Spivak, The Johns Hopkins University Press, Baltimore, London, 1997, f. 270

525

R E V I S T

L E T R A R E

Ksaj treshe lirisht mund ti shtohet edhe vet autori i romanit, Bashkim Shehu, duke pas parasysh nj pjes t jets s tij t kaluar npr burgje, si dhe tematikn e s kaluars dhe pasojat e saj. Kjo ndrhyrje relacionin tripalsh e bn katrpalsh, ku trinomit: Piktur, Filozofi, Letrsi do ti shtohej edhe faktori Realitet, gj q do ta shtonte edhe nj subjekt: Subjektet: 1. Engjlli i tablos 2. Walter Benjamin 3. Mark Shpendi 4. Bashkim Shehu Relacionet: 1. Piktura 2. Filozofia 3. Letrsia (romani) 4. Realiteti Intermedialiteti sht nj segment fundamental n romanin Angelus novus, i cili z nj vend t rndsishm krahas elementeve t tjera postmoderne q e prbjn kt roman. II. 3. Informacioni dhe romani

Albert Kamy n librin e tij Miti i Sizifit theksonte se romanciert e mdhenj jan romancier filozof, e kundrta e shkrimtarve t veprave me teza.21 Romancier me ngjyresa t romancierve filozof jan shkrimtart postmodern, n rastin konkret Bashkim Shehu me romanin Angelus Novus. Erudicioni apo informacioni i prgjithshm sht nj nga elementet e piksynuara n nj vepr letrare postmoderne. Andaj, pr tu krijuar nj vepr eruditive duhet t ket edhe nj shkrimtar eruditiv, q di ti grshetoj
21 Alber KAMY: Miti i Sizifit- Ese pr absurdin, prkth. Petrit Sinani, Fan Noli, Tiran, f. 103

526

R E V I S T

L E T R A R E

informacionet e dijet e tij nga sfera t ndryshme humane dhe shkrimin letrar-artistik. E till sht edhe romani Angelus novus dhe autori i tij, Bashkim Shehu. Madje, mund t themi se sa i prket erudicionit, ky roman sht nj nga veprat m tipike n letrsin ton. Aq sa kemi mundur ta hetojm, n kt roman mund t vrehen s paku pes lloje t informacioneve: 1. 2. 3. 4. 5. Informacion historik Informacioni politik Informacion biografik Informacion filozofik Informacion psikologjik

N kt roman vend domethns z informacioni historik, i cili ktu sht i ndrthurur n mnyr transparente. Do ta japim nj shembull t pranis s ktij informacioni: Kish hyr pranvera e vitit 1988. Bashk me dimrin, patn ikur shpresat pr zbutje dhe hapje, t gjallruara prej vizitave t Genscher-it, Strauss-it dhe qeveritarve nga Athina.22 N kuadr t ktij lloji t informacionit jepen t dhna fatografike prmes aktit letrar pr ngjarje dhe ndodhi t ndryshme shqiptare t gjysms s shekullit t kaluar, por edhe ngjarje historike botrore. Zaten edhe romani n fjal ka nj ngjyrim t historizimit t jets s individit (Mark Shpendi dhe Walter Benjamini), e cila ktu bhet beht mostr e historis s prgjithshme (historia shqiptare dhe historia botrore). Prpos informacionit historik, n kt roman vrehet leht edhe informacioni politik, her-her edhe i bashkrenditur me t parin. N kuadr t informacionit politik flitet veanrisht pr qasjen e regjimit komunist enverian ndaj t burgosurve dhe n prgjithsi ndaj popullit shqiptar, si dhe, vende-vende n roman, pr qasjen e nazistve ndaj Walter Benjaminit dhe nazistve n prgjithsi. Informacioni biografik ka t bj ekskluzivisht me jetn e filozofit gjerman me prejardhje hebraike, Walter Benjamin, ku flitet pr jetn,
22 Bashkim SHEHU: Angelus Novus, f. 134

527

R E V I S T

L E T R A R E

veprimtarin e tij politiko-shoqrore, dashurin e tij pr letonezen e bukur, Asja Lacis, ikjen nga forcat e Gestapos gjermane, kalimin e kufirit frankospanjoll, vetvrasjen e tij e shum momente t tjera t jets s tij prej filozofi dhe njeriu. Informacioni filozofik shfaqet kur n roman kemi t shnuara komente e shpjegime nga W. Benjamin, por edhe nga filozof t tjer, si Lajbinci, Hegeli, Nie, Marksi, Demokriti etj. Ndrkaq, informacioni psikologjik ka t bj me pasqyrimin e gjendjes psikologjike t t burgosurit n burgjet shqiptare gjat kohs s sistemit monist enverian, i cili me instrumentet e torturs ekstreme kishte br q shum nga t burgosurit t kalonin n stadin e marrzis, prhumbjes, si sht rasti me t burgosurin Gjok Ndreun. Informacioni n trsi sht mishi i nj romani postmodern, andaj te romani i Bashkim Shehut Angelus novus ky element luan rol qensor. Informacioni si i till jepet prmes gjuhs, asaj t stilizuar, letrare, ngase sikundr dihet, gjuha sht n letrsi material si sht bronzi ose guri n skulptur, ngjyra n piktur, ndrsa tingujt n muzik.23 II. 4. Identifikimi narrator- autor N kt roman kemi nj identifikim t narratorit me autorin, nj identifikim t Bashkim Shehut si narrator me Bashkim Shehun si autor: dhe jemi n pranver t vitit 1975, koh spastrimesh e dnimesh, madje gjer n shkallt m t larta t pushtetit, shoqruar me ashprsim t lufts s klasave n t gjitha frontet, dhe un udhtoja me tim at, Mehmet Shehun, asokohe ende kryeministr,24 Prnjmend, sa m tepr dhe m qartazi afrohej rnia e kryeministrit Mehmet Shehu, babait tim, n vjeshtn e ardhshme t vitit 1981-shit, aq m e pamundur m bhej.25
23 Rene VELLEK e Ostin VOREN: Teoria e letrsis, prkth. ZejnullahRrahmani, Rilindja, Prishtin, 1982, f. 40 24 Bashkim SHEHU: Angelus Novus, f. 63 25 Po aty, f. 71

528

R E V I S T

L E T R A R E

Si dihet, Bashkim Shehu sht djali i ish-kryeministrit shqiptar, Mehmet Shehu, dhe kt fakt autobiografik ai e potencon edhe n roman. Ky fakt sht nj dshmi e intervenimit t autorit real mbi narracionin dhe tekstin letrar. Nj gj e till e shndrron tekstin n nj simulakrum, n principin e asaj q e thot Zhan Bodriari, ku vrehet nj simulim hiperrealist i ballafaqimit t njmendsis reale me fiksionin letrar. Nisur nga kjo logjik, mund t themi se n kt roman kemi nj Bashkim Shehunarrator, q e njeh dhe shkruan pr Bashkim Shehun-autor. Intervenimi i autorit mbi narracionin imagjinativ, hiperrealitete, przierja ekstreme ndrmjet realitetit t njmendt dhe fiksionit letrar jan, po ashtu, atribute, elemente domethnse t romanit postmodern. II. 5. Kompleksi citatsor Citatsia, si njra nga elementet m transparente t shkrimit letrar postmodern, sht e pranishme edhe n kt roman. N t kemi citatsi disa llojshe, duke filluar nga ajo me struktur t shkurt, ku kemi vetm prmendje t titujve t veprave, thnie t autorve t ndryshm etj, e deri te lloji i citatsis me struktur t gjer, si sht rasti me citimet nga veprat e Benjaminit, si ishte komenti alegorik mbi pikturn e Paul Clees, letrn e tij lamtumirse q e shkruan prpara aktit t vetvrasjes etj. Kt t fundit do ta japim ktu sa pr ta ilustruar shtjen: N nj gjendje pa rrugdalje, nuk kam zgjidhje prvese ti jap fund. Jeta ime mbaron n kt fshat t Pirinejve, ku askush nuk m njeh. Ju lutm tia prcjellni kto mendime mikut tim, Adorno, dhe tia shpjegoni se n gjendje e pash veten. Nuk m mbetet koh e mjaftueshme pr ti shkruar t gjitha letrat q do t doja ti shkruaja.26 Prpos dallimit struktural ndrmjet citateve q hasen n kt roman, ato mund t dallohen edhe n baz t prmbajtjes, ku sipas ktij kriteri kemi tri lloje t citateve: 1. 2.
26

Citate filozofike Citate politike

Bashkim SHEHU: Angelus Novus, f. 157

529

R E V I S T

L E T R A R E

3.

Citate kulturore

Citatet me prmbajtje filozofike jan kryesisht mendime t nxjerra nga vepra e Walter Benjaminit, por kemi edhe citime nga filozof t tjer, duke filluar nga Sokrati, Demokriti, Lukreci, Hegeli, Marksi, Nie, Kanti, Lajbinci etj. Citimet filozoike ktu jan t formatit t ndryshm, duke filluar nga motot, q jan m t shkurtat, pr t vazhduar me sentencat filozofike e deri te analizat a komentet filozofike, q jan struktura m t gjata. sht m rndsi t thuhet ktu se n kt roman shohim edhe rikontekstualizimin e citateve filozofike e eruditive, pra kemi nj lloj perifrazimi t tyre: Dhe Mark Gjoka shtonte se izolimi i plot i njeriut sht i pamundur, dhe hidhej te Kanti duke perifrazuar thnien e tij se do njeri sht nj bot, nj e tr e paprsritshme, ndrsa duke u kthyer te monadat e Lajbincit, do njeri i ngrthen, sipas mnyrs s tij, n pavetdije t gjith njerzit e tjer.27 Po ashtu, edhe citimet politike jan t shpeshta n kt roman t Shehut, t cilat vrehen shum leht kur autori citon gjuhn e pushtetit komunist shqiptar. Kto citime zakonisht n roman hasen n formatin italik t shkronjave, gj q i bn ato edhe m t identifikueshme. Ndrkaq, citatsia kulturore vrehet te citimet e veprave dhe mendimeve t shkrimtarve e artistve t ndryshm: Si thot Floberti n nj letr, si n nj testament q krkon me dshprim kontaktin njerzor prtej vdekjes: - Kur shkruan biografin e nj miku, duhet ta bsh sikur je duke u hakmarr pr t.28 II. 6. Roman palimpsest Angelus novus i Bashkim Shehut sht nj roman palimpsest, jo n kuptimin origjinar t termit, por n at funksional, ku palimpsesti kuptohet si nj lexim i dyfisht. Pra, sht i till pr dy arsye. S pari, ktu kemi
27

28
530

Po aty., f. 82

Po at., f. 40

R E V I S T

L E T R A R E

nj paraqitje, sinjifikim paralel, t veprimit, jets dhe vetvrasjes s dy protagonistve, Mark Gjoks (ose Mark Shpendit) dhe Walter Benjaminit, t cilt jetojn n koh dhe hapsira t ndryshme, ku i dyti sht m i hershm se i pari. Andaj, si i till, edhe leximi mund t jet i dyfisht, ku prmes aktit t vetvrasjes s W. Benjaminit mund t lexohet edhe vetvrasja e Mark Gjoks, i cili si nj dashamirs i filozofit prpiqet t identifikohet me t. Pra, kemi nj palimpsest jo vetm n sfern e shkrimit letrar, por edhe n sfern e veprimit t personazheve, nj mimetik e fateve njerzore. S dyti, pik esenciale q e bn t definohet si nj roman palimpsest sht fakti se ky roman (n pjesn e tij m t madhe) sht i ndrtuar mbi jetn e nj personaliteti t filozofis, W. Benjamin, mbi shkrimet e tij dhe shkrimet pr t, gj t ciln autori e potencon edhe n peritekstin e romanit. Pra, prmes romanit Angelus novus mund t lexohet jeta, vepra dhe vetvrasja e filozofit, si ngjet edhe n palimpsestet mesjetare, ku me an t rrezeve ultraviolete lexohej mbi pergamenn e re pergamena e vjetr, e shkruar para sa vjetsh.

