Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №1

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ
Öóâðàë 32 2011 îí, Íýãä¿ãýýð ñàð ¹1
ÀÃÓÓËÃÀ
ÕÓÓÄÀÑ
Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Õóóëü òîãòîîìæèéã ñèñòåì÷ëýõýä Ìîíãîëûí
õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí îíîë,
ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë 5
Mîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áàãø,
ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä

Íýýëòòýé áîëîí õààëòòàé êîìïàíèä õÿíàëòàà
õàäãàëàõ êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì 17
Õóóëü ç¿éí äîêòîð, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí
ñóðãóóëèéí äýä ïðîôåññîð Á.Àìàðñàíàà

Øèëæèõ õºäºëãººí áà Ìîíãîë Óëñ 25
Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ ãàçðûí
äýä äàðãà, õóóëü ç¿éí äîêòîð Õ.Ãýðýë÷óëóóí

Ìîíãîëä òàíãàðãàòíû ø¿¿õ õýðýãòýé þó
(ÀÍÓ, ÎÕÓ-òàé õàðüöóóëñàí àíàëèòèê òîéì) 32
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, äîêòîðàíò
×.Õîñáàÿð

Èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí çàðäàë 43
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø,
äîêòîðàíò Ä.Õóÿã
Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà áà

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü 48
¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû
ìýðãýæèëòýí ýðõ ç¿éí ìàãèñòð Ï.Íàðàíáàÿð
¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû
õóóëèéí çºâëºõ, ªìãººëºã÷ Á.Áîëäáààòàð

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ
àñóóäàë, òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë, öààøèä àíõààðàõ
çàðèì àñóóäàë 54
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð À.Ò¿âøèíòóëãà
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí
òóëãàìäñàí àñóóäàë 73
Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí ÕÇÑ-èéí
Õóóëü ç¿éí êëèíèê òºâèéí ýðõëýã÷ Ì.Àðèóíàà
Ñóäàëãààíû òàéëàí

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé
õóóëèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýãëýæ áóé
ïðàêòèê 80
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí

¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éë áîëîí Èðãýíèé õóóëèéí
õîëáîãäîõ çààëòóóäûí õýðýãëýý 109
ÕÇ¯Õ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð Á.Òýì¿¿ëýí

Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ
õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî 114
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ø¿¿õèéí Òàìãûí õýëòñèéí
äàðãà Ñ.ªìèðáåê

Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä
òàâèõ ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí òàëààð 120
Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ßë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ õýëòñèéí äàðãà,
õóóëü öààçûí èòãýìæèò çºâëºõ Ö.Ìºíõáàò

Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð
Óëñ òºðèéí íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý áà

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õÿíàëò 123
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòàí
Ï.Áàòòóëãà

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 133
Vol.32 January 2011 NO.1
CONTENTS
PAGE
Article

Theoretical and Practical Importance of Historical
Compiled Laws of Mongolia to Systemize Legislation 5
Chimid.B, Ph.D, Labour’s Hero of Mongolia,
People’s Tutor and Merited Lawyer
A Mechanism of Company Law to Keep Control in

Public and Private Company 17
Amarsanaa.B, Ph.D, School of Law,
National University of Mongolia
Movement and Mongolia 25

Gerelchuluun.Kh, Ph.D, Vice-Chief, Authoriry in
Charge of Foreign Citizenz and Citizenship Issues
Does in Mongolia Need an Assize? 32

Khosbayar.Ch, Ph.D candidate, Judge of Court of
Sukhbaatar District
Expenses of Litigation of Civil Case 43

Khuyag.D, Ph.D candidate,
Lecturer of School of Law, National University of
Mongolia

Referendum and the Constitution of Mongolia 48
Naranbayar.P, LLM, Specialist of National Development
and Reform Committee,
B.Boldbaatar, Legal Advisor of National
Development and Reform Committee
Issues on Using Land on Specially Guarding Natural

Territories and Its Difficulties 54
Tuvshintulga.A, LLM, Researcher of Administrative and
Humanitanian Law Sector, National Legal Institute
Technological Pressing Issues on Legal Clinic

Training 73
Ariunaa.M, Head of Legal Clinic Center, School of Law,
“Otgontenger” University
Research Report

Practice of Using Law on Civil Procedure in Court of
First Instance 80
Research Report by National Legal Institute
Notes

Using of Section 34.1.11. of Law on Securities
Market and Related Provisions of Civil Code 109
Temuulen.B, Ph.D, Head of Civil and Economic Law
Sector, National Legal Institute

Responsibility System to Secure Independence 114
Umirbek.S, LLM, Head of Judicial Department,
Court of Bayan-Ulgii Aimag
Legal Regulation on Public Prosecutor’s Supervision

in Inquiry of Administrative Offence 120
Munkhbat.Ts, Prosecutor of
Metropolitan Prosecutors Office

Students Notes
A Contract Concluded Political Party and Its Legal

Regulation and Supervision 123
Battulga.P, Student of School of Law,
National University of Mongolia
The 100the Anniversary of the Justice Sector 133

ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÃ ÑÈÑÒÅÌ×ËÝÕÝÄ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÓÓËÜ
ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ Ò¯¯ÕÝÍ ÝÌÕÒÃÝËÈÉÍ ÎÍÎË, ÏÐÀÊÒÈÊÈÉÍ
À× ÕÎËÁÎÃÄÎË*
Ñýäýëò. Ýçýí ×èíãèñèéí ¿íäýñëýñýí Èõ

Ìîíãîëûí òóëãàð òºðººñ ýä¿ãýý õ¿ðòýëõ
“Ìîíãîëûí õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýë”-
èéã Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíààãèéí ñàíàà÷èëãààð
ò¿¿íèé óäèðäñàí ñóäëàà÷äûí áàã ýðõëýí áýëòãýæ
àíõ óäàà õýâëýí ãàðãàâ. Ýíý íü ºìíºõ áîëîí ºíºº
¿åèéíõýíèé ýðõ ç¿éí ñî¸ë ò¿¿õèéí ºâ ñàí áîëîí
õîé÷ ¿åäýý çàëãàìæëàãäàí ¿ëäýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
äàâòàãäàøã¿é ÷óõàë àãøíûã òîõèîëäóóëàí
“Õóóëü òîãòîîìæèéã ñèñòåì÷ëýõýä Ìîíãîëûí
Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí îíîë, õºäºëìºðèéí áààòàð,
ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë” ãýñýí ñýäâýýð àðäûí áàãø, ãàâüÿàò
èëòãýõèéã Õ¿ðýýëýíãèéí ç¿ãýýñ íàäàä äààëãàñàí õóóëü÷, äîêòîð,
ïðîôåññîð Á.×èìèä
þì.
Ýä¿ãýý òîëèëóóëæ áóé ò¿¿õýí ýìõòãýë òóñ á¿ð 592-701 í¿¿ð áóþó
á¿ãä 10335 í¿¿ð õóóäàñòàé 16 áîòü; õàìàðñàí õóãàöàà íü 800 ãàðóé æèë
áîëîõûí ó÷èð ýìõòãýë òóñ á¿ðèéí àãóóëãà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãîö
ñîíèðõîë òàòàì áàðèìò ñýëò, îëîí ç¿éë à÷ õîëáîãäëûã îíîæ, áàãòààæ
ºã¿¿ëýõ áîëîìæ ìºõºñ áèëýý. Íýãýíò “ñèñòåì÷ëýë”, “ýìõòãýë” ãýäãèéã
õºíäºæ áàéãàà ó÷èð “õóóëü òîãòîîìæèéí ñèñòåì÷ëýë” õèéãýýä “ò¿¿õýí
ýìõòãýë” ãýäýã õîñ îéëãîëòûí ó÷èð õîëáîãäëûí òóõàé øóóäõàí, òîâ÷
ºã¿¿ëüå.
Íýã. Õóóëü òîãòîîìæèéí ñèñòåì÷ëýëèéí àãóóëãà
1.1. Õóóëü òîãòîîìæèéã “òîãòîëöîîæóóëàõ” (“ñèñòåì÷ëýõ”) ãýäýã

îíö ñîíèðõîëòîé ñýäýâ. Ïðàêòèêèéí õóâüä òàñàëäàøã¿é, äóóñàøã¿é
¿ðãýëæëýõ, òºð óëñûí ÷óõàë ìýðãýøëèéí àæèë, óãòàà áîë çàðèì
òàëààðàà õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýë ìºí. Òóõàéëáàë,
õóóëü òîãòîîìæèéã ýðýìáýëæ öýãöëýõ, íèéòëýõ àæëûí íýãýí õýëáýð
áîëîõ àëèâ íýãýí àëáàí ¸ñíû ýìõòãýë áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ íü àãóóëãààðàà
òºðèéí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é õýñýã** þì. Òýð íü
ñèñòåì÷ëýõ, ýìõòãýëòýé áàñ õîëáîîòîé.
* Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, ШУА-ийн Философи, социологи, эрх зүйн хүрээлэн, МУИС-
ийн Монголын төр, эрх зүйн түүхийн судалгааны төв хамтран 2010 оны 9 дүгээр сарын 16-ны
өдөр зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний хуралд тавьсан илтгэл.
** Хууль, эрх зүйн бусад акт гаргах ажиллагааг:
• Санаачлах;
• хэлэлцэх;
• батлах;

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹1(32)
1.2. Ñèñòåì÷ëýõ íü îíîë àðãà ç¿éí õóâüä áýëýí çýëýí õýë÷èõýýð
æîð áàéõã¿é. Ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, ïðàêòèêèéí áîëîí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõýýõýí õ¿÷ ñîðüñîí íàðèéí ò¿âýãòýé àæèë. Áèä
ÿàì, òàìãûí ãàçàðò “êîäèôèêàòîð” ãýõ õóóëü, çàðëèã ãýõ÷èëýíã çîõèõ
àíãèëëûí äàãóó øîøãîëîæ (“êàðòàëæ”), “øèâæ” ëàâëàãàà ºãäºã îðîí
òîî ÷ áàéäãèéã ìýäíý. Ò¿¿íèé ýðõýëäýã àæèë íü ñèñòåì÷ëýëèéí àíõàí
øàòíû ãýæ áîëîõ íààä çàõûí ýãýë áºãººä ÷óõàë àæèë þì. Õàðèí ýíý
àæëûã ìàíàéõàí “ñèñòåì÷ëýë” ãýæ îéëãîîä áàéäàã. Çàðèì íýã øèíæ
áàéâ÷ õàðààõàí òèéì áèø ë äýý!
Òýãâýë õóóëü òîãòîîìèéí ñèñòåì÷ëýë ãýäýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû
îíîë íîìä ñóóðèëñàí, ýðõ ç¿éí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, çàäëàí øèíæëýõ,
àíãèëàí ñóäëàõ, òîäîðõîé øàëãóóðààð á¿ëýãëýõ, íýãòãýõ, õàðüöóóëàí
¿çýæ íýãäýë, çºð÷èëäººí, õèéäýë, äàâõàðäëûã òîäîðõîéëîõ, çºð÷ëèéã
àðèëãàõ áóþó ò¿¿íä øóóä ÷èãëýñýí ñóäàëãàà-áîëîâñðóóëàëò-øèéäâýð
ãàðãàõ àæèë ãýæ áîëíî.
¯¿íýýñ àðàé õÿëáàð÷èëñàí òîäîðõîéëîëò ÷ áàéäàã. Îðîñûí ýðäýìòýí
Ò.Â.Êàøàíèíà “Ýðõ ç¿éí àêòóóäûí ñèñòåì÷ëýë ãýäýã áîë ¿éë÷èëæ áóé
õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ýìõëýí öýãöýëæ, óÿëäàí çîõèöîëäñîí
íýãäìýë òîãòîëöîî áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà ìºí” ãýñýí áàéíà. Ýíý íü
çºâõºí õ¿÷èí òºãºëäºð àêòûí ýìõòãýëèéí ÿâöóó (òåõíèêèéí) òàëààñ
íü õàðñíààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.
Òýãâýë ñèñòåì÷ëýëèéã äýýð äóðäñàí ºðãºí óòãààð îéëãîîä ò¿¿õýí
ýìõòãýëèéí à÷ õîëáîãäëûã çºâ õîëáîí ¿çýõ íü ÷óõàë áîëíî.
Õóóëü òîãòîîìæèéí ñèñòåì÷ëýë íü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ¿íäýñëýíý.
ªðãºí óòãààðàà õóóëü, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ò¿¿íèéã îéëãîæ áóé
íèéãìèéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð, õýðýãëýæ áóé ïðàêòèêèéã á¿õýëä íü ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîî ãýæ ¿çäýã. Èéìä ¿å ¿åèéí õóóëü õýðýãëýæ, îéëãîæ
èðñýí áàéäàë ÷ ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí òàíèí ìýäýõ¿éí ñóóðü áîëíî.
1.3. Ñèñòåì÷ëýëèéí òºðºë, õýëáýð îëîí ÿíç áèëýý. Òýð íü èæ

á¿ðýí (èíñòèòóò÷èëñýí, ñýäýâ÷èëñýí), äàãíàñàí, õîëèìîã; àëáàí ¸ñíû
áà àëáàí áóñ; ìýðãýæèë-òåõíèêèéí, øèíæëýí áîëîâñðóóëàëòûí,
ò¿¿õ÷èëñýí, õýñýã÷èëñýí, õýðýãëýýíèé, ñóäàëãààíû ãýõ÷èëýí õàìðàõ
õ¿ðýý, ñýäýâ, çîðèëãî, çîðèóëàëò, õ¿÷èí ÷àäàë, à÷ õîëáîãäëûí õóâüä
îëîí õýëáýð ä¿ðñòýé.
• нийтлэх буюу олон нийтэд болон гүйцэтгэгчдэд сонордуулах гэсэн дөрвөн бичил
үед хувааж журамлан хуульчилж зохицуулдаг. Зарим талаараа ХТҮА-ны үргэлжлэл
гэсний учир үүнд оршино.
Хуулийг нийтэд (хүмүүс, хуулийн этгээдэд) хүргэж сахин биелүүлэх, хэрэглэхийн тулд
гаргадаг болохоор ийнхүү нийтлэх нь үзэмжийн бус, харин хууль гаргах ажиллагааны
зайлшгүй гүйцэтгэх ажил байдаг. Нөгөө талаар хууль тогтоомж аль болох тогтвортой байвал
зохих хэдий ч нийтэд нь бүхэлтгэн үзвэл амьдралын эрхээр өдөр бүр хэрэглэгдэж, хуучирч,
өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэх зэргээр мөнхийн хөдөлгөөнд байх учир тэдгээрийг эмхлэн цэгцэлж,
системчлэн нийтэлж, шинэтгэж байх шаардлагатай байдаг. Энэ ажлыг Засгийн газар, яам,
агентлаг, газар хэлтэс, эрдэм шинжилгээ, судалгааны албад, мэргэжилтнүүд эрхэлдэг.

Кашанина, Т.В. (2007) Юридическая техника Москва. ЭKSMO education. ñ.307.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
Õî¸ð. Ñèñòåì÷èëñýí ýìõòãýëèéí òóõàéä
2.1. Õýðýãëýýíèé áîëîí ñóäàëãààíû, ò¿¿í÷èëýí òåõíèêèéí áîëîí

áîëîâñðóóëàëòûí çîðèóëàëòòàé ñèñòåì÷ëýëèéí íààä çàõûí íèéòëýã
¿ð ä¿í íü õóóëü òîãòîîìæèéí, ýñõ¿ë õóóëü òîãòîîìæ, ýðõ ç¿éí áóñàä
àêòûí ýìõòãýë ìºí.
2.2. Õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýëèéã áýëòãýõ çîðèëãî, ¿íäñýí

àðãààð íü: Íýãä¿ãýýðò, ñèñòåì÷èëñýí áóþó òîãòîëöîîæóóëñàí ýìõòãýë,
õî¸ðäóãààðò, ò¿¿õýí ýìõòãýë ãýæ õî¸ð èõ õýñýãò õóâààæ áîëíî.
2.3. Ñèñòåì÷èëñýí ýìõòãýëèéã áýëòãýõýä à) òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ

(èíêîðïîðàöè), á) òºðºëæ¿¿ëýí õóóëü÷ëàõ (êîäèôèêàöè) õî¸ð ¿íäñýí
àðãûã õýðýãëýíý. Ýíý á¿õýí ýðòíèé Ðîìûí ýðõ ç¿éãýýñ óëàìæëàëòàé
ãýäýã.
¯éë÷èëæ áàéãàà õóóëü, õýì õýìæýýíèé àêòûã òîäîðõîé
äýñ äàðààëàëä îðóóëæ, ýðýìáëýí ýìòõãýæ íèéòë¿¿ëýõèéã
òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ (èíêîðïîðàöèÿ) ãýíý. Òºðºëæ¿¿ëæ íýãòãýõ
íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ñèñòåì÷èëýõ ýíãèéí àðãà ìºí. Òýð íü äîòðîî
á¿õýëä íü íýãòãýõ, ñýäýâ÷ëýí íýãòãýõ çýðýã îëîí õýëáýðòýé.
ªìíºõ òîãòîëöîîíû ¿åä “ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëü
òîãòîîìæèéí ñèñòåì÷èëñýí á¿ðýí ýìõòãýë”-èéí 7 áîòèîñ (4 íü
íèéòëýãäñýí) ãàäíà ¯íäñýí õóóëü, çàñàã çàõèðãàà, àæ ¿éëäâýð,
õºäºº àæ àõóé, èõ áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîî, øèíæëýõ óõààí, àðäûí
áîëîâñðîë, ñî¸ë ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, áàòëàí õàìãààëàõ, õýâ
æóðìûí, áèåèéí òàìèð ñïîðòûí çýðýã íèéãìèéí õàðèëöààíû áîëîí
ýðõ ç¿éí çîõèõ ñàëáàð, äýä ñàëáàðààð àíãèëæ ýðýìáëýñýí îëîí ç¿éë
ýìõòãýë ãàðãàí õýðýãëýæ èðñýí ò¿¿õòýé. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ
2008 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëü òîãòîîìæèéí ñóãàëáàð õóóäàñòàé 4
áîòü ýìõòãýëèéã “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü” íýðýýð õýâëýí ãàðãàñàí íü
õýðýãëýýíèé òàëààñàà èõýýõýí ÷óõàë äîðâèòîé á¿òýýë áîëñîí. Èéì
àæèë öààøèä ¿ðãýëæëýõ ë áîëíî.
Ãýõäýý òýð á¿õýí ò¿¿õýí áóñ õýðýãëýýíèé áîëîí ñóäàëãààíû
çîðèóëàëòààð ãàðãàñàí ãîë òºëºâ õ¿÷èí òºãºëäºð àêòûí íýãòãýë áàéâ.
2.4. Òºðºëæ¿¿ëýí õóóëü÷ëàõ (êîäèôèêàöè) ÿâäàë õóóëü òîãòîîìæèéã

ñèñòåì÷èëýõ ºíäºð òºâøèíä õ¿ðñýí ¿íäñýí àðãà ìºí.
Ýðõ ç¿éí òîäîðõîé ñàëáàðò õàìààðàãäàõ õýì õýìæýýí¿¿äèéã çîõèõ
òºðºë, õýñãýýð àíãèëàí áîëîâñðóóëæ, íýãäìýë íýã àêò áîëãîí áàòàëæ
ãàðãàõûã àðãûí õóâüä õóóëü÷ëàõ (êîäèôèêàöèÿ) ãýäýã.

Инкорпорация-багтаах, нэгтгэх гэсэн грек гаралтай үг ажээ. Эрх зүйн материалыг ямар
нэгэн өөрчлөлтгүйгээр тодорхой дэс дараагаар нэгтгэхийг хэлдэг байна.

Кодификация (codex)-хуулиудын эмхтгэл, (tacio)-хийх гэсэн латин гаралтай үг ажээ. Кодекс гэж
нэгэн салбар эрх зүйд хамаарагдах хуулиудыг тодорхой тогтолцоонд оруулан эмхтгэхийг
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹1(32)
Ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä åðäèéí ýìõòãýë áèø Ýð¿¿, Èðãýí, Õºäºëìºð, Ãààëü,
Òàòâàðûí ãýõ ìýò òºðºëæñºí íýã õóóëü (êîäåêñ) áèé áîëäîã.
2.5. Òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ, õóóëü÷ëàõ õî¸ð çàð÷ìûí ÿëãààòàé:

- Àæèë õýðãèéí õóâüä òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõýä óðüä áàòëàãäñàí
õýì õýìæýýí¿¿äèéã ýìõëýí öýãöëýõèéã ãîë áîëãîäîã. Òýãâýë
õóóëü÷ëàõàä õîöîðñîí õýì õýìæýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õóó÷èðñàíûã
çàñàæ ñàéæðóóëàõ, õîîðîíäîî çºð÷èëäñºíèéã áîëîí õèéäëèéã
àðèëãàõ, íèéãìèéí øèíý õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øèíý õýì õýìæýýã
áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéíý. Ýöýñò íü õóóëü òîãòîîõ æóðìààð áàòàëæ
ãàðãàäàã. Íýãýí ç¿éë “øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í” ãàðãàõ ãýñýí ¿ã;
- Òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ, õóóëü÷ëàõ õî¸ð íü çîðèëãîîðîî
ÿëãààòàé. Íýãòãýõäýý òóõàéí ¿åä áàéãàà õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäàëæ,
õýðýãæ¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ áóþó “ãàðûí àâëàãà” áîëãîõ çîðèëò
òàâüäàã. Õàðèí òºðºëæ¿¿ëýí õóóëü÷ëàõäàà øèíýòãýõ (øèíýýð
áîëîâñðóóëàí óëìààð øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë òîãòîëöîîíä îðóóëàí
áàòëàõ)-èéã ãîë çîðèëò áîëãîäîã. ¯¿ãýýðýý õóóëü÷ëàõ íü íèéãìèéí
õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëòûã õàíãàõ
äàâóó à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã ãýõ çýðãèéã ëàâøðóóëàí ºã¿¿ëæ áîëíî.
Ýíý á¿õýíä ò¿¿õýí ýìõòãýë ãîë ñóóðü, “¿íäñýí ò¿¿õèé ýä” íü áîëæ
ºãäºã.
Ãóðàâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí òóõàéä
3.1. Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã èéíõ¿¿ ñèñòåì÷ëýõýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé

ýðõ ç¿éí ºâ ñàíã áýõæ¿¿ëæ, óëñ îðíûã õóóëèàð æîëîîäîõ óëàìæëàë,
øèíýòãýëèéã çºâ çîõèñòîé õîñëóóëàõ çîðèëãîîð îí äàðààëñàí áóþó
ò¿¿õýí ýìõòãýë õýâëýí ãàðãàäàã.
Õóóëü, çàðëèã áîëîí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí áóñàä àêòûã
òýäãýýðèéí áàòëàãäñàí îí, ñàð, ºäºð, äýñ äóãààðûã áàðèìòëàí ýìõòãýí
íèéòë¿¿ëñíèéã îí äàðààëñàí (ò¿¿õýí) ýìõòãýë ãýäýã.
Ýíý áîë ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ýìõòãýí öýãöëýõ àæëûí ýíãèéí õýëáýð
ìýò áîëîâ÷ íàðèéí ò¿âýãòýé áºãººä öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñèñòåì÷ëýõ
óðüäà÷ íºõöºë áîëäîã.
3.2. Õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýë àëáàí ¸ñíû áà àëáàí

¸ñíû áóñ õî¸ð ÿíç áàéäàã. Õóóëü òîãòîîõ áîëîí ò¿¿íýýñ ýðõ îëãîãäñîí
áàéãóóëëàãà (ÓÈÕÒÃ, ÕÇÄÕß, ÕÇ¯Õ) àëáàí ¸ñîîð ýðõëýí õóóëü
íèéòëýõ àðãà æóðìààð óóë àêòûí áàòëàãäñàí îí, ñàð, ºäºð äàðààëàí
àëáàí òîãòìîë ñýòã¿¿ëä íèéòýëæ áóéã àëáàí ¸ñíû ãýíý. Îëîí àêòûã îí,
хэлдэг байна. Тэгэхдээ жирийн техникийн чанартай цуглуулж эмхтгэсэн биш, харин эмхтгээд
төрөлжсөн хууль болгож эрх бүхий байгууллагаас баталсан байх тул “хуульчлах” гэжээ.
(Дамдинсүрэн.Ö, Лувсандэндэв.À (1967) Орос монгол толь. Уб., 1.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
ñàð, äàðààëñíûã ò¿¿õýí ãýõ òàëòàé þì. ¯¿ãýýðýý àëèâ íýãýí õóóëèéí
àëáàí ¸ñíû ýõèéã òóñãàéëàí õýâëýæ ãàðãàõààñ ÿëãààòàé.
3.3. Ìîíãîë óëñ îð÷èí ¿åèéí õýâëýëèéí òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð

õóóëü òîãòîîìæèéí àëáàí ¸ñíû ýìõòãýë (“Àëáàí ñýòã¿¿ë”)-èéã 1926
îíîîñ ºäãºº õ¿ðòýë áàðàã òàñðàëòã¿é õýâë¿¿ëæ èðñýí ò¿¿õòýé:
• “ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí àëáàíû ñýòã¿¿ë” Çàñãèéí ãàçðûí
1925 îíû 14 ä¿ãýýð õóðëûí òîãòîîë ¸ñîîð 1926 îíû 3 äóãààð
ñàðààñ 1930 îí äóóñòàë 57 áîòü;
• 1931-1939 îíä “ÁÍÌÀÓ-ûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä áà ÑíÇ-
èéí õóóëèóä õèéãýýä òóøààëóóäûã ýìõòãýí õàâñðóóëñàí ñýòã¿¿ë”
90 áîòü;
• 1941-1970 îíä “ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëûí
ýìõòãýë”;
• 1971 îíîîñ 1990 îíû ýöýñ õ¿ðòýë “ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü, çàðëèã,
òîãòîîëûí ýìõòãýë”;
• 1991 îíîîñ “Òºðèéí ìýäýýëýë” íýðòýéãýýð ºìíºõºº çàëãàìæëàí
ºíººã õ¿ðòýë çàëãàìæëàãäàí ãàð÷ áóé àæ.
Àëáàí ñýòã¿¿ëèéí íèéòëýë íü çîðèóëàëòààðàà ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí

ñîíãîäîã õýëáýð áóñ. Õóóëü íèéòëýõ óðñãàë àæëûí ¿ð ä¿í áºãººä
îí, ñàð, äýñ äóãààð, äàðààëàí íèéòëýãäñýíýýðýý õýäýí àðâàí æèëèéí
äàðàà îí äàðààëñàí ýìõòãýëèéí áàéäàëä ¿íýëýãäýõ íü áèé. Ãýâ÷ àëáàí
ñýòã¿¿ë áóþó ºíººãèéí íýðýýð “Òºðèéí ìýäýýëýëä”:
• Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýð
• Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã
• Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë
• ÓÄØ-èéí òàéëáàð, òîãòîîë
• ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ä¿ãíýëò òýðã¿¿òýí çýðýã õýì õýìæýýíèé
àêòóóäààñ ãàäíà øàãíàëûí, òîìèëîëòûí ãýõ çýðýã çàõèðàìæèëñàí
íýã óäààãèéí (õýì õýìæýýíèé áóñ) àêòóóä íèéòëýãääýã. Ýíý óòãààð
“ñîíãîäîã”, ò¿¿õýí ýìõòãýë ãýõ õàðààõàí áîëîìæã¿é.
3.4. Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð áóþó

ñîíèðõîí ñóäëàà÷èä (ýðäýìòýä)-ûí ñàíàà÷èëãààð ò¿¿õèéí á¿õýë á¿òýí
¿å, ò¿¿õýí òîäîðõîé ¿å øàòíû õóóëü òîãòîîìæèéã íèéòýä íü öóãëóóëæ,
ñóäàëæ ýìõëýí îí, ñàð, äóãààð äàðààëàí öýãöýëæ õýâëýí ãàðãàñíûã îí
äàðààëñàí áóþó ò¿¿õýí ýìõòãýë ãýæ íýðëýâýë á¿ðýí óòãàä íü òîõèðíî.
Åðºíõèéäºº ìàíàé óëñûí ò¿¿õèéí çîõèõ ¿å øàòóóäàä ñóäëàà÷èä
áà ñîíèðõîã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ ýðõ ç¿é, õóóëü òîãòîîìæèéí çàðèì
ñàëáàð ÷èãëýëýýð ñýäýâ÷èëñýí ò¿¿õýí øèíæòýé ýìõòãýë¿¿ä ãàðãàñàí
íü öººíã¿é. Ò¿¿õ÷ Ä.Íàñàíáàëæèð àãñíû “Àðäûí çàñãààñ 1921-1924
îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýý” (ÓÁ.,1954); “ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ, Áàãà

Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлт нь төрийн гол хуулийг тайлбарласан утгаараа зөвхөн
“хэрэглэсэн бус”, даган баримтлах, хэм хэмжээний ач холбогдолтой гэж үзэж болох буй заа.
10 ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹1(32)
Õóðëûí òîãòîîë. ¯íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä” (ÓÁ., 1956) îí, Ý.Àâèðìýä.
“ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü ò¿¿íä õîëáîãäîõ ýðõèéí àêòûí ýìõòãýë”
(2 áîòü 1970, 1974) ãýõ ìýò ò¿¿õýí øèíæòýé ýìõòãýë ãàðãàñàí. Òýð
á¿õýí “ò¿¿õýí” áîëîâ÷ “á¿ðýí” ýìõòãýë õàðààõàí áèø áàéâ.
Áè÷ìýë õóóëèéí áàÿëàã óëàìæëàëòàé îðíóóäàä ¿å ¿å çîðèóä èõ
õ¿÷ öàã, ýðäýì óõààí ãàðãàæ áýëòãýí õýâë¿¿ëñýí ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí
öóâðàëóóä õàäãàëàãäàæ, áàÿæèæ áàéäàã. Ìàíàé õîéä õºðøèä
Ñåïðàíñêèéí 1910-ààä îíä ýðõëýí ãàðãàñàí “Ñâîäú çàêîíîâ Ðîññèéñêîé
Èìïåðèè” ãýñýí öóâðàë áàéäãèéã áèä ìýäíý.
Èéì ìàÿãèéí ýìõòãýë Ìîíãîëä ºäãºº àíõ óäàà ãàðëàà. Ýíý áîë
Ìîíãîë òºð ¸ñíû îðøèí õºãæñºí ò¿¿õèéí 804 æèëèéã õàìàðñíààðàà
õîñã¿é ãýæ õýëáýë äàðóó áèø áîëîõã¿é áóé çàà. Õàðèí ýíý íü ìýäýýæ
àíõíû îðîëäëîãî òóë àâàõûí çýðýãöýý “ãýýõ” þì ÷ áèé áàéõ. Ãýëýý
÷ ò¿¿íèéã ò¿¿õýí õèéãýýä øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë-òàíèí ìýäýõ¿éí,
ò¿¿í÷èëýí õóóëü òîãòîîõ, õýðýãëýõ àæèë õýðãèéí àëü àëèíä ÷óõàë
¿ð íºëººòýé ãýæ îéëãîæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ 16 áîòèä ¿å ¿åèéí õóóëü
òîãòîîìæîîñ ãàäíà “õóóëèéã îðëóóëàí ãàðãàñàí” õýäýí ÿíç àêò ò¿¿õýí
äàðààëëààð íýãòãýãäýí îðñîí áîëíî. Íèéòýä íü íýðëýí ¿çâýë òýäãýýðò:
1. Õóóëü;
2. Öààç;
3. Õààíû çàðëèã;
4. Îëîí óëñûí ãýðýý ;
5. Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí Çàðëèã (1924-1951 îí
õ¿ðòýë áàéñàí);
6. Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí Çàðëèã (1992 îí õ¿ðòýë
àæèëëàñàí);
7. Àðäûí Èõ Õóðëûí Òîãòîîë (1992 îíû 7 äóãààð ñàð õ¿ðòýë
áàéñàí);
8. Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîë;
9. Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîë (1924-1951 îí
õ¿ðòýë áàéñàí);
10. Çàñãèéí ãàçðûí ýðõëýõ òîâ÷îîíû òîãòîîë (1924-1932 îí
õ¿ðòýë àæèëëàñàí);
11. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîî, Àðäûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí
õàìòàðñàí õóðëûí òîãòîîë;
12. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä (ÓÒÒ)-èéí òîãòîîë;
13. Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí òîãòîîë;
14. Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí
õàâñàðñàí òîãòîîë;
15. Öàõèëãààí ìýäýý;
16. Çààâàð;
17. Ä¿ðýì;
18. Áè÷èã, áè÷ýýñ ãýñýí íýð á¿õèé 5930 áàðèìò áè÷èã
õýâëýãäæýý.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é 11
ßàãààä èéì îëîí ÿíç íýð, çýðýã á¿õèé áàðèìò îðñíûã òóñ á¿ðò íü
æè÷ òàéëáàðëàâàë îéëãîìæòîé áîëíî. Õàðèí ýíä öóõàñ òîäðóóëàõàä
“öààç” ãýõ àêò íü õààíò çàñãèéí ¿åèéí õóóëèéí íýðøèë áàéñàí àæ.
Õàðèí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí áîëîí ìºí Òºâ õîðîî,
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí õàâñàðñàí ò¿¿í÷èëýí Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä õèéãýýä Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí õàìòàðñàí õóðëûí
òîãòîîë çýðýã íü òóõàéí ¿åèéí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë óãòàà äàíãààð
ýðõ áàðèã÷ íàì õèéãýýä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí äýýä áàéãóóëëàãûí
á¿ðýí ýðõýä áàéñíààñ ¿¿äýëòýé ó÷èð “îðõèëã¿é ñîíãîæ” îðóóëñàí
áàéíà. Õààíò çàñãèéí ¿åä äàãíàñàí õóóëü öººí, òºðºëæñºí õóóëü
á¿ð ÷ áàéãààã¿é àæ. Èéìä õààä íî¸äûí çàðëèã, òóøààë áîëîí òóõàéí
íóòàã îðîíä çàðëèã, òóøààëûí àäèë õ¿÷èíòýé äàãàæ ìºðäºæ áàéñàí
÷óõàë áè÷èã áàðèìòûã îðóóëñàí íü ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí ýõ ñóðâàëæèéí
õóâüä çîõèõ ¿íý öýíýòýé ãýæ ¿íýëñýíä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë õóóëü
òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéã äàãíàæ ýðõýëñýí èíñòèòóöè ÿëãàðàí ãàðààã¿é
õîëèìîãäóó áàéñíû ¿ð äàãàâàð ãýæ áîëíî. Õàðèí õóóëü òîãòîîìæ
ãýäãèéã æèíõýíý óòãààð íü áóþó “õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà”-ààñ
áàòëàí ãàðãàñàí õóóëèéí äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé ýðõ ç¿éí àêò (ÓÈÕ-
ûí õóóëü, òîãòîîë) ãýñýí óòãààð îéëãîæ õýðýãëýõ áîëñîí 1990 îíîîñ
õîéøõè ¿åä õàìààðàõ ýìõòãýë¿¿äýä çºâõºí õóóëü, Áàãà, Èõ Õóðëûí
òîãòîîë, õóóëèéí àäèë õ¿÷èíòýé Îëîí óëñûí ãýðýýã îðóóëñíûã îíöëîí
õýë¿¿øòýé.
Äºðºâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí à÷ õîëáîãäëûí òóõàéä
Îëíîî òîëèëóóëæ áóé ò¿¿õýí ýìõòãýëèéã áýëòãýí ãàðãàõ íü îëîí

òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ òîîöñîí þì. Åðºíõèéä íü ¿çâýë:
4.1. Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí îëîí çóóíû ºâèéã îëäîõûí õýðýýð
îð÷èí ¿åèéí ò¿âøèíä ñýðãýýí áàòàòãàâ. Ýä¿ãýýã õ¿ðòýë Ìîíãîëûí òºð
óëñûí ò¿¿õèéí á¿õ ¿åèéã õàìàðñàí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã õàðààõàí
íýãýí èõ ñóäàð áîëîí îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíýý íèéòëýãäýæ
áàéñàíã¿é.
4.2. Ò¿¿õ, óëñ òºð, ñî¸ë èðãýíøëèéí ñóäàëãààíû þóãààð ÷ ñîëüøã¿é

àëáàí ¸ñíû ýõ ñóðâàëæ áîëíî. Öàã öàãèéí õóóëü íü òóõàéí óëñ îðíû
àìüäðàëûí îëîí ñ¿ëæýýí äóíä õàìãèéí ÷óõëààð äýâøèãäýí ãàðñàí
çàð÷ìûí àñóóäëûí ýöñèéí øèéäëèéã òóñãàæ áàéäàã áèëýý. Òýíä
×èíãèñèéí ”Èõ çàñãèéí õóóëèàñ” òóëãàð òºðèéíõýý áàéãóóëàìæ,
öýðýã çàõèðãààíû òîãòîëöîî, èðãýíèé ¸ñ æóðìûã òîäîðõîé îëæ õàðäàã
áîë Áîãä õààíò òºðèéí “Çàðëèãààð òîãòîîñîí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-
ýýñ Óëñûí çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò, ò¿øìýäèéí ¸ñ, ñ¿ì
õèéä, ºðòºº óëàà, ãàçàð, áàéãàëü, àí àâ, ýðäýñ áàÿëãèéí àøèãëàëò,
õàìãààëàëò çýðãèéí òîãòîö, ¸ñ æóðìûã ñóäëàí ìýäýðäýã áèëýý.
¯¿í ëóãàà àäèë çóóí çóóíû õààíò çàñàã, õàìæëàãàò ¸ñ, õàðààò
áàéäàë, áàéëäàí îëîëò, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë, íèéãýì æóðìûí
¸ñûã òóðøèí àìüäàðñàí îëîí çóóíû ò¿¿õ ñýëò íü ýë 16 áîòèä õóóëü
òîãòîîìæ, ãýðýý áè÷ãèéí õýëáýðýýð òóñãàëàà îëæ, áàðèìòæñàí áóé.
Ýíý á¿õíýýðýý Ìîíãîëûí õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýë (16
áîòü) íü Ìîíãîëûí ò¿¿õ, íèéãìèéí ñóäëàëä øèíý õóóäñûã íýýíý ãýæ
¿çýõýä õýòð¿¿ëýã áîëîõã¿é áèçýý. ªºðèéí ýõ îðîíä ¿çýãäýýã¿é ìýòýýð
òààâàðëàæ ºðíº, äîðíûí õºãæèëòýé ãýõ îðíû æèøýýã ºíãèéí õàðñàí
òºäèéäýý áàÿñàí ìàãòàæ áóðõàí÷èëæ ñóóëã¿é óëñ îðíû àìüäðàëûí
îëîí àñóóäëûã çàñàã òºð õýðõýí øèéäâýðëýæ òýð íü ÿàæ õóâüñàí
ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã ò¿¿õýí ýìõòãýëýýñ õàðæ áîëíî. Æèøýý íü:
Ýðäýñ áàÿëàã, ãàçàð øîðîîãîî çàõ çýýëèéí íºõöºëä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äàä òàâèí îëãîæ àøèãëóóëàõäàà õýðõýí ýçíèé ¸ñîîð ýðõýìñýã
õàíäàæ, ÿàæ õýìæýýëýí õÿçãààðëàæ, öàãäàí õÿíàæ õàìãààëæ àðãèëæ
áàéñíûã ýñõ¿ë òèéì õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãàæ àãñíûã ÷óõàìõ¿¿ 20 äóãààð
çóóíû ýõýí ¿åèéí ä¿ðýì æóðàì õàðóóëäàã áèëýý. ¯¿íýýñ óëáààëàí
1921 îíû ¯íäñýíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí äàðààõü íèéãýì
æóðàìò ººð÷ëºëò, óëìààð ò¿¿íèé ¿íäñèéã áàéãóóëàõ ¿éë ÿâöûã
õýðõýí æóðàìëàí çîõèöóóëæ èðñíèéã 1921-1990 îíû ¿åèéí õóóëü
òîãòîîìæîîñ ñàð, æèëýýð óëèðóóëàí õàðæ, öýãíýí ä¿ãíýæ íîòëîí
ºã¿¿ëæ áîëíî.
4.3. Óëñûí èðãýíèé ò¿¿õ ñóäëàëä ýíý ýìõòãýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í

îíöëîã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýñýí íýãýí ÷óõàë ñàíààã õýëýõèéã õ¿ñíý.
¯¿íèé òóë áîòèóäûí õàìàðñàí îí öàãèéã àâ÷ ¿ç¿¿ëüå ãýæ áîäíî:
Áîòèéí Õóóäàñíû òîî Îðñîí

Õàìààðàõ îãíîî
äóãààð (í¿¿ðýýð) ýðõ ç¿éí àêò
I 1206-1910 623 157
II 1911-1926 V ñàð 620 438
III 1926.VI ñàð-1936 692 337
IV 1937-1958.X ñàð 592 485
V 1958 XI ñàð-1970 612 412
VI 1971-1985.IV 600 364
VII 1985 V ñàð-1992 625 411
VIII 1993-1994 632 310
IX 1995-1997 III ñàð 619 406
X 1997.IV ñàð-1999 IV ñàð 629 379
XI 1999 V ñàð-2000 692 316
XII 2001 592 235
XIII 2002 736 323
XIV 2003-2005.X ñàð 689 527
XV 2005.XI-2007 681 426
XVI 2008-2009 701 404
Íèéò 10335 5930
Áèäíèé àæèãëàæ èðñíýýð Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì æóðàìò
õºãæëèéí 60-70 æèëèéí ò¿¿õèéã ýíý ¿åèéí îíîë-¿çýë ñóðòàë, óëñ
òºðèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðóóëàí íàìûí áàðèìò áè÷èã, óðèà ëîîçîí
“ñîöèàëèñò áàéãóóëëûí ¿ð ä¿í”-ã áàðèìæààëàí áè÷ñýí áàéäàã. ªºðººð
õýëáýë òºð, èðãýíèé ò¿¿õèéã õóóëü ç¿éí ýõ ñóðâàëæààñ íü óëèðóóëàí
ñóäàëæ ýø áàðèìò áîëãîí áîëîâñðóóëààã¿é áàéäàë èëò àæèãëàãääàã.
¯¿íýýñ ¿¿äýí óëñûí ò¿¿õ íü íàìûí ò¿¿õ ìýò “õàðàãäàõ” îéëãîãäîõ
ÿíçòàé. “Çàñàã òºðèéã õóóëèàñ íü îëæ õàðæ áîëíî” ãýñýí ¿çýë îíîëûã
áàðèìòëàí, òóõàé òóõàéí ¿åèéí óëñûí ò¿¿õèéã àâ÷ ¿çýõýä ò¿¿õýí
ýìõòãýëèéí íýãýí ãîë à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.
Öóâðàëûí áàðàã 2/3-ûã íýí øèíýõýí (àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
äàðààõü) ¿åèéí õóóëü òîãòîîìæ ýçýëæ áàéíà. Ýíý íü òºðèéí ìºí ÷àíàð
ººð÷ëºãäºæ îëîí íàìûí îðîëöîîò ïàðëàìåíòàò ¸ñ òîãòîæ, íèéãìèéã
íýã íàì ìàíëàéëàí çàõèðàõ áóñ õóóëèàð æîëîîäîõûã çîðüæ áóéí øóóä
òóñãàë ãýæ áîëíî. Ýíý áîë õýäèéãýýð ºíºº ¿åä õóóëü òîãòîîõ àæëûí
¿ð íºëºº òààðóóõàí áàéíà óó äàà ãýñýí íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí óóð
àìüñãàë õ¿÷òýé áàéãàà ÷ ãýñýí ýðõ ç¿éò òºðä øèëæèæ õóóëü äýýäëýõ
¸ñûã íèéòýýð áàðèìòëàõûí òºëºº òýìöëèéí ÿàõûí àðãàã¿é ¿ð ä¿í
ìºí. Èéì öàã ¿å äîð ýíä äýëãýí ¿ç¿¿ëæ áóé ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí äýýð
äóðäñàí åðºíõèé õî¸ð ç¿éë à÷ õîëáîãäëîîñ ãàäíà õóóëü òîãòîîìæèéã
ñèñòåì÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä íºëººëºõ øóóä à÷ õîëáîãäîë íü
¿ëýìæõýí ãýäãèéã îíöîëìîîð áàéíà.
Äýýðõ òîî áàðèìòààñ õàðàõàä Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí èõ áàðàãèéã
Ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õèéí ¿åèéí õóóëü òîãòîîìæ ýçýëæ áàéãàà þì.
Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýí, èõ áàãà õààäûí áîëîí ìàíæèéí ýçýãíýëèéí
¿åèéí ãýõ 704 æèëèéí õóóëü òîãòîîìæ, ôåîäàëûí ýðõ ç¿éí ýõ
ñóðâàëæèéí îíöëîã, ò¿¿íèé îëäîöîîñ õàìààðàí 623 õóóäàñ á¿õèé
íýãýí áîòèä ýìõòãýãäñýí þì.
• ×èíãèñ õààíû çàðëèãààð òîãòîîñîí “Èõ çàñàã”-èéí õóóëü;
• ªãºäýé, Õóâèëàé õààíû öººí òîîíû çàðëèã, Àðâàí áóÿíò
íîìûí öàãààí ò¿¿õ;
• Ìºí Ìîíãîëûí àðõåîëîãè÷äûí îëæ èëð¿¿ëñýí áºãººä XIV-XV
çóóíûõ áîëîëòîé “¯éñýí äýýðõ áè÷èã” õýìýýõ õààä çàñàã íî¸äûí
20 ãàðóé çàðëèã;
• Õàëõ Îéðàäûí 1640 îíû èõ öààç;
• 1709 îíû ãóðâàí õîøóóíû èõ öààç (Õàëõ æóðàì), ò¿¿íèé
õóâèëáàðóóä;
• Ìàíæèéí õààäààñ Ìîíãîëä äàãàæ øèéòã¿¿ëñýí “Ãàäààä
Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàìíû õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-èéí
çàðèì õóâèëáàðààñ áóñàä ýõ ñóðâàëæ óëèðàõ óðò öàãèéí ýðõýýð
á¿äãýðñíèé ó÷èð õîìñõîí áîëîâ. ßëàíãóÿà 16-17 äóãààð çóóíû
õóóëü òîãòîîìæèéí ãýõ äîðâèòîé ýõ ñóðâàëæ õàðààõàí îëäîîã¿é
áàéíà.
Èéìä Ìîíãîë Óëñ Ìàíæ ×èí Óëñûí íî¸ðõëîîñ òóñãààð òîãòíîëîî
áàéëäàí àâñíààñ õîéø Àðä÷èëñàí õóâüñãàë õèéñýí 1990-ýýä îí õ¿ðòýëõ
80-ààä æèëèéí õóóëü, çàðëèã, òîãòîîë, ãýðýý, ä¿ðì¿¿ä ýìõòãýí áîòèëñîí
öóâðàëûí 1/3-ýýñ èë¿¿ã ýçýëæ áàéãàà þì. ¯¿íýýñ Áîãä õààíò òºðèéí
áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ¿å, ò¿¿íýýñ íààø ñîöèàëèñò
÷èã áàðèìæààãààð õºãæñºí ¿åèéí òºð óëñûí ò¿¿õèéí àíõäàã÷ ýõ
ñóðâàëæ äýëãýðýíã¿é òóñãàãäñàí îíöëîãòîé.
Ýíý õ¿ðýýíä ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí áîòèóä òóñ òóñûí à÷ õîëáîãäîëòîéã
òýìäýãëýõèéí õàìò õóóëü ç¿éí íèéòëýã à÷ õîëáîãäëûã äîð äóðäàÿ:
4.4. Õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäëûã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ

áîëíî.
• Õóóëü ñèñòåì÷ëýõ ò¿¿íèé äîòîð òîäîðõîé ñàëáàð èíñòèòóòààð
á¿ëýãëýæ õóóëü÷ëàõàä ãàðûí äîîðõè íîðìàòèâ áààç íü áîëæ
ºãíº. Ãàäíà äîòíîîñ ýðæ ñóðàõ, òààâàðëàõ, ãàäààä îðîíä áàéõààñ
“Ìîíãîëä ¿ã¿é” ãýäýã ìîëèãî ºìõ¿¿ëýõýýñ ìóëòðàõ ¿íäýñ áîëíî;
• Òºð ¸ñ, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë ÿëàíãóÿà çàíøèë áîëòîë
õàäãàëàãäàæ èðñýí õýì õýìæýýã ýø áàðèìòààð íü îëæ õàðàõ
áîëîìæ îëãîíî. Ýíä õàðàìñìààð õàíäëàãà áèøã¿é àæèãëàãääàã
áèëýý;
• Ýðõ ç¿éí òóõàéí ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã ýõíýýñ íü ýöýñ
õ¿ðòýë óëèðóóëàí ñóäàëæ àâàõ ãýýõèéí àðãà óõààíûã îëîõîä áýëýí
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëíî. Õèéäëýýñ àâðàõ àðãà çàì ÷ áîëíî;
• Õóóëü òîãòîîìæ ñèñòåì÷ëýõ äýýä õýëáýð áîëñîí êîäèôèêàö
õèéæ, òºðºëæñºí õóóëü áîëîâñðóóëàõ, ÿëàíãóÿà ÿàì, àãåíòëàãóóä
ñàëáàð, äýä ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã òºðºëæ¿¿ëýí
õóóëü÷ëàõóéö òºñºë áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí ãîë óã
ñóðâàëæ íü ýíýõ¿¿ ò¿¿õýí ýìõòãýë áîëíî ãýäãèéã îíöëîí õýëüå;
• Òóõàéí àñóóäëûã õóóëü÷ëàí øèéäâýðëýõýä õóóëü òîãòîîìæèéí
á¿õýë òîãòîëöîî, íèéò õ¿ðýýíä èæ á¿ðíýýð õàðæ õàíäàõ, ¿¿ãýýðýý
òîãòîëöîîíû íýãäìýë áàéäëûã õàäãàëàõàä òóñàëíà;
• Õóóëèéã óõààðàõ, õ¿íäýòãýí äýýäëýõ ¸ñíû óëàìæëàëûã îëæ
õàðæ ýðõ ç¿éí óõàìñðûã òýëæ, ýõ îðîí÷ ¿çýë áàðèìòëàëûã
ëàâøðóóëàõàä èõ òóñòàé ãýæ áîäíî;
• Õóóëü òîãòîîìæèéí òåõíèêèéí õºãæèëä áóþó õýë íàéðóóëãà,
çîõèîìæ, áè÷ëýãèéí ò¿âøíèéã òàë á¿ð òèéø òýëæ áàÿæóóëàõàä
äºõºì ¿ç¿¿ëíý;
• Ãàäààäûí ýðõ ç¿éí õýë ñî¸ëä äýíä¿¿ àâòñàí õ¿ì¿¿ñò “òýíãýðýýñ
áóóæ òýìýýí äýýð ñóóõ”, “òýìýýíýýñ áóóæ ãàçàð äýýð ãèøãýí” õýë
íýâòðýëöýõýä èõ òóñòàé íýã ¸ñíû Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí
èõ áàÿëàã 16 áîòèä öóãëàðàí ÷óóëñàí ãýæ áîëíî.
Òàâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü
5.1. Õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëºº öàãäàí õÿíàëòààñ àíãèæèð÷, äýëãýðýí

áàðàã õ¿í á¿õýí íîì òîâõèìîëûã òàëõ òàðèà ìýò òàðüæ “¿éëäâýðëýõ”
áîëñîí ºíºº ¿åä þó õèéæ áàéãààãàà, òýð íü ÿìàð ¿ð äàãàâàðòàéã
ñàéòàð óðüä÷èëàí òºñººëºõ øààðäëàãàòàé. Íàìàéã íîìûí ìóõëàãò
ñóóæ áàéòàë íýãýí á¿ñã¿é õýäýí íîì òýâýð÷ îðæ èðýýä õóäàëäàã÷èä
“áîðëóóëààä ºãºº÷” ãýñíèéã ñîíèðõâîë “Òºðèéí àëáàíû õîëáîãäîëòîé
õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë” ãýæ áàéíà. Õààíààñ, õýí, ÿìàð çîðèëãî,
àðãà÷ëàëààð õèéæ õýâë¿¿ëýõ áîëñíûã ëàâëàâàë òºðèéí àëáàí õààã÷äûí
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä çîðèóëàí õóâèàðàà áýëòãýí õýâë¿¿ëñýí ãýíý.
Õóóëü, ýðõ ç¿éí àêò íèéëýõ, ¸ñ æóðàì, äóðäñàí øàëãàðóóëàëòûí
çîðèëò øààðäëàãà ýíý òýðèéã ýðõëýí ìýäýæ áàðèìòàëñàí þì îãò àëãà.
Ç¿ãýýð ë íîì áîðëóóëàõ îâñãîî ãàðãàñàí áîëîëòîé áàéâ. Ýëäýâ õóóëü
æóðàì îðóóëñíû äîòîð ¯íäñýí õóóëèéã òýðã¿¿íä íü áóñ îëîí àêòûí
äîòðîîñ ýðæ îëîõîîð äóíä íü õàâ÷óóëàí õýâëýñýí çýðãýýð îëîí ÿíç
àêòûí çîðèóëàëò, õ¿÷èí ÷àäàë, à÷ õîëáîãäëûã ¿ë õàðãàëçàí áàéðëóóëæ
áóäëèóëñàí õàðàãäàíà.
ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçàð, ÕÇÄÕß, ÕÇ¯Õ çýðãèéí ýðõëýí õàðèóöäàã
ãàçðóóäààð ¿ç¿¿ëæ, õÿíóóëæ, õ¿÷èíòýé ýñýõèéã íÿãòëóóëñàí ÷ þì
àëãà, èéì ìàÿãààð “õóóëèéí ýìõòãýë” áýëòãýí áîðëóóëàõ áîëñîí íü
õóóëü òîãòîîìæèéí õÿìðàëä õ¿ðãýõ àþóëòàé áèëýý.
Óã íü õóóëü òîãòîîìæèéã ýðýìáëýí ýìõòãýõ, àëáàí ¸ñîîð íèéòëýõ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîõèõ øàëãóóðààð àíãèëæ, ýìõòãýõ çýðýã
íü õóóëèàð òîãòîîñîí ¸ñ æóðàìòàé, øèíæëýõ óõààíû àðãà õýëáýð,
çîðèëãî, çîðèóëàëòûí çîõèõ ÿëãàà á¿õèé íàðèéí äýã æàÿãòàé àæèë
áèëýý.
5.2. 2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ 2010 îíû 3 äóãààð ñàðûí 15 õ¿ðòýë
õóãàöààíä “Òºðèéí ìýäýýëýë” íèéòëýãäñýí õóóëèéí àëáàí ¸ñíû ýõýýð
òîîöîæ ¿çýõýä õóóëü, çàðëèã, òîãòîîë õýðýãëýã÷äèéí ñîíîðò õ¿ðýõäýý
õóóëèéí õóãàöàà àëãóóðëàí èõýýõýí öàã àëääàã áàéäàë õàðàãäàâ.
Ñóäëàà÷ Ð.Áîëîðìààãèéí òîîöîæ ãàðãàñíààð:
Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé

õóóëüä “Òºðèéí ìýäýýëýë”
ýìõòãýëèéã “7 õîíîã òóòàì
ãàðãàíà” ãýæ çààñàí áàéõ
áºãººä áàòëàãäñàíààñ õîéø
1-7 õîíîãò íèéòëýãäñýí 30,
8-14 õîíîãò 117, 15-21
õîíîãò 131, 22-28 õîíîãò
87, 29-36 õîíîãò 33, 37-42
õîíîãò 79, 43-49 õîíîãò 9,
57-63 õîíîãò 13, 64-105 õîíîãò 2; 106 õîíîãèéí äàðàà íèéòëýãäñýí 4
õóóëü áàéíà4.

Болормаа.Ð (2009, 4) Хууль нийтлэх зарим асуудал // Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл, 2009
Ýíý òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéø îëîíõè íü
õàãàñ ñàðààñ 3 ñàðûí äàðàà íèéòëýãäæýý. Æèøýý: 2008 îíû 2 äóãààð
ñàðûí 5-íû ºäºð áàòëàãäñàí Áàðèëãûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãà 3 ñàð õàãàñûí äàðàà áóþó 5 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð
íèéòëýãäñýí. Ýíý õîîðîíä òýð õóóëü õýí õýíèé ãàðààð îðæ þó ýñèéã
¿çñýíèéã ñýæèãëýõã¿é áàéõûí àðãàã¿é.
Õóóëü íèéòëýõ æóðìûí òóõàéä ãýâýë Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí
÷óóëãàíû õóðàëäààíû äýãèéí òóõàé õóóëüä: Õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí
áóñàä øèéäâýðèéã “Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëä õýâëýí íèéòëýõ áºãººä
ò¿¿íèéã àëáàí ¸ñíû ýõ ãýæ ¿çíý. Þóòàé ÷ ãýñýí Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä
øèéäâýðèéí ýöñèéí íàéðóóëãûã ÓÈÕ çºâøººðñíèé äàðàà ò¿¿íä ÓÈÕ-
ûí äàðãà àæëûí 3 ºäðèéí äîòîð ãàðûí ¿ñýã çóðæ ¸ñ÷èëíî ãýæ çîõèõ
õóóëüä (53.4) çààñàí÷ëàí õóóëü íèéòëýõ õóãàöààã ÷àíä áàðèìòëàõ
¸ñòîé áèëýý5.
Õóóëü áàòëàõ íü õóóëü ãàðãàõ àæèëëàãààíû 3 äàõü ¿å øàò áºãººä
íýãýíò áàòàëñàí áîë ò¿¿íä íýìýëò çàñâàð õýí ÷ õèéõ ýðõã¿é, õàðèí íýí
äàðóé á¿ðýí ýõýýð íü õÿíàí àëáàí ¸ñîîð íèéòëýõ ¸ñ æóðàìòàé. Èéíõ¿¿
íèéòëýõ íü ìºíõ¿¿ õóóëü ãàðãàõ àæèëëàãààíû ýöñèéí 4 ¿å øàò ãýæ
îíîë, àðãà ç¿éí õóâüä ¿çäýã. ¯¿íýýñ ãàæâàë õóóëüä “õóëãàé” îðîõ íü
áèé. Õóóëèéí îí äàðààëñàí ýìõòãýë ãàðãàõûí õàìãèéí àíõíû ÿçãóóð
çàð÷èì áîë áàòëàãäñàí ýõýýð íü àëäàà ìàäàãã¿é, õóóëü ç¿éí òåõíèêèéí
øààðäëàãà á¿ðýí õàíãàñàí áàéõ ÿâäàë ìºí. Ãýòýë õóóëü áàòàë÷èõààä
ìýðãýæèëòíýýñ ÓÈÕ-ûí äàðãà õ¿ðòýë õàâòàñëàí àâ÷ óíøèí çàñàæ
ÿâäàã áîëñîí íü óãòàà áîë “àéìààð” îñîëòîé çàâõàðàë ìºí. Ýíä îëîí
ò¿ìíèé (õºíäëºíãèéí) õàòóó õÿíàëò õýðýãòýé áàéíà. Õóóëèéã íèéòëýõ
ÿâöàä ìýäýýëýë ñýòã¿¿ëèéíõýí çàðèì íýã “íàéðóóëãûí çàñâàð” õèéõýýñ
àðãàã¿éä õ¿ðäýã ãýñýí äýë ñóë ÿðèà ÷ ÷èõ äýëñýõ áîëñíûã õýëýõýýñ
õàëøðàõ õýðýãã¿é äýý. Òºð íü õóóëüä èíãýæ õàíäâàë ò¿¿õ áóäèëæ,
ò¿ìýí îëîí ë õîõèðíî.
õõõ
Õóóëü òîãòîîìæèéã ñèñòåì÷ëýõ, íèéòëýõ àæèë íýã ò¿âøèíä
õ¿ðýýä ãàö÷èõñàí öàðöàíãè ¿éë ÿâö áèø áèëýý. Õàðèí îíîë àðãà ç¿é,
àðãà òåõíèêèéí õèéãýýä ìýäýýëýë ç¿éí òîãòîëöîî, ìåõàíèçìûí õóâüä
õóâüñàí õºãæèæ áàéõ ó÷èðòàé. Æèøýýëýõýä, Ñ¿¿ëèéí ¿åä Åâðîïûí
íèéòèéí çàõ çýýëèéí îðíóóä, Åâðî-ïàðëàìåíòèéí ïðàêòèêò ýðõ ç¿éí
àêòóóäûã óÿëäóóëàí íýãòãýõ (êîíñîëèäàöèéí) àðãûã ñèñòåì÷ëýõ
àæëûí øèíýõýí àðãà áîëãîí õýðýãëýõ áîëæýý. Ñóäëàà÷èä óã àðãûã
“òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ”-èéí íýã õýëáýð, “áèå äààñàí àðãà” ãýõ÷èëýí
ìàðãàæ áóé õýäèé ÷ åðºíõèéäýý íýã òºðëèéí áóþó õîëèìîã õýä õýäýí
àñóóäëààðõè ýðõ ç¿éí îëîí àêòûã íýãýí øèíý àêò áîëãîí íýãòãýõ àðãà
õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëæýý.
Ò¿¿õýí ýìõòãýë ìýòèéã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõäýý ÷ ýíý ìýòèéã
õàðãàëçàí ¿çýõ íü ÷óõàë þì.
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÁÎËÎÍ ÕÀÀËÒÒÀÉ ÊÎÌÏÀÍÈÄ ÕßÍÀËÒÀÀ
ÕÀÄÃÀËÀÕ ÊÎÌÏÀÍÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌ
Êîìïàíèéí òóõàé 1999 îíû õóóëü Ìîíãîë

Óëñàä ¿íäñýí êîíöåïöîî ººð÷ëººã¿é, òîãòâîðòîé
¿éë÷èëæ áàéãàà öººí õóóëèóäûí íýã áèëýý.
Ýíý õóóëü ãàäààäûí ýðäýìòíèé áîëîâñðóóëñàí
õóóëü áîëîõûí õóâüä ò¿¿íèé çàðèì îéëãîëò,
ìåõàíèçì áèçíåñ ýðõëýã÷, õóóëü÷äûí õóâüä
á¿ðýí îéëãîìæòîé áèø áàéãàà þì. ¯¿íýýñ ãàäíà
ïðàêòèêò êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õàìààðàõ
áîëîâ÷ ìàíàé ýðõ ç¿éä òîäîðõîé òóñãààã¿é çàðèì
ìåõàíèçìûã òîìîîõîí àæ àõóé ýðõëýã÷èä ºðãºí
õýðýãëýæ áàéíà. Æèøýýëáýë, ÀÏÓ êîìïàíèéã
õóâü÷ëàõ ¿åä õºðºíãº çýýë¿¿ëñýí ýòãýýä íü áóñàä Á.Àìàðñàíàà*
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí øèéäâýðò õîðèã òàâèõ
ýðõòýé íýã øèðõýã õóâüöàà ýçýìøèõýýð ãýðýý áàéãóóëñàí òîõèîëäîë
áàéäàã.
¯¿íòýé àäèëààð êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí çàðèì ÷óõàë ìåõàíèçìòàé
õóóëü÷èä òºäèéã¿é áèçíåñ ýðõëýã÷èä ÷ òàíèë áóñ áàéíà. Ýíý ºã¿¿ëëèéí
õºíäºõ ñýäýâ áîëîõ õóâüöàà ýçýìøèã÷ êîìïàíèä ººðèéí õÿíàëòàà
õàäãàëàõ ìåõàíèçì ýäãýýðèéí íýã íü þì. Õóâüöàà ýçýìøèã÷ ýçýìøèæ
áàéãàà õóâüöààíû òîîãîîð ñàíàë ºãºõ áàéäëààð êîìïàíèä ººðèéí
õÿíàëòàà õýðýãæ¿¿ëäýã. Õàðèí ãîë àñóóäàë íü ñàíàë ºãºõ ýðõýý
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð ¿ð äàãàâàð ãàðàõàä îðøèæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ñàíàëàà
ºãºõºä ÿìàð ä¿ðýì, ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ áàéãààãààñ õàìààðàí ººð ººð ¿ð
ä¿íä õ¿ðäýã áàéíà. Õóâüöààã òºðºëæ¿¿ëýõ, Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë
(ÒÓÇ)-èéí ãèø¿¿í ñîíãîõîä õóâüöààíû òºðëººñ õàìààðàõ ñàíàëûí
ýðõèéã ÿëãààòàé òîãòîîõ, òîäîðõîé àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ áîñãûã
ºíäºð áàéõààð ä¿ðýì, äîòîîä æóðàìä òóñãàõ, õÿíàëòòàé õîëáîîòîéãîîð
ä¿ðýì áîëîí äîòîîä æóðàìä òóñãàé çààëò îðóóëàõ, ñàíàëûí ýðõ ãýõ
ìýò àñóóäëààð õóâüöàà ýçýìøèã÷èä õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ, ñàíàë
ºãºõ òðàñò áàéãóóëàõ, òîëãîé êîìïàíè áàéãóóëàõ, ìåíåæìåíòèéí
ãýðýý áàéãóóëàõ, êóìóëÿòèâ àðãààð ñàíàë õóðààõ, ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã
àíãèëàõ, ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ººð÷ëºõ, õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé ¿¿ðýã
íü ýäãýýð ìåõàíèçìä îðîõ þì. Ýäãýýðèéã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.
* МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн дэд профессор, хууль зүйн ухааны доктор, өмгөөлөгч.
Япон улсын Нагояагийн Их сургуульд компанийн засаглалын асуудлаар докторын зэрэг
2008 онд хамгаалсан. АНУ-ын Вашингтоны Их Сургууль, Уисконсоны Их Сургууль, Тайваний
Үндэсний Их Сургуульд уригдан дунд болон богино ажиллаж, Харвардын Их Сургууль, АНУ-
ын Конгрессын номын сан, Людвиг Максимиллианы (Мюнхений Их сургууль) Их сургуулийн
хөтөлбөрт хамрагдах болон тус газруудад судалгаа хийж байсан.
17
Õóâüöààíû òºðºë
Êîìïàíèä õÿíàëòàà õàäãàëæ ¿ëäýõ áóþó õÿíàëòàà áèé áîëãîõ
íýã áîëîìæèò õóâèëáàð íü êîìïàíèä õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø
òºðëèéí õóâüöààã áèé áîëãîõ áàéäàã. Êîìïàíèä çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé
õóâüöààíû òºðºë ýíãèéí õóâüöàà áîëîâ÷ ¿¿íýýñ ãàäíà õóâüöààíû
îëîí òºðëèéí áèé áîëãîõ õóâèëáàð áàéäàã. Áóñàä óëñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã ¿çâýë êîìïàíèéí ä¿ðýìäýý õýäýí òºðëèéí õóâüöàà
áàéõààð çààæ ºãñíººð òýäãýýðèéí ñàíàëûí ýðõ, íîãäîë àøèã àâàõ ýðõ,
òàòàí áóóëãàëòûí õºðºíãººñ õóâü õ¿ðòýõ ýðõèéã õóâüöààíû òºðºë òóñ
á¿ðèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéäëààð òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëãîäîã.
Èéíõ¿¿ ñàíàëûí ýðõ, íîãäîë àøèã àâàõ ýðõ áîëîí áóñàä àñóóäëûã
ÿëãààòàé áàéäëààð òîãòîîñíîîð êîìïàíèä õÿíàëò òîãòîîõ ººðèéí
õ¿ññýí ¿ð ä¿íã àâ÷èð÷ áîëîõ áîëîìæòîé þì. Òóõàéëáàë, õààëòòàé
êîìïàíèéí õóâüä íýìýëò õºðºíãº îðóóëàëò õýðýãòýé áîëñîí áîëîâ÷
õóâüöààíû õàðüöààãàà ººð÷ëºõèéã õ¿ñýõã¿é òîõèîëäîëä õàðüöàà
ººð÷ëºõ õýìæýýíèé õóâüöààã äàâóó ýðõèéí õóâüöàà áàéäëààð ãàðãàæ,
ýíãèéí õóâüöààíû õàðüöàà ººð÷ëºãäºõã¿é áàéõ áîëîìæòîé.
Ìàíàé Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí òóõàéä ýíãèéí áîëîí äàâóó
ýðõèéí õóâüöàà ãýñýí õî¸ð òºðëèéã çààñàí áàéäàã. Õóóëèéí çààëòûã
àâ÷ ¿çâýë äàâóó ýðõèéí õóâüöàà íü öààø ÿëãààòàé õýëáýðò çàäàð÷
áîëîõ ýñýõ, ýíãèéí áîëîí äàâóó ýðõèéí õóâüöààíààñ ººð òºðëèéí
õóâüöàà áàéæ áîëîõ òàëààð ÿìàðâàà íýã çààëò áàéõã¿é áºãººä ýíý
àñóóäàë íýýëòòýé áàéãàà þì. Ìàíàé ïðàêòèêò õóâüöààíû ººð òºðëèéã
ä¿ðýì, ãýðýýíäýý çààæ õýðýãëýæ áóé òîõèîëäîë íýëýýä áèé.
Êîìïàíèéí õóóëèéí 36 äóãààð ç¿éëèéã àâ÷ ¿çâýë äàâóó ýðõèéí
õóâüöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã íýëýýä òîäîðõîé, íàðèéâ÷èëñàí
áàéäëààð õèéñýí ó÷ðààñ õóâüöààã òºðºëæ¿¿ëýõ áàéäëààð õÿíàëò òàâèõ
áîëîí õàäãàëàõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéæ áîëîõ þì.
ÒÓÇ-èéíí ãèø¿¿í ñîíãîõîä õóâüöààíû òºðëººñ õàìààðàõ ñàíàëûí

ýðõèéí ÿëãààã áèé áîëãîõ
ÒÓÇ-ä ººðèéí òºëººëëºº îðóóëàõ íü ìàø ÷óõàë áàéäàã. Êîìïàíèéí
ÒÓÇ-ä ººðèéí òºëººëëºº îðóóëàõ ìàãàäëàëàà ºñãºõ íýã áîëîìæèò
õóâèëáàð íü õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø òºðëèéí õóâüöààã ãàðãàí òýðõ¿¿
òºðºë á¿ð íü òîãòñîí òîîíû ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ñîíãîõ áîëîìæèéã
îëãîõ áàéäëààð øèéäýæ áîëîõ õóâèëáàð þì. Ýíý òîõèîëäîëä
æèøýýëáýë À òºðëèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü ÒÓÇ-èéí 3 ãèø¿¿íèéã
ñîíãîõ, Á òºðëèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü 2 ãèø¿¿íèéã ñîíãîõ ýðõòýé
ãýõ ìýòýýð òîäîðõîéëäîã.
Ýíä àíõààðàõ ¸ñòîé íýã ç¿éë íü äýýðõ ñàíàëûí ýðõ íü ÒÓÇ-èéí
ãèø¿¿äèéã ñîíãîõîä òºäèéã¿é Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð øèéääýã

Компанийн тухай хуулийн 33.2-д хэлбэр гэсэн байдаг боловч төрөл гэж томьёолох нь илүү
зохимжтой юм. Иймээс энд төрөл гэсэн нэр томьёог хэрэглэв.
áóñàä àñóóäàëä ÷ íºëººëºõèéã õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé. Áàéæ áîëîõ
áàñ íýã õóâèëáàð íü çàðèì òºðëèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü çàðèì
øèéäâýðò õîðèã òàâèõ ýðõòýé áàéõààð òîäîðõîéëæ áîëîõ òàëòàé
þì. Ìºí õóâüöààíû òºðëèéã ä¿ðýìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð àëãà
áîëãîõ, ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí òîîã íýìýõ, íýã òºðëèéí õóâüöààíû òîîã
íýìýãä¿¿ëýõ ãýõ ìýò õÿíàëò òàâèõ, õàäãàëàõ áàéäàëä ººð÷ëºëò îðîõ
íºõöºë áàéäëóóäûã àíõààðàëäàà àâàõ íü ç¿éòýé þì.
Ìàíàé êîìïàíèéí õóóëèéí òóõàéä õýäèéãýýð ºìíº äóðüäñàíààð
çºâõºí ýíãèéí áîëîí äàâóó ýðõèéí ãýæ àíãèëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷
ïðàêòèêò ¿¿íýýñ îëîí òºðëèéí õóâüöààã òîäîðõîéëîí õýðýãëýæ
áàéíà. Ýíý òàëààð ìàíàé ýðõ ç¿éä òîäîðõîé çààñàí ç¿éë îäîîãîîð àëãà
áàéíà.

