Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №4

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ
Öóâðàë 35 2011 îí, Àðâàíõî¸ðäóãààð ñàð ¹4
ÀÃÓÓËÃÀ
ÕÓÓÄÀÑ
Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí
òóëãàìäñàí çàðèì àñóóäàë 5
ÌÓ-ûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áàãø,
ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä
Àçè, íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí óëñóóäûí ýðõ ç¿éí

õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà 24
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë,
Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà,
Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàãø, äîêòîðàíò Ð.Ìóõèéò,
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø,
äîêòîðàíò Ì.Ìºíõáàò

Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí áîëîîä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
øèíýòãýë-ýðãýí õàðàõàä 37
Åíñ ¨îõàííýñ Äåïïý, Èììàíóýë Ãýáõàðäò

Áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò áà ãàäààä îðíû òóðøëàãààñ 72
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷,
äîêòîðàíò Æ.Ñî¸ëìàà,
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä

Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãàà áà îðîí íóòãèéí
èðãýäèéí ýðõ 84
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð À.Ò¿âøèíòóëãà
Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí îíöëîã 96
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Ýíõ-Àìãàëàí
Ñóäàëãààíû òàéëàí

Èðãýäýä õóóëü ç¿éí çºâëºãºº, ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëæ áóé ºíººãèéí áàéäàë, ýðõ ç¿éí îð÷íûã
ñàéæðóóëàõ àðãà çàì 109
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãàà
¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë ò¿¿íèéã
íîòëîí òîãòîîõ íü 136
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Ïðîêóðîðûí ãàçðûí
õÿíàëòûí ïðîêóðîð,ìàãèñòð À.Åðêåã¿ë
Áèåý ¿íýëýõ ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

àæèëëàãàà, ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé
õóóëèéí õýðýãæèëò 146
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Õ.ªñºõ
Óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò áà

ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë 154
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Õ.Õàëèóíàà
Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõ íü 160

ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Ýðõ ç¿éí IV àíãè Ì.Öýíä-Î÷èð
Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä
XIX çóóíû ñ¿¿ë XX çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîë Óëñûí

ºì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, îíöëîã 168
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø,
õóóëü ç¿éí äîêòîð Ò.Ìºíõæàðãàë
Ìýäýý, ìýäýýëýë 175

Vol.35 December 2011 NO.4
CONTENTS
PAGE
Articles

Pressing Issues of the Development of the
Constitutinal Law of Mongolia 5
Chimid.B, Ph.D, Labour Honor,
Honored Teacher and Merited Lawyer

Legal Development Trend in Asia Pacific Countries 24
Amarsanaa.J, Academician,
Mongolian Academy of Sciences,
Mukhiit.R, Ph.D candidate, Lecturer of
Academy of Management,
Munkhbat.M, Ph.D candidate, Lecturer of
School of Law, National University of Mongolia

Looking Toward for Legal and Judicial Reform
in Mongolia 37
Jens Jochaness Deppe, Immanuel Gebchartd

Criminal Law Regulation of Crime Against the
Environmental and Experience of Foreign Countries on it 72
Soyolmaa.J, Ph.D candidate, Head of International
Law Sector, National Legal Institute,
Oyunbold.G, Ph.D candidate, Researcher of Criminal
Law and Criminology Sector, National Legal Institute

Minning and Locals’ Right 84
Tuvshintulga.A, Researcher of Administration
and Humanitanian Law Sector,
National Legal Institute
Features of Modern China’s Legal System 96

Enkh-Amgalan.B, Reasercher of International Law
Sector, National Legal Institute,
Research Report

Current Developments of Legal Advising and Providing Legal
Assistance to Citizens: Approaches to Improve
Legal Environment 109
Research Report by National Legal Institute
Notes
Rulings on Evidence on Damages Occured Due to Crime 136
Yerkegul.A, LLM, Prosecutor of Bayan-Ulgii Aimag

Implementation of Law on Preventing Measures for
Prostitution and Grime 146
Usukh.Kh, Researcher of Criminal Law and
Criminology Sector, National Legal Institute

Economic Security Statement and Foreign Investment
in Mining Sector 154
Khaliun.G, Researcher of International Law
Sector, National Legal Institute

Students Note

Engraining Citizens’ Legal Education and Culture 160
Tsend-Ochir, Student of School of Law,
National Uneiversity of Mongolia

The 100the Anniversary of the Justice Sector
Features and Regulation of Property Law in Mongolia

Between End of XXI and Early XX Century 168
Munkhjargal.T

News and Events 175
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Íýã. ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéã ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëººñ

áàðèìæààëàõ íü
Ý
ðõ ç¿é, õóóëü õî¸ð íýãäýëòýé
áàñ ÿëãààòàéí àäèë ¯íäñýí
õóóëèéí ýðõ ç¿éí õºãæèë,
¯íäñýí õóóëèéí õºãæèë õî¸ð ÷
òèéìýðõ¿¿ áèëýý. Ýíý õî¸ðûí äóíäààñ
ñýäâèéíõýý õ¿ðýýã òîãòîîæ àâàõ
ãýæ íýëýýä ýðãýëçýâ. “Òóëãàìäñàí
àñóóäàë” ãýæ ßàì çàõèàëñàí áîëîõîîð
ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ãýõýýñýý
ò¿¿íèé ãîë ýõ ñóðâàëæ áîëñîí Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéã
òîéðóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü ìàíàé íèéãýì,
õóóëü ç¿éí ºíººãèéí àìüäðàëä èë¿¿
îéð äºòººð õîëáîãäîíî ãýæ óõààðàâ.
¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é ãýæ
õÿëáàðøóóëàí õýëáýë ¯íäñýí õóóëü
áîëîí õóóëü÷èëñàí õýì õýìæýý, Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí
ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýæ, õýðýãëýõ áààòàð, Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò
àðãà çàìûí òóõàé ýðõ ç¿éí óõàìñàð, õóóëü÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð,
ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé ïðîôåññîð Á.×èìèä
íèéãìèéí ïðàêòèêèéã øèíæëýí
ñóäàëæ õºãæëèéíõ íü æàì ¸ñûã
íýýí èëð¿¿ëæ õýðýãëýõ îíîë, òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà ìºí.
Õóðààíãóéëáàë õýì õýìæýý+óõàìñàð+ïðàêòèê ãóðâûí íýãäëèéã
èëýðõèéëæ òîãòîëöîîëæñîí ìýäëýã áºãººä äýëõèéí õýìæýýíèé ¿éë
ÿâö þì.
Õàðèí õóóëü áîë òóõàéí óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ áàòëàí
òîãòîîñîí äýýä õ¿÷èí õ¿÷èí ÷àäàëòàé ýðõ ç¿éí òóñãàë, õýì õýìæýý
áóþó ýõ ñóðâàëæ íü ãýäãèéã áèä ìýäíý. Ýíý õî¸ð äèàëåêòèê
õîëáîîòîé. Õóóëü áîë íèéãìèéí õàðèëöààã æóðàìëàí òîõèðóóëäàã
áîäèò øèíæòýé; Ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààí áîë õóóëèéí ìºí ÷àíàð,
õºãæëèéí æàì ¸ñ, èë¿¿ ñàéí çîõèöóóëàõ ¿ð íºëººòýé àðãà çàìûã
ýðýëõèéæ, îëæ ä¿ãíýæ, îíîæ çºâëºõ, áîëîâñðóóëàõàä øóóä íºëººëäºã
íèéãìèéí óõàìñðûí äýýä õýëáýð.
Ýíý ¿¿äíýýñ ¿çâýë ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ýõ ñóðâàëæ íü õóóëü, ò¿¿ãýýð
çîõèöóóëæ áóé íèéãìèéí õàðèëöàà ìºí. Èéìä ¯íäñýí õóóëèéí
õºãæèë íü ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õºãæèëä ñóóðü ÷àíàðûí (áîäîò)

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãýâ÷ íýã íü íºãººã íºõºí òºëæ¿¿ëäýãèéí õóâüä
Ìîíãîë Óëñàä ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, ¯íäñýí õóóëü õî¸ðûí àëü íü
ò¿ð¿¿ëæ ¿¿ññýí, õºãæñºí áý? ãýäýã íü “ºíäºã òàõèà õî¸ðûí” àëü íü
ò¿ð¿¿ëæ ãàðñàí òóõàé ¸ãòëîëòîé îéðîëöîî, ýðãýëçýýòýé áàéæ òààðíà.
Ýõëýýä òàíèí ìýäýõ¿é+äàðàà íü õóóëü+(òýãýýä) òàíèí ìýäýõ¿é ãýæ
áîëíî. Ãýòýë õóóëü áàéìààæ ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýõ õýðýãöýý ¿¿ñíý.
Èéìä õóóëü+òàíèí ìýäýõ¿é+õóóëü ãýæ ÷ áîëìîîð!
Ýíý á¿õíèéã ýðýãö¿¿ëáýë ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëººñ ýõ àâ÷
“ìºëæâºë” ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã áàðèìæààã áàãöààëæ, òóëãàìäñàí
àñóóäëûã îëæ õàðàõàä èë¿¿ äºõºìòýé þì. Ýë ó÷èð ñàéõü èëòãýëä ýðõ
ç¿éí õºãæëèéã áóñ, ÷óõàìõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí ¿å øàòûã
òîéìëîí õàðóóëàõûí õàìò ºíºº ¿åä ò¿¿íä òîõèîæ áóé ýýäðýýòýé
(òóëãàìäñàí) àñóóäëûã èëýðõèéëýõèéã îðîëäîâ.
Õî¸ð. Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëä øèëæñýí íü.

¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéã ¿å÷ëýõ
2.1. Ìîíãîë Óëñ Ìàíæààñ òóñãààðëàñíû áîëîí Áîãä õààíò òºðèéí

ø¿¿õ ÿàì (ºíººãèéí ÕÇÄÕß-íû ºâºã ýöýã) ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàíû 100
æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä çîðèóëñíû ó÷èð
ýíý ñýäâýýðõ ýðõ ç¿éí õºãæëèéí òîéìûã öóõàñ áîëîâ÷ òýìäýãëýõ íü
ç¿éòýé áàéõ. Ìàíàé îðîí ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí ÷àìã¿é áàÿëàã,
áàñ äýëõèéí æèøèãòýé õàðüöóóëáàë áóñäûíõààñ ñîäîí, îíö ñîíèðõîë
á¿õèé ò¿¿õòýé. Þóãààðàà ñîäîí ñîíèðõîëòîé âý? ãýâýë òýð íü ìºí
÷àíàð, ¿çýë áàðèìòëàëûí õóâüä çàð÷ìûí ýðñ ÿëãàà á¿õèé ñîöèàëèñò
(ìàðêñèñò) áîëîí èðãýíèé àðä÷èëñàí (ëèáåðàë) õýâ ìàÿã ãýæ áîëîõ
õî¸ð øàòûã äàìæèí õºãæñºí îíöëîãòîé. Ôåîäàëèçìààñ øóóä øèëæèæ
ñîöèàëèñò ¯íäñýí õóóëèéí á¿õýë á¿òýí ¿åèéã òóóëæ àðä÷èëñàí
òîãòîëöîîíä øèëæñýí îðîí äýëõèéä 10-ààñ õýòðýõã¿é. Ýíý íü áèäíèé
õîöðîãäîë áèø øèíæëýõ óõààíûõàà ñóäëàõ ç¿éëèéí õóâüä õàðèí ÷
ºâºðìºö äàâóó òàëòàé ãýæ áîëíî.
2.2. Ìîíãîë Óëñûí ñîöèàëèñò õýâ ìàÿãèéí ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿ñýë
õºãæëèéã äàðààõ óðüäà÷ íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí õèéãýýä ¯íäñýí õóóëüò
áàéãóóëàëä øèëæñýí ãýõ ãóðâàí ¿åä õóâààí ¿çýæ áîëíî.
2.2.1. ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëä øèëæèõ óðüäà÷ íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí
¿å íü 1911 îíû ýöñýýñ 1924 îíû ýöñèéã õàìààðíà.
- Ìîíãîë÷óóä ¯íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëººõ òýìöëèéíõýý
¿ð ä¿íä Ìàíæ Õÿòàäûí õýäýí çóóíû ýçýìøëýýñ àíãèæèð÷ 1911 îíû
ýöñýýð ººðèéí çàñàã òºðèéí òºâ ãàçðûã áàéãóóëæ óëìààð 1911 îíû 12
äóãààð ñàðûí 29-íä Øàðûí øàøíû òýðã¿¿í VIII Áîãä Æàâçàíäàìáà
õóòàãòûã õààí øèðýýíä ºðãºìæèëñºí áèëýý. Ò¿¿íèé äàðààõ îí
æèë¿¿äýä òóñãààð òîãòíîëîî áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ç¿éë á¿ðýýð ÷àðìàéí
ç¿òãýñíèé íýã íü ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã íýâòð¿¿ëýõèéí òºëºº ¿çýë ñàíààã
¿¿ñãýí õºäºëãºñºí ÿâäàë þì.
Áîãä õààíò óëñ òóíõàãëàñíû äàðààõíààñ òýð ¿åèéí óëñ òºðèéí
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
äýâøèëòýò ç¿òãýëòí¿¿ä òóñãààð òîãòíîëîî áàòàëãààæóóëàõ õààíû
õýìæýýã¿é ýðõèéã õÿçãààðëàõûí òóëä äýëõèéí àðä÷èëñàí çàðèì
óëñûí æèøãýýð ¯íäñýí õóóëüò õààíò çàñãèéã òîãòîîí òºëºâø¿¿ëýõèéã
çîðüæ àãñàí ò¿¿õýí áàðèìòóóä áèé.
- 1913 îíîîñ Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ñàíàà÷èëãààð
ýðäýìòýí Öýâýýí Æàìñðàíîâ íàðûí ñóäëàà÷ ãîë òºëºâ Åâðîïûí
àðä÷èëñàí íýëýýä óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éã ñóäàëæ, æèøèã
áîëãîõ ç¿éë¿¿äèéã òàéëáàðëàñàí òàéëàí áè÷ñýí áàéäàã.
- Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàìíû ñàéä, Äà ëàì
Öýðýí÷èìèä ñýäýí ñàíàà÷èëæ, Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí íàð Óëñûí
Äýýä, Äîîä Õóðàë íýðòýé, ÿçãóóðòàí Òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãûã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àéëòãàë áè÷èã ñýëòèéã ¿éëäýæ Áîãä õààíä
ºðãºìæèëñºí áàéäàã. Ýíý ¸ñîîð 1914 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä Áîãä
õààí çºâøººð÷ áàéãóóëñàí. Äýýä, Äîîä Õóðëûã ñîíãóóëèéí çàð÷ìààð
áóñ òîìèëîí á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí íî¸ä, ò¿øìýä
øàøíû òîìîîõîí ìÿíäàãòàí íàðûã çýðýã õýðãýì, àëáàí òóøààëûí
áàéäëààð ýðýìáýëýí ñóóëãàäàã, Äîîä Õóðàë íü Äýýä Õóðàëä òýð íü Áîãä
õààíä (çàñãèéí ãàçàðò) çºâëºñºí øèéäâýð ãàðãàäàã áàéæýý. ¯¿ãýýðýý
óã Õóðàë æèíõýíý á¿ðýí ýðõò ïàðëàìåíò áîëæ õàðààõàí ÷àäààã¿é ÷
ïàðëàìåíòûí õààíò óëñ ëóãàà îéðòñîíû øèíæèéã èëýðõèéëíý. Ýíý
ìýò áóñàä áàðèìòûã äóðäàæ áîëíî.
Ãàäààäûí öýðýã, óëñ òºðèéí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ Áîãä õààíò
òºð óäààí òîãòíîæ ÷àäààã¿é ÷ ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû ¿çýë ñàíàà èéíõ¿¿
òàíèí ìýäýõ¿éãýýñ ïðàêòèêò íýâòýð÷ áàéñàí íü öààøäûí õºãæëèéí
óðüäà÷ íºõöºë áîëæ ºãñºí ãýõ ¿íäýñòýé.
2.2.2. Ìîíãîë Óëñ 1921-1924 îíä ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë

õèéæ ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëä øèëæèõ áîñãûã àëõñàí þì.
1921 îíû 3 äóãààð ñàðûí 13-íä Àðäûí æóðàìò öýðýã õèë îð÷ìûí
àðäóóäûí ÷óóëãàíààñ (õóâüñãàë÷äûí Õèàãòûí çºâëºëãººíººñ) ãàðãàñàí
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí òóõàé òîãòîîë áè÷èãò Ìîíãîë
Ãàäààäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ îðíîîñîî ¿ëäýí õººñíèé õîéíî Àðäûí
Òºëººëºã÷äèéí Èõ Õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëæ ¿¿ðä áàéõ Çàñãèéí
ãàçðûã îëæ Óëñûí ¯íäñýí öààç ä¿ðìèéã òîãòîîëãîñóãàé” ãýæ Ò¿ð
Çàñãèéí ãàçàðò äààëãàñàí áàéäàã. Ýíä “¯íäñýí öààç ä¿ðýì” ãýñýí íü
“Êîíñòèòóöèÿ” ãýäãèéã Ìîíãîë÷ëîí õýðýãëýñíèéã èëýðõèéëíý. Àðäûí
õóâüñãàë òºâä ÿëæ Áîãä õààíò òºðèéã ñýðãýýí òîãòîîñíû äàðàà 1921
îíä Àðäûí çàñãèéí àíõíû Åðºíõèé ñàéä Áîäîî, äýýð ºã¿¿ëñýí Öýâýýí
Æàìñðàíî íàð òóñ òóñäàà ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéñàí
áàðèìò áóé. 1922 îíä Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð àíõ àëáàí ¸ñíû êîìèññûã
Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä áýéë Ìàãñàðæàâààð òýðã¿¿ë¿¿ëýí áàéãóóëæ
àæèëëóóëæýý. ¯çýë áàðèìòëàëûí çºðººíººñ øàëòãààëàí óã êîìèññûã

Эрх зүй сэтгүүл. УБ., 2000 он. №2-3. 171-172 дахь талд нийтлэгдсэн эхийг үз.

Улсын Дээд, Доод Хурал. Баримт бичгүүдийн эмхтгэл. I. УАГ. Эмхтгэгч Ж.Гэрэлбадрах,
Ү.Дэлгэрмаа, Э.Жавзандулам нар. УБ., 2003 он. 8-9; 27-28 дахь тал.

“Ардын засгаас 1921-1924 онд авсан хувьсгалт арга хэмжээнүүд”. Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир.
ШУХ. Улсын хэвлэл. 1954 он. 7 дахь тал.
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
òàòàí áóóëãàæ 1924 îíä Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ òýðã¿¿òýé øèíý
êîìèññ õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæëûã äóóñãàâàð áîëãîñîí çýðýã ºâºðìºö
ò¿¿õ áèé. Ýíý çàñâàð 4 æèë ºíãºð÷ýý.
2.2.3. ¯íäñýí õóóëèéã áè÷ìýë, áè÷ìýë áóñ, õîëèìîã ãýæ àíãèëäàã.
Óã øàëãóóðààð ¿çâýë Àðäûí çàñàã òîãòñîíû äàðàà 1921 îíû ýöñýýñ
1924 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 26-íä àíõíû ¯íäñýí õóóëü áàòëàõ õ¿ðòýë
õóãàöààíä Ìîíãîëä õîëèìîã ¯íäñýí õóóëü ¿éë÷èëæ ýõýëñýí ãýæ ¿çýæ
áîëìîîð.
- “Òàíãàðàãèéí ãýðýý ä¿ðýì” (1921-X-5);
- Óëñûí Ò¿ð öàãèéí Õóðëûí ä¿ðýì (1921-IX-20);
- Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí Ò¿ð Õóðëûí ä¿ðýì (1922 îí);
- Çàñàã áà çàñàã áóñ õàí, âàí, ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì
(1923-I-5);
- Íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì (1923-I-5);
- Á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéã òîãòîîí ÿâóóëñàí òóõàé Àðäûí çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë (1924-VI-13);
- Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí ä¿ðýì (1924);
- Óëñûí Èõ Õóðëûí ä¿ðýì (1924) ãýõ çýðýã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ
áàòàëñàí àêò íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéã áýõæ¿¿ëñýí áàéäëààðàà ¯íäñýí
õóóëü÷èëñàí àêòóóä õýìýýí îíöëîí ¿çýõ ¿íäýñòýé. Òýäãýýð íü óãòàà
àíõíû ¯íäñýí õóóëèéí óãòâàð áîëñîí ãýæ áîëìîîð.
2.2.4. Ìîíãîë Óëñ ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûã
òîãòîîí õýðýãæ¿¿ëñýí ¿å-1921-1990 îíûã õàìààðíà.
Ýíý ¿åä 1924, 1940, 1960 îíû ãýñýí ãóðâàí ¯íäñýí õóóëü äàìæèí
õºãæñºí áºãººä õýäèéâýýð òîîí ÿëãààòàé, òîäîðõîé îíöëîãòîé ÷ ìºí
÷àíàð, ¿çýë áàðèìòëàëûí õóâüä ñîöèàëèñò ¯íäñýí õóóëüä õàìààðàõ
íýãýí õýâ ìàÿãòàé ó÷èð íýã àíãèëàëä áàãòààí ¿çýæ áàéíà.
Ýäãýýð õóóëü Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð îðøèí òîãòíîæ õºãæèõºä
ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã ¿ã¿éñãýæ îãòõîí ÷ áîëîõã¿é. Õàðèí
ºíººãèéí øèíý õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä çàð÷ìûí îëîí ç¿éë ÿëãààòàé
áºãººä òýð äóíäàà õóóëü ç¿é ãýõýýñ ãàäíà ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºð, íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëñíîîð óëñ òºðèéí ïðîãðàì÷èëñàí
øèíæòýé áàéñàí îíö îíöëîãòîé õîîðîíäîî íýãäýëòýé áàéâ.
2.3. 1924 îíû ¯íäñýí õóóëü Ìîíãîë Óëñàä ¯íäñýí õóóëüò
áàéãóóëëûã àíõëàí òîãòîîñíîîðîî îíöãîé ãàâüÿàòàé áºãººä 16 æèë
¿éë÷èëæ õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû çîðèëòûã õàíãàñàí ãýæ ¿çäýã.
Óã õóóëèàð óëñûí çîðèëãûã íèéãýì æóðàì áà ýâ õàìò ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí
ÿâóóëíà ãýæ çààñíààðàà ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæààòàé ãýæ áóé þì.
2.4. Öàãòàà Ìàðøàë Õ.×îéáàëñàíãèéí ãýæ öîëëîãäîæ áàéñàí,
Óëñûí VIII Èõ Õóðëààñ 1940 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íä áàòàëñàí 2
äàõü ¯íäñýí õóóëü ýâ õàìò ¸ñ æóðàìä çàñãèéí áîäëîãûã íèéö¿¿ëýí
“ÁÍÌÀÓ áîë ýçýðõýã ò¿ðýìãèéã áà ôåîäàëûí äàðëàëûã óñòãàñàí
öààøèä íèéãýì æóðàìä äýâøèí îðîõûí ó÷èð óëñ îðíîî õºðºíãºòíèé
áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàæ á¿õèé ... óëñ ìºí” ãýæ çààñàí

Монгол Улсын Үндсэн хуулиуд (Эмхтгэсэн Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан). УБ., 2004 он. 141
дэх тал.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
áàéâ. Ýíý õóóëü 10 á¿ëýã, 95 ç¿éëòýé áºãººä 7 óäààãèéí íýìýëò,
ººð÷ëºëòòýéãýýð 20 æèë äàãàæ ìºðäºãäñºí ò¿¿õòýé. Ò¿¿íèé ãîë ¿çýë
áàðèìòëàë ñîöèàëèñò-êîììóíèñò ¿çýë áîëíî. ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàõ
¿¿ðãèéã àíõëàí ¯íäñýí õóóëü÷èëñàí îíöëîãòîé.
2.5. Ìîíãîë Óëñûí 3 äàõü ¯íäñýí õóóëü íü 1960 îíû 7 äóãààð
ñàðûí 4-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí 4 äýõ óäààãèéí àíõäóãààð
÷óóëãàíààð áàòëàãäñàí 4 õýñýã 10 á¿ëýã á¿õèé 95 ç¿éëòýé þì. Ýíý
õóóëü íü Ìîíãîë Óëñàä ñîöèàëèçìûã á¿ðýí òºãñ áàéãóóëæ, óëìààð
êîììóíèñò áàéãóóëàëä äýâøèí îðîõ çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áºãººä 14
óäààãèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòòýéãýýð 30 æèë äàãàæ ìºðäºãäñºí þì.
Äýýðõ 3 õóóëèéí íýãýí íèéòëýã íü íàì÷, àíãè÷, ìàðêñèñò-
ëåíèíçìèéã óäèðäëàãà áîëãîäîã ¿çýë ñóðòëûí áàðèìæààòàé áàéñàíä
îðøèíî. Òýäãýýð õóóëüä ÌÀÕÍ-ààñ òîäîðõîéëäîã íèéãìèéí õºãæëèéí
òóõàéí ¿å øàòíû çîðèëãî, çîðèëòûã ¿íäýñ áîëãîæ óëìààð Ìîíãîëûí
íèéãìèéí õºãæëèéí äàðàà äàðàà÷èéí ¿å øàò ãýñýí õºòºëáºðèéí äàãóó
ººð÷ëºãäºæ áàéñíààðàà òîãòâîðã¿é øèíæèéã àãóóëæ áàéâ.
ªäãºº õóó÷èíñàã õ¿÷èí ýíý äàäàë çóðøëûã ñàíãàëçàõûí õàìò çàðèì
óëñ òºð÷ “Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû ¯íäñýí õóóëü çîðèëãîî õàíãàñàí”
ìýòýýð ººð÷ëºõ äàëèì ¿ñýðãýõ áîëîâ. Ýíý ìýòýýð “çàãâàð÷ëàí” ñýòãýæ,
õèéñâýð òºñººëºëä àâòàí áóé õèéãýýä áàñ çàñãèéí ýðõýíä ãàðàõ äàëèì
õàéñàí óëñ òºðèéí çàðèì õ¿÷èí çàð÷ìûí ýðñ ýðãýëò õèéõèéã ñàíààðõàí
ºíäºëçºæ áàéãàà çýðýã íü ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí õýâèéí ÿâöûã
õÿìðóóëæ ò¿¿íèé òºëºâøèëä ñààä ó÷ðóóëæ áàéíà.
Ãóðàâ. Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºëºâøèë, òýð çàìä

òîõèîñîí òóëãàìäñàí àñóóäàë
3.1.Îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, ò¿¿íèé

ýõ ñóðâàëæ íü 1990-ýýä îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿çýë ñàíààí äîîð
Çºâëºëò ìàÿãèéí áóþó ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ òàòãàëçàí
òóñãààðëàæ ýíý ÷èãëýëýýð òºëºâøèí õºãæèõ áîëñîí þì.
3.2.Øèíý ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿ñ÷ õºãæñºí ¿éë ÿâö íü:
• ÌÀÕÍ-ûí äàíãààð íî¸ðõëûã õàëæ óðãàëæ ¿çýë, îëîí íàìûí
òîãòîëöîîíû ¿íäñèéã áýõæ¿¿ëñýí 1990 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-íû
íýìýëò, ººð÷ëºëòººð ýõýëñýí;
• Àðä÷èëñàí õºäºëãººíèé àíõíû ¿ð ä¿íã áýõæ¿¿ëñýí ÁÍÌÀÓ-
ûí (õóó÷èí íýðýýð) ¯íäñýí õóóëèéí Íýìýëòèéí õóóëèàð ã¿íçãèéð÷,
ò¿¿íèé ¿éë÷ëýëýýð áýëòãýãäñýí; Óã õóóëü íü ÓÈÕ-Åðºíõèéëºã÷-ÓÁÕ-
Çàñãèéí ãàçàð ãýñýí õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîã
òîäîðõîéëñîí 2 á¿ëýã, 1-22 ãýñýí äóãààð á¿õèé 22 ç¿éëòýé. ¯¿ãýýðýý
1992 îíû ¯íäñýí õóóëèàñ áèå äààñàí õóóëü þì. Ýíý õóóëü 1990 îíû
5 äóãààð ñàðûí 12-íä áàòëàãäàæ 1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäºð
õ¿ðòýë õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ øèíý ¯íäñýí õóóëüä õàëààãàà ºãñºí
ò¿¿õòýé.
3.3. 1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí
10 ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
¯íäñýí õóóëü áîë çàðèì íàì, óëñ òºðèéí õ¿÷íèé ìóøãèí ã¿æèðäýæ
áàéãàà øèã ãàäíû óëñ ã¿ðýí, çîõèîìæèëæ òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí ç¿éë
îãòõîí ÷ áèø. Õàðèí Ìîíãîë÷óóä ººðñäºº ñóäëàí, ò¿¿õ óëàìæëàë,
ºâºðìºö íºõöºë, ºíº óäààí îðøèí òîãòíîõ íºõöºëºº ýø ¿íäýñ áîëãîæ
äýëõèéí àðä÷èëñàí óëñóóäûí íèéòëýã æèøãèéã õàðãàëçàæ ãàäíû ãàíö
÷ õ¿íèé ãàð õ¿ðãýëã¿é ººðñäºº áîëîâñðóóëæ, áàéíãûí ïàðëàìåíò, àðä
ò¿ìýí, òýäíèé ñîíãîñîí Àðäûí Èõ Õóðàë äàðàà äàðààëàí õýëýëöýæ
áàòàëñàí óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã ìºí.
3.4. ¯íäñýí õóóëü íü íýã íàìò çàõèðãààäëûí äýãëýì, òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã õàëæ õ¿íèé ýðõ, õóóëèéã äýýäýëñýí,
àðä÷èëñàí äýãëýìòýé, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò îðíû ýðõ ç¿éí
¿íäñèéã áýõæ¿¿ëñýí ñóóðü õóóëü áºãººä çàðèì õ¿íèé îéëãîæ õýëäýã
øèã “õýðýãëýýíèé õóóëü” áóñ. Õàðèí ¯íäñýí õóóëü÷èëñàí, îðãàíèê
áîëîí áóñàä õóóëèàð íàðèéâ÷ëàãäàí íèéãìèéí çºâ õàðèëöààíä òîäðîí
õýðýãæèõ ñóóðü õóóëü ìºíèé õóâüä çºâõºí ººðèéí ¿çýë áàðèìòëàëààð
íèéãìèéí õºãæèëä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë ìºí. Èéìä ã¿í óõààð÷
çºâ õýðýãæ¿¿ëáýë à÷ õîëáîãäîë íü øàâõàãäàøã¿é þì. Ýíý òóõàé
èíñòèòóò÷èëýí íóðøèõã¿éí òóëä ò¿¿íèé áýõæ¿¿ëñýí óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, òºð íèéãýì, îþóíû ¿íäñ¿¿ä õýðõýí øèíý÷ëýãäñýíèéã äàðààõ
á¿ä¿¿â÷ýýð õóðààíãóéëæ ºìíºõ ¿åòýé íü õàðüöóóëàí õàðóóëüÿ.

Энэхүү бүдүүвч зохиогчийн зарим бүтээлд нийтлэгдсэн бөгөөд энд зарим тодруулга хийв
(Чимид.Б (2004) Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал: Нийтлэг асуудал УБ: 120-122; (2008)
Үндсэн хуулийн мэдлэг. УБ: 465-466).
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é 11
5. Ãàäààä õàðèëöààíû õóâüä ãàãöõ¿¿ àíãè, ¿çýë ñóðòëûã áàðèìòàëñàí

Çºâëºëòèéã ò¿øèãëýõ çàð÷ìààñ àíõèæèð÷ äýëõèéí á¿õèé ë øóäàðãà
óëñ ò¿ìýíòýé ýðõ òýãø íàéðñàã õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ àðä÷èëñàí
çàð÷èìä øèëæñýí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí íýð
õ¿íä ýðñ ºññºíèéã öóõàñ òýìäýãëýå.
Åð íü á¿õýëä íü òîâ÷ ä¿ãíýâýë øèíý ¯íäñýí õóóëü Ìîíãîë÷óóäàä
þó ºãºâ ºº ãýâýë:
- Óëñàä òóñãààð òîãòíîë;
- Èðãýíä ýðõ ÷ºëºº;
- Õ¿í àìä ýðõ òýãø áàéäàë;
- Ýõ îðîíä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã;
- Òºðä àðä÷èëñàí äýãëýì;
- Îðîí íóòàãò ººðºº óäèðäàõ ¸ñ;
- ¯íäñýí õóóëüä ø¿¿õèéí õÿíàëò áà òîãòâîðòîé áàéäëûã îëãîâ;
- Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí íýð õ¿íäèéã á¿ðíýý ñýðãýýí òîãòîîâ.
Ýíý á¿õíèéã áèä áîäèò óòãààð áîëîí öààøäûí ñóóðü à÷ õîëáîãäëîîð
íü ¯íäñýí õóóëèéí òºëºâøèë ãýæ îéëãîæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë,
õýëáýðäëèéí õóóðìàã áèø õýðýãæèæ áóé áîäèò õóóëü þì. Õàðèí ýíý
á¿õýí øóëóóí äàðäàí çàìààð, ººã¿é öýâýðõýí ººð÷ëºãäºí õýðýãæèæ
áóé ãýâýë õîîñîí ìàãòààë áîëíî. Ñààä áýðõøýýë ìóíäñàíã¿é:
- äîòîîä ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººö áîëîìæ, ºìíºõ ¿åèéí
ºðººñãºë õàðèëöàà, ºð çýýë;
- øèíý, õóó÷íû ¿ë ýâëýðýõ çºð÷èë, õóóðìàã ýâëýðýë;
- óäèðäëàãûí òóðøëàãàã¿éäýë, àëäàà ýíäýë, òóóøã¿é áàéäàë;
- õî¸ð í¿¿ðòíèé äàëäóóð ýñýðã¿¿öýë, õàíäëàãà, àëáàí òóøààë, ýä
õºðºíãèéí øóíàõàéðàë, àâèëãà çýðýã ñºðºã ¿çýãäëèéí õîðò íºëºº;
- ñî¸ëûí ÿëàíãóÿà óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí õîöðîãäîë, õóó÷èðñàí
(äýâøèëòýò áóñ) äàäàë çàíøèë;
- ãàäààä îð÷íû çàðèì òààã¿é íºõöºë áàéäàë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ
óëáààëñàí áýðõøýýë ñîðèëò èõýýõýí ñààä òîòãîð, àëãóóðëàë, àëäàãäàë
áèé áîëãîâ.
Òýð á¿õíèéã äàëèìäóóëñàí óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ¿ã¿éñãýë èõýýõýí ãàçàð
àâ÷ áàéãàà íü îéðûí èðýýä¿éí õàìãèéí ãîë áýðõøýýë áîëæ òààðíà.
Äºðºâ. ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí “Òóëãàìäñàí àñóóäàë”

ãýäãèéí òóõàéä
4.1. Ýíý àñóóäëûã õî¸ð òàëààñ íü áóþó ÷èãëýëýýð àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé
þì.
Íýãä¿ãýýðò, ¯íäñýí õóóëèéí öààøäûí æàì ¸ñíû õºãæëèéã õàíãàõ
óëñ îðîí, çàñàã òºð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí ºìíº òóëãàð÷
áóé îíîë ïðàêòèêèéí ãýãýýëýã àñóóäëóóä áàéõ íü îéëãîìæòîé.
Õî¸ðäóãààðò, ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë
ãýäãèéí íºãºº òàë íü áàðààí áàðãàð àñóóäëóóä, òóõàéëáàë òºðèéí ãîë
õóóëèà ãàæóóäóóëàõ, á¿ä¿¿ëãýýð ¿ã¿éñãýí ãóéâóóëàõ ÿâäàëòàé òýìöýõ,
òèéì õàíäëàãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÿâäàë ìºí. Ýíý áîë ¯íäñýí
õóóëüò áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëààñ óðãàí ãàðäàã àñóóäàë.
Íýãäýõ ÷èãëýëýýð ãýâýë:

4.1.1. ¯íäñýí õóóëèéã á¿õ íèéòýýð ñóäàëæ ñóðàëöàõ. Áè XVIII-
XIX çóóíû áàðóóíû ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷èä øèã ýõýëæ áóéãàà îéëãîîä
ñàíààòàé ºã¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü áàðàã “ãýýãäñýí” ãýìýýð çîðèëò ìºí
áîëîõîä îðøèíî. ¯íäñýí õóóëü ãàðñíààñ õîéø óëñûí õýìæýýíèé
õºòºëáºðòýé á¿õ íèéòèéí ñóðãàëò åð õèéñýíã¿é ºäèé õ¿ðñýí íü ¿íýí.
Îð÷èí ¿åä “¯íäñýí õóóëü”, “¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é” ãýäãèéã óðüäûí
áèäíèé îéëãîæ áàéñàí áàðèìæààãààð òîéìëîñíîîð ñàíàà àìðàõ
àðãà îãò ¿ã¿é áîëæýý. Äýëõèéí õýìæýýíèé ýíý øèíæëýõ óõààí 200
ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýéí õàìò ìºí ìàíàé ãàðàãèéí 200-ãààä óëñûí
ïðàêòèêààð áàòàëãààæèæ îëîí îðíû ìýðãýäèéí îíîëîîð íýâ÷èí
áàÿæèæ òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿÷ õ¿ðýìã¿é îðãèë ººä òýì¿¿ëñýýð áàéíà.
Ìîíãîë îðíû ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû á¿õ ñàëáàð ýíý îðãèë ººä
õºëñ õ¿÷ ¿ë õàéðëàí ìàöàõààñ ãàäíà îäîî áàéãàà õóóëèéíõàà óòãà
ó÷ðûã îëîí ò¿ìýíä îéëãóóëæ ýçýìø¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçàð òóõàéëàí
àíõààð÷ òóëæ àæèëëàõ öàã áîëæ. Òýð äóíäàà õóóëèàð àìüñãàëäàã
óëñ òºðèéí áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷èä ¯íäñýí õóóëü ìýääýã ýñýõýý
ººðñäºº öýãíýí äàõèí äàõèí øàëãóóëæ áàéõàä, áàñ øàëãàæ ÷àääàã
áàéõàä ÓÈÕ, Çàãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãóóä àíõààð÷, õºðºíãº
õ¿÷ õàðàìã¿é çàðöóóëáàë àøèã íü “ìýäýõã¿éí àëäàãäëààñ” äàâæ ãàðíà.
ªíººäºð “ñîíãóóëèéí ýðõèéí òîãòîëöîî”, “ñîíãóóëèéí ñàíàë õóðààõ,
ä¿ãíýõ àðãûí òîãòîëöîî” íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, ò¿¿í äýýð áàéãàà
áàðèëãà áàéãóóëàìæ õî¸ðîî ÷ ÿëãàõã¿é, õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ
ìýäýë õî¸ðûã òàë á¿ðýýð çààãëàæ ÷àäàõã¿é, ýõ àäàãã¿é õîëüæ õóòãàæ,
òýð áóðóóãàà ¿õòýë õàìãààëæ ñóóíà ø¿¿ äýý. “Äààí÷ ÿàâ äàà” ãýìýýð
ÿðüæ ñóóäàã óëñ òºð÷äèéí òîî íýìýãäñýýð õàðàãäàíà.
4.1.2. ¯íäñýí õóóëèéí çàðèì òîìîîõîí èíñòèòóòûí õ¿ðýýíä íèéãýì,
óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí ã¿íçãèé øèíýòãýë õèéõ öàã íýãýíò òóëãàðààä,
èõýä öàã õóãàöàà àëäàæ áàéíà. Ãàíö æèøýý äóðäàõàä ýäèéí çàñàãò
íèéòèéí ºì÷èéí ýçëýõ áàéð, òºðèéí îðîëöîîíû òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí
5, 6 äóãààð ç¿éë áîëîí áóñàä ¿íäýñëýëä óðñãàëààð õàíäàæ èðñýíýýñ
íèéòèéí ºì÷èéí õàðèëöààã õóâèéí ºì÷èéí àðãààð çîõèöóóëàõ ãýñýí
á¿òýëã¿é îðîëäëîãîòîé îðîîöîëäîí, óëñ îðîíä ãàìøèã ó÷ðóóëñààð
áàéíà. Õàìãèéí èë òîä áàðèìò áîë Ìîíãîë Óëñûí Çàñàã çàõèðãàà,
íóòàã äýâñãýðèéí õóâààðèëàëò ñîöèàëèçìûí ¿åèéí “çàõèðãàà-àæ
àõóéí” çàð÷ìûí (ÕÀÀÍ, ÑÀÀ, ÒÀÀ) õ¿ðýýíýýñ ãàð÷ ÷àäààã¿é ¿ðãýëæ
ñóóðü íýãæ¿¿ä íü ñóëüäàí äîðîéòñîîð áàéãàà ÿâäàë ìºí. ¯¿íèéã ÷ õýí
á¿õýí ìýääýã ÷ õèéõ çîðèãòîí õàðàãäàõã¿é, Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé
ÕÝÃ ä¿ëèé ä¿ìáý ñóóñààð áàéíà.
Á¿õýëä íü ¿çâýë Ìîíãîëä åð íü ¯íäñýí õóóëü÷èëñàí øèíýòãýë
ãýæ ñýäýæ õèéñýí öîãö àæèëã¿é õýñýã áóñàã äàâõàðäñàí, çºðºëäñºí
òºñºë, õºòºëáºðººð ë àðãàëæ èðñýí ãýõýä õèëñäýõã¿é. Ýíý òàëààð îëîí
óäàà áè÷ñýí ÷ àíõààðñàí ç¿òãýëòýí áàéíà óó. Îëîí ñàëàíãè, åðºíõèé
ëîîçîíäñîí õºòºëáºð òºñëººð ë àìüñãàà àâ÷ áàéõ áîëæ äýý.
4.1.3. ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ã¿íçãèé óõààð÷ ¿íäýñëýë
çààëòóóäûã íü ¿ðãýëæ õºãæèí áóé õàðèëöàà, õýðýãöýýã óãòàí, àëñûí
õàðààòàé òóñãàñàí ¿íäñýí õóóëü÷èëñàí õèéãýýä îðãàíèê õóóëèóäûã ã¿í
ã¿íãèé áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë õàìãèéí õóðöààð òóëãàìäàæ
áàéíà. Ýíý òàëûí øèíýòãýëèéí àíõíû äàâààã “ÁÍÌÀÓ-ûí Õàâñðàëòûí
õóóëü” áîëîí ÓÈÕ-ûí 1998 îíû 18 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºð”-ººð äàâæ ãàðñíààñ õîéø õóóëèéí òîî
îëøèðñîîð èðñýí, çàðèì ñàëáàðò íü àõèö îëñîí áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí
áîäëîãûí ãýìýýð øèíý øàò àõèñàí óëñûí íýãäñýí äîðâèòîé ººð÷ëºëò
õèéñýíã¿é. Þóòàé ÷ áàéñàí õóó÷èí õóóëèà áàðàã á¿ãäèéã ººð÷èëæ,
áàéãààã¿éã îëíîîð íü áèé áîëãîîä îäîî 400 ãàðóé “õóóëüòàé áîëñîí”.
“Õóóëüòàé áîëîõ” ãýäýã áàðàã ¸ñ òºðèéí õýðýã ìýò ÿðèãäàõ áîëæ. Áèåò
õýìæèãäýõ¿¿íýýð ÿðèâàë ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð, ÕÇÄÕß àñàð èõ àæèë
õèéæýý. Ãýñýí ÷ õèéäýë, äàâõàðäàë, çºð÷èë, õýëáýðäýë (õ¿÷ íºëººã¿é
çààëò òóíõàã) õàìãèéí ãîë íü õóóëèéí òàñàëäàë áàñ ¿ã¿éñãýë ãàçàð
àâ÷ýý. Ýíý á¿õíèéã àðèëãàõ íü òåõíèê àæëûí çýðýãöýýãýýð õóóëèóä
ÿëàíãóÿà ¯íäñýí õóóëü÷èëñàí õóóëèóäûã ¯íäñýí õóóëüä íèéö¿¿ëýõ
“ã¿í áîëîâñðóóëàëò” òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ìàíàé õóóëèóä
ºíãºö ã¿åõýí áàéíà, ã¿íçãèé áîëîâñðóóëáàë óðò íàñàëíà. Ìîíãîëîî
ìýäýõã¿éãýýð ãàäààä óëñûí õóóëü ç¿éí àìüäðàëûí (àéë ãýð õ¿ðòýë
îðñîí) íàðèéí øèðèéíèéã óõààðàõã¿é ìåõàíèê îð÷óóëãààð õóóëü
õèéõã¿é ãýäãèéã çàëóó ¿å àíõààðàõàä òóí ÷ èë¿¿äýõã¿é. ¯¿íèé ó÷èð
Ìîíãîë îðíû îþóíû ÷àäàâõèéã äàé÷èëæ, áàðæ ÿäààä áàéãàà ìºíãºº
äýìèé ¿ðýëã¿é ò¿ðèéâ÷èíäýý áèø òºðäºº, õóóëüäàà ¿ð ä¿íòýé çàðöóóëàõ
öàã áîëæýý. ÕÇÄÕß îäîî ýõëýýä áóé “õóóëèéí öýâýðëýãýýíèé àæëàà”
îíîëûí ñóäàëãàà, ã¿í áîëîâñðóóëàëò, êîäåêñ÷ëîë, ÷àíàðûí ºíäºð
ò¿âøèíä õ¿ðãýæ õèéâýë ñàéíñàí.
4.1.4. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, ò¿¿íèéã çºð÷èõòýé òýìöýõýä òºðèéí
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã õºòºëáºð, ëîîçîíãèéí õ¿ðýýíýýñ ãàðãàæ, õóóëü,
ýðõ ç¿éí àìüä îð÷èíä øèëæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Àâèëãà, ãýìò
õýðãèéí áîëîí õóâèéí ýðõ ç¿éí øèíæòýé õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéí
óäàà äàðààãèéí äóóëèàíò õýðã¿¿äèéã íîòëîí òîãòîîõîä áàéöààí
øèéòãýõýýñ ãàäíà íèéòèéí ýðõ ç¿éí áóñàä àðãûã îíîâ÷òîé àøèãëàõûã
ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð çîðèóä àíõààð÷ àæèëëóóøòàé. ÓÈÕ-ûí ìºðäºí
øàëãàõ ýðõèéã õóóëü÷èëæ ÕÝ¯Ê-ûí áîëîí Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð,
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí çýðýã ýðõ ç¿éí õÿíàí áàéöààõ àëáàäûã òºðººñ
õ¿í ð¿¿ õàíäñàí áèø, èðãýíèé ºìíººñ òºðèéí àïïàðàò ðóó í¿¿ð
õàðóóëñàí äîðâèòîé øèíýòãýë õèéõ íü ÷óõàë. ªºðººð õýëáýë ñî¸í
ãýãýýð¿¿ëýõ ¿¿ðãýýñ õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõººñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõàä
øèëæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí öýö ººðèéí ãóðàâäàã÷
¿¿ðýã (îäîî 2-ûã íü ã¿éöýòãýæ áóé)-èéã õóóëü÷èëæ õýðýãæ¿¿ëýõ,
ò¿¿íèéã ïðîöåññûí õýì õýìæýý ìýðãýæëèéí àëáààð õàíãàõ çýðãýýð
áàòàëãààã ºðãºòãºõ õýðýãòýé áàéíà. Èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàí íºëººëºõ
ýðõ ìýäëèéã îíîâ÷òîé õóóëü÷èëáàë ñàéíñàí.
4.1.5. ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàð, äýä
ñàëáàð øèíæëýõ óõààíûã ¿çýãäýæ õàðàãäàõóéö ò¿âøèíä (ýçýí õààíû
ýðõ ç¿éí àêàäåìèéí õýìæýýíä) ºðãºìæëºõ íü òºð, ò¿ìýíä àìèí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ñóóðü àëõàì áîëíî. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ
óõààíã¿éãýýð ¯íäñýí õóóëü, ò¿¿íèé òóõàé ñàëáàð øèíæëýõ óõààí
õºãæèõ áîëîìæã¿é. Äàíäàà áóñäààñ “áóäàà” ãîðèëæ õóóðìàã çºâëºãºº,
õóóäóóòàé îð÷óóëãà, òàøàà óõààðëààð òºðèéí õýðýã øèéäýõ àðãàã¿é,
òýãýýä ÷ òààæ áóóääàãàà áîëèìîîðñîí.
4.1.6. Òºðèéí õóóëü òîãòîîõ ¿éë ÿâöûã øèíæëýõ óõààíû íýãýíò
íîòîëñîí äýã æàÿãò õ¿ðãýí áàðèìòëàõ, õóóëü áèåë¿¿ëýõ ¿éëñýä
ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ãîë õ¿÷èéã ÷èãë¿¿ëýõ çýðýã áóñàä àñóóäàë áèé.
Ýíý ìýò ïðàêòèêèéí òóëãàìäñàí áóñàä àñóóäëûã îíöîëæ áîëíî. Õî¸ð
äàõü ÷èãëýëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã äîð àâ÷ ¿çüå.
Òàâ. ¯íäñýí õóóëèéã ãàæóóäóóëæ ¿ã¿éñãýõýýñ ñýðãèéëýõ,

ã¿òãýëýãòýé òýìöýõ íü
5.1. Ýíý àñóóäëûã ÿàãààä, þóíû ó÷èð òóëãàìäñàí ãýýä áàéãàà þì

áý?
¯ã¿éñãýë áîë ýðõ ç¿éí æàì ¸ñíû õºãæèëä ¿ë íèéöýõ áîëîâ÷ ñºðºí
çîãñîæ õºãæ¿¿ëýõýä ºäººã÷ øèíæòýéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõ þì. Ãýëýý
÷ òýð íü óãààñàà ñàéí ¿éëñ áèø áèëýý. ¯íäñýí õóóëèéã òºðèéí àëáàí
¸ñíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãàæóóäóóëàõ áóþó èëò çºð÷èõ
çàìààð ¿ã¿éñãýõ, óëñ òºðèéí íàì, á¿ëýãëýë óñòãàõààð çàíàëõèéëæ
ºäººí òóðõèðàõ áóþó óñòãàõûã îðîëäîõîä õ¿ðâýë óã õóóëèéí íýð
õ¿íäýä èëò õàðøëàõ òºäèéã¿é ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûí àþóëã¿é
áàéäàëä íîöòîéãîîð íºëººëíº. Èéìä ¿ã¿éñãýë íü íýí àþóëòàé áºãººä
ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áàéäàã.
Ìîíãîëûí àðä èðãýä, òºð, èðãýíèé íèéãìèéí ìÿíãà ìÿíãàí
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí õààã÷äûí îëîíõ ¯íäñýí õóóëèà
õ¿íäýòãýí ñàõèæ èðñýí óëàìæëàëòàé áèëýý. Ìºí èðãýäèéí õóâüä óã
õóóëèéí õîëáîãäîõ ç¿éë, çààëòûí òàëààð ø¿¿ìæëýëòýé ñàíàà áîäëîî
èëýðõèéëýõ íü ÷ºëººòýé. ¯¿íèé õàæóóãààð ¯íäñýí õóóëèà ¿ëãýð
æèøýý ñàõèõ ¿¿ðýãòýé çàñàã òºðèéí ºíäºð õýìæýýíèé áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíóóä àëáàí ¿éë àæèëëàãààãààðàà ¯íäñýí õóóëü îëîíòàà
çºð÷èõ, çàðèì óëñ òºðèéí õ¿÷èí óã õóóëèéã ã¿òãýí ãóéâóóëæ,
“¯íäñýýð íü ººð÷ëºõ” áóþó á¿ðýí óñòãàõ çàìààð õóâüñãàë õèéõ ÿâäëûã
ººðèéí õºòºëáºð (ñòðàòåãèéí çîðèëãî)–èéí çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëýýä
àæèëëàæ áàéãààã ç¿ãýýð õàðààä ñóóæ áîëîõã¿é áàéäàëä õ¿ðýâ. Èéìä
ñýðãèéëýõ, òýìöýõ íü ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí çàìä òîõèîñîí
òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.
5.2. Ýðõ ç¿éí ¿ã¿éñãýë ãýäýã áîë íèéãýì äýõ óõàìñðûí íýã ýëåìåíò
ìºí. Õóâü õ¿í ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ ýõëýýä çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãà
õóóëü çºð÷èõ õ¿ðòýë îëîí èëðýë õàìààðàëòàé. Òýð íü ýðõ ç¿é, õóóëü,
õóóëü ¸ñ, çàñàã òºðä äóðã¿éöýõ, èëò çºð÷èõ, õ¿íèéñãýõ, ãàäóóðõàõ,
á¿ð äàéñàãíàí ¿çýõ, óñòãàõûã óðèàëàí äóóäàõ õ¿ðòýë îëîí ÿíçààð
èëýðäýã. ªíººãèéí Ìîíãîëä ýäãýýð õýëáýð áàðàã á¿ãä èëýð÷ áàéãààã
íóóõ àðãàã¿é. ¯¿íèéã ¯íäñýí õóóëèéí àþóëã¿é áàéäëûã ìàíàæ, õÿíàí
ñàõèæ, õýðýãëýæ ñóóäàã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóä àæèãëàõã¿é,
àíçààðàõã¿é, òîîìñîðëîõã¿é ºíãºð÷ õàðààõàí áîëîõã¿é.
¯íäñýí õóóëèéã àíõ õýëýëöýí áàòëàõ ¿åä ò¿¿íèé òîäîðõîé ç¿éë,
çààëòûã çàðèì óëñ òºðèéí õóó÷èíñàã õ¿÷èí, á¿ëýãëýë ¿ë çºâøººð÷
¿ã¿éñãýæ áàéñíû ¿ëäýö áèé. Òýð ¿åä öººíõ Åðºíõèéëºã÷èéí çàñàã
òîãòîîõ, ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõã¿é áàéõ, õîòûã çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
áîëãîõ, ¯íäñýí õóóëèéí òóñäàà õÿíàëòûã ¿ë çºâøººðºõ ãýýä ñàíàëûí
çºðºº ãàð÷ ÿëàãäàë õ¿ëýýæ áàéñàí íü ãîìîðõëûí ìàÿãòàé äóðã¿éöýë
áîëæ, õóðèìòàëààä ¿å ¿å “áîñîæ èðýýä” áàéäàã þì. ¯¿íèé äýýð
¯íäñýí õóóëü äàãàæ ìºðäñºí 20-èîä æèëä òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä
òîõèîëäñîí áîäèò áýðõøýýëýýñ ãàäíà óäèðäëàãûí çàðèì íîöòîé àëäàà
çºð÷ëººñ ¿¿äñýí ¿ã¿éñãýë íýëýýä ãàçàð àâñàí íü èëò áàéíà. ¯íäñýí
õóóëèéí òàëààðõ ýðõ ç¿éí ¿ã¿éñãýëèéí øàëòãààí, àãóóëãà, àðãà

Головистикова А.Н, Грудцина Л.Ю (2007) Толковый словарь юридических терминов М:
С-273.
õýëáýð, çîðèëãîîñ íü õàìààðóóëàí ãóðâàí á¿ëýãò õóâààæ òîéìëîæ
áîëíî.
Íýãä¿ãýýðò, Ýíãèéí óõàìñðûí ò¿âøíèé ¿ã¿éñãýë. Ýíý íü ãîë
òºëºâ òàíèí ìýäýõ¿éí àëäàà, òººðºãäºë áóþó ýðõ ç¿éí óõàìñðûí äîîä
ò¿âøíèé (ýíãèéí) äóòàãäëààñ ¿¿äýëòýé àõóéí øèíæòýé ýðãýëçýý,
¿ã¿éñãýë þì. Áàéãàë îð÷íû ñ¿éòãýë, áîõèðäîë, óòàà óíèàð, àæèëã¿éäýë,
ÿäóó ç¿ä¿¿ áàéäàë, ýëäýâ ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéí øàëòãààíûã ¯íäñýí
õóóëèàñ áîëñîí ìýò îéëãîæ, ¿ã¿éñãýõ èëðýë íýëýýä áèé.
Õî¸ðäóãààðò, ¯çýë, îíîëûí ò¿âøíèé áóþó àëáàí ¿éë àæèëëàãààíû
¿ã¿éñãýë. Çàñàã òºðèéí äýýä, òºâ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí
òóøààëòíû äóð çîðãîîð ¯íäñýí õóóëèéí ¿íäýñëýë, çààëòûã ¿ë
òîîìñîðëîí çºð÷èæ ãàæóóäëàõ íü ¿ã¿éñãýëèéí ýë õýëáýðò õàìààðíà.
ÓÈÕ, çàðèìäàà Çàñãèéí ãàçàð ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí õóóëü, øèéäâýð
öººíã¿é ãàðãàæ èðñýí, ò¿¿íèéãýý õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é áàéäàë,
çàñãèéí ýðõýíä áàéãàà áîëîí ºðñºëäºã÷ íàìóóä ººðñäèéí àëäàà,
ÿëàãäàë, á¿òýëã¿éòýë, ãýìò ÿâäëûí øàëòãààíûã áèå õ¿íä áèø õóóëüä
÷èõýæ àìü çóëáàäàã õýëáýð¿¿ä ýíä õàìààðíà.
Çºâõºí Óëñûí Èõ Õóðàë 1992 îíû ýöñýýñ 2010 îíû 10 ñàð õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä æèëä 1-ýýñ 9 óäàà á¿ãä 69 óäàà ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí
õóóëü, òîãòîîë ãàðãàñíûã ¯íäñýí õóóëèéí öýö òîãòîîñîí áàéíà. Èéì
óðàãøã¿é áàéäàë íü “Èõ Õóðàë èíãýäýã þì ÷èíü áè ÿàäàã þì” ãýñýí
ãàæ óóð àìüñãàë îëíû äîòîð áèé áîëãîæ ¯íäñýí õóóëèéí ýðõýì íýð
õ¿íäèéã õýðýã äýýð õºëä óíàãàí õºñºðä¿¿ëæ áàéãàà õýðýã ìºí. Ãýòýë
òºñºë ñàíàà÷èëñàí ãèø¿¿í, Çàñãèéí ãàçàð, ýöñèéí áîëîâñðóóëàëò
õèéñýí, õÿíàæ íàéðóóëñàí, ¸ñ÷ëîõîä áýëòãýñýí, ýöýñëýí õÿíàæ
ãàðûí ¿ñýã çóðæ, íèéòë¿¿ëñýí àëáàí òóøààëòàí, ýðõýëñýí õýí ãýý÷
àæèëòàí, àëü áàéíãûí õîðîî, ÿìàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí áý? ãýäýã îð
òàñ ÷èìýýã¿é ¿ëäñýí áàéäàã. Èíãýæ ýçýíã¿éä¿¿ëýõ íü àëáàí òóøààëûí
¿ã¿éñãýëèéí àäãèéí õýëáýð ìºí. ÓÈÕ-ûí áîëîí Åðºíõèéëºã÷èéí
ñîíãóóëüä ÿëàãäñàí íàì õ¿÷í¿¿ä, àâèëãà, õóäàë õîîñîí àìëàëòààð
õóóð÷ ãàðñàí ÷ ò¿¿íýý áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿éä õ¿ðñýí íàìóóä ìºí ë
¯íäñýí õóóëüä çààñàí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî, òºðèéí ñàíõ¿¿, ºì÷èéí
òàëààðõ ¿íäýñëýë çààëòûí “áóðóó”-ãààñ áîëñîí ìýòýýð òàéëáàðëàí
îëîí ò¿ìíèé òàðõèéã óãààäàã. Ýíýõ¿¿ èõ òàðõìàë àþóëòàé ¿çýãäýë íü
¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûã ýñýðã¿¿öýõ õýëáýð õ¿ðòýë äààìæðàâ.
Ãóðàâäóãààðò, Ýñýðã¿¿öýí ¿ã¿éñãýõ õàíäëàãà. ¯íäñýí õóóëèéã
áîëîâñðóóëñàí, õýëýëöýæ áàòàëñàí, õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí á¿õ ¿éë ÿâöûã
íèéòýä íü îð ¿íäýñã¿é ¿ã¿éñãýýä óëìààð ò¿¿íèéã “¿íäñýýð íü ººð÷èëæ
õóâüñãàë” õèéãýýä îðîíä íü ººð õóóëü ãàðãàíà ãýñýí ¿çýë ñàíààã
¯íäýñíèé øèíý íàì àëáàí ¸ñíû õºòºëáºðèéí çîðèëãîî áîëãîñîîð óäàâ.
Ýíý áîë ýñýðã¿¿öýí ¿ã¿éñãýõ ¿çýë, îðîëäëîãî ìºí. Ýíý òóõàé æààõàí
òîãòîæ ÿðüÿ.
5.3. “¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ”, “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò

îðóóëàõ” ãýñýí õî¸ð òîìü¸îëîë çàð÷ìûí ýðñ ÿëãààòàé. ªºð÷ëºõ
íü óñòãàõ, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü ñàéæðóóëàõ ãýñýí ñàíàà
çîðèëãîòîé þì.
Тус намын удирдагчид дээрх зорилгыг тавихдаа өнөөгийн Үндсэн

хуульд “Үндэсний эрх ашгийг” санаатайгаар тусгаагүй, гаднаас
тулган хүлээлгэсэн “колончлолын хууль”, “улс төрийн алуурчдын
хууль” гэхчилэн илт гүтгэн дайрч түүнийг устгах замаар улс төрийн
“хувьсгал” хийж Франц генерал Де Голлийн үзэл санаагаар V Үндсэн
хууль гаргаж шинэ БНУ байгуулах юм гэнэ.
Íàìûí ìàíëàéëàã÷èéí íýã ãîë õ¿í Ì.Ýíõñàéõàí óã õóóëèéã

áîëîâñðóóëàõ êîìèññûí ãèø¿¿í, õýëýëöýæ áàòëàëöñàí õóóëü
òîãòîîã÷èéí íýã áàéñàí àòëàà ºíºº ¿åèéí ã¿òãýëãèéí êîìïàíè äýãäýýã÷
áîëîí õóâèðñàí íü ãàéõàëòàé òºäèéã¿é ãàéòàé õýðãýý. Òýðýýð “Ìàíàé
¯íäñýí õóóëü íü áàðóóíûõíû 20 æèëèéí ºìíº õèéæ ºãñºí” óëñ òºðèéí
àëóóð÷äûí á¿òýýë”; óäààõ àæèëëàãàà íü “ýäèéí çàñãèéí àëóóð÷äûí”
ãàðààð õèéãäýõ áîëëîî ...“ ãýæ óäàà äàðàà íîìëîæ áè÷èæ áàéãààã
àëáàí ¸ñíû õ¿ðýýíä, ìàíàé Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì õýðõýí
¿çýæ çàëðóóëàõ òàëààð þó áîäîæ ñóóíà âý? ºíãºðñºí 20 æèëä ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðñàí àìæèëòûí çýðýãöýýãýýð çàðèìûã íü
Ì.Ýíõñàéõàí ººðºº Åðºíõèé ñàéäûí õóâèàð ãîëëîí îðîëöîæ õèéñýí
àëäààã æèøýýëáýë, òºðèéí îíöãîé ºì÷ áîëîõ Àøèãò ìàëòìàëûí
òóñãàé çºâøººðëèéã (ëèöåíç) “òºðººñ” çàéäóó, õÿíàëòã¿é òàðààñàí
çýðýã íîöòîé àëäàà, ãàæóóäëààð ãóë áàðèí ¯íäñýí õóóëèéã ó÷èð
ç¿ãã¿é ¿ã¿éñãýõ áîëñíû ó÷èð þó âý?. Áèäíèé òààìàãëàæ áàéãààãààð
¯ÍØ-ûíõíû “îéðûí çîðèëò” íü ºíººãèéí ýðõ áàðèã÷äûí ýñðýã îëîí
ò¿ìíèé óóð õèëýíã “áóöàëãàõ” çàìààð äýìæëýã îëæ çàñãèéí ýðõýíä
ãàðàõ ãýñýí ñàíààðõëààñ ººð ãàâüòàé þìã¿é áîëîëòîé. ¯¿íèé òóë
1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéã çîðèóä ã¿òãýí áóçàðëàõûí õàìò ò¿¿íèé
îëîíõ çààëòûã õýâýýð, çàðèìûã áàãà ñàãà ººð÷ëºí õóóëáàðëàæýý. Òýð
äóíäàà 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèéí “áîñîî çàõèðàãäàõ 2-3 øàòàò õóóëü
òîãòîîõ áàéãóóëëàãà ÓÈÕ-ÓÁÕ-ûã Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéã
“õî¸ð òàíõèìò” ãýñýí õóäàë íýð ç¿¿æ, ×èíãèñèéí ¿åèéí Õóðàëäàé
áàéãóóëàõ, “Ìºíõ õºõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð” ãýõ ìýò Ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñ ÿçãóóðûã õºíäñºí óðàí ñýòãýìæèéí ãàíö íýã ¿ãýýð ÷èìñýí áàéíà
áèëýý. ¯¿íèéãýý V äóãààð ¯íäñýí õóóëü, çîõèîã÷èéã íü íî¸í Äå Ãîëëü
(Ì.Ýíõñàéõàí) ãýæ òóñ íàìûí íýã ç¿òãýëòýí Í.Áàòöýðýã áè÷èæ, ýíý
¿çýë áà òºñëèéã ÌÀÍ, ÀÍ, íýðò óëñ òºð÷ (áàðàã ë Áàò-¯¿ë áîëîëòîé)
äýìæèæ áàéãàà ãýñýí áàéâ. ¯íýí áîë ñýæèãòýé ë þì. ¯íýíäýý ÷ “ÿëæ
ë áàéâàë ÷ºòãºðòýé íèéëñýí ÷ õàìààã¿é” ãýäãýýð ÌÑÄÍ, ÌÀÕÍ ãýýä
òàëàðõàã÷èä íýìýãäýæ áàéíà.
Ýíý÷èëýí áóñàä íàì, òºðèéí áóñ 20 øàõàì áàéãóóëëàãà àÿëäàí
äàãàëäàæ áóé ¯ØÍ-ûí ýíýõ¿¿ ñºðºã ¿éëäýë íü çºâõºí ñàíàà çîðèëãî
áèø, ¿éë õýðýã áîëîí ìºëõñººð áàéãàà íü ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûí

Энхсайхан М. (2011-02-21) Улс төрийн намын мухардал ба тусгаар тогтнол/Өдрийн
сонин. №53. 5 дугаар нүүр.