531

R E V I S T

L E T R A R E

lban Mehmetaj (1984) ka mbaruar studimet Bachelor pr Letrsi Shqipe (2007), n Universitetin e Prishtins, si dhe ato Master (2008) po n kt deg. Ka botuar nj numr tekstesh pr vepra t sapobotuara, ndrsa n proces botimi ka librin studimor De Rada estet (2010).

Alban Mehmetaj

Letrsia e absurdit: kamy dhe kongoli

Pr t gjith e n t gjitha pikpamjet kam qen e jam njeriu kot, I humbur. Jam i humbur / I huaj ndaj t gjithve. I humbur jam midis qiellit t bardh dhe monotonis s ngjyrave.

1. Vepra e Alber Kamys shtroi nj rrug t veten, t veant, n letrsin e shekullit XX. Letrsia e tij, e quajtur e absurdit, pushtoi gjenit krijuese n shekullin XX dhe pati ndikim t madh, duke e br aktuale temn e absurdit. Veanrisht romani I huaji shnoi kulmin e dominimit. Kjo frym takoi krijimtarin letrare shqiptare. Autori shqiptar q e realizoi shnueshm letrsin e absurdit sht Fatos Kongoli. Ndikimi i Kamys shfaqet n veprn e titulluar I humburi. Kamy e Kongoli evokojn njeriun e huaj/humbur t shekullit XX. Shqipria e viteve 70, n nj periudh gati 40-vjeare, dominon romanin e Kongolit. Si rrfyes t ngjarjes Kongoli ka narratorin Thesar Lumi. Rrfimi zhvillohet duke u prcjell me rrethanat dhe ngjarjet e kohs. Esenciale jan ngjarjet personale, t heroit rrfimtar, me prmasa absurde. Ideja e t humburit n kt bot e prshkon tr romanin e Kongolit. Rrfimi hapet si tragjicitet shpirtror i narratorit rrfimtar. Shtyllat e absurditetit
532

R E V I S T

L E T R A R E

ndrtohen nga: kotsia e jets, jeta pa motiv, koha e mbytur n qytezn e pluhurosur. Brenda ktyre kornizave Thesar Lumi endet i humbur. Ky sht konteksti q do t thuret deri n fund t romanit. E kaluara e personazhit t Kongolit reflekton t tashmen e tij. E kaluar q zgjeron absurditetin. Koha prnjher l prapa vite, ndrsa ngjarja zhvillohet n vij t njjt. Njtrajtshmria bn q romani t funksionoj ashtu q prirja fmijrore (nga fmijria) e Thesar Lumit t zbuloj mediokritetin e jets, jet t ciln e jeton. Ai zbulon servilitetin e babait: Im at nuk ishte i fort, ishte frikacak. S dyti, zbulon hipokrizin e njerzve t tij: Ne rriteshim t bindur se ishim fmijt m t lumtur n bot. Pastaj, zbulon q dajn e kishte t arratisur: Dajn duhet ta urresh, e msuan Thesarin. Mjaftonte pr t, e pr rrethin e tij etiketa i arratisur. Zbulimet jetsore q Thesar Lumi i quan histori, do ta prcjellin si kob gjat tr jets. Heroi prjeton zhgnjim shpirtror kur i prishet imazhi pr t atin. Babi prkulet para Xhods (drejtorit, autoritetit). Te Thesari shuhet ndrra e bukur fmijrore. Xhoda hap rrugn e vuajtjeve dhe traumave t para. Si drejtor shkolle, metod t puns ka rrahjen. Nga ai, Ati e merr zanatin me rreh. Ndrsa, heroi i romanit, nga ai merr zanatin e hakmarrjes. Thesari vret qenin e Vilms (vajzs s Xhods), q t vuaj Xhoda. Si rrjedhoj, Thesarit i imponohet loja, aktrimi, maska, sikur gjith t tjerve (prindrve, msuesve, drejtorit etj.). Ai duhet ta luaj lojn me hipokrizi. M tej, personazhit i duhet t jetoj me minn biografike, kur duhet ta mbaj t fshehur historin e dajs s arratisur. Kapitulli i fmijris s Thesar Lumit do t mbyllet nga Xhoda. Vrasja e qenit do t zbulohet, dhe, me at rast, Thesarit i duhet t zhduket. Xhoda luan rol vendimtar. Shkurtimisht, fmijria e Thesar Lumit krijohet me personazhet: Xhoda, Vilma, Faguja. Vilma sht personazh q bashk me t atin, Xhodn, do ta pushtojn kujtimin e heroit t romanit deri n fund, duke ndryshuar kthesat e jetess s tij. N kndvshtrimin tjetr, Vilma do t jet edhe moll sherri pr Thesarin. Fillimisht ajo shfaq urrejtje pr t. N pjesn e dyt t romanit e dashuron prfundimisht. Imazhi i fmijris i Thesar Lumit mbyllet me krijimin e kompleksit t inferioritetit. Pragun e fmijris e kaprceva pikrisht me kt zbulim: ekzistonte nj ndjenj q njerzit e quanin inferioritet. Jeta e Thesar Lumit merr nj kahe tjetr. Regjistrohet n fakultet
533

R E V I S T

L E T R A R E

me ndihmn e t parit t qytetit, Hulusiut. Ky i fundit paraqet nj shtres tjetr njerzish. N kt rreth t dyfytyrsis, Thesari fut: babn, nnn dhe Hulusiun. Prgjrimi ndaj individit pr interes prshkruhet bukur nga fmija. Ktu, fillon jeta studentore e Thesarit, e cila krijohet me Ladin, Sonjn dhe Syt e bardh. N periudhn e dyt t jets Thesari do t ndeshet me nj ambient tjetr shoqror, at t shtress s t pasurve. Do t futet brenda rregullave t lojs, por pa iu prshtatur atyre. Prmes Ladit, shokut t universitetit, Thesari do t njihet me kushrirn e tij, Sonjn. Sonja dhe Ladi i prkasin shoqris s lart. Heroi, ktu do t gjej nj shteg q ta thumboj aristokracin, me syt e t riut. N ditlindjen e Ladit, ai do ti analizoj t ftuarit n ekuilibr t llogaritur, ku vetja do ti duket si majmun n nj kopsht zoologjik. Do t vshtroj baban e Ladit me mungesn e edukats themelore t prshndetjes dhe n kt rreth do t ndihet i huaj. Mundimi n kt ambient aristokracie dhe feste rritet, kur Thesari nuk mund ta kaloj kompleksin e inferioritetit. Mungesa e rehatis do t zhduket me shfaqjen e Sonjs, q do t ndryshoj ngjyrat. Aty do t lind dashuria kobmbjellse, si e quan Thesari. N kt fest t huajsh, Thesari do ta njoftoj djalin e ministrit, q e emrton Syt e bardh t lngzuar. Ky do t jet moll shkatrrimtare e sherrit. (Ky sht i dashuruar n Sonjn. Si hetues policor do ti lshoj thumbat ndaj Thesarit, duke ia zbuluar ,,minn biografike, dajn e arratisur. N kt rast do ta shptoj Ladi, sepse q t dy emrohen me pozicione t larta dhe secili ia di tjetrit thembrn e Akilit). Me gjith dashurin vullkanike t Sonjs, Thesari vazhdon t ndihet i huaj n gjirin e saj. Kjo ndjenj e t humburit buron nga fmijria e tij. Gjithmon do ta konsideroj veten si njeri t dors s fundit, duke jetuar jet t dyfisht. Botn e mendon si hapsir t zbrazt t absurdit, ndrsa veten si njeri pa fuqi brenda ksaj hapsire. Kjo ndjenj e t huajit n kt bot do ta prcjell deri n ditt e fundit q ndjek rrfimin e tij.

2. Romani i Kongolit, i frymzuar nga romani i Kamys, ngjall kureshtjen se ku takohet heroi shqiptar i Kongolit, me heroin e Kamys? T dy personazhet e autorve t prmendur jetojn botn e absurdit. Gjithashtu, personazhet rrfejn e prshkruajn gjithka hollsisht, pa kaluar prtej
534

R E V I S T

L E T R A R E

vetes. Kto vepra, me gjith temn e njjt, t absurdit, i dallojn pikpamjet e ndryshme dhe referencat n vende, koh e rrethana t ndryshme. Temn e till Kamyja e ka realizuar duke e ndar romanin n dy pjes, brenda s cils prshkruhen tri vdekje: vdes e ma e Mrsos, vdes Arabi (t cilin e vret Mrsoja) dhe n fund Mrsoja dnohet me vdekje. Kndvshtrimi i tij sht i ndryshm nga i t tjerve. Ky tip karakteri rezulton m s miri n vetmbrojtjen q bn n gjyq. Ai, asnjher, nga dita e par e arrestimit e gjer n fund, nuk mendon pr nj zgjidhje. Nuk merr asnj mas pr t dal nga burgu. Sikundr ai e zgjeron absurditetin me mnyrn e deklarimit t s vrtets: I thash se ndodhi rastsisht. Dielli ishte arsyeja me e fort pr ta konkretizuar kt rastsi. Vrasja e till sht nj mister pr t tjert. Mrsoja sht absurd edhe me mnyrn e t menduarit. Gjat procesit t arrestimit e t burgimit, harronte se bhej fjal pr t. Nuk ishte i interesuar as pr avokat dhe mezi priste t mbaronte seanca e t kthehej n qelin e tij. Ai ambientohet me mnyrn e jetess, duke gjetur prkrahje n kujtimin e fjalve t nns: njeriu msohet me do gj. Humbja e nocionit t kohs nuk ka domethnie t madhe. Fjalt dje dhe nesr prbjn t veantn pr t. Karakteri i Mrsos nuk prkufizohet haptas gjer n fund asnjher. Ktu autori l mundsi pr interpretime. Heroi i Kamys nuk qan pr maman e vdekur, duke mos shfaqur asnj shenj mrzie t natyrshme. Pas ceremonis s varrimit t mamas, Mrsoja i lodhur mendon: kaloi edhe kjo e diel, mamaja ishte varrosur, un do t rifilloja punn dhe tek e fundit, asgj skishte ndryshuar. Ai, po ashtu, pas varrimit takohet me Marin, t dashurn. Mosndjeshmria pr vdekjen e mamas dhe takimi i menjhershm me Marin, do t jen mallkim pr Mrson. Gjat gjykimit, gjykatsit dhe t tjert do t merren m shum me t, me vdekjen e mamas s tij, se sa me vrasjen e br.