Òîäîðõîé àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ áîñãûã ºíäºð áàéõààð ä¿ðýì,
äîòîîä æóðàìä òóñãàõ
Õóâüöààíû çîíõèëîõ õýñãèéã ýçýìøèã÷òýé êîìïàíèä øèíýýð
õóâüöàà õóäàëäàí àâñàí ýòãýýä íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë áîëîí
ÒÓÇ-ä ºðãºí õ¿ðýýòýé ýðõ ìýäýë ºãºõººñ àëü áîëîõ çàéëñõèéäýã.
Èíãýõäýý øèíýýð õóâüöàà õóäàëäàí àâñàí ýòãýýä íü çàðèì øèéäâýðò
õîðèã òàâèõ áîëîìæòîé áàéõ ¿¿äíýýñ øèéäâýð ãàðãàõàä á¿õ òàëûí
çºâøººðëèéã àâàõ áàéäëààð ýñõ¿ë øèéäâýð ãàðãàõ êâîòûã õàðüöàíãóé
ºíäºð áàéõààð ä¿ðýì, äîòîîä æóðàìä ººð÷ëºëò îðóóëàõûã ñàíàë áîëãîõ
áîëîëöîîòîé.
Õýäèéãýýð ýíý íü õÿíàëòàà òîãòîîõ íýëýýä õ¿÷òýé õóâèëáàð áîëîâ÷
ýíýõ¿¿ õîðèã òàâèõ ýðõ íü áèçíåñèéí òîäîðõîé áóñ íºõöºëä çàéëøã¿é
øààðäàãäàõ êîìïàíèéí óÿí õàòàí áàéäàëä ñºðãººð íºëººëºõ þì.
Ìºí øèéäâýð ãàðãàõ õýò ºíäºð õóâèéã òîãòîîõ íü íýã, õî¸ð õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéã äàâóó áàéäàëòàé áîëãîí áóñàä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéã
øóäàðãà áóñ áàéäàëä îðóóëàõ àþóëòàé þì.
Ìàíàé Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä ºíäºð õóâü òîãòîîæ áîëîõ
õóâèëáàðûã “êîìïàíèéí ä¿ðýìä äýýã¿¿ð òîãòîîãîîã¿é áîë”, “Ýíý
õóóëü áîëîí êîìïàíèéí ä¿ðýìä ýíý ç¿éëä çààñíààñ äýýã¿¿ð õýìæýý
òîãòîîãîîã¿é áîë” ãýõ ìýòýýð çààñíûã ¿íäýñëýæ áîëîõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
áèé.
Õÿíàëòòàé õîëáîîòîéãîîð ä¿ðýì áîëîí äîòîîä æóðàìä òóñãàé çààëò

îðóóëàõ
Ýäãýýðèéã ¿íäñýíä íü äàðààõü áàéäëààð æàãñààæ áîëíî. Íýãä,
õóâüöàà ýçýìøèã÷èä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã õýäèéä ÷, ÿìàð íýã
øàëòãààí çààëã¿éãýýð ÷ºëººëºõ ýðõòýé áàéõ, õî¸ðò, ÒÓÇ-èéí ýðõ

Төсөөлөн хэлбэл, бие даасан нэг гишүүн аль талд байгаагаас хамааран УИХ-ын шийдвэр
гарч байсантай ойролцоо нөхцөл байдал юм.

Компанийн тухай хуулü-64.4.
õýìæýýã õÿçãààðëàõ, ãóðàâò, õóâüöàà ýçýìøèã÷ øààðäëàãàòàé áàðèìò
áè÷èãòýé òàíèëöàõ ýðõèéã õàíãàõ ìåõàíèçìûã ñàéæðóóëàõ, äºðºâò,
äàâóó ýðõèéí õóâüöààíû çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, òîäîðõîé
áîëãîõ ýñõ¿ë ýíý ýðõèéã àëãà áîëãîõ, òàâä, ìàðãààí áîëîí ò¿ãæèãäìýë
áàéäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ, çóðãààä, ÒÓÇ-
èéí ãèø¿¿äèéí öàëèí, õºíãºëºëò, óðàìøóóëàëä õÿíàëò òàâèõ ýðõ
îëãîõ, äîëîîä, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí öàëèí, õºíãºëºëò, óðàìøóóëàë
ºñºõ ¿åä íîãäîë àøãèéã ºñãºõ íºõöºë òàâèõ.
Ýäãýýð íü ºìíº äóðüäñàí òîäîðõîé àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ áîñãûã
ºíäºð áàéõààð ä¿ðýì, äîòîîä æóðàìä òóñãàõòàé àãóóëãûí õóâüä èæèë
áîëîâ÷ òåõíèêèéí õóâüä øèéäâýð ãàðãàõ áîñãûã ººð÷ëºõòýé õîëáîîã¿é
ó÷ðààñ ººð àíãèëàëä áàãòààëàà.
Ñàíàëûí ýðõ ãýõ ìýò àñóóäëààð õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õîîðîíä

áàéãóóëàõ ãýðýý
Õàìãèéí íèéòëýã àøèãëàãääàã õÿíàëò òàâèõ ìåõàíèçì íü õóâüöàà
ýçýìøèã÷èä õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ ÿâäàë áàéäàã. Ýäãýýð íü
òàëóóäûí õîîðîíä õÿíàëò áîëîí óäèðäëàãûí ýðõ ¿¿ðãèéã õóâààðèëñàí
áàéäëààð áàéæ áîëîõ áºãººä ýíý ãýðýýíä õóâüöàà ýçýìøèã÷èä á¿ãäýýðýý
ýñõ¿ë îëîíõè íü, çàðèìäàà æèæèã õóâüöàà ýçýìøèã÷èä òàëóóä áàéõ
áîëîëöîîòîé þì.
Ýíý ãýðýý íü äàðààõü àñóóäëûã á¿õýëä íü áîëîí çàðèìûã íü õàìàð÷,
òàëóóä õýðõýí øèéäýõýýð òîõèðîëöñîíûã çààäàã. Íýãä, õýí ÒÓÇ-
èéí ãèø¿¿í áàéõ áîëîí òàëóóäûí ñàíàëûí ýðõèéã ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í
ñîíãîõîä õýðõýí õóâààðèëàõ àñóóäàë, õî¸ðò, õýí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà
áîëîí àæèëòàí áàéõ, òýäãýýðèéí öàëèí, õºíãºëºëò, óðàìøóóëëûí
õýìæýýíèé àñóóäàë, ãóðàâò, êîìïàíèéí óäèðäëàãà áîëîí áîäëîãûí
àñóóäàëä òàëóóä ÿìàð äóó õîîëîéòîé áàéõ, äºðºâò, êîìïàíèéí îðëîãûã
õýðõýí õóâààðèëàõ, òàâä, ìàðãààíûã õýðõýí øèéäâýðëýõ, çóðãààä,
êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõàä ÿìàð æóðìûã áàðèìòëàõ àñóóäàë îðæ
áîëíî.
Ýäãýýð àñóóäëààñ ãàäíà äýýð äóðüäñàí àñóóäëóóäûí ¿íäýñ ñóóðü áîëæ
áóé õóâüöààíû òîî, ò¿¿íèé øèëæèëò áóþó çàõèðàí çàðöóóëàëòûí
àñóóäëûã õºíäñºí ãýðýý ÷ áàéãóóëæ áîëäîã. Ýíý íü õóâüöààã çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí áàéäëààð õèéãääýã áàéíà. ¯¿íòýé
õîëáîîòîé íàñ áàðñàí õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õóâüöààíû àñóóäàë ìºí
àäèë ãàð÷ èðíý.
Ìàíàé êîìïàíèéí õóóëüä õóâüöààã çàõèðàí çàðöóóëàõûã
õÿçãààðëàñàí ãýðýý áàéãóóëæ áîëîõ òàëààð çààñàí çààëò áàéãàà áºãººä
ýäãýýðýýñ áóñàä àñóóäëûã õºíäñºí ãýðýý íü õóóëü ç¿éí õóâüä íýýëòòýé
àñóóäàë þì.

Ñàíàë ºãºõ òðàñò
Ñàíàë ºãºõ òðàñòûã õÿíàëò òàâèõ íýã ìåõàíèçì áîëãîæ àøèãëàõ

áîëîìæ áàéäàã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü ñàíàë ºãºõ òðàñòûã áàéãóóëæ
ººðñäèéí ñàíàëûí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ õóâèëáàðûã ñàíàë ºãºõ òðàñò
õýìýýí íýðëýäýã. Ýíý òîõèîëäîëä òýðõ¿¿ òðàñò íü ãýðýýíä çààñàí
íºõöºëèéí äàãóó ñàíàë ºãäºã. Ñàíàë ºãºõ òðàñòààñ ýðõ ç¿éí õóâüä
ÿëãààòàé õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ñàíàë ºãºõ ãýðýý ãýæ áàéäàã. Ñàíàë
ºãºõ òðàñòûí íýã ñóë òàë íü íýãýíò ñàíàëûí ýðõýý òðàñòàä øèëæ¿¿ëñýí
áàéäàã ó÷ðààñ ãýðýýíèé òàëóóä íü çàðèì ýðõýý àëäàõàä õ¿ðýõ àþóëòàé
áàéäàã. Ýäãýýðò òóõàéëáàë, êîìïàíèéí áè÷èã áàðèìòòàé òàíèëöàõ,
äåðèâèòèâ íýõýìæëýëèéã ãàðãàõ ýðõã¿é áîëîõ ãýõ ìýò îðæ áîëíî.
Ìàíàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä Èðãýíèé õóóëüä õºðºíãº
èòãýìæëýõ ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò îðñîí áàéäàã áºãººä ýíý íü òðàñòàä
õàìãèéí îéð çîõèöóóëàëò áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ãýõäýý ýíý íü ñàíàë
ºãºõ àñóóäëûã õàìðàõ ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é þì. Íºãºº òàëààñ, ìºí
Èðãýíèé õóóëèéí 399-405 äóãààð ç¿éëä çààñàí äààëãàâðûí ãýðýý íü
äýýð äóðüäñàí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîìæ áàéæ áîëîõ þì. Ýíý ãýðýýíèé
òºðºë õýðýãëýãäýõ ýñýõ íü õºðºíãº èòãýìæëýõòýé àäèëààð ýðõ ç¿éí
õóâüä òîäîðõîé áóñ áàéíà. Ìºí èðãýíèé ýðõ ç¿éí íýðëýãäýýã¿é ãýðýý
áàéäëààð äýýðõè àñóóäëûã çîõèöóóëàõ õóâèëáàð áàéæ áîëîõ þì.
Òîëãîé êîìïàíè
Òîëãîé êîìïàíè áàéãóóëàõ íü íýëýýä ºðãºí õýðýãëýæ áîëîõ àðãà
þì. Ýíý íü ºìíº äóðüäñàí àðãóóäûã õýðýãëýõã¿éãýýð äèéëýíõè õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ñàíàëûí ýðõèéã íýãòãýõ àðãà áàéäàã. À êîìïàíèéí
õóâüöààíû äèéëýíõèéã ýçýìøèæ áóé õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàð íü Á
êîìïàíèéã áàéãóóëàí ººðñäèéí õóâüöààãàà Á êîìïàíèä øèëæ¿¿ëäýã.
Èéíõ¿¿ Á êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí øèéäâýðèéí äàãóó À êîìïàíèä ñàíàëàà
ºãºõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì.
Ìàíàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä òîëãîé êîìïàíè áàéãóóëàõûã
õîðèãëîîã¿é áºãººä ýíý òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò Êîìïàíèéí
òóõàé õóóëüä òóñãàãäñàí áàéäàã. Ìºí õóóëèéí äàãóó êîìïàíèéí íèéò
ýíãèéí õóâüöààíû 20-îîñ äýýø õóâèéã ýçýìøèæ áàéãàà òîõèîëäîëä
òîëãîé êîìïàíè ãýñýí çîõèöóóëàëòàä õàìààðàõààð õóóëü÷èëñàí
áàéãàà.
Ìåíåæìåíòèéí ãýðýý
Ìåíåæìåíòèéí ãýðýý íü êîìïàíè ººðºº óäèðäëàãà áîëîí õÿíàëòûí
çàðèì ýðõýý çýýë îëãîã÷ ýñõ¿ë ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä èòãýìæëýõ áóþó

Voting trust

Voting agreement

Эдгээрийн ялгааг авч үзэх нь энэ бүтээлийн хүрээнээс хальж байгаа юм.

Иргэний хуулü-406..

øèëæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä áàéãóóëäàã ãýðýý þì. Æèøýýëáýë, ºíäºð
àøèãòàé áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð òºñºëä êîìïàíèéí óäèðäëàãûí àñóóäàëä
ýðãýëçýý òºðæ áàéâàë òýð êîìïàíèä çýýë îëãîõ òîõèîëäîëä çàðèì
çýýëä¿¿ëýã÷ íü êîìïàíèéí óäèðäëàãàä îðîëöîõ, äîòîîä ìýäýýëýë àâàõ
áîëîìæòîé áîëîõûí òóëä ìåíåæìåíòèéí ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîìæ
áàéäàã.
Ãýõäýý ýíý òºðëèéí ãýðýý íü ýðõ ç¿éí õóâüä ýðãýëçýýòýé áàéæ áîëîõ
áºãººä ýíý ýðãýëçýý íü äàðààõü õî¸ð øàëòãààíä ¿íäýñëýäýã. Íýãä,
Êîìïàíèéã çºâõºí ÒÓÇ áóþó ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà óäèðäàõ ¸ñòîé
ãýñýí õóóëèéí çààëòûã çºð÷èæ áàéæ áîëîõ þì. Õî¸ðò, Êîìïàíèéí
ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿ä íü òîäîðõîé õóãàöààãààð ñîíãîãääîãèéí õóâüä ÒÓÇ-
èéí äàðààãèéí ãèø¿¿äýä ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí óðò õóãàöààíû áîäëîãûí
áîëîí óäèðäëàãûí àñóóäàë õºíäñºí ãýðýý áàéãóóëàõ ýðõã¿é ãýæ ¿çäýã
áàéíà. Ýäãýýðèéã ¿íäýñëýâýë øèëæ¿¿ëæ áàéãàà ýðõ õýìæýýíèé öàð
õ¿ðýý, ãýðýýíèé õóãàöàà, ãýðýýíèé çîðèëãî, áóñàä íºõöºë áàéäëûã
ìàø ñàéí òîîöîæ ¿çýõ ó÷èðòàé þì.
Ìàíàé ýðõ ç¿éí òóõàéä ýíý òàëààð òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é
áºãººä ýðõ ç¿éí òîäîðõîéã¿é áàéäàëä áàéãàà þì.
Êóìóëÿòèâ àðãààð ñàíàë õóðààõ

Åðäèéí àðãààð ñàíàë õóðààõ ãýäýã íü íýã õóâüöàà íýã ñàíàëûí
ýðõòýé áàéõûã õýëäýã. Ýíý íü òîäîðõîé àñóóäëààð îëîíõèéí ñàíàëààð
øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðýìòýé êîìïàíèéí õóâüä öººíõ áîëæ áóé õóâüöàà
ýçýìøèã÷ íü ÿìàãò øèéäâýðò íºëººëºõ áîëîìæã¿é áîëîõ ýðñäýëä
õ¿ðãýäýã.
Õàðèí êóìóëÿòèâ àðãààð ñàíàë õóðààõ íü ÒÓÇ õýäýí ãèø¿¿íòýé
áàéíà ò¿¿íèé òîîãîîð íýãæ õóâüöàà á¿ð ñàíàë ºãºõ ýðõòýé áàéõûã
îéëãîäîã. ªºðººð õýëáýë ÒÓÇ-èéí 9 ãèø¿¿í ñîíãîõ ¿åä íýãæ õóâüöàà
á¿ð íü 9 ñàíàëûí ýðõòýé áàéõ áºãººä ýíý ñàíàëàà íýã íýð äýâøèã÷èä
á¿ãäèéã íü ýñõ¿ë 2 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû íýð äýâøèã÷äèéí òºëºº
õóâààí ºã÷ áîëíî ãýñýí ¿ã þì. Ýíý àðãààð ñàíàë ºãºõºä îéðîëöîîãîîð
ñàíàë ºã÷ áóé íèéò õóâüöààíû àðàâíû íýãýýñ èõ õóâüöàà ýçýìøèæ áóé
ýòãýýä íü ÒÓÇ-ûí 9 ãèø¿¿íèé íýãèéã ñîíãîõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ã þì.
Êóìóëÿòèâ àðãà íü æèæèã õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí êîìïàíèä òàâèõ
õÿíàëòûã õàíãàäàã àðãà þì.
Ìàíàé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä êóìóëÿòèâ àðãà íü íýýëòòýé êîìïàíèéí
õóâüä ÒÓÇ-èéã ñîíãîõîä çààâàë õýðýãëýãääýã10 áºãººä õààëòòàé
êîìïàíèéí õóâüä õýðýãëýæ áîëäîã.
ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã õóãàöààãààð àíãèëàõ

Êîìïàíèéí ÒÓÇ-ä õÿíàëòàà òîãòîîõ ººð íýã àðãà íü ÒÓÇ-
èéí ãèø¿¿äèéã õîîðîíä íü àíãèëàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã õèéõäýý
10
æèøýýëáýë, ÒÓÇ 9 ãèø¿¿íòýé áàéõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèé 3 ãèø¿¿íèéã
3 æèëèéí õóãàöààòàéãààð, 3 ãèø¿¿íèéã 2 æèëèéí õóãàöààòàéãààð,
¿ëäñýí 3 ãèø¿¿íèéã 1 æèëèéí õóãàöààòàéãààð ñîíãîõîîð ä¿ðìýíäýý
çààæ áîëîõ þì. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéëñàí Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
õóðëààð çàðèì æèëä 3 ãèø¿¿í, çàðèì æèëä 6 ãèø¿¿í, çàðèì æèëä
9 ãèø¿¿í ñîíãîõ áîëîëöîîòîé áàéäãààðàà öººí ãèø¿¿í ñîíãîõ æèëä
îëîí õóâüöàà ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöàà ýçýìøèã÷ ººðèéí òºëººëëèéã
îðóóëàõ áîëîìæ íü ºíäºð, òýð õýìæýýãýýð êîìïàíèéã õÿíàëòäàà
áàéëãàõ áîëîëöîîòîé þì.
Ãýõäýý ¿¿íòýé äàãàëäàí ãàð÷ èðýõ ººð íýã ýðõ ç¿éí ýðñäýë íü
êóìóëÿòèâ àðãààð ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ñîíãîäîã ¿åä ÒÓÇ-èéí
ãèø¿¿äèéã àíãèëàõ íü çàðèì òîõèîëäîëä êóìóëÿòèâ àðãûí ººðèéí
ìºí ÷àíàð, çîðèëãîòîé íü çºð÷èëääºã ó÷ðààñ ýðõ ç¿éí õóâüä áóðóóäàõ
áîëîìæ áèé.
Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä ýíý àðãûã õýðýãëýõ
ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áàéäàã.11
ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ººð÷ëºõ

Êîìïàíèéí ýä õºðºíãèéã õóâèéí çîðèëãîîð àøèãëàñàí ãýõ ìýò
íîöòîé òîõèîëäëûí ¿åä òýðõ¿¿ ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã õýðõýí øèéäâýð
ãàðãàõ ¿éë ÿâöààñ õºíäèéð¿¿ëýõ âý ãýñýí àñóóäàë ãàð÷ áîëíî. Ýíý
òîõèîëäîëä èéì ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã ººð÷ëºõ øààðäëàãà íü äàðààõü
ýðõ ç¿éí ìåõàíèçìòýé õîëáîãäîæ áàéíà. ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã íýãýýñ
äýýø æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîäîã òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã çàðèìûã
ººð÷ëºõ áîëîìæèéã îëãîõ çààëòûã ä¿ðìýýð çààæ ºãºõººð õóóëüä çààõ
íü áèé.
Ìàíàé Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä êóìóëÿòèâ àðãààð ñîíãîñîí áîë
á¿ðýí ýðõèéã íü õóãàöààíààñ ºìíº çºâõºí á¿ðýí á¿ðýëä¿¿íýýð íü
äóóñãàâàð áîëãîíî ãýæ çààñàí áàéãàà.12 ªºðººð õýëáýë, îäîîãèéí
õóóëèéí äàãóó íýýëòòýé êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí íýã ãèø¿¿íèéã ÿìàðâàà
íýã øàëòãààíû óëìààñ ººð÷ëºõ áîëîõîä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí á¿ðýí
ýðõèéã á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü äóóñãàõ ¸ñòîé ãýñýí ëîãèê ãàð÷ áóé
þì. Ýíý ëîãèê íü äîð õàÿæ ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí
äýýð ººð÷ëºãäºõººñ áóñàä òîõèîëäëûã õàìàð÷ áàéíà.13
Íºãºº òàëààñ õààëòòàé êîìïàíèéí õóâüä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ÿàæ
ººð÷ëºõ àñóóäàë íýýëòòýé áºãººä ÒÓÇ-òýé êîìïàíèéí õóâüä ÒÓÇ íü
ººðºº ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã ººð÷ëºõ çîõèöóóëàëò áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é
þì. Õàðèí ýíä õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë äàâóó áàéäàëòàéãààð
ººð÷ëºõ ýðõòýéã ìýäýýæ ìàðòàæ áîëîõã¿é þì.
11
Компанийн тухай хуулü-77.1. 3 дахь өгүүлбэр
12
Компанийн тухай хуулü-77.2. 2 дахь өгүүлбэр
13
Бодит байдал дээр тэдгээрийг өөрчлөхөд бусад салбар эрх зүй ямар байдлаар холбогдож
ирэх нь тодорхой бус байгаа бөгөөд эрүүгийн хуулийн тухайд тодорхой албан тушаал эрхлэх
эрхийг хасах ял байгаагаас өөрөөр тодорхойгүй байдал давамгайлж байна.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé ¿¿ðýã
Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàòàé êîìïàíè ãýðýý áàéãóóëàõäàà õºäºëìºðèéí
ãýðýý áàéãóóëàõ ïðàêòèê ÎÕÓ, Ìîíãîë Óëñàä îäîîãîîð áàéíà. Ýíý íü
ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé àæèëòàí ãýõ àíãèëàëä
îðóóëæ áóé þì. Èéíõ¿¿ ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàòàé áàéãóóëàõ ãýðýýã
õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëñíààð ã¿éöýòãýõ
óäèðäëàãûã àæëààñ õàëàõ àñóóäàë íýëýýä õ¿íäðýëòýé áîëæ èðäýã.14 Ýíý
íü ñóë áàéð ñóóðüòàé òàëûí (ýíý òîõèîëäîëä ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí)
ýðõèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãääýã õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí
ìºí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé.
Ãýòýë îíîëûí õóâüä ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà íü õàðèí ÷ ãýðýýíèé íºãºº
òàë áîëîõ íýýëòòýé êîìïàíèòàé õàðüöóóëàõàä õÿíàëò òîãòîîõ ÷àäâàð
õàìààã¿é èë¿¿ áàéäàã. ¯¿íèéã ýçýí-òºëººëëèéí àñóóäàë15 õýìýýí
êîìïàíèéí ýðõ ç¿é õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéíà. Èéìýýñ ã¿éöýòãýõ
óäèðäëàãûã õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä õàìãààëàëòàä
àâàõ íü óòãàã¿é áºãººä ýíý óòãààðàà õÿíàëòûí òýíöâýðòýé áóñ áàéäëûã
áèé áîëãîæ áàéíà.
Àìåðèê ìàÿãèéí êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä ìàíàé
õºäºëìºðèéí ãýðýý ãýñýí îéëãîëòûã êîìïàíè áîëîí ã¿éöýòãýõ
óäèðäëàãûí õîîðîíä áàéãóóëàõ ãýðýýíä õýðýãëýäýãã¿é. Ãåðìàí áîëîí
ßïîíû õóâüä ÷ èéì áàéäàã. Ýíý õàðèëöààã ìàíàéòàé õàðüöàíãóé
òºñòýé òîãòîëöîîòîé Ãåðìàí, ßïîíä çîõèöóóëàõäàà Èðãýíèé õóóëèéã
¿íäýñëýäýã áàéíà.
Òºãñãºëèéí îðîíä
Êîìïàíèéí ýðõ ç¿éãýýð õÿíàëòàà õàäãàëàõàä ÷èãëýãäñýí ººð ººð
¿ð äàãàâàð á¿õèé ìàø îëîí ìåõàíèçì áàéäàã. Çàðèì íü õÿíàëòàà
õàäãàëàõûí òóëä òîäîðõîé àëáàí òóøààëòíûã ñîíãîõ, òîìèëîõ,
÷ºëººëºõ àãóóëãàòàé áàéäàã áîë çàðèì íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
á¿ëýã õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ, ýñõ¿ë êîìïàíè áàéãóóëàõ çàìààð
õÿíàëòàà îéëãîìæòîé áîëãîõ, õ¿÷òýé áîëãîõîä ÷èãëýãääýã.
Èéíõ¿¿ êîìïàíèä ñîíèðõîë á¿õèé ýòãýýä (stakeholders) íýýëòòýé
áîëîí õààëòòàé êîìïàíèäàà õÿíàëòàà õàäãàëàõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçìûí
çàðèìààñ òà á¿õýíä ìàø òîâ÷îîð òàíèëöóóëëàà. Ýäãýýðèéí çàðèì
íü ìàíàé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä áàéõã¿é ýñõ¿ë íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëòã¿é áàéãàà áîëîâ÷ õºðºíãèéí çàõ çýýëèéã õºãæ¿¿ëýõýýð
çîðüæ áàéãàà áèäíèé õóâüä åð íü ÿìàð ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì áàéäãèéã
ìýäýæ àâàõ, òýð íü ÿìàð ó÷èðòàéã îéëãîõ íü çàõ çýýëèéã õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí çàéëøã¿é óðüä÷èëñàí àëõàì à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
14
Өмнөговь аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг нэг компанийн гүйцэтгэх захирал түүнийг
чөлөөлөх тухай компанийн хувьцаа эзэмшигчдийн шийдвэрийг эсэргүүцэн хөдөлмөрийн эрх
зүйн хамгаалалтыг хүсч байсан жишээ хэдэн жилийн өмнө гарч байсан.
15
Principal-agency problem
ØÈËÆÈÕ ÕªÄªËÃªªÍ ÁÀ ÌÎÍÃÎË ÓËÑ
Õîðüäóãààð çóóíû äóíä ¿åýñ øèíæëýõ

óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãè, áîëîâñðîë ¿ñðýíã¿é
õºãæèæ ¿¿íýýñ ¿¿äýí íèéãýì òýð àÿàðàà
ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ïðîöåññèéí ãîëëîõ íýãýí õ¿÷èí
ç¿éë íü õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí.
Øèëæèõ õºäºëãººíèé òàëààðõ îéëãîëò íü
ãýíýò øèíýýð ãàð÷ èðñýí ¿¿ ãýâýë ¿ã¿é þì.
Øèëæèõ õºäºëãººí íü õ¿í òºðºëõòíèé á¿õèé
ë ò¿¿õèéí ¿åä ººð ººðèéí àãóóëãà, îíöëîã,
øèíæ ÷àíàðòàéãààð áîäèòîîð îðøèí òîãòíîæ
èðñýí íèéãìèéí ¿çýãäýë.
Ãàäààäûí èðãýí,
Õ¿é íýãäëèéí ¿åä õ¿ì¿¿ñ áýë÷ýýð ýðýõ, öàã õàðüÿàòûí àñóóäàë
óóðûí àÿòàé íºõöºëèéã õàéæ í¿¿äýëëýäýã ýðõëýõ ãàçðûí äýä
áàéñàí. Àíõíû îâîã àéìàã Àçè, Õîéä Àôðèê, äàðãà, õóóëü ç¿éí
äîêòîð Õ.Ãýðýë÷óëóóí
Òºâ áîëîí ºìíºä Åâðîïûí íóòãààð òàðõàí
áàéðëàæ áàéæýý. Áîîëûí íèéãìèéí ¿åä ýäèéí
çàñãèéí àÿòàé íºõöºë, öýðãèéí ýêïåäèöè, ãàçàð ýçýìøèõ, áîîë
ýçýìøèõ, òýäíèéã çººâºðëºõ çîðèëãîòîé áàéñíûã ò¿¿õèéí ñóðâàëæ
áè÷èãò òýìäýãëýñýí áàéíà. Øèëæèõ õºäºëãººíèé áàñ íýãýí ÷óõàë ¿å
áîë Åâðîï÷óóä ãàçðûí õóâüä ¿ðæèë øèì ñàéòàé Õîéä, ªìíºä Àìåðèê,
Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä, Ñèáèðèéã ãàçàð ç¿éí õóâüä íýýñýí ÿâäàë þì.
Èéíõ¿¿ XVII çóóíû ¿åä Àíãëè, Ôðàíö, Èñïàíè, Îðîñ áîëîí áóñàä
Åâðîïûí îðíû øèëæèí ñóóðüøèã÷èä øèíý ãàçàð íóòàãò ñóóðüøèõ,
êîëîíè ýçýìøèõýýð õºäºëöãººñºí òóõàé ò¿¿õèéí áàðèìò ãýð÷èëæ
áàéíà. XIX çóóíû òºãñãºë XX çóóíû ýõýí, êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí
õºãæëèéí ¿åä îëîí îðîíä øèëæèõ õºäºëãººíèé ãîë ÷èãëýë íü ýäèéí
çàñãèéí øàëòãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéñàí. Õàðèí ñîöèàëèñò ãýãäýõ õýäýí
îðíû õóâüä õ¿í àìûã óëñ îðíû õýðýãöýýòýé ãàçàð, òºëºâëºãººòýéãýýð
øèëæ¿¿ëýí ñóóðüøóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã áàéñàí.
Øèëæèõ õºäºëãººí íü íèéãìèéí ¿çýãäýë áºãººä ¿¿íèéã äàãààä
øèíæëýõ óõààíû îëîí ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà õèéãäñýí áàéíà. Òóõàéëáàë,
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí, ãåîïîëèòèêèéí, õ¿í àì ç¿éí, ò¿¿õèéí,
ñòàòèñòèêèéí, ýðõ ç¿éí çýðýã.
Õàìãèéí àíõíû øèëæèõ õºäºëãººíòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé
øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéã (1885-1889) àíãëèéí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷
Å.Ðàâåíøòåéí õèéæ øèëæèõ õºäºëãººíèé ¿éë ÿâö çàéëøã¿é þì
ãýäãèéã íîòëîõûí çýðýãöýý “Õ¿í îðøèí ñóóãàà ãàçðàà áàéíãûí áîëîí
ò¿ð çóóðûí õóãàöààãààð ººð÷ëºõèéã õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí
ãýíý” ãýñýí ýíãèéí òîäîðõîéëîëòûã ãàðãàñàí áàéíà.
25
¯¿íýýñ õîéø îëîí îðíû ýðäýìòýä òóõàéí öàã ¿åèéí íºõöºëä ººð
ººðèéí ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà õèéæ èðæýý. Òóõàéëáàë, ìàíàé õºðø
çýðãýëäýý Îðîñ óëñàä XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ øèëæèõ õºäºëãººíèé
àñóóäëààðõè ñóäàëãàà ýõýëñýí áàéíà. Òýð ¿åä õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºëãººí ñèáèðü, ç¿¿í ñèáèðü çýðýã øèíý ãàçàð íóòãèéã ýçýìøèõýä
÷èãëýæ áàéñàí áºãººä ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû àæëûí ãîë àíõààðàë ÷
ýíý àñóóäàëä òºâëºð÷ áàéâ.
XVII-XVIII çóóíû ¿åä õîéä õºðøèä øèëæèõ õºäºëãººíèéã
çîõèöóóëñàí îëîí óëñûí õýì õýìæýý àëü õýäèéíý áèé áîë÷èõñîí
¿éë÷èëæ áàéñàí áàéíà. Õàòàí õààí Åêàòåðèíà II 1762 îíä “Ãàäààäûí
èðãýä Îðîñò ÷ºëººòýé ñóóðüøèõ òóõàé” òóíõàã, 1763 îíä “Îðîñò èðñýí
ãàäààäûí èðãýäýä õ¿ññýí ãàçðàà ñóóðüøèõûã çºâøººðºõ òóõàé” çàðëèã
ãàðãàæ áàéñàí ò¿¿õèéí áàðèìò áàéäàã.
1990-ýýä îíä Çºâëºëò Õîëáîîò Óëñ çàäàð÷ èðãýä íü ºíäºð õºãæèëòýé
ÀÍÓ áîëîí áóñàä Åâðîïûí óëñûã çîðüñîí ãàäàãø ãàðàõ óðñãàë, íºãºº
òàëààñ ãàäíààñ, òóõàéëáàë, ÁÍÕÀÓ, áóñàä îðíû èðãýä îëíîîð èðæ
õóäàëäàà íàéìàà, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð ýðõ
ç¿é, ýäèéí çàñàã, õ¿í àì ç¿éí ñóäàëãààíû àæëóóä íýìýãäñýí áàéíà.
Îð÷èí ¿åä øèëæèõ õºäºëãººí îëîí óëñûí øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ
òîäîðõîéëîëòûí õóâüä ÷ ººð÷ëºãäºí «Õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýãýí óëñûí õèë
õÿçãààðûã äàâæ, îðøèí ñóóõ ãàçðàà óðò, áîãèíî õóãàöààãààð áóþó
á¿ðìºñºí ººð÷ëºõèéã øèëæèõ õºäºëãººí» ãýæ òîìú¸îëîõ áîëñîí.
Îëîí óëñûí õýëëýãýýð øèëæèëò õºäºëãººí íü «migration»
(migratio)–øèëæèí ñóóðüøèõ, øèëæèõ, ººð÷ëºõ, ñîëèõ ãýñýí ¿ãíýýñ
ãàðàëòàé. Ìîíãîë õýë ç¿éí òîëüä ÷ ýíý ¿ãèéã «õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºëãººí»; «èðãýäèéí øèëæèí ñóóðüøèõ õºäºëãººí»; «õºäººíèé
èðãýäèéí í¿¿äýë»; «íóòàã ñýëãýëò» ãýõ çýðãýýð òàéëáàðëàñàí áàéíà.
Øèëæèõ õºäºëãººí íü äàðààõü øèíæèéã àãóóëñàí áàéäàã.
. ãàçàð íóòãèéí õóâüä çàñàã çàõèðãààíû íýã íýãæýýñ íºãººä
áóþó íýã óëñààñ íºãºº óëñàä øèëæèõ,
2. áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçðàà ººð÷ëºõ,
3. õóãàöààãààð òîäîðõîéëîãääîã áàéõ,
Ìºí õýëáýðýýð íü ãàäààä, äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººí ãýæ àíãèëàõààñ

ãàäíà øàëòãààíààð íü:
. ýäèéí çàñãèéí,
2. óëñ òºðèéí,
3. öýðýã äàéíû,
4. öàã óóð, ýêîëîãèéí,
5. ýðõ ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ¿¿äýëòýé ãýæ ¿çäýã.
Ýäèéí çàñãèéí øàëòãààíààð øèëæèí ñóóðüøèã÷äèéí äèéëýíõèéã

õºäºëìºð ýðõëýã÷èä ýçýëäýã áîë ýäèéí çàñãèéí áóñ øàëòãààíààð
øèëæèí ñóóðüøèã÷äèéí îëîíõè íü ä¿ðâýã÷èä áàéäàã áàéíà.
Ìîíãîë íóòàãò áóñàä óëñûí íýãýí àäèëààð øèëæèõ õºäºëãººí ýðò
¿åýñ áàéñààð èðæýý.
Îðîñûí èõ ýðäýìòýí À.Ï.Îêëàäíèêîâ òºâ Àçèéí ò¿¿õèéã òóõàéëáàë,
Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ øèëæèõ õºäºëãººíèé òàëààð
áè÷èõäýý “Ýíý áîë òºâ Àçè äàõü õ¿í àì, íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýíèé
õóâüä àãóó òîì, ãàéõàìøèãòàé, í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìýí þì. Ãàçàðòàé
ñàëøã¿é õîëáîîòîé, òàðèàëàí÷èäòàé õàðüöóóëáàë òýä öàã àãààðûí
òààã¿é íºõöºë, ãàí ãà÷ãèéí ¿åä íýã ãàçðàà îðõèîä íºãºº ãàçàð ðóó
í¿¿äýëëýäýã» ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ò¿¿õèéí áàðèìò ýðò äýýð öàãò
Àçè òèâ íàì ã¿ì ãàçàð áàéãààã¿é, òýíä àìüäàð÷ áàéñàí îâîã àéìàã, àðä
ò¿ìýí øèëæèõ õºäºëãººíèé õºãæëèéí òºâä áàéñàí ãýäãèéã ãýð÷èëæ
áóé õýðýã þì. Ýðäýìòäèéí ¿çýæ áàéãààãààð ýíý ¿åä õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºëãººí íü ººðñäèéí ¸ñ, çàíøèëòàé õîëáîîòîéãîîð çîõèöóóëàãääàã
áàéñàí áàéíà. Õàðèí Ìîíãîëûí íýãäñýí óëñûí ¿å áîëîí ò¿¿íèé äàðàà
¿åä äîòîîä, ãàäààä øèëæèõ õºäºëãººíèéã õóóëü÷èëñàí áàéíà. ¯¿íèéã
íü Õàëõ æóðàì õóóëüä çààñàí õýì õýìæýýíýýñ õàðæ áîëíî. Ìºí 1246
îíä Ìîíãîë Óëñàä èðæ áàéñàí Ïëàíî Êàðïèíè “Õààí ãýõ ýíý òàòàð
íü õýìæýýã¿é ýðõòýé. Õýðâýý õààí íü õýëýýã¿é áîë õýí ÷ ººð óëñ, ººð
ãàçàð î÷èõ ýðõã¿é. Õààí ººðºº óäèðäàã÷ íàðàà õààíà áàéõûã, òýä íü
ìÿíãàò, çóóò, àðàâòûí äàðãà íàðàà õààíà áàéõûã çààäàã” ãýæ áè÷ñýí
áàéíà.
Äóíäàä çóóí, ò¿¿íèé ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë íóòàã äýýðõ øèëæèõ
õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé îëîí îëîí áàðèìò áàéäàã áàéíà. Òóõàéëáàë,
1639 îíä Ìàíæóóä ªâºð Ìîíãîëûã, 1696 îíä Àð Ìîíãîëûã ººðòºº
íýãòãýñýí, 1755 îíä Õàëèìàãóóä áººíººðºº Èæèë ìºðºí òèéø
í¿¿äýëëýñýí çýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ìºí ¿¿íòýé õîëáîîòîé Ìîíãîë
Îéðäûí öààç áè÷èãò ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéñàí. Æèøýýëáýë, 10
äóãààð ç¿éëä õýí íýãýí õ¿íèéã ººðèéí îòãîî îðõèí ÿâàõûã õîðèãëîõ
áºãººä õýðýâ òèéíõ¿¿ ÿâæ áàéâàë ò¿¿íèéã áàðüñàí õ¿íèéã ìîðèîð
øàãíàõ òóõàé äóðäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ öààç áè÷èã íü Îðîñûí õààíò
óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä íýãäñýí Õàëèìàã ¿íäýñòí¿¿äèéí äóíä Îêòÿáðèéí
èõ õóâüñãàëûí æèë¿¿ä õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ¿éë÷èëñýýð áàéñàí áàéíà.
Õàëõ æóðàì õóóëü íü 1709-1770 îíûã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Ìîíãîëûí
õààä íî¸äûí èõ õóðàëäàéãààñ áàòàëñàí õóóëèéí ýìõòãýë þì. Ýíýõ¿¿
õóóëüä õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé çàðèì ç¿éë çààëò
òóñãàãäñàí áàéäàã áàéíà.
1709 îíû Âà÷èðàéí Ò¿øèã õààíû áè÷ãèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëä: “Ãàäàãø
ÿâæ áóé õ¿í íü íýã õîíîãîîñ èë¿¿ õóãàöààãààð ÿâàõ áîë ýíý òóõàéãàà
õàìààòíû áóñ ñàéí ñàíààò õ¿íä ìýäýãäýæ ÿâàõ, òýð õ¿í àÿëàëààñ
èðýýä ãýðòýý îðîõîîñîî ºìíº èðñýí òóõàéãàà çààâàë ìýäýãäýæ ººðèéãºº
õàðóóëàõ”,
1781 îíû áè÷èãò: “Àðâàí õ¿í á¿ð íýãèéãýý àõëàã÷ààð òîìèëæ ýäãýýð
õ¿íýýñ õýí íýã íü 20 õîíîãîîñ èë¿¿ ÿâàõ áîë àõëàã÷äàà óðüä÷èëàí
ìýäýãäýæ áàéõ. Õýðýâ óðüä÷èëàí ìýäýãäýõã¿é áîë òóøààë çºð÷ñºíä
òîîöîæ ø¿äëýí ìîðèîð òîðãîõ”,
1728 îíû áè÷èãò: “Õýðýâ íî¸í îðãîí çóãàòñàí õ¿íèéã áàðüæ
÷àäàõã¿é áîë ò¿¿íèéã 8 ø¿äëýí ìîðü ìºí òýìýýãýýð òîðãîõ”,
31 ä¿ãýýð ç¿éëä: Õýðýâ ººð õîøóóíààñ ººðèéí àëáàò íü ãýð îðîí,
ìàë, ýõíýð õ¿¿õäèéí õàìòààð áóöàæ èðâýë òýäýíä ñààä ¿ë ó÷ðóóëàõ,
õýí íýã íü ñààä ó÷ðóóëáàë ò¿¿íèéã íýã ìîðèîð òîðãîõ. Ñààä ó÷ðóóëñàí
õ¿íèéã öààç áè÷ãèéí äàãóó øèéòãýõ”,
27 äóãààð ç¿éëä: Õîëûí çàìä ºâäñºí íýãíýý îðõèõ, òóñëàìæ
¿ç¿¿ëýýã¿éãýýñ áîëæ íàñ íºã÷âºë ãýì áóðóóòàé õ¿íèéã òýìýý, áîäîîð
òîðãîõ, ýäãýâýë õî¸ð õÿçààëàí ìîðèîð òîðãîõ”,
1736 îíû áè÷ãèéí 34 ä¿ãýýð ç¿éëä: Ãýãýýíòýí, ò¿¿íèé õèéäèéí
ëàì íàð íî¸íû áîëîí õîðèîòîé á¿ñýýñ áóñàä ãàçàðò í¿¿äýëëýí ÿâæ
áîëíî” ãýñýí çààëòóóä òóñãàãäàæ òóõàéí ¿åäýý õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºëãººíèéã çîõèöóóëäàã áàéñàí áàéíà.
Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä Ìîíãîë öààçûí áè÷èã, Ãàäààä Ìîíãîëûí
õýðãèéã ýðõëýõ ÿàìíû ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èãò Ìîíãîë Óëñûã
ñóëðóóëàõ áîäëîãî áàðüæ áàéñàí. Äýýðõ ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã íü
ìîíãîë, õÿòàä, îðîñ õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààã òàñàëäóóëàõ çîðèëãîîð
õóäàëäàà÷äûã áîãèíî õóãàöààíä çºâõºí òîãòñîí ÷èãëýëýýð çîð÷èõ áà
Ìîíãîë íóòàãò óäààí õóãàöààãààð àìüäðàõ, õóäàëäàà àðèëæààíààñ
áóñàä ÿíç á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîæ áàéñàí. Èðæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñò çºâøººðºë îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí.
Ìàíæóóä 1718 îíä Ìîíãîë÷óóäûã îðîñ, õÿòàä õóäàëäàà÷äàä áàðààãàà
çººõ çîðèóëàëòûí òýìýý õóäàëäàõûã õîðèãëîñîí õóóëü ãàðãàæ áàéñàí
íü Ìîíãîëûã ãàäààä åðòºíöººñ òóñãààðëàõ áîäëîãûã àãóóëæ áàéâ. Ìºí
øèëæèëò õºäºëãººíèéã õàðãèñààð çîõèöóóëæ àðä èðãýäèéã æàñûí
çààñàí ãàçðààñ õîëóóð í¿¿äýëëýñýí òîõèîëäîëä 50 ìîðèîð òîðãîõ, òýð
÷ á¿¿ õýë ãýð, ìàëûã íü õóðààí àâàõ çààëòûã Ìîíãîë öààçûí áè÷ãèéí
2 äóãààð ç¿éëä îðóóëæ áàéæýý.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýð äýýð øèëæèõ õºäºëãººí, ãàäààäûí
èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã çîõèöóóëñàí ìàíæèéí îíöãîé õóóëü
¿éë÷èëæ áàéñàí.
XIII-XIX çóóíû ¿åèéí ò¿¿õèéí ýõ ñóðâàëæààñ ¿çýõýä ìîíãîëûí
äîòîîä, ãàäààä øèëæèõ õºäºëãººí, ò¿¿íèé äîòðîîñ õóóëü áóñ øèëæèõ
õºäºëãººíèéã çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí ñèñòåì áîëîìæèéí õýðýýð
õºãæñºí áàéñàí áàéíà. ßëàíãóÿà ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åèéí øèëæèõ
õºäºëãººíèé çîõèöóóëàëò íü ìîíãîëä óðñàí îðîõ ãàäààä èðãýäèéí
çîõèõ õóâèéã çîãñîîñîí íü öààøäûí òóñãààð òîãòíîëä ÷ çîõèõ ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýñýí ãýæ ¿çäýã ýðäýìòýä áàéíà.
ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîë äàõü øèëæèõ õºäºëãººíèé îíöëîã
íü óëñ òºðèéí øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Ìîíãîë îðîíä ÿëñàí 1921 îíû
àðäûí õóâüñãàë, 1930 îíû õýëìýãä¿¿ëýëò çýðýã íü çàðèì íî¸í, áàÿä,
ýíãèéí õ¿í, ëàì íàðàà ä¿ðâýõýä õ¿ðãýñýí. Íºãºº òàëààñàà ìàíàé óëñ
ýíý ¿åä áóþó 1917-1947 îíû õîîðîíä îëîí óëñûí øèëæèõ õºäºëãººíèé
ãýð÷ áîëñîí þì. Òóõàéëáàë, 1917 îíû Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààñ ä¿ðâýñýí
îðîñûí öàãààí öýðã¿¿ä, õóäàëäàà÷èä ìàíàé óëñàä èðæ òýäíèé ¿ð
ñàä îäîî õ¿ðòýë îðøèí ñóóæ áàéíà. Ìºí 1900-1907, 1917-1927 îíû
áóðèàäûí í¿¿äýë, óëìààð 1921 îíä Ìîíãîë Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð
õýëýëöýýð áàéãóóëàí áóðèàäóóäûã Ìîíãîë Óëñàä ÷ºëººòýé ñóóðüøèõûã
çºâøººðñºí õî¸ð òàëûí õýëýëöýýð áàéãóóëñíûã äóðäàæ áîëíî. Ìºí
Êàçàõ ¿íäýñòýí 1860-1914 îíä èðæ ñóóðüøèí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
áàéãóóëñàí, 1990-ýýä îíîîñ ÁÍÊàçàõ Óëñ ðóó í¿¿äýëëýñýí èõ í¿¿äýë
çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.
Ñîöèàëèçìûí ¿åä áóñàä îðíû íýãýí àäèëààð õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºëãººíèéã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí íàðèéí õÿíàëò, çîõèîí
áàéãóóëàëò, òºëºâëºãººòýéãýýð óëñ òºðèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
çîõèöóóëäàã áàéñàí. Àæ ¿éëäâýðèéí òºâ, õîò ñóóðèí ãàçðûã áàðüæ
áàéãóóëàõ, àòàð ãàçàð ýçýìøèõ çýðýã êîìïàíè÷èëñàí àæèë õèéãäýæ
ò¿¿íä çàëóó÷óóä ãîëäóó áººíººð øèëæèí ñóóðüøäàã áàéñàí. ÁÍÌÀÓ-
ä áóñàä ñîöèàëèñò îðíîîñ ºíäºð ìýðãýæëèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä áóþó
õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñàä îëíîîð èðæ àæèëëàäàã áàéñàí.
Áóñàä õºäºëãººí õàðüöàíãóé áàéõã¿é áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Öººí
òîîíû õèë çºð÷èã÷èä áàéñàí.
Ìîíãîë õ¿í “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë”-ä çààñàí õ¿í
á¿ð óëñûíõàà äîòîð ÷ºëººòýé çîð÷èõ, îðøèí ñóóõ ãàçðàà ÷ºëººòýé
ñîíãîõ, àëèâàà óëñ îðíûã, ò¿¿íèé äîòîð ýõ îðíîî îðõèí ÿâàõ, ýõ
îðîíäîî ýðãýæ î÷èõ, ìºðäºëò ìºøãºëòººñ çóãòàæ ººð óëñàä îðîãíîõ
áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàí. 1961
îíä Ìîíãîë Óëñ Í¯Á-ûí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿í áîëñíîîð ýíýõ¿¿ ýðõ
õýðýãæèõ áîëîìæ íýýãäñýí.
1980 îíû ñ¿¿ë÷ýýð ÇÕÓ-ä ºðíºñºí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð
ñîöèàëèñò ñèñòåì çàäðàõ ïðîöåññ ýõýëñýí. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð ¿íäýñíèé õºäºº àæ
àõóéí íýãäýë, ¿éëäâýðæèëò çîãñ÷, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, èíôëÿöè
ºñ÷ àðä ò¿ìíèé èõýíõ íü àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä øèëæñýí. Çàðèì
ýðäýìòíèé òîîöîîëñíîîð æèëèéí èíôëÿöèéí ò¿âøèí 40%-èàñ äýýø
ãàðâàë ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýë, ýäèéí çàñàã ñýðãýõ áîëîìæã¿é, õÿìðàë
ã¿íçãèéðñýí ãýæ ¿çäýã þì áàéíà. 1992 îíû 8 äóãààð ñàðä æèëèéí
èíôëÿöèéí ò¿âøèí äýýä öýãòýý õ¿ð÷ èíôëÿöèéí ò¿âøèí õóðäàöòàé
ÿâæ áàéãàà 10 îðíû òîîíä îðñîí áàéíà. ¯éëäâýðèéí îëîí ñàëáàð
óíàëòàä îðñîí.
Ýäèéí çàñãèéí ýíýõ¿¿ äîðîéòîë íü õ¿í àìûã ººðèéí ýðõã¿é àìü
çóóëãàíûõàà òºëººõ õºäºëãººíä îðóóëñàí áà 1990-ýýä îíûã øèëæèõ
õºäºëãººíèé ýðñ ººð÷ëºëòèéí ¿å áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. 1992-2002
îíä øèëæèõ õºäºëãººíèé åðºíõèé ºñºëò 40,4 ìÿíãàí õ¿íä õ¿ð÷
áàéñàí áàéíà. Ìºí õºäºº îðîí íóòàã äàõü ýêîëîãè ãàçàð ç¿éí õ¿÷èí
ç¿éë ÷ áàñ íºëººëñíèéã ¿ã¿éñãýõã¿é. Ìîíãîë Óëñûí äîòîîäîä áàðóóí
á¿ñýýñ òºâ ð¿¿ òýì¿¿ëñýí èõ í¿¿äýë, äîòðîîñ ãàäàãø ªìíºä Ñîëîíãîñ,
Àìåðèê, Åâðîïûí îðíóóäûã çîðüñîí ãàäààä øèëæèõ õºäºëãººíèé
óðñãàë èõýññýí. Íºãºº òàëààð Ìîíãîë Óëñ õóóëü áóñ øèëæèã÷äèéí
ãóðàâäàã÷ îðîí ðóó ãàðàõ ãàðö “òðàíçèò” áóþó äàìæóóëàã÷ îðîí áîëæ
ýõýëñýí.
Ýíý á¿ãäýýñ õàðàõàä õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí íü íýã òàëààñ
àðä÷èëñàí ¸ñíû õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí ýðõ ç¿éí ÷ºëººòýé
áàéäàë, íºãºº òàëààñ ýäèéí çàñãèéí øàëòãààíààñ èë¿¿ õàìààðàëòàé
áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Ýíý öàã ¿åýñ ýõëýí ìàíàé óëñàä øèëæèõ
õºäºëãººíèé ¿éë ÿâöûã ñóäëàõ ñóäàëãààíû àæèë ýð÷èìæèæ ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, õ¿í àì ç¿éí òàëààñ íü ãîë÷ëîí ñóäàëñàí áàéíà. Ýðõ
ç¿éí ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Øèëæèõ õºäºëãººíèé
¿éë ÿâöûã ñóäàëñíààð ò¿¿íèé õ¿÷èí ç¿éë, øàëòãààí, ýåðýã áà ñºðºã
òàëóóäûã òîäîðõîéëîõûí õýðýýð ò¿¿íèéã öààøèä õýðõýí çîõèöóóëàõ
¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ò¿¿õýí áàðèìòûã ¿çýõýä ¿éë÷èëæ áàéñàí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
íü òóõàéí íèéãìèéí õºãæëèéí öàã ¿åäýý ººð ººðèéí îíöëîã,
øèëæèëò õºäºëãººíèé òàëààðõ òºðèéí áîäëîãîîð ÿëãàãäàæ áàéñàí.
Òóõàéëáàë, çàíøëûí õýì õýìæýý ¿éë÷èëæ áàéñàí XIII çóóíû ýõýí
¿åä òîãòñîí çàíøëèéã çºð÷ñºí øèëæèí ñóóðüøèã÷äàä íèéòèéí
öýýðëýë õ¿ëýýëãýõýä ÷èãëýæ áàéñàí áîë ýðòíèé ìîíãîëûí, ìàíæèéí
áîëîí àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åèéí øèëæèõ õºäºëãººíèéã çîõèöóóëñàí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü èë¿¿ õàðãèñ, ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí
õýìæýýíä àâ÷ ¿çäýã áàéñàí áàéíà. Õàðèí ñîöèàëèçìûí ¿åä øèëæèõ
õºäºëãººíèé çºð÷ëèéã ýð¿¿ãèéí õýðýãò òîîöîõîîñ áóñàä òîõèîëäîëä
çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâäàã áàéñàí. Îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áóé õóóëüä
øèëæèëò õºäºëãººíèé çºð÷ëèéã øèíæ ÷àíàðààñ íü õàìààð÷ ýð¿¿ãèéí,
çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ 1990-ýýä îíä çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ ìàíàé
èðãýäèéí ãàäàãø ãàðñàí èõ óðñãàë, ãàäààäûí èðãýä îëíîîð èðýõ áîëñîí
òýð ¿åä íèéãìèéí çàéëøã¿é øààðäëàãààð Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé õóóëèéã (1993 îí) áàòàëñàí. Óã õóóëü áàòëàãäñàíààñ
íü õîéø çóðãààí óäààãèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã öàã òóõàéä íü îðóóëæ
áàéñàí áîëîâ÷ Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà
ºðãºæèí àëáàí, õóâèéí çîðèëãîîð èðæ áóé ãàäààä èðãýäèéí òîî æèëýýñ
æèëä ºñºí íýìýãäýæ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë ýð÷èìæèæ áàéãàà
ºíººãèéí íºõöºëä ãàäààäûí èðãýíèé á¿ðòãýë, õÿíàëòûí òîãòîëöîîã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû á¿ðýí
ýðõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîé áîëãîõ, äàâõàðäëûã àðèëãàõ,
âèç á¿ðòãýëèéí çºð÷èëòýé ãàäààäûí èðãýíä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã
õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí
äàãóó Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí
÷èãëýë, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò Ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîî, ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, Ãàäààäûí èðãýäèéí
á¿ðòãýë, õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ, øèíýýð áèé áîëñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëæ õóóëèéã á¿õýëä íü ººð÷ëºí íàéðóóëàõààð
çààñíû äàãóó “Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü”-èéí
òºñëèéã øèíýýð áîëîâñðóóëñíûã 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 8-íû ºäºð
ÓÈÕ-ààñ áàòàëæýý.
Äýýð äóðäñàí÷ëàí øèëæèõ õºäºëãººí íü íèéãìèéí ¿çýãäýë áºãººä
ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû ãîë îáüåêò áîëñîîð áàéãàà áà èéíõ¿¿ òàòàõ,
ò¿ëõýõ õ¿÷èí ç¿éë, ýåðýã, ñºðºã òàëóóäûã ñóäàëñíààð áîäëîãîî
òîäîðõîéëæ ººðèéí óëñûí õºãæèëä àøèãòàéãààð çîõèöóóëàõàä ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Çºâ çîõèöóóëñàí õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí íü
óëñ îðíûã õºãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé èòãýëöëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õàðèëöàí
îéëãîëöëûã áèé áîëãîäîã áàéíà.
ªíººäðèéí áàéäëààð Í¯Á-ûí ñàéòàä ìýäýýëñíýýð 214 ñàÿ õ¿í òºðºëõ
ýõ îðíîîñîî ãàäíà ººð óëñàä àìüäàð÷ áàéíà. ¯¿íèé 48,6% íü áóþó
áàðàã õàãàñ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã. 35 õ¿í á¿ðèéí 1 íü îëîí óëñûí
øèëæèí ñóóðüøèã÷ áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð õºãæèæ áóé îðíóóäûí
õºäºëìºðèéí øèëæèí ñóóðüøèã÷èä ººðèéí ýõ îðîí ðóóãàà 316 òýðáóì
àì. äîëëàð øèëæ¿¿ëñýí òîîöîî áàéäàã. Øèëæèõ õºäºëãººí äýëõèéí
á¿õèé ë óëñûã õàìàð÷ýý. ªºðººð õýëáýë, óëñ îðíóóä íýã áîë èëãýýã÷
áóþó äîíîð, ýñâýë õ¿ëýýí àâàã÷, ¿ã¿é áîë äàìæóóëàã÷ áîëäîã áàéíà.
Ýíý óòãààðàà õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºëãººí íü ÿàõ àðãàã¿é äàÿàðøëûí
ñàëøã¿é íýãýí õýñýã áîëæýý.
Íîì ç¿é
. Çèí÷åíêî, Í.Í (2003) Õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººí: îëîí óëñûí ýðõ
ç¿éí îíîë ïðàêòèêèéí àñóóäàë: Ì.
2. (1984) Õóóëü ç¿éí òàéëáàð òîëü: Ì.
3. Âîðîáüåâîé, Î.Ä (2001) Õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººí. Îíîë ïðàêòèêèéí
àñóóäàë: Ì.
4. Öýâýë, ß (1976) Ìîíãîë õýëíèé òàéëáàð òîëü Óá.
5. Îêëàäíèêîâ, À.Ï. (1964) Ìîíãîëûí ýðòíèé ò¿¿õèéí àñóóäàëä: Óá.
6. Öýöýãìàà, Ö (2003) Ìîíãîë äàõü õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººíèé
óäèðäëàãûí ìåõàíèçì // äèññåðòàöè Ì.
7. Õàëõ æóðàì (Ö.Æ.Æàìñàðàíîâûí îð÷óóëãà). Ì. 1965.
Öàõèì õóóäàñ
. www.un.org
2. www.iom.int
ÌÎÍÃÎËÄ ÒÀÍÃÀÐÀÃÒÍÛ Ø¯¯Õ ÕÝÐÝÃÒÝÉ ÞÓ?*
(ÀÍÓ, ÎÕÓ-òàé õàðüöóóëñàí àíàëèòèê òîéì)
Îðøèë
Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ñàëàà á¿ðèéí ¿éë

àæèëëàãààã èðãýäýä èë òîä áàéëãàæ èðãýäèéã
îðîëöóóëàõ íü õºãæëèéí àðä÷èëñàí ÷èã
áàðèìæààã ñîíãîñîí óëñûí ýðõýìëýõ ç¿éë
áàéäàã. Òºðèéí ýðõ ìýäë¿¿äèéí øèéäâýð
ãàðãàõ á¿òöýä èðãýäèéí òºëººëëèéã áèé áîëãîõ
íü òºðèéí õýìæýýã¿é ýðõ äàðõûã õÿçãààðëàõ,
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ¿éë àæèëëàãààíä íü õºíäëºíãèéí õÿíàëò
ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, òàâèõ ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûí íýã þì. Õóóëü
äîêòîðàíò ×.Õîñáàÿð
òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä
èðãýä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ
îðîëöäîã áàéõàä ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òóõàéä ñàëáàð íýãæ¿¿äèéíõ
íü äýðãýä ººðñäèéí çºâëºë, àëáûã áàéãóóëàõ áàéäëààð õÿíàëò òàâèõ
áîëîìæòîé áàéäàã. Õàðèí ø¿¿õ çàñàãëàëûí ¿éë àæèëëàãààí äàõü
èðãýäèéí õºíäëºíãèéí õÿíàëò, îðîëöîî íü ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà,
ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ õàìààð÷ äýýðõýýñ ººð
õýëáýðòýé áóþó ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ, ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäàëä
ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýðã¿é áàéõûã øààðääàã. Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéí ø¿¿í
òàñëàõ àæèëëàãààíä õºíäëºíãººñ îðîëöîõ íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã
ñóëðóóëæ óëìààð áóñàä ýðõ ìýäë¿¿äèéí äàðàíãóéëëûã áèé áîëãîõ
àþóëòàé ó÷èð àëü ÷ óëñ õîðèãëîñîí çààëòûã ¿íäñýí õóóëüäàà òóñãàñàí
áàéäàã. Èéìýýñ ø¿¿õ ýðõ ìýäýë äýõ èðãýäèéí îðîëöîîã ø¿¿õèéí øóóä
á¿òöýä òýäãýýðèéã àæèëëóóëàõ áàéäëààð õàíãàõààñ ººð ¿ð ä¿íòýé àðãà
îäîîõîíäîî àëãà.
Ø¿¿õ çàñàãëàëûí ¿éë àæèëëàãàà áóþó ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä
èðãýäèéã òàíãàðàãòíû áîëîí àðäûí ø¿¿ã÷ ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð
îðîëöóóëàõ íü ¿íäñýíäýý óëñ îðíóóäàä ò¿ãýýìýë þì. Òàíãàðàãòíû
ø¿¿õèéí õýëáýð íü Àíãëè-Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéã ºâëºí
àâñàí óëñ îðíóóäàä (ãîë òºëººëºã÷èä Èõ Áðèòàíè, ÀÍÓ, Àâñòðàëè,
* “Монголын төр, эрх зүй” сэтгүүлийн 2009 оны 4 дүгээрт МУ-ын Дээд шүүхийн шүүгч доктор,
профессор Б.Бат-Эрдэнэ багшийн өгсөн ярилцлагаас сэдэвлэв.

Англи-Саксоны эрх зүй гэж Оросоос дамжиж ирсэн төөрөгдсөн томъёлол бөгөөд эдгээр
улс өөрсдийгөө Английн буюу Түгээмэл (Common Law) эрх зүйтэй гэж үздэг. Түгээмэл буюу
нийтийн эрх зүй ч гэж заримдаа орчуулдаг энэ тогтолцоо нь XIII дугаар зуунд Англи, түүний
хавсарга колони улсуудад “түгсэн” байснаараа ингэж нэрлэгдсэн. Харин Францын баруун
хойд хэсэг буюу Саксони нь эх газрын эрх зүйн уламжлалтай. Ром-Германы эрх зүй түгсэн
Европт нийгмийн харилцааг зохицуулж байсан хуулиудын тогтолцооны цөм нь Францийн
1804 оны, Германы 1896 оны Иргэний хуулиудад тусгалаа олсон эрх зүйн цогц зарчимд
тулгуурласан байсан тул иргэний эрх зүйт (Civil Law) орнууд гэж нэрлэгдэх болсон ажээ.
32
Êàíàä, Àçè òèâä Õîíã Êîíã, Øðè Ëàíê) õýâøèí òîãòîæ õàðèí Ðîì-
Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí á¿ëä áàãòàõ îðíóóäàä (Ôðàíö, Èòàëè, ÕÁÍÃÓ,
ßïîí, Ñîëîíãîñ õóó÷èí ÇÕÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áàéñàí óëñóóä
ã.ì) àðäûí ø¿¿õèéí òîãòîëöîî òàðõñàí áàéíà.
Òîâ÷õîíäîî òàíãàðàãòàí íü ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîæ õýðãèéí ¿éë
áàðèìò áîëîí ø¿¿ãäýã÷èéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóó, èðãýíèé
õàðèóöàã÷èéí òºëáºð õàðèóöàõ ýñýõ àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõààð
ñîíãîãäñîí èðãýí. Òàíãàðàãòàí õýðãèéí çºâõºí ¿éë áàðèìòûí (õóóëü
ç¿éí ôàêò) àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõ áºãººä ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëò õèéõã¿é.
Ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëòèéã õóðàëäààíûã äàðãàëæ áóé ø¿¿ã÷ ãàðãàæ
òàíãàðàãòàí íàðò çààâàð áóþó ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãíº. Òîäîðõîé ¿éë
áàðèìò, ¿ð äàãàâàð áèé áîëñîí ýñýõ, ¿¿íä õàðèóöàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí
áóðóó áàéãàà ýñýõ òàëààð ãàðãàõ øèéäâýð áîë ¿éë áàðèìòûí ä¿ãíýëòýä
òîîöîãäîõ áºãººä õàðèí õàðèóöàã÷, ø¿¿ãäýã÷èä õ¿ëýýëãýõ õóóëü
ç¿éí õàðèóöëàãûí ¿íäýñëýë, çàð÷ìûí àñóóäàë íü ýðõ ç¿éí ä¿ãíýëòýä
õàìààð÷ çºâõºí ø¿¿ã÷èéí ýðõ õýìæýýíä áàãòäàã. Õàðèí àðäûí ø¿¿ã÷
ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä øóóä áàãòàæ õýðãèéí ¿éë áàðèìòûí áîëîí ýðõ
ç¿éí àñóóäëààð õî¸óëàíãààð íü ä¿ãíýëò ãàðãàäàã. Ìàíàé óëñûí òóõàéä
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîîã ø¿¿õ õóðàëäààíä
èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéã áàéëöóóëàõ õýëáýðýýð õàíãàäàã. Èðãýäèéí
òºëººëºã÷èä íü ýð¿¿ãèéí õýðýã õýëýëöýõ ¿åä “íîòëîõ áàðèìòûã ñóäàëæ
¿íýëñíèé ¿íäñýí äýýð ø¿¿ãäýã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð ñàíàëàà
áè÷ãýýð ãàðãàõ”, èðãýíèé õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä “õýðãèéí ¿éë
áàðèìò, çîõèã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð áè÷ãýýð ä¿ãíýëò ãàðãàõ”
ýðõèéã òóñ òóñ ýäýëäýã. Ìîíãîëä õýðýãæèæ áóé ýíý õýëáýð òºäèé ë
ò¿ãýýìýë áóñ, äýýð äóðüäñàí òàíãàðàãòàí áîëîí àðäûí ø¿¿ã÷èéí àëèíä
÷ õàìààðàõã¿éãýýñ ãàäíà èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí ãàðãàæ áóé ñàíàë,
ä¿ãíýëò¿¿ä õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð àãóóëäàãã¿éãýýðýý õýðãèéí ýöñèéí
øèéäâýðèéã ãàðãàäàã íºãºº õî¸ðîîñîî ÿëãààòàé.
Ìîíãîë Óëñ 1990-ýýä îíä ºìíº 70 æèë õýðýãæñýí Àðäûí ø¿¿õèéí
òîãòîëöîîã õàëæ öººí èðãýäèéã ø¿¿õ õóðàëäààíä àæèãëàã÷èéí
õýìæýýíä îðîëöóóëñíààð ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä èðãýäýýñ òàâèõ
õÿíàëòûã áèé áîëãîæ áîëíî ãýæ ¿çñýí áàéõàä ìàíàé óëñòàé îéðîëöîî
ãàçàð ç¿éí áîëîí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî á¿õèé çàðèì óëñ îðîí õýðýã
ìàðãààíûã ýöýñëýí øèéäâýðëýõ ýðõèéã àðä èðãýäýä á¿ðýí øèëæ¿¿ëýõ
áóþó òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõýýñ íààø èðãýäèéí
õÿíàëò áîäèòîé áèé áîëîõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà. 2000 îíä Ñîëîíãîñûí
ïàðëàìåíòûí Ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí õîðîîíîîñ ãàðãàæ õýëýëö¿¿ëñýí

Заавал ийм байх албатай биш. Ром-Германы эрх зүйн бүлийн Орос, Испани тангарагтны
шүүхтэй.