Батцэрэг Н. (2011-03-24) V Үндсэн хууль ба Монгол де Голль Та хаана байна?/Үндэсний
шуудан сонин.
àþóëã¿é áàéäëûã áîäèòîéãîîð õºíäºõ áîëñíûã íîöòîé õýìýýí ¿çíý.
Òýä äýýð íýðëýñýí òºñëèéíõýý äàãóó 5 äóãààð ñàðûí ýõýýð Óëààíáààòàðò
“Àðä ò¿ìíèé Èõ Õóðàëäàé” ãýõ öóãëààí õèéëãýæ çàñàã òºðèéí äýýä
ãàçðóóäûã òàòàí áóóëãàõ øààðäëàãà òàâüñíûã á¿ãä ìýäýæ áàéãàà.
Äýýäýñ ÷ òàëàðõàæ áàéãàà ÷ þì óó ãýëòýé, òàã ÷èã áàéãàà íü çàðèì
õ¿÷èíä “íàéäëàãà”òºð¿¿ëæ áàéãàà þì áîëîâ óó. Îäîî òýä óëñ òºðèéí
àñóóäëààð “ÌÀÕÍ”-òàé õàâñàð÷ “Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà” (Ýíý
áîë ÓÈÕ-ûí îíöãîé á¿ðýí ýðõèéí àñóóäàë) ÿâóóëæ áàéíà. Äàðàà íü
óäàõã¿é ¯íäñýí õóóëèéí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõààð õîëáîîòíóóä íü
ìýäýãäýæ áàéíà.
Òýäíèé ýíý ìýò ¿éë àæèëëàãààíä, áàñ ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýæ çàñãèéí ýðõýíä áàéãàà çàðèì íàì, ÓÈÕ-ûí
óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ õèéæ áóé áîëõèäóó ¿éë àæèëëàãàà òàøóóð ºã÷,
óðàì çîðèã îðóóëæ áóéä ýðãýëçýõ ç¿éë ¿ã¿é. Ýíý á¿õýí Ìîíãîë Óëñ
¯íäñýí õóóëèéí ã¿í ã¿íçãèé õÿìðàëä îðîõîä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿éã
¯íäñýíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿¿äíýýñ ¿íýëæ öýãíýí ýðòëýí ñýðýìæëýõ
øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.
Çóðãàà. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàà÷èëãà

èäýâõæñýíèé ó÷èð, ¿ð äàãàâàð
6.1. Çàñàã òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûã õ¿ëýýí

çºâøººð÷ ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëýõýý òàíãàðàãëàæ áàéæ ë çàñãèéí ýðõýíä
îðäîã áà òýñýæ ¿ëääýã áèëýý. Ìîíãîëä àì àæèë çºðäãèéí øèëäýã
æèøýý áàñ ýíä èëýðäýã. ßëàíãóÿà ñîíãóóëü îéðòîîä èðýõýýð þóãààð ÷
õàìààã¿é îëíû ñýòãýëèéã òàòàõààð ¿çýýä àëäàõ ãýõ îðîëäëîãî ÷ ãàðäàã
áàéíà. Áàñ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä ¯íäñýí õóóëèà ìàãòàí äóóëæ ñîíãîãäîîä,
ãóéâàëòã¿é ñàõèõàà àíäãàéëààä àëáàí òóøààëä îðîîä óäàëã¿é, ò¿¿íèéã
ººð÷ëºõ òóõàé õàäóóð÷ ýõýëäýã. Ýíý áîë óëñ òºðèéí õàëóóðàë, óëñ
òºð÷äèéí àðõàã ºâ÷èí þì. Èéì õ¿ì¿¿ñò äàõèí èòãýõýä íýí áýðõ.
Òºðèéíõýý ãîëîìò áîëñîí õóóëèà õàìãààëäàãã¿é òºðèéí ç¿òãýëòýí
áàéæ òààðäàãã¿é þì. Òèéìäýý ÷ ÓÈÕ áîë ¯íäñýí õóóëèà ãóéâàëã¿é
áèåë¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçàð, ø¿¿õ íü ¯íäñýí õóóëü áà áóñàä õóóëü,
õýì õýìæýýã ÷àíä ñàõèõûã õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áóþó ýðõ ç¿éò òºð ãýäýã.
Õýðýâ Öýö ¯íäñýí õóóëèéã çºð÷ëººñ àëáàäàí õàìãààëäàã áîë ÓÈÕ
çºð÷èãäºõººñ ýðòëýí ñýðãèéëýí äýýäëýí ìàíàæ, áèåëýëòèéã íü õÿíàí
÷èãë¿¿ëäýã. Ãýòýë ýíýõ¿¿ ñî¸ëûã îãò ýçýìøýýã¿é ìàíàé ÓÈÕ, Çàñãèéí
ãàçàð ººðºº ¯íäñýí õóóëèà áàéí áàéí çºð÷èõººñ ãàäíà “ººð÷ëºëò”
îðóóëàõûã õýðýã äýýðýý ºäººí äóóäàõ íü àéìààð. Àðä ò¿ìýí áèä ÷èíü
“õýíýýð õóóëèà ñàõèí ìàíóóëæ îðõèîä áàéíà âý? “Õàëäààä èðäýã
õàðèéí öýðãýýð, õàëäàøã¿é äàðõàí õèëýý ìàíóóëäàã “òýíýã óëñ” ãýæ
áàéõ óó. Áîäîöãîî. Òèéì ë õ¿ì¿¿ñèéã áèä îðîé äýýðýý çààëäàã áîëæ
äýý?! Õýíäýý èòãýõ áèëýý.

Удвал С. (2011-05-24.) “МАХН нэрийг өгүүлэхгүй байхыг МАН-аас нэг хүн хариуцаж байгаа
гэсэн”/“Зууны мэдээ” сонинд өгсөн ярилцлага. №125 (3815).
Æóðìûã òýâ÷èæ ñàõèäàã, çàéëøã¿é áîë ¸ñ æóðìààð íü õóóëü
ñàíàà÷ëàí óë ñóóðüòàé àâ÷ ¿çäýã. Ãýòýë ÿìàð íýã ñóäàëñàí îíîë,
áîëîâñðóóëñàí ¿çýë áàðèìòëàë, õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ òºñºëã¿é áàéæ ¯íäñýí
õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëíà, öàã íü áîëñîí ãýöãýýõ áîëæ.
6.2. ªºð÷ëºëò, íýìýëò îðóóëàõ ãýñýí øàëòãààí îëîí ÿíç áèç. Õàðèí
øóóä øàëòàã, îäîîãîîð (ñýäýëò) íü þó þì áý?
Îéðìîãõîí áàðèìò ò¿øèí ÿðèâàë ¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ, íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàà÷èëãà èäýâõæñýíèé ãîë øàëòàãèéã óëñ òºðèéí
çîíõèëîõ íàì, ÓÈÕ, ò¿¿íèé áàéíãûí õîðîî ºäººí òóðõèðàâ. Þó õèéæ
áàéãààãàà óõààðñàíã¿é þó ãýõ íü õààøàà þì?!
Øîí áîñãîîã¿é áîë øààçãàé õààíààñ ñóóõ âý? ãýäýã òàëààñ íü àâ÷
¿çâýë:
• ÌÀÍ-ûí äàðãà Ñ.Áàòáîëä ºíãºðñºí III ñàðä ¯íäñýí õóóëüä
ïàðëàìåíòûí øèíýòãýëòýé õîëáîãäóóëñàí ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë
äýâø¿¿ëæ óëñ òºðèéí íàìóóäàä óðèàëñàí íü äºëºí äýýð øàð òîñ àñãàâ
ãýã÷ áîëñîí;
• Ì¯ØÍ-ûí óäèðäàã÷ Ì.Ýíõñàéõàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéã Áàðóóíõíû òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí “êîëîí÷ëîëûí õóóëü” áóþó
“óëñ òºðèéí àëóóð÷äûí õóóëü” íýðèéí äîð ººð÷ëºí óñòãàõ áîäëîãî,
òºñºëºº æèëèéí ºìíººñ òóíõàãëàñàí;
• ÓÈÕ-ûí äàðãà Ä.Äýìáýðýë ¯íäñýí õóóëèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã
õàíãàõ òàëûã áîäîëöîæ áàéãàà áîëîâ÷ õýä õýäýí óäààãèéí äàðààãèéí
õýëñýí ¿ãýíäýý ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëíà ãýñýí ñàíààã
èëýðõèéëæ áàéñíàà çàõèðàìæ ãàðãàæ óã àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ
àæëûí õýñýã áàéãóóëæ, ÷èãëýë ºãñºí?! áàéâ. Ãàíö õ¿í ÷èãë¿¿ëýýä
áàéäàã õóóëü ÷ áèø äýý;
• Äýýðõ çàõèðàìæèéí äàãóó ÓÈÕ-ûí Æ.Ñ¿õáààòàð äàðãàòàé
òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîî “¯íäñýí õóóëüä ÿìàð íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ âý? ãýõ ìàÿãèéí àñóóëò ÕÌÕ-ýýð çàðëàæ ñàíàëàà
èðóóë ãýñýí áèò¿¿ õàòóó øààðäëàãà îðîí äàÿàð òàðààæ àì áè÷èã, âýá
õóóäñààð ñàíàë àâñàí;
• ÓÈÕ äàõü 2 íàìûí á¿ëãèéí äàðãà íàð ÷ íàìûíõàà ç¿ãýýñ ìýð ñýð
ñàíàë òîäðóóëàí òàâüñààð áóé. Ñîíãóóëüä ÿëàõ àðãà ë õàéãààä áàéíà
óó äàà?!!
• ÓÈÕ-ûí õýä, õýäýí ãèø¿¿í ñîíãóóëü îéðòñîíòîé óÿëäóóëæ çàðèì
íýã àñóóäëààð òºñºë ñàíàà÷èëñíûã ñîõ áóðóóòãàæ áîëîõã¿é ÷ ñîíãîæ
àâñàí öàã ¿å íü ñîíèí. Ýíý ìýòýýñ ¿¿äýí 2011 îíû 2 äóãààð óëèðëûí
òóðø ¯íäñýí õóóëü òîéðñîí øóóãèàí äýãäýâ. Ýíý ÿâöàä îëîí íèéò,
ñóäëàà÷èä, óëñ òºðèéí íàìóóä, õóóëü òîãòîîã÷èä ººð ººðèéí ñàíàà
áîäëîî èëýðõèéëæ èðñýí íü îäîî ÷ ñóðàã òàñðààã¿é áàéíà. Íýãýíò ë
äýýðýýñ øààðäñàí þì ÷èíü òýäíèé áóðóó ãýæ îãò ¿ã¿é. Íýã ¸ñîíäîî
”ºäººä ºãâºë ñºäººä ºãüå” ãýäýã÷ëýí íýãýíò “äàëèì ãàðñíûõ” ãýñýí
øèã ¯íäñýí õóóëèéí òàëààðõ ñîíèðõîã÷ íàì, á¿ëýãëýë, óëñ òºð÷, õóâü
õ¿íèé ¿çýë áîäëûí ºðñºëäººí óëñ îðíûã íºìºð÷, ò¿éìýð ìýò òàðõàâ.
Òîäîðõîé ¿çýë áàðèìòëàë, òºñºë íîìã¿éãýýð îëíû äîòîð òàâüñàí
åðºíõèé àñóóëòààñ òóí ÷ ýýäðýýòýé áàéäàë ¿¿ñýæ áàéíà.
Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýñíèé áè÷èë øàëòãààíûã äóðäàëã¿éãýýð
äýýðýýñ èíãýæ óðóó òàòñàíààð àæèë õýðýã ÷èã áàðèìæààãàà àëäàõ
òèéøýý äààìæèð÷ áàéíà.
Ýíý áîë ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷ìûí ñîíãîëò õ¿í áîëãîíä õ¿ññýíýýð
áóñ íèéãìèéí çàéëøã¿é áàéäëààð øèéäâýðëýãääýãòýé õîëáîîòîé.
Ýíãèéí áàðèìò ãýâýë ºíãºðñºí 4 ä¿ãýýð ñàðä ÓÈÕ-ûí ç¿ãýýñ
èðãýäèéí äóíä çàðëàñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü çýðýã
àéìãèéí ÈÒÕ-ààñ íýãòãýæ èð¿¿ëñýí ñàíàëûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä: ªäãºº
¯íäñýí õóóëü ¸ñîîð
Õóðëààñ íýð äýâø¿¿ëæ äýýðýýñ òîìèëæ áóé Çàñàã äàðãûã:
• “äîðîîñ ãàðãàñàí ñàíàëûí äàãóó òîìèëäîã áîëîõ”;
• “àðä ò¿ìíèé ñàíàëààð ñîíãîäîã áîëîõ”;
• “øóóä òîìèëäîã áîëãîõ”;
• áàãèéí Çàñàã äàðãûã øóóä, àéìàã, ñóìûíõûã èðãýäèéí ñàíàëûã
¿íäýñëýí òóõàéí øàòíû Õóðàë òîìèëîõ;
• “àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûã òóõàéí íóòãèéí
îðøèí ñóóã÷èä øóóä ñîíãîõ, áàã õîðîîíû Çàñàã äàðãûã øóóä òîìèëîõ”
ãýñýí 5 ÿíçûí ñàíàë èð¿¿ëæýý.10
“ªºðñäºº ìýä” ãýýä îðõèæ ¿ë áîëîõ ýíý àñóóäëûã ¯íäñýí õóóëü
àëü íýã õóâèëáàðààð íü øèéäýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó. Àëü íü
äàâàìãàéëæ áóéí àëáàí ¸ñíû íîòîëãîî àëãà. Èéìä òààìãààð “ºðëºæ”
áîëîõã¿é. Òýãýýä ÷ íóòãèéí óäèðäëàãûí “õî¸ðäìîë” ¸ñíû øèíæèéã
õàðãàëçààä àðä ò¿ìíýýð õýëýëö¿¿ëýýä íýãýíò øèéäñýí õýðýã ø¿¿ äýý!
Ãýòýë îëîí ñàëàà çàì ¿¿ñýí íü àñóóäëûã ò¿¿íèé ó÷èð, ¿çýãäëèéí æàì
¸ñûã íü òàéëáàðëàõã¿éãýýð îëîí ò¿ìíèé ýíãèéí óõàìñðûí óðñãàëä
ò¿ëõýæ îðóóëíà ãýäýã ýöñèéí ä¿íä èéì ë áóäèëààíä õ¿ðãýäãèéã äààí÷
áîäîëöñîíã¿é. Òýð ÷ áàéòóãàé 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàõûí ºìíº àðä ò¿ìíýýð 3 ñàð õýëýëö¿¿ëýõ ÿâöàä Ìîíãîëûí
òºðèéí óäèðäëàãûí áóþó îäîî õýðýãëýõ áîëñîí íýð òîìü¸îãîîð
“çàñàãëàëûí õýëáýð”-èéã ñîíãîæ òîãòîîõîä ãàð÷ áàéñàí ñàíàëûí
ãóðâàí õóâèëáàð ñàÿõàí äàõèí ñýðãýæýý:
• “åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé áàéõ íü çºâ”;
• “åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé áîëîõ õýðýãòýé”;
• “õààíò çàñàãëàëàà ñýðãýýæ áàéãóóëàõ õýðýãòýé” (Äóíäãîâü) ãýñýí
áàéíà.11 Õ¿í á¿ð õ¿ññýíýý õýëæ áàéíà! ¯¿íèé öààíà 18 æèëèéí ºìíº
öººíõ áîëñîí óëñ òºðèéí õ¿÷, õóâü õ¿íèé ñîíèðõîë ìýäýýæ áèé!
Àðä ò¿ìíèé îëîíõèéí ñàíàëààð íýãýíò øèéäñýí ¯íäñýí õóóëüò
áàéãóóëëûí ýíý ìýò ñóóðü àñóóäëûã “õàðàíõóé” õýëýëö¿¿ëýãò õ¿ðãýæ
10
“Аймгуудын ИТХ-аас ирүүлсэн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал” ( УИХ-ын
ТББХ-д нэгтгэсэн. Т.Билэгт НИТХ-ын дарга)-д үз.
11
Мөн тэнд. УИХ-аас иргэдийн санал авахдаа нухацтай боловсруулсан ямар ч үзэл
баримтлалгүй, хууль тогтоох байгууллагаар урьдчилан хэлэлцэж тогтсон ямар ч төсөлгүй,
олон түмнээр хэлэлцүүлэх ямар ч хөтөлбөр, төлөвлөсөн асуулт (“за, үгүй”, “аль нь дээр вэ?”
гэх мэт)-гүй, газар дээр нь хөтлөн зохицуулах оноосон эзэнгүй, социологийн судалгаа гэх гээд
байгаа бол шинжлэх ухааны ямар арга зүй, аргачлал наанадаж энэ үүднээс боловсруулсан
асуултын анкетгүй зүгээр л нэг оньсого мэт байна.
áàéãàà íü “õóâüñãàë”-ä óðèàëàí äóóäàæ, äàñãàë ñóðãóóëü (õóðèëäàé)
õèéæ áàéãàà õ¿÷èíä ë òóñòàé áîëîõîîñ ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàìãààëæ õàíãàõ ¿éëñýä îãòõîí ÷ òóñ äýì áîëîõã¿éã îéëãîìîîð! Ýñâýë
îéëãîñîí ÷ ýñðýãýýð õàíäààä áàéãàà þì óó. Ýíý áîë îíîëûí ìàðãààí
áèø ¯íäñýí õóóëèéí àþóëã¿é áàéäàë, õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû
àìèí ñ¿íñ àñóóäàë ìºí. ¯íäñýí õóóëèàð èíãýæ òîãëîæ áîëäîãã¿é ë
áàéõã¿é þó. Ýíý áîë óëñ òºðèéí òîãëîîìûí áàé áèø. Õàðèí òºðèéí
àþóëã¿é áàéäëûí òýðã¿¿í øóãàì áîëñîí “¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûí”
àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë ãýäãèéã îéëãóóøòàé.

Äîëîî.Ñ¿¿ëèéí ¿åä ÿðèãäàæ áàéãàà çàðèì ñàíàë, òºñëèéí òóõàéä
Óëñûí Èõ Õóðàë ¯íäñýí õóóëèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ (ãîë íü

çàðèì íýã çàñâàð îðóóëàõ çàì ãàðãàõ-?! ãýñýí øèã)çîðèëãîîð ýðäýìòäèéí
õ¿÷èéã äàé÷èëæ çîõèõ ¿çýë áàðèìòëàë, òºñºë áîëîâñðóóëñíû ¿íäñýí
äýýð “¯íäñýí õóóëüä, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëü”-
èéã 2010 îíû 12 äóãààð ñàðûí 23-íä áàòàëàí ãàðãàñàí áèëýý. Ýíý áîë
ó÷èð äóòàãäàëòàé ÷óõàë àëõàì áîëñîí.
Ýíýõ¿¿ õóóëèàð ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàð÷ìûí
¿íäñèéã òîãòîîñîí ìºí õóóëèéí 68, 69 ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýðýãëýõ ¿éë
ÿâöûí (ïðîöåññûí) æóðìûã òîäîðõîéëñîí þì. Òýð íü ¯íäñýí õóóëèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, äýýðõ 2 ç¿éëèéã çºâ õýðýãëýõýä ÷èãëýñíýýðýý
¯íäñýí õóóëü÷èëñàí ìàø ÷óõàë õóóëü þì. Õàðàìñàëòàé íü ïðîöåññûí
ýðõ ç¿éí åðºíõèé çàð÷ìûã óõààðààã¿é, åð íü ¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò
îðóóëàõàä ò¿âýãòýé “áàðàã áîëîìæã¿é” þì ãýæ îéëãîñíîîñ óã òºñëèéí
çàð÷ìûí çààëò á¿õèé òýí õàãàñûã õàñàæ “õÿëáàðøóóëñíààñ” “àøã¿é
íýã ÷ºëººòýé áîëëîî” ãýñýí øèã ãèø¿¿ä õýä ãóðâààðàà íàì, ýâñýë õýä
õýäýýðýý íýãäýí ¯íäñýí õóóëüä ººð ººðèéí ººð÷ëºëò îðóóëàõ òàëààð
äóó äóóãàà àâàëöàæ, õóâü õóâèéí òºñºë áàðüæ ºðãºí ìýä¿¿ëýõ áîëîâ.
Òºñëèéí îëîíõ íü óëñ îðíû ºíº óäààí òîãòâîðòîé îðøèí õºãæèõºä áóñ
ºíºº ìàðãààø çàñãèéí ýðõýíä òîãòîæ áàéõ àðãà õàéñàí ãîë øèíæòýé
áàéãàà íü õàðàìñàëòàé.
Íýëýýä ÿðèãäàæ áóé òºñºë íü:
• ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíû òóõàé (ñ¿¿ëèéí ¿åä çºâ îéëãîëöîõ øèã
áîëæ àçíàñàí);
• 2000 îíû äîðäóóëñàí 7 ººð÷ëºëòèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ¯íäñýí
õóóëèéí óóãóóë ¿çýë áàðèìòëàëûã ñýðãýýõ òóõàé (ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í
Ä.Ýíõáàò íàðûí 15 ãèø¿¿íèé ñàíàà÷èëãà);
• ïàðëàìåíòûí øèíýòãýë íýðèéí äîîð ãèø¿¿äèéí òîîã (1/4-ýýñ
äîîøã¿éãýýð) íýëýýä íýìýãä¿¿ëýõ áóþó ÓÈÕ-ûã 2 òàíõèìòàé áîëãîõ
(ÌÀÍ-ûí ñàíàë);
• “õîòûã” Ìîíãîë Óëñûí ÇÇÍÄ-èéí íýãæ áîëãîõ òóõàé ãèø¿¿í
Ä.Äàìáà-Î÷èð íàðûí Äàðõàí, Ýðäýíýòèéí ñîíãóóëüò 5 ãèø¿¿íèé
ñàíàà÷èëãà ãýýä áàñ áóñ “æèæèã”, “òîì” ñàíàëóóä ÿðèãäñààð áàéíà.
2000 îíû ººð÷ëºëòèéã áóöààæ óóãóóë ¿çýë áàðèìòëàëûã ñýðãýýõ
ãýäýã áîë îëîí ò¿ìíèé áîëîí ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷äûí õîëáîîíû
¿íäñýí øààðäëàãûã òóñãàñíû õóâüä äýìæ¿¿øòýé ñàíàà÷èëãà. Ãýâ÷
ò¿¿íä õàãàñ àëõìûí “óíæëàãà” áàñ áàéíà áèëýý. ¯¿í÷ëýí òºñºë, ñàíàë
á¿ð ººð ººðèéí ó÷èð øàëòãààíû ¿íäýñëýë, òàéëáàð øààðäàíà. Èéìä
æè÷ àâ÷ ¿çýæ íóõàöòàé ÿðèëöàõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë. Èíãýõã¿éãýýð
ÓÈÕ-ûíõàí ìààíü 2000 îíûõ øèã ãýíýòèéí ººð÷ëºëò áèòãèé õèéãýýñýý
áèëýý ãýæ çàëáèðàÿ. ßàãààä ãýâýë Ìîíãîëä çîõèõã¿é òàíõèì áàéãóóëàõ,
õîò òîñãîäûã ÇÇÍÄ-èéí íýãæ áîëãîæ ñóóðü çàð÷ìûã çºð÷èæ, óëñ äàÿàð
áóäëèàí õóòãàõ, äîðîîñ äýýð õ¿ðòýë íýã çàð÷ìààð çîõèîí áàéãóóëñàí
ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîã ýâäëýõ àþóë á¿õèé ñàíàëóóä òýð
äóíä ÿâààã àíõààð÷ îéëãîâîîñ çîõèíî.
õõõ
Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä òºðèéí àþóëã¿é áàéäëûí òýðã¿¿í øóãàìä

áàéäàã ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûí àþóëã¿é áàéäëûí òóõàéä çàñàã òºð
íýãèéã áîäîæ, àðä ò¿ìýí ñýðýìæòýé áàéõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëûí öºì
íü áîëîîä áàéíà ø¿¿.
ÀÇÈ, ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÓËÑÓÓÄÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÕªÃÆËÈÉÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ
Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Äîêòîðàíò Ð.Ìóõèéò
Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàãø
Äîêòîðàíò Ì.Ìºíõáàò
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø
Óäèðòãàë
XX çóóíû òºãñãºë, XXI çóóíû ýõýí ¿åèéã ¿íäýñòýí, àðä ò¿ìýí,

óëñóóäûí íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë ò¿âøèíä ã¿íçãèé ººð÷ëºëò
îðóóëñàí îëîí óëñûí õàðèëöààíû øèíý ¿å ãýæ òîäîðõîéëäîã. Ýíý
¿åä óëñ ã¿ðí¿¿äèéí ãàçàðç¿éí áîëîí ò¿¿õýí íºõöëººð á¿ðýëäñýí îðîí
çàéí õèë õÿçãààðûã õàëüñàí ìýäýýëëèéí íýãäñýí îðîí çàé áèé áîëæ
áàéãààãààñ ãàäíà ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîë ºñ÷ ¿íäýñíèé
õóóëü òîãòîîìæèéí îëîí òºðëèéí òîãòîëöîî õàðèëöàí íºëººíä îðñíîîð
ýðõ ç¿é õîîðîíäîî îéðòîõ õàíäëàãà ãàð÷ áàéíà.
Íýã. Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ
Õýðýâ XX çóóíä Åâðîï òèâ, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã äàÿàðøèí

õºãæèõ ãîë òàëáàð áîëæ áàéñàí áîë XXI çóóíû ýõíèé 10 æèëä
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã äýëõèéí äàÿàðøëûí ãîë õºäºëã¿¿ð
áîëæ ÷àäñàí ãýäãèéã ºíººãèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí
áàéäàë õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íü Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí
àøèã ñîíèðõëûã îëîí óëñûí õàðèëöààíä òîîöîæ õàðãàëçäàã áîëñîí
íºõöºë áàéäàë áîëîí ýíý á¿ñýä ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè çýðýã ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãàà
ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãààãààð íîòëîãäîæ áàéíà.

Шихихутуг хууль зүйн дээд сургуулийн 20 жилийн ойд зориулсан “Монгол Улсын эрх зүйн
шинэчлэл, Ази-Номхон далайн орнуудын эрх зүйн хөгжлийн чиг хандлага’’ сэдэвт олон улсын
эрдэм шинжилгээний чуулган”-д академич Ж.Амарсанаа, удирдлагын академийн багш
Р.Мухийт, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн ахлах багш М.Мөнхбат нарын хэлэлцүүлсэн илтгэл
24
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íü ãåîïîëèòèê, ãàçàð ç¿éí á¿ñ÷ëýëèéí
õóâüä äîòðîî Ç¿¿í Õîéä Àçè, Ç¿¿í ªìíºä Àçè, ªìíºä Àçè, Òºâ Àçè,
Áàðóóí Àçè áóþó Îéðõè Äîðíîä á¿ñèéí óëñóóäûã áàãòààäàã.
Ýíý á¿ñ íü ãàçàðç¿éí áàéðøëûí õóâüä Íîìõîí äàëàéä ãàðöòàé
áîëîí Òºâ Àçèéí 50 ãàðóé óëñûã áàãòààñàí íèéò 3,5 òýðáóì õ¿í àìòàé,
ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí á¿ñ áºãººä äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòèéí
40%, äýëõèéí àæ ¿éëäâýðëýëèéí 60%-èéã ýçýëäýã áàéíà.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îíöëîãèéã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýâýë:
• ãàçàð íóòãèéí õóâüä õàìãèéí òîì, ìºí õàìãèéí èõ õ¿í àìòàé
á¿ñ íóòàã;
• ¿íäýñ óãñàà, ò¿¿õ, ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýãèéí õóâüä èõýýõýí
ÿëãààòàé;
• á¿ñèéí îðíóóä íü ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý õàðèëöàí
àäèëã¿é;
• äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí òîì çàõ çýýë þì.
Õýäèé ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õ¿÷èðõýã á¿ñ áîëîâ÷ óëñ òºð,
àþóëã¿é áàéäëûí õóâüä íóòàã äýâñãýðèéí ìàðãààíòàé, õóðöàäìàë,
òºâºãòýé îëîí àñóóäëààðàà îëîí óëñûí õàðèëöààíû àíõààðëûí
òºâä áàéäàã. ÀÍÓ, ßïîí óëñ ýíý á¿ñèéí òýðã¿¿ëýã÷ óëñ áàéñàí áîë
ëèäåðèéí òîîíä ÁÍÕÀÓ, Ýíýòõýã çýðýã óëñ áàãòàæ, ìºí ÎÕÓ, ÁÍÑÓ,
Àâñòðàëè, Èíäîíåçè, Âüåòíàì çýðýã óëñûí ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäàë
õóðäàöòàéãààð íýìýãäýæ áàéíà. Ìºí áàéãàëèéí íººö, áàÿëãààðàà
Ìîíãîë Óëñ ÷ àíõààðëûí òºâä ýõýëëýý.
Ýíý á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàðóóëàõ íýã æèøýý
áîë Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðíóóä äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí
ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûã õàìãèéí ñàéí, òîãòâîðòîé äàâàí òóóëñàí ÿâäàë
ìºí.
Äýëõèéí äàÿàð÷ëàëûí ÿâö çºâõºí ýíý á¿ñèéí õ¿ðýýíä ë ãýõýä àñàð
õóðäàöòàé, ýð÷èìòýé ºðíºæ áàéíà. Òóñ á¿ñèéí õ¿ðýýíä èíòåãðàö÷èëàë
íü òîãòñîí óëñ òºðèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí îëîí òàëò õàìòûí
àæèëëàãààã ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà øèíýýð îëîí òîîíû õàìòûí
àæèëëàãààãààð ºðãºæèæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÀÑÅÀÍ-ààñ ãàäíà ªìíºä
Àçèéí óëñóóäûí õîëáîî (ÑÀÀÐÊ), Àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëààðõè
ÀÑÅÀÍ-û á¿ñ íóòãèéí ôîðóì, ÀÒÝÑ, Øàíõàéí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãà, ôîðóì ÁÐÈÊ, Ç¿¿í Àçèéí ñàììèò áîëîõ “ÀÑÅÀÍ íýìýõ
ãóðàâ”, “ÀÑÅÀÍ íýìýõ çóðãàà”, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí ãóðâàëæèí
áîëîõ “ÁÍÕÀÓ-ßïîí-ÁÍÑÓ”, “ÎÕÓ-Ýíýòõýã-ÁÍÕÀÓ”, Àçèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû òàëààðõè äèàëîã, Íîìõîí äàëàéí àðëóóäûí ôîðóì çýðýã
õýëáýðýýð Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñýä èíòåãðà÷èëàë ÿâàãäàæ äýëõèéí
óëñ òºðèéí øèíý òºâ áîëîí õºãæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
Ýíý á¿ñýä ãóðâàí òîì öºìèéí çýâñýãòýé óëñ áîëîõ ÎÕÓ, ÀÍÓ,
ÁÍÕÀÓ, öºìèéí á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäàëòàé Ýíýòõýã, Ïàêèñòàí óëñóóä
áàéõààñ ãàäíà ÁÍÀÑÀÓ íü Í¯Á-ûí Àþóëã¿éí Çºâëºëèéí øèéäâýðèéã
¿ë õàéõðàí “ººðºº ººðèéãºº” öºìèéí óëñ ãýæ òóíõàãëàí çàðëàñàí.
Òóñ á¿ñèéí áóñàä óëñ ÷ çýâñýãò õ¿÷íýý íýìýãä¿¿ëñýýð áàéíà. Çàðèì
ñóäàëãààãààð 2020 îí ãýõýä ýíý á¿ñ íóòãèéí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàð
äàõü õºðºíãèéí çàðöóóëàëò íü äýëõèéí íèéò ýðãýëòèéí ¼ -èéã ýçëýíý
ãýñýí òîîöîî áàéäàã. ªíººäðèéí áàéäëààð ÀÍÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷èíäýý
çàðöóóëæ áóé òºñâèéí õýìæýý íü ýíý á¿ñèéí áóñàä á¿õ óëñûí
çàðöóóëàëòòàé ä¿éöýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí. ªºðººð õýëáýë, áàòëàí
õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷íèé íýð õ¿íäýýðýý áóñàä òèâèéã òýðã¿¿ëæ
áàéíà.
Ìºí ýíý á¿ñèéã òåððîðèçì, õàð òàìõè, õ¿íèé íàéìàà, áàéãàëèéí
áàÿëãèéí õóâüä íºëººëºë òîãòîîõ ºðñºëäººí çýðýã íèéãìèéí øèíý
¿çýãäë¿¿ä ÷ õóðöààð íýðâýõ áîëñîí. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë, ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí õ¿íñíèé
àþóëã¿é áàéäàë çýðýã àñóóäëóóä íü ýðãýýä ýíý á¿ñèéí óëñóóäûã õ¿÷ýý
íýãòãýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîîð áàéíà. Ýäãýýð ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëèéã
àðèëãàõûí òóëä õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãà íýìýãäýæ áàéíà.
Õî¸ð. Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî,

ò¿¿íèé îíöëîã
Àçè-íîìõîí äàëàéí óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã ñóäëàí

¿çýõýä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, íèéòèéí áóþó àíãëîñàêñîíû
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, øàøíû ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîî, õîëèìîã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî çýðýã äýëõèéí ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîã àíãèëñàí á¿õèé àíãèëàëä áàãòàõ óëñ îðíóóä áàéãàà íü
èõýýõýí ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà.
Æèøýýëáýë, ýíý á¿ñ íóòàãò ýõ ãàçðûí áóþó Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñ-17, íèéòèéí áóþó àíãëîñàêñîíû ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîòîé óëñ-17, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñ-5, øàøíû
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñ-3, õîëèìîã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñ-22
áàéíà
Ò¿¿í÷ëýí õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàëä Àçè-íîìõîí äàëàéí
îðíóóäûí ýðõ ç¿éí íèéòëýã òîãòîëöîî áóþó ýðõ ç¿éí àéìàã áàéäàã
òàëààð äóðäñàí ç¿éë õàðààõàí ¿ã¿é áàéíà.
Ýíäýýñ ýíý á¿ëýã îðíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã íýã óòãààð òîäîðõîéëîõ
áîëîìæã¿é áºãººä îëîí ÿíçûí ýðõ ç¿éí àéìàã á¿õèé óëñóóäûí íýãäýë
õýìýýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. ªºðººð õýëáýë ýíý á¿òýö áîë ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíû íèéòëýãèéã õàðóóëàõã¿é, õàðèí çºâõºí Àçè-íîìõîí
äàëàéí îðíóóäûí ãàçàðç¿éí íèéòëýãèéã èëýðõèéëíý.
Æèøýýëáýë, ýíý á¿ñ äýõ òîìîîõîí óëñóóäûí òºëººëºë áîëîõ ßïîí
áîëîí Ôèëèïïèí óëñ ãýõýä õîëèìîã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé áàéíà.
ßïîíû ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýë äàðààõ îíöëîãòîé:
1. Èðãýí, õóäàëäàà, ãýð á¿ëèéí õóóëü òîãòîîìæ íü òºðºëæèæ
ñèñòåì÷ëýãäñýí áîëîí çàðèì îíöëîã áàéäëààðàà Ýõ ãàçðûí
(Ôðàíö, Ãåðìàí) òîãòîëöîîíîîñ çýýëäñýí, òýäãýýðèéã øèëæ¿¿ëæ
íóòàãøóóëñàí;
2. Ýð¿¿ãèéí áîëîí ø¿¿õèéí ïðîöåññ íü Àìåðèêèéí çàãâàðûã
òóñãàæ, íýýëòòýé ìýòãýëöýí, ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëò, ïðîöåññûí ýðõ
ç¿éí ôóíêöèîíàë çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí;
3. Ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ íü ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòýä
õàðüöàíãóé áàãà ºðòñºí áºãººä õýñýã á¿ëãýýðýý õóóëü÷ëàãäñàí áóþó îí
óäààí æèë ººð÷ëºëòã¿éãýýð ìºðäºãäºæ èðñýí;
4. Õàðüöàíãóé õîñîëñîí áîëîâ÷ ýõ ãàçðûí ñèñòåì äàâàìãàéëñàí
áàéäàëòàéí äýýð ßïîíû ¿íäýñíèé ñî¸ë, óëàìæëàë, çàíøëûí äýâøèëòýò
ç¿éëñ, “ãàíöõàí ßïîíû ñèñòåì” ãýæ õýëæ áîëîõ õàòóó ÷àíä ¸ñ æàÿã,
øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èì çýðýã íü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä íü á¿ðýí èëýðñýí
áàéäãèéã õàðæ áîëíî.
Õàðèí Ôèëèïïèíèéí õóâüä:
1. ªìíºõ ¿åä áîëîí 1950-èàä îí õ¿ðòýë Èñïàíèéí ýðõ ç¿éí íºëºº
õ¿÷òýé íýâòýð÷ õºãæñºí áàéäãààñ ¿¿äýí õóó÷èí áóþó óëàìæëàëò ýðõ
ç¿éä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí íºëºº èõýýð òóñãàãäñàí áàéõàä 1950-èàä îíîîñ
õîéø Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí íºëºº ã¿íçãèé íýâòýðñýí áàéõ àæýý.
2. ªíºº õýð èðãýí, ýð¿¿, ãýð á¿ë, ñàíõ¿¿ãèéí çýðýã ìàòåðèàëëàã
ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèä Àìåðèêèéí òºäèéã¿é, Èñïàíèéí õýâ øèíæ,
çàð÷èì õîëèëäîæ, õîîðîíäîî óÿëäàæ òóñãàãäæýý.
3. ¯íäñýí õóóëü, ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí ïðîöåññûí ãîëëîõ æóðàì íü
Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí óëàìæëàëûã ºâëºñºí áàéõ áºãººä õóóëü ç¿éí
ìýðãýøëèéí òîãòîëöîîíä ºìãººëºã÷èéí îðîëöîî, áàéð ñóóðü ìàø
ºíäºð áàéäãèéã õàðæ áîëíî.
4. Ø¿¿õèéí æèæèã áàéõã¿é áîëîâ÷ õóóëèéã õýðýãëýõ, ¯íäñýí
õóóëèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõàä äýýä
ø¿¿õèéí ýðõ ìýäýë èõ, ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéí íºëºº ìàø õ¿÷òýé
áàéäàã.
Ìºí ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí ýðõ ç¿é íü ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí àéìàãò
õàìààð÷ áàéãàà áîëîâ÷ äàÿàð÷ëàëûí íºëººãººð ººðèéí ¯íäñýí
õóóëü äàõü ãîë ¿çýë ñóðòàë áîëîõ “êîììóíèñò” ÷èã áàðèìæààíààñ
òàòãàëçñàí.
Ãóðàâ. Àçè-íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû

õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà

Баярсайхан Д. (2010) Эрх зүйн онол УБ: 123-127.
Ýðõ ç¿é íèéãìèéí ¿çýãäýë áîëîõûí õóâüä íèéãýìä à÷ õîëáîãäîëòîé
õýâýýð áàéõ íü îéëãîìæòîé. Îð÷èí ¿åä óëñ õîîðîíäûí áîëîí òýäãýýðèéí
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà íýìýãäýõèéí õýðýýð ýðõ ç¿é íü “õýì õýìæýýíèé
èíòåãðàö”-èéí ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Óðä ºìíº íü îëîí óëñûí
ýðõ ç¿éí õ¿ðýý èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë áóþó ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éòýé
çýðýãöñýí îð÷èíä õ¿ðýýíä õºãæèæ áàéñàí áîë ºíºº ¿åä íÿãò óÿëäàõ
áîëñîí áàéíà. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é íü ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû
õóâüä ýðõ ç¿éí åðºíõèé ñòàíäàðò áóþó áàòàëãàà áîëæ áàéíà. Ýíäýýñ
äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãýýñ òîãòîîñîí õ¿íèé ýðõèéí íèéòëýã õýì
õýìæýýíä ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã íèéö¿¿ëýõèéí òóëä òºðèéí
á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õÿçãààðëàõ òóõàé ýðõ ç¿éí øèíý çàð÷èì ¿¿ñýõ
¿íäýñ áèé áîëîâ.
Àçè-íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã îëîí ÿíçûí ýðõ
ç¿éí àéìàã á¿õèé óëñóóäûí íýãäýë õýìýýí ¿çâýë òýäãýýðèéí õºãæëèéí
÷èã õàíäëàãà íü äàÿàð÷ëàëûí íºõöºë äýõ íèéòëýã ç¿é òîãòëûí äàãóó
ÿâàãäàõ åðºíõèé òºëºâ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ íèéòëýã ç¿é òîãòëûã äàðààõü áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëíî.
Îð÷èí öàãèéí äýëõèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
õºãæëèéí äèíàìèêèéã õàðâàë ýðõ ç¿éí åðºíõèé õºãæëèéí 5 õàíäëàãûã
õàðæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë ýðõ ç¿éí èíòåðíàöèîíàë÷ëàëûí ¿éë ÿâöûí
õ¿ðýýíä õýä õýäýí êîíâåðãåíö ÿâàãäàæ áóé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
1. Ýðõ ç¿éí êîíâåðãåíöèéí ñîíãîäîã óòãà áóþó Àíãëè-Ñàêñîíû
ýðõ ç¿éí àéìãèéí áîëîí ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí àéìãèéí òîãòîëöîî
õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëºë. Ëåâè-Óëüìàí 1925 îíä “òîäîðõîé
àñóóäëûã Ðîìûí ýðõ ç¿é íü îíîâ÷òîé øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéãàà,
õàðèí Àíãëèéí ýðõ ç¿é ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òîäîðõîé øèéäýëòýé
òîõèîëäîëä Ðîìûí ýðõ ç¿é òóõàéí ººð ýðõ ç¿éí óëàìæëàëûã ººðòºº
øèíãýýí áóóëãàõ çàìààð Ðîì-Ãåðìàí, Àíãëè-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí àéìàãò
õàìààðàõ õî¸ð ººð ýðõ ç¿éí óëàìæëàëûã õîñëóóëàõ çàìààð õºãæèõ
íü áàðóóí Åâðîïûí ýðõ ç¿éã èæèëòãýõ èðýýä¿éí çàãâàð ìºí” ãýæ
Øîòëàíäûí ýðõ ç¿éã òîäîðõîéëæ áàéæýý.
2. Íýã àéìàãò áàãòàõ òîãòîëöîî õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëºë.
Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàëä ýíý õýëáýð íü äýýðõè êîíâåðãåíöýýñ
èë¿¿ òºäèéëºí àíõààðàë òàòàæ, àíçààðàãäàõ ÷èãëýë áèø áàéäàã.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ýíý ¿éë ÿâö èë¿¿ òºâºãòýé áàéäàã. Ó÷èð íü ýðõ
ç¿éí óëàìæëàë á¿ð ººðèéí ãýñýí îíöëîã, ººðèéãºº õàäãàëæ ¿ëäýõ
äàðõëààòàé áàéäàã ó÷èð íýã àéìàãò õàìààðàõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû
õîîðîíä ýíý äàðõëàà èë¿¿ õ¿÷òýé õàäãàëàãääàã. Ãýâ÷ èæèë òºðëèéí
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî õîîðîíäûí êîíâåðãåíö ¿ð ä¿íòýé áàéõààñ ãàäíà
ýð÷èìòýé ÿâàãääàã.

Тихомиров Ю.А. (1996) Курс сравнительного правоведения. –М.: Издательство НОРМА, . С.10.

Levy-Ullmann H. L. The Law of Scotland //Juridical Review. - 1925. - Vol. 37. - P. 390.

Sacco R. La comparaison juridique au service de la connaissance du droit. – Paris: Economica, 1991.
3. Á¿ñ íóòàã (Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ, Åâðîïûí õîëáîî)-èéí ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîîíû õºãæëèéí õàíäëàãà. Íýã á¿ñýä ýðõ ç¿éí ººð ººð
àéìàãò áàãòàõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî õàìààðàõ íü áèé. Ýäãýýð óëñûí
õóâüä íýãäñýí õ¿ñýë çîðèã, àøèã ñîíèðõëûí õóâüä ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî
èæèëñýí îéðòîõ àñóóäàë õóðö áàéäàã áºãººä ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü
èéíõ¿¿ îéðòîõäîî äýýðõè õî¸ð êîíâåðãåíöèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.
4. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é (ÎÓÝÇ)-í èæèëòãýõ ÿâö. Çºâõºí á¿ñ íóòãààð
õÿçãààðëàãäàõã¿é áºãººä ýíä òîäîðõîé àñóóäëààð íýãäñýí õýñýã óëñûí
á¿ëýã, ýñõ¿ë îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí á¿õ ãèø¿¿í óëñûí
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õóâüä íýã çàãâàðò áàðèãäàí õºãæèõ àñóóäëûã
õàìðóóëàí îéëãîíî. Òóõàéëáàë, Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà
(Í¯Á)-ààñ äýëõèéí çàõ çýýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë Äýëõèéí
Õóäàëäààíû Áàéãóóëëàãà (ÄÕÁ)-ä íýãäýí îðæ áóé óëñóóä ¿íäýñíèé
õóóëü òîãòîîìæäîî îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã õ¿ëýýí àâ÷ êîíâåðãåíö
õèéõ øààðäëàãàòàé þì ãýæ óðèàëñàí áàéäàã. Í¯Á-ààñ îëîí óëñûí ýðõ
ç¿éí ãýðýýíèé õýì õýìæýý òîãòîîõ çàìààð îëîí òºðëèéí ñòàíäàðòûã
áàòëàí ãèø¿¿í óëñóóääàà ìºðäëºã áîëãîäîã. Ìºí îëîí óëñûí õàìòûí
íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿í óëñ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí àñóóäëààð îëîí óëñûí
ãýðýýíä íýãäýí îðæ óëìààð òóõàéí ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð
¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîî òóõàéí îëîí óëñûí ãýðýýíä óÿëäóóëæ
ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õàíãàäàã.
5. Øèíý óëñ áèé áîëîõ ïðîöåññòîé õîëáîîòîéãîîð îëîí ÿíçûí
÷èãëýëýýð õºãæèõ õàíäëàãà.
Ýäãýýð á¿õ õàíäëàãà íü õóðäàö, õàìðàõ õ¿ðýý çýðãýýðýý õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäëààð èëðýõ áà áèå áèåäýý õàðèëöàí íºëººëºõ íü ãàðöààã¿é
áàéäàã. Æèøýýëáýë, Òóñãààð óëñóóäûí õàìòûí íèéãýìëýã, Åâðîïûí
õîëáîî ã.ì.
Ò¿¿í÷ëýí óëñóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî èæèëñýí õºãæèõ ¿íäñýí 4
õýëáýð áèé.
1. Õóóëü òîãòîîìæèéã èæèëòãýõ (óëñóóä òóõàéí ñàëáàð áóþó
õ¿ðýýíä áàðèìòëàõ áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèéã èæèëòãýõ ¿å øàò,
àðãà çàìûã òîäîðõîéëíî);
2. Õóóëü òîãòîîìæèéã óÿëäóóëàõ (¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéí
åðºíõèé õàíäëàãà, ¿çýë áàðèìòëàëûã òîõèð÷ ýðõ ç¿éí åðºíõèé
çàð÷ìûã áîëîâñðóóëíà);
3. Çàãâàð õóóëü òîãòîîìæèéí àêò áàòëàõ;
4. Õóóëü òîãòîîìæèéã æèãäð¿¿ëýõ (íýã çàãâàðûí, á¿õ íèéòýýð
äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ).

Луць Л.А. Современные правовые системы мира //Л.А.Луць. –Львов: Юрид. ф-т Львовск.
нац. ун-та им. Ивана Франка, (2003) – С.247.

Hhttp://www.unece.org/trade/ctied8/trd-04-20r.docH

Тихомиров Ю.А. (1996) Курс сравнительного правоведения. –М.: Издательство НОРМА,
С.12-13.