3. Mrsoja i Alber Kamys dhe Thesar Lumin i Fatos Kongolit, me gjith absurditetin e jets, dallojn shum. Kthesat e jets s tyre marrin kahe t ndryshme. N thelb, Thesarit ia imponon pushteti t kaloj jet t absurdit, t asgjs, duke i mbyllur do shteg, pa i ln rrugdalje. Mrsoja sht trefish absurd. Fillimisht e dnon natyra - dielli, duke e br q t kryej
535

R E V I S T

L E T R A R E

vrasje absurde. Gjyqi i shtetit e dnon n fund me vdekje. Protagonistt e romaneve, I huaji dhe i Humburi jan t ndryshm, bile shum t ndryshm, n planin e dashuris. Mrsoja sht i ftoht edhe n kt plan. Kt e provon prgjigja kur e dashura e pyet nse donte t martohej me t: i thash se sm prishej ndonj pun dhe se ne edhe mund t martoheshim po t donte ajo. Ndrsa, kur pyetet a e dashuron at, ai prgjigjet: kjo nuk kishte aspak rndsi, por pa dyshim q nuk e dashuroj. Thesar Lumi shnon kontrast t madh n kt aspekt. Sonja do t prpij qenien e tij n kuptimin fizik t fjals. Lumturin me Sonjn ai e quan absurde. Pa t dashurn, Sonjn, personazhit t Kongolit dita i bhej shekull. Bota nuk kishte ngjyr pa t. Kur rrethanat nuk ia lejojn t takoj Sonjn, Thesari mendon ta marr arratin, t mbyllet n ndonj shpell, t oj jetn e eremitit. Pr t, Sonja sht gruaja qiellore. Lidhja me t fillon si dalldi, vazhdon si sfid dhe mbaron si tragjedi. Ndonse, ndryshe n planin e dashuris, Thesari dhe Mrso, protagonist t dy veprave, do t ken t njjtin fat, n pikpamjen e normave t sjelljes. Tro, do t bien ndesh me rregullat e lojs. N kt humner, ata i prkasin nj bote tjetr. Jan t huaj pr rrethin e normave/rregullave. Mrsoja nuk do t njoh rregullat dhe procedurat e juris, avokatve, prokurorit dhe gjithashtu leximi i aktakuzs do t jet gj e panjohur pr t. M tej, ai edhe do t jet inferior ndaj ksaj procedure. Nuk arrin t msohet me mendimin se sht nj kriminel. do gj ishte kaq e natyrshme, kaq e rregulluar mir dhe e luajtur me kaq thjeshtsi saq un pata prshtypjen qesharake se <isha i familjes>. Personazhi i Kamys sht jasht ktij sistemi. Thesari sht i humbur edhe brenda shoqris s re t krijuar: Ladit / Sonjs. Brenda rregullave t tyre, heroi i Kongolit do t humbas n hapsir pa mundsi orientimi. Situatat e (s)provojn n shum mnyra: Pr her t par i thash vetes se ktu isha i huaj. Isha futur rastsisht n ingranazhin e jets s ca njerzve, t cilt, sado t afrt, prap mbshtilleshin si nj mjegull enigme, q do t mbetej pr mua e padeprtueshme. Fatos Kongoli dhe Alber Kamy kan krijuar njeriun e absurdit n shoqri t ndryshme. Thesari sht i humbur, Mrso sht i huaj. Dy heronjt e romaneve I Huaji dhe I Humburi, humbasin do lidhje me traditn e normn. Ata sillen t humbur dhe t pavler. N rastin e gjykimit t Mrsos, kur turma garon pr t prcjell procedurn, ky habitet, sepse
536

R E V I S T

L E T R A R E

Zakonisht njerzit nuk ma vinin veshin. Ndrkaq, personazhi i Kongolit jetonte nn mendimin: Kam qen dhe jam njeriu i dors s fundit. Protagonisti i Kongolit komunikon me protagonistin e Kamys edhe n aspektin religjioz. Thesari dhe Mrsoja jan rritur pa besim n Zot. Edhe duke jetuar n kt mnyr, jan t huaj pr rrethin. Mrsoja, ndrmjet seancave t gjykimit, shum her ballafaqohet me priftin, i cili prpiqet ta ngushlloj me besim n Zot. Mrso refuzon priftin. Shfaq mosbesimin pr botn tjetr, dhe merr emrin ,,antikrisht.

4. Kamy dhe Kongoli shpalosin botn shpirtrore dhe emocionale. Me prshkrime t hollsishme, rrfime esenciale, veprime absurde, prshkruhet nj jet q ndrtohet mbi fatkeqsin, q pandalshm shkon drejt rrnimit. Dy autort kan n qendr nj hero, me an t t cilit arrijn t nnvizojn absurditetin e kohs. Mrso dhe Thesari jan fatkqij, secili n mnyrn e vet. Mrsos i vdes e ma, vret arabin dhe prfundon n burg. Gjysma e rrfimit kalon nn ethet e vdekjes. Sikundr, Thesari zbulon mediokritetin e jets, zbulon servilitetin e saj, zhgnjehet n do fill t saj. Fillimisht ai sht i torturuar nga Xhoda, drejtori i shkolls, pastaj hakmerret ndaj tij, duke e prdorur t bijn, Vilmn. M von, hyn n botn e aristokracis, ku jetn e ndrton nprmjet Ladit e Sonjs. Ladi prfundon me vetvrasje, Sonja me arratisje, ndrsa ky mbetet m i humbur se kurr. Syt e bardh gjithmon do ta shoqrojn Thesarin, si m von Syt e kriminelit - Faguja. N fund, heroi i Kongolit do t ndeshet me t. Pas nj lloj aventure t vogl me Vilmn (m shum me nismn e saj, sepse Thesari ishte i dehur nga dashuria pr Sonjn), Sonja bn vetvrasje e prdhunuar nga Faguja. N fund, tek I humburi mbeten Thesari dhe Xhoda, duke e vuajtur jetn, duke nmur njri-tjetrin. Thesari endet i vetmuar, si Buda, ndrsa ferri i jets s tij, Xhoda, si nj i krisur gjakpirs. Jetojn si mallkim pr njri-tjetrit. Piktakim i tyre mbetet varri i Vilms. Thesar Lumi- shqiptar dhe Mrsoja - francez ndshkohen n mnyra t ndryshme, i pari duke mos vdekur, i dyti me marrje t jets. Mrsoja, n ditt e fundit, ndrron aromn e vers, fustanin e Maries, lagjen e dashur, qiellin e veant t mbrmjeve. Se jeta i ka marr kah tjetr, Mrso e kupton kur e qllon arabin: E kuptova se kisha prishur ekuilibrin e
537

R E V I S T

L E T R A R E

dits, qetsin e jashtzakonshme t plazhit ku kisha qen i lumtur. Gjrat pr t cilat mendonte, duke pritur vdekjen, ishin agimi (sepse n mngjes kryheshin ekzekutimet) dhe lutja pr falje. Sado q i humbur n kt bot, heroi i Kamys kalon jet t mir. Me mnyrn e vet t t jetuarit, ai prap sht i lumtur. Me gjith ftohtsin e tij ndaj njerzve, ai sht i knaqur shpesh me ta. I mbyllur n burg, n disa raste, vrshon ndjeshmria e Mrsos. Ai del nga vetvetja: Me nj shprthim e nj shikim aq triumfues n drejtimin tim, saq pr her t par pas shum vitesh pata nj dshir t marr t qaja sepse e ndjeva sa shum m prbuznin gjith kta njerz. Pastaj, kur elesta deklarohet n mbrojtje t tij, Mrsos i lind ndjenja e par n jet pr t prqafuar nj burr. Disa her vrehet edhe mallngjimi i Mrsos pr Marin. Krahas Mrsos, Thesar Lumi ballafaqohet ndryshe me t jetuarit. Mrsoja, n do rrethan, sht njeri i absurdit. Sikundr Thesarit i imponohet nj mnyr e till e jetess. Nj jet plot absurditet, me prmasa t jashtzakonshme. Dallon nga absurdi i rrfimit t Kamys, sepse ky sht absurd i imponuar. Rrota e mekanizmit nuk e merr me vete Thesarin vetm me nj veprim, si e merr Mrson, por e prcjell n do hap. Ne kemi kaluar nj fmijri nn dajak e vazhdojm t mbahemi nn dajak, rrfehet e rrfen Thesar Lumi. Kur Mrso dshmon para gjyqit q krimi i br ishte rastsi, gjykatsi e vulos dnimin, sepse mendon q: Rastsia kishte marr me vete shum mkate n kt bot. Te Kamyja dnohet rastsia. Por, n nj mnyr, dnohet nj krim i br. Thesari nuk kryen krim. Pas nj varg torturash, provon ta plagos Fagun, por dshton. Pr her t dyt mendon t kryej krim kundr Syve t bardhe, por nuk mundet. Nuk ishte i zoti ta vriste veten, edhe kur merr vesh pr vetvrasjen e Ladit. Ai bhet i ndjeshm nga vdekjet e t tjerve. Kudo e prcjell era e gjakut, pas vdekjes s Ladit, ekzekutimit t babait t tij, zhdukjes s Sonjs dhe vdekjes s Vilms. Personazhi i Kongolit sht i humbur, i dnuar do her. Ai sht i tejndjeshm. Kur mbetet pa Sonjn, do gj e prcakton n raport me t. Nuk mund t oj dashuri me Lindn, as ta dashuroj Vilmn. Ai nuk mund ta kaprcej Sonjn. Vilmn e dashuron n nj mnyr q as vet nuk arrin ta prcaktoj. Misterioze mbetet se gjithmon n syt e saj sheh syt e Ladit. Nj her ai arsyeton edhe Fagun, duke ndjer keqardhje, duke menduar q edhe ai vuante n mnyrn e vet. Ktu ai e shihte edhe tragjikomedin.
538

R E V I S T

L E T R A R E

Faguja bnte luft me t pr Vilmn, ndrsa ky nuk e dashuronte. Thesari sht karakter i but. Asnjher nuk tenton t prfitoj nga shoqria me Ladin. Ladi do t mbetet nj yllsi tjetr dhimbjeje n qiellin e zbrazur t tij. Pran dashuris s Sonjs, ai dshironte t ishte Noa biblik dhe t merrte barkn s bashku me t dashurn. N nj rast tjetr veten e sheh si nj Martin Iden, pran dashuris s saj. Personazhi i Kongolit, Thesar Lumi, e krkon vdekjen, Orn e mallkimit e sheh gjithkund. Arsyeja q ai mbetet n jet, sht pamundsia pr tu larguar nga ajo. Jetn e quante vdekje pr s gjalli, andaj i duket tortur n amshim. N kt kuptim dnohet m shum se Mrsoja i Kamys. Ky i fundit e pret vdekjen, ndrsa Thesari nuk pret asgj, prpos vuajtjes dhe torturs. Nuk ka se ku t prehet, kur do gj sht e mbshtjell me heshtjen e vdekjes. N qytez varej nj heshtje vdekje. Arrestimi i babait t Ladit prbn edhe fundin e Thesarit dhe lidhjes treshe Ladi/Sonja/Thesari. Gjendja e rnd e shtyn Thesarin n krizat halucinante: Rnkimet e Sonjs dhe dihatjet e syve t bardh po me mendin. Pr Sonjn nuk thuhet m asgj. Ajo zhduket n valt rrmbyese t jets. Ndoshta kishte mbetur n duar e djalit t ministrit. Ndoshta...? Thesar Lumin e mbyt kjo mosdije. Kt enigm kishte refuzuar ta dinte, pasi nuk ishte i aft t prdorte thikn. Gjendja shpirtrore e heroit t romanit I humburi, kishte marr prfundimisht tatpjetn.