Jury instructions (eng.)

lay Judges (eng.)

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль-34.1.

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль- 86.2.4.
“Ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºð”-ò “õýðýã, ìàðãààíûã òàñëàí
øèéäâýðëýõ ýðõèéã èðãýäýä øèëæ¿¿ëýõ íü òºðººñ àðä ò¿ìýíäýý ¿ç¿¿ëæ
áóé øóóä èòãýëèéí èëýðõèéëýë áºãººä ¿¿íèéã äàãàæ òºð, àðä ò¿ìíèé
õîîðîíäûí õàðèëöàí èòãýëöýë, õîëáîî õàìòûí àæèëëàãàà ¿íäýñíèé
îéëãîëöëûí õýìæýýíä áàòàëãààæèõ ýõëýë òàâèãäàõ íü äàìæèãã¿é
þì” ãýæ çààñàí áàéíà. ßïîí óëñ ÷ òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã áèé áîëãîõ
àðãà çàìóóäûã ýðýëõèéëñýýð áàéíà.
ÀÍÓ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü èðãýäèéí

îðîëöîîíû èíñòèòóòèéí ò¿¿õýí õºãæèë
Íîðìàíäèéí õààí Õåíðè II Àíãëèéã çàõèð÷ áàéõäàà çàñàã

çàõèðãààíû ººð÷ëºí áàéãóóëàëò õèéæ àíõ Õààíû ø¿¿õèéã áàéãóóëñàí
áºãººä ø¿¿õýä ÿëëàã÷ààð ýíãèéí èðãýäèéã ñîíãîõ áîëæýý. Õåíðè II
çàãàëìàéòíû àÿí äàéíû ¿åýð ëàëûí øàøèíòíóóä õýðýã, ìàðãààíûã
òîñãîíîîðîî ø¿¿äýã áîëîõûã îëæ ìýäýýä èõýä òààøààæ èðýýä ýíý
òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëñýí ãýäýã.10 Öààøèä èðãýä ÿëëàõ áèø õàðèí
òºâèéã ñàõèæ òàëóóäûí ìàðãààíûã ýöýñëýí øèéäâýðëýäýã áîëæ óã
ø¿¿õ òºëºâøñºí áºãººä ¿íäñýíäýý XIV ä¿ãýýð çóóíä òàíãàðàãòíû
ø¿¿õûí ñèñòåì Àíãëèä á¿ðýëäýí òîãòñîí ãýæ ¿çäýã.11 Ýíý òîãòîëöîîã
ÀÍÓ-ä Èõ Áðèòàíèàñ î÷ñîí öàãàà÷èä õ¿ðãýñýí ò¿¿õòýé.12
Ìîíãîë ¿íäýñòíèé ò¿¿õýíä èðãýäèéã çàðãà ø¿¿õýä îðîëöóóëæ
áàéñàí ìýäýý áàðèìò õîâîð. Çàíøëûí ýðõ ç¿é íî¸ðõîæ ø¿¿í òàñëàõ ýðõ
öýðãèéí õýðãýì çýðýãòýí çóóò, ìÿíãàòûí íî¸äîä áàéñàí ×èíãèñ õààí,
ò¿¿íèé ¿å çàëãàìæëàã÷ íàðûí ýðèí ¿åä13 ýäãýýð íî¸ä äýðãýäýý “öýöýí”
ãýæ íýðèéäýõ íàñòàé àðäûã áàéëãàæ õýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ ¿åä
ñàíàë, ñóðãààëèéã íü ñîíñäîã áàéñàí ãýæ õóó÷íû ñóäðóóäàä äóðüäàãäàõ
áîëîâ÷ ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é áàðèìò, ýõ ñóðâàëæ îäîîãîîð îëäîîã¿é
áàéíà. Ìàíæèéí çàñàãëàëûí ¿åä ÷ àðä èðãýä õýðýã ø¿¿õ õóóëèéí
çîõèöóóëàëò áàéñàíã¿é. Õàðèí ÕÕ äóãààð çóóíû ýõýíä ãàðñàí
¯íäýñíèé ÷ºëººëºõ õºäºëãººí¿¿äèéí (1911, 1921îí) äàðàà òîãòñîí
ìîíãîëûí çàñàã, òºðººñ õèéñýí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí ¿ð ä¿íä

Judiciary Reform Committee of Parliament of Mongolia, Judicial reform program 77 (2000)

Хенри II-Англи, Шотланд, Ирланд, Уэльс, Францын баруун хойд хэсгийг нэгтгэсэн их улсыг
байгуулсан Норманди буюу баруун хойд Франц нутгаас гаралтай түүхэнд Аугаа Байлдан
Дагуулагч гэж алдаршсан Уилльямын ач хүү, 1154-1189 онд уг улсыг захирч байсан.
Түүхчид Хенри II-ийг “Аугаа өөрчлөн шинэчлэгч” байсан гэжээ.

John Makdisi, (1999) The Islamic Origins of the Common law: 77 N.C.L. Rev. 1635, 1676-94,
1726-29.
10
John Makdisi, (1999) The Islamic Origins of the Common law: 77 N.C.L. Rev. 1635, 1676-94,
1726-29.
11
William Burnham, (2006) Introduction to the Law and Legal System of the United States: 4th
ed., Thomson/West. p.86...
12
William Burnham, (2006) Introduction to the Law and Legal System of the United States 4th
ed., Thomson/West. p.86.
13
Narangerel Sodovsuren, (2004) Legal System of Mongolia: Interpress. p.16, 22.
ãåðìàíû ýðõ ç¿éãýýñ ¿¿ñýëòýé “êîììóíèñò ýðõ ç¿éí îíîëä ñóóðèëñàí
îðîñ õóâèëáàð” á¿õèé ýðõ ç¿éí ñèñòåì ìîíãîëä òîãòîæ óëìààð õýðýã
ìàðãààíûã “õàìòûí çàð÷ìààð”14 øèéäâýðëýæ áàéõ çîðèëãîîð “Àðäûí
ø¿¿õ”-èéí òîãòîëöîîã áè áîëãîñîí áàéíà. Ýíý íü èë¿¿ òºâºã ýýäðýý
á¿õèé çàðèì õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý ìýðãýæëèéí
íýã ø¿¿ã÷, àðäûí õî¸ð òºëººëºã÷ººñ á¿ðäýõ ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
òîìèëäîã áºãººä õýðãèéí øèéäâýðèéí òàëààð ãàðãàñàí ãèø¿¿äèéí
ñàíàë èæèë õ¿÷èí ÷àäàëòàéä òîîöîãääîã áàéñàí. Áîäèò áàéäàëä
õýðãèéí ¿éë áàðèìòûí áîëîí ýðõ ç¿éí àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõ íü
õóóëü ç¿éí áîëîâñðîë ýçýìøýýã¿é àðäûí òºëººëºã÷ ãýõ ýíãèéí èðãýäèéí
õóâüä àìàðã¿é äàâàà òóë ø¿¿ã÷èéã àÿëäàí äàãàõ íü îëîíòàà áàéæýý.
ªºðººð õýëáýë ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé ãóðâàí ãèø¿¿íèé õî¸ð íü õýðãèéí
òàëààð áîäèòîé áèå äààñàí øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéäëààñ áîëæ
¿íäñýíäýý íýã ë ø¿¿ã÷èéí ¿çýìæýýð õýðýã ìàðãààí øèéäâýðëýãäýæ
áàéñàí íü øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé ãàðàõàä ñºðãººð íºëººëæ áàéñíààñ
ãàäíà èðãýäèéã ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëæ áóé çîðèëãî
õàíãàãäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéâ.
ÀÍÓ äàõü òàíãàðàãòàí, Ìîíãîë Óëñ äàõü èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí

ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü ¿¿ðýã, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí
ÀÍÓ-ä òàíãàðàãòíû øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä ø¿¿ã÷ õÿíàëò

òàâüæ õóóëü õýðýãëýýíèé àñóóäëààð òîäîðõîé çààâðóóäûã ºã÷ ÷èãë¿¿ëæ
áàéäàã. Ýíý çààâðóóäûã áàðèìòëàí ººðèéí ìýäëýã ÷àäâàðûí õ¿ðýýíä
äîòîîä èòãýëèéíõýý äàãóó ø¿¿ãäýã÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé
ýñýõ, õàðèóöàã÷ òºëáºð õàðèóöàõ ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã òàíãàðàãòíû
á¿ðýëäýõ¿¿í áèå äààæ øèéäâýðëýäýã.15 Õýäèéãýýð ø¿¿õ õóðàëäààíä
ø¿¿ã÷, òàíãàðàãòàí àëü àëü íü õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðüòàé îðîëöîæ
õî¸óëàà õýðãèéí òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ áîëîâ÷ òóõàéí àñóóäëûí ¿éë
áàðèìòûí ýñâýë ýðõ ç¿éí õàìààðëààñ áîëæ ø¿¿ã÷, òàíãàðàãòàí íàðûí
àëü íýã íü øèéäâýðëýäýã. Õàðúÿàëàë çºð÷èæ øèéäâýð ãàðãàâàë
ø¿¿õèéí øèéäâýð ¿íäýñëýëã¿é ãàðñàí áîëîí ïðîöåññûí íîöòîé àëäàà
ãàðñàí ãýæ ¿çýæ òîãòîîë õ¿÷èíã¿é áîëíî.
Ø¿¿ã÷èéí áîëîí òàíãàðàãòíû ãàðãàñàí øèéäâýð16 äàâæ çààëäàõ
øàòàíä õÿíàãäàõ áºãººä õýðãèéã äàí ø¿¿ã÷ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
õýëýëöýæ òàíãàðàãòíû öàãààòãàõ øèéäâýðýýñ áóñàä øèéäâýðèéã
òîäîðõîé õÿçãààðòàé õÿíàíà.17 Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ òàíãàðàãòàí
õýðãèéí òàëààð çºâ ä¿ãíýëò õèéñýí ýñýõýä áóñ õýðãèéã ýöýñëýí
14
“Хэрэг маргааныг хамтын зарчмаар хянан шийдвэрлэх“ нь коммунист эрх зүйн онолын
суурь зарчмуудын нэг. Энэ заалт одоо ч шүүхийн тухай хуульд бий.
15
Nadia E. Nedzel, (2008) Legal Reasoning, Research, and Writing for International Graduate
Students: 2nd ed., Aspen Publishers. p.15..
16
Шүүгчийн тухайд үндсэндээ тангарагтанд өгсөн зааврууд нь шийдвэрт тооцогдоно.
17
Burnham, supra note 18, at 87.
øèéäâýðëýõ õýìæýýíä íîòëîõ áàðèìò öóãëàðñàí áàéñàí ýñýõýä ä¿ãíýëò
ºãäºã.18 Íîòëîõ áàðèìò õàíãàëòã¿é áàéñàí ãýæ ¿çâýë øèéäâýðèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ áà õàðèí òàíãàðàãòíû öàãààòãàõ òîãòîîëä ãîìäîë
ãàðãàõ çîõèöóóëàëòã¿é òóë õÿíàãäàõã¿é. ¯íäýñëýë íü ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí
õóóëèéí “õýíèéã ÷ íýã õýðýãò íýãýýñ èë¿¿ ø¿¿õã¿é” òóõàé çààëò áºãººä
íýãýíò õýðýã ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýæ ø¿¿ãäýã÷ öàãààäñàí áàéõàä
ø¿¿õ õóðàëäààíûã ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ çîðèëãîîð äàõèí ÿâóóëàõûã
õîðèãëîäîã.19
ÀÍÓ-ä òàíãàðàãòàí íàðûã ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõ ¿åä áàñ
îðîëöóóëäàã. Ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýæ óðüä÷èëñàí áàéäëààð àæèëëàãàà
ÿâóóëñíû äàðàà öóãëàñàí íîòîëîõ áàðèìòòàé Èõ òàíãàðàãòàí20 ãýõ
ìºí ë èðãýäýýñ ñîíãîãäñîí àðâàí õî¸ð õ¿íòýé á¿ðýëäýõ¿¿í21 òàíèëöàæ
ìºðäºí áàéöààëòûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ óëìààð ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëäýõ
¿íäýñëýë22 áóé ýñýõèéã õÿíàæ ¿íäýñëýë õàíãàëòã¿é ãýæ ¿çâýë õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîäîã.
Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàéä çºð÷ëèéí
óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãýýñ áóñàä õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí õýëýëöýõýä
òàíãàðàãòàíã îðîëöóóëäàã.23 Ýíý íü Àíãëèä àíõ ø¿¿õèéí ñèñòåì
åðäèéí24 áà øóäàðãà ¸ñíû25 ãýñýí õî¸ð òºðëèéí ø¿¿õýýñ òîãòäîã
áàéñàíòàé õîëáîîòîé.26 Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä
ø¿¿ã÷ òàíãàðàãòàíä õýðãèéí òàëààð òîäîðõîé àñóóëòóóä27 ãàðãàæ ºã÷
¿íäýñëýë á¿õèé òàéëáàðààð õàðèó àâàõ áàéäëààð çºâ øèéäâýð ãàðãàõ
òàë äýýð íü àíõààðäàã.
Ìàíàé óëñûí òóõàéä Àðäûí ø¿¿õèéí ñèñòåìèéã õàëñíààñ
õîéø ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü èðãýäèéí îðîëöîîã èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöóóëàõ áàéäëààð
õàíãàæ èðñýí áîëîâ÷ ýðõ õýìæýý íü èëò áóóðñàí. Õýäèéãýýð ýð¿¿,
èðãýíèé ïðîöåññûí õóóëèóäàä èðãýäèéí òºëººëºã÷èä íü õýðãèéí
îðîëöîã÷ áîëîí çîõèã÷, ãýð÷, øèíæýý÷èä àñóóëò òàâèõ, õýðãèéí
ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, ò¿¿íýýñ òýìäýãëýë õèéõ, ø¿¿ã÷, øèíæýý÷,
18
19
20
Grand Jury (eng.)
21
Гишүүний тоо муж улс бүрт адилгүй.
22
Аливаа байцаан шийтгэх ажиллагаа холбогдогчийн эрх, эрх чөлөөг заавал хязгаарлаж
байдаг
23
Charles Allen Wright, (1983) Law of Federal Courts: 4th ed. p.610-11.
24
Court of Law (eng.)
25
Court of Equity (eng.)
26
Хуулийн хатуу заалт маргааны аль нэг талыг илт шударга бус хохироохоор байвал
хэргийг Ердийн шүүхээр биш Хааны шууд мэдэлд байх Шударга ёсны шүүхээр хэлэлцэж
хуулийг үл харгалзан талуудын эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гаргадаг тогтолцоо.
Шударга ёсны шүүх нь тангарагтанг оролцуулдаггүй. Одоо АНУ болон Их Британид энэ
хоёр шүүх нэгдсэн боловч хэрэг хэлэлцэх ажиллагаа нь хоёр янз байсаар байна. See htpp://
en.wikipedia.org/wiki/Equity_(Law)
27
“special verdict” forms (eng.)
îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã
òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ, íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõýä
îðîëöîæ ýð¿¿ãèéí õýðýãò ø¿¿ãäýã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð ñàíàëàà
áè÷ãýýð ãàðãàõ, èðãýíèé õýðýãò õýðãèéí ¿éë áàðèìò, çîõèã÷èéí ãýì
áóðóóãèéí òàëààð áè÷ãýýð ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã28 õýðãèéí ÿìàð ÷
îðîëöîã÷îîñ äóòóóã¿é ýðõ ýäëýõ áîëîâ÷ (ÀÍÓ-ä òàíãàðàãòàí ä¿ãíýëò
ãàðãàõààñ áóñàä ýðõèéã ýäëýõã¿é) ãàðãàñàí ñàíàë ä¿ãíýëò íü õóóëü
ç¿éí ÿìàð íýãýí ¿ð äàãàâàð àãóóëäàãã¿é áºãººä ø¿¿õ ýíý áàðèìòàä
ÿàæ õàíäàõ ¸ñòîé, ýíý íü ýðõ ç¿éí ÿìàð õ¿÷èí ÷àäàëòàé àêò áîëîõ
òàëààð õóóëüä çààãààã¿é. Ìîíãîëûí õýò õÿçãààðëàãäñàí ýðõ õýìæýý
á¿õèé èðãýäèéí òºëººëºã÷èä èðãýäèéí õÿíàëòûã áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæã¿é áºãººä ýíý òîãòîëöîî íü çºâõºí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí
äàõü èë òîä áàéäëûã ë õàíãàõ òºäèé ç¿éë áîëîîä áàéíà ãýæ ãàäààäûí
ýðõ ç¿éí õýâëýë ìýäýýëýëä äóðüäæýý.29
ÀÍÓ-ä òóõàéí ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ òàíãàðàãòàí íàðûã
á¿ðä¿¿ëýõäýý ñîíãîã÷äûí íýðñèéí æàãñààëò ýñõ¿ë èðãýíèé á¿ðòãýëèéí
ñàíãààñ êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììààð ñàíàìñàðã¿é ñîíãîëò õèéõ
áàéäëààð øààðäëàãàòàé èðãýäèéí òîîíîîñ ãóðàâ äàõèí èë¿¿ õ¿ì¿¿ñèéã
çàðëàí äóóäàõ õóóäñààð ø¿¿õýä èð¿¿ëíý. Ø¿¿õ õóðàëäààí ýõëýõýýñ
ºìíº ÿëëàõ áîëîí ºìãººëºõ òàëóóä ñàíàë ãàðãàæ õàñàëò õèéõ áàéäëààð
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ýöýñëýí òîãòîíî. Òàëóóä õýíèéã ÿàãààä òàòãàëçàõ
áîëñíîî òàéëáàðëàõ àëáàã¿é. Õóóëèàð òàíãàðàãòàíä òàâèõ øààðäëàãà
áîë àíãëè õýëíèé ìýäëýã, ÀÍÓ-ûí èðãýí ýñõ¿ë òóõàéí óëñûí áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷ áàéõ ÿâäàë áºãººä ñîíãîëò ñàíàìñàðã¿é òóë áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷ ìàíàé óëñûí èðãýä, ø¿¿õèéí àæèëòàí àëáàí õààã÷ ÷
äóóäàãäàõ òîõèîëäîë ãàðäàã.30 2010 îíä ÀÍÓ-ûí äýä Åðºíõèéëºã÷ Æîé
Áàéäåí Äåëàâåéð ìóæèéí ø¿¿õýýñ çàðëàí äóóäàõ õóóäàñ àâ÷ ø¿¿õýä
èðñýí áàéíà. ÀÍÓ-ûí èðãýí, îðøèí ñóóã÷ á¿ð àìüäðàëûí òóðøèä
äóíäæààð ãóðâàí óäàà èðãýíèé ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýã ñóäàëãàà áèé.31
Ìàíàé óëñûí òóõàéä èðãýäèéí òºëººëºã÷èéã ñîíãîã÷äûí íýðñèéí
æàãñààëòûã ¿íäýñëýí ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ òîãòîîñîí æóðìûí
äàãóó ñîíãîí àâàõ àæëûã òóõàéí ø¿¿õèéí òàìãûí õýëòýñ çîõèîí
áàéãóóëæ, ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöóóëàõààð õóóëü÷èëñàí. Èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãääºãã¿é, òýäãýýð íü ººðñäèéí ¿éë
àæèëëàãààãàà õýí íýãýíä òàéëàãíàäàãã¿é ó÷èð äýýð äóðäñàí ø¿¿í
òàñëàõ àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë ÷ áóñäàä õ¿ðäýãã¿é.
28
Шүүхийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйл, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 34 дүгээр
зүйл, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 86 дугаар зүйл.
29
Asian Law Centre, Australian National University, (2003) The Legal System of Mongolia The
Australian Journal of Asian Law 272..
30
31
ÎÕÓ-ä òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã ñýðãýýõýä ó÷èðñàí áýðõøýýë, ÀÍÓ
äàõü òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîã
Îðîñîä òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéã àíõ 1864 îíä íýâòð¿¿ëýýä 1922 îíä

áîëüøåâèêóóäûí çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð öóöàëñàí áàéíà. 1992
îíä ÎÕÓ êîììóíèñò çàñàãëàëûã õàëñíààñ õîéø òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã
ñýðãýýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã çºâõºí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýë ººð÷ëºëòèéí
õ¿ðýýíä áèø íèéò óëñ ã¿ðíèé àðä÷èëñàí íèéãýìä øèëæèõýä ÷óõàë
íºëººòýé ãýæ ¿çýæ àíõààð÷ èðñýí. ÎÕÓ ýð¿¿ãèéí áîëîí èðãýíèé
ïðîöåññûí õóóëèóäàà ººð÷ëºõäºº ýíý àñóóäëûã òóñãàñíààð ýíý
àæèë ýõýëæ óëñûíõàà òîäîðõîé çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿äèéã ýýëæ
äàðààãààð òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä õàìðóóëæ 2010 îíû
1 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé ºäºð ×å÷åíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûã èéì
ø¿¿õòýé áîëãîñíîîð 20 øàõàì æèë ¿ðãýëæèëñýí àìàðã¿é àæèë
äºíãºæ ºíäºðëººä áàéíà.32
Îðîñûí òàíãàðàòàíû ø¿¿õ åðºíõèéäºº îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéí ñòàíäàðò æèøèãòýé ä¿éõ áîëîâ÷
Àíãëè-Àìåðèêèéí òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéí ñîíãîäîã õýëáýðýýñ äàðààõü
îíöëîã øèíæ¿¿äýýð ÿëãàãäàíà. Ýíý íü òàíãàðàãòàíû á¿ðýëäýõ¿¿í
øèéäâýðýý îëîíõèéí ñàíàëààð ãàðãàõ, òàíãàðàãòíû á¿ðýëäýõ¿¿íèé
çºâëºëäºõ õóãàöàà õÿçãààðòàé, òàíãàðàãòàí õýðãèéã íýìýëò ìºðäºí
áàéöààëòàä áóöààõ ýðõòýé, òàíãàðàãòàíû öàãààòãàõ òîãòîîëûã äýýä
øàòíû ø¿¿õ õÿíàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çîõèöóóëàëò, òàíãàðàãòàíòàé
ø¿¿õ õóðàëäààíûã çºâõºí õ¿íä, îíö õ¿íä õýðýãò ÿâóóëàõ æóðàì,
òàíãàðàãòàíû ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõýýñ ø¿¿ãäýã÷ òàòãàëçàõ ýðõã¿é ÿâäàë
þì.33 Îðîñîä òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã ñýðãýýõ ÿâöàä òóëãàðñàí ãîë
áýðõøýýë¿¿ä ÷óõàì ýíý îíöëîãóóäòàé õîëáîîòîé ãàð÷ èðñýí ãýæ
ñóäëàà÷èä ¿çäýã.
Îðîñûí òàíãàðàãòàí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãàæ áîëäîã
íü ýðõ ç¿é ñóäëàà÷äûí ÿëàíãóÿà òàíãàðàãòíû Àíãëè-Àìåðèêèéí
ñîíãîäîã çàãâàðûã èë¿¿ä ¿çäýã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí ø¿¿ìæëýëä
ºðòäºã. ÀÍÓ áîëîí ÈÁÂÓ-ä òàíãàðàãòíû á¿ðýëäýõ¿¿íèé ãèø¿¿ä
íýãäñýí íýã ë øèéäâýðò õ¿ðýõ ó÷èðòàé. Ñàíàëàà íýãòãýæ ÷àäààã¿é
áîë ø¿¿ã÷ òàíãàðàãòàíã òàðààæ ø¿¿õ õóðàëäààíûã òàíãàðàãòíû øèíý
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð ÿâóóëàõààð äàõèí òîâëîíî.34 Ýíý øàëòãààíààð
ø¿¿õ õóðàëäààí äàõèí äàõèí ÿâàãäàæ õýðãèéã ýöñèéí øèéäâýð ñàð
æèëýýð ñóíæðàõ íü ýäãýýð óëñàä ò¿ãýýìýë áºãººä ø¿¿õèéí òºñºâ,
ø¿¿õ õóðàëäààíû îðîëöîã÷ íàðò íýí õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Èéì íºõöºë
áàéäëûã áèé áîëãîõã¿é áàéõûí òóëä òàíãàðàãòíû çºâëºëäºõ õóãàöààã
ãóðâàí öàãààð õÿçãààðëàæ ñàíàë çºðñºí òîõèîëäîëä îëîíõèéí ñàíàëààð
32
“Jury trials start functioning in the final region of RF, Chechnya,” RIA Novosti, Dec 31, 2009,
via.
33
Sergei Tokmakov (2010) Jury Trials in Modern Russia, An Analytical Review, January 28, ð.7.
34
hung jury, mistrial (eng.)
øèéäâýð ãàðãàæ áàéõààð ÎÕÓ-ä õóóëü÷èëæýý. Ø¿¿ãäýã÷èéí ãýì
áóðóóãèéí àñóóäëààð ãèø¿¿ä ñàíàë çºðººòýé áàéõàä õýðãèéã ýöýñëýí
øèéäâýðëýíý ãýäýã íü ø¿¿ãäýã÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áîëîõ íü ÿìàð íýã
ýðãýëçýýã¿é òîãòîîãäñîí òîõèîëäîëä ãýì áóðóóòàéä òîîöîõ çàð÷èìä
íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ ø¿¿æëýã÷èä ¿çäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà òàíãàðàãòàí
íàðûí çàðèì õýñãèéã õàõóóëüäñíààð ýöñèéí ñàíàëä äàâàìãàéëæ
õýí íýãýíä àøèãòàé øèéäâýðèéã ãàðãóóëàõ áîëîìæ ºñºæ áàéãàà íü
òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéí äàâóó òàëä òîîöîãääîã õàðààò áóñ áàéäëûã
èõýýð ñóëðóóëæ áàéíà ãýäýã àæýý. Ýíý ø¿¿ìæ îðã¿é áèø áîëîõ íü
Îðîñûí ïðàêòèêààñ áàñ õàðàãäñàí þì.
Õýí íýãíèéã òºðººñ ãýìò õýðýãò õîëáîãäóóëàí ÿëëàõàä õ¿ðâýë
òóõàéí èðãýí ººðèéíõ íü èæèë ýíãèéí èðãýäýýñ á¿ðäñýí òàíãàðàãòàíû
øóäàðãà ø¿¿õýýð ãýì áóðóóãàà õýëýö¿¿ëýõ íü ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä
çààñàí èðãýäèéí íèéòëýã ýðõ þì. ÀÍÓ-ä ïðîêóðîðûí ÿëëàõ ä¿ãíýëòýä
çààñàí ãýìò õýðãèéã ¿éëäñýí ãýì áóðóóãàà ø¿¿ãäýã÷ õ¿ëýýí çºâøººð÷
¿¿íèéõýý õàðèóä àðàé áàãà ÿë øèéòãýë õ¿ëýýõýýð óëñûí ÿëëàã÷òàé
òîõèðîëöñîí òîõèîëäîëä òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð õýðãèéã õýëýëö¿¿ëýõ
ýðõýýñýý òàòãàëçäàã. Õàðèí ÎÕÓ-ä ø¿¿ãäýã÷ ººðèéí ãýì áóðóóãèéí
àñóóäëààð ÿìàð áàéð ñóóðüòàé áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí õýðãèéí
õàðúÿàëàë òîõèð÷ ë áàéâàë õýðãèéã òàíãàðàãòàíû ø¿¿õýýð çààâàë
õýëýëöäýã. Õî¸ð óëñûí òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí áàñ íýã ÿëãàà áîë ÀÍÓ-
ä ýð¿¿, èðãýíèé ø¿¿õ õóðàëäààíû àëèíä íü ÷ òàíãàðàãòàí îðîëöîæ
áîëäîã áàéõàä ÎÕÓ-ä çºâõºí õ¿íä, îíö õ¿íä ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ë
òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð õýëýëäöýã áàéíà.
Öàãààäñàí õýðãèéí òîî ýðñ íýìýãäñýí ÿâäàë áîë òàíãàðàãòàíû
ø¿¿õèéã ÎÕÓ-ä ñýðãýýõ ÿâöàä ó÷èðñàí áàñ íýã áýðõøýýë áàéñàí.
Çºâëºëò çàñãèéí ¿å áóþó àðäûí ø¿¿õèéí ñèñòåì ¿éë÷èëæ áàéõàä á¿õ
ýð¿¿ãèéí õýðãèéí 0.5% îð÷èì õóâüä íü öàãààòãàõ òîãòîîë ãàð÷ áàéñàí
áîë òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã íýâòð¿¿ëñíýýñ õîéø ýíý õýìæýý 18.5%-
ä õ¿ðñýí þì.35 Õýðýã èõ õýìæýýãýýð öàãààäàõ áîëñîí øàëòãààíûã
äàãíàí ÿëëàõ õàíäëàãàòàé áàéñàí àðäûí ø¿¿õèéí òîãòîëöîî ¿ã¿é
áîëñîíòîé õîëáîãäóóëæ òàéëáàðëàõ áîëîâ÷ ìºí îäîîãèéí òàíãàðàãòàí
íàðûí õóâèéí áàéäàëòàé õîëáîí ¿çýõ íü áèé. ÎÕÓ-ûí íèéãýì äýõ
èðãýíèé åðºíõèé óõàìñðûí ò¿âøèí äîîãóóð, íèéãìèéí èäýâõ ñóë,
ÿëàíãóÿà òàíãàðàãòàíààð ñîíãîãäîæ áóé èðãýäèéí áîëîâñðîë íèìãýí,
àìüæèðãààíû ò¿âøèí ñàéí áèø áàéãàà íü òýäãýýðèéã áóñäûí íºëººíä
àâòàõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà ãýæ ñóäëàà÷èä òîäîðõîéëäîã.36 ÎÕÓ-ûí
ø¿¿õ¿¿ä òàíãàðàãòàíã á¿ðä¿¿ëýõäýý èõýâ÷ëýí òîäîðõîé àæèë, àëáàí
òóøààë ýðõýëäýãã¿é ñóë ÷ºëººò öàãòàé õ¿ì¿¿ñ, òýòãýâýðèéí èðãýäèéã
ñîíãîõ íü ýëáýã. Èéì õ¿ì¿¿ñ íü èõýâ÷ëýí íèéãýìä ýçýëñýí èäýâõòýé
35
Oleg Muhin, Juror, even if he is in doubt, must decide whether the defendant is guilty or not,
Izvestia.Ru, Dec 22, 2009 via.
36
Sergei Tokmakov, Jury Trials in Modern Russia, An Analytical Review, January 28, 2010, at 7.
áàéð ñóóðüã¿éãýýñ èðãýäèéí òºëººëºë áîëæ íèéãìèéí àøèã ñîíèðõëûã
á¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é áºãººä ø¿¿õýýñ îëãîäîã áàãàõàí õýìæýýíèé
ìºíãºí óðàìøóóëàëä ë òàòàãäàí èðñýí áàéõ íü îëîíòàà òóë õýðãèéí
îðîëöîã÷ íàðûí ýä õºðºíãèéí íºëººíä àâòàæ õýýë õàõóóëèàñ òýð á¿ð
òàòãàëçàæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Ãýòýë õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð
ä¿ãíýëò õèéõ îþóí óõààíû õºãæèë ñàéòàé, áîëîâñðîë, ìýðãýæèëòýé,
ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä áóñäààñ õàìààðàëã¿é, íèéãìèéí èäýâõ á¿õèé èðãýä
ø¿¿õýä òàíãàðàãòàíààð ¿éë÷ëýõèéã öàã ¿ðñýí øàë äýìèé õýðýã ãýæ
¿çäýãýýñ çàðëàí äóóäàõ õóóäàñ àâñàí ÷ ÿíç á¿ðèéí øàëòàã, øàëòãààí
òîî÷èæ èðýõýýñ öààðãàëäàã àæýý.37 Èðãýíèé á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà äîãîëäîëòîé, øèëæèëò õºäºëãººí òýð
á¿ð òóñãàãääàãã¿é, á¿ðòãýë ìóóãààñ çàðëàí äóóäàõ õóóäàñ çºâ õàÿãààð
õ¿ðäýãã¿é, ýñ áºãººñ çààñàí îâîã, íýð, õàÿã õóäàë, èðãýí íàñ áàðñàí,
í¿¿í øèëæñýí áàéõ íü òàíãàðàãòíûã ø¿¿õýä äóóäàõàä ó÷èð÷ áàéñàí
áàñ íýãýí áýðõøýýë ãýíý.
Ä¿ãíýëò
Ìîíãîë Óëñ óëñ òºðèéí òîòàëèòàð ñèñòåìýýñ àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä

øèëæèæ íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò ñóóðü ººð÷ëºëòèéã õèéõäýý ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëààí äàõü èðãýäèéí îðîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
àñóóäàëä ñóë àíõààðñàí ñàíàãäëàà. Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààí äàõü
èðãýäèéí õÿíàëòûí àñóóäàë õóðö òàâèãäàæ òºðèéí ýðõ ìýäë¿¿äèéí
àëü ÷ õ¿ðýý, ñàëáàðò èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ÷óõàë
áîëæ áóé ýíý ¿åä ¯íäñýí õóóëèéí àãóóëãà, çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü èðãýäèéí îðîëöîîíû ýðõ ç¿éí øèíý
îð÷èíã áóé áîëãîõ íü óëñ îðíû ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, íèéãýì
äýõ õàðèöëàí îéëãîëöëûã áýõæ¿¿ëæ, íèéãìèéí õàðèëöààíû á¿õèé
ë ñàëáàðò ø¿¿õèéí áîäèòîé õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ, õ¿íèé ýðõèéí
õàìãààëàë áîëîí ø¿¿õèéí áèå äààñàí, íºëººíä ¿ë àâòàõ áàéäëûã
áýõæ¿¿ëýõ çýðýã îëîí òàëò àñóóäëûã õºíäñºí ÷óõàë ñýäýâ áîëîîä áàéíà.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èðãýäèéã îðîëöóóëæ áóé ºíººãèéí
áàéäàë õýâýýð öààøèä ¿ðãýëæèëáýýñ îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð áèé áîëîõ
íü íýãýíò òîäîðõîé ýíý ¿åä Ìîíãîë Óëñ àðäûí ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíîîñ
íýãýíò òàòãàëçàæ áóé áîë èðãýäèéí îðîëöîîíû íºãºº ñîíãîäîã õýëáýð
íü áîëîõ òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íóõàöòàé
ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé áàéíà. Áîäèòîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ãóðàâ äàõü àðãà
áàéõã¿é. Ø¿¿õ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ õàìààð÷ ¿éë
àæèëëàãààíä íü õºíäëºíãººñ õÿíàëò òàâèõ, îðîëöîõ íü íèéãýìä ñºðºã
¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõ íü çàéëøã¿é òàëààð ºã¿¿ëëèéí ýõýíä ºã¿¿ëñýí.
Èéìýýñ èðãýäèéí îðîëöîîã ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãûí äîòîîä á¿òöýä
37
Sergei Tokmakov (2010) Jury Trials in Modern Russia, An Analytical Review, January 28. p.7.
øóóä ñóóëãàæ ºãºõ ë çàì áóé áºãººä õýðâýý èíãýõã¿éãýýð èðãýäèéí
õºíäëºíãèéí õÿíàëòûã áóé áîëãîíî ãýâýë èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí
ýðõèéã ìèíèìóì õ¿ðòýë òàíàõ ýñõ¿ë èðãýääýý á¿ðýí ä¿¿ðýí õÿíàëò
òàâèõ ýðõèéã ºã÷ ø¿¿õèéí õàðààò áóñ áàéäëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð
áóóðóóëàõààñ ººð àðãàã¿é. Õî¸óë ¿ð ä¿í ìóóòàé çîðèëãîî ¿ã¿éñãýñýí
àðãóóä áºãººä îäîîãîîð ìàíàé óëñ ýõíèéõèéã íü ñîíãîîä áàéãàà.
Ìîíãîë Óëñ ººðèéí ýõ ãàçûí ýðõ ç¿éí óëàìæëàëä áàðèãäàí
òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéí ñèñòåìèéã çºâõºí Àíãëè-Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí
ñèñòåìä ë áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ìýòýýð ¿çýæ ýíý òóõàé ñîíñîõûã ÷ õ¿ñýõã¿é
áàéíà. Ýíý òèéì áóñ áîëîõûã ÎÕÓ, Èñïàíè óëñóóäûí æèøãýýñ õàðæ
áîëîõîîñ ãàäíà ìàíàéõòàé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî áîëîîä ìåíäàëèòåò
òºñòýé Ñîëîíãîñ, ßïîí óëñ ÷ òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéí íèéãýìä àâ÷ðàõ
¿ð ºãººæèéã îéëãîñíû óëìààñ ýíý òàëààð îëîí æèëèéí ºìíººñ
ñóäàëãàà ºðí¿¿ëæ ¿ð ä¿í íü ãàðñíààð îéðûí èðýýä¿éä íýâòð¿¿ëýõýýð
çýõýí áàéíà.
ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñ äàõü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîî àëãà áàéíà ãýæ õýëýõýä õèëñäýõã¿é.
Àðä ò¿ìýí ø¿¿õ ÿàæ àæèëëàäàã, øèéäâýðýý õýðõýí ãàðãàäàã òàëààð
îéëãîëò äóòìàã, ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà ó÷èð áèò¿¿ëãýýð òºñººëºãäºæ
ø¿¿õýä óëìààð òºðä èòãýõ òýäíèé èòãýëä ñºðãººð íºëººëñíººð íèéãýìä
ñºðºã óóð àìüñãàë áèé áîëæ õ¿ðýýãýý òýëñýýð áàéíà.
2010 îíä Íýýëòòýé íèéãýì ôîðóìààñ ÿâóóëñàí áîäëîãûí òîéì
ñóäàëãààãààð38 òîãòîîñîí Ìîíãîëûí ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäàë,
ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã ñóëðóóëæ áóé àðàâ îð÷èì øàëòãààíû
íàéì íü òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí óóãóóë øèíæèä áàéõã¿é ç¿éëñ áàéíà.
Ìàãàäã¿é ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí
îäîîãèéí ñòàòóñûã õóóëü÷ëàõ øàëòàã áîëñîí áàéæ áîëîõ ýðõ ç¿éí
òóñãàé ìýäëýãã¿é, áîëîâñðîë íèìãýí ýíãèéí èðãýä ø¿¿í òàñëàõ
àæèëãààíä øèéäâýð ãàðãàõ õýìæýýíä îðîëöîõ íü èë¿¿ õºðºíãº õ¿÷, öàã
õóãàöàà çàðàõàä õ¿ðãýõýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëòýé
áàéäëûã áóóðóóëæ ýöýñòýý ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ÷àíàðò ñºðãººð
íºëººëºõ áîëíî ãýñýí ñàíààã çàðèì óëñ òºð÷, õóóëü÷èä èëýðõèéëýõ íü
áèé. Ýíý ºã¿¿ëëèéã áè÷èã÷ áè áýýð ¿¿íòýé ñàíàë íèéëäýãã¿é áºãººä
õàðààò áóñ ø¿¿õèéí íèéãìèéí ñóóðü à÷ õîëáîãäëûã äóòóó ¿íýëæ
áàéíà ãýæ ¿çäýã. Áóðóó, çºâèéã ÿëãàõ ýðõ íü àðä ò¿ìýíä áàéõàä
õýçýý ÷ áóðóóäàõã¿é, øóäàðãà ¸ñûã áîäèòîé òîãòîîõîä ãàðàõ ÿìàð
÷ çàðäàë íèéãìèéí à÷ õîëáîãäëûã íü äàâæ ãàðàõã¿é. Ìèíèé õóâüä
òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéã Ìîíãîë Óëñàä áèé áîëãîõ íü ø¿¿õèéí áèå
äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ, ø¿¿í òàñëàõ
àæèëëàãàíû ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèé ø¿¿õýä èòãýõ èòãýëèéã
38
Судалгааны багийн ахлагч МУИС-ийн тэргүүлэх профессор Н.Лүндэндорж (PhD, SJD),
(2010) Монгол Улсад шүүхийн хараат бус байдлыг бэхжүүлэх нь, Бодлогын тойм судалгаа,
Óб.
äýýøë¿¿ëýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà äàõü àâëèãûã àðèëãàõ,
õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýý áàéõ áîëíî
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéã áàéãóóëàõàä ºìíºõ
íèéãìèéí òîãòîëöîî, õºãæëèéí ¿å øàò, ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò
õèéæ áóéãààðàà ÷ íýí îéðîëöîî îðîñûí òóðøëàãà ýõýí ¿åä ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ öààøäàà íèéòèéí ýðõ ç¿éò óëñ
îðíóóä äàõü ýðõ ç¿éí àðä÷èëàëä òóëãóóðëàñàí ñîíãîäîã õýëáýðèéã íü
òºëºâø¿¿ëýõ íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû
òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõàä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Òóõàéí ¿åä ÎÕÓ-ä òóëãàðñàí áýðõøýýë¿¿äýýñ áîëîâñðîëã¿é, áóñäûí
íºëººíä àâòàìòãàé, ýäèéí çàñãèéí õóâüä õàðààò òàíãàðàãòàíû àñóóäàë,
òàíèë òàëûí íºëºº (ÿëàíãóÿà öººõºí õ¿í àìòàé ìàíàé óëñûí õóâüä),
ø¿¿õèéí òºñâèéí õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë ìàíàé óëñûí õóâüä ÷ ãàðàõ
ìàãàäëàëòàé. Ýäãýýð áýðõøýýëèéã àëäàà áàãàòàé äàâæ òóóëàõàä ÎÕÓ,
Èñïàíè óëñóóäûí òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã íýâòð¿¿ëñýí òóðøëàãà à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Ãýõäýý ÎÕÓ òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý
àíõíû óóãóóë òîãòîëöîîíîîñ íü ãàæóóäóóëñíààñ îëîí òºðëèéí àëäàà,
áýðõøýýë ãàðàõàä õ¿ðãýñýíèéã áèä òîîöîõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë,
òàíãàðãàòíû ø¿¿õèéã ìàíàé óëñ õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîë ïðîöåññûí ýõýí
¿åä ë ÎÕÓ-ûí òóðøëàãûã39 õàðãàëçàõ íü ç¿éòýé áºãººä ¿éë àæèëëàãàà
æèãäðýõèéí õýðýýð áèä ýíý ñèñòåìèéí ò¿¿õýí ãàðàë, ¿¿ñëèéã õàðãàëçàí
ÀÍÓ, ÈÁÂÓ40-ûí æèøýýã äàãàõ íü ç¿éòýé áèç ýý.
39
Шүүхийн системээ тангарагтан болгож өөрчлөх сонирхолтой эх газрын эрх зүйт улс
нэлээд байх боловч яг хэрэгжүүлсэн улс хуруу дарам цөөн
40
Их Британийн Вант Улс
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÝÐÃÈÉÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ ÇÀÐÄÀË
Ø¿¿õýýñ èðãýíèé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí

øèéäâýðëýõýä çàéëøã¿é õºðºíãº, ìºíãº,
çàðäëûí òóõàé àñóóäàë ÿðèãääàã áà äýä äîêòîð
Ë.Áÿìáàà “Ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýã íü ºðãºí
îéëãîëò áºãººä ø¿¿õèéí òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí
çàðöóóëàëò, ø¿¿ã÷, àæèëòíû öàëèí õºëñ,
áàðèëãà, öàõèëãààí, äóëààí, óíààíû çàðäàë
çýðýã ø¿¿õèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã
õàíãàõ, ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàõ çýðýã
îëîí çàðäàë õàìààðàãääàã” ãýæýý.
Õóóëü÷ Ç.Ìºíõæàðãàë “Ø¿¿õèéí çàðäàë íü
ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü
¿ð íºëººòýé ÿâóóëàõ õóóëèàð òîãòîîñîí ç¿éí ñóðãóóëèéí
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãñýë þì” àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò
Ä.Õóÿã
ãýæýý.
ÕÁÍÃÓ-ûí ø¿¿ã÷ Þïï ¨îàõèìñêè
“Ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýã íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé
õîëáîãäîí ãàðñàí çàéëøã¿é çàðäàë áàéäàã. Íîòëîõ áàðèìòûã ãàðãàõ
àæèëëàãààíû çàðäëûí õóâüä òóõàéí õýðýã ìàðãààíûã çºâ çîõèñòîé
øèéäâýðëýõýä ¿íýõýýð ãàðàõ áàéñàí çàðäàë ë çàéëøã¿é çàðäàëä
òîîöîãäîíî. Çààâàë á¿ðä¿¿ëýõ àëáàã¿é áàéñàí íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õ
á¿ðä¿¿ëñýí áîë ¿¿íèé çàðäàë íü çàéëøã¿é çàðäàë áèø þì.” ãýæýý.
Èéìä ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýãò “Ø¿¿õýýñ õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí çàéëøã¿é ãàðàõ çàðäëûã” õýëíý ãýæ
ÿâöóó óòãààð òîäîðõîéëñîí íü çºâ áà ìºí õóóëü÷, ñóäëàà÷èä ø¿¿õèéí
çàðäëûí òàëààð ººð ººð òîäîðõîéëîëò ºãñºí áàéäàã. Òóõàéëáàë, ÎÕÓ-
ûí ýðäýìòýí, äîêòîð, ïðîôåññîð Ð.Å.Ãóêàñÿí “Ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýãò
õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàæ áàéãàà çàðäëûã õýëíý”
ãýæýý. Äîêòîð Ð.Å.Ãóêàñÿíû “Ø¿¿õèéí çàðäàëä ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäàë õàìààðíà” ãýñýí
íü ¿íäýñ ìóóòàé ó÷èð íü Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëüä
øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû çàðäëûí òóõàé òóñãàéëàí çààñàí
áàéäàã.
Õóóëü÷ À.Ã.Ñòîëÿðîâ “Íèéãìèéí áóñàä èíñòèòóòûí àäèë ø¿¿õ
íü ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà ìàòåðèàëëàã õàíãàìæ

Амарсайхан Ö. нар (2008) Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн
дэлгэрэнгүй тайлбар /// Уá. 156.

Мөнхжаргал Ç. (2005) Монгол Óлсын иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх эрх зүй.
Ерөнхий анги Уá. 201.

Юпп Ёоахимски (2004) Монгол Óлсын иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай
хуулийн тайлбар Мюнхен.94.

Ред.М.С.Шакарян, (1996) Гражданское процессуальное право России. Мocква. c.90.
43
øààðäëàãàòàé áîëîõ áà ýíý íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí
ø¿¿õýýñ ãàðàõ çàðäàë ¿¿íèéã ºðãºí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë çºð÷èãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýæ ø¿¿õèéí ñèñòåìèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé
ìºíãºí õºðºíãèéã õýëíý”, äýä äîêòîð Â.Â.Ìîë÷àíîâ “Ø¿¿õèéí
çàðäàë ãýäýã íü ø¿¿õýýñ òîäîðõîé èðãýíèé õýðãèéã øèéäâýðëýõ ÿâöàä
ø¿¿õ áà ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä øààðäëàãàòàé òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëäýã ñóáúåêòóóäààñ (øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ãýð÷) õóóëüä
íýðëýí çààñàí àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà ãàðãàñàí çàðäëûã íºõºí îëãîõ
çîðèëãîîð ãàðãàæ áàéãàà çàðäëûã õýëíý” ãýæýý.
Ø¿¿õèéí çàðäëûí òàëààðõè äýýðõ õóóëü÷, ñóäëàà÷äûí
òîäîðõîéëîëòóóäààñ ¿çýõýä ø¿¿õèéí çàðäàëã¿éãýýð ø¿¿í òàñëàõ
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é áà ýíý çàðäàë íü õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí ø¿¿õ áà áóñàä ñóáúåêòýýñ çàéëøã¿é ãàðàõ
çàðäàë áàéíà. Ø¿¿õèéí çàðäëûã Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ áà õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäàë ãýæ õî¸ð àíãèëäàã áà
ø¿¿õýýñ ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëñýíèé òºëºº çîõèã÷äîîñ òºëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã Óëñûí
òýìäýãòèéí õóðààìæ ãýíý. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2010 îíû 11
ä¿ãýýð ñàðûí 25-íû ºäºð Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé øèíý
õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæ óã õóóëü 2011 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé
ºäðººñ ìºðäºãäºæ áàéíà. Ø¿¿õèéí çàðäàë íü äàðààõ îíöëîã øèíæèéã
àãóóëíà. ¯¿íä:
1. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí ø¿¿õ áà õýðãèéí áóñàä
îðîëöîã÷äîîñ ãàðãàæ áàéãàà áîäèò çàðäàë;
2. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë ãýæ ¿çýõ áà øèíæýý÷,
îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ãýð÷èéí òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäàë, àæëûí
õºëñ çýðýã çàðäëûã ýõíèé ýýëæèíä óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòýýñ
ãàðãàæ õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý íýõýìæëýë õýðõýí õàíãàãäñàí
áàéäëààñ õàìààð÷ ãýì áóðóóòàé çîõèã÷îîñ íºõºí ãàðãóóëæ óëñûí
òºñºâò îðóóëäàã;
3. Ø¿¿õ òóõàéí çîõèã÷èéí ýä õºðºíãèéí áà áóñàä áàéäëûã
õàðãàëçàí ø¿¿õèéí çàðäëûã íºõºí òºëºõ õýìæýýã áàãàñãàõ áóþó
õóãàöààã õîéøëóóëàõ, õýñýã÷ëýí òºë¿¿ëæ áîëíî.
Çîõèã÷îîñ ø¿¿õèéí çàðäàë ãàðãóóëæ áàéãàà íü ø¿¿õýä

¿íäýñëýëã¿éãýýð íýõýìæëýë ãàðãàæ ¿ðã¿é çàðäàë ãàðãàõààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, òàëóóäûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, ñàõèëãà, õàðèóöëàãûã
äýýøë¿¿ëýõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà á¿òýýìæòýé áàéõ çîðèëãûã
àãóóëíà.
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä ø¿¿õèéí çàðäàëä
äàðààõü òàâàí òºðëèéí çàðäëûã õàìààðóóëæýý. ¯¿íä:
1. 53.1.1. Øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí òýýâýð, áàéð, õîîëíû
çàðäàë, ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ã¿éöýòãýñýí
àæèë ¿¿ðýãò àæèëä íü õàìààðàõã¿é áîë àæëûí õºëñ;

Ред Мусина, Â.È и др (2001) Гражданский процесс ///. Мocква. с.144.

Под.ред. Треушникова, Ì.Ê (2008) Гражданский процесс: Мocква. с.185.
2. 53.1.2. Ãýð÷èéí òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäàë, öàëèí,
õºäºëìºðèéí õºëñ;
3. 53.1.3. ¯çëýã õèéõ, òóðøèëò ÿâóóëàõ, òàíüæ îëóóëàõ
àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ãàðñàí çàðäàë;
4. 53.1.4. Ýä ìºðèéí áàðèìò õàäãàëàõ çàðäàë;
5. 53.1.5. Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãèéã î÷èæ àâñàí çàðäàë.
Ìºí õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòààñ ¿çýõýä øèíæýý÷èéí

ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ã¿éöýòãýñýí àæèë ¿¿ðýãò
íü õàìààðàõã¿é áîë øèíæýý÷èéí àæëûí õºëñèéã òºëºõººð çààñàí
áîëîâ÷ 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ø¿¿õèéí
øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 39.2-ò “Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà íü ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû áîëîí áóñàä õýðýã, ìàðãààíûã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä øèíæèëãýý õèéæ, ä¿ãíýëò
ãàðãàõäàà ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ àâ÷ áîëîõ áºãººä ¿éë÷èëãýýíèé õºëñíººñ
îëñîí îðëîãûã óëñûí òºñºâò òºâëºð¿¿ëíý” ãýæ çààñàí íü ÈÕØÕØ
òóõàé õóóëèéí 53.1.1 äýõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéíà.
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 54.1.1-ä øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷,
ãýð÷èä îëãîõ òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäëûã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æäýã
áàéãóóëëàãàä ìºðäºãäºæ áóé àëáàí òîìèëîëòûí çàðäëûí õýìæýýãýýð
òîîöîõîîð çààñàí áà ¿¿íèéã îäîî Ìîíãîë Óëñûí Ñàíãèéí ñàéäûí
2006 îíû 2 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 64 òîîò òóøààëààð (Àëáàí
òîìèëîëòûí çàðäëûí õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé) çîõèöóóëæ
áàéíà.
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëä çààñàí 5 òºðëèéí ø¿¿õèéí
çàðäëûã ø¿¿õ õýðõýí ãàðãàæ áàéãàà, äýýðõ ç¿éëèéí çààëòûã õýðõýí
õýðýãëýæ áàéãàà ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéã 2002-2010 îíîîð ñóäëàí ¿çâýë
äàðààõ ç¿éë àæèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Èõýíõ òîõèîëäîëä äýýðõ 5 òºðëèéí çàðäëààñ ø¿¿õ øèíæýý÷
òîìèëñîí àæëûí õºëñèéã ãàðãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ áàéñàí
áàéíà. (Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2003 îíû 3 äóãààð ñàðûí 6-
íû ºäðèéí 171 òîîò øèéäâýðòýé õýðýã, ìºí ø¿¿õèéí 2004 îíû 6
äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí 439 òîîò øèéäâýðòýé õýðýã, Áàÿíç¿ðõ
ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2007 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí 768
òîîò øèéäâýðòýé õýðã¿¿ä ãýõ ìýò);
2. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2004 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-
íèé ºäðèéí 499 ä¿ãýýð øèéäâýðòýé èðãýí “Á”-ãèéí íýõýìæëýëòýé
õýðýãò íýõýìæëýã÷ “Á” íü ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëä
ø¿¿õèéí çàðäàëä õàìðàãäàæ çààãäààã¿é ºìãººëºã÷ áà íîòàðèàòûí
õºëñ 117.000 òºãðºãèéã õàðèóöàã÷ “Í”-ýýñ íýõýìæèëñýí áà ø¿¿õ
ºìãººëºã÷ áà íîòàðèàòûí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ 117.000 òºãðºãèéã
ø¿¿õèéí çàðäàëä òîîöîõã¿é ãýæ ¿çýýä 117.000 òºãðºã ãàðãóóëàõ
òóõàé íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí áàéíà;
3. ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2006 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 5-
íû ºäðèéí 251 ä¿ãýýð øèéäâýðòýé èðãýí “Ý”-ãèéí íýõýìæëýëòýé
õàðèóöàã÷ “Ò” ÕÕÊ-èàñ õóâüöàà ýçýìøèõ ýðõèéã ñýðãýýõ,
õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâñàíû õºëñ 50.000 òºãðºã, áè÷èã áàðèìò
íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñíû õºëñ 3200 òºãðºã, á¿ãä 53.200
òºãðºã íýõýìæèëñýí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã ø¿¿õ õàíãàæ
øèéäâýðëýñýí áàéíà;
4. Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2006 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íû
ºäðèéí 432 äóãààð øèéäâýð, Íèéñëýëèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû
ø¿¿õèéí 2006 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íèé ºäðèéí 361 ä¿ãýýð
ìàãàäëàë, Äýýä ø¿¿õèéí Èðãýíèé õýðãèéí òàíõèìèéí 2006 îíû
10 äóãààð 19-íèé ºäðèéí 629 ä¿ãýýð òîãòîîëòîé èðãýí “Á”-ãèéí
íýõýìæëýëòýé àæëààñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàëàãäñàí, íºõºí îëãîâîð
ãàðãóóëàõ òóõàé õàðèóöàã÷ “Ì” ìîíãîë äàõü òºëººëºã÷èéí ãàçàðò
õîëáîãäîõ õýðýãò Äýýä ø¿¿õèéí 629 òîîò òîãòîîëûí õÿíàëòûí
õýñýãò “õàðèí ºìãººëëèéí õºëñ (3 ñàÿ òºãðºã) ãàðãóóëàõ òóõàé
øààðäëàãà íü òóõàéí íýõýìæëýëä õàìààðàëã¿é áºãººä õàíãàëòòàé
íîòëîãäîîã¿é òóë íýõýìæëýëèéí ýíý õýñãèéã ø¿¿õ õýðýãñýõã¿é
áîëãîñîí íü çºâ áàéíà” ãýæ äóðäàæ áàéæýý.
Äýýð äóðäñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äýýñ ¿çýõýä ÈÕØÕØ òóõàé

õóóëüä çààñàí ø¿¿õèéí çàðäàëä ºìãººëëèéí õºëñ, íîòàðèàòûí
¿éë÷èëãýýíèé õºëñ çýðãèéã îðóóëààã¿é áàéõàä õýðãèéí çîõèã÷èä
íýõýìæëýëäýý íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà áîëãîí îðóóëæ áàéãàà,
ø¿¿õ¿¿ä óã øààðäëàãûã äýýðõ áàéäëààð ÿíç á¿ðýýð øèéäýæ íýãäñýí
îéëãîëòã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Èðãýíèé õýðýãò ºìãººëºã÷, èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ (õóóëü÷) àâ÷

¿éë÷ë¿¿ëñýí àæëûí õºëñèéã ø¿¿õèéí çàðäàëä òîîöîæ çîõèã÷îîñ
ãàðãóóëàõ íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Àðâàíçóãàäóãààð
ç¿éëèéí 14-ò çààñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí
óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý
õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ..,” “õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
àâàõ” ýðõ¿¿äèéã áîäèòîéãîîð õàíãàõ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíä ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ
¿çíý.
Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ø¿¿õèéí
çàðäàë òºëºõ òóõàé Îðîñ óëñûí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëü-èéí
7 äóãààð á¿ëýã, ÕÁÍÃÓ-ûí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëü-èéí 5
äóãààð á¿ëýãò òóñ òóñ çààñàí áà òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ä ø¿¿õèéí çàðäëûã
“Ãýð÷, øèíæýý÷èéí ãàðãàñàí çàðäëûã íºõºí òºëºõ òóõàé õóóëü”,
“Ø¿¿õèéí çàðäëûí òóõàé õóóëü”, “Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áà
îðëîãî áàãàòàé èðãýäèéã òºëººëºõ àæèëëàãààíû òóõàé õóóëü” çýðýã
õóóëèàð òóñ òóñ çîõèöóóëäàã áàéíà.
Äýýð àâ÷ ¿çñýí ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýã îéëãîëòòîé õîëáîãäóóëàí
äàðààõü ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëîõîîð áàéíà. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä

ОХУ-ын Иргэний байцаан шийтгэх хууль. (2002-11-14 нд батлагдаж 2003-02-01-нээс
мөрдөгдөж байгаа)

ХБНГУ-ын иргэний байцаан шийтгэх хууль. (1877-01-30 нд батлагдаж 1879-010-01-нээс
мөрдөгдсөн, одоо нэмэлт өөрчлөлт орж мөрдөгдөж байгаа)

Жалинский А, Рерихт A (2001) Введение в немецкое право: Москва. с.526-527.
ø¿¿õèéí çàðäàë ãýäýãò þó õàìààðàõ, óã çàðäëûí õýìæýýã õýðõýí
òîäîðõîéëîõ òóõàé çààñàí áîëîâ÷ ýäãýýð çààëòûã ø¿¿õèéí ïðàêòèêò
ÿíç á¿ðýýð îéëãîí õýðýãëýæ áàéãàà, óã õóóëèéí çààëò íü çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû îíöëîãò òîõèðîîã¿é, ø¿¿õýä íýõýìæëýë
õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí òàëóóäûí ãàðãàñàí çàðäàë íü
ø¿¿õèéí çàðäàëä õàìðàãäàí íºõºí òºëºãäºæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, çàðäàë
ãàðàõ àæèëëàãàà íü ìàðãààíû òàëóóä ø¿¿õ õóðàëäààíààñ ºìíº õýðýã
ìàðãààíûã ò¿ðãýí øóóðõàé øèéä¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà çýðýã íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí
ø¿¿õèéí çàðäàë ãýñýí õýñýãò äàðààõü íýìýëò çàðäëóóäûã îðóóëàí
òîîöîæ íºõºí ãàðãóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çíý. ¯¿íä:
1. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâñàí,
ºìãººëºã÷, èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ (õóóëü÷) àâñàí àæëûí õºëñ,
çàðèì òîõèîëäîëä òýýâýð, áàéðíû õºëñ;
2. Íýõýìæëýã÷èéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàíòàé õîëáîãäñîí
áè÷èã õýðãèéí çàðäàë òóõàéëáàë, áè÷ìýë íîòëîõ áàðèìòûã
õóâèëóóëæ îëøðóóëàõ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí çàðäàë ãýõ ìýò
(íýõýìæëýë õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä);
3. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ø¿¿õ, ø¿¿õ õóðàëäààíä èðñýíòýé
õîëáîãäóóëàí ãàðñàí òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäàë, àâ÷ ÷àäààã¿é
àæëûí õºëñ, îðëîãî;
4. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí èëãýýìæ, øóóäàí, õîëáîîíû
çàðäàë;
5. Õàðèóöàã÷èéí íóóñàí ýä õºðºíãèéã èëð¿¿ëýõ, ø¿¿õýýñ
çàéëñõèéñýí õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõòàé õîëáîãäîí ãàðñàí
çàðäàë;
6. Ø¿¿õýýñ ãàðàõ øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã áàòàëãààæóóëàõòàé
õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäàë (ýä õºðºíãº áèò¿¿ìæëýõ, äàíñíû çàðëàãûí
ã¿éëãýýã çîãñîîõ ãýõ ìýò);
7. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé
õîëáîãäîí çàéëøã¿é ãàðñàí áóñàä çàðäàë;
8. Ø¿¿õ õóðàëäààíûã ¿íäýñëýëã¿éãýýð õîéøëóóëàõàä õ¿ðãýñýí
ãýì áóðóóòàé õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ õîõèðñîí òàëä çîõèõ
õýìæýýíèé íºõºí òºëáºðèéã ø¿¿õèéí çàðäëûí æóðìààð ãàðãóóëæ
îëãóóëàõ;
9. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 53.1.1. äýõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ,
õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ õóóëüä çààñàí øèíæýý÷ òîìèëóóëæ
ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íü ñºðãººð íºëººëæ
áîëçîøã¿é Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 39.2 äàõü
çààëòûã ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 53.1.1 äýõ çààëòòàé íèéö¿¿ëýí
íàéðóóëàõ.
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø,
ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèäèéí íýðýìæèò
èëòãýëèéí óðàëäààíä îðîëöñîí áàãø, ñóäëàà÷äûí øèëäýã èëòãýë
ÀÐÄ ÍÈÉÒÈÉÍ ÑÀÍÀË ÀÑÓÓËÃÀ ÁÀ

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜ
2005-2007 îíä èðãýíèé

õºäºëãººí èäýâõòýé ºðíºæ,
èðãýäèéí óëñ òºðèéí èäýâõ
ñýðãýæ èðñýí íü Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí
ìàíàé àðä÷èëëûí òîãòîëöîîíû
ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäàë,
öààøäûí õºãæëèéí òàëààð
ñóäëàà÷äûí õ¿ðýýíä íóõàöòàé
Ï.Íàðàíáàÿð*, Á.Áîëäáààòàð** àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãà áèé áîëñíûã
õàðóóëñàí áèëýý. Òóõàéëáàë,
2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä èðãýíèé õºäºëãººí¿¿äýýñ ñàíàà÷ëàí
Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëñàí áºãººä ¿¿íä
10292 õ¿í ñàíàë ºã÷, òóõàéí ¿åèéí Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéã
øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ, Åðºíõèéëºã÷èéã îãöðóóëàõ, ÓÈÕ-ûã òàðààõ
çýðýã øààðäëàãûã òàâüæýý. Ýäãýýð íü çàðèì òàëààð ïîïóëèñò, óòîïè
øèíæòýé áàéñàí ÷ àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ øààðäëàãà
ºíººãèéí íèéãýìä óðãàí ãàð÷ áóéã àìüäðàëä õàðóóëñíààðàà à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Ýíýõ¿¿ èëòãýëä àðä÷èëëûí òîãòîëöîîíä àðä
íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäëûí òàëààð
¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõèéã çîðèëîî.
I. Øóóä áîëîí òºëººëëèéí àðä÷èëàë
¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä àðä÷èëëûí òîãòîëöîîã 1-ò øóóä àðä÷èëàë,

2-ò õîëèìîã øóóä àðä÷èëàë, 3-ò õîëèìîã òºëººëëèéí àðä÷èëàë 4-ò,
öýâýð òºëººëëèéí àðä÷èëàë ãýæ àíãèëäàã.
Öýâýð òºëººëëèéí àðä÷èëàë ãýäýã íü èðãýäèéã òºëººëºõ
áàéãóóëëàãóóä çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëæ, èðãýä òýäíèéã
çºâõºí ñîíãîäîã áºãººä ñîíãîãäñîí ýòãýýä íü ¿íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä
* ¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû ìýðãýæèëòýí, ìàãèñòð
** ¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû õóóëèéí çºâëºõ, ºìãººëºã÷

Өнөөдөр сонины 2006 оны 11 ä¿ãýýð сарын 8-ны ºäðèéí дугаар.

Ооиши Макото (1996) Үндсэн хуулийн ардчиллын тогтолцоо Шинзаншя.
48
áèå äààí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõýýð õàíãàãäñàí áàéäàã.
Õîëèìîã òºëººëëèéí àðä÷èëëûí òóõàéä, èðãýä øóóä øèéäâýð
ãàðãàõ ýðõã¿é áîëîâ÷ òºëººëºã÷ ýòãýýäýä óëñ òºðèéí õóâüä øóóä
íºëººëºõ áîëîìæòîé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, òºëººëºã÷ ýòãýýä
ñîíãîã÷äûí îëîíõèéí õ¿ñýë çîðèãèéã àëü áîëîõîîð èëýðõèéëýí,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã øààðääàã òîãòîëöîî áîëíî.
Øóóä àðä÷èëàë ãýäýã íü èðãýä òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààð
äàìæóóëàëã¿é õóóëü áîëîí òºðèéí á¿õ øèéäâýðèéã øóóä áàòëàí
ãàðãàäàã òîãòîëöîî þì. Òèéìýýñ ýíý òîãòîëöîîíû ¿åä ïàðëàìåíò
îðøäîãã¿é ýñõ¿ë îíîëûí õóâüä ò¿¿íèé øààðäëàãà áàéäàãã¿é áàéíà.
Õîëèìîã øóóä àðä÷èëàë íü õîëèìîã òºëººëëèéí àðä÷èëàë õèéãýýä
øóóä àðä÷èëëûí çàâñðûí øèíæòýé þì. Ýíý òîãòîëöîîíû ¿åä øèéäâýð
ãàðãàõ ýðõ íü èðãýä áîëîí òºëººëºã÷ ýòãýýäýä õóâààðèëàãäàõ áºãººä
òºëººëºã÷ ýòãýýä íü ñîíãîã÷äûí õ¿÷òýé õÿíàëò äîîð ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëäàã. Çàðèì íýã ÷óõàë àñóóäàë äýýð èðãýä ïàðëàìåíòààñ ãàäóóð
õ¿ñýë çîðèãîî øóóä èëýðõèéëæ, øèéäâýð ãàðãàæ áîëäîã. Õîëèìîã
øóóä àðä÷èëëûí òîãòîëöîîíû íýã òîä æèøýý íü àðä íèéòèéí ñàíàë
àñóóëãà áóþó ðåôåðåíäóì, èðãýäèéí ñàíàà÷èëãà áóþó èíèöèàòèâ
áàéäàã.
Öýâýð òºëººëëèéí àðä÷èëàë íü “¿íäýñíèé ýðõ ìýäýë”, øóóä
àðä÷èëàë íü “àðä ò¿ìíèé ýðõ ìýäýë”-èéã áèåæ¿¿ëæ áàéãààãààðàà
îíöëîã áàéíà. Òýãýõýýð õîëèìîã, øóóä àðä÷èëëûí ãîë øèíæ íü àðä
íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà, èíèöèàòèâ çýðãýýð äàìæóóëàí òîäîðõîé
òîõèîëäëóóäàä èðãýäýä øèéäâýð ãàðãàõ ýðõèéã îëãîñîí òîãòîëöîî ãýæ
õýëæ áîëíî. Òýãâýë õîëèìîã òºëººëëèéí àðä÷èëàë íü èðãýä çºâõºí
ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí òºðèéí ýðõèéã áàðèõ çàð÷èì
¿éë÷ëýí õóóëü òîãòîîõ ýðõ çºâõºí ïàðëàìåíòàä õàäãàëàãääàã áîëîâ÷
ñîíãîã÷äûí ç¿ãýýñ ººðñäèéãºº òºëººëæ áóé òºëººëºã÷ ýòãýýäèéí
øèéäâýðò íºëººëºõ áîëîìæèéã õàíãàñàí áàéäãààðàà îíöëîã þì.
Îð÷èí öàãèéí Åâðîïûí óëñ îðíóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí ÷èã
õàíäëàãà íü òºëººëëèéí àðä÷èëëûí òîãòîëöîîã õóóëü÷ëàõûí ñàöóó
íºãººòýéã¿¿ð àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà, èíèöèàòèâ çýðýã øóóä
àðä÷èëëûí øèíæòýé òîãòîëöîîã èäýâõòýé íýâòð¿¿ëæ, õîëèìîã øóóä
àðä÷èëëûí øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ áàéãààãààðàà îíöëîã áàéíà. Ýíýõ¿¿
õîëèìîã øóóä àðä÷èëëûí òîãòîëöîî íü àìüäðàëä õýðýãæèõ áîëîìæòîé
òºðèéí óäèðäëàãûí õýëáýð áºãººä àðä÷èëëûí õºãæëèéí íýã áàòàëãàà
áîëæ áàéãààã ñóäëàà÷èä ºíäºð ¿íýëýõ áîëæýý.
Ýíä äóðäàãäàæ áóé àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã õýðýãæ¿¿ëäýã
òîãòîëöîîòîé áàéõ íü õîëèìîã øóóä àðä÷èëëûí ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò
áîëæ áàéíà. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã òóõàéí îáúåêò, ïðîöåäóð,
õóóëèéí íºëººëëººð íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëäàã.