Тихомиров Ю.А. (1996) Курс сравнительного правоведения. –М.: Издательство НОРМА, С.75.
Ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâö íü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ,
ò¿¿íèéã öàã òóõàéä íü øèíý÷èëýõ ÿâäàëä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëäîã. Ýðõ
ç¿éí åðºíõèé ýõ ñóðâàëæ, çàð÷ìûí íºëººãººð ýðõ ç¿éí àéìãóóä
èæèëñýõ ¿éë ÿâö õýðýãæèõ áàéäàë àæèãëàãäàõ áîëîâ. Óëñ õîîðîíäûí
õàìòûí àæèëëàãàà ýð÷èìæèõ åðºíõèé ç¿é òîãòîë íü ýäèéí çàñàã10 áîëîí
äýëõèéí õýìæýýíä ñàíàà òàâèõ (ýêîëîãè ã.ì) àñóóäàë èíòåãðàö÷ëàãäàõ
õ¿ðýýíä ¿¿ñ÷ áàéíà.
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä íºëººëºõ
ÿâäàë óëàì íýìýãäýõ áîëñîí. Äýëõèéí õýìæýýíèé ýðõ ç¿éí æóðìûã
õºãæ¿¿ëýõ íü á¿ñ íóòãèéí ýðõ ç¿é áèé áîëîõ ¿éë ÿâöûã íýã áîë
ýð÷èìæ¿¿ëäýã, àëü ýñõ¿ë ñóëðóóëäàã. Ãýõäýý á¿ñèéí ýðõ ç¿éí ýðõ
ç¿éí àéìãèéã áóòàðãàõ õýìæýýíä î÷èõ áîëîìæ õàðààõàí õàðàãäàõã¿é
áàéíà11.
Äýýð äóðäñàí àðãà çàì íü äýëõèé åðòºíöèéí äàÿàðøèë áà ýðõ
ç¿éí çàðèì ñóäëàà÷äûí ¿çäýãýýð èíòåãðàö÷èëàëä, ìºí çàðèì
ñóäëàà÷äûíõààð êîíâåðãåíöèä õ¿ðãýæ áàéíà.
Èíòåãðàö÷ëàëûí ¿éë ÿâö á¿õ ñàëáàðò, òýð äóíäàà ýðõ ç¿éí ñàëáàðò
ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áóé íü ºíººäðèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ áàéãàà
áºãººä ýíý ¿çýãäëèéã “äàÿàðøèõ ¿éë ÿâö” ãýæ íýðëýí àíõààðëàà
õàíäóóëæ áàéãàà áèëýý. Äàÿàðøèõ ¿éë ÿâö íü óëñ òºð, ýðõ ç¿éí
ñàëáàðò ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé ºðíºæ áàéãààã óëñóóä ººðèéí á¿ðýí
ýðõýý õýâýýð õàäãàëæ áàéãàà áàéäàë, íýãäñýí áîäëîãûí õóâüä íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðààñ ýðýìáý äóòóó áàéãàà áàéäàë èëýðõèéëæ áàéíà.
Èéìä óëñóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õóâüä “èíòåðíàöèîíàë÷ëàëûí
¿éë ÿâö”12 ãýñýí íýð òîìú¸î íü èë¿¿ä òîõèðîìæòîé ãýñýí Îðîñûí íýðò
ýðäýìòýí È.È.Ëóêàøóêèéí ñàíàëòàé ¿çýë íýã áàéíà.
Èíòåðíàöèîíàë÷ëàëûí ¿éë ÿâö ãýäýãò óëñ òºð, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî
èæèëñýí îéðòîõ, òýäãýýðèéí õàðèëöàí íºëºº, õàìòûí àæèëëàãààíû
ã¿íçãèéðëèéã îéëãîíî. Õàðèí ýíý óõàãäàõóóíòàé òºñòýé, çàðèì
óòãààðàà àãóóëãà èæèë “ýðõ ç¿éí êîíâåðãåíö” ãýñýí îéëãîëò áàéíà.
Êîíâåðãåíöè ãýäýã íü îéðòóóëàõ, íýã öýãò íèéëýõ ãýñýí àãóóëãàòàé
Ãðåê13 ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä XX çóóíû 60-ààä îíä Æ.Ãåëáðåéò,
Ï.Ñîðîêèí (ÀÍÓ), Ð.Àðîí, Æ.Ôóðàñòèå (Ôðàíö) çýðýã ýðäýìòýí ýäèéí
çàñàã, àæ ¿éëäâýðæèëò, øèíæëýõ óõààíû õóâüä øèíý ýðèí ýõýëæ
10
Судлаач М.Богдан “хэдийгээр марксист байх хэрэггүй ч эрх зүйн тогтолцоо болгон нийгмийн
эдийн засгийн тогтолцоонд нийцэж түүнд тулгуурласан өндөр төвшинтэй байдаг ба ямар
ч эрх зүйн тогтолцоо нийгмийн аль ч хүрээнд эдийн засгийн хэрэгцээг хангахад чиглэн
үйлчилдэг. Улс орон ямар эдийн засагтай (зах зээлийн, төвлөрсөн төлөвлөгөөт) байна төр
тийм хэв маягтай байдаг” гэсэн байна. //М.Н.Марченко. Курс сравнительного правоведения.
–М.: ООО “Городец-издат”, 2002. С.445-446.
11
Тихомиров Ю.А. (1996) Курс сравнительного правоведения. –М.: Издательство НОРМА,
С.247-248.
12
Лукашук И.И. Взаимодействие международного и внутригосударственного права в
условиях глобализации // Журнал российского права. 2002. № 3. С. 118.
13
Convergere грек. Verger – тэмүүлэх
ýíý íü êàïèòàëèçì áîëîí ñîöèàëèçìûí õîîðîíäûí óóñàë, îéðòëûã
äàãóóëàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çëýýð óã îíîëûã ¿íäýñëýñýí áàéäàã. Ýäãýýð
ýðäýìòíèé ¿çëýýð êàïèòàëèñò ýäèéí çàñàã íü ñîöèàëèñò òóðøëàãààñ
¿íèéí õÿíàëò, òºëºâëºãººò ¿éëäâýðëýëòèéã àâ÷, õàðèí ñîöèàëèñò
ýäèéí çàñàã íü ëèáåðàë÷ëàãäàõ ¸ñòîé14.
Õàðèí Çºâëºëòèéí íýðò ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ À.Ä.Ñàõàðîâ òóõàéí
¿åèéí çºâëºëòèéí áîäëîãîä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ êîíâåðãåíöèéí
¿çýë ñàíààã èëòýýð äýìæèæ áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, òýðýýð ÿìàð ÷
óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, á¿ñèéí, òºðèéí, ¿íäýñíèé, íàìûí áîëîí õýñýã
á¿ëãèéí çîðèëãîîñ õ¿í òºðºëõòíèé èðýýä¿é ÷óõàë áàéõ áºãººä õî¸ð
òóéëä õóâààãäñàí òîãòîëöîî îéðòîæ íýãäýõ òîõèîëäîëä õ¿í òºðºëõòºí
àâðàãäàíà15 ãýñýí ¿çýëòýé áàéæýý.
Ýäãýýð êîíâåðãåíöèéí ¿çýë ñàíàà íü ºíººäðèéí õóâüä óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò áèåëëýý îëæ áàéãààãààñ ãàäíà ýðõ ç¿éí
ñàëáàðûã ÷ õàìàð÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë ýðõ ç¿éí êîíâåðãåíö ãýñýí
¿çýãäýë äàÿðøèõ ¿éë ÿâö äîòîð áàãòàæ áàéíà. Ýðõ ç¿éí êîíâåðãåíö
ãýäãèéã ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ýðõ ç¿éí ººð àéìàãò õàìààðàõ ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíû õîîðîíä èæèëñýõ, îéðòîõ ¿éë ÿâö ãýæ òàéëáàðëàæ
áàéíà. ªºðººð õýëáýë ¿¿íèéã òºðºë õîîðîíäûí êîíâåðãåíöè ãýæ
îéëãîíî. Òóõàéëáàë, Àíãëè-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí àéìàã íü ýõ ãàçðûí ýðõ
ç¿éí àéìãààñ çàðèì ¿çýãäëèéã àâàõûí çýðýãöýý ººðºº ýðãýýä íºãºº
àéìãèéí õºãæèëä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëäºã. Õàðèí “ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíû èíòåðíàöèîíàë÷ëàëûí ¿éë ÿâö” íü ¿¿íýýñ ºðãºí õ¿ðýýòýé
áàéõ áºãººä ýíä òºðºë (àéìàã õîîðîíäûí) õîîðîíäûí êîíâåðãåíöèîñ
ãàäíà íýã òºðºë äîòîð (íýã àéìàãò áàãòàæ áóé òîãòîëöîîíû õîîðîíä)
ÿâàãäàæ áóé êîíâåðãåíöèéí ïðîöåññèéã õàìðóóëäàã.
Õýäèéãýýð äýëõèéí îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã
òºðºëæ¿¿ëýí ýðõ ç¿éí á¿ëä õóâààõ îðîëäëîãî íü ººðºº õàðüöàíãóé
îéëãîëò áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí ¿íäñýí 2 àéìàã èæèëñýõ áóþó êîíâåðãåíöýä
îðæ áóé îáúåêòèâ ¿éë ÿâö, ìºí Åâðîïîä àìåðèêèéí ýðõ ç¿éã
øèëæ¿¿ëýí àâàõ ¿éë ÿâö õýðýãæèæ áàéãààã ¿ã¿éñãýõ áîëîìæã¿é
áîëîõûã ñóäëàà÷èä îíöîëñîîð áàéíà.
Àíãëè-Ñàêñîíû áîëîí Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí àéìàã êîíâåðãåíöýä
îðæ èæèëñýõ õàíäëàãûã çàðèì ñóäëàà÷ ýäãýýð 2 àéìãèéí ò¿¿õýí
áààç ñóóðü íü Ðîìàí-Êàíîíû ýðõ ç¿é (jus commune) ãýõ ýðõ ç¿éí íýã
òîãòîëöîî áàéñàí ãýäãýýð òàéëáàðëàæ áàéíà16.
ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýí Ì.Í.Ìàð÷åíêî ãàäààä îðíóóäûí õàðüöóóëñàí
ýðõ ç¿éí á¿òýýëèéã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Ðîì-Ãåðìàíû áîëîí Àíãëè-
14
Гэлбрейт Дж. Новое индустриальное общество / Дж. Гэлбрейт.-М.: Прогресс, (1969) С. 453-454.
15
Сахаров А.Д. Конституция Союза Советских Республик Европы и Азии: Проект /
А.Д.Сахаров // Звезда. - (1990) - №3. – С.9-44.
16
Марченко М.Н. Правовые системы современного мира. Учебное пособие. –М.: ИКД
“Зерцало-М”, (2001) С.23-24; Марченко М.Н. Курс сравнительного правоведения. –М.: ООО
“Городец-издат”, (2002) С.454-455.
Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí àéìãèéí õîîðîíä èæèë áîëîí ÿëãààòàé òàë áèé.
Ýäãýýð ýðõ ç¿éí àéìãèéí èæèë òàë íü òýäãýýðèéí íýãäìýë áàéäëûã
èëýðõèéëýõã¿é. Ýíýõ¿¿ èæèë òàëûí ¿íäñýí ýëåìåíò áîë çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñàã ìºí. Åðºíõèé ñî¸ë, èðãýíøëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ýíý íü
áàðóóíû ñî¸ë èðãýíøèë, òýð äóíäàà áàðóóíû ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí õóâüä
èæèë17 ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Àíãëè-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí àéìàã íü Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí àéìàãòàé
èæèëñýõ ¿éë ÿâö íü Åâðîïûí õàìòûí íèéãýìëýã ¿¿ññýíòýé õîëáîîòîé
áîë Åâðîïò Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éã øèëæ¿¿ëýí àâàõ ¿éë ÿâö íü Åâðîïûí
ýðõ ç¿éí çàðèì ñàëáàð, ýðõ ç¿éí, èíñòèòóò Àìåðèê÷ëàãäàæ áàéãààòàé
õîëáîîòîé. Ýíý íü Àìåðèêèéí ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà, ñàíõ¿¿ãèéí
áîëîí áóñàä ìàòåðèàëëàã íî¸ðõëûí ¿ð ä¿í õýìýýí ¿çäýã18. ¯¿íä
àìåðèêèéí ¿íäýñòýí äàìíàñàí êîðïîðàöèóä ìýäýãäýõ¿éö ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñýí, ã¿éöýòãýñýýð ÷ áàéíà19. Äýëõèéí II äàéíû äàðàà Åâðîï,
Àçè òèâ Àìåðèê÷ëàãäàõ ¿éë ÿâöàä èë¿¿ àâòñàí20 ãýæ ¿çäýã.
ªìíº äóðäñàí÷ëàí Ðîì-Ãåðìàíû áîëîí Àíãëè-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí
àéìãèéí èæèë òàëûí íýã ýëåìåíò áîë áàðóóíû ñî¸ë, èðãýíøèë, òýð
äóíäàà áàðóóíû ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí õóâüä èæèë ãýæ ¿çýõ þì áîë Àçè,
Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí çàðèì óëñ, ÿëàíãóÿà Àçèéí îðíóóäûí ýðõ
ç¿éí ñî¸ëûã áàðóóíû ýðõ ç¿éí ñî¸ëòîé èæèëòãýõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Ó÷èð íü ýíä õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàà÷ Áåõðóç Õàøìàòóëëàãèéí
¿çýë áîäëûã äýìæèõ áîëîìæòîé þì. Òýðýýð “ºíººäºð îëîí ñóäëàà÷
äýëõèéí íýãäìýë ñî¸ëûí òàëààð äóðäàõ áîëñîí. ¯¿íèé íºëººíä
¿íäýñíèé ñî¸ë ººðèéí çàðèì øèíæèéã àëäàæ áîëîõ ÷ ýíý íü èðýýä¿éä
ñî¸ë õîîðîíäûí ÿëãàà á¿ðýí àëäàãäàíà ãýñýí ¿ã áèø þì. ªíºº ¿åä ýðõ
ç¿éã á¿õýëä íü øèëæ¿¿ëýí àâàõ (ðåöåïöè), òîõèîëäîë áàðàã ãàðäàãã¿é,
õàðèí õýñýã÷èëýí øèëæ¿¿ëýí àâàõ ¿çýãäýë ò¿ãýýìýë áàéíà. Ýðõ ç¿éã
øèëæ¿¿ëýí àâàõ òîõèîëäëûí æèøýý áîë Ðîìûí ýðõ ç¿éã øèëæ¿¿ëýí
17
Марченко М.Н. Сравнительное правоведение: Учебник. -2-е изд., перераб. и доп. –М.:
Проспект, (2011) С.522-527.
Харин судлаач Ю.А.Тихомиров “Эрх зүйн тогтолцоо нь зарчим, институтын хувьд ижилсэж
байгаа боловч энэ нь тухайн улсын иргэдийн эрх зүйн ухамсар, эрх зүйн үнэт зүйлд хандах
хандлагыг ижилхэн байдлаар өөрчилж чадахгүй байна. Учир нь эдгээр нь хүний болон
үндэстний дотоод ертөнцтэй нягт холбоотой болохоор нэлээд тогтвортой байдаг. Мөн эрх
зүй хэрэгжих арга, процедур адилгүй байна” гэжээ. //Тихомиров Ю.А. Курс сравнительного
правоведения. –М.: Издательство НОРМА, (1996) С.247-248.
18
Марченко М.Н. Правовые системы современного мира. Учебное пособие. –М.: ИКД
“Зерцало-М”, (2001) С.23-24; Марченко М.Н. Курс сравнительного правоведения. –М.: ООО
“Городец-издат”, (2002) С.454-455.
19
Марченко М.Н. Сравнительное правоведение: Учебник. -2-е изд., перераб. и доп. –М.:
Проспект, (2011) С.522.
20
Марченко М.Н. Конвергенция Романо-Германского и Англо-Саксонского права: открытая
лекция //М.Н.Марченко. –Киев, Симферополь: Ин-т государства и права им.В.М. Корецкого
НАН Украины; Изд-во «Логос», (2007) –Вып. 1. –36 с. (Серия научно-методических изданий
«Академия сравнительного правоведения»).
àâñíààð Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí àéìàã á¿ðýëäñýí ÿâäàë ìºí” ãýñýí 21
áàéíà.
Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ äýõ ºâºðìºö ñî¸ë
á¿õèé îðíóóäûí õóâüä áàðóóíû ýðõ ç¿éí ñî¸ë á¿õèé óëñûí ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîîã ã¿íçãèé êîíâåðãåíö õèéõ áîëîìæã¿é ìýò õàðàãäàæ
áàéíà.
Äºðºâ. Àçè-íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî

áà Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé íàéðñàã õàðèëöàà,

õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ íü ìàíàé ãàäààä áîäëîãûí
ýðõýì çîðèëãî, òóëãóóð áàãàíà þì.
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûí 14.3-ò “Ìîíãîë
Óëñ óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöààíû áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõäýý Àçèéí
áóñàä óëñòàé õî¸ð òàëûí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà
õºãæ¿¿ëýõ, Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò îëîí òàëò õàìòûí
àæèëëàãààíä îðîëöîõ, Ç¿¿í Àçè, Ç¿¿í õîéä Àçè, Òºâ Àçèä ñòðàòåãèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, àþóëã¿é áàéäëûí õàìòûí àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ îðîëöîõ
÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà”, ìºí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàëä “Õºðø õî¸ð îðîí, ÀÍÓ, ÍÀÒÎ-ãèéí ãèø¿¿í îðíóóä,
Åâðîïûí Õîëáîî, Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò õî¸ð áîëîí îëîí òàëûí õàðèëöàà,
õàìòûí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, îëîí óëñûí ýíõèéã
äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîíî” ãýæ çààñàí äàãóó
Ìîíãîë Óëñ ýíõèéã ýðõýìëýñýí, íýýëòòýé ãàäààä áîäëîãûã òóóøòàé
ÿâóóëñààð áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ, Àçè, Íîìõîí äàëàéí èõýíõ îðîíòîé äýýä, ºíäºð
õýìæýýíèé àéë÷ëàë çîõèîí áàéãóóëæ, óëñ òºðèéí ÿðèà õýëýëöýýã
òîãòìîëæóóëæ, çºâëºëäºõ ìåõàíèçìûã õºãæ¿¿ëæ, õî¸ð òàëûí õàìòûí
àæèëëàãààã áàÿæóóëæ èðëýý. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñ íü Àçè, Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäòàé íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã á¿õ õýëáýðýýð
õºãæ¿¿ëæ áàéíà. Ñòðàòåãèéí ò¿íøëýë, Èæ á¿ðýí ò¿íøëýë, Ñàéí
õºðøèéí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû ò¿íøëýëèéí õàðèëöàà
õýëáýðýýð óëàìæëàëò íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã óëàì
áýõæ¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ Àçè, Íîìõîí äàëàéí èõýíõ îðîíòîé ãàäààä õàðèëöààãàà
ýäèéí çàñãèéí àãóóëãààð áàÿæóóëæ ýíý á¿ñýä ººðèéí áàéð ñóóðèà
áýõæ¿¿ëæ áàéíà. 2010 îíä ìàíàé óëñ ýíý á¿ñýä áàãòàõ Àçèéí 22
21
Бехруз Хашматулла. Сравнительное правоведение. Учебник для вузов. –О.: Фенiкс; -М.:
ТрансЛит, 2008. С. 130-132.
îðîíòîé íèéò 628 ãàðóé ñàÿ àì.äîëëàðûí õóäàëäàà õèéæýý.
Ìºí Ìîíãîë Óëñ, Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäòàé îëîí òàëò
õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ, á¿ñ íóòãèéí îëîí òàëò ¿éë ÿâö, ÿðèà
õýëýëöýýíèé á¿òöýä íýãäýí îðîõ ÷èãëýëýýð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ èðýâ. Ìîíãîë Óëñ ÀÑÅÀÍ-û Á¿ñèéí ÷óóëãà (ÀÐÔ), Íîìõîí
äàëàéí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû Çºâëºë (ÏÅÊÊ), Àçèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû ÿðèà õýëýëöýý (ACD), Àçè-Åâðîïûí ÷óóëãà
óóëçàëò (ACEM)-ä ãèø¿¿íýýð ýëññýí áºãººä öààøèä ÀÏÅÊ, Ç¿¿í
Àçèéí õàìòûí íèéãýìëýã áàéãóóëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë ÿâöàä íýãäýí
îðîõûã ýðìýëçýæ áàéíà.
2011 îíû 5 äóãààð ñàðä Í¯Á-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí êîìèññèéí 67 äóãààð ÷óóëãàí õóðàëäàæ, Ìîíãîë Óëñûí
ñàíàà÷èëñàí ãóðâàí òîãòîîëûã áàòàëñàí áàéíà. Ýíý íü Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñèéí äàëàéä ãàðöã¿é õºãæèæ áóé îðíóóäàä òóëãàð÷ áóé
õºãæëèéí ñààä áýðõøýýë(Óëààíáààòàðûí òóíõàãëàë), Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñ íóòàãò ñòàòèñòèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òóõàé, òóñ á¿ñ
íóòàã äàõü íèéãìèéí õºãæèëä õîðøîîëëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òóõàé
òîãòîîë þì.
Ñòàòèñòèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òóõàé òîãòîîë áàòàëñíààð
á¿ñ íóòãèéí îðíóóä ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ñèñòåìýý ñàéæðóóëàõàä
èë¿¿ àíõààðàë òàâèõ, ñòàòèñòèêèéí ñèñòåì íü èë¿¿ õºãæñºí îðíóóä
ìýäýýëýë, òóðøëàãààñàà õóâààëöàõ, ýäãýýð àñóóäëààð ÀÍÄÝÇÍÊ
òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áîëæ áàéãàà þì. Í¯Á-ààñ 2012
îíûã õîðøîîëëûí æèë áîëãîí çàðëàñàíòàé õîëáîãäóóëàí Àçè,
Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóä õîëáîãäîõ ¿íäýñíèé ìåõàíèçìûã
á¿ðä¿¿ëýõ, õîðøîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõèéã
Çàñãèéí ãàçðóóäààñ õ¿ñ÷ áàéãààãààðàà ìàíàé óëñûí ñàíàà÷èëñàí ãóðàâ
äàõü òîãòîîë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóä á¿ñ íóòãèéí îäîîãèéí
ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õýðõýí õàäãàëàõ, ÷èíãýõäýý íèéãìèéí áîëîí
áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûã õýðõýí áàãàñãàõ òàëààð õýëýëöýæ, õ¿íñ,
øàòàõóóíû ¿íèéí õººðºãäëººñ òóñ á¿ñ íóòãèéí ÿäóóñûí òîî íýìýãäýæ
áóé ýíý öàã ¿åä óëñóóä íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäàëä àíõààðëàà
õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàéã îíöîëñîí íü óëñ áîëãîí õîëáîãäîõ àñóóäëààð
¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýë áàðèõ íü ç¿éòýéã
òýìäýãëýñýí áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ÷ºëººò õóäàëäààíû õýëýëöýýð áàéãóóëàõ õàíäëàãà
ºñºí íýìýãäýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñ ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã àæèãëàæ, ýäèéí
çàñãèéí èíòåãðàöèä íýãäýí îðîõ àðãà çàì, áîëîìæèéã àíõààðàëòàé
ñóäàëæ èðëýý. Ìàíàé óëñ îäîîãîîð Àçè, Íîìõîí äàëàéí õóäàëäààíû
õýëýëöýýðò íýãäýõ, ßïîíòîé Ýäèéí çàñãèéí ò¿íøëýëèéí õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà. Ò¿¿í÷èëýí ÎÕÓ, Áåëàðóñ,
Êàçàõñòàíû Ãààëèéí õîëáîîòîé ÷ºëººò õóäàëäààíû õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàæ ýõëýýä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ íü ýíý á¿ñèéí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õàìòûí
àæèëëàãààíààñ ãàäíà òºðèéí áóñ õýëáýðýýð õàìòûí àæèëëàãààã
ºðí¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õàìòûí àæèëëàãààíààñ äóðäâàë, Àçè, Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäûí ïàðëàìåíò÷äûí óóëçàëò, Àçèéí îðíóóäûí ¯íäñýí
õóóëèéí ø¿¿õèéí õîëáîî, Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí Õ¿íèé
ýðõèéí ôîðóì çýðýã áàéãóóëëàãà, õàìòûí àæèëëàãààíä èäýâõèòýé
îðîëöîæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ õóóëü òîãòîîõ ïðàêòèêò áóþó õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõäàà ãàäààä óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäàëäàã. Èíãýõäýý
òýðã¿¿í ýýëæèíä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñûí òóðøëàãûã
ñóäëàõààñ ãàäíà Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðîí, äàëàéä ãàðöã¿é
õºãæèæ áóé îðíóóä, øèëæèëòèéí ÿâöàä áóé óëñóóäûí òóðøëàãûã
õàðãàëçäàã ïðàêòèê òîãòîæ áàéíà.
Èíòåãðàöèéí ¿éë ÿâö óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðààñ

ãàäíà ýðõ ç¿éí ñàëáàðò ÷ ýð÷èìòýé õýðýãæèæ áàéíà. Óëñ á¿ð õ¿í
àì, ñî¸ë, íóòàã äýâñãýðèéí íýãäëèéí õóâüä ººðèéí õºãæëèéí
ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ, ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ òºðèéí
óäèðäëàãûí ¿ð ä¿íòýé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõòýé áàéäàã. Õ¿í
òºðºëõòºíèé îëîëòûã íýâòð¿¿ëýõäýý ¿íäýñíèé îíöëîã, ººðèéí îðíû
àìüäðàëä íèéöýõ íºõöºëèéã õàðãàëçàæ ¿çýõ ¸ñòîé.
Ýðõ ç¿éí ñàëáàð äàõü êîíâåðãåíöèéí ïðîöåññèéã ýðõ ç¿éí ðåöåïöè,
èìïëåìåíòàöè, àêêóëüòóðàöè, àññèìèëÿö áîëîí ýðõ ç¿éã çàëãàìæëàõ
àñóóäàëòàé àäèëòãàí ¿çýæ áîëîõã¿é. Àëèâàà èíòåãðàöè, äàÿàð÷ëàë
áîëîí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî èæèëñýí îéðòîõ áóñàä àëèâàà ¿éë ÿâöàä
óëñóóäûí õóâüä êîíâåðãåíöèéí àñóóäëûí àãóóëãûã òîäîðõîéëîõ áà à÷
õîëáîãäëûã íýýí èëð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëäàã.
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, ýíý
á¿ñèéí óëñóóäûí äèíàìèê õºãæèë íü õ¿ì àìûí àìüäðàëûí òºâøèí,
àìüäðàëûí áàòàëãààã äýýøë¿¿ëýõýä íºëººëæ áàéíà. Ýíý àñóóäëûí
õ¿ðýýíä çîõèñòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áºãººä
ýäãýýð çîõèöóóëàëò íü èæèëñýí îéðòîõ ÿâöûí õóâüä á¿ñèéí íýãäñýí
ñòàíäàðòûã áèé áîëãîõ õ¿÷èí ç¿éë áîëíî ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ íü Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí áóñàä óëñòàé ìºð çýðýãöýí
õàìòûí àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýõèéí òóëä ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèéã
÷àíàðæóóëàõ, ººðèéí õóâüä èæèëñýí îéðòîõ ÿâöûã íàðèéí àðãà
ç¿éãýýð ñóäëàõ, òóõàéí á¿ñýä íýð õ¿íä á¿õèé çàãâàð áîëîõ óëñóóäûí
õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäëàõ, èíòåãðàöè÷ëëûí ÿâöàä õºãæèæ áóé
øèëæèëòèéí áóþó ïîñòñîöèàëèñò óëñóóäûí òóðøëàãûã ñóäëàõ, Àçè,
Íîìõîí äàëàéí á¿ñòýé ºðí¿¿ëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí áîëîí
áóñàä ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû øèíý õóâèëáàð, õºòºëáºðèéã
ñóäëàí ãàðãàõ, òåððîðèçì, õ¿íèé áîëîí õàð òàìõèíû íàéìàà, àâëèãà
áîëîí ¿íäýñòýí äàìíàñàí ãýìò õýðãýýñ õàìòûí õýëáýðýýð ñýðãèéëýõ,
òýìöýõ, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, áàéãàëèéí ãàìøèã çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéã
ãýòëýõ òàëààð õàìòûí àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýõýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé îíöëîã,
¿íäýñíèé ñóóðü àøèã ñîíèðõëûã çýðãèéã áýõæ¿¿ëýí õàäãàëæ ¿ëäýõ
àñóóäàë ÷óõàë áàéíà.
ªíººäºð Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý òýðã¿¿í
ýýëæèíä õºðø õî¸ð óëñòàé õàìòûí àæèëëàãààã ÷óõàë÷èëàõûí
çýðýãöýý Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí óëñóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíä
îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ íü ç¿éòýé áîëîõûã òýìäýãëýæ áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí
èíòåãðàöè÷ëëûí ýðõ ç¿éí àñóóäëûã ñóäëàæ ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé òóëä: Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñèéí ýðõ ç¿éã ñóäëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëæ áèå äààñàí
ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãàòàé22 áîëîõ, ÷èãëýë á¿ðýýð Àçè, Íîìõîí
äàëàéí á¿ñèéí óëñóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã õàðüöóóëàí ñóäëàõ,
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, õýðýãòýé áàéíà.
22
Энэ бүсийн улсууд Ази, Номхон далайн бүсийн эрх зүйг судлах төв, хүрээлэнтэй байдаг.
Тухайлбал, манай хоёр хөрш улс ийм байгууллагатай.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÎÄ Ø¯¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ
ØÈÍÝÒÃÝË-ÝÐÃÝÍ ÕÀÐÀÕÀÄ
Åíñ ¨îõàííýñ Äåïïý, Èììàíóýë Ãýáõàðäò
Íýã. Îðøèë
Ì
îíãîë Óëñ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýãýýð ÕÁÍÃÓ-ààñ äàðóé
4 äàõèí òîì áºãººä 2.7 ñàÿ õ¿í àìòàéãààð íü äýëõèé äýýð
õàìãèéí ñèéðýã ñóóðüøèëòàé óëñ îðíû òîîíä áàãòäàã.
Òóñãààð óëñóóäûí õàìòûí íèéãýìëýãò õàðüÿàëàãäàæ áàéñàí áóñàä óëñ
îðíû íýãýí àäèë Ìîíãîë Óëñ 1990-1991 îíîîñ áèå äààñàí óëñ áîëæ
“øèëæèëòèéí øàòàíä”, ººðººð õýëáýë, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò, çºâëºëò ìàÿãèéí ñîöèàëèçìààñ
àðä÷èëàë, ýðõ ç¿éò òºðä øèëæèõ ¿åäýý îðîîä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ õýäèéãýýð îëîí ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé áîëîâ÷
ºíººãèéí Ìîíãîë õàðüöàíãóé çàëóó óëñ îðîí þì. Áîãä õààíû çàõèðãààí
äîð 1911 îíä òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí òóíõàãëàñàí áà 1924 îíä
îðîñûí äýìæëýãòýéãýýð àðäûí õóâüñãàë õèéñýí. 1990-1991 îíû óëñ
òºð, íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéã õ¿ðòýë ýíý óëñ ÇÕÓ-ñ õàìààðàëòàé äàâóó,
ñºðºã òàëóóäûí àëü àëèéã áàãòààñàí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. 1937-39
îíóóäàä ¿ðãýëæèëñýí Ñòàëèíû öýâýðëýãýýíèé õ¿ðýýíä îþóíëàã ¿íýò
ç¿éëñèéí èõýíõ õýñãèéã ò¿¿íèé äîòîð áóääûí øàøíû ëàì íàðûã
îëíîîð óñòãàõûí çýðýãöýý Ìîíãîë îðíû ñ¿ì õèéä¿¿äèéã óðëàã, ñî¸ëûí
¿íýò ºâ áà íîìûí ñàíãèéí õàìò íºõºí ñýðãýýøã¿éãýýð áàðàã á¿ðýí
¿ã¿é õèéñýí. Íºãººòýéã¿¿ð, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí òóñëàëöàà áà
ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí òàòààñ íü äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà
Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä äýìæëýã áîëäîã áàéâ.
Ãàçàð ç¿é, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäëûí õóâüä Îðîñ áà Õÿòàä Óëñûí
çàâñàð îðøèõ “òºâèéã ñàõèñàí îëîí òóéëò” ãýæ íýðëýæ áîëîõóéö
Ìîíãîë Óëñ ºíººã õ¿ðòýë ººðèéí çàìààð ÿâæ èðæýý. Ìîíãîëä áàéðëàæ

Нийт Монголчуудын тал нь буюу ойролцоогоор 1.3 сая хүн Улаанбаатар хотод оршин суудаг.
Мал сүргийн тоо толгой 2010 онд 42 сая орчим байсан. (2006 онд: 34.8 сая, социализмын
үед 25 сая орчим). Монголчуудын 40 орчим хувь нь хөдөө аж ахуйн салбарт ажилладаг ба
дунджаар гурван хүний нэг нь ядуурлын доод хэмжээнээс доогуур орлоготой.

1937 оноос эхлэн Монголын Засгийн газар Москвагаас өгсөн тушаалын дагуу сүм хийдүүдийг
бараг бүрэн нураан сүйтгэсэн ба олон мянган лам нарыг бүрэлгэсэн. 800 гаруй сүм хийдээс
зөвхөн 4 хийд бүрэн бүтэн үлдсэн ба 115.000 лам нараас 18.000 орчмыг нь хөнөөсөн байна.
1940 онд батлагдсан Үндсэн хуульд төр, шашин хоёрыг тусгаарласан бөгөөд БНМАУ-ын ард
иргэд шашин шүтэх бүрэн эрхтэй байх ба шашны эсрэг үзэл суртал нэвтрүүлэх бүрэн эрхтэй
гэж заажээ.
37
áàéñàí çºâëºëòèéí öýðýã àðìèéã 1989-1993 îíû õîîðîíä á¿ðýí ãàðãàæ
äóóñæýý. Àíõíû ÷ºëººò ñîíãóóëü 1990 îíä ÿâàãäñàí. 1992 îíû 2
äóãààð ñàðä øèíý, àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëü áàòàëñàí íü çºâõºí ýðõ
ç¿éò òºðèéí òóëãóóð çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí òºäèéã¿é (¯íäñýí õóóëèéí
íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2) àìüäðàëä õýðýãæèæ ÷àäñàí. 2004 îíä Ìîíãîë
Óëñ íü Îðîñ Óëñàä òºëºõ ºðèéã òýãëýñýí.
ªíººäºð òºâ Àçèä ¿¿íòýé õàðüöóóëàõ æèøýý õààíà áàéíà âý?
Ìîíãîë Óëñ õ¿÷òýé ïàðëàìåíò, îëîí íàìûí òîãòîëöîî, òîãòìîë
õóãàöààíä ñîëèãäîõ Çàñãèéí ãàçàð áà ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð, ýðõ
ìýäëèéã íü òîäîðõîé çààí õÿçãààðëàæ ºãñºí Åðºíõèéëºã÷, áèå äààñàí,
ººðèéí ¿çýë ñàíààã ãàðãàõ áîëîìæòîé ¯íäñýí õóóëèéí öýö, íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâëýë ìýäýýëýë, øàøèí ø¿òýõ
ýðõ ÷ºëºº, èðãýíèé íèéãìèéí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ áóé îëîí
òîîíû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà á¿õèé óëñ îðîí áîëæýý. Õýäèéãýýð
óðüä÷èëàí òààìàãëàõ áîëîëöîîã¿é, òîãòâîðã¿é ãýæ õýëýãääýã ÷ ºíººã
õ¿ðòýë ýðõ áàðèã÷èä ººð÷ëºãäºí ñîëèãäîæ áàéñíààñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí
àðä÷èëàë ºíãºö õàðñíààñ èë¿¿ òîãòâîð ñóóðüòàé ãýäýã íü ìýäýãääýã.
2008 îíû ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä ýðõ áàðèã÷ ñîöèàë
äåìîêðàò ÷èãëýëèéí íàì áîëîõ ÌÀÕÍ ÿëàëò áàéãóóëñíàà çàðëàñíû
äàðàà õ¿÷èðõèéëýë á¿õèé æàãñààë, öóãëààí áîëñîí. Øèéäâýðëýõ
ìº÷èä ¿ðãýëæ óëñ òºðèéí áà íèéãìèéí õàðèëöàí îéëãîëöëûí ¿íäñýí
äýýð øèéäýëä õ¿ð÷ ÷àäñààð èðñýí.
Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ç¿¿í åâðîï, òºâ àçèéí áóñàä
óëñ îðíû íýãýí àäèë óðò óäààí õóãàöààíû òóðø Îðîñûí ýðõ ç¿éí
õºãæëèéã ÷èã áàðèìæàà áîëãîæ èðæýý. ÇÕÓ óëñ çàäðàí óíàñíû äàðàà
áàðóóí åâðîïûí õóóëü÷èä øèëæèëòèéí øàòàíä áàéãàà óëñ îðíóóäàä
çºâëºãºº ºãºõ áîëñíîîð Ìîíãîë Óëñ ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã
áàðèìòëàõ áîëîâ. Îðîñ Óëñ ýðõ ç¿éí øèíýòãýëýý Ôðàíö, Íèäåðëàíä,
Ãåðìàí çýðýã óëñ îðíû çàãâàð, æèøýýãýýð õýðýãæ¿¿ëñýíòýé íýãýí àäèë
Ìîíãîëûí õóóëü÷èä ÷ ìºí 1992 îíä ýõýëñýí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëýý
åâðîïûí æèøãèéí äàãóó ÿâóóëñàí. Èðãýíèé õóóëü, Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã Ãåðìàíû õóóëü÷äûí
èäýâõòýé îðîëöîîòîéãîîð áîëîâñðóóëñíûã îíöëîí äóðäàæ áàéíà.
Ýäãýýð õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàðûã ºíãºðñºí õóãàöààíä áè÷èæ
õýâë¿¿ëæýý. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã
áîëîâñðóóëàõûí çýðýãöýý ø¿¿ã÷äèéí äàâòàí áóþó ¿ðãýëæèëñýí

Үндсэн хуулийн англи орчуулгыг АНУ-ын элчин сайдын яамны сайтаас үзнэ үү: http://www.
mongolianembassy.us/eng_foreign_policy/the_constitution_of_mongolia.php.

Монгол Óлсын парламентад Steven Fish and Matthew Kroenig, The Handbook of national Leg-
islatures: A Global Survey (New York: Cambridge University Press, 2009): “Parliamentary Powers
Index Scores by Country ” нар Герман, Итали улсуудын нэгэн адил 0.85 буюу дээд оноог өгсөн
байна.

Economist Intelligence Unit, Country Profile 2008 Mongolia 5/6 талыг үз.

S. Donner/B. Kuzmits, in Bertelsmann Stiftung (нийтлэгч), Шилжилтийн индекс 2010, Олон
улсын салбар дахь улс төрийн шийдэл (2009) 148.
ñóðãàëòûã îëîí æèëèéí òóðø àìæèëòòàé çîõèîí ÿâóóëñàí. Ãåðìàíû
õóóëü÷äûí äýìæëýãòýé áîëîâñðóóëàãäñàí õóóëèóäààñ äóðäâàë:
Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ òóõàé, Àðáèòðûí òóõàé, Õºäºëìºðèéí,
¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí òóõàé çýðýã õóóëü þì.
Ìîíãîë, Ãåðìàí Óëñóóäûí ýðõ ç¿éí áîëîîä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
øèíýòãýëèéí ñàëáàð äàõü õî¸ð òàëò õàìòûí àæèëëàãàà íü àíõíààñàà
õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîõ èäýâõòýé àðãà õýìæýý áàéñíààðàà
îíöëîãòîé. Ýíý íü íýã òàëààñ Ìîíãîë Óëñ ýðòíýýñ ç¿¿í Ãåðìàíòàé ñàéí
õàðèëöààòàé áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Íºãºº òàëààð, ºíãºðñºí 15 æèëèéí
òóðø ãåðìàíû õóóëü÷èä ò¿¿íèé äîòîð ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãûí
(æèøýýëáýë, Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ãåðìàíû îëîí óëñûí õàìòûí
àæèëëàãààíû íèéãýìëýã ÃÎÓÕÀÍ ãì.) äààëãàâðààð àæèëëàñàí Áàâàðè,
Õýññýí, Áðýìýí áîëîí áóñàä ìóæ óëñûí ìýðãýæèëòýí¿¿äèéí ãàðãàñàí
õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿í þì. ªíººã õ¿ðòýë ¿ð ºãººæòýé àæèë îëíûã
õèéñýí áîëîâ÷ öààøèä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ öººíã¿é àðãà õýìæýý ÿëàíãóÿà
ýðõ ç¿éí áà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàðààä áàéíà.
Ãåðìàí÷óóäûí íýãýí àäèë ÀÍÓ-ûí òºñºë, õºòºëáºð Ìîíãîëûí
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàòàé îëîí æèëèéí òóðø íÿãò, èäýâõòýé
õàìòðàí àæèëëàñàí. “US-Agency for International Development”
(USAID) áà “National Centre for State Courts” (NCSC)-èéí 2009 îíû
òàéëàíä õ¿ðñýí ¿ð ä¿íãèéí òóõàé ò¿¿íèé äîòîð çàãâàð ø¿¿õ¿¿äýä
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí Court and Case management-èéí òàëààð
ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. ªíãºðñºí îí æèë¿¿äýä ýðõ ç¿éí áà ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí ÿâöàä õ¿ðñýí ¿ð ä¿íãèéí òàëààð òîâ÷
äóðñàìæèéã ýíý íèéòëýëä òóñãàõûã çîðèëîî. Ò¿¿í÷ëýí ò¿íøëýã÷
òàëóóäûí õóóëü ç¿éí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ àøèã ñîíèðõîëä
íèéöñýí ñàíàë, òºñë¿¿äèéã ÷ õºíäºõ áîëíî.

Холбооны эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн яамны даалгавраар ГОУХАН-
ээс хэрэгжүүлсэн эрх зүйн ба шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийг дэмжих хоёр талт хамтын
ажиллагаа нь “Эдийн засгийн эрх зүйн шинэтгэл” (1994-2003), “Хуульчдын сургалт
ба давтан сургалт”(2003-2007), “Эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн эрх зүйн орчинг
баталгаажуулах”(2008-2011, 2-р шат 2011-2014 онуудад төлөвлөгдсөн) төслүүдээр дамжин
хэрэгжсэн.

Өнөөг хүртэл Германд олон мянган Монголчууд амьдарсаар байгаагийн дотор оюутнууд
ч мөн адил суралцдаг. Герман улсын нийслэл хотод Монголчуудын нийгэмлэг (community)
хүртэл ажилладаг.

USAID/NCSC: The judicial Reform Program in Mongolia: Accomplishments, Lessons
Learned, and Recommendations for the Future: http://www.ncscinternational.org/Projects/
Mongolia%20JRP-%20Final%20%20%Report.pdf. USAID/NCSC-ийн зүгээс үзүүлсэн шүүхийн
зохион байгуулалт ба Case management-ийн зөвлөгөө, хууль зүйн үндэсний төвд зориулсан
хуульчдын үргэлжилсэн сургалт (ГОУХАН-тэй хамтран зохион явуулсан Training of Trainers
), телевизийн цуврал нэвтрүүлгийг (ГОУХАН-тэй хамтран бэлтгэсэн “Хуулийн цаг” цуврал)
бүтээхэд үзүүлсэн дэмжлэг, шүүгчдийн ёс зүйн кодекс боловсруулах ажил түүнчлэн
компьютержүүлэх ажиллагаа болон шүүхийн байгууллагын харилцаа холбооны дэд бүтцийг
бий болгосон зэрэг ажлыг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй.
Õî¸ð. Ýäèéí çàñãèéí áà ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã ýðãýí õàðàõàä
à) Õºãæèë äýâøèëòýé óÿëäñàí øèíýòãýë

Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë íü óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
äýâøèëòýé óÿëäàí õýðýãæäýã.10 Ýíý óòãààðàà Ìîíãîë Óëñ ÇÕÓ-ûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí áóñàä óëñ îðíû õóâü òàâèëàíã õóâààëöàí òóóëæ
ºíãºð¿¿ëñýí. Åðýýä îíû ýõýíä ýíý óëñ ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí ºìíº
òóëæ èðýýä áàéâ: Ìîñêâàãààñ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæ
(äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30%) çîãññîí, “ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàí òóñëàõ çºâëºë”-èéí áîðëóóëàëò áà õàíãàìæèéí çàõ çýýë
(ãàäààä õóäàëäààíû 95%) õààãäñàí áà ãàäààäûí ìýðãýæèëòí¿¿ä íóòàã
áóöñàí ò¿¿í÷ëýí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí á¿òýö äóòàãäàæ áàéñàí
çýðýã íü ò¿ðãýí õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëä õ¿ðãýñýí. 1991-1993
îíóóäàä èðãýäèéí îðëîãî 20%, ýêñïîðò òýí õàãàñ, õºðºíãº îðóóëàëò
70% áóóðñàí áàéíà.
Øèëæèëòèéí øàòíû áóñàä óëñ îðíû íýãýí àäèë Ìîíãîë Óëñ ÷ ìºí
àäèë àëäàðò “öî÷ðîîõ ýì÷èëãýý”-íèé àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí.
ªºðººð õýëáýë, ¿íèéã õàðüöàíãóé õóðäàí ÷ºëººëñºí, ìºíãºíèé
ðåôîðì õèéñýí, äîòîîäûí çàõ çýýëèéã íýýëòòýé áîëãîñîí, îëîí
øàòëàëòàé ÿâàãäàõ ºì÷ õóâü÷ëàëûã ýõë¿¿ëñýí. Ýäãýýð àðãà õýìæýýã
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîëä àíõíààñ íü Äýëõèéí áàíê, Îëîí óëñûí
âàëþòûí ñàí, Àçèéí õºãæëèéí áàíê çºâëºæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýýð èðæýý.
Îðîñ Óëñ áà ÒÓÕÍ-èéí áóñàä óëñ îðîíòîé àäèë áàéäëààð Ìîíãîëä ÷
ìºí àäèë èðãýäýä “ºì÷ õóâü÷ëàëûí òàñàëáàð” òàðààæ áàéëàà. Ýäãýýð
òàñàëáàð íü òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäààñ õóâü õ¿ðòýõ
ýðõèéí áè÷èã áàéñàí áà òýäãýýðèéã áóñäàä äàìæóóëàõ, õóäàëäàí
àðèëæèõ áîëîìæòîé áàéñàí. 1995 îíûã õ¿ðòýë á¿õ æèæèã áà äóíä
¿éëäâýðèéã ò¿¿í÷ëýí òºðèéí ºì÷èéí çàðèì òîìîîõîí ¿éëäâýðèéã
õóâü÷èëæ äóóñæýý.
Ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëòýé çýðýãöýí ýðõ ç¿éí øèíýòãýë ÷ ÿâàãäàæ
ýõýëëýý. 1991 îíä áàòëàãäñàí ºì÷ õóâü÷ëàëûí òóõàé õóóëèéã äàãàí
ýäèéí çàñãèéí áà óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëººã òóíõàãëàñàí ¯íäñýí õóóëü
1992 îíä áàòëàãäæýý. Àæèë ìýðãýæëýý ÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõ, àæ
àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ áîëîí õóâèéí ºì÷èéã ýíý õóóëèàð
õàìãààëàí áàòàëãààæóóëñàí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä äàðààãèéí öººí õýäýí
îí æèë¿¿äýä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ òóëãóóð õóóëü áîëîõ
Áàíêíû òóõàé (1991), Òàòâàðûí òóõàé (1993), Õºðºíãº îðóóëàëòûí
òóõàé (1993), Èðãýíèé (1995, 1999-2003 îíóóäàä çàð÷ìûí ººð÷ëºëò
îðóóëñàí), Ãàçðûí òóõàé (1995), Îðîí ñóóö ºì÷ëºõ òóõàé (1996), ¯ë
õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí òóõàé (1997), Êàäàñòðûí çóðàãëàë
áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé (1999) çýðýã õóóëü òîãòîîìæ àð àðààñàà
10
Энэ талаар дэлгэрэнгүйг Rolf Knieper, Хууль зүйн хамтын ажиллагаа: Universalität und Kon-
text, Wiesbaden 2004 (Судалгааг ГОУХАН-ийн даалгавраар хийсэн).
áàòëàãäàí ãàð÷ýý.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí ýõíèé æèë¿¿äýä èíôëÿöèéí
ò¿âøèí íýìýãäñýí, õýðýãëýýíèé áàðàà òàâààð õîâîðäñîí, öàëèí
õºëñíèé õýìæýý áóóðñàí òóë àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààí ººð÷ëºëò
øèíý÷ëýëòèéã íºõöºë áàéäàëä íèéö¿¿ëýí ÿâóóëàõ øààðäëàãà
òóëãàðñàí. Çàñãèéí ãàçàð õàòóó ÷àíä ìºíãºíèé áîäëîãî ÿâóóëàí
óëñûí òºñâèéí àëäàãäëûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ áàéâ.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð àíõíààñàà íèéãìèéí ÷èã áàðèìæààòàé
èäýâõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí èðãýäýä ýýëòýé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ
áàéñíûã îíöãîéëîí äóðäàõ õýðýãòýé. Æèøýýëáýë, òºðèéí ºì÷èä
áàéñàí ìàë ñ¿ðãèéã èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é õóâü÷ëàëààð øèëæ¿¿ëñýí.
Îäîîãèéí áàéäëààð íèéò ìàëûí 95% íü õóâèéí ºì÷èä øèëæñýí.11
1991-1993 îíóóäàä ìàë÷äûí òîî 148.000-ñ 220.000 áîëîí íýìýãäæýý.
Øèëæèëòèéí ýõíèé æèë¿¿äýä ºññºí àæèëã¿éäëèéã èéì àðãà õýìæýý
àâñíààð çàðèì òàëààð áóóðóóëæ áàéëàà. ¯¿íýýñ ãàäíà 1997 îíä îðîí
ñóóöûã ìºí ë ¿íý òºëáºðã¿é õóâü÷èëæ ýõýëñýí. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí
á¿ðòãýëèéã áèé áîëãîí çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéã áàòàëñíààð ¿¿íèéã
áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàí áèëýý.12 Îðîí ñóóöûã ºìíº íü ýðõ ç¿éí
áàòàëãààã¿é áóþó õóóëü áóñ ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý áàéãóóëàõ àðãààð
õóäàëäàæ áîðëóóëäàã áàéñàí áà äèéëýíõ òîõèîëäîëä “ýä õºðºíãº
õºëñëºõ ãýðýýíèé õóäàëäàí àâàã÷” íü á¿õ õºðºíãºº ýñâýë “ýä õºðºíãº
õºëñëºõ ãýðýýíèé õóäàëäàã÷” íü ÿìàð íýãýí õàðèó òºëáºðã¿éãýýð
îðîí ñóóöàà àëäàõàä õ¿ðäýã áàéâ. Îðîí ñóóöíû áàðèëãûí ÷àíàðûã
õºëñëºã÷ õàðèóöàõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéñàí òóë áàéøèí, îðîí ñóóöíû
÷àíàð óëàì á¿ð äîðäîõ áîëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ýä õºðºíãº õºëñëºõ
ãýðýý íü çýýëèéí áàòàëãàà áîëäîãã¿éí çýðýãöýý çýýëèéí õ¿¿ ÷ ºíäºð
áàéëàà. Çýýë àâàã÷ íü èõýíõäýý àâòîìàøèí çýðýã ýä õºðºíãºº çýýëèéí
áàðüöààíä òàâüäàã áàéñàí áà òýäãýýð íü áàíêíû àâòî çîãñîîë, ãàðàæèä
çýâðýí ¿ëääýã áàéñàí. Îðîí ñóóöûã õóâü÷ëàí, ºì÷ëºã÷èéã ¿ë õºäëºõ ýä
õºðºíãèéí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíýýð äýýðõ õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã ¿íäñýíä
íü øèéäâýðëýæýý.
á) Íýãä¿ãýýð æèøýý: Ãàçðûí øèíýòãýë

Äýýðõèéí íýãýí àäèë øèíýýð áàòëàãäñàí Ãàçðûí òóõàé õóóëü
íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ãàçðûã ýõëýýä ò¿ðýýñëýã÷ýýð äàðàà íü
õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä õóâèéí ºì÷ëºëä ¿íý òºëáºðã¿é àâàõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýâ. 1994 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íèé ºäºð áàòëàãäñàí Ãàçðûí
òóõàé õóóëü íü ãàçðûí ò¿ðýýñèéã äîîä õóãàöàà òîãòîîëã¿é øèëæ¿¿ëýõ
¿íäýñëýëèéã òàâüñàí. ªºðººð õýëáýë, ãàçðûã äºíãºæ õî¸ðîîñ ãóðâàí
11
Харамсалтай нь мал сүргийн тоо толгойг хязгаарласан хэмжээ, квот одоо хүртэл байдаггүй.
Ялангуяа ямаан сүргийн тоо талаас илүү хувиар өссөн ба ямаа нь өвсийг үндсээр нь зулгааж
иддэг тул бэлчээр нутгийг сүйтгэдэг.
12
Гэбхардт И., Ёоахимски Ю. нар (1998) Монгол улсын үл хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлийн
шинэ эрх зүй” Jahrbuch fuer Ostrecht 39-р дэвтэр: 149.
æèëèéí õóãàöààãààð ò¿ðýýñë¿¿ëýõ áîëæýý. ¯¿íòýé óÿëäàí ýðõ ç¿éí
13
øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä Ãàçðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õàãàñ äóòóó

çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãî òàâèãäæýý. Õàðèí 2002 îíû 6
äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ãàçðûí òóõàé õóóëüä ò¿ðýýñèéí
õóãàöààíû äîîä õýìæýýã òîãòîîñîí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á¿ð
0.07 ãà ãàçàð õóâü÷ëàí àâàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí. Õóâüäàà ºì÷ëºõ
ãàçðûí çîðèóëàëò íü çºâõºí ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèéõ áàéõ òóõàéã ìºí
ë ýíý õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéíà. Òóí óäàëã¿é áóþó 2002 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 27-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëüä ãàçðûã õÿçãààðòàé ýçýìøèõ àñóóäëûã òîäîðõîéëæ
ºã÷ýý. Ýíý õóóëèéí äàãóó ãýð á¿ëýý áàòëóóëñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí14
ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä àøèãëàíà ãýäãýý íîòîëñîí òîõèîëäîëä õî¸ð
æèëèéí äîòîð 0.07 ãà ãàçðûã ¿íý òºëáºðã¿éãýýð õóâüäàà àâàõ áîëîìæ
á¿ðäñýí. Íèéñëýë õîòûí èðãýä 0.07 ãà, àéìàã îðîí íóòãèéí èðãýä
0.35 ãà, æèæèã ñóóðèí òîñãîäûí èðãýä òóñ á¿ð 0.5 ãà ãàçàð õóâü÷ëàí
àâàõ ýðõòýé áîëîâ. Ãàçðûí õóâü÷ëàë ÿâàãäàæ äóóññàíû äàðàà Ìîíãîë
Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 0.9% íü õóâèéí ìýäýëä øèëæèõ ¸ñòîé
àæýý.15 Ãàçðûí øèíý÷ëýëèéí õî¸ð äàõü øàòàíä ãàçðûã õóäàëäàà,
àðèëæààíû çîðèëãîîð õóâü÷èëíà. Ýíý õóâü÷ëàë ÿìàð öàð õ¿ðýýòýé
áàéõ íü òóõàéí ¿åä òîäîðõîé áîëîõ áîëíî.
Ýíý õóóëèàð ¿íäñýí õî¸ð çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Íýãä¿ãýýðò,
í¿¿äýë÷èí àõóéã õàäãàëàí ¿ëäýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð ãàçðûã
ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëàõ, Õî¸ðäóãààðò, ¿íäýñíèé ãàçàð øîðîîã
ãàäààäûí ò¿¿íèé äîòîð õÿòàäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äààñ õàìãààëàõ,
ãàçàð íóòãèéã çàðæ äóóñãàõààñ ñýðãèéëýõ (Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéí Çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 1-ã ¿ç) ÿâäàë õàìààð÷ áàéâ. Õóâü÷ëàõ
ãàçðûí õýìæýý íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà íü òºâ ð¿¿ ÷èãëýñýí èõ
í¿¿äëèéã áóóðóóëàõ äàâõàð çîðèëãî àãóóëæ áàéñàí. Ýäãýýð çîðèëãî
íü ºíººäºð ÷ ãýñýí ãàçðûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí öºìèéã
á¿ðä¿¿ëñýýð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áýë÷ýýð íóòãèéã ýäèéí çàñãèéí èë¿¿
¿ð ºãººæòýé àøèãëàõ, ãàçàð òàðèàëàíã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ áîëîí
13
Nicholas Adam Kroshus, Fences in Mongolia, A Study of Land Reform, S.I.T. Mongolia, Fall
2004, 16.
(http://digitalcollections.sit.edu/isp_collection/493/)
14
2002 оны 6 дугаар сараас өмнө гэр бүлээ батлуулсан байх ёстой гэсэн шаардлагыг 2005
онд хүчингүй болгосон. Одоо хүн бүр газар өмчлөх эрхтэй.
15
Энэ хугацаа дуусахад (2005) хувийн өмчид шилжүүлэх нийт газрын зөвхөн нэг хэсэг нь
хуваарилагдаад байв. Дашбалбар, Гангабаатар нарын “Land Reform in Mongolia”, National
University of Mongolia үз. Хугацааг эхлээд 2008 он хүртэл сунгасан ба дараа нь 2013 он
болгон дахин сунгажээ. Улаанбаатар хотын иргэд Монгол Улсын аль ч хэсэгт газар өмчлөх
эрхтэй бол хөдөөний оршин суугчид Улаанбаатараас бусад нутагт газар өмчлөх боломжтой.
2008 оны 6 дугаар сарын байдал: Нийт Монголчуудын 7% буюу 183.251 иргэн газар өмчлөх
эрхээ хэрэгжүүлсэн байна. (Чинзориг Батбилэг, Land Privatization in Mongolia, Seminar in
Kuala Lumpur 2008.08.19, http://219.238.166.217/pcgiap/14thPCGIAP/LASeminar/Mongolia-
LandPrivatization.pdf) үз.
àÿëàë æóóë÷ëàëûã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë òóëãàð÷ áàéíà. Ãýõäýý 16
çàðèì àñóóäàë íýýëòòýé õýâýýð ¿ëäñýí. ¯¿íèé äîòîð õóóëèéí ýòãýýä,

àæ àõóéí íýãæ ÿëàíãóÿà ãàäààä óëñûí õàðüÿàò ýòãýýä ãàçàð ýçýìøèõ,
ºì÷ëºõ ýðõèéí òóõàé àñóóäàë çîõèöóóëàãäààã¿é áàéãàà. ¯¿íýýñ ãàäíà
òºðèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
áîëîìæèéã õóóëüä çààãààã¿é áàéíà.
â) Õî¸ðäóãààð æèøýý: Áàíêíû ñàëáàðûí øèíýòãýë

Áàíêíû ñàëáàð äàõü øèíýòãýë õàðüöàíãóé ýðò ýõýëñýí. 1991 îíä
áàòëàãäñàí Áàíêíû òóõàé õóóëèàð áàíêíû òîãòîëöîîã ººð÷ëºí õî¸ð
øàòòàé áîëãîñîí áóþó “Ìîíãîë áàíê”-ûã òºâ, ýðõ ç¿éí õóâüä õàðààò áóñ
õÿíàëòûí áàíê áîëãîõ áà àðèëæààíû áóñàä áàíê ãýæ àíãèëñàí. Õóâèéí
ýðõ ç¿éí àíõíû áàíêíóóä íü “Bank of Investment and technological
Innovation” áà “State Bank of Mongolia (International)” áàéëàà. 1991
îíä áàãòàí íýìæ çóðãààí àðèëæààíû áàíê ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ
ýõýëñýí. Àðèëæààíû áàíêíóóä íü òºðèéí ºì÷èò àæ àõóéí íýãæèéí
õóãàöàà õýòýðñýí çýýëèéã ººðèéí äàíñ òîîöîîíîîñ õàñàõ áîëîìæã¿é
áàéâ. Ýíý íü òºðèéí àæ àõóéí íýãæèéã õóâü÷ëàõàä òýäãýýðèéí
ºðèéã çààâàë øèëæ¿¿ëýí àâàõ òóõàé çààãààã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé
áàéæ áîëçîøã¿é. Èéì øàëòãààíû óëìààñ çàðèì áàíê øèëæèëòèéí
øàòíû ýõýí ¿åä õóãàöàà õýòýðñýí àâëàãà, øààðäëàãûí äàðàìòàä îðñîí
áàéíà.17 Êàïèòàëèçìä øèëæèõ ýíý ýõëýëèéã 1991 îíîîñ õîéø ÷ ãýñýí
çýýëèéã òºðèéí çºâøººðëººð îëãîæ áàéñàí ÿâäàë óëàì á¿ð õ¿íäð¿¿ëæ
áàéëàà. Ýíý ïðàêòèê àíõàíäàà îãò ººð÷ëºãäººã¿é. Áàíêíààñ îëãîõ
çýýëèéí õÿíàëò, çàéëøã¿é áàéðøóóëàõ íººöèéí äîîä õýìæýý áà óëàì
á¿ð íýìýãäýæ áàéãàà õóãàöàà õýòýðñýí çýýë çýðýã àñóóäàë íü áàíêíû
ñàëáàðûí õºãæèëä áàéíãà ÿðèãääàã ñýäýâ áàéñààð èðæýý. Õóãàöàà
õýòýðñýí çýýëèéí ýçëýõ õóâü õýìæýý íü ºíäºð áàéñààð áàéâ (1993 îí:
25%, 1998 îí: 45%). 1994 îí ãýõýä àðèëæààíû áàíêóóä äàìïóóðëàà
çàðëàæ ýõëýâ. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð Áàíêíû òóõàé õóóëèéã 1995
îíä øèíý÷ëýí íàéðóóëæ, ÷àíãàòãàñàí áàéíà. 1996 îíä áàòëàãäñàí
øèíý õóóëèàð òºâ áàíêíû õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã ºðãºòãºí, çýýë
îëãîëòûã òºðèéí õÿíàëòàä àâàõààð çîõèöóóëæýý. 1996 áà 1998-1999
îíóóäàä ÿâàãäñàí áàíêíû õÿìðàë õóâèéí áîëîí òºðèéí õýä õýäýí
áàíê ¿¿äýý áàðèõàä õ¿ðãýñíèé äàðàà íºõöºë áàéäàë ýõíèé ýýëæèíä
òîãòâîðæñîí.
Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áîëîõ “Trade
and Development Bank”-ûã 2002 îíä õóâü÷èëñíû äàðàà áóþó 2003
16
Наранцацралт: “Land Reforms in Mongolia, Sustainable Development”, 4-р тал, 2007 оны 6
дугаар сарын 27-29-нд Улаанбаатар хотод зохиогдсон семинар. Илтгэлийг дараах хаягаар
орж үз: http://www.sli.unimelb.edu.au/research/SDI_research/Mongolia/J.Narantsatsralt%20Mon
golia/J.Narantsatsaralt.pdf.
17
Darin Foster, Mongolia Country Profile, http://chenry.webhost.utexas.edu/cboone/archives98/
polec-papers/0022.html
îíä “Agricultural Bank” ìºí àäèë õóâüä øèëæñýí. ¯¿íýýñ õîéø
íèéò áàíêíû òîî áàðàã õýâýýð ¿ëäñýí: Îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîëä
14 áàíê ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãèéí 6 íü ãàäààä ýçýíòýé.
Áàíêíû ñàëáàðò ýçëýõ òºðèéí õóâü õýìæýý 25% áàéãàà íü ºíäºð
õýâýýð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.18 “Àçèéí õºãæëèéí áàíê”-íû ç¿ãýýñ
áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ äýìæëýã íü
ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûã áýõæ¿¿ëýõýä äîðâèòîé õóâü
íýìðèéã îðóóëñàí áºãººä õóãàöàà õýòýðñýí çýýëèéí ýçëýõ õóâü
õýìæýý áóóðñàí. Ãýõäýý “Economist” çýýë îëãîëò íýìýãäýæ áàéãàà
íü õóãàöàà õýòýðñýí íàéäâàðã¿é çýýëèéí òîîã ºñãºõ ¿ð äàãàâàðòàé
áàéæ áîëçîøã¿éã àíõààðóóëæ áàéíà.19 Äýëõèé äàõèíä ÿâàãäñàí
ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ¿ð ä¿íä Ìîíãîë Óëñûí áàíêíû òîãòîëöîî
òîãòâîðã¿éæñýí öàã õóãàöàà õýò ñóíæèð÷ áàéãàà òóõàé ä¿ãíýëòèéã
2008-2009 îíä Åâðîïûí õºãæëèéí áàíê ãàðãàæ áàéñàí. Ãýâ÷ 2009 îíû
ñ¿¿ë÷ýýð áàíêóóä æèæèã õàäãàëàìæ àâ÷ ýõýëñíýýð íºõöºë áàéäàë áàãà
çýðýã ñàéæèðñàí.20 Èéìä áàíêíû ñàëáàðò á¿òöèéí áºãººä ýðõ ç¿éí
îð÷íû øèíýòãýë õèéõ øààðäëàãàòàé õýâýýð áàéíà.
ã) Ä¿ãíýëò
Äýýð äóðäñàí õºãæëèéí õî¸ð æèøýýíýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñ 1990-
1991 îíîîñ õîéø òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øàòàíä ýðãýëò áóöàëòã¿é îðñîí ãýäýã íü èëò
áàéíà. Õàðèí ýðõ ç¿éí øèíýòãýë íü ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã àðàé
ÿäàí ã¿éöýæ áàéíà. Øèíýòãýëèéã öààøèä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ
ýäèéí çàñãèéí áîëîí óëñ òºðèéí óãòâàð íºõöºë íýãýíò á¿ðäæýý.
Á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñ¿¿ëèéí
15 æèëä ìýäýãäõ¿éö ñàéæèðñàí.21 Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé
õýìæýý ºññºí, èìïîðò, ýêñïîðò íýìýãäñýí áà ãàäààäûí øóóä õºðºíãº
îðóóëàëò ÷ ýð÷èìòýé íýìýãäæýý.22 Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëæ íýýñýí
àøèãò ìàëòìàëûí íººö áàÿëàã íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñàéíààð
íºëººëæ áàéíà. 2010 îíä Óëààíáààòàð õîòûí áèðæýýñ èë¿¿ ºñºëòòýé
áèðæ õààíà ÷ áàéãààã¿é.23 Ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðûã ýñ òîîöñîí
÷ çýñ, í¿¿ðñ, ìîëèáäåí, öàãààí òóãàëãà, ôîëüôðàì, àëò çýðýã àøèãò
ìàëòìàëûí îëáîðëîëò àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é.
18
Blair Baker, A new Bank of Mongolia, http://gcitrading.com/centralbank.pdf.
19
The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2008, Mongolia 19-р тал.
20
Европын хөгжлийн банк, Mongolia-Key developments and challenges,
http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stats/mongolia.pdf.
21
World Bank and IFC Doing Business Report: Монгол Улс ашиг орлого олоход тааламжтай
улс орнуудын жагсаалтын (“Ease of doing business”) 60 дугаарт бичигдсэн. Гэрээг үнэнчээр
биелүүлэх жагсаалтын (“Enforcing contracts”) тухайд Монгол 36 дугаарт жагссан байна.
22
Бусад салбарын хөгжил дэвшил ч урагштай байна: 2006 он: 348.980.000, 2007 он:
372.754.000, 2008 он: 844.697.949, 2009 он: 623.609.218- эх сурвалж: The World bank, Foreign
direct investment, net inflows (BoP, current US$).
23
2011 оны 1 дүгээр сард London Stock Exchange Group LSEG-тэй стратегийн түншлэлийн
гэрээнд гарын үсэг зурсан.
ªíãºðñºí æèë¿¿äýä òóëãàðñàí õºãæèëä ñààä áîëîõ ýðñäýë¿¿ä íü:
• Äýä á¿òöèéí õîìñ áàéäàë, ÿëàíãóÿà çàì õàðèëöààíû ñ¿ëæýý
(óìàðäààñ ºìíèéã ÷èãëýñýí òºìºð çàìûí ãàíö øóãàì);
• Æèøýý íü, õóäàëäààíû ñàëáàð, áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàõ
áîëîí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàëáàðûí äîòîîä áà ãàäààä çîõèöóóëàëò,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé áóñ áàéäàë;
• Ãýðýýíèé ¿¿ðãýý ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëýõ óõàìñàð äóëèìàã;
• ªññºí íýìýãäñýýð áóé àâèëãà, õýýë õàõóóëü;
•
Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí ¿ð ºãººæ áàãàòàé ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí ºíäºð ºðòºãòýé õºðºíãº çàðäàë.
Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí Ìîíãîë ìýðãýæèëòíèé24 íýðëýñýí äýýðõ
ýðñäýë¿¿ä íü Ìîíãîë Óëñ õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä ýðõ ç¿éí
áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ò¿¿í÷ëýí áàíêíû ñàëáàðûí øèíýòãýëèéã
öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã èëýðõèéëæ áàéíà. ¯¿íèé
õàæóóãààð óóë óóðõàéí ýðõ ç¿éã øèíý÷ëýõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðóóëàõ, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ
íü çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé ç¿éë áîëæýý. Åâðîïûí õîëáîîíîîñ Ìîíãîë
Óëñòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ õºãæëèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ñòðàòåãè
áàðèìò áè÷èãò äýýðõ àñóóäëûí öººíã¿éã íèéòëýã óòãààð íü òóñãàæ
ºãñºí.25 Ýíý ºã¿¿ëýëä ýðõ ç¿éí áà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéã
äýëãýðýíã¿é õºíäºõ áºãººä çàðèì àðãà õýìæýýã ñàíàë áîëãîí îðóóëëàà.
Ýõëýýä õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýë ò¿¿íèé äîòîð èðãýíèé áà ýäèéí
çàñãèéí ýðõ ç¿éã, òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëü, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã àâ÷ ¿çüå.
Ãóðàâ. Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýëèéí òóõàéä
Òºð çàñãààñ óäèðääàã òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ

çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõýýð øèéäñýí áóñàä óëñ îðíû íýãýí àäèë
Ìîíãîë Óëñ ÷ ìºí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõýýð øèéäñýí áºãººä
èðãýíèé áà ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õèéñýí. Øèëæèëòèéí
øàòàíä ÿâàà óëñ îðíóóä ºíººäºð íàìûí áîäëîãûí ÷èã áàðèìæàà,
¿íäýñòýí, ÿñòàí, øàøèí ø¿òëýãèéí èòãýë ¿íýìøëýýñ ¿ë õàìààðàí
ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áà õàíãàëóóí àìüäðàëûã òºðèéí ìîíîïîëè ýäèéí
çàñãààñ õóâèéí õýâøèë áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà
èë¿¿òýé öîãöëîîæ ÷àäíà ãýäãèéã îéëãîæ óõàìñàðëàñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òóëãóóð áîëñîí çàõ çýýëèéí ýðõ ìýäëèéã
òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí íèéãìèéí õàëàìæààð õàíãàõàä íàéäâàðòàé ýðõ
24
Sustainable Development in Asian countries: A case of Mongolia, Tsogt Ochirjantsan, Director of
tax collection and service division, General Department of national Taxation, Mongolia,
http://www.ide.go.jp/Japanese/Ideas/pdf/followup_14/04.pdf
25
http://ec.europa.eu/external_relations/mongolia/csp/07_13_de.pdf.
ç¿éí òîãòîëöîî çàéëøã¿é ÷óõàë áàéõûã øèëæèëòèéí óëñ îðíóóä îëæ
ìýäæýý. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã äàâõàð
àíõààðñààð áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿ð íºëººòýé.
ÎÕÓ-ûí íýãýí àäèë Ìîíãîëä øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûí ýõíèé
øàòàíä “Big-Bang” àðãà÷ëàëûã õýðýãëýñýí áóþó øèíýòãýëèéã îëîí
ñàëáàðò íýãýí çýðýã íýí äàðóé ºðí¿¿ëñýí. Èðãýíèé õóóëèéí ýöñèéí
íàéðóóëãà26 áà Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü
2002 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæýý. 2003 îíû 7 äóãààð ñàðä çàõ çýýëä
íýâòðýõ, ò¿¿íä îðîëöîõ áîëîí çàõ çýýëèéí á¿òöèéã çîõèöóóëñàí
ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëü áàòëàãäñàí áàéíà.27 Äàðàà æèë íü áóþó
2003 îíä Ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ äàãàëäàí ãàð÷ýý.
Ãàçðûã õóâüäàà ºì÷ëºõ ÿâäàë Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ºìíº íü áàéñàíã¿é.
Èéì àëõàì õèéñíýýðýý ýíý óëñ áàðóóíû çàãâàðûí ýðõ ç¿éí áà ýäèéí
çàñãèéí çàìààð ýðãýëò áóöàëòã¿é çàìíàõ áîëñíîî íîòîëñîí áºãººä ýðõ
ç¿éí áàòàëãààò îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ ýõýëñíýý õàðóóëñàí.28
2004 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëèéí àíõíû øèíæëýõ óõààí, ïðàêòèêèéí á¿ðýí õýìæýýíèé
òàéëáàð áè÷èãäýí õýâëýãäëýý.29 Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàðûí ýõíèé
õýñýã 2005 îíä áýëýí áîëñîí. Ýäãýýð òàéëáàð òýðã¿¿í ýýëæèíä
ïðàêòèêò àæèëëàæ áóé õóóëü÷äàä çîðèóëàãäñàí áîëîâ÷ õóóëèéí õýì
õýìæýýã øèíæëýõ óõààí òàëààñ íü ä¿ãíýí øèíæèëñýí îíöëîãòîé.
Òàéëáàðûí çîõèîã÷èä íü õóóëèéí ìàðãààíòàé ç¿éë, çààëòûã ÿàæ
òàéëáàðëàõ, òýäãýýðèéã õýðõýí õýðýãëýõ òàëààð ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî
èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý òîäîðõîé øèéäë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîñîí.30 Ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéí öàð õ¿ðýý, ã¿í ã¿íçãèé áàéäëûã òîäîòãîõ ¿¿äíýýñ
øèíýòãýëèéí áàãàíà áîëñîí Èðãýíèé áà Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã òîâ÷ òàíèëöóóëúÿ.
à) Èðãýíèé õóóëü
2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí êîäèôèêàöèéí
óëàìæëàëûã áàðèìòëàí áîëîâñðóóëàãäæýý. Ýë õóóëü íü á¿òýö,
àðãà÷ëàëûí õóâüä áàðóóí åâðîïûí áà àçèéí çàðèì õºãæèëòýé îðíû
æèøãèéã äàãàõûí ñàöóó Ãåðìàíû õóäàëäààíû õóóëèàð çîõèöóóëñàí
26
Бүрэн хэмжээнд хуульчлагдсан иргэний эрх зүйн хууль тогтоомж бүр 1995 онд хүчин
төгөлдөр болж байсан.
27
Дэлгэрэнгүйг A.Heinemann, I. Gebhardt нарын “Шилжилтийн улс орнуудын өрсөлдөөний
эрх зүйг Монгол Улсын жишээн дээр” ZVglRWiss 98 (1999), 77.
28
Монголын хууль тогтоомжийн талаарх дэлгэрэнгүй танилцуулгыг http://www.mongolei.de/re-
cht/ (Update 2001.07.25) вэб сайт дахь Д.Нэллэгийн эрхлэн гаргасан “Монгол Улсын эрх зүй”
булангийн нийтлэлээс болон Одгэрэл Цэвээн, Ганболд Батцэцэг, Бадмаараг Шагдарсүрэн
нар: “UPDATE (2009 он 5-р сар): The Mongolian Legal System and Laws: a Brief Overiew”,
http://www.nyulawglobal.org/Globalex/Mongolia.htm-с үз.
29
Тайлбарын зохиогч ХБНГУ-ын Бавари мужийн дээд шүүхийн шүүгч Ю. Ёоахимски.
30
Тайлбарыг боловсруулахад Германы талаас Кают, Шпанглер, Редел, Хэлмхагэн нарын
Бавари мужийн хуульчид оролцсон.
çàðèì ìàòåðèéã áàãòààñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí
óëàìæëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õàäãàëñàí áºãººä øèíýýð áîëîâñðóóëñàí
õóóëü íü îð÷èí öàãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí ÷èã õàíäëàãûã ÷ äàâõàð
õàðãàëçñàí.31
Èðãýíèé õóóëèéí III õýñýãò ýäèéí çàñãèéí õóâèéí ýðõ ç¿éí òîäîðõîé
ãýðýýíèé òºðë¿¿äèéã øèíýýð îðóóëñàí áºãººä õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ àñóóäëûã òóñãàñàí íü äýýðõèéã íîòëîí õàðóóëæ áàéíà.
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõòýé õîëáîîòîé ãýðýýíèé õàðèëöààã
÷ ãýñýí îðõèãäóóëààã¿é.32 Öààøëààä õóóëü òîãòîîõ àðãà, òåõíèêèéí
õóâüä çºâëºëò îðîñûí óëàìæëàëûã ýâäýí õóóëèéí åðºíõèé àíãèä
¿íäñýí çàð÷ìûã çààæ òóñãàé àíãèä íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëæýý. Õóóëèéã
áîëîâñðóóëàõ àðãà òåõíèê íü ýðãýëçýý, òººðºãäëèéã íýìýãä¿¿ëýõ
áóþó õóóëèéí ç¿éë, çààëòóóä ººð õîîðîíäîî çºð÷èëäºõºä õ¿ðãýíý
ãýñýí ø¿¿ìæëýëä ºðòºæ áàéñíûã äóðäàõ õýðýãòýé. Èéì øàëòãààíû
óëìààñ õóóëèéí òºñºëä äóðäñàí àëèâàà õàðèëöààã á¿ðýí ã¿éöýä
çîõèöóóëàõûã ÷àðìàéñàí áóþó ººð òóñãàé õýì õýìæýýã èøëýõýýñ àëü
áîëîõ çàéëñõèéñýí.33
Ýíý óòãààðàà õóóëèéí òºñºë íü ýðõ ç¿éí æèíõýíý øèíýòãýëèéã
¿ðãýëæë¿¿ëýõ çàð÷ìûí ÷èã áàðèìæàà áîëñíûã èëòãýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
÷èã áàðèìæàà íü Ìîíãîë Óëñ òºâëºðñºí òºðèéí ýäèéí çàñãààñ çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõýýð ýðãýëò áóöàëòã¿é øèéäñýíèéã
òîäîòãîõûí çýðýãöýý 1994 îíû Èðãýíèé õóóëüä àãóóëàãäàæ áàéñàí
Îðîñûí Èðãýíèé õóóëèéí ¿ëäýãäëýýñ òóóøòàé àíãèæðóóëñàí.34
Èðãýíèé õóóëèéí á¿òýö áà àãóóëãûí òóõàéä: Õóóëèéí åðºíõèé
àíãèä õóóëü õýðýãëýõ ¿íäñýí çàð÷èì, èðãýí áà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ,
õýëöëèéí òóõàé íèéòëýã çîõèöóóëàëò, ò¿¿íèé äîòîð òºëººëºë, õººí
õýëýëöýõ õóãàöàà çýðãèéã çààñàí áàéíà (1-9 ä¿ãýýð á¿ëýã).
Äàðàà íü ýäèéí áàÿëãèéí ýðõ ç¿éã çîõèöóóëñàí (10-13 äóãààð
á¿ëýã). Ïîñò çºâëºëò óëñ îðíóóäûí Èðãýíèé õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä
Ìîíãîëûí Èðãýíèé õóóëüä ýçýìøèë, õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí
õóâèéí ºì÷ëºëèéí õàðèëöààã äýëãýðýíã¿é çîõèöóóëæýý. ¯¿íýýñ
31
Үүний зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд нөлөө үзүүлсэн олон
тооны шинэтгэлийн хууль тогтоомж батлагдсаны дотор 1999 оны Компанийн хууль багтана.
http://www.frontier.mn/Laws_regulations/company_law.pdf.
32
ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан улс орнуудын үзэл баримтлалын талаарх М.
Богуславски, Р. Книйпер нарын “Шинэ эрх зүйд хүрэх зам” (1998) Берлин, материалын
цуглуулга дахь Монгол Улсын тухай танилцуулга (80-р тал). Р. Книйпер “Торгоны зам дагуух
эрх зүйн шинэтгэл” Берлин 2006, үз.
33
Бүрэн хэмжээнд зохицуулах боломжгүй байсан материйг жишээлбэл, аж ахуйн нэгж,
вексэл, чекийн эрх зүй, гэр бүлийн ба дампуурлын асуудлыг Иргэний хуульд товч дурдсан ч
үндсэн зарчмуудыг нь зааж өгсөнгүй (Хууль тогтоох Орос арга барилын нэгэн адил). Гэхдээ
тухайн асуудлыг тусгай хуулиар зохицуулах талаар заасан нь зөв зүйтэй болжээ.
34
Өнөөдөр нэгэнт үгүй болсон тэдгээр үлдэгдэлд жишээлбэл, олон тооны өмчийн төрөл
хэлбэр, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн тухай тусгай зохицуулалт болон тусгай менежмент,
Иргэний хууль дахь нийтийн эрх зүйн харилцааны дайчилгаа, эд хөрөнгийг нөхөн төлбөргүй
хураан авах болон төсвийн хөрөнгөөр барилга, байгууламж барих даалгавар олгох тухай
зохицуулалт хамаардаг.
ãàäíà õºðøèéí ýðõ, îðîí ñóóö ºì÷ëºõ ýðõ, ñåðâèòóò áîëîí óçóôðóêò
çýðýã øèíýëýã ìàòåðèéã ÷ ìºí çîõèöóóëñàí. Áàðüöàà áà èïîòåêèéã
á¿ðýí çîõèöóóëñíààð óëñ îðíû çýýëèéí ýäèéí çàñàãò íýí òýðã¿¿íä
øààðäàãäàæ áàéñàí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã áèé áîëãîí ýðõ ç¿éí áà
çýýëæèõ áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëæýý.35
Óäààõ á¿ëã¿¿äýä ºðãºí öàð õ¿ðýý á¿õèé îð÷èí ¿åèéí ¿¿ðãèéí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò àãóóëàãäñàí. Ýäãýýðèéã óëàìæëàëò áàéäëààð
íèéòëýã ¿íäýñëýë (14-21 ä¿ãýýð á¿ëýã) áà òóñãàé õýñýã (22-52 äóãààð
á¿ëýã) áîëãîí àíãèëæýý. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿éã (22-50 äóãààð á¿ëýã) ýõëýýä
çîõèöóóëàí äàðàà íü õóóëüä çààñíààð ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéã (51-52 äóãààð
á¿ëýã) çîõèöóóëñàí. ¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí ñîíãîäîã ìàòåðèéã òóõàéëáàë,
¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýë, ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëä ñààä áîëîõ íºõöºë áàéäàë,
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä àøèãòàé ãýðýý, ¿¿ðãèéí õàðèëöààíä õýä õýäýí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýã÷ áà ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ îðîëöîõ áîëîí ¿¿ðãèéí ñîíãîäîã õýñýã
áîëîõ õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, àðèëæàà, ýä õºðºíãº õºëñëºõ
áà ò¿ðýýñëýõ ãýðýý, çýýë, áàòëàí äààëòûí ãýðýý, ãýì õîðûí ýðõ ç¿é,
¿íäýñëýëã¿éãýýð õºðºíãºæèõ õàðèëöààã òýðã¿¿í ýýëæèíä õóóëü÷èëñàí.
Ýäãýýðýýñ ãàäíà õóäàëäààíû ýðõ ç¿éä õàìààðäàã òýýâýðëýëò, èëãýýìæ,
õóäàëäààíû òºëººëºã÷, êîìèññ, ëèçèíã, ôðàí÷àéçèíãèéí ãýðýýã
Èðãýíèé õóóëüä îðóóëñàí íü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ãýðýýíèé
ñòàíäàðò íºõöºë áîëîí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãûí
¿íäñýí ýëåìåíòèéã àâñàí áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.36
Ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí òóõàéä ãýðýýíèé òàëóóäûí ÷ºëººò áàéäëûí
çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëñýí áºãººä òºð ãýðýýíèé õàðèëöààíä îðîëöñîí
¿åä ò¿¿íä ÿìàð íýãýí äàâóó áàéäàë ¿¿ñãýõ çîõèöóóëàëòààñ á¿ðýí
òàòãàëçñàí áàéíà. Óðüä÷èëàí òîìü¸îëñîí ãýðýý áà ãýðýýíèé ñòàíäàðò
íºõöºëèéã õóóëüä çîõèöóóëñàí íü íýã òàëààñ ãýðýýíèé òàëóóäûí àøèã
ñîíèðõëûã òýãø õàíãàõ, íºãºº òàëààñ òàëóóäûí íýã íü íºãººãººñºº
àðèëæàà íàéìààíû õóâüä èë¿¿ òóðøëàãàòàé áàéãààã òýíöâýðæ¿¿ëæ
ºãñºí. Ãýðýý áàéãóóëàõ ýðõ ÷ºëºº áà ãýðýýíèé àãóóëãûã øóäàðãà áàéõûã
áîäëîãûí õýìæýýíä òàâüñàí ýíýõ¿¿ çàëðóóëãà íü óã õóóëü îð÷èí
¿åèéíõ áîëæ ÷àäñàí ãýäãèéã èëòãýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë, òóñûí òóëä ãýðýý çàéëøã¿é
áàéãóóëàõûã õóóëèàð ¿¿ðýã áîëãîñîí áà ãýðýýíèé øóäàðãà áóñ õýñãèéã
õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ ýñâýë ø¿¿õèéí æóðìààð çàëðóóëàõ áîëîìæîîð
õàíãàæ ºã÷ýý.37
35
Монголын Иргэний хуульд барьцаа ба ипотекийг өмчлөх эрхийг хязгаарласан эд юмсын
бие даасан эрх байхаар заасан нь өмнөх үеийн облигацийн эрхээс ангид авч үзсэн байна:
Барьцааны эрх нь хэдийгээр шаардах эрхийг баталгаажуулах боловч эд юмсын бие даасан
абсолют эрх юм.
36
Нэг талаас хэрэглэгч нөгөө талаас аж ахуй эрхлэгчийг Иргэний эрх зүйн харилцааны
оролцогч байхаар томьёолон хуульчилсан нь аргачлалын хувьд зөв зүйтэй болсны зэрэгцээ
орчин үеийн хууль тогтоох техниктэй нийцэж байна.
37
Гэрээний эрх зүй ба хуульд зааснаар үүсэх үүргийн тухай бүлэгт олон улсын нийтлэг чиг
хандлагыг тууштай баримталсан байна. Эдгээр нь гэрээний сонгодог төрөл буюу худалдах-
Ãåðìàíû Èðãýíèé õóóëèéí íýãýí àäèë Ìîíãîëûí Èðãýíèé õóóëèéí
V õýñýãò ºâ çàëãàìæëàëûí ýðõ ç¿éã (53-59 ä¿ãýýð á¿ëýã) çîõèöóóëñàí
áàéõàä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëèéí óëàìæëàëààñ ÿëãààòàé íü ãýð
á¿ëèéí ýðõ ç¿éã òóñãàé õóóëèàð çîõèöóóëàõààð áîëñîí áàéíà. Îëîí
óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éã VI á¿ëýãò (60-63 äóãààð á¿ëýã) çîõèöóóëæýý.
552 ç¿éëòýé ýíý õóóëü íèìãýí ìýò ñàíàãäàõ àâ÷ çîõèöóóëàëòóóä íü
ìàø íàðèéí àãóóëãàòàé òóë õóóëü õýðýãæèõ íàéäâàðòàé ¿íäýñ ñóóðèéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õóóëèéí àãóóëãà çàõ çýýëèéí áîëîí õóâèéí
õàðèëöààí äàõü àøèã ñîíèðõëûí òýíöâýðèéí òóõàé îð÷èí ¿åèéí
¿çýë ñàíààòàé íèéöýæ áàéãàà þì. Àðèëæàà íàéìààíû óëàìæëàëò
ìàòåðèéã Èðãýíèé õóóëüä õàðãàëçàí òóñãàñàí íü õóäàëäààíû òóõàé
òóñãàé õóóëèéã ãàðãàõ øààðäëàãàã¿é áîëãîæ áàéíà.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû ýõ ñàíàà, çàð÷èì íü äýëõèé
äàÿàð èæèë áàéäàã. Õºãæëèéí ýð÷èéã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý
íèéãìèéí ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõûí òóëä ìºíãºíèé ýäèéí
çàñàãò õ¿í á¿ðèéã ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäâàðòàéä òîîöîõ áà òýäíèéã òºðººñ
áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä äàâóó áàéð ñóóðüòàé õóâü õ¿íýýñ õàìãààëàõ
õàìãààëàëòûã õóóëü÷èëæ ºã÷ýý. Õóóëèéí ýòãýýäèéã áàéãóóëàõàä
øààðäëàãàòàé ýðõ ç¿éí áîëîîä èíñòèòóòèéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ òýäýíä
ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæ îëãîõ íü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ
óãòâàð íºõöºë áîëîõ ó÷èðòàé. Ãýõäýý òîäîðõîé õóóëèéí áà áîäãàëü
ýòãýýä ºðñºëäºã÷ººñºº èë¿¿ ãàðàõ äàâóó áàéäàë îëæ àâàõ ÿâäëààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õýðýãòýé. Ýäãýýð íü òºð, òºðèéí àæ àõóéí íýãæ
÷ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöîõäîî õ¿íäýòãýí ìºðäºõ èðãýíèé
áîëîîä ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì þì.
Öààøëààä ºì÷èéí ýðõ ÷ºëºº, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõèéã õàíãàæ
ºãºõ øààðäëàãàòàé áà ýíý íü íýã òàëààñ íèéãìèéí õàðèóöëàãûí
çàð÷èì íºãºº òàëààñ ºì÷èéã øóäàðãààð îëæ àâàõ áîëîìæîîð äàâõàð
áàòàëãààæñàí áàéâàë çîõèíî. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü íü ¯íäñýí
õóóëèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàí ýäèéí çàñãèéí õóâüä ñóë äîðîé ýòãýýäèéí
àøèã ñîíèðõëûã õàðãàëçàí ºì÷èéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàñàí áàéíà. Áóñàä
óëñ îðíû Èðãýíèé õóóëèéí àäèëààð Ìîíãîëûí Èðãýíèé õóóëüä òºð
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ áîëîìæòîé òóõàé çààñàí íü
ç¿éí õýðýã þì. Ýíý òîõèîëäîëä òºð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû çàð÷èì
áà Èðãýíèé õóóëèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿ãýýð íèéòèéí ýðõ
ç¿é áà õóâèéí ýðõ ç¿éã ÿëãàí òóñãààðëàñàí áºãººä îð÷èí ¿åèéí òºðèéí
áîëîîä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ñóóðèéã òàâüæýý.38 Íýãòãýí
худалдан авах, бэлэглэл, ажил гүйцэтгэх, түрээсийн гэрээ болон орчин үеийн гэрээний шинэ
төрлүүдэд мөн адил хамаарч байна. Ялангуяа эд хөрөнгө хөлслөх гэрээ, банкны гэрээний
эрх зүй түүнчлэн батлан даалтын эрх зүй, аялал жуулчлалын гэрээнд гэрээ байгуулах чөлөөт
байдал ба нийгмийн байр суурийн хувьд сул байдалтай этгээдийн хамгаалалтыг тэнцвэртэй
байдлаар хэрэгжүүлэхээр заасан байна.
38
Эцсийн дүнд төр газрыг дангаар өмчлөгчийн хувьд илүүтэй хамгаалагдсан байна. Учир нь
төр газрын өмчлөлийг бусдад шилжүүлэх ба хувьчлах үүрэг хүлээгээгүй. Бусдад шилжүүлэх
тохиолдолд нийтийн эрх зүйн бүртгэлд бүртгүүлэх ёстой.
ä¿ãíýõýä Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷ìûã
áýõæ¿¿ëñýí áºãººä íèéãìèéí ÷èã áàðèìæààòàé çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñàã îðøèí òîãòíîõîä øààðäàãäàõ îð÷èí ¿åèéí çîõèöóóëàëòûã ºíäºð
ò¿âøèíä öîãöëîîí á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.
á) Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü

Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé
øèíý õóóëü Èðãýíèé õóóëèéí õàìòààð 2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé
ºäðººñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí. Ýíý õóóëü íü Èðãýíèé õóóëèéí íýãýí
àäèë öîî øèíýýð áîëîâñðóóëàãäñàí áºãººä øèíýòãýëèéí øèíæèéã
àãóóëæ áàéíà. Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí ýíýõ¿¿ õóóëü íü ÒÓÕÍ-èéí
óëñ îðíóóäûí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí
òóëãóóð áàãàíà áîëñîîð áàéãàà õýëáýð òºäèé ººð÷ëºãäñºí çºâëºëò
ìàÿãèéí Èðãýíèé ïðîöåññûí êîäåêñûã õàëñàí. Õàðèí Ìîíãîëûí
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü ººð áàéíà. Ýíý
õóóëü òàëóóä ãýðýýíèé ÷ºëººò áàéäëûí õ¿ðýýíä òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð
õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ ýðõòýé ãýñýí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíààã
áàðèìòàëñàí. Òýãýõýýð òàëóóä ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí áèåëýëòýä ñýòãýë
õàíàìæã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð ìàðãàëäàõ
ýðõòýé þì.
Èéì àñóóäàë îéëãîìæòîé ìýò ñàíàãäàõ àâ÷ áîäèò áàéäàëä òèéì áèø
þì. ÇÕÓ-ûí ¿åä ¿¿ñýæ õºãæñºí îðîñ õýâ ìàÿãèéí èðãýíèé ïðîöåññûí
õîöðîãäìîë á¿òöýýñ èðãýíèé õýðýã õÿíàí ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààã àíãèæðóóëàõ øààðäëàãà Ìîíãîë Óëñàä òóëãàðñàí. ¯¿íä
èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä õóâèéí
ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí çîõèã÷ äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðèéã
íýâòð¿¿ëýõ, ìàðãàëäàã÷ òàëóóä áèå áèåíýý õàðèëöàí ¿ã¿éñãýõ
áàéäëûã õàëàõ òºäèéã¿é ïðîêóðîð õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñýðã¿¿öýë
ãàðãàõ áîëîìæèéã ¿ã¿é áîëãîõ, äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí ãîìäîë
ãàðãàõ õóãàöàà äóóññàí òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîõ çýðýã àñóóäàë áàãòàíà.
Ëàòâè, Óêðàèíààñ Ã¿ðæ õ¿ðòýëõ ñîöèàëèñò íàì òºðººñ àíãèæèðñàí
òóñãààð óëñóóäàä õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áóþó ¿íäñýí õóóëèéí
äàãóó îëîí ñàëáàð õóóëüä òóñãàãäñàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã õÿíàõ
ïðîêóðîðûí äýýä õÿíàëò áà äóðòàé öàãòàà ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîõ á¿ðýí ýðõèéã õàëñàí.39 ªíººäºð ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü
êîììóíèñò íàìûí ã¿éöýòãýã÷ áàéõàà áîëüæ øèíý ýðõ ç¿éò òºðèéí
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí íýãýí õýñýã áîëæýý. Àðä÷èëñàí ýðõ ç¿éò òºðä
øèëæèõ øèëæèëòèéí ñòðàòåãè íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ãóðàâäàã÷
çàñàãëàë áîëãîí áýõæ¿¿ëýõèéã çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëæýý. Ýíý
39
Гэхдээ иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь прокурорын оролцоог ОХУ,
Казакстан болон ТУХН-ийн бусад улс орны 2001/2002 онуудад явагдсан иргэний процессын
шинэтгэлийн явцад мэдэгдхүйц хязгаарласан.
òîãòîëöîîíä ø¿¿õ íü ø¿¿í òàñëàõ ìîíîïîëè ýðõòýé áàéõ ó÷èðòàé.
ªºðººð õýëáýë èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õ çºâõºí çîõèã÷äûí ìýä¿¿ëñýí
ìàðãààíûã ë õàðüÿàëàí øèéäâýðëýíý. Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíä çîõèã÷èä äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðüòàé áàéíà ãýäýã íü òýä
õýðýã ìàðãààíû ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, õýðýã ìàðãààíûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ,
ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ ýñâýë ø¿¿õ õóðàëäààíààñ
ºìíº ýâëýðýõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì.40
Ïðîêóðîðûí ÷èã ¿¿ðýã íü õàðèí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò ò¿ëõ¿¿
õàäãàëàãäàíà. Òýðýýð ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ¿åä ýð¿¿ãèéí õýðãèéã
ìºðäºí øàëãàõ àæèëëàãààã óäèðäàí ÿâóóëæ, òºðèéí íýðèéí ºìíººñ
ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëäýíý. Ýðõ ç¿éò òºðèéí òîãòîëöîîíä øèéäâýð ãàðãàõ
ø¿¿õèéí ýðõ ìýäýë íü ø¿¿ã÷ àëáàí òóøààë, ìýðãýí óõààí, ¿íäñýí
õóóëüä ¿íýí÷ áàéõ õàíäëàãààð çºâõºí õóóëüä çàõèðàãäàæ ã¿éöýòãýõ
çàñàãëàë áà ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàí òýíöâýðòýé áàéäëûã
òîãòîîæ áàéäàã. Èéì øàëòãààíû óëìààñ Ìîíãîëûí èðãýíèé õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é íü Îðîñûí óëàìæëàëààñ çàéëñõèéñýí áºãººä
ýðõ ç¿éí ìàðãààíä çîõèã÷ äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðüòàé áóþó òºðèéã
òºëººëºõ ýðõòýé ýòãýýäýýð óäèðäóóëàõ ÿâäëààñ àíãèæèðñàí. Ýäãýýð
øèíýòãýë íü çîðèãòîé àëõàì áîëñîí ÷ øèíýòãýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ,
îð÷èí ¿åèéí èðãýíèé ïðîöåññûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí íýâòð¿¿ëýõ
øààðäëàãà òàâèãäñààð áàéíà.41 Ìîíãîëä îð÷èí ¿åèéí èðãýíèé õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã íýâòð¿¿ëýõ ¿íäýñëýë íýãýíò òàâèãäæýý.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé øèíý õóóëü íü
ø¿¿õýýð õýðýã ìàðãààíàà õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõ áàòàëãàà42, ø¿¿õèéí
õàðüÿàëëûí òàëààðõ óÿí õàòàí çîõèöóóëàëò, “ø¿¿õèéí çàðäëûã”43
íºõºí òºëºõ çýðýã èðãýäýä à÷ òóñòàé çîõèöóóëàëòûã àãóóëñàí áàéíà.
Õýðãèéí îðîëöîã÷ çàéëøã¿é ºìãººëºã÷ àâàõ òóõàé çààãààã¿é ÷ ø¿¿õýä
ººðèéãºº çºâõºí ºìãººëºã÷ ýñâýë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íýýð òºëººë¿¿ëýõ
áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Çîõèã÷èä õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº òýãø
ýðõòýé áàéõ áà ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýõ ýðõòýé áàéõ çàð÷ìûã Èðãýíèé õýðýã
40
Зохигчийн энэхүү процессын эрхийг Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд
“мэтгэлцэх зарчим” гэж нэрлэсэн.
41
Монгол Улсын Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн тайлбарын
зохиогчийн тэмдэглэснээр “перестройка” нь Монголын эрх зүйн ба эдийн засгийн тогтолцоонд
зарчмын ач холбогдолтой байсан:
“Монголын эдийн засгийн болон эрх зүйн тогтолцоо нь дангаар ноёрхох төрөөс чөлөөт,
нийгмийн чиг баримжаатай зах зээлийн эдийн засагт шилжих хурдацтай хөгжлийн
шатанд ороод байна. Европын улс орнууд олон зуун жилийн хугацаа зарцуулан хийсэн
шинэтгэлийг цөөн хэдэн жилийн дотор хэрэгжүүлэх зорилго тавьжээ. Эрх зүйн орчныг
жамаар нь алгуур хөгжүүлэхээс илүүтэй нөхцөл байдалд нийцүүлэн өөрчлөх хойшлуулшгүй
шаардлага тулгарч байна.” (Ю. Ёоахимски, Монгол Улсын иргэний хэрэг шүүхэд хянан
шийдвэрлэх эрх зүйн өөрчлөлтийн үндсэн зорилго нийтлэлээс ишлэв).
42
Шүүхэд нэхэмжлэл гаргах энэ эрхийг өргөн хүрээнд ойлгох хэрэгтэй. Монголын иргэний
хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд захиргааны байгууллагын шийдвэрийг давж
заалдах асуудлыг давхар зохицуулжээ.
43
Зохигч төлбөрийн чадваргүй бол шүүхийн зардлыг нөхөн төлүүлэх, хэсэгчлэн төлүүлэх
эсвэл тэмдэгтийн хураамж, зардлаас бүрэн чөлөөлөх боломжийг хуульд тусгасан байна.
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé øèíý õóóëüä òîäîðõîé çààæ ºã÷ýý.
Ýäãýýð íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíä çîõèã÷èä äàâàìãàéëàõ çàð÷ìûã
òºëºâø¿¿ëñýí áà õýðýã ìàðãààíû ç¿éëèéã çºâõºí çîõèã÷ òîäîðõîéëîõ,
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã öààø ºðí¿¿ëýõ ýðõ ìýäëèéã
îðîëöîã÷èä îëãîæ áàéíà. Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéã çºâõºí çîõèã÷
çºâøººðñºí òîõèîëäîëä ø¿¿ã÷ ñîëèõ áîëîìæòîé. Çîõèã÷èä ø¿¿õýýñ
çºâøººðºë àâàëã¿éãýýð ø¿¿õèéí ºìíº ýâëýðýõ, ýâëýðëýý áàòëóóëàí
àâàõ á¿ðýí ýðõòýé. Ýâëýðëèéã áàòàëñàí òóõàé çàõèðàìæ íü øèéäâýð
ã¿éöýòãýëèéí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿íäýñëýë áîëíî.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä ø¿¿õýýñ
ãàðàõ øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã áàòàëãààæóóëàõ àðãà õýìæýý,
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ò¿¿íèé
äîòîð çîõèã÷ ýâëýðýõ áîëîìæ çýðãèéã çîõèöóóëæ ºã÷ýý. Ãóðâàí
ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèéäâýðëýõ õóóëüä çààñàí òîäîðõîé õýðãèéã
àíõàí øàòàíä ø¿¿ã÷ äàíãààð øèéäâýðëýõýýð ººð÷ëºí òóñãàñàí áàéíà.
Ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýëèéã íàðèéí, äýëãýðýíã¿é õºòëºõ ¸ñòîé
òóõàé çààñàí õýäèé ÷ ¿¿íèé îðîíä äóó, ä¿ðñ áè÷ëýã àøèãëàæ áîëíî.
Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ø¿¿õ õóðàëäààíûã
òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ çàð÷èì ¿éë÷èëíý. Íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ,
ãàðãàæ ºãºõ àæèëëàãàà íü ìýòãýëöýõ çàð÷èìòàé íèéöýæ áàéíà. Õýðýã
ìàðãààíû îðîëöîã÷èä ººðñäèéí øààðäëàãà ýñâýë òàòãàëçëàà ¿íäýñëýõ
íîòëîõ áàðèìòàà ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
áè÷ãýýð ¿íäýñëýõ áà øèéäâýð íü äºðâºí õýñãýýñ á¿ðäýíý: Óäèðòãàë,
òîäîðõîéëîõ, ¿íäýñëýõ, òîãòîîõ õýñýã.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð íü óíøèæ ñîíñãîìîãö õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áà
õýðãèéí îðîëöîã÷ øèéäâýðèéã ãàðäàí àâñíààñ (àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýëãýí
ºãºõ!) õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð äàâæ çààëäàõ ýðõòýé. Çîõèã÷ ø¿¿õèéí
øèéäâýðò äàâæ çààëäàõ ýñâýë õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ
ýñýõýý ººðºº ñîíãîõ áîëîìæòîé. Äàâæ çààëäàõ æóðìààð õýðãèéã õÿíàí
øèéäâýðëýõýä ø¿¿õ õýðãèéã á¿õýëä íü õÿíàí ¿çíý (ÈÕØÕØÒÕ-èéí
166.4). Ø¿¿õèéí øèéäâýðò øóóä õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàñàí
áîë õîæèì äàâæ çààëäàõ æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ áîëîìæã¿é þì. Äýýä
øàòíû ø¿¿õýýñ õýðãèéã òàòàí õÿíàõ àæèëëàãàà îäîî ¿ã¿é áîëñîí44 ÷
øèéäýãäýæ äóóññàí õýðýã ìàðãààíûã øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí
óëìààñ òóõàéí øàòàíä íàðèéí òîäîðõîé óãòâàð íºõöºëèéí ¿íäñýí
äýýð äàõèí õÿíàí øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã òóñãàñàí áàéíà.
Ìîíãîëûí ø¿¿õ ãàäààä óëñûí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õîâîðõîí
ã¿éöýòãýäýã. Ìîíãîë Óëñ 1954 îíû 3 äóãààð ñàðûí 1-íèé Èðãýíèé
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé Ãààãèéí êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí áà
öººíã¿é óëñ îðîíòîé45 èðãýíèé áà ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàí
44
Харин Монголын ИХШХШТХ-ийн 176.3-р зүйлд өмнө нь байсан татан хянахтай төстэй
ажиллагаа буюу Улсын дээд шүүхийн хуралдаанаар хянан шийдвэрлэх боломжийг
зохицуулсан байна.
45
Эдгээр улсад 2009 оны байдлаар ОХУ, Польш, Болгар, Украин, Унгар, Франц, БНХАУ,
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õî¸ð òàëò ãýðýý áàéãóóëñàí.
Íýãòãýí ä¿ãíýõýä Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü íü îðîëöîã÷äûí õóâüä îð÷èí ¿åèéí Ãåðìàíû
õóóëüòàé îëîí òàëààð òºñòýé ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ õóóëü
áîëæ ÷àäñàí áàéíà. Ãýõäýý Ãåðìàíû õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä çàðèì
íýã ÿëãàà àæèãëàãäàæ áàéíà. Æèøýýëáýë, çîõèã÷èéí ýçã¿éä ãàðàõ
ø¿¿õèéí øèéäâýð íü á¿ðýí óòãààðàà òóñãàãäààã¿é, 104 ä¿ãýýð ç¿éëèéã
ýñ òîîöâîë ø¿¿ã÷ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð õýðãèéí áîäèò áàéäëûã îëæ
òîãòîîõ, îðîëöîã÷ íàðò ñàíóóëãà ºãºõ ¿¿ðãèéã çîõèöóóëààã¿é áàéíà.
Õàðèí èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä çºâëºëòèéí
óëàìæëàëûí ¿ëäýãäýë áîëîõ èðãýäèéí òºëººëºã÷ îðîëöîæ áàéãàà íü
Ãåðìàí îéëãîëòîîñ çºð¿¿òýé ñàíàãäàæ áàéíà. Òýäíèéã çîõèõ õýðýãò
(æèø: õóäàëäààíû ýðõ ç¿é, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é) èðãýäèéí èëòãýã÷,
á¿ðýëäýõ¿¿í ýñâýë òàíãàðàãòíû òºëººëëººð ñîëèõ íü ç¿éòýé.
â) Õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ áà “õóóëèéí öýâýðëýãýý”

Áóñàä ïîñò ñîöèàëèñò óëñ îðíû àäèëààð Ìîíãîëä äîòîîäûí õóóëü
òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæèë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. ¯¿íèéã
øèíýòãýëèéí ¿ðãýëæëýë ýñâýë Êàçàêñòàíû æèøýýãýýð “ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ” õýìýýí íýðëýæ áîëíî. Èðãýíèé áîëîîä
ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿é ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí àâ÷ öààøèä øèíý÷ëýõ
øààðäëàãàòàé ãýäýã íü áîäèò íºõöºë áàéäàë þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñàãò ìàíëàéëàí øèëæñýíýýñ õîéø øèëæèëòèéí îëîí óëñ îðîí
ºíººäºð õóóëü òîãòîîìæîî áàòæóóëàí ñàéæðóóëàõ øàòàíä îðîîä
áàéíà. Õóóëü òîãòîîìæîî çàñàí ñàéæðóóëàõ, îéëãîìæòîé áîëãîõîä
ýðõ ç¿éí á¿õèé ë àêòûã õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëèéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ
íü äàíãààð õàíãàëòã¿é áèëýý. Øèëæèëòèéí øàòàíä áàòëàãäñàí õóóëü
òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ àæèëëàãàà íü õóóëü áîëîâñðóóëàõ àðãà
òåõíèê (õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë) òàëààñ
¿ãèéí óòãûã ðåäàêöëàõ àæëààð çîãñîõã¿é ýðõ ç¿éí àêòûí õýðýãëýãäýõ
õ¿ðýýã äàãàëäàõ õýì õýìæýýòýé ñèñòåì÷ëýí õàðüöóóëæ çàëðóóëàõ
øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýð äîòîîäûí áà îðîí íóòãèéí ýðõ ç¿éí óÿëäàà
õîëáîîã ñàéæðóóëàí äàãàëäàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí áóñàä àêòûí (òóøààë,
øèéäâýð ãì.) õîîðîíäûí çºð÷èëäººíèéã àðèëãàæ ÷àäíà. Ýðõ ç¿éí
ñèñòåìèéí îéëãîìæã¿é áàéäàë ãýõýýñ èë¿¿òýé õ¿÷èí òºãºëäºð
¿éë÷èëæ áóé õóóëü, ýðõ ç¿éí àãóóëãûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ, òîäîðõîé
áîëãîõ õýðýãòýé. Ýíý óòãààðàà õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ íü
ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé áºãººä ýðõ ç¿éí áàòàëãààò îð÷èí á¿ðýëäýõ óãòâàð
íºõöºë áîëäîã.
ªºðººð õýëáýë, íèéãìèéí òîãòîëöîîã ººð÷èëñºí øèëæèëòèéí
¿åèéí ýðõ ç¿éí øèíýòãýë íü ã¿í ã¿íçãèé, øèíèéã íýâòð¿¿ëñýí
ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé òóë àíõíààñàà á¿òýìæòýé áàéíà ãýäýã íü áàðàã ë
Энэтхэг, Хойд болон Өмнөд Солонгос багтаж байна.
ãàéõàìøèã ãýñýí ¿ã þì. Ýðõ ç¿éí îëîí ñàëáàðò õóóëü òîãòîîìæèéã
ìàø ò¿ðãýí, ºðãºí õ¿ðýýòýé ººð÷èëñºí àâ÷ øèíýòãýë óë ñóóðüòàé,
ñèñòåìòýé ÿâàãäàæ õàðààõàí ÷àäààã¿é. Òýäãýýðèéã àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä ñóë òàë íü ñàÿ èëýðäýã áîëîõûã ºíººãèéí òóðøëàãà
õàðóóëæ áàéíà. Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû çàðèì íýã ãàæóóäàë áà Ìîíãîë
Óëñàä çºâëºãºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ýðõ ç¿éí ººð á¿ëä õàìààðàõ ò¿íøëýã÷
óëñ îðíóóäûí çààâàð çºâëºãºº ¿¿íèé øàëòãààí þì. Øèëæèëòèéí
õîæìûí ¿ð äàãàâàð íü æèøýýëáýë:
• Õýðýãæèõ íóòàã äýâñãýð, öàã õóãàöààíû õóâüä áîëîí çîõèöóóëàõ
õàðèëöààíû òîäîðõîé áóñ áàéäàë, õèéäýë, öîîðõîéòîé ýñâýë îëîí
ñàëàà óòãà ñàíààòàé çîõèöóóëàëòóóä;
• Õóóëèéí ¿íäñýí ñàíààòàé çºð÷èëäºõ ñ¿¿ëä íýìñýí îíöãîé
òîõèîëäëûí çîõèöóóëàëòóóä;
• Äàãàëäàõ õóóëü áà ýðõ ç¿éí áóñàä àêò õîîðîíäûí çºð÷èëäººí;
• Òóõàéí àñóóäëûí øèéäëèéã àãóóëààã¿é ýðõ ç¿éí áóñàä àêò ðóó
çààñàí èøëýë çýðýã áîëíî.
Ýäãýýð õ¿íäðýëèéí äèéëýíõèéã ñèñòåì÷ëýí òàéëáàðëàõ, õýì
õýìæýýíèé çºð÷èëäººíèé ýðõ ç¿éã õýðýãëýí ýñâýë òóíõàãëàí
áàòæóóëñíààð áóþó ººð÷ëºãäñºí àêòóóäûã íýãòãýñíýýð äàâàí òóóëàõ
áîëîìæã¿é þì. Èéìä õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ àæèëëàãàà íü
äàí ãàíö õóóëèéí öýâýðëýãýýãýýð òîãòîõã¿é àñóóäàë áîëîîä áàéíà.
Ýðãýëçýýòýé òîõèîëäîëä øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé õóóëüä çàëðóóëãà
îðóóëàõàä ïàðëàìåíòûí õóóëü òîãòîîõ îíöãîé á¿ðýí ýðõ, õóóëèéã
øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ áà áàòëàõ òóõàé ñàíàë õóðààëò çààâàë ÿâóóëàõ
øààðäëàãà òóëãàðíà. Èéìä õóóëü áîëîâñðóóëàõàä ñèñòåìòýé, èë
òîä, àðä÷èëñàí õàíäëàãà ÷óõàë áºãººä õóóëü òîãòîîìæèéí õàðèëöàí
õàìààðëûí òàëààðõ ºíäºð ìýäëýã áîëîí ïàðëàìåíòûí õóóëü òîãòîîõ
á¿ðýí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¿çýë øààðäàãäàíà.
Ìîíãîëä õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ àæëûã äýýð äóðäñàí ºðãºí
óòãààð íü 2008-2009 îíä ñòðàòåãèéí ÷óõàë çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëæýý.
Õóóëü òîãòîîìæèéí çºð÷èë, õèéäëèéã àðèëãàõ ñàíàà÷ëàãûí õ¿ðýýíä
128 õóóëèéã öýâýðëýñíèé äîòîð ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëèéí õóóëèóäûã
ãîë÷ëîí àíõààðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà Çàñãèéí ãàçàð 2010 îíû 3
äóãààð ñàðä ïàðëàìåíòààñ áàòàëñàí íèéò 406 õóóëèéã öààøèä àëõàì
àëõìààð ýðãýí õÿíàõààð øèéäâýðëýñýí. Ýíýõ¿¿ àæëûã ã¿éöýòãýõýä
Ãåðìàíû äýìæëýãòýé õýðýãæèæ áóé “Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áàòàëãààæóóëàõ” òºñëèéí ç¿ãýýñ òºðºë
á¿ðèéí àðãà÷ëàëûã òàíèëöóóëàí ñàíàë áîëãîæýý (2011 îíû 5 äóãààð
ñàðûí áàéäëààð):
• “Õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ,
ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé” õóóëèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ
ïàðëàìåíòààð áàòëóóëñàí áºãººä 2011 îíû 5 äóãààð ñàðä õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëæýý. 46
• ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ïàðëàìåíòàä õóóëü õýëýëöýõ àæèëëàãàà,

Çàñãèéí ãàçàð áà ïàðëàìåíòûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ
çîðèëãîîð Óëñûí Èõ Õóðëûí äýãèéí òóõàé õóóëèéí ººð÷ëºëòèéã
ºðãºí ìýä¿¿ëñýí;
• Õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ãàðûí àâëàãà (õóóëü
òîãòîîõ çºâ àðãà, òåõíèê) áîëîâñðóóëàí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ÿàìíààñ áàòëàí ãàðãàæýý. 2010 îíîîñ ýõëýí áóñàä á¿õ ÿàì ¿¿íèéã
áàðèìòëàí õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé áîëñîí;
• Õóóëü, õóóëèéí òºñëèéí ¿ð íºëººã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã (çàðäëûí
¿ð íºëººã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã áàãòààñàí) áîëîâñðóóëàí Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ áàòëàí ãàðãàñàí. 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí
1-íýýñ ýõëýí áóñàä á¿õ ÿàì õóóëèéí ¿ð íºëººã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã
õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé áîëñîí (òºñëººñ ñóðãàëòûí àðãà õýìæýýã ÿâóóëæ
áàéíà.);
• Õóóëèéí öýâýðëýãýýòýé óÿëäàí ÃÎÓÕÀÍ-ýýñ õýðýãæ¿¿ëñýí
çàãâàð òºñëèéí õ¿ðýýíä ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí òºëººëºë òóõàéëáàë,
õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèì õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãààíä àíõíààñ
íü óë ñóóðüòàé îðîëöîõ áîëñîí;
• Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçàðòàé õàìòðàí õóóëü
òîãòîîõ àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé
èðãýíèé òàíõèìûã áàéãóóëæýý. Îäîîãèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä
13 õóóëèéã îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýãò îðóóëñàí áàéíà.
Òºãñºëä íü äóðäñàí àñóóäàë öààøäûí õàìòûí àæèëëàãààíä íýí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéã öîõîí òýìäýãëýæ áàéíà. ÀÍÓ-ûí ýë÷èí
ñàéäûí ÿàìíààñ ãàðãàñàí õºðºíãº îðóóëàëòûí óóð àìüñãàëûí òàëààð
ãàðãàñàí ä¿ãíýëòýä47 õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãàà íü õîëáîãäîõ ýòãýýä,
íèéãìèéí ñîíèðõîã÷ á¿ëýãëýë, îëîí íèéòýä øèíý õóóëèéí òºñºë,
õóóëèéí ººð÷ëºëòèéí òàëààð öàã òóõàéä íü õàíãàëòòàé ìýäýýëýë
ºãäºãã¿éí óëìààñ èë òîä ÿâàãäàõã¿é áàéãàà òóõàé äóðäæýý. Õóóëü
íýãýíò áýëýí áîëñíû äàðàà îëîí íèéò ýíý òóõàé ìýäýýëýë àâäàã áà
õóóëèéí òºñºëä ñàíàà áîäëîî íýìýðëýõ áîëîìæã¿é áàéäàã áàéíà.
Äýýð äóðäñàí íºõöºë áàéäëààñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñ õóóëü
òîãòîîìæèéíõîî ÷àíàðûã ñèñòåìòýéãýýð ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãà íü õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëèéã ñàéæðóóëàí
øèíý÷ëýõ áîëîí öààøèä õóóëèéã ºíäºð ÷àíàðòàé áîëîâñðóóëàõàä
õàìààðíà. Óã àæèë íü çºâõºí òåõíèêèéí øèíæòýé òºäèéã¿é îëîí
íèéòýýð õýëýëö¿¿ëæ, óëñ òºðèéí øèéäýë ãàðãàõ àãóóëãûí øèíæ
46
Уг хуульд, тухайлбал, 8.10-р зүйлд “Хуулийн төслийг боловсруулахдаа холбогдох бусад
хууль, тогтоомжийг өөрчлөх төслийг зэрэг боловсруулах бөгөөд тэдгээрийн үр нөлөөг Засгийн
газраас баталсан аргачлалын дагуу тооцно.” Энэ зохицуулалтаас улбаатай парламентад
хэлэлцүүлэг өрнөсөн бөгөөд парламентын санаачилсан хууль үүнд хамаарахгүй байхаар
тогтжээ.
47
Mongolia Investment Climate Statement, U.S. Embassy in Ulan Bator 40-р талыг үз.
÷àíàðòàé. Øèíý÷ëýí öýâýðëýñýí õóóëèéí ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýýã
õàðààò áóñ ø¿¿õ õÿíàõ ó÷èðòàé. Èéìä ¿¿íòýé óÿëäàí ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí òàëààð öººí ¿ã õýëüå.
Äºðºâ. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òóõàéä
Ìîíãîë Óëñ 1911 îíä Õÿòàäààñ ñàëàí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñíû

äàðàà Áîãä õààí òàâàí ÿàìûã ýìõëýí áàéãóóëæýý. Äîòîîä õýðãèéã
Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýã÷ ÿàì, Ãàäààä õýðãèéã Á¿ãä Åðºíõèéëºí
øèéòãýã÷ ÿàì, Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýã÷ ÿàì,
Öýðãèéí õýðãèéã Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýã÷ ÿàì, Ñàíãèéí õýðãèéã
Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýã÷ ÿàì.
Òóí óäàëã¿é ø¿¿õ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýñýí ò¿¿õòýé. 1927 îíû 1
ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäºð “Àðäûí Äýýä Ø¿¿õ” àæëàà ýõýëñýí áàéíà.48
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûã 1930 îíä ¿¿ñãýæýý.
1992 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí øèíý, àðä÷èëñàí ¯íäñýí
õóóëüä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíä øààðäëàãàòàé á¿õèé ë çàð÷ìûã
áýõæ¿¿ëñýí áàéíà.49 Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ø¿¿õèéí
Åðºíõèé Çºâëºëèéã ¯íäñýí õóóëèàð áàéãóóëñàí áºãººä òýð íü ø¿¿õèéí
çàõèðãàà áîëîí òºñâèéí àñóóäëûã õàðèóöäàã. Äàðãà íü Äýýä ø¿¿õèéí
Åðºíõèé ø¿¿ã÷ áàéíà. Åðºíõèé çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Óëñûí Èõ
Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷ººñ òîìèëñîí òóñ á¿ð íýã õ¿í, õóóëü ç¿éí àñóóäàë
ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷äèéí
çºâëºëººñ ñîíãîñîí á¿õ øàòíû ø¿¿õýýñ òóñ á¿ð õî¸ð, íèéñëýëèéí
ø¿¿õèéí íýã ø¿¿ã÷ òóñ òóñ îðíî. Ø¿¿õèéí Åðºíõèé Çºâëºëèéí áàñ
íýãýí ÷óõàë ÷èã ¿¿ðýã íü áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäàë (ø¿¿ã÷èéí ñîíãîí
øàëãàðóóëàëò, àëáàí òóøààë äýâø¿¿ëýõ, ñàõèëãûí àðãà õýìæýý àâàõ)
áàéäàã áºãººä õîëáîãäîõ õîðîîäûã ýìõëýí áàéãóóëæýý. Ø¿¿ã÷èéã
ìýðãýøëèéí õîðîîíîîñ ñàíàë áîëãîñíîîð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷
á¿õ íàñààð íü òîìèëíî. 2002 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí Ø¿¿õèéí
òóõàé õóóëü ºíººãèéí Ìîíãîë îðíû ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí
¿íäýñ áîëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, ÷èã
¿¿ðýã, ýðõ ìýäýë áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâóóëàõ æóðìûã ìºí ë ýíý
õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéíà. Ø¿¿õèéí òºñâèéã á¿ðä¿¿ëýõäýý åðºíõèé
çºâëºë íü ø¿¿õ íýã á¿ðèéí òºñâèéí ñàíàëûã öóãëóóëàí íýãòãýæ
Óëñûí äýýä ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëäýã.50 Õóóëü ç¿éí ÿàì ø¿¿õèéí òºñºâò
48
Д.Сангиданзан. Courts of the Mongolian People’s Republic, W.E. Butler The Mongolian Legal
System-Contemporary Legislation an Documentation, Гааг 1982 он 86-р тал (90) үз.
49
Шинэ Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлгийн дөрөв дэх хэсэгт буюу 47-56 дугаар зүйлүүдэд
шүүх эрх мэдлийн талаар зохицуулсан. Энэ бүлэгт Монголын шүүх эрх мэдлийн тогтолцооны
хамгийн чухал зарчмуудын үндэслэлийг заажээ. Эдгээрт шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх
хэрэгжүүлэх, шүүхийн хараат бус байдал, хэргийг ил таслан шийдвэрлэх болон өмгөөлөл
авах эрх зэрэг зарчим хамаарна.
50
Шүүхийн тухай хуулийн 62.1.3-т зааснаар Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл нь төсвийг хуваарилаад
øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæã¿é òóë ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë íü ø¿¿õèéí
õàðààò áóñ áàéäàëä õºíäëºíãººñ íºëººëäºãã¿é.
à) Ø¿¿õèéí á¿òýö òîãòîëöîî

Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õèéí ñèñòåì íü èðãýíèé, ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
ø¿¿õ, çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ51 áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýñ
(¯íäñýí õóóëèéí öýö)52 á¿ðýëääýã. Ø¿¿õ¿¿ä íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýíä
îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí íýãýí àäèë òàðõàí áàéðëàñàí.
Ìîíãîë Óëñ òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õóâüä äàðààõ õýëáýðòýé: óëñ,
àéìàã, ñóì, áàã ãýæ õóâààãäàíà.53 Àíõàí, äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí
ãýñýí ãóðâàí øàòíû ø¿¿õ¿¿äýä îéðîëöîîãîîð 435 ø¿¿ã÷54 (2011îíû
áàéäëààð) àæèëëàæ áàéíà.
• Õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð ä¿¿ðýã, ñóì, ñóì äóíäûí ø¿¿õ
øèéäâýðëýíý (ÈÕØÕØÒÕ-èéí 19-ð ç¿éëèéã ¿ç). Ñóì äóíäûí
ø¿¿õ¿¿äèéí äèéëýíõ íü àéìãèéí òºâä áàéðëàäàã áóþó ñóì áîëãîí
ººðèéí ø¿¿õòýé áîëæ àìæààã¿é. Ñóìä íü íóòàã äýâñãýðèéí õóâüä
òîì áîëîâ÷ õ¿í àì õàðüöàíãóé ñèéðýã ñóóðüøñàí òóë ñóì áîëãîíä
ø¿¿õ àæèëëóóëàõ íü îíîâ÷òîé øèéäýë áèø þì. Õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø
ñóìäûí õîîðîíä áàéãóóëàãäñàí ø¿¿õèéã “ñóì äóíäûí” ãýæ íýðëýäýã.
Çàðèì àéìàã õî¸ð ýñâýë ãóðâàí ñóì äóíäûí ø¿¿õòýé. Ñóì äóíäûí
íýãä¿ãýýð ø¿¿õ íü àéìãèéí òºâä áàéðëàäàã. Ñóì äóíäûí ø¿¿õ íü
ø¿¿õ õóðàëäààíàà áàéðëàæ áóé ãàçàðòàà õèéãýýä çîãñîõã¿é í¿¿äëèéí
ø¿¿õèéí õýëáýðýýð ÿíç á¿ðèéí ãàçàð õóðàëääàã áàéíà. Èðãýäýä
÷èãëýñýí ýíýõ¿¿ ñàíàà í¿¿äýë÷èí àðä èðãýäýä ýðõ ç¿éí ìàðãààíàà
øèéä¿¿ëýõ áîëîìæèéã íýýæ ºãäºã. Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä ñóì
äóíäûí ø¿¿õòýé àäèëòãàõ ø¿¿õ íü ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ áàéäàã.
• 21 àéìàãò áàéðëàõ àéìãèéí ø¿¿õ¿¿ä áîëîí íèéñëýëèéí ø¿¿õ
íü àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ æóðìààð
õÿíàí õýëýëöýõ øàò áîëäîã.55 Íèéñëýëèéí ø¿¿õ íü ýð¿¿ áà èðãýíèé
ãýñýí òóñ á¿ð íàéìàí ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õî¸ð òàíõèìòàé.
Ø¿¿õ õóðàëäààíûã ÿìàãò äàðãàëàã÷ óäèðäàõ áºãººä áóñàä ø¿¿ã÷
èëòãýã÷ áàéäàã (ýíä òîéðãèéí çàð÷èì ¿éë÷èëíý). Ø¿¿õèéí òóõàé
õóóëèéí 16.3.3-ò çààñíû äàãóó àéìãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ íü ñóì
зогсохгүй зарцуулалтад хяналт тавин ажилладаг.
51
Захиргааны хэргийн шүүхийг 2004 онд анхлан байгуулсан боловч захиргааны байгууллагаас
шийдвэр гаргах ажиллагааны тухай хууль өнөө хэр нь үгүйлэгдэж байна.
52
Шүүхийн тухай И.Гэбхардт “Монгол Улс дахь шүүх эрх мэдлийн шинэтгэл” Jahrbuch für Os-
trecht 43-р дэвтэр (2002 он), 237-243-р тал, Д.Нэллэ “Монгол Улсын иргэний, иргэний хэрэг
хянан шийдвэрлэх эрх зүй, иргэний хэргийн шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ажиллагааны
шинэтгэл” Jahrbuch für Ostrecht 46, (2005 он) 357-392.
53
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр бүлэг, 57-63 дугаар зүйлүүдэд засаг захиргаа,
нутаг дэвсгэрийн нэгжийг зохицуулсан.
54
Нийт шүүгчдийн талаас илүү хувь нь эмэгтэйчүүд байдаг. Шүүгчдийн нас харьцангуй залуу
буюу дөрөвний нэг нь 25-35 насныхан, гуравны нэг орчим нь 36-45 настай.
55
Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, давж заалдах болон хяналтын шатны
ажиллагааны талаар энэхүү нийтлэлийн 3-ын б хэсгээс үз.
äóíäûí ø¿¿ã÷äèéã “ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð” õàíãàíà. Ìýðãýæëèéí
óäèðäëàãààð õàíãàõ íü òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõýä
õàìààðàõã¿é (Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 16.4-ð ç¿éë).
• Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã áóþó æèøýýëáýë, òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ýñýðã¿¿öñýí ýñâýë òóñãàé
çºâøººðºë îëãîõòîé õîëáîîòîé ìàðãààíûã àéìãóóäûí òºâ áîëîí
Óëààíáààòàð õîòîä áàéðëàõ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ àíõàí øàòíû
æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýäýã. Àéìãèéí ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷
íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷èéí àëáûã äàâõàð
õàøäàã. Äàâæ çààëäàõ øàòíû õóâüä 2011 îíîîñ ýõëýí íèéò Ìîíãîë
Óëñûí õýìæýýíä Óëààíáààòàð õîò äàõü çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ àæèëëàäàã. Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàëòûí
æóðìààð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì õÿíàí
øèéäâýðëýíý.
• Õýðýã ìàðãààíûã Óëñûí äýýä ø¿¿õ ýöýñëýí øèéäâýðëýíý. Äýýä
ø¿¿õ èðãýíèé, ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû õýðãèéí ãýñýí ãóðâàí
òàíõèìòàé. Åðºíõèé ø¿¿ã÷ íü äýýð äóðäñàí Ø¿¿õèéí Åðºíõèé
Çºâëºëèéí äàðãûí àëáûã õàìò õàøäàã.
Ø¿¿õ¿¿äèéã “ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð” õàíãàõ àæèëëàãàà íü
õóóëèéã òàéëáàðëàõ, ñóðãàëò çîõèîí ÿâóóëàõ, ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ, çºâëºìæ ãàðãàõ çýðýã õýëáýðýýð ÿâàãäàíà (Ø¿¿õèéí
òóõàé õóóëèéí 15.4-ð ç¿éë). Áàðóóí åâðîïûí óëñ îðíóóäàä áàéäàãã¿é
íýãýí îíöëîã íü äýýä ø¿¿õ õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ, çºâ õýðýãëýõ òàëààð
àëáàí ¸ñíû òàéëáàð, çºâëºìæ ãàðãàõ á¿ðýí ýðõ þì (Ø¿¿õèéí òóõàé
õóóëèéí 15.6.5-ð ç¿éë).56 Äýýä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òàéëáàðûã õîëáîãäîõ
ýòãýýä äàãàæ ìºðäºõ ¿¿ðýã áîëäîã.57 Õóóëèéã èíãýæ òàéëáàðëàõ íü
ýðõ ç¿éí òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàäàãã¿é òóë
õýò íèéòëýã, õèéñâýð õàíäëàãàòàé áîëîõ ñóë òàëòàé. Ýíý òàëààðàà
äýýðõ ¿éë àæèëëàãàà íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñîíãîäîã ÷èã
¿¿ðýã58 ãýõýýñ èë¿¿òýé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí59 øèíæòýé áîëæ
áàéíà. Äýýä ø¿¿õèéí àëáàí ¸ñíû òàéëáàð íü ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéí
ä¿í øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàäàã õýäèé ÷ õóóëü ç¿éí òàíèí ìýäýõ¿éí
56
БНХАУ-ын дээд шүүх үүнтэй адилтгах эрх мэдэлтэй байдаг. Энэ бүрэн эрх нь Германы эрх
зүй дэх Холбооны үндсэн хуулийн шүүхийн obiter dictum эрхийг санагдуулах боловч түүнийг
зайлшгүй дагаж мөрдөх үүрэг үүсгэдэггүй.
57
Дээд шүүхийн хууль тайлбарлах бүрэн эрх нь Шүүхийн тухай хуулийн 15.6.3-р зүйл буюу
Улсын дээд шүүх “шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх нэгдсэн бодлого боловсруулж, нийт шүүхийг
мэргэжлийн удирдлагаар хангах” тухай зохицуулалттай нийцэж байна.
58
Энд төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчимтай холбоотой хүндрэл гарна. Учир нь Улсын
дээд шүүх нь доод шатны шүүхээр шийдэгдэж байгаа хэрэгт хэрэглэгдэх хуулийг тайлбарлах
нь онолын талаас үзэхэд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцож байна.
Энэ нь дээд шатны байгууллага хөндлөнгөөс үл оролцох зарчмыг зөрчиж байна.
59
Үүнийг Шүүхийн тухай хуулийн 23.6-р зүйл буюу хуулийн тайлбарыг Улсын дээд шүүхийн
хуралдаанд оролцогчдын гуравны хоёрын саналаар батлах тухай заалт нотлон харуулна.
Түүнчлэн мөн хуулийн 23.7-р зүйлийн дагуу хуулийн тайлбарыг Монгол Улсад байгаа иргэн,
албан тушаалтан аж ахуйн нэгж, байгууллага дагаж мөрдөх ёстой.
à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé þì. Äýýä ø¿¿õèéí èðãýíèé õýðãèéí òàíõèì
60
ÈÕØÕØÒÕ-èéí øèíæëýõ óõààíû òàéëáàð áîëîâñðóóëàõ àæëûã õýñýã

áàéãóóëæýý. Òýä òàéëáàðòàà ø¿¿õýýð øèéäýãäñýí òîäîðõîé òîõèîëäîëä
ä¿ãíýëò ºãñºí áºãººä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã èø òàòñàí áàéíà.
á) Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ñòàòèñòèê áà ÷àíàð

2010 îíû áàéäëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí ñòàòèñòèêèéí
äàãóó 35.000 îð÷èì èðãýíèé, 7.292 ýð¿¿ãèéí õýðýã àíõàí øàòíû
ø¿¿õýýð òóñ òóñ øèéäâýðëýãäñýí áàéíà. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ 224
ýð¿¿ãèéí õýðýãò öàãààòãàõ òóõàé òîãòîîë ãàð÷ýý. Èðãýíèé õýðãýýñ
2.100 îð÷èì õýðýã äàâæ çààëäñàí áàéíà. Ýäãýýð õýðãýýñ 25% íü
ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ººð÷èëñºí, 20% íü õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí, 54%
õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéíà (¿ëäñýí õýñýã íü øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà).
¯¿íýýñ ãàäíà õÿíàëòûí æóðìààð 1.300 øàõàì ãîìäîë ãàðãàñàí
áàéíà. Òýäãýýðýýñ 24% øèéäâýðò ººð÷ëºëò îðóóëñàí, 16% õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí, 60% õýâýýð ¿ëäýýñýí ä¿í ìýäýý ãàð÷ýý. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
õóâüä 2.000 îð÷èì äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàñàí áàéíà. Òýäãýýðýýñ
25% øèéòãýõ òîãòîîëä ººð÷ëºëò îðóóëñàí, 25% õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí,
50% õýâýýð ¿ëäñýí áàéíà. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ 2009 îíä 338
õýðýã øèéäâýðëýñýí áîë 2010 îíä 427 õýðýã õÿíàí õýëýëöæýý.61
Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ÷àíàð íü ø¿¿ã÷èéí áîëîí ø¿¿õèéí áóñàä
àëáàí õààã÷èéí ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàðòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé.
Ø¿¿õèéí øèéäâýðò ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ¿¿äíýýñ øèéäâýðò ä¿í
øèíæèëãýý òîãòìîë õèéñýýð èðæýý. 1996 îíûã õ¿ðòýë Ìîíãîëûí
ø¿¿ã÷èä õóóëü õýðýãëýõ îíîëûí òóõàé áàðàã ìýäýãäýõ¿¿íã¿é øàõàì
ÿâæ èðæýý. Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ç¿éë÷ëýõ àðãà, òåõíèê
áîëîí àíãëî-ñàêñîíû “Distinguishing” õýìýýí íýðëýäýã àðãà áàðèëûí
àëü àëü íü íýâòðýýã¿é áàéâ. Ç¿éë÷ëýõ àðãà òåõíèêèéí òàëààðõ äàâòàí
ñóðãàëòûã ÃÎÓÕÀÍ-èéí ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ òºñºë62 á¿ð 1996 îíä
ýõë¿¿ëæ áàéñàí. Ñóðãàëòûã 1995 îíû Èðãýíèé õóóëèéí äàãóó ÿâóóëæ
ýõýëñýí. Óã àðãà õýìæýýíä çîðèóëàí ñóðãàëòûí äýëãýðýíã¿é ìàòåðèàë
áîëîâñðóóëàí õýâëýæ ãàðãàñàí íü àãóóëãûí õóâüä óäèðòãàë õýñýã áà
áîäëîãî æèøýýí äýýð àæèëëàæ òàéëáàðëàñàí îíöëîãòîé áàéñàí.63
60
Энэхүү практикийг шилжилтийн үйл явцад өрнөж эхэлснээс хойш гадаадын олон зөвлөхүүд
шүүмжилж байсан. McPhail, Developing Mongolia’s Legal Framework-A Needs Analysis, Ulan
Bator, 1995, 25-р талыг үз.
61
Иргэний болон эрүүгийн хэргийн шүүхийн шийдвэрийг гүйцэтгэх ажиллагааг 2002 оны 9
дүгээр сарын 1-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсон Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулиар
зохицуулдаг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэгч болон хорих ангиуд шийдвэр гүйцэтгэх бие даасан
байгууллагад харьяалагддаг. Иргэний хэргийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа нь
төрөөс шууд гүйцэтгэх зарчмаас талуудын хүсэлтийн үндэслэх зарчимд шилжсэн өөрчлөлт
гарсан. Шийдвэр гүйцэтгэлийн тухай Д.Нэллэ, Зүүн европ-Монголын эрх зүйн хөгжлийн
товчоон, WiRO 2002, 221.
62
Нийтлэлийн тэмдэглэгээ 6-г үз.
63
Ийм арга замаар боловсруулсан анхны сургалтын материал нь хуулийн тодорхой бүлэгт
хамаарах 99 бодлого жишээг агуулсан бөгөөд тэдгээрийг германы хуульчдын хэрэглэж
¯¿íèé äàðàà áóñàä äîíîð áàéãóóëëàãà ÷ ìºí àäèë ø¿¿õòýé õàìòðàí
àæèëëàæ ýõýëñýí. Èíãýõäýý ÿíç á¿ðèéí óëñ îðíîîñ õóóëü ç¿éí çºâëºõ
ìýðãýæèëòíèéã óðüæ àæèëëóóëñàí. Ýíý ÿëäàìä 1998 îíä USAID-èéí
äýìæëýãòýé õýâëýãäýí ãàðñàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ãàðûí àâëàãà
áîëñîí “ø¿¿ã÷èéí íîìûã” öîõîí òýìäýãëýõèéã õ¿ñýæ áàéíà.64
1995-2000 îíû õîîðîíä õèéãäñýí îëîí òîîíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí
ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íä øèéäâýð¿¿äèéí ÷àíàð õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéãààã îëæ òîãòîîñîí. ¯¿íèé øàëòãààí íü îëîí õóóëèóä øèíýýð
áàòëàãäñàí áà áàéíãà ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ áàéñàí ÿâäàë áà
ýíý íü Ìîíãîëûí õóóëü÷äàä òîìîîõîí øàëãóóð áîëæ áàéâ. Ýíýõ¿¿
øàëãóóð íýí òýðã¿¿íä ø¿¿ã÷ íàðò òàâèãäàæ áàéñàí. Àëäàà äóòàãäàë
íýí ÿëàíãóÿà õóóëèéã õýðýãëýõ àðãà òåõíèêòýé õîëáîãäîí ãàð÷ áàéâ.
Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã õóóëèéí õýì õýìæýýíä õàðüöóóëàí ç¿éë÷ëýõ
íü îëîí òîõèîëäîëä ÷àìã¿é áýðõøýýëòýé áàéñàí. Íýõýìæëýëèéí
øààðäëàãà áóþó õýðýã ìàðãààíû ç¿éëòýé õîëáîîòîé àëäàà ìºí ë ýëáýã
ãàðñàí.65 Íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, ãàðãàõ àæèëëàãààíä ø¿¿õýýñ
òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðü çîíõèëäîã
áàéâ. Ýäãýýð íºõöºë áàéäëààñ óëáààëàí òàëóóäûí áóþó ìýòãýëöýõ
çàð÷èì áàéíãà çºð÷èãääºã áàéæýý. Àëäàà ìàäàã ãàðàõ áîëñîí ººð
íýãýí øàëòãààí íü îëîí òîõèîëäîëä øààðäàõ ýðõèéí õóóëü ç¿éí
¿íäýñëýëèéã ø¿¿õèéí øèéäâýðò îãò çààãààã¿é ýñâýë áóðóó äóðäñàí
ÿâäàë áàéâ. Çàðèì òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýõ õýñýã
îãò îéëãîìæã¿é áàéñàí.66
Àíõàí áà äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí áóñàä øèéäâýðò 2001-2010
îíû õîîðîíä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä ø¿¿õèéí
àæëûí áóþó ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ÷àíàð
ìýäýãäõ¿éö ñàéæèðñàí àâ÷ ¿íäýñëýõ õýñýã íü óðüäûí àäèë äîãîëäîëòîé
õýâýýð áàéíà: øèéäâýð ãàðãàñàí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áà íîòëîõ áàðèìòûã
õýðõýí ¿íýëñýí òàëààð îãò çààãààã¿é ýñâýë òóí òîâ÷õîí, îéëãîìæã¿é
òîìü¸îëñîí õýâýýð áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ìýäëýã,
ìýðãýøëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ øààðäëàãà îðøñîîð.67
Ø¿¿ã÷ýýð òîìèëîãäîõ õóóëü÷äàä æèøýý, áîäëîãûí øèéäëèéã
îëîõ òåõíèê, àðãà ç¿éí ìýäëýã îëãîõ ¿ðãýëæèëñýí ñóðãàëò çàéëøã¿é
øààðäàãäàæ áàéíà. Èéì òºðëèéí õè÷ýýë, ñóðãàëòûí àðãà áàðèë òºâ
тогтсон зүйлчлэх арга техникээр шийдлийг нь гаргасан агуулгатай байв.

64
General Council of Courts (эрхлэн гаргагч), The Mongolian Benchbook, A Practicel Manual for
Judges, Ulan Bator, 1998 он.
65
Жишээ болгон Улаангом сумын (Увс аймаг) сум дундын шүүхийн 1998 оны 1 дүгээр сарын
26-ний өдрийн 19/1998 дугаартай шийдвэрийг авч үзье. Шүүхээс гарсан шийдвэрийн дагуу
хариуцагч болох зээлдэгч биш харин шүүх хуралдаанд ирсэн түүнийг ах нь зээлийг буцаан
төлөх ёстой гэж шүүх шийдсэн байна.
66
Дүн шинжилгээний үр дүнгийн дэлрэнгүйг И.Гэбхардт “Монгол Улс дахь шүүх эрх мэдлийн
шинэтгэл” Jahrbuch für Ostrecht 43-р дэвтэр, 237-248.
67
2009 оны байдлаар давж заалдсан гомдлын 50-60% нь амжилт олж байжээ. Үүний шалтгаан
нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны алдаа байсан.
Àçè, Îðîñûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä ÷ ãýñýí òºäèéëºí õºãæººã¿é.
¯¿íòýé õîëáîãäîí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã íü çààãààã¿é, ýðõ ç¿éí
íºõöºë áàéäëûã òàéëáàðëààã¿é ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áè÷ñýýð áàéíà.
Èéìýýñ õýðýã ìàðãààíû òàëóóä ÿìàð ó÷ðààñ çàðãàà àâñàí ýñâýë àëäñàí
ãýäãýý ìýäýæ ÷àäàëã¿é ¿ëääýã.68 Çºâëºëò çàñãèéí ¿åèéí òºðèéí õóóëü
òýãø ¿éë÷èëäýã ãýñýí îéëãîëòîîñ õàìààðàí ÒÓÕÀÍ-èéí îëîí óëñ
îðíóóä õóóëü ç¿éí àðãà÷ëàëûí îíîë õºãæëèéí õóâüä ºëãèéòýé õýâýýð
áàéñààð áàéíà. Äàí ãàíö õóóëü ìýääýã áàéõ íü common law áà ýõ ãàçðûí
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû àëü àëèíä íü õóóëü õýðýãëýõýä õàíãàëòã¿é.69
Õóóëèéí ìýäëýã äýýð íýìýãäýí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã ¿íýí çºâ îëæ
òîãòîîõ àðãà÷ëàë, õóóëü òàéëáàðëàõ àðãà ç¿é áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí
øààðäàõ ýðõèéí ¿íäýñëýëèéã òîãòîîõ ñèñòåì÷èëñýí øàëãàëòûí àðãûã
ýçýìøñýí áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.70
Èéì øààðäëàãûã õàíãàñíààð æèøýýëáýë, íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ,
ãàðãàõ õýðýãöýýã¿é àæèëëàãààã õýìíýæ áîëíî. Ó÷èð íü èðãýíèé ýðõ ç¿éä
÷óõàì þó áîëñîí íü áèø õàðèí òàëóóäûí õýí íü õýíýýñ ÿìàð íýãýí ç¿éë
øààðäàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõ íü òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
¯¿íýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã á¿ðýí ã¿éöýä ¿íäýñëýõ íü äàâæ
çààëäàõ, õÿíàëòûí ãîìäîë ãàðãàõ ÿâäëûã õºíãºâ÷èëäºã. Õýðãèéí
îðîëöîã÷ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí àãóóëãûã ¿íäýñëýí äàâæ çààëäàõ
ýñâýë õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ íü àìæèëò îëîõ ýñýõýý
øèéäýõ áîëîìæòîé. Äýýð äóðäñàíààð ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ÷àíàðò
ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ÷àíàð á¿õýëäýý
õàíãàëòã¿é ÿëàíãóÿà õºäºº, îðîí íóòàãò èëýðõèé àëäààòàé áàéñààð
áàéíà. Ø¿¿ã÷äýä çîðèóëñàí äàâòàí ñóðãàëòûí àðãà õýìæýýã öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãöýý áàéãàà ãýäýã íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéíà.
â) ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ

Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÿâöàä Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëèéí
ø¿¿õèéã (Öýö)71 áàéãóóëàõäàà ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí
áîëîâñðóóëñàí á¿ðýí áèå äààñàí, ø¿¿õ ýðõ ìýäëýýñ ÷ õàðààò áóñ
èíñòèòóò áèé áîëãîõ ãýñýí àãóóëãàòàé çàð÷ìûã áàðèìæàà áîëãîñîí.72
68
Anderson & Anderson LLP: The legal environmentfor litigation in Mongolia (General Law Suit
Procedure),үз.
http://www.anallp.com/the-legal-environment-for-legal-litigation-in-mongolia/.
69
Эдгээр эрх зүйн бүлийн аль алинд нь дээд шүүхийн шүүгчийн гаргасан шийдвэр чухал үүрэг
рольтой. Эх газрын эрх зүйн тогтолцоонд ч мөн ялгаагүй эрх зүйн олон салбарын хөгжилд
дээд шатны шүүхээс гаргасан хуулийн тайлбар нөлөөлсөн бөгөөд цаашид хөгжүүлсээр
иржээ (жишээ нь хохирол нөхөн төлөх эрх зүй, хөдөлмөрийн эрх зүй гм.).
70
Хууль хэрэглэх аргачлал нь Германд хуульч мэргэжил олгох сургалтын гол агуулга байдаг
бөгөөд хоёр дахь улсын шалгалтын үндсэн сэдэв болдог. Иргэний эрх зүйн хувьд хэргийн
нөхцөлийг олж тогтоох, ангилах, дүгнэх арга техник чухал байдаг.
71
“Цэц” гэдэг нь монгол хэлээр мэргэн цэцэн гэсэн утгатай.
72
Л.Төр-Одын үзсэнээр Үндсэн хуулийн шүүх нь “non part of the judiciary”, Л.Төр-Од: General
Council of Courts (эрхлэн гаргагч), The Mongolian Benchbook, A Practicel Manual for Judges,
Ulan Bator, 1998 он, 11.
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí òàâäóãààð á¿ëýãò73
çîõèöóóëñàí íü ýíý áàéãóóëëàãûã ø¿¿õ ýðõ ìýäýëä õàìààðóóëàõã¿é
áàéëãàõ74 çîðèëãîòîéã èëýðõèéëæ áàéíà. Õàðèí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã
¯íäñýí õóóëèéí äºðºâ äýõ õýñãèéí ãóðàâäóãààð á¿ëýãò õàìààðóóëñàí
áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó “Óëñûí äýýä ø¿¿õ íü
ø¿¿õèéí äýýä áàéãóóëëàãà” áàéõààð çààñàí (¯íäñýí õóóëèéí 15.1-
ð ç¿éë). Ýíý óòãààðàà ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéã õóóëü òîãòîîã÷ ø¿¿õ
ãýæ àâ÷ ¿çýýã¿é áàéíà. Ó÷èð íü ø¿¿õòýé àäèëòãàñàí òîõèîëäîëä Äýýä
ø¿¿õýýñ èë¿¿ ºíäºð çýðýã çèíäààòàé áîëîõ áàéëàà.75 Ãýñýí õýäèé ÷
¯íäñýí õóóëèéí öýö íü Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Äýýä
ø¿¿õýýñ òýíö¿¿ òîîãîîð ñàíàë áîëãîí ïàðëàìåíòààñ çóðãààí æèëèéí
õóãàöààòàé òîìèëñîí åñºí ø¿¿ã÷òýé. Öýöèéí äàðãûã ãèø¿¿äèéí íóóö
ñàíàë õóðààëòààð òîìèëäîã (¯íäñýí õóóëèéí 64 áà 65-ð ç¿éë). ¯íäñýí
õóóëèéí öýö íü õóóëü òîãòîîìæ, ýðõ ç¿éí áóñàä àêò, ñîíãóóëèéí òºâ
áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, øèéäâýð
¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé
(¯íäñýí õóóëèéí 66.2-ð ç¿éë). ¯íäñýí õóóëèéí öýö ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ íºõöºëèéã ¯íäñýí õóóëüä äàðààõ áàéäëààð òîìü¸îëñîí áàéíà:
“¯íäñýí õóóëèéí öýö íü ¯íäñýí õóóëèéã çºð÷ñºí òóõàé ìàðãààíûã
èðãýäèéí ºðãºäºë, ìýäýýëëèéí äàãóó ººðèéí ñàíàà÷èëãààð áóþó Óëñûí
Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä, Óëñûí äýýä ø¿¿õ, Óëñûí
åðºíõèé ïðîêóðîðûí õ¿ñýëòýýð õÿíàí øèéäâýðëýíý.”
Ýíý çîõèöóóëàëòààð ¯íäñýí õóóëèéí öýö òîäîðõîé ìàðãààíûã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð ÿâóóëàõ á¿ðýí
ýðõòýé áîëîõûã õàðóóëñàí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ¯íäñýí õóóëèéí
66.2-ð ç¿éëä çààñàí íºõöºë áàéäëààð õýí ÷ ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä
õàíäàõ ýðõòýé ãýäãèéã çààæýý. Õàðèí õóâü õ¿í ººðèéíõ íü ¯íäñýí
õóóëüä çààñàí ýðõ çºð÷èãäñºí àñóóäëààð öýöýä õàíäàõ ýðõèéã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëààã¿é áàéíà.76 Õóóëèéí õýì õýìæýýã øàëãàæ
õÿíàõ áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí ìýä¿¿ëñýí ìàðãààíûã
õÿíàí øèéäâýðëýõ íü öýöèéí ãîëëîõ ÷èã ¿¿ðýã þì.
Ò¿¿í÷ëýí Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí íýãýí àäèë òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíûã
õÿíàí øèéäâýðëýõýä õýðýãëýõ õóóëü íü ¯íäñýí õóóëüä íèéöýõã¿é
73
Үндсэн хуулийн цэцийн ажиллагааг Үндсэн хуулиас гадна Үндсэн хуулийн цэцийн тухай
хуулиар зохицуулсан.
74
Л.Төр-Одын үзсэнээр Үндсэн хуулийн шүүх нь “non part of the judiciary”, Л.Төр-Од: General
Council of Courts (эрхлэн гаргагч), The Mongolian Benchbook, A Practicel Manual for Judges,
Ulan Bator, 1998 он, 11-р талыг үз.
75
И.Гэбхардт “Монгол Улс дахь шүүх эрх мэдлийн шинэтгэл” Jahrbuch für Ostrecht 43-р
дэвтэр, 237-248-р талыг үз.
76
Шүүхийн тухай хуулийн 15.5.4-р зүйлийн дагуу Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө
зөрчигдсөн тохиолдолд цэц, Улсын ерөнхий прокурорын шилжүүлснээр дээд шүүх асуудлыг
хянан шийдвэрлэнэ.
áàéíà ãýæ ¿çñýí áîë ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ Óëñûí
äýýä ø¿¿õýýð äàìæóóëàí ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä õàíäàõ áîëîìæòîé
(òîäîðõîé õýì õýìæýýã õÿíàõ).77
ã) Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëò áà ø¿¿õèéí øèíýòãýë

1992 îíû Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü øèëæèëòèéí øàòàíä ÿâàà
áóñàä óëñòàé õàðüöóóëàõàä çºâëºëòèéí ýðõ ç¿éí çàðèì õýâ øèíæèéã
àëü ýðò õàëñàí äýâøèëòòýé áîëæýý. Æèøýýëáýë, ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãà íü øèíý ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áèå äààñàí áàéãóóëëàãà
õýäèé ÷ ø¿¿õèéã õÿíàõ á¿ðýí ýðõã¿é áîëñîí áàéíà (¯íäñýí õóóëèéí 56-
ð ç¿éë).78 Ýíý çîõèöóóëàëò íü ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã
ýðñ øèíý÷èëñýí áóþó ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ºìíº áàðàã ýðõ ìýäýëã¿é áàéñíûã á¿ðýí
ººð÷èëñºí.79 2002 îíä Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé áîëîí
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õ õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëñíîîð ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðýã ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí.
Ø¿¿õèéã õÿíàæ áàéñàí ÷èã ¿¿ðýã ¿ã¿é áîëîõûí çýðýãöýý èðãýíèé
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü ïðîêóðîðûí ¿¿ðýã ðîëü
ìýäýãäõ¿éö áóóðñàí. ¯¿íýýñ õîéø ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä óäèðäàí æîëîîäîõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áîëñîí
òºäèéã¿é ø¿¿õýä òºðèéã òºëººëºõ áîëñîí.
Ïàðëàìåíòûí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí õ¿÷òýé áàéð ñóóðü (¯íäñýí
õóóëèéí 20-29 ä¿ãýýð ç¿éë) áà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûí
õóóëü ç¿éí áàòàëãàà íü (¯íäñýí õóóëèéí 47-49 ä¿ãýýð ç¿éë) ã¿éöýòãýõ
ýðõ ìýäýë õóóëü ç¿éí õóâüä õ¿÷èðõýãæñýí òºðèéí áóñàä ýðõ ìýäëèéí
ºìíº çîãñîõ áîëñíûã èëòãýæ áàéíà.80
Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòûã öààøèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëñýí
áàéíà. 2001 îíä Óëñûí Èõ Õóðàë Çàñãèéí ãàçàð áà ñºðºã õ¿÷íèé
íàìóóäòàé çºâøèëöºí ïàðëàìåíòûí àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ
77
Шүүх тухайн асуудлаар Улсын дээд шүүхэд хандах ба дээд шүүх хэрэглэгдэх уг хэм хэмжээ
Үндсэн хуульд нийцэхгүй байна гэдэгтэй санал нэгдсэн бол түүнийг цааш цэцэд уламжилна.
Энэ талаар Шүүхийн тухай хуулийн 12.3 ба 4 дэх заалт болон адилхан утгатай зохицуулалт
болох 2002 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсон шинэ ИХШХШТХ-ийн 10.2
ба 3-р заалтыг үз.
78
Үндсэн хуулийн төслийн 56.5-р зүйлд прокурор шүүгчийг тогтмол хугацаанд прокурор
шалгаж, шалгалтын үр дүнгээс хамааран шүүгчийг албанаас нь түдгэлзүүлэх эрхтэй байх
тухай заасан байв. Энэ тухай проф. Штайны 1991 оны 9 дүгээр сарын 9-13-ны хооронд
Улаанбаатар хотноо зохиогдсон “Mongolia’s Transition to Democracy: The Role of the new Con-
stitution” сэдэвт олон улсын конференцэд тавьсан илтгэлээс үз.
http://userpage.fu-berlin.de/~corff/im/Gesetze/Verfassung_und_Demokratie.html.
79
McPhail, Developing Mongolia’s Legal Framework-A Needs Analysis, Ulan Bator, 1995, 49-р
талыг үз.
80
Stewart Fenwick, The Rule of Law in Mongolia-Constitutional Court and Conspiratorial Parlia-
ment, Australian Journal of asian Law Vol 3, No 3 (2001), 213 (227): “It’s clear that Mongolia
possesses the essential institutional framework necessary for a “rule of law” system. The Constitu-
tion fits the broad liberal-democratic mould and was clearly the key step in the legal and political
transition from socialism.”
¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýõýä
Åðºíõèéëºã÷èéí òàâèõ õîðèãèéã õàññàíààð ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýõ
íºëººëëèéã õÿçãààðòàé áîëãîñîí. Óëñûí Èõ Õóðëûí ñàíàë õóðààëò
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîä íèéò ãèø¿¿äèéí òàëààñ èë¿¿ íü õ¿ðýëöýí
èðñýí áàéõààð èðöèéí õóâèéã áóóðóóëñàí íü ïàðëàìåíòûí àæèëëàõ
÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëñýí. ¯¿íýýñ ãàäíà Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé
áà Óëñûí Èõ Õóðëûí ìàíäàòûã äàâõàð ýçýìøèõ áàéäëûã ñýðãýýí
òîãòîîñîí.81 ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí ýíý ººð÷ëºëòèéã òóí óäàëã¿é
õ¿÷òýé ø¿¿ìæèëñýí áºãººä àñóóäëûã ýðõ ç¿éí òàëààñ íü ¯íäñýí
õóóëèéí öýöèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýñýí. Ýöñèéí ä¿íäýý
ïàðëàìåíòûí ¿çýë ñàíàà õýðýãæèæ ÷àäñàí.
Ïàðëàìåíòàò ¸ñûã áàòàëãààæóóëñàí ýíý øèéäâýðèéí äàðàà ø¿¿õèéí
òîãòîëöîîíû õàðààò áóñ áàéäëûã äàõèí íýã óäàà øèéäâýðëýõ ò¿âøèíä
áýõæ¿¿ëñýí. Ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýëä ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó
õÿçãààð òîãòîîæ ºãñíèé äàðàà 2002 îíû Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèàð áóñàä øèíýòãýëèéã82 ñàíàë
áîëãîæýý. ßëàíãóÿà õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ ºìíºõ ¿åèéí òîãòîëöîîã
õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ àðãà ìåõàíèçìààð ñîëüñîí áàéíà.
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò ºìíº íü ø¿¿õèéí ýöñèéí øàòààð äàìæèí
õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºëòèéí õýâ ìàÿã á¿õèé çàãâàðòàé áàéñàí. Õóó÷íû ýíý
õýâ ìàÿã íü ÿëàíãóÿà ïðîêóðîðûí ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ óðò õóãàöààòàé
õîëáîîòîéãîîð ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ
áàéäàëòàé ¿ë íèéöäýã áàéâ.
ªºð íýãýí îëîëò íü ø¿¿õýä àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò íýâòð¿¿ëñýí
ÿâäàë áàéëàà. ¯¿íèéã ÃÎÓÕÀÍ-èéí õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí òºñëèéí
äýìæëýãýýð çàãâàð ø¿¿õèéí òàìãûí ãàçàð áàéãóóëàõ çàìààð
õýðýãæ¿¿ëñýí. Õóó÷èí òîãòîëöîîíä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ èðñýí
õýðýã ìàðãààíûã ººðèéí ¿çýìæýýð òîäîðõîé ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èä öîõîí
õóâààðèëàõ áîëîìæòîé áàéñàí. Øèíý çîõèöóóëàëòûí äàãóó õýðýã
ìàðãààíûã îáúåêòèâ øàëãóóðààð óðüä÷èëàí õóâààðèëàõ áîëæýý.
Èíãýñíýýð õýðãèéã øèéäâýðëýõ òîäîðõîé ø¿¿ã÷èéã òîìèëîõ áàéäëààð
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÿâäëûã çàð÷ìûí õóâüä òàñëàí
çîãñîîñîí. ¯¿ãýýð Ìîíãîë Óëñàä ø¿¿ã÷ õóóëüä çààñíààð òîìèëîãäîõ
çàð÷èì íýâòýðñýí.
Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷èì ç¿é çîõèñòîé áàéõàä ø¿¿õèéí
áèå äààñàí áàéäëààñ ãàäíà ø¿¿ã÷ íýã á¿ðèéí õàðààò áóñ áàéäàë ÷óõàë
¿¿ðýãòýé. ¯íäñýí õóóëèéí 49-ð ç¿éë ¿¿íèéã áàòàëãààæóóëñàí áóþó
ø¿¿ã÷èä àëèâàà áàéäëààð íºëººëºõèéã õîðèãëîíî (Ø¿¿õèéí òóõàé
õóóëèéí 76 áà 79.2-ð ç¿éë). Ø¿¿ã÷èä óëñ òºðèéí íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëýýñ
81
Эдгээр өөрчлөлтийн шалтгааны тухай дэлгэрэнгүйг Петер Глуховски, Монгол Улсын Үндсэн
хуулийн гол өөрчлөлтүүд, Конрад Адэнауэрийн сангийн даалгавраар бичсэн улс орнуудын
тухай тайлангаас: http://www.kas.de/wf/de/33.2562/ хаягаар үз.
82
Санал болгосон шинэтгэлийн талаар дэлгэрэнгүйг ажлын хэсгийн зөвлөх Ю. Ёоахимскигийн
http://www.joachimski.de/Mongolei/ZPO/zpo.html. сайтаас үз.
òàòãàëçàõ ¿¿ðýãòýé (Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 77.4-ð ç¿éë), õàëäàøã¿é
äàðõàí áàéäëûã ýäëýõ (Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 78-ð ç¿éë), ººðèéíõ
íü çºâøººðºëã¿é ñýëãýí àæèëëóóëàõ (Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 42-ð
ç¿éë), ÷ºëººëºõ ýñâýë îãöîðóóëàõã¿é áàéõ (Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí
79.1-ð ç¿éë) áîëîí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé
(Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 44.1.7 áà 44.1.8-ð ç¿éë). Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºëººñ ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàëòàé õîëáîãäóóëàí ø¿¿ã÷èéí ¸ñ
ç¿éí ä¿ðìèéã äýëãýðýíã¿é õýìæýýíä áîëîâñðóóëàí áàòàëæýý. Ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéí ýäãýýð øèíýòãýëýýð Ìîíãîë Óëñ ø¿¿õèéí áèå äààñàí
áàéäëûí õ¿ëýýí çºâøººðäºã õýäèé ÷ ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã
ìýääýãã¿é ºìíºä õºðø áóþó Õÿòàä Óëñààñ õîë òàñàðñàí áàéíà.83
ä) Õóóëü÷ ìýðãýæèë ýçýìøèõ áà õóóëü ç¿éí àëáàíû áóñàä

ìýðãýæèë
1993 îíä õèéãäñýí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí øèíýòãýëèéã õ¿ðòýë õóóëü
ç¿éí ìýðãýæëèéã çºâõºí Óëààíáààòàð õîò äàõü óëñûí èõ ñóðãóóëüä
ýçýìøèõ áîëîìæòîé áàéâ. Áîäëîãî, æèøýýíèé øèéäëèéã îëîõ àðãà,
òåõíèêèéã ýíý ñóðãóóëüä ÷ ãýñýí çààäàãã¿é áàéñàí. 1996 îíîîñ ýõëýí
Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí äàãóó õóóëü õýðýãëýõ ïðàêòèêò ÷èãëýñýí ëåêö,
áîäëîãî, æèøýý àæèëëàõ ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí.84 Îäîî
õóóëü ç¿éí ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ èõ, äýýä ñóðãóóëü òýäãýýðèéí
äîòîð õóâèéí ñóðãóóëèóäûí òîî íýìýãäæýý. “Áàêàëàâð” çýðýãòýéãýýð
äºðâººñ òàâàí æèëèéí äîòîð òºãñºõ áîëîìæòîé ÷ “õóóëü÷” ãýñýí
çýðýãëýëèéã õ¿ðòýõýä ýíý íü õàíãàëòã¿é þì. ¯¿íèé òóëä õî¸ðîîñ
äîîøã¿é æèë õóóëèéí áàéãóóëëàãàä äàäëàãà õèéñýí áàéõûã øààðäàõ
áºãººä “õóóëü÷äààñ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ” øàëãàëòûã ºã÷ òýíöñýí áàéõ
¸ñòîé. Ø¿¿ã÷ áîëîõûí òóëä îðîí òîî ñóëàðñíààñ ãàäíà “ø¿¿ã÷èéí
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä” òýíöñýí áàéâàë çîõèíî. Õàðàìñàëòàé íü
òºðèéí ç¿ãýýñ ïðàêòèê ñóðãàëòààð õàíãàõ áóþó øèíý, çàëóó õóóëü÷
áîëãîíä ø¿¿ã÷èéí òóñëàõûí õóâèàð ø¿¿õýä äàäëàãà õèéõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òóë äèéëýíõ íü õóâèéí àæ àõóéí íýãæèä
õóóëèéí çºâëºõººð àæèëëàõ çàìààð äàäëàãà, òóðøëàãà ýçýìøèæ
áàéíà. Ø¿¿ã÷èéí îðîí òîî öººí áàéãààòàé õîëáîãäîí õóóëü ç¿éí
áîëîâñðîë, ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò íü ø¿¿ã÷èéí ìýðãýæèëä
áóñ õàðèí õóóëèéí ñàëáàðûí òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæèëä ò¿ëõ¿¿ ÷èãëýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà.
Ø¿¿ã÷, ø¿¿ã÷èéí òóñëàõ, ïðîêóðîð áîëîí òóñëàõ áîëîâñîí õ¿÷íýýñ
(çàõèðãààíû íýãæèéí àëáàí õààã÷) ãàäíà ºìãººëºã÷, íîòàðèàò÷,
ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ íàð ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîíä
83
Энэ тухай дэлгэрэнгүйг И. Гэбхардт, К. Ольбрих нарын “Хятад Улсын шүүх эрх мэдлийн
шинэтгэл” өгүүлэл, Jahrbuch für Ostrecht 43-р дэвтэр (2002 он) 207-221.
84
Сургалтыг ГОУХАН-ийн төслийн олон жилийн дэмжлэгээр зохион явуулсан. Энэ ажлын
хүрээнд Герман Улсаас хуулийн сургуулийн дадлагажигч оюутнуудыг сонгон хийх дадлагын
хүрээнд нь тогтмол ирүүлэн Улаанбаатар хот дахь улсын их сургууль дээр ажиллуулсан.
÷óõàë ¿¿ðýãòýé. ¯íäñýí õóóëèéí 55 äóãààð ç¿éëä çààñíààð ø¿¿ãäýã÷
ººðèéãºº ºìãººëºõ áîëîí õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà àâàõ
ýðõòýé. ¯¿ãýýð ºìãººëºã÷ íü ºìíºõ ñîöèàëèñò íèéãìèéíõòýé
ç¿éðëýøã¿é ÷óõàë áàéð ñóóðüòàé áîëæýý.85 1994 îíû ªìãººëëèéí
òóõàé õóóëèàð ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷ºëººòýé ýðõëýõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí áºãººä îäîî õýðýãæèæ áóé ªìãººëëèéí
õóóëü 2002 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí. ªìãººëºã÷èä ýíý õóóëèéí
äàãóó ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíä çààâàë ãèø¿¿íýýð ýëñýõ ¿¿ðýãòýé.
ªìãººëºã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã Ìîíãîë Óëñ õàíãàæ ºãñºí áàéíà.
ªìãººëºã÷ººð àæèëëàõûí òóëä õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãññºí
áàéõûã øààðääàã. ªìãººëºã÷äèéí õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð
òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéíà. Äýýð äóðäñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð, øèéòãýõ
òîãòîîëûí ÷àíàðûí äîãîëäîë ºìãººëºã÷äºä çîðèóëñàí äàâòàí ñóðãàëò
ìºí ë øààðäàãäàæ áóéã õàðóóëæ áàéíà.
Òàâ. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí öààøäûí øèíýòãýëèéí òàëààð
Ìîíãîë Óëñ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý îëîí

çîðèëò äýâø¿¿ëñýí. Ýðõ ç¿éí áà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí
íýã, õî¸ðäóãààð äàâëàãàà, 2008 îíîîñ ÿâàãäàæ ýõýëñýí øèíý õóóëü
òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ áîëîí öýâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð
Ìîíãîë Óëñ äýëõèé íèéòèéí àíõààðëûã òàòàæ áàéãàà íü äàìæèãã¿é.
Ìîíãîë Óëñ ºìíºº òóëãàðààä áàéãàà øèíýòãýëèéí ¿¿ðýã äààëãàâðûã
óðüäûí àäèë íèéãýì, îëîí íèéòòýé çºâøèëöºí, àðä÷èëñàí àðãà÷ëàëààð
áèåë¿¿ëæ áàéãàà óëñ þì. ªíººãèéí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîã
ñàéæðóóëàõàä ÷óõàì ÿìàð àëõàì øààðäëàãàòàé âý? Øèíýòãýëèéí
àëõàì á¿ðèéã íýã á¿ð÷ëýí òîî÷âîë ãàðàõ æàãñààëò íü çºâõºí Ìîíãîë
Óëñûí òºäèéã¿é ýðõ ç¿éò òºðòýé áóñàä á¿õ óëñ îðíû õóâüä ìàø
óðò áîëîõ áºãººä ìàãàäã¿é ã¿éöýä áîëîõã¿é ÷ áàéõ òàëòàé. Õóóëü
òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòààñ ýõëýí õóóëü÷äûí ñóðãàëò,
äàâòàí ñóðãàëòûã õ¿ðòýëõ ñàëáàðóóäàä îëîí øèíýëýã ç¿éëèéã ñýòãýí
íýâòð¿¿ëæ áîëîõîîð áàéíà. Òýðã¿¿í ýýëæèíä òàâèãäàõ ñîðèëò íü
èðãýäèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì.86
¯¿íòýé óÿëäàí ø¿¿õèéí çàõèðãààíû íýãæèéã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí
çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà: ýõëýýä çàãâàð ø¿¿õ¿¿äýä äàðàà
íü óëñûí õýìæýýíä ýäãýýð íýãæèéã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëíý. Ýíý çîðèëãûã
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ø¿¿õèéí ìýðãýøñýí àëáàí õààã÷èéí îðîí òîîã
áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Òýäíèéã ìýðãýø¿¿ëýõèéí òóëä ìýðãýæèë
ýçýìø¿¿ëýõ áèå äààñàí ñóðãàëòûí òîãòîëöîî çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
85
Р. Цэвээн, Б.Цэвээн нар, “The Role of Advokatura in Streghtening Socialist Legality” W. E.
Butler, The Mongolian Legal System- Contemporary Legislation an Documentation, Гааг 1982
он, 69.
86
НҮБ-ийн Хүний эрхийн түгээмэл тунхгийн 8-10-р зүйлийг үз.
Ìýðãýøñýí çàõèðãààíû íýãæ íü õàâòàñò õýðãèéã ç¿é çîõèñòîé õºòëºí
ÿâóóëäàã. Ò¿¿í÷ëýí çàõèðãààíû íýãæ íü õýðãèéí îðîëöîã÷äûí
õîîðîíäûí àæèë õýðãèéí õàðèëöàà õîëáîîã äýìæèí àæèëëàäàã.
Àæëûã õºíãºâ÷ëºõèéí òóëä çàõèðãààíû íýãæèéã êîìïüþòåðýýð õàíãàõ
õýðýãòýé. Àæëûí áàéðûã êîìïüþòåðæ¿¿ëýõ íü ýëåêòðîí ìýäýýëëèéã
áîëîâñðóóëàõ áà ò¿¿íä ñóóðèëñàí ø¿¿õèéí ñòàòèñòèê ìýäýý ãàðãàõ
¿íäýñ ñóóðü áîëîõ þì. Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëèéí
õóãàöààíä ÿâóóëñàí õýä õýäýí ïðîöåññûí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ñòàíäàðò áîëîí àæëûí áàéðíû
òîäîðõîéëîëòûã áîëîâñðóóëààä áàéíà. Ø¿¿õèéí ìýðãýøñýí àëáàí
õààã÷ íü ø¿¿ã÷èéã áè÷èã õýðãèéí øèíæòýé àæëààñ íü õºíãºâ÷ëºí
÷ºëººëºõ ¿¿ðýã äààëãàâàðòàé àæèëëàíà. Çàõèðãààíû íýãæèéí
óäèðäëàãà íü àæëûí ÿâöûã öààøèä óëàì á¿ð õºíãºâ÷ëºõ àðãà çàìûã
áîëîâñðóóëíà. Èíãýñíýýð àæëûã íÿãò íÿìáàé ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õýýñ ãàðàõ
àëèâàà øèéäâýð ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä áîëîâñðóóëàõàä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áàéãàà öàã õóãàöààã õîæèõ äàâóó òàëòàé. Ø¿¿ã÷èéí
àæëûí à÷ààëàë çàðèì òîõèîëäîëä íýìýãäýæ áîëîõ àâ÷ ýíý íü áàéíãûí
øèíæòýé áàéõ ¸ñã¿é.87 Ø¿¿õýä èðýõ íýõýìæëýëèéí òîî ºñºæ áàéãàà
íü õýä õýäýí ÷èãëýëä çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ
áàéíà. Ýäãýýðò ø¿¿õ õóðàëäààíä ñàéòàð áýëäýõ, áîëîìæòîé òîõèîëäîëä
õýðýã ìàðãààíûã ººð àðãààð øèéäâýðëýõ, ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ìåíåæìåíòèéã ¿ð ºãººæòýé áîëãîõ, ñàéòàð
áýëòãýãäñýí ø¿¿õèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
ã¿éöýòãýõ õàíãàëòòàé õ¿÷èí ÷àäàë çýðýã ç¿éë õàìààðíà.
Ýíäýýñ ¿çýõýä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õî¸ð äàõü òóëãóóð
íü õóóëü÷äûí ñóðãàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ àñóóäàë áîëæ áàéíà. Äàâòàí
ñóðãàëò áà ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý íü äèéëýíõäýý õóãàöàà
õîæèìäîí õ¿ð÷ áàéíà. Èéìä õóóëü ç¿éí ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ èõ,
äýýä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã ïðàêòèê øààðäëàãàä ò¿ëõ¿¿
÷èãë¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Èðýýä¿éä ºìãººëºã÷, ïðîêóðîð,
ø¿¿ã÷èéí òóñëàõààð àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñò òóõàéí ìýðãýæëýýð àæèëëàõ
äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ áýëòãýë ñóðãàëòûí àðãà õýìæýýíèé òóõàéä áîäîëöîõ
õýðýãòýé. Øèíý çàëóó õóóëü÷èä ýíý áýëòãýë ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ,
íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, ãàðãàõ àæèëëàãààã ñóð÷, èðãýíèé ýðõ
ç¿éí íýõýìæëýë, ýð¿¿ãèéí ÿëëàõ ä¿ãíýëò áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð,
øèéòãýõ òîãòîîë áè÷èõýä äàäëàãàæèõ ¸ñòîé.88
Ãóðàâò íü ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð áîëîí ºìãººëºã÷äºä çîðèóëñàí
87
2010 оны 12 дугаар сарын 3-ны Mongolia Web: “Judges in Ulaanbaatar district courts over-
worked”: Officials of the Ulaanbaatar Court have told media that most judges at the district courts
under it are overworked.
88
2009 оны байдлаар 430 шүүгчид 200 орчим туслах ноогдож байсан. Шүүгчийн туслахууд
нь бодит байдал дээр зохион байгуулалтын шинжтэй туслах ажил үүргийг гүйцэтгэж байсан
бөгөөд эдгээрийг шүүхийн мэргэшсэн албан хаагч хариуцан ажиллах бүрэн боломжтой.
ñèñòåìòýé äàâòàí ñóðãàëòûã òºëºâëºõ øààðäëàãàòàé. Àæèë
ìýðãýæëèéí ýäãýýð ãóðâàí ñàëáàðûã àäèë õýìæýýíä äýìæèõ ¸ñòîé
áºãººä ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷èéí àæèë õýðãèéí õàðèëöààã ñàéæðóóëàõàä
àíõààðàõ õýðýãòýé. ªìãººëºã÷èéí ýðýëò, õýðýãöýý öààøèä íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. ªìãººëëèéí òóõàé õóóëü 2002 îíä áàòëàãäñàíû
äàðàà 2003 îíä ¿íäýñíèé õýìæýýíèé àðáèòð áàéãóóëàãäñàí áºãººä
ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ñàíàë áîëãîæ áàéãàà áèëýý. Èðãýä,
àæ àõóéí íýãæèéí òóñûí òóëä ºìãººëºã÷èéí ìýðãýæëèéã ñîíèðõîë
òàòàõóéö áîëãîõ áóþó ýíýõ¿¿ ÷ºëººò àæèë ìýðãýæëèéí õàðààò áóñ
áàéäëûã äýìæèæ áàòàëãààæóóëàõ õýðýãòýé.
¯¿íýýñ ãàäíà ø¿¿ã÷, ïðîêóðîðîîð àæèëëàõ ñîíãîí øàëãàðóóëàëò
áîëîí ºìãººëºã÷èéí øàëãàëòûã ñàéæðóóëáàë çîõèíî. Øàëãàëòûã
ïðàêòèê øààðäëàãàòàé óÿëäóóëàõûí çýðýãöýý øàëãóóëàã÷èéí õóâèéí
áºãººä íèéãìèéí ÷àäâàð, ÷àäàâõûã äàâõàð øàëãàõ íü ç¿éòýé.
Ø¿¿ã÷èéí öàëèí ï¿íë¿¿89 õàíãàëòòàé áóþó áóñàä òºðèéí àëáàí
õààã÷ òóõàéëáàë, ÿàìíû ìýðãýæèëòíèé öàëèíòàé õàðüöóóëáàë èë¿¿
ºíäºð áàéíà. Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ç¿ãýýñ ø¿¿ã÷èä ¿ç¿¿ëýõ óëñ
òºðèéí íºëººã áóóðóóëàõ õàìãèéí øèëäýã àðãà çàì íü ø¿¿ã÷èéí
ìýðãýøëèéã äýýøë¿¿ëýõ, èë òîä áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì. Ýíý
óòãààðàà ø¿¿õèéí øèéäâýð, øèéòãýõ òîãòîîëûí ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð
áîëîâñðóóëæ áàéõ ¿¿ðãèéã íýâòð¿¿ëýõ íü ÷óõàë àëõàìóóäûí íýã þì.
Õóóëèéã õýðõýí õýðýãëýñýí òàëààðõ ø¿¿ã÷èéí áîäîë ñàíàà áóñäàä
îéëãîìæòîé áàéãàà òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí øèéäâýð, øèéòãýõ òîãòîîëûã
õýâëýí íèéòëýõ íü ñàÿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ ÷àäíà. Á¿ðýí ã¿éöýä
áîëîâñðóóëñàí, áîäèò áàéäàëä ò¿øèãëýñýí ¿íäýñëýë á¿õèé ø¿¿õèéí
øèéäâýð íü äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí æóðìààð ãàðãàõ ãîìäëûí
òîîã öººëíº. Ó÷èð íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë, øàëòãààí
îéëãîìæòîé áàéñàí íºõöºëä äàâæ çààëäàõ ýñâýë õÿíàëòûí æóðìààð
ãîìäîë ãàðãàõ íü àìæèëò îëîõ ýñýõ íü ìýäýãäýíý.
Çóðãàà. Õóóëü ç¿éí ñàëáàð äàõü õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààðõ

ä¿ãíýëò
Íýãòãýí ä¿ãíýæ õýëýõýä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã áîëîí íèéãìèéí

òîãòâîðòîé õºãæëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä îëîí óëñûí
õàìòûí àæèëëàãàà óðüäûí àäèë Ìîíãîë Óëñàä õýðýãòýé õýâýýð áàéíà.
Õóóëü òîãòîîìæèéã ñàéæðóóëàõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîã
õºãæ¿¿ëýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷, àæèëòíûã
ìýðãýø¿¿ëýõ, èðãýäýä ýðõ ç¿éí ìýäýýëëèéã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çýðýã
íü Ìîíãîë Óëñàä ýðõ ç¿éã òºëºâø¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ ÷àíàðòàé ¿¿ðýã
89
Шүүгчийн үндсэн цалин сарын 500.000-1.2 сая төгрөгийн (287-690 евро) хооронд хэлбэлзэж
байхад яамны мэргэжилтний сарын цалин 350.000-800.000 (200-460 евро) төгрөг байдаг.
äààëãàâàð þì. Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí çàõ çýýëä õºë òàâèõàä ýðõ ç¿éí
áàòàëãààò îð÷èí, òºðèéí á¿òöèéí èë òîä áàéäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õîéøèä øèíý õóóëü, ýðõ ç¿éã õýðýãæ¿¿ëýõ áà õýðýãæèëòèéã õóóëèéí
áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí áàòàëãààæóóëàõàä èë¿¿òýé àíõààðàë
õàíäóóëàõ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ÷àäâàð, ÷àäàâõûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí
çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Óóë óóðõàé,
õºðºíãèéí çàõ çýýë, ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿é90 çýðýã àñóóäàë ºíººäºð
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé ñýäýâ áîëîîä áàéíà. ¯¿íòýé
çýðýãöýí ø¿¿õ áîëîí ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà91 çîõèîí áàéãóóëàëòàà
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ýõýëëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ
áàéãóóëëàãûí ñèñòåì÷èëñýí ¿íýëãýý õèéõ øèíý íýãæèéã áèé áîëãîñîí
áà òýäíèé áîëîâñðóóëñàí øèíýëýã àðãà õýðýãñýë íü áóñàä ÿàìàíä ÷ à÷
òóñàà ºãíº.92
Äýëõèéí áàíê, USAID, JICA, ÃÎÓÕÀÍ áà Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí93
çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà áîëîí ¿íäýñíèé áóñàä áàéãóóëëàãàòàé
õýðýãæ¿¿ëñýí õàìòûí àæèëëàãàà öîãö áºãººä ¿ð øèìòýé áàéñàí.94
Õýäèéãýýð ¿ð øèì íü òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí õýðýãæ¿¿ëýõ ò¿âøèíä
ãàð÷ áàéñàí ÷ äîíîð áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã èðýýä¿éã
õàðñàí ¿íäýñíèé áà ñàëáàðûí õýìæýýíèé ñòðàòåãèéí õóâüä óÿëäóóëñàí
óäèðäëàãà õàíãàëòã¿é áàéñàí. Èéì øàëòãààíû óëìààñ Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü ç¿é, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿éí áîäëîãûí
õºãæëèéí äóíä áà óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººã ººðñäºº áîëîâñðóóëàí
õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîõûã ñàíàë áîëãî¸. Èíãýõäýý äîíîð áàéãóóëëàãûí
îðóóëàõ õóâü íýìðèéã õàðãàëçàõûí çýðýãöýý ººðñäèéí íººö áîëîëöîîã
áîäèòîéãîîð òîîöîîëîõ õýðýãòýé.
Õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýðõ ç¿éí íàéäâàðòàé ïðàêòèêèéã
òîãòîîõ íü ÷óõàë þì. Õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëü òîãòîîìæèéã õýâëýí
íèéòëýõ, èë òîä áàéäëûã áèé áîëãîõ, øèíýòãýëä òºðèéí áóñ áîëîâñîí
90
Орон сууц, газар ба мал хувьчлалын адилаар “Оюу толгой” хэмээх төрийн аж ахуйн нэгжийн
хувьцаанаас Монгол Улсын харьяат хүн бүрт 523 ширхэг хувьцаа олгох болсон.
91
Прокурорын байгууллага өнөөг хүртэл хяналт хэрэгжүүлэхдээ ихээхэн ярвигтай бүртгэл
хөтлөх аргыг хэрэглэсээр байна. Энэ нь бүтээмж муутайн дээр ажилтнуудын идэвх зүтгэлийг
бууруулах сөрөг үр дагавартай. Үүний зэрэгцээ прокурор ба мөрдөн байцаах байгууллагуудын
хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргах шаардлага тулгарч байна. Харьяаллын асуудлыг
энгийн болгох нь зүйтэй. Электрон хэлбэрийн нэгдсэн бүртгэл ч дутагдаж байна. Энэ салбарт
буюу прокурорын байгууллагад зохион байгуулалт, бүтцийн шинэтгэл хүлээгдэж байна.
92
2006/2007 онд нэвтрүүлсэн төрийн ажлыг бүтээгдэхүүн ба индикатораар дүгнэх
Шинэ Зеландын загвар бүтэлтэй болоогүй. Суурь нөхцөлийг (ялангуяа чадвар, чадавх)
бүрдүүлээгүй байсан тул энэ санаа нь хэт зоримог алхам байсан.
93
Хууль зүйн ба захиргааны салбар дахь Ханнс-Зайделийн сангийн зөвлөгөө, дэмжлэгийн
талаар http://www.hss.de/internationale-arbeit/regionen-projekte/asien/mongolei.html сайтаас
үз.
94
USAID/NCSC: The Judicial Reform Program in Mongolia: Accomplishments, Lessons Learned,
and Reccommendations for the Future, 11-15-р тал, Lessons Learned: “holistic, system-wide ap-
proach”, “strategy of continuity”, “significant investment in capacity building”, “rapid installation of
equipment”, “effective donor co-ordination”. USAID-с гаргасан хоёр гол дүгнэлт: Шинэ төслүүд
шүүх эрх мэдлийг хэт дэмжилгүй цагдаагийн байгууллагыг хөгжүүлэх болон эдийн засгийн
салбар дахь шүүн таслах ажиллагаанд түлхүү анхаарах хэрэгтэй.
õ¿÷íèéã ò¿¿íèé äîòîð ºìãººëºã÷èä, ñýòã¿¿ë÷èä, íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí á¿ëýãëýë, õîëáîîäûí òºëººëºã÷äèéã øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä
òàòàí îðîëöóóëàõ íü òºëºâëººã¿é õ¿÷èí ÷àäëûã íýýæ ºãäºã. Èðãýíèé
íèéãìèéí òºëººëëèéã øèíýòãýëèéí ýõ ñàíààã ãàðãàõ áà õýðýãæ¿¿ëýõýä
èäýâõòýé îðîëöóóëñíààð äýâøèë ãàð÷, ýðõ ç¿éí óõàìñàð äýýøèëæ,
òºðèéí õàðèóöëàãà íýìýãääýã. Èéì ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ íü õóóëü
ç¿éí ñàëáàð äàõü õºãæëèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîðèëãî áà
¿¿ðýã äààëãàâàð þì.
¯¿íèé òóëä ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ºíººãèéí áàéäëûã àíõààðàëòàé
àæèãëàõ õýðýãòýé áºãººä ýðõ ç¿éò òºðèéí ãîëëîõ ¿íýò ç¿éëñ õºíäºãäºõ
ìàãàäëàëòàé òîõèîëäîëä ìýäýãäõ¿éö, áîäèòîé õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ
õýðýãòýé. Èðãýíèé, ýäèéí çàñãèéí áîëîîä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õóâüä
äýýð äóðäñàí ¿íýò ç¿éëñ íü æèøýýëáýë, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõ ýðõ ÷ºëºº, ºì÷èéí ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû çàð÷èì, õ¿éñèéí
òýãø áàéäàë, õóóëü ø¿¿õèéí ºìíº õýðýãæèõ ¿íäñýí ýðõ, çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýõ ýðõ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä
îðîëöîõ ýðõ, àâèëãààñ àíãèä áàéõ ýðõ ÷ºëºº çýðýã þì.95 ¯¿íèé çýðýãöýý
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ óãòâàð íºõöºë¿¿äèéã æèøýýëáýë, õóóëèéã
õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ ºìãººëºõ
áàéãóóëëàãàòàé õýðýãæ¿¿ëýõ õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, øèíý
òºðëèéí íýõýìæëýë ãàðãàõ çàìààð ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ,
ø¿¿õèéí çàõèðãààíû íýãæèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çàðäëààñ ÷ºëººëºõ áà õºíãºâ÷ëºõ àñóóäëûã
èðãýäýä àøèãòàé áîëãîõ íºõöºë áàéäëûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.
Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë íü ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýðõ ýäëýã÷ áà ýðõ ç¿éí
áàéð ñóóðèéã õàäãàëàã÷èéí õóâüä èðãýäèéí àíõààðëûã òàòàæ ç¿é
¸ñîîð òàòàæ áàéäàã. Èðãýäýä ÷èãëýñýí òºðèéí ìýäýýëëèéí áîäëîãûã
äýìæñýíýýð èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí õóóëü
àìüäðàëä õýðýãæäýã áàéõûí òóëä ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ç¿éã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
Òóëãàð÷ áàéãàà ¿¿ðýã äààëãàâàðòàé õîëáîãäîí òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã øèíýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õàìòðàí
àæèëëàõ õýëáýðýýð îðîëöóóëàõ õýðýãòýé. Òºðèéí õºãæëèéí ñòðàòåãèä
òóëãóóðëàñàí, äîíîð áàéãóóëëàãûí äýìæëýã òóñëàëöààã çàíãèäñàí,
îðîëöîã÷èä õîîðîíäîî õýëýëöýí òîãòñîí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ
íü òóéëûí çîõèìæòîé.
Ìîíãîë Óëñ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õóâüä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëä
õàìààðàõ òóë áàðóóí åâðîïûí íîó-õàó óðüäûí àäèë ýðýëò õýðýãöýýòýé
áàéñààð áàéíà. ªºðººð õýëáýë áóñàä óëñ îðíû çàãâàð, øèéäýë íü
ººðèéí õ¿÷ áîëîëöîîã áèé áîëãîõ áà øèíýòãýëèéí ñàíàà àâàõ æèøýý
áîëíî.
95
Эрх зүйт төрийн талаарх шүүмжлэлтэй санаа бодлыг / Bertelsmann Шилжилтийн индекс,
Монгол Óлсын талаарх 2008 оны тайлан rule of law 7-9-р талаас үз.
Øèíèéã íýýí ìàíëàéëàõ áîëîìæ ÿëàíãóÿà óóë óóðõàéí ñàëáàðò
áàðàã ¿ã¿é áîëñîí áàéõàä õóóëü ç¿éí ñàëáàðò çàðèì òàëààð áèé.
Õóóëü òîãòîîìæèéí ñàëáàð äàõü äýâøèë, Ìîíãîë õóóëü÷äûí õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéã òàíüñàí ìýäëýã çýðãèéã ýíä äóðüäàëã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é.
Ýäãýýð íü öààøäûí õºãæèë áà õàìòûí àæèëëàãààíû áàò áýõ ñóóðü
þì. Íýãýíò á¿ðäñýí ýíý ñóóðü äýýð òóëãóóðëàí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿é,
çàõèðãààíû íèéòëýã áà òóñãàé ýðõ ç¿éã (çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã îðîëöóóëàí) öààøèä óëàì á¿ð õºãæ¿¿ëýõ
õýðýãòýé. Ìîíãîë Óëñàä áèë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí, õîéøèä óëàì
ºñºí íýìýãäýõ àøèãò ìàëòìàë, ò¿¿õèé ýäèéí îëáîðëîëòûí óëìààñ
òóëãàð÷ áóé áàéãàëü îðíû à÷ààëàëòàé õîëáîãäîí ãàçàð àøèãëàõ ýðõ
ç¿é, áàéãàëü îð÷íû ýðõ ç¿é àíõààðëûí òºâä øèëæèíý. Íýí ÿëàíãóÿà
áàéãàëü îðíû ýðõ ç¿é àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò ºñºõèéí õàìò à÷
õîëáîãäîë èõòýé áîëæ èðíý.
Ýðõ ç¿éí áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õàìòûí
àæèëëàãààíû ñàëáàðò îëñîí ñóðãàìæ áóþó “lessons learnt” íü áàéíãà
ÿðèãäàõ áîëñîí ò¿íøëýã÷ óëñ îðíû “ownership” þì. Ò¿íøëýã÷ îðíû
îðóóëñàí õóâü íýìýð õýäèé ÷èíýý èõ áàéíà òºäèé ÷èíýý õºãæëèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû òºñºë, õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãàà òîãòâîðòîé
áàéíà. Æèøýýëáýë, õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàë,
ãàðûí àâëàãà, àðãà÷ëàë, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ¿ð ºãººæòýé
çîõèîí áàéãóóëàëò, Ìîíãîë àëáàí õààã÷ áà àæèëòíûã ñóðãàõ, äàâòàí
ñóðãàõ çýðýã àæëûã Ìîíãîë÷óóä ººðñäºº ãàðäàí ã¿éöýòãýõèéí õàìòààð
øèíý çîðèëãûã òóóøòàé áàðèìòëàí àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.
Õàìòûí àæèëëàãààã Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà,
ïàðëàìåíò áîëîí îðîëöîã÷ áóñàä áàéãóóëëàãà áîëîõ Äýëõèéí áàíê,
USAID áà JICA-òàé õýðýãæ¿¿ëáýë àìæèëòàä õ¿ðãýíý.
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÝÑÐÝÃ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ ÁÀ ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÛ ÒÓÐØËÀÃÀÀÑ
Ìîíãîë Óëñûí
õóâüä óóë óóðõàéí
ñàëáàð ýð÷èìòýé
õºãæèæ, ýäèéí
çàñãèéí çîãñîëòã¿é
ýðãýëòèéã ¿¿ñãýæ
áàéíà. Íèéãýì, óëñ
òºðèéí á¿õèé ë
ñàëáàðò óóë óóðõàéí
òàëààð ÿðèãäàæ
áàéãàà ºíººãèéí ¿åä Äîêòîðàíò
Äîêòîðàíò ýíýõ¿¿ ñàëáàðûí Ã.Îþóíáîëä**
Æ.Ñî¸ëìàà* òàëààðõ õóóëü
ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñóäàëãàà õèéõ
õýðýãöýýã õàðãàëçàí ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ
ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîð, Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðîîñ 2011 îíä
“Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí êðèìèíîëîãè øèíæ,
õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà”-íû àæëûã òîéìëîí õ¿ðãýæ áàéíà.
Íºõöºë áàéäàë
ªíººãèéí áàéäëààð õóóëü áóñààð àí àãíàõ, îé ìîäûã õóóëü áóñààð

àøèãëàõ, îé õýýðèéí ò¿éìýð òàâèõ, ãàçðûí õýâëèéã õóóëü áóñààð
àøèãëàõ, àøèãò ìàëòìàëûã õóóëü áóñààð àøèãëàõ, ãàçðûí õºðñèéã
ãýìòýýõ çýðýã áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýã ãîë÷ëîí ãàð÷ öààøèä
óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
Æèëä äóíäæààð 21000 îð÷èì ãýìò õýðýã á¿ðòãýãääýã áà áàéãàëü
õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí êîýôôèöåíò äóíäæààð 1,9
áàéãàà òºäèéã¿é õóóëèéí áàéãóóëëàãààð øàëãàãäàæ, øèéäâýðëýãäýæ
áàéãàà íü öººí àæýý.
Ýíý òºðëèéí èëýðñýí ãýìò õýðã¿¿äèéí 80 õóâèéã ñàíààòàéãààð
¿éëäñýí áàéäàã áà ãýìò õýðã¿¿äèéí äèéëýíõ íü õóóëü áóñààð àí õèéõ,
îéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí, àøèãò ìàëòìàëûã õóóëü áóñààð
îëáîðëîñîí ¿éëäë¿¿ä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä áàéãàëü îð÷íû æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðã¿¿äèéí
* ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷

** ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí

Эрүүгийн хуульд нэрлэсэн бүлгийн тухайд “Байгаль орчны журмын эсрэг гэмт хэрэг” бус
“Байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг хэмээн” томъеолох нь оновчтой гэж үзэв. (суд. тайлангаас)
72
îáúåêòèâ òàë íü áëàíêåò äèñïîçèö áóþó ººð õóóëü òîãòîîìæîîñ èø

òàòñàí áàéäàã. Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëèóäûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä

ó÷ðóóëñàí õîð óðøèã, ¿éëäëèéí íèéãìèéí àþóëûí õýð õýìæýý, øèíæ
÷àíàðààñ õàìààð÷ íýã áîë çºð÷èë ãýæ çàõèðãààíû õàðèóöëàãà, ýñ áîë
ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýæ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð áàéãàà ýíý
òºðëèéí õýðýã ìàðãààíûã øàëãàæ øèéäâýðëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã.
¯íýíäýý õóóëüä íýðëýí çààñàí çàðèì æóðàì íü îãò áàéõã¿é áàéãàà
òîõèîëäîë ÷ áèé.
Ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéí àíãèëàë
Ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéí àíãèëàëûí òóõàé ýðäýìòäèéí äýâø¿¿ëñýí

îëîí ÿíçûí ¿çýë ñàíàà áàéäàã. ÎÕÓ, Ç¿¿í Åâðîïûí óëñóóä áîëîí
õóó÷èí ÇÕÓ-èéí óëñóóäàä ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéã “åðºíõèé”
(ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã) áîëîí “òóñãàé” (áàéãàëü îð÷íû
ýñðýã) ãýæ àíãèëæ ¿çäýã. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíã õàìãààëàõ áà ýêîëîãèéí
àþóëã¿é áàéäëûã õàäãàëàõ çîðèëãîòîéãîîð òîãòîîñîí õóóëü, ä¿ðìèéã
çºð÷ñºíººð õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õýä õýäýí á¿ðýëäýõ¿¿íä íýãýí çýðýã
ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áîëîìæòîé ¿éëäëèéã
åðºíõèé áóþó ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðýã ãýæ ¿çäýã.
Õàðèí áàðóóíû îðíû çàðèì ýðäýìòýí ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéã “áîð”,
“íîãîîí”, “öàãààí” ãýæ àíãèëäàã. Ýäãýýðèéí àëü àëèíä çààâàë õîõèðîë
ó÷èðñàí áàéõûã øààðääàãã¿é, ò¿¿íèéã ¿íýëýí òîãòîîõ áîëîìæã¿é
ãýæ ¿çýæ òîäîðõîé õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Õàðèí ìàíàé óëñàä áàéãàëü
îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðã¿¿ä íü èõýíõäýý õ¿íäýâòýð, õ¿íä àíãèëàëä
õàìààðäàã áºãººä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë (õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýýã 125-200 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýã èõ
õýìæýýíèé õîõèðîë õýìýýí òîäîðõîéëñîí) øààðääàã îíöëîãòîé.
Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý íü 2000 îíîîñ õîéø íèéòäýý 11
óäàà ººð÷ëºãäñºí áà àíõ áàéñàí õýìæýýíýýñ 7 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà.
Ãýòýë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý ãýõ õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä
õýðýãëýãääýã îéëãîëòûã Ýð¿¿ãèéí õóóëüä òóñãàñàí íü ãýìò õýðãèéí
àíãèëàëò, ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýýã áîäèòîé òîãòîîõ, òîðãóóëèéí
ÿë õýðýãæèõ áîëîìæèéã õààãäóóëæ áàéíà. Õóóëèéí õýðýãæèëòèéí
áàéäëààñ ¿çýõýä ¿íýëãýý òîãòîîæ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí, ýðõ á¿õèé

Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд бланкет диспозиц 42 байгаагаас “Байгаль орчны журмын
эсрэг гэмт хэрэг” гэсэн бүлгийн 12 зүйл хэсэгт алгасуулан иш татах байдлаар гэмт хэргийн
бүрэлдэхүүний обьектив талыг тусгажээ.

Курс уголовного права. Том 4. Особенная часть. Под ред. Г.Н. Борзенкова и В.С.
Комиссарова. М.: ИКД “Зерцало-М”, (2002)

Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 17 дугаар зүйлд гэмт хэргийг хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд, онц
хүнд гэж дөрөв ангилсан.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 29 дүгээр гэмт хэргийн хохирлыг бага бус, үлэмж, их , онц
их хэмжээ гэж дөрөв ангилсан.
ñóáüåêò¿¿äèéí ¿çýìæèéí àñóóäàë øóóä íºëººëæ, îðîí íóòàã á¿ðò
àäèëõàí õýðýãò òîõèðñîí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ ÷àäàõã¿é
ÿë çàâøóóëàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéíà. Ýíý íü õóóëü ø¿¿õèéí ºìíº õ¿í á¿ð
èæèë òýãø ýðõòýé áàéíà ãýñýí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä
çààñàí çàð÷ìûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã øèíý÷ëýí áàòàëñíààñ õîéø

íýã ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã ººð÷ëºí òîãòîîñîí
áàéäàë
(õýäèéíýýñ õýäèé õ¿ðòýë)

¯ðãýëæèëñýí áàéäàë
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
Õºäºëìºðèéí õºëñíèé
№ ãàçðûí òîãòîîëûí îãíîî,
äîîä õýìæýý
áóñàä
1. 2000.07.05 Äóãààð 105 24435.6 3 ñàð

10.1-íýýñ 17893 òºãðºã,
2. 2000.10.04 Äóãààð 155 2001.10.01-íýýñ 24435.6 2 æèë 2 ñàð
òºãðºã.
3. 2002.12.25 Äóãààð 263 30000 òºãðºã 2 æèë
4. 2004.01.07 Äóãààð 4 40000 òºãðºã 1 æèë 4 ñàð
5. 2005.05.25 Äóãààð 112 42500 òºãðºã 7 ñàð
8. 2007.07.10 Äóãààð 174 80000 òºãðºã 2 ñàð 17 õîíîã
10. 2007.12.26 Äóãààð 350 108000 òºãðºã 3 æèë 5 ñàð
Õºäºëìºð, íèéãìèéí
Íýã öàãò 835 òºãðºã
çºâøëèéí ãóðâàí òàëò
71 ìºíãº áóþó ñàðûí
11. ¿íäýñíèé õîðîîíû 2011
140.400 òºãðºãººð
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íû
òîãòîîñîí áàéíà
ºäðèéí 1 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð
Øàëòãààí, íºõöºë
Ýêîëîãèéí ãýìò õýðýã íèéãýìä àþóëòàé, ýêîëîãèéí ýðñäýë äàãóóëäàã

áºãººä íèéãýìä ýêîëîãèéí àþóëòàé áàéäàë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãýìò

ХЗҮХ, Эрүүгийн эрх зүй криминологийн сектор “Эрүүгийн хуулийн хэрэгжилтийн төлөв
байдал” судалгааны тайлангаас, 2010 он
õýðýã þì . Òºðèéí ç¿ãýýñ áàéãàëü îð÷èíä òàâèõ õÿíàëò øàëãàëò ñóëðàõ

òóòàì áàéãàëü îð÷íûã ãýìòýýõ, ñ¿éòãýõ ¿éë àæèëëàãàà íýìýãäýõ

õàíäëàãà ãàðäàã àæýý. Èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí áóóðàõ, áàÿí
õîîñíû ÿëãàà èõñýõ, àæèëã¿éäýë íýìýãäýõ çýðýã íü èðãýäýýñ ãýìò
õýðýã ¿éëäýõ íºõöºë á¿ðäýõ ñóóðü íü áîëæ áàéíà. Ýêîëîãèéí ãýìò
õýðýã ¿éëäýãñäèéí 60 õóâü íü ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèë òºðºëã¿é, 7
õóâèéã òºðèéí àëáàí õààã÷ ýçýëæ áàéãàà ñòàòèñòèê òîî ãàð÷ýý.
Ò¿¿í÷ëýí ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã ãàðàõàä àâèëãà, àëáàí òóøààëûí
ãýìò ÿâäëûí òºëºâ áàéäàë íºëººëäºã (Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàð),
õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ñóë, æóðàì, çààâðóóäûí çºðºëäººí,
äàâõàðäàë õèéäýë, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí õ¿ñýë çîðèã, ãýìò õýðãèéí
òàëààð ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ (èðãýäýýñ) áîëîìæ ñóë.
áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãò íýõýìæëýë, ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãààä
ÿâàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêò áîëîõ Çàñàã äàðãà ººðºº áóñäààñ øàí õàðàìæ
àâñàí, àëáàí òóøààëûí áàéäëàà óðâóóëàí àøèãëàñàí øèíæòýé
¿éëäë¿¿ä ãàðãàäàã. Ãýòýë ºíººäºð ýíý òàëààð õóóëèéí áàéãóóëëàãàä
ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæ õîìñ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë

Áàéãàëü îð÷èíä ó÷èðñàí õîõèðëûí ¿íýëãýýã ãàðãàõ ñóáüåêò
òîäîðõîéã¿é, áàéíãûí, òîãòâîðòîé îðîí òîî, á¿òýö áàéõã¿é íü òóëãàìäñàí
àñóóäàë ãýæ ýíý òºðëèéí õýðãèéã øàëãàäàã àëáàí òóøààëòíààñ
òîäîðõîéëæ áàéíà.10 Òîäîðõîé íýã õýðýã, òóõàéëáàë, õóóëü áóñààð
àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýìò õýðãèéã øàëãàõàä áóñàä õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷ñºí òóõàé, óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ, îéí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæ çºð÷èõ ãýõ ìýò îëîí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã øàëãàí
òîãòîîõ àñóóäàë ãàð÷ èðäýã. Áàéãàëü îð÷èí õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé
ó÷ðààñ íýã õýðýã íºãººäºº íºëººëæ, õîõèðëûã ºðãºí õýìæýýíä òîãòîîõ
íü ç¿é. Îäîîãîîð áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä ýíý òºðëèéí õýðýãò
õîõèðëûí õýìæýý òîãòîîõäîî øèíæèëãýý õèéëãýõ òîãòîîë ¿éëäýæ,
øèíæýý÷ òîìèëæ áàéãàà11 áºãººä øèíæýý÷èäòýé èõýâ÷ëýí ººðñºäòýé
íü õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõ
àæèëëàãàà õèéëãýæ ä¿ãíýëò ãàðãóóëäàã. Ãýòýë ýíý òºðëèéí øèíæèëãýý
õèéäýã òîãòâîðòîé ìýðãýæèëòýí áàéäàãã¿é, öàëèíæóóëàõ òîãòîëöîî,
á¿òýöã¿é, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãààñ ãóéëãûí ¿íäñýí äýýð ñàíàë

À.Þ.Âèíîêóðоâ (2006) “Ýêîëîãè÷åñêîå ïðàâî”, Ìîñêâà, с.268.

ЦЕГ-ын МДШТ “2010 оны гэмт хэргийн нөхцөл байдал, шалтгаан нөхцөл, урьдчилан
сэргийлэх арга зам” Уб., 69.

АТГ-ын Судалгаа, шинжилгээний төвөөс 2009 онд Авлигын индексийг салбараар гаргахад
Эрдэс баялгийн салбарт авлига хамгийн их байна.
10
УМБГ-ын Байгаль орчны журмын эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтсийн ахлах мөрдөн байцаагч
н.Цогтбаатар
11
2009 оны 12 сарын 3-нд батлагдсан Шүүхийн шинжилгээний тухай хуульд шинжилгээний
байгууллагаас гадуур шинжилгээ хийлгэх эрх зүйн үндсийг тусгасан
áîëãîí øèíæýý÷äèéã òàòàí îðîëöóóëäàã ÷ òýäíèé àæëûí õºëñèéã12
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çàðäëààñ ãàðãàí øèéäâýðë¿¿ëæ
áîëîìæã¿é áàéíà. Ýíý øàëòãààíû óëìààñ ìýðãýæèëòí¿¿ä ÝÁØÀ-íä
øèíæýý÷ýýð îðîëöîõîîñ çàéëñõèéäýã ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà
Ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ìºí ãàäààä îðíóóäûí æèøýýã

ñóäëàí, òóñ ñàëáàðò ¿¿ñýæ áóé õàðèëöàà, òýäãýýðèéí õóóëü, ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí òàëààð, ñºðºã áîëîí äàâóó òàëóóäûã èëð¿¿ëýí ãàðãàõ,
äýâøèëòòýé çîõèöóóëàëòûã îëæ ìýäýõ çýðýã îëîí çîðèëãûã àãóóëñàí.
ÎÕÓ: ÎÕÓ-ä áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ýòãýýäýä ñàõèëãûí,

ýä ìàòåðèàëûí, çàõèðãààíû áîëîí ýð¿¿ãèéí ãýñýí 4 òºðëèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé. Äýýðõ õàðèóöëàãûã
ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü,
Ýêîëîãèéí ìàãàäëàí øèíæëýõ õóóëü, Ãàçðûí õýâëèéí õóóëü çýðýã
800 îð÷èì õóóëü òîãòîîìæ, æóðìààð çîõèöóóëäàã.
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãàä òóõàéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
ýðõèéã 90 õ¿ðòýë õîíîãîîð ò¿äãýëç¿¿ëýõ áóþó àìüæèðãààíû äîîä
õýìæýýã 20-40 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé ìºíãºí
òîðãóóëü îíîãäóóëäàã áºãººä ýíý õýìæýý 300-ààñ 4000 äàõèíä õ¿ðäýã
îíöãîé òîõèîëäëóóä ãàðäàã þì áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýã ¿éëäýãñäýä õ¿ëýýëãýõ
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí øèíý õóóëèéí “Ýêîëîãèéí
ãýìò õýðýã” õýìýýõ çîõèöóóëàëòààð çîõèöóóëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä
ÎÕÓ-ä áàéãàëü îð÷íû æóðìûí ýñðýã ãàðñàí ãýìò õýðýã áàéíãà ºñºõ
õàíäëàãàòàé áàéãàà. ¯¿íèéã ñóäëàà÷èä àðä èðãýäèéí àìüæèðãààíû
ò¿âøèí äîîøèëæ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð òºðººñ òîäîðõîé
áîäëîãî, òóñãàéëàí ãàðãàñàí ¿çýë áàðèìòëàë áàðàã áàéõã¿éòýé õîëáîí
¿çýæ áàéíà. 2007 îíû áàéäëààð ÎÕÓ-ä 41242 ýêîëîãèéí ãýìò õýðýã
àëáàí ¸ñîîð á¿ðòãýãäýæ çºâõºí 22046 õýðãèéã ìºðäºæ èëð¿¿ëñýí
áàéíà. Åð íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðãèéã
èëð¿¿ëýõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõ
çýðýã àñóóäàë ìàø ýýäðýýòýé, õýö¿¿ä òîîöîãääîã áàéíà. Áàéãàëü
îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ íýõýìæëýëèéã õîõèðîë
ó÷èðñàíààñ õîéø 20 æèëèéí äîòîð õîõèðîã÷ ãàðãàõ ýðõòýé.
ÎÕÓ-ûí áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýã, ýäãýýðèéí
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã àâ÷ ¿çýõ íü ÎÕÓ-ûí õóâüä àðä
èðãýäèéí äóíä ãýìò õýðýãò õàíäàõ õàíäëàãà, òºëºâøëèéí ò¿âøèí íü
12
2009 онд Дархан Уул аймагт Ашигт малтмал хууль бусаар олборлосон хэрэгт шинжээчийн
дүгнэлт анх удаа шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болсон. Энэ хэргийн хохирлын үнэлгээ
тогтоолгоход 15 сая төгрөг гарсан байна.
ìàíàé óëñòàé îéð ãýæ õýëæ áîëîõ áºãººä áàðóóíû óëñ îðíûã áîäâîë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ àéäàñ áàãàòàé, õóóëèéã äýýäëýõ ¿çýë áîäîë ñóë
ãýæ õýëæ áîëíî. Ýð¿¿ãèéí ÿëûí áîäëîãî, õàðèóöëàãûí íºëººëºë,
ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí ¿¿äýí ãàðàõ øàëòãààí íü ìàíàéõòàé èæèë
íºõöºë áàéäàëòàé áàéãàà áîëîâ÷ çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òºðºëæñºí
õóóëü íü ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæòîéãîî á¿ðýí óÿëäñàí, öààøèä
õóóëèéí ýòãýýäèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ òàëààð õóóëèéí òºñºë
ñàíàà÷èëæ áàéãàà íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà.
ÀÍÓ: Áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûí ¿íýëãýýã õàìãèéí áîëîâñðîíãóé

áàéäëààð áîëîâñðóóëñàí ÀÍÓ-ä Õîëáîîíû Óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð
ýðñäýëòýé áîäèñ, ìàòåðèàëûã áàéãàëü îð÷èíä àëäñàíààñ áîëæ
áàéãàëèéí íººöºä ó÷èðñàí õîõèðîë, ñ¿éðëèéã íºõºí ñýðãýýõýä
çàðöóóëñàí çàðäëàà íºõºí òºëáºðèéí õýëáýðýýð ýðã¿¿ëæ îëæ àâàõ
ýðõèéã òóñãàé “èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷”-ä îëãîäîã áàéíà. Òóñ óëñàä
áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûí íºõºí òºëáºðèéí õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëæ
áàéäàã 2 ãîë áàðèìò áè÷èã áèé. ¯¿íèé íýã íü 1980 îíä áàòëàãäñàí
“Áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ á¿õ òàëûí õàðèó ¿éëäýë, áîõèðäóóëàëò áà
õàðèóöëàãà òîîöîîëëûí òóõàé õóóëü” (Comprehensive Environmental
Response, Contamination, and Liability Act-CERCLA), íºãºº íü 1990
îíä áàòëàãäñàí “Ãàçðûí òîñíû áîõèðäëûí òóõàé õóóëü” (Oil Pollution
Act-OPA) áîëíî.
“CERCLA” íü õîðòîé áîäèñîîð áîõèðäñîí ãàçàð îð÷íûã òóõàéí
áîõèðäëîîñ àíãèæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí á¿õ òàëûã õàìàðñàí õóóëü
òîãòîîìæ þì. “CERCLA”-èéí äàãóó áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûã íºõºí
ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàõ íýõýìæëýëèéí çîðèëãî íü òóõàéí áîõèðäîë
¿¿ñãýã÷ ýòãýýä¿¿äýýð ººðñäèéíõ íü ¿éë àæèëëàãààíû ºðòãèéã
õàðèóöàõ ÿâäàë áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí “CERCLA” íü áàéãàëü îð÷íû
õîõèðëûã íºõºí ñýðãýýõòýé õîëáîîòîé çààëòóóäààñ ãàäíà áîõèðäóóëñàí
ãàçðûã öýâýðëýõýä õàìààðàëòàé õàðèóöëàãà òîîöîîëëûí òîãòîëöîî,
áîõèðäîëä ºðòñºí ãàçðûã èëð¿¿ëæ áîõèðäëûí çýðãèéã òîãòîîõ
ñèñòåìèéã òîäîðõîéëæ, õýðõýí, ÿàæ öýâýðëýõ çààâàð÷èëãààã ºã÷,
òóõàéí öýâýðëýãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã àâàõ àðãà çàìûã çààæ ºãäºã
áàéíà.
Ýíýõ¿¿ õóóëü òîãòîîìæ íºëººëºëä ºðòñºí ãàçàð îð÷íûã á¿ðýí
õýìæýýíä íºõºí ñýðãýýõýä ÷èãëýäýãýýðýý òóõàéí íýã õîõèðëîîñ áîëæ
õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ¿¿ñýõ ýðñäëèéí ¿íýëãýý áîëîí
çºâõºí òýðõ¿¿ ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé äàãóó õèéãäýõ íºõºí ñýðãýýëòýýñ
ÿëãààòàé. Áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûí ¿íýëãýý õèéõòýé õîëáîîòîé
“CERCLA”-èéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë, çààëòóóäûã äóðäâàë:
• “CERCLA” íü áàéãàëèéí íººöºä ¿¿ññýí íºëººëºë, ó÷èðñàí ñ¿éðýë,
õîõèðëûã ¿íýëýõ áà ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíä òóõàéí íºëººëëèéã ¿íýëýõòýé
õîëáîîòîé ãàðñàí çàðäàë ìºí õàìààðíà. Õàðèó ¿éëäëýýð á¿ðýí
õýìæýýíä ýðãýí ñýðãýõ áîëîìæã¿é áàéãàëèéí íººöèéí íºëººëëèéí
õóâüä ìºíãºí õýëáýðýýð íºõºí òºëáºð õèéæ áîëíî;
• “áàéãàëèéí íººö” ãýäãèéã “Òºð çàñàã, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû õÿíàëòàä áàéõûí çýðýãöýý òýäãýýðò ¿éë÷èëäýã ãàçàð,
àí àìüòàí, àãààð, óñ, õºðñ, îé, àøèãò ìàëòìàë, ìºí óíäíû óñíû
õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëîí áóñàä íººöèéã õýëíý” õýìýýí ºðãºí
õ¿ðýýíä òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýíäýýñ ¿çâýë õóâèéí ýçýìøèëä áóé
áàéãàëèéí íººö ÷ ãýñýí ºðãºí óòãààðàà òºð çàñãèéí õÿíàëòàä áàéõ
ó÷ðààñ òýäãýýðò ó÷èðñàí õîõèðîëòîé õîëáîîòîé íýõýìæëýëèéã ìºí
ãàðãàõ áîëîìæòîé õàðàãäàæ áàéíà.
Åâðîïûí Õîëáîîíû óëñóóäàä “áàéãàëü îð÷íû õîõèðîë” ãýäãèéã

àìüòàí, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷èíä ó÷èðñàí
õîõèðëûí óòãààð íü òîäîðõîéëäîã áºãººä “õîõèðîë” ãýäãèéã áàéãàëèéí
íººöºä ãàðñàí õýìæèæ áîëîõóéö ñºðºã ººð÷ëºëò, ýñâýë øóóä áà øóóä
áóñ áàéäëààð ¿¿ñýæ áîëîõ áàéãàëèéí íººöèéí ýêîëîãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
õýìæèæ áîëîõóéö äîðîéòîë ãýñýí óòãààð àâ÷ ¿çäýã. Áàéãàëü îð÷íû
õîõèðëûã áóóðóóëàõ áîëîí àðèëãàõ õàðèó àðãà õýìæýý àâíà.
“Õàðèó àðãà õýìæýý” ãýäýã íü ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ áîëîí
àðèëãàõ, òýð÷ëýí ñºðºã íºëººëºëä ºðòñºí áàéãàëèéí íººö, ò¿¿íýýñ
íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ¿é÷èëãýýã íºõºí ñýðãýýõýä ÷èãëýãäñýí, ýñâýë òýäãýýð
íººö, ¿éë÷èëãýýòýé ä¿éöýõ¿éö õóâèëáàðûã áèé áîëãîõîä øààðäàãäàõ
àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû öîãöûã õýëíý. Åâðîïûí Õîëáîîíû îðíóóäûí
ìºðäºæ áóé óäèðäàìæèä çààñíààð áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûã áóóðóóëàõ
áîëîí àðèëãàõ õàðèó àðãà õýìæýýã 3 àíãèëæ ¿çäýã. ¯¿íä:
1. Àíõàí øàòíû õàðèó àðãà õýìæýý–òóõàéí íººöèéã àíõíû õýëáýðò
íü îðóóëàõàä, ýñâýë àíõíû õýëáýð ð¿¿ íü äºõ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí õàðèó
àðãà õýìæýý;
2. Íºõºí ñýëáýõ õàðèó àðãà õýìæýý–Àíõàí øàòíû àðãà õýìæýýíèé
á¿ðýí ¿ð ä¿íã õ¿ëýýæ áàéõ õîîðîíä ¿¿ñýõ áàéãàëèéí íººöèéí ò¿ð
çóóðûí õîõèðîëûã íºõºí ñýðãýýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý;
3. Ýöýñëýí øèéäâýðëýõýä õàðèó àðãà õýìæýý–òóõàéí íººö íü àíõíû
õýëáýðòýý ýðãýí îðîõ áîëîìæã¿é íºõöºëä àâàõ àðãà õýìæýý.
Íºõºí ñýëáýëòýýð áîëîí ýöýñëýí øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýíèé
öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõäîî “íººöººñ-íººöºä” ýñâýë “¿éë÷èëãýýíýýñ-
¿éë÷èëãýýíä” ãýñýí ºìíºõ íºõöºë áàéäàëòàé íü ä¿éö¿¿ëýõ õàíäëàãûã
áàðèìòàëäàã. Ýöýñëýí øèéäâýðëýõ ýñâýë íºõºí ñýëáýõ õàðèó àðãà
õýìæýý øààðäëàãàòàé íºõöºëä õîëáîãäîõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä ¿íýëãýýíèé
àðãà÷ëàëûã àøèãëàæ áîëíî ãýæ óäèðäàìæèä äóðäñàí áàéíà.13
13
Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал, “Монгол Улсын байгаль
орчны засаглалыг бэхжүүлэх” төсөл, Уб., (2010)
Êàíàä Óëñûí õóâüä áóñàä óëñ îðíû íýãýí àäèë, ýêîëîãèéí ãýìò
õýðãèéí íýãäñýí òîäîðõîéëîëò áàéõã¿é. Çàðèì íýãýí ýêîëîãèéí ãýìò
õýðýã ãýæ ¿çäýã ¿éëäë¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä:
• Áîõèðäîë áîëîí àãààð óñ, ãàçðûí áóñàä íýãäýë (ò¿¿íèé äîòîð
õóóëü áóñààð õàÿãäàë õàÿõ, õîãèéí öýã áàéãóóëàõ);
• Àþóëòàé õîðòîé áîäèñûã õóäàëäàõ, çººâºðëºõ;
• Çýðëýã áàéãàëèéí ýñðýã;
• Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õóóëü áóñààð àøèãëàõ.
Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ãýìò õýðãèéí ó÷èð øàëòãààíû ñóäàëãààíä
àíõààðàë õàíäóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü îäîîãîîð
õèéãäýæ áóé ñóäàëãààíû àæëóóä çºâõºí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ¿ç¿¿ëñýí
òîäîðõîé õîð õºíººëèéí õýëáýð¿¿ä, òýäãýýðò ¿ð¿¿ëýõ õàðèóöëàãàä
òºâëºðäºã.
Áîõèðäîë áà áóñàä íýãäýë: ÿëãàðóóëæ áóé áîõèðäëûã çºâøººðºãäºõ
õýìæýý áà õóóëü áóñààð õàÿæ áóéã ÿëãàæ ìýäýõã¿é, çàðèì õîõèðîã÷
ººðñäºä íü òîäîðõîé õîõèðîë ó÷ðààã¿é ë áîë õîð õºíººëòýé ¿éë
àæèëëàãààíû õýëáýð¿¿äèéã ìýääýãã¿éãýýñ õîõèðîã÷äûã òîäîðõîéëîõîä
õ¿íäðýëòýé.
Õîð õºíººëèéí õýëáýð øóóä áóþó õóðäàí õóãàöààíä èëðýõèéí

ñàöóó óäààí õóãàöààíû òóðøèä íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ èðýýä¿é ¿å áà õ¿íèé
àìüäðàõ îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëíî. Ýêîëîãèéí øóäàðãà áàéäàë
áóþó óóãóóë èðãýä íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí õàðüöàíã¿é áàéäàë
îðíî.
• Àþóëòàé áîäèñûã òýýâýðëýõ, õóäàëäààëàõ: õºãæèæ áóé óëñóóäàä
õàðüöàíãóéãààð íºëººëºõ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí òîî
íýìýãäýõ;
• Çýðëýã áàéãàëèéí ýñðýã ãýìò õýðýã: áàéãàëü îð÷èí áà õ¿íýýñ áóñàä
àìüä áèåòýä õ¿íä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ;
• Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õóóëü áóñààð àøèãëàõ: íèéãìèéí á¿òýö,
ýðõ ìýäëèéí èë¿¿ ºðãºí àñóóäëóóä, óëñ îðîí íèéãìèéã á¿õýëä íü
õîõèðîã÷èä òîîöîõ;
• Çýâñýãò ìºðãºëäººí, öýðýã, äàéíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé.
Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéã òîäîðõîéëîõîä äýýð

äóðäñàíààñ èë¿¿ õ¿íäðýëòýé òîõèîëäîëä äàðààõ ¿ç¿¿ëýëòýä
àíõààðíà:
• Ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéí ¿ð äàãàâðààñ áîëæ õ¿íèé àìü íàñ ýðñäñýí
ýñýõ;
• Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýðãýõã¿é
õîõèðîë ¿¿ñýõ;
• Áàéãóóëëàãà áîëîí êîìïàíè ýêîëîãèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ;
• Àøèã èõòýé ýêîëîãèéí ãýìò õýðýã;
• Îëîí íèéòýä ìýäýãäýõ.
Ýäãýýð àíãèëàë áà ÿëãàà íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ãýìò õýðãèéí
ìºðäëºã äýýð àæèëëàæ áóé ìýðãýæèëòí¿¿äýä äºõºì áîëäîã.
Ãàíà Óëñ: Ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë õóóëü áóñààð îëáîðëîæ

áóé ãýìò õýðãèéí òàëààðõ ãàäààä óëñûí æèøýýíèé òàëààð ñóäëàí
àâ÷ ¿çýõýä Ãàíà Óëñ áîëîí Àâñòðàëè Óëñûí çîõèöóóëàëò ñîíèðõîë
òàòñàí þì. Òóõàéëáàë, Ãàíà Óëñûí õóâüä ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîõûã çºâøººðäºã áºãººä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ õóóëü ¸ñíû
çºâøººðëºº àâñàí òîõèîëäîëä ýíý íü “õóóëü ¸ñíû” ¿éëäýë áîëíî.
Óã õóóëèéí äàãóó àëò îëáîðëîõ æèæèã îâðûí óóðõàé áóþó ãàð
àðãààð àëò îëáîðëîõ ãýäýãò òóõàéí ýòãýýä äàíãààðàà áîëîí 9-ñ èë¿¿ã¿é
õ¿ì¿¿ñèéí õàìòàðñàí íýãäýë ýñâýë 10 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ãèø¿¿íòýé
íºõºðëºë àëò îëáîðëîõûã îéëãîíî. Ãàð àðãààð îëáîðëîã÷ áóþó æèæèã
îâðûí óóðõàé ýðõëýã÷ íü ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë
àâíà. Òóñãàé çºâøººðëèéã 1-4 õ¿íä 3 àêð, 5-9 õ¿ðòýë õ¿ì¿¿ñèéí
íýãäýëä 5 àêð, 10-ààñ äýýø õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýëä 25 àêð õ¿ðòýë ãàçðûí
çºâøººðºë îëãîíî. Ìºí òóñãàé çºâøººðºë õ¿ñýã÷ íü 18-ààñ äýýø íàñíû,
Ãàíà Óëñûí èðãýí áàéõ ãýõ ìýò òîäîðõîé øààðäëàãóóä áèé. Òóñãàé
çºâøººðºë àâ÷, ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷ íü àþóëã¿é àæèëëàãààíû
ä¿ðýì, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áàéãàëü õàìãààëàõ ãýõ çýðýã òîäîðõîé
øààðäëàãà õàíãàæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¸ñòîé. Ìºí òýñðýõ
áîäèñ àøèãëàõûã õîðèãëîíî. Ìºíãºí óñûã çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä õóóëü ¸ñíû çºâøººðºë á¿õèé ìºíãºí óñ íèéë¿¿ëýã÷ýýñ
àâàõ áºãººä àøèãëàõàä ìºí òîäîðõîé ñòàíäàðòòàé.
Ãàíà Óëñûí àøèãò ìàëìàëûí àñóóäëûã çîõèöóóëæ áóé õóóëèéí
çààëòààñ õàðàõàä ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë ýðõëýõ áóþó æèæèã
îâðûí óóðõàéã õóóëèàðàà õ¿ëýýí çºâøººð÷, õàðèí òóñ ¿éë àæèëëàãààã
ýðõëýõýä óëñààñ òóñãàé çºâøººðºë àâàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýæ, ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýýã¿é îëáîðëîã÷èäîä õàðèóöëàãà îíîãäóóëäàã ñèñòåìòýé þì.
Òóñ óëñûí çîõèöóóëàëòûã àâ÷ ¿çýõýä ìàíàéä íýðëýæ çàíøñàí “íèíæà”
íàðûí ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí õîðèõ áóñ òîäîðõîé ä¿ðýì, æóðàìä
õàìààðóóëàõ íü ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéãàà. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ ýíý òàëûí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã íü Ìîíãîë Óëñ õèéñýí14. Äýëõèéí îëîí îðîí
áè÷èë óóðõàé, ãàð àðãààð õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áóé
íºõöºë áàéäëûã õóóëèàðàà õ¿ëýýí çºâøººðäºã òóë èéíõ¿¿ øèéäâýð
ãàðãàñàí òàëààð õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä õýëæ áàéñàí15. Òýãýõëýýð îëîí
óëñûí ïðàêòèêò ãàðñàí íºõöºë áàéäëûí õóâüä ýíý íü çºâ øèéäýë
áîëîâ÷ çàðèì íýã íàðèéí çîõèöóóëàëòûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é. 2010
14
“Ашигт малтмалын тухай Монгол Улсын хууль” (2010.07.01-нд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт)
www.legalinfo.mn
15
Ж.Батсуурь “Ашигт малтмалын тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийн
ажлын талаар” http://www.vip76.mn/batsuurijg.html /сүүлд үзсэн 2011.11.15
îíû 308 äóãààð òîãòîîëûí õàâñðàëò áîëîõ “Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò
ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðàì”-ûã àâ÷ ¿çýõýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîã÷äûí íàðûí ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí õýìæýý (10800 òºãðºã íü
áàéãàëü îð÷èíû õîõèðëûã á¿ðýí áàðàãäóóëæ ÷àäàõ óó?), ìºí òîãòîîëä
õóóëü÷èëñàí Çàñàã äàðãûí ýðõ ìýäëèéí àñóóäàë ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ
áàéíà.
Íºõºí ñýðãýýëòèéí àñóóäàë
Íèéòëýã æèøãýýñ õàðàõàä íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà íü óóë

óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõòýé õàìò ýõýëæ, òóõàéí óóðõàéã õààñíû
äàðàà áóöààí àíõíû áàéãàëèéí áàéäàëä íü àâàà÷ñàíû äàðààãààð äóóñ÷
áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, òºëºõ
çîõèöóóëàëòûí íàðèéâ÷èëñàí äýñ äàðààëàë øààðäëàãàòàé òîäîðõîé
æóðàì èõýíõ óëñ îðîíä áàéäàã. Òóõàéëáàë, 1999 îíä ÎÕÓ-ûí
Ýêîëîãèéí õÿíàëòûí õîðîîíîîñ áàéãàëü îð÷íû æóðìûí ýñðýã ãýìò
õýðãèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí õîõèðîë, ò¿¿íèéã íºõºí òºëºõ Àðãà ç¿éí
çààâðûã áàòàëñàí áàéíà16. Áàéãàëèéí ãýíýòèéí ¿çýãäýë¿¿ä, õ¿í àìûí
ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí îëîí íèéòýä õàìààðñàí òîõèîëäîë
çýðýã íü äýýðõ Àðãà ç¿éí çààâðààð çîõèöóóëàãäàõã¿é áàéíà.
Çààâðûí äàãóó ýõíèé ýýëæèíä çàõèðãààíû àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä
ãàðñàí çºð÷ëèéã òîäîðõîéëäîã áàéíà. Èíãýñíýýð ÎÕÓ-ûí Çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð á¿ëãèéí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä
õýðýã ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé áàéíà17.
Àâñòðàëèä ìóæ á¿ð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òàëààð ººðñäèéí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé áàéäàã ÷ áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàëò, íºõºí
ñýðãýýëòèéí õóâüä íèéòëýã çîõèöóóëàëò áàéíà. Òóõàéëáàë, ëèöåíç
õ¿ñýã÷ íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áîëîí äàðàà áàéãàëü
îð÷èíã õýðõýí íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ñàí
áàéíà. Ñàí áàéðøóóëàõ òàëààðõ çîõèöóóëàëò ìºí ººð îðíóóäûí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòàä áàéäàã (ÎÕÓ-ûí õóâüä “Ìåòîäè÷åñêèå óêàçàíèÿ
ïî öåíêå è âîçìåùåíèþ âðåäà, íàíåñåííîãî îêðóæàþùåé ñðåäå â
ðåçóëüòàòå ýêîëîãè÷åñêèõ ïðàâîíàðóøåíèé18” äàãóó ¿¿ñãýãäýæ áóé
ñàí, Êàíàä Óëñûí õóâüä “Health, Safety, and Reclamation Code”19).
Ñàíä áàéðøóóëàõ ¿íèéí ä¿í áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëòèéí
çàðäëûã á¿ðýí áàðàãäóóëàõ ýñýõ, ñàíä áàéðøóóëñàí ¿íèéí ä¿íã íºõºí
16
Методические указания\\ “Консультант-Плюс” (1999)
17
Кодекс Административных правонарушении РФ, 28, 29 дүгээр бүлэг. www.consultant.ru
18
О.Л.Дубовик (2007) “Применение ответственности за экологическое правонарушение”
Москва, стр. 531
19
Section 10.7 of the Health, Safety, andReclamation Code of British Columbia http://www.em.gov.
bc.ca/Mining/HealthandSafety/Documents/HSRC2008.pdf
ñýðãýýëòýä àøèãëàæ áàéãàà ýñýõ á¿õèé ë àñóóäëóóä íü òîäîðõîé áóñ
þì. Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä, Ýðäýñ
áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìíû ñàéäûí õàìòàðñàí 2010 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 17-íû ºäðèéí À132/112 äóãààð òóøààëûí õàâñðàëò áîëîõ
“Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ýäâðýëä îðñîí ãàçðûã íºõºí
ñýðãýýõ àæëûí çàðäëûí ¿íýëãýý òîîöîõ àðãà÷ëàë”-ûã àâ÷ ¿çýõýä íºõºí
ñýðãýýëò õèéõ àæëûí çàðäëóóäûí òàëààð òóñãàñàí íü äàâóó òàëòàé
áîëîâ÷ õàðèóöëàãûí æóðìûí òàëààð òîäîðõîé çààëò àëãà.
Ãýìò õýðãèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõ ñýäýâð¿¿ãýý ýðãýýä îðîõîä,
Àâñòðàëè Óëñûí õóâüä íºõºí ñýðãýýëòèéí ñàíãààð àñóóäëûã
çîõèöóóëäàã õýäèé ÷ óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëü
îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî á¿ðýí áàðàãäóóëæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä
õ¿ëýýëãýõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí òàëààð õóóëü÷èëñàí áàéíà. Êàíàä
Óëñûí õóâüä ìóæ á¿ð ººð ººðèéí çîõèöóóëàëòûã àãóóëäàã áà íºõºí
ñýðãýýëòèéí ñàí áèé áîëãîæ íºõºí ñýðãýýëò õèéëãýõ, ýñõ¿ë õóóëü áóñ
¿éëäýëä òîîöîí õàðèóöëàãà îíîãäóóëàõ õî¸ð òºðëèéí çîõèöóóëàëòòàé.
Òóõàéí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ àéäàñ íü õóóëèéí ýòãýýäèéí
õóâüä èõ ºíäºð áàéäàãààñ óëáààëàí çààâàë íºõºí ñýðãýýëòèéí ñàí
áàéðøóóëàõã¿éãýýð ººðèéí õ¿ñýë ýðìýëçëýýðýý òóñ ¿¿ðãýý áèåë¿¿äýã
áàéíà. Ýíý íü äàâóó çîõèöóóëàëò áîëîâ÷ Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ìàãàäã¿é
òîõèðîõã¿é áàéæ ìýäíý. Ýíý íü íºãºº ë ºìíº íü ÿðüæ áàéñàí ÎÕÓ-ûí
æèøýýòýé àäèë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ “àéäàñ” áàãà áàéäàãòàé õîëáîîòîé
áàéæ áîëíî.
Ä¿ãíýëò
Ñóäàëãààíû ÿâöàä ãàðñàí àñóóäëûã áàãöàëæ ¿çâýë ºíººäðèéí

áàéäëààð äàðààõ áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéíà. ¯¿íä:
1. Áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéí òàëààð ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
¿çýë áàðèìòëàë õîöðîãäñîí, ãýìò õýðãèéí àíãèëàëò, òºðºëæ¿¿ëýëò,
ãýìò õýðýãò òîîöîõ àñóóäàë ¿íäñýíäýý îðõèãäñîí;
2. Ýíý òºðëèéí õýðýã, çºð÷èëòýé òýìöýõ, èëð¿¿ëýí øàëãàõ
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íòýé á¿òýö áèé áîëæ òîãòâîðæîîã¿é, õóóëü
õÿíàëòûí õàìòûí àæèëëàãàà äóòìàã;
3. Òóõàéí òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ä¿ðýì, æóðàì
çààâðóóä õîîðîíäîî çºð÷èëääºã;
4. Çºð÷èë ãàðãàñàí, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñò õ¿ëýýëãýõ
õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî áîäèò íºëººëºë áîëæ ÷àääàãã¿é;
5. Õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõîä õ¿íäðýëòýé, òîãòñîí àðãà÷ëàë
áàéõã¿éãýýñ áàéãàëü îð÷èíä ÿã ÿìàð õîõèðîë ó÷èðñàíûã ¿íýëýí
òîîöîõîä áýðõøýýëòýé;
6. Õóóëèéí ýòãýýäýä õàðèóöëàãà òîîöîõ áîëîìæã¿é.
Îðîí íóòàãò èõýâ÷ëýí îéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ, õóóëü
áóñààð àí àãíàõ ¿éëäë¿¿äèéã øàëãàæ áóñàä òºðëèéí áàéãàëü îð÷íû
ýñðýã èëýðõèé ãàð÷ áàéãàà õýðýã, çºð÷ëèéã øàëãàæ øèéäâýðëýñýí
áàðèìò áàéõã¿é áàéâ. ßëàíãóÿà õóóëü áóñààð àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîñîí, áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýãýýã¿é, ãàçðûí õýâëèéã
áîõèðäóóëñàí ¿éëäýëä õàðèóöëàãà òîîöîæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Ñàíàë
- Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü, Çàõèðãààíû

õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèéí øèíýòãýëèéí ýãçýãòýé ýíý ¿åä áàéãàëü
îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã øèíýýð áîëîâñðóóëæ,
íèéãìèéí õàðèëöààíû îíöëîãèéã õàðãàëçàí ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéã
ÿëãàâàðòàé òóñãàõ õýðýãòýé áàéíà;
- Õóóëü áóñààð ãàð àðãààð àëò îëáîðëîõ, íºõºí ñýðãýýëò õèéõã¿é
áàéõ ãýñýí õî¸ð àñóóäëûã òºðèéí ýð¿¿ãèéí áîäëîãîä àâ÷ ¿çýõäýý
íèéòèéí ýðõ àøãèéã õàðãàëçàõ ó÷èðòàé. Òºðººñ õóâèàðàà àøèãò
ìàëòìàë îëáîðëîã÷ íàðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí, íèéãìèéí õàìãààëëûí
àñóóäëûã çîõèöóóëñàí ä¿ðýì, æóðìûã áàòàëñàí íü õ¿íèé ýðõèéã
äýýäëýõ òàëààñ àâ÷ ¿çâýë îëîëòòîé çîõèöóóëàëò áîëîâ÷ ýäãýýð èðãýäèéí
¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí òàëààð çîõèöóóëàõ,
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ àæëûã øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä àíõààðàõ;
- Ãàäíû óëñ îðíû õóóëü òîãòîîìæ, ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé
òýìöýæ, øàëãàæ øèéäâýðëýæ áàéãàà òóðøëàãûã õàðàõàä Áàéãàëü
îð÷íû ýñðýã õýðãèéã ¿ð ä¿íòýé øàëãàæ øèéäâýðëýõ á¿òýö, òîãòîëöîî
áèé áîëãîõ;
- Áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðãèéí á¿ëýãëýëò, àíãèëàëòûã ýðãýí
õàðæ ìàòåðèàëëàã á¿ðýëäõ¿¿íòýé õóóëü÷ëàõààñ çàéëñõèéõ;
- Õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõ àðãà÷ëàë ò¿¿íòýé õîëáîîòîé
çàðäàë, ìýðãýæèëòýí, øèíæýý÷ áýëòãýõ àñóóäëûã äýñ äàðààëàëòàé
øèéäâýðëýõ;
- Ò¿¿í÷ëýí õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çàð÷ìûã ººð÷èëæ,
òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã òýð äóíäàà áàéãàëü îð÷íû ýñðýã çàðèì
õýðãèéã íýðëýí òîî÷èõ çàìààð ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
áîëîìæèéã ñóäëàõ;
- Public prosecutor áóþó ýð¿¿ãèéí áîëîí èðãýíèé çàðèì õýðýãò
íèéòèéã èòãýìæëýí õàðèóöàõ ñóáüåêòèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òóñãàõ;
- Ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéãàà àâèëãà,
àëáàí òóøààëûí ãýìò ÿâäëûí õàðèëöàí õàìààðëûã áîäèòîé òîãòîîæ,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ.
ÀØÈÃÒ ÌÀËÒÌÀË ÀØÈÃËÀÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
ÁÀ ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÝÐÕ
Óóãóóë íóòãèéíõàà óíàãàí ýçýí íü áàéìààð áàéíà.
Ì
îíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí
16 äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó
“Ìîíãîë Óëñûí èðãýí äàðààõ
¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààòàé
ýäýëíý”: 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.2-ä
“ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû
áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ
õàìãààëóóëàõ ýðõòýé; 16.3-ò: “Õºäëºõ, ¿ë
õºäëºõ ýä õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ,
ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ
ýðõòýé. Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð
õóðààõ, äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî. Òºð,
ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí
çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí õóâèéí
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã äàé÷ëàí àâáàë íºõºõ
õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëíº”, 16.18-ä “ óëñûíõàà
ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì íóòàã äýâñãýðò ÷ºëººòýé çîð÷èõ, ò¿ð áóþó
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ… ýðõòýé”
À.Ò¿âøèíòóëãà
ãýæ çààñàí. Ãýâ÷ ºíººäºð áîäèò áàéäàëä
¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýäãýýð ýðõ àøèãò
ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãàà èäýâõòýé ÿâàãäàæ áóéòàé õîëáîãäîí
çºð÷èãäºõ áîëëîî.
Ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã îíöëîí õàìãààëàõ
áîëñîí øààðäëàãà íü íèéãìèéí õºãæëèéí àæ ¿éëäâýðæèëòèéí
(êàïèòàëèçìûí) áàéãóóëëûí ¿ð äàãàâàð áºãººä òåõíèêèéí áîëîí
ìýäýýëëèéí çóóíû ñî¸ë èðãýíøëèéí ãàðöààã¿é ¿ð äàãàâàð ìºí.
¯éëäâýðæèëò õºãæèõ, òåõíèê, øèíý òåõíîëîãè õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë
àæèëëàãààíä íýâòýð÷ ºðãºí õýðýãëýãäýõ áîëñíîîð îð÷èí òîéðîíä àþóë
ó÷ðóóëàõ ç¿éë, õºäºëìºðèéí îñîë, àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
àþóëã¿é òåõíèêèéí ä¿ðýì, æóðìûã ÷àíä ñàõèõ àñóóäàë õ¿íèé ýðõèéí
íýã ÷óõàë ç¿éë áîëæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýë íü Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí 2011 îíû òºëºâëºãººíä òóññàí “Àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ àøèãëàõ ãàçðûí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò” ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä áè÷èãäñýí. ªìíº ìºí ýë ñóäàëãààíû àæëûí
õ¿ðýýíä “Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах асуудал, òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë
öààøèä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë” ñýäýâò ºã¿¿ëýëèéã “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí 2010 îíû
¹1-ò íèéòë¿¿ëñýí.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü (1992) “Òºðèéí ìýäýýëýë” 1992 îí, ¹1-ò íèéòëýãäñýí.

Ñîâä Ã. (2000) ¯íäñýí õóóëèéí òàéëáàð. Óá., 88.
84
ªºðººð õýëáýë, ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ íèéãìèéí,
òåõíèê òåõíîëîãèéí, ¿éëäâýðæèëòèéí õºãæëèéí ÿâöàä çºð÷èãääºã
áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Ýíý íü ºíººãèéí óóë óóðõàéí òîíîã
òºõººðºìæ, ìàøèí òåõíèê, òåõíîëîãè, óóë óóðõàéí îëáîðëîëò ÿâóóëæ
áóé àæèëëàãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.
1991 îíä Àëò õºòºëáºð, 2006 îíä Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòààð

ñòðàòåãèéí îðä ãàçðóóäûã àøèãëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðñíààð óóðõàéí
ñàëáàðûã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòëàí óã ñàëáàð àñàð
õóðäàöòàé ºñ÷ ¿ð ä¿íä íü óëñûí àæèëëàõ õ¿÷íèé 40%-èéã àæëûí
áàéðààð õàíãàäàã ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí áà àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ñàëáàðóóä ëèöåíç îëãîëò, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîð ýçýìøèæ áóé
ãàçðààñàà øàõàãäàæ ìàëã¿é, ãàçàðã¿é èðãýä õîò ðóó ÷èãëýõ í¿¿äýë
èõñýæ õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ë¿¿ä èõýýõýí íýìýãäñýí.
Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéä Ä.Çîðèãòèéí àëáàí ¸ñîîð
ìýäýãäýæ áàéãààãààð Ìîíãîë Óëñàä ºíººäðèéí áàéäëààð 4077 ëèöåíç
õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýäãýýð ëèöåíçýýð ãàçðûí äîîðõ
áàÿëàãòàéãàà ãàäààä, äîòîîäûí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýçýìøèëä î÷ñîí
ãàçðûí íèéò õýìæýý Àðõàíãàé, Áàÿí-ªëãèé, Áóëãàí, Ãîâüñ¿ìáýð,
Äàðõàí-Óóë, Îðõîí, ªâºðõàíãàé, Ñýëýíãý ãýñýí íàéìàí àéìãèéí íèéò
ãàçàð íóòàãòàé òýíöýõ õýìæýýíèé þì áàéíà. Ìîíãîë Óëñ 300 ãàðàí
ñóìòàéãààñ 90 îð÷èì õóâüä íü óóë óóðõàéí ëèöåíç îëãîãäñîí, òàë
îð÷èì õóâèéíõ íü íèéò íóòãèéí 50-ñ äýýø õóâü ëèöåíçèéí òàëáàéä
îðñîí áàéíà. Çºâõºí ªìíºãîâü àéìàãò 489 ëèöåíç õ¿÷èí òºãºëäºð
¿éë÷èëæ áàéãààãààñ Ãóðâàíòýñ ñóìàíä ãýõýä 84 ëèöåíç îëãîñîí
áàéíà. Ìºí àéìãèéí Öîãò Öýöèé, Õàíáîãä ñóì, Òºâ àéìãèéí Çààìàð
ñóìûí íèéò ãàçàð íóòãèéíõ íü 90 õóâü íü ëèöåíçèéí òàëáàéä îðñîí
òóõàé ìýäýýëýë áàéíà.10

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Засгийн газрын 1991 оны 11 дүгээр сарын 1-ний өдрийн
304 дүгээр тогтоолоор “Алт” хөтөлбөрийг Засгийн газрын төсөл болгон хэрэгжүүлэхээр
баталж, 1992 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хөтөлбөрийн гол зорилго нь алтны жижиг, дунд
шороон ордуудыг нээн олборлож, алтны салбарыг, эрчимтэй хөгжүүлэх замаар улс орны
эдийн засгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх явдал байв.

http://www.mn-nhrc.org/files/iltgel_2008.pdf ХЭҮХ-ны 2007 оны тайлан, хуудас 87, 4 дэх догол
мөр

http://songuuli.zindaa.mn/26z ªìíºãîâü àéìãèéí èðãýí Ö.Áýýæèíòýé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ.
Ñ¿¿ëä 2011.7.30-íä ¿çñýí.

Òóñ аймаг 1931 онд байгуулагдсан, 165,0 мянган ам дөрвөлжин километр нутагтай, Засаг
захиргааны нэгжийн хувьд 15 сум, 53 багтай 46,3 мянган хүн амтай. Òóñ àéìãèéí Öîãòöýöèé
ñóìàíä Òàâàí òîëãîé, Õàíáîãä ñóìàíä Îþó òîëãîé, Ãóðâàí òýñ ñóìàíä Íàðèéí ñóõàéòèéí çýñ,
àëò, í¿¿ðñíèé òîìîîõîí îðä ãàçðóóä îðøäîã.

Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт í¿¿ðñíèé òîìîîõîí îðä áîëîõ Нарийн сухайтын
нүүрсний уурхай áàéäàã áºãººä Даланзадгад хотоос баруун урагш 296 км, Улаанбаатараас
850 км, Гурвантэс сумаас 24 км-т, “Шивээ хүрэн” хилийн боомтоос 40 кмò оршäîã áàéíà. УИХ-
аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.

http://songuuli.zindaa.mn/26z ªìíºãîâü àéìãèéí èðãýí Ö.Áýýæèíòýé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ.
Ñ¿¿ëä 2011.7.30-íä ¿çñýí.
10
http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай
2006 îíä áàòëàãäñàí Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü íü Ìîíãîë
Óëñûí íóòàã äýâñãýðò àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ áîëîí
õàéãóóëèéí òàëáàé, óóðõàéí ýäýëáýðèéí îð÷íûã õàìãààëàõòàé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéíà.
Ýíý õóóëüä çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí ãàçðûí ãàäàðãóó áîëîí ò¿¿íèé
õýâëèéä áàéãàëèéí áàéäëààðàà îðøèæ áàéãàà àøèãò ìàëòìàë òºðèéí
ºì÷ ìºí. Òºð ºì÷ëºã÷èéí õóâüä ýíý õóóëüä çààñàí íºõöºë, øààðäëàãà,
æóðìûí äàãóó àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ ýðõèéã áóñàä
ýòãýýäýä îëãîõ ýðõòýé.
Õóóëèéí äàãóó õàéãóóëèéí áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðëèéã
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà, Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð òºëºã÷ õóóëèéí ýòãýýäýä
îëãîñíîîð àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ ëèöåíçèéí äàãóó ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëíà.
Èéíõ¿¿ àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí äàãóó àøèãò ìàëòìàë
àøèãëàõ ëèöåíçèéí òàëáàéä áýë÷ýýðèéí ãàçàð, ñóì, ñóóðèíãèéí îéð
îð÷ìûí ãàçàð, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàð11, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò
ãàçàð12 íóòàã õàìààðàãäàõ áîëñíîîð èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºæ, áàéãàëü
îð÷íû òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàõ áîëëîî. Ýäãýýð çºð÷ëººñ çºâõºí
èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºæ áóé íºõöºë áàéäëûã àâ÷ ¿çýâ. ªºðººð õýëáýë
áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð
õºíäºëã¿é îðõèâ.
Õýäèéãýýð àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð
áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ¿éë ÿâö íýëýýä áàéãàà, ýíý íü
õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ ¿íäýñ ñóóðü íü ìºí áîëîâ÷ óã àñóóäëûã äàðààãèéí
íèéòëýë, ñóäàëãààíû òàéëàíä õàìðóóëàõààð çîðüæ ýë ºã¿¿ëýëä
èðãýäèéí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí èðãýäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é
îð÷èíä àìüäðàõ, õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ,
ºâë¿¿ëýõ, îðøèí ñóóõ ãàçðàà ÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº õýðõýí
çºð÷èãäºæ áóéä òóõàéëàí àíõààðàë õàíäóóëàõûã çîðèëîî.
Äýýðõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîãäîí õýðõýí çºð÷èãäºæ áóéã æèøýý áàðèìòàä òóëãóóðëàí àâ÷
¿çâýë: ¯íäñýí õóóëèéí 16.3-ò: “Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð õóðààõ,
- хүний эрхийн төлөв байдал” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ
11
Сэлэнгэ аймгийн Хїдэр сумын Тємєртэйн голоос 10 гаруйхан км-н зайтай, эмчилгээ
сувилагаа, тїїхийн дурсгалт газар болох Соронзон хадны яг доод талд “Эрдэс групп” ХХК
орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авсан байсан Соронзон хадны орчмын газрыг сумын
удирдлагаар тусгай хамгаалалтнаас гаргуулж олборлолт хийж байæýý. Ìîíãîëûí ãîë,
íóóðóóäûí íýãäñýí õºäºëãººí ÒÁÁ-ûí ø¿¿õýä ºãñºí áàðèìòààñ… /ýíý ìýò æèøýý áàðèìò
îëîí áèé../
12
Говийн бага дархан цаазат газрын Б хэсгийн хязгаарлалтын бүс буюу Сүүж уулын орчимд
2004 оны 1 дүгээр сараас Ч.Чинбат эзэнтэй “Монзол” ХХК хууль бусаар алт олборлох үйл
ажиллагаа эхэлж, улмаар 250 гаруй машин, 1000 орчим хувь хүн цугларч, хоногт 5-8 удаа
тэсэлгээ хийн, алттай чулуу, шороог машинаар ачин 5 цооног үүсгэжээ. ¯íäýñíèé àóäèòûí
ãàçðûí 2004 îíû á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºãººíèé äàãóó õèéñýí áàéãàëü
îð÷íû àóäèò ¯ÀÃ- 1/2004/09-ÁÎÀ Óëààíáààòàð õîò
äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî. Òºð, ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü
íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã
äàé÷ëàí àâáàë íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëíº” ãýæ çààñàí.
Áîäèò áàéäàëä ëèíöåíç îëãîõûí ºìíº îäîîãèéí ýçýìøèæ áóé
ýçíýýñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí òºðèéí ìýäýëä àâàõ, ãàçàð, ò¿¿íèé äýýð áóé
¿ë õºäëºõ õºðºíãº áà áèçíåñèéí ºì÷èéí ¿íýëãýý õèéõ, íºõºí îëãîâîð
îëãîõ ¿¿ðýã õýðýãæèõã¿éãýýñ ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë
æóóë÷ëàë ýðõýëäýã èðãýä, áàéãóóëëàãóóä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýã÷äýä ãàçðàà àëäàõ øóóä áîëîí óóðõàéí øóóä áóñ ñºðºã íºëººëºëä
ºðòºæ ãàçðààñàà øàõàãäàí ãàð÷ áàéíà.
ªìíºãîâü àéìãèéí Öîãòöýöèé ñóìàíä ë ãýõýä ñóìûí èðãýäèéí
ýñýðã¿¿öëèéã13 ¿ë õàðãàëçàí ñóìûí òºâ, áýë÷ýýð, õàäëàí, òàðèàëàí
á¿õèé ãàçðûí çîðèóëàëòûã ººð÷ëºí õàéãóóë, îëáîðëîëò ýðõëýõ ëèöåíç
îëãîæýý.14
Öîãòöýöèé ñóìûí15 Ñèéðñò, Öàãààí-Îâîî áàãèéí óóë óóðõàéí áîëîí
çàìûí äàãóó 59 ºðõèéí 231 àì á¿ë, 5732 ìàë á¿õèé àéë ºðõ áàéäàã
áàéíà.
Õàíáîãä ñóìûí16 íóòàã äýâñãýðò ë ãýõýä óóë óóðõàéí áîëîí çàìûí
äàãóó 10.000 îð÷èì ìàë á¿õèé 52 ºðõ áàéõ æèøýýòýé.17 Ýíä äóðäñàí
øóóä áîëîí øóóä áóñààð óóðõàéí ñºðºã íºëººíä ºðòºí ãýäýãò õýñýã
ìàë÷èí èðãýäèéí ºâºëæºº, õàâàðæàà, ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàçàð íü
àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç á¿õèé òàëáàéä øóóä õàìðàãäàæ ãàçðûã
÷ºëººëºõººñ àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðýõèéã îéëãîíî. Øóóä áóñ íºëººëºë
íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñíýýð îéð îð÷ìûí èðãýä
àìüäðàõ íºõöºëã¿é áîëîõ, ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàë íü ýðñäýë
á¿õèé íºõöºë áàéäàëä õ¿ðãýæ áóé òóë àðãàã¿éí ýðõýíä øàõàãäàí
ãàðàõ íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýäýã áàéíà.
Óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò ÷ºëººòýé çîð÷èõ, ò¿ð áóþó áàéíãà îðøèí

ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ýðõ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.3-ò áàòàëãààæóóëñàí ýíý ýðõèéã

õàìãààëàõ, õàíãàõ òºðèéí ¿¿ðýã íü äýä á¿òöèéí áýëòãýë õàíãàëã¿éãýýð
13
Òóõàé ¿åä ñóìûí ìàë÷èä ýñýðã¿¿öýí æàãñààë õ¿ðòýë õèéæ áàéæýý.
14
http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf “Байгаль орчин-уул уурхай -
хүний эрхийн төлөв байдал” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ
15
Таван толгойн нүүрсний уурхай нь Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгад хотоос зүүн тийш
100 км-т Цогтцэций сумын төвөөс баруун урагш 18 км-т, Улаанбаатараас 540 км-т оршдог.
УИХ-аас уг ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ордоор тогтоосон.
16
Оюу толгойн зэс, алтны орд нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт байрших бөгөөд
аймгийн төв Даланзадгад хотоос 240 км-т Ханбогд сумын төвөөс баруун урагш 45 км-т,
Улаанбаатараас 600 км-т оршдог.
17
ªìíºãîâü àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí õóóëèéí õýëòñýýñ àâñàí ìýäýýëýë
2011.11.09
îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãààãààñ çàðèì
òàëààð çºð÷èãäºõºä õ¿ðýýä áàéíà.
Öºëºðõºã á¿ñèéí ñîíãîìîë ãîâü íóòãèéí íýí ýìçýã õºðñºí äýýã¿¿ð
Òàâàí Òîëãîéí í¿¿ðñèéã ÁÍÕÀÓ-ûí õèë õ¿ðòýë 240 êì óðò, 32 ñàëàà
çàìààð 80-100 òîííûí õ¿íä äààöûí ìàøèíààð ñòàíäàðòûí õó÷ëàãàã¿é
èë çàäãàé í¿¿ðñ òýýâýðëýæ áàéãàà, òîì óóðõàé òóñ á¿ðèéí äýðãýä
íèñýõ îíãîöíû áóóäàë áàéãóóëñíààñ Ãîâèéí íóòãèéí õºðñ áà óðãàìàë
á¿ðõ¿¿ë ýâäýð÷, áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ãàçðûí òîîñæèëòûí õýìæýý
õ¿í, ìàë áà àìüòàí àìüäðàõ áîëîìæã¿é ò¿âøèíä õ¿ðñíýýð “í¿¿ðñíèé
çàìûí” äàãóó àæ òºðæ áàéñàí èðãýä øàõàãäàí ãàð÷ “ä¿ðâýãñýä” áèé
áîëæ áàéãàà ÿâäàë þì.
Ýíý íü íýã òàëààñ ¯íäñýí õóóëèéí 16.18-ä “óëñûíõàà íóòàã
äýâñãýðò ÷ºëººòýé çîð÷èõ, ò¿ð áóþó áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ…
ýðõòýé” ãýñýí çààñàí çààëò ÷ çºð÷èãäºõ øèíæòýé áîëæýý ãýæ ¿çýõýä
õèëñäýõýýðã¿é áîëîîä áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, òóõàéí óóãóóë íóòàã îðíû, ÿëàíãóÿà ìàë÷èí èðãýä
ãàçàð îðíîî îðõèí í¿¿õýä õ¿ð÷ áóé íºõöºë áàéäëààñ õàðæ áîëîõîîð
áàéíà.
Ñî¸ë, çàí çàíøëàà õàìãààëàí ¿ëäýýõ, ºâë¿¿ëýõ ýðõ. Ýíý ýðõèéí
òàëààð ýë ñýäýâò äóðäàõ áîëñîí íü òîäîðõîé çàðèì õ¿÷èí ç¿éëýýñ
¿¿äýëòýé áèëýý.
Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ í¿¿äýë÷èí àõóé, ¸ñ çàíøèë, óëàìæëàëò
í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéãàà óëàìæëàí àâ÷ õîé÷ ¿å, èðýýä¿éäýý
¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿ëäýýäýã ìàø îëîí, ¿íý öýíýòýé áè÷èãäýýã¿é àëòàí
ä¿ðýìòýé àðä ò¿ìýí. Ò¿¿ãýýðýý õîé÷ ¿å íü òýòãýãäýæ, áàéãàëèà ø¿òýæ,
áàéãàëèàñàà õàìààðàëòàé àìüæèðãàà, àõóéòàé îíöëîã õºãæèëòýé àðä
ò¿ìýí.
Ñî¸ë, çàí çàíøëàà õàäãàëàí ¿ëäýõ ýíýõ¿¿ ýðõ íü XX çóóíû ñ¿¿ë
¿åýñ èë¿¿òýéãýýð õºãæèæ, ýíýõ¿¿ ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ òàëààðõ
äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õ¿ëýýæ áóé ¿¿ðãèéã ñàíóóëàõ áîëñîí áàéíà.
Ãýòýë ìàíàé óëñûí õóâüä àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãàà
áà ìàë÷äûí àõóé, í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë, óëàìæëàëûí îíöëîãòîé
õîëáîîòîéãîîð äàðààõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýýä áàéíà.
Çàí çàíøëûí õýì õýìæýý óëàìæëàëûí äàãóó óëèðàë äàãàí
í¿¿äýëëýõ óëàìæëàëò ìàë àæ àõóé, ìîíãîë àõóéí ñî¸ë íü æèíõýíý
óòãààðàà ìàíàé õºäººãèéí óóãóóë íóòãèéí ìàë÷äàä õàäãàëàãäàí,
ºâëºãäºí èðñýí áèëýý.
Ýíä äóðäñàí “óóãóóë èðãýí” õýìýýõ îéëãîëòûí òàëààð Ìîíãîë Óëñûí
áîëîí äýëõèé íèéòèéí ò¿âøèíä àëáàí ¸ñîîð íýãäñýí îéëãîëòîä õ¿ð÷
÷àäààã¿é þì. Ýíý òàëààð õóóëü ç¿éí äîêòîð Á.Ã¿íáèëýã “òîäîðõîé óëñ
îðîíä òºðæ àìüäàð÷, ñóð÷ ñóóðüøñàí õ¿ì¿¿ñèéã õýëäýã. Ýíý ¿ãèéã
“àðä ò¿ìýí” áóþó “õ¿í àì” ãýñýí ¿ãòýé õàìò õýðýãëýõ, òîäîðõîéëîõîä
ò¿âýãòýé áàéäàã. Ýíý õýëëýãèéã íýã ìºð òîäîðõîéëñîí òîäîðõîéëîëò
îäîîãîîð ¿ã¿é, òýð ÷ á¿¿ õýë Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí õîðîî, äýä
õîðîîä ÷ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõ òîäîðõîéëîëòûã îëæ ÷àäààã¿é
áàéíà” ãýæýý. Óóãóóë èðãýäèéí ¿íäñýí ìºí ÷àíàðûã äàðààõ áàéäëààð
òîäîðõîéëäîã áàéíà.18 ¯¿íä:
1.Ãàðàë ¿¿ñëýýðýý àíõäàã÷: Áóñàä á¿ëýãëýë¿¿ä èðýõýýñ ºìíº óã
ãàçàðò îðøèí ñóóæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ð ñàä;
2. Öººíõ: Òóõàéí óëñûí ñ¿¿ëä èðñýí îðøèí ñóóã÷ààñ òóñãààðëàãäñàí
áóþó äàãàâàð áîëäîã á¿ëýã õ¿í;
3. Ñ¿¿ëä èðýãñäýýñ ñî¸ëîîðîî ÿëãààòàé áàéäàã;
4.ªºðñäèéãºº öººíõ ãýæ ¿çäýã: ªìíº àìüäàð÷ áàéñàí óóãóóë îðøèí
ñóóã÷äûí ¿ð ñàä ãýæ ¿çäýã áºãººä ººðèéí îíöãîé ìºí ÷àíàð, ñî¸ë,
ãàçàð íóòàã, ýä áàÿëãàà ýçýìøèæ ¿ëäýõèéã õ¿ñäýã õ¿ì¿¿ñèéã îéëãîõûã
çààæýý.
Äýýðõýýñ õàðàõàä ÿàõûí àðãàã¿é àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, îíöëîã
øèíæ, ìîíãîë àõóé, ñî¸ëûí óã ¿íäýñ íü áîëñîí ìàë÷èí èðãýäèéã
íóòãèéí óóãóóë èðãýä ãýæ îéëãîõîä áóðóóäàõ ç¿éë ¿ã¿é ìýò.
Ãýâ÷ áîäèò áàéäàëä óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ò¿ðýí îðæ èðæ îðîí
íóòãèéí ìàë÷èä øàõàãäàæ áóé ºíººãèéí íºõöºëä í¿¿äëèéí ìàë
ìàëëàãààíû ñî¸ëîî ºâ çàëãàìæëóóëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí ºðõèéí òîî
ºññººð áàéíà19. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä ìîíãîë àõóé, ìàë ìàëëàãààíû óëàìæëàëò
ºâ ñî¸ë, çàí çàíøëàà õàäãàëàí ¿ëäýõ ýðõ òýð äóíäàà îðîí íóòãèéí
óóãóóë èðãýäèéí ýðõ çàðèì òàëààð çºð÷èãäºõºä õ¿ðýýä áàéíà.
Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä ºðòñºí íóòãèéí ìàë÷äûí

ÿðèàíààñ20
... Ìàíàé íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà àëòíû êîìïàíèóäààñ áèä ÿìàð
÷ àøèã îëæ õàðàõã¿é áàéíà...íóòàã îðîí, ãîë óñûã ìààíü ñ¿éòãýæ,
áèäíèéã àìüäðàõ àðãàã¿é áîëãîõ þì.
... Çàñàã äàðãàäàà çà ìàíàé ñóìàíä ë àëò ãàðâàë áèòãèé ºã÷ ¿çýýðýé
ãýæ õýëäýã. Ãýòýë áàéäëààñ õàðàõàä õàðèí ÷ áèäíèé õ¿ñýëòèéí ýñðýã.
Àëò ãàðëàà áèä àâíà ãýýä êîìïàíèéõàí èðâýë òýãýý àâ ãýýä ë ãàðûí
¿ñãýý çóðäàã þì áàéíà. Òýãýýä èíãýäýã þì áàéõäàà ë ãýæ áîäîõ þì
áàéíà ø¿¿ äýý. Äàðãà íàð ë ìýääýã, ºãäºã, øèéääýã þì áàéëã¿é ãýæ ë
áîääîã ø¿¿ äýý.
... Áýë÷ýýðèéí äààö, ìàë ìàëëàãààíû àñóóäàë èõ õ¿íä áàéíà
äàà. Ìàíàé Îðõîí áàãèéí àëòíû óóðõàé îðñîí íóòãààñ 40 ãàðóé
ºðõ, 20000 ãàðóé òîëãîé ìàë í¿¿õýýñ ººð àðãàã¿éä õ¿ðñýí. Àëòíû
óóðõàé íóòãèéí ìàë÷èí áèäýíä ¿íýõýýð ìóó ¿ð äàãàâàðòàé þì áàéíà
ëýý ãýæ õýëýõ áàéíà. Òýãýýä áàéãàëü îð÷èí, áèäíèé àìüäðàõ îð÷íû
18
Х.Виктор Кондэ. Хүний эрхийн олон уëñûн нэр томъёоны гарын авлага ÓÁ., 1999. 77 дахь тал
19
Иоханнесбургийн тунхаглалын 25-р зүйлд: “ Тогтвортой хөгжилд уугуул нутгийн ард
иргэдийн үүрэг чухал болохыг бид дахин баталж байна” гэж анхаарулсан байдаг.
20
Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóì, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿíäóí ñóì, ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë-
Îâîî ñóìûí ìàë÷èäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ /”Õ¿íèé ýðõ õºãæèë òºâ” ÒÁÁ/
òóõàé ÿðèõ ÷ ¿ã àëãà. Îäîî áè áîäîæ áàéõ íýý áèäíèé òýìöýë õóóëü
ä¿ðìýý ìýäýõã¿éãýýñ ë èõ àëäàæ ãýæ áîäîæ áàéíà. Ýõëýýä àëòíû
êîìïàíèéõàí áèäíèé íóòàãò èðýýä àëò óõàæ àâ÷ áàéõäàà èõ ë îëîí
ç¿éë àìëàæ áàéñàí. Ýñãèé, ýñãèéí ãóòàë ýñâýë ìóæààíû ¿éëäâýð
áàðüæ ºã÷ àæëûí áàéðààð õàíãàíà, ýìíýëýã áàðüæ ºãíº ãýýä ë ãýòýë
îäîî áèä í¿¿õýýñ ë ººð çàìã¿é áîëæ õîõèð÷ áàéõ øèâ äýý.
...Ìàë÷èí áèäýíä õàìãèéí ãîë ç¿éë áîë óñ ë áàéäàã. Îäîî íºõºí
ñýðãýýëò õèéëýý ÷ ãýñýí òýð áóëàã, óñ äàõèí ãàðíà ãýæ áîäîõã¿é ë
áàéíà. Ìèíèé ìýäýõèéí äýýðõòýé íèéëýýä ëàâ ë 5 áóëàã øèðãýýä
áàéãàà. ... Íýã ë ìýäýõýä ÿìàð íýã êîìïàíè ìàíàé ëèöåíçòýé ãàçàð
ãýýä ë îðîîä èðäýã. Íóòãèéí áèä íàð þó ÷ ìýäýýã¿é áàéõàä õ¿ð÷ èðýýä
ë óõààä óíàõààð í¿¿õýýñ ººð àðãàã¿é áîëäîã.
… Áèä íàð þó ÷ ìýäýõ áîëîìæã¿é. Áèä ÿìàð ãàçðàà ºãºõã¿é ãýæ
õýëæ áîëîõ þì áèø. Õàìãèéí ñàéõàí óñ, áýë÷ýýðòýé ãàçðóóäàä àëò
óõàæ áàéíà ø¿¿ äýý. Áèä íàð àëòíûõàíä øàõàãäàæ í¿¿ñýýð áàéãààä
í¿¿õ ñóóõ ãàçàðã¿é áîëæ áàéíà.
… Ìàíàé ñóìûíõàí ñ¿¿ëèéí òàâ, çóðãààí æèë îòðîîð í¿¿äýëëýæ
áàéíà. Áèä ñóìààñàà 200-500 êì àëñ îðøèõ çýðãýëäýýõ àéìàã, ñóìûí
íóòàãò îòîðëîäîã. ¯¿íýýñ áîëæ ìàíàé ñóìûí íýëýýä ºðõ ººð àéìàã,
ñóì ðóó øèëæñýí. Øèëæèõ õ¿ñýëòýé ººð îëîí àéë ºðõ áàéãàà áîëîâ÷
øèëæ¿¿ëýõã¿é áàéãàà. Õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý,
òýòãýâýð òýòãýìæýý àâàõ çýðýãò èõ ÷èðýãäýë ãàðàõ áîëñîí.
… Îäîî íàäàä òýâ÷èæ ñóóõ àðãà àëãà, í¿¿õ ÷ ãàçàð àëãà, õýðâýý
îäîî ýíý íóòàãò ìààíü àëòíû êîìïàíè îðæ èðâýë áóó çýâñãýý áàðèàä
òýìöýíý äýý…
Õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, ãàçàð øóäàðãààð îëæ àâàõ ýçýìøèõ,

ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõ
Ìºí ìàë÷äûí ºâºëæºº, õàâàðæàà, íàìàðæàà íü ºâºã äýýäñýýñýý

ºâëºæ àâñàí ¿ð õ¿¿õýääýý ºâë¿¿ëýõ ¿íäñýí õºðºíãº þì. ¯ð óäàìäàà
ºâë¿¿ëýõ áèçíåñ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº ãýæ ¿íýëãýý õèéõã¿é, òºëáºð
õèéëã¿é ýçýìøèæ áàéñàí ãàçðààñ çàéëóóëæ áàéãààãààñ ìàë ìàëëàãààíû
äýä á¿òýöã¿é, ºâë¿¿ëýõ õºðºíãºã¿é áîëñîí ºðõèéí òîî ºññººð áàéíà21
ªâºëæººí äýõ ìàëûí õàøàà íü ìàë ¿ðæ¿¿ëýõ áèçíåñèéí ¿íäñýí
¿ë õºäëºõ õºðºíãº, îëîí æèëèéí òóðø õýðýãëýæ èðñýí áóóöíû
äîîðõ ãàçàð õºëääºãã¿é òóë õàòóó ºâëèéã äàâàõ àìèí ÷óõàë õ¿÷èí
ç¿éë áîëäîã. ªâºëæºº íü ìàë óñëàõ õóäàã, áýë÷ýýð, á¿òýýãäýõ¿¿íýý
áîðëóóëàõ äºò ãàçàð ãýýä îëîí õ¿÷èí ç¿éë òîîöîæ ñîíãîñîí í¿¿äýë÷èí
ìàë÷íû áèçíåñèéí äýä á¿òýö þì.
Ìîíãîëä 100.000 ãàðàí “íèíæà” íýðòýé ìàëã¿é áîëñîí ìàë÷èä áà
àæèëã¿é ÿäóó õºäººãèéí õ¿í àì ãàð àðãààð óóðõàé ýðõýëæ áàéñàí
21
http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Áàéãàëü îð÷èí –óóë óóðõàé-
õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäàë ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ
áîë 2010 îíû çóäàíä ìàëàà àëäñàí ìàë÷èä ýíý ñàëáàðò îëíîîð îðæ
èðýõ íü òîäîðõîé þì. Áîäèò îðøèæ áóé ñàëáàðûã çîõèöóóëàõ õóóëü
áàòëàãäàõã¿é áàéãààãààñ íèíæà íàð îëñîí õºðºíãºº áàòàëãààòàé
ýçýìøèõ, ãàçàð àøèãëàõ ãýðýý õèéõ, õºäºëìºðèéí áà íèéãìèéí
¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîìæã¿é àìü çóóæ áàéíà.22
Ýíý íü íýã òàëààñ ¯íäñýí õóóëèéí 16.3-ò: “Õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ ýä
õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ
ýðõòýé” ãýæ çààñàí ýðõ çºð÷èãäºæ áóéí èëðýë áîëîâ óó.
Ìºí ýíý í¿¿ðñíèé çàìûã îäîîãèéí 8 áîîìòîä õîëáîõ áóñ õàðèí
óóðõàé òóñ á¿ð ººðèéí çàì ãàðãàäàã õàíäëàãà òîãòîîä áàéíà.23 Ýíý
ìºí Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí òóõàé êîíâåíöèéí24 (Áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí òóõàé ãýæ îð÷óóëñàí íü áàéäàã) 3 äóãààð ç¿éëèéí ..”óëñ
îðíóóä áàéãàëü õàìãààëàõ áîäëîãîäîî íººö áàÿëãàà àøèãëàõ á¿ðýí
ýðõýý ýäëýõ áºãººä ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ ýíý
¿éë àæèëëàãàà íü áóñàä óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä
õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý”
ãýñýí íü ìºí áèåëýõã¿é áàéãààãèéí íýã æèøýý ýíý áºãººä ýíýõ¿¿
áàéãàëü, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áóé áàéäàë íü
ýðãýýä ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí
òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõèéã õºíäºæ áóé þì.
Ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë

àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõ
Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîîñ 70 êèëîìåòåðò îðøèõ Æàí÷èâëàíä

óðàíû õàéãóóë25, Çààìàð, Öîãòöýöèé, Öýíõýðìàíäàë, Õàíáîãä, Õîíãîð,
Ìºðºí çýðýã õ¿í àì òºâëºðñºí ñóóðèíãèéí íóòàã äýâñãýð äýýð àëò, çýñ,
í¿¿ðñ, ôîñôîðèòûí àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç îëãîæ áàéãàà íü ýð¿¿ë,
àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é
óëìààð õ¿íèé àìüä ÿâàõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ºì÷ õºðºíãº
ºì÷ëºõ, àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðýý õàìãààëóóëàõ, ¿ð á¿òýýëòýé àìüäðàõ
ýðõ¿¿ä çºð÷èãäºæ ºâ÷ëºë, ãàæ òºðºëò, õîðäëîãîîð àìü àëäàõ, îðîí
ãýðã¿é áîëîí ÿäóóðñàí õ¿íèé òîî íýìýãäñýýð áàéíà.26
Í¿¿ðñíèé óóðõàé áà çàìûí òîîñæèëòîîñ õ¿í àìûí àìüñãàëûí
çàìûí ýðõòíèé ºâ÷ëºë íýìýãäýõ, õ¿íä äààöûí òýýâðèéí õýðýãñëèéí
22
Ìºí òýíä
23
http://www.upr-mongolia.mn/images/xupld/Baigalorchinz.pdf Áàéãàëü îð÷èí –óóë óóðõàé-
õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäàë ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ
24
Ìîíãîë Óëñ 1993 îíû 6 äóãààð ñàðûí1-íèé ºäðèéí õóóëèàð íýãäýí îðñîí. Áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé êîíâåíö “Òºðèéí ìýäýýëýë” òóñãàé äóãààð 2010 îí. IX áîòèä
íèéòëýãäñýí.
25
www.uranium308corp.com äàì èøëýâ.
26
хүний эрхийн төлөв байдал” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ
òîî õýìæýý ºññºíººñ çàìûí íºõöºë äîðîéòîæ óëìààð òýýâðèéí îñëûí
òîî íýìýãäýõ, íèéãìèéí õýâ æóðàì àëäàãäàõ çýðãýýñ õ¿íèé àìüä ÿâàõ
ýðõèéã õàìãààëàõ òºñºâ, õ¿÷èí ÷àäàë îäîî îðøèí ñóóæ áóé 5.800 õ¿íä
áóñ, çºâõºí á¿ðòãýãäñýí 2.600 õ¿íä ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäëààð áàòëàãääàã
áàéíà.27
Баримт
Дорноговь аймгийн Айраг сумын салхины дээд талд буюу баруун хойд талд БНХАУ-ын
хөрөнгө оруулалттай ашигт малтмал ашиглах зөвшөөрлийн дагуу “ßнтай Уул” ХХК нь
жонш боловсруулах үйлдвэр барьснаар тус сумын иргэд òîîñæèëòîîñ ¿¿äýëòýé олдмол
бронхит, уушгины өвчин зэргээр өвчлөх болжээ. Мөн хортой үйлдвэрийн хог хаягдлаас
үүдэлтэй байгаль орчин бохирджээ…(“Áîëîâñðîë” òåëåâèç “Áè èðãýí” íýâòð¿¿ëýã /2011
îíû 10 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð 18 öàã/ ñýäýâ: “Òà ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé
þó? Íýâòð¿¿ëýãò îðîëöîæ áóé ”Äîðíîãîâü àéìãèéí Àéðàã ñóìûí èðãýäèéí ÿðèàíààñ)
Ýíý áîë çºâõºí íýã, õî¸ð àéìãèéí èðãýäýä òîõèîëäñîí æèøýý áàðèìò
þì. ¯¿íòýé òºñòýé íºõöºë áàéäàë ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí õààíà ÷
àøèãò ìàëòìàëûí îðä àøèãëàæ áóé ãàçðûí îéð îð÷ìûí íóòàã äýâñãýðò
òîõèîëäîõ áîëñîí áèëýý. Ýíý òàëààð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, ÒÁÁ-
óóä ÿðüæ õýëæ, áè÷èõ áîëñîí áºãººä òºðèéí áàéãóóëëàãàä ÷ õîëáîãäîõ
øààðäëàãà òàâèõ áîëñîí28.
Áóñàä ýðõ
Äýýð äóðäñàí ýðõèéí çºð÷ë¿¿ä íü çºâõºí õàìãèéí èõýýð çºð÷èãäºæ,

õºíäºãäºæ áóé ýðõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà òîìîîõîí îðä ãàçàð á¿õèé ñóì,
ñóóðèíãóóäàä õ¿í àìûí ºñºëò, òºâëºðºë ýðñ íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä
ýíý íü ýðãýýä èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, íèéãìèéí õàëàìæ,
¿éë÷èëãýý àâàõ çýðýã áóñàä ýðõ õºíäºãäºõºä õ¿ð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë,
ªìíºãîâü àéìãèéí õ¿í àìûí òîî 2008 îíû áàéäëààð 46.3 ìÿíãà
áàéñàí áîë Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû 2010 îíû óëñûí òîîëëîãîîð 61314
õ¿í òîîëîãäñíû 52.3 ìÿíãà íü áàéíãûí õ¿í àì áàéíà.29
Òóñ àéìãèéí õ¿í àìûí òîî 2008 îíîîñ 8.6 õóâèàð ºññºí íü íèéãýì,
27
Ìºí òýíä äàì èøëýâ. /Öîãòöýöèé ñóìûí èðãýäèéí ÿðèàíààñ…/
28
Ìîíãîëûí ãîë, íóóðóóäûí íýãäñýí õºäºëãººí ÒÁÁ-ûí íýõýìæëýëòýé èðãýíèé õýðãèéã 2011
îíû 10 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòûí øàòíû èðãýíèé õýðãèéí
ø¿¿õ õóðàëäààíû 687 äóãààð òîãòîîëîîð ýöýñëýí øèéäâýðëýæýý. Óã òîãòîîëûí òîãòîîõ
õýñýãò: “… Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí
á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé
õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éë, Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí
á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíòàé
õîëáîãäóóëàí àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÌÓÈÕ-ûí 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íû
ºäðèéí 55 äóãààð òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò äààëãàñóãàé…” ãýæ
øèéäæýý. Ýíý íü àíõ óäàà òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä ÷ øààðäëàãà òàâüæ øèéäâýð¿¿ëñýí
æèøèã áàðèìò áîëëîî./
29
ªìíºãîâü àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí Õóóëèéí õýëòñýýñ àâñàí ìýäýýëýë
2011.11.10
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí áîäëîãûí òºëºâëºëòºíä ººð÷ëºëò îðóóëàõóéö
õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Á¿ðòãýëòýé õ¿í àì òºäèé ë
ºñººã¿é áîëîâ÷ óóðõàéä àæèë õàéæ èðñýí áîëîí àëáàí ¸ñîîð àæèë
ýðõëýæ áóé õ¿ì¿¿ñýýñ õ¿í àìûí ìåõàíèê ºñºëò èéíõ¿¿ íýìýãäñýí
áàéæ áîëîõîîð õàðàãäàæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ óóë óóðõàéí òîìîîõîí îðä ãàçðóóäûã äàãàñàí ñóì,
ñóóðèíãèéí õ¿í àìûí òîî ºñ÷ áàéãàà íü ýðãýýä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé
òºñºâ áà õ¿÷èí ÷àäëûí õ¿ðòýýìæòýé áàéäàë, äýä á¿òöèéí õºãæëèéã
õàíãàõàä àíõààðàõã¿é áîë èðãýäèéí ÕÝÒÒ-èéí 25 äóãààð ç¿éëä
çààñàí: “...îðîí áàéð, ýì÷èëãýý ñóâèëãàà, íèéãìèéí àõóéí çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýý, ººðèéí áîëîí àì á¿ëèéíõýý ýð¿¿ë ìýíä,
àæ àìüäðàëûã òýòãýõýä õ¿ðýëöýõ¿éö àìüæèðãààòàé áàéõ” ýðõ¿¿ä
çºð÷èãäºõºä õ¿ðýõ íü äàìæèãã¿é áîëæýý.
Ä¿ãíýëò, ñàíàë, çºâëºìæ
Õ¿í áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð,

èðãýäèéíõýý ýðõèéã çºð÷èõã¿éãýýð, ò¿¿õ ñî¸ëûí ºâ, óëàìæëàëàà
àëäàõã¿éãýýð, ÿàæ óóë óóðõàéã çºâ õºãæ¿¿ëæ àâ÷ ÿâàõ âý? õýðõýí
çîõèñòîé ò¿âøèíã õàíãàñàí áîäëîãî, øèéäâýð áîëîâñðóóëæ ¿éë
àæèëëàãààãàà òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõ âý? ãýäýã àñóóäàë òºð, çàñãèéí
òºäèéã¿é èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëàë, Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á¿ðèéí
ºìíº òàâèãäàæ áóé ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” ãýæ
òºðèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã èéíõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëñîí áèëýý.
2010 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäðèéí 10-13 öàãò Øâåéöàð Óëñûí
Æåíåâ õîòíîî õóðàëäñàí Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí çºâëºëèéí ýýëæèò
ä¿ãíýëò õýëýëö¿¿ëãèéí 9 äýõ õóðàëäààíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäëàà òàíèëöóóëæ, ä¿ãí¿¿ëëýý. Ýíä ÿðèãäñàí
íýã ãîë ç¿éë íü èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã
õàíãàæ, õàìãààëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà øàëòãààíàà áàéãàëèéí ãàìøèã,
öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîí òàéëáàðëàñàí íü óóë óóðõàéí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ñ÷ áóé õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ë¿¿äèéã ¿ã¿éñãýñýí,
ýíý ÷èãëýëýýð òºð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý òóéëûí õàíãàëòã¿é áèåë¿¿ëæ
áàéãààãàà õààöàéëñàí ìýäýãäýë áîëëîî30 ãýæ “Õ¿íèé ýðõ õºãæèë òºâ”
ÒÁÁ-ûí ìýäýýëýëä äóðäæýý.
ªºðººð õýëáýë, òºð ºì÷ëºã÷èéí õóâüä ºì÷ëºã÷èéí ýðõýý ýäëýí
ãàçðûí õýâëèé äîîðõ áàÿëàãèéã àøèãëàõ ýðõèéã îëãîæ áóéã áóðóóòãàõ
30
http://webcache.googleusercontent.com/
¿íäýñã¿é áîëîâ÷ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áîäëîãûã çºâ ÿâóóëæ õ¿í
áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýýëòýé àëñûã õàðñàí áîäëîãûã çîõèñòîé
ò¿âøèíä ÿâóóëæ ¿¿íäýý øèéäâýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõã¿é
áîë èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºæ, áàéãàëü îð÷íû òýíöýë àëäàãäàõàä õ¿ðýõ
þì.
Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõàä îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õóóëü òîãòîîìæ
õýðýãæèõ ýðõ ç¿é, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí áîëîí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëæ, á¿õ øàòàíä,
á¿õ ñàëáàðò íýãýí æèãä òèéì îð÷èí íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë
áèëýý.
Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæëèéí áîäëîãî íü Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëîâ÷ Ìîíãîë
Óëñàä “áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ”, “õ¿íèé ýðõèéã
áýõæ¿¿ëýõ” Ìÿíãàíû Õºãæëèéí 7, 9 äýõ çîðèëãîòîé íèéöñýíã¿é.
Áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí õ¿íèé
ýðõèéí çºð÷èë íü Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëãûã
áèåë¿¿ëýõýä óëàì èõ áýðõøýýë ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà.
Ãýòýë áîäèò áàéäàëä àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë ÿâöàä îðîí
íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî õàíãàëòã¿é áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí
ëèöåíçèéã ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò, ¿çýñãýëýíò ãàçàð, áàéãàëèéí íººö
áà áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí íóòàã çýðýã äàðõàí öààçòàé, òóñãàé
õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçðààñ31 ýðã¿¿ëæ òàòàõ, îðîí íóòãèéí èðãýäèéí
ñàíàëûã ¿ë õàðãàëçàõ áóþó õóóëèéã çºð÷èí îëãîæ áóé Çàñãèéí ãàçðûí
áîäëîãî íü õ¿íèé ýðõèéã íîöòîé çºð÷èæ ìºí Äýëõèéí ñî¸ëûí áîëîí
áàéãàëèéí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé êîíâåíöèéã çºð÷èæ áàéíà.
Ìºí óóë óóðõàéí îðä ãàçàð äàãàñàí ñóì, ñóóðèíãóóäèéí äýä á¿òýö,
ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæòýé áàéäëûã ÷
öîãöîîð àâ÷ ¿çýí õàìò øèéäâýðëýæ ÿâàõã¿é áîë õ¿íèé áóñàä îëîí ýðõ
õºíäºãäºõºä õ¿ð÷ áàéíà.
Èéìä ýë àñóóäëûã õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõûí óã ýõ
ñóðâàëæ áîëñîí ¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä öóõàñ õºíäëºº.
Èéíõ¿¿ ñýäýâòýé õîëáîîòîéãîî öààøèä àíõààðâàë çîõèõ çàðèì
ç¿éëèéí ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Àéìàã, íèéñëýë, ñóìûí Çàñàã äàðãà õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë
îëãîõ øèéäâýðèéí òàëààðõ ìýäýãäëèéã õ¿ëýýí àâìàãö õîëáîãäîõ
øàòíû ÈÒÕ-ààñ ñàíàëûã íü àâíà. Ìýäýãäëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø
30 õîíîãèéí äîòîð ÀÌÃÒÕÝÃ-ò õàðèó ºãºõ áºãººä 30 õîíîãèéí äîòîð
õàðèó ºãºõã¿é áîë òóõàéí òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîíî. Ýíý çààëòûí
31
Тухайлбал говийн их дархан цаазтай газар, Онон-Балжийн дархан цаазтай газруудаас
21.5-65.4 хувь хүртлэх хэмжээний нутаг дэвсгэрийг алт олборлолт, зам тавих, гүүр барих
шалтгаанаар хамгаалалтаас гаргах саналыг УИХ-д оруулж байжээ. Базар Ч. /Рh.D/ “Тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь”
судалгааны ажил Бодлогын судалгаа, øèíæèëãýý Уá., 2009. I áîòü. Ìºíõèéí ¿ñýã, 471 дэх
тал äàì èøëýâ.
àãóóëãààñ õàðàõàä 30 õîíîãèéí äîòîð õàðèó ºãººã¿é áîë øóóä òóñãàé
çºâøººðºë îëãîæ áîëîõîîð õóóë÷èëñàí32 íü îðîí íóòãèéí îðîëöîîã
øóóä ¿ã¿éñãýñýí çààëò þì. Èéìä àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ýðõèéã
õóóëèéí ýòãýýäýä ºãºõºä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã á¿ðýí
õàíãàõ áîëîìæèéã õóóëü÷ëàõ. Äàí ãàíö Çàñàã äàðãà, Èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéí õóðàë íü øèéäâýðëýõ áóñ îðîí íóòãèéí òóõàéí àøèãò
ìàëòìàë àøèãëàõ òàëáàé, ò¿¿íèé îéð îð÷èìä àìüäàð÷ áóé èðãýäèéí
ñàíàë, ø¿¿ìæèéã õàðãàëçàí ¿çäýã áàéõ. Ýë ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
àøèãò ìàëòìàëûí õóóëüä øóóä òóñãàõ;
2. Ãàçðûí òóõàé õóóëüä ãàçàð àøèãëàëòûã á¿õ øàòíû ãàçàð çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíèé äàãóó õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ õóóëü÷èëñàí ÷
Àøèãò ìàëòìàëûí õóóëüä ýíý çààëò îðîîã¿é òóë àøèãò ìàëòìàëûí
òóñãàé çºâøººðºë îëãîõäîî ýíý òºëºâëºãººã ¿ë õàðãàëçàæ, èðãýäèéí
îðîëöîîòîé áàòëàãäàæ, äýýä øàòíû øèéäâýðò òóñãàëàà îëñîí
òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà;
3. Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññèéí Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé èëòãýëä Óóë óóðõàé áà õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë
ñýäâýýð ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ õîëáîãäîõ ñàíàë, çºâëºìæèéã
òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëýõ;
4. Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ ýñýõýä òóõàéí íóòàã
äýâñãýðèéí èðãýäèéí ñàíàë øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé áàéõ;
5. Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü ãàð÷ óã õóóëèéí äàãóó àøèãò
ìàëòìàë àøèãëàõ, ýðýõ, õàéõ àæèëëàãàà õèéãäýæ ýõýëñíýýð Ãàçðûí
òóõàé õóóëèéí îëîí çààëò òóõàéëáàë õóóëèéí 52, 53, 54 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
çîõèöóóëàëò õ¿÷ã¿éäýõ, çºð÷èãäºõ, õýðýãæèõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà;
6. Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ýðõ, õàéõ ýðõ îëãîõîîñ ºìíº óðüä÷èëàí
òóõàéí ãàçàð íóòàãò îðøèí áóé èðãýäèéí ãàçàð ýçýìøèë, íºõºí
òºëáºðèéí àñóóäëûã íýã ìºð õàìòàòãàí øèéäâýðëýäýã áàéõ;
7. “Áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààðõ àëèâàà õýðýãò øèéäâýð ãàðãàõàä
ìýäýýëýë àâàõ, îðîëöîõ áîëîí ø¿¿õýä õàíäàõ òóõàé” Í¯Á-ûí
Ààðõóñûí êîíâåíöèä33 íýãäýí îðîõ;34
8. Õ¿í àì òºâëºðºí ñóóðøèõ õîò ñóóðèíãèéí îéð îð÷èìä îëãîãäñîí
àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíçèéã äàõèí õÿíàæ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü
îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéí ¿íýëãýýã îëîí óëñûí
ñòàíäàðòûí äàãóó õèéëãýõ, òýäãýýðèéã àóäèòëàõ, ¿ð ä¿íã íèéòýýð
õýëýëö¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð ëèöåíçèéã ñýðãýýõ àðãà õýìæýý àâàõ.
32
Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.4 äýõ õýñýã.
33
Ýíý êîíâåíöèä Aarhus Convention Данийн Оîрхус /Ààðõóñ/ хотноо 1998 оны 6 сарын
25-нд 38 орон гарын үсэг зурæ áàòëàãäñàí áºãººä ºíººäðèéí áàéäëààð äýëõèéí 45 îðîí
íýãäýí îðñîí áàéíà. Ýíý êîíâåíöèä óóë óóðõàéí îëáîðëîëòîîðîî òýðã¿¿ëýã÷ îðíû íýã áîëîõ
Àâñòðàëè óëñ íýãäýí îðñîí áàéíà. (ÎÓÝÇÑ-èéí ýðõëýã÷ Æ.Ñî¸ëìàà)
34
хүний эрхийн төлөв байдал” ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí çºâëºìæ õýñýãò ýíý ñàíàëûã äýâø¿¿ëñýí
áàéñàíûã äýìæèæ îðóóëëàà.
ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ÕßÒÀÄÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÍÖËÎÃ
“Ãàíö õàíç äýëãýðýíã¿é óòãà àãóóëàõààñ ãàäíà ñàëàà óòãà

òàéëàõ ÷àäâàð øààðääàãò ºâºðìºö îíöëîã îðøèæ áàéíà.”
Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí îíöëîã
Ô
ðàíöûí íýðò ýäèéí çàñàã÷
Ýðèê Èçðàåëåâè÷ “Õÿòàä
äýëõèéã ººð÷ëºõ ¿åä” íîìîíäîî
“Õÿòàä íü òºðèéí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò
óäèðäëàãààñ çàõ çýýëèéí óäèðäëàãàä,
ãàçàð òàðèàëàíãààñ àæ véëäâýðò, äîòîîäûí
õýðýãöýýã õàíãàõààñ äàâæ äýëõèéí çàõ çýýë
ðvv íýâòðýõ ãýñýí ãóðâàí òîì õóâüñãàëûã
õèéñýí ãýæ òýìäýãëýñýí íü îð÷èí ¿åèéí
Õÿòàäûí îíöëîãèéí îíîâ÷òîé èëýðõèéëýë
ìºí.
1970 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Õÿòàä Óëñ äîòîîäûí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýãýýðýý äýëõèéä
ýõíèé 10 áàéðò áàãòäàãã¿é áàéñàí áîë 2010
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí
ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì
îíû áàéäëààð ýäèéí çàñãèéí õî¸ð äàõü òîì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ã¿ðýí áîëñîí. Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿, ýäèéí
Á.Ýíõ-Àìãàëàí çàñãèéí áàéãóóëëàãóóä Õÿòàäûí ýäèéí
çàñãèéí èðýýä¿éí õºãæëèéí õóðäàöûí
òàëààð îëîí ÿíçûí òààìàã äýâø¿¿ëæ áàéãàà ÷ îéðûí õóãàöààíä
Àìåðèêèéã àðäàà îðõèí äýëõèéä òýðã¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çäýã.
ªíãºðñºí 30 æèëèéí õóãàöààíä 300 ñàÿ ãàðóé õ¿íèéã ÿäóóðëààñ
àíãèæðóóëæ, 300 ñàÿ øàõàì õ¿íèé õîòæèëòèéí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí
íü äýëõèé íèéòèéí àíõààðëûã òàòàæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºº õÿçãààðëàõ õ¿ðòëýý ºñºí íýìýãäýæ
áóé õºãæëèéí õóðäàöûã ã¿éöýæ òàíèõàä ýðõ ç¿éí ìýäëýã ÷óõàë
õýðýãöýýòýé þì. Õÿòàä Óëñ ñîöèàëèñò îðîí, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éòýé
óëñ ãýæ ¿çäýã õóó÷èðñàí õààëòòàé íîìëîëîîñ òàòãàëçàõ öàã èðñýí.
Òóéëøèð÷ ¿ë îéøîîõ ýñâýë òàõèí ø¿òýõèéí çîðèëãî òàâèëã¿éãýýð
õàðèëöàí àøèãòàé, õàìòäàà õºãæèõ “ìºíõèéí õºðø” áàéõûí òóëä
áèä çààâàë ñóäëàõ øààðäëàãàòàé þì. Àëèâàà ç¿éëèéí îíöëîãèéã
ãàðãàõûí òóëä õàðüöóóëñàí îþóí ä¿ãíýëòèéã õèéõ õýðýãòýé áîëäîã.

http://www.paedu.net/Soft/ebook/zhengzhi/201011/6152.html

World Development Indicators database, World Bank, 1 July 2009
96
Õÿòàä Óëñ îëîí ¿íäýñòíèé îëîí õ¿í àìûã íýã òîãîîíä áàãòààäàã øèãýý
ãàíö õàíç äýëãýðýíã¿é óòãà àãóóëàõààñ ãàäíà ñàëàà óòãà òàéëàõ ÷àäâàð
øààðääàãò ºâºðìºö îíöëîã îðøèæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºº õÿçãààðëàõ õ¿ðòëýý ºñºí íýìýãäýæ
áóé õºãæëèéí õóðäàöûã ã¿éöýæ òàíèõàä ýðõ ç¿éí ìýäëýã ÷óõàë
õýðýãöýýòýé þì. Ê¿íç áà Õóóëèéí äýãèéí áàÿëàã ò¿¿õò ýðõ ç¿éí ã¿í
óõààíû çàëãàìæ íºëºº ÷óõàë õýâýýð ¿ëäæýý. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí
íºëººãººð Çºâëºëòººñ îëæ àâñàí ìàðêñèçì áà ñîöèàëèçìààñ ñîíãîæ
õºãæ¿¿ëñýí ”Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèçì”-ûã ºíººãèéí äýëõèé
íèéò àíõààðàëòàé ñóäàëæ áàéíà. Õÿòàäûí “íýã óëñ - õî¸ð ñèñòåì”-èéí
òîãòîëöîîíîîñ ýðõ ç¿éí õîëèìîã áà õîñîëñîí îíöëîã èëðýõ áîëëîî.
Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Ðàíäàë Ïýýðýíá¿¿ìèéí õýëñýí “Õóóëü äýýäëýõ
¸ñ”–ûã òàéëáàðëàñàí ¿çýë ñàíàà îëîí áàéãàà áîëîâ÷ õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
ìºí ÷àíàð, ¿íäñýí ýëåìýíò¿¿äèéã íèéòëýã ¿çýë áàðèìòëàë áîëãîæ
÷àäàõ àñóóäàë ÷óõàë áîëíî” ãýñýí ä¿ãíýëòýýñ “Õÿòàäûí îíöëîãòîé
ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî” (Socialist legal system with Chinese
characteristics)-íä “Rule of law” õýðõýí õºãæèæ áóé ÷èã õàíäëàãûã
Õÿòàäóóä ººðñäºº ÿàæ òàéëáàðëàæ áàéãààã õ¿íäýòãýëòýé àâ÷ ¿çýõ
õýðýãòýé.
Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí îíöëîã
Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí îíöëîãèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð

“Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ò¿¿õýí îíöëîã”, “Îð÷èí ¿åèéí
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ”, “Õÿòàäûí ¯íäñýí õóóëèéí
õºãæëèéí îíöëîã”, “Íýã óëñ - õî¸ð ñèñòåì” äýõ ýðõ ç¿éí õºãæëèéí
îíöëîã, “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã
õàíäëàãà”, “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã Õÿòàäóóä
ººðñäºº òàéëáàðëàñàí áàéäàë“ ãýñýí õýäýí ÷óõàë îíöëîãèéã òîéìëîí
àâ÷ ¿çüå.

Íýã. Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí îíöëîã
Îð÷èí ¿åèéí õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî ºâºðìºö îíöëîãòîé

áºãººä óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíàà áà ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, ýðõ
ç¿éí áàðóóíøèë áîëîí Ìàðêñèçìûí íèéëýìæ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâ÷
ìºí òýäãýýðèéã íýã á¿ð÷ëýí á¿ðýí òóñãààã¿é þì. ªºðººð õýëáýë,
Õÿòàäûí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åèéí ýðõ ç¿éòýé àäèëã¿é áà áàðóóíû ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíîîñ ìºí ÿëãààòàé.
Ýðõ ç¿éí óëàìæëàëò ñýòãýëãýý

Ê¿íçèéí (Confucianism) áà Õóóëèéí äýãèéí (Legalism) ãýñýí õî¸ð
¿çýë ñàíàà Õÿòàäûí óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíä îíöãîé áàéð
ýçýëäýã. Ê¿íçèéí ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýý íü ¸ñ ñóðòàõóóíûã ýðõýìëýæ,
¸ñ ñóðòàõóóí, øóäàðãà, õ¿íëýã ¸ñ íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíýýñ èë¿¿
ãýäãèéã ñóðãàñàí áîë Õóóëèéí äýãèéí ¿çýë ñàíàà ¿¿íòýé ýñðýãýýð,
õàòóó øèéòãýë á¿õèé õóóëèàð íèéãìèéã æóðàìëàíà ãýæ ¿çäýã. Ìàíàé
Ìîíãîë÷óóä Õÿòàäàä õóóëü ÷àíãà ãýæ ÿðüäàã ÷ óãòàà áîë Õÿòàäàä áèå
õ¿í íèéãìèéí íýã õýñýã áàéæ ë õºãæèæ ÷àäíà ãýæ ¿çýõ àãààä õóâü
õ¿í á¿ð íýã á¿õýë öóëûí äîòîð ººðò íîîãäñîí ä¿ðä òîãëîæ, íèéãìèéí
îëîí ç¿éë õàðüöààíä àãóóëàãäàæ áóé õàðèëöàí íºõöºëäñºí ¿¿ðãýýñ
ººðèéí õýñãèéã áèåë¿¿ëæ ë ãýìýýíý íèéãýì áà òºð äýã æóðàìòàé,
çºâøèë çîõèöîëòîé áàéíà ãýæ ¿çäýã Ê¿íçèéí ñóðãààë èë¿¿ íî¸ðõñîí.
Èéì ¿çëýýð íèéãìèéã òàéâàí, ýìõ æóðàìòàé áàéäëààð çîõèöóóëàõûã
õè÷ýýäýã áºãººä õàðèí ¿¿íòýé ýâëýð÷ ÷àäààã¿é íýãýíä õóóëü õàòóó
¿éë÷èëäýã ãýæ ÿðèâàë îíîâ÷òîé áîëíî. Èéíõ¿¿ îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí
ýðõ ç¿éä ýðòíèé ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýý óëàìæëàãäàí ¿ëäýæ ëîãèê óÿëäàà,
¿íýò ç¿éë áîëæ ÷àäñàí. Ýíý áîë õÿòàä õºãæëèéí ÷óõàë ò¿ëõýö ãýæ
îéëãîäîã.
Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí áàðóóíøëûí ýõëýë

Ò¿¿õýíä ×èíãèéí ¿åèéí ñ¿¿ë÷ýýñ åâðîïûí ýðõ ç¿éã áàðèìòëàí
õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò õèéõ õºäºëãººí ºðíºæ
ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿íýýñ õîéø õÿòàäûí ýðõ ç¿éí áàðóóíøèë
(Westernization of Chinese Law) ÿâàãäàæ 1911-1949 îíû Äóíäàä Èðãýí
Óëñûí ¿åä ÷, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø ÷ àãóóëãà,
õýëáýðèéí õóâüä áàðóóíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, ¿çýë áàðèìòëàë, íýð
òîìú¸îã ñóäëàí íýâòð¿¿ëæ èðñýí. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàñíû
äàðàà Åâðîïûí æèøýýí äýýð ¿íäýñëýí îð÷èí öàãèéí òºðºëæñºí õóóëü
áîëîâñðóóëæ ãàðãàõ àæèë ºðíºæýý. Ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí ýðõ
ç¿é åâðîïæèæ, Ðîìûí ýðõ ç¿éä ¿íäýñëýñýí ýðõ ç¿éí á¿ëä õàìðàãäàõ
áîëñîí. Õÿòàä îðîí àíõ Ìàðêñèçìûã Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà
Çºâëºëòººð äàìæóóëæ àâñàí.
Çºâëºëòèéí ýðõ ç¿éí íºëºº

“ÁÍÕÀÓ áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøõ ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí îíöëîã ¿éë
ÿâäëûí ñóäàëãàà” ñýäýâò òîìîîõîí ñóäàëãààíû òàéëàíäàà ñóäëàà÷
×à Äèí Æýí “Õÿòàäóóä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð, Ìàðêñ,
Ýíãåëüñýýñ øóóä áóñ Çºâëºëòèéí îíîë, ïðàêòèêààð äàìæóóëàí
Ìàðêñèçìûã õ¿ëýýæ àâñàí. ¯íäñýí õóóëü áîëîí òºðèéí áàéãóóëëûí
òóõàéä Çºâëºëòèéí çàãâàðûã àâñàí“ ãýæ áè÷æýý.
Òóõàéí ¿åä Ìàî Çý Äóí Õÿòàäûí ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿äýä õàíäàí Çºâëºëòèéí ¯íäñýí õóóëèéã õ¿í á¿ð
íýã á¿ð÷ëýí óíøèæ ñóäëàõûã äààëãàñàí áàéíà. Èéìäýý ÷ ÁÍÕÀÓ-ûí
1954 îíû àíõíû ¯íäñýí õóóëü Çºâëºëòèéí 1936 îíû ¯íäñýí õóóëüòàé
õàðüöóóëàõàä á¿òöèéí õóâüä áîëîí ¯íäñýí õóóëüä òóñãàñàí òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîî á¿ãä àäèëõàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö 1950-èàä
îíä á¿õýëäýý ºðíºñºí áîëîâ÷ áîãèíî õóãàöààíä çàãâàðëàæ ÷àäñàí.
Òóõàéëáàë, õóóëü ç¿éí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû àæèëä ãîö íºëººëñºí
áàéíà. Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, õè÷ýýëèéí àãóóëãà, àøèãëàõ
ñóðàõ áè÷èã òºäèéã¿é ñóðãàëò ÿâóóëàõ õè÷ýýëèéí áàéð, òàíõèì
õ¿ðòýë çºâëºëòèéí æèøãèéã äàãàæ áàéñàí. Çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí
Õÿòàäûí Àðäûí èõ ñóðãóóëüä õóóëü ç¿éí ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ àíãè
íýýæ àæèëëóóëæ áàéæýý. Çºâõºí 1952-1956 îíû õîîðîíä ãýõýä õóóëü
ç¿éí 115 ñóðàõ áè÷ãèéã îðîñ õýëíýýñ õÿòàä õýëð¿¿ îð÷óóëæ ãàðãàæýý.
Ýíäýýñ õàðàõàä õÿòàäûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí Çºâëºëòèéí
íºëººãººð íýëýýä õºãæñºí íü áàòëàãäàíà ãýæ ä¿ãíýñýí áàéäàã.
“Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèçì”, “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò

ýðõ ç¿é” ãýñýí îéëãîëòóóä
Çºâëºëòèéí ýðõ ç¿éí íºëººãººð îëæ àâñàí ñîöèàëèçìûã Õÿòàäóóä
õýðõýí õºãæ¿¿ëñýí íü õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë. 1979 îíîîñ ýõëýí óëñ
òºðèéí áîäëîãîî ººð÷èëæ, àíãèéí òýìöýë õóðöäàõ ¿çýë ñàíàà áîëîí
ýäèéí çàñãèéã òºðèéí á¿ðýí õàðààò áîëãîõîîñ òàòãàëçàæ ÷àäñàí þì.
Ýíý áîë õÿòàäóóä ñîöèàëèçìûí ¿çýë ñóðòëààñ ãýýñýí õýñýã òºäèéã¿é
õÿòàä îðîíä õºãæèë íýýñýí àëõàì ãýæ õýëæ áîëíî. 1978 îíîîñ Äýí
Ñÿî Ïèíèé ïðàãìàòèê áîäëîãî äýëãýð÷, ýíý íü “ìóóð õàð áàéõ öàãààí
áàéõ íü õàìààã¿é õóëãàíà áàðüäàã áàéõ ¸ñòîé” çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð
òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ òàòãàëçàæ çàõ çýýëèéã ñîíãîñîí.
Ãýõäýý ýíý áîë õÿòàä ñîöèàëèçìààñ àíãèæèðñàí õýðýã áóñ õàðèí
ñîöèàëèçì äýýð çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîã íýìæ, ¿¿íèéãýý “Õÿòàäûí
îíöëîãòîé ñîöèàëèçì” ãýæ òîìú¸îëäîã.
Äýí Ñÿî Ïèíèé “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèçì” áàéãóóëàõ îíîëûí
÷óõàë õýñýã íü “íýã óëñ, õî¸ð ñèñòåì” þì. Äýí Ñÿî Ïèí õýëýõäýý ”Ìàíàé
ñîöèàëèñò òîãòîëöîî áîë õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò òîãòîëöîî,
ýíýõ¿¿ îíöëîãèéí íýãýí ÷óõàë àãóóëãà íü Ãîíêîíã, Ìàêàî, Òàéâàíèé
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ “íýã óëñ, õî¸ð ñèñòåì” þì. Ýíý áîë øèíý ç¿éë.
¯¿íèéã Àìåðèê ãàðãàæ èðýýã¿é, ßïîí ãàðãàæ èðýýã¿é, Åâðîï ìºí
ãàðãàæ èðýýã¿é, ò¿¿í÷ëýí Çºâëºëò Óëñ ãàðãàæ èðýýã¿é, õàðèí Õÿòàä
Óëñ ãàðãàæ òàâüñíààðàà ýíý áîë Õÿòàäûí îíöëîã” õýìýýñýí áàéäàã.
Íýãýí ñîöèàëèñò óëñàä ñîöèàëèñò áîëîí êàïèòèàëèñò ãýñýí õî¸ð ººð
íèéãìèéí òîãòîëöîî îðøèæ, õàðèëöàí àøèãòàé, õàìòðàí õºãæèõ
áîëñîí. “Íýã óëñ, õî¸ð ñèñòåì” äýõ ýðõ ç¿éí õºãæèë, ººð÷ëºëò¿¿ä
ìºí îíöëîã áîëíî. Ýíäýýñ ìºí îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí îíöëîã
ÿðèãäàíà.

Дэн Сяо Пиний түүвэр зохиол 3 дугаар боть, 218.
Õÿòàä ÄÕÁ-ä ýëññýí ÿâäëûí õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë
Àðâàí çóðãààí æèëèéí òóðø óéãàã¿é õýëýëöýý ÿâóóëñíû ýöýñò 2001
îíû 12 äóãààð ñàðûí 11-íä Õÿòàä ÄÕÁ-ä ýëñýí îðñîí. Ýíý ÿâäàë áîë
õÿòàäûí ýðõ ç¿éí áàðóóíøèõ ¿éë ÿâöûí îëîëòòîé òàëûã òîä òîìðóóí
õàðóóëñàí þì. Õÿòàä Óëñ Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàä ýëñýí
îðñíîîð òóñ óëñûí õóäàëäààíû áîäëîãî ëèáåðàëü÷ëàãäàí, áóñàä óëñ
ã¿ðýíòýé õàðèëöàõ òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí õóóëü òîãòîîìæòîé
áîëîõ õºãæëèéí ¿å ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. Îëîí òàëò õóäàëäààíû
òîãòîëöîîíä Õÿòàäûí ýëññýí áàðèìò áè÷èã íü 900 îð÷èì õóóäàñ
áºãººä õàìãèéí ÷óõàë õýñýã íü Ýëñýõ òóõàé ïðîòîêîë áà Õÿòàä ÄÕÁ-
ä ýëññýí òóõàé àæëûí õýñãèéí òàéëàí þì. Íàðèéí òºâºãòýé øèíæ,
òóñãàé àìëàëòûí õ¿ðýý, ýëñýõ ¿åä çºâøººðñºí ãàæèëòûí òîî çýðãýýð
ÄÕÁ-ûí ò¿¿õýíä óðüä ºìíº ãàð÷ áàéãààã¿é ýëñýëò áîëñîí. ÁÍÕÀÓ-ûí
ýäèéí çàñàã, õóäàëäààíû òîãòîëöîîã ÄÕÁ-ûí ãèø¿¿í óëñ îðíóóäûí
òîãòîëöîîòîé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä óã áàðèìò áè÷èãò øèéäâýðëýõ
¸ñòîé àñàð îëîí àñóóäëûã òóñãàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí. Íºãºº òàëààð
òóñ áàéãóóëëàãàä ýëñýõäýý ººðñäºäºº õàðèëöàí àøèãòàé íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð íÿãò íÿìáàé àæèëëàñàí íü ìýäýýæ.
Õî¸ð. ÁÍÕÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí îíöëîã
Õÿòàä Óëñ 1954 îíä àíõíû ¯íäñýí õóóëèà áàòàëñíààñ õîéø 1975,
1978, 1982 îíóóäàä ¯íäñýí õóóëü áàòëàí ãàðãàñàí áºãººä ºíººãèéí
¯íäñýí õóóëü áóþó 1982 îíû ¯íäñýí õóóëüä 1988, 1993, 1999, 2004
îíóóäàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Òýäãýýð íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã
ñóäëàõàä äàðààõ àãóóëãàòàé áàéíà. ¯¿íä:
• Ñîöèàëèñò àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëæ, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éã áèé áîëãîõ;
• Êîììóíèñò íàìûí óäèðäëàãà äîð îëîí íàìûí õàìòûí àæèëëàãàà áà
óëñ òºðèéí çºâøèëöºõ òîãòîëöîîíû îðøèí òîãòíîë áà õºãæèë;
• Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò õºãæèë, ò¿¿í äýõ õ¿íèé ýðõ;
• Àæ àõóé ýðõëýëòèéí àðä÷èëñàí, ÷ºëººò, øóäàðãà ºðñºëäººíò
òîãòîëöîî;
• Ýðõ ç¿éã äýýäýëñýí, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éò òºðèéã á¿òýýí áàéãóóëàõûã
çîðèëãî áîëãîñîí;
• Íèéòèéí ºì÷ áà õóâèéí ºì÷èò ýäèéí çàñãèéí õàìòûí õºãæèë;
• Õóâèéí àæ àõóé, õóâèéí àæ àõóé ýðõëýëòèéã äýìæèõ,
õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ, õÿíàõ;
• Ãàçàð, õóâèéí ºì÷èéã òºð èðãýäýýñ àâ÷ àøèãëàõ, ýñâýë õóðààí
àâàõäàà íºõºí òºëáºð òºëºõ ãýõ ìýò.
Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëäýý òîõèðóóëñàí íýìýëò,
ººð÷ëºëò¿¿ä ãîë áàéð ñóóðüòàé áàéíà. Æèøýýëáýë, 1999 îíä õèéñýí
íýìýëò, ººð÷ëºëòººð Îðøèë õýñãèéí “Ìàíàé óëñ ºíººãèéí áàéäëààð
ñîöèàëèçìûí ýõíèé øàòàíä áàéãàà áîëíî.” ãýñýí çààëòûã “Ìàíàé
óëñ óðò óäààí õóãàöààíû òóðø ñîöèàëèçìûí ýõíèé øàòàíä áàéõ
áîëíî.” ãýæ ººð÷ëºí íàéðóóëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí àãóóëãà, ìºí
÷àíàðûí õóâüä ººð÷èëñºí, íýìýëò îðóóëñàí, õýëáýðèéí õóâüä àãóóëãà
îéðîëöîî áîëîâ÷ íýð òîìú¸îíû õóâüä ººð÷ëºí íàéðóóëñàí, èðãýäýä
ýðõ îëãîæ, òºðä ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîîãäóóëñàí, ýðõ îëãîõûí ñàöóó
¿¿ðýã áîëãîñîí çààëòóóä, óðàìøóóëàí äýìæñýí, óõóóëàí òóíõàãëàñàí
øèíæ á¿õèé çààëòóóä þì.
1999 îíä ¯íäñýí õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëä íýìýëòýýð îðóóëñàí
“ÁÍÕÀÓ õóóëèéã äýýäëýí óëñàà çàñàãëàæ, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éò
òºðèéã á¿òýýí áàéãóóëíà” ãýñýí çààëò ýðõ ç¿éí îð÷èí ¿åèéí õºãæèëä
äýâøèë äàãóóëñàí áàéíà.
Ãóðàâ. Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí îíöëîã øèíæ
Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éä óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí çàëãàìæ

øèíæ, òîãòâîðòîé øèíæèä ñóóðèëñàí óÿí õàòàí øèíæ, íýãäìýë
øèíæèä ñóóðèëñàí îëîí óðãàëü÷ øèíæ, øèéòãýõ çàð÷èìä ñóóðèëñàí
óðàìøóóëëûí øèíæ ãýñýí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä èëýðäýã.
1. Óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí çàëãàìæ øèíæ:

• Õÿòàäûí óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñî¸ë äàõü ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì
õýìæýýíèé íºëºº;
• Õÿòàäûí óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñî¸ë äàõü õàòóó øèéòãýëèéí
çàð÷èì;
• Õÿòàäûí óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñî¸ë äàõü ¿¿ðýã áîëãîõûã
ãîëëîñîí õýì õýìæýý;
• Ýðõ ç¿éí ýöñèéí çîðèëãî íü áàðóóíûõòàé àäèë ýðõ ÷ºëºº,
øóäàðãà ¸ñ áóñ óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýí äýõ äýã æóðàì
áà çºâøèëöºí çîõèöîõ ÷èã õàíäëàãà. Ýâëýðýë áîë õÿòàäûí ýðõ
ç¿é, ø¿¿õèéí ïðàêòèêò íºëºº á¿õèé áàéð ñóóðü ýçýëñýí õýâýýð
áàéãàà þì.
2. Òîãòâîðòîé øèíæèä ñóóðèëñàí óÿí õàòàí øèíæ

Ýíä Äýí Ñÿî Ïèíèé “Ñýòãýëãýýã ÷ºëººòýé áîëãîæ, áîäèò ¿íýíèéã
áàðèìòëàõ” ¿çýë ñàíààíû óðñãàëûã ¿íäýñ áîëãîäîã. Ýäèéí çàñãèéí
õóðäàöòàé ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí
øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö äóíä õóó÷èí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åèéí
õóóëü òîãòîîìæèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, øèíý õóóëèóäûã áàòàëæ
ãàðãàñàí. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ýìõ æóðìûã õàíãàõ, ìàêðî
çîõèöóóëàëòûã ÷àíãàòãàõ, íèéãìèéã áàòàëãààæóóëàõ òîãòîëöîîã
ñàéæðóóëàõ, ãàäààäàä íýýëòòýé áàéõ áîäëîãî çýðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
òàë äýýð çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí
ÒÕÅÕ, ÄÕÁ-ûí ä¿ðýì, æóðàìòàé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä òàñðàëòã¿é, óÿí
õàòàí áàéäëààð õóóëü æóðìàà ººð÷èëñºí.
3. Íýãäìýë øèíæèä ñóóðèëñàí îëîí óðãàëü÷ øèíæ

Õóóëü ç¿éí òîãòîëöîîíû íýãäìýë øèíæèéã ¯íäñýí õóóëèéí 5
äóãààð ç¿éëä ”Àëèâàà õóóëü, çàõèðãààíû àêò, îðîí íóòãèéí øèíæòýé
òîãòîîë, ä¿ðýì á¿õýí ¯íäñýí õóóëüä õàðøëàõ ¸ñã¿é”, ”Õóóëü áàòëàõ
òóõàé õóóëü”-ä õóóëèéí íýãäìýë øèíæèéã õàíãàõ òàëààð òóñãàñàí
áàéäàã. Õàðèí õóóëèéã òàéëáàðëàõ òàë äýýð “Õóóëü áàòëàõ òóõàé
õóóëü”-ä çààñíààð ÁÕÀÒÈÕ-ûí Áàéíãûí õîðîî õóóëü òàéëáàðëàõ
ýðõ ýäýëäýã áîëîâ÷ ¿¿íòýé çýðýãöýí Äýýä ø¿¿õýýñ òîäîðõîé õýðã¿¿äýä
òàéëáàð õèéæ, øàò øàòíû ø¿¿õ¿¿äýä õýâø¿¿ëýí õýðýãë¿¿ëæ
áàéíà. Èéìä Õÿòàä õýäèéãýýð õýâø¿¿ëýí õýðýãëýõ ýðõ ç¿éòýé îðîíä
òîîöîãääîãã¿é ÷ àìüäðàë äýýð ø¿¿õèéí ïðàêòèêààð õýì õýìæýý
òîãòîîõ íü ýëáýã áîëñîí.
4. Øèéòãýõ çàð÷èìä ñóðèëñàí óðàìøóóëëûí øèíæ

Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿é äýõ óðàìøóóëëûí øèíæ íýí
îíöëîã. Ýíý íü ìºí õÿòàäûí ýðõ ç¿éí ÷óõàë óëàìæëàëûí íýã þì.
Õÿòàäûí áè÷ãèéí àíõíû õóóëüä, äàéíä îðîõûí ºìíºõ öýðã¿¿äýä
õàíäñàí òóøààëä øàãíàæ óðàìøóóëàõ òàëààð ñàíóóëñàí áàéäàã áîë
×èíãèéí õóóëüä “¿õýð, õîíèéí òàòâàð”, “ìîä öýöýðëýãèéí òàòâàð”,
”ºðãºë áàðüöûí òàòâàð” çýðãèéã òàòàí àâ÷ øèëäýã ñàéíûã øàãíàæ
óðàìøóóëàõ òàëààð äóðäñàí áàéäàã.
¯íäñýí õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 3-ò õºäºëìºðººðºº ¿ëãýð æèøýý
¿ç¿¿ëýõ áîëîí òýðã¿¿íèé àæèë÷íûã øàãíàæ óðàìøóóëàõ òàëààð
çààñàí áîë òóñ õóóëèéí 47 äóãààð ç¿éëä “Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãè, óðàí çîõèîë, óðëàãèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðò àæèëëàæ, àðä
ò¿ìýíä àøèãòàé ¿ð ä¿í áèé áîëãîñîí àæëûã óðàìøóóëæ, äýìæëýã
¿ç¿¿ëíý” ãýæ çààæýý. Øèéòãýë îíîãäóóëàõ çàð÷èì áà óðàìøóóëëûí
òîãòîëöîîã ýðõ ç¿éä çýðýãö¿¿ëýí õýðýãëýõ íü ò¿ãýýìýë. Òóõàéëáàë,
ÁÍÕÀÓ-ä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì çºð÷ñºí ýòãýýäýä ìºíãºí
òîðãóóëü íîãäóóëàõààñ ãàäíà òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýõ ñèñòåì
¿éë÷èëäýã. “Æîëîî÷èéí çºð÷ëèéã òîîöîõ øèéòãýëèéí îíîîíû àðãà
õýìæýý”–íä øèéòãýëèéí îíîîíû óòãà àãóóëãà, øèéòãýëèéí îíîîã
õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ, äàõèí øàëãàëòàä õàìðàãäàõ æóðàì, ò¿¿í÷ëýí
çºð÷èë ãàðãààã¿é áóþó îíîîãîîð øèéòãýãäýýã¿é æîëîî÷èéã õýðõýí
óðàìøóóëàõ òàëààð òîäîðõîé çààæ ºã÷ýý.
”Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíûã øàãíàæ óðàìøóóëàõ òóõàé õóóëü”,
“Øèíæëýõ óõààíû íýýëòèéã øàãíàæ óðàìøóóëàõ òóõàé õóóëü”
“Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí äýâøëèéã øàãíàæ óðàìøóóëàõ
òóõàé õóóëü”, “Äýýä ÷àíàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí òóõàé õóóëü”
çýðýã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð óðàìøóóëëûã ýðõ ç¿éä òîõèðóóëàí
õýðýãëýñýí íü òîäîðõîé õàðàãääàã.
Äºðºâ. “Íýã óëñ- õî¸ð ñèñòåì” äýõ îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí
õºãæëèéí îíöëîã
1997 îíîîñ õîéø Õÿòàäàä ýðõ ç¿éí õî¸ð ººð òîãòîëöîî îðøèí
áàéãàà íü õÿòàäûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí øèíý îíöëîã þì. Õÿòàä Èõ
Áðèòàíè, Õÿòàä Ïîðòóãàëèéí õîîðîíäûí òîõèðîëöîî ¸ñîîð Õÿòàäûí
Çàñãèéí ãàçàð 1997 îíä Ãîíêîíã, 1999 îíä Ìàêàîã ýðã¿¿ëýí àâ÷, òóñãàé
çàõèðãààíû á¿ñèéã áàéãóóëñàí. Èíãýõäýý “Íýã óëñ õî¸ð ñèñòåì”-èéí
äàãóó ýõ ãàçðûí ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéã õýâýýð õàäãàëàõûí
çýðýãöýý òóñãàé çàõèðãààíû á¿ñèéí ººðèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã
õàëàëã¿é õàìòäàà îðøèí òîãòíîõ áîëñíîîð “Íýã óëñ õî¸ð ñèñòåì” äýõ
Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õºãæèë, ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë áèé
áîëñîí. Õîíêîíãèéí ýðõ ç¿é Àíãëè, Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí á¿ëä, õàðèí
Ìàêàîãèéí ýðõ ç¿é íü ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëä õàìðàãääàã.
“Íýã óëñ õî¸ð ñèñòåì” òîãòîëöîî Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä
äàðààõ òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéã îðóóëñàí. ¯¿íä:
1. Ýðõ ç¿éí íýã òîãòîëöîî îðøèæ áàéñíûã ººð÷èëæ, íýã óëñûí
äîòîð ººð ººð ýðõ ç¿éí á¿ë îðøèí áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí. ªºðººð
õýëáýë, Õîíêîíã, Ìàêàîãèéí õóó÷èí õóóëü òîãòîîìæèéã õýâýýð
¿ëäýýñýí òºäèéã¿é òýäãýýð íü ººðñäèéí ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëü áàòëàõ ýðõòýé. Èíãýñíýýð òóñ á¿ð ººðèéí
áèå äààñàí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé, áàòëàí ãàðãàñàí õóóëèóä ñóóðü
õóóëü áîëîâ÷ õÿòàäûí ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéí á¿ðäýë õýñýã áàñ áîëäîã;
2. Òýðáóì ãàðóé õ¿í àìòàé ýõ ãàçðûí õÿòàäàä ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí
ñèñòåì õàäãàëàãäàæ áàéãàà áîë òóñãàé çàõèðãààíû á¿ñýä òýäãýýðèéí
õóó÷èí ýðõ ç¿é ¿éë÷èëñýýð áàéãàà;
3. Òóñãàé á¿ñèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî õÿòàäûí ¿íäñýí ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíû íºëºº áà õÿçãààðëàëòàä áàñ áàéíà ãýæ ¿çäýã. ¯íäñýí
õóóëèéí çààëòûã óäèðäëàãà áîëãîí ÁÕÀÒÈÕ-ààñ áàòàëñàí òóñãàé
çàõèðãààíû ¯íäñýí õóóëü-òàé òóñãàé á¿ñýýñ áàòàëñàí àëèâàà õóóëü
òîãòîîìæ çºð÷èëäºõ ¸ñã¿é. Ä¿ãíýæ õýëýõýä “íýã óëñ õî¸ð ñèñòåì”-òýé
Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ýõ ãàçðûí õÿòàäûí ñîöèàëèñò ýðõ ç¿é
ãîëëîñîí ººð ýðõ ç¿éí á¿ë¿¿ä õîëèëäîæ çýðýãöýí îðøñîí “Õÿòàäûí

“Гонконгийн тусгай захиргааны бүсийн Үндсэн хууль” 1990 онд батлагдаж, 1997 оны 7
дугаар сарын 1-ний өдөх хүчин төгөлдөр болсон. “Макаогийн тусгай захиргааны бүсийн
Үндсэн хууль” 1993 онд батлагдаж, 1999 оны 12 дугаар сарын 20-ны өдрөөс үйлчилж эхэлсэн.
îíöëîãòîé ýðõ ç¿é” ¿¿ññýí þì.
Äýýðõ áàéäëûí íºëººãººð äàðààõ îíöëîã ººð÷ëºëò á¿ðýëäñýíèéã
ñóäëàõàä íýí ñîíèðõîëòîé. Ýäãýýðèéã òîéìëîõîä:
• “Íýã óëñ- õî¸ð ñèñòåì” äýõ õóóëü òîãòîîõ îíöëîã;
• “Íýã óëñ- õî¸ð ñèñòåì” äýõ ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí îíöëîã;
• “Íýã óëñ- õî¸ð ñèñòåì” äýõ õóóëü òàéëáàðëàõ îíöëîã;
• Íýã óëñ- õî¸ð ñèñòåì äýõ õóóëèéí õýðýãëýýíèé îíöëîã.
Òàâ. Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà
Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òàëààð ñóäëàõàä íýãä¿ãýýðò, “Õóóëü ç¿éò

òîãòîëöîî”-îîñ “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ðóó øèëæñýí áàéäàë, õî¸ðäóãààðò,
ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëä ñóóðèëñàí áîëîâ÷ “õîëèìîã ñèñòåì” ð¿¿
õóðäàöòàé ººð÷ëºãäºæ áóé ¿éë ÿâö ãýñýí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà
àæèãëàãäàæ áàéãàà þì.
Õÿòàä Óëñ ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëä áàãòäàã ãýæ àëáàí ¸ñîîð
òýìäýãëýãäñýí ÷ îð÷èí ¿åä õîëèìîã ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé ãýæ ¿çýõ
ñóäëàà÷èä íýëýýä áàéíà. Õÿòàäûí òóõàéä ßïîí, Ãåðìàíû ýðõ ç¿éãýýñ
ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí á¿ëèéí ¿íäñýí îíöëîãèéã àâñàí áîëîâ÷ ººð÷ëºëò,
øèíý÷ëýë, íýýëòòýé áîäëîãûí 30 ãàðóé æèëä Àíãëè, Ñàêñîíû ýðõ
ç¿éí á¿ëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã ñàíààòàé áîëîí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð
õ¿ëýýæ àâñàí. ßëàíãóÿà õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä, òóõàéëáàë,
Õÿòàäûí “Ãýðýýíèé òóõàé õóóëü” íü ýõ ãàçðûí áîëîí Àíãëî, Ñàêñîíû
ýðõ ç¿éí á¿ëèéí íèéòëýã îéëãîëò, çàð÷ìóóäûí íèéëýìæ þì. Õÿòàäûí
êîìïàíèéí ýðõ ç¿é, ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿é íü ¿íäñýí òîäîðõîéëîëòîîñ
àâàõóóëààä ãîë óäèðäëàãà, õÿíàëòûí çàð÷èì íü á¿ãä Àíãëè,
Àìåðèê áîëîí Õîíêîíãèéí õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Æèøýýëýõýä, ø¿¿õýä õýâø¿¿ëýí õýðýãëýõ õýì
õýìæýýã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é ÷ “Õýðãèéí óäèðäàìæ”,
“Ò¿ãýýìýë õýðã¿¿äèéí ýìõòãýë” çýðãèéã íèéòë¿¿ëýí ãàðãàæ áàéãàà
íü äîîä øàòíû ø¿¿õ¿¿äèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä õýðýãëýýã áèé
áîëãîæ ºã÷ áàéãàà áà òýäãýýð òàéëáàð ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ÷óõàë ýõ
ñóðâàëæèéí íýã áîëæ áàéãàà. Ýíý íü Õÿòàäàä õîëèìîã ýðõ ç¿é áèé
áîëñíû èëðýë áîëíî.
1979 îíä Äýí Ñÿî Ïèí “Õóóëü ¸ñíû” ãýñýí øèíý íýð òîìú¸îã
õýðýãëýæ, “àðä ò¿ìíèé àðä÷èëëûã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä õóóëü
¸ñûã ÷àíãàòãàõ ¸ñòîé” ãýæ õýëæýý. Ýíý ¿çýë ñàíàà íü “õýí íýãýí
óäèðäàã÷èéí ¿ã” ñîëèãäìîãö ñîëèãäîæ áàéñàí ºìíºõ ¿åèéí òîãòîëöîîã
ººð÷ëºõ øèíý÷ëýë áîëæ ÷àäñàí áà ýíý íü îäîîãèéí õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
÷èã õàíäëàãà áîëæ ºãñºí ãýæ ¿çäýã. Èéíõ¿¿ õÿòàäûí ýðõ ç¿é 1990
îíû 2 äóãààð õàãàñààñ ýõëýí íýð òîìú¸î, àãóóëãûí õóâüä øèíý÷ëýãäýõ
áîëæ, 1996 îíä Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà Õÿòàäûí Íèéãìèéí
øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ýðõ ç¿é ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä ÁÍÕÀÓ-ûí Óëñ òºðèéí òºâ çºâëºëèéí
äàðãàä õàíäàæ ºðãºí áàðüñàí èëòãýëäýý “õóóëèéí äàãóó òºðºº
çàñàãëàæ, ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éò òºðèéã á¿òýýí áàéãóóëàõ” óõàãäàõóóíûã
ñàíàë áîëãîæ, òóñ õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ëè Á¿
Þí Õÿòàäàä õàìãèéí íºëºº á¿õèé ñýòã¿¿ë áîëîõ “Õÿòàäûí ýðõ ç¿é
ñóäëàë” ñýòã¿¿ëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëæýý. ¯¿íèé
ä¿íä 1999 îíû ÁÕÀÒÈÕ-ààð “õóóëü äýäëýõ ¸ñ” ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë
“ÁÍÕÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü”-ä íýìýëòýýð îðñíîîð “ýðõ ç¿éò òºð”,
“õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”–ûã àëáàí ¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí.
Õÿòàäûí íýðò õóóëü÷, ýðäýìòýí Ñÿ Þí (îäîîãèéí ÁÍÕÀÓ-ûí
Óëñûí íóóöûí çºâëºëèéí äàðãà) Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðààñ õóóëü
äýýäëýõ ¸ñûã á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæóóäûã îíöãîéëîí
íýðëýñýí áàéäàã.
Çóðãàà. “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî”- íû îíöëîãèéã

Õÿòàäóóä ººðñäºº òàéëáàðëàñàí áàéäàë
Õÿòàäûí õóóëü òîãòîîõ äýýä áàéãóóëëàãà áîëîõ ÁÕÀÒÈÕ-ûí

Áàéíãûí õîðîîíû äàðãà ¯ Áàí Ã¿º 2010 îíû 3 äóãààð ñàðûí 10-íû
ºäºð ÁÕÀÒÈÕ-ûí æèë òóòìûí ýýëæèò ÷óóëãàíä õýëýõäýý, Õÿòàäûí
îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî (Socialist legal system with
Chinese characteristics)-òîé áîëîõ çîðèëòûã 2010 îíä áèåë¿¿ëëýý ãýæ
çàðëàñàí. ¯ Áàí Ã¿º ÷óóëãàíä õàíäàí áàéíãûí õîðîîíû àæëûí òàéëàíä
2010 îíû ýöýñò Õÿòàä Óëñ 236 õóóëü, 690 õýì õýìæýýíèé àêò, îðîí
íóòãèéí ÷àíàðòàé 8600 ãàðóé òîãòîîë, ä¿ðýì áàòëàí õýðýãæ¿¿ëñýí
òóõàé äóðäñàí.
Ýíý ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí Õÿòàäûí ýðäýìòýí,

ñóäëàà÷èä ýðäýì øèíæèëãýý, õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò
ºãñºí áàéíà. Ñóäëàà÷ Þ ×óàí Ðóí: “ÁÍÕÀÓ áàéãóóëàãäñàíû 60 æèë,
ò¿¿íèé äîòîð ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéí 30 ãàðóé æèëèéí ýðõ ç¿éí
õºãæèë äýëõèé íèéòèéí àíõààðëûã òàòñàí àìæèëòàä õ¿ðëýý. Ýäèéí
çàñàã, óëñ òºð, íèéãýì, ñî¸ëûí áîëîí ýêîëîãèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí
á¿òýýí áàéãóóëàëò çýðýã ñàëáàð á¿ð õóóëèéí äàãóó õºãæèæ èðëýý.
Õàðèí äýëõèé íèéòýä “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿é”–í
îíöëîãèéã õýðõýí òàéëáàðëàõ âý ãýäýã àñóóäàë òóëãàðààä áàéíà”
ãýæýý. ¯¿íèéã òýðýýð äàðààõ áàéäëààð òàéëáàðëàñíûã òîäðóóëáàë:
Íýãä¿ãýýðò, Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû
á¿ðäýë íü Ìàðêñèçì õÿòàäàæñàíû íýí øèíý îëîëò þì;

http://www.gov.cn/2011lh/content_1822050.htm –аас
Õî¸ðäóãààðò, Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî
áèé áîëñîí íü òóñ óëñûí óäèðäàã÷ íàì õóóëèéí äàãóó óëñ îðíîî
óäèðäàõ øèíý ¿å ð¿¿ òóóøòàé îðñíû èëýðõèéëýë þì;
Ãóðàâäóãààðò, Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî
íü òóñ óëñûí óÿí õàòàí ÷àíàð áà ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã õàíãàõàä ¿ð
íºëººòýé þì;
Äºðºâä¿ãýýðò, Õÿòàäûí øèíý÷ëýëèéí íýýëòòýé áîäëîãûã ýð¿¿ë,
çîõèñòîéãîîð õºãæ¿¿ëýõýä ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû äýìæëýã,
¿íäýñëýë áàòàëãàà áîëæ ºãíº. Òýäãýýð íü õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàæ,
õàðèëöàí áèå áèåíýý äýìæñýí, õàìòûí õºãæëèéí ò¿ëõýö áîëîõ þì.
Ò¿¿í÷ëýí òýðýýð “Õÿòàäûí îíöëîãòîé áàéõààñ ãàäíà äýëõèé

íèéòèéí äàÿàðøëûã ìºí àãóóëàõ ¸ñòîé. Ýíä õ¿í òºðºëõòíèé ¿íýò
ç¿éë, ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñî¸ë èðãýíøèë çýðýã á¿ãä áàãòàíà.
Ýäãýýðèéã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ÿâàà, èíãýñíýýðýý áàñ îëîí óëñàä
õ¿ëýýí çºâøººðºãäºæ, óÿí õàòàí ÷àíàð, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí íýã õýñýã
íü Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî áîëæ ÷àäíà.” ãýæ
óðèàëæýý. Ìºí ñîöèàëèçìûã ôåîäàëèçìààñ, ýõíèé àíõäàã÷ ¿å øàòûã
ºíãºðñºí õîöðîãäìîë ¿å øàòíààñ ÿëãàæ îéëãîæ ÷àäâàë Õÿòàäûí
îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã îéëãîíî ãýæ îíöîëñîí.
ÁÕÀÒÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí Áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿í, Õÿòàäûí
Àðäûí èõ ñóðãóóëèéí äýä çàõèðàë, Õÿòàäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí íýðò
ýðäýìòýí, äîêòîð Âàí Ëè Ìèí õýëýõäýý: “Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî” íü õýä õýäýí îíöëîãòîé òàëààð äóðäàõäàà “çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, øèíý÷ëýëèéí íýýëòòýé áîäëîãûí
õýðýãöýý, øààðäëàãàä òóëãóóðëàñàí, ãàäíûí îðíîîñ õóóëáàðëààã¿é,
ººðñäèéí õºðñºíä áîëîâñðóóëæ õºãæ¿¿ëñýí òîãòîëöîî” õýìýýæýý.
Ìºí ò¿¿í÷ëýí “Õóóëü áàòëàí ãàðñíû äàðóéä õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ ýñâýë õ¿÷èíã¿é áîëãîõîîñ òàòãàëçàæ, õóóëüä òàéëáàð õèéõ
çàìààð îðõèãäñîí ç¿éëýý íºõºæ áîëíî. ªìíº õóãàöààíä õóóëü áàòëàõûã
÷óõàë÷èëæ èðñýí áîë îäîî õóóëü òàéëáàðëàõàä àíõààðàõ õýðýãòýé”
õýìýýí õýëñýí áàéäàã.
Õÿòàäûí òºðèéí ìýäýýëëèéí Ñèíõóà àãåíòëàãààñ õýâë¿¿ëñýí

“Îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîã” ñýäýâò çóðàãò
õóóäàñ-íàà Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü
äàðààõ ¿íäñýí îíöëîãòîé ãýæ òîäîòãîæýý. ¯¿íä:
• Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèçìûí ìºí ÷àíàðûí øààðäëàãûã
òóñãàñàí;
• Øèíý÷ëýëèéí íýýëòòýé áîäëîãî áà ñîöèàëèçìûí îð÷èí ¿åæñýí

Ван Ли Мин нь БХАТИХ-д 3 дахь удаагаа төлөөлөгчөөр сонгогдсон. “Эдийн засгийн гэрээний
туха й хууль”, “Гэрээний тухай хууль”, “Өмчийн эрхийн тухай хууль”- зэрэг хуулèéн төсөл
дээр ажилласан байна.

Хятадын Засгийн газрын албан ёсны http://www.gov.cn/2011lh/content_1822050.htm-сайтаас
á¿òýýí áàéãóóëàëòûí öàã ¿åèéí øààðäëàãûã òóñãàñàí;
• Á¿òöèéí õóâüä íýãäìýë àãààä îëîí øàòëàëò, øèíæëýõ óõààí÷
øààðäëàãûã òóñãàñàí;
• Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí øèëäýã óëàìæëàë áà õ¿í òºðºëõòíèé
ýðõ ç¿éí îëîëòûã çàëãàìæèëñàí ñî¸ëûí øààðäëàãûã òóñãàñàí;
• Óÿí õàòàí, íýýëòòýé áàéõ, öàã õóãàöààíû õºãæëèéí øààðäëàãûã
òóñãàñàí.
Çóðàãò õóóäàñ: Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí

òîãòîëöîîíû ¿íäñýí îíöëîã ÁÍÕÀÓ-ûí òºðèéí ìýäýýëèéí
“Ñèíõóà” àãåíòëàã
Ä¿ãíýëò
“Õÿòàäûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí îíöëîã”, “Îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí

òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ”, “Õÿòàäûí ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí
îíöëîã”, “Íýã óëñ-õî¸ð ñèñòåì” äýõ ýðõ ç¿éí õºãæëèéí îíöëîã,
“Õÿòàäûí îíöëîãòîé ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà”,
“Õÿòàäûí îíöëîãòîé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã Õÿòàäóóä ººðñäºº
òàéëáàðëàñàí áàéäàë” ãýñýí òîìú¸îëëîîð îð÷èí ¿åèéí Õÿòàäûí ýðõ
ç¿éí îíöëîãèéã èëòãýëýý.
Èéíõ¿¿ 60 æèëèéí òóðø Õÿòàä Óëñ òºð çàñãàà áýõæ¿¿ëýõ ÿâäëûã
÷óõàëä ¿çýæ áàéñàí áîë ºäãºº õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, áàòàëãààæóóëàõ
ÿâäëûã àíõààðàëäàà àâ÷, ººð÷ëºëò õèéæ íýýëòòýé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëäýã
áàéñàí áîë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòàä ýðõ ç¿éí
òààòàé îð÷èí áèé áîëãîæ, óëñ îðíû àøèã ñîíèðõîë, íèéãìèéí àøèã
ñîíèðõîë, èðãýä, õóâü õ¿íèé ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ÿâäëûã çýðýã
÷óõàë÷ëàõàä õ¿ðñýí ãýæ òàéëáàðëàãäàõ áîëæýý.
Ýíý á¿õíèéã öîãöëîîí á¿ðä¿¿ëýõäýý óëàìæëàëò ýðõ ç¿éí
ñýòãýëãýýíèé øèëäýã òàëûã ºâë¿¿ëýí õàäãàëæ, ýðõ ç¿éí á¿ë¿¿äèéí
áóþó Àíãëè Ñàêñîíû, Ðîì Ãåðìàíû áîëîí Ìóñàëüìàíû ýðõ ç¿éí
á¿ëèéí äàâóó òàëóóäûã àâ÷ õºãæ¿¿ëýí, Ýõ ãàçðûí õÿòàäûí ñîöèàëèñò
ýðõ ç¿éí îëîëò, Ãîíêîíãèéí Àíãëè, Ñàêñîíû ýðõ ç¿é, Ìàêàîãèéí
Ðîìûí ýðõ ç¿éí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí “Õÿòàä õºãæëèéí ýðõ ç¿éí
á¿ë” áèé áîëãîõ õýðýãòýé ãýñýí ñàíààã Íè Æýí Ìàî çýðýã ýðäýìòýí
äýâø¿¿ëñýí íü ñîíèðõîë òàòàõ áîëíî.
ÈÐÃÝÄÝÄ ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÇªÂËªÃªª, ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÒÓÑËÀËÖÀÀ
¯Ç¯¯ËÆ ÁÓÉ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÐ×ÍÛÃ
ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãàà*
ÎÐØÈË
Ò
ºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ áàéãóóëàãäàí 4 äýõ
æèëèéí í¿¿ð ¿çýæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâ íü òîäîðõîé õýìæýýíä òîãòñîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ èðæýý.
Îëîëò, àìæèëòòàé òàë áàéãàà ÷ íºãºº òàëààð àëäàà, äóòàãäàëòàé ç¿éë
÷ áàéíà. 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðýãò ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿ä áàéãàà
÷ àëñëàãäñàí àéìãèéí ñóì, áàãóóä, íèéñëýëèéí ä¿¿ðã¿¿äýä èðãýä
ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàãäàõ áîëîìæ õîìñ áàéäàã. Ãýõäýý ýíý
áàéäëûã ø¿¿ìæëýõýýñ èë¿¿òýéãýýð ºìíºõ áàéäëàà çàñ÷ àëü áîëîõ
ò¿ðãýí øóóðõàé, õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõ òàë äýýð àíõààðàõ íü ç¿éòýé
áºãººä äàí ãàíö Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí äýðãýäýõ ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíä òóëãóóðëàõ áóñ èë¿¿ ºðãºí
õ¿ðýýã õàìàðñàí àæèë ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Èéìä èðãýäýä ñóðãàëò,
ñóðòàë÷èëãàà, ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí õ¿íèé íººöèéí àæëûí
çîõèöóóëàëò, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ
ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõýä ø¿¿õýä òýäíèé ýðõèéã ºìãººëºã÷ººð
õàíãàõ òàë äýýð ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ºìãººëëèéí áàéãóóëëàãûí õàìòûí
îðîëöîî, èðãýä ÿäóó áàéäëààñàà áîëæ ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõîä ò¿¿íýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîî, ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí àæëûí à÷ààëëûã õºíãºâ÷ëºõ ¿¿äíýýñ èõ, äýýä
ñóðãóóëèéí òºãñºõ êóðñûí îþóòíóóäûí óðòûí äàäëàãûí õóãàöààíä
òýäíèéã äàäëàãàæóóëæ àæèëëóóëàõ ãýõ ìýò îëîí áàéãóóëëàãûí
õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä èðãýäèéí õ¿ðòýõ ýðõ ç¿éí õàëàìæ,
¿éë÷èëãýý íü öîãö áàéäëààð øèéäýãäýæ òýäíèé ýðõ çºð÷èãäºõã¿é
áàéõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì.
* Ñóäàëãààã óäèðäñàí ХЗ¯Х-ийн Захиргаа, хүмүүнлэгийн эрх зүйн секторын эрхлэгч Р.Мухийт,
ã¿éöýòãýñýí тус секторын ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ò.Ìýíäæàðãàë
109
ÍÝÃ. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ: ãàäíû óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæ,
æèøãèéã õàðüöóóëàí ñóäàëæ, Ìîíãîëûí îíöëîã, 2004 îíîîñ
õýðýãæèæ áóé òºñëèéí õýðýãæèëò çýðãèéã ñóäëàí îíîâ÷òîé
õóâèëáàð, ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 14 ä¿ãýýðò
“Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, Îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óã ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë
ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðîëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ,
ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã
ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ, ººðèéãºº ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
àâàõ, íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ, øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ, ø¿¿õ
àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ,
óó÷ëàë õ¿ñýõ ýðõòýé. ªºðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõèéã øààðäàõ,
ìýä¿¿ëýã ãàðãóóëàõààð øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, õ¿÷ õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî.
Ãýì áóðóóòàé íü õóóëèéí äàãóó ø¿¿õýýð íîòëîãäîõ õ¿ðòýë õýíèéã ÷
ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàéä òîîöîæ ¿ë áîëíî. Ãýì áóðóóòíû
ÿë çýìëýëèéã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, òºðºë ñàäàíä íü õàëäààí
õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî” ãýæ çààæýý. Ýíý íü èðãýí á¿ð çºð÷èãäñºí ýðõýý
ñýðãýýëãýõ òàëààð õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí çîõèöóóëàëò þì.
1.1.Íýð òîìü¸îíû òóõàé:
Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü, ªìãººëëèéí òóõàé õóóëü,
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 263 äóãààð òîãòîîë, ò¿¿íèé
õàâñðàëò áîëîõ “Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” çýðýã õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷èãò òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýí ãýäýã îéëãîëòûã òàéëáàðëàñàí ÷ ÿâ öàâ òîäîðõîéëñîí
ç¿éë áàéõã¿é áàéíà. Äýýð äóðäñàí ¿íäýñíèé õºòºëáºðò çààõäàà
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ãýäýãò “ÿäóó îðëîãî áàãàòàé èðãýíèéã
îéëãîí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éä òîîöîõ øàëãóóðûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ”
çîðèëò äýâø¿¿ëñýí. ¯¿íýýñ ºìíº Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí
2003 îíû 69 ä¿ãýýð òóøààëûí õàâñðàëò “ªºðèéãºº áîëîí ãýð á¿ëýý
òýæýýõ ñàðûí îðëîãî íü õ¿í àìûí àìæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí
õýìæýýíä õ¿ðýõã¿éí óëìààñ áàéíãûí õÿçãààðëàãäìàë õýðýãëýýòýé
àìüäàðäàã” èðãýíèéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ãýæ òîîöíî ãýæýý.
Öààøèëáàë, òóõàéí èðãýíèéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõûã îðøèí
ñóóãàà íóòàã äýâñãýðèéí áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà òîäîðõîéëíî ãýæ
çààñàí.

Монгол Улсын Үндсэн хууль, “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 1992 оны 1 дүгээрт нийтлэгдсэн.

Шүүхийн тухай хууль. “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2002 оны 08 дугаар сар № 29-32 дахь
дугаарт нийтлэгдсэн.

Өмгөөллийн тухай хууль. “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2002 оны 06 дугаар сарын № 21-
24 дэх дугаарт нийтлэгдсэн.

2009 онд ХЗДХЯ-аас захиалан хийгсэн “Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд зориулсан эрх зүйн
туслалцаа, сургалт, сурталчилгааны боломжийг судлах” төслийн үр дүнгийн тайлан 3 дахь
тал.
2011] Ñóäàëãààíû òàéëàí 111
Ýäãýýð áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîéëñíîîñ õàðàõàä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýí ãýæ íýðëýõ íü óòãà àãóóëãûí õóâüä òîõèð÷ áàéãàà ýñýõ, øàëãóóð
íü ÿìàð áàéõ ¸ñòîé çýðãèéã òîäðóóëæ çààæýý. Òºðººñ ¿ç¿¿ëæ áóé
¿éë÷èëãýý ãýäýã óòãààð íü ýðõ ç¿éí õàëàìæ ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàëûã
ãàðãàæ èðñýí íü ç¿éòýé þì. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí íü õîëáîãäîõ
õóóëü, æóðàìä çààñíààð àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí îðëîãîòîé
áºãººä ò¿¿íèéã íü áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà òîäîðõîéëîõ, ýñâýë îðîí
íóòàãò òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí æàãñààëò ãàðãàæ òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýò øàëãóóð áàéäàã. Õàðèí ýíý øàëãóóðóóä íü ó÷èð
äóòàãäàëòàé þì.
Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé òóõàé õóóëèéí 3.1-ä
òîäîðõîé áîëîâñðîë, òóñãàé ìýðãýæèë ¿ë øààðäàãäàõ ýíãèéí àæèë
ã¿éöýòãýñýí àæèëòàíä îëãîâîë çîõèõ õºëñíèé õàìãèéí áàãà õýìæýýã
õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý ãýíý.
Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ òóõàé õóóëèéí
3.1.1. “Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèí” ãýæ õýðýãëýýíèé äîîä
õýìæýýã ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëñíèéã,
3.1.2.”Õýðýãëýýíèé äîîä õýìæýý” ãýæ õ¿íèé íýí òýðã¿¿íèé
çàéëøã¿é õýðýãöýýã õàíãàõ õ¿íñíèé áîëîí õ¿íñíèé áóñ õýðýãëýýíèé
ñàãñààð òîäîðõîéëñîí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñëýëòýé òîî, õýìæýýã õýëíý ãýæ òóñ òóñ çààæýý.
Äýýðõ õóóëèéí çààëòààñ õàðàõàä èðãýäèéí îëñîí îðëîãî íü
ìºíãºí ä¿íãýýð èëýðõèéëýõýä íààä çàõûí àõóéí ò¿âøèíã õàíãàæ
õ¿ðýëöýõýýðã¿éí çýðýãöýý àëü íýã ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðààñ õ¿ðòýæ
áàéãàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý õàðèó òºëáºðèéã òºëºõ ÷àäâàðã¿é èðãýäèéã
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. Äýýðõ õóóëü òîãòîîìæóóäààñ
õàðàõàä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ãýæ òîäîðõîéëñîí õóóëü ç¿éí íýð
òîìü¸î áàéõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
1.2.Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà
Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà íü èðãýí
ººðºº õ¿ññýí ¿åä çºâõºí íýã óäàà õ¿ðòäýã ¿éë÷èëãýý òºäèé áèø. Òºðèéí
õàëàìæèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¿ç¿¿ëæ áóé íýã ¸ñíû ýðõ ç¿éí õàëàìæ
¿éë÷èëãýý ãýñýí îéëãîëòîîð, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã
áîäèòîé äýýøë¿¿ëýõ, áàéíãà áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéõ òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýõ íü òºðººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð àøèã,
ºãººæèéã áàòàëãààòàé õàíãàõ íýã ãîë ¿íäýñ þì.

2010 онд “Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд зориулсан эрх зүйн туслалцааны үндэсний
тогтолцоог боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажлын багийн тайланд дүн шинжилгээ хийх
нь сэдэвт судалгааг Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн гүйцэтгэсэн. 7 дахь тал.

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний тухай хууль “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2007
оны 9 дүгээр сар №33-36 дахь дугаарт нийтлэгдсэн.

Хүн амын амьжиргааны доод түвшингийн тухай хууль “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2000
оны 5 дугаар сар №17-20 дугаарт нийтлэгдсэн.

2009 онд ХЗДХЯ-аас захиалгаар хийгдсэн “Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд зориулсан
эрх зүйн туслалцаа, сургалт, сурталчилгааны үндэсний тогтолцоог боловсронгуй болгох
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿ä áàéãóóëàãäñàíààð ÿäóó èðãýäýä
ººðèéíõºº ýðõèéã ø¿¿õèéí ºìíº õàìãààëóóëàõ áîëîìæ òîäîðõîé
õýìæýýíä õàíãàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâ íü Àéìãóóäàä Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí áàéðàíä, íèéñëýëä
ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí áàéðàíä áàéðëàæ èðãýäýä
õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà, ¿éë÷èëãýýã ýðõ ç¿éí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà
õàðèóöñàí àæèëòàí áîëîí ìýðãýæëèéí ºìãººëºã÷ ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Òýäãýýð íü èðãýäýä äàðààõ ÷èãëýëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
1. Ýð¿¿ãèéí õýðýãò õîëáîãäñîí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä õóóëü
ç¿éí òóñëàëöàà ¿íý òºëáºðã¿é ¿ç¿¿ëýõ;
2. Ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû õýðýãò àíõàí øàòíû õóóëü ç¿éí
çºâëºãºº, ìýäýýëýë ºãºõ;
3. Ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà, ¿éë÷èëãýýíèé òºâä õàíäñàí èðãýä èõýâ÷ëýí
íèéãìèéí õàëàìæ, ãàçàð ºì÷ëºëòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð çºâëºãºº àâäàã
áàéíà. Äýýð äóðäñàí ãóðâàí ÷èã ¿¿ðãèéí òóñëàëöààã õýðýãæ¿¿ëýõýä
õàìðàõ õ¿ðýý íü òîäîðõîé áàéõ õýðýãòýé.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ãýäýã îéëãîëò íü Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâèéí ä¿ðýìä çààñíààð ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ãýäýã íü òóõàéí îðîí
íóòãèéíõàà õ¿ðýýíä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà, ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò,
ñóðòàë÷èëãààíû ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ, ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé
íýãæ þì10. Äýýðõ íýãæ íü óã çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õîëáîãäîõ ýðõ
ç¿éí áàðèìò áè÷èãò õóóëü, ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà, ò¿¿íýýñ òóñäàà ýðõ
ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ãýõ çýðãýýð íýð òîìú¸îã íýã ìºð
õýðýãëýæ õýâøýýã¿é áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. ªíãºðñºí õóãàöààíä
íýëýýä õýâøèæ òîãòñîí “Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ” ãýñýí íýðøëèéã
ñóóðü áîëãîí àâ÷ ëîãèêèéí õóâüä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ãýäýãò ýðõ
ç¿éí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààã áàãòààí îéëãîõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýðõ
ç¿éí áóñàä òóñëàëöààíä ºìãººëºë, õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº
áàãòàõ íü ç¿éí õýðýã. Ýðõ ç¿éí ìýäýýëýë, ëàâëàãàà áîë ýðõ ç¿éí
ñóðòàë÷èëãààíû ñàëøã¿é õýñýã áàéõ íü îéëãîìæòîé þì.
Èðãýäýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã ÿìàð ò¿âøèíä ºã÷ áàéãààãààñ õàìààð÷
äàðààõ áàéäëààð àíãèëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. ¯¿íä:
1. Èðãýí ººðèéí ¿éëäëèéí óëìààñ ýðõ ç¿éí ÿìàð ¿ð äàãàâàðò õ¿ðýõ
ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ººðò òóëãàðàõ ýðñäýëèéã óðüä÷èëàí
øèéäâýðëýõèéí òóëä çààâàð ÷èãëýë, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ õîð óðøèã
¿ð ä¿íã ìýäýõ çîðèëãîòîé õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ (Èðãýí ýðõ
боломжийг судлах” төслийн үр дүнгийн тайлан 5 дахь тал.

Эрх зүйн үйлчилгээ үзүүлэх төслийн зөвлөлөөс батлагдсан “Эрх зүйн туслалцааны төвийн
дүрэм” 2008.
10
Монгол Улсын засгийн газрын 2006 оны 263 дугаар тогтоолыг үндэслэн Хууль зүй дотоод
хэргийн сайдын 2007 оны .. дугаар тушаалын 2 дугаар хавсралтын дагуу “Төлбөрийн
чадваргүй иргэнд” Хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх асуудлыг хариуцсан Үндэсний зөвлөлийн
бүрэлдэхүүнээр хэлэлцэн гаргасан журам.
ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõýýñ ºìíº àëü øèéäâýðèéã ñîíãîâîë ººðò àøèãòàé
áàéãàà òàëààð çºâëºãºº õ¿ñ÷);
2. Èðãýíä ýðõ ç¿éí àëü íýã íºõöºë áàéäàë ºìíº ¿¿ññýí òóõàéí
íºõöºëººñ ãàðàõ, õóóëü ç¿éí õóâüä òîäîðõîé ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýõ ò¿¿íýýñ
ãàðàõ àðãà çàì áîëîí õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº ººðèéí ýðõ àøãàà õýðõýí
õàìãààëóóëàõ. (ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí, çýýëèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð
ìºíãºº àëäñàí, ºìãººëºã÷èéí òóñëàëöàà õýðýãòýé áàéãàà) çýðýã;
3. Èðãýä ýðõ ç¿éí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû òàëààð òàñðàëòã¿é
ìýäýýëýë àâàõ. Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íààä çàõûí ìýäëýãòýé áîëîõûí
òóëä ñóðãàëò áîëîí áóñàä ìýäýýëëýýð õàíãàãäàõ ãýñýí äýýðõ ãóðâàí
ò¿âøèíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã àíãèëàí àâ÷ ¿çâýë ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
à÷ õîëáîãäîë áîëîí ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýæ áàéãàà èðãýäèéí
õýðýãöýý8 øààðäëàãà òîäîðõîé áîëíî. ¯¿íòýé óÿëäààä îäîî ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí àæèë ÷
òîäîðõîé ñèñòåìòýé áîëîõ þì.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí îðîí òîî
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä 21 àéìàã, 9
ä¿¿ðýãò àæèëëàäàã áºãººä òýäãýýðò õàíäñàí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýä
èõýâ÷ëýí ýð¿¿ãèéí õýðýãò ºìãººëºã÷ººð îðîëöóóëàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã
áà áóñàä õýðýãò àíõàí øàòíû õóóëü ç¿éí çºâëºãºº õ¿ñäýã áàéíà.
Õºäºº, îðîí íóòãèéí èðãýä ýðõ íü çºð÷èãäñºí ýñýõýý ÷ ñàéí ìýääýãã¿é
áàéõ òîõèîëäîë îëîí áàéäàã. Ìàíàé îðíû ãàçàð ç¿éí áàéäëààñ
õàìààð÷ õ¿ðòýýìæòýé ¿éë÷èëãýýã ÿàæ áèé áîëãîõ âý? ãýäýãò íýëýýä
àíõààðàë õàíäóóëàõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà áàéíà. Òóõàéëáàë, ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâ íü òóõàéí àéìàã, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí
ãàçàðò áàéðëàäàã ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ òýð á¿ð ìýääýãã¿é, èéì òºðëèéí
¿éë÷èëãýý áàéäàã ýñýõèéã ÷ ìýäýõã¿é áàéõ íü ñóäàëãààíû ÿâöàä
àæèãëàãäëàà. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ íü 2 àæèëòíû îðîí òîîòîé
ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã. Ãýòýë ìàíàé óëñ íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæèéí õóâüä õ¿í àì íü òàðõñàí áàéäàëòàé. Õ¿í àì õàðèëöàí
àäèëã¿é. Çàðèì àéìàãò õ¿í àìûí òîî áóñàä àéìãààñ èõ áàéäãèéã ¿ë
õàðãàëçàí ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí îðîí òîîã àäèë ò¿âøèíä
áóþó 2 õ¿í àæèëëàõààð òîãòîîñîí íü õ¿í àì èõòýé àéìàã, ä¿¿ðýãò
àæëûí à÷ààëàëä íºëººëºõ áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäëûã ¿¿ñãýõ
íü òîäîðõîé þì. Èéìä òóñ òºâèéí àæèë÷äûí îðîí òîîíû àñóóäëûã
ÿëãàìæòàé áàéäëààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Öààøèä òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã óÿëäóóëàõ
áàéäëààð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé þì. Òóõàéëáàë, Îðîí íóòãèéí
çàñàã çàõèðãàà, Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîî (öààøèä ÌªÕ ãýõ),
Õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóä, ñòðàòåãèéí ºìãººëºë õèéäýã îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä ãýýä õàìòðàí àæèëëàæ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí
òóëä õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýöýñò íü áèä àðä èðãýäèéíõýý
ýðõèéã õàìãààëàõàä ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò ãàðãàõ õýðýãòýé . 11
Öààøèä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áóþó

äýýð äóðäñàí õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òºð, ºìãººëëèéí
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (öààøèä ÒÁÁ)
ãýõ ìýò îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã, óÿëäàà, ÷àíàð,
õ¿ðòýýìæèéã íýãäñýí çîõèöóóëàëòààð õàíãàõ ìºí ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâä õàðüÿàëàãääàã ºìãººëºã÷äºä îëãîõ öàëèí õºëñèéã õ¿ðòýýìæòýé
áîëãîõ òàë äýýð àíõààðàõ, ìºíãºí òýòãýìæèéã òºðººñ îëãîõ çàð÷ìààð
ÿâàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ ºìãººëºã÷äºä îëãîæ áