You are on page 1of 77

KODEKS HAMMURABIEGO

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl mail: historian@z.pl

MMIII

Uwagi do przekadu W przekadzie tekstu z jzyka akadyjskiego i sumeryjskiego40 kierowaem si w miar moliwoci dwiema zasadniczymi reguami. Po pierwsze celem nadrzdnym byo jak najwierniejsze oddanie w tumaczeniu wersji oryginalnej zapisu, nie tylko w formie werbalnej, lecz rwnie skadniowej i strukturalnej. Skadnia zda akadyjskich znacznie odbiega od polskich, tote niejednokrotnie stawaem przed trudnym wyborem midzy wiernoci, a pynnoci przekadu. W wikszoci przypadkw kiero40

W tekcie znajduje si bardzo dua ilo sumerogramw sw sumeryjskich uytych jako znaki do zapisania caych wyrazw lub zwrotw akadyjskich. Sowa sumeryjskie zapisywane s drukiem wytuszczonym, natomiast akadyjskie kursyw. Z przyczyn technicznych zmuszony byem zastosowa francuski" system zaznaczania graficznego dugoci samogosek akadyjskich, polegajcy na stosowaniu tego samego znaku ^ zarwno dla zwykych wzdue (winno by -), jak i kontrakcji (^). Podobnie w miejsce h z dolnym uczkiem (v) wystpuje zwyke h.

waem si t pierwsz zasad, nawet za cen pewnych uchybie stylistycznych tumaczenia, majc nadziej odda w ten sposb specyficzn atmosfer" akadyjskiego wyroku sdowego sprzed ponad 3700 lat. Archaiczno i pewna obco brzmienia nie powinna zatem nas dziwi, tak jak nie dziwimy si im czytajc XVII- i XVIII-wieczne teksty zredagowane nawet w jzyku polskim. Oczywicie istniej pewne nieprzekraczalne granice tak rozumianej wiernoci przekadu, wyznaczane przez dwie opcje: gdy dosowno tumaczenia grozi jego niezrozumiaoci lub mylnym odbiorem oraz gdy jest ona nie do pogodzenia z moliwym do zaakceptowania odstpstwem od regu gramatycznych i stylistycznych jzyka polskiego. W bezporednim zwizku z powyszym pozostaje decyzja o konsekwentnym wyrnianiu w przekadzie zarwno terminw i zwrotw polskich, dodanych wzgldem oryginalnego tekstu akadyjskiego celem zwikszenia pynnoci tumaczenia, jak i pozostawieniu tych elementw skadni i gramatyki akadyjskiej obecnych w wersji oryginalnej, ktre jednak z powodzeniem nie tylko mogyby by pominite w przekadzie, lecz wrcz wpynoby to na pozytywnie. Pierwsze z nich zawsze podane s w nawiasach zwykych (...), drugie natomiast w nawiasach ostrych <...>. Mam nadziej, e tym samym czytelnicy mogc korzysta z pynniejszej wersji tumaczenia (przez uwzgldnienie tekstu w nawiasach zwykych i pominicie tekstu w nawiasach ostrych), nie bd jednoczenie pozbawieni moliwoci ledzenia oryginalnego zapisu, tak jak brzmiaby on w jzyku akadyjskim. Temu ostatniemu celowi suy ma zaznaczanie maymi indeksami cyfrowymi kolejnoci wierszy w tekcie akadyjskim na steli praw. Pomagaj one zorientowa si do jakiego stopnia za-

chowany jest w wersji polskiego tumaczenia autentyczny ukad treci. Drug zasad przyjt w caoci przekadu byo zachowanie terminu akadyjskiego (sumeryjskiego) w treci tumaczenia, jeeli nie sposb byo odda wszelkich aspektw jego znaczenia jednym zwrotem polskim. Majc zatem do wyboru uycie najbardziej bliskoznacznego sowa polskiego, ktre jednak nie tumaczyo zadowalajco i jednoznacznie terminu akadyjskiego, bd te zastosowanie formy opisowej, co zawsze odbija si niekorzystnie na przejrzystoci przekadu, wybieraem pozostawienie formy oryginalnej z jednoczesnym dokadnym komentarzem w odnoniku. Nie s to liczne przypadki i zwykle dotycz okrele grup spoecznych (np. muskenum), nazw zawodw i terminw technicznych. O ile odnoniki przy tumaczeniu su wyjanieniu szczegowych zagadnie, tutaj pragn zwrci uwag na bardziej podstawow kwesti przekad, wystpujcego nieomal we wszystkich przepisach, terminu awilum. Mona i naley j rozpatrywa w aspekcie lingwistycznym, filologicznym i historyczno-spoecznym. Przede wszystkim sam termin akadyjski atvlum w 1 po. II tysiclecia p.n.e. oznacza w kolejnoci stosowania: czowiek", wolny czowiek", obywatel (penoprawny)" i dalej posiadacz", gowa rodziny". Przyjcie, a co najwaniejsze konsekwentne stosowanie jednego z moliwych tumacze ma dla spoecznej wymowy przepisw Kodeksu zupenie podstawowe znaczenie. Dua grupa paragrafw (np. o uszkodzeniach ciaa, opat za operacje chirurgiczne) dowodzi, e przynajmniej w nich redaktorzy Kodeksu uyli tego terminu w jego penym spoecznym wymiarze (penoprawny) obywatel", dla przeciwstawienia go okreleniom muskenum i wardum. Konsekwentnie zatem naleaoby

tumaczy awlum jako obywatel" we wszystkich przepisach. Wielu badaczy, nie negujc susznoci takiego przekadu w wyej wymienionych regelacjach, uwaa, i w wikszoci pozostaych naley go rozumie raczej jako czowiek". Przy czym jedni ograniczaj t zmian do samego tumaczenia, inni za przyjmuj, e chodzi o kadego czowieka, bez wzgldu na jego status spoeczny, take o mukena, zwaszcza, i ci ostatni wystpuj bardzo rzadko w przepisach Kodeksu, zupenie tak jakby byli ukryci" pod okreleniami awlum w wikszoci przepisw. Proponujc zatem przekad czowiek" lub idc jeszcze dalej i dla pynnoci tumaczenia wprowadzajc form zaimka kto" badacze ci podkrelaj w ten sposb szeroki i nieokrelony pod wzgldem spoecznym charakter uycia terminu awlum w Kodeksie Hammurabiego. Czy jednak majc pen wiadomo celowego rozrnienia przez redaktorw tekstu awlw od mukenw i niewolnikw w duej grupie sygnalizowanych paragrafw, mona posun si a do tego stopnia w przypisywaniu nieokrelonego charakteru uycia terminu awlum. W skrajnych przypadkach, takie przedkadanie interpretacyjnego i stylistycznie pynniejszego tumaczenia terminu nad jego dosownoci, prowadzi poprzez uycie niejednokrotnie a 6 rnych zwrotw (kto", czowiek", wolny czowiek", obywatel", penoprawny obywatel", osoba") do niebezpiecznej utraty wizi z wersj oryginaln, w ktrej wszdzie jest ten sam termin awlum. W sytuacji, gdy wikszo, zwaszcza popularnych edycji Kodeksu Hammurabiego, nie podaje transliteracji akadyjskiej tekstu, ograniczajc si wycznie do przekadu, czytelnik moe zosta wprowadzony w bd, a tym samym opatrznie interpretowa cae partie tekstu. Ani wasna wiadomo autora

co do przyczyn, dla ktrych przyj tak rne tumaczenia terminu awlum, ani nawet podane we wstpie lub odnonikach wyjanienia niewiele tu pomog. Ideaem byoby oczywicie pozostawienie oryginalnego terminu akadyjskiego, co jednak musimy wykluczy, ze wzgldu na powszechno jego wystpowania. Wydaje si, i naley rozrni uycie terminu awlum w zwrotach wprowadzajcych nowy paragraf jeli awlum" (summa awlum) od zwykego jego wystpowania w dalszej czci zapisu. Formua wprowadzajca bowiem kwalifikuje nam niejako kategori regulacji i m.in. decyduje kogo ona ma dotyczy, natomiast w rodku przepisu bdziemy mieli jedynie do niej nawizania i wtedy dosowno tumaczenia nie jest tak istotna. Analizowany problem jest o tyle skomplikowany, e w podtekcie odnosi si do sygnalizowanej wczeniej kwestii uniwersalnego lub kazuistycznego charakteru przepisw, do czego rni badacze odmiennie podchodz. W tym aspekcie powysze wtpliwoci to jedynie cz problemu. Zwolennicy uniwersalnoci zapisw stawiaj rwnie spraw pci osoby, ktrej one dotycz. Poniewa wszdzie mamy awlum, czy oznacza to, e Hammurabi w ogle nie dostrzega kobiet? Czy mona to pozostawi bez komentarza!? A jak dojdzie to do naszych niezastpionych, a wpywowych bojowniczek o nomen omen rwnouprawnienie" pci pikniejszej to dopiero byby dla tumacza kopot, ktrego bynajmniej sobie nie yczy? Hammurabiemu moe to i teraz obojtne, jednak ... Ale powanie. Rzeczywicie, w duym uproszczeniu akadyjski termin awlum (sumeryjskie lu2) w swym najoglniejszym znaczeniu o tyle wie si z pojciem mczyzny o ile np. sam rzeczownik czowiek" jest take w jzyku polskim i w wikszoci jzykw wiata rodzaju mskiego. Jzyk

akadyjski ma osobne okrelenie na mczyzn" (zikarum, sumeryjskie nita2) i kobiet" (sinnistum, sumeryjskie sal). Jednak po pierwsze, prawie wszystkie konteksty wystpowania terminu awlum niezbicie dowodz, e chodzi o mczyzn. Po drugie za, kobieta" jako taka z wyjtkiem kilku dosownie przypadkw jest niemale nieobecna w Kodeksie. Owszem, wiele paragrafw mwi o onach" (assatum), crkach" (mrtum), matkach" (ummum), narzeczonych" (kalltum), bd wdowach" (almattum), jednak tym samym postrzegaj one kobiety wycznie z perspektywy ich pozycji wzgldem mczyzny ma, ojca, syna, narzeczonego, zmarego ma. Nie ma zatem adnego powodu, aby prbowa rozszerza w sposb bezporedni zapisy o awlum na istot ludzk jako tak, bez wzgldu na pe. W tym aspekcie nie bez znaczenia jest fakt istnienia w jzyku akadyjskim eskiej formy od awlum awltum kobieta", w sensie istota ludzka rodzaju eskiego", ktra przez samo swe istnienie podkrela suszno ograniczania, w potocznym tumaczeniu, terminu awlum czowiek" do mczyzn. Czy zatem Kodeks Hammurabiego jest kolejnym przejawem mskiego szowinizmu" odpowiedzi na to pytanie niechaj udziel wyej wspomniane, bardziej kompetentne gremia. Z mojego punktu widzenia jest to problem sztucznie stworzony przez optyk uniwersalistycznego pojmowania przepisw Kodeksu i stanowi kolejny dowd potwierdzajcy suszno postrzegania go jako zbioru jednostkowych orzecze sdowych, ktre w szerszym aspekcie mog by rozpatrywane jedynie jako precedensy nigdy natomiast poprzez rozszerzanie pojciowe samych zapisw i sformuowa. Podobnie naley podej do zwrotw mru (syn") i mrtum (crka").

Ostatecznie zdecydowaem si przyj nastpujce kryteria tumaczenia terminu awlum: 1. w formuach wprowadzajcych paragraf (summa awlum) stosowa wycznie sowo obywatel" w znaczeniu penoprawny, wolny czowiek, mieszkaniec Babilonii; 2. zrezygnowa cakowicie z uywania zaimka nieokrelonego kto", gdy w jzyku akadyjskim brzmi on mamman, a oddawanie nim sowa awlum jest zbytnim uproszczeniem; 3. wyjtkowo w rodku paragrafw dopuszcza, w razie koniecznoci, przekad czowiek" lub osoba", jeli kolejne uycie sowa obywatel" odbijaoby si niekorzystnie na pynnoci tumaczenia. Marek Stpie

PRAWA HAMMURABIEGO Gdy wzniosy Anu, krl Anunnakw (i) Enlil, pan nieba i ziemi, wyznaczajcy losy kraju, Mardukowi, synowi pierworodnemu boga Ea najwysz wadz41 (nad) wszystkimi ludmi przyznali (i) pord bstw Igigi uczynili go najwikszym, (gdy) Babilon imieniem jego wzniosym nazwali (i) w czterech stronach wiata uczynili go panujcym42 i we wntrzu jego krlestwo wieczne, ktrego podstawy jak niebo i ziemia s ugruntowane, trwale ustanowili; wtedy to (mnie), Hammurabiego, ksicia pobonego, wielbicego bogw, (aby) sprawiedliwo w kraju zaprowadzi, aby zych i nikczemnych wytraci, aby silny sabego nie krzywdzi, aby jak soce dla czarnogowych43 wzej (i) kraj opromieni, Anu i Enlil,
41

Dos. wadz, godno Enlila" dEn-lil2-ut (= ellilutum) jako abstraktum od imienia boga Enlila. 42 Dos. uczynili go przewodzcym" od warum prowadzi, przewodzi, dowodzi". 43 Termin, ktrym mieszkacy Sumeru i Akadu sami si okrelali. Uywany czsto w oglniejszym znaczeniu ludzie".

aby o pomylno ludu troszczy si imieniem moim nazwali. Hammurabi, pasterz, wybranek44 Enlila jam (jest); (ten) ktry gromadzi bogactwa i obfito, ktry spenia wszystko cokolwiek nazw sw (ma) dla Nippur-Du-ranki45, stranik, gorliwy E-kur. Krl mocny, ktry miastu Eridu przywraca jego pierwotny ksztat, ktry oczyci obrzdy w E-abzu. Wicher czterech stron wiata, ktry wielkim uczyni imi Babilonu, ktry cieszy serce Marduka, pana swego, ktry codziennie stoi (w gotowoci) dla E-sagili. Nasienie krlestwa, ktre Sin stworzy, wzbogacajcy miasto Ur, pokorny, pobony, przynoszcy obfito wszelak dla E-gisznugal. Krl rozwany, posuszny Szamaszowi, potny, ktry wzmocni fundamenty Sippar, ktry przyozdobi zieleni przybytek46 bogini Aji, ktry okreli47 Ebabbar, bdc jak siedziba niebios. Bohater, ktry ulitowa si nad Lars, ktry odnowi Ebabbar Szamasza sojusznika swego. Pan, ktry daje ycie Uruk (i) dostarcza wd
44

nibit dEnlil; nibitum forma nominalna od czasownika nabum nazywa, wywoywa, powoywa", okrelajca tego, ktry zosta nazwany, powoany. 45 dur.an.ki poczenie nieba i ziemi" epitet miasta Nippur, wywodzcy si od zikkuratu wityni Enlila E-kur. 46 gigunum sowo pochodzenia sumeryjskiego kaplica, sanktuarium"; oznacza t cz wityni, gdzie mieci si sam przybytek bstwa i ze wzgldu na kultow czysto dostpn wycznie kapanom. 47 musirum od masrum ustala, zaznacza, okrela, rysowa". Moe tu chodzi zarwno o zakrelenie planw wityni, wykonanie jej przedstawienia, jak te okrelenie" zasad kultu i rytuaw.

obfitoci mieszkacom jego, ktry podwyszy wierzchoek48 E-anna, ktry gromadzi bogactwa dla Anu i Isztar. Obrona kraju, ten ktry zgromadzi rozproszonych ludzi z Isin, ktry wypenia obfitoci wityni E-galmah. Smok krlw, ulubiony brat Zababy, ktry mocno osadzi siedzib miasta Kisz, ktry otoczy blaskiem49 E-meteursang, ktry uporzdkowa wszelkie obrzdy Isztar, opiekun witego okrgu Hursangkalama. Sie (na) wrogw, ktremu Erra, towarzysz jego, pozwoli speni yczenia jego, ktry powikszy miasto Kuta, ktry pomnoy wszystko cokolwiek nazw sw (ma), dla (E)meslam. Dziki byk rozjuszony, przebijajcy (rogami) wrogw, ulubieniec Tutu, ktry sprawia rado miastu Borsippa, pobony, ktry nie zaznaje spoczynku dla E-zidy. Bg krlw, znajcy mdro50, ktry rozszerzy pola uprawne Dilbat, ktry napeni spichlerze, dla Urasza walecznego. Pan godny bera i korony, ktrego udoskonalia mdra bogini Mama, ktry utrwali zarysy Kesz, ktry uczyni licznymi czyste pokarmy dla Nintu. Roztropny, doskonay, ktry ustanowi51 pastwiska i wodopoje dla Lagasz i Girsu, ktry dziery wszelkie dary ofiarne dla E-ninnu. (Ten) ktry chwyta wrogw, oblubieniec Telitum,
48 49

resum dos. gowa". melammum blask, boski splendor". 50 igi.gal2im => igigallim od igigallum wiedza, mdro". 51 sa-i-im zamiast sa-ki-in od saknum ka, zakada, ustanawia".

ktry przyjmuje do serca"52 polecenia z Zabalam, ktry cieszy serce Isztar. Ksi czysty, ktrego modlitw53 Adad zna, ktry uspokaja serce Adada, bohatera w miecie Bt-Karkara, ktry wci umieszcza (wszystko) co niezbdne w E-udgalgal. Krl dajcy ycie miastu Adab, dbajcy o wityni E-mah. Modzieniec54 wrd krlw, w walce bez (rwnego mu) przeciwnika; on (to) podarowa ycie miastu Maszkan-Szapir, ktry napoi obfitoci (E)-me-slam55. Mdry zarzdca56, ten co dosign rda mdroci, ktry uchroni ludzi z Malgum przed nieszczciem, ktry mocno osadzi siedziby ich w dobrobycie; dla Ea i Damgalnunny, ktrzy uczynili wielkim krlestwo jego, (one) na wieki nakaza ofiary czyste57. Pierwszy midzy krlami, ktry ujarzmi siedliska nad Eufratem na rozkaz Dagana, stworzyciela swego,
52

musakkil od akalum dos. je", tu w znaczeniu pochania", przyjmowa do swego wntrza". 53 nis qatisu dos. wzniesienie rki jego" chodzi o gest modlitewny. 54 etlum (sum. guru) mody czowiek", mczyzna w peni si". Termin bardzo szeroko stosowany od okrelenia pracownika (w peni si)" w tekstach gospodarczych, a do przydomka krlw, herosw, bogw w tekstach mitologicznych i inskrypcjach oficjalnych, podkrelajcego si, sprawno fizyczn, modzieczy wigor. 55 Kolejny raz sumeryjska nazwa wityni mes.lam zapisana jest bez samego sowa witynia, dom" (sum. e2). 56 mutabbilum od wabalum nie, przynosi"; w temacie Gtn rzdzi, zarzdza". 57 ellutim od ellum czysty, wity".