5. Temn e till t absurdit Kongoli e shtron dhe e zgjeron edhe te romani Jet n nj kuti shkrepsesh. N krye t romanit po ashtu sht heroi i humbur n vorbulln e mizorive t jets. Kongoli, n t dy kto vepra, e shtreson zbraztin e jets nn tehun e absurdit. Dy romanet e Kongolit realizohen prmes rrfimit, n veten e par dhe t tretn. Strukturat e dy rrfimeve, t dy personazheve, t dy romaneve t Kongolit i Huaji dhe Jet n nj kuti shkrepsesh, shfaqen me plot ngjashmri, duke u ndrlidhur me periudha kohore: fmijri/rini dhe pjekuri. I huaji i Kamys dhe I Humburi i Kongolit thurin nj tem, por situatat dhe karakteret jan t ndryshme. Veorit e prbashkta t tyre, kan br q personazhet kryesore, heronjt letrar t ktyre autorve, t komunikojn n shum raste ndrmjet vete. N kt kontekst, t komunikimit
539

R E V I S T

L E T R A R E

t autorve e t heronjve hyn edhe vepra tjetr e Fatos Kongolit Jet n nj kuti shkrepsesh. Protagonisti i tij, Bledi Tereziu, komunikon me Thesar Lumin, e, n kt mnyr, edhe me Mrson e Kamys. N Jet n nj kuti shkrepsesh Kongoli prap shnon situatn absurde t kohs. Intensiteti i jets, n dy romanet e Kongolit, shtrihet n nj dimension pothuajse t njjt. N Jet n nj kuti shkrepsesh mbretrojn dy variante t tems s absurdit: ajo e vrasjes s romes dhe jeta absurde npr t ciln kalon populli i heroit t veprs. Rasti i par, q cilsohet m i leht, bn q Bledi Tereziu t komunikoj me Mrson. T dyt vrasin pa dashur. Manifestimi i dyt i kategoris s absurdit n Jet n nj kuti shkrepsesh kap tr veprn I humburi t Kongolit. Konkretizimi m i mir sht kur Bledi i lakmon romes q ka vdekur, duke e nnvlersuar jetn dhe duke mos i gjetur kuptimsi. Po kjo ngjet edhe me Thesar Lumin, ai krkon vdekjen n pamundsi pr t jetuar. N kt kuptim, kta jan ndryshe me Mrson e Kamys. Dy personazhet e Kongolit prpiqen t arrijn ekuilibrin me botn, gjersa personazhi i Kamys e kupton q kt ekuilibr e kishte prishur e humbur prgjithmon. Bledi Tereziu e ndan botn n parahistorike dhe n at moderne, ndrsa Thesar Lumi n tipin bardh e zi, n njerz bastard e t fism. Njri fshihej n bodrumin e vjetr t apartamentit, tjetri ishte i humbur n humbtir. Njri prjashtonte gjithka, tjetri shumzonte njerzit me zero. Prfundimisht, Mrsoja, Thesari, Bledi jan t huaj. Ata jan t huaj, tragjikisht, edhe pr familjen, pr njerzit e dashur. Sot m vdiq mamaja. Apo ndoshta dje, nuk e di, fillon rrfimin Mrsoja. Prindrit qen msuar me mungesa t tilla, prej vitesh sm pyesnin m ku veja e me se merreshafillon rrfimin Thesar Lumi. T shkrett prindrit e mi, flet me ftohtsi Bledi. Xhoda sht ankthi i Thesarit dhe me t do t ndeshet deri n fund. Po qenka e thn ti shtyjm ditt bashk, si mallkim i njri-tjetrit, derisa t mos jemi m as un, i humburi, as ti, i menduri. As Syt e bardh. Mrsoja prfundon: Q t prfitoja nga gjithka, q t mos ndjehesha i vetmuar, nuk m mbetej vese t uroja q ditn e ekzekutimit tim t kishte sa m shum njerz t m prisnin me brtima e urrejtje. T shkrett prindrit e mi, prfundon Bledi Tereziu, t shkrett prindrit e mi....
540

R E V I S T

L E T R A R E

sman D. Gashi (Rahovec, 1981) ka studiuar Shkencat kompjuterike, ndrsa aktualisht sht absolvent n Degn e Gazetaris, n Universitetin e Prishtins. Ka punuar n redaksin e revistave Paqja dhe Bota e Re.

Osman D. Gashi

Poezia religjion sekret i bots moderne

(Reflektime mbi ligjratn e Nobelit t poetit Octavio Paz)

Poeti, eseisti dhe diplomati meksikan, Octavio Lozano Paz, lindi m 31 mars 1914 n Meksiko Siti, kur vendi gjendej n mes t lufts revolucionare. Kalon pjes t fmijris s tij n SHBA dhe rinin n Franc, kurse n Indi shrbeu si diplomat i shtetit meksikan. Jeta e tij familjare polarizohet ndrmjet dy figurave: gjyshit t tij Irineo Paz, shkrimtar, intelektual dhe i afrt i qeveris s Porfirio Daz dhe, babait t tij Octavio Irineo Paz gazetar aktiv i politiks, simpatizant i Revolucionit Meksikan dhe kundr regjimit t Daz. Paz filloi t shkruante n vitet e hershme, kurse n vitin 1937 udhtoi pr n Valenci t Spanjs q t marr pjes n Kongresin e Dyt Ndrkombtar t Shkrimtarve Anti-Fashist. Ishte nj nga themeluesit e revists Taller, e cila sinjalizonte domosdoshmrin e nj brezi t ri t shkrimtarve n Meksik. Pas Lufts s Dyt Botrore ai angazhohet n diplomaci dhe drgohet n Franc ku shkruan studimin e tij i cili konsiderohet si kryevepr,
541

R E V I S T

L E T R A R E

El laberinto de la soledad (Labirinti i vetmis), q kishte t bnte me identitetin meksikan. M 1962 zgjidhet ambasador i Meksiks n Indi, detyr t ciln e mban deri m 1968 ku jep dorheqje si shenj proteste pr agresionin e qeveris ndaj studentve n Tlatelolco gjat Lojrave Olimpike n Meksik. Pas ksaj ka vazhduar punn e tij si botues i dy revistave tjera q i dedikoheshin artit e politiks Plural dhe Vuelta. M 1980 sht emruar doktor nderi n Harvard. M 1981 ka marr mimin Cervantes i cili sht mimi m i rndsishm n botn spanjisht folse. M 1982 ka marr mimin prestigjioz amerikan Neustadt. Korpusi i tij poetik sht ushqyer me besimin se poezia prbn religjionin sekret t kohs moderne. Poezia e tij sht shkruar brenda nj lvizjeje t vazhdueshme dhe transparente t prjetsis s kohs s tashme. Poezit e tij jan t mbledhura n Poema 1935-1975 (1981) dhe Poema t mbledhura 1975-1987 (1987). Eseist e prozator, i cili ka bre edhe studime t gjata n poezi, letrsi dhe kritik letrare e po ashtu edhe n fusha si histori, politik dhe kultur t Meksiks. N vitin 1990 iu nda mimi Nobel pr Letrsi. Vdiq m 19 prill 1998. Kolapsi i ideologjis Kshtu e titullon fjaln e tij nobelisti Paz n Banketin e Nobelit m 10 dhjetor 1990 i cili kt mim e kishte pritur me nj lloj przierje t paprcaktueshme t friks, respektit dhe befasis. Nobelisti Paz e konsideronte fundin e shek. XX si nj kolaps ideologjie prmes dilems se shekulli i ri q do t vij do t jet epok e harmonis dhe e liris universale apo nj rishfaqje e idhujtaris fisnore dhe fanatizmit fetar. Pastaj e v n dilem edhe demokracin q do t jet vetjake apo do ket m shum mirkuptim pr kombet. Ai vjen me nj vlersim se shekulli po mbaron me nj jet t rrezikuar duke vn n pah natyrn edhe pse kemi prekur zhvillimet dhe studimet e mdha dhe t vogla si vrojtimin dhe gjetjen e galaksive t reja n njrn an dhe zbulimin e shum imtsive (pjeszave) t atomit. Mbrojtjen e natyrs (ambientit) e sheh si mbrojtje t njerzimit. sht ky nj aspekt i shkrimtarit q luan rolin dhe kryen funksionin e tij duke ia br me dije bots idet e tij. Ai bn nj simbioz t uditshme mes universit (Galaktikave, yjeve, planetve) me bimt, kafsht e deri tek objektet m t vogla si molekulat e atomet duke i lidhur sikur hallkat e zinxhirit n zinxhirin e madh t t qenit qe edhe pse jan t gjitha bot ne vete korrespondojn n njratjetrn. Dhe roli i poetit n kt rast sipas Okatvios sht se prkthen gjuhn
542