Окада Нобүхиро Төлөөллийн ардчилсан тогтолцооны бүтэц // Жюрист сэтгүүл, 3 äóãààр
хэвлэл..

Японы парламентын төлөөлөгчдийн танхимын Хуулийн судалгааны хэлтэс, Шууд ардчиллын
Õ¿ñíýãò 1. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã îáúåêòîîð àíãèëñàí íü

¯íäñýí õóóëü áàòëàõ, íýìýëò, ººð÷ëºëò
Õóóëü ¯íäñýí õóóëü îðóóëàõ
òîãòîîõ Õóóëü òîãòîîìæ Õóóëü áàòëàõ, ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
Îëîí óëñûí ãýðýý Îëîí óëñûí ãýðýýã áàòëàõ
Òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëààð ÿâóóëàõ ñàíàë
Òºñºâ, ñàíõ¿¿
àñóóëãà
Õóóëü, òºñºâ, ñàíõ¿¿ãýýñ áóñàä àñóóäëààð
Òóñãàé àñóóäëààð
ÿâóóëíà
Òºðèéí èíñòèòóöèéã òºëººëºõ õ¿íèé òàëààðõ
Õ¿íòýé õîëáîîòîé àñóóëãà
ñ/àñóóëãà
Õ¿ñíýãò 2. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã ïðîöåäóðààð àíãèëñàí íü

Õóóëèàð àðä íèéòèéí ñàíàë
1. Çààâàë ÿâóóëàõ ñàíàë
àñóóëãûã çààâàë ÿâóóëíà
àñóóëãà
Òîãòîëöîîíû õýìýýí çààñàí
Õóóëüä çààñíû äàãóó òºðèéí
õ¿ðýýíä 2.1. Ñîíãîëò
áàéãóóëëàãààñ øààðäëàãàòàé
ÿâóóëäàã ñ/ á¿õèé
2. Ñàéí äóðûí ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã
àñóóëãà
ñàíàë àñóóëãà 2.2. Èðãýäèéí Õóóëüä çààñíû äàãóó
øààðäëàãààð èðãýäèéí ç¿ãýýñ øààðäñàí
òîõèîëäîëä
Õóóëüä çààñàí ýñýõýýñ ¿ë
3. Öýâýð ñàéí äóðûí ñàíàë àñóóëãà øàëòãààëàí òóõàéí àñóóäëààñ
õàìààðàí çîõèîí áàéãóóëäàã
Õ¿ñíýãò 3. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã õóóëèéí íºëººëëººð

àíãèëñàí íü
Òºðèéí áàéãóóëëàãààð øèéäâýðëýñýí áîëîâ÷ õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîîã¿é øèéäâýðèéí òóõàéä àðä íèéòèéí
Áàòàëãààæóóëàõ
äýìæëýãèéã àâ÷ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãóóëàõààð çîõèîí
áàéãóóëäàã ñàíàë àñóóëãà
Áàòëàãäààä áàéãàà òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã
Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýñýðã¿¿öýí èðãýäýýñ øààðäñàíû äàãóó ñàíàë àñóóëãà
ÿâóóëæ, õ¿÷èíã¿é áîëãîäîã
Ñàíàà÷ëàõ ýðõ Òºðèéí áàéãóóësëàãûí øèéäâýðèéã ãàðãóóëàõààð èðãýäýä
îëãîõ ñàíàà÷ëàõ ýðõ îëãîñîí ñàíàë àñóóëãà
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýð èëýðñýí èðãýäèéí õ¿ñýë çîðèã
Çºâëºìæèéí
íü ýðõ ç¿éí õóâüä íºëººëºëã¿é áîëîâ÷ òºðèéí øèéäâýð
øèíæòýé
ãàðãàõ íýã ¿íäýñëýë áîëäîã
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä

àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã õýðõýí òóñãàñàí áàéäãèéã àâ÷ ¿çüå.
II. ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëüä àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí
òàëààð òóñãàñàí áàéäàë
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 3.1-ä “Ìîíãîë Óëñàä çàñãèéí

á¿õ ýðõ àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéíà. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéí ¿éë
õýðýãò øóóä îðîëöîæ, ìºí ñîíãîæ áàéãóóëñàí òºðèéí ýðõ áàðèõ
тогтолцооны тухай суурь судалгааны тайлан, 2004 оны 3 äóãààð сар.
òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí ýíýõ¿¿ ýðõýý ýäýëíý”, 26.1-
ä “Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, Çàñãèéí ãàçàð õóóëü
ñàíàà÷ëàõ ýðõ ýäýëíý”, 26.2-ò “Èðãýä, áóñàä áàéãóóëëàãà õóóëèéí
òºñëèéí òóõàé ñàíàëàà õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä óëàìæèëíà” õýìýýí
òºëººëëèéí àðä÷èëëûí òîãòîëöîîã õóóëü÷èëæýý.
¯íäñýí õóóëüä ìºí “Ìîíãîë Óëñàä çàñãèéí á¿õ ýðõ àðä ò¿ìíèé
ìýäýëä áàéíà. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéí ¿éë õýðýãò øóóä îðîëöîæ...”,
16.9-ä “Øóóä áóþó òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí òºðèéã
óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõòýé”, 25.1-ä çààñàí ÓÈÕ-ûí îíöãîé á¿ðýí
ýðõèéí æàãñààëòûí 16-ä áóþó 25.1.16-ä “àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà
ÿâóóëàõ. Ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýäèéí îëîíõè íü îðîëöñîí àðä
íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã õ¿÷èíòýéä òîîöîæ, îëîíõèéí ñàíàë àâñàí
àñóóäëûã øèéäâýðëýãäñýí ãýæ ¿çíý”, 68.2-ò “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ àñóóäëààð Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû
õî¸ðîîñ äîîøã¿éí ñàíàëààð àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ
áîëíî. Ñàíàë àñóóëãûã ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí
1 äýõ õýñãèéí 16-ä çààñàí ¿íäýñëýëèéí äàãóó ÿâóóëíà” õýìýýñýí íü
øóóä àðä÷èëëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÷óõàë çààëòóóä þì.
Ãýõäýý àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã ñàíàà÷ëàõ, øèéäâýðëýõ ýðõ
ÓÈÕ-ä õàäãàëàãäàæ áóé íü ¯íäñýí õóóëèéí 25.1.16, 68.2 çààëòààñ
òîäîðõîé áàéíà. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí òóõàé õóóëèéí 4.1-
ä “Ñàíàë àñóóëãûã òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã òîäîðõîéëîõòîé
õîëáîãäñîí òîäîðõîé àñóóäëààð àðä íèéòèéí ñîíãîëò õèéëãýõ
øààðäëàãà ãàðñàí òîõèîëäîëä ÿâóóëíà” ãýæ ñàéí äóðûí ñàíàë
àñóóëãûã õóóëü÷èëæýý. Ãýâ÷ òóñ õóóëèéí 4.4-ä “Àðä íèéòèéí ñàíàë
àñóóëãààð øèéäñýí àñóóäàëä öààøèä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîë
Óëñûí Èõ Õóðëààð õýëýëöýæ, íèéò ãèø¿¿íèé äºðºâíèé ãóðâààñ
äîîøã¿éí ñàíàëààð øèéäâýðëýíý” ãýñýí íü ñàíàë àñóóëãûí ¿ð ä¿íã
òºëººëëèéí àðä÷èëëûí áàéãóóëëàãà áîëîõ ÓÈÕ ººð÷ëºõ ýðõòýé
áàéõààð õóóëü÷èëæýý.
Àðä ò¿ìíèé ñàíàë àñóóëãûí òóõàé õóóëüä ñàíàë àñóóëãûã ñàíàà÷ëàõ
ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã òîäîðõîéëîõäîî “Ýíý õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1 äýõ õýñýãò çààñàí àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí
ãàçàð, Óëñûí Èõ Õóðëûí íèéò ãèø¿¿íèé ãóðàâíû íýãýýñ äîîøã¿é íü
õàìòàð÷, ìºí ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñàí àñóóäëààð ¯íäñýí õóóëèéí
õîðèí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò çààñàí õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä òóñ
òóñ ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõûã ñàíàà÷ëàõ ýðõòýé” (11.1) “Èðãýä ñàíàë
àñóóëãà ÿâóóëàõ òóõàé ñàíàëàà Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí
ãàçàð, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äýä óëàìæèëíà. Ýíýõ¿¿ ñàíàëä
ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ áîëñîí ¿íäýñëýë, òîîöîî, õîëáîãäîõ áóñàä
áàðèìò áè÷ãèéã õàâñàðãàíà” (11.2) õýìýýí çààæýý. Ýíý íü èðãýäèéí
ñàíàë àñóóëãà ñàíàà÷ëàõ ýðõèéã çºâõºí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààð
äàìæóóëæ áàéõààð õóóëü÷èëñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûã ºíººäºð Ìîíãîë Óëñàä õ¿÷èí òºãºëäºð
¿éë÷èëæ áóé õóóëüä çààñàí÷ëàí çºâõºí ¿íäýñíèé õýìæýýíä áóñ,
íóòãèéí ººðºº óäèðäëàãûí ¸ñîíä òóëãóóðëàí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä
ÿâóóëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàðààä áàéãàà
þì. Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õóâààðèéã øèíý÷ëýí
ººð÷ëºõ íü îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ÿâóóëàõ ñàíàë àñóóëãàòàé íÿãò
õîëáîîòîé áîëíî. Ýíý àñóóäàë îëîí æèë ÿðèãäàæ áóé ÷ ºíººäðèéã
õ¿ðòýë äîðâèòîé ººð÷ëºëò õèéãäñýíã¿é. Òèéìýýñ îðîí íóòãèéí
õýìæýýíä ÿâóóëàõ ñàíàë àñóóëãûí òóõàé ýðõ ç¿éí îð÷èíã áèé áîëãîæ,
ñàíàë àñóóëãûã òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãàðãóóëàõàä îíîâ÷òîé
àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷
áàéãàà þì.
Òóõàéëáàë, ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä 2015 îíä “Àéìãèéí òºâ, ýäèéí çàñãèéí áààç
ñàéòàé òºâëºðñºí ñóóðèíãààñ 30-50 êèëîìåòðèéí ðàäèóñ äîòîð îðøèõ
ñóì, ñóóðèí ãàçðûã íýãòãýõ” (òîäðóóëáàë 27) ãýñýí àðãà õýìæýýã
òºëºâëºñºí áºãººä Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ 2006 îíä 5
àéìãèéí 10 ñóìûã íýãòãýõ àñóóäëûã øèéäýõýýð õîëáîãäîõ àéìàã,
ñóìäûí ÈÒÕ-ûí òºëººëºë, áóñàä õ¿íèéã îðîëöóóëàí õýëýëö¿¿ëýã
çîõèîí áàéãóóëñàí ÷ òóõàéí ¿åä ¿ð ä¿í ãàðààã¿é æèøýýã ýíä äóðäàæ
áîëíî. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð ÈÒÕ-ààð
õýëýëö¿¿ëæ, ñàíàë àñóóëãààð øèéäýõ àñóóäàë áºãººä ¯íäñýí õóóëüä
ººð÷ëºëò îðóóëààã¿é òîõèîëäîëä ýíý çîðèëòûã 2015 îí õ¿ðòýë õàíãàõ
áîëîìæã¿é ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çæýý. Ãýõäýý áèäíèé ¿çýæ áóéãààð, ¯íäñýí
õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð ýíý àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ øààðäëàãàã¿é áºãººä äýýð äóðäñàí÷ëàí îðîí íóòãèéí
õýìæýýíä ÿâóóëàõ ñàíàë àñóóëãûí òóõàé ýðõ ç¿éí îð÷èíã áèé áîëãîæ,
òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãàðãóóëàõàä ñàíàë àñóóëãûã îíîâ÷òîé
àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä áóé àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà,
èðãýäèéí ñàíàà÷ëàãûã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà õ¿÷èíòýé ãýæ ¿çýõ
ýñõ¿ë çýðýãö¿¿ëñýí áàéäëààð áóþó òóõàéí íóòãèéí õóðëûí ñàíàëûã
õàðãàëçàí ¿çýõ áàéäëààð õ¿÷èíòýéä òîîöîõ íü àðä íèéòèéí ñàíàë
àñóóëãûã òºðèéí áîäëîãî, øèéäâýðò òóñãàõ øàëãóóð òàëààñ õîëèìîã
øóóä àðä÷èëàë õýðýãæèæ áàéíà ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ çàð÷ìûí øèíæòýé çàðèì àõèö áàéãààã
äóðüäàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é þì. Òóõàéëáàë, Óëñûí Èõ Õóðëûí
ãèø¿¿í ª.Ýíõò¿âøèí, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí, ×.Ñàéõàíáèëýã, Ö.Ìºíõ-
Îðãèë, Ä.Îäáàÿð, Ñ.Îþóí, Æ.Ñ¿õáààòàð, Õ.Òýì¿¿æèí, Ä.Ýíõáàò
íàðûí ñàíàà÷èëñàí “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ æóðìûí òóõàé” õóóëèéí òºñëèéí 17.8.-ä “Ñàíàë àñóóëãàä
íýðèéí æàãñààëòàä õóóëü ¸ñîîð áè÷èãäñýí íèéò èðãýäèéí îëîíõè íü

Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо, Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний
хөгжлийн цогц бодлогод хийсэн үнэлгээний тайлан, 2010 он, 168.
îðîëöîæ, òýäãýýðèéí îëîíõè íü óã õóóëèéã “çºâøººðíº” ãýñýí ñàíàë
ºãñºí áîë “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
òóõàé õóóëü” áàòëàãäñàíä òîîöíî.” ãýæ çààñàí íü õîëèìîã øóóä
àðä÷èëàë áîäèòîé õýðýãæèõ ýõëýë áîëîõîîð õàðàãäàæ áàéíà.
III. Ä¿ãíýëò
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí

òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäààñ õàðàõàä, Ìîíãîë Óëñàä õîëèìîã
øóóä àðä÷èëëûí ÷óõàë ýëåìåíò áîëîõ àðä ò¿ìíèé ñàíàë àñóóëãûã
òîäîðõîé õýìæýýíä õóóëü÷ëàí òîãòîîæýý. Òóõàéëáàë, õ¿ñíýãò 1-èéí
àíãèëëûí äàãóó àâ÷ ¿çâýë, Ìîíãîë Óëñàä ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé ðåôåðåíäóì ÿâóóëàõ, õ¿ñíýãò 2-îîñ õàðàõàä,
ñîíãîëò á¿õèé ñàéí äóðûí ñàíàë àñóóëãûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé
áàéíà. Õóóëèéí íºëººëëèéí õóâüä õ¿ñíýãò 3-ò çààñàí “ñàíàà÷ëàõ ýðõ
îëãîõ”-îîñ áóñàä òºðëèéí õóóëèéí íºëººëºë ¿¿ñãýæ áîëîõóéö ñàíàë
àñóóëãà áîëîìæòîé áàéíà. Ãýõäýý ñàíàë àñóóëãà íü ¯íäñýí õóóëèéí
25.1-ä çààñíààð ÓÈÕ-ûí îíöãîé á¿ðýí ýðõýä õàìààð÷ áóé, Àðä íèéòèéí
ñàíàë àñóóëãûí òóõàé õóóëèéí 4.4-ò Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð
øèéäñýí àñóóäàëä öààøèä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõèéã ÓÈÕ-ä
îëãîñîí áàéãàà íü Ìîíãîë äàõü àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí ýðõ ç¿éí
õ¿÷èí ÷àäàë, íºëººëëèéã èõýýõýí õóìèæ áàéíà. Ýíý óòãààð íü àâ÷
¿çâýë Ìîíãîë Óëñ öýâýð òºëººëëèéí àðä÷èëàë á¿õèé óëñ ãýæ ä¿ãíýæ
áîëîõîîð áàéíà.
Öýâýð òºëººëëèéí àðä÷èëàë íü àðä÷èëñàí òîãòîëöîî õàðüöàíãóé
øèíý îðíóóäàä òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ îëîí íèéòèéí
àíõààðëûí òºâä áóé àñóóäëààð àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàí,
èðãýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéã øóóä àñóóæ íèéãìèéí çºâøèëöëèéã áèé
áîëãîõ áîëîìæèéã õîëèìîã àðä÷èëëûí òîãòîëöîî îëãîäîã. Ìîíãîë
Óëñûí õóâüä ºíººäºð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ñàíàë
àñóóëãà ÿâóóëæ, àðä íèéòèéí õ¿ñýë çîðèãèéã ñîíñîõ øààðäëàãàòàé
àñóóäàë îëîí òóëãàð÷ áàéãààã òà áèä ìýäýõ áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü áàòëàãäàí ãàðààä 18 æèë, Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí
òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéø 15 æèë ºíãºð÷ýý. Ýíý õóãàöààíä
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä 2000 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14-íä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí, Îþóòîëãîéí îðäûã àøèãëàõ Õºðºíãº îðóóëàëòûí
ãýðýýã 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäºð áàéãóóëæ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
çýðýã “òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí
òîäîðõîé àñóóäàë” øèë øèëýý äàðàí ºðíºñºí àòàë ¯íäñýí õóóëèéí
25.1.16, 68.2-ò çààñàí çààëò áîëîí Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí òóõàé
õóóëü îãò õýðýãëýãäýæ áàéãààã¿éã àíõààðàõ öàã áîëæýý.
ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÀÐ ÍÓÒÀÃÒ ÃÀÇÀÐ ÀØÈÃËÀÕ
ÀÑÓÓÄÀË, ÒÓËÃÀÐ× ÁÓÉ ÁÝÐÕØÝÝË ÖÀÀØÈÄ ÀÍÕÀÀÐÀÕ
ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Òóñãàé õàìãààëàòòàé ãàçàð íóòãàà òóñãàéëàí

õàìãààëæ ÷àäàæ áàéíà óó?
Ýíýõ¿¿ íèéòëýëýýð Òóñãàé

õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí
ýðõ ç¿éí îð÷èí, òóñ íóòàãò ãàçàð
àøèãëàõ ¿éë ÿâö, òóëãàìäàæ áóé
àñóóäàë, çºð÷èë òóõàéëñàí çàðèì
òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò
ãàçàð àøèãëàæ áóé ºíººãèéí
áàéäàë, àíõààðàë òàòñàí àñóóäëûã
õîëáîãäîõ ñóäàëãàà, ýðõ ç¿éí áàðèìò
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà,
õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
áè÷èãò òóëãóóðëàí ä¿í øèíæèëãýý
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, õèéæ, çîõèõ ñàíàë äýâø¿¿ëýõèéã
ìàãèñòð À.Ò¿âøèíòóëãà çîðèëîî.
Îðøèë
Äýëõèé íèéòýýð îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéãàëü îð÷íûã

õàìãààëàõ îëîí àðãà áàéäãèéí íýã íü “ãàçàð íóòãèéã òóñãàéëàí
õàìãààëàõ àðãà” áàéäàã áà ýíý àðãûã áàéãàëü õàìãààëëûí äýýä õýëáýð
ãýæ ¿çäýã áèëýý.
Òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëèéí æàì ¸ñíû ¿éë ÿâöûã õýâèéí
¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí òóëä õèëèéí öýñèéã íü òîãòîîí àæ àõóéí ýðãýëòýýñ
á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ ò¿¿íä çîðèóëñàí òóñãàé õóóëü ãàðãàæ õàìãààëàõûã
òóñãàéëàí õàìãààëàõ àðãà ãýäýã.
¯¿íýýñ ¿¿äýí “òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã“ ãýñýí íýð òîìú¸î
ãàð÷ èðæýý. Ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñíààð òóõàéí ¿íý
öýí á¿õèé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, ñîíèí òîãòîö, õîâîð
àìüòàí, óðãàìàë òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷íûã çîõèñã¿é àøèãëàëòààñ
òîäîðõîé ìåíåæìåíòýýð õàìãààëàí õºãæ¿¿ëæ, áàéãàëèéã óíàãàí
òºðõººð íü õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõ çîðèëãûã áèåë¿¿ëäýã. Áàéãàëü
ýêîëîãèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿çýñãýëýíò ãàçàð íóòãèéã
òºðèéí õàìãààëàëòàä àâ÷ äàðõëàí õàìãààëàõûí îíöëîã äàâóó òàë íü
àëèâàà àìüòàí, óðãàìëûã àìüäðàõ îð÷èíòîé õàìòàä íü ýêîñèñòåìèéí

“Тусгай хамгаалалтттай газар нутгийн өнөөгийн байдал” Байгаль орчин, аялал жуулчалын
яамны мэдээллээс www.mne.mn (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.5)
54
õóâüä èæ á¿ðíýýð õàìãààëàõ, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë íü òóõàéí
îð÷èíäîî òºäèéã¿é á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àëäàãäàõààñ ñýðãèéëýõýä
à÷ õîëáîãäëîî ºã÷, ýöñèéí ä¿íäýý õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàõ òààòàé îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëæ áàéäàãò îðøäîã áàéíà.
Íýã. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 6.1-ä “Ìîíãîë

Óëñàä ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèé, îé, óñ, àìüòàí, óðãàìàë áîëîí áàéãàëèéí
áóñàä áàÿëàã ãàãöõ¿¿ àðä ò¿ìíèé ìýäýë, òºðèéí õàìãààëàëòàä áàéíà.”
Ìºí ç¿éëèéí 6.3-ò “Áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà óëñûí òóñãàé
õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ
áîëíî.” ãýæ çààæýý. 1994 îíä Óëñûí Èõ Õóðàë Òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëü (öààøèä ÒÕÃÍÒ õóóëü ãýõ) 1997 îíä
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé õóóëü,
1998 îíä “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-
èéã òóñ òóñ áàòàëæ, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã áàéãóóëàõ,
ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã á¿õèé ë õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ýðõ
ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
ýðõ ç¿éí àêò áîëîí ÒÕÃÍÒ õóóëü, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí òîãòîîë æóðìûã (20 ãàðóé) îëíîîð áàòàëæýý.
1.1. Ìîíãîë Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò ãàçàð

àøèãëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä “Äàðõàí öààçàò ãàçðûí
áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, áàéãàëèéí
íººö ãàçàð, äóðñãàëò ãàçðààñ Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé çîðèóëàëò, õóãàöàà, áîëçîëòîéãîîð áàéãàëü
îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿é àðãà õýëáýðýýð ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àøèãëóóëæ
áîëíî”, ìºí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò “Èðãýí, àæ
àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 38 äóãààð ç¿éëèéí 3
äàõü õýñýãò çààñàí æóðìûã áàðèìòëàí ãàçàð àøèãëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý
õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áóþó õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áàéãóóëààã¿é
áîë òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä
ãàðãàíà” ãýæ çààñàí.
Ìºí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò “Õàìãààëàëòûí
çàõèðãàà áóþó Çàñàã äàðãà íü ãàçàð àøèãëàõ òóõàé èðãýí, àæ àõóéí

Ìºí òýíä.

“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýë 1992 îí ¹1-ò íèéòëýãäñýí.



Базар.Ч /Рh.D/ (2009) “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн
орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил. Бодлогын судалгаа, øèíæèëãýý I боть
Уá., Ìºíõèéí ¿ñýã, 471.

“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýë 2002 îí ¹27-ä íèéòëýãäñýí.
íýãæ áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëò áîëîí ò¿¿íèé òàëààðõ ñàíàëàà òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä óëàìæèëíà.” 36 äóãààð ç¿éëèéí 1-
ä “Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü äàðõàí öààçàò ãàçðûí
áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñ, áàéãàëèéí
íººö ãàçàð, äóðñãàëò ãàçðààñ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä
ãàçàð àøèãëóóëàõ òóõàé øèéäâýðèéã õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áîëîí
ñóì ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ãàðãàíà” ãýæýý. Òóñ
õóóëèéí 36 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü çààëòàä “Àÿëàë æóóë÷ëàë ýðõëýõ
çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàñàí èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ áàéãóóëëàãûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
ìàòåðèàëëàã áààçûã îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ò¿âøèíä õ¿ðãýñýí áàéäëûã
íü õàðãàëçàí ñîíãîëò õèéíý” ãýæ çààñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí äýýð äóðäñàí çààëò ìºí 27 äóãààð
ç¿éëèéí 9 äýõ çààëò, 37, 38, 39 ä¿ãýýð ç¿éëýýð äàðõàí öààçàò ãàçðûí
áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä àÿëàë
æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëèéã áàéãàëü îð÷íû
àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà îëãîæ áîëîõûã
õóóëü÷èëæýý. ÒÕÃÍÒ õóóëèéí ýäãýýð çààëòàä òóëãóóðëàí “Òóñãàé
õàìãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò ãàçàð àøèãëàõ ò¿ð æóðàì”-ûã Áàéãàëü
îð÷íû ñàéäûí 2001 îíû 218 äóãààð òóøààëààð áàòëàí ãàðãàæ Õóóëü
ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëñýí áºãººä 2002-2008 îíä õýä
õýäýí íýìýëò ººð÷ëºëò îðæýý. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò
äýýð äóðäñàí õóóëü, æóðìûí äàãóó ãàçàð àøèãëàõ àñóóäëûã çîõèöóóëæ
áàéíà. Ìºí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëò ÷ õàìààðàõ þì.
Õî¸ð. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì íóòàãò ãàçàð àøèãëàæ áóé

áàéäàë
Èéíõ¿¿ äýýðõ áîäëîãûí ÷àíàðòàé àðãà õýìæýýã òºð çàñãààñ àâ÷

õýðýãæ¿¿ëñíýýð (2009 îíû áàéäëààð) òóñ óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí
14.0 õóâü áóþó 21.9 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 60 ãàðóé ãàçðûã óëñûí òóñãàé
õàìãààëàëòàä àâñíû 12 áóþó 48.21 õóâü íü äàðõàí öààçàò ãàçàð, 42,16
õóâü íü áóþó 22 íü áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, 9,16 õóâü íü áóþó
19 íü áàéãàëèéí íººö ãàçàð, 0,47 õóâü íü áóþó 8 íü äóðñãàëò ãàçðûí
àíãèëàëä õàìðàãäæýý. Òóõàéëñàí çàðèì òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
íóòãèéã òóñãàéëàí õàìãààëàëòàä àâñàí ò¿¿õ, ºíººãèéí ãàçàð àøèãëàõ
¿éë ÿöûã àâ÷ ¿çâýë.
XII-XIII çóóíû ¿åä Õýðýéä àéìãèéí Âàí õààí Òîîðèë Áîãäõàí
óóëûã òàõèæ, Òóóëûí õàð øóãóéãààð íóòàãëàæ áàéõäàà “Óíàñàí
ãàçàð óãààñàí óñàà” ãýõ Ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýëýýð ººðèéí ýðõ õýìæýýíä
îíãîëîí äàðõàëñàí ò¿¿õòýé. ªëçèéò õààíû òýðã¿¿í îí áóþó 1294 îíä

“Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал” Байгаль орчин, аялал жуулчлалын
яамны мэдээлэл http://www.mne.mn/ (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.5)
ãàðãàñàí Ìîíãîëûí èõ Þàíü óëñûí õóóëü öààçíû áè÷ãèéí 398 äóãààð
á¿ëýãò “Áîãäõàí óóë, Îòãîíòýíãýð, Õàí Õýíòèé, Àëòàéí í¿ñýð äàâàà”
áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã äàðõàí öààçòàé áîëãîæ áàéæýý.
1778 îíä òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí òýðã¿¿íèé ñýõýýòíèé íýã õ¿ðýý
ñàéä Þíäýíäîðæèéí ñàíàà÷ëàãààð Áîãäõàí óóëûã àëáàí ¸ñîîð
äàðõàëæ õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà. Ñàéä Þíäýíäîðæ Áîãäõàí óóëûã
äàðõàëóóëàõààð ºðãºñºí áè÷èãòýý “Äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí íèéëýõ
ãàçàð áºãººä õîðìîéä íü øàð, õàð îëîí ò¿ìýí õóðàí ñóóõ íü õ¿ðýý
îðøèõûí äýýð àí, àìüòàä, îé ìîäîîð ýëáýã áàÿí, îëîí ò¿ìýíäýý
ìàãòàãäñàí, õîëûí æóóë÷äûí àíõààðëûã òàòñàí ýíý ¿çýñãýëýíò ñàéõàí
óóëûã ýöýã ºâãºäººñ äàðõàëæ èðñýí ó÷èð ¿¿íèéã õóó÷èí ¸ñîîð òàõèí
îíãîí äàðõàí öàçòàé áîëãîæ ºãºõèéã õè÷ýýíã¿éëýí ãóéñóãàé” õýìýýí
õ¿ññýíèé äàãóó Òýíãýðèéã òýòãýñíèé 43 äóãààð îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 24-
íèé ºäºð õààíû çàðëèãààð äàõèí äàðõàëñàí áàéíà.10
1957 îíä Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 31 ä¿ãýýð, 1974 îíä
ÀÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 248 äóãààð çàðëèãààð, 1995 îíä ÓÈÕ-ûí 26
äóãààð òîãòîîëîîð äàðõëàãäàí õàìãààëàãäàæ, 1997 îíä “Äýëõèéí øèì
ìàíäëûí íººö ãàçðûí ñ¿ëæýý”-íä õàìðàãäñàí áàéíà.11
Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð íü õîéä òàëààðàà íèéñëýë
Óëààíáààòàð õîòòîé, óðä òàëààðàà Òºâ àéìãèéí Çóóíìîä, Ñýðãýëýí
ñóìòàé õèë çàëãàæ îðøäîã ó÷èð òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò
õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë èõ áàéäàã. Áîãäõàí óóëûí
äàðõàí öààçàò ãàçàð íü 41,6 ìÿíãàí ãà òàëáàéòàé áà äîòîðîî îíãîí,
õàìãààëàëòûí, õÿçãààðëàëòûí ãýñýí 3 á¿ñýä õóâààãääàã. Îíãîí á¿ñ íü
íóòàã äýâñãýðèéí 17,3 õóâü áóþó 7115.3 ãà, õàìãààëàëòûí á¿ñ 54.2
õóâü áóþó 22291.9 ãà õÿçãààðëàëòûí á¿ñ 28.5 õóâü áóþó 11721.8 ãà
ãàçðûã òóñ òóñ ýçýëäýã.12
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îíãîí, õàìãààëàëòûí,
õÿçãààðëàëòûí á¿ñ çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ àøèãëàæ õàìãààëäàã.
Ýíý òàëààð õóóëüä “îíãîí á¿ñ” ãýäýã íü áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, õýâ
øèíæèéã íü õàäãàëàõ øààðäëàãàä íèéö¿¿ëæ çºâõºí õàìãààëàëòûí

Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл “Богдхан уулыг
дархалж ирсэн түүхээс” http://www.bogdkhanuul.mn/content-id/2 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.03.10)
10
Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл “Богдхан уулыг
дархалж ирсэн түүхээс” http://www.bogdkhanuul.mn/content-id/2 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.03.10)
11
Базар Ч., Мягмарсүрэн Д. (2009) Дархан цаазат Богдхан уулан дахь газар ашиглалтын
өнөөгийн байдал, гарч буй зөрчил цаашид анхаарах зүйлс Áîäëîãûí ñóäàëãàà, øèíæèëãýý
II áîòü. Óá., Ìºíõèéí ¿ñýã, 110.
12
Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо. Эхэлсэн
2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын 21-íèé өдөр Тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар ашиглалт, олголттой холбогдсон зүйл,
заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай холбоотой “Богдхан уул”-ын дархан цаазат газар болон
горхи тэрэлж, хөвсгөлийн байгалийн цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт бичиг.
6 дахь талд Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо.
Эхэлсэн 2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын 21-íèé
өдөр
àðãà õýìæýý àâ÷, ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ áîëäîã õýñãèéã õýëíý ãýæ
çààñàí.13
Òèéìýýñ ýíý õýñýãò àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã áóñàä ¿éë àæèëëàãààã
õîðèãëîíî. Õàðèí õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä ðàøààí, ýì÷èëãýýíèé ýðäñèéã
àøèãëàõ, íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èä íü õýðýãöýýíäýý çîðèóëæ äàãàëò
áàÿëàã áóþó ñàìàð, æèìñ, ýìèéí áîëîí õ¿íñíèé óðãàìàë ò¿¿õ, çóðàã
àâàëò õèéæ, çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ, áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã
òîãòîîñîí çàì ÷èãëýëýýð çîõèõ æóðìûí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàõûã
çºâøººð÷, àÿëàë øèíæèëãýý õèéõäýý áóóäàëëàõ, ò¿ð îòîãëîõûã
çºâøººðäºã áàéíà.14
Óëñûí Èõ Õóðëûí Áàéãàëü îð÷èí, õ¿íñ õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí
õîðîîíîîñ 2008-2009 îíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Áîãäõàí óóëûí
äàðõàí öààçàò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéí 26 àìàíä ÒÕÃÍÒ õóóëèéí
äàãóó 391 àæ àõóéí íýãæ ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëèéã Áàéãàëü îð÷íû
ÿàìíààñ àâñíààñ 2009 îíû áàéäëààð 97 àæ àõóéí íýãæ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ, 294 èðãýí, àæ àõóéí íýãæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é àæýý.
Çºâøººðºë àâñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéí àøèãëàõààð àâñàí òàëáàéí
õýìæýý íü 1414 ãà áóþó õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéã 12 õóâèéã ýçýëæ
áàéíà.
2002 îíä ÌÓÈÑ-èéí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð Áîãäõàí óóëûí
äàðõàí öààçàò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéí 20 õóâüä ãàçàð àøèãëàõ
çºâøººðºë îëãîæ áîëîõûã òîäîðõîéëñîí áàéäàã áàéíà. Çàéñàíãèéí
àìíû õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä 152 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä 303,5 ãà
Àðöàòûí àìàíä 53 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä 247,7 ãà, Í¿õòèéí àìàíä
22 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä 95.4 ãà, ×àíäìàíû àìàíä 12 èðãýí, àæ
àõóéí íýãæèä 14.8 ãà, Õ¿¿øèéí àìàíä 11 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä
31.9 ãà ãàçðûã òóñ òóñ îëãîñîí áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ÒÕÃÍÒ õóóëü
áàòëàãäàõààñ ºìíº Çàéñàíãèéí àì, Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð
õîðîîíä 400 îð÷èì àéë ºðõ, Àðöàòûí àìíû çàäãàé áóþó ßàðìàãèéí
õýñýãò 56 àéë ºðõ, ×óëóóòûí àìûí Òóóë çºðëºãò 114 àéë ºðõ õàøàà
áàéøèí áàðüæ ñóóðøñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Áîãäõàí óóëûí äàðõàí
öààçàò ãàçàðò ñóðãóóëü, ýìíýëýã, öýðãèéí àíãè, äýëã¿¿ð çýðýã òºðèéí
¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä îëíîîð áàéäàã. Íèéòäýý çºâøººðºëòýé
áîëîí çºâøººðºëã¿é àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ãàçðûí õýìæýý íü äàðõàí
öààçàò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéí 15 õóâüä õ¿ðñýí.15
13
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 9 ä¿ãýýð ç¿éë 9.1, 9.2 äàõü õýñýã
14
Мөн хуулийн 33 дугаар зүйл 33.1 дэх хэсэг
15
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар ашиглалт, олголттой холбогдсон
зүйл, заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай холбоотой “Богдхан уул”-ын дархан цаазат газар
болон горхи тэрэлж, хөвсгөлийн байгалийн цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт
бичиг. 7 дахь талд Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын
хороо. Эхэлсэн 2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын
21-íèé өдөр
Ãóðàâ. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì íóòàã äýâñãýðò ãàçàð àøèãëàõ
ÿâöàä ïðàêòèêò ãàð÷ áóé áýðõøýýë, çºð÷èë
ÒÕÃÍÒ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà øèéäâýðëýõ

áîëîìæã¿é àñóóäàë, çºð÷èë áýðõøýýëèéã íýãòãýí øèíæýý÷èä ¿íäñýí
2 õýñýãò àíãèëñàí áàéäàã. Ýíý íü ÒÕÃÍÒ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâöàä ¿¿ñ÷ áîëîõ àëèâàà àñóóäàë, õàðèëöààã òóõàéí ¿åä ã¿éöýä
õàðæ çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé òóñãààã¿éãýýñ ¿¿äýëòýé çºð÷èë, õóóëü
õýðýãæ¿¿ëýã÷ àëèâàà ñóáüåêòýýñ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áóé
îíîâ÷òîé áóñ çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ¿¿äýëòýé çºð÷èë þì.16
Ýíýõ¿¿ çºð÷ëººñ õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áóé çºð÷èë
áýðõøýýëòýé àñóóäàëä ò¿ëõ¿¿ òóëãóóðëàí äàðààõ çºð÷ëèéí áàéäëûã
àâ÷ ¿çýâ.
3.1. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëèéã

çîðèóëàëòûí áóñààð àøèãëàñíààñ ¿¿äñýí çºð÷èë
Äàðõàí öààçàò Áîãäõàí óóëûí Çàéñàíãèéí àìàíä 2004 îíîîñ õîéø
àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ ýðõ àâ÷èõààä Òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã
çºð÷èí çîðèóëàëòûã íü ººð÷ëºí îðîí ñóóöíû áàðèëãà áàðüæ, óëìààð
èðãýäýä ¿ë õºäëºõ õºðºíãº áîëãîæ õóäàëäàõ ÿâäàë èõ áàéíà.
Ãýòýë Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçàò Çàéñàíãèéí àìûã 2015 îí
õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé òºëºâëºãººã Áàéãàëü îð÷èí, Áîëîâñðîë,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéä õàìòðàí 2003 îíä áàòàëñàí
áàéäàã. Ýíý òºëºâëºãººíèé äàãóó àÿëàë æóóë÷ëàë, àìðàëò çóãààëãà,
ñóäàëãàà øèíæèëãýý, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, ñïîðò ¿éë÷èëãýýíèé á¿ñòýé
áàéõààð òóñãàæýý. Òóñãàé çºâøººðºë íü çîõèõ æóðìûí äàãóó àòëàà
çîðèóëàëòûã íü ººð÷èëñºí òîõèîëäîë íýëýýä áàéãàà àæ. Òýð äóíäàà
çºâøººðëèéíõºº çîðèóëàëòûã ººð÷èëæ îðîí ñóóö áàðüñàí, áàðèëãà
óãñðàëòûí çºâøººðºëã¿é ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí 32 àæ àõóéí
íýãæ áàéãóóëëàãà áàéãàà òàëààð ìýäýýëýë ãàðàõ áîëîâ.17
Áàéãàëü îð÷èí, Áîëîâñðîë, Ñî¸ë øèíæëýõ óõààí, Ýð¿¿ë ìýíäèéí
õàìòàðñàí 2003 îíû 90(167)127 òîîò òóøààëä Òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëèéã Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû
Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàòëàõààð çààñàí áàéæýý. Ýíý äàâóó
áàéäëûã òóõàéí ¿åä àæèëëàæ áàéñàí òóñ ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàæ, õýä õýäýí
êîìïàíèä ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîñîí áàéíà. Òýðáýýð “Äàáó”,
“Ñàðíàéõ”, “Àíîìà” êîìïàíèéí óäèðäëàãàä àÿëàë æóóë÷ëàëûí
öîãöîëáîð áàéãóóëàõ íýðýýð îðîí ñóóöíû áàðèëãà áàðèõûã åðºíõèé
16
Мягмарсүрэн Д, Энэбиш Д, (2007) Монгол Улсын дархалсан газар нутгууд Уá.
Àäìîí.135.
17
“Дураараа дургигчид Зайсанг экологийн сүйрэл рүү түлхэж байна.” “Өнөөдөр” сонин 2010
оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр http://www.mongolnews.mn/p/1434 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.2)
òºëºâëºãººíäºº òóñãàñàí áàéñíûã ìýäñýýð áàéæ çºâøººðºë îëãîæýý.
Èéíõ¿¿ ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëºº îðîí ñóóöíû áàðèëãà áîëãîñîí
“Äàáó”, “Ñàðíàéõ”, “Àíîìà”, “Ìàïåêñ”, “Ýôìàêñ”, “Áºõáàò”, “Ñèïîêî”,
“Ìôèêñ”, “Ìàíòóóø” êîìïàíè îðîí ñóóö áàðüñàí íü ÒÕÃÍÒ õóóëü
çºð÷ñºí áàéíà. 18
Èéíõ¿¿ ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 33, 36 äóãààð ç¿éëèéã çºð÷èæ çîðèóëàëòûí
áóñààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä õîëáîãäóóëàí
ÁÎÀÆ-ûí ñàéäûí 2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí À-157 òîîò
òóøààëààð 2, À-158 òîîò òóøààëààð 3, À-159 òîîò òóøààëààð 2, À-
160 òîîò òóøààëààð 59, íèéò 66 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéí òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéã öóöàëæýý. ÒÕÃÍÒ
õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí 27.1, Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 39.1.1,
40 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 40.1.5, 40.1.6 äàõü çààëò, Óëñûí ìýðãýæëèéí
õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðûí 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí
08/36/2461 òîîòîîð èð¿¿ëñýí óëñûí áàéöààã÷èéí àëáàí ä¿ãíýëòèéã
¿íäýñëýí äýýðõ øèéäâýðèéã ãàðãàæýý. Òîäðóóëáàë ýíý íü õ¿íäýòãýí
¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð ãýðýýíä çààñàí çîðèóëàëòûí äàãóó òóõàéí ãàçðàà
2 æèë áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóãàöààíä àøèãëààã¿é, ãàçðûí òºëáºðºº
õóãàöààíä íü òºëººã¿é, ãóðâàëñàí ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é,
ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí áîëîâ÷ ñóíãàõ õ¿ñýëò ãàðãààã¿é èðãýí, àæ
àõóéí íýãæèéí ãàçàð àøèãëàõ ãóðâàëñàí ãýðýý, ýðõèéí ãýð÷èëãýýã
õ¿÷èíã¿é áîëæ áàéíà. Ýäãýýðèéí ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéã 2010 îíû 6
äóãààð ñàðûí 1-ýýñ ýõëýí õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöîæ, ãýðýýíèé õóãàöààã
äóóñãàâàð áîëãîõîîð øèéäâýðëýæýý.19
3.2. Õóóëü çºð÷èæ ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ îëãîãäñîíîîñ ¿¿ññýí çºð÷èë

ÒÕÃÍÒ õóóëü áàòëàãäàõààñ ºìíº Çàéñàíãèéí àì, Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí
11 ä¿ãýýð õîðîîíä 400 îð÷èì àéë ºðõ, Àðöàòûí àìíû çàäãàé áóþó
ßàðìàãèéí õýñýãò 56 àéë ºðõ, ×óëóóòûí àìûí Òóóë çºðëºãò 114
àéë ºðõ õàøàà áàéøèí áàðüæ ñóóðüøñàí áàéíà.20 Ò¿¿õ ñºõºæ ¿çâýë
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºë 1971 îíä, 1988 îíä 35 äóãààð òîãòîîë
ãàðãàí Çàéñàíãèéí àì îð÷ìûí ãàçàð íóòàãò áàéãàà á¿õ àéë, çàðèì
áàéãóóëëàãà, çóñëàíã í¿¿ëãýæ áàéæýý.21
Ò¿¿íèé çýðýãöýý ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçàð áîëîõ Çàéñàí òîëãîéí
õºøººíèé áýë áîëîí Çàéñàí ãîëûí ñàâ ãàçàðò ãàçàð îëãîæ áàéãàà íü
ýêîñèñòåìèéã àëäàãäóóëàõûí çýðýãöýý Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé
18
Ìºí òýíä
19
Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл http://www.bog-
dkhanuul.mn/content-id/107 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.2)
20
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар ашиглалт, олголттой холбогдсон
зүйл, заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай холбоотой “Богдхан уул”-ын дархан цаазат газар
болон горхи тэрэлж, хөвсгөлийн байгалийн цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт
бичиг. Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо. Эхэлсэн
2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын 21 өдөр
21
“Äàðõàí óóëàíä äàâðàãñàä” “ªíººäºð” ñîíèí 2011.3.11 ¹059/4223/
õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäûã ÷ çºð÷èæ áàéãàà þì.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí “Ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ òóõàé” 2008 îíû
6 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäðèéí 224 ä¿ãýýð çàõèðàìæààð òóñ ä¿¿ðãèéí
ãýð õîðîîëîëä ñóóðüøñàí ÕI õîðîîíû íóòàã äýâñãýðò èðãýíèé ãýð
á¿ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð 237 èðãýíä ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí
ãýð÷èëãýý îëãîæýý. ªºðººð õýëáýë äýýðõ 400 îð÷èì àéë ºðõººñ 237
èðãýíä íü ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýã Çàñàã äàðãà õóóëèàð ýðõ
îëãîãäîîã¿é áàéõàä îëãîñíîîð ïðàêòèêò ìàðãààí ¿¿ñýæ Çàéñàíãèéí
àìàíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð òóñãàé çºâøººðºë àâñàí èðãýí,
àæ àõóéí íýãæ òýð õàâüä îðøèí ñóóæ áóé èðãýäèéí õîîðîíä õóðö
çºð÷èëäººí ¿¿ñýýä áàéíà.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí ÕI õîðîîíû íóòàã äýâñãýð Àìåðèê äóíä
ñóðãóóëèéí îð÷ìûí 16 ºðõèéí ñóóðøèæ áóé ãàçðàà “Ìîíîñ”
ãðóïïèéíõýíòýé áóëààöàëäàæ áàéãàà. “Ìîíîñ” ãðóïï òóõàéí ãàçðûã
àøèãëàõ ãýð÷èëãýýòýé áîë èðãýä àìüäàð÷ áóé ãàçðàà ýçýìøèõ ýðõèéí
ãýð÷èëãýýã Çàñàã äàðãààñàà àâñàí ãýäýã. Óã ìàðãààí èðãýä áîëîí àæ
àõóéí íýãæèéí õîîðîíä ÷óëóó áîðîîõîéäîî õ¿ðñýí òýìöýë áîëñîí
áàéíà.22
Ýíý ìýò Çàñàã äàðãûí äýýðõ õóóëü áóñ øèéäâýðòýé õîëáîîòîé
ìàðãààíûã ø¿¿õýýð òóõàéí ¿åä øèéäâýðëýæ áàéâ.23 Ýíäýýñ àâ÷ ¿çâýë
ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí 27.9-ä “òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòãèéí çºâøººðºãäñºí á¿ñýä òîäîðõîé çîðèóëàëòààð àøèãëàæ
áîëîõ ãàçàð...” ãýæ çààñíûã ìºí õóóëèéí 29, 36 äóãààð ç¿éëèéí
36.1-ä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûã àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä
àøèãëóóëàõ øèéäâýðèéã òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà (Áàéãàëü
îð÷íû ÿàì) ãàðãàõààð çààñíûã, õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí 33.1-ä
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä òóñãàé
çºâøººðëèéí äàãóó çºâõºí àøèãëóóëæ áîëîõîîð çààñíûã, ìºí õóóëèéí
37 äóãààð ç¿éë 37.1-ä Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ýíý õóóëèéí 36.1-ä
çààñàí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé
ãàçàð àøèãëàõ ãýðýýã ºðºº áóþó õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí
áàéãóóëíà. Ìºí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 25.2-ò çààñíûã ¿íäýñëýí
ÓÈÕ-ûí “Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí àíãèëàëûã øèíý÷ëýí
òîãòîîõ òóõàé” 1995 îíû 5 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí 26 òîîò
òîãòîîëä: Äàðààõü ãàçàð íóòãèéã äàðõàí öààçòàé ãàçàðò õàìààðóóëæ
äîð äóðüäñàíààð íýðëýñ¿ãýé....3/ Óëààíáààòàð õîòûí óðä õýñýãò îðøèõ
“Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçàð” ãýæ çààñàí áàéíà. Ìºí òîãòîîëîîð
óã äàðõàí öààçàò ãàçðûí õèëèéí çààãèéã òîãòîîæ çààñíûã.
Ìºí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.1.1-ä Óëñûí
òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð õàìààðàõààð
22
“Зайсангийн иргэд “Монос” –оос 30-50 сая төгрөг авбал нүүнэ гэв.” Өдрийн сонин 2009.9.12
№221
23
Нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхийн 2009 оны 9 дүгээр сарын 28-ны өдрийн 338 тоот
шийдвэр
çààñàí. Ìºí õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éë äýõ ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ãàçðûí
õàðèëöààíû òàëààðõ ýðõ õýìæýýíèé òàëààð çààñíûã, ìºí õóóëèéí 33
äóãààð ç¿éëèéí 33.4-ä Àéìàã, íèéñëýë, ñóì ä¿¿ðãèéí ãàçàð çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä ýçýìø¿¿ëæ áîëîõîîð çààñíààñ áóñàä
ãàçàðò ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî ãýæ çààñíûã òóñ òóñ çºð÷èæ
òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ ýðõ Çàñàã äàðãàä
õóóëèàð îëãîãäîîã¿é áàéõàä õóóëü çºð÷èí øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà.
Õóóëü áóñ øèéäâýðòýé íýã õýñýã èðãýä äýýðõ ãàçàð íóòàãò îðøèí
ñóóæ ãàçàð ýçýìøèæ áàéõàä îãò øèéäâýðã¿é áóþó Ãàçðûí òóõàé
õóóëèéí 27.4-ä “Õ¿÷èí òºãºëäºð ýðõèéí ãýð÷èëãýýã¿é àëèâàà ýòãýýä
ãàçàð ýçýìøèõèéã õîðèãëîíî” ãýæ çààñíûã çºð÷èí îðøèí ñóóæ áàéãàà
èðãýä ÷ áàéíà. Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí îðøèí ñóóõ ãàçðàà
÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõòýé áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ýðõèéã õóóëü çºð÷èæ ýäëýõ,
áóñäûí õóóëü ¸ñíû ýðõèéã çºð÷èõ íü ç¿éä íèéöýõã¿é àñóóäàë áèëýý.
Ò¿¿í÷ëýí 2008 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 13-íä Áàéãàëü îð÷íû ñàéä
271 ä¿ãýýð òóøààë ãàðãàí “Áîãä õàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí
Í¿õòèéí àìàíä çóñëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ ò¿ð æóðàì”
ãàðãàæýý. Äýýð äóðäñàíààð ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.9-ä24
ýë çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ ýðõ îëãîõûã õîðèëîäîã èéì øèéäâýð
ãàðãàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é. Òýãâýë îäîî Í¿õòèéí àìàíä 131
àéë áàéãààãèéí 76 íü çóñëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàæ, 55
àéë àìèíû îðîí ñóóö áàðèàä ñóóðüøññàí áàéãàà àæ.25
Ýíý ìýò íýã òàëààñ òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí
øèéäâýðèéí äàãóó ãàçàð àøèãëàõ ýðõ àâñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ,
íºãºº òàëààñ ÒÕÃÍÒ õóóëü, Ãàçðûí òóõàé õóóëü çºð÷èí èëò õóóëü áóñ
øèéäâýðèéí äàãóó ãàçàð ýçìøèæ áóé èðãýä õîîðîíäûí ìàðãààí ºíººã
õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.
3.3. Ãàçàð àøèãëàæ áóé èðãýí, àæ àõóéí íýãæ õîîðîíäûí çºð÷èë

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ àñóóäëààð
òºðèéí òîäîðõîé íýã àëáàí òóøààëòàí ñóáüåêòèéí õóóëü áóñ, áîäëîãî,
òºëºâëºëòã¿é øèéäâýð ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýä, àæ àõóéí
íýãæèéí õîîðîíä ìàðãààí çºð÷èëäººí ¿¿ñýõ, ¿¿íýýñ ¿¿äýí èðãýäèéí
ýä õºðºíãº, öàã õóãàöàà, ýð¿¿ë ìýíä õîõèðîõ òîõèîëäîë àìäðàë äýýð
èõ ãàð÷ áàéíà.
Òóõàéëáàë: íýëýýä òîîíû àæ àõóéí íýãæèä ãàçàð àøèãëàõ
çºâøººðëèéã àíõíààñ íü òîîöîî, ñóäàëãààã¿é, çàìáàðààã¿é îëãî÷èõîîä
ýðãýýä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü áººíººð íü îëíîîð íü çºâøººðëèéã
24
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éë Дархан цаазат газарт энэ
хуулийн 10,11 дүгээр зүйлд зааснаас өөр зориулалтаар дараахь үйл ажиллагаа явуулахыг
хориглоно: 12.9/ өвөлжөө, хаваржаа, намаржаа, зуслангийн барилга байгууламж барих,
зохих зөвшөөрөлгүйгээр мал бэлчээрлүүлэх;
25
“Äàðõàí óóëàíä äàâðàãñàä” ªíººäºð” ñîíèí 2011.3.11 ¹059/4223/
íü õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ÿâäàë áàéíà. 26
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòàã äýâñãýðò òóñãàé çºâøººðëèéí äàãóó

ãàçàð àøèãëàæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ áîëîí õóóëü ¸ñíû çºâøººðºëã¿é
èðãýä õîîðîíäûí çºð÷èë íýëýýäã¿é ãàðäàã áàéíà.27
Ò¿¿í÷ëýí Çàéñàíãèéí àìàí äàõü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí
õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä ãàçàð àøèãëàõ ýðõòýé àæ àõóéí íýãæèéí òóñãàé
çºâøººðëèéí äàãóó îëãîãäñîí çàðèì ãàçàðò òóõàéí íóòàã äýâñãýðò
îðøèí ñóóæ áóé èðãýä õîîðîíä ìàðãààí ãàðàõàä òýäãýýð èðãýä òóõàéí
àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãààñ ìºíãºí òºëáºð àâ÷ óëìààð ø¿¿õèéí
øàòàíä ýâëýðñýí òîõèîëäîë ÷ áàéõ þì.28
Èéìýðõ¿¿ áàéäëààð õýí íýã ñóáüåêòèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãàà,
õóóëü áóñ øèéäâýð, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí áàéäëààñ
¿¿äýëòýéãýýð èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí õîîðîíä ìàðãààí çºð÷èëäººí
¿¿ñýõ ¿¿íýýñ ¿¿äýí èðãýäèéí ýä õºðºíãº, öàã õóãàöàà, ýð¿¿ë ìýíä
õîõèðîõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéíà.
3.4. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áà àøèãò ìàëòìàë

îëáîðëîëòûí àñóóäàë òîéðñîí çºð÷èë
Ýêîëîãèéí òàëààñ íü ñóäëààä çàéëøã¿é òóñãàé õàìãààëàëòàä
àâàõ ¸ñòîéã òîãòîîäîã áîëîâ÷ àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëò
ÿâóóëàõààð òîîöîæ áóé çàðèì ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàëòàä àâàõ
áîëîìæã¿é áîëäîã. Èéì òîõèîëäîëä òóõàéí ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõ,
ýñâýë îðä ãàçðûí õýëáýðýýð àøèãëàõ íü ºíººãèéí áîëîí öààøäûí
õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí à÷ õîëáîãäëîîðîî àëü íü
èë¿¿ àøèãòàé áîëîõûã ñàéòàð ñóäàëæ, øèíæèëñýíèé ¿íäñýí äýýð
26
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн холбогдох заалт зөрчигдөж зориулалтын
бусаар үйл ажиллагаа явуулсан иргэн, аж ахуйн нэгжид холбогдууулан БОАЖ-ын сайдын
2010 оны 5 дугаар сарын 27-ны өдрийн А-157 тоот тушаалаар2, А-158 тоот тушаалаар 3,
А-159 тоот тушаалаар 2, А-160 тоот тушаалаар 59, нийт 66 иргэн, аж ахуйн нэгжийн тусгай
хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах эрхийг цуцалжээ. Тусгай хамгаалалттай газар
нутгийн тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.1, Газрын тухай хуулийн 39.1.1, 40 дүгээр
зүйлийн 40.1.5, 40.1.6 Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын 2009 оны 12 дугаар
сарын 18-ны өдрийн 08/36/2461 тоотоор ирүүлсэн улсын байцаагчийн албан дүгнэлтийг
үндэслэн дээрх шийдвэрийг гаргажээ.
27
Хан-Уул дүүргийн эрүүгийн 2009 оны 4 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 132 дугаар шийтгэх
тогтоолоос “Г” ХХК-ны ажилтан “Ч” 2008 оны 10 дугаар сарын 28-ны өдрийн 15 цагийн үед
Зайсангийн аманд хашаа барих зорилгоор нүх ухаж байсан. Тэр үед нэг эмэгтэй гарч ирээд
“та нар жалган дотроо нүхээ ух гэхээр нь би “та нар жорлон ч бариагүй байж эндхийн иргэн
гэж хэлэхээс ичээч” гэж хэлсэн. Тэд бид эндхийн уугуул хүмүүс нүх ухуулахгүй байсан.
Тэгэхээр нь зургийнхаа дагуу ухаж байна гэсэн гэж хэлсэн гэтэл машинтай хоёр залуу иргээд
миний газар ухаж байсан лоомоор дагзруу нэг удаа, шанаа орчим нэг удаа цохьсон. ãýñýí
ìýä¿¿ëýã
Мөн “Монос” групп тухайн газрыг ашиглах гэрчилгээтэй бол иргэд амьдарж буй газраа
эзэмших гэрчилгээг Засаг даргаасаа авсан гэдэг. Уг маргаан иргэд аж ахуйн нэгжийн хооронд
чулуу бороохойдоо хүрсэн тэмцэл болсон байна. Өдрийн сонин 2009.9.12 №221
28
“Зохигчдын эвлэрлийг баталж, хэргийг хэрэгсэхгүй болгох тухай” Хан-Уул дүүргийн
шүүгчийн 2008 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн 931 дүгээр захирамж
øèéäâýð ãàðãàõ íü ÷óõàë þì. ªºðººð õýëáýë ãàçàð íóòãèéã òóñãàé
29
õàìãààëàëòàä îðîí íóòãèéí õýìæýýíä áîëîí óëñûí õýìæýýíä àâàõ

àñóóäàë, õàìãààëàëòààñ ÷ºëººëºõ òóõàé àñóóäàë ïðàêòèêò àëü àëü íü
çºð÷èë ¿¿ñãýäýã áàéíà. ÒÕÃÍ-èéã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ (÷ºëººëºõ)
àñóóäàë íýëýýä ãàðäàã. Óã íü ãàçàð íóòãèéíõàà 30-ààñ äîîøã¿é
õóâèéã ÒÕÃÍ áîëãîõ çîðèëò áèé30. Ýíý íü áîëîìæèò òîî áºãººä
äýëõèéí óëñ îðíóóä ÷ ýíý õóâèéã áàðèìòàëæ áàéíà. Õàðèí ìàíàéä
ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ íü ìºí ë àøèãò ìàëòìàë
õàéõ, îëáîðëîõòîé õîëáîîòîé ¿éëäýë áîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë ãîâèéí
èõ äàðõàí öààçòàé ãàçàð, Îíîí-Áàëæèéí äàðõàí öààçòàé ãàçðóóäààñ
21.5-65.4 õóâü õ¿ðòëýõ õýìæýýíèé íóòàã äýâñãýðèéã àëò îëáîðëîëò,
çàì òàâèõ, ã¿¿ð áàðèõ øàëòãààíààð õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ ñàíàëûã
ÓÈÕ-ä îðóóëæ áàéæýý. Ãýâ÷ ÓÈÕ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ,
áàéãàëü õàìãààëëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ, òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãààã¿é
áàéíà.31
2004 îíä õèéñýí Áàéãàëü îð÷íû àóäèòûí òàéëàíä “äýýð äóðäñàí
ÒÕÃÍ-ò àâàõààð òºëºâëºñºí ãàçðóóäààñ õàìãààëàëòàä îðîîã¿é íýð
á¿õèé 25 ãàçàð íóòãèéí òàëáàé íü “àøèãò ìàëòìàëûí îðäûí èëýðöòýé,
çàðèì ãàçàð õýñýã íü äàâõöñàí, àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç îëãîãäñîí,
ñàíàëûí ¿íäýñëýë áîëîâñðîãäîæ áàéãàà çýðýã øàëòãààíààð õîéøëîãäîæ
ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ òºëºâëºãºº á¿ðýí õýðýãæñýíã¿é ãýæýý.”32 Õàìãèéí
ñ¿¿ëèéí ¿åèéí æèøýý íü Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí
1-íèé ºäðèéí 86 äóãààð òîãòîîë þì. Çàðèì ãàçðûã íººöºä àâàõ òóõàé
ýíýõ¿¿ òîãòîîëîîð òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì ãàçàð íóòãèéã óëñûí
òºñâèéí õºðºíãººð õàéãóóëûí ñóäàëãàà õèéãäñýí àøèãò ìàëòìàëûí
èëýðö á¿õèé çàðèì îðä ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ
óòãà á¿õèé òîãòîîë þì. Äýëõèéí àëü ÷ îðíû ÒÕÃÍ-èéí òóõàé õóóëèíä
õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ çààëò áàéäàãã¿é íü íýãýíò õàìãààëàëòàä àâñàí
áîë õàìãààëàëòààñ ãàðãàõã¿é ãýñýí ñàíàà þì. Õàðèí ãàçàð íóòãèéã
òóõàéí ÒÕÃÍ-èéí äîòîîä á¿ñèéí õèë çààãèéã ººð÷ëºõ, ÒÕÃÍ-èéí
àíãèëàëûã ººð÷ëºõ, ÒÕÃÍ-èéí òóõàé õóóëüä çààñàí äýãëýì, ò¿¿íä
íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õàìãààëàëò, àøèãëàëòûí íèéòëýã áîëîí îíöîëñîí
ãîðèìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð àñóóäëûã çîõèöóóëæ áîëíî ãýæ
øèíæýý÷èä ¿çäýã.33 Àëèâàà óëñ îðîí çàðèì ãàçðàà õýñýã÷ëýí òàñäàæ,
29
Базар Ч. /Рh.D/ (2009) Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн
орчинг боловсронгуй болгох нь судалгааны ажил Бодлогын судалгаа, øèíæèëãýý I áîòü
Уá. Ìºíõèéí ¿ñýã. 471.
30
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 1998 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí 29 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð
áàòëàãäñàí “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” 3 äóãààð ç¿éë 4 äýõ
õýñýã.
31
Ìºí òýíä 478 дàхü тал
32
¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçðûí 2004 îíû á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºãººíèé
äàãóó õèéñýí áàéãàëü îð÷íû àóäèò ¯ÀÃ-
1/2004/09-ÁÎÀ Óëààíáààòàð õîò
33
Базар Ч. /Рh.D/ (2009) Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн
орчинг боловсронгуй болгох нь судалгааны ажил Бодлогын судалгаа, øèíæèëãýý I áîòü
õàìãààëàëòàä àâàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà íü îëîí óëñûí õýìæýýíä
áèîëîãèéí íýã òºðºë ç¿éë, àìüòàí, óðãàìëûã õàìãààëàõàä äàíãààð íü
áóñ, òýäãýýðèéã àìüäðàõ òààòàé îð÷èí, áàéãàëüòàé íü õàìò áººöèéëºõ
õýðýãòýé õýìýýí ¿çäýã. ¯¿íèéã äýëõèéí óëñ îðíóóä “Ýêîñèñòåìèéí
õàíäëàãà” ãýæ íýðëýäýã. Õàðèí õýðýãæ¿¿ëýõ ãàíö áîëîìæ íü òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò á¿ðääýã õýìýýí äýëõèé íèéòýýðýý õýäèéíýý
õ¿ëýýí çºâøººðñºí.34
Äýýð äóðäñàí “Òàëáàéã íººöºä àâàõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 2009
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 86 äóãààð òîãòîîë35-ûí 2-ûí “à”-ä
çààñàí “Óëñûí òºñâèéí õºðºíãººð ãåîëîãèéí 1:50000-íû ìàñøòàáûí
çóðàãëàë, åðºíõèé ýðëèéí àæèë õèéæ äóóññàí òàëáàé” ãýñýí 2 äóãààð
õàâñðàëòûí “3/Òàë íóóð, 4/Èõ õîðãî, 6/Äºøõàéðõàí, 10/Åìá¿¿-Óóë,
11/Çîñò-ªíäºð, 17/Óëààí äàâàà, 19/Áàÿí-Óóë, 23/Íºìðºãèéí ãîë”
ãýñýí çààëò íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2
äàõü õýñãèéí “...õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
çàð÷èì ìºí.”, Äº÷èí òàâäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí “Çàñãèéí
ãàçàð õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí á¿ðýí ýðõèéíõýý äîòîð òîãòîîë,
çàõèðàìæ ãàðãàõ...”, Äàëäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí “¯íäñýí
õóóëüä ... òºðèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä øèéäâýð, ... ¿éë àæèëëàãàà
á¿ðíýý íèéöñýí áàéâàë çîõèíî.” ãýñýí çààëòûã òóñ òóñ çºð÷ñºí áàéíà
ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäðèéí
04 ä¿ãýýð ä¿ãíýëò ãàð÷ óëìààð Óëñûí Èõ Õóðëûí 2010 îíû 7 äóãààð
ñàðûí 15-íû ºäðèéí 49 ä¿ãýýð òîãòîîë36-îîð Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëûí
äýýðõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ øèéäæýý.37
“Çàñãèéí ãàçðûí “Òàëáàéã íººöºä àâàõ òóõàé” 2009 îíû ... 86
äóãààð òîãòîîëûí ... 2 äóãààð õàâñðàëòàä çààñàí 25 ãàçðûí òàëáàéä
òóñ õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.2 äàõü çààëòûã ¿íäýñëýí àøèãò
ìàëòìàëûí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðëèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí
æóðìààð îëãîõûã Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéä Ä.Çîðèãòîä äààëãàæ
øèéäâýðëýñýí áàéíà.
Ãýòýë ... ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí æóðìààð îëãîõîîð
øèéäâýðëýñýí ýäãýýð òàëáàé óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò áàãòàæ
áàéãàà áºãººä Çàñãèéí ãàçðûí 86 äóãààð òîãòîîëîîð íººöºä àâàõ íýðýýð
óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí òóñãàé
çºâøººðºë îëãîõûã çºâøººð÷ýý.38
Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä Çàñãèéí ãàçðûí

Уá. Ìºíõèéí ¿ñýã. 479..
34
Цэвээнхэрлэн Ц, “Координатын хулгай буюу бүлгүүдийн лобáи” “Өнөөдөр” сонин 2009.05.22
№116/3679
35
“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëèéí 2009 îí ¹31-ò íèéòëýãäñýí.
36
37
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ä¿ãíýëòýýñ
38
иргэн Г.Мөнхзул 2010 оны 5 дугаар сарын 10-ны өдөр Үндсэн хуулийн цэцэд гаргасан
мэдээлэлýýñ ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ä¿ãíýëò
á¿ðýí ýðõèéã òîäîðõîéëîí 9.1.3-ò “óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàéãààñ
áóñàä òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ;”, 8 äóãààð ç¿éëä Óëñûí Èõ Õóðëûí á¿ðýí
ýðõèéã òîäîðõîéëîí 8.1.3-ò “óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò
àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ;” ãýæ ìàø
òîäîðõîé õóóëü÷èëñàí áàéíà.
ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 25.1 äýõ õýñýãò “ãàçàð íóòãèéã

óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ;”
ãýñýí àñóóäëûã Óëñûí Èõ Õóðëûí á¿ðýí ýðõýä, ìºí Ãàçðûí òóõàé
õóóëèéí 17 äóãààð ç¿éëèéí 17.1.1-ä “ãàçðûí òàëààð òºðººñ ÿâóóëàõ
íýãäñýí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ;” ãýäýã àñóóäëûã Óëñûí Èõ Õóðëûí
á¿ðýí ýðõýä òóñ òóñ õàìààðóóëæ çààæýý.
Ýíýõ¿¿ òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì ãàçàð íóòãèéã àøèãò ìàëòìàëûí
àøèãëàëòûí òàëáàéä õàìààðóóëàõààð çààñàí òîãòîîëûã òóõàéí ¿åä
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä èðãýäèéí ç¿ãýýñ øèéäâýðòýé
ýñýðã¿¿öñýíèé ¿ð ä¿íä Çàñãèéí ãàçðûí äýýðõ òîãòîîëûí õîëáîãäîõ õýñýã
¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîæ õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîð äýýðõ ãàçàð
íóòàã õàìãààëàãäàæ ¿ëäæýý.
3.5. Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºëòã¿é, çàìáàðààã¿é áàéäàë,

ñòàíäàðò øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàíààñ
¿¿äñýí çºð÷èë
Òóóë ãîëûí õàìãààëàëòûí á¿ñýä çàìáàðààã¿é ãàçàð îëãîñíîîñ ãîëûí
ãîëäèðëûí ñàéð, óóëûí ¿åðèéí àìûã õààæ õàøàà áàéøèí îðîí ñóóö
áàðüñàí áàéíà. Èíãýñíýýð ºíãºðñºí çóíû ¿åðýýñ áîëæ àâòîçàì, ã¿¿ð
ýâäýð÷ áàéøèí áàðèëãà óñàíä àâòñàí, çàðèì àéë õàøààíäàà õóäàã
ãàðãàñàí, áîõèð óñàà àãóóëàõ í¿õ, öîîíîã ãàðãàñàí áàéíà.39
2009 îíû çóí Óëààíáààòàð õîòûí íóòàã äýâñãýð îð÷èì øèð¿¿í
áîðîîíû óëìààñ ¿¿äýëòýé óðóéí ¿åð áîëñîí áèëýý.Ýíý àñóóäëûã ñºõñºí
ó÷èð íü ýíä ìºí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã áîëîõ Çàéñàíãèéí
àìàíä ãàçàð îëãîëòûí çàìáàðààã¿é òºëºâëºëòã¿é áàéäàë èðãýä, àæ
àõóéí íýãæèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé õîõèðîë íèëýýä
ó÷èðñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë Íèéñëýëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí
óëñûí áàéöààã÷èéí 2009 îíû 8 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäðèéí 07-75/1851
òîîò ä¿ãíýëòýýñ õàðàãääàã.
Ä¿ãíýëòýä äóðäñàíààð íýð á¿õèé êîìïàíèóäûí õààëò, òºìºð áåòîíîí
õààëò, õàøèëò óðóéí ¿åðèéí øèð¿¿í óðñàö çýðãýýñ ¿¿äýí ìºí òýíä
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé íýð á¿õèé êîìïàíèéí áàðèëãûí çîîðèéí
äàâõàð óñàíä àâòàõ, çàì, ã¿¿ð ýâäýðñýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
Óëààíáààòàð õîòûã 2020 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé òºëºâëºãººãººð
39
оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр. http://www.mongolnews.mn/p/1434 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.1)
Çàéñàíãèéí àìíû ¿åðèéí õàìãààëàëòûí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã 2010
îíä áàðèõààð òºëºâëºñºí áàéõàä ò¿¿íýýñ ºìíº íü áàðèëãàæóóëæ ýõëýí
òóñ àìûí ñàéðûí ç¿¿í ýðýã çýðýãò áåòîíîí õàøëàãà áàðüæ ãîëäèðëûã
áàãàñãàñàí, ìºí ãîëüäðèë äýýð 1,7 ì õ 0,7 ì õýìæýýòýé 500 ì óðò ñóâàã
áàðüñàí çýðýã øàëòãààíààñ áîëæ ¿åðèéí óñ õàøèãäñàí ñàéð, ñóâãààð
áàãòàëã¿é òýíä ãàçàð àøèãëàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé êîìïàíèóäàä
õîõèðîë ó÷ðóóëæýý. Ýíý íü Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé 40 õóóëèéí
10.1.8 “èíæåíåðèéí áýëòãýë àæèëä õÿíàëò òàâèõ” 21.1.2 “õîò, òîñãîí
õºãæëèéí åðºíõèé òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõäýý èíæåíåðèéí áýëòãýë
àæëûã õàíãàñíû ¿íäñýí äýýð... áàðüæ áàéãóóëàõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëæ
çîõèöóóëàõ”, 23.1.4 äýõ “áàéãàëèéí áîëîí ãýíýòèéí îñîëä ºðòºõ
ìàãàäëàëòàé á¿ñýä õîò áàéãóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõ”
ãýñýí çààëò, Óëààíáààòàð õîòûã 2020 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé
òºëºâëºãºº çýðãèéã çºð÷ñºíººñ áîëæýý.41
Ò¿¿í÷ëýí Çàéñàíãèéí àìàíä 152 àæ àõóéí íýãæèä íýã äîð
òºâëºð¿¿ëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð ÿìàð ÷ òºëºâëºëòã¿éãýýð
ãàçàð îëãîñîí íü æóóë÷íû áààçûí ñòàíäàðò áîëîõ õîîðîíäîî 10 êì-
èéí çàéòàé áàéõ42 çààëòûã çºð÷ñºí ãýæ ÌÕÅÃ-ûí áàéöààã÷èä ä¿ãíýæ
áàéãàà þì. Òýäãýýð êîìïàíè îðîí ñóóöàà 2004, 2007 îíîîñ áàðüæ
àøèãëàëòàä îðóóëñàí áºãººä èõýíõèéã íü óëñûí êîìèññ õ¿ëýýí
àâààã¿é áàéãàà àæ. Çàéñàíãèéí àìàíä áàðèãäñàí îðîí ñóóöíû òàâàí
áàéøèíã óëñûí êîìèññ õ¿ëýýí àâñàí þì áàéíà.43 Ýíäýýñ ÒÕÃÍÒ
õóóëèéí 36 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü çààëò áîëîõ “Àÿëàë æóóë÷ëàë
ýðõëýõ çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàñàí èðãýí,
àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ ìàòåðèàëëàã áààçûã îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ò¿âøèíä õ¿ðãýñýí
áàéäëûã íü õàðãàëçàí ñîíãîëò õèéíý” ãýñýí çààëò õýðõýí õýðýãæèæ,
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã õàðæ áîëîõîîð áàéíà.
Ä¿ãíýëò
Äýýðõýýñ ä¿ãíýí àâ÷ ¿çâýë ìàíàé óëñ Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð

íóòãàà òóñãàéëàí õàìãààëæ ÷àäàæ áàéíà óó? ãýäýã àñóóäàë õóðöààð
òàâèãäàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò
ãàçàð àøèãëàëòûí îíîâ÷òîé áóñ, òºëºâëºëòã¿é áàéäàë, õóóëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ¿ð ä¿íã¿é áàéäàë, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû
õàðèóöëàã¿é ¿éëäýë, ýäèéí çàñãèéí àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ç¿éí
40
“Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 2008 îí №28-ä нийтлэгдсэн.
41
Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын улсын байцаагчийн 2009 оны 8 дугаар сарын
5-ны өдрийн 07-75/1851 тоот дүгнэлтээс
42
MNS 4934-2002 ñòàíäàðòààð æóóë÷íû áààçóóä õîîðîíäîî äîð õàÿæ 10 êì çàéòàé áàéðëàõ
¸ñòîé àæýý.
43
оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр. http://www.mongolnews.mn/p/1434 (õàìãèéí ñ¿¿ëä: 2011.3.1)
çîõèöóóëàëòûí óÿëäààã¿é, äóòìàã áàéäàë çýðýã íü äýýðõ àñóóëòûã
òàâèõàä ãàðöààã¿é õ¿ðãýæ áàéíà. Òîäîðõîé òºðèéí çàðèì àëáàí
õààã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí, øóäàðãà áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí
èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí õîîðîíä õî¸ðäìîë îéëãîëò õàíäëàãà ¿¿ñ÷
ýíý èðãýýä õóóëü çºð÷èãäºõ ¿íäýñ áîëæ áóéã äýýð äóðäñàí Áîãäõàí
óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí ºíººãèéí áàéäëààñ õàðæ áîëîõîîð áàéíà.
Ýíäýýñ õàðàõàä äàðààõ àñóóäàë àíõààðàë òàòàæ áàéíà.
1. Õýäèéãýýð òóõàéëñàí çîðèóëàëò çààæ ãàçàð àøèãëàæ áîëîõîîð
ÒÕÃÍÒ õóóëüä çààñàí áîëîâ÷ çîõèöóóëàëò òîäîðõîé áóñ ººðººð õýëáýë
óã õóóëüä àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàõ ýðõ îëãîíî
ãýñýí áîëîâ÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóñãàé
çºâøººðºë á¿õèé èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä ãýæ òîäñîãîñîí çààëò õóóëüä
áàéõã¿éãýýñ äóðûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ àÿëàë æóóë÷ëàë íýðèéí
äîð ãàçàð àøèãëàõ ýðõ àâàí óëìààð çîðèóëàëòûí áóñààð àøèãëàñàí
áàéõàä õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ¿¿íèé óëìààñ òóõàéëñàí èðãýíä ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãà õàðèóöàõã¿é áàéíà.
2. Íýãýíò òºðèéí áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë
àæèëëàãàà íü àíõíààñ èëòýä õóóëü áóñ áóþó õóóëèàð ýðõ îëãîãäîîã¿é
àñóóäëààð ãàð÷ õóóëü çºð÷ñºí áàéõàä äàðàà÷èéí øàòàíä òºðèéí çîõèõ
áàéãóóëëàãà ¿¿íèéã íü ýðõ ç¿éí õóâüä áàòàëãààæóóëæ áàéãàà íü
õóóëèéã ãàæóóäóóëæ áóéí èëðýë. Ýíý íü çîðèóëàëò ººð÷ëºí çºâøººðºë
îëãîîä ¿¿íèé äàãóó òóõàéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò îðîí ñóóöíû
çîðèëãîîð áàðèëãà îðîí ñóóö áàðèàä áàéõàä ¿¿íèéã áàòàëãààæóóëàí
òóõàéëáàë óëñûí êîìèññ õ¿ëýýæ àâàõ, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ýðõèéí
á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ ãýõ ìýò ¿éëäýë ãàð÷ áàéíà. Ýíý íü èðãýýä ýðõ ç¿éã
õóóëü ¸ñûã ¿ã¿éñãýõ íåãàòèâ44 õàíäëàãûã èðãýäýä òºð¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð
äàãàâàð ¿¿ñãýæ áàéíà.
3. Òóõàéëñàí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëüä òîäîðõîé çààñààð
áàéõàä õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä õóóëü çºð÷èæ, õóóëèéí áèåëýëòèéã
õºñºðä¿¿ëñýí õîëáîãäîõ òºðèéí àëáàí õààã÷èä õàðèóöëàãà òîîöîõ,
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí45 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1- äýõ õýñýãò
çààñíààð “... õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí àëáàíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí”
ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéãàà. ªºðººð õýëáýë àëèâàà òºðèéí àëáàí õààã÷
á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíäàà õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûã èø ¿íäýñ áîëãîæ
àæèëëàõ ¸ñòîé. Ãýòýë ýíý ¿íäñýí ñóóðü çàð÷ìûã ãàæóóäóóëæ õóóëü áóñ
øèéäâýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí òºðèéí àëáàí õààã÷èä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýñýí ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ìºí õóóëèéí 4 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 4.2.7-ä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâöàä ãàðãàñàí àëäààíû óëìààñ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã òºð õàðèóöàõ çàð÷èì áèé. ªºðººð õýëáýë òºðèéí òîäîðõîé
44
Negative 1. Íÿöààëò; ýñ õ¿ëýýí çºâøººðºë, 2. ¿ã¿éñãýñýí ¿éë áàðèìò; (õýí íýãíè ¿éëäýë
õèéãýýã¿é ¿éë áàðèìò) 3. Äóòàãäàë, 4. òàòãàëçàë Íàðàíãýðýë Ñ. (2009) Õóóëü ç¿é ñóäëàëûí
Àíãëè-Ìîíãîë òàéëáàð òîëü Óá. “Ìºíõèéí ¿ñýã, 607.
45
àëáàí õààã÷èéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëü îð÷èíä
ó÷ðóóëæ áóé õîõèðëûã òºð õàðèóöàõ ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýõ þì.
4.Ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã íü èë¿¿òýé õàðãàëçàí áàéãàëü
ýêîëîãèä íºëººëºõ áàéäëûã ÷óõàë÷ëààã¿éãýýñ îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé
áîëîîä óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì ãàçðûã õàìãààëàëòíààñ
÷ºëººëºõ ¿¿íèé óëìààñ áàéãàëüä õîõèðîë ó÷èðñàí òîõèîëäîë ãàðàõ
áîëëîî.
5. Õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä ä¿¿ðãèéí ãàçðûí àëáà, Çàñàã äàðãûí
Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð46 îëãîñîí ýðõ õýìæýýíèé àñóóäàë òóõàéëáàë
ãàçðààñ àëáàäàí ÷ºëººëºõ àñóóäàë, ¿¿ññýí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ
àñóóäàë ïðàêòèêò æèíõýíý óòàãààðàà õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
6.ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð ãàçàð àøèãëàõ ýðõ íü
òóõàéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí ãîðèìûã
óäàà äàðàà áóþó íîöòîé çºð÷ñºí, ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 39 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ë äóóñãàâàð áîëîõîîð çààñàí áàéíà.
Ãýòýë Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëä ãàçàð ýçýìøèõ
ãýð÷èëãýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîõîîð çààñàí çààëòóóä ÒÕÃÍÒ õóóëüä
õàìààðàõààðã¿é ººðººð õýëáýë ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí
çºð¿¿òýé áàéäàë ýäãýýð õóóëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí óÿëäàà äóòìàã
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
7. ÒÕÃÍ äàõü ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéí àñóóäàë, Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð
ãàçàð àøèãëàõ, ýçýìøèõ ýðõèéí çààã ÿëãààã íàðèéí ãàðãàæ õóóëèéí
äàãóó òóñãàé õàìãààëàëòòàé çàðèì íóòàãò ãàçàð àøèãëóóëààã¿éãýýñ
¿¿äýí èðãýä õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñ÷ óëìààð ýä õºðºíãº, ýð¿¿ë ìýíäýýðýý
õîõèðîõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéíà. Ýíý òàëààð òîäîðõîé çàðèì æèøýý
áàðèìòûã äýýð äóðäñàí áîëíî. Ýíý íü Ìîíãîë Óëûí ¯íäñýí õóóëèéí
19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.1-ä çààñàí: “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà.” ãýñýí
¿íäñýí çààëòûí õýðýãæèëòèéí àñóóäëûã ÷ äýýðõ òîõèîëäîëä ýðãýæ
õàðàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
8. Äàí ãàíö ÒÕÃÍÒ õóóëü ãýëòã¿é ãàçàð àøèãëàëòûí òºëºâëºëòã¿é
áàéäëààñ ¿¿äýí õîëáîãäîõ áóñàä îëîí õóóëü çºð÷èãäºæ áàéíà.
Òóõàéëáàë: Ãàçðûí òóõàé õóóëü, Õîò áàéãóóëëàëòûí òóõàé õóóëü,
Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Óñíû òóõàé õóóëü, Ñî¸ëûí
ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëò. Ýíý òàëààð ºìíºõ
õýñýãò àâ÷ ¿çñýí áîëíî.
Ñàíàë, çºâëºìæ
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé

46
Ãàçðûí òóõàé õóóëü-40, 41, 60.
áîëãîõîä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë, íèéòëýëä äóðäñàí çºð÷èëòýé
õîëáîãäóóëàí äýâø¿¿ëýõ ñàíàë, çºâëºìæ
• Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð íóòàã, ò¿¿íèéãýý äàãàñàí àÿëàë
æóóë÷ëàëûíõàà îðëîãîîðîî óëñûíõàà òºñâèéí íýëýýäã¿é õóâèéã
á¿ðä¿¿ëýýä þìóó óëñàà àâààä ÿâ÷èõäàã çºâ ìåíåæìåíòòýé îðîí äýëõèéä
áàãàã¿é áàéíà.47 Òýäãýýð áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð íóòãèéí äèéëýíõ
íü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õàìààð÷ áàéäàã. Èéìýýñ ýäãýýð
ãàçàð íóòãàà õàéðëàí õàìãààëæ, çºâ áîäëîãî ÿâóóëæ ãýìýý íü äàí ãàíö
àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçàð ò¿¿íèé îðëîãîä òóëãóóðëàõààñ ñýðãèéëæ
àëñûí õàðààòàé ýêîñèñòåìèéíõýý àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûã
äàâõàð áàðüæ ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé þì. ªºðººð õýëáýë àøèãò ìàëòìàëûí
ëèöåíç îëãîëòûã ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëûã íü õàðãàëçàí øèéäâýðëýäýã,
îðîí íóòãèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãà ëèöåíç îëãîõ øèéäâýð ãàðãàäàã
òîãòîëöîîã ººð÷ëºõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áèé áîëãîõîä àíõààðàõ ¸ñòîé.
ÒÕÃÍ äàõü ãàçàð àøèãëàëò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìåíåæìåíòèéã ÒÕÃÍ-
èéí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýí îíîâ÷òîéãîîð áîëîâñðóóëàõ ç¿é ¸ñíû
øààðäëàãà áàéíà;
• Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëèéí 10.1.8 “èíæåíåðèéí
áýëòãýë àæèëä õÿíàëò òàâèõ” 21.1.2 “õîò, òîñãîí õºãæëèéí åðºíõèé
òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõäýý èíæåíåðèéí áýëòãýë àæëûã õàíãàñíû
¿íäñýí äýýð... áàðüæ áàéãóóëàõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëæ çîõèöóóëàõ”,
23.1.4 äýõ “áàéãàëèéí áîëîí ãýíýòèéí îñîëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé
á¿ñýä õîò áàéãóóëàëòûí ¿éë àæèëëãààã õÿçãààðëàõ” ãýñýí çààëòûí
õýðýãæèëòèéã õàíãóóëæ àæèëëàõ. Çºâõºí ýðõ á¿õèéí áàéãóóëëàãà
íü ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîîä îðõèäîã áèø õîò òºëºâëºëò,
ýêîëîãèéí íºõöºë, áàéãàëüä ¿ç¿¿ëýõ íºëººë çýðãèéã öîãöîîð íü
ñóäàëæ áàéæ øèéääýã áàéõ;
• ÒÕÃÍ-ò äààöûã òîîöîëã¿éãýýð àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõ
ýðõèéã õàâòãàéðóóëàí îëãîñíîîñ áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ
áàéíà. Íýã ¸ñîíäîî àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõ îëîí óëñûí ñòàíäàðò ýíä
îðõèãäæýý.48 ÒÕÃÍ-ò àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí òóõàé õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ ýñõ¿ë ÒÕÃÍ-èéí
õóóëüä òîäðóóëæ íýìýëò îðóóëàõ;
• 2030 îí ãýõýä óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 30 õ¿ðòýë õóâèéã
òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷, ÒÕÃÍ-èéí çîõèñòîé õàðüöààã á¿ðä¿¿ëýõ
çîðèëò òàâüæ 1998 îíä ÓÈÕ-ààð áàòàëñàí “ÒÕÃÍ-èéí ¿íäýñíèé
õºòºëáºð”-ò çààñíû äàãóó ãàçàð íóòãèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ
àñóóäëûã áàéíãà áîäëîãîîð íýìýãä¿¿ëæ áàéõ;
• Áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîö, óíàãàí òºðõ, ¿çýñãýëýíò, äóðñãàëò
áàéäëûã íü õàðãàëçàí ÒÕÃÍ-èéã àâàõûí çýðýãöýý àìüòíû àéìãèéí
47
Åãèïåò, Òàéëàíä, Ìàëàéç ãýõ ìýò.
48
БазарЧ. /Рh.D/ (2009) “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн
орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил Бодлогын судалгаа, I áîòü, УБ., Ìºíõèéí
¿ñýã, 483.
òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷ áîëîõûã
àíõààð÷ ñóäàëæ ¿çýõ;
• ÒÕÃÍ-ò àÿëàë æóóë÷ëàë ÿâóóëàõ æóðìûí 1.3-ò “ÒÕÃÍ-ò
ÿâàãäàõ àÿëàë æóóë÷ëàë íü òóõàé ÒÕÃÍ-èéí óíàãàí òºðõ, ýêîëîãèéí
äààöûã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ, íºõöºë øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàñàí,
áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿é õýëáýðýýð ÿâàãäàíà.” ãýæ çààñàí
æóðìààñ õàðàõàä áàéãàëü îð÷èíä ñºðãººð íºëººëæ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà íºõöºëä õýðõýí õàðèóöëàãà òîîöîõ íü òîäîðõîéã¿é
áàéíà. Öààøèä òóñ íóòàã äýâñãýðò ãàçàð àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí ä¿ðýì
æóðìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Ãàçðûã õóóëü áóñààð àøèãëàæ áàéãàëüä õîõèðîë ó÷ðóóëæ
óíàãàí òºðõèéã íü àëäàãäóóëñàí, íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é áîëãîñîí
íºõöºëä ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ æóðàì,
ãàçðûí ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý, ò¿¿íèéã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã
áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõ;
• Áîãäõàí óóëûí ÄÖÃ-ûí Çàéñàíãèéí àì õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä
õóóëü çºð÷èí õóóëü ¸ñíû çºâøººðºëã¿é ãàçàð ýçýìøèæ áàéãààãààñ
äàðõàí öààçàò ãàçðûã åðäèéí ýäýëáýð ãàçðààñ ÿëãàãäàõààðã¿é áàéäàëä
õ¿ðãýæ áàéíà. Èéìä ýäãýýð èðãýäèéí ãàçàð ýçýìøëèéí àñóóäëûã
õóóëüä íèéö¿¿ëýí øèéäâýðëýõ. Îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãûí õóóëü áóñ
øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ äàõèí èéì ç¿éë ãàðãàõã¿é áàéõ;
• ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýã “Õàìãààëàëòûí
çàõèðãàà áóþó Çàñàã äàðãà íü ãàçàð àøèãëàõ òóõàé èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëò áîëîí ò¿¿íèé òàëààðõè ñàíàëàà òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä óëàìæèëíà.” 36 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä
“Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü äàðõàí öààçàò ãàçðûí áîëîí
áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñ áàéãàëèéí íººö
ãàçàð, äóðñãàëò ãàçðààñ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä ãàçàð
àøèãëóóëàõ òóõàé øèéäâýðèéã õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áîëîí ñóì
ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ãàðãàíà” ãýæýý. Ýäãýýð
õóóëèéí çààëòûã õýëáýðýëòã¿é íýã ìºð ìºðäºæ õýðýãæ¿¿ëäýã áàéõ.
Ïðàêòèêò çºâõºí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð ë
ãîë àñóóäàë øèéäýãäýõ íü ò¿ãýýìýë áàéíà;
• ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òºëºâëºãººíä õÿíàëò òàâüäàã áàéõ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûã
ñàéæðóóëàõ;
• ÒÕÃÍÒ õóóëèéí ãàçàð àøèãëàõòàé õîëáîîòîé 27.9, 33.1, 36.1-ä
äóðäñàí çààëòóóä íü ìºí õóóëèéí 12, 18 äóãààð ç¿éëòýé çàðèì òàëààð
çºð÷èëäºæ áàéãààã àíõààð÷ öààøèä õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõîä àíõààð÷ ¿çýõ;
• ÒÕÃÍ òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 5 äàõü çààëòûã çºð÷èí
çîðèóëàëòûí áóñààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àæ àõóéí íýãæèéí
ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ èõ õýìæýýíèé íºõºí
òºëáºð òîîöîæ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã òîãòîëöîîòîé áàéõ. Öààøëààä
àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà àëáàí ¸ñîîð ÿâóóëäàã
òóðøëàãàòàé õóóëèéí ýòãýýäýä çîðèóëàëòûí äàãóó ãàçàð àøèãëàõ
çºâøººðºë îëãîäîã áîëîõ òàëààð ÒÕÃÍÒ õóóëèéí 27,33, 36 äóãààð
ç¿éëèéí õîëáîãäîõ õýñýã, çààëòàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ;
• ÒÕÃÍ òóõàé õóóëü, ÒÕÃÍ-èéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé õóóëü,
Ãàçðûí òóõàé õóóëü, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé õóóëü, õîëáîãäîõ
õºòºëáºð, òºëºâëºãººã ººð õîîðîíä íü óÿëäóóëàõ ñóäàëãààíû àæëûã
õèéæ ¿ð ä¿íã õýðýãæ¿¿ëýõ;
• Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàæ áóé èðãýí,
àæ àõóéí íýãæ áîëîí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí õîîðîíä ¿¿ññýí
ãàçðûí ìàðãààí õýí íýãýí áóðóóòàé àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, õóóëü
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã äîðâèòîé çîõèîí áàéãóóëààã¿éãýýñ ¿¿äýí ãýìò
õýðýã, ýðõ ç¿éí çºð÷èëä õ¿ðýõ, èðãýä áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíä, ýä
õºðºíãººð õîõèðîõ ÿâäàë áàéãààã àíõààðàëäàà àâ÷ õîëáîãäîõ àæëûã
îíîâ÷òîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Í¯ÁÕÕÃ-èéí “Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, ýêîëîãèéí ýìçýã
áàéäàë áà õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë” ñóäàëãààãààð “... ýìçýã áàéäëûã
áàãàñãàõûí òóëä øèéäâýð ãàðãàõ, øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã
ñàéæðóóëàõ, õóóëü, óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí èë òîä, îéëãîìæòîé
áàéäëûã áèé áîëãîõ, îëîí íèéòèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, óäèðäëàãà
îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ çýðýã àæëóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ ºðãºí
öàð õ¿ðýýã õàìðóóëæ áàéæ àìæèëòàíä õ¿ðíý”49 ãýæ ä¿ãíýæýý. Ýíäýýñ
õàðàõàä ýêîëîãèéí ýìçýã äàâõàðãûí àñóóäàëä õàíäàõäàà öîãö áàéäëààð
íü òóõàéëáàë òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ
ýðõ îëãîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõòýé çºâ áîäëîãî, òºëºâëºëòòýéãýýð
õÿíàëòûí ìåõàíèçìûã îíîâ÷òîé õýðýãæ¿¿ëäýã áàéõ íü ç¿éòýé þì.
“Монгол улсын эдийн засаг, экологийн эмзэг байдал ба хүний аюулгүй байдал” UNDP
49
Monolia Óá., 2005, 106 äàõü òàë

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÊËÈÍÈÊ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÍ
ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄÀË
Ìîíãîë Óëñàä 1992 îíû ¯íäñýí

õóóëü áàòëàãäàí ìºðäºãäºæ ýõýëñíýýñ
õîéøõè õóãàöààíä ºðíºæ áàéãàà ýðõ ç¿éí
øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöûí ñàëøã¿é íýã
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí
øèíý÷ëýëòèéí àñóóäàë áîëíî.
Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûã íèéãìèéí õºãæëèéí
õóðäàöòàé íèéö¿¿ëýí íèéãýì, ñóðàëöàã÷èéí
õýðýãöýý øààðäëàãàä òóëãóóðëàí øèíý÷ëýõ
àñóóäàë íü áîëîâñðîë ñóäëàë áîëîí õóóëü
ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òóëãàìäñàí àñóóäëûí ÎÒÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí
íýã þì. Ýíý òàëààð Ìîíãîë Óëñûí “Ýðõ ñóðóóëèéí Õóóëü ç¿éí
ç¿éí øèíýòãýëèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” êëèíèê ñóðãàëòûí òºâèéí
ýðõëýã÷ Ì.Àðèóíàà
áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä,
Áîëîâñðîëûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàñíààð ìàíàé óëñûí õýìæýýíä
õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí ýðõ ç¿é-áîäëîãûí ò¿âøíèé çîõèöóóëàëòûí ýðõ
ç¿éí îð÷èí íýãýíò á¿ðýëäýí òºëºâøèæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí
òóëãàìäñàí çàðèì àñóóäëûã õºíäºí ãàðãàõûã çîðèëîî.
Äýëõèéí óëñ îðíóóä ýðõ ç¿éí ñî¸ëîîðîî ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí
ÿëãààòàé ýõ ãàçðûí áóþó ðîì-ãåðìàíû, íèéòëýã ýðõ ç¿éí áóþó àíãëî-
àìåðèêèéí ãýñýí ýðõ ç¿éí òîìîîõîí á¿ë¿¿äýä õóâààãäàí îðøäîã
áºãººä ¯íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû á¿ðäýë õýñã¿¿äèéí èíôðé
á¿òöèéí íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü õóóëü ç¿éí áîëîâñðîë, õóóëü
ç¿éí ñóðãàëò, õóóëü÷ áýëòãýäýã òîãòîëöîî áàéäàã áèëýý. Ýõ ãàçðûí
áóþó ðîì-ãåðìàíû ýðõ ç¿éí á¿ëä õóóëü÷äûã á¿ð XI çóóíààñ ýõëýí
òóõàéí ¿åèéí åâðîïûí ñî¸ëûí òºâ áîëæ áàéñàí óëñóóäûí õóóëèéí
ñóðãóóëèóäàä “àêàäåìèê” ñóðãàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðýýð
áýëòãýæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé. Õàðèí àíãëî-àìåðèêèéí ýðõ
ç¿éí á¿ëä õóóëü÷äûã ïðàãìàòèê ñóðãàëòààð õóóëü÷èéí ïðàêòèê óð
÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàí áýëòãýæ èðñýí áàéäàã.
Èéíõ¿¿ óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí àñóóäàë, õóóëü÷ ìýðãýæèëòýí
áýëòãýäýã ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã äóðüäàõûí ó÷èð íü äýëõèéí óëñ
îðíóóäûí õóóëü ç¿éí ñóðãàëòàä õýðýãëýæ áóé õè÷ýýë çààõ àðãóóäûã
íýãòãýí àâ÷ ¿çýõýä ñóðãàëòûí îëîí òºðëèéí àðãóóäàä òóëãóóðëàí
ñóðãàëòàà çîõèîí áàéãóóëäàã ÷ ¿íäñýíäýý õýðýã ñóäëàõ áóþó “case

www.legalinfo.mn

Îñàêâå Ê. (2005) Харьцуулсан эрх зүй судлал УÁ. 23.
73
method”, êëèíèê ñóðãàëò “clinic method”, “çàð÷èì çààõ” ãýñýí
àðãóóäàä òóëãóóðëàäàãòàé õîëáîîòîé. Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí ýäãýýð
àðãóóäààñ àëü àðãûã íü ãîëëîí õýðýãëýäýãýýðýý ÷ ìºí ýðõ ç¿éí äýýðõ
á¿ë¿¿ä ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ýõ ãàçðûí ýðõ
ç¿éí á¿ëèéí óëñ îðíóóäûí õóóëü ç¿éí ñóðãàëòàä “çàð÷èì” çààõ àðãûã
ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã áàéõàä àíãëî-àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí á¿ëèéí óëñóóä
õýðýã ñóäëàõ, êëèíèê ñóðãàëòûí àðãûã ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã áàéíà.
Äýëõèé åðòºíöºä äàÿàð÷ëàãäàõ ¿éë ÿâö ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ óëñ
îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèí òýëñíýýð ýðõ ç¿éí á¿ë¿¿äèéí
õîîðîíä èæèëñýí æèãäðýõ õýðýãöýý øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷
áàéãàà íü õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí ñàëáàðò ÷ áàñ õàìààð÷ áàéãàà.
Õóóëü ç¿éí ñóðãàëò, õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí
òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä íü ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí îíîëûí
õóâüä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ìýäëýãèéã ñàëáàð ýðõ ç¿éí
õóóëü òîãòîîìæóóäûã ñóäëàõ çàìààð îëãîõ, õóóëü÷-ìýðãýæèëòýí áèå
õ¿í òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëòóóäûã õàíãàõ ÿâäàë áîëíî.
Îð÷èí ¿åä õóóëü÷èéí íèéãìèéí õàðèóöëàãà ºñºí íýìýãäýæ, òýäýíä
íèéãìèéí ç¿ãýýñ òàâèõ øààðäëàãà ÷ ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí
õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóä ñóðàëöàã÷äàä îíîëûí ìýäëýã îëãîõûí
çýðýãöýý ïðàêòèê äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàðûã íü õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ÷óõàë
çîðèëò áîëãîí àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëòûã õàíãàõ ñóðãàëòûí íýã
àðãà áîë “õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò” þì.
“Êëèíèê” – clinic- (klinike) íü ãðåê ¿ã áºãººä “õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëýãñäèéã
àñðàõ, ýì÷ëýõ, ñàíàà òàâèõ” ãýñýí óòãàòàé ¿ã.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò íü ýðõ ç¿éí àíãèéí îþóòíóóäàä
õóóëü÷èéí ìýðãýøëèéí áýëòãýëèéã õàíãàõ çîðèëãî á¿õèé ñóðãàëòûí
õºòºëáºð þì. Êëèíèê ñóðãàëò ãýæ íýðëýñýí íü àíàãààõûí ñóðãóóëèéí
îþóòàí áàãøèéíõàà óäèðäëàãàä ºâ÷òºíòýé õàðèëöàæ, ýì÷èëãýý
õèéõòýé àäèëòãàí õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò íü çàð÷ìûí õóâüä íýãýí
àäèë ãýæ ¿çäýãòýé õîëáîîòîé þì
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí ò¿¿õýýñ: Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîî á¿õèé óëñ îðíóóäàä XIX çóóíààñ ýõëýí õóóëèéí ñóðãóóëèéí
òºãñºã÷äèéí àêàäåìèê ñóðãàëòààð îëæ àâñàí ìýäëýã áîëîí øèíý
òºãñºã÷äºä àæèë îëãîã÷äîîñ òàâüäàã ïðàêòèê øààðäëàãóóäûí
õîîðîíäûí çºð¿¿òýé áàéäëûã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ
ýõýëñýí áàéíà. Ýíý ¿åèéí õóóëèéí ñóðãóóëèóäûí òýðã¿¿ëýõ áàãø íàð
îíîë, ïðàêòèêèéí ñóðãàëòûã õîñëóóëàí ÿâóóëäàã àíàãààõûí ñàëáàðûí
ñóðãàëòûí îíöëîãèéã èõýýõýí ñîíèðõîæ ïðàêòèê òóðøëàãàòàé áàãø
íàðûí óäèðäëàãàä àíàãààõûí îþóòíóóä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéã ýì÷ëýõ ¿éë
ÿâöàä ãàð áèå îðîëöîæ áàéãàà ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã ñóäëàí ¿çæýý.

Хууль зүйн клиник сургалт. Монголын нээлттэй нийгэм хүрээлэн. УБ. 2003 он. 8-9-р тал.

Ожегов Â.Ñ (1988) Словарь иностранных слов М. с.231.

Андреечев И.С и др (2003) Организация и управления в юридической клинике /// М. с.6.
Òýãýýä õóóëèéí îþóòàí, àíàãààõûí îþóòàí àëü àëü íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä
çºâëºãºº ºãºõººñ ýõëýýä õ¿íèé õóâü çàÿàòàé õîëáîîòîé øèéäâýð,
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàãààðàà àäèë áîëîõûã òîãòîîæ, õóóëü ç¿éí
ñóðãàëòàä íýâòð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý óòãààð õóóëü÷ ìýðãýæëèéã íèéãìèéã
ýð¿¿ëæ¿¿ëýã÷ ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîí áàãà
îðëîãòîéí óëìààñ ìýðãýæëèéí ºìãººëºã÷èéí ¿íý òºëáºðòýé õóóëü
ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ áîëîëöîîã¿é èðãýäýä õóóëèéí ñóðãóóëèéí
îþóòíóóä áàãøèéíõàà óäèðäëàãàä õóóëü ç¿éí òóñëàöàà, ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ çàìààð ìýðãýæëèéí àæëûí äàäàë ä¿é, ïðàêòèê óð ÷àäâàðàà
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûã àíõ ÀÍÓ-ä õóóëü ç¿éí ñóðãàëòàä
íýâòð¿¿ëñýí ãýæ ¿çäýã áàéñàí áîë ÎÕÓ-ä 1786 îíîîñ ýõëýí ä¿ðä
òîãëîõ àðãààð õóóëü ç¿éí òîõèîëäîëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ïðàêòèê
ñóðãàëòûí àðãûã ïðîôåññîð Ç.À.Ãîðþøêèí, Í.Í.Ñàíäóíîâ íàð
íýâòð¿¿ëæýý. Óëìààð ÎÕÓ-ûí íýðò èðãýíèé ýðõ ç¿é÷ Ìàéåð XIX
çóóíû 30-ààä îíû ¿åä Êàçàíèéí èõ ñóðãóóëüä õóóëü ç¿éí àíõíû
êëèíèêèéã áàéãóóëñíààð õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí ýíý õýëáýð ¿¿ññýí
ò¿¿õòýé. Õàðèí XX çóóíû 20-30-ààä îíîîñ ýõëýí ÀÍÓ-ä õóóëü ç¿éí
êëèíèê ñóðãàëòûí àñóóäàë ýð÷èìòýé ÿðèãäàæ 60-ààä îíîîñ ýõëýí
õóóëü ç¿éí ñóðãóóëü á¿ðèéí äýðãýä èõýíõäýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí
÷èãëýëèéí õóóëü ç¿éí êëèíèê¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäàí ºìãººëëèéí
õºëñ òºëºõ ÷àäâàðã¿é èðãýäýä õóóëü ç¿éí ¿íý òºëáºðã¿é òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð õýðýãæèæ ýõýëæýý. ªíººäºð ÀÍÓ-ûí
õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèóäàä Àìåðèêèéí Õóóëü÷äûí õîëáîîíîîñ ìàãàäëàí
èòãýìæëýë îëãîõ íýã íºõöºë íü õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò áîëòëîî
õºãæñºí áàéíà. Ìºí õóóëü ç¿éí êëèíèê¿¿ä òºðºëæñºí õýëáýðýýð
òóõàéëáàë, õ¿¿õäèéí ýðõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ, ä¿ðâýãñýä, öàãàà÷
èðãýäèéí ýðõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ, áàéãàëü îð÷íû
ýðõ ç¿éí àñóóäàë ãýõ çýðãýýð íàðèéâ÷èëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Åâðîïûí óëñ îðíóóäûí õóâüä ÕÕ çóóíû 90-ýýä îíîîñ õóóëü ç¿éí
êëèíèêèéã áàéãóóëñíû àíõíûõ íü Ïîëüøèéí Êðàêîâûí ßãåëëîíñêèéí
èõ ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí êëèíèê òºâ þì. Õàðèí ÎÕÓ-ä 1995 îíä
Ïåòðîçàâîäñêèéí èõ ñóðãóóëüä Õóóëü ç¿éí êëèíèê áàéãóóëàãäñàíààñ
õîéø ºíººã õ¿ðòýë 100 ãàðóé õóóëü ç¿éí êëèíèê ¿éë àæèëëàãàà
ýðõýëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò, õóóëü ç¿éí çºâëºãºº

ºãºõ îþóòíû òºâ, íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿ì¿¿ñò çºâëºãºº ºãºõ,
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ãýñýí ¿ã

Андреечев И.С и др (2003) Организация и управления в юридической клинике /// М. с.18.

www.lawclinic.ru
õýëëýã, íýð òîìü¸î 1990-ýýä îíû ñ¿¿ë ¿åýñ ÿðèãäàæ ýõýëñýí áºãººä
õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí ¿çýë ñàíààã íýâòð¿¿ëýõ, õóóëèéí
ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã àæèë Ñîðîñûí
ñàíãèéí òóñëàìæòàéãààð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí áàéíà.
2003 îíä Äýëõèéí áàíêíû “Ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë” òºñëèéí õ¿ðýýíä
õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä
îðîëöñîí 700 õ¿íèé 60 ãàðóé õóâü íü îþóòàí áàéõ ¿åäýý õóóëü÷èéí
ìýðãýæëèéí àæëûí äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàðò ñóðàëöàõ íü òºãñºëòèéí
äàðààõü àæèë ýðõëýëòýä ìàø ÷óõàë áàéñàí ãýæýý. Ýíý íü òàíõèìä
îëæ àâàõ îíîëûí ìýäëýãýýñ ãàäíà ïðàêòèê äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàðò
ñóðàëöàõ ãýñýí ñóðàëöàã÷äûí ýðýëò, õýðýãöýý íýí ÷óõëààð òàâèãäàõ
áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Áîëîâñðîë ñóäëàë, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë, ñóðàëöàã÷,
òºãñºã÷èä, íèéãìèéí ýðýëò, õýðýãöýý øààðäëàãàä òóëãóóðëàí ìàíàé
óëñûí õóóëü ç¿éí òýðã¿¿ëýõ èõ, äýýä ñóðãóóëèóä, ÕÇÄÕß áîëîí
ÁÑØÓß õàìòðàí 2007 îíä “Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí áàêàëàâðûí
ñòàíäàðò”-ûã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæ, 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-
íèé ºäðººñ ýõëýí ìºðäºí àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ ñòàíäàðòûí
9 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí “Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä òàâèõ øààðäëàãà”-
ûí 9.4-ä “õóóëü ç¿éí êëèíèê òºâ, äàäëàãûí ò¿øèö ãàçàðòàé áàéíà”
ãýæ õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºãñºí áàéíà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí
áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí íýã õýñýã íü õóóëü ç¿éí êëèíèê
ñóðãàëò áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðñíººð õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóä
õóóëü ç¿éí êëèíèê òºâ¿¿äèéã áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéíà.
Äóðüäñàí ñóäàëãààíû ä¿í, íèéãýì áîëîí ñóðàëöàã÷èéí õýðýãöýý,
øààðäëàãàä õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûã íèéö¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëàìæëàëò
ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíä õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëýõ
¿¿äíýýñ 2008 îíä ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-ûí “Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýë”
õºòºëáºðèéí òóñëàëöààòàéãààð ÎÒÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí êëèíèêèéí áàãø
íàð “Êëèíèêèéí îíîë-àðãà ç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð”-èéã áîëîâñðóóëàí
õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí êëèíèê òºâ¿¿äýä õ¿ðã¿¿ëñýí íü
êëèíèê ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ñóðãàëòûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ãèéí
¿¿ðãèéã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýæ áàéíà. ¯¿íèéã ÷ Í¯Á-ûí “Õ¿íèé ýðõ
áà õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ” òºñºë áîëîí ÌÓÈÑ-
èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëü õàìòðàí õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí
õýëáýðèéã õýâø¿¿ëýõ, õàìðàõ õ¿ðýý, àðãà õýëáýðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ,
õàìòûí àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ ãàðöûã èëð¿¿ëýí ãàðãàõ, ïðàêòèê
õóóëü÷äûí êëèíèê ñóðãàëòûí òàëààðõè îéëãîëòûã òîäðóóëàõ, èðãýäýä
õ¿ðãýõ õóóëü ç¿éí òóñëàëöààíû íýãýí áîëîìæ íü õóóëü ç¿éí êëèíèê
ìºí ýñýõèéã òàíäàõ çîðèëãîîð 2008 îíä ÿâóóëñàí “Õóóëü ç¿éí êëèíèê

Дэлхийн банкны “Эрх зүйн шинэчлэл” төслөөс явуулсан судалгааны дүн. УБ. 2003 он.
Төслийн тайлан УБ.2008 он

(2007) Эрх зүйн боловсролын бакалаврын стандарт. Уá. MNS 5323-39
ñóðãàëò: õýðýãöýý, øààðäëàãà, õ¿ðòýýìæ” ñóäàëãààíû ä¿í áàñ íîòëîí
10
õàðóóëæ áàéãàà þì. Óã ñóäàëãààíä îðîëöñîí 264 îþóòíààñ àâñàí

“áîëîìæ îëäâîë òà êëèíèê ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ óó?” ãýñýí àñóóëòàä
78 õóâü íü òèéì, 9 õóâü ¿ã¿é, 13 õóâü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.
Ìºí “Êëèíèê ñóðãàëò ÿìàð áàéõ çîõèìæòîé âý?” ãýñýí àñóóëòàä 23,9
õóâü íü êëèíèê îð÷èí áèé áîëãîõ, 24,6 õóâü íü õóóëü ç¿éí çºâëºãºº
ºãºõ çàìààð áîäèò õýðýã äýýð àæèëëàõ, 8 õóâü íü áàãøàà íàðèéí
øàëãàðóóëàëòààð ñîíãîõ 14,2 õóâü íü êëèíèê ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ
ñîíèðõîëòîé îþóòíóóäûã õàìðóóëàõ, 23,5 õóâü íü ñóðãàëòûí íýãäñýí
õºòºëáºðò êëèíèê õè÷ýýëèéã îðóóëàõ ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéãàà íü
õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòíóóä êëèíèê ñóðãàëòààð ë ìýðãýøëèéí
äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàðò ñóðàëöàæ áàéæ îëæ àâíà ãýñýí íü èéì õýðýãöýý,
øààðäëàãà èõ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò íü îíîëûí ñóðãàëòòàé õàðèëöàí
óÿëäààòàé ÿâàãäàæ, ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí
íýìýëò ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Êëèíèê ñóðãàëòàä ñóðãàëòûí
îðîëöîîíû îëîí òºðëèéí àðãóóä, òóõàéëáàë, ä¿ðä òîãëîõ àðãà,
ÿðèëöëàãûí àðãà, îþóíû äàéðàëòûí àðãà, æèæèã áàãààð àæèëëàõ
àðãûí çýðýãöýý “áîäèò ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé” îþóòàí í¿¿ð òóëàí õàðèëöàõ,
õóóëü ç¿éí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, õýðãèéí ¿éë áàðèìòàä òóëãóóðëàí
õóóëèéí õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëòóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õóóëü
ç¿éí çºâëºãºº áýëòãýæ ºãºõ, ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëò, íýõýìæëýë çýðýã
õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ çýðýã ïðàêòèê óð ÷àäâàð,
õóóëü õýðýãëýýíèé äàäàë ä¿éä ñóðàëöàæ áàéäàã. Ýäãýýð íü îþóòíû
õóâüä îíîëûí ñóðãàëòààð îëæ àâñàí àêàäåìèê ìýäëýãýý ïðàêòèê
òîõèîëäîë äýýð áóóëãàí ìýðãýøëèéí àæëûí óð ÷àäâàðò áàãøèéí
óäèðäëàãàä ñóðàëöàæ áàéãàà ñóðãàëòûí õýëáýð þì. Õàðèí õóóëü ç¿éí
êëèíèêèéã õóóëü ç¿éí ¿íý òºëáºðã¿é çºâëºãºº ºãºõ îþóòíû òºâ ãýæ
¿çýæ áîëîõã¿é áºãººä ýíä òàíõèìûí ñóðãàëòûí ¿ðãýëæëýë ÿâàãäàæ
áàéäàã îíöëîãòîé.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëò àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãàà óëñ
îðíóóäûí òóðøëàãààñ ¿çýõýä õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûã èõ
ñóðãóóëèóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, õóóëèéí áàéãóóëëàãóóä äýýð
áàéãóóëàõ õýëáýð¿¿ä ò¿ãýýìýë áàéãàà ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä ñóðãóóëü äóíäûí
êëèíèê õýëáýðýýð áàéãóóëàõ ãýõ çýðýã îëîí òºðºë, õýëáýðýýð çîõèîí
áàéãóóëæ áàéíà.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí äàâóó òàëóóäûã óã ñóðãàëòûí

îðîëöîã÷äûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çâýå.
À. Õóóëèéí àíãèéí îþóòíóóäûí õóâüä:
• õóóëü÷èéí óð ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàð, áóñäûã ñîíñîõ, îéëãîõ
÷àäâàðò ñóðàëöàõ;
10
Доржготов À. нар (2009) Хууль зүйн клиник сургалт, арга зүй, практик. Уá. 151-166.
• ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷àäâàðò
ñóðàëöàõ;
• àæèë îëãîã÷èäòîé õîëáîî òîãòîîõ;
• õóóëü÷èéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã
óõàìñàðëàõ;
• õóâü õ¿íèé ÷àäâàðóóäàà õºãæ¿¿ëýõ.
Á. Õóóëü ç¿éí êëèíèêèéí áàãøèéí õóâüä:

• ñóðãàëòàä èíòåðàêòèâ àðãóóäûã õýðýãëýõ;
• óëàìæëàëò ñóðãàëòûã ïðàêòèê ñóðãàëòòàé õîëáîõ;
• õóóëü ç¿éí êëèíèê äýýð áîäèò ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñàíàë,
õ¿ñýëòòýé õîëáîîòîé ìàðãààí á¿õèé òîõèîëäëóóäûã îíîëûí
õè÷ýýëýýð ñóäëàõ.
Â. Ñóðãóóëü, òýíõèìèéí õóâüä:

• Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîí áàãà îðëîãîòîé èðãýäýä õóóëü ç¿éí
òóñëàöàà ¿ç¿¿ëñíýýð ñóðãóóëèéí íèéãýì äýõ íýð õ¿íä ºñºõ;
• Òºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëò íýìýãäñýíýýð òóõàéí ñóðãóóëèéí
çàõ çýýëèéí ºðñºëäºõ¿éö ÷àäâàð äýýøëýõ;
• Ãàäààä õàìòûí àæèëëàãàà õºãæèõ.
Ã. Íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ýåðýã íºëºº:

• Íèéãýì, îëîí íèéòèéí äóíä øóäàðãà ¸ñ òºëºâøèõ;
• Ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ áîëîâñðîë äýýøëýõ;
• Íèéãìèéã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, ìýðãýøëèéí ºíäºð ¸ñ ñóðòàõóóí,
äàäàë, ÷àäâàðòàé õóóëü÷äûí øèíý ¿åèéã áýëòãýõ.
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë
. Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí õàìãèéí ÷óõàë

ýëåìåíò11 íü êëèíèêèéí áàãø áºãººä ìàíàé óëñûí õóâüä ìýðãýøñýí
áàãø áýëòãýõýä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õóóëèéí
ñóðãóóëèéí èõýíõ áàãø íàð óëàìæëàëò ñóðãàëòûí ÷èãëýëýýð õè÷ýýë
çààäàã áºãººä êëèíèêèéí áàãøààð ïðàêòèê õóóëü÷äûã àæèëëóóëàõ,
îíîëûí õè÷ýýë çààäàã áàãø íàðûã êëèíèêèéí áàãøààð ìýðãýø¿¿ëýõ,
êëèíèêèéí áàãøèéí à÷ààëëûí çîõèñòîé ¿íýëãýý òîãòîîõ çàìààð
áàãøëàõ íººöèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëíî.
2. Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ îþóòíû òîîã 15-20
îþóòàí áàéõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã íü êëèíèê ñóðãàëòàä îðîëöîõ
îþóòíû òîîã õÿçãààðòàé áîëãîæ áàéãàà òóë õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðò êëèíèê äàäëàãûí õè÷ýýë¿¿äèéã ñîíãîí õè÷ýýëèéí õýëáýðýýð
îðóóëæ çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé.
3. Ñóðãàëòûí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýí áîäèò ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã êëèíèê
òºâä èð¿¿ëýí õóóëü ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñíààð
11
Ичинхорлоо Ø. (2010) Сургалт Уá. 52.
ñóðàëöàã÷èéí õàðèëöààíû áîëîí õóóëü õýðýãëýýíèé ïðàêòèê óð
÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëíî.
4. Êëèíèê ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿ä, íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí
àâëàãà íýí õýðýãöýýòýé áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ áàãøèä, íºãºº òàëààñ
îþóòàíä õýðýã, ìàðãààí äýýð àæèëëàõàä àðãà ç¿éí ¿íäñýí áàðèìò
áè÷èã áîëîõ þì.
5. Êëèíèê ñóðãàëòûí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàí êëèíèêèéí
õè÷ýýëèéí àãóóëãà, õ¿ðýý, ñóäëàõ ¿íäñýí àñóóäëóóä, îþóòàíä
ýçýìø¿¿ëáýë çîõèõ õóóëü÷èéí ìýðãýøëèéí äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàð,
òýäãýýðèéã ¿íýëýõ øàëãóóðóóäûã òîäîðõîéëîõ íü íýí ÷óõàë áàéíà.
Ä¿ãíýëò, ñàíàë
Õóóëü ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûí ýöñèéí çîðèëãî íü õóóëü ç¿éí

ñóðãóóëèéí îþóòàíä ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà õóóëü÷èéí ìýðãýæëèéí
ïðàêòèê äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàðò ñóðàëöñàí áàéõ íèéãìèéí áîëîí õóâü
õ¿íèé õýðýãöýý øààðäëàãàä òóëãóóðëàí õóóëü÷-ìýðãýæèëòýí áèåõ¿í
áîëãîæ òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí êëèíèê ñóðãàëò íü õóóëü ç¿éí ñóðãàëòààñ ãàäíà áóñàä
á¿õ ìýðãýæëèéí òóõàéëáàë, ÎÒÈÑ-èéí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çâýë õýë
øèíæëýë, ñýòã¿¿ë ç¿éí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàä çàéëøã¿é áàéõ íü
ç¿éòýé þì.
Êëèíèê ñóðãàëòàä òóëãóóðëàí òàíèëöàõ áîëîí ¿éëäâýðëèéí
äàäëàãûí ò¿øèö íýãæèéã ñóðãóóëü, òýíõèìèéí äýðãýä áàéãóóëàõ
øààðäëàãàòàé. Ýíý íü ñóðàëöàã÷èéã òºäèéã¿é áàãøèéã õºãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã õàíãàõ íýã àðãà çàì áàéæ áîëíî.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÝÐÝÃ Ø¯¯ÕÝÄ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÈÉÃ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ Ø¯¯ÕÝÝÑ ÕÝÐÝÃËÝÆ ÁÓÉ ÏÐÀÊÒÈÊ
(2004 îíîîñ õîéøõè íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí õ¿ðýýíä)
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí
Íýã. Óäèðòãàë
1.1. Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî, çîðèëò, ñóäàëãààíû àðãà, õàìðàõ

õ¿ðýý
Çîðèëãî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ø¿¿õèéí ïðàêòèê (2004 îíîîñ õîéøèõ íýìýëò,
ººð÷ëºëò¿¿ä)-èéã ñóäëàí, òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã òîãòîîæ, öààøèä
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñíû ¿ð
íºëººã ñóäëàí òîãòîîõ, õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãëýõýä ñàíàë,
çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõàä îðøèíî.
Çîðèëò. Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãûí õ¿ðýýíä äàðààõü çîðèëòûã
äýâø¿¿ëýí àæèëëàñàí. ¯¿íä:
1. ÈÕØÕØÒÕ-ä 2004 îíîîñ õîéø íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí áàéäàë
ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ïðàêòèê ¿ð íºëººã ñóäëàí òîãòîîõ,
õóóëèéí òîäîðõîé áóñ çààëòóóäûã òàéëáàðëàõàä ñàíàë, ä¿ãíýëò
áè÷èõ;
2. ÈÕØÕØÒÕ-èéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðõýí õýðýãëýæ áóé
ïðàêòèê, òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë, öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
õýìæýý.
Ñóäàëãààíû á¿òýö. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü 2 á¿ëýã 6 õýñýãòýé.
1.2. Ñóäàëãàà õèéñýí áàéäàë

Ñóäàëãààã áèå äààñàí, õàðààò áóñ áàéäëààð ïðàêòèêò òóëãóóðëàí
õèéæ ã¿éöýòãýñýí áºãººä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã çºâõºí òóõàéí
ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí áàðèìòàä ¿íäýñëýí áîäèòîé ãàðãàíà.
Ñóäàëãààíû àðãà:
• Ò¿¿âðèéí àðãà;
• Áè÷èã áàðèìòûí ñóäàëãààíû àðãà;
• Àíêåòûí àðãà;
• Óóëçàëò, ÿðèëöëàãûí àðãà;
• Àæèãëàëòûí àðãà ;
• Çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ àðãà.
80
2011] Ñóäàëãààíû òàéëàí 81
Õàìðàõ õ¿ðýý. Ñóäàëãààã 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ

2010 îíû 12 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäºð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õèéæ
ã¿éöýòãýíý.
• 6 ä¿¿ðãèéí èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õ;
• Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí èðãýíèé õýðãèéí òºâ àðõèâ;
• Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ñóäàëãààíû òºâ.
Ñóäàëãààíû õèéõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü 2002 îíä
Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòëàãäàí ãàðñíààñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë äàãàæ
ìºðäºæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ óã õóóëèéã
çºâ îéëãîæ õýðýãëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõ ç¿éë
çààëòûã òàéëáàðëàæ, ìºí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õýä õýäýí óäààãèéí
çºâëºìæ ãàðãàñàí. Ýäãýýð àêòûã ºíººäðèéí áàéäëààð àíõàí øàòíû
ø¿¿õ¿¿ä óäèðäëàãà áîëãîí õýðýãëýæ áàéãàà ÷ çàðèì ç¿éë, çààëò
ïðàêòèêò õýðýãæèõã¿é áàéíà.
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ 2004 îíä Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò ñýäâýýð ñóäàëãàà õèéñýí áºãººä
ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíààñ õîéø ÈÕØÕØÒÕ-ä 71 ç¿éëä 109 óäàà íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðñíîîñ 41 ç¿éëä ººð÷ëºëò, 14 ç¿éëä íýìýëò îðóóëæ, 31
ç¿éëèéã ººð÷ëºí íàéðóóëñàí áà 15 ç¿éëèéã íýìñýí áàéíà. Ìºí 8
ç¿éëèéã õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí áàéíà. Ãýòýë óã õóóëèéã àíõàí
øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýãëýõ áîëîí ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé
ç¿éë çààëòóóä áàéñààð áàéãàà íü ýíýõ¿¿ àñóóäëûã ñóäëàõ øààðäëàãà
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
1.3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò,

ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéäàë, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë
Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà
ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýë, õºãæèë, äýâøèëòýé çýðýãöýí õóóëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ áàãö õóóëèóäûã
øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã áîëîâñðóóëæ, 2002 îíû 1 ä¿ãýýð
ñàðûí 11-íèé ºäºð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòàëæ, ìºí îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ýõëýí äàãàæ ìºðäñºí.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä áîëîí ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí çàðèì
õóóëèéã øèíý÷ëýõýä 4 æèë ãàðóéí õóãàöàà øààðäàãäñàíû ýöýñò
ïàðëàìåíòààñ íýã äîð áàòàëñàí áàãö õóóëèóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àìàðã¿é
¿¿ðýã ø¿¿õ¿¿ä áîëîí õóóëü õÿíàëòûí áóñàä áàéãóóëëàãàä íîãäñîí.
Ýíýõ¿¿ øèíýòãýëèéí ÿâöàä ýðõ ç¿éí øèíý èíñòèòóòûã íýâòð¿¿ëñýí
áºãººä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷ìûã
ººð÷èëæ, îëîí ç¿éë äýýð õóó÷íû ¿çýë áàðèìòëàëûã õàëæ ÷àäñàí.
2002 îíû øèíý Èðãýíèé õóóëü íü 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûí äàãóó ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäñýíýýñ õîéø íèéòäýý 71
ç¿éëä 109 íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí íü ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëæ
áóéã õàðóóëæ áàéíà. Õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ñóäëàí
¿çýõýä çàðèì ç¿éë çààëò íü óëàìæëàãäñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéã íýëýýä
íàðèéâ÷ëàí äýëãýðýíã¿é áîëãîí òîìú¸îëæ òóñãàñàí. Ìºí çàðèì ç¿éë
çààëòûí îéëãîëò, óõàãäàõóóíûã øèíýýð òîäîðõîéëñîí íü çîõèöóóëàõ
õàðèëöààíû òºðºë ç¿éë íýìýãäýí, ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý ºðãºæñºíòýé
õîëáîîòîé. Ãýâ÷ õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí çàðèì ç¿éë,
çààëò õîîðîíäîî ëîãèê óÿëäàà, õîëáîî ìóóòàé, ÈÕØÕØ ýðõ ç¿éí
òóëãóóð áà òóñãàé çàð÷ìóóä á¿ðýí õýìæýýãýýð òóñãàãäàæ ÷àäààã¿é,
çàðèì ç¿éëèéã õóóëüä ººðò íü òîäðóóëàí çààæ ºãººã¿éãýýñ õýðýãëýõýä
õ¿íäðýë ó÷èð÷, ø¿¿õèéí øèéäâýð ººð÷ëºãäºæ õ¿÷èíã¿é áîëîõîä
íºëººëæ áàéíà õýìýýí ñóäëàà÷ Ä.Õóÿã äóðäñàí áàéíà.
Äýýðõ õóóëèéã õýðýãëýæ ýõýëñýí ¿åýñ õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëò
íü áóñàä õóóëüòàé áîëîí ººð õîîðîíäîî çºð÷èëäñºí, õýðýãëýõýä
îéëãîìæã¿é, óòãà ñàíàà äàâõàðäñàí çýðýã àñóóäëààð Óëñûí äýýä
ø¿¿õýä àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õ, ñóì äóíäûí áîëîí ä¿¿ðãèéí
ø¿¿õýýñ èð¿¿ëñýí ñàíàëûã ¿íäýñëýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò,
ººð÷ëºëò, íàéðóóëãûí ÷àíàðòàé 27 ñàíàëûã äýýä ø¿¿õ õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëñíèé çýðýãöýý Óëñûí äýýä ø¿¿õ òàéëáàðëàõ
øààðäëàãàòàé 33 çààëò áàéíà ãýæ ¿çñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ÈÕØÕØÒÕ-
èéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé òîãòîîë 2 óäàà, õóóëü
õýðýãëýõ çºâëºìæ 12 óäàà ãàðñàí áàéíà.
Õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëò íü õóóëèéí àãóóëãûã íàðèéâ÷ëàí
òîäðóóëàõ, ñàëàà óòãààð îéëãîæ áîëîõ íýð òîìú¸î, ¿ã, ºã¿¿ëáýð, õýñýã
çààëòóóäûã íýìæ ººð÷ëºí, äàâõàðäñàí, øààðäëàãàã¿é çààëòóóäûã
õàñàæ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõîä îðøñîí.
Õóóëüä îðóóëñàí çàðèì íýìýëòèéí òàëààð

1. ÈÕØÕØÒÕ-èéí 13 äóãààð ç¿éëèéí 4 äýõ õýñýãò “Çàõèðãààíû
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 4.1-ä çààñàí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí òàëààð
ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ øèéäâýðëýíý” ãýñýí
çààëò íü Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàíòàé óÿëäñàí. Ýíý íü ø¿¿õèéí õýðãèéí õàðüÿàëëûã
çºâ òîãòîîõîä ¿ð íºëººòýé.
14.5-ä “Õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ, ò¿¿íèé îðøèí ñóóãàà
ãàçðûã òîãòîîõ àæèëëàãààã ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéí äàãóó öàãäààãèéí

Юпп Ёоахимски (2004) Монгол Улсын иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай
хуулийн тайлбар, анхны хэвлэл. (орч.Л.Эрдэнэ-Очир) Мюнхен. 3.

(2010) Хууль дээдлэх ёс №1(28). 50.

(2007) Иргэн танд шүүхэд хандах хэрэгцээ байна уу? Тэгвэл ..., Уá. 164.

Хуульчдаас авсан санал асуулга.
áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýíý”, 155.4-ò “Õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ,
ò¿¿íèé îðøèí ñóóãàà ãàçðûã òîãòîîõ àæèëëàãààã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí
äàãóó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýíý” ãýæ òóñ òóñ çààñàí. Ãýòýë
õóóëèéí 80.1.6-ä “Õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ øààðäëàãà áèé
áîëñîí òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ò¿äãýëç¿¿ëíý” ãýæ çààñàí áàéíà. Ýäãýýð
çààëòóóä íü õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéõ áºãººä íýã àñóóäëûã 14.5-ä
ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð, 155.4-ò ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð øèéäâýðëýõýýð
çîõèöóóëñàí íü ïðàêòèêò ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààíä ø¿¿ã÷èéí
çàõèðàìæ, øèéäâýðèéí àëü íü ãàðàõ íü ýðãýëçýýòýé ó÷èð õóóëüä
íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãûã áèé áîëãîñîí. 2007 îíû 8
äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð “ ... ø¿¿õèéí øèéäâýð, ø¿¿ã÷èéí
çàõèðàìæèéí äàãóó ” ãýæ íýìñýí íü õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãëýõýä
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí.
2. ÈÕØÕØÒÕ-èéí 20 äóãààð ç¿éëä õýðýã øèëæ¿¿ëýõ
¿íäýñëýë¿¿äèéã çààñàí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýëýýñ ººð øàëòãààíààð
õýðãèéã øèëæ¿¿ëýõ, òýð íü èëòýä ¿íäýñëýëã¿é áîë ò¿¿íèéã õýðõýí
øèéäâýðëýõ çîõèöóóëàëòûã õóóëüä òóñãàæ ºãººã¿é áàéíà. Èéìä
õóóëèéí 20.4-ò “õýðýã øèëæ¿¿ëñíèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë õýðýã
õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ, ø¿¿õ òîãòîîë ãàðãàí Ø¿¿õèéí òóõàé
õóóëèéí 36.1.4, 37.1.6-ä çààñíû äàãóó øèéäâýðë¿¿ëíý” ãýæ íýìýëò
îðóóëñàí. Ìºí ýíýõ¿¿ çààëò íü Õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí øèéäâýðèéí
òºñºë áîëîâñðóóëàõ ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëüä çààñíààð
õóóëüä äàâõàðäóóëàí çààëã¿éãýýð èø òàòàõ òóõàé çààëòûã áàðèìòëàí
çîõèöóóëñàí à÷ õîëáîãäîëòîé.
3. 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 5 äàõü õýñýãò “Ø¿¿õ áèå äààñàí øààðäëàãà
ãàðãààã¿é ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õîëáîãäîõ àñóóäëûã ¿íäñýí íýõýìæëýëèéí
õàìò øèéäâýðëýõã¿é” ãýñýí íü ïðàêòèêò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý
íü õýðãèéí îðîëöîã÷èä òýãø ýðõèéí õ¿ðýýíä ìýòãýëöýõ çàð÷ìààð
õàíãàãäàíà ãýñýí òóëãóóð çàð÷èìä íèéöñýí.
4. Óã õóóëèéí 156 äóãààð çvéëä çààñíààð øvvõ òºðèéí çàõèðãàà,
øvvõ, ïðîêóðîð, õýðýã ávðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áîëîí áóñàä àæ
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð,
véë àæèëëàãààíä ãàðãàñàí ãîìäîë, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
ºì÷èéí õºðºíãººð áàðàà, àæèë, véë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ òóõàé
õóóëüä çààñíû äàãóó òåíäåðèéí õîðîîíû øèéäâýð, véë àæèëëàãààíä
ãàðãàñàí ãîìäëûã àâ÷ õýëýëöäýã þì. Ãýòýë 69 ävãýýð çvéëä çààñàí
øvvõèéí øèéäâýðèéã áàòàëãààæóóëàõ àðãà õýìæýýíä õàðèóöàã÷ààñ
ÿìàð íýãýí òîäîðõîé véë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ òóõàé çààëò

Хариуцагчийг эрэн сурвалжлуулах хүсэлтийг нэхэмжлэгч гаргавал түүнийг онцгой
ажиллагааны журмаар шийдвэрлэх үзэл баримтлалыг иш үндэс болгон нэг мөр зохицуулах
шаардлагатай.

ХЗҮТ-ийн Иргэний эрх зүйн сектор (2005) ИХШХШТХ-ийн хэрэгжилт судалгааны тайлан.