ktry oszczdzi ludno z Mari i Tutul. Ksi pobony, ktry rozjani oblicze Tiszpaka, skada ofiary czyste dla Ninazu (i) ochrania swych ludzi w potrzebie, ktry ustanowi pokojowo ich podstawy wewntrz Babilonu. Pasterz ludu, ktrego czyny mie s Isztar, ktry osadzi Isztar w E-ulmasz, wewntrz z Agade, (miasta) handlu. (Ten) ktry objawi prawd, ktry przewodzi ludom, ktry sprowadzi z powrotem Bogini Opiekucz58 sw dobrotliw do Aszur. (Ten), ktry uciszy niezadowolonych, krl, ktry w Niniwie, w E-ulmasz obwieci rytuay kultowe Isztar. Pobony, oddany bogom wielkim, potomek Su-mu-la-El(a), dziedzic potny Sin-muballi,a nasienie odwieczne wadzy krlewskiej. Krl potny, soce Babilonu, ktry pozwala wzej wiatoci nad krajem Sumeru i Akadu, krl, ktry zmusi do posuszestwa cztery strony wiata, ulubieniec Isztar oto ja! Gdy Marduk, ad zaprowadzi (wrd) ludu i krajowi dobre obyczaje da pozna, poleci mi, prawo i sprawiedliwo w usta kraju woyem (oraz) dobrobyt ludowi zapewniem. Wtedy te: 1. Jeli obywatel obywatela oskary i morder58 d

lamassi (sum. lama) bstwo opiekucze, ze swej natury yczliwe. Niewtpliwie chodzi tu o Isztar asyryjsk", zwan niekiedy po prostu Asyryjk" (dauritum).

stwo mu zarzuci59, a nie udowodni mu (tego)60, oskaryciel <jego>61 zostanie zabity. 2. Jeli obywatel czary obywatelowi zarzuci i nie udowodni (mu) tego, ten ktremu czary zarzucono do Rzeki62 'wejdzie, w Rzece si zanurzy, jeli Rzeka dosignie go63, oskaryciel jego domostwo jego zabierze. Jeeli czowieka tego Rzeka oczyci < go > i zostanie zdrowy, ten ktry czary (mu) zarzuci zostanie zabity, ten za, ktrego Rzeka oczycia domostwo oskaryciela swego zabierze. 3. Jeli obywatel podczas rozprawy sdowej z faszywym wiadectwem wystpi, owiadczenia64 swojego nie udowodni, (to) jeeli rozprawa ta (bya) spraw gardow65, czowiek ten zostanie zabity; 4. jeeli ze wiadectwem (dotyczcym) zboa lub srebra wystpi, kar rozprawy tej w caoci poniesie.
59

nertam eliu iddina od nertam nadanum (oskarenie o) morderstwo... rzuca". 60 la uktinu dos. nie potwierdzi mu (tego)" od kanum by trwaym, utwierdza, umacnia". Chodzi zapewne o przedstawienie wiarygodnego wiadka. 61 W nawiasach ostrych < > zaznaczone s zazwyczaj zaimki sufigowane, ktre podkrelajc podmiot lub dopenienie wystpuj w jzyku akadyjskim bardzo czsto, jednak kadorazowe ich tumaczenie na jzyk polski powoduje w wielu przypadkach jedynie zbdne powtrzenia. 62 d Naru (id2) dos. bg rzeki". 63 iktaasu <= iktaadu od kasdum zdobywa, osiga", tu w sensie pochonicia przez wody rzeki uton". 64 aivt iqbu od arvtam qabm dos. sowo powiedzie". 65 din napitim tumaczenie dosowne. W jzyku akadyjskim istnieje identyczny zwrot idiomatyczny, co w potocznej polszczynie; napitu dos. gardo" oznacza te ycie".

5. Jeli sdzia wyrok wydal66, rozstrzygnicia dokona67, tabliczk opiecztowan68 sporzdzi, a nastpnie wyrok swj zmieni, (za) sdziemu temu udowodni si < mu > zmian wyroku raz wydanego, (kwot) roszczenia69, o ktr w sprawie w tej chodzio po dwunastokro da i przed zgromadzeniem70 'z krzesa sdziowskiego < jego > usunie si go i (ju) nie powrci i razem z sdziami, podczas rozprawy sdowej nie zasidzie. 6. Jeli obywatel mienie71 boga lub paacu skrad, obywatel ten zostanie zabity i ten, ktry rzecz skradzion72 w rce swe przyj 'zostanie (take) zabity.
66

dinam dianum typowa skadnia akadyjska, w ktrej grup orzeczenia tworzy orzeczenie i dopenienie blisze pochodzce od tego samego rdzenia; dnum sprawa sdowa, wyrok" to rzeczownik odczasownikowy od dianum sdzi, rozsdza, wydawa wyroki". Przy prbie dosownego tumaczenia takich skadni mielibymy niepotrzebne powtrzenia. 67 purusam parsum zob. n. 66. 68 kunukkum, w przeciwiestwie do zwykego tuppum tabliczka, dokument", oznacza piecz" lub tabliczk, dokument, umow, kontrakt" potwierdzony uwiarygodniajc pieczci". Tu sdzia wydawszy wyrok sporzdzi odpowiedni dokument i opatrzy go wasn pieczci. 69 rugummum dos. roszczenie"; chodzi zatem o kwot, o ktr wystpuje powd. Wielu badaczy przyjmuje jednak, i termin ten w powyszym kontekcie oznacza zasdzon grzywn". Zastosowanie tumaczenia roszczenia" skutkuje przyjciem interpretacji o zasadzie zadouczynienia, natomiast przekad grzywna" wie kar dla sdziego wycznie z jego dziaaniem i osob. 70 ina puhrim na zgromadzeniu"; chodzi tu o upublicznienie aktu pozbawienia praw wykonywania zawodu sdziego. 71 Sumerogram ni3.ga => akadyjskie makkurum, buum majtek, dobytek, dobra, wasno'. 72 urqum (sumeryjskie ni3.zuh.a) dos. to co jest skradzione", rzeczownik odczasownikowy od sarqum kra", ktry take jest uyty w tym przepisie.

7. Jeli obywatel <albo> srebro albo zoto, albo niewolnika, albo niewolnic, albo byka, albo owc, albo osa, albo cokolwiek innego73 z rk syna obywatela lub niewolnika obywatela, bez wiadka i (legalnego) kontraktu kupi, bd na przechowanie przyj, czowiek ten jest zodziejem (i) zostanie zabity. 8. Jeli obywatel <albo> bydo albo owc, albo osa, albo wini, albo bark skrad, a jeli (byo) to boga, albo paacu, (a) po trzydziestokro to odda; jeeli (byo) to mukena74 po dziesiciokro to zwrci; jeeli (za) zodziej tego (co trzeba) odda nie ma, zostanie zabity. 9. Jeli obywatel, ktremu cokolwiek zgino, to co zgubione w rkach (innego) obywatela pochwyci, (a jeeli) obywatel, w ktrego rkach <jego> zguba zostaa pochwycona powiedzia: Sprzedawca sprzeda mi to, przy wiadkach dokonaem zakupu", natomiast waciciel zguby powiedzia: wiadkw znajcych zgub moj zaprawd przyprowadz" i (jeli) nabywca sprzedawc, ktry mu sprzeda oraz wiadkw, przy ktrych dokona zakupu, przyprowadzi, a take waciciel zguby 'wiadkw znajcych zgub jego przyprowadzi, sdziowie sowa ich sprawdz i wiadkowie, przy ktrych zakup zosta dokonany oraz wiadkowie znajcy zgub, to co wiedz75 przed bogiem owiadcz; sprzedawca (zatem) jest zodziejem (i) zostanie zabity. Waciciel zguby zgub sw wemie, (a) nabywca z domu sprzedawcy srebro, ktre zapaci odbierze (sobie); 10. jeeli kupujcy sprzedawcy, ktry sprzeda mu
73

mimma umsu dos. co tylko ma sw nazw"; tu w znaczeniu cokolwiek bd, kade inne dobro". 74 Zob. wyej ss. 42-46. 75 mdunu dos. wiedz sw".

(zgub) i wiadkw, przy ktrych (j) zakupi, nie przyprowadzi, (a) waciciel zguby wiadkw znajcych zgub jego przyprowadzi, nabywca jest zodziejem (i) zostanie zabity, waciciel zguby zgub swoj odbierze; 11. jeeli waciciel zguby wiadkw znajcych zgub jego nie przyprowadzi, jest kamc, oszczerstwo rzuci (i) zostanie zabity; 12. jeeli sprzedawca doszed do kresu (swego)76, nabywca z domu sprzedawcy (kwot) roszcze (swych) w rozprawie tej piciokrotn wemie; 13. jeeli tego obywatela wiadkowie <jego> nie s w pobliu, sdziowie termin za sze miesicy wyznacz mu, (a) jeli przez sze miesicy wiadkw swych nie przyprowadzi, czowiek ten jest kamc, kar rozprawy tej w peni poniesie. 14. Jeli obywatel maego syna obywatela ukrad, zostanie zabity. 15. Jeli obywatel < albo > niewolnikowi paacu, albo niewolnicy paacu albo niewolnikowi mukena, albo niewolnicy mukena przez bram gwn77 pozwoli wyj, zostanie zabity. 16. Jeli obywatel <albo> niewolnika albo niewolnic zbiegych z paacu lub od mukena w domu swym ukry i na wezwanie herolda (ich) nie wyda, pan domu tego zostanie zabity.
76

ana imtim ittalak; imtum ustalony koniec, kres, przeznaczenie, los, termin mierci"; ittalak od alkum i, doj, przyj, dotrze". Zwrotem tym Babiloczycy okrelali mier, z przyczyn naturalnych i peni on podobn rol do polskiego doy swych dni". 77 abullum (sum. ka2.gal) gwna brama (miejska)". Pozwoli wyj przez bram miasta byo rwnoznaczne z nie powstrzymaniem ucieczki.

17. Jeli obywatel <albo> niewolnika albo niewolnic zbiegych w stepie78 pochwyci i panu jego odda go (j), dwa szekle srebra pan niewolnika da jemu; 18. jeeli niewolnik ten pana swego nie wymieni, do paacu przyprowadzi go, sprawa jego79 zostanie zbadana i panu jego zostanie on zwrcony; 19. jeeli niewolnika tego w domu swym zatrzyma <go>, (za) pniej niewolnik w rkach jego zostanie pojmany, obywatel ten zostanie zabity; 20. jeeli niewolnik z rk tego, (ktry) pochwyci go, zbieg, obywatel ten panu niewolnika (na) ycie (swe) wobec boga przysignie i wolny odejdzie80. 21. Jeli obywatel (w cianie) domu wyom uczyni81, przed wyomem tym zabije si go i powiesi <go>82.
78

erum step, ka, pola, otwarta przestrze" tu w znaczeniu otwartej przestrzeni poza obrbem miasta, niekoniecznie stepu. 79 warkassu od warkatu sprawa tego niewolnika. 80 utaar od warum wypuszcza, uwalnia, pozostawa wolnym". Tu w znaczeniu swobodnego odejcia" po zoeniu przysigi, ktra cakowicie uwalnia czowieka od domniemanej winy wspdziaaniu w ucieczce niewolnika. Tumaczenie dosowne (zostanie uwolniony, wypuszczony") zakada bdnie postawienie go wczeniej w stan oskarenia, podczas gdy zgoszenie pojmania zbiegego niewolnika oraz faktu jego ponownej ucieczki, podobnie jak zoenie przysigi moe by take aktem dobrej woli. 81 iplu od palum dziurawi, przebija", w zoeniu bitam palam dos. dom przedziurawi" oznacza uczynienie wyomu w cianie domu celem dokonania kradziey. Mimo najodpowiedniejszego tumaczenia btam iplu (do) domu wama si", wybraem wariant opisowy, dokadniej oddajcy pierwotny sens czasownika palum. 82 ihalla-u od (h)allum wiesza". Chodzi tu o wystawienie zwok przestpcy na widok publiczny w miejscu dokonania przestpstwa.

22. Jeli obywatel rabunku dokona83 i zosta zapany, czowiek ten zostanie zabity; 23. jeeli rabu84 nie zostanie zapany, obywatel obrabowany, o tym, co mu skradziono przed bogiem zawiadczy85; miasto86 lub rabinum87, na terytorium ktrego lub w okrgu ktrego88 rabunku dokonano, wszystko, co mu skradziono, zwrci jemu; 24. jeeli (chodzi o) ycie89, miasto lub rabinum 1 min srebra jego bliskim dadz. 25. Jeli w domu obywatela poar wybuch,
83

hubtam habtum opisywana ju wyej (zob. n. 66) skadnia akadyjska, w ktrej dopenienie blisze i orzeczenie wywodz si od tego samego rdzenia habtum rabowa, dokonywa rabunku przy uyciu przemocy (rozbj)". Dos. byoby zatem rabunek zrabowa". 84 habbatum pochodzce od tego samego rdzenia habtum, ktry wprowadzi rodzaj przestpstwa w 22. Poniewa chodzi tu o rabunek dokonany przy uyciu siy, bardziej zatem rozbj ni skryte zodziejstwo, waciwszym tumaczeniem ni zodziej" wydaje si by rabu", o ile nie idce dalej w tym samym kierunku rozbjnik" por. 24, w ktrym rabunkowi towarzyszyo morderstwo. 85 ubar-ma od brum, burrum (temat D) oficjalnie owiadczy, wymieni zgodnie z prawd" ma form uroczystej deklaracji, powiadczenia prawdy w obliczu boga. 86 lum miasto, miejscowo"; w Kodeksie Hammurabiego rne konteksty wystpowania sowa pokazuj, i chodzi zarwno o miasta jak i mae miejscowoci oraz osady, majce jednak bramy (a zatem i mury) oraz zwart zabudow. 87 rabinum naczelnik, przeoony", osoba stojca na czele wadz tego lum (samorzdu miejskiego) burmistrz, prefekt, mer". 88 a ina erseti-unu pati-unu. W zoeniu tym ersetum ziemia, teren, terytorium" oznacza obszar miasta wraz z przylegymi do ziemiami, natomiast szerszy termin ptum okrg administracyjny, dystrykt" okrela okrg administracyjny, podlegy jurysdykcji owego rabinum. 89 Tzn. jeli w wyniku napadu rabunkowego ofiara stracia ycie zostaa zamordowana.

(a inny) obywatel, ktry go ugasi przyszed, na dobytek90 pana domu podnis swj wzrok91 i dobytek pana domu wzi, czowiek w w ogie ten zostanie wrzucony. 26. Jeli <albo> onierz92 albo sieciarz"93, ktremu na wypraw krlewsk i rozkazano, nie poszed, bd najemnika94 naj i (jako) zastpc swego wysa, onierz lub sieciarz" ten zostanie zabity, (za) wynajty przez niego domostwo jego przejmie. 27. Jeli <albo> onierz albo sieciarz", ktry w twierdzy krlewskiej95 dosta si do niewoli, potem za pole jego i ogrd jego innemu zostay oddane i (ten) sub96 jego peni97, (to) jeeli powrci i (do)
90 91

numtum mienie ruchome" tu wyposaenie domu". in-u ii-ma od inum naum tumaczenie dosowne oczy podnie, spojrze" w sensie zainteresowa si". 92 rdm (sum. uku.u / aga3.u) onierz (zawodowy)", zapewne regularnej formacji cikozbrojnej piechoty. W szczeglnych kontekstach termin ten oznacza rwnie andarma", onierza garnizonu, penicego funkcje policyjne. 93 birum (u.ku6) dos. rybak" tu w znaczeniu sieciarz", onierz, zapewne formacji lekkozbrojnej piechoty, wyposaony w popularn jako bro zaczepna w Mezopotamii sie bojow. Wedug innych hipotez chodzi o marynarzy" (zob. Szlechter, ss. 374-375) lub elitarne oddziay do zada specjalnych (komandosi), podporzdkowane bezporednio krlowi (zob. Finet, ss. 51-52; Salonen, BiOr25, ss. 160=162). 94 agrum (sum. lu2.hun.ga) najemnik", zarwno pracownik najemny" jak i onierz" sam w sobie termin nie ma zwizku z czynnociami militarnymi. 95 Tzn. podczas penienia suby garnizonowej, jako czonek zaogi twierdzy przygranicznej. 96 ilkum (od alkum) suba, powinno", ktr zobowizani byli peni ludzie nalecy do grupy muknum (tu onierze) w zamian za przydzielon im dziak ziemi krlewskiej i gospodarstwo. 97 ittalak od alkum dos. i, chodzi" chodzi w/dla/w zwizku ze sub" => peni sub".

miasta swego dotar, pole jego i ogrd jego zostan jemu zwrcone i on sub sw peni bdzie. 28. Jeli <albo> onierz albo sieciarz", ktry w twierdzy krlewskiej dosta si do niewoli, (a) syn jego sub peni jest zdolny, pole i ogrd zostan mu dane i sub ojca swego peni bdzie; 29. jeeli syn jego jest (zbyt) may i suby ojca swego peni nie jest zdolny, trzecia cz pola i ogrodu matce jego zostanie dana i matka jego wychowa go98. 30. Jeli <albo> onierz albo sieciarz" pole swe, ogrd swj lub dom swj w obliczu suby99 porzuci i oddali si, (za) drugi potem pole jego, ogrd jego lub dom jego wzi i 'trzy lata sub jego peni, (to) jeli on powrci i pola swego, ogrodu swego lub domu swego bdzie si domaga, nie zostan mu dane; ten, ktry je wzi i sub jego peni, on (dalej) peni j bdzie; 31. jeeli tylko na jeden rok oddali si i powrci, pole, ogrd lub dom jego zostan mu oddane i on sub sw peni bdzie. 32. Jeli <albo> onierza albo sieciarza", ktry podczas wyprawy krlewskiej dosta si do niewoli, kupiec wykupi i (do) miasta jego pomg mu dotrze100, (to) jeeli w domu jego na okup jest, on sam siebie wykupi; jeeli w domu jego na okup za niego nie ma, przez wityni miasta swego zostanie wykupiony; jeeli w wityni miasta jego na okup nie ma, paac wykupi
98

urabba-u od rabum by duym", w temacie D dos. sprawia, aby by wikszy". 99 Tumaczenie dosowne zwrotu ina pani ilkim. Chodzi o ciary zwizane z penieniem suby, ktrych zbieg chcia unikn. 100 utakid-a-u od kaadum zdobywa, osiga, dociera", w temacie sprawia, by zdoby, dotar".