R E V I S T

L E T R A R E

e universit n gjuhn e njeriut. Duke u nisur nga ky fakt njerzimi duhet t jetoj t tashmen n nj vllazri e harmoni, e cila ka qen tradit e shum ideologjive, shkencs dhe religjionit. David Hawkes thot se ideologjia sht nj konglomerat imazhesh dhe qndrimesh t rreme t asimiluara n identitetin dhe personalitetin e njeriut nga mjedisi i jashtm.1 Gjat kohve q njerzimi ka kaluar npr to dhe q i shnon historia, n emr t ideologjive, jan shkatrruar e vrar jo vetm bota njerzore, por edhe ajo bimore e shtazore. Tani edhe globit i kanoset rreziku nga ngrohja globale si pasoj e ideologjis s kapitalizmit e demokracis si mnyr qeverisjeje q Paz e quan Modernitet ku shfrytzimi i burimeve natyrore bhet n mnyr t pakontrolluar n emr t mbiprodhimit, instrumenteve t progresit, shkencs e teknologjis duke dshmuar kshtu se tr kjo forc e ky prodhim shum leht mund t shndrrohet n forc shkatrruese. Ai shoqrin moderne e quan nj shoqri t pushtuar nga nevoja mendurake pr t prodhuar sa m shum, n mnyr q t konsumoj sa m shum gj q reflekton me reduktimin e ideve, ndjenjave, artit, dashuris dhe vet njerzit n produkte konsumi. Pastaj, nse shkojm m tutje vetm gjysm shekulli, nuk mund t harrohen pasojat e ideologjis s komunizmit, q edhe sot e tutje manifestohen n Kosov, t cilat kan ln nj mentalitet t dobt. P.sh. qytetari i Kosovs pret q edhe problemin m t vogl tia zgjidh shteti (qeveria), q si mentalitet kryekput i prket ideologjis komuniste. Dhe nobelisti Paz e sheh vllazrimin e njerzimit si nj shptim, nse mund ta quajm, nga kolapsi i ideologjis. Mbi natyrn e letrsis N lidhje me letrsin Paz thekson se: ajo nuk definohet nga ndonj karakter imagjinar, i pakapshm; ajo sht nj shoqri veprash unike t bashkuara nga raporte t kundrshtimit dhe afris.2 Shkrimtari sht vshtir t prcaktohet se far sht, por vepra sht ajo q flet pr t. Sipas Okatvios njeriu fillon t shkruaj poezi nga nj cytje e brendshme e cila sht vshtir t prshkruhet, por megjithat poezia sht nj lloj dashurie me t atypratyshmen duke e ndar nga ecja e kohs e duke e shndrruar n nj t tashme fikse. Paz n baz t kritikve kishte nj stil abstrakt t poezis. Ai sht
1 David Hawkes, Ideology. The new critical idiom. Routledge, London & New York, 1996. 2 Avni Spahiu, Nobelistt e Letrsis, Universiteti i Tetovs, 2007, f. 225.

543

R E V I S T

L E T R A R E

quajtur si nj njeri i dashuruar me heshtjen i cili nuk mund t ndalonte s foluri. Poezia e tij ishte e ftoht dhe jo rrjedhse, gj q krkonte m shum prpjekje pr ta analizuar. I ka hyr studimit t modernizmit vetm pr ta zbuluar se ka sht modernia dhe ka gjetur se duhet t shkoj prapa n histori n origjinn e kulturs s tij. N zbulimin e ksaj lidhjeje mes t kaluars dhe t tashmes, ai ka vlersuar se poeti sht nj puls n rrjedhn ritmike t gjeneratave. Oktavio Paz gjat fjalimit t tij q mbajti kur mori mimin Nobel, ka konsideruar se krkimi pr t tashmen nuk sht sigurimi i nj parajse ktu n tok apo nj prjetsie t pakoh, por nj krkim pr t vrtetn. Nobelisti meksikan n fushn e letrsis si risin m madhore t shek. XX e sheh paraqitjen e letrsis amerikane, duke e ndar at n letrsin anglishtfolse dhe n at latine. E para m shum i prket historis se sa letrsis pasi ka rastisur me ngritjen e SHBA-s si fuqi botrore dhe e dyta koincidon me fatkeqsit dhe trazirat politike n vendet latine prtej atlantike. Por q t dyja letrsit edhe prkundr dallimeve fillojn si projeksione t Evrops. Burimet e letrsis anglishtfolse jan n Angli dhe kan nj natyr reformative kurse burimet e letrsis latine kan burim Spanjn e Portugalin dhe kan natyr Anti-Reformative. Edhe prkundr diversitetit t natyrs s letrsis n kontinentet tejoqeanike, Paz, letrsin n prgjithsi e edhe veprimtarin e tij letrare mundohet q ta vr n shrbim t njerzimit q ata t ken nj bot m t mir dhe t bashkuar si vllezr. Mbi funksionin e letrsis Letrsia pr nga natyra sht nj lloj realiteti dhe realizohet prmes komunikimit n aspektin e ndikimit tek njeriu ani pse pr baz ka fiksionin (imagjinatn). Horizonti n t cilin hyn vepra letrare, sht e vrteta e prbashkt e zbulimit ose, nse duam universi i zgjeruar, t cilin e arrijm duke takuar nj tekst narrativ ose poetik.3 Ose n at q thuhet se letrsia sht nj form e komunikimit e cila ndrtohet dhe funksionon n baz t disa rregullave q e mundsojn q ajo t jet form komunikimi.4 Paz llogarit letrsin si njrn nga themelet e filozofis t s tashmes. E tashmja sht alternativisht shklqyese dhe e ngrysur, si nj sfer q bashkon dy gjysmat e nj veprimi dhe meditimi. Poett e din nj gj: e tashmja sht burim i pranive. Me pak fjal nse mund ta prmbledhim funksionin e letrsis n jetn ton sht se ajo prdoret pr zbavitje, pr edukim, pr t mbajtur n
3 4 Tzvetan Todorov, Letrsia n rrezik, Buzuku, Prishtin, f. 73. Milazim Krasniqi: Letrsia dhe besimet fetare, Logos- A, Shkup, 2010, f. 49.

544

R E V I S T

L E T R A R E

kujtes ngjarjet e personazhet fardo q jan t vrtet apo fiktiv, pr t ln t dhna njerzish, vendesh dhe gjrash dhe pr ta mbajtur gjuhn t padmtuar. Nisur nga kjo prmbledhje e msiprme pr funksionin e letrsis, Pazin, e shohim n fillim q sht munduar t jet nj poet elitisit, duke shkruar pr qejf bile n mnyr t pavetdijshme se prse po shkruan. Por, m von, ky obsesion i kalon n ide fikse pr tu br poet modern ku prmes veprave t tij mundohet q ti nxis lexuesit e tij q t jetojn t tashmen n vllazri e n harmoni me t tjert, gj e cila na jep t kuptojm se Okatvio ka treguar nj lloj pragmatizmi. Duke pasur dshir t bhet poet modern, nobelisti Paz, i hyn studimit t Modernitetit duke e konsideruar at si nj term shumkuptimsh dhe kuptimin e ktij termi e paraqet si t pasigurt dhe arbitrar sikur se ishte edhe periudha q i parapriu Modernitetit, Mesjeta. Ai kt ikje nga periudhat e mhershme prej Mesjets n Modernitet e sheh vetm si nj prpjekje q njerzimi mundohet ta paraqes veten m t modernizuar por e thekson se ne mund t jemi Mesjeta e nj Moderniteti tjetr q do t vij. Periudha Post-Moderne t ciln ne po e jetojm, Paz e quan si nj Modernitet ende m modern. Krkimi i t tashmes e drgoi n t kaluarn Duke u nisur nga prvoja e vendit t tij, Meksiks, Paz vjen n prfundim se ajo krkonte t kaluarn e vet jasht por at e gjeti brenda saj, pra krkimi pr Modernitet e drgoi n zbulimin e antikitetit, fytyrs s vrtet. Ai vlerson se midis tradits dhe modernes ka nj ur. Kur kto t dyja jan t izoluara, tradita stagnon, moderniteti avullohet; kur jan n lidhshmri moderniteti i jep jet tradits, kurse kjo e fundit i prgjigjet me thellsi dhe pesh. Nisur nga arsyetimi q Akademia Suedeze e Nobelit e ka br pr shkrimtarin e diplomatin meksikan Oktavio Paz, duke e vlersuar pr nj integrues human, prfundojm se edhe pse n fillim veprimtaria e tij letrare ka luajtur nj rol jo pragmatik, m von sht br nj burim pr poett e kritikt letrar q kan marr prej tij dhe kan br thirrje pr vllazrim e harmoni mes njerzve. Nobelisti meksikan gjat fjalimit t tij, duke u nisur nga fenomeni i gjuhs si proces komunikimi, e m pas duke analizuar letrsit si produkt gjuhsor dhe n bashkpunim me historin i v n shrbim t krijimit t urave pr t kaluar ndarjet ideologjike, kombtare e fetare. Duke prfshir tr prvojn e tij jetsore n nj fjalim t shkurtr n
545

R E V I S T

L E T R A R E

mnyr t mrekullueshme prshkruan imagjinatn rinore q ka pasur pr artin letrar dhe mnyrn se si kjo imagjinat i ka ardhur duke u zbehur dhe kjo vazhdon m tutje n funksionalizimin e puns s tij duke u marr me studimin e modernitetit q e ka drguar n t kaluarn dhe duke ardhur n prfundim se duhet t jetohet e tashmja por duke pasur nj lloj kontrolli material e shpirtror pasi q fokusimi i njeriut vetm n njrn an e zbeh tjetrn, duke mos e shndrruar artin, ndjenjat, dashurin dhe vet njeriun n produkt konsumi. Ai t tashmen nuk e konsideron heqje dore nga e ardhmja dhe e kaluara, por e sheh si nj vendtakim t tri drejtimeve kohore. Por asnjrn nuk duhet shfrytzuar pr nj hedonizm si e quan ai, t cekt por t shfrytzojm momentin pr t mirn ton pa e cenuar t mirn e t tjerve.

546

R E V I S T

L E T R A R E

odesta Imeri (1995, Pej) sht nxnse e Shkolls Jopublike Mileniumi i Tret, Prishtin. Gjithashtu, pr gjasht vite me radh studioi muzik dhe ka qen nxnse n Akademin e CISCOS, si dhe prfaqsuese e Kosovs n Britani n kuadr t programit veror t Kembrixhit.