Хуульчдаас авсан санал асуулга
áàéõãvé áàéãàà þì . Èéìä ýíý 2 çààëòûã óÿëäóóëàõ çîðèëãîîð 69.1.5-

ä “òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõ, ýñõ¿ë ã¿éöýòãýõã¿é áàéõûã

õàðèóöàã÷èä äààëãàõ” ãýæ íýìñýí.
5. Øèéäâýðëýæ áóé õýðãèéí òàëààð ººð îðîí íóòãààñ íîòëîõ áàðèìò
á¿ðä¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîë çîõèã÷èéí õ¿ñýëòèéã ¿íäýñëýí
òîäîðõîé àæèëëàãàà ãvéöýòãvvëýõýýð õîëáîãäîõ øvvõýä äààëãàí
øvvõèéí äààëãàâàð ÿâóóëæ áàéãàà áîëîí õýðãèéã øèéäâýðëýõýä
òîäîðõîé àñóóäëûã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð øèíæýý÷ òîìèëæ áàéãàà
íü öàã õóãàöàà øààðääàã áàéíà. Èéì öàã õóãàöàà øààðäëàãàòàé våä
õóóëèéí 80 äóãààð çvéëä çààñíû äàãóó õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààã òîäîðõîé õóãàöààãààð òväãýëçvvëæ áàéõ íü çvéòýé ãýæ
¿çýæ õóóëèéí 80.1.8 äàõü õýñãèéã íýìñýí.
6. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õýðãèéã äàõèí õÿíóóëàõ
òóõàé õvñýëò ãàðãàñàí ýòãýýä øvvõ õóðàëäààíààñ ºìíº õvñýëòýýñýý
òàòãàëçñàí áîë ÿìàð æóðàì áàðèìòëàõ òàëààð çîõèöóóëàëò áàéõã¿é
ó÷èð õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëñîí. Òèéìýýñ 180.3-
ò “Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
õÿíóóëàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàñàí ýòãýýä ø¿¿õ õóðàëäààíààñ ºìíº
õ¿ñýëòýýñýý òàòãàëçâàë õ¿ñýëò ãàðãààã¿éä òîîöíî” ãýæ íýìýëò îðóóëñàí
áàéíà.
7. Õóóëèéí 181.5-ä øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëààñ øèéäâýðèéã
õÿíóóëàõ òóõàé ãîìäëîîð óã øèéäâýðèéã øvvõ õÿíàí vçýýä ãîìäëûã
õàíãàõ, ýñõvë õv÷èíãvé áîëãîõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàõààð òóñãàñàí àòëàà
õvñýëòèéã õàíãàñàí òîõèîëäîëä øèéäâýðèéã õv÷èíãvé áîëãîõ òàëààð
çààëò òóñãààãvé ó÷èð 181.6 äàõ õýñýãò “…íºõöºëä õýðãèéã åðäèéí
æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýíý…” ãýñíèé ºìíº “øèéäâýðèéã õv÷èíãvé
áîëãîæ” ãýæ íýìñýí.
ÓÈÕ-ààñ 2003 îíä Àðáèòðûí òóõàé õóóëü áàòàëñàíòàé õîëáîãäóóëæ
ò¿¿íä íèéövvëýõ çîðèëãîîð õóóëèéí 184 ävãýýð çvéëä íýìýëò îðóóëñàí.
Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëæ
44 ä¿ãýýð ç¿éëä íýìýëò îðæ, 47 äóãààð ç¿éëä Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé
òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëæ òóñ òóñ íýìýëò îðñîí.
Ìºí 2010 îíû 6 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäºð Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí
òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîíòîé õîëáîãäóóëæ ÈÕØÕØÒÕ-
èéí 184 ä¿ãýýð ç¿éëä íýìýëò îðñîí.
Õóóëüä îðóóëñàí çàðèì ººð÷ëºëòèéí òàëààð

1. Õóóëèéí 82.1.2-ò øvvã÷ äàíãààð õÿíàí øèéäâýðëýõ õýðýãò
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 128.1.2 áóþó àæèëòíû àæëààñ áóðóó
õàëàãäñàí øèëævvëñýí òóõàé ãîìäëûã äàíãààð, õàðèí 69 ävãýýð
çvéë áóþó öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã ávðýëäõvvíòýé
øèéäâýðëýõýýð çààñàí. Ãýòýë ýíýõvv õî¸ð ìàðãààí íü õîîðîíäîî

Мөн тэнд

“Энэ хуулийн 39, 41, 47 дугаар зүйлд заасан ажиллагаа явуулж байгаа бол”
ñàëøãvé õîëáîîòîé áóþó àëü àëü íü õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éä õàìààðàõ
àñóóäàë þì. Ýíý áàéäëààñ õàðàõàä íýã òºðëèéí õàðèëöààã ø¿¿õ
á¿ðýëäýõ¿¿í õî¸ð ººðººð çîõèöóóëñàí ó÷èð õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ
øàëòãààí, íºõöºë áîëñîí. Òèéìýýñ 82.1.2 äàõ õýñãèéã “Õºäºëìºðèéí
õàðèëöààíààñ vvññýí ìàðãààí” ãýæ ººð÷èëñºí.
2. Õóóëèéí 106.5 äàõ õýñýãò “ýíý õóóëèéí 106.3, 106.4-ò çààñíààð
íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàí, õàðèóöàã÷ íýõýìæëýã÷èéí
øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí, çîõèã÷ ýâëýðñýí íü áóñäûí ýðõ, ýðõ
÷ºëºº õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õºíäººã¿é, õóóëüä
õàðøëààã¿é áîë ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéí çºâøººðºë, íýõýìæëýã÷èéí
òàòãàëçàë çîõèã÷èéí ýâëýðëèéã áàòàëñàí øèéäâýð ãàðãàíà” ãýñýí íü
170.3 äàõ õýñýã10 áîëîí 123.1 äýõ õýñýã11 íü òîìú¸îëëûí àëäààòàé,
106.5 äàõ çààëò íü 123.1 äýõ õýñãèéí çààëòòàé øóóä çºð÷èëäñºí òóë
ò¿¿íä 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð 106.5 äàõü
õýñãèéí çààëòûã “ ... ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ, ø¿¿õ òîãòîîë ãàðãàíà” ãýæ
ººð÷èëñºí.
3. 27 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò çààñíààð “ø¿¿õ ººð íýõýìæëýã÷,
õàðèóöàã÷èéã òàòàí îðîëöóóëæ áîëíî” ãýæ çààñàí íü àãóóëãààðàà õýä
õýäýí íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéã õýëíý12. Èéìýýñ 27.3 äàõü õýñãèéã
“øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ø¿¿õ øèéäâýðýý ãàðãàõààñ ºìíº õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ººð ýòãýýäèéã õàìòðàí íýõýìæëýã÷
áóþó õàìòðàí õàðèóöàã÷ààð òàòàí îðîëöóóëæ áîëíî” ãýæ ººð÷ëºëò
îðóóëñàí áàéíà.
ªºð÷ëºí íàéðóóëàõ áîëñîí øàëòãààí, íºõöºë

2004 îíîîñ õîéø õóóëüä íèéò 31 ç¿éë ººð÷ëºí íàéðóóëàãäñàí
áºãººä 5.4, 12.1.4, 28.2, 28.3, 59.4, 59.5, 65.1.1, 65.1.2, 67.1.3,
70.3, 82.1.2, 82.1.5, 84.1, 84.2, 86.2.3, 89.1, 100.6, 100.7, 119, 120,
124.1, 156.1.1, 161, 162.2.4, 167.2, 167.4, 167.5, 171.1.3, 172.3, 176,
178 äàõü çààëòóóä áºãººä õóóëèéã ººð÷ëºí íàéðóóëàõ íü òóõàéí
õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, öààøëààä äàâõàðäàë, õèéäýë, çºð÷ëèéã
àðèëãàõàä ÷èãëýãääýã. 2002 îíä áàòëàãäñàí ÈÕØÕØÒÕ-èéí ¿çýë
áàðèìòëàë, åðºíõèé çàð÷ìûã õºíäºëã¿é õóóëüä áàéãàà ñàëàà óòãààð
îéëãîæ áîëîõ ¿ã, íýð òîìú¸î, íàéðóóëãûã çàñàõ, ò¿¿í÷ëýí áóñàä
õóóëüòàé óÿëäóóëàõ ÷èãëýëýýð çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ
ÈÕØÕØÒÕ-èéã ºäºð òóòàì õýðýãëýæ áóé ïðàêòèê àæèëòíóóä áîëîí
õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà ¿çñýí.13
10
“Энэ хуулийн 20.1, 38.9, 65.1.1-65.1.3, 65.1.6-65.1.10 дахü заалт, 74, 75, 76 дугаар зүйл, 106.5,
129, 130 дугаар зүйлд заасан шүүхийн тогтоол, шүүгчийн захирамжид гомдол гаргахгүй”.
/Үндсэн хуулийн цэцийн 2003 оны 02 дугаар тогтоолоор хүчингүй болсонд тооцсон./
11
“Хэрэг хянан шийдвэрлэж энэ хуулийн 115, 116 дугаар зүйлд зааснаар шийдвэр гаргаснаас
бусад тохиолдолд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг явуулах, хэргийг хэрэгсэхгүй
болгохтой холбогдуулан шүүх тогтоол, шүүгч захирамж гаргана.”
12
ХЗҮТ-ийн Иргэний эрх зүйн сектор (2005) “ИХШХШТХ-ийн хэрэгжилт” судалгааны
тайлан.
13
ИХШХШТХ-д нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн үзэл баримтлал.
2004 îíîîñ ºìíº 2004 îíîîñ õîéíî Òàéëáàð

¹
28 äóãààð ç¿éë. Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéã ñîëèõ
Òóñ ººð÷ëºëòººð
çàð÷ìûí ººð÷ëºëòèéã
òóñãàñàí áàéãàà íü
õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:
28.3.Õàðèóöàã÷èéã
2 8 . 3 . Í ý õ ý ì æ ë ý ã ÷ Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ
ººð ýòãýýäýýð
õàðèóöàã÷èéã ººð àøãèéã èë¿¿ èõýýð
ñ î ë è õ û ã
ýòãýýäýýð ñîëèõ õàðãàëçàí ¿çñýí áàéíà.
í ý õ ý ì æ ë ý ã ÷
òóõàé õ¿ñýëò Õàðèóöàã÷èéã ñîëèõ
1. çºâøººðººã¿é
ãàðãààã¿é, ýñõ¿ë àæèëëàãàà èõýíõäýý
áîë ø¿¿õ óã
çºâøººðººã¿é áîë í ý õ ý ì æ ë ý ã ÷ è é í
ýòãýýäèéã õî¸ð
ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã ñàíàà÷èëãààð õèéãäýõ
äàõü õàðèóöàã÷ààð
ñîëüæ áîëîõã¿é. ¸ñòîé áà õàðèí öººí
òàòàí îðîëöóóëíà.
òîõèîëäîëä ò¿¿íèé
çºâøººðñíººð ÿâàãäàõ
áîëîìæòîé1 ãýæ ¿çñýíòýé
óòãà íýã îéëãîëò þì.
84 ä¿ãýýð ç¿éë. Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä ø¿¿ã÷ äàõèí
îðîëöîæ áîëîõã¿é ¿íäýñëýë
Àíõàí øàòíû æóðìààð
õÿíàí øèéäâýðëýõýä
îðîëöñîí ø¿¿ã÷ õýðãèéã
äàâæ çààëäàõ áîëîí
84.1. Èðãýíèé
õÿíàëòûí æóðìààð
õ ý ð ã è é ã
8 4 . 1 . È ð ã ý í è é äàõèí îðîëöîõ íü òóõàéí
àíõàí øàòíû
õýðãèéã àíõàí õýðýã, ìàðãààíû òàëààð
æóðìààð õÿíàí
áîëîí äàâæ çààëäàõ, òîäîðõîé òºñººëºë èòãýë
øèéäâýðëýõýä
õÿíàëòûí øàòíû ¿íýìøèëòýé áîëæ,
îðîëöñîí ø¿¿ã÷
æóðìààð õÿíàí ººðèéí ºìíº ãàðãàñàí
óã õýðãèéã äàâæ
2. øèéäâýðëýõýä óðüä øèéäâýðèéã õàìãààëàõ
çààëäàõ, õÿíàëòûí
íü îðîëöñîí ø¿¿ã÷ àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
æóðìààð äàõèí
óã õýðýã, ìàðãààíûã õàíäàõààñ ñýðãèéëæ
àíõàí øàòíû ø¿¿õ
ººð øàòíû æóðìààð õóóëèàð çîõèöóóëñàí2
õóðàëäààíààð
õÿíàí øèéäâýðëýõýä áàéíà. Èíãýñíýýð õýðýã
õ ÿ í à í
îðîëöîæ áîëîõã¿é. õÿíàí øèéäâýðëýõ
øèéäâýðëýõýä
à æ è ë ë à ã à à í ä
îðîëöîæ áîëîõã¿é.
îðîëöîã÷äûí õóóëü ¸ñíû
ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí
õàìãààëàëò áîëñîí.
3. Õóóëèéí 38.6-ä14 “íîòëîõ áàðèìòûã õýðãèéí îðîëöîã÷èéí

õ¿ñýëòýýð á¿ðä¿¿ëíý, õàðèí õ¿ñýëò ãàðãàõã¿é áîë ø¿¿õ ñàíàà÷èëãààðàà
14
Хэргийг хянан шийдвэрлэхэд зайлшгүй шаардлагатай нотлох баримт нь төр, байгууллага,
хувь хүний нууцтай холбоотой; өөр улс, орон нутагт байгаа учраас зохигч тэдгээрийг
өөрөө олж авах боломжгүй, түүнчлэн туршилт, үзлэг, таньж олуулах, шинжилгээ хийлгэх,
гэрчийн мэдүүлэг авах тохиолдолд нотлох баримтыг хэргийн оролцогчийн хүсэлтээр шүүх
бүрдүүлнэ.
á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñã¿é. Ãýòýë 67 äóãààð ç¿éëä çààñàí àæèëëàãàà íü ø¿¿õèéí
15
¿¿ðýãò àæèë”. Äýýðõ õî¸ð ç¿éë íü äàâõàðäñàíààñ ãàäíà çºð÷èëòýé óòãûã

èëýðõèéëýõ øàëòãààí áîëñîí. Àãóóëãà, òîìú¸îëëûí õóâüä çºð÷èëäºæ
íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõýä ø¿¿õ ººðèéí ñàíàà÷èëãààð îðîëöîõã¿é
áàéõ, ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä
íèéöýõã¿é16. Òèéìýýñ ÈÕØÕØÒÕ-èéí 67.1.3 äàõü õýñýãò 2007 îíû
8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð “õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ãàðãàñàí
õ¿ñýëòèéã ø¿¿õ ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë ýíý õóóëèéí 38.6-ä çààñàí
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ” ãýæ ººð÷ëºí íàéðóóëñàí.
4. Õóóëèéí 74.5 áîëîí 106.6-ä çààñíààð óëñûí òýìäýãòèéí
õóðààìæèéã íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èä õóâààæ õàðèóöóóëàõààð
çààñàí17. Ãýòýë 59.4-ò “íýõýìæëýã÷ øààðäëàãàà áàãàñãàõ, ýâëýðýõ
çàìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëñîí áîë
óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã áóöààí îëãîõã¿é” ãýæ çààñàí íü
74.5 áîëîí 106.6 äàõü õýñãèéí çààëòòàé çºð÷èëäñºí. Òèéìýýñ 59.4
äýõ õýñýãò 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºí
íàéðóóëñàí áàéíà.
5. 82.1.5-ä òýòãýìæèéí òóõàé õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëä çààñàí
õýðãèéã ø¿¿ã÷ äàíãààð øèéäâýðëýõýýð çààñàí18 áàéñàí áºãººä
òýòãýìæèéí õóóëü íü 1991 îíä áàòëàãäñàíààñ õîéø 1994 îíä
Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü
áàòëàãäñàíûã ¿ë àíçààðñàí ó÷èð ÈÕØÕØÒÕ-èéí 82.1.5-èéã ººð÷ëºí
íàéðóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëñîí. Òèéìýýñ 82.1.5-èéã “òýòãýìæèéí
õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí” ãýæ ººð÷ëºí íàéðóóëñàí.
6. 171.1.3 äàõü õýñãèéí çààëò19 áîëîí 171.2 äàõü õýñýãò20 îðóóëñàí
ººð÷ëºëò íü ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ èëò ¿íäýñëýë
ìóóòàé áîë àíõàí øàòíû ø¿¿õ ºìíºõ òîãòîîë, çàõèðàìæèéã
ãàðãàõàä îðîëöñîí ø¿¿ã÷äèéã îðîëöóóëàëã¿é, ººð ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õÿíàí õýëýëöýæ, òîãòîîë, øèéòãýâðèéã õýâýýð
¿ëäýýæ, ãîìäëûã õàíãàõã¿é îðõèõ, ýñõ¿ë õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé
òîãòîîë ãàðãàõ áºãººä òýð íü ýöñèéí øèéäâýð áàéõ21 ÈÕØÕØÒÕ-èéí
¿çýë áàðèìòëàëä íèéöýæ áàéíà.
7. 84.1-ä Èðãýíèé õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð õÿíàí
øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí
æóðìààð äàõèí àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä
15
Нэхэмжлэлийг хүлээн авч хэрэг үүсгэсэн шүүгч шаардлагатай буюу энэ талаар хүсэлт
гаргасан бол энэ хуулийн 38.6-д заасан ажиллагааг явуулах.
16
ХЗҮТ-ийн Иргэний эрх зүйн сектор (2005) ИХШХШТХ-ийн хэрэгжилт судалгааны тайлан.
2005 он
17
Хэргийг хялбаршуулсан журмаар хянан шийдвэрлэсэн тохиолдолд ердийн журмаар
шийдвэрлэснээс ялгамжтай нөхцөл, үр дагавар тогтоож, улсын тэмдэгтийн хураамжийг тал
хувиар бууруулах бодлого барьсан явдал нь ач холбогдолтой зохицуулалт юм.
18
“Төрийн мэдээлэл”, 2002 он, №7
19
òîãòîîë, çàõèðàìæ, øèéòãýâðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ.
20
энэ хуулийн 171.1-д заасан тогтоол нь эцсийн шийдвэр болно.
21
ИХШХШТХ-ийн үзэл баримтлал
îðîëöîæ áîëîõã¿é ãýæ çààñàí íü íàéðóóëãûí õóâüä àëäààòàé. Òèéìýýñ
84.122 äýõ õýñãèéã äàõèí ººð÷ëºí íàéðóóëñàí.
Ìºí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä ¿ã ç¿éí
õóâüä òîõèðîìæã¿é ¿ã õýëëýã¿¿äýä ººð÷ëºí íàéðóóëñàí íýëýýäã¿é çààëò
áèé. Æèøýý íü, 27.3-ä “íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéã” ãýñíèéã “ýòãýýäèéã
õàìòðàí íýõýìæëýã÷, áóþó õàìòðàí õàðèóöàã÷ààð”, 28.4-èéí “õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû” ãýñíèéã “ø¿¿õ õóðàëäààíû”, 29.1,
29.3-ûí “Ìàðãàæ áàéãàà” ãýñíèéã “Ìàðãààíû”, 29.3-ûí “ìóóãààð”
ãýñíèéã “ñºðãººð” ãýõ ìýòýýð ººð÷ëºí íàéðóóëæýý.

Õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí çààëòûí òàëààð
1. “Õýðãèéã 3 øvvã÷èéí ávðýëäýõvvíòýéãýýð õÿíàí øèéäâýðëýæ
áàéõàä 3 øvvã÷ ãóðâàí ººð ñàíàë ãàðãàâàë øvvõ õóðàëäààí äàðãàëàã÷èéí
ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãàæ, ýñðýã ñàíàëòàé 2 øvvã÷èéí ñàíàëûã áè÷ãýýð
àâ÷ øèéäâýðò õàâñàðãàíà” ãýñýí çààëò íü 95.1-ä “Øvvõ ávðýëäýõvví
àñóóäàë ávðèéã îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýíý.”, 114.3-ä “õýðãèéã
3 øvvã÷èéí ávðýëäýõvvíòýéãýýð øèéäâýðëýæ áàéãàà áîë îëîíõèéí
ñàíàëààð øèéâýð ãàðãàíà” ãýñýí çààëòóóäòàé çºð÷èëäñºí òóë 114.4
äýõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí.
2. Õóóëèéí 170 äóãààð ç¿éëèéí çààëòóóä íü õîîðîíäîî çºð÷èëòýé,
óÿëäàà ìóóòàé òóñãàãäñàí. 170.2-ò (Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàðãàñàí ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ,
øèéòãýâýðò ãàðãàñàí ãîìäëûã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õ
øèéäâýðëýæ òîãòîîë ãàðãàíà) øèéòãýâýðò ãàðãàñàí ãîìäëûã õÿíàí
øèéäâýðëýõýýð áàéõàä 170.1 äýõ õýñýã (Ýíý õóóëèéí 20.1, 65.1.4,
65.1.5, 69.1, 80 äóãààð ç¿éë, 92.4, 97.1, 100.2, 117, 124 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñàí ø¿¿õèéí òîãòîîë ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèä ãàðãàñàí ºäðººñ íü
õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð òóõàéí øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ
áîëíî), 170.4. (ø¿¿õ ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèä
ãàðãàñàí ãîìäëûã òóõàéí õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãàà
ø¿¿ã÷èéã îðîëöóóëàëã¿éãýýð 3 ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õÿíàí
øèéäâýðëýíý) ãýñýí õýñýãò øèéòãýâðèéã äóðüäààã¿é. Ìºí 170.1 áîëîí
170.3 äàõü õýñýãò23 òóñãàãäààã¿é òîãòîîë çàõèðàìæ, øèéòãýâýðò
ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé. Çàð÷ìûí õóâüä òîãòîîë,
çàõèðàìæ, ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõ áîëîâ÷ 170.2, 170.4 äýõ õýñãèéí
çààëòóóä àãóóëãààðàà äàâõàðäñàí çîõèöóóëàëò24 áîëñîí òóë 170.2-
22
Иргэний хэргийг анхан болон давж заалдах, хяналтын журмаар хянан шийдвэрлэхэд урьд
нь оролцсон шүүгч уг хэрэг, маргааныг өөр шатны журмаар хянан шийдвэрлэхэд оролцож
болохгүй.
23
Энэ хуулийн 20.1, 38.9, 65.1.1-65.1.3, 65.1.6-65.1.10 дахü заалт 74, 75, 76 дугаар зүйл,
106.5, 129, 130 дугаар зүйлд заасан шүүхийн тогтоол, шүүгчийн захирамжид зохигч гомдол
гаргахгүй. (энэ хэсгийн “ ... энэ хуулийн 20.1, 38.9, 65.1.3, 65.1.6, 65.1.10 дахь ... зүйлд
заасан шүүхийн тогтоол, шүүгчийн захирамжид гомдол гаргахгүй” гэсэн заалтыг Үндсэн
хуулийн цэцийн 2003 оны 6 дугаар сарын 20-ны өдрийн 02 дугаар тогтоолоор хүчингүй
болсонд тооцсон.)
24
ХЗҮТ-ийн Иргэний эрх зүйн сектор (2005) ИХШХШТХ-ийн хэрэгжилт” судалгааны
170.4 äýõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí.
3. ÈÕØÕØÒÕ-ä çîõèã÷ òàëóóäûí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàæ,
ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû á¿õ
¿å øàòàíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü õóóëèéí ãîë ¿çýë áàðèìòëàëä òóñãàãäñàí
áºãººä õóóëèéí 175.3 äàõü õýñýãò “çîõèã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó
ºìãººëºã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ãîìäëûí òàëààð òàéëáàðàà ãàðãàõ ýðõòýé”
ãýæ çààñàí íü 72.3-ò çààñàíòàé àãóóëãûí õóâüä äàâõàðäàæ áàéíà.
Òèéìýýñ 175.3 äàõü õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí.
4. ÈÕØÕØÒÕ-èéí 12 äóãààð á¿ëýã “Èïîòåêèéí ç¿éëèéã ø¿¿õèéí
áóñ æóðìààð õóäàëäàí áîðëóóëàõ àæèëëàãààòàé õîëáîãäîëòîé õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ” ãýñýí á¿ëãèéã Èïîòåêèéí ç¿éëèéã ø¿¿õèéí
áóñ æóðìààð õóäàëäàí áîðëóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëü25 ãàðñàíòàé
õîëáîãäóóëæ õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí.
Õóóëüä äýýðõ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñíîîð ïðàêòèê àæèëòíóóä áîëîí
õóóëü õýðýãëýõ õ¿ì¿¿ñò òîäîðõîé áóñ îéëãîëòóóä íýã ìºð îéëãîãäîõ,
õóóëüä áàéñàí çºð÷èëòýé ç¿éë¿¿ä áóñàä õóóëüòàé íèéöýõýä à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí.
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
2.1. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä îðñîí

íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ø¿¿õýýñ õýðýãëýæ áóé ïðàêòèê
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä îðñîí
íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ø¿¿õýýñ õýðýãëýæ áóé ïðàêòèêèéã ñóäëàõûí òóëä
Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí 2009 îíû 303 ìàãàäëàëòàé òàíèëöàæ ¿¿íýýñ
àíõàí øàòûí ø¿¿õýä áóöààñàí 61 ìàãàäëàëûã õóóëáàðëàí àâ÷ ÿìàð
¿íäýñëýëýýð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä áóöààæ áàéíà ãýäýãò íü ä¿ãíýëò
õèéæ, áóöààæ áàéãàà õýðã¿¿äýýñ íü 2007 îíû íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí
ç¿éë, çààëòûã õýðýãëýæ áóöààñàí õýðã¿¿äèéã ñóäàëæ ¿çýâ.
ÈÕØÕØÒÕ-èéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ø¿¿õýýñ õýðýãëýæ áóé

ïðàêòèê
Õýðýã 1. Èðãýíèé õóóëüä áàðüöààíû ç¿éë íü áóñäûí ºì÷ëºëèéí
õºðºíãº áàéæ áîëíî26 ãýæ çààñíû äàãóó áàòëàí äààã÷èéí õºðºíãèéã
çýýëèéí ãýðýýíèé áàðüöààíä òàâüæýý. Ýíäýýñ áàðüöààëóóëàã÷27, áàòëàí
äààã÷28 ãýæ òóñ òóñäàà ýðõ, ¿¿ðýãòýé õî¸ð ñóáúåêò çýýëèéí ãýðýýíèé
õàðèëöààíä îðîëöîõ áîëñîí.
тайлаí.
25
“Төрийн мэдээлэл” Ипотекийн зүйлийг шүүхийн бус журмаар худалдан борлуулах журмын
тухай хууль хуулийг хүчингүй болсонд тооцсугай. “Энэ хуулийг Үл хөдлөх эд хөрөнгийн
барьцааны тухай хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.” 2009 он. №28
26
Иргэний хуулü-154.3. (2005 оны 7 сарын 7-ны өдрийн хуулиар нэмсэн)
27
Иргэний хуулü-157.6. “Барьцаалуулагчийн эрх, үүрэг”
28
Иргэний хуулü-461. “Батлан даагчийн эрх, үүрэг”
Íýõýìæëýã÷: Ì òðåéä ÕÕÊ
Õàðèóöàã÷: Êðåäèò áàíê
Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà: Ì òðåéä ÕÕÊ íü çýýëèéí ãýðýýíèé
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é òóë Êðåäèò áàíê õóóëüä çààñíû äàãóó áàðüöààíû
ç¿éëèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõ ýðõýý ýäëýõäýý29 áàðüöààëóóëàã÷èéí
ýðõèéã çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõ, áàòëàí äààã÷èéí áàðüöàà
õºðºíãèéã äóóäëàãà õóäàëäààãààð áîðëóóëààã¿é íü áàòëàí äààã÷èéí
ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõ.
Àíõàí øàòíû ø¿¿õ Èðãýíèé õóóëèéí 159 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 159.1,
163.1, 163.2-ò çààñíààð áàðüöààíû õºðºíãèéã ãýðýýíä òîõèðñîí ¿íýýð
õóäàëäààã¿é, äóóäëàãà õóäàëäààãààð áîðëóóëààã¿é íü áàðüöààëóóëàã÷èéí
ýðõèéã çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîæ, óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé
õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò çààñíààð íýõýìæëýã÷ýýñ óëñûí
òýìäýãòèéí õóðààìæèä òºëñºí 250 òºãðºãèéã ä¿¿ðãèéí òºñâèéí îðëîãîä
õýâýýð ¿ëäýýæ øèéäâýðëýñýí.
Íèéñëýëèéí ø¿¿õ õÿíàæ ¿çýýä: Àíõàí øàòíû ø¿¿õ ÈÕØÕØÒÕ-
èéí 65.1.6 õýñãèéã çºð÷ñºí, ãýðýýíèé ¿¿ðýã íü Èðãýíèé õóóëèéí
174.1 äýõ õýñãèéí àãóóëãàä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ
ä¿ãíýëò õèéãýýã¿é ãýæ ¿çñýí. Óëìààð õýðãèéã õÿíàæ ¿çýýä àíõàí
øàòíû ø¿¿õ ð¿¿ õýðãèéã áóöààæ, óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèä
òºëñºí 250 òºãðºãèéã áóöààí îëãîñóãàé õýìýýí ìàãàäëàë ãàðãàñàí.
Àíõàí øàòíû ø¿¿õ Ì òðåéä ÕÕÊ-èéí íýõýìæëýëòýé Êðåäèò
áàíêèíä õîëáîãäîõ õýðýãò èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýæ, õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëæ øèéäâýð ãàðãàõäàà çýýëèéí
ãýðýýíèé áàòëàí äààëòûí áàðüöàà õºðºíãèéã äóóäëàãà õóäàëäààãààð
áîðëóóëààã¿é íü áàòëàí äààã÷èéí ýðõèéã çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõ
òóõàé íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã øèéäâýðëýýã¿é, ººðººð õýëáýë
íýõýìæëýã÷ íü
1- áàðüöààëóóëàã÷èéí ýðõèéã çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõ;
2- áàòëàí äààã÷èéí ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõ
ãýñýí íýõýìæëýëèéí õî¸ð øààðäëàãûí íýã õýñãèéã íü õàíãààã¿é
îðõèñîí íü ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëü ¸ñíû áºãººä ¿íäýñëýë á¿õèé áàéõ
øààðäëàãûã õàíãààã¿é áàéíà30 ãýæ ¿çñýí.
Íýõýìæëýã÷ çýýëèéí áàðüöààíû õºðºíãèéã õóóëüä íèéö¿¿ëýí
äóóäëàãà õóäàëäààãààð áîðëóóëààã¿é íü áàðüöààëóóëàã÷èéí ýðõèéã
çºð÷ñºí áîëîõûã òîãòîîëãîõûã õ¿ñ÷ Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýä
2005 îíä õàíäàæ àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí áºãººä ýíý
àñóóäëààð äàõèí ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýä 2007 îíä íýõýìæëýë
ãàðãàæ áàéñàí.
×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ íýã àñóóäëààð äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàæ
áàéãàà ýñýõýä ä¿ãíýëò ºãººã¿é íü íýõýìæëýëä äóðüäñàí ¿éë áàðèìò,
çîõèã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ø¿¿õèéí
29
Иргэний хуулü-157.1.3.
30
Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулü-116.2.
áîëîí àðáèòðûí øèéäâýð, ýñõ¿ë íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ
òàòãàëçñàí ò¿¿í÷ëýí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí õóóëèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð ø¿¿õèéí áîëîí àðáèòðûí øèéäâýð áóþó ø¿¿õèéí òîãòîîë,
ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ áàéãàà òîõèîëäîëä ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàí
íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàíà31 ãýñýí çààëòûã çºð÷ñºí
áàéíà ãýæ ¿çæýý.
ÈÕØÕØÒÕ-èéí 65.1.1 äýõ õýñýãò 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû
ºäðèéí õóóëèàð íýìýëò îðñàí áà óã çààëò íü ø¿¿ã÷äèéã íýã õýðýãò
îëîí äàõèí àæèëëàãàà õèéëãýõã¿é áàéõ, èðãýäèéã íýã àñóóäëààð
îëîí óäàà íýõýìæëýë ãàðãàæ õóãàöàà õîæèõ, ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä
ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéëãàõ ãýõ ìýò ç¿éëèéã çîõèöóóëæ ºãñºí à÷
õîëáîãäîëòîé íýìýëòü ººð÷ëºëò áîëñîí. Óðä íü øèéäâýðëýãäñýí
õýðãýýð äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõàä õ¿ëýýí àâ÷ èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñýí
íü õóóëüä îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ïðàêòèêò àíõàí øàòíû ø¿¿õ
õýðýãëýýã¿é íü íîöòîé çºð÷èë32 þì.
Ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéí ãàðãàñàí äàâæ çààëäàõ ãîìäëûã õàíãàõ
íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýí ÈÕØÕØÒÕ-èéí 167.1.5 äàõü õýñýãò33 çààñíûã
¿íäýñëýí õýðãèéã äàõèí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä
áóöààõààð òîãòîîñîí.
Äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ çîõèã÷, ãóðàâäàã÷
ýòãýýä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷èéí ãàðãàñàí ãîìäëûã
¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çýæ ø¿¿õèéí øèéäâýð ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí áóþó ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ãîìäîë ãàðãàã÷ààñ òóõàéí øàòíû
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõäàà òºëñºí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òóõàéí
øàòíû ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð áóöààí îëãîíî ãýæ çààñíû äàãóó äàâæ
çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõäàà òýìäýãòèéí õóðààìæèä õàðèóöàã÷ààñ 250
òºãðºã òºëñíèéã ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð áóöààæ îëãîñîí34 áà óã çààëòàä
2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºëò îðóóëñàí
þì. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò íü äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàñàí
ñóáúåêòèéí õóâüä øóäàðãà çààëò þì. “Çîõèã÷ òýäãýýðèéí òºëººëºã÷
áóþó ºìãººëºã÷ ìàãàäëàëûã ãàðäàí àâñàí ýñõ¿ë õ¿ðã¿¿ëñíýýñ õîéø
14 õîíîãèéí äîòîð ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé” ãýñíèéã 2007 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºí íàéðóóëñàí áà ýíýõ¿¿ çààëò íü
çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷èä
ººðñäèéí ýðõýý çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæ
îëãîæ áàéãàà ÷óõàë çààëò áîëñîí áºãººä óã çààëòûã ïðàêòèêò íýã ìºð
õýðýãëýæ áàéíà.
31
Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулü-65.1.6. (Энэ заалтад 2007 оны 8
дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар нэмэлт оруулсан)
32
Судалгааны багийн дүгнэлт
33
“Энэ хуульд заасан хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журмыг ноцтой зөрчсөн гэж
үзвэл шийдвэрийг хүчингүй болгож дахин шийдвэрлүүлэхээр анхан шатны шүүхэд буцаана”
34
ИХШХШТХóóëü-59.3 дахь хэсэг (Энэ хэсэгт 2007 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар
өөрчлөлт орсон)
Õýðýã 2. Íýõýìæëýã÷ Ì íü... îðîí ñóóöàà Ä-èéí õóóëü áóñ
ýçýìøëýýñ ÷ºëººë¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâüñàí áîë Ä ñºðºã íýõýìæëýëäýý
Áýëýãëýëèéí ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöóóëàõûã øààðäñàí.
Àíõàí øàòíû ø¿¿õ: Ì-èéí ...îðîí ñóóöûã Ä-èéí õóóëü áóñ
ýçýìøëýýñ ÷ºëººë¿¿ëýõ õ¿ñýëòèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, áýëýãëýëèéí
ãýðýýã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöñîí.
Ì äàâæ çààëäàõ ãîìäîëäîî: àíõàí øàòíû ø¿¿õ íîòëîõ áàðèìòûã
äóòóó ¿íýëñýí, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãèéã àâààã¿é, õàðèóöàã÷ ñºðºã
íýõýìæëýë ãàðãàñàí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ øààðäëàãààñàà òàòãàëçñàí áàéõàä
ñºðºã øààðäëàãà õàíãàãäñàí ìýòýýð øèéäâýðëýæ õóóëèéã áóðóó
õýðýãëýñýí ãýæýý.
Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàæ ¿çýýä: Õóäàëäàõ, õóäàëäàí
àâàõ ãýðýýíèé ç¿éë áîëîõ îðîí ñóóöíû ¿íý á¿ðýí òºëºãäººã¿é ãýñýí
¿íäýñëýëýýð áóñäûí õóóëü áóñ ýçýìøëýýñ îðîí ñóóöûã ÷ºëººë¿¿ëýõ
íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí íü õýðãèéí áîäèò áàéäàëä
íèéöýõã¿é, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã çºâ òîäîðõîéëîîã¿é, õýðýãò
öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòûã òóõàéí õàìààðàëòàé, à÷ õîëáîãäîëòîé
òàëààñ íü ¿íýëæ ÷àäààã¿é áàéíà ãýæ ¿çñýí.
Õàðèóöàã÷èéí ø¿¿õ õóðàëäààí õîéøëóóëàõ õ¿ñýëòèéã õýðýãñýõã¿é
áîëãîæ øèéäâýðëýñýí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ãàðãààã¿é àòëàà ø¿¿õ
õóðàëäààíû òýìäýãëýëä çàõèðàìæ òàíèëöóóëñàí ãýæ òýìäýãëýñýí íü
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðìûã íîöòîé çºð÷ñºí ãýæ
¿çýõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà.
Ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, ñýðãýýí ÿâóóëàõ, òàòãàëçàí ãàðãàõ
òóõàé õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýõ áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû áóñàä ¿åä
õÿíàí øèéäâýðëýæ áàéãàà àñóóäëààð ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí
çàõèðàìæèéã áè÷ãýýð ãàðãàíà35 ãýñíèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ çºð÷ñºí.
Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ äýýðõ ¿íäýñëýëýýð øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîæ õýðãèéã äàõèí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä áóöààõ
íü ç¿éòýé ãýæ ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í ¿çñýí36.
¯¿íýýñ ÈÕØÕØÒÕ-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí õýñãýýñ 65.1.1,
65.1.6, 123.3 äàõü õýñãèéí çààëòóóäûã ïðàêòèêò áóðóó îéëãîæ
õýðýãëýñýí áà 167.5 äàõü õýñãèéí çààëò õýðýãæèëò õàíãàëòòàé áàéíà.
Íèéñëýëèéí ø¿¿õýýñ àíõàí øàòíû ø¿¿õýä õýðãèéã áóöààæ áàéãàà
¿íäýñëýëèéã ñóäàëæ ¿çýõýä ÈÕØÕØÒÕ-ä 2004 îíîîñ õîéøèõ îðñîí
íýìýëò, ººð÷ëºëòººñ ãàäíà õóóëü õýðýãëýýíèé äàðààõü çºð÷ë¿¿ä ãàð÷
áàéíà. ¯¿íä: Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõèéã çºð÷ñºí
áóþó òóõàéëáàë, çîõèã÷äûã ºìãººëºã÷ àâàõ ýðõýýð õàíãààã¿é, íîòëîõ
áàðèìòûã òóõàéí õýðýãò õàìààðàëòàé, à÷ õîëáîãäîëòîé, ¿íýí çºâ,
35
ИХШХШТХóóëü-123.3 (Энэ заалтад 2007 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар
нэмэлт оруулсан)
36
НШ. 2009.4.20. М-464
ýðãýëçýýã¿é òàëààñ íü ¿íýëýýã¿é , ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ
37
õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíûã õ¿ëýýæ àâààã¿é, ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëü

¸ñíû áºãººä ¿íäýñëýë á¿õèé áàéíà38 ãýñýí øààðäëàãûã õàíãààã¿é, õýðãèéã
øèéäâýðëýõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýð÷èéã ø¿¿õ õóðàëäààíä
îðîëöóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõàä ò¿¿íèéã íü õàíãààã¿é39, õàðèóöàã÷ ñºðºã
íýõýìæëýë ãàðãàñàí áîëîâ÷ ñºðºã íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàí áàéõàä
àíõàí øàòíû ø¿¿õ ñºðºã íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà á¿ðýí õàíãàãäñàí
õýìýýí øèéäâýðëýñýí, õàðèóöàã÷èéí ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ
õ¿ñýëòèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ øèéäâýðëýñýí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ
ãàðãààã¿é àòëàà ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýëä ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ
òàíèëöóóëñàí ãýõ çýðãýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã
çºð÷ñºí, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí õ¿ñýëòèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõäîî
“Ø¿¿õ õóðàëäààíû ÿâöàä øèíýýð íîòëîõ áàðèìò øààðäàãäâàë ø¿¿õ
õóðàëäààíûã íýã óäàà õîéøëóóëàõ, õýðýãò õàìààðàëã¿é, íîòîëãîîíû
à÷ õîëáîãäîëã¿é, õóóëèàð çºâøººðºãäººã¿é áàðèìòûã õýðãèéí íîòëîõ
áàðèìòààñ õàñàõ áóþó øààðäàí àâàõààñ òàòãàëçàõ ýðõèéã ø¿¿õ ýäëýõ
áºãººä ýäãýýð òîõèîëäîëä ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà40
ãýñýí çààëòûã áàðèìòëààã¿éãýýñ óã çàõèðàìæèä Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷
ýòãýýä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ ýíý õóóëèéí ...38.9...
ç¿éëä çààñàí ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ, øèéòãýâýðò
ãàðñàí ºäðººñ íü õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð òóõàéí øàòíû ø¿¿õýä
ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî41 ãýñýí õàðèóöàã÷èéí ýðõèéã ýäë¿¿ëýýã¿é. Ìºí
“Äàõèí øèíæýý÷ òîìèëîõ òîõèîëäîëä ºìíº íü óã õýðýãò øèíæýý÷èéí
ä¿ãíýëò ãàðãàõàä îðîëöñîí ýòãýýä îðîëöîõã¿é”42 ãýñýí çààëòûã çºð÷èæ
íýã øèíæýý÷èéã äàõèí òîìèëîõ, ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýëä
ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé íýð áè÷èãäýýã¿é, õóóäàñíû àð òàëä áè÷èãäñýí
áè÷èãëýë íºãºº òàëä íü äàâõàðäñàí, õàðèóöàã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí ýñýõ
íü òîäîðõîé áóñ, ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýëä òóñãàãäààã¿é àòëàà
õ¿ñýëòèéã õýëýëöñýí ø¿¿õèéí òîãòîîë àâàãäñàí çýðýã ò¿ãýýìýë àëäàà,
äóòàãäëûí óëìààñ äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã àíõàí øàòíû
ø¿¿õýä áóöààñàí áàéíà.43

2.2. ÈÕØÕØÒÕ-èéã àíõàí øàòíû ø¿¿õ õýðýãëýõýä òóëãàìäàæ
áóé àñóóäàë, öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý
Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü ÈÕØÕØÒÕ-ä 2004 îíîîñ õîéøèõ
íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ñóäàëæ, ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä îðøñîí
37
ИХШХШТХóóëü-40.2.
38
39
ИХШХШТÕóóëü-168.1.3.
40
ИХШХШТХóóëü-38.9. (Энэ хэсгийг 2007 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн
найруулсан)
41
ИХШХШТХóóëü-170.1. (Энэ хэсгийг 2007 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар
өөрчлөн найруулсан)
42
ИХШХШТХóóëü-47.5. (Энэ хэсгийг 2007 оны 8 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуулиар нэмсэн
ба 2009 онд Шүүхийн шинжилгээний тухай хууль батлагдан гарснаар хүчингүй болсон)
43
Нийслэлийн шүүхийн архивын магадлалтай танилцсан тэмдэглэл. 2010.10.29
áîëîâ÷ ñóäàëãààíû ÿâöàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðîîã¿é ç¿éë, çààëòûí
àãóóëãà äàâõàðäñàí, îéëãîìæã¿é áîëîí õýðýãëýõýä áýðõøýýëòýé, ñàëàà
óòãàòàé çààëòóóä áàéñààð áàéãàà íü õóóëüä äàõèí íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ øààðäëàãà áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë

ä/ä Ç¿éë Ç¿éë, çààëòûí àãóóëãà Òàéëáàð, ñàíàë
1. 14.3. Õàðèóöàã÷èéí îðøèí Ýäãýýð íü àãóóëãûí õóâüä
ñóóãàà ãàçàð ìýäýãäýõã¿é çºð÷èëäñºí áàéíà. Õàðèóöàã÷èéí
áàéâàë íýõýìæëýëèéã ýä ýä õºðºíãº áàéãàà ãàçðûí
õºðºíãº íü áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõàä
ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî. íýõýìæëýëèéí õóâèéã õýíä
ãàðäóóëàõ, õýðãèéí îðîëöîã÷èéí
ýðõ, ¿¿ðãèéã õýíä òàéëáàðëàõ
ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é3 áàéõ ó÷èð
14.3 äàõü õýñãèéí çààëòûã
õàñ÷ 14.4 äýõ õýñýãò “ ... ýä
õºðºíãº áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä
67.1.1. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä
ò¿¿íèéã ýðýí ñóðâàëæëóóëàõ
òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó
òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàæ áîëíî.” ãýæ
ºìãººëºã÷èä øààðäëàãà
ººð÷ëºí íàéðóóëàõ.
áà òàòãàëçëàëàà ¿íäýñëýæ
áóé íîòëîõ áàðèìòàà ººðºº
ãàðãàæ, íîòëîõ ¿¿ðýãòýéã
òàíèëöóóëæ, ýäëýõ ýðõèéã
íü òàéëáàðëàí ºãºõ.
67.1.2. Íýõýìæëýëèéí õóâèéã
õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëàõ
2. 25.1.3. Ãýð÷ýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõ, Ýíý õóóëüä çîõèã÷, îðîëöîã÷èä

øèíæýý÷ òîìèëóóëàõ ýñâýë íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷
áîëîí ýíý õóóëèéí 24 ç¿éë, çààëòààð4 õ¿ñýëò ãàðãàõ
48 äóãààð ç¿éëä çààñàí ýðõèéã òóñãàñàí. Õàðèí õýðãèéí
àæèëëàãààã ã¿éöýòã¿¿ëýõ, íýã îðîëöîã÷ íýã òºðëèéí
õóóðàì÷ íîòëîõ áàðèìòûã õ¿ñýëòèéã íýã óäàà ãàðãàõ ýñõ¿ë
õóóëü áóñààð á¿ðä¿¿ëñýí, õýä õýäýí óäàà ãàðãàæ áîëîõ
öóãëóóëñàí ãýæ ¿çâýë ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é5. Òèéìýýñ
øàëãóóëàõ áóþó íîòëîõ õýðãèéí îðîëöîã÷ õè÷íýýí óäàà
áàðèìòààñ õàñóóëàõ, õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé áàéõûã
ø¿¿õ õóðàëäààíûã çààãëàí õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ.
õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð
õîéøëóóëàõ òóõàé õ¿ñýëò
ãàðãàõ ýðõòýé.
72.2. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéã Õàðèóöàã÷ 14 õîíîãèéí äîòîð

õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õàðèó òàéëáàðàà ãàðãààã¿é áîë
õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí
ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ýýñ òîãòîîñîí òàëààð çààãààã¿é, õóãàöàà
õóãàöààíä íýõýìæëýëèéí õîæèìäóóëñàí6 òîõèîëäîëä ø¿¿õ
øààðäëàãûã çºâøººðñºí, õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéõ çîõèöóóëàëò
ýñõ¿ë òàòãàëçñàí áàéõã¿é ó÷èð õàðèóöàã÷ ø¿¿õ
¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã õóðàëäààíû ¿åä òàéëáàðàà
íîòëîõ áàðèìòàà ø¿¿õýä ãàðãàæ ø¿¿õ ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã
3. èð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. õàíãàõûí òóëä õóðàëäààí íýã
72.3. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéã óäàà õîéøëîãääîã7. 72.3-ò
õ¿ëýýí àâñàí áîëîâ÷ ýíý çààñíààð õ¿ëýýí çºâøººðñºíä
õóóëèéí 72.2-ò çààñàí òîîöîæ 74 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é, øèéäâýðëýæ áîëäîãã¿é. Ó÷èð
ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèéí íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã
77 äóãààð ç¿éëä çààñàí õ¿ëýýí çºâøººðñºí òóõàé
æóðìûí äàãóó ø¿¿õýä áè÷ãýýð ìýäýãäñýí áîë õýðãèéã
èðæ òàéëáàð ºãººã¿é õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí
áîë íýõýìæëýëèéí øèéäâýðëýäýã8. ÓÄØ-èéí
øààðäëàãûã çºâøººðñºíä çºâëºìæèä çààñíààð “Õàðèóöàã÷
òîîöîæ ýíý õóóëèéí 100.3- íýõýìæëýëèéí á¿õ øààðäëàãûã
ò çààñíààð ò¿¿íèé ýçã¿éä á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîë
õýðãèéã øèéäâýðëýíý. õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí
74.1. Õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºíä
ø¿¿õ õóðàëäààí õ¿ðòýëõ òîîöíî”9 ãýæýý. ¯¿íä
õóãàöààíä íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã
í ý õ ý ì æ ë ý ë ý ý ñ ý ý õ¿ëýýí çºâøººðñºíèéã çààâàë
òàòãàëçñàí, õàðèóöàã÷ áè÷ãýýð ìýäýãäýõ àñóóäëûã
í ý õ ý ì æ ë ý ë è é í òóñãààã¿é íü õóóëèéã íýã
øààðäëàãûã õ¿ëýýí ìºð îéëãîæ õýðýãëýõýä ó÷èð
çºâøººðñºí, ýñõ¿ë çîõèã÷ äóòàãäàëòàé ìºí õóóëèéí 72.2, 3
ýâëýðñýí, íýõýìæëýëèéí áîëîí 74 ä¿ãýýð ç¿éë íü àãóóëãûí
øààðäëàãûã õàðèóöàã÷ çºð÷èëòýé áàéíà. Òèéìýýñ
áèåë¿¿ëñýí áîë õýðãèéã õóóëèéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 74.1-
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð ä: “ ... õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí
õÿíàí øèéäâýðëýíý. øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
òóõàé áè÷ãýýð ìýäýãäñýí áîë, ...”
ãýæ õóóëüä íýìýëò îðóóëà.

4. 73.1. ¯íäñýí íýõýìæëýëòýé Ñºðºã íýõýìæëýëèéã õýðýã
õàìò øèéäâýðë¿¿ëýõèéí õÿíàí øèéäâýðëýõýýñ ºìíº ãýæ
òóëä õýðãèéã ø¿¿õ çààñàí íü ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä
õóðàëäààíààð õÿíàí ÷ ãàðãàæ áîëîõ ¿íäñèéã òàâüæ
øèéäâýðëýõýýñ ºìíº áàéíà. Ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä
õàðèóöàã÷ ñºðºã ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàñíààð
íýõýìæëýë ãàðãàõ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöàà
ýðõòýé. ñóíæðàõ ãîë øàëòãààí áîëæ
áàéíà. Òèéìýýñ 73.1-ò “... ø¿¿õ
õóðàëäààí çàðëàõààñ ºìíº ...”
ãýæ ººð÷ëºí íàéðóóëàõ.
5. 71.1 Õóóëèàð ººð õóãàöàà ÈÕØÕØÒÕ-èéí 76.1.1-ä “ýñõ¿ë
òîãòîîãîîã¿é áîë õýðýã ýíý õóóëèéí 71.1-ä çààñàí
¿¿ñãýñýí ºäðººñ õîéø õóãàöàà äóóññàí òîõèîëäîëä
60 õîíîã, äàâæ çààëäàõ ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã çàõèðàìæ
áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ãàðãàæ, ø¿¿õ õóðàëäààíûã
ø¿¿õýýñ õýðãèéã äàõèí òîâëîõ”-îîð çààñàí íü 71.1-
õýëýëö¿¿ëýõýýð èð¿¿ëñýí ä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
áîë ø¿¿ã÷ õýðãèéã àæèëëàãààíû íèéò õóãàöààã 60
õ¿ëýýæ àâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýíý
õîíîãèéí äîòîð òóñ òóñ ãýæ çààñàíòàé çºð÷èëäºæ
76.1.1 øèéäâýðëýíý. áàéíà. õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä àæèëëàãààíû áóñàä õóãàöààã
à÷ õîëáîãäîëòîé íîòëîõ çºâõºí 71.1-ä çààñàí õóãàöààíû
áàðèìò õàíãàëòòàé äîòîð òîãòîîæ áîëîõîîð òóñãàñàí.
á¿ðäñýí ãýæ ø¿¿ã÷ ¿çñýí, Ø¿¿õ õóðàëäààí õîéøëóóëàõàä
ýñõ¿ë ýíý õóóëèéí 71.1-ä ÷ 60 õîíîãèéí õóãàöààíä
çààñàí õóãàöàà äóññàí, áàéíà. Òèéìýýñ 76.1.1 äýõ õýñýãò
ò¿¿í÷ëýí øààðäëàãàòàé “õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷
ãýæ ¿çñýí áóñàä òîõèîëäîëä õîëáîãäîëòîé íîòëîõ áàðèìò
ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã ø¿¿õ õàíãàëòòàé á¿ðäñýí ãýæ ø¿¿ã÷
õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ ¿çñýí, ò¿¿í÷ëýí øààðäëàãàòàé
òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàæ, ãýæ ¿çñýí áóñàä òîõèîëäîëä
ø¿¿õ õóðàëäààí õýçýý, ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã ø¿¿õ
õààíà áîëîõûã òîâëîõ. õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ
òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õ
õóðàëäààí õýçýý õààíà áîëîõûã
òîâëîõ” ãýæ ººð÷ëºõ. Ìºí
“øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí áóñàä
òîõèîëäîëä” ãýñíèéã ÓÄØ-ýýñ
òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé.
6. ÈÕØÕØÒÕ- Èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëüä èðãýäèéí
èéí 86 ýðõ, ¿¿ðãèéã òºëººëºã÷ººð ÿìàð õ¿íèéã
äóãààð ç¿éë òîäîðõîéëñîí. ñîíãîõ øàëãóóðûã òîãòîîæ
ºãººã¿éãýýñ èõýâ÷ëýí ø¿¿õýä
çàâ ÷ºëººòýé òýòãýâðèéí íàñíû
Ø¿¿õèéí Ø¿¿õ õóðàëäààíä õ¿ì¿¿ñ èðãýäèéí òºëººëºã÷ººð
òóõàé èðãýäèéí òºëººëºã÷ îðîëöäîã æèøèã òîãòñîí. Òýä
õóóëèéí îðîëöóóëàõ áîëîí òýäýíä ø¿¿õ õóðàëäààíä õýðýãò à÷
6 äóãààð îëãîõ õºëñíèé òàëààð õîëáîãäîëã¿é ç¿éë àñóóõ,
ç¿éë çîõèöóóëñàí. äàõèí äàâòàæ àñóóõ çýðãýýð
ø¿¿õ õóðàëäààíûã ñóíæðóóëàõ
áóñäûã çàëõààõ õýðãèéí áóñàä
îðîëöîã÷èä ¿ë èòãýõ áàéäëûã
áèé áîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéíà.10
Òèéìýýñ ø¿¿õ õóðàëäààíä
îðîëöîõ èðãýäèéí òºëººëºã÷èä
òàâèãäàõ øààðäëàãà, òîäîðõîé
øàëãóóðûã Ø¿¿õèéí òóõàé
õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëüä
îðóóëàõ.
7. 6.1.Õýðýã õÿíàí Íèéñëýëèéí çàðèì ä¿¿ðãèéí

øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ø¿¿õýä à÷ààëàë èõ áàéäãààñ ø¿¿õ
ìýòãýëöýõ ¿íäñýí äýýð õóðàëäààíû òàíõèì õ¿ðýëöýõã¿é,
6 äóãààð õýðýãæ¿¿ëíý. ø¿¿õ õóðàëäààíûã ø¿¿ã÷èä
ç¿éë àæëûí ºðºº, òàñàëãààíä ÿâóóëàõ
6.2.Ìýòãýëöýõ çàð÷èì ìýòýýð ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àëäàãäóóëæ áàéíà11. Òóõàéëáàë:
àæèëëàãààíû á¿õ øàòàíä Ø¿¿õ õóðàëäààíû òàíõèìûã
õýðýãæèíý. çºâ çîõèîí áàéãóóëààã¿é12,
õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
íîòëîõ áàðèìòûã òàâèõ
ãàçàðã¿é, áàãà çàéä õàøèãäàí
íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ íàð ººä
ººäººñºº õàðæ ñóóñíààñ ÿìàð
íýãýí äàðàìò, øàõàëòàä îðîõ
ìýä¿¿ëýã, òàéëáàðàà ÷ºëººòýé
òàéâàí áàéäàëä ¿íýí çºâ ãàðãàæ
÷àäàõã¿éä õ¿ðäýã13.
8. 44.4 Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ Áè÷ìýë íîòëîõ áàðèìò14 ãýäãèéã
áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ÓÄØ-ýýñ òàéëáàðëàñàí. Ãýòýë
ýòãýýä íü áè÷ìýë çàðèì ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ (ÕÓÄ,
íîòëîõ áàðèìòûã ººðèéí ÑÁÄ) ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà,
áàéãóóëëàãûí “àðõèâûí àëáàí òóøààëòíû òýìäýãëýãýý
õóóëáàð ¿íýí” ãýñýí òýìäýã õèéæ õóóëáàð ¿íýí ãýñýí
äàðæ áàòàëãààæóóëíà. äàðäàñ òàìãàòàé áè÷ìýë íîòëîõ
(Ýíý õýñãèéã 2009 îíû áàðèìòûã äàõèí íîòàðèàòààð
6 äóãààð ñàðûí 25-íû áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãà
ºäðèéí õóóëèàð íýìñýí.) òàâüæ áàéíà. Íîòëîõ áàðèìòûã
íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí
õóóëáàðûã äàõèí õóóëáàðëàí
ø¿¿õýä èð¿¿ëñýí áàéõàä ø¿¿õ
ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí øèéäâýð
ãàðãàäàã çîõèñã¿é òîõèîëäîë
ãàðäàã íü õóóëüä òàâèãäàæ
áóé õýëáýðèéí øààðäëàãà íü
ÿìàð àãóóëãàòàé áîëîõûã ø¿¿õ
îéëãîîã¿éí èëðýë15 þì.
9. Ìîíãîë Õóóëüä òóñãàéëàí 1995 îíä Òºðèéí íóóöûí òóõàé,
Óëñûí çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä Õóâü õ¿íèé íóóöûí òóõàé õóóëü
¯íäñýí ø¿¿õ õýðãèéã èë òàñëàí áàòëàãäàæ, 2004 îíä Òºðèéí
õóóëèéí 54 øèéäâýðëýíý16. íóóöûí æàãñààëò áàòëàõ
ä¿ãýýð ç¿éë òóõàé õóóëü òóñ òóñ áàòëàãäàæ
òºðèéí áîëîí õóâü õ¿íèé
ÈÕØÕØÒÕ- “Á¿õ øàòíû ø¿¿õ íóóöàä õàìààðàõ àñóóäëûã
èéí 8 äóãààð õóðàëäààíûã íýýëòòýé õóóëü÷èëæ ºãñºí áºãººä äýýðõ
ç¿éë ÿâóóëíà, õýðãèéí íîòëîõ õóóëüä çààñàí íóóöàä õàìààðàõ
áàðèìò ýñõ¿ë ¿éë ÿâäàë, õýðãèéã ø¿¿õ õààëòòàé
òºð áàéãóóëëàãà, õóâü õóðàëäààíààð õýëýëöýíý.
õ¿íèé íóóöàä õàìààðàõ ¯¿íýýñ áóñàä òîõèîëäîëä
áîë õýðãèéí îðîëöîã÷äûí íýýëòòýé õóðàëäàõ áîëîâ÷
õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýëòòýé
õóðàëäààíûã á¿ðýí áóþó ÿâóóëæ áàéãààã ø¿¿õ õóðàë
ò¿¿íèé çàðèì àæèëëàãààã íýýõäýý çàðëàõã¿é áàéõ, ø¿¿õ
õààëòòàé ÿâóóëæ áîëíî” õóðàëä õºíäëºíãèéí ñîíèðõîã÷
ýòãýýäèéí õýí áîëîõ, ÿìàð
çîðèëãîòîé ø¿¿õ õóðàëäààíä
ñóóõ ãýæ áàéãààã àñóóæ
øàëãààõ, õýâëýë ìýäýýëëèéí
àæèëòíóóäûã çààâàë çºâøººðºë
àâ÷ îðîëöîõûã øààðäàõ, ø¿¿õ
õóðëûí àæèëëàãààíä áè÷ëýã
õèéõ, çóðàã àâàõûã õîðèãëîõ,
ýñõ¿ë õààëòòàé ÿâóóëàõààð
øèéäâýðëýõ çýðýã ø¿¿õ
õóðàëäààíû èë òîä íýýëòòýé
áàéäàë á¿ðýí õàíãàãäàõã¿é
áàéíà.17
10. 97 äóãààð Õóóëüä çààñíààð òîðãóóëü Õýðãèéí îðîëöîã÷ ø¿¿õ

ç¿éë îíîãäóóëæ áîëîõ çºð÷ëèéã õóðàëäààíä õ¿ðýëöýí èðýýã¿é
ø¿¿õ õóðàëäààí äýýð òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ
ãàðãàñàí áîë óã õýðãèéã õàðèóöëàãûí òàëààð õóóëüä
õÿíàí øèéäâýðëýæ áóé çààãààã¿éãýýñ äýýðõè òîõèîëäîëä
ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷ Ø¿¿õ Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí
øèéòãýâýð ãàðãàí çºð÷èë òóõàé õóóëèéí 30 äóãààð ç¿éëä
ãàðãàñàí ýòãýýäèéã çóóí çààñíû äàãóó õàðèóöàã÷èä
ìÿíãà õ¿ðòýë òºãðºãººð çàõèðãààíû õàðèóöëàãà
òîðãîíî. õ¿ëýýëãýæ õýðýã ¿¿ñãýí äàõèí
ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà
áèé áîëäîã. Ýíý íü èðãýíèé
õýðãýýñ òóñäàà äàõèí çàõèðãààíû
õýðãèéí ìàòåðèàë áîëæ
ø¿¿õèéí àðõèâò õàäãàëàãääàã18.
Òèéìýýñ ÈÕØÕØÒÕ-èéí 155
äóãààð ç¿éëèéí 155.5. “Ýðýí
ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààòàé
õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäëûã
õàðèóöàã÷ á¿ðýí õàðèóöàõ áà
ò¿¿íä Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí
òóõàé õóóëüä çààñíààð
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.” ãýæ
íýìýëò îðóóëæ óã õóóëèàñ èø
òàòàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé
à÷ õîëáîãäîë íü õàðèóöàã÷èéí
õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõýýñ
ãàäíà ø¿¿ã÷èä ÈÕØÕØÀ
õèéõèéí òóëä çàõèðãààíû õýðýã
¿¿ñãýæ íýã òºðëèéí ìàðãààí
äýýð äàõèí õàâòàñò õýðýã ¿¿ñãýõ
øààðäëàãàã¿é áîëæ à÷ààëëûã
áàãàñãàíà.
Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷èä ÈÕØÕØÀ-íä äàðààõü
îéëãîìæã¿é áîëîí õýðýãëýõýä õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé ç¿éë, çààëò áàéãàà
ó÷èð ÓÄØ-ýýñ àëáàí ¸ñíû òàéëáàð ãàðãàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí.
¯¿íä:
1. Íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí
õóãàöààíä òàéëáàðàà ãàðãàæ ºãäºãã¿é áºãººä 14 õîíîãèéí
õóãàöàà äóóññàí òîõèîëäîëä òàéëáàðûã øààðäàõ ýñýõ, òàéëáàðàà
èð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õ õóðàëäààí çàðëàæ áîëîõ ýñýõ íü
òîäîðõîéã¿é;
2. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã øóóäàíãààð ÿâóóëñàí ¿åä õóãàöàà
òîîëîõ, òîîöîõîä áýðõøýýëòýé;
3. ÈÕØÕØÒÕ-èéí 106 äóãààð ç¿éëèéí 106.3-ò çààñàí
“íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýý õàðèóöàã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð òàòàí
àâ÷ áîëíî” ãýñýí çààëòûã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû
àëü ¿å øàòàíä õýðýãëýõ íü îéëãîìæã¿é, òîäîðõîéã¿é;
4. Õóóëèéí 28 äóãààð ç¿éëä çààñíààð íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéã
ñîëèõ àñóóäàë õ¿íäðýëòýé. Òóõàéëáàë: 28.3-ò “íýõýìæëýã÷
õàðèóöàã÷èéã ººð ýòãýýäýýð ñîëèõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãààã¿é, ýñõ¿ë
çºâøººðººã¿é áîë ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã ñîëüæ áîëîõã¿é” ãýæ
çààñàí. Ýíý íü õýðãèéí îðîëöîã÷ õ¿ñýëò ãàðãààã¿é áîë ø¿¿õ
òîãòîîë, ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ ñîëüæ øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é
áàéäàã ãýæ ¿çñýí;
5. 74.4-ò “Õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí
òîõèîëäîëä çîõèã÷ äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí æóðìààð õÿíàí
øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ãîìäîë ãàðãàõ, òàëóóä òóõàéí àñóóäëààð
àíõàí øàòíû ø¿¿õýä äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõã¿é” ãýæ
òóñ òóñ çààñàí. Ãýòýë òàëóóäûã ýâëýðñýí ãýæ ¿çýæ õýðãèéã
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîëä äàâæ
çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íü õÿçãààðëàãääàã. Ø¿¿õèéí ÿìàð ÷
øèéäâýðèéã çîõèã÷èä õýðýâ õ¿ñâýë äàâæ çààëäàõ, äàõèí õÿíóóëàõ
çàð÷èì çîõèã÷äûí õóâüä ¿ðãýëæ íýýëòòýé áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý íü
øóäàðãà ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë íºõöºë. Äàâæ çààëäàõ
çàð÷èì ÷ºëººòýé õýðýãæñýíýýð ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íýí çºâ
áàéõ íºõöºë á¿ðýëääýã. Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
èðãýä øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ
çààëäàõ ãýñýí èðãýäèéí ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä õààëò áîëæ áàéíà.
Òèéìýýñ õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýñýí
òîõèîëäîëä äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòàíä ãîìäîë ãàðãàõ
ýðõòýé áàéõààð õóóëü÷ëàõ íü ç¿éòýé.
2.3. ÈÕØÕØÒÕ áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí õîîðîíäûí

óÿëäàà õîëáîî, äàâõàðäàë, õèéäýë
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 35 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí
“Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºð”, 2008 îíû 38 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü òîãòîîìæèéã 2012 îí õ¿ðòýë áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí
÷èãëýë”-ä “Õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõàä øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé, áîëîâñðóóëàëòûí øààðäëàãûã ñàéòàð õàíãàñàí
áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòëàí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ,
Ìîíãîë Óëñûí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëü òîãòîîìæèéí òºëºâ
áàéäëûã ñóäëàí òîäîðõîéëæ, õèéäýë, äàâõàðäàë, çºð÷ëèéã àðèëãàõ
çàìààð õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî” ãýæ òóñãàñàí. ¯¿íèé äàãóó
ÕÇÄÕß-íû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí
äàãóó ÈÕØÕØÒÕ áîëîí õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí àêòàä ä¿í øèíæèëãýý
õèéâ.
Áóñàä õóóëüòàé äàâõàðäàë, çºð÷èë, õèéäýë áàéãàà òàëààð õèéñýí
ä¿í øèíæèëãýý
Èëýðñýí
ä/ä Øàëãóóð
òîî
ÄÀÂÕÀÐÄÀË
7.1.1. òóõàéí õóóëüä áàéãàà çîõèöóóëàëòûí áè÷âýðèéã
1. 2
áóñàä õóóëüä äàâòàí õóóëáàðëàí õóóëü÷èëñàí ýñýõ
7.1.2. òóõàéí õóóëüä áàéãàà çîõèöóóëàëòûí óã õóóëüä
2. áîëîí áóñàä õóóëüä áè÷âýðèéí, ýñõ¿ë àãóóëãûí õóâüä
õóóëáàðëàí õóóëü÷èëñàí ýñýõ
7.1.3. òºðèéí áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðãèéã õóóëüä
3. -
äàâõàðäóóëàí õóóëü÷èëñàí ýñýõ
7.1.4. òóõàéí õóóëèéí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã Óëñûí
4. äýýä ø¿¿õýýñ òàéëáàðëàæ áàéñàí ýñýõ, ýíýõ¿¿ òàéëáàð íü 4
ò¿¿íèé äàâõàðäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí ýñýõ
ÇªÐ×ÈË
7.2.1. òóõàéí çîõèöóóëàëò íü õóóëèéí çîðèëòòîé íèéöýæ
5. -
áàéãàà ýñýõ
7.2.2. õóóëü òîãòîîìæèéí õýñýãò çààñàí õóóëèéí íýð òóõàéí
6. -
õàðèëöààíä õàìààðàõ õóóëü ìºí ýñýõ
7.2.3. õóóëèéí ç¿éëèéí íýð òóõàéí ç¿éëä áàéãàà õýñýã,
7.
çààëòûí àãóóëãûí íèéëáýðòýé íèéöýæ áàéãàà ýñýõ
7.2.4. õóóëèéí ç¿éë, çààëò, çîõèöóóëàëò íü õýë ç¿éí
8. -
íàéðóóëãûí õóâüä ñàëàà óòãàòàé ýñýõ
7.2.5. õóóëüä òîäîðõîéëñîí íýð òîìú¸î òóõàéí õóóëèéí
9. áîëîí áóñàä õóóëèéí íýð òîìú¸îòîé çºð÷èëäºæ áàéãàà -
ýñýõ
7.2.6. òîäîðõîé àñóóäëûã òóõàéí õóóëèàð çîõèöóóëàõààð
10. çààñàí áîëîâ÷ óã àñóóäëààð ººð æóðìûã õóóëüä çààñàí
ýñýõ
11. 7.2.7. õóóëüä çààñàí èøëýë àëäààòàé ýñýõ 1
7.2.8. òóõàéí õóóëüä áóñàä õóóëèàñ àâñàí èøëýëèéí äóãààð
12. íü íºãºº õóóëüä áàéãàà çîõèöóóëàëòòàé íèéöýæ áàéãàà -
ýñýõ
7.2.9. ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí áóþó õÿçãààðëàõàä
13. ÷èãëýãäñýí ýðõ ç¿éí àêò ãàðãàõ ýðõèéã áóñàä ýòãýýäýä -
õóóëèàð îëãîñîí ýñýõ
7.2.10. òóõàéí õóóëèéí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã óëñûí
ò¿¿íèé çºð÷ëèéã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí ýñýõ
7.2.11. òóõàéí õóóëèéí ç¿éë, çààëò ººð õóóëèéí çààëòòàé
15. -
çºð÷èëäºæ áóé ýñýõ
ÕÈÉÄÝË
7.3.1. òóõàéí õóóëüä òîäîðõîé õàðèëöààã íàðèéâ÷èëñàí
18. õóóëèàð çîõèöóóëàõààð çààñàí áîë óã íàðèéâ÷èëñàí -
çîõèöóóëàëò á¿õèé õóóëü áàòëàãäñàí ýñýõ
7.3.2. òóõàéí õóóëüä òîäîðõîé õàðèëöààíû íàðèéâ÷èëñàí

çîõèöóóëàëòûã áàòëàõ ýðõèéã òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä
19. -
øèëæ¿¿ëñýí áîë óã íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò áàòëàãäñàí
ýñýõ
7.3.3. òóõàéí õóóëüä çààñàí ïðîöåäóðûí øèíæòýé
20. çîõèöóóëàëò íü îéëãîìæòîé, òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ -
áîëîìæòîé áàéäëààð òîìú¸îëñîí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ
7.3.4. òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñóáüåêò íü
21. -
òîäîðõîé ýñýõ
7.3.5. òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ òîäîðõîé
22. àñóóäàë øèéäâýðëýõýýð õóóëüä çààñàí áîë óã àñóóäëûã -
øèéäâýðëýõ õóãàöààã òîäîðõîé çààñàí ýñýõ
7.3.6. õóóëüä çààñàí õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëò íü ò¿¿íèéã
23. çºð÷èãñäºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð òîäîðõîé 1
òóñãàñàí ýñýõ
7.3.7. òóõàéí õóóëèéí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã Óëñûí
ò¿¿íèé õèéäëèéã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí ýñýõ
Äàâõàðäàë
Òóõàéí õóóëüä áàéãàà çîõèöóóëàëòûí áè÷âýðèéã áóñàä õóóëüä
äàâòàí õóóëáàðëàí õóóëü÷èëñàí ýñýõ:
Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí
¹ Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü
øèéäâýðëýõ òóõàé øèéòãýõ òóõàé õóóëü
õóóëü
81.1. àíõàí øàòíû 32.1.õºíãºí, õ¿íäýâòýð 2 0 . 1 . à í õ à í
æóðìààð ø¿¿ã÷ õýðãèéã ø¿¿ã÷ äàíãààð, øàòíû æóðìààð
äàíãààð õÿíàí õ¿íä, îíö õ¿íä õýðãèéã õýðýã, ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõýýñ ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí
1. áóñàä õýðãèéã á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð,
ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí àíõàí øàòíû æóðìààð õóóëüä òóñãàéëàí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ñóì áóþó ñóì äóíäûí, çààñàí òîõèîëäîëä
õ ÿ í à í ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ õÿíàí ø¿¿ã÷ äàíãààð õÿíàí
øèéäâýðëýíý. øèéäâýðëýíý. øèéäâýðëýíý.
Ä¿ãíýëò: Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 81.1,

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèéí 32.1, Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí
20.1 õýñã¿¿ä íü ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð àíõàí øàòíû æóðìààð
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýíý ãýæ äàâõàðäàæ áàéíà.
Ñàíàë. Ýíý ç¿éëèéã Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 20.1 äýõ õýñýãò çààñíààð ãóðâàí
ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýíý ãýäãèéã èøëýë
áàéäëààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé.
50.1.Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã
84.1.Èðãýíèé õýðãèéã àíõàí áîëîí àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ,
äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí øàòíû õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð
æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä õÿíàí øèéäâýðëýõýä óðüä
2.
óðüä íü îðîëöñîí ø¿¿ã÷ óã õýðýã, íü îðîëöñîí ø¿¿ã÷ óã õýðýã,
ìàðãààíûã ººð øàòíû æóðìààð õÿíàí ìàðãààíûã ººð øàòíû æóðìààð
øèéäâýðëýõýä îðîëöîæ áîëîõã¿é. õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöîæ
áîëîõã¿é.
50.2.àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ,
84.2.àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð
õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð õýðãèéã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä
õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí îðîëöñîí ø¿¿ã÷èéí ãýð á¿ëèéí
3 ø¿¿ã÷èéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, ò¿¿íòýé ãèø¿¿í, ò¿¿íòýé òºðºë,
òºðºë ñàäàíãèéí õîëáîîòîé ø¿¿ã÷ óã ñàäàíãèéí õîëáîîòîé ø¿¿ã÷ óã
õýðãèéã ººð øàòíû æóðìààð õÿíàí õýðãèéã ººð øàòíû æóðìààð
øèéäâýðëýõýä îðîëöîæ áîëîõã¿é. õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöîæ
áîëîõã¿é.
Ä¿ãíýëò: Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 84.1,

84.2, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèéí 50.1, 50.2 äàõü õýñã¿¿ä
õîîðîíäîî äàâõàðäñàí áàéíà.
Ñàíàë: ¯¿íèéã èøëýë áàéäëààð õóóëüä òóñãàõ.
Çºð÷èë
Õóóëüä çààñàí èøëýë àëäààòàé ýñýõ:
1. Èðãýíèéí õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì, õóóëü
ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ õàìòðàí
www.legalinfo.mn ñàéòàä
ãàðãàñàí “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü”
Óëààíáààòàð 2010 îí
47.1.õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõýä øèíæëýõ
47.1.õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä
óõààí, òîîöîî, òîî á¿ðòãýë,
øèíæëýõ óõààí, òîîöîî, òîî á¿ðòãýë,
óðëàã, óòãà çîõèîë,
óðëàã, óòãà çîõèîë, òåõíèêèéí çýðýã
òåõíèêèéí çýðýã òóñãàé
òóñãàé ìýäëýã øààðäàãäàõ àñóóäëûã
ìýäëýã øààðäàãäàõ àñóóäëûã
òîäðóóëàõûí òóëä õýðãèéí îðîëöîã÷èéí
òîäðóóëàõûí òóëä õýðãèéí
õ¿ñýëòýýð ýíý õóóëèéí 47.5, 111.3-
îðîëöîã÷èéí õ¿ñýëòýýð
ò çààñàí òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí
ø¿¿õèéí ñàíàà÷èëãààð ø¿¿ã÷
ñàíàà÷èëãààð ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàí
çàõèðàìæ ãàðãàí øèíæýý÷èéã
øèíæýý÷èéã òîìèëíî.
òîìèëíî. www.legalinfo.mn
ñàéò äýýð èíãýæ òóñãàñàí áîë.
(47.3-47.10 äàõü õýñãèéã 2009 îíû 12
2. äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð
õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí)
Ä¿ãíýëò: Òóñ õóóëèéí 47.5 äàõü õýñãèéã 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 3-íû
ºäðèéí õóóëèàð õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñîí ç¿éë¿¿ä áºãººä ¿¿íèéã 47.1-ä
èøëýí çààñàí íü çºð÷èëòýé áàéíà. ìºí www.legalinfo.mn ñàéòàä ¿¿íèéã
çàëðóóëàí áè÷ñýí õýäèé ÷ 2010 îíä õýâëýãäñýí õóóëüä çºð÷èëòýé áàéäëààð
çîõèöóóëñàí áàéíà. Òºðèéí ìýäýýëýë ýìõòãýëèéí 2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí
12-íû ºäðèéí ¹02 (623) äóãààðò çàññàí ç¿éë áàéõã¿é áàéíà.
Ñàíàë: Òèéìýýñ õýâëýãäñýí õóóëü, öàõèì õýëáýðýýð áàéðøóóëàãäñàí õóóëü
çºð÷èëäºõã¿é áàéõûã àíõààðàõ. ¯¿íèéã çàñàõ.
Òóõàéí õóóëèéí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã ÓÄØ-ýýñ òàéëáàðëàæ

áàéñàí ýñýõ, ýíýõ¿¿ òàéëáàð íü ò¿¿íèé çºð÷ëèéã àðèëãàõàä
÷èãëýãäñýí ýñýõ
¹ Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîë Îãíîî, Äóãààð
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí
1995 îíû 3 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäºð
1. àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ¿éë
Äóãààð 80
àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí çàðèì
ç¿éë, õýñãèéã òàéëáàðëàõ òóõàé
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí 2002 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäºð
2.
õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã Äóãààð 263
òàéëáàðëàõ òóõàé
2002 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí

òîãòîîëîîð
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äàðààõü
ç¿éë çààëòàä òàéëáàð õèéñýí áàéíà.
8 äóãààð ç¿éëèéí 8.2-ò, 8 äóãààð ç¿éëèéí 8.4-ä, 10 äóãààð ç¿éëèéí
10.1-ä, 10 äóãààð ç¿éëèéí 10.2-ä, 24 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 24.2-ò, 24 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 24.3-ò, 31 äóãààð ç¿éëèéí 31.1-ò, 33 äóãààð ç¿éëèéí 33.1-ò,
38 äóãààð ç¿éëèéí 38.1-ò, 38.3-ò, 38.5-ò, 38.8-ò, 40 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
40.3-ò, 40.5, 43 äóãààð ç¿éëèéí 43.8.1, 47 äóãààð ç¿éëèéí 47.10-
ò, 48 äóãààð ç¿éëèéí 48.2-ò, 49 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 49.1-ò, 50 äóãààð
ç¿éëèéí 50.1-ò, 76 äóãààð ç¿éëèéí 76.1.1-ä, 78 äóãààð ç¿éëèéí 78.4-
ò, 80 äóãààð ç¿éëèéí 80.1.5-ò, 91 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 91.1.2-ò, 161 äóãààð
ç¿éëèéí 161.3-ò, 161.5 , 163 äóãààð ç¿éëèéí 163.1-ò, 165 äóãààð
ç¿éëèéí 165.1-ò, 168 äóãààð ç¿éëèéí 168.1.2-ò, 168.1.4-ò, 168.1.5,
168.1.6 , 171 äóãààð ç¿éëèéí 171.1-ò, 173 äóãààð ç¿éëèéí 173.1-ò,
176 äóãààð ç¿éëèéí 176.6, 179 äóãààð ç¿éëèéí 179.1.1-ò, 179.1.2 –ò,
179.1.3-ò, 181 äóãààð ç¿éëèéí 181.1-ò, 195 äóãààð ç¿éëèéí 195.2-ò
çýðýã áîëíî.
Ä¿ãíýëò: Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä
2002 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íèé Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîë ãàðñíààñ
õîéø äàðààõü ç¿éë çààëòàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí áàéíà. ¯¿íä: 38
äóãààð ç¿éëèéí 38.1-ò, 47 äóãààð ç¿éëèéí 47.10-ò, 91 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
91.1.2-ò, 161 äóãààð ç¿éëèéí 161.3-ò, 161.5, 173 äóãààð ç¿éëèéí 173.1-
ò, 176 äóãààð ç¿éëèéí 176.6 äàõü õýñýãò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Óëñûí
äýýä ø¿¿õýýñ òàéëáàð õèéñýí áàéòàë äàðààõü ç¿éë çààëòàä ººð÷ëºëò
îðñîí íü õóóëèéí õýðýãæèëòýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ, íýã ìºð îéëãîæ
õýðýãëýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé. ¯¿íèéã òîäðóóëàí ¿çâýë:
1. 38 äóãààð ç¿éëèéí 38.1-ò ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà “ãóðàâäàã÷
ýòãýýä” ãýäãèéã õàññàí.
2. Òóñ õóóëèéí 47 äóãààð ç¿éëèéí 47.10-ò “õýðýãò à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé øèíý íºõöºë áàéäàë” ãýäýã íü øèíæýý÷ ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÿâöäàà
ø¿¿ã÷èéí òàâüñàí àñóóëòààñ ãàäíà õýðãèéã øèéäâýðëýõýä çàéëøã¿é
à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éëèéã øèíæëýí òîãòîîñíûã õýëíý. Èéíõ¿¿ îëæ
òîãòîîñîí ç¿éëýý ø¿¿õýýñ àñóóëò òàâèàã¿é áàéñàí ÷ ä¿ãíýëòäýý
îðóóëàõ ýðõòýé ãýæ òàéëáàðëàñàí õýäèé ÷ 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí
3-íû ºäðèéí õóóëèàð 47.10 äàõü õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîíä òîîöñîí.
Ãýòýë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîë õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà
íü õóóëü, òàéëáàð õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéíà.
3. 2002 îíû òàéëáàðààð õóóëèéí 91.1.2 äàõü çààëòûí “óã õýðãèéí
áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû îðîëöîã÷èéí òºðºë, ñàäàí”, 2007 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 3-íû ºäðèéí ººð÷ëºëòººð “óã õýðãèéí áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû
îðîëöîã÷èéí ãýð á¿ë, òºðºë, ñàäàí áîë, ýñõ¿ë ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä
õîîðîíäîî ãýð á¿ëèéí áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õîëáîîòîé õ¿ì¿¿ñ
îðñîí áàéâàë” íýìæ îðñîí áàéíà.
4. 2002 îíû Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîëä õóóëèéí 161.3 äàõü
õýñãèéã “…õýðãèéã á¿õýëä íü õÿíàíà” ãýæ òàéëáàðëàñàí áîëîâ÷ 2007
îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð 161.3-ä “äàâæ çààëäàõ
æóðìààð ãîìäîë ãàðãààã¿é ýòãýýä õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ
ýðõã¿é” ãýæ áàéãàà íü òàéëáàðòàéãàà îãò õîëáîîã¿é áºãººä çºð÷èëäºæ
áàéíà. Ìºí 161.5 ãýõ ç¿éë çààëò áàéõã¿é áàéíà.
5. 2002 îíû Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîëä 173 äóãààð ç¿éëèéí
173.1-ä õóóëèéí 173.1 äýõ çààëòûí “õÿíàëòûí æóðìààð ãàðãàñàí
ãîìäëûã óã õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí
ø¿¿õ õ¿ëýýæ àâíà” 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóóëèàð
173.1.õÿíàëòûí æóðìààð ãàðãàñàí ãîìäëûã óã õýðãèéã àíõàí øàòíû
æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õ õ¿ëýýæ àâàõ áºãººä ýíý õóóëèéí
163.1-ä çààñàí àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý. Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä,
òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ ãîìäëûí òàëààð òàéëáàðàà
ãàðãàõ ýðõòýé. Òàéëáàð áîëîí õóóëü õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéíà.
6. 2002 îíû Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîëä 176 äóãààð ç¿éëèéí
176.6-ä òàéëáàð õèéñýí áîëîâ÷ ýíý ç¿éë çààëò èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä áàéõã¿é áîëíî.
Õèéäýë
Õóóëüä çààñàí õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëò íü ò¿¿íèéã çºð÷èãñäºä
õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð òîäîðõîé òóñãàñàí ýñýõ:
¹ Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü
188.4.Ã¿éöýòãýõ õóóäñûã Ñàíàë: ÿìàð õóóëèàð, ÿìàð õàðèóöëàãà
1. ¿ðýãä¿¿ëñýí ýòãýýäýä õóóëüä õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé
çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý. áîëãîõ.
Ä¿ãíýëò
Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íü õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ

çàéëøã¿é øààðäëàãûã áèé áîëãîæ áàéõ áºãººä òýðõ¿¿ õºãæëèéí
÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëæ øèíýýð õóóëü áàòëàãäàí ãàðñààð áàéíà.
Øèíýýð õóóëü áàòëàãäàí ãàðñíààð ÈÕØÕØÒÕ-èéí òîäîðõîé õýñýã,
á¿ëã¿¿ä íü õ¿÷èíã¿é áîëñîí áîë õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò
íü õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãëýõ, õóóëèéí äàâõàðäàë áîëîí ñàëàà
óòãûã àðèëãàõàä ÷èãëýñýí. ÈÕØÕØÒÕ-ä 2004 îíîîñ õîéø îðñîí
íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýãëýæ áóé ïðàêòèêèéã
ñóäëàí ¿çýõýä íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèëò õàíãàëòòàé
áàéãàà ÷ çàðèì ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èä àëáàí ¿¿ðýãòýý õàéíãà õàíäàæ
ïðîöåññ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷èõ ÿâäàë ãàðñààð áàéãàà òàëààð
äýýð äóðüäñàí. Õóóëüä îðóóëñàí øèíýëýã çîõèöóóëàëò òóõàéëáàë,
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé çîõèöóóëàëò
íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë áîëîí çàðèì ç¿éë,
çààëò íü ÈÕØÕØÒÕ-èéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé çºð÷èëäñºí ç¿éë¿¿ä
áàéñààð áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ÈÕØÕØÒÕ-èéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ
õýðýãëýõýä õóóëüä çààñàí õàðèóöàã÷èéí õàðèó òàéëáàð ºãºõ õóãàöàà,
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöàà áóþó àíõàí øàòíû
ø¿¿õ õýðãèéã øèéäâýðëýõã¿é îëîí ñàð, æèë áîëîõ òîõèîëäîë ãàð÷
áàéíà. Æèøýý íü: Óëñûí äýýä ø¿¿õ äàõèí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð õýðãèéã
áóöààñíààñ õîéø (2006.12.26) õàðèóöàã÷èéí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷
æèðýìñíèé àìðàëò àâñàí ãýñýí øàëòãààíààð 2 óäàà, øèíæýý÷èéí
ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõààð 1 óäàà, Õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ ãàðãàñàí
õ¿ñýëòèéã õ¿íäýòãýí ¿çýæ øàëòãààíòàé ãýæ ¿çâýë ø¿¿õ õóðàëäààíûã
õîéøëóóëæ áîëíî44 ãýñýí çààëòûã áàðèìòàëæ 2 óäàà, íèéò ø¿¿õ
õóðàëäààíûã 5 óäàà õîéøëóóëæ 2008.10.15-íûã õ¿ðòýë íèéò 1 æèë
10 ñàð45 õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöààã íîöòîé
çºð÷ñºí òîõèîëäëóóä áàéíà. Ìºí õýðãèéí îðîëöîã÷äèéí ýðõ, ¿¿ðýã,
õ¿ñýëò õàíãàõ àñóóäàë, õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãàà
çýðýã õýä õýäýí ç¿éëèéã çîõèöóóëñàí õàðèëöàà íü õóóëü õýðýãëýõýä
áýðõøýýëòýé áàéãàà íü àíõàí øàòíû ø¿¿õ¿¿äýä íèéòëýã áàéíà. Ìºí
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ 60 õîíîãèéí õóãàöààã ìàðãààíû òºðëººð íü
àíãèëæ ººð ººð òîãòîîõ íü õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé.
44
45
Нийслэлийн шүүхийн архивын магадлалтай танилцсан тэмдэглэл. 2010.10.29
Çàðèì ýýäðýýòýé õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä 60 õîíîãèéí õóãàöàà
õàíãàëòã¿é áàéäãèéí óëìààñ ò¿äãýëç¿¿ëýõ áîëîí çàðèì ¿åä ø¿¿õèéí
øèéäâýð õóóëü ¸ñíû ¿íäýñëýëòýé áàéõ çàð÷èì àëäàãäàõàä õ¿ðãýäýã.
Ìºí ø¿¿õèéí à÷ààëàë èõ áàéäàã íü õýðýã, ìàðãààíûã áîäèòîé õÿíàí
øèéäâýðëýõýä øóóä íºëººëæ áàéãàà áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä
ø¿¿ã÷èä ãàðãàñàí øèéäâýðýý õàðàõàä àëäàà, äóòàãäàëòàé ç¿éë áàéäàã
áàéíà. Ýíý íü íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõýýñ ýõýëäýã. Õóóëüä çààñíààð
ø¿¿õ õóðàëäààí õîéøëóóëàõ òîõèîëäîë õî¸ð ç¿éëä òóñãàñàí áàéäàã
áîë ïðàêòèêò ¿¿íýýñ ãàäíà ìàø îëîí øàëòãààíààð õîéøëóóëæ
áàéíà. ¯¿íèé èõýíõ íü õýðãèéí îðîëöîã÷äèéí õ¿ñýëòèéã õàíãàõòàé
õîëáîîòîé ¿¿ñ÷ áàéãàà ÷ çàðèì íü îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõàä
÷èãëýãäýæ áàéíà. ßëàíãóÿà ÈÕØÕØÒÕ-èéí òóëãóóð çàð÷èì áîëîõ
ìýòãýëöýõ çàð÷èì, òýãø áàéõ çàð÷ìûã õàíãàõûí òóëä õýðãèéí
îðîëöîã÷äûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õóóëüä íýìýëò
îðóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãàà íü ñóäàëãààíû ÿâöàä õàðàãäàæ
áàéëàà. Ìºí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ºìãººëºã÷äèéí
¿¿ðýã, îðîëöîî ìàø ÷óõàë áàéäàã. Ãýòýë ºìãººëºã÷èä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýý
áóðóó çºâëºãºº ºãºõ, ñàíààòàéãààð ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ,
ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åýð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é ç¿éë ÿðèõ ãýõ ìýòýýð
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áàéãàà
íü ýëáýã. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä èõýíõ òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éí óëìààñ àíõàí øàòíû ø¿¿õ¿¿ä õóóëü õýðýãëýõýä
áýðõøýýëòýé áàéäàëä õ¿ðãýäýã áºãººä ýíý áàéäàë íü íýõýìæëýã÷ òàëûí
çºð÷èãäñºí ýðõ ñýðãýýõ, õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõýä ñºðãººð íºëººëæ
óëìààð òýäíèé ø¿¿õýä èòãýõ èòãýëèéã áóóðóóëæ áàéíà.
Òóñ õóóëèéí äàâõàðäàë, çºð÷èë, õèéäëèéã ñóäàëæ ¿çýõýä Óëñûí
äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîë “òóõàéí õóóëèéí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòûã
òàéëáàðëàæ áàéñàí ýñýõ, ýíýõ¿¿ òàéëáàð íü ò¿¿íèé çºð÷ëèéã àðèëãàõàä
÷èãëýãäñýí ýñýõ” ãýõ õýñýãò Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òàéëáàð íü
õóóëèéí çàðèì ç¿éë çààëòòàé çºð÷èëäñºí. Æèøýýëáýë: 2002 îíû Óëñûí
Äýýä Ø¿¿õèéí òîãòîîëä 176 äóãààð ç¿éëèéí 176.6-ä òàéëáàð õèéñýí
áîëîâ÷ ýíý ç¿éë çààëò Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé
õóóëüä áàéõã¿é áàéãàà íü õóóëü, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð õî¸ð
çºð÷èëäºæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Òèéìýýñ öààøèä äýýðõ çºð÷ëèéã
áàãàñãàõûí òóëä õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí òîõèîëäîä
Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí òàéëáàð óã ç¿éë çààëòòàé çºð÷èëäºõã¿é áàéõ,
çºð÷èëäñºí òîõèîëäîëä Óëñûí Äýýä Ø¿¿õýýñ òàéëáàðëàñàí òàéëáàðûã
õ¿÷èíã¿é áîëãîæ çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé.
Ñàíàë
1. ÈÕØÕØÒÕ-èéí 100 äóãààð ç¿éëèéí 100.3-ò “ ... øàëòãààíã¿éãýýð

ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿é áîë ... ” ãýæ çààñàí. Õàðèí øàëòãààíòàé áîë
õýðõýõ òàëààð çîõèöóóëàëò áàéõã¿é. Øàëòãààíòàé áàéñàí ÷ ÿëãààã¿é
100.3-ò çààñíààð ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëäàã. Òèéìýýñ õ¿íäýòãýí
¿çýõ øàëòãààíòàé áîë õýðýã ìàðãààíûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð
õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ.
2. Õóóëèéí 74.1-ò çààñíààð íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
ãýäãèéã õàðèóöàã÷ áè÷ãýýð ìýäýãäñýí òîõèîëäîëä õýðãèéã
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýäýã. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûã
72.2-òîé õîëáîí Õàðèóöàã÷ õàðèó òàéëáàðàà 14 õîíîãèéí õóãàöààíä
áè÷ãýýð ãàðãàæ ºãººã¿é òîõèîëäîëä õýðãèéã øóóä õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýäýã áàéõ.
3. Ø¿¿õ õóðàëäààíû äýã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä òîðãóóëü íîãäóóëæ
áîëîõ çîõèöóóëàëò áàéäàã. Õàðèí õýðãèéí îðîëöîã÷ ø¿¿õýä èðýõã¿é
áàéãàà òîõèîëäîëä ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é. Òèéìýýñ ÈÕØÕØÒÕ-ä “Õýðãèéí îðîëöîã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ
øàëòãààíã¿éãýýð ø¿¿õýä õ¿ðýëöýí èðýõýýñ ñàíààòàé çàéëñõèéñýí
òîõèîëäîëä Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä çààñíààð øèéòãýë
íîãäóóëæ, õîëáîãäîõ çàðäëûã ãàðãóóëíà” ãýæ èø òàòàæ õóóëü÷ëàõ
øààðäëàãàòàé. Óëìààð ø¿¿õýä õ¿ðýëöýí èðýõ øààðäëàãàòàé õýðãèéí
îðîëöîã÷ õ¿ðýëöýí èðýõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä øèíýýð çàõèðãààíû
õýðýã ¿¿ñãýõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõ
áîëîìæòîé.
4. 73 äóãààð ç¿éëèéí 73.1-ä “¯íäñýí íýõýìæëýëòýé õàìò
øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä õàðèóöàã÷ ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé.
Ñºðºã íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ õóðàëäààí çàðëàõààñ ºìíº ãàðãàíà. Ò¿¿íýýñ
õîéø ãàðãàñàí ñºðºã íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâàõã¿é” ãýæ õóóëüä
íýìýëò îðóóëàõ áîëîìæòîé. Èíãýñíýýð õóðàëäààí õîéøëóóëàõ ñàíàà
çîðèëãîîð ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ áîëîìæã¿é
áîëíî.
5. 29 ä¿ãýýð ç¿éë “ ... ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ø¿¿õ õóðàëäààíààñ (ø¿¿ã÷
ø¿¿õ õóðàëäààí õýëýëö¿¿ëýõ çàõèðàìæ ãàðãàõààñ) ºìíº óã õýðãèéã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áîëíî” ãýæ ººð÷ëºõ.
Èíãýñíýýð ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä îðîëöîæ õýðãèéí
ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà äýýðõ øàëòãààíààð ø¿¿õ
õóðàëäààíû ¿åýð îðæ õóðàë õîéøëóóëäàã áàéäàë çîãñîíî.
6. 188 äóãààð ç¿éëä “ã¿éöýòãýõ õóóäñûã ¿ðýãä¿¿ëñýí òîõèîëäîëä
...., äàõèí ã¿éöýòãýõ õóóäàñ îëãîæ áîëíî” ãýñíèé ¿ðýãä¿¿ëñýí ãýäãèéã
õýðõýí îéëãîæ õýðýãëýõ ¿ðýãä¿¿ëñýíèéã õýí íîòëîõ íü òîäîðõîé
áóñ áàéíà. Òèéìýýñ Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ àëáàí ¸ñíû òàéëáàð ãàðãàõ
øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü àíõàí øàòíû ø¿¿õ¿¿äýä ã¿éöýòãýõ õóóäàñ
¿ðýãä¿¿ëñýí ó÷èð äàõèí øèéäâýðëýæ ºãíº ¿¿ ãýñýí õ¿ñýëò òîãòìîë
ãàðàõ áîëñîí.
7. Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ¿¿ðãèéã ñàéæðóóëàõ, Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä
õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð òîäîðõîé çààëò øààðäëàãàòàé. Çààâàë
çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàã¿é
ÈÕØÕØÒÕ-ä äýýðõ çîõèöóóëàëòûã íýìýõ.
¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ 34.1.11.
Ä¯ÃÝÝÐ Ç¯ÉË ÁÎËÎÍ ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ
ÇÀÀËÒÓÓÄÛÍ ÕÝÐÝÃËÝÝ
ÕÇ¯Õ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷,

õóóëü ç¿éí äîêòîð Á.Òýì¿¿ëýí
I. Ïðàêòèêò òîõèîëäîë
¯íýò öààñ àðèëæààëàõòàé õîëáîãäîí ïðàêòèêò ãàð÷ áóé ìàðãààí

íü èõýâ÷ëýí ¿íýò öààñ ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð, ¿íýò öààñ
ºì÷ëºã÷èä ìýäýãäýëã¿éãýýð ¿íýò öààñûã íü áèðæýýð äàìæóóëàí áóñäàä
àðèëæñàí òîõèîëäëóóä áàéíà. ¯¿íòýé õîëáîîòîé ¿¿ñ÷ áóé ìàðãààíûã
íýã òàëààñ, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11. ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíû äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî, íºãºº òàëààñ ø¿¿õ
ººðñäèéí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä òóñ òóñàä íü øèéäâýðëýæ áàéíà.
Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü õîëáîãäîõ õóóëèóäàä õóóëü÷ëàãäñàí, ººðñäºä
íü îëãîñîí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áóé áîëîâ÷,
ýíý íü ýðãýýä ººð õîîðîíäîî çºð÷èëäºõ, óÿëäàà õîëáîîã¿é áàéõ, íýã
øèéäâýð íü íºãºº øèéäâýðèéã ¿ã¿éñãýõ çýðýã ¿çýãäýë àæèãëàãäàæ
áàéíà.
¯¿íèéã òîäðóóëáàë, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî íü “
... õºðºíãº îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çºð÷èëòýé ãýæ
¿çñýí áóþó àðèëæààíä îðîëöîã÷ àëü íýã òàëûí õ¿ñýëòèéã ¿íäýñòýé ãýæ
¿çâýë òóõàéí ¿íýò öààñíû àðèëæààã ò¿ð çîãñîîí øàëãàõ, çºð÷èëòýé
íü íîòëîãäâîë ò¿¿íèé àðèëæààíû õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ” ýðõòýé
áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõèéí äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ
õóâüöàà ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õóâüöààã íü àðèëæñàí
õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöîæ, õóâüöààã àíõíû ºì÷ëºã÷èä
áóöààí îëãîõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. Ãýòýë, íºãºº òàëààñ,
õóâüöààã õóäàëäàæ àâñàí ýòãýýä¿¿ä Èðãýíèé õóóëèéí 114.1. ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíû äàãóó õóâüöààã ºì÷ëºõ ýðõ øóäàðãààð îëæ àâñàí ãýõ
¿íäýñëýëýýð äýýð äóðüäñàí øèéäâýðèéã ýñýðã¿¿öýí, ø¿¿õýä õàíäàõàä,
ø¿¿õ øèéäâýðèéã íü õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áàéõ æèøýýòýé.
Ýäãýýð æèøýýíýýñ ä¿ãíýõýä, òóñ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ øèéäâýð
ãàðãàõ áîëñîí õóóëèéí ¿íäýñëýë¿¿äèéã áóþó õîëáîãäîõ õýì
õýìæýýí¿¿äèéí õýðýãëýýíèé òóõàé àñóóäàë ç¿é ¸ñîîð ¿¿ñ÷ áàéíà.
Ó÷èð íü, àëèâàà õýì õýìæýýã òîäîðõîé õàðèëöààã çîõèöóóëàõûí
òóëä õýì õýìæýýã õýðýãëýõ àðãà÷ëàëûí òóñëàìæòàéãààð àâ÷ õýðýãëýõ
109
øààðäëàãàòàé áàéäàã. Äýýð äóðüäñàí ìàðãààíòàé áóþó çºð÷èëòýé
àñóóäàë íü ìàãàäã¿é, õýì õýìæýýíèé õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé ¿¿ññýí
áàéæ áîëîõ þì. Ýíý àñóóäëûã òîäðóóëàõûí òóëä äîîðõè õýñã¿¿äýä
õîëáîãäîõ õýì õýìæýýã õýðýãëýõ òóõàé àñóóäëûã òîäðóóëàõ îðîëäëîãî
õèéãäñýí.
II. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëèéí
õýðýãëýý
Äýýð äóðüäñàí÷ëàí, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí

34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî íü “
... õºðºíãº îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çºð÷èëòýé ãýæ
¿çñýí áóþó àðèëæààíä îðîëöîã÷ àëü íýã òàëûí õ¿ñýëòèéã ¿íäýñòýé ãýæ
¿çâýë òóõàéí ¿íýò öààñíû àðèëæààã ò¿ð çîãñîîí øàëãàõ, çºð÷èëòýé
íü íîòëîãäâîë ò¿¿íèé àðèëæààíû õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ” ýðõòýé
áàéíà. Ïðàêòèêò ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýã àâ÷ õýðýãëýõèéí òóëä õýì
õýìæýýã õýðýãëýõ àðãà÷ëàëààñ òîõèðñîí àðãûã ñîíãîæ õýðýãëýõ íü
îíîâ÷òîé. Ýäãýýðýýñ íýí òýðã¿¿íä õýì õýìæýýã õýðýãëýõäýý òóõàéí
õýì õýìæýýã çîðèëãûíõ íü äàãóó òàéëáàð õèéí àâ÷ õýðýãëýõ íü çºâ
àðãà÷ëàë áîëîõ áîëîâ óó. Óëìààð ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýã õýðýãëýõèéí
òóëä þóíû ºìíº ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11.
ä¿ãýýð ç¿éëèéí çîõèöóóëàëòûí çîðèëãûã òîäðóóëàõ íü ç¿éòýé þì.
Õýì õýìæýýíèé çîðèëãûã òîäðóóëáàë, ýíý íü õºðºíãº îðóóëàã÷èéí
àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí áîëîõ íü õýì õýìæýýíèé
¿ãèéí óòãààñ òîäîðõîé áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð äàðààõè
àñóóäàë òàâèãäàíà:
à) Òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áóé õºðºíãº îðóóëàã÷ ÿìàð àøèã
ñîíèðõîëòîé áàéõ âý?;
á) Ò¿¿í÷ëýí, õºðºíãº îðóóëàã÷èéí àøèã ñîíèðõëîîñ ÿìàð àøèã
ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä òóõàéí õýì õýìæýý ÷èãëýãäñýí áîëîõ áóþó
õýì õýìæýýãýýð õàìãààëàãäàæ áóé àøèã ñîíèðõëûã òîäîðõîéëîõ
øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ èðíý.
¯íýò öààñ õóäàëäàí àâ÷ áóé õºðºíãº îðóóëàã÷ ¿íýò öààñíû

àðèëæàà íü õóóëü çºð÷èæ õèéãäñýí òîõèîëäîëä îëîí ÿíçûí àøèã
ñîíèðõîëòîé áàéõ íü ìàðãààíã¿é. Ýäãýýðèéã á¿ãäèéã íü ýíýõ¿¿
ºã¿¿ëëëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëæ, òîëèëóóëàõ áîëîìæã¿é. Õàðèí
ýíý àñóóäëûã ïðàêòèêò ãàðñàí òîõèîëäëóóäòàé õîëáîæ ¿çâýë, ¿íýò
öààñíû àðèëæààíä îðîëöîí, ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâñàí õºðºíãº
îðóóëàã÷ èõýíõ òîõèîëäîëä õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëæ, ¿íýò
öààñûã ýðã¿¿ëýí àíõíû ºì÷ëºã÷èä ºãºõ àøèã ñîíèðõîëã¿é áàéäàã
áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä äýýð äóðüäñàí õýì õýìæýýã õýðýãëýí, õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é
2011] ¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 111
áîëãîõ íü ýðãýýä õºðºíãº îðóóëàã÷èéí ç¿ãýýñ àøèã ñîíèðõëûã íü
õàìãààëñàí áèø, õàðèí ¿ë õàéõàðñàí ãýõ ø¿¿ìæëýë ãàðãàõ ¿íäýñëýë
áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Ýñðýã òàëààñ íü ä¿ãíýâýë, õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã
çºð÷èæ õèéãäñýí õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é ãýæ òîîöîõ íü ¿íäýñëýëòýé þì.
Ãýâ÷, äàõèí äóðüäàõàä, äýýðõè õýì õýìæýý íü õºðºíãº îðóóëàã÷èéí
àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí, àøèã ñîíèðõëûã íü õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ
õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áîëîõ òóõàé çîõèöóóëñàí áºãººä ¿¿íýýñ
ãàäíà, Èðãýíèé õóóëèéí 114.1. ä¿ãýýð ç¿éëòýé õîëáîâîë, ºì÷ëºã÷
áóñ ýòãýýäýýñ õóâüöààã íü àðèëæààíû æóðìààð õóäàëäàí àâààä,
ºì÷ëºã÷ áóé ãýäãèéã ìýäýõã¿é, ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí áîë õºðºíãº
îðóóëàã÷èéã øóäàðãààð õóâüöààã îëæ àâñàí ãýæ òîîöîõ ¿íäýñëýë
íü áîëæ áàéãàà. Óëìààð, õýðýâ õºðºíãº îðóóëàã÷ õýëöëèéã õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöóóëóóëàõ ñîíèðõîëã¿é, õóâüöààíû ºì÷ëºã÷ áàéõ
àøèã ñîíèðõîëòîé áàéâàë ýíý íü äýýðõ õýì õýìæýýíèé çîõèöóóëàëòûí
õ¿ðýýíä áàãòàæ áàéíà óó, ººðººð õýëáýë, ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëèéí
34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëýýð õàìãààëàãäàæ áóé àøèã ñîíèðõîë ìºí ¿¿
ãýõ òàëààñ õýì õýìæýýã õýðýãëýæ áóé ñóáúåêò áîäîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà, çºâõºí ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëèéã òàéëáàð õèéí õýðýãëýõýýñ ãàäíà, õîëáîãäîõ
õóóëèóäûí çààëòûã äàâõàð àâ÷ õýðýãëýõ øààðäëàãàòàéã ìàðòàõã¿é
áàéõ íü ç¿éòýé.
Æèøýý íü, äýýð äóðüäñàí÷ëàí, æóðàì, õóóëèéí çààëòûã çºð÷èæ
õèéñýí õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ òóõàé Èðãýíèé
õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäòàé çºð÷èëäºæ áàéíà ãýæ ø¿¿ìæëýë
¿¿ñãýõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý òîõèîëäîëä äàðààõè ç¿éëèéã àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé: íýãä¿ãýýðò, õóóëü çºð÷ñºí õýëöýë áîëãîíûã õó÷èí
òºãºëäºð áóñ ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëã¿é áàéäàã, óòãà àãóóëãààðàà õóóëü
çºð÷ñºí áîë õýëöýë Èðãýíèé õóóëèéí 56.1.1. ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí÷ëàí
õýëöýë àíõ õèéãäñýí ¿åýñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà, õàðèí
çàõèðãààíû øèíæ ÷àíàðòàé æóðàì, ïðîöåññûí øèíæòýé õýì õýìæýýã
çºð÷èõ íü õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýõ ¿íäýñëýë áîëäîãã¿é;
õî¸ðäóãààðò, óòãà àãóóëãààðàà õóóëü çºð÷ñºí õýëöýë íü õèéãäñýí
¿åýñ, àíõíààñàà ë õ¿÷èí òºãºëºäºð áóñ áàéäàã, ¿¿íä çààâàë ÿìàð íýãýí
áàéãóóëëàãà ýñõ¿ë ø¿¿õèéí øèéäâýð øààðäëàãàã¿é; ãóðàâäóãààðò,
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîí õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîæ áîëîõ
õýëöëèéã õîîðîíä íü ÿëãàí ñàëãàæ, òóõàéí òîõèîëäîëä òîõèðñîí, çºâ
çîõèöóóëàëòûã õýðýãëýõ íü ÷óõàë.
Òóõàéëáàë, ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õóâüöààã íü àðèëæààëæ
áóé òîõèîëäîëä ýíý íü Èðãýíèé õóóëèéí 57 äóãààð ç¿éëä õóóëü÷ëàãäñàí
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ õýëöýë áèø, õàðèí çºâõºí ºì÷ëºã÷ ë
ºì÷ëºëèéí ç¿éëýý çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ ýäýëíý ãýõ Èðãýíèé õóóëèéí
çààëòûã óòãà àãóóëãààðàà çºð÷ñºí õýëöýë òóë ¿¿íèéã õ¿÷èí òºãºëäºð
áóñ ãýæ òîîöîõ áèø, õàðèí ýíý õýëöýë íü áóþó àðèëæàà íü ººðºº
àíõíààñàà õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. ¯¿íä ø¿¿õèéí øèéäâýð ýñõ¿ë
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí õîëáîãäîõ øèéäâýð øààðäëàãàã¿é.
Òýãâýë, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11. ä¿ãýýð
ç¿éëèéã ÿàæ çºâ òàéëáàðëàæ õýðýãëýõ âý ãýõ àñóóäàë äàõèí ¿¿ñ÷
áàéíà. Ó÷èð íü, ýíýõ¿¿ ç¿éëèéí çîõèöóóëàëò íü õîëáîãäîõ õóóëèóäûí
çîõèöóóëàëòòàé óÿëäàõã¿é áàéãàà ìýò ä¿ãíýëò äýýð äóðüäñàí ç¿éëýýñ
ãàð÷ èðæ áàéíà ãýõýä õèëñäýõã¿é. ¯¿íä äàðààõè õýñýãò õàðèóëàõûã
îðîëäîå.
III. Òóëãàìäñàí áàéäëààñ ãàðàõ ãàðö
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëèéí

äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî àðèëæààã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
ýðõòýé áàéõ çîõèöóóëàëò íü Èðãýíèé õóóëèéí 57 äóãààð ç¿éëèéí
äàãóó õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöîõ ýðõèéã ø¿¿õ ýäëýõ
òóõàé çîõèöóóëàëòòàé íèéöýõã¿é áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîî àðèëæààã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ ýðõòýé áàéõ óó ãýõ àñóóäëûí
òàëààð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí÷ëàí áèðæèéí ãýæ îíöãîé õýëöýë
áàéõûã çààñàí òóë Ñàí¿¿ãèéí Çîõèöóóëàõ õîðîîíä èéì ýðõ îëãîõ
íü ç¿éòýé ãýæ òàéëáàðëàõ ¿íäýñëýë ãàð÷ áîëíî. Ãýâ÷ íºãºº òàëààñ
¿çâýë, áèðæèéí àðèëæààã õ¿÷èíã¿é ãýæ òîîöñîíû óëìààñ õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ºì÷ëºëä îðñîí õóâüöààã áóöààí ãàðãóóëàõ ¿ð äàãàâàð
áèé áîëîõ áºãººä ýíý íü ºì÷ëºõ ýðõèéã õºíäºõòýé õîëáîîòîé àñóóäàë
òóë çàéëøã¿é ø¿¿õèéí îðîëöîî øààðäëàãàòàé áàéõ íü ãàðöààã¿é.
Äîð õàÿæ Èðãýíèé õóóëèéí 114.1. ä¿ãýýð ç¿éëýýð àøèã ñîíèðõëîî
õàìãààëóóëàõ çîðèëãîòîéãîîð õºðºíãº îðóóëàã÷ ø¿¿õýä õàíäàõ íü
ìàðãààíã¿é. Óëìààð, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11.
ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýðýãëýõäýý Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî àðèëæààã
õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ ýðõòýé áàéõûã 100 õóâü øóóä óòãààð íü îéëãîæ
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é þì.
Ãýâ÷ íýãýíò õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëüä èéì çààëò îðñîí
áàéãàà òóë ¿¿íèéã äàðààõè áàéäëààð òàéëáàðëàæ, õýðýãëýõ áîëîìæòîé
áàéõ áîëîâ óó.
Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä õýëöýë äýõ õèéñâýðëýëèéí
çàð÷èì òóñãàãäñàí ýñýõ òóõàé àñóóäëààð íýãäñýí íýã îéëãîëòîä ø¿¿õ
áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí õóóëü÷èä õ¿ðýýã¿é áîëîâ÷ ýíý òîõèîëäîëä
ýíýõ¿¿ çàð÷ìûã õýðýãëýõ íü îíîâ÷òîé øèéäýë áàéæ áîëçîøã¿é.
Òîäðóóëáàë, ºì÷ëºã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð ¿íýò öààñûã àðèëæààëñàí
òîõèîëäîëä àðèëæàà íü àíõíààñàà, õèéãäñýí ¿åýñ ýõëýí õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñ áàéíà. Ýíý òóõàé ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëèéí 34.1.11.
ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ àðèëæàà
õ¿÷èíã¿é òóõàé çàðëàæ, ìýäýãäýõ, õàðèí ¿íýò öààñíû ºì÷ëºõ ýðõ
íü õºðºíãº îðóóëàã÷èä øèëæñýí òîõèîëäîëä ºì÷ëºõ ýðõ øèëæ¿¿ëýõ
õýëöëèéí òàëààð õºðºíãº îðóóëàã÷ ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áàéõ íü
îíîâ÷òîé áîëîâ óó. Ýíý òîõèîëäîëä àðèëæàà õ¿÷èíã¿é áàéõ áîëîâ÷,
õèéñâýðëýëèéí çàð÷ìûí äàãóó õóâüöààíû ºì÷ëºõ ýðõ øèëæ¿¿ëýõ
õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áºãººä Èðãýíèé õóóëèéí 114.1. ä¿ãýýð ç¿éëèéã
õýðýãëýõ çàì íü ÿìàãò íýýëòòýé áàéíà. Íýãýíò àëèâàà õýëöëèéã õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñàä òîîöîõ ýðõ íü çºâõºí ø¿¿õýä õàäãàëàãäàõ òóë, ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 34.1.11. ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýëöëèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ áóñ, õàðèí õóóëü çºð÷èæ õèéñýí õýëöëèéí õóâüä
àðèëæàà õóóëü áóñ þì ãýäãèéã çàðëàõ ãýõ óòãààð òàéëáàðëàí, õàðèí
ºì÷ëºõ ýðõèéã õºíäºõ àñóóäëûã ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áàéõ áàéäëààð
òàéëáàðëàõ íü Èðãýíèé õóóëèéí õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëòóóäòàé
íèéöíý. Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä çºâõºí ø¿¿õ ë òîîöäîã áºãººä
ø¿¿õýýñ õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöñîí øèéäâýð ãàðòàë
õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàã îíöëîãòîé.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýõ ¿éë àæèëëàãàà
õýðýãæèæ áàéãàà ýíý ¿åä äýýð äóðüäñàí ç¿éë¿¿ä õóóëèéí øèíý òºñºëä
çºâººð òóñãàãäàíà ãýæ íàéäàæ áàéíà.
ÕÀÐÀÀÒ ÁÓÑ, ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÁÀÉÄËÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ
ÕÀÐÈÓÖËÀÃÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ, ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäàë íü

ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààãàà øóäàðãà ÿâóóëàõ
¿íäñýí áàòàëãàà ìºí.
Ø¿¿õèéí øèíýòãýë, ò¿¿íèéã

ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ íü
òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ ¿éë ÿâö ìºí
áºãººä øèíýòãýë íýã æèë, ýñõ¿ë àðâààä
æèë, òîäîðõîé õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëæ
“çîãñäîã”, “ñààðìàãæäàã” ¿éë ÿâäàë
áèø þì.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ø¿¿õèéí
øèíýòãýë, ò¿¿íèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ø¿¿õèéí
Òàìãûí õýëòñèéí äàðãà íü õýí á¿õíèé àíõààðàëä áàéíà.
Ñ.ªìèðáåê Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í, õóóëü
òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãà,
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë çýðýã òºðèéí
áîäëîãûã òîäîðõîéëäîã, õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä øàò äàðààëñàí, òîäîðõîé àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëæ, çºâëºã÷, ñóäëàà÷, ýðäýìòäèéí çºâëºãºº, ñóäàëãàà, ñàíàë,
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýã, õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íäñýí
äýýð ø¿¿õèéí øèíýòãýë óëàì ã¿íçãèéð÷, øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
ñàíàë ñàíàà÷èëãûã àæèë õýðýã áîëãîæ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ àæèë á¿õ øàòíû
ø¿¿õèéí õýìæýýíä õèéãäýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí, øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áàòàëñíààð

ò¿¿íèé ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí
ýõëýë òàâèãäàæ, ýöýã õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã
íèéö¿¿ëýõýä òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãëýãäýæ áàéíà.
Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ, ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûã (öààøèä

“õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäàë” ãýõ) õàíãàõ áàòàëãàà, òîãòîëöîîíû ýðõ
ç¿éí ¿íäýñëýëèéã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí
2, Àðâàí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 14, Äº÷èí äîëäóãààð ç¿éëèéí 1, Äº÷èí
åñä¿ãýýð ç¿éë, Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 3.2-ò òóñ
òóñ çààñàí áàéäàã. Òýãâýë ìàíàéä õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã
õàìãààëàõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî áàéíà óó?

Банглорын шүүхийн шүүгчийн ёс зүйн зарчим.
114
Ø¿¿õèéí øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëñîí ýðõ ç¿éí
áàðèìò áè÷ã¿¿ä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººñ ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí
òºñë¿¿ä, ñóäëàà÷, ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû àæèëä:
• õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
óëñ òºðèéí áàòàëãàà;
• ø¿¿õèéí äîòîîä àðä÷èëàë;
• ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë;
• Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí ñòàòóñ, ÷èã ¿¿ðýã;
• Ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíû õàðààò áóñ áàéäëûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ;
• ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí äàðõëàà, áàòàëãàà, ø¿¿ã÷èéí
àëáàíû õàðààò áóñ áàéäàë;
• ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí “ñóóðü õàðààò áóñ áàéäàë”;
• ø¿¿õèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã äîðäóóëàõã¿é áàéõ áàòàëãàà;
• ø¿¿õèéí áèå äààñàí çàõèðãàà;
• ø¿¿ã÷äèéí áàéãóóëëàãà (íèéãýìëýã);
• ø¿¿õ äîòîðõ ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë, ø¿¿ã÷èéí õóâèéí
õàðààò áóñ áàéäàë;
• ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é, ò¿¿íèé õÿíàëòûí èíñòèòóò, õàðèóöëàãà çýðýã
àñóóäëààð øèíýëýã çîõèöóóëàëòóóäûã òóñãàæ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
ºíººãèéí áàéäàëä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, íýëýýí äýëãýðýíã¿é
àâ÷ ¿çñýí ó÷èð ýíýõ¿¿ èëãýëèéí õ¿ðýýíä õàðààò áóñ, áèå äààñàí
áàéäëûã õàìàãààëàõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîíû òàëààð áè÷èõèéã
çîðèëîî.
Ó÷èð íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð õàðààò áóñ, áèå äààñàí

áàéäàëä õàëäàõ “íºëººëëèéã” õÿçãààðëàñààð áàéõàä ýíý òàëààð
îðãàíèê õóóëèóäàä íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëààã¿é, ìºí õàðààò áóñ, áèå
äààñàí áàéäëûã õàíãàõààñ ãàäíà õàìãààëàõûã Ø¿¿õèéí Åðºíõèé
çºâëºëä ¿¿ðýã áîëãîñîîð áàéõàä Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí
çîõèöóóëààã¿é áàéíà. Åðºíõèé çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã ãàãöõ¿¿
ìàòåðèàëëàã õàíãàìæ õèéõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ø¿¿õèéí çàõèðãàà,
õ¿íèé íººö, òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷, çîõèîí
áàéãóóëàã÷ áàéãóóëëàãà ãýæ îéëãîõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé ìýò.

Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäàë íü äàðààõü ýëåìåíò¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
¯¿íä:
1. Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò õàðèëöàí õÿíàëòòàé,
òýíöâýðòýé áàéæ ë ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûí ñóóðü íºõöºë
á¿ðýëäýíý;
2. Ø¿¿ã÷èéí õóâèéí áîëîí àëáàíû õàðààò áóñ áàéäàë;
3. ¯íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäàëä
õàëäàõ íºëººëëèéã õîðèãëîõ;
4. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ áàòàëãàà;

Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурлын ба Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон
нийтийн бусад байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах
үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй.
5. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ òîãòîëöîî çýðýã
áîëíî.
Äýýðõ íºõöºë¿¿äýýñ ñ¿¿ëèéí 2 íºõöºëèéí òàëààð ýíä äýëãýðýíã¿é

àâ÷ ¿çüå.
¯íäñýí õóóëü áîëîí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîéëñîí
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã:
1. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã;
2. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýã ãýæ 2
àíãèëæ áîëíî.
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí “õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã

õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã” ãýæ Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 62 äóãààð ç¿éëä
çààñàí á¿ðýí ýðõèéíõýý äàãóó ø¿¿ã÷, ø¿¿õ ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã
õýâèéí, òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ íºõöºë, áîëîìæîîð õàíãàõ, ø¿¿õèéí
òºñºâ, ñàíõ¿¿, õ¿íèé íººö, äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, óäèðäëàãûã
îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã “íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàòàëãààã”,
“õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýã” ãýæ õàðààò
áóñ, áèå äààñàí áàéäàëä õàëäàõ íºëººëëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
“íºëººëºë”-èéã øàëãàæ òîãòîîõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ,
ýñõ¿ë õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ
çýðýã “ýðõ ç¿éí áàòàëãààã” îéëãîíî ãýæ òîäîðõîéëæ áàéíà.
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë “õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ
¯íäñýí õóóëèéí ¿íäýñëýëèéã Äº÷èí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí 4-ò “Ø¿¿õèéí
åðºíõèé çºâëºë ... ýðõ àøãèéã íü õàìãààëàõ ... ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëíý”,
Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 62 äóãààð ç¿éëèéí 62.1.7-ä “Ø¿¿ã÷,
ø¿¿õèéí áîëîí ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíû ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ...” ãýæ òóñ òóñ õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Äýýðõýýñ ¿çâýë õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéíà ãýäýã íü ø¿¿ã÷,
ø¿¿õèéí íýã òàëààñ ¿¿ðýã áîëîâ÷, íºãºº òàëààñ ýðõ (áîëîìæ) íü þì.
Ø¿¿ã÷, ø¿¿õ õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéõ ýðõýý ýäëýõýýð áóñäààñ
øààðäàæ áîëíî.
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë “õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãýý ÿìàð õýëáýðýýð

õýðýãæ¿¿ëýõ âý?
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë á¿ðýí ýðõýý õóðàëäààíû õýëáýðýýð

õýðýãæ¿¿ëýõýýð Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 63 äóãààð ç¿éëèéí 63.1-
ò çààæýý. ªíãºðñºí õóãàöààíä Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëººñ ýðõëýí
ãàðãàñàí “Ø¿¿õèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãà” ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí
1, 2, 3 äóãààð ýìõòãýëä íèéòëýãäñýí Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí

Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурлын ба Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон
нийтийн бусад байгууллагын албан тушаалтан (шүүгч, Ерөнхий шүүгч), иргэн, төр, түүний
байгууллага хэнээс ч шаардаж болно.
õóðàëäààíààñ ãàðñàí òîãòîîë, Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí äàðãûí
çàõèðàìæ áîëîí Ã¿éöýòãýõ íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí òóøààëóóäàä
øèíæèëãýý õèéæ ¿çâýë ýõíèé ýìõòãýëä íèéòëýãäñýí 35 òîãòîîë,
çàõèðàìæ, òóøààëûí 34 íü “õàíãàõ” ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíèé áàðèìò
áè÷ã¿¿ä, 1 íü “õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíèé áàðèìò áè÷ã¿¿ä
áàéñàí áîë 2 äóãààð ýìõòãýëä íèéòëýãäñýí íèéò 22, 3 äóãààð ýìõòãýëä
íèéòëýãäñýí íèéò 17 ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã á¿ãä “õàíãàõ” ÷èã ¿¿ðãèéí
õ¿ðýýíä ãàðñàí òîãòîîë, çàõèðàìæ, òóøààëóóä áàéíà.
“Ø¿¿õèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãà” ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí 1
ä¿ãýýð ýìõòãýëä íèéòëýãäñýí “õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä 2006
îíû 12 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí 80 äóãààð òîãòîîëûí 1 ä¿ãýýð
õàâñðàëòààð áàòëàãäñàí “Ø¿¿ã÷, àæèëòíû òàëààð õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñëýýð ãàðñàí ìýäýý, íèéòëýëèéã á¿ðòãýõ, òàíèëöóóëàõ, õàðèó
ºãºõ æóðàì” íü ø¿¿õ, ø¿¿ã÷, ø¿¿õèéí àæèëòíóóäûí ýðõ, àøèã
ñîíèðõëûã íü õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéíà. Ýíäýýñ õàìãààëàõ ÷èã
¿¿ðãèéí õ¿ðýýíèé ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîí æóðìóóä öººí
òîîãîîð ãàð÷ áàéãàà íü Åðºíõèé çºâëºëèéí “õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãèéã
íàðèéâ÷ëàí õóóëü÷ëààã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ

÷èã ¿¿ðãýý:
1. “íºëººëëèéí” òàëààðõ õ¿ñýëò, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ;
2. “íºëººëëèéã” øàëãàæ, òîãòîîõ;
3. “íºëººëºë” ìºí ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõ;
4. ººðèéí á¿ðýí ýðõýä õàìààðàõ áîë õ¿ñýëò, ãîìäëûã
øèéäâýðëýõ;
5. õàðèóöëàãà òîîöîõ;
6. ýñõ¿ë ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð
øèëæ¿¿ëýõ ãýñýí õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Ìîíãîë Óëñàä ø¿¿õèéí õàðààò áóñ áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ íü ñýäâýýð

õèéñýí íýãýí òîéì ñóäàëãààíä “Ø¿¿õèéí øèéäâýðò òºðèéí ºíäºð
àëáàí òóøààëòàí, óëñ òºðèéí áîëîí áèçíåñèéí á¿ëýãëýë, õºðºíãº
÷èíýýòýé õ¿ì¿¿ñèéí íºëººëºë óëàì á¿ð õ¿÷èðõýãæèæ, ò¿¿ãýýð
÷ ¿ë áàðàì ø¿¿õ äîòîð ø¿¿ã÷èéí øèéäâýðò íºëººëäºã áîëñîí
òóõàé, “óòàñíû áîëîí óóëçàëòûí ýðõ ç¿é” çýðýã ¸ñ áóñ ç¿éë õóóëèàñ
äýýã¿¿ð ¿éë÷èëäýã áîëñîí òóõàé îëîí íèéò ø¿¿ìæëýí ÿðüæ, òýð íü
ñóäàëãààãààð ìºí íîòëîãäñîí” òóõàé áè÷æýý.
Ïðàêòèêò ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàëä ø¿¿ã÷, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí

Хараат бус, бие даасан байдалд халдах гэсэн “нөлөөлөл”

Нээлттэй нийгэм форум (2010) Мîíãîë Óëñàä ø¿¿õèéí õàðààò áóñ áàéäëàã áýõæ¿¿ëýõ
íü Бодлогын тойм судалгаа, Н.Лүндэндорж (Судалгааны багийн ахлагч, Философийн
доктор (PhD), Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор (JSD), МУИС-ийн тэргүүлэх профессор),
Өнөрбаяр.×, Батсуурь.Ì нар, УБ.
ãèø¿¿í, òºðºë ñàäàíãèéí õ¿íèéã øóóä áîëîí øóóä áóñ àðãà õýëáýðýýð
àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, äàðàìòëàõ, çàíàëõèéëýõ, õýë àìààð äîðîìæëîõ,
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ òàë çàñàõ, ýñõ¿ë ¿éë÷ëýõã¿é áàéõ, õàðààõ,
ø¿¿ã÷èéí èòãýë ¿íýìøëýýð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, ø¿¿ã÷èéí íàéç
íºõºä, òàíèë òàë, àõ, ä¿¿, õàìààòàí, ñàäàíãèéí õ¿íýýð äàìæóóëàí
íºëººëºõèéã îðîëäîõ, àâëèãà, õýýë õàõóóëü, øàí õàðàìæ ºãºõèéã
çàâäàõ, ø¿¿ã÷èéí èðãýíèé õóâüä ýäëýõ ¿íäñýí ýðõèéã õÿçãààðëàõ
çýðãýýð íºëººëºõ “íºëººëºë” íèéãýìä áàéñààð áàéãààã ¿ã¿éñãýæ
áîëîõã¿é. Ýíý àñóóäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, íèéãìèéí ýíýõ¿¿ ñºðºã,
ýð¿¿ë áóñ ¿çýãäëèéí ýñðýã õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ
õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä
áàéíà.
Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã áîäèò óòãààð íü áèé áîëãîõûí

òóëä ò¿¿íèéã õàìãààëàõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ýðõ ç¿éí õýëáýðò
îðóóëàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:
1. ¯íäñýí õóóëèéí Äº÷èí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí
äàãóó Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí “õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã
õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîé áîëãîæ, õóóëü÷ëàõ;
2. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººñ ñàíàà÷èëñàí Ø¿¿õèéí Åðºíõèé
çºâëºëèéí òóõàé õóóëèéí òºñºëä “íºëººëëèéí” òàëààðõ õ¿ñýëò,
ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ, “íºëººëëèéã” øàëãàæ, òîãòîîõ, “íºëººëºë”
ìºí ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ººðèéí á¿ðýí ýðõýä õàìààðàõ áîë
õ¿ñýëò, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ, ýñõ¿ë ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð øèëæ¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòóóäûã
òóñãàõ;
3. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäàëä íºëººëºõ íºëººëëèéí
õýëáýð¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, õ¿ëýýëãýõ ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû10
õàðèóöëàãûã õóóëü÷ëàõ, ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí
òóõàé õóóëèóäàä íýìýëò îðóóëàõ;
4. Õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäàëä íºëººëºõèéã çàâäñàí ë áîë
òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâ÷, ãîìäîë, õ¿ñýëòýý ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä
ãàðãàäàã, ìýäýãääýã áàéõ ø¿¿ã÷, ø¿¿õèéí òàìãûí õýëòñèéí á¿ðýí
ýðõèéã áèé áîëãîõ;
5. Æèøýý íü, Íèéòèéí àëáàíä íèéòèéí áîëîí õóâèéí ñîíèðõëûã
çîõèöóóëàõ, ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëñàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí
òºñëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä “Àëáàí ¿¿ðãýý øóäàðãààð ã¿éöýòãýõýä íºëººëºõ

Шүүх хуралдаан эхлэхээс өмнө шүүгчийн утсанд хэргийн оролцогчоос ая дууны мэндчилгээ
ирсэн тохиолдол гарсан байна.

Эс үйлдэхүй (хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байх, жишээ нь эмч, багш нар).

Ном уншуулсан гэх элс, шороо цацах.

Хараат бус, бие даасан байдалд халдах “нөлөөлөл”.
10
Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол, нөлөөлөл гэмт хэргийн шинжгүй бол
захиргааны хариуцлага хүлээлгэх.
ãýñýí íºõöºë áàéäëûã ìýäýãäýõ ” çîõèöóóëàëòûã îðóóëñàí áàéíà.
11
Èéì çîõèöóóëàëòûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººñ ñàíàà÷èëñàí

Ø¿¿ã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òºñºëä îðóóëàõ ñàíàëòàé
áàéíà.
11
Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн сонирхлыг зохицуулах, сонирхлын зөрчлөөс
урьдчилсан сэргийлэх тухай хуулийн төслийн 9 дүгээр зүйл.
Албан үүргээ шударгаар гүйцэтгэхэд нөлөөлөх гэсэн нөхцөл байдлыг мэдэгдэх
9.1. Албан тушаалтан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нөлөөлсөн аливаа дарамт, шахалт,
зохимжгүй нөлөөллийн талаар өөрийн удирдах албан тушаалтан, эрх бүхий байгууллагад
эсхүл Авлигатай тэмцэх газарт нэн даруй мэдэгдэх үүрэгтэй.
9.2. Албан үүрэгтэй нь холбоотой бэлэг, үйлчилгээ, ашигтай нөхцөл байдлыг санал болгосон
тохиолдолд дараахь арга хэмжээг авна:
9.2.1. саналаас татгалзах;
9.2.2. санал тавьсан этгээдийг тодорхойлох;
9.2.3. тодорхой нөхцөл байдлын улмаас бэлгийг эргүүлэн өгөх боломжгүй бол бэлгийг
хадгалаад энэ тухай өөрийн удирдах албан тушаалтан, эрх бүхий байгууллагад нэн даруй
мэдэгдэх;
9.2.4. боломжтой бол тухайн үйл явдлын гэрчүүдийг тэмдэглэх;
9.2.5. болсон нөхцөл байдлын талаархи мэдэгдлээ боломжит хугацааны дотор
өөрийн удирдах албан тушаалтан, эрх бүхий байгууллагад бичгээр хүргүүлэх;
9.2.6. хариуцлага хүлээхээр зөрчил илэрсэн тохиолдолд асуудлыг хариуцсан эрх
бүхий байгууллага, албан тушаалтанд мэдэгдэх.
ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÇªÐ×ËÈÉÍ ÕÝÐÝÃ Á¯ÐÒÃÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÄ
ÒÀÂÈÕ ÏÐÎÊÓÐÎÐÛÍ ÕßÍÀËÒÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ
1990 îíä ºìíºõ íèéãìèéí òîãòîëöîîã

¿íäñýýð íü õàëæ óëìààð õóóëü ýðõ ç¿éí
øèíý îð÷èí áèé áîëãîõ àæëûí õ¿ðýýíä
ïðîêóðîðûí ¿íäñýí ãîë õÿíàëòóóäûí
íýã áàéñàí “Åðºíõèé õÿíàëò”-ûã ¿ã¿é
õèéñýí áà ýíý õ¿÷èðõýã õýðýãñëèéí
õóâèëáàð ãýæ õýëæ áîëîõ òºðèéí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ
èðãýä, ýðõ ìýäýëòýí, àæ àõóéí íýãæèéí
õóóëü çºð÷ñºí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõýýðã¿é áóðóóòàé ¿éëäýëä
çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ
Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí àæèëëàãààã õîëáîãäîõ õóóëü æóðìûí
ãàçðûí ßë ýäë¿¿ëýõ äàãóó ÿâóóëñàí ýñýõýä ïðîêóðîð õÿíàëò
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
òàâèõ ýðõèéã 1992 îíû ¯íäñýí õóóëüä
õýëòñèéí äàðãà, õóóëü öààçûí
èòãýìæèò çºâëºõ, äîêòîðàíò “...õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò
Ö.Ìºíõáàò òàâèõ” ãýñýí õýëáýðýýð òîìú¸îëîí
òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Çàõèðãààíû
çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä òàâèõ ïðîêóðîðûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã çàðèì òàëààñ íü õàðüöóóëàí ñóäàëæ ¿çâýë äàðààõü
ç¿éëèéã äóðäàæ áîëîõ áàéíà.
1992 îíû ¯íäñýí õóóëü, ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí Ïðîêóðîðûí

áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí äîòîîä àãóóëãà, ìºí ÷àíàð òàëààñ íü
àâ÷ ¿çâýë ïðîêóðîð íü õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, ÿë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò ýð¿¿ãèéí
õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã íýã ìºð õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èã
¿¿ðýã á¿õèé æèëä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà Óëñûí Èõ Õóðàëä ìýäýýëäýã,
¿éë àæèëëàãààãàà òºðèéí íýðèéí ºìíººñ ÿâóóëäàã áèå äààñàí õàðààò
áóñ ñóáüåêò þì. ªºðººð õýëáýë, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü ãýìò
õýðýãòýé òýìöýõ öîãö àæëûí õ¿ðýýíä ýð¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð äàãíàñàí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õóóëèéí ýòãýýä ìºí. Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí
øàëòãààí íºõöºëèéã òîãòîîæ áóðóóòàé ýòãýýäèéã îëæ, ¿éëäñýí
ãýìò õýðãèéã íü õºäºëáºðã¿é áàðèìòààð ø¿¿õèéí ºìíº íîòëîõ íü
ïðîêóðîðûí íýã ¿íäñýí ¿¿ðýã þì.
Ãýòýë Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèä ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é çàõèðãààíû
áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ òºðººñ òóñãàéëàí îëãîñîí
ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, èðãýäèéí õîîðîíäûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ¿¿ññýí çàõèðãààíû çºð÷ëèéí øèíæòýé ãîìäîë,
ìàðãààí íü ýöñèéí ä¿íä ïðîêóðîðûí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãò ¿ë õàìààðàõ áà
õàðèí ø¿¿õèéí øèéäâýðëýõ õýðãèéí õàðúÿàëàëä áàéõ ¸ñòîé àñóóäàë
ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàíàé õóóëü òîãòîîã÷èä òóõàéí ¿åä ýíý ¿íäñýí
çàð÷ìààñàà õàçàéæ õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäèéí (õî¸ð òàëûí àëü íü ÷
120
áàéæ áîëíî) ãýì áóðóóòàé ýñýõèéã ø¿¿õ òîãòîîõîîñ ºìíº ïðîêóðîðò
ýíý “à÷àà”-ã ýðõ ç¿éí á¿ðýí çîõèöóóëàëòã¿é ¿¿ð¿¿ëñýí íü ÿàâ ÷ òºãñ
øèéäýë áèø áîëîõûã îëîí æèëèéí ïðàêòèê õàðóóëæ áàéíà.
Íýãýíò Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëüä “Çàõèðãààíû
çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò”-ûã òóñãàéëàí
çààæ ïðîêóðîð õýðõýí õÿíàëò òàâèõ áîëîí ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéã
òîäîðõîéëñîí òóë õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ óäèðäëàãà
çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýýã Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðîîñ
àâ÷ õîëáîãäîõ çààâàð æóðìûã äàíãààð áóþó áóñàä ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí ãàðãàæ ìºðä¿¿ëæ èðñýí áàéíà. Òóõàéëáàë:
Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä òàâèõ ïðîêóðîðûí
õÿíàëòûí àæèëä õóóëèéí çààëòûã äàãàæ ìºðäºõ àðãà÷èëñàí çààâàð
áîëîí áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýäãýýð ýðõ ç¿éí àêòóóäûí
õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã ñóäëàõàä çàðèì àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë
ãàð÷ áàéíà.
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð 2010 îíä 35 òîîò òóøààë ãàðãàæ ”...

õèéìýë à÷ààëëààñ òàòãàëçàõ, õÿíàëòûí äàâõàðäëûã àðèëãàõ” çîðèëãîîð
3 ¿íäñýí áàéäëààð õÿíàëòûã òîãòîîæ ºãñºí áàéíà. ¯¿íä:
À) Ïðîêóðîð íü ãîìäîë, ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí çàõèðãààíû
çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýëòèéí àæèëëàãàà õóóëüä íèéöñýí ýñýõèéã
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí
õóãàöààíä õÿíàæ øèéäâýðëýõ;
Á) Õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã “çºâõºí” äýýä øàòíû
ïðîêóðîðîîð áàòëóóëñàí óäèðäàìæèéí äàãóó øàëãàõ;
Â) Òºðèéí çàõèðãààíû ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãýìò õýðãèéí
øèíæòýé ýñýõèéã õÿíóóëàõààð èð¿¿ëñýí ìàòåðèàëûã õÿíàõ.
Ýíý òóøààë ãàðñíààð ºìíº ìºðäºæ áàéñàí 2007 îíû 270 òîîò
òóøààëààð áàòàëñàí çààâðûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áàéíà.
Äýýðõ øèíýýð ãàðñàí õÿíàëòûí àæëûã õºíãºð¿¿ëñýí òóøààë

æóðàì íü çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä òàâèõ
õÿíàëòûí àæëûã õàðèóöàæ áàéãàà îëîí ïðîêóðîðûí “ìàãíàé”-ã
òýíèéëãýæ, à÷ààëëûã ýðñ áàãàñãàæ áóé íü ëàâòàé ¿íýí áºãººä ºìíºõ
çààâàðòàé õàðüöóóëàõàä ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðûí õóâüä ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é. Õýðýâ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû ãàðãàñàí
õóóëüä íèéöýýã¿é áóðóó øèéäâýðèéí òàëààð ïðîêóðîðò ãîìäîë õ¿ñýëò
ãàðãàæ õÿíóóëàõ ýðõ ç¿éí ìýäëýã äóòìàã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãà ýíý ýðõýý õàíãàæ ÷àäàõã¿é áîë ÿàõ âý?, äýýä øàòíû
ïðîêóðîð õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã øàëãàõ øààðäëàãàã¿é
ãýæ ¿çýæ óäèðäàìæèéã áàòëàõã¿é áàéâàë äàëä îðøèæ áóé áîäèòîé
çºð÷ëèéã ÿàæ èð¿¿ëýõ âý?, ïðîêóðîð ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð ìàòåðèàë
òàòàæ õÿíàõ øààðäëàãàã¿é çºâõºí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ
ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ýñýõèéã õÿíóóëàõûã õ¿ëýýõ íü õýð çîõèñòîé
âý? çýðýã òóëãàìäñàí àñóóäàë ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä çàõèðãààíû çºð÷ëèéã
õÿíàæ øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ïðîêóðîð îðîëöîæ õÿíàëò òàâèõ
òàëààð åðºíõèé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é, ýíý òàëààð îëîí æèë ÿðüæ,
ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷ õàðàìñàëòàé íü óã õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿é áàéñààð ºíººã õ¿ðñýí þì. Ýðõ ìýäëýýð ò¿ðèé
áàðüæ áóñäûí ýðõèéã çºð÷äºã õ¿íä ñóðòàëò àëáàí òóøààëòíóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä çºâõºí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëüä áàéãàà
çààëòûã ¿íäýñëýæ á¿ðýí õÿíàëò òàâüæ õ¿÷ðýõã¿é áîëñîí íü òîäîðõîé
ýíý ¿åä äýýðõ øèíý æóðàì ãàðñàí íü “¿ñðýëò” áèø õàðèí óõðàëò
áîëñîí áàéíà.
Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààã çºð÷èë ãàðãàã÷
ýòãýýäýä ìºíãºí òîðãóóëü îíîãäóóëàõ, õîëáîãäîõ ýðõèéã õàñàõ ¿éëäëýýð
õÿçãààðëàõ áèø ò¿¿í÷ëýí õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éë áóþó
çºð÷èë ãàðãàõàä àøèãëàñàí òýýâðèéí õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæ,
áàéðûã õóðààõ áîëîí çºð÷èë ãàðãàã÷èéã çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí
ñààòóóëàõ àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áóé ýñýõèéã õÿíàëòûí ãàäíà
ãàðãàæ áîëîõã¿é þì.
Èéìä õóóëüä çààñàí ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã ñóëðóóëàõ áèø õàðèí
÷àíãàòãàõ íü ç¿éòýé ñàíàãäàíà. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëèéí 13.4 äýõ õýñýãò çààñàí óëñûí õèëèéí äýãëýì
çºð÷èã÷èéí õóâèéí áàéäëûã íîòëîõ áàðèìò áè÷èãã¿é òîõèîëäîëä
ïðîêóðîðûí çºâøººðºëòýé 10 õîíîã õ¿ðòýë õóãàöààíä ñààòóóëæ áîëîõ
òóõàé àìüäðàëä õýðýãæäýãã¿é õýëáýðèéí òºäèé çààëòûã öààøèä õýðõýõ
âý?, õ¿÷èíã¿é áîëñîí 2007 îíû 270 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí çààâàðò
ïðîêóðîðûí çºâøººðëèéã áàòëàìæëàõ áàéäëààð çîõèöóóëæ áàéñàí
áîë îäîî ÿàõ âý? ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. Ìºí îäîî ìºðäºæ
áàéãàà Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð, Óëñûí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí 2004 îíû 6 äóãààð ñàðûí 08-íû ºäðèéí 142/159
òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ààñ
çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýëòèéí àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
æóðàì áîëîí Óëñûí ïðîêóðîðûí 2010 îíû 2 äóãààð ñàðûí 09-íèé
ºäðèéí 35 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí æóðàì õîîðîíäîî çºð÷èëäººíèéã
¿¿ñãýæ áàéãàà íü íèéãìèéí ýíýõ¿¿ òîìîîõîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
õ¿íäðýë ó÷ðóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Èéìä äàðààõü àæëûã òºëºâëºæ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íãýý ºãºõ
áîëîìæòîé ãýñýí ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
1.Îäîî ìºðäºæ áàéãàà Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëüä
Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä ïðîêóðîð õÿíàëò
òàâèõ çààëò õ¿÷èíòýé áàéãàà òóë Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûí 2010
îíû 35 äóãààð òóøààëûã äàõèí õÿíàæ 2007 îíä áàòàëñàí ºìíºõ
çààâðûí çàðèì ÷óõàë çààëòûã ýðãýæ õàðàõ;
2. Èðãýí, àëáàí òóøààëòíû ýðõ ç¿éí óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä
àíõààðàõ;
3. Ýñõ¿ë Ïðîêóðîðûí áàéãóóëàãûí òóõàé õóóëèéí 11 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí “Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãààíä òàâèõ
ïðîêóðîðûí õÿíàëò” ãýñýí çààëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ýíý ýðõèéã
ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø,
ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèäèéí íýðýìæèò
èëòãýëèéí óðàëäààíä îðîëöñîí îþóòíû øèëäýã èëòãýë
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÍÀÌÓÓÄÛÍ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÃÝÐÝÝ ÁÀ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ

ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÕßÍÀËÒ
Óäèðòãàë
1990-ýýä îíû ýõýýð õèéãäýæ

ýõýëñýí àðä÷èëñàí øèíýòãýë íü
Ìîíãîëûí íèéãìèéí áàéãóóëëûã
ñóóðèàð íü ººð÷ëºí õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëãîòîé áàéñàí áºãººä ñóóðèàð
íü ãýäýãò áèä íèéãìèéí áàéãóóëëûí
óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýìøèë,
îþóí ñàíààíû ãýñýí äºðâºí ¿íäñèéã
áàãòààí îéëãîæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
óëñ òºðèéí øèíýòãýë íü íèéãìèéí îþóòàí Ï.Áàòòóëãà
àìüäðàëûí áóñàä õ¿ðýýíä õèéæ áóé øèíýòãýëèéí ãàðàà íü áàéñàí
áºãººä íýã íàìò òîãòîëöîîíîîñ îëîí íàìûí òîãòîëöîîíä øèëæèæ
ýõýëñýí íü óã øèíýòãýëèéí øèéäâýðëýã÷ àëõàìûí íýã ãýæ áîëíî. 1992
îíä àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààð óëñ òºðèéí íàì (öààøèä
“íàì” ãýõ)-óóä çàñàã òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ
òàâèãäñàí. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð íàìóóä óëñ òºðèéí àìüäðàëä ãýðýý
áàéãóóëàí õàìòàð÷ îðîëöîõ áàñ íýãýí øèíý ¿çýãäýë áèé áîëæ, îäîî ÷
¿ðãýëæèëæ áàéíà.
Íàìóóä ýõýí ¿åäýý ñîíãóóëüä ýâñýæ, îðîëöîõîä ãýðýý áàéãóóëæ
áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí ¿åä ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í ãàð÷èõñàí áàéõàä ãýðýý
áàéãóóëàí óëìààð ýíý íü çàñàã áàéãóóëàõ ¿ð äàãàâàð (ýðõ ç¿éí) ¿¿ñãýõ
õ¿ðòýë õýìæýýíä õ¿ðýýä áàéíà. Ýíý íü ÷ 2004, 2008 îíû ÓÈÕ-ûí
ñîíãóóëèéí äàðàà ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàìóóä Çàñãèéí ãàçðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õàìòðàí á¿ðä¿¿ëýõýä òîäîðõîé õàðàãäàâ. ¯¿íýýñ
¿¿äýí íàìóóä íèéëæ ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ãàæóóäóóëàõ
áîëñîí, 2008 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí äàðàà îëîíõèéí ñóóäàë àâñàí
(45 ñóóäàë) ÌÀÍ (òóõàéí ¿åèéí ÌÀÕÍ, öààøèä “ÌÀÍ” ãýõ), äàíãààðàà

Чимид Б. (2006) Өнөөгийн улс төр хуульчийн нүдээр УБ. 29, 38-39.

Энэ талаар манай эрдэмтэд ч бас өөрсдийн бүтээлдээ тэмдэглэжээ. Жишээ нь:
Хөдөлмөрийн баатар, àðäûí áàãø, гавъяат хуульч Б.Чимидийн ““Өнөөгийн улс төр хуульчийн
нүдээр” бүтээлийн 95 дахь талд ““Намуудын зөвшилцөл” гэдгээр Үндсэн хуулийг үгүйсгэдэг
болсон;”” хэмээн дурджээ. П.Б
123
Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæ áàéñààð àòàë, ÀÍ-òàé “õàìòðàí
àæèëëàõ” ãýðýý ãýý÷èéã áàéãóóëàí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõäàà àðä
ò¿ìíèé ñîíãîëòûã ¿ã¿éñãýñýí õýìýýí ìàíàé ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä
òºäèéã¿é îëîí ò¿ìýí ÷ ÿðüæ áàéãàà çýðýã íü ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû
àæëûã ýðõëýí ÿâóóëàõ øàëòãààí áîëëîî. Ãýõäýý èëòãýëèéí ¿íäñýí
ãîë ñàíàà íü íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý íü àðä÷èëàë, ¯íäñýí õóóëüò
¸ñíû çàð÷èì, ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöýæ áóé ýñýõýä
õàðèóëò îëîõûã øóóä çîðèîã¿é þì. Ýíý íü ÷ äàðààõ øàëòãààíòàé:
• Íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû íýãýí õýëáýð áîëîõ ãýðýý íü ÿìàð
ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëýýð áàéãóóëàãäàæ áàéãàà, ¿¿íä ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
áàéãàà ýñýõ íü ìàíàéä òîäîðõîé áóñ, àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîëîîä
áàéãàà òºäèéã¿é óã àñóóäëààð áèå äààñàí ñóäàëãààíû á¿òýýë îäîîõîíäîî
áàéõã¿é áàéíà. Ýíý íü þóí ò¿ð¿¿íä íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýýíèé
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð àâ÷ ¿çýõ çàéëøã¿é øààðäëàãûã áèé
áîëãîæ áàéíà.
¯¿íýýñ ¿¿äýí èëòãýã÷èéí ç¿ãýýñ ñóäàëãààãàà ýðõëýí ÿâóóëàõäàà
íàìóóä ãýðýýíèé õýëáýðèéã õýðõýí õýðýãëýæ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîæ áàéãààã òîãòîîí, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð, çîõèöóóëàëòûí àñóóäëûã
àâ÷ ¿çýí óëìààð ¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà çàìûã ãàðãàæ
òàâèõûã õè÷ýýëýý. Èéìä ìàíàé ºíººãèéí îíîë, ïðàêòèêèéí ò¿âøèíä
íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ìºí ÷àíàð, õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë, ÷èã
õàíäëàãûã îëæ òîãòîîõ ÿâäàë ìèíèé ñóäàëãààíû îáúåêò áºãººä ¿íäñýí
ãîë ñóäëàãäàõóóí íü ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí àñóóäàë þì.
Íýã. Ñóäàëãààíû îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë
Óëñ òºðèéí õàðèëöàà, ò¿¿íèéã ººð÷ëºõ, øèíýòãýõ ¿éë ÿâö íü

õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëýýð, þóíû ºìíº èðãýä
óëñ òºðèéí õºäºëãººíèé òîäîðõîé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ,
íýãäýí çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöýõ ÿâäëààð èëýðäýã. Òèéì ÷óõàë
õýëáýðèéí íýã íü íàì ìºí. ªºðººð õýëáýë, àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë çîðèã
íàìààð äàìæèí èëýðäýã. Íàì íü òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû øèéäâýðýýð áàéãóóëàãääàãã¿é òóë íèéòèéí ýðõ ç¿éí
ñóáüåêò áèø, õàðèí èðãýäèéí ñàéí äóðûí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí
¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí èðãýíèé áàéãóóëëàãà þì. Ãýòýë íàì íèéãýì,
óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä ýçëýõ áàéð ñóóðèà õýòð¿¿ëýí, ýðõýý óðâóóëàí
àøèãëàõ, íàì èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéõ ¿íäñýí øèíæýý àëäàæ,
ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéã óäèðäàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí òîãëîëòûí áàãàæ, çýâñýã
áîëæ áóé íü èëýðõèé áîëñîí ç¿éë áèëýý.

Шинжлэн судлах ажил, яг мэргэн буудахын адил “байгаа” олж харж голд нь онохыг шаардна.
Сумаа тусах цэгийг бай гэдэг бол судлаачийн ухаан тусах газрыг объект, тулж судлах зүйлийг
судлагдахуун гэдэг. Түүнийгээ эхлээд тодорхойлж товлохгүй бол нүдээ аниад гох дарахын
адил буюу. Б.Чимид “Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал” I. УБ., 2002. 94 дэх тал.

Чимид Б. (2006) Өнөөгийн улс төр хуульчийн нүдээр Уá. 37.
2011] Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð 125
Íàì íü ¯íäñýí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íýãýí ñóáúåêò çàñãèéí
ýðõýíä ãàðàõ çîðèëãîòîé, òîãòâîðòîé, çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäýë

áîëîõûíõîî õóâüä ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà “õóóëèéí õ¿ðýýíä”
ÿëàíãóÿà “¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä” áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. Ïàðëàìåíòàä
ñóóäàë àâààã¿é íàìààñ, ïàðëàìåíòàä ñóóäàë àâñàí òóõàéí íàì,
ýâñëèéí ¿éë àæèëëàãààíä èë¿¿ ºíäºð øààðäëàãà (ÿëàíãóÿà õóóëü,
ýðõ ç¿éí) òàâèãääàã. Ãýòýë ìàíàéä ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàì,
ýâñë¿¿ä “áèäýíä “õóóëèàð õîðèãëîîã¿é á¿õýí çºâøººðºãäºíº” õýìýýí
îéëãîæ, “õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàð” áàéãóóëæ áîëîõã¿é ãýñýí õóóëèéí
çààëò áàéõã¿é õýìýýí ìóíõàãëàí, ã¿æèðäýæ áàéíà. Õóóëèàð íýãýíò
çîõèöóóëàãä÷èõñàí àñóóäëûã íàì äóð ìýäýí íàìóóäûí çºâøèëöºë,
ãýðýý ãýäãýýð ººð÷èëæ, ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Õýðýâ èíãýâýë ýíý íü ýðõ
ç¿éò òºðèéí øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ýðõ ç¿éí àðãà, õýðýãñëýýð òàñëàí
çîãñîîãäîæ, õ¿÷èíã¿é áîëæ áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí ìàíàé ºíººãèéí
ò¿âøèíä ýíý áàéäàë äóòàãäàæ áàéãàà áºãººä ñóäàëãààíû àæëûí ìààíü
ãîë öºì ÷ ¿¿íýýñ õºíäèéðºõã¿é þì.
Ìàíàé óëñûí ºíººãèéí óëñ òºð áîëîîä ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä
èõýýõýí àíõààðàë òàòàæ áóé ç¿éë íü íàìóóä ãýðýý áàéãóóëàí òºðèéí
¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ (á¿ð òºðèéí ¿éë õýðãèéã ÿâóóëæ áàéãàà)
áàéãàà òºäèéã¿é óã ãýðýý íü ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðûã ¿¿ñãýæ áàéãàà
õýäèé ÷ ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áîëîí çîõèöóóëàëò íü òîäîðõîé
áóñ áàéãàà áà ýíý òàëààðõ ñóäàëãààíû àæèë ÷ áàéäàãã¿é ÿâäàë þì.
Èéìýýñ ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý, ò¿¿íèé ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò, ¿ð äàãàâàð, õÿíàëò òàâèõ (ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò
íü õóóëü çºð÷ñºí ýñýõýä ÿìàð ñóáüåêò, õýðõýí õÿíàëò òàâèõ ã.ì) çýðýã
àñóóäëûã îíîëûí áîëîí ïðàêòèêèéí ò¿âøèíä ñóäëàí ¿çëýý.
1.1. Íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ¿ð

äàãàâàð
Íàì áîë çàñàã òºðèéã á¿õýëä íü ýçýãíýí, àæèë ¿¿ðãèéã íü îðëîí
õèéæ, á¿ðýí ýðõèéã òºëººëºí õýðýãæ¿¿ëäýãã¿é. Õàðèí çàñàã òºðèéí
¿éë õýðýãò çºâõºí ñîíãóóëèéí çàìààð ãîëëîí îðîëöîæ, òóõàéí óëñ
îðíû òîãòâîðòîé áîäëîãî, ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
Íàì íü ñîíãóóëüä äàíãààðàà ýñõ¿ë õýä õýäýí íàì õàìòàð÷ ýâñýë
áîëîí îðîëöîõ áîëîìæòîé áàéäàã áºãººä ¿¿íèé ¿ð äàãàâàðò ýâñëèéí
ãýðýýã áàéãóóëäàã. Ñîíãóóëèàñ ºìíº ýâññýí ë áîë òýðõ¿¿ ýâñëèéí

Ñàðàíòóÿà Ö. (2005) ¯íäñýí õóóëèéí ïðîöåññûí ýðõ ç¿é Óá. 130.

Бусад нам ч ялгаагүй л дээ. Èëòãýã÷ч гагцхүү тодруулга хийж байгаа болно.

Чимид Б. (2008) Сонгуульд суралцахуй Уá. 122 дахь тал.

Өнгөрсөн хугацаанд МоАН-МҮДН-ын Ардчилсан холбоо, МҮАН-МШАН-ын Ардчилсан
холбоо, Иргэний зориг-Ногоон нам, Эх-Орон-МШАСН, Эх-Орон-Ардчилал зэрэг эвслүүд
байгуулагдаж байæýý.

ÌÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèéí 25-ð ç¿éëèéí 7-ä ”Эвслийн гэрээнд талуудын эрх,
үүрэг, эвслийн нэр, эвслийг төлөөлөх байгууллага, түүний удирдах бүрэлдэхүүнд орсон
иргэний эцэг (эх)-ийн нэр, нэр, албан тушаал, эвслийн сонгууль эрхэлсэн байгууллага,
Çàñãèéí ãàçàð íü íýã íàìûí áóþó íýã óëñ òºðèéí õ¿÷íèé Çàñãèéí
ãàçðûí ñòàòóñòàé îðøèæ õàðèóöëàãûã ýâññýí á¿õ óëñ òºðèéí õ¿÷èí
¿¿ðäýã.10
Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä ñîíãóóëèéí ¿åä ýâñýë áàéãóóëààã¿é íàìóóä àðä
ò¿ìýí ñîíãîëòîî õèéñíèé äàðàà ýâñýæ, õàìòàð÷ ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîâ.
Òóõàéëáàë, 2004 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä áàéãóóëñàí ýâñëèéí
Çàñãèéí ãàçàð îãöîðñîíòîé õîëáîãäîí ÓÈÕ-ä õàìãèéí îëîí ñóóäàëòàé
ÌÀÕÍ-ààñ áóñàä íàìûí ãèø¿¿äòýé õàìòðàí “¯íäýñíèé ýâ íýãäëèéí
Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ ãýðýý”, ìºí ÌÀÍ (òóõàéí
¿åèéí ÌÀÕÍ) áîëîí ÀÍ 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä “õàìòðàí
àæèëëàõ ãýðýý” áàéãóóëñàí. Ýäãýýð ãýðýý íü ýâñëèéí ãýðýý áèø þì.
Ó÷èð íü ýâñëèéí ãýðýýã íàìóóä ñîíãóóëü áîëîõîîñ ºìíº áàéãóóëàõ
¸ñòîé áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ãýðýýí¿¿äèéí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë íü òîäîðõîé áóñ
áàéãàà áºãººä àíõààðàë òàòàæ áóé ç¿éë áîë óã ãýðýýíèé ¿ð äàãàâàðò
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë áàéãàà þì. Õóóëü
¸ñîîðîî áîë Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ íü íàìóóäûí ãýðýý, õýëýëöýýðýýð
áèø ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýñ øóóä õàìààðàëòàéãààð Óëñûí Èõ Õóðëûí
á¿ðýí ýðõýä õàìààð÷, øèéäâýðëýãääýã àñóóäàë áèëýý. ªºðººð õýëáýë,
íàìóóä ãýðýý áàéãóóëæ Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõûã åðäèéí õóóëü
áàéòóãàé ¯íäñýí õóóëèàð ÷ çºâøººðººã¿é þì.
Õî¸ð. Õàðèëöààã ñóäàëñàí íü
Ìàíàé ºíººãèéí ò¿âøèíä ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàìóóä

“¯íäýñíèé íýãäëèéí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
ýâñýæ àæèëëàõ õ¿ñýëòýé Óëñûí Èõ Õóðàëä ñóóäàëòàé íàì, óëñ
òºðèéí íàì, ãèø¿¿ä ýíýõ¿¿ ãýðýýíä íýãäýí îðîõ áîëîìæ íýýëòòýé
áàéíà”; ìºí “ÌÀÕÍ, ÀÍ õàìòðàí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ, íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí äàðààõ áîäëîãî, çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ
íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà”; “Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõûí òóëä
Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé áîëîí äýä ñàéäûí 60 õóâèéã ÌÀÍ,
40 õóâèéã ÀÍ-ààñ á¿ðä¿¿ëíý”; “Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð Çàñãèéí
ãàçàð ººðèéí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä
øèíý Çàñãèéí ãàçðûã ýíýõ¿¿ ãýðýýíä çààñàí çàð÷èì, íºõöºëèéã
¿íäýñëýí õàìòàð÷ áàéãóóëíà”; “Ýíýõ¿¿ ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð
õóóëü, áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë õýëýëöýõ, øèéäâýðëýõ ¿åä îëîíõ
íü õ¿ñýë çîðèëãîî òóëãàõã¿é, öººíõ íü õóðàë õàÿõã¿é, ÓÈÕ-ûí
¿éë àæèëëàãààã òàñàëäóóëàõ õýìæýýíèé çàâñàðëàãà àâàõã¿é áàéõûã
íàìûí á¿ëã¿¿ä ýðõýìëýíý” ãýñýí àãóóëãà, ç¿éëòýé ãýðýý áàéãóóëæ,
түүнийг төлөөлөх албан тушаалтны эцэг /эх/-ийн нэр, нэр болон харилцан тохиролцсон
бусад асуудлыг тусгана” ãýæýý.
10
Òýì¿¿æèí Õ. (2004) Jus frast áà ¸ñò ¿ã Óá. 128.
ýíýõ¿¿ ãýðýý íü òºð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ¿íäýñ áîëæ áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà “2008 îíû ÓÈÕ-ûí
ñîíãóóëüä ÌÀÍ îëîíõè áîëñîí õýäèé ÷ öººíõ áîëñîí óëñ òºðèéí
õ¿÷èíòýé õàìòàð÷ Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí íü ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëòàé íèéöýõã¿é áàéãààã äóðäàõ íü ç¿éòýé õýìýýí “Àðä÷èëñàí
ýðõ ç¿éò ¸ñ” õýìýýõ á¿òýýëäýý11, ãàâúÿàò õóóëü÷ Á.×èìèä “Õóâüñãàëò
íàì “õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàð” ãýæ õàà ÷ áàéõã¿é íýðòýé þìûã
ñîíãóóëèéí ¿åä ýâñýýã¿é ººð íàìòàé íèéëæ áàéãóóëàõ ñàíàà÷èëãà
ãàðãàñíààðàà ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðìòëàë çºð÷èæ áàéíà” õýìýýí
“Òºð, íàì, ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ýãçýãòýé àñóóäàë” á¿òýýë (2 äóãààð
äýâòýð)-äýý òóñ òóñ áè÷æýý.12 ¯¿íýýñ ¿¿äýí ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ ìàíàé
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäëûã ñóäëàí òîãòîîõûã îðîëäîæ áàéíà.
Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ íü íàìóóäûí õýëýëöýýðýýð áèø òºðèéí
ýðãýëò õèéõ ãýýã¿é ë þì áîë öººí òîäîðõîé á¿ëãèéí õ¿ñýë, ìýðãý
òºëãººð áóñ, “çàñàãëàëûí” õýëáýð, äýãëýì, ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í áóþó àðä
ò¿ìíèé ñàíàë, òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí æàì ¸ñíû çîõèöîëäîîíîîñ
øóóä õàìààðäàã àñóóäàë.13 ÓÈÕ íü Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ áàéãàà
ó÷èð ò¿¿íèéã ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí çàð÷ìààð, ººðººð õýëáýë
îëîíõèéí ñóóäàë àâñàí íàì Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëàõ áºãººä ìºíõ¿¿
îëîíõèéí ñàíàëä íèéöñýí áîäëîãûã Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëàõûã
øààðääàã.14 Ãýòýë ïàðëàìåíòàä îëîíõè, öººíõ áîëñîí íàìóóä Çàñãèéí
ãàçàðò õàìòàð÷ àæèëëàõûã õóóëèàð îëãîîã¿é áàéõàä íàìóóä ãýðýý
áàéãóóëàí õóóëèàð çºâøººðººã¿é ç¿éëèéã ººðñääºº äóð ìýäýí áèé
áîëãîæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 39 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1 äýõ õýñýãò “Çàñãèéí ãàçàð Åðºíõèé ñàéä, ãèø¿¿äýýñ á¿ðäýíý”; 2
äàõü õýñýãò “Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö,
á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëàà Åðºíõèéëºã÷òýé
çºâøèëöºí Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëíý”; Åðºíõèé ñàéä óóë
àñóóäëûã Åðºíõèéëºã÷òýé äîëîî õîíîãèéí äîòîð çºâøèëöºæ ÷àäààã¿é
áîë Óëñûí Èõ Õóðàëä ººðºº ºðãºí ìýä¿¿ëíý”; Ç äàõü õýñýãò “Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿äèéã Åðºíõèé ñàéäûí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð Óëñûí Èõ
Õóðàë õ¿í á¿ðýýð õýëýëöýæ òîìèëíî” ãýæ òóñ òóñ çààñàí. ¯íäñýí
õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëòûã àãóóëãààð íü îéëãîõã¿éãýýð (îéëãîõûã ÷
õ¿ñýõã¿é áàéíà) Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð õýíèéã ÷ ñàíàë áîëãîæ,
òîìèëæ áîëíî ãýñýí õàíäëàãà òºëºâøèæ áàéíà. Ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ
¯íäñýí õóóëèéí äýýðõ çîõèöóóëàëòûã ÿìàð íýã áàéäëààð ýðõ ç¿éí
äóòóó çîõèöóóëàëò õýìýýí ¿çýõã¿é áàéíà.
Ó÷èð íü ¯íäñýí õóóëèéí 43 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò
“Åðºíõèé ñàéä, ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéí òýí õàãàñ íü íýãýí
11
ÓÁ., 2009. 35 äàõü òàë.
12
ÓÁ., 2008. 234 äýõ òàë.
13
Чимид Б (2008) Төр, нам эрх зүйн шинэтгэлийн эгзэгтэй асуудал II дэвтэр Уá. 230..
14
Ë¿íäýýæàíöàí.Ä íàð (2005) Ïàðëàìåíò ¸ñ /// Óá. 235-236.
çýðýã îãöîðâîë Çàñãèéí ãàçàð á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý îãöîðíî” ãýæ çààñàí
íü Çàñãèéí ãàçàð òàíõèìûí çàð÷ìààð àæèëëàõ ¸ñòîéã èëýðõèéëæ
áàéãàà áºãººä òàíõèìûí çàð÷ìààð àæèëëàõ íºõöºëä Åðºíõèé ñàéäûã
íýð äýâø¿¿ëýí òîìèëîõ ¿íäñýí çàð÷èì íü öààø ò¿¿íèé áàãèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäýñ áîëäîã. ßàãààä ãýâýë òýð íü íýã áîë
íàìàà, ¿ã¿é áîë ñîíãóóëüä îðîëöñîí ýâñëýý òºëººëæ, Çàñãèéí ãàçàð
ãýõ áàãàà á¿ðä¿¿ëíý.15
Òóñ ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä èõýýõýí àíõààðàë òàòàæ áóé ç¿éë íü
ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàìóóä ÿìàð íºõöºëä ÿìàð Çàñãèéí ãàçàð
áàéãóóëàõûã ¯íäñýí õóóëüä àãóóëãûí õóâüä òîäîðõîé çàà÷èõñàí áàéòàë16
íàìóóä ãýðýý áàéãóóëàí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é, àðä÷èëñàí ¸ñ,
ïàðëàìåíòàä ¸ñíû çàð÷èì, ò¿ãýýìýë õàíäëàãààñ õàçàéñàí, àðä ò¿ìíèé
ñîíãîëòûã ¿ã¿éñãýí, ìºðèéí õºòºëáºð íü ñîíãóóëèàð äýìæýãäýýã¿é
óëñ òºðèéí õ¿÷èíòýé õàìòðàí “õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàð”, “¯íäýñíèé
ýâ íýãäëèéí Çàñãèéí ãàçàð” ãýõ òîäîòãîëòîéãîîð ãýðýýãýýð (õóóëèàð
áèø) Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí ÿâäàë áàéãàà þì.
Òýãâýë ýíýõ¿¿ áàéäëûã ýðõ ç¿éí àðãà, õýðýãñýëýýð õÿíàõ áîëîìæ

áàéíà óó?
Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ä “Íàìûí
ä¿ðýì, ìºðèéí õºòºëáºð, òýäãýýðò îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò íü
Yíäñýí õóóëü, ýíý õóóëüòàé íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä Óëñûí äýýä ø¿¿õ
õÿíàëò òàâèíà”; 23 äóãààð ç¿éëèéí 2-ò “Ìîíãîë Óëñûí á¿ðýí ýðõò
áàéäàë, òóñãààð òîãòíîëûã áóñíèóëàõ, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã çàäëàí
áóòàðãàõ, Yíäñýí õóóëèéí áóñ àðãààð òºðèéí ýðõèéã àâàõ, õ¿÷
ò¿ðýìãèéëýõ, ÿñ, ¿íäýñ, àðüñíû ºíãººð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, áóñàä
îðíû òóñãààð òîãòíîë, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûí ýñðýã
¿éë àæèëëàãàà, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëñàí áóþó øàøíû, öýðãèéí áîëîí
öýðýãæñýí, ôàøèñò íàìûí õýëáýðò øèëæñýí áîë Óëñûí äýýä ø¿¿õ
íàìûã òàðààõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, óã íàìûã ýíý õóóëèéí 23.1-
ä çààñàí õóãàöààíä óëñûí á¿ðòãýëýýñ õàñ÷, íèéòýä ìýäýýëíý” ãýæýý.
¯¿íýýñ ¿çâýë Äýýä ø¿¿õ “íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý”-íèé òàëààðõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿é. Ãýõäýý íàìóóä ãýðýýãýýð òîõèðîëöîí äýýð
äóðäñàí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëáàë óã ãýðýý íü íàìûã òàòàí áóóëãàõ
¿íäýñëýë íü áîëæ áîëîõ þì.
Íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý íü ýðõ ç¿éí ãýðýý ìºí ¿¿?

Ãýðýýã íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýý, õóâèéí ýðõ ç¿éí ãýðýý ãýæ àíãèëäàã.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ ãýðýý áîë õóâèéí ýðõ ç¿éí ãýðýý.
Íèéòèéí ýðõ ç¿í ãýðýýíä çàõèðãààíû, îëîí óëñûí, ¯íäñýí õóóëèéí
15
Чимид Б. (2008) Төр, нам эрх зүйн шинэтгэлийн эгзэгтэй асуудал II дэвтэр Уá. 233.
16
Ìºí òýíä 233 äàõü òàë.
ýðõ ç¿éí (òºðèéí ýðõ ç¿éí) ãýðýý õàìààðäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë ¸ñîîð
17
òóõàéí ãýðýýíèé ç¿éë àëü ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõààñ õàìààð÷

ãýðýýíèé òºðºë íü òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä, ¿¿íýýñ óëáààëàí òóõàéí ýðõ
ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàæ, òóõàéí ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãñëýëýýð õÿíàãäàõ
¸ñòîé áàéäàã. ªíººãèéí ò¿âøèíä íàìóóäûí áàéãóóëààä áàéãàà ãýðýý
áîë õóâèéí ýðõ ç¿éí ãýðýý áèø, õàðèí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíä
õàìààðàõ óó?, òýð äîòðîî ¯ÕÝÇ-í ãýðýý (îëîí óëñûí áèø, çàõèðãààíû
áèø) ãýðýý áàéõ óó? ýñõ¿ë ç¿ãýýð óëñ òºðèéí ãýðýý þó?
¯ÕÝÇ-í ãýðýý íü áóñàä ýðõ ç¿éí ãýðýýíýýñ ÿëãàãäàõ äàðààõü
îíöëîãòîé18 áàéäàã áàéíà.
• Óã ãýðýý íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé íýã òºðºë áàéíà;
• Ãýðýýíèé òàëóóä íü ¯ÕÝÇ-í ñóáúåêò¿¿ä áàéõ ¸ñòîé (Óëñ òºðèéí
àëáàí òóøààëòíóóä, íàìóóä) 2 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ñóáúåêòûí
õîîðîíä õèéãäñýí áàéõ;
• Ãýðýýíèé îáúåêò íü ¯ÕÝÇ-í õàðèëöàà áàéíà;
• Èõýâ÷ëýí õóãàöààòàé ãýðýý áàéíà. ÌÀÍ, ÀÍ-ûí “õàìòðàí
àæèëëàõ ãýðýý”-íèé 2 äóãààð ç¿éëä “Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí ºäðººñ ýõëýí ÓÈÕ-ûí 2012 îíû ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýð
áàéãóóëàãäàõ ÓÈÕ-ûí á¿ðýí ýðõ õýðýãæèæ ýõëýõ õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé
áàéíà” ãýæýý;
• Íèéòèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õèéãäýõ ¸ñòîé;
• Ýíý ãýðýý íü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëîõîîñ ãàäíà óëñ òºðèéí
áàðèìò áè÷èã áîëäîã.
Äýýðõ íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý íü ¯ÕÝÇ-í õàðèëöààã õºíäºæ

áàéãàà òºäèéã¿é ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîæ, óëìààð ýðõ
ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ¿¿ñãýæ áàéãàà òóë óã ãýðýýã óëñ òºðèéí ãýðýý ãýæ
¿çýõ àðãàã¿é áàéíà. Èéìä óã ãýðýýòýé õîëáîîòîé ìàðãààí íü ¯íäñýí
õóóëèéí öýöýýð õÿíàãäàõ ¸ñòîé.
¯íäñýí õóóëèéí öýöýä õàíäâàë ÿàõ áîë?

¯ÕÖ îäîîãèéí áàéäëààð ¯íäñýí õóóëèéí 66 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü
õýñýã äýõ öýöèéí “õÿíàëòûí îáüåêò” ãýãäýýä áóé òýðõ¿¿ æàãñààëòàä
íàìûí òóõàé àñóóäàë òóñãàãäààã¿é ó÷èð óã àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõã¿é
íü òîäîðõîé.
Ãýõäýý 2009 îíä Ìîíãîë Óëñûí íýð á¿õèé íýãýí èðãýí ¯ÕÖ-ä
Åðºíõèé ñàéä Ñ.Áàÿð, ÓÈÕ-ûí “ÌÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéã
òîìèëîõ òóõàé” 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íèé ºäðèéí 16 äóãààð
17
Óëñûí äîòîîä äàõü ãýðýý. Õîëáîîíû óëñóóäàä íèëýýä ò¿ãýýìýë áàéäàã. Òºðèéí ýðõ
ç¿éí ãýðýýã: Õîëáîîíû óëñ-ò¿¿íèé ñóáúåêò¿¿äèéí õîîðîíä áîëîí ýäãýýðèéí òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä(Õîëáîîíû ¯íäñýí õóóëü, Õîëáîîíû áóñàä õóóëèàð áîë á¿ðýí
ýðõ, ýðõëýõ àñóóäëûã òîäîòãîõ çîðèëãîîð), Õîëáîîíû ñóáúåêò¿¿ä áîëîí òýäãýýðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä(õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð) ãîë òºëºâ áàéãóóëíà.
Ä.Ñîëîíãî. “Òºðèéí ýðõ ç¿éí òàéëáàð òîëü” ÓÁ., 2003. 134 äýõ òàë.
18
Ýðäíýáîëîð Ñ. íàð (2008, ¹2) ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ãýðýý ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ýõ
ñóðâàëæ áîëîõ íü // Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ ñýòã¿¿ë Óá. 24.
òîãòîîë, òîäðóóëáàë “õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàð” áàéãóóëñàí íü ¯íäñýí
õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã çºð÷èæ áóé òóõàé ìýäýýëýë ãàðãàñàí
áàéíà.19
Èðãýíèé ãàðãàñàí äýýðõè ìýäýýëýëëèéã ¯ÕÖ øàëãàí ¿çýýä äàðààõü
¿íäýñëýëýýð øèéäâýð ãàðãàæýý.
“Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íèéã õýðõýí òîìèëîõ
òàëààðõ çîõèöóóëàëòûã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 39 ä¿ãýýð
ç¿éëä òóñãàæýý. Òîäðóóëáàë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 39 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò “...”; 2 äàõü õýñýãò “...”; Ç äàõü õýñýãò “...” ãýæ
çààñàí íü Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð õýíèéã òîìèëóóëàõààð ñàíàë
áîëãîæ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ íü Åðºíõèé ñàéäûí á¿ðýí ýðõýä õàìààð÷
áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõàä Óëñûí Èõ Õóðëûí
ñîíãóóëûí ä¿íä îëîíõè áîëñîí íàì, ýâñýë çºâõºí äàíãààðàà Çàñãèéí
ãàçðàà áàéãóóëàõ òóõàé õóóëèéí çîõèöóóëàëò îäîîãîîð Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäààã¿é áàéíà” õýìýýí ¿çýæ ìàðãààí ¿¿ñãýõýýñ
òàòãàëçñàí áàéíà. Ìºí ¯ÕÖ-èéí áàãà ñóóäëûí õóðàëäààíû 2009 îíû
5 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí ¹5 òîîò ìàãàäëàëààð öýöèéí ãèø¿¿íèé
òîãòîîëûã õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéíà.
Óã ìàãàäëàëûí ÕßÍÀÂÀË õýñýãò: ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí
ãèø¿¿íèé 2009 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 28-íû ºäðèéí “Ìàðãààí õÿíàí
øèéäâýðëýæ àæèëëàãàà ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçàõ òóõàé” 06 äóãààð òîãòîîë
¿íäýñëýëòýé áàéíà. Èéìä óã òîãòîîëûã õýâýýð ¿ëäýýñ¿ãýé ãýæýý. ¯ÕÖ
ººð ¿íäýñëýëèéã íýìæ äóðäààã¿é áàéíà. Öýö èéíõ¿¿ ¿çñýíýýðýý àðä
ò¿ìýí óëñ îðíîî ººðñäºº óäèðäàõ àðä÷èëñàí íèéãìèéí àìèí ñ¿íñ
áîëñîí ñîíãóóëèéí óòãà, àãóóëãûã ¿ã¿é õèéæ, òýðõ¿¿ ýðõ íü íàìä
øèëæèæ áóéã ¿ã äóóã¿é õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ìºí ýíä íýã ç¿éëèéã
äóðäàõàä ¯íäñýí õóóëèéí öýö 2007 îíû 5 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäðèéí
¹6 òîîò ä¿ãíýëòèéíõýý20 ¯ÍÄÝÑËÝË õýñãèéí 2-ûí 1-ò “Àëèâàà
òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñäûã
õîðèãëîäîã íü íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿íäñýí
çàð÷èì ìºí õýìýýí äóðüäààä “ÓÈÕ-ä ýöñèéí íàéðóóëãà òàíèëöóóëñàí
õóóëüä çàñâàð õèéõ ýðõèéã ÓÈÕ-ûí äàðãà Ö.Íÿìäîðæ ÓÈÕ-ûí
ãèø¿¿äýýñ çºâøººðºë àâñàí ãýõ òàéëáàð, ò¿¿í÷èëýí õóóëüä îðóóëñàí
çàñâàðûã ÓÈÕ-ä òàíèëöóóëàëã¿éãýýð øóóä ¸ñ÷èëñîí ¿éëäýë íü äýýðõ
çàð÷èìòàé çºð÷èëäºæ áàéíà” ãýæýý.
Òýãâýë ïàðëàìåíòàä îëîíõè, öººíõ áîëñîí íàì, ýâñýë íèéëæ,
“õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàð” áàéãóóëàõ ýðõ õýìæýýã ïàðëàìåíòàä
ñóóäàë á¿õèé íàì, ýâñýë áàéòóãàé Åðºíõèé ñàéä áîëîí ÓÈÕ-ä ¯íäñýí
õóóëèàð ÷ îëãîîã¿é áàéõàä ¯ÕÖ äýýðõ øèéäâýðèéã ãàðãàñàíààðàà
ºìíºõ øèéäâýðèéíõýý ¿íäýñëýëèéã ¿ã¿éñãýñýí øèéäâýð ãàðãàæýý.
19
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã ¯íäñýí õóóëèéí Öýöýä ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçñàí
Öýöèéí ãèø¿¿íèé òîãòîîë, ìàãàäëàëóóäòàé òàíèëöàæ, õèéñýí áîëíî.
20
Улсын Их Хурлын дарга Ц.Нямдорж Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх, түүнийг огцруулах үндэслэл
байга эсэх тухай маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай
Ýíý íü Öýö íàìóóä íèéëæ ãýðýýãýýð Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ íü çºâ
ãýæ ¿çýæ áàéãààòàé óòãà íýã îéëãîãäîõîîð áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çâýë ìàíàé
óëñûí ºíººãèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä íàìóóäûí áàéãóóëñàí
ãýðýýíä ýðõ ç¿éí õÿíàëò òàâèõ áîëîìæã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéõ
áºãººä ¯íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëàãäñàí àñóóäëûã 2 íàìûí (¿íýí
÷àíàðòàà òýäãýýð íàìóóäûí óäèðäëàãà, ýñõ¿ë íºëºº á¿õèé ãèø¿¿äèéí
¿çýìæýýð21) ãýðýý, çºâøèëöëººð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëæ áàéíà..
ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä
çààñíààð “ÎÕÓ-ûí òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãà, ÎÕÓ-ûí òºð, çàñãèéí
ñóáüåêò¿¿äèéí õîîðîíäîõ ãýðýý, õýëýëöýýð ¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ
áàéãàà ýñýõ”-èéã õÿíàõ ýðõòýé áàéäàã áàéíà.22 Ýíý íü òóñ óëñ ¯ÕÝÇ-í
ãýðýýã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ò¿¿íèéã ýðõ ç¿éãýýð õÿíàõ áîëîìæòîé áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà. Òèéìýýñ íàìûã áàéõ ¸ñòîé áàéðàíä íü áàéëãàæ,
çºâõºí ñîíãóóëèéí ìºðèéí õºòºëáºð, ä¿ðìèéã íü áèø íàìóóäûí
áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýðýýð23 ¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä áàéãàà
ýñýõèéã õÿíàæ áàéõ ýðõ ç¿éí àðãà, õýðýãñýë áèé áîëãîõ øààðäëàãà
óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Ãóðàâ. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõîîð áàéíà.

¯¿íä:
• Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàìóóä ãýðýý
áàéãóóëàõ íü íýãýíò òºëºâøèæ áàéãàà áºãººä öààøèä ÷ ¿ðãýëæëýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà;
• Íàìûí ÿëàíãóÿà ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàì, ýâñëèéí ¿éë
àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä áàéõ ¸ñòîé íü òîãòîîãäëîî;
• Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ íü “íàìóóäûí ãýðýý”, õýëýëöýýðýýð
áèø õàðèí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í, ¯íäñýí õóóëü, çàñàãëàëûí õýëáýðýýñ
øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã íü àðä÷èëàë, ïàðëàìåíòàä ¸ñíû çàð÷èì
àæýý;
• Ìàíàé óëñûí õóâüä “íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý”-íä ÓÄØ
õÿíàëò òàâèõ ýðõã¿é áºãººä çºâõºí íàìûí ñîíãóóëèéí ìºðèéí
õºòºëáºð, ä¿ðýì íü ë õóóëüä íèéöýæ áóé ýñýõýä õÿíàëò òàâèõààð
áàéíà;
• Íàìóóäûí áàéãóóëæ áóé ãýðýýã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò áàðàã áàéõã¿é áàéãàà òóë íàìóóä äóðààð àâèðëàõ
íºõöºë á¿ðäýæ ¯íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëàãäñàí àñóóäëûã ãýðýý,
çºâøèëöëººð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëæ áàéíà;
• Òóñ ñýäâèéí õ¿ðýýíä öààøèä òóñãàéëàí ñóäàëãààíû àæèë
ýðõëýõ õýðýãöýý, øààðäëàãà áàéãàà íü õàðàãäëàà.
21
William B. Heller Investing in Agreement: Party Organization, Leadership Change and Policy
Positions Weiwei Hu.
22
(2007) Ìîíãîë Óëñûí ¯ÕÖ: ºã¿¿ëýë èëòãýëèéí ýìõòãýë Óá. 520.
23
Èëòãýã÷ ýíä “õýëýëöýýð” ãýäýã ¿ãèéã ãýðýý ãýäýã ¿ãòýé èæèë óòãààð õýðýãëýýã¿é áîëíî.
Ñàíàë, ä¿ãíýëò
Ìîíãîëä àðä÷èëëûí èðýýä¿é óëñ òºðèéí íàìóóäûí òºëºâøèëººñ

øóóä õàìààðàõ öàã ¿å òóëãàðààä áàéíà. Èëòãýëèéã áè÷èõ ÿâöàä
ïàðëàìåíòàä ñóóäàëòàé íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà óëñ
òºð, íèéãìèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä èõ ºðãºí õ¿ðýýòýéãýýð øóóä
òóñãàëàà îëæ, ýåðýã, ñºðºã íºëººòýé áàéõ áºãººä ýíý õýðýýðýý ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò øààðäñàí ¿ð äàãàâàðûã ¿¿ñãýæ áàéãàà òóë öààøèä ýíý
òàëààð ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë áè÷èõ øààðäëàãàòàé áîëñîí
áàéíà.
Èéìä èëòãýã÷èéí ç¿ãýýñ “óëñ òºðèéí íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý áà
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õÿíàëò”-ûí òàëààð õàðüöóóëñàí áîëîí ïðàêòèê
ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð ºíººãèéí ò¿âøèíä òóëãàìäàæ áóé
àñóóäàëä çîõèñòîé øèéäëèéã õàéõûí õàìò äýýðõ áýñðýã ñóäàëãààíààñ
ãàðãàëãàà õèéí äàðààõü ñàíàëóóäûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.
1. Óëñ òºðèéí íàìóóä òýð äóíäàà ïàðëàìåíòàä ñóóäàë á¿õèé íàìóóä
õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëæ áàéãàà íü íýãýíò íèéãýìä áàéãàà ¿çýãäýë
òºäèéã¿é, óëñ îðíû àìüäðàëä øóóä íºëººòýé, ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýæ
áàéãàà òóë ýðõ ç¿éí àðãààð çîõèöóóëàãäàõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ “íàìóóäûí
áàéãóóëæ áóé ãýðýý”–íä ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ;
2. Ìàíàé óëñàä íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð áîëñîí ãýðýý
íü ººðºº ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí àñóóäëûã õºíäºæ áàéãàà ó÷èð
ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ. Èíãýõäýý
Óëñûí äýýä ø¿¿õýä ýíý ýðõ õýìæýýã ºãºõ íü Óëñûí äýýä ø¿¿õèéã
¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã ñóáüåêò áîëãîõîîð áàéíà.
Èéìä ¯ÕÖ-èéí õàðüÿàëàí øèéäâýðëýõ ìàðãààí áîëãîæ, óã àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ.
2011] Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 133
Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû ñàéäóóä áà
Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí ãàçðûí äàðãà íàð
(1911-1990îí)
ä/ä ßàìä áà ñàéä íàðûí íýðñ Îãíîî
Äîòîîä Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýõ ßàìíû ñàéäóóä:
(1911-1919 îí)
1 Äà ëàì Öýðýí÷èìýä 1911-1914
2 Äà ëàì Äàøæàâ 1914-1915
3 Õ¿ðýýíèé Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ 1915-1919
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäóóä (1921-1924 îí)
1 Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ 1921-1922
2 Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí 1922-1925
1924-1931 îí
3 Ëóãààãèéí ×èìýäöýðýí 1925-1926
4 Àãäàíáóóãèéí Àìàð 1925-11-1926
5 Ñàíçàéæàìö 1927-12-1929
6 Ñóðàõáàÿð 1929-1931-05
Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà íàð (1924-1936 îí)
1 Ê.Ê.Áàòîðèí 1924-11-1925-07
2 Íàâààíäîðæèéí Íàñàíáàò 1925-03-1926-11
3 Íàìæèëûí Õàÿíõÿðâàà 1926-11-1928-12
4 Çîëáèíãèéí Øèæýý 1928-12-1930-05
5 Áàò-Î÷èðûí Ýëäýâ-Î÷èð 1930-05-1932-06
6 Äàâààãèéí Íàìñðàé 1932-07-1936-02
Äîòîîä ßâäëûí ÿàìíû ñàéäóóä (1936-1957 îí)
1 Õîðëîîãèéí ×îéáàëñàí 1936-2-1940-08
2 Äàìáàäàðæàà 1940-08-1940-09
3 Áàò-Î÷èðûí Øàãäàðæàâ 1941-07-1946-04
4 Äàøèéí Öýäýâ 1946-05-1949-03
5 Á¿òýìæèéí Ä¿éíõýðæàâ 1949-03-1951-09
6 Öýäýíãèéí Æàí÷èâ 1952-06-1956-04
7 Áàòûí Äîðæ 1956-04-1957-07
Öýðãèéí áà Íèéãìèéã Àþóëààñ Õàìãààëàõ Õýðãèéã Ýðõëýõ ßàì
1 Ö.Æàí÷èâ 1955-07-1957
2 Áàòûí Äîðæ 1957-07-1959-06
Íèéãìèéã Àþóëààñ Õàìãààëàõ ßàì
1 Áàòûí Äîðæ 1959-06-1961-02
2 Öýâýãèéí Íàíñàëæàâ 1961-02-1962-01
3 Áóäûí Áàíçðàã÷ 1962-01-1963-07
4 Áàäðàõûí Æàìáàëñ¿ðýí 1963-07-1970
5 Áóãèéí Äýæèä 1970-10-1981
6 ªëçèéõóòàãûí ×îéæèëñ¿ðýí 1981-4-1981
7 Àãâààíæàíöàíãèéí Æàìñðàíæàâ 1984-09-1990-04
Ø¿¿õ ÿàì (1911-1990 îí)
1 ×àãäàðæàâ 1911-1915
Íàâààíëóâñàíöýäýíãèéí Ìàãñàðæàâ
2 1921.07-1922.12
õóðö
3 Äîíäîãèéí Ñîäíîìäîðæ 1922.12-1924.11
4 Äýì÷èãèéí Íàéäàíñ¿ðýí 1924.11-1925.11
5 Ëõàìñ¿ðýíãèéí Äýíäýâ 1925.11-1930.05
6 Áààòàðûí Ëõàìæàâ 1930.05-1932-05
7 Ñàíæèéí Áîðáàíäè 1932.05-1932.06

8 Æàìúÿàíãèéí Äýíäýâ 1932.06-1936.09
9 Ãîìáîæàâûí Öýðýíäîðæ 1936.10-1938-09
10 Ñàíæèéí Áîðáàíäè 1938.09-1938.10
11 Ãýìáýëèéí Äàøèéöîîäîë 1939.05-1939-08
12 ªíºðèéí ªëçèéõóòàã 1939.10-1940.07
13 Äàøäàâààãèéí Äîðæï¿ðýâ 1940.07-1941.06
14 Áàò-Î÷èðûí Æàìáàëäîðæ 1941.07-1946.12
15 Ìýíäèéí Äàìáàäàðæàà 1946.12-1951.07
16 Ñàíæèéí Ïýëæýý 1951.07-1956.06
17 Ñàíäàãèéí ×îéæàìö 1956.08-1957.06
18 Öýíäèéí Ëóâñàíøàðàâ 1957.07-1959.03
19 Áèðàãèéí ×èìýä -1982,06
20 Îðèãèéí Æàìáàëäîðæ 1982.06-1990.10
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ (1927-1990)
1 Ãàíæóóðûí Ã¿ðñýä 1927.01-1929.01
2 Ëóâñàíãèéí Öýíäñ¿ðýí 1929.01-1930.01
3 Óëàìáàÿðûí Ãîìáîæàâ 1930.01-1930.04
4 Ìººãíèé ßäàìñ¿ðýí 1930.04-1932.04
5 Æèãæèäèéí Ãîí÷èãñ¿ðýí 1932.07-1933.10
6 ªëçèéòèéí ×óëóóí 1933.10-1934.06
7 Ãýìïèëèéí Äàøèéöîîäîë 1934.06-1939-06
8 Áàòñ¿õèéí Ëóâñàíäîðæ 1939.06-1940-12
9 Ñàíäàãèéí Öýäýííîðîâ 1940.12-1953.01
10 Íàâààíòààÿàãèéí Ñàíæìÿòàâ 1953.03-1957.03
11 Ãîìáûí Ï¿ðýâäîî 1957.03-1959.04
13 Õîðëîîãèéí Äàìäèí 1960.03-
14 Ãîí÷èãèéí Èø -1982.06
15 Áèðààãèéí ×èìýä 1982.06-1986.05
16 Ëóâñàíäîðæèéí Ðåí÷èí 1986.05-1990.01
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí Åðºíõèé Ãàçàð(1930-1990)
1 Ëõàìæàâûí ×óëóóíáàò 1930.04-1930.12
2 ªëçèéñ¿ðýíãèéí Ïóíöàã 1930.12-1932.02
3 Æàìúÿàíãèéí Äýíäýâ 1932.02-
4 Ìºðõäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí 1932-1935
5 ×îéæîîãèéí ×îéäîãñ¿ðýí 1935.01-1937.10
6 Áîðõ¿¿ 1937.10-1937.11
7 Ñýðýýòýðèéí Ïóíöàãäîðæ 1937.11-1940.11
8 Æèãæèäæàâûí Áàíçðàã÷ 1940.11-1946.05
9 Áàò-Î÷èðûí Æàìáàëäîðæ 1946.12-1957.06
11 Æàìáàëûí Æàëàí-Ààæàâ 1959.04-1960.03
12 Äîíäîâûí ¨íäîíä¿é÷èð 1960.03-1969.02
13 Æàðàíòàéí Àâõèà 1969.02-1978.04
14 Ðàâäàíãèéí Ã¿íñýí -1982.11
15 Ñîäíîìáàëæèðèéí Á¿äðàã÷àà 1981.11-
16 Ëîìáîäîðæèéí Áàõäàë
17 Ñîäíîìáàëæèðèéí Á¿äðàã÷àà -1988.05
18 Æ¿ãäýðèéí Áàëæèííÿì 1988.05-1990.07
Æàãñààëòûã ¿éëäñýí ¯íäýñíèé Òºâ Àðõèâûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Ñýð-Îä
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÁÀÀÒÀÐ, ÀÐÄÛÍ ÁÀÃØ, ÃÀÂÚßÀÒ ÕÓÓËÜ×,
ÄÎÊÒÎÐ, ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ Á.×ÈÌÈÄÈÉÍ ÍÝÐÝÌÆÈÒ ÈËÒÃÝËÈÉÍ ÓÐÀËÄÀÀÍ ÁÎËÎÂ
Ìîíãîë Óëñàä øèíý ¯íäñýí õóóëü (1992 îí) áàòëàãäñàí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí 2009 îíîîñ
ýõëýí æèë á¿ð ýðäýì øèíæèëãýýíèé øèëäýã èëòãýëèéí óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí íü
óëàìæëàë áîëîîä áàéíà. Ýíýõ¿¿ óðàëäààíûã 2009 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí
áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷ Á.×èìèä áàãøèéí íýðýìæèò áîëãîí çîõèîí áàéãóóëäàã
íü îíöëîã þì. Ýíý æèëèéí øèëäýã èëòãýëèéí óðàëäààí íü á¿ð îíöëîãòîé. Ó÷èð íü Á.×èìèä
áàãø 2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäºð Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð áîëñîí.
Òèéìýýñ øèëäýã èëòãýëèéí óðàëäààí íü Õºäºëìºðèéí áààòàðûí íýðýìæèò áîëæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ øèëäýã èëòãýëèéí óðàëäààíûã Íýýëòòýé Àêàäåìè, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí,
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, ÔÑÝÇÕ çýðýã òàâàí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí
äýìæëýã, ¿éë àæèëëàãààíû îðîëöîîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëäàã áèëýý. Ýíýõ¿¿ øèëäýã
èëòãýëèéí óðàëäààí íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ñóäëàà÷, áàãø, îþóòíû
äóíä çîõèîí áàéãóóëàãääàã áà îðîëöîã÷äûí òîî æèë á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà.
2009 îíîîñ õîéøõè îðîëöîã÷äûí òîîã õàðóóëáàë

¹ Àëü ñàëáàðò/îí 2009 2010 2011
1 Îþóòíû ñàëáàðò 22 28 34
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí
2 16 14 28
àæèëòàí, ñóäëàà÷, áàãø íàðûí ñàëáàðò
Íèéò 38 42 62
Ýíý æèë îþóòíû ñàëáàðò 34 èëòãýë èð¿¿ëñýíýýñ: ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-ààñ 21; -Öàãäààãèéí
Àêàäåìèàñ 5; -Èõ çàñàã Èõ ñóðãóóëèàñ 6; -¯íäýñíèé äýýä ñóðãóóëèàñ 1; -Øèõèõóòàã Äýýä
ñóðãóóëèàñ 1. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áóþó ñóäëàà÷äûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäààñ 28 èëòãýë
èð¿¿ëñýíýýñ: ÓÈÕ-ûí ÒÃ, ¯íäñýí õóóëèéí öýö, Íèéñëýëèéí Öàãäààãèéí ãàçàð, Óâñ, Õýíòèé
àéìãèéí Öàãäààãèéí ãàçàð; Öàãäààãèéí Àêàäåìèéí áàãø íàð, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé
¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí çýðýã áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ñóäëàà÷èä
áîëîí ºìãººëºã÷, ïðîêóðîð íàðààñ ìºí èëòãýë¿¿ä èð¿¿ëñýí áàéíà.
Ýäãýýðýýñ îþóòíû ñàëáàðò II øàòàíä ÌÓÈÑ-ÕÇÑ V êóðñûí Î.Àëòàíòóÿà “¯íäñýí õóóëüä
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðàì ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü”; ÌÓÈÑ-ÕÇÑ IV êóðñ
Ï.Áàòòóëãà “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý áà ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õÿíàëò”;
ÌÓÈÑ-ÕÇÑ V êóðñ Á.Çààíòîãòîõ “¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë”; ÌÓÈÑ-
ÕÇÑ V êóðñ Ý.Ìºíõäàâàà “Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ¯íäñýí õóóëèéí
¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýõ íü”; ÌÓÈÑ-ÕÇÑ IV êóðñ Á.Ýðäýíýìºíõ “¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí
øèéäâýðèéã ¿íäýñëýõ íü” èëòãýëýýðýý òóñ òóñ øàëãàðñàí áàéíà.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áóþó ñóäëàà÷äûí ñàëáàðò II øàòàíä ¯íäýñíèé øèíýòãýëèéí õîðîîíû
ìýðãýæèëòýí Á.Áîëäáààòàð, Ï.Íàðàíáàÿð ”Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà áà Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü”; “Õóóëü ñóäëàëûí òºâ”ÒÁÁ-ûí ñóäëàà÷ ª.Æàìáàëñ¿ðýí “ªºðèéíõýý ýñðýã
ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõ Ìîíãîë Óëñàä”; ÈÇÈÑ-èéí ñóðãàëòûí ìåíåæåð, áàãø Ö.Ìºíõáàò
“Îíö áàéäàë çàðëàñàí ¿åä õ¿íèé ýðõèéã õÿçãààðëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò”. ªìãººëºã÷
Ö.Îäîí÷èìýã “Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ: õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òºëºâ
áàéäàë”; Ãåðìàíû Ðåãåíñáóðãèéí Èõ ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Ý.Íÿìáààòàð “Èðãýíèé ¿íäñýí
ýðõèéã ÝÁØÀ-íä çºð÷èõòýé òýìöýõ àñóóäàëä” èëòãýëýýðýý òóñ òóñ øàëãàðñàí áàéíà.
Îþóòíû ñàëáàðò ýõíèé 3 áàéðò:
Òýðã¿¿í áàéð: ÌÓÈÑ-ÕÇÑ IV êóðñ Ï.Áàòòóëãà “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý
áà ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õÿíàëò”;
Õî¸ðäóãààð áàéð: ÌÓÈÑ-ÕÇÑ V êóðñûí Î.Àëòàíòóÿà “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ æóðàì ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü”;
Ãóðàâäóãààð áàéð: ÌÓÈÑ-ÕÇÑ V êóðñ Ý.Ìºíõäàâàà “Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëèéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûã ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýõ íü”;
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áóþó ñóäëàà÷äûí ñàëáàðò:

Òýðã¿¿í áàéð: ¯íäýñíèé øèíýòãýëèéí õîðîîíû ìýðãýæèëòýí Á.Áîëäáààòàð, Ï.Íàðàíáàÿð
”Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà áà Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü”;
Õî¸ðäóãààð áàéð: ªìãººëºã÷ Ö.Îäîí÷èìýã “Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ: õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ
ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òºëºâ áàéäàë”;
Ãóðàâäóãààð áàéð: Ãåðìàíû Ðåãåíñáóðãèéí Èõ ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Ý.Íÿìáààòàð
“Èðãýíèé ¿íäñýí ýðõèéã ÝÁØÀ-íä çºð÷èõòýé òýìöýõ àñóóäàëä” èëòãýëýýðýý òóñ òóñ
øàëãàðñàí áàéíà.
Èëòãýëèéí óðàëäààíûã íýýæ ÕÇ¯Õ-èéí çàõèðàë, ãåíåðàë Ä.Áàòæàðãàë, ÌÓÈÑ-èéí
ÕÇÑ-èéí çàõèðàë, àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Õ.Òýì¿¿æèí íàð ¿ã õýëæ,
ø¿¿ã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Òºð-Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø,
äîêòîð Ã.Áàíçðàã÷, Íýýëòòýé Àêàäåìèéí ãèø¿¿í Õ.Íîìèíãýðýë, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí Ñóðãàëòûí òºâèéí ýðõëýã÷ Ö.Öýëìýã, ÝÝÇÊÑ-èéí ÝØÀ Ã.Îþóíáîëä íàð
àæèëëàñàí. Ñýòã¿¿ëèéíõýý ýíý äóãààðò øèëäãýýð øàëãàðñàí èëòãýë¿¿äèéã õ¿ðãýæ áàéíà.

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Öóâðàë 32 2011 îí, Íýãä¿ãýýð ñàð ¹1

Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà áà

¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Óëñ òºðèéí íàìóóäûí áàéãóóëñàí ãýðýý áà

A Mechanism of Company Law to Keep Control in

Movement and Mongolia 25

Does in Mongolia Need an Assize? 32

Expenses of Litigation of Civil Case 43

Issues on Using Land on Specially Guarding Natural

Technological Pressing Issues on Legal Clinic

Legal Regulation on Public Prosecutor’s Supervision

A Contract Concluded Political Party and Its Legal

The 100the Anniversary of the Justice Sector 133

Ñýäýëò. Ýçýí ×èíãèñèéí ¿íäýñëýñýí Èõ

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæèéí ñèñòåì÷ëýëèéí àãóóëãà

1.1. Õóóëü òîãòîîìæèéã “òîãòîëöîîæóóëàõ” (“ñèñòåì÷ëýõ”) ãýäýã

1.3. Ñèñòåì÷ëýëèéí òºðºë, õýëáýð îëîí ÿíç áèëýý. Òýð íü èæ

2.1. Õýðýãëýýíèé áîëîí ñóäàëãààíû, ò¿¿í÷èëýí òåõíèêèéí áîëîí

2.2. Õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýëèéã áýëòãýõ çîðèëãî, ¿íäñýí

2.3. Ñèñòåì÷èëñýí ýìõòãýëèéã áýëòãýõýä à) òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ

2.4. Òºðºëæ¿¿ëýí õóóëü÷ëàõ (êîäèôèêàöè) ÿâäàë õóóëü òîãòîîìæèéã

2.5. Òºðºëæ¿¿ëýí íýãòãýõ, õóóëü÷ëàõ õî¸ð çàð÷ìûí ÿëãààòàé:

Ãóðàâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí òóõàéä

3.1. Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã èéíõ¿¿ ñèñòåì÷ëýõýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé

3.2. Õóóëü òîãòîîìæèéí ò¿¿õýí ýìõòãýë àëáàí ¸ñíû áà àëáàí

3.3. Ìîíãîë óëñ îð÷èí ¿åèéí õýâëýëèéí òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð

Àëáàí ñýòã¿¿ëèéí íèéòëýë íü çîðèóëàëòààðàà ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí

3.4. Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð áóþó

Äºðºâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéí à÷ õîëáîãäëûí òóõàéä

Îëíîî òîëèëóóëæ áóé ò¿¿õýí ýìõòãýëèéã áýëòãýí ãàðãàõ íü îëîí

4.2. Ò¿¿õ, óëñ òºð, ñî¸ë èðãýíøëèéí ñóäàëãààíû þóãààð ÷ ñîëüøã¿é

4.3. Óëñûí èðãýíèé ò¿¿õ ñóäëàëä ýíý ýìõòãýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í

Áîòèéí Õóóäàñíû òîî Îðñîí

4.4. Õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäëûã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ

Òàâ. Ò¿¿õýí ýìõòãýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü

5.1. Õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëºº öàãäàí õÿíàëòààñ àíãèæèð÷, äýëãýðýí

Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé

Êîìïàíèéí òóõàé 1999 îíû õóóëü Ìîíãîë

ÒÓÇ-èéíí ãèø¿¿í ñîíãîõîä õóâüöààíû òºðëººñ õàìààðàõ ñàíàëûí

Õÿíàëòòàé õîëáîîòîéãîîð ä¿ðýì áîëîí äîòîîä æóðàìä òóñãàé çààëò

Ñàíàëûí ýðõ ãýõ ìýò àñóóäëààð õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õîîðîíä

Ñàíàë ºãºõ òðàñòûã õÿíàëò òàâèõ íýã ìåõàíèçì áîëãîæ àøèãëàõ

Êóìóëÿòèâ àðãààð ñàíàë õóðààõ

ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã õóãàöààãààð àíãèëàõ

ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéã ººð÷ëºõ

Õîðüäóãààð çóóíû äóíä ¿åýñ øèíæëýõ

Ìºí õýëáýðýýð íü ãàäààä, äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººí ãýæ àíãèëàõààñ

Ýäèéí çàñãèéí øàëòãààíààð øèëæèí ñóóðüøèã÷äèéí äèéëýíõèéã

Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ñàëàà á¿ðèéí ¿éë

ÀÍÓ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààí äàõü èðãýäèéí

Íîðìàíäèéí õààí Õåíðè II Àíãëèéã çàõèð÷ áàéõäàà çàñàã

ÀÍÓ äàõü òàíãàðàãòàí, Ìîíãîë Óëñ äàõü èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí

ÀÍÓ-ä òàíãàðàãòíû øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä ø¿¿ã÷ õÿíàëò

Îðîñîä òàíãàðàãòàíû ø¿¿õèéã àíõ 1864 îíä íýâòð¿¿ëýýä 1922 îíä

Ìîíãîë Óëñ óëñ òºðèéí òîòàëèòàð ñèñòåìýýñ àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä

Ø¿¿õýýñ èðãýíèé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí

Çîõèã÷îîñ ø¿¿õèéí çàðäàë ãàðãóóëæ áàéãàà íü ø¿¿õýä

Ìºí õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòààñ ¿çýõýä øèíæýý÷èéí

Äýýð äóðäñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äýýñ ¿çýõýä ÈÕØÕØ òóõàé

Èðãýíèé õýðýãò ºìãººëºã÷, èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ (õóóëü÷) àâ÷

ÀÐÄ ÍÈÉÒÈÉÍ ÑÀÍÀË ÀÑÓÓËÃÀ ÁÀ

2005-2007 îíä èðãýíèé