go; pole jego, ogrd jego i dom jego na wykupienie jego nie bd dane. 33. Jeli <albo> oficer101 albo podoficer dezerterw102 (w swym oddziale) mia lub na wypraw krlewsk najemnego zastpc przyj i (nim) dowodzi, oficer lub podoficer ten zostanie zabity103. 34. Jeli oficer lub podoficer dobytek onierza wzi, onierza skrzywdzi, onierza w najem odda104, onierza w sdzie monemu wyda105, podarunek krla, onierzowi dany zabra, oficer lub podoficer ten zostanie zabity. 35. Jeli obywatel bydo106 lub owc107, ktre
101

Sumeryjskie terminy ugula.pa.pa i nu.banda3 w znaczeniu funkcji wojskowych okrelaj dwa stopnie oficerskie, odpowiednio redniego i niszego szczebla: wyszy rang ugula.pa.pa (najprawdopodobniej po akadyjsku makil battim) i niszy rang nu.banda3 (akad. laputtm, luputtm). Najczciej proponowane przekady to kapitan" dla ugula.pa.pa i porucznik" dla nu-banda3. Wydaje si jednak, i kada prba znalezienia odpowiednika we wspczesnym nazewnictwie stopni wojskowych zawsze bdzie obarczona ryzykiem bdu. Babiloczycy nie mieli tak rozwinitej hierarchii oficerskiej redniego i niszego szczebla, std przyporzdkowanie obu terminom wspczesnych stopni, pozostanie w sferze niedokadnej analogii. W tej sytuacji zdecydowaem si w tumaczeniu obu funkcji odda gwny sens ich zrnicowania hierarchicznego. 102 b nishatim dos. onierzy zbiegych". Chodzi o powtrn rekrutacj raz ju zbiegych z wojska onierzy. 103 Oficerowie werbownicy mieli osobicie przeprowadza pobr do swych oddziaw i rczyli gow za prawidowo operacji. 104 W celu czerpania korzyci z wynajcia onierza jako siy roboczej. 105 Czyli nie broni go dostatecznie w czasie sporu sdowego z monym. 106 ltum (sum. ab2.gu4.ha2) bydo rogate" oglne okrelenie dla wskazanych sumerogramami krw (sum. ab2), bykw (sum. gu4) i cielt. 107 snm (sum. u8.udu.ha2) chocia najbardziej naturalnym jest prze-

krl onierzowi da, z rk onierza kupi, srebro swe straci. 36. Pole, ogrd i dom onierza, sieciarza" lub trybutariusza108 nie mog by sprzedane109. 37. Jeli obywatel pole, ogrd lub dom onierza, sieciarza" lub trybutariusza kupi, tabliczka jego zostanie zamana110 i srebro swe straci; pole, ogrd lub dom do posiadacza111 ich wrc.
kad owce", termin ten peni funkcj oglnego okrelenia, oznaczajcego nie tylko wskazane sumerogramami owce (sum. u8), barany (sum. udu nita2) i jagnita, ale te kozy (sum. zeh3), kozy (sum. ud5) i inne mae zwierzta hodowlane". Dopuszczalne jest tumaczenie trzoda", jednak z obowizkowym zaznaczeniem, i nie chodzi o trzod chlewn", ktr Babiloczycy rwnie hodowali. 108 nai biltum dos. przynoszcy trybut" od naum nie, przynie" i biltum podatek, trybut, kontrybucja", tu w znaczeniu opaty za dzieraw. Terminem tym okrelano dzierawcw" ziemi krlewskiej, ktrzy w odrnieniu od zwykych dzierawcw (obywateli lub nie) ziemi prywatnej, w zamian za ustalony procent plonw uytkowali ziemi i domy oddane im w dzieraw przez krla. 109 ana kaspim nadnum dos. za srebro odda", kaspum (sum. kuj.babbar) dos. srebro". Ze wzgldu na powszechn w Babilonii rol srebra jako elementu wartociujcego kady towar dopuszczalne jest tumaczenie pienidze". Jednak majc na uwadze moliwo utrzymania oryginalnego brzmienia i kolorytu tekstu, bez adnej szkody dla jego zrozumienia oraz liczne konteksty, w ktrych waciwsze, wzgldnie nawet jedynie dopuszczalne jest tumaczenie srebro", zdecydowaem si w caej pracy konsekwentnie trzyma si owej wersji dosownej przekadu. Jedynie w zwrotach sprzeda" (ana kaspim iddin dos. za srebro odda") jako, e chodzi bardziej o przetumaczenie czynnoci sprzedawania, a nie samego terminu kaspum (srebro"), przyjem zasad podawania tumaczenia interpretacyjnego. 110 Zamanie publiczne tabliczki z umow kupna-sprzeday byo rwnoznaczne z uniewanieniem caej transakcji. 111 Uyty tu termin blum pan, waciciel, posiadacz" najwyraniej odnosi si nie do rzeczywistego waciciela, ktrym pozostaje krl, lecz do mukena, jego aktualnego uytkownika.

38. onierz, sieciarz" lub trybutariusz z pola, ogrodu, ani domu, tych od swej suby112, maonce swej, ani crce swej (nic) nie zapisze lub za dug swj nie odda. 39. (za) z pola, ogrodu lub domu, ktre kupi i (przez to) posiada, maonce swej lub crce swej (moe) zapisa, bd za dug swj odda. 40. Kapanka) naditum113, kupiec lub penicy inn sub, pole swe, ogrd swj albo dom swj (moe) za srebro da, nabywca (za) sub tego pola, ogrodu i domu, ktre kupi bdzie peni. 41. Jeli obywatel na pole, ogrd lub dom z onierzem, "sieciarzem" lub trybutariuszem zamieni si i dopat da, onierz, sieciarz" lub trybutariusz do pola swego, ogrodu swego i domu swego powrci, a dopat, ktra zostaa mu dana, zachowa. 42. Jeli obywatel pole pod upraw wydzierawi i na polu zboa nie wyhodowa114, (a) dowiedzie mu si, e na polu pracy (stosownej) nie wykona; zboa tyle co (plony) ssiada jego wacicielowi115 pola da; 43. jeeli nie uprawi i zaniedba (je)116, zboa tyle
112 113

Tymi, ktrymi dysponuje w zamian za sw sub dla krla. naditum (sum. lukur) grupa kapanek zobowizanych do zachowania lubw czystoci (dziewictwa), zwykle yjcych w odosobnieniu, w klasztorach zakonnica". Jak pokazuj to przepisy Kodeksu Hammurabiego prowadziy one take dziaalno gospodarcz oraz wychodziy za m, wszelako pod warunkiem zachowania lubw czystoci. 114 la utabi od baum by, istnie", w temacie sprawi by zaistniao" => produkowa, hodowa". 115 bel eqlim dos. pan pola" w sensie waciciel pola". 116 ittadi od nadum rzuca, porzuca, upada, powodowa upadek". Chodzi o zaniedbanie" pola w wyniku nie podjcia prac nie tylko produkcyjnych ale te niezbdnych robt, chronicych pole przed

co (plony) ssiada jego panu pola da, a pole, ktre zaniedba, pugiem zaorze, zabronuje i wacicielowi pola (je) zwrci. 44. Jeli obywatel ugr117 na trzy lata, aby (go) zagospodarowa118 wynaj, a pozosta bezczynny119 i pola nie zagospodarowa, czwartego roku pole pugiem zaorze, przekopie i zabronuje oraz wacicielowi pola zwrci (je), a take za kade 1 bur120 pola 10 gur121 ziarna odmierzy (mu); 45. Jeli obywatel pole swoje za czynsz122 rolnikowi da i czynsz za pole swe (ju) wzi, (a) potem pole bg Adad zala lub powd (ze gleb) uniosa, (bdzie to) strata rolnika. 46. jeeli czynszu za pole jeszcze nie wzi lub za poow, bd trzeci cz (plonw) pole da, zboem, ktre na polu wyronie, rolnik i waciciel pola wedug ustalonych proporcji podziel si;
zdziczeniem. W warunkach mezopotamskich wanie te czynnoci, doprowadzajce ugr lub nieuytek do stanu pola uprawnego, wymagay najwicej nakadw pracy. 117 eql nidtim pole porzucone" zob. n. 116. 118 teptetum od petm otwiera, rozpoczyna" tu w sensie otwiera (uzdatnia) do uprawy", czyli uprawi", ale w znaczeniu przygotowa pod upraw, zagospodarowa (nieuytek)". 119 ah-u iddi-ma dos. rami sw opuci". 120 Sumeryjskie bur (akad. barm), to babiloska jednostka miary powierzchni, ktrej wielko bya zmienna w czasie. W okresie starobabiloskim 1 bur = 18 iku (akad. ikm), czyli 63540 m2 = 6,35 ha (zob. n. 26). 121 Sumeryjskie gur (akad. kur) babiloska jednostka miary objtoci, ktrej wielko bya zmienna w czasie. W okresie starobabiloskim 1 gur =300 sila3 (akad. qa), czyli ok. 300 1 (dok. 1 sila3 = 0.846 1) zob. n. 24. 122 biltum tu opata dzierawna", zob. n. 108.

47. jeeli rolnik ze wzgldu na to, e w roku poprzednim nakadw swoich nie odebra, powiedzia: Chc pole (dalej) uprawia", waciciel pola nie sprzeciwi si; wanie ten rolnik pole jego bdzie uprawia i podczas niw, zgodnie z umow sw, zboe wemie. 48. Jeli obywatelowi, na ktrym dug oprocentowany ciy123 pole jego bg Adad zala lub powd (gleb ze) uniosa, albo te z braku wody zboe na polu nie wyroso, w roku tym zboa wierzycielowi124 swemu nie zwrci, tabliczk sw zwily125 i procentw za rok ten nie da. 49. Jeli obywatel srebro od kupca wzi i pole (do) uprawy zboa lub sezamu126 kupcowi da oraz powiedzia mu: Pole upraw i zboe lub sezam, ktre wyrosn, zbierz (i) zachowaj sobie" (i) jeeli rolnik127 na polu zboe lub sezam wyhodowa, (to) podczas niw zboe lub sezam, ktre na polu wyrosy, waciciel pola wemie (sobie), a zboe zamiast srebra jego i odsetek jego, ktre od kupca wzi oraz za koszta uprawy kupcowi da; 50. jeeli pole (zboem) obsiane lub pole sezamem obsiane da, zboe lub sezam, ktre na polu wyrosn, to wanie waciciel pola wemie i srebro oraz odsetki kupcowi zwrci;
123 124

hubullum eli-u ibai-ma dos. dug na nim jest". bel hubulli-u dos. pan dugu jego". 125 Zwilenie glinianej tabliczki umoliwiao dokonanie zmian w tekcie kontraktu na niej napisanego tu zmian terminu spaty dugu lub odsetek. 126 amasammm (sum. e.gi.i3). Zapis sumerogramami doskonale pokazuje znaczenie sowa ziarno krzewu tustego". 127 Rolnik wynajty i opacany przez kupca.

51. jeeli srebra do zwrcenia nie ma (zboe lub) sezam wedug wartoci ich zamiast srebra jego i odsetek jego, ktre od kupca wzi, zgodnie z brzmieniem dekretw krlewskich128 kupcowi da; 52. jeeli rolnik na polu zboa, ani sezamu nie wyhodowa, umowy swej nie zmieni129. 53. Jeli obywatel przy umacnianiu grobli (na) polu swym pozosta bezczynny i grobli swej nie umocni, a w grobli jego otwr powsta130 i gleb131 woda uniosa, czowiek, w ktrego grobli <jego> otwr powsta, zboe, ktrego utrat spowodowa, zwrci (w tej iloci); 54. jeeli zboa zwrci (w tej iloci) nie moe, on sam i dobytek jego zostan sprzedane, a wieniacy132, ktrym zboe ich woda uniosa, podziel si (srebrem). 55. Jeli obywatel kana swj w celu nawodnienia (pola) otworzy, (a) pozosta bezczynny i pole ssiada jego woda (z gleby) wypucze, zboa tyle, co ssiad jego (straci), odmierzy (mu).
128

Dekrety krlewskie (simdat arrim), ktre midzy innymi reguloway ceny zboa i innych artykuw wzgldem srebra. 129 Najprawdopodobniej zapis ten odnosi si do kupca, ktry zgodnie z 49 wzi pole nie obsiane i uprawia mia je wynajty przeze rolnik. Rolnik ten nie wyhodowa zboa i to kupiec poniesie strat, gdy zamiast srebra i odsetek mia dosta ich rwnowarto w plonach z danego pola. 130 pitum ittepte od pitum petm dos. otwr otwiera" zob. n. 66. 131 ugarum gleba, rola", yzna i uyniana wierzchnia warstwa ziemi na polu uprawnym. 132 mr ugrim dos. synowie roli". Wybraem termin wieniacy, jako oddajcy sens mieszkania na wsi i uprawiania roli, a jednoczenie nie zawierajcy w sobie dodatkowych aspektw spoecznych, takich jak np. termin chop, osadnik". Poza tym w jz. akadyjskim istniej osobne sowa okrelajce chopa lub rolnika.

56. Jeli obywatel wod wypuci i uprawy133 z pola ssiada jego woda uniosa, (za kady) 1 bur (pola) 10 gur zboa odmierzy (mu). 57. Jeli pasterz, aby traw owce134 mc pa, z wacicielem pola nie ugodzi si i bez (zgody) waciciela pola (na) polu owce wypasa, (gdy) waciciel pola z pola swego (plon) zbierze, pasterz, ktry bez (zgody) waciciela pola (na) polu owce wypasa, prcz tego135 (za kade) 1 bur (pola) 20 gur zboa wacicielowi pola da. 58. Jeli po tym, jak owce z pl odeszy136 i wsplne kadzie (do pojenia)137 w gwnej bramie miejskiej zostay powizane, pasterz owce na pole zapdzi i na polu owce wypasa, pasterz pole, (na ktrym owce) pasy si, bdzie doglda i podczas niw
133

epetum dos. praca, wysiek" w sensie efektw pracy rolniczej w przygotowaniu upraw, jednak jeszcze nie plony. 134 nm zob. n. 107. 135 Tzn. tej czci plonw (zapewne rolin pastewnych), ktre pozostay nie spasione. 136 iteli-anim dos. wzejd, wejd". Uyty czasownik elm wchodzi, i w gr" moe dowodzi, i pola uprawne znajdoway si nieco poniej naturalnego poziomu terenu, co uatwiao zapewne ich nawadnianie. 137 kannum (due) naczynia" (AHw ss. 437-438), tu zapewne suce do wsplnego pojenia zwierzt ze stad wielu pasterzy. Dopuszczalne s jednak inne tumaczenia powrozy, zagrody dla zwierzt" (zob. Finet, s. 64, Szlechter, ss. 305-306, Klima, s. 126). Miayby one uatwia lokalizacj zwierzt na polach dopuszczonych do spasania. W obu przypadkach zniesienie ich z pl i umieszczenie w gwnej bramie miasta byo oficjalnym powiadczeniem zakoczenia okresu wypasu trzd na polach, ktre ponownie przygotowywano pod nowe zasiewy. Pasterze musieli to respektowe i przenie si ze swymi stadami dalej od miasta, w step.

(za kady) 1 bur (pola) 60 gur zboa138 wacicielowi pola odmierzy. 59. Jeli obywatel bez (zgody) waciciela sadu139 w sadzie obywatela drzewo ci, p miny srebra zapaci. 60. Jeli obywatel pole dla zasadzenia sadu ogrodnikowi da, (a) ogrodnik sad posadzi, przez cztery lata sad bdzie hodowa140; w pitym roku waciciel sadu i ogrodnik po rwno podziel si, (jednak) waciciel sadu cz swoj (sobie) wybierze i wemie; 61. jeeli ogrodnik pola nie obsadzi w caoci i ugr (czciowo) pozostawi, ugr (ten) jako cz jego zostanie dany mu; 62. jeeli pola, ktre zostao dane mu pod sad, nie obsadzi, jeli jest ono zaorane141, dochd z pola za lata, w ktrych leao odogiem, ogrodnik wacicielowi pola (plon) taki jak (uzyska) ssiad jego odmierzy, a take prace rolne (na nim) wykona i wacicielowi pole zwrci; 63. jeeli (jest to) ugr, na polu prace rolne wykona i wacicielowi pola (je) zwrci, a take (za kade) 1 bur (pola) 10 gur zboa za rok jeden odmierzy. 64. Jeli obywatel sad swj ogrodnikowi do (sztucznego) zapylenia da, ogrodnik dopki sadem
138

Wysoko kary podkrela fakt utraty przez waciciela pola caego zbioru, z uwagi na zniszczenie nowych zasieww przez stado. 139 kirm (sum. kiri6) ogrd, sad" tu, ze wzgldu na wspomniane drzewo oraz dugi okres oczekiwania na zbiory ( 60), najwyraniej chodzi o sad. 140 urabba od rabm temat Dwzrasta, stawa si wikszym" => sprawia by rs" (por. n. 98). 141 Odmienno tej regulacji od nastpnej polega na tym, i zaoenie sadu ma nastpi na polu uprawnym, a nie nieuytkach.

dysponuje, z plonw142 sadu dwie trzecie wacicielowi sadu da, (a) jedn trzeci sam wemie; 65. jeeli ogrodnik sadu nie zapyli i do zmniejszenia si plonw doprowadzi, ogrodnik plon sadu taki jak (uzyska) ssiad [wacicielowi sadu odmierzy.] *** Dalsze 7 kolumn tekstu na steli jest uszkodzonych i rekonstruowanych na podstawie innych rde. Poniewa jednoczenie nie ma cakowitej pewnoci co do ich prawidowej kolejnoci, ta grupa przepisw ma oznaczenia literowe, a nie numeracj biec. Podaj tylko te przepisy, z ktrych zachoway si przynajmniej cae zwroty lub wyrazy. *** A. Jeli obywatel srebro od kupca poyczy143 i kupiec jego zada ich, a nic do oddania on nie ma, (jeeli zatem) sad swj po (sztucznym) zapyleniu kupcowi da i powie mu: Daktyle wszystkie, ktre w sadzie wyrosn, w zamian za srebro twoje we sobie", kupiec ten nie (moe ich) przyj; daktyle, ktre w sadzie wyrosn, tene waciciel sadu wemie, a srebro i odsetki od niego zgodnie z brzmieniem tabliczki jego kupcowi wypaci; daktyle dodatkowe, ktre w sadzie wyrosn, tene waciciel sadu (sobie) wemie. B. Jeli [obywatel] dom pragnie zbudowa, a ssiad jego, ktry [...] C. [...] jako zapaty nie da mu. D. Jeli zboe lub (inne) mienie za dom subowy"144, ktry jest domem ssiada jego, a ktry chce kupi, da, (to)
142 143

biltum tu w znaczeniu przychodw (z sadu)" zob. n. 109. ilqe-ma od leqm dos. wzi". 144 bit ilkim dom, a raczej cale obejcie przydzielane przez krla w zamian za penienie okrelonej suby.

cokolwiek da, utraci; dom do posiadacza145 swego wrci. Jeli dom ten subowym" nie jest, moe kupi (go); za dom ten zboe, srebro lub (inne) mienie da. E. Jeli obywatel (na) nieuytku bez (zgody) ssia[da swego] dom [zbudowa], dom [zbudowany] ut[raci], (za) do [waciciela nieuytek w powrci(?)]. F. [Jeli obywatel, ktrego ssiada <jego> dom zawali si lub pole ssiada jego stao si nieuytkiem, do waciciela (domu) zrujnowanego146 powie: Zrujnowany (dom) twj] umocnij, (gdy) od domu twego zawali si mj", za do waciciela ugoru (powie:) Nieuytek twj zagospodaruj, (gdy) dom mj moe zosta przedziurawiony147", (a) wiadkw postawi [i jeeli] przez zrujnowany (dom) zodziej [wamie si], [wszystko, co podczas wamania zginie], waciciel [(domu) zrujnowanego zwrci]; jeeli za zodziej wyom [uczyni], waciciel [nieuytku] cokol[wiek zginie] (tyle) zwr[ci mu]148. G. Jeli [...] nie [...] H. [...] w [...] mur, ktry grozi zawaleniem, mur ten [...] I. Je[li waciciel domu] sublokatorowi149] w [domu swym] poz[woli zamieszka i] obywatel zamieszkay
145 146

Zob. n. 111. nabalkattum dos. ruina". 147 Czyli dokonane wamanie przez zrobienie otworu w cianie por. 21-22. 148 Regulacja ta wiadczy o istnieniu zwartej zabudowy w osadach babiloskich, w ktrej zawalenie si jednego z domw stanowi powane zagroenie dla ssiednich, gdy ich ciany stykay si ze sob. Powstawaa wtedy taka sama luka, odsaniajca ciany boczne, co przy terenie nie zagospodarowanym (nieuytku") w caym cigu zabudowy. 149 waabum dos. mieszkaniec, lokator",od waabum mieszka".

cao srebra za wynajem na jeden rok wacicielowi [domu] da, (a) waciciel domu sublokatorowi, gdy jeszcze dni jego nie wypeniy si150, z domu swego kaza wyj, srebro, ktre sublokator da jemu, utraci. K. [...] zwrci mu. L. Jeli kupiec zboe lub srebro (na) oprocentowan poyczk da151, za 1 gur, [100] sila3 zboa zysku152 wemie, (a) jeli srebro (na) oprocentowan poyczk da, za 1 szekel153 srebra 1/6 (szekla) i 6 ziaren" zysku wemie154. M. Jeli obywatel, ktry oprocentowan poyczk otrzyma, srebra na (jej) zwrot nie ma (ale) zboe ma, zgodnie z dekretem krlewskim155 [kupiec] jako zysk [swj ile trzeba] zboa wemie; jeeli kupiec jako zysku swego (za) 1 gur wicej (ni) [100 sila3 zboa), albo te (za) [1 szekel srebra] wicej (ni) 1/6 (szekla) i 6 [ziaren" srebra] zada, utraci wszystko, co poyczy. N. Jeli kupiec [zboe lub srebro] dla zysku procentowego [da] i zysk wedug (tego jak) za zboe (i) srebro [...] wzi, zboa i srebra nie [...]
150 151

W sensie "nie upyny". hubullum (sum. ur5.ra) oprocentowana poyczka, dug z odsetkami". 152 sibtum zysk, odsetki" od oprocentowanej poyczki hubullum. 153 iqlum, eqel (sum. gin2) jednostka wagi; 1 eqel = 180 e'um (sum. e) ziaren" = 1/60 mana (miny") = 8,4 g. 154 Poyczka zboowa obciona zatem bya 33,3% lichw, za poyczka srebra 36,6%. 155 Chodzi o dekrety krlewskie regulujce ceny oficjalne rnych towarw w odniesieniu do srebra, ktre w dobie funkcjonowania wolnego rynku byy zapewne raczej cenami urednionymi, stosowanymi jako miernik wartoci w tego rodzaju sytuacjach, nie za cenami obligatoryjnie narzucanymi przez krla (zob. n. 128). Dekrety te reguloway take wysoko lichwy dla rnych transakcji.

O. [Jeli kupiec zboe lub srebro na poyczk oprocentowan da i cz zysku wedug (tego jak) za zboe lub srebro otrzyma), (jeeli) zboa albo srebra tyle ile (ju) otrzyma, nie odliczy156, tabliczki nowej nie spisa, albo te zysk procentowy do kapitau (wyjciowego)157 doliczy, kupiec ten zboa (lub srebra) tyle, ile wzi, podwoi i zwrci. P. Jeli kupiec zboe lub srebro na poyczk oprocentowan da i kiedy na poyczk (je) oddawa, srebro wedug odwanika158 maego lub zboe wedug miary maej da [i], gdy podczas odbierania srebro wedug [odwanika duego], zboe [wedug miary duej] odebra, [kupiec ten] wszystko [co przyj utraci]. Q. Jeli [kupiec zboe lub srebro] na po[yczk oprocentowan bez wiadka [i kontraktu] da, wszystko, co da, utraci. R. Jeli obywatel zboe lub srebro od kupca poyczy159 i zboa lub srebra na zwrot nie ma, za (inne) mienie ma, wszystko co w rku jego jest przed wiadkw przyniesie (i) kupcowi swemu da; kupiec nie bdzie si spiera (i) przyjmie (to). S. [...] zostanie zabity. U. Jeli obywatel obywatelowi srebro na wsplny interes160 da, zyski i straty, ktre bd przed bogiem po rwno podziel.
156 157

Od pozostaej do spacenia kwoty. qaqqadum (sum. sag.du) gowa", w tekstach gospodarczych dobra znajdujce si w dyspozycji, kapita"; tu chodzi o kwot podstawow", od ktrej nalicza si odsetki kapita wyjciowy". 158 abnum (sum. na4) dos. kamie" => kamienny odwanik". 159 ilqe-ma (od leqm) dos. wzi". 160 tapputum (sum. tab.ba) wsplnota interesw, spka, wsplna dziaalno".

V = 100. Jeli kupiec agentowi handlowemu161 srebro na wydanie i prowadzenie handlu powierzy162 i z misj wysa go, (a) agent handlowy w czasie podry srebrem sobie powierzonym [obraca], jeeli tam gdzie przyby, zysk osign, *** Dalszy tekst ju z odwrotnej strony steli.*** zyski procentowe (od) srebra caego, ktre wzi, oszacuje oraz dni swoje policzy163 i kupca swego spaci; 101. jeeli tam, gdzie przyby, zysku nie osign, srebro wzite agent handlowy podwoi i kupcowi odda. 102. Jeli kupiec agentowi handlowemu srebro na poyczk nieoprocentowan164 da i tam gdzie (ten) przyby, straty ponis, kapita (wyjciowy) kupcowi zwrci; 103. jeeli w podry na drodze jego nieprzyjaciel wszystko, co nis, odbierze mu; agent handlowy przysig na boga wypowie i odejdzie wolny. 104. Jeli kupiec agentowi handlowemu zboe, wen, olej lub inny towar na sprzeda165 da, agent handlowy srebro rozliczy i kupcowi zwrci; agent
161 162

amallm (sum. aman2.la2) pomocnik (w interesach), agent". iddin (od nadanum) dos.da". 163 Czyli odliczy koszta podry oraz wasne wynagrodzenie wedug iloci dni pracy. 164 tadmiqtum w przeciwiestwie do hubullum oznacza poyczk nieoprocentowan", nie majc przynosi zyskw procentowych. 165 Uyty czasownik parum znaczy dos. rozlunia, rozpuszcza, rozprowadza (np. towar)".

handlowy dokument opiecztowany na srebro, ktre kupcowi odda, wemie; 105. jeeli agent handlowy by niedbay i dokumentu opiecztowanego na srebro, ktre kupcowi odda, nie wzi, srebro nie udokumentowane, w rachunku rozliczeniowym166 nie zostanie ujte. 106. Jeli agent handlowy srebro od kupca wzi i (wobec) kupca swego wyprze si (tego), (a) kupiec ten przed bogiem i wiadkami wzicie srebra przez agenta handlowego udowodni, agent handlowy srebra tyle, ile wzi, po trzykro kupcowi odda. 107. Jeli kupiec agentowi handlowemu zawierzy167 i agent handlowy wszystko, co kupiec da mu, kupcowi swemu zwrci, kupiec (za) wszystkiego, co agent handlowy odda mu, wyprze si, (a) agent handlowy ten przed bogiem i wiadkami kupcowi udowodni (to), kupiec poniewa (wobec) agenta handlowego swego wypar si, wszystko co odebra szeciokrotnie agentowi handlowemu odda. 108. Jeli oberystka168 jako zapat za piwo zboa nie przyja, (lecz) wedug odwanika (zbyt) duego srebro przyja, bd rwnowarto piwa wzgldem wartoci zboa obniya (i) oberystce tej udowodni si to, do wody wrzuci si j169. 109. Jeli oberystka, w domu ktrej przestpcy
166

nikassum (sum. ni3.kas7.ak) bilans obrachunkowy, rachunek rozliczeniowy". 167 iqip-ma od qipum zaufa, zawierzy, powierzy (co)". 168 sbtum (sum. mi2.kurun.na) oberystka, karczmarka" kobieta prowadzca zajazd, ober, karczm, w ktrej m.in. podaje si napoje alkoholowe oraz oferuje noclegi. 169 W sensie utopi si j".

zebrali si, przestpcw tych nie pojmaa oraz do paacu nie doprowadzia, oberystka ta zostanie zabita. 110. Jeli (kapanka) naditum170 (lub) (arcykapanka) entum171, ktra w klasztorze172 nie mieszka, ober otworzya173, bd po piwo do obery wesza, obywatelka174 ta zostanie spalona. 111. Jeli oberystka 1 (60-litrowy) antaek piwa175
170 171

Zob. n. 113. enturn lub ugbabtum (sum. nin.dingir) arcykapanka", najwysza funkcja w hierarchii kapanek babiloskich i wczeniej sumeryjskich. Jako jedyne uczestniczyy w obrzdach witych zalubin z gwnym bogiem panteonu pastwowego, reprezentowanym podczas rytualnych czynnoci przez krla. 172 gagm (sum. ga2.gi4.a) klasztor eski". 173 Dopuszczalne s dwie interpretacje zapisu. Otworzya (drzwi) obery", aby wej i tam przebywa i jak czytamy dalej kupi piwo lub otworzya ober" i prowadzia j. Uyty spjnik u lu (lub"), a nie u (i") nie wyklucza adnej z moliwoci. 174 aivltum, eska forma od awilum zob. s. 72. Zwraca uwag uycie tu eskiego odpowiednika terminu obywatel" obywatelka", podkrelajcego status spoeczny osoby, a nie zwykego terminu sinnitum kobieta", wskazujcego na pe. 175 Moliwe s dwie transliteracje akadyjskie i dwa rne tumaczenia tego sumeryjskiego zapisu: 1 (lub) 60 ka.u3sa.ka.du3. Pierwsza: 60 sila3 piham (to samo inaczej: 0.1.0pham) 60 sila3 piwa mieszanego". Druga: 1 pham 1 antaek (garniec) piwa mieszanego". Wynika to z dwch przyczyn. Po pierwsze w systemie szedziesitnym zapisana tu jednostka pojedynczym pionowym klinem, moe oznacza albo 1" i odnosi si do naczynia, albo 60 jednostek objtoci sila3 i okrela ilo pynu, bd co najbardziej prawdopodobne objto danego naczynia na piwo. Po drugie sam termin pihum (ka.u3.sa.ka.du3) oznacza albo gatunek piwa mieszanego", albo rodzaj naczynia na piwo, czemu nie musi przeczy brak predeterminatywu dug2, waciwego dla nazw naczy. Najbardziej odpowiednie w tej sytuacji wydao mi si tumaczenie 1 (60-litrowy) antaek piwa".

na kredyt daa, w czasie niw 50 sila3 zboa odbierze (sobie). 112. Jeli obywatel w podry znajduje si i srebro, zoto, (drogie) kamienie lub bagae"176 (z) rk swych (innemu) obywatelowi da i do przewiezienia przekaza mu, (a) czowiek tamten wszystkiego, co mia przewie, w miejscu docelowym177 nie odda i wzi (sobie), waciciel przesyki czowiekowi temu wszystko, co miao by przewiezione i nie zostao oddane udowodni, czowiek ten piciokrotnie wszystko, co zostao mu przekazane, wacicielowi przesyki odda. 113. Jeli obywatel u obywatela zboe lub srebro ma178, a bez zgody waciciela zboa ze skadu lub klepiska zboe wzi, czowiek ten, ktremu bez (zgody) waciciela wzicie zboa ze skadu lub klepiska, udowodni si, tyle zboa, ile wzi, zwrci i wszystko, co tamten da, utraci. 114. Jeli obywatel u obywatela zboa lub srebra ju nie ma, a (jednak) zastaw" sobie wemie179, za zastaw" kady 1/3 miny srebra zapaci. 115. Jeli obywatel u obywatela zboe lub srebro
176

Wieloznaczny termin bum (sum. ni3.ga) rzeczy, dobra ruchome, towary" z uwagi na kontekst podry mona tumaczy bagae", rwnie o przeznaczeniu handlowym. 177 aar ubulum dos. miejsce przywiezienia". 178 Czyli ten drugi jest wobec niego zaduony; eli awilim e'am kaspam em znaczy dos. nad czowiekiem zboe i srebro mie". 179 nipusu ittepe od niput-u nepm. Omawiana wyej (zob. n. 66) skadnia akadyjska, w ktrej oba czony pochodz od czasownika nepm bra w zastaw", niptum zastaw" odnosi si jednak tylko do istot ywych i moe okrela czowieka (zakadnik"), bd zwierz dane w zastaw.

ma, a zakadnika180 sobie wemie i zakadnik w domu wierzyciela do kresu (swego) doszed, w sprawie tej roszcze nie bdzie; 116. jeeli (jednak) zakadnik w domu wierzyciela swego od pobicia lub zego traktowania zmar, (za) waciciel zakadnika kupcowi swemu udowodni (to), jeli (chodzi o) syna obywatela, syn jego zostanie zabity, jeli o niewolnika obywatela, 1/3 miny srebra zapaci i wszystko, jak wiele jemu da, straci. 117. Jeli obywatela zobowizanie dunicze obcia i on swoj, syna swego lub crk sw sprzeda181, bd w sub poddastwa za dugi182 odda, 3 lata (w) domu nabywcy ich lub wierzyciela ich bd pracowa, czwartego roku wolno im zostanie zwrcona; 118. jeeli (za) niewolnika lub niewolnic w poddastwo za dugi odda, (a) kupiec pozwoliwszy upyn (teminowi), sprzeda (jego/j), nie mona domaga si (ich) zwrotu. 119. Jeli obywatela zobowizanie dunicze obcia (i) niewolnic sw, ktra dzieci urodzia mu, sprzeda, srebro (przez) kupca zapacone, waciciel niewolnicy wypaci i niewolnic sw odzyska183. 120. Jeli obywatel zboe swe na skadowanie
180

Tre 115-116 dowodzi, e w tym przypadku zastawem" by czowiek zakadnik". 181 ana kaspim iddin dos. za srebro da". 182 kitum oznacza oddanie si lub kogo do dyspozycji wierzyciela, prac u niego, sub, jednak nie ostateczne zaprzedanie w niewol. Stan ten trwa do czasu spacenia dugu lub regulowany by umow. 183 Wydaje si, e istota tego przepisu polega na prawie pierwokupu, przysugujcym wacicielowi tej niewolnicy, zapewne w nieograniczonym okresie czasu. Nawet w tak skomplikowanej sytuacji wida trosk wymiaru sprawiedliwoci o ochron wizi rodzinnych. Przepis

w domu (innego) obywatela zoy184 i do spichlerza miao miejsce wamanie, bd waciciel domu skad otworzy i zboe wzi lub (temu, e) zboe w domu jego zostao skadowane cakiem zaprzeczy, waciciel zboa o zbou swym przed bogiem wiadectwo zoy, (a) waciciel domu zboe, ktre zabra podwoi i wacicielowi zboa (je) odda. 121. Jeli obywatel w domu (innego) obywatela zboe skadowa, rocznie za 1 gur 5 sila3 zboa (jako) wynagrodzenie za skadowanie da. 122. Jeli obywatel obywatelowi srebro, zoto lub cokolwiek (innego) na przechowanie zamierza da, wszystko co zamierza da wiadkom pokae, umow sporzdzi i (dopiero) do przechowania da; 123. jeeli za bez wiadkw i umowy na przechowanie da i tam, gdzie da, zostanie mu to zakwestionowane, sprawa ta roszczeniom nie podlega185. 124. Jeli obywatel obywatelowi srebro, zoto lub cokolwiek (innego) w obecnoci wiadkw na przechowanie da, a (w) wypar si tego, czowiekowi temu zostanie to udowodnione i wszystko czego si wypar podwoi i odda. 125. Jeli obywatel co swojego na przechowanie da i tam, gdzie da, albo poprzez wyom w murze albo wtargnicie186 rzecz jego wraz z rzeczami waciciela domu zostaa skradziona, waciciel domu, ktry by
ten stanowi istotny wyjtek od regulacji oglnej z 118, podyktowany faktem urodzenia przez t niewolnic dzieci obywatelowi. 184 napakutim apakum (od apakum usypa, uoy w stos") na skad(owanie) skadowa", zob. n. 66. 185 l iu dos. nie ma". 186 nabalkatum przejcie, przebycie" tu w odrnieniu od wy-

niedbay, wszystko, co na przechowanie zostao dane mu i (do czego) utraty dopuci, wacicielowi mienia zwrci; waciciel domu wszystko, co jemu zostao skradzione, odszuka i od zodzieja odbierze. 126. Jeli obywatelowi nic nie zgino, a Co mi zgino" powiedzia i wadze okrgu187 swego oskary, za, e nic mu nie zgino wadze okrgu jego przed bogiem wyka mu, wszystko, czego da, podwoi i wadzom okrgu swego da. 127. Jeli obywatel na (arcykapank) ntum lub on obywatela palcem wskaza i (oskarenia) nie dowid, obywatel ten przed sdziami zostanie wychostany i poow (gowy) jego ogoli si. 128. Jeli obywatel on sobie wzi, a umowy188 z ni nie zawar, kobieta ta nie jest on. 129. Jeli ona obywatela na spaniu189 z innym mczyzn zostaa przyapana, zwie si ich i do wody wrzuci190; jeeli (jednak) maonek191 onie swej
konania podkopu lub dziury (wamanie), chodzi o wtargnicie do cudzego domu przez drzwi lub otwr okienny. 187 bbtum zgromadzenie okrgu" lokalna wadza samorzdowa, ktra najwyraniej odpowiedzialna jest te za porzdek publiczny na terenie swego okrgu. Z tej racji czowiek poszkodowany moe wnie oskarenie przeciw samemu zgromadzeniu za brak skutecznego przeciwdziaania przestpstwom na wasnym terenie. 188 rikstum umowa pisemna, kontrakt" tu w znaczeniu aktu maestwa". 189 ina itulim od itulum spa, lee" tu w znaczeniu pooy si dla odbycia stosunku"; dopuszczalne tumaczenia na cudzostwie", na cudzooeniu". 190 Najwyraniej wrzucenie do wody (w tym przepisie na dodatek zwizanych") jest jednoznaczne z kar mierci dopuszczalne zatem tumaczenie utopi si". 191 bel aatim dos. pan (waciciel) ony".

ycie daruje, take krl poddanemu192 swemu ycie daruje. 130. Jeli obywatel on obywatela, ktra mczyzny nie zaznaa i w domu ojca swego mieszka, zniewoli193 <j> i na onie jej przespa si i przyapi go, czowiek ten zostanie zabity, (a) kobieta ta zostanie uwolniona. 131. Jeli on obywatela m jej oskary <j>, ale na spaniu z innym mczyzn nie zostaa przyapana, przysig na boga zoy i do domu swego wrci. 132. Jeli ona obywatela, na ktr z powodu innego mczyzny palcem wskazano, na spaniu z innym mczyzn nie zostaa przyapana, na yczenie" ma swego194 w rzece zanurzy si. 133. Jeli obywatel zosta uprowadzony (w niewol)195 i w domu jego jest co je, ona jego [zatroszczy
192

wardum dos. niewolnik". Termin ten uyty tu zosta dla oglnego podkrelenia podlegoci wzgldem krla i odnosi si do wszystkich jego poddanych (rwnie obywateli). 193 kablum zwiza, zakneblowa", tu w znaczeniu posi przemoc, zgwaci". 194 ana muti-a dos. dla ma swego". Najprawdopodobniej w tak wtpliwym przypadku zdrady pozostawiano do decyzji ma, czy jego ona ma podda si prbie wody". 195 allum I unie ze sob, pldrowa", w tym przypadku oznacza moe uprowadzenie (w niewol)". Te wersje przyjmuj np. Borger, ss. 58-59; Szlechter, ss. 335-336; Klima, ss. 131-132. Ju jednak Driver-Miles ss. 215-216, a nastpnie Finet, s. 86 wskazywali na moliwo odniesienia si do alalum II pezn, czoga si", wprowadzajc znaczenie chykiem (po kryjomu) znikn, oddali si, zbiec". Wydaje si jednak, e nieobecno ma spowodowana jest wysz koniecznoci i nie wynika z jego winy lub woli. wiadczy o tym moe zupeny brak restrykcji wobec niego, jakie s np. w 136140.

si o dom jego i ] ciaa swego upilnuje, (do domu) innego (mczyzny) [nie wej]dzie; 133 b. jeeli za kobieta ta ciaa swego nie upilnowaa i do domu innego (mczyzny) wesza, kobiecie tej udowodni si to i do wody wrzuci j. 134. Jeli obywatel zosta uprowadzony (w niewol) i w domu jego do jedzenia (nic) nie ma, (a) ona jego do domu innego (mczyzny) wesza, kobieta ta kary nie poniesie. 135. Jeli obywatel zosta uprowadzony (w niewol) i w domu jego do jedzenia (nic) nie ma, (a) przed powrotem jego ona jego do domu innego (mczyzny) wesza i dzieci urodzia, potem, gdy m jej wrci i do miasta swego dotar, kobieta ta do swego pierwszego ma wrci, dzieci za ojcami swymi pjd. 136. Jeli obywatel miasto swe porzuci i zbieg, potem (za) ona jego do domu innego (mczyzny) wesza, jeli obywatel ten powrci i on sw chcia odebra, (to) poniewa miastem swym wzgardzi i zbieg, ona zbiegego do ma swego nie powrci. 137. Jeli obywatel (kapank) ugitum196, ktra dzieci urodzia mu, lub (kapank) nadtum, ktra o dzieci wystaraa mu si197,odprawi postanowi198, kobiecie tej posag199 jej zostanie <jej> zwrcony oraz poowa pola, ogrodu i dobytku zostanie jej dana i dzieci
196

Grupa kapanek, ktrych nie obowizyway luby czystoci. Mogy nie tylko wychodzi za m ale te mie naturalne dzieci. 197 urau-u dos. sprawia, e ma", od raum mie, posiada". 198 pani-u itakan oblicze swe (na zrobienie czego) skierowa". 199 eriktum posag" majtek wniesiony przez maonk do wsplnego gospodarstwa, jednak pozostajcy dziki umowie maeskiej cay czas jej wasnoci.

swoje wychowa; gdy za dzieci swe wychowa, ze wszystkiego, co dla dzieci jej dano, cz taka jak kademu dziedzicowi200 zostanie jej dana i wybranek jej serca moe j polubi. 138. Jeli obywatel dziewicz on"201 sw, ktra dzieci nie urodzia mu, odprawi, srebra tyle co wiano202 jej (wynosio) da jej oraz posag, ktry z domu ojca swego przyniosa, zwrci jej i moe j odprawi; 139. jeeli wiana nie byo jedn min srebra jako odpraw da jej; 140. jeeli jest mukenem, 1/3 miny srebra da jej. 141. Jeli ona obywatela, ktra w domu obywatela mieszka, odej postanowia oraz (w ukryciu) zarobki przywaszcza sobie203, domostwo jego ruj200

aplum, (sum. ibila) potomek (zwykle syn) dziedziczcy majtek, dziedzic, syn pierworodny". Chodzi tu o kade z dzieci dziedziczcych ten majtek, ktry wczeniej odprawiona kobieta otrzymaa od ma, najwyraniej po to, aby mie rodki na ich wychowanie i pniejsze wyposaenie. 201 hirtum w odrnieniu od pospolitego terminu aatum ona, maonka", oznacza rwnie on ale tylko tak, dla ktrej dany m jest pierwszym i wstpowaa w zwizek z nim jako dziewica. W przeciwiestwie zatem do aatum termin hrtum nie moe by uyty w odniesieniu np. do powtrnie wychodzcych za m wdw lub rozwdek. 202 Babiloskie terhatum odpowiadao do pewnego stopnia pierwotnemu znaczeniu polskiego wiana". Chodzi o dar lubny" skadany przez ojca modego" ojcu oblubienicy i w wysokoci przeze okrelonej. W przeciwiestwie do posagu eriktum, wnoszonego przez mod", ktry przez cay czas pozostawa jej wasnoci, tehratum nie podlegao zwrotowi. Stanowio zatem rodzaj rekompensaty" dla ojca modej" za utrat crki i rk do pracy". 203 sikiltam isakkil (zob. n. 26) od saklum (potajemnie) przywaszczy sobie". Samo sikiltum oznacza ukryty zarobek".

nuje204, ma swego ponia205, (a) udowodni jej si (to), i jeeli m odpraw jej zapowiedzia, (moe) odprawi j i na drog <jej>, (ani) na odpraw <jej> nic nie bdzie jej dane. Jeli m <jej> odprawy jej nie zapowiedzia, m jej kobiet inn moe polubi, (a) kobieta ta206 jako niewolnica w domu ma swego pozostanie. 142. Jeli kobieta ma swego odtrcia i powiedziaa mu Nie posidziesz mnie (wicej)", sprawa jej przez wadze okrgu jej zostanie rozpatrzona, i jeli dobrze si prowadzi i wystpku nie ma, a m jej wci wychodzi (z domu) i bardzo ponia j, kobieta ta winna nie jest, posag swj odbierze i do domu ojca swego pjdzie; 143. jeeli (za) nie prowadzi si dobrze, wci wychodzi (z domu), dom swj rujnuje, ma swego ponia, kobieta ta do wody zostanie wrzucona. 144. Jeli obywatel (kapank) nadtum polubi i ta (kapanka) nadtum niewolnic mowi swemu daa i dzieci (przez to) sprawia e ma, (za) czowiek ten z (kapank) ugtum oeni si postanowi, czowiekowi temu nie bdzie (na to) wyraona zgoda, (kapanki) ugtum nie polubi. 145. Jeli obywatel (kapank) nadtum polubi i o dzieci nie wystaraa mu si, a z (kapank) ugtum oeni si postanowi, czowiek ten (kapank) ugtum
204

usappah od saphum burzy, niszczy", ale te doprowadza do upadu, zaniedbywa, rujnowa". 205 Tumaczenie dosowne, uamta od matum by maym, niskim", w temacie sprawczym pomniejsza, sprawia aby by may" ma identyczne znaczenie co polskie ponia". 206 Czyli dawna ona, ktra dopuszczaa si wykrocze.

bdzie mg polubi, do domu swego wprowadzi j; ta (kapanka) ugtum z (kapank) nadtum nie bdzie stawiana na rwni. 146. Jeli obywatel (kapank) nadtum polubi i niewolnic mowi swemu ona daa, a (ta) dzieci urodzia, pniej za niewolnica ta z pani sw stawiaa si na rwni, poniewa dzieci urodzia, pani jej nie sprzeda jej, ale znakiem niewolniczym napitnuje207 i do niewolnic (swych) zaliczy j; 147. jeeli za dzieci nie urodzia, pani jej bdzie moga j sprzeda. 148. Jeli obywatel on sobie wzi, a febra208 pochwycia j (i) inn wzi postanowi, moe j polubi, ony swej, ktr febra chwycia nie odprawi <jej>, w domu (ktry) zbudowali pozostanie i dopki yje, bdzie j utrzymywa; 149. jeeli kobieta ta w domu ma swego mieszka nie zgodzia si, posag jej, ktry z domu ojca swego przyniosa, zostanie jej zwrcony i odejdzie. 150. Jeli obywatel maonce swej pole, ogrd, dom lub dobytek podarowa <jej> (i) opiecztowany dokument (na to) sporzdzi dla niej, po (mierci) ma <jej>, dzieci jej nie bd mie roszcze wobec niej; matka spadek swj dziecku, ktre (najbardziej) kocha, da, obcemu (za nic) nie odda209. 151. Jeli kobieta, ktra w domu obywatela mieszka, aby wierzyciel210 ma jej nie wzi jej, ma
207

abuttam akanum pitno niewolnicze pooy", najprawdopodobniej rodzaj tatuau (por. n. 262). 208 la'bum, la'ibum zakana gorczka", najprawdopodobniej febra. 209 Czyli komu spoza rodziny. 210 bel hubullim dos. pan oprocentowanej poyczki".

swego zobowizaa (i) sprawia, e sporzdzi (na to) dokument; jeeli czowiek ten, zanim kobiet t polubi, poyczk oprocentowan na siebie mia (zacignit), wierzyciel jego maonki jego nie wemie, a jeeli kobieta ta, zanim do domu obywatela wesza, poyczk oprocentowan na siebie miaa (zacignit), wierzyciel jej ma jej nie wemie; 152. jeeli po tym jak kobieta ta do domu obywatela wesza, na nich poyczka oprocentowana zostaa (zacignita), oboje oni kupca bd spaca. 153. Jeli ona obywatela z powodu mczyzny innego ma swego pozwolia zabi, kobiet t na pal wbije si. 154. Jeli obywatel z crk sw mia stosunek211, czowieka tego z miasta wypdzi si. 155. Jeli obywatel dla syna swego narzeczon212 wybra i syn jego mia stosunek z ni, (a) on sam pniej na onie jej przespa si i pochwyc go (na tym), czowieka tego zwie si i do wody wrzuci <go> . 156. Jeli obywatel dla syna swego narzeczon wybra i syn jego nie mia stosunku z ni, (a) on sam na onie jej przespa si, 1/2 miny srebra zapaci jej i wszystko, co z domu ojca swego przyniosa w caoci zwrci jej i wybranek jej serca bdzie mg j polubi. 157. Jeli obywatel po (mierci) ojca swego na onie matki swej przepi si, oboje oni zostan spaleni. 158. Jeli obywatel po (mierci) ojca swego na
211

iltanad dos. zapozna sic, pozna", od lamdum zna, poznawa, uczy si" tu w znaczeniu pozna" jako kobiet, pod wzgldem seksualnym. 212 kalltum (sum. e2.gi4.a) oblubienica, oficjalna narzeczona".

onie macochy(?)213 swej, ktra dzieci urodzia, zostanie przyapany, czowiek ten z domu ojca swego zostanie wypdzony. 159. Jeli obywatel, ktry do domu tecia214 swego dar zarczynowy215 poleci zanie, wiano da (i) na kobiet inn zapatrzy si, a do tecia swego 'Crki twej nie wezm", powiedzia, ojciec crki, wszystko, co zostao przyniesione mu, wemie (sobie). 160. Jeli obywatel do domu tecia dar zarczynowy poleci zanie, wiano da, a ojciec crki Crki mej nie dam ci" powiedzia, wszystko jak wiele zostao przyniesione mu podwoi i zwrci. 161. Jeli obywatel do domu tecia dar zarczynowy poleci zanie, wiano da, a przyjaciel jego oczerni go (i) te jego panu ony powie: Crki mej nie wemiesz", wszystko jak wiele zostao przyniesione mu, podwoi i zwrci, ony jego (za) przyjaciel jego nie wemie (sobie). 162. Jeli obywatel on (sobie) wzi (i) dzieci urodzia mu, a kobieta ta do kresu (swego) dosza, z posagu jej ojciec jej nie bdzie si domaga, posag jej jest jej dzieci.
213

rabtum dos. wielka, gwna" znaczenie w tym kontekcie nie jest jasne. Proponowane s: macocha" (Borger, s. 62; Klima, s. 134) lub gwna, pierwsza ona" (Szlechter, s. 346; Finet, ss. 94-95). Tak czy inaczej odrbno tego przepisu od poprzedniego pokazuje, i nie chodzi o naturaln matk. 214 W 159-164 wszdzie chodzi niewtpliwie o przyszego tecia", podobnie jak przyszego pana ony" i przysz on". Maj one charakter przypadkw hipotetycznych, mogcych nastpi w przyszoci. 215 biblum dar, podarunek, plon" tu dar zarczynowy".

163. Jeli obywatel on (sobie) wzi i nie sprawia, e ma dzieci, a kobieta ta do kresu (swego) dosza, jeli wiano, ktre czowiek ten do domu tecia swego przynis, te jego zwrci mu, posagu kobiety tej m jej nie bdzie si domaga, posag jej (jest) domu ojca jej; 164. jeeli te jego wiana nie zwrci mu, z posagu jej tyle co wiano jej odliczy i posag jej do domu ojca jej zwrci. 165. Jeli obywatel dziedzicowi swemu, ktremu przyznaje pierwszestwo"216, pole, ogrd lub dom podarowa (i) dokument opiecztowany napisa mu, potem, gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, kiedy bracia bd si dzieli, dar przez ojca dany mu wemie sobie i prcz tego majtkiem domu ojcowskiego po rwno podziel si. 166. Jeli obywatel dla synw, ktrych ma, ony wybra (ale) dla syna swego (jeszcze) maego ony nie wzi, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, kiedy bracia bd dzieli si, z majtku domu ojcowskiego bratu ich maemu, ktry ony (jeszcze) nie wzi, oprcz czci jego, srebro (na) wiano odo dla niego i on dla wybior. 167. Jeli obywatel on (sobie) wzi i dzieci urodzia mu, a kobieta ta do kresu (swego) dosza, gdy po niej kobiet drug polubi217 i dzieci urodzia, po
216 217

a in-u mahru dos. ktry w oczach jego pierwszy (jest)". Uyty jest ten sam czasownik abzum bra, bra (za on) => eni si". W przypadku, gdy dopenieniem bliszym jest sowo aatum ona", wskazujce na formalno-prawny charakter owego wzicia", mona cay zwrot tumaczy bardziej dosownie: aatam ahzum (za) on wzi"; jednak gdy w funkcji tej wystpuje rzeczow-

tym jak ojciec do kresu (swego) dojdzie, dzieci z uwagi na matki nie podziel si (caociowo), (lecz) posagi matek swych wezm, a majtkiem domu ojcowskiego po rwno si podziel. 168. Jeli obywatel syna swego wydziedziczy"218 postanowi, do sdziw powie: Syna mego wydziedziczam", sdziowie spraw jego zbadaj i jeli syn przewinienia cikiego, ktre by (praw) dziedzica pozbawiao (go), nie popeni, ojciec syna swego (praw) dziedzica nie pozbawi; 169. jeeli przewinienie cikie, ktre by (praw) dziedzica pozbawiao przeciw ojcu swemu popeni, za pierwszym razem bdzie mu wybaczone, jeli (za) przewinienie cikie po raz drugi popeni, ojciec syna swego (praw) dziedzica moe pozbawi. 170. Jeli obywatelowi jego ,,dziewicza" ona dzieci urodzia mu i niewolnica jego dzieci urodzia mu, (a) ojciec za ycia swego do dzieci, ktre niewolnica urodzia mu powiedzia: Dziemi moimi (jestecie)" i do dzieci dziewiczej" ony zaliczy je, potem, gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, majtkiem domu ojca dzieci dziewiczej" ony i dzieci niewolnicy po rwno podziel si, (a) (gwny) dziedzic, syn dziewiczej" ony spord czci spadku, wybierze swoj i wemie; 171 a. a jeeli ojciec za ycia swego do dzieci, ktre niewolnica urodzia mu: Dziemi moimi (jestecie)", nie powiedzia, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie,
nik sinnitum kobieta", konieczny jest, celem uniknicia niejednoznacznoci formalno-prawnej zaistniaej sytuacji, przekad bardziej interpretacyjny polubi". 218 nashum pozbawi, usun, odebra" w zwrocie ina aplutim nashum dos. dziedzictwa pozbawi".

majtkiem domu ojca dzieci niewolnicy z dziemi dziewiczej" ony nie mog podzieli si, wolno niewolnicy i dzieciom jej zostanie przyznana219 (i) dzieci dziewiczej" ony dzieci niewolnicy jako niewolnikw nie bd si domaga220; 171 b. dziewicza" maonka posag swj i podarunek221, ktry m jej da <jej> (i) na tabliczce zapisa jej, wemie sobie" oraz w mieszkaniu ma swego bdzie mieszkaa i dopki bdzie ya, bdzie je dzierya"222, (jednak) nie moe go sprzeda223, jej spadek (jest) jej dzieci; 172. jeeli (za) m jej podarunku jej nie da, posag jej zostanie jej zwrcony i z majtku domu ma swego cz tak jak pierwszy dziedzic (sobie) wemie. Jeli dzieci jej, aby z domu odesza, dokuczaj jej, sdziowie spraw jej rozstrzygn i na dzieci kar nao, kobieta ta z domu ma swego nie odejdzie; jeli kobieta ta odej postanowi, podarunek, ktry m jej da jej, dzieciom swym pozostawi, (za) posag, ten z domu ojca swego zabierze i wybranek serca jej moe j polubi. 173. Jeli kobieta ta tam, gdzie wesza, mowi swemu pniej dzieci urodzia i potem kobieta ta zmar219 220

iakan (od aknum) dos. zostanie pooona, ustanowiona". ana wardutim iraggumu dos. o niewolnictwo nie bd zaskaray"; ragmum krzycze, da" lub skary (o co) w sdzie, wystpowa z roszczeniami na drodze sdowej". 221 nudunum dar, podarunek", od nadnum dawa". 222 Tumaczenie dosowne: ikkal od klum trzyma, dysponowa". Ma zatem ta kobieta prawo uytkowania i kierowania, co jednak nie jest rwnoznaczne z penym prawem wasnoci. Dalsza cz przepisu wyjania kwesti. 223 ana kaspim nadnum dos. za srebro da".

a, posagiem jej dzieci wczeniejsze i pniejsze224 podziel si; 174. jeeli za mowi swemu pniejszemu dzieci nie urodzia, posag jej dzieci pierwszego ma225 jej (sobie) wezm. 175. Jeli albo niewolnik paacu albo niewolnik mukena crk obywatela polubi, (a ta) dzieci urodzi, pan niewolnika dzieci crki obywatela jako niewolnikw nie bdzie si domaga. 176 a. Jeli niewolnik paacu lub niewolnik mukena crk obywatela polubi i kiedy polubi j wraz z posagiem z domu ojca swego do domu niewolnika paacu lub niewolnika mukena wesza i odkd zwizali si ze sob, dom zbudowali, mienie nabyli, potem za albo niewolnik paacu albo niewolnik mukena do kresu (swego) doszed, crka obywatela posag swj zabierze i wszystko co z mem swoim, odkd zwizali si, nabyli, na dwie (czci) zostanie podzielone i poow pan niewolnika wemie, (a) poow crka obywatela dla dzieci swych wemie; 176 b. jeeli za crka obywatela posagu nie miaa, wszystko co m jej i ona odkd zwizali si (ze sob) nabyli, na dwie (czci) zostanie podzielone i poow pan niewolnika wemie, (a) poow crka obywatela dla dzieci swych wemie. 177. Jeli wdowa226, ktrej dzieci s mae, do domu innego mczyzny wej postanowi, bez (zgody)
224

Tumaczenie dosowne: mr mahrutum warkutum. Chodzi o dzieci z pierwszego i drugiego maestwa. 225 hawri-a-ma od hwirum (pierwszy) maonek". 226 almattum (sum. nu.mu.su) wdowa".

sdziw nie wejdzie, gdy jednak do domu innego (pragnie) wej, sdziowie spucizn domu ma jej poprzedniego sprawdz i dom ma jej poprzedniego mowi jej pniejszemu i kobiecie tej powierz oraz tabliczk ka sporzdzi dla niej227. Domostwa bd strzegli i mae (dzieci) wychowaj, sprztu domowego nie sprzedadz228; nabywca, ktry sprzt domowy dzieci wdowy kupi, srebro swe straci, (za) zakup wacicielowi jego zwrci. 178 a. Jeli (arcykapance) entum, (kapance) nadtum lub (mniszce) sekr(et)um229, ktrej ojciec jej posag podarowa jej, tabliczk napisa dla niej, (a) na tabliczce, ktr dla niej napisa (tego, e) spadek swj komukolwiek wedle swego yczenia (moe) da, nie zapisa jej i (e) zgodnie z wol jej230 nie pozwoli rozporzdza jej nim, potem gdy ojciec do kresu (swego) doszed, pole jej i ogrd jej bracia jej wezm i stosownie do wartoci udziau jej, racje zboa, oliwy i weny dadz jej i serce jej zadowol; 178 b. jeeli (za) stosownie do wartoci udziau jej racji zboa, oliwy i weny nie dadz jej, serca jej nie zadowol, pole swe i ogrd swj rolnikowi wedle swego yczenia moe da i rolnik bdzie j utrzymywa; pole,
227

W takiej sytuacji zostanie sporzdzony oficjalny dokument, rejestrujcy przekazanie w uytkowanie majtku po pierwszym mu. Szlechter, s. 357 przyjmuje, e nastpne wiersze (47-52) odnosz si bezporednio do treci owego dokumentu. 228 ana kaspim ul inaddinu za srebro nie dadz". 229 sekrum, sekretum rodzaj kapanek dos. (od sekerum) odgrodzone, odseperowane", majce ograniczony kontakt z otoczeniem => mniszki". 230 mala libbi-a dos. zgodnie z sercem swym".

ogrd i wszystko co ojciec jej da jej dopki yje bdzie dziery (ale) nie sprzeda (tego), innego dziedzicem nie ustanowi231, spadek po niej braci jej bdzie. 179. Jeli (arcykapance) entum, (kapance) nadtum lub (mniszce) sekr(et)um, ktrej ojciec jej posag jej podarowa <jej>, dokument opiecztowany napisa dla niej, a na tabliczce, ktr napisa dla jej, (to, e) spadek swj komukolwiek wedle swego yczenia (moe) da, zapisa jej, (i) zgodnie z wol sw rozporzdza jej pozwoli, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, spadek swj komukolwiek wedle swego yczenia da, bracia jej nie bd mie roszcze wobec niej. 180. Jeli ojciec crce swej (kapance) nadtum z klasztoru232 lub (mniszce) sekr(et)um posagu nie podarowa jej, (a) potem ojciec do kresu (swego) doszed, z majtku domu ojca cz (taka) jak dziedzicowi kademu233 zostanie jej przydzielona i dopki yje bdzie (j) dziery, spadek po niej braci jej bdzie. 181. Jeli ojciec (kapank) nadtum, qaditum lub kulmaitum234 bogu przeznaczy i posagu nie podarowa jej, po tym jak ojciec do kresu (swego) dojdzie, z majtku domu ojca trzeci cz235 spadku swego
231

ul uppl od aplum (temat D uppulum) ustanawia spadkobierc, dziedzicem". 232 nadt gagm; gagm klasztor eski". Przepis dowodzi, e byy dwie grupy kapanek nadtum; zobowizanych do ycia w klasztorze, podobnie jak mniszki sekr(et)um, oraz mogcych y i prowadzi dziaalno poza klasztorem. Tych drugich zatem dotycz wczeniejsze przepisy o zawieraniu maestw. 233 iten dos. jeden", pojedynczy". 234 Dwie kategorie kapanek zajmujcych si prostytucj kultow. 235 Obnienie do 1/3 normalnej wielkoci spadku, przypadajcego na t

otrzyma i dopki yje bdzie (j) dziery, spadek po niej braci jej bdzie. 182. Jeli ojciec crce swej, (kapance) nadtum boga Marduka z Babilonu, posagu nie podarowa <jej>, dokumentu opiecztowanego nie napisa, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, z majtku domu ojca trzeci cz spadku swego (przy podziale) z brami swymi otrzyma i suby236 nie bdzie (duej) peni; (kapanka) nadtum boga Marduka spadek (po) sobie komukolwiek wedle yczenia swego moe da. 183. Jeli ojciec crce swej, (kapance) ugitum, posag podarowa <jej>, za m wyda j237 (i) dokument opiecztowany napisa jej, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie majtkiem domu ojca nie bdzie (ona) si dzieli. 184. Jeli obywatel crce swej, (kapance) ugitum, posagu nie podarowa <jej>, za m nie wyda jej, potem gdy ojciec do kresu (swego) dojdzie, bracia jej zgodnie z wartoci domu ojca posag podaruj jej i za m wydadz j. 185. Jeli obywatel noworodka w chwili narokobiet ostro kontrastuje z 180. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, i dla kapanek zakonnych, yjcych w klasztorach, spadek ten by jedynym staym rdem utrzymania, natomiast nadtum, ktre nie byy zobowizane y w klasztorze, wychodziy za m i prowadziy dziaalno gospodarcz, wzgldnie wspomniane qadtum i kulmaitum, oddajce si prostytucji kultowej, miay inne stae rda dochodu. 236 Czyli powinnoci jako kapanka boga Marduka. 237 ana mutim iddi-i lub ana mutim la iddi-i dos. mowi da j", mowi nie da jej".

dzin238, aby adoptowa239, wzi i wychowa go, (o) wychowanka tego nie bdzie mona si dopomina. 186. Jeli obywatel mae (dziecko), aby adoptowa, wzi, gdy za wzi je, (a) ono ojca swego lub matk sw odnajdzie, wychowanek ten do domu ojca swego wrci240; 187. dziecka (adoptowanego przez)241 (dworzanina) girseqqm242, sucego paacu243 lub dziecka (adoptowanego przez) (kapank) sekr(et)um, nie mona bdzie si dopomina. 188. Jeli rzemielnik244 syna na wychowanie wzi i rzemiosa swego245 nauczy go, nie mona si dopomina (o niego);
238

sehram ina me-u dos. mae (dziecko) w wodach jego", w wodach podowych, czyli w chwili narodzin. 239 ana martim ilqe (od leqm bra") dos. dla usynowienia wzi" => aby adoptowa wzi". Tumaczenie dosowne, chocia te poprawne, w przypadkach, gdy nie jest okrelona pe dziecka adoptowanego, moe okaza si mylce. Dlatego pozostawiaem termin usynowi" tylko tam, gdzie chodzio o chopca, za przy braku pewnoci co do pci dziecka musiaem stosowa przekad adoptowa". 240 Przepis ten dotyczy najprawdopodobniej dziecka znalezionego po zaginiciu lub porzuceniu. 241 Zmieniajce sens zapisu uzupenienia (adoptowanego przez)", s logicznym nastpstwem charakteru tego przepisu, ktry wprowadza jedynie wyjtki do regulacji poprzedniej. 242 girsiqqm, girseqqm (sum. gir3.se3.ga) funkcjonariusz, pracownik" pastwowych jednostek administracyjno-gospodarczych, np. wityni, paacu, zakadw przetwrczych. 243 muzzazum suga, pokojowy", od izuzzum sta" (w subie). 244 mr ummnim (sum. dumu.um.mi.a) syn (czonek) cechu rzemios". 245 ipir qti-u dos. pracy rk swoich".

189. jeeli (za) rzemiosa swego nie nauczy go, wychowanek ten do domu ojca swego wrci. 190. Jeli obywatel maego (dziecka), ktre, aby adoptowa, wzi i wychowa je, do dzieci swych nie zaliczy go, wychowanek ten do domu ojca swego wrci. 191. Jeli obywatel mae (dziecko), ktre, aby adoptowa, wzi i wychowa je, (a) rodzin wasn zaoy246; potem za dzieci mia i wychowanka wypdzi postanowi, dziecko to bez niczego nie odejdzie, ojciec, ktry wychowa je z majtku swego ruchomego 1/3 spadku (przewidzianego) dla247 da jemu i odejdzie; z pola, ogrodu i domu (nic) nie (musi) dawa mu. 192. Jeli syn (dworzanina) girseqqm lub syn (mniszki) sekr(et)um do ojca, ktry wychowa go, i matki, ktra wychowaa go powiedzia: Nie (jeste) ty ojcem, nie (jeste) ty matk", jzyk zostanie ucity mu248. 193. Jeli syn (dworzanina) girseqqm lub syn (mniszki) sekr(et)um dom ojca swego rozpozna i ojca, ktry wychowa go "oraz matk, "ktra wychowaa go, '"znienawidzi i do domu ojca swego poszed, oko wyupi mu. 194. Jeli obywatel dziecko swe mamce przekaza i dziecko to w rkach mamki zmaro, (a) mamka bez (wiedzy) ojca jego i matki jego dziecko inne przystawia249 (do piersi) (i) dowiedzie jej si tego, poniewa
246

bit-u ipu dos. dom swj zbudowa". bitum (sum. e2) w podstawowym znaczeniu dom, domostwo, obejcie, gospodarstwo", ale te rodzina" je zamieszkujca, tworzca. 247 aluti (igi.3.gal2) apluti (ibila)-u dos. 1/3 dziedzictwa jego". 248 lian-u inakkisu dos. jczyk jego zostanie ucity" w kolejnych przepisach znajduje si podobna skadnia genetywalna. 249 irtakas od rakasum wiza, czy, poczy".

bez (wiedzy) ojca jego i matki jego dziecko inne przystawia (do piersi), pier utn jej. 195. Jeli syn ojca swego uderzy, rk utn mu. 196. Jeli obywatel oko obywatelowi250 wybi, oko wybij mu; 197. jeeli ko obywatela zama, ko mu zami. 198. Jeli oko mukenowi wybi lub ko mukena zama, 1 min srebra zapaci. 199. Jeli oko niewolnika obywatela wybi lub ko niewolnika obywatela zama, poow ceny jego zapaci. 200. Jeli obywatel zb obywatelowi rwnemu sobie251 wybi, zb wybij mu; 201. jeeli zb mukena wybi 1/3 miny srebra zapaci. 202. Jeli obywatel (w) policzek obywatela godniejszego ni on252 uderzy, na Zgromadzeniu253 60 razy bykowcem254 zostanie uderzony. 203. Jeli obywatel (w) policzek obywatela takiego jak 255 on uderzy, 1 min srebra zapaci; 204. Jeli mukenum (w) policzek mukena uderzy, 10 szekli srebra zapaci.
250

mr awlim dos. synowi obywatela". Zapis mona przyjmowa dosownie lub traktowa jako oglne okrelenie ktremu z obywateli". 251 Tumaczenie dosowne od mehri-u. 252 a eli-u rabm dos. ponad niego wikszego". 253 ina puhrim od puhrum zgromadzenie, wiec". 254 Tumaczenie dosowne od qinnaz alpim (sum. ku.usan.gu4) bicz (ze skry) byka". 255 a kma uati dos. ktry jak on (jest)".

205. Jeli niewolnik obywatela w policzek obywatela uderzy, ucho mu utn. 206. Jeli obywatel obywatela w bjce uderzy i ran mu zada, czowiek ten przysignie: Czowieka tego umylnie nie uderzyem" i lekarza opaci; 207. jeeli (za) od uderzenia jego zmar, (take) przysignie i jeli (poszkodowany jest) obywatelem 1/2 miny srebra zapaci; 208. jeli poszkodowany jest mukenem256 1/3 miny srebra zapaci 209. Jeli obywatel crk obywatela uderzy i sprawi, e pd swj poronia, 10 szekli srebra za pd jej zapaci; 210. jeli kobieta ta zmara, crk jego zabij. 211. Jeli sprawi, e crka mukena w (wyniku) uderzenia pd swj poronia, 5 szekli srebra zapaci; 212. jeli kobieta ta zmara, 1/2 miny srebra zapaci. 213. Jeli niewolnic obywatela uderzy i sprawi, e pd swj poronia, 2 szekle srebra zapaci. 214. jeeli niewolnica ta zmara 1/3 miny srebra zapaci. 215. Jeli lekarz257 obywatelowi operacj cik noem z brzu wykona, obywatela uzdrowi lub uk brwiowy obywatela noem z brzu otworzy i oko obywatela uzdrowi, 10 szekli srebra wemie; 216. jeeli (to) mukenum 5 szekli srebra wemie;
256

mar mukenim dos. syn mukena" w interpretacji tego przepisu mamy podobn sytuacj jak przepisu 196, zob. n. 250. 257 asm (sum. a.zu) lekarz, chirurg".

217. jeeli (to) niewolnik obywatela, pan niewolnika lekarzowi 2 szekli srebra da. 218. Jeli lekarz obywatelowi operacj cik noem z brzu wykona i spowodowa mier obywatela lub uk brwiowy obywatela noem z brzu otworzy i oka obywatela pozbawi258, rk mu utn. 219. Jeli lekarz operacj cik niewolnikowi mukena noem z brzu wykona i spowodowa (jego) mier, niewolnika jak (tamten) niewolnik w zamian da; 220. jeeli uk brwiowy noem z brzu otworzy i oka go pozbawi, (w) srebrze poow ceny jego zapaci. 221. Jeli lekarz ko obywatela zaman wyleczy lub misie bolcy uzdrowi, ranny259 lekarzowi 5 szekli srebra da; 222. jeeli (to) mukenum 3 szekli srebra da; 223. jeeli (to) niewolnik obywatela, pan niewolnika lekarzowi 2 szekli srebra da. 224. Jeli lekarz byda i osw260 albo bydlciu albo osu operacj cik wykona i uzdrowi, waciciel bydlcia lub osa 1/6 (szekla) srebra lekarzowi jako zapat jego da; 225. jeeli bydlciu lub osu operacj cik wykona i spowodowa (e) zdecho, 1/5 ceny jego wacicielowi bydlcia lub osa da. 226. Jeli balwierz261 bez zgody pana niewolnika,
258 259

uhtappid (od hapdum) dos. wybi, wyupi". bel imim dos. waciciel rany". 260 Tumaczenie dosowne od as alpim lu (sum. a.zu.gu4.ane) chodzi o weterynarza. 261 gallbum (sum. u.i) czowiek zajmujcy si goleniem i strzyeniem, lecz take wykonywaniem prymitywnych zabiegw chirurgicznych.

znak niewolniczy262 niewolnika (do) nie nalecego usun263, rk balwierzowi temu odetn. 227. Jeli obywatel balwierza nakoni i (ten) znak niewolniczy niewolnika (do) nie nalecego usun, obywatela tego zabije si i przy bramie jego powiesi si go, balwierz (za) przysignie: ,,W peni wiadomie264 nie usunem" i zostanie uwolniony. 228. Jeli murarz266 dom obywatelowi zbudowa i wykoczy go, za 1 sar267 (powierzchni) domu 2 szekle srebra jako wynagrodzenie jego zostanie dane mu. 229. Jeli murarz obywatelowi dom zbudowa, a pracy swej (odpowiednio) nie umocni i dom zbudowany zawali si i spowodowa mier268 waciciela domu, murarz ten zostanie zabity; 230. jeeli (za) spowodowa mier syna waciciela domu, syn murarza tego zostanie zabity; 231. jeeli spowoduje mier niewolnika wa262

abuttum znak niewolniczy, pitno", bdcy albo charakterystycznym obciciem wosw i zarostu, albo te wg innych badaczy rodzajem wytatuowanego znamienia. 263 ugallib od galabum goli, strzyc, ci" tumaczenie i znaczenie zalene od okrelenia charakteru znaku niewolniczego" do usunicia. 264 Zob. n. 82 do 21. 265 ina idim od idm wiedzie, zna", dosownie daje si przeoy w wiedzy, w wiadomoci". Chodzi o moliwo wykazania przez balwierza, e zosta przez tego obywatela wprowadzony w bd np. co do przynalenoci niewolnika. 266 itinnum (sum. itim) murarz, budowniczy". 267 musarum (sum. sar) jednostka miary powierzchni; 1 sar = ok. 35 m2. 268 utamit od mtum umrze", a nie zabi" (dkum). Uyty tu temat sprawczy (temat ) naley tumaczy dos. spowodowa, e zmar" => spowodowa mier".

ciciela domu, niewolnika takiego jak (tamten) niewolnik wacicielowi domu da; 232. jeeli spowodowa utrat dobytku, wszystko z tego, co zostao utracone zwrci, a poniewa domu, ktry zbudowa, nie umocni i (ten) zawali si, ze rodkw swoich wasnych dom zawalony odbuduje. 233. Jeli murarz dom obywatelowi zbudowa, a pracy swej nie sprawdzi269 i mur si pochyli, murarz ten za srebro swoje wasne mur ten umocni. 234. Jeli szkutnik270 bark (o wypornoci) 60 gur obywatelowi uszczelni271, (tene) 2 szekle srebra jako wynagrodzenie jego da jemu. 235. Jeli szkutnik bark obywatelowi uszczelni, a pracy swej nie wykona solidnie i w tym samym roku barka ta utracia stabilno272, wad okazaa, szkutnik bark t rozoy i ze rodkw swych wasnych umocni, a bark umocnion wacicielowi barki odda. 236. Jeli obywatel bark sw eglarzowi273 w najem da, a eglarz by niedbay i bark zatopi lub
269

la utesbi-ma od subbum obejrze, sprawdzi", forma utesbum wykona zgodnie z planem" (CAD S, s. 227). 270 malhum (sum. ma2.lah4) marynarz, eglarz, sternik" (osoba kierujca odzi, bark, statkiem), ale te szkutnik" (osoba je budujca). Std w poniszych przepisach stosuj dwa tumaczenia, w zalenoci od kontekstu budowy lub uytkowania barki" (eleppum, sum gi.ma2). 271 iphi od pehum dos. zamkn". 272 issabar od sabrum skrzywi si, zgi si, wypaczy si" lub izzapar od zaprum zbutwie, sprchnie"(?). Najprawdopodobniej chodzi o pojawienie si wraz z upywem czasu wady konstrukcyjnej, polegajcej na utracie stabilnoci barki, doznajcej przechyu grocego zatoniciem. 273 malhum (sum. ma2.lah4) zob. n. 270.

utraci, eglarz bark (tak sam) wacicielowi barki zwrci. 237. Jeli obywatel eglarza i bark wynaj i zboe, wen, olej, daktyle, bd cokolwiek innego jako adunek zaadowa na ni, (za) eglarz ten by niedbay (i) spowodowa zatopienie barki oraz utrat jej adunku274, eglarz bark, (tak) jak zatopi, oraz wszystko, co z adunku jej utraci, zwrci. 238. Jeli eglarz bark obywatela zatopi i wydoby j, srebra za poow ceny kupna jej da. 239. Jeli obywatel eglarza wynaj, 6 gur zboa rocznie da jemu. 240. Jeli [barka, ktra pynie pod pr]d275 w bark, ktra pynie z prdem uderzya i zatopia (j), waciciel barki, ktrego barka <jego> zostaa zatopiona, wszystko, co na barce jego zostao zniszczone, przed bogiem okreli i ten pod prd pyncy, ktry bark z prdem pync zatopi, bark jego i wszystko przeze utracone zwrci mu. 241. Jeli obywatel wou jako zastaw" zagarn, 1/3 miny srebra zapaci276. 242. Jeli obywatel na 1 rok (go) wynaj, opaty (za najem) byda (zaprzonego) z tyu 4 gur zboa;
274 275

a libbi-a dos. tego z wntrza jej". eleppum a mahirtim dos. barka pynca (holowana) pod prd (rzeki)". Niektre tumaczenia przyjmuj, i chodzi o statek zdolny pyn pod prd", czyli statek wiosowy w przeciwiestwie do elppum muqqelpitim, ktry miaby mc tylko pywa z prdem. Wydaje si jednak, e przepis mwi o takich samych jakociowo barkach, pyncych (holowanych) jedynie w przeciwnych kierunkach, co doprowadzio do kolizji. 276 Por. 114, gdzie rwnie chodzi o bezprawne zagarnicie zastawu.

243. (a) opaty za bydo (zaprzone) w rodku lub z przodu277 3 gur wacicielowi jego da. 244. Jeli obywatel wou278 (lub) osa wynaj i na polu279 lew280 zabi go, (jest to strata) waciciela jego. 245. Jeli obywatel wou wynaj i przez nieostrono lub biciem spowodowa (jego) padnicie, wou takiego jak (tamten) w281 wacicielowi zwrci. 246. Jeli obywatel wou wynaj i nog jego zama lub cigno karkowe mu zerwa, wou takiego jak (tamten) w wacicielowi wou zwrci282. 247. Jeli obywatel wou wynaj i oko mu wybi, srebra za poow ceny jego wacicielowi wou da. 248. Jeli obywatel wou wynaj i rg mu zama,
277

gu4.ab2.ur3.ra i gu4.ab2.murub2.sag obydwa zwroty sumeryjskie przy takim samym tumaczeniu mog mie rny sens. Jedni w okreleniach ty, rodek, przd" widz miejsce umocowania uprzy do puga, za inni miejsce danego zwierzcia w grupie zaprzgu do puga. 278 Termin gu4 (akad. alpum) oznacza dos. byka", cho w znaczeniu oglnym uywany jest na okrelenie gatunku jako caoci bydo". Poniewa jednak w wikszoci przepisw chodzi o wynajem zwierzt do prac polowych i pocigowych przyjem dla samego terminu gu4 tumaczenie w", pozostawiajc oglniejszy przekad bydo" dla zwrotw wskazujcych, na rnorodno pciow osobnikw gu4.ab2.(hi.a). 279 ina srim od srum step, pole, kada otwarta przestrze", poza miastem, poza zagrod. 280 neum (sum. ur.mah) dosowny zapis sumerogramami pies potny". 281 alpam kima alpim. 282 Wysoko kary jest w peni zrozumiaa, gdy obydwie kontuzje, powstae z przepracowania, czyni zwierz niezdolnym do dalszych prac. Zranienia opisane w kolejnych przepisach nie s ju tak grone.

ogon mu uci lub grzbiet mu porani, srebra za 1/5 ceny jego da. 249. Jeli obywatel wou wynaj, za bg (go) uderzy283 i (ten) zdech, czowiek ktry wou wynaj przysig (na) boga zoy i zostanie zwolniony (od odpowiedzialnoci). 250. Jeli bydl ulic przechodzc obywatela ubodo i spowodowao (jego) mier, sprawa ta roszczeniom nie podlega284. 251. Jeli bydl obywatela jest bodliwe i e jest bodliwe wadze okrgu285 jego (oficjalnie) powiadomiy go, a rogw jego nie przyci286, bydlcia swego nie spta i bydl to syna obywatela ubodo i spowodowao (jego) mier, 1/2 miny srebra da; 252. jeeli (to) niewolnik obywatela, 1/3 miny srebra da. 253. Jeli obywatel obywatela, aby polem jego si zaopiekowa, wynaj i ziarno siewne powierzy mu, bydo powierzy mu, do uprawy pola (kontraktem) zobowiza go287, jeeli czowiek ten nasiona lub
283

Czyli zachorowa", zgodnie z babiloskim wyobraeniem o chorobie jako zrzdzeniu boskim. 284 Jest to kolejny przypadek (po. 244), w ktrym Hammurabi dopuszcza zaistnienie sytuacji losowych, przez nikogo nie zawinionych. Wtedy to podobnie jak w przypadkach siy wyszej" (por. 249) nie przewidziane s adne kary. W ostrym kontracie do 250 pozostaj 251-252, w ktrych mamy niedopatrzenie i z wol waciciela byda bodliwego". 285 Zob. 126. 286 armum ci, odcina" tu chodzi o przycicie, przypiowanie rogw tak, aby nie stwarzay zbyt duego zagroenia. 287 Uyty czasownik raksum podstawowe znaczenie wiza", w kontekstach zawierania umw gospodarczych nosi w sobie

pasz288 ukrad i w rku jego zostanie to przyapane, rk utn mu; 254. jeeli ziarno siewne wzi i bydo wygodzi, podwjnie zboe, ktre otrzyma, zwrci; 255. jeeli bydo obywatela w najem odda lub nasiona skrad i na polu (nic) nie wyhodowa, czowiekowi temu udowodni <mu> si to i w czasie niw za (kade) 1 bur (pola) 60 gur zboa odmierzy; 256. jeeli zobowizania swego uici nie moe, po polu tym przez bydo bdzie wleczony (a do mierci)289. 257. Jeli obywatel oracza290 wynaj, 8 gur zboa na 1 rok da jemu. 258. Jeli obywatel wolarza291 wynaj, 6 gur zboa na 1 rok da jemu. 259. Jeli obywatel pug na roli skrad, 5 szekli srebra wacicielowi puga da;
warto (oficjalnego) zobowizania si", (formalnego) umwienia si" i std powstay od niego termin riksum (oficjalna) umowa, kontrakt". 288 ukullm (sum. a.gal) ywno pasza" termin uywany zarwna wobec karmy dla zwierzt jak i racji ywnociowych dla ludzi (pracownikw). 289 imtanaaru-u od marum wlec, cign, powczy". Temat Gtn oznacza cigo, trwanie lub cykliczn powtarzalno danej czynnoci. Dosownie naleaoby zatem przyj wlec a do skutku". Cz badaczy z uwagi na wyjtkow wysoko kary (kara mierci) skonna jest przyjmowa, i chodzi o wleczenie" przez cae pole, w poprzek pola do skutku" zatem oznaczaoby "a do koca pola". 290 ikkarum (sum. engar) potocznie rolnik", dos. oracz" pracownik wykonujcy ork sprzajn. 291 kullizum (sum. a3.gu4) okrela pracownika prowadzcego zaprzg wow podczas orki sprzajnej, wykonywanej przez oracza.

260. jeeli rado lub bron292 skrad, 3 szekle srebra da. 261. Jeli obywatel pasterza do wypasania byda lub owiec naj, 8 gur zboa za 1 rok da jemu. 262. Jeli obywatel bydo lub owce dla [...]293 263. Jeli pasterz bydu lub owcom, ktre zostay mu powierzone, pozwoli zagin, bydo takie jak (tamto), owce takie jak (tamte) wacicielowi ich zwrci (je). 264. Jeli [pasterz], ktremu byda lub owce do hodowli dano <jemu>, zapat sw przyj (i) serce jego uradowao si, (a liczb) byda pomniejszy (lub liczb) owiec pomniejszy, przychwek ograniczy, zgodnie z wymow kontraktu swego przychwek i dochd (z hodowli)294 odda. 265. Jeli pasterz, ktremu byda lub owce do hodowli dano <jemu>, sprzeniewierzy si i pitno (wasnoci ) zmieni, a (potem zwierzta) sprzeda295, za dowiedzie mu si (to), po dziesiciokro to co skrad (z) byda i owiec, wacicielowi ich zwrci. 266. Jeli w trzodzie zaraza296 powstaa lub lew zabi (zwierz), pasterz przed bogiem oczyci si (z zarzutw) i starte w trzodzie waciciel trzody wemie na siebie.
292

Wszystkie trzy terminy z 259-260 okrelaj narzdzia rolnicze: epinnum (sum. gi.apin) pug"; harbum (gi.apin.tuk2.kin) rado" (duo prostsze urzdzenie do spulchniania gleby) i makakatum (sum. gi.gan2.ur3) brona". 293 Sze linijek cakowicie uszkodzonych. 294 W produktach hodowlanych. 295 ana kaspim ittadin za srebro odda". 296 lipit ilim dos. dotyk boga" (od laptum dotyka"). Babiloczycy i Sumerowie wierzyli, i choroby s kar bogw lub ich zrzdzeniem. Z duym przyblieniem monaby zwrot tumaczy dopust boy".

267. Jeli pasterz by niedbay i w trzodzie koowacinie297 pozwoli powsta, pasterz ubytki (po) koowacinie, do ktrych w trzodzie dopuci, by powstay, (w) bydle i owcach wynagrodzi i wacicielowi ich odda. 268. Jeli obywatel wou do mcki298 naj, 20 sila3 zboa najemne299 za (wynosi); 269. jeeli osa do mcki naj, 10 sila3 zboa najemne za (wynosi); 270. jeeli koza do mcki naj, 1 sila3 zboa najemne za (wynosi). 271. Jeli obywatel bydo, wz (dugi)300 i wonic do niego naj, za 1 dzie 3 PI301 ziarna da. 272. Jeli obywatel wz (dugi) sam naj, za 1 dzie 40 sila3 ziarna da. 273. Jeli obywatel pracownika najemnego302 naj, od pocztku roku303, a do pitego miesica, 6 ziaren srebra na 1 dzie da, (a) od szstego miesica a do koca roku, 5 ziaren srebra na 1 dzie da.
297

pisstum od pessum choroba zwierzca, najprawdopodobniej tzw. koowacizna (bardzo czsta u owiec), wywoana usadowieniem si larwy tasiemca w mzgu zwierzcia, a objawiajca krceniem si w koo (czsto a do padnicia). 298 ana diim (od dium, dum) dos. do wydeptania". 299 idum (sum. a2) rami, sia" lub zapata, paca, gaa", tu zapata za najem" => najemne". 300 is ereqqunt (sum. gi.mar.gid2.da) oznacza duy wz (dos. sum. gid2 dugi"), 4-koowy. 301 parsiktum (sum. PI) jednostka objtoci; PI = 60 sila3 (akad. qa). 302 awil agram (sum. lu2.hun.ga2) dos, czowiek, pracownik wynajty" => najemnik". 303 itu re attim dos. od gowy roku"

274. Jeli obywatel rzemielnika chce naj (jako): zapat [(dla) folusznika304] 5 ziaren srebra, zapat (dla) [tkacza weny305 5 ziaren] srebra, [zapat] (dla) tkacza ptna [5? ziaren] srebra, [zapat (dla)] producenta pieczci306 [5? ziaren sr]ebra, [zapat (dla)] producenta ukw307 [5? ziaren sr]ebra, [zapat (dla)] kowala308 [5? ziaren sr]ebra, [zapat (dla)] cieli309 [5?] ziaren srebra, zapat (dla) garbarza310 [5?] ziaren srebra, zapat (dla) trzciniarza"311 [5?] ziaren srebra,
304 305

alakum (sum. lu2.tug2). kmidum (sum. lu2.tug2.du8.a) znaczenie terminu niejasne. Cz badaczy przyjmuje, i chodzi o powronika" (Finet, s. 131; Szlechter, s. 388), inni widz tu zwykego tkacza" (Borger, s. 74), wykonujcego tkaniny weniane. O ile przeciw drugiej koncepcji wiadczy istnienie innego, podstawowego sowa, oznaczajcego tkacza" iparum, uparum (sum. lu2.u.bar) to brak w owym przepisie waciwego tkacza, podczas gdy wymienione s inne, mniej powszechne profesje zwizane z produkcj i uzdatnianiem tkanin, wydaje si by nieco dziwne. Std zaproponowane tumaczenie opisowe, przeciwstawiajce wytwrc tkanin wenianych tkaczowi ptna" (sum. lu2.gada). 306 parkullum (sum. lu2.bur.gul). 307 sasinnum (sum. lu2.zadim). 308 napphum (sum. lu2.simug). 309 nagrum (sum. lu2.nagar). 310 akapum (sum. lu2.agab). 311 atkuppum (sum. lu2.ad.kid) pracownik produkujcy wyroby z trzciny. Najbliszy znaczeniowo polski termin wikliniarz" usprawiedliwia wprowadzenie terminu trzciniarz" tak ze wzgldu na podobny charakter wytwrczoci, jak i pochodzenie sowa od gwnego surowca poddawanego obrbce.

zapat (dla) murarza312 [5? ziaren sr]ebra, na 1 dzie da. 275. Jeli obywatel (bark) pync pod prd naj, na 1 dzie 3 ziarna srebra zapaty za ni; 276. jeeli (za bark) pync z prdem naj 2 1/2 ziarna srebra zapaty za ni na 1 dzie da. 277. Jeli obywatel bark (o wypornoci) 60 gur naj, na 1 dzie 1/6 (szekla srebra) zapaty za ni da. 278. Jeli obywatel niewolnika (lub) niewolnic kupi i miesic nie upyn zanim (choroba) bennu go313 dotkna314, do sprzedawcy swego tene powrci, a nabywca srebro zapacone odbierze. 279. Jeli obywatel niewolnika (lub) niewolnic kupi i danie (jego/jej) zwrotu bdzie miao miejsce, sprzedawca jego (jej) spraw zaatwi. 280. Jeli obywatel w kraju obcym niewolnika (lub) niewolnic (innego) obywatela kupi, gdy do kraju (ojczystego)315 przyby i waciciel niewolnika (lub) niewolnicy, albo niewolnika swego, albo niewolnic sw rozpozna, (to) jeeli niewolnik lub niewolnica owi (s) Babiloczykami316, bez adnego srebra317 wolno im zostanie dana; 281. jeeli (za) z innego kraju pochodz, nabywca przed bogiem (co do) srebra zapaconego wypowie si
312 313

itinnum (sum. lu2.itim/dim). Chroba zazwyczaj okrelana jako padaczka, epilepsja" lub te grulica". 314 bennu eli-u imtaqut dos. bennu na niego pada". 315 mtum (sum. kalam) kraj (ojczysty)"; sum. kalam oznacza wanie kraj ojczysty" (Sumer i Akad) w przeciwiestwie do terminu kur (po akad. rwnie mtum) wrogi, obcy, grski kraj". 316 mar mtim dos. dzieci kraju" => tubylcy, krajowcy". 317 Czyli bez adnej zapaty.

i waciciel niewolnika lub niewolnicy srebro zapaconekupcowi odda i albo niewolnika swego, albo niewolnic sw odkupi. 282. Jeli niewolnik do pana swego: Nie (jeste) panem moim ty", powiedzia, (za), e (jest) niewolnikiem jego dowiedzie mu si, pan jego ucho utnie mu. Oto (s) wyroki sprawiedliwoci318, ktre Hammurabi, krl potny trwale ustanowi i (ktry) krajowi suszne obyczaje oraz dobre przewodnictwo pozwoli uzyska. Hammurabi, krl wspaniay jam (jest)!, Wobec czarnogowych, ktrych Enlil powierzy mi, (a) wadz pastersk, nad ktrymi Marduk da mi, nie byem niedbay, ani bezczynny319; siedziby bezpieczne wyszukaem im, (od) cikich trosk (ich) uwolniem, sprawiem, e zajaniaa dla nich wiato. Broni potn, ktr Zababa i Isztar podarowali mi, mdroci, ktr Ea mnie obdarzy, moc, ktr Marduk da mi wrogw na grze i na dole320 wytpiem. Zamieszki opanowaem321, spokj krajowi zapewniem. Mieszkacom osad, w yznym stepie322 umoliwiem spokojne zamieszkanie, adnemu awanturnikowi nie pozwoliem niepokoi ich.
318 319

dnt mearim zob. wyej ss. 25-28. ahi ul iddi ramion (bezczynnie) nie opuciem". 320 eli apli dos. na grze i na dole", czyli wszdzie". Okrelenie zgodne z babiloskim punktem odniesienia: na grze", czyli w grze rzek Eufrat i Tygrys (tzn. na pnocy i pnocnym zachodzie) oraz na dole" biegu obu rzek (tzn. na poudniu). 321 qablatim ubelli; ubelli od blum rzdzi, panowa", tu w znaczeniu zapanowa nad". W konsekwencji termin qablatim walki" naley rozumie tu jako walki (wewntrzne)" => zamieszki". 322 aburrum nawodniona, zagospodarowana cz stepu.

Bogowie wielcy zawezwali mnie. Jam jest (zatem) pasterzem troskliwym, ktrego bero jest prawomocne. Cie mj dobroczynny nad miastem mym rozpociera si, w sercu323 mym lud kraju Sumeru i Akadu trzymam. Dziki mej (boskiej) Opiekunce powodzio im si, w pokoju wci rzdziem nimi, mdroci m osaniaem ich. Aby silny sabego nie krzywdzi, aby sierocie (i) wdowie oddana zostaa sprawiedliwo, w Babilonie, miecie, ktremu Anu i Enlil gow jego podnieli (wysoko), w E-sagili, wityni, ktrej jak niebo i ziemia fundamenty s trwae, aby prawo kraju ukierunkowa, aby wyroki324 kraju (susznie) rozstrzygane byy, (aby) pokrzywdzonemu oddano sprawiedliwo, sowa me cenne na steli mej zapisaem i przed posgiem mym Krl Prawa" trwale (j) ustawiem. Jam krl, ktry pomidzy krlami najwikszy jest, sowa moje wyjtkowe, potga moja rwnej nie ma. Na rozkaz Szamasza, sdziego wielkiego nieba i ziemi, sprawiedliwo moja w kraju niechaj rozbynie; z polecenia Marduka, pana mego, zamierzenia moje325 przeciwnika niech nie maj. W E-sagili, ktr miuj, imi moje z szacunkiem po wsze czasy niechaj bdzie wymawiane.
323

utlum dos. ono", zwykle w odniesieniu do kobiet, tu natomiast ma podkrela opiekuczy charakter (matczyny) troski Hammurabiego o swj lud. 324 purus od purusum rozstrzygnicie", tu rozstrzygnicie sdowe" => wyrok". Cay zwrot: purus parsum dos. rozstrzygnicia rozstrzyga" (zob. n. 66) => wyroki wydawa". 325 usuratu-a od usurum rysunek (zapis)" ale te plany, zamierzenia". Poprawne s obydwa tumaczenia: dosowne i przenone. W pierwszym przypadku chodzioby o przeciwnika samego napisu na steli, a w drugim o osob sprzeciwiajc si wyrokom krlewskim.

Czowiek326 skrzywdzony, ktry pozew wnis, przed posg mj Krl Prawa" niech przyjdzie i stel moj potn, zapisan niech przeczyta i sw mych cennych niechaj wysucha. Stela moja spraw (jego) niech objani mu, wyrok swj niech zobaczy, sercu swemu niechaj uly i (powie): Hammurabi (to) pan, ktry jak ojciec rodzony dla ludu jest, poleceniom Marduka, pana swego jest posuszny, wol Marduka na grze i na dole wypeni, serce Marduka, pana swego uradowa i spokj ludowi po wsze czasy zapewni, za krajem rzdzi sprawiedliwie". To niechaj powie i przed Mardukiem, panem mym (oraz) Sarpanitum, pani moj, z caego serca niech (w podzice) pomodli si za mnie. Opiekucze Szedum (i) Lamassum, bstwa wchodzce do E-sagili oraz bstwo Libittum z E-sagili, (chwa) wypowiedzi mej codziennie przed Mardukiem, panem mym i Sarpanitum, pani moj niechaj powikszaj. Na przysze dni, na zawsze krl, ktry w kraju nastanie sw sprawiedliwoci, ktre na steli mej napisaem niech strzee, praw kraju, ktre okreliem327, wyrokw kraju, ktre rozstrzygnem niech nie zmienia, (a) zamiarom moim nie sprzeciwia si. Jeli czowiek ten rozum ma i krajem swym jest zdolny rzdzi sprawiedliwie, na sowa, ktre na steli mej napisaem, niech zwaa oraz (sposb) postpowania (i) prowadzenia si328
326 327

awlum. adinu od dinum; w sensie nadawania ksztatu, poprzez dokonywanie prawidowej interpretacji prawa zwyczajowego. 328 Tumaczenie dosowne; kibsum krok, lad, kroczenie, postpowanie", ridum (dobre) prowadzenie, kierowanie, zmierzanie". Cay zwrot jest do pewnego stopnia rwnoznaczny z okreleniem zwyczaje i obyczaje".

(w yciu), prawo kraju, ktre okreliem, wyroki kraju, ktre rozstrzygnem, stela ta niechaj ukae mu. Poddanym swoim niech odda sprawiedliwo, prawa niech okrela, wyroki im niech rozstrzyga, z kraju swego zego i nikczemnego niech wypdzi, spokj ludowi niechaj zapewni. Hammurabi, krl sprawiedliwoci, ktremu Szamasz prawd (o prawach)329 objawi, jam oto jest! Sowa moje s wyjtkowe, czyny moje rwnych nie maj. Tylko dla gupca s bez znaczenia, mdrego za wiod ku chwale. Jeli czowiek ten na sowa moje, ktre na steli mej napisaem, bdzie zwaa i wyrokw mych nie odrzuci, sw moich nie przeinaczy, zamiarom mym nie przeciwstawi si, czowiekowi temu tak jak mnie, krlowi sprawiedliwoci, Szamasz panowanie330 jego niech przeduy, lud jego w sprawiedliwoci niech prowadzi. Jeli czowiek ten na sowa moje, ktre na steli mej napisaem, nie bdzie zwaa i kltwy moje zlekceway, a kltw bogw nie przestraszy si, za prawa, ktre okreliem, uniewani, sowa moje przeinaczy, zamiarom moim przeciwstawi si, imi moje napisane zatrze, imi swoje napisze, (albo) z powodu kltw owych
329

kintu od kittum prawo, stao, prawda" i w dalszym znaczeniu prawa stae, odwieczne" => prawa zwyczajowe" (zob. wyej ss. 6365). Hammurabi przystpujc do ich okrelania i stosowania w swych wyrokach, zosta przedtem obdarzony przez Szamasza, boga prawa i sprawiedliwoci wiedz, pozwalajc je prawidowo interpretowa. Std wane jest okrelenie objawi" (a nie nieprawidowe podarowa"), ktre wskazuje na charakter inicjatywy boga Szamasza. 330 hattum (sum. gi.pa) dos. bero, symbol wadzy krlewskiej".

innego (do tego) wemie331, czowiek ten czy jest krlem, czy panem, czy gubernatorem332, czy te (kimkolwiek) z ludzi imieniem nazwanych (to): Anum wielki, ojciec bogw, ktry powoa mnie do rzdzenia333, blasku wadzy krlewskiej niech pozbawi go, bero jego niech zamie, losy jego niechaj przeklnie. Enlil, pan wyznaczajcy losy, ktrego rozkaz <jego> jest niezmienny, powikszajcy krlestwo moje, zamieszki nie do opanowania, bunt prowadzcy do upadku jego, w siedzibie jego niech wywoa przeciw niemu, panowanie nieszczsne, dni mao, lata niedostatku, ciemno bez jasnoci, mier w oka mgnieniu334 jako los niechaj mu wyznaczy; ruin miasta jego, rozproszenie ludu jego, krlestwa jego upadek, imi jego i "pami" o nim w kraju nie istniejcymi, przepowiedni sw znaczn niechaj zapowie. Ninlil, matka wielka, ktrej wypowied <jej> w E-kur jest znaczca, ksina udoskonalajca moje owiadczenia, w miejscu karnych procesw i (wydawanych) wyrokw, przed Enlilem niech spraw jego do zego (koca) doprowadzi, (decyzj o) upadku kraju jego,
331

Czyli rozkae to zrobi swemu sudze, aby ewentualnie na niego spady kltwy bogw, jako na bezporedniego sprawc. 332 iakkum (sum ensi2). Termin ten pierwotnie oznacza ksicia", wadc niezalenego miasta-pastwa. Od czasw monarchii Sargona Wielkiego (XXIV w. p.n.e.) i pastwa III dynastii z Ur (XXI w. p.n.e.) okrelano nim ju tylko zarzdcw prowincji, podlegych krlowi (akad. arrum, sum. lugal). 333 nab pale-ia dos. ktry powoa rzdy moje". 334 Tumaczenie dosowne od mt nitil inim. 335 Sumeryjskie nin mona odczytywa po akadyjsku jako rubtum ksina" lub beltum pani".

wyniszczeniu ludu jego, rozpyniciu si ycia jego jak wody, w usta Enlila, krla niechaj woy. Ea, ksi wielki, ktrego wyrocznie <jego> s przodujce336, mdrzec wrd bogw, wiedzcy wszystko337, przeduajcy dni ycia mego, wiedzy i mdroci niech pozbawi go i w amnezj338 niech wprowadzi go, rzeki jego u rde niech zatrzyma, w ziemi jego zbou, rdu ycia ludnoci nie pozwoli wzrasta. Szamasz, sdzia wielki nieba i ziemi, wiodcy wedle porzdku (prawnego)339 ywe istoty, pan ufnoci mej, krlestwo jego niech obali, prawa jego niech nie okreli, drog jego (postpowania) niech zmyli, dyscyplin w armii jego niech unicestwi, wrd przepowiedni jego wrb zowrog o upadku podstaw krlestwa jego i zniszczeniu kraju jego niech umieci dla niego. Decyzja zgubna Szamasza nagle niech dosignie go, w grze spord ywych niech usunie go, w dole (za) pod ziemi dusz340 jego picia341 niechaj pozbawi. Sin, pan nieba, bg-stwrca mj, ktrego moc karania wrd bogw wyrnia si, koron i tron krlewski niechaj odbierze mu, kar cik, zaraz ogromn, ktra z ciaa jego nigdy nie zniknie, niechaj
336 337

ina mahra ilaka dos. na przedzie id". mude mimma um-u dos. wiedzcy co tylko ma nazw". 338 mititum zapomnienie, chaos (myli)". 339 muteir od eerum prowadzi w porzdku, wedug regu i zasad". 340 etemmum (sum. gidim4.gidim4) dusza, duch pomiertny czowieka". 341 Dosownie wody" (m). Chodzi o pozbawienie duszy zmarego ofiar pynnych", libacji", co wedle wierze Babiloczykw byo dla niej najgorsz, wieczn udrk.

zele na niego, dni, miesice i lata panowania jego w cierpieniu i rozpaczy niech si kocz, wrogw krlestwa niech kae mu ujrze, a ycie do mierci podobne za los niechaj mu wyznaczy. Adad, pan obfitoci, zwierzchnik kanaw nieba i ziemi, sojusznik mj, deszcz z nieba, strumienie u rde niechaj odwrci od niego, kraj jego bied i godem niech zniszczy, nad miastem jego gronie niech zagrzmi i kraj jego w boto potopu niech obrci. Zababa, wojownik wielki, syn pierworodny z E-kur, ktry kroczy po prawicy mej, na miejscu bitwy bro jego niech zamie, dni (ycia) w noc (mierci) niechaj mu zmieni i niech sprawi, e wrg nad nim zatryumfuje342. Isztar, pani bitwy i walki, dobywajca mej broni, boska Opiekunka yczliwa, miujca panowanie moje, w sercu swym rozzoszczonym, w gniewie swym wielkim, krlestwo jego niech przeklnie, szczcie jego w nieszczcie niech obrci343, w miejscu bitwy i walki or jego niech zamie, niead (i) bunt niech spuci na, wojownikw jego niechaj pokotem pooy344, krwi ich ziemi niech napoi, stosy trupw onierzy jego w stepie niech porozrzuca, oddziaom jego litoci niech nie okae, lecz je w rce nieprzyjaciela jego w caoci wyda i do kraju wrogiego mu sptane niechaj powiedzie.
342 343

nakir-u eli-u liziz dos. wroga jego nad nim niech postawi". Na pocztku kolumny XXVIII skryba pomykowo powtrnie zapisa ostatni wiersz z kolumny poprzedniej (XXVII 106). 344 liamqit od maqtum upada", temat sprawczy powodowa upadek, obala", czyli na polu bitwy zabija".

Nergal, potny midzy bogami, w walce niezrwnany, pozwalajcy osign mi zwycistwa, orem swym straszliwym, jak ogniem szalejcym wrd trzciny, ludzi jego niech spali, toporem swym potnym niech porazi go i czonki jego jak posek gliniany niechaj rozstrzaska. Nintu, ksina szlachetna krajw, matka, stwrczyni moja, dziedzica niechaj pozbawi go i imieniu jego nie pozwoli zaistnie, (a) lud jego bezpodnym uczyni345. Ninkarak, crka Anu, przemawiajca dla dobra mojego w E-kur, chorob cik, demona (choroby) zej346 , ran bolesn, ktrej nie zagoi (i ktrej) istoty (aden) lekarz nie pozna, ani opatrunkiem (jej) nie wyleczy, (ani) tak jak pocaunku mierci nie usunie, w czonkach jego niechaj spowoduje i dopki ycie w nim si tli, po swej mskiej sile niechaj rozpacza. Bogowie wielcy, nieba i ziemi, bstwa Anunnaki wszystkie razem, opiekucze (bstwo) Szedum, bstwo Libittum ze wityni E-babbar, jego samego, nasienie jego, kraj jego, onierzy jego lud jego i zastpy jego, kltwami zgubnymi niechaj przekln. Kltwami tymi, Enlil poprzez sowa swe, ktre s niezmienialne, niechaj przeklnie go i rycho niechaj go dosign.
345

ina qerbit nii-u zr awiltim la ibnidos. pord ludzi jego, nasienia ludzkiego nie stworzy". 346 asakkum lemnum dos. Asakkum zego". Demony Asakkum, zwykle z okreleniem lemnte (ze") odpowiedzialne byy za cik, czsto mierteln chorob, ktr okrelano tym samym sowem asakkum. Niewykluczone, i chodzi o rodzaj miertelnej gorczki" => febry".

You might also like