Modesta Imeri

Multidimensionaliteti i Antiprocesionit
(Interpretim i romanit t Musa Ramadanit) Antiprocesioni, roman metafizik Duke qen nj roman avangard Antiprocesioni i Musa Ramadanit prfaqson nj vepr t paprsritshme, por edhe t papar m hert n letrsin shqipe. Kjo vepr e thell dhe e ndrlikuar postmoderne preokupohet me shtje esenciale filozofike dhe teologjike. Kjo vepr ngrthen prbrenda shtje komplekse idealiste dhe esencialiste, linja e diskutimit t t cilave shfaqet mjaft qart duke u elaboruar kshtu krahas me vet linjn e rrfimit t thjesht fabular. Karakteristikat q mund t spikaten brenda veprs jan tipike pr nj roman metafizik. Jan kto elemente q preokupohen me dilemat dhe tendencat e metafiziks pr definimin e realitetit n nj sens q tejkalon aftsit perceptuese njerzore. Pra, mund t identifikojm tentimet pr formulimin e nj definicioni jo t zakonshm mbi realitetin dhe mnyrn se si njerzit e thjesht e kuptojn at. Spektri metafizik i ktij romani sht shum i gjer dhe prfshin deg dhe fusha t ndryshme t ktij tipi. Prej tyre vrejm inkuadrime t ideologjive ontologjike, t cilat kryesisht fokusohen n studimin e natyrs dhe relacioneve t t qenit,
547

R E V I S T

L E T R A R E

apo edhe marrdhnieve t objekteve, t cilat ndodhen n natyr. Nj nndeg tjetr metafizike, pikpamjet e s cils studiohen n kt vepr sht kozmologjia. Prgjat zhvillimit t rrfimit, lexuesi mund t vrej pranin e konceptimeve t fushs kozmologjike, t cilat prfshijn studimin e origjins s natyrs dhe universit. Si nj subseksion mjaft i rndsishm i ksaj fushe t studimit, i cili sht i pranishm dhe pothuajse dominon n vepr sht seksioni epistemologjik. Kjo fush e studimit metafizik merret me ekzaminimin e teorive kognitive apo t mnyrs se si njerzit njohin dhe msojn me nj theksim m t madh n kontekstin e limiteve dhe qndrueshmrin apo validitetin e kognicioneve t bra. Autori gjithashtu, me vullnetin e tij rrfen mbi procesin e krijimit t romanit, mbi dilemat dhe problemet q ai has gjat ktij procesi. Ai nuk heziton t rrfej mbi mnyrn se si ka arritur deri tek strukturimi i ndonj elementi ndrtues t veprs. Nj qndrim i till i autorit provon qart mbi dshirn e tij q lexuesi t jet i vetdijshm se ka t bj me nj roman t tipit metafizik, duke mos prmendur edhe deklarimin e drejtprdrejt q e bn autori n faqen e pasme t romanit, duke e vetcilsuar romanin e tij si metafizik. N t vrtet, prezantimi mjaft i suksesshm i ktyre shtjeve, jo vetm q e kualifikon, por edhe e shndrron at n nj reprezentues t denj t romanit tipik t ktij soji. Antiprocesioni, roman postmodern Stili postmodern karakterizohet me refuzimin e s vrtets objektive, andaj vepra postmoderne trajton vrtetsin e nj realiteti subjektiv. Autori i nj vepre t till i vetdijshm mbi vshtirsit q lexuesi do ti kishte pr ta besuar nj konceptim kaq jo tradicional t realitetit, e mbulon at me hijen e fiksionit. Nj fiksion i cili pavarsisht se sa sht absurd pr nj lexues mbetet i besueshm n konturat e fiksionit. Mundsia e shtjellimit t dy linjave paralele t ksaj vepre i mundsoi autorit t jet n gjendje ta mbaj t interesuar si lexuesin e rndomt, i cili ngazllehet nga nj rrfim intrigues fiksional, ashtu edhe lexuesin e ditur, i cili e tejkalon nj barrier t till dhe deprton n nivelin m t thell t veprs. Antiprocesionit i atribuohet cilsia e nj romani postmodern bazuar n dshmin mjaft t pastr t ciln ai e jep, mbi t qenit i till. Koncepti aristotelian mbi artin prfaqsohet nga mimesis apo imitimi. Modernistt e
548

R E V I S T

L E T R A R E

konceptonin at si krijim, mirpo postmodernistt as nuk krijojn, as nuk interpretojn, ata kombinojn. Tematika postmoderne prfshin nj numr t madh t sferave t jets. Mirpo, nj vepr eklektike krkon edhe nj shkrues erudit. Autori n rastin ton sht n gjendje t krijoj nj vepr postmoderne, duke br nj fuzion mjaft homogjen t informacioneve q nuk kan ndonj lidhshmri t qndrueshme. Aftsia e thurjes s rrjetave konektuese ndrmjet tematikave t ndryshme sht faktori i cili e veon kt autor nga t tjert, faktor ky i cili ndryshe mund t quhet edhe si stil i t shkruarit. Prfshirja e nj tematike t gjer dhe t shumngjyrshme n veprat postmoderne n njfar forme e krkon detyrimisht nj kompozicion m kompleks. Ky kompozicion sht i tipit t kolazhit, i cili e bn t mundur integrimin e t gjitha tematikave. Ky model kompozicional shfaqet n Antiprocesion s bashku me nj przgjedhje mjaft t kujdesshme t temave adekuate q bn autori. I strukturuar sipas parimit t palimpsestit, ky roman prfshin informacione t shumta e t shumllojshme. Lista e tematikave nga e cila autori mund t przgjedh nuk sht e panjohur, mbi t gjitha ato jan t lidhura me jetn dhe kan prmbajtje historike, sociale dhe kulturore (n nj sens m t gjer t ktyre fushave). Ndaj, tematika nuk e ndan autorin nga t tjert, por sht veantia e stilit kompilues t tij ajo e cila e bn kt prcaktim. Mirpo, pa e prjashtuar rndsin e tems q shtjellohet, pr shkak se mbi t gjitha ndeshjet e klasifikimeve kundrshtuese shum t theksuara, si ndrmjet mashkullit dhe femrs, sistemit diktatorial dhe demokratik, jan faktor esencial q e klasifikojn kt vepr si postmoderne. Efekte mjaft t dukshme t cilat transmetohen n kt vepr si n t gjitha veprat e stilit postmodern jan edhe lojrat e ndryshme me sintaksn dhe zgjatja e ekzagjeruar e saj. Kto cilsi ekskluzivisht postmoderne, t shfaqura mjaft mir n vepr, na ndihmojn n tipizimin e saj si vepr postmoderne. Elementet postmoderne Dokumentariteti N kt vepr dokumentariteti luan nj rol mjaft interesant. Prfshirja e ktij indikatori n vepr, jo vetm q shrben si faktor adicional n
549

R E V I S T

L E T R A R E

klasifikimin e saj si vepr postmoderne, por ka edhe nj funksion tjetr kardinal n intranarracionin e saj. Dokumentariteti shrben pr t ofruar informacione t domosdoshme pr krijimin e nj kontinuiteti t rrfimit, i cili i dedikohet lexuesit me njohuri t avancuara. Mirpo, njkohsisht ai i risiguron lexuesit e rndomt informacione mbi relevancn e rrfimit fiksional t cilin po e prcjellin. Kompozicioni si kolazh Fillojm me hipotezn se autori i ktij romani sht nisur me iden e krijimit t nj romani eklektik. Pavarsisht nga tema q ai ka przgjedhur, kompozicioni paraqet strukturn t ciln ai e prdor pr ta shtjelluar at. E vetmja metod kompozicionale, e cila i mundson autorit t kryej kalimin n erudicion sht forma e kolazhit. Fragmentariteti sht nj dukuri evidente n postmodernizm. Mirpo, nj dukuri e till nuk shfaqet pa ndonj qllim t caktuar, Ramadani e prdor kt struktur kompozicionale me qllim q ta realizoj nj kalim ideal n nj roman erudit. Struktura narrative Efekti i narracionit te lexuesi Format e narracionit q Ramadani prdor n kt roman jan shum specifike. Ligjrimet q ai prdor kan nj funksion t caktuar. Teksa lexuesi kalon npr rrfimet e ndryshme, ai gjithashtu (n qoft se ka njohuri t mjaftueshme paraprake) i nnshtrohet nj procesi t metamorfozs. Pas nj periudhe t shkurtr t transformimit, lexuesi kalon n statusin e nj lexuesi model, i cili e kupton veprn ashtu si e pret autori. N rastin e nj lexuesi t rndomt Ramadani n njfar forme e le t hapur mnyrn se si ai do ta perceptoj veprn. N kt pik, gjithka varet nga lexuesi. Varsisht nga pjekuria e tij artistike dhe intelektuale, lexuesi do t ket nj numr t caktuar te opsioneve nga t cilat ai me nnvetdije do t zgjedh se si do ta perceptoj kt vepr. Narratori Autori mund t seleksionoj se far lloj narratorsh dshiron t prdor. Llojet e narratorve te ky roman ndahen n: a) Narrator q vepron dhe rrfen b) Narrator q di dhe rrfen c) Narrator q sheh dhe rrfen
550

R E V I S T

L E T R A R E

Ramadani kryesisht prdor tipin e narratorit- personazh, i cili n t njjtn koh sheh, vepron dhe rrfen. Mirpo, ai v n funksion edhe tipin e narratorit- autor (narrator autodiegjetik), i cili pr dallim prej t parit di, por edhe sheh edhe rrfen. Kombinimet alternative t narratorve, t cilt prdoren n raste t caktuara, gjithmon kan nj destinim dhe krijojn nj ndjenj t caktuar te lexuesi. Rrfimi dhe prshkrimi N postmodernizm, rrfimi gjithmon preferohet m shum se prshkrimi. Derisa n rryma t tjera letrare, ato qndrojn n marrdhnie reciproke, n postmodernizm rrfimi dukshm mbizotron. Funksioni q rrfimi kryen varet edhe nga objekti pr t cilin rrfen. Lidhja q narratori ka me objektin apo subjektin e rrfimit ndikon n formn e rrfimit q prdoret, rrjedhimisht edhe n at se far prjeton lexuesi. Ramadani bn dallimin e ktyre lidhjeve mjaft mir, gjithashtu bn edhe prdorimin e formave adekuate narrative, proces ky i cili rezulton me transmetimin e efektit t dshiruar. Rrfimi tek Antiprocesioni sht esencial. Ai, prve q tregon mbi zhvillimin e ngjarjes, gjithashtu rrfen mbi gjendjen interne t personazheve. Ndonjher kryen edhe funksionin e prshkrimit duke rrfyer mbi kushtet dhe detajet e ndonj objekti apo hapsire. Prshkrimi tek Antiprocesioni kryen funksion ansor dhe zbukurues. N disa raste, ai prfshihet pr hir t ilustrimit m t mir t ngjarjes. Zakonisht shfaqet n form shum t detajizuar, me krahasime t herpashershme. Kronotopi Koha dhe vendi n t cilat zhvillohet ngjarja thon shum, mirpo nga kndvshtrimi i autorit, ato jan mekanizma mjaft efektive n transmetimin e disa informacioneve dhe nxitjen e disa reagimeve te lexuesi, t cilat nuk mund t arrihen me an t ndonj forme tjetr ekspresive. Koha n t ciln rrfehet n kt vepr sht e ndryshueshme. Kur rrfimi kryhet n retrospeksion, lexuesi fiton nj siguri n vrtetsin e ngjarjeve. Kalimi n introspeksion, n ann tjetr, nxit kureshtjen e lexuesit dhe e mban at m aktiv gjat leximit. Forma prospektive e rrfimit ndonjher mund ta humb efektin e
551

R E V I S T

L E T R A R E

elementit surpriz, mirpo n rastet kur prdoret si duhet, mund ta provokoj lexuesin duke e br veprn m interesante. Tek Antiprocesioni rrfimi prospektiv sht evident, madje edhe m se i pranishm ngaq luan nj rol shum t rndsishm n formsimin e karakterit profetik t romanit. Ramadani n kt vepr jep shum detaje mbi kohn dhe vendin ku ndodhin ngjarjet. Edhe pse vendi ku kryesisht zhvillohet ngjarja (Agarta) sht fiksional, brenda veprs, n rrfimet ansore apo edhe gjat lvizjes s personazheve, ky i fundit fiton nj rndsi m t madhe. Paralelisht, gjat prshkrimeve t herpashershme, autori prdor kohn pr t krijuar nj pamje m t mir t ambientit n t cilin zhvillohet ngjarja, qoft me informacione t sakta mbi kohn, po ashtu edhe me simbolizimin m t gjer t dits dhe nats. Po kaq i rndsishm sht edhe varianti kur autori qllimisht tregon mbi mungesn e njohuris mbi kohn, natyrisht duke emituar nj efekt tjetr. Objektet dhe subjektet e veprs zhvillojn ngjarjet e tyre n nj hapsir. Pr t mundsuar ekzistencn e tyre n njfar forme, duhet t ekzistoj edhe hapsira. Ramadani hapsirn e shfaq kryesisht n form t kufizuar. Me kufizimin e saj, ai limiton gjithka dhe kshtu lexuesi percepton nj ndjenj t izolimit. Mirpo, edhe n rastin kur autori dshiron ta tregoj t kundrtn e saj, pra lirin, ai luan me hapsir, duke e zgjeruar at n dimensione t infinitetit. Hapsira luan role t ndryshme tek Antiprocesioni. Edhe pse ajo duket se shrben si prapavij, ka nj ndikim t madh n vepr dhe te lexuesi. Prshkrimet e hapsirs, por edhe vet ekzistenca dhe dimensioni i saj detyrimisht krijojn nj imazh (forma e t cilit sht shum e rndsishme) te lexuesi. Intertekstualiteti Intertekstualiteti sht njri ndr elementet strukturuese t postmodernizmit. Trheqja e paraleleve ndrmjet veprave postmoderne dhe arkiteksteve t tyre sht nj lloj kushti pr klasifikimin e asaj vepre si postmoderne. N fakt autori postmodern, n rastin ton edhe Ramadani e pranon intertekstualitetin ndrmjet veprs s tij dhe veprave tjera. N fillim t librit autori njofton lexuesin se gjat leximit nuk do t ket informacione mbi prejardhjen e informatave t prdorura, sepse, sipas tij,
552

R E V I S T

L E T R A R E

romani do t ishte shum m i gjat. Mirpo, nj gj e till sht br me qllim q t mos venitet efekti mistik q vepra ka, ather kur nuk dihet burimi i informacioneve. Ne mund t shohim nj ngjashmri t qart ndrmjet veprs s Ramadanit dhe njrit prej shkrimtarve t tij t preferuar Franc Kafks. Protagonisti i veprs sht Jozef K. i njjti me at te Procesi i Kafks. Pra, vrejm edhe ngjashmrin n titull, por edhe n iden e veprs (personazhi kryesor akuzohet pr dika t ciln nuk e ka br dhe prballet me nj kshill ligjvns). Mirpo, ngjashmrit nuk prfundojn ktu. Kemi edhe intertekstualitet te forma e shkrimit dhe sintaksa. Te Ramadani vrejm tentimin pr t shkruar fjali shum t gjata (deri n nj faqe), ndonjher edhe me fjali me folje n fund. Stil i t shkruarit t cilin e prdorte edhe vet Kafka. Citatsia Te Antiprocesioni kemi nj prdorim mjaft t shpesht t citatsis. Llojet e citateve t cilat prdoren ne kt jan: a) Citate religjioze b) Citate historike c) Citate filozofike Huazimet e ktyre citateve ndonjher bhen si t sakta apo t pastra, por me raste bhet edhe nj huazim i modifikuar. Kto citate kryesisht ndodhen brenda tekstit, prkundr mundsis q autori ka pr shfrytzimin e tyre n vargjet hyrse dhe prmbyllse t romanit. Prdorimi i ktyre citateve kryesisht bhet me qllim t krijimit t fragmentaritetit t veprs. Inkuadrimi i citateve mund t bhet ose me qllim t mbshtetjes s ndonj pikpamjeje, plotsimit t saj apo kundrshtimit, i cili mund t duket i pakuptimt, por n kt vepr postmoderne prshtatet mjaft mir. Megjithat, citati ktu prdoret kryesisht pr formimin e atyre ndarjeve. Diskurset Duke pasur parasysh se ky sht nj roman, i cili ngrthen n vete lloje t ndryshme t teksteve dhe nj tematik t ndrlikuar, sht e natyrshme q t ket edhe diskurse t ndryshme, meqense ato shrbejn pr t rrfyer
553

R E V I S T

L E T R A R E

mbi shtjet e ndryshme q prezantohen. Antiprocesioni prmban diskurs: b) Filozofik c) Shkencor d) Religjioz e) Mitik f) Filozofik g) Historik Figurat Stili dhe toni i veprs varet nga ngjyrimi q iu jepet diskurseve. Ky ngjyrim realizohet prmes figurave q prdoren. Forma postmoderne e t shkruarit prfshin figura t shumta e t ndryshme, megjithse disa jan m reprezentative. Alegoria Alegoria sht nj figur, e cila e tjetrson realitetin, duke e shndrruar at me an t mnyrs s t shprehurit te tij. Ne romanin Antiprocesioni, ajo sht e pranishme pothuajse gjat gjith veprs. Anafora Anafora sht shum e pranishme n kt vepr, madje sht nj ndr figurat t cilat dominojn m s shumti. Prsritja e fjalve dhe frazave t ndryshme bhet shum shpesh te ky roman, kjo e shton edhe m shum efektin intrigues mistik q e ka ky roman. Sarkazmi dhe ironia Ironia sht nj figur pa t ciln kjo vepr as nuk do to mund t paramendohej, realisht pa t ciln nuk do t mund t paramendohej as edhe nj vepr postmoderne. Kjo pr shkak se parodizimi, madje pak i tepruar i kompleton veprat e tilla. N rastin e Antiprocesionit, parodizime t tilla bhen n t gjitha temat q shtjellohen, duke prfshir ktu edhe at religjioze. Sarkazmi n ann tjetr na shfaqet n rastet kur personazhet provokohen, ka ndodh shum shpesh n kt vepr. Personazhet shprehen me sarkazm, duke prmuar apo edhe duke u kundrprgjigjur. Hiperbola Hiperbola si nj figur shum e prhapur n letrsi n prgjithsi, bn pjes edhe n elementet ngjyruese t veprave postmoderne, duke prfshir
554

R E V I S T

L E T R A R E

ktu edhe romanin n fjal. Hiperbola sht e nevojshme n kt vepr n disa raste ku autori tenton ti dramatizoj pr nj shkall m shum situatat. Antiteza N nj roman aq kontradiktor sa ky ktu, nuk sht e mundur t paraqiten kundrshtimet e thella pa pranin e figurs s antitezs. Antiteza shfaqet te ky roman me an t dy qasjeve: at m t ngusht - me raste, gjat ligjrimit dhe at m t gjer- n tematikn e prgjithshme. Simboli / simbologjia Ky libr prmban shum elemente t ndrlikuara mistike. Ndr to prdor shum numerologjin mesjetare, konkretisht numrat 3, 7, 9 me reaksione t rndsishme simbolike. Autori e fillon veprn e tij me nj vizatim t nj lloj dere t uditshme me nj pikpyetje n mes, e cila simbolizon gjendjen e lexuesit n at moment. At e paraprin nj moto fillestare simbolike, e cila e intrigon lexuesin me elemente profetike. M pas shohim sinopsisin n form t gjysmhns, i cili plotsohet nga forma gjeometrike e kundrt e tij dhe prmbajtja inverse n fund t librit, t prcjell nga nj der tjetr, por ksaj radhe me nj pikuditje, gjithashtu edhe nga nj moto prmbyllse n alfabetin vatanan. Rrfimi fillon t kryhet ne fillim dhe prfundon me nj profet M. N rastin konkret M. mund edhe t korrespondoj me emrin e vet autorit i cili shpreh pretendime profetike n Epi & Logun. Autori, gjithashtu noton vitet e fillimit dhe prfundimit t prpilimit t veprs, duke e lidhur lexuesin pr nj matematik t paevitueshme. N kopertinn e pasme autori jep disa shnime autobiografike t shkruara n form t pikuditjes, e cila prfundon me 21. Kt edhe mund ta cilsojm si figura e elipss, e cila shkon duke e shkurtuar rreshtin. Figur kjo e cila sht prdorur n Kanunin e Lek Dukagjinit n thurjen e rregullave etike pr popullin. I tr romani ka 99 faqe rrfim, prandaj lexuesi mund t vrej dy shnime t numrave n do faqe, at t librit dhe t rrfimit. Pastishi Pastishi sht nj kombinim i gjinive t ndryshme t studimit t jets n prgjithsi. Kemi przierje t shkencave ekzakte, artit, historis, filozofis t cilat miksohen s bashku, por edhe parodizohen me raste. Double Coding
555

R E V I S T

L E T R A R E

Double Coding nnkupton realizimin e qllimit q autori ka n veprat postmoderne. Musa Ramadani krijon nj rrfim t dyfisht pr lexuesin e interesuar pr fabuln dhe nj rrfim paralel pr lexuesin erudit, i cili e krkon esencn e veprs. Paradoksi Paradoksi nuk sht nj figur, por nj mekanizm, nj tem, nj element, i cili ndodhet n themelin e nj vepre postmoderne. Pa kombinimin harmonik t tezave paradoksale nuk mund t kemi nj vepr postmoderne. Antiprocesioni ligjin paradoksal e respektohet dhe aplikohet pafundsisht. Fundi i bots, kataklizmat e mdhenj jan tema, t cilat kodojn ADNn e brthams s Antiprocesionit dhe jan t prhapura kudo n trupin e tij. Koncepti apokaliptik sht arsyeja e shkrimit t ksaj vepre n fund t fundit. Intermedialiteti Antiprocesioni dhe Piktura Si pasioni i autorit pr pikturn, ashtu edhe dshira e tij pr ta inkuadruar at n veprat e tij letrare vrehen te ky roman. Nj lidhshmri me kubizmin (si lvizje kulturoro-artistike) hetohet n kt vepr. Kubizmi si rrym n art definohej si stil i cili merrte objekte nga natyra, i ndante ato dhe i ribashkonte n forma abstrakte. Nj prpjekje e suksesshme pr ta realizuar nj gj t till n letrsi e kemi te romani Antiprocesioni. Vepra kubiste nuk ka dimension t thellsis, mirpo ajo mund t perceptohet nga shum kndvshtrime, kjo sht e bukura dhe e veanta e saj. Varsisht nga pika e vshtrimit ndrron edhe prmbajtja e veprs, po kshtu ndodh edhe tek Antiprocesioni. Autori e trajton veprn si material elastik (nse mund ta krahasojm me dika t till), t cilin ai e merr dhe e prpunon, duke e formsuar me aplikimin e ndikimit t tij nga t gjitha ant. Pra, pas zgjedhjes s temave t cilat do t shqyrtohen, ai i shprbn ato, e m pas i rikthen n form substanciale dhe i bashkon n nj mnyr abstrakte. Pas ktij procesi fillon ushtrimi i ndikimit t tij, dizajnimi dhe dekorimi i veprs. Gjat rrfimeve t tij, autori gjithashtu tregon pr domethnien e figurave t ndryshme gjeometrike. Figura kto t cilat kan qen baz e strukturimit te nj vepre kubiste. Ky roman n shikim t par duket si nj fush xhamash t thyer, ku
556

R E V I S T

L E T R A R E

secili prej tyre reflekton imazhe. Mirpo, pamja q ne shohim ndryshon varsisht nga pika nga e cila ne e vshtrojm. Dhe nse e gjejm pikn e duhur, at t ciln autori krkon nga ne q ta gjejm, ne mund edhe ta kuptojm veprn n potencialin e saj t plot. Antiprocesioni dhe Muzika Zgjedhja e prdorimit t shenjave pr dialog t forms si ktu: <, > mund t mos jet e rastsishme. Kto shenja prdoreshin n alfabetin grek pr t trhequr vmendjen drejt nj komentimi. Mirpo, n muzik kto shenja quhen cresendo, q do t thot rritje e dinamiks dhe decresendo apo ulje e dinamiks. Duke pasur parasysh q autori ka referenc pentagramin muzikor,kto shenja mund t simbolizojn dika t till. N kt kontekst, Musa Ramadani i v n funksion edhe dy pika (:) n vend t vizs (-), e cila e fillon dialogun, shenja kto tipike t muziks, t cilat mund t ndeshen brenda nj pentagrami muzikor. Ky dypiksh (:) brenda nj pentagrami muzikor nnkupton prsritjen e nj fraze, apo t nj takti, mirpo ktu ridimensionohet, si fraz q prsritet vazhdimisht brenda tekstit. Kjo mundson evidentimin e qart dhe t qllimshm t shenjave muzikore, gjegjsisht shenjave intermediale, n fillim e deri n fund t romanit. Antiprocesioni, roman multidimensional Q n kopertin t romanit shohim tri anagrame, tri dimensione, tri kndvshtrime vetm t titullit t veprs. N brendi lexuesi njoftohet me dimensionet m t thella metafizike t shtjeve t ndryshme. Gjendjet e ndryshme fizike e metafizike, dimensioni m i gjer universal i shtjeve filozofike q shtjellohen dhe mundsit q ky roman i ofron lexuesit pr ta dekoduar at n forma t ndryshme, nuk mund t gjenden n asnj roman tjetr n letrsin bashkkohore. Si i till, Antiprocesioni sht romani m multidimensional n letrsin shqipe.

557

R E V I S T

L E T R A R E

Prmbajtja
ProzA
Mario Vargas Llosa E lazdruara Lili...................................................................7 ingiz Ajtmatov Xhemilja................................................................................13 Michel Houellebecq Thrmit elementare.......................................................54 Mbretria e humbur.........................................................57 Doris Drrie Chii.........................................................................................65 Andrej Nikolaidis

Ardhja.............................................................................74

Ridvan Dibra Legjenda e vetmis...........................................................85 Bajram Sefaj oki.......................................................................................108 Mort......................................................................................111 Sali Bashota Syt e vetmis..................................................................117 Gzim Aliu ... djallin e kam fqinjin e par ... ................................123 Bashkim Hoxha Frymmarrja e fundit...................................................132 Viola Isufaj Prpara takimit...............................................................146 E mbaj mend mir: ne nuk ishim njerz...............149
558

R E V I S T

L E T R A R E

Kthim paska .....................................................................150 Blond Erblin......................................................................151

Poezi

Charles Baudelaire Fundi i dits......................................................................157 Vdekja e dashnorve.....................................................158 Anasjelltas.........................................................................158 Vravashka e gjall...........................................................159 Bised..................................................................................160 Kang vjeshte...................................................................160 Lugati...................................................................................162 Trishtimet e hans.........................................................162 Nji madone........................................................................163 Lavdet e Franesks sime...........................................164 Anmiku................................................................................166 Breng mbas vdekjes....................................................166 Prgjegjsit .......................................................................167 Alegori.................................................................................168 Udhtim n Kither..........................................................168 Finalja e poems Udhtimi........................................170 Rod McKuen Njeriu i vetmuar..............................................................172 Kurr nuk do t jem vetm.........................................173 Qytetet e braktisura.......................................................173 Samrset.............................................................................174 E kam ruajtur vern.......................................................175 Ku jemi ne tani?...............................................................176 Fjala para Mirupafshim................................................177
559

R E V I S T

L E T R A R E

Bie shi..................................................................................177 Duke u ndryshkur nn shi..........................................178 Duke kaprcyer Atlantikun........................................179 Maya Angelou Gruaja fenomenale.........................................................181 Tomas Transtromer Binart................................................................................184 Zgjimi i njeriut nga nj kng mbi atin e tij....185 Pas sulmit ..........................................................................185 ndrra e Balakirevit* ...................................................187 Vajtim...................................................................................188 ifti.......................................................................................188 Alegro..................................................................................189 Parajsa gjysm e prfunduar.....................................190 Nata nokturne..................................................................190 Disa aste...........................................................................191 Hapsir e hapur dhe e mbyllur...............................191 Nn trysni..........................................................................192 Pas nj vdekje ..................................................................192 Din Mehmeti Ora........................................................................................194 Avulli i zi.............................................................................195 Balada pr frazn e fryr.............................................195 Athua pse troket zemra................................................196 Qent e diellit...................................................................197 Pakz n ndrrpakz n zhgndrr......................197 Kndo ose vdis pa klithm .........................................198 Nata e poetve.................................................................199 Muhamed Kerveshi Lumi yn.............................................................................200 Armiqt tan....................................................................201
560

R E V I S T

L E T R A R E

Kjo dit................................................................................201 Ankth...................................................................................202 Ishuj......................................................................................202 Shi.........................................................................................203 Agron Tufa Tharanthull.......................................................................204 Elegji pr dritn..............................................................205 Zoti i historis..................................................................206 Tabernakull.......................................................................206 Gjurma n rrjedh..........................................................207 Stanc malore...................................................................208 Kuraja e madhe................................................................209 Vshtrimet.........................................................................210 Mbllaitja...........................................................................211 Haxhi Shabani I padukshm pr tpadukshmit..............................213 Gjuha e njerzimit .........................................................215 Buzqeshja e ilit dhe kulla e ajfelit .........................215 Ve me sy .........................................................................216 Vizatim hnor me shklqim yjesh .........................217 Ja sesi je..............................................................................218 Syt e tu ndryshojn ngjyr.................................219 Kujtom..............................................................................220 Kujtim Paaku Uria ......................................................................................223 Ngjyra..................................................................................224 Me* .......................................................................................224 Bhu si ne...........................................................................225 M i fort pr nj vdekje..............................................225 Bekim Graievci Hiri im ................................................................................227
561

R E V I S T

L E T R A R E

Promethe...........................................................................228 Slow Motion......................................................................229 as-137.................................................................................230 Trina Gojani Epitaf....................................................................................231 Epitaf II..............................................................................231 N krkim t vets ........................................................232 Uk Lushi Udhtimi i Don Kishotit pr Jerusalem.................233 Hermafroditi ose ai ose ajo........................................234 Mngjes ora 4...................................................................235 Rosebud apo gjysma ime.............................................237 Prkufizimi i Poetit........................................................240 Ana Frangu Letra n dritare...............................................................241 Korniza prej terri............................................................242 M plqen t bj pluhur...............................................242 Jet n ndrr...................................................................243 Patinazh dashurie...........................................................243 Litari blu.............................................................................243 Un........................................................................................244 Vojsava Nelo Si t bj pa shikimin tnd?!........................................245 Eja t mendemi pr njri-tjetrin............................246 E dashur nn tereza!...................................................247 Grsheti..............................................................................247 Nn hijen e jargavanit...................................................248 Kjo muzik e vjetr.........................................................249 Albri Brahusha Tingujt e tamblit.............................................................251 Manjola Brahaj
562

R E V I S T

L E T R A R E

1. Nuk t pash ma ........................................................256 2. Me tpa harrue............................................................257 3. Ka me ardh nji dit..................................................258 4. T shtifsha n dhe ....................................................260 5. Tingulli i gjakut .........................................................260 Flamur Maloku Bukuri e harruar ............................................................262 Pik e zez.........................................................................263 Mrzi vjeshte....................................................................264 Shtrati .................................................................................265 Norel Zaimi Vjesht ................................................................................266 N qendr t agut ..........................................................267 Sy flatrues .........................................................................267 Prmes nats....................................................................268 Rugs ..................................................................................269 Koha ....................................................................................269 Mjerim ................................................................................270 ndrr e bardh..............................................................270 Ftoht..................................................................................271 Nuk vjen..............................................................................271 Nj tmerri q e ke gjithmon me vete....................272 Ndriim Ademaj N Paris...............................................................................273 Nj got ..............................................................................274 Nat......................................................................................274

563

R E V I S T

L E T R A R E

Drama

Edward Albee Zoo Story.............................................................................279 Haqif Mulliqi Drama pr mua, mirjam dhe sandrin.....................303

IntervistA

Mario Vargas Llosa Kanibali i realitetit.........................................................349

Kritik & ese

Mario Vargas Llosa Pr nder t leximit dhe t letrsis ........................374 Wayne Clayson Booth Retorika e fiksionit.........................................................389 Siegfried Kracauer Konceptet elementare .................................................417 Robert Elsie Disa mendime pr traditat epike shqiptare dhe boshnjake................................................................................431 Alma Dema Un dhe Xheladin Beu si pacient t Frojdit.......439 Agron Y. Gashi Sistemi poetik n letrsin shqipe..........................446 Bajram Kosumi
564

R E V I S T

L E T R A R E

Leximi dhe shoqria shqiptare ................................468 Ibrahim Berisha Liria intelektuale ...........................................................474 Donika Dabishevci Proza poetike shqipe.....................................................488 Mahmud Hysa Roman me polifoni t tekstit letrar.........................498 Adil olluri Dy romane postmoderne t Bashkim Shehut...510 Alban Mehmetaj Letrsia e absurdit - Kamy dhe Kongoli.................532 Osman D. Gashi Poezia religjion sekret i bots moderne................541 Modesta Imeri Multidimensionaliteti i Antiprocesionit ..............547

565

R E V I S T

L E T R A R E

Sponzor:

Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit Repblika e Kosovs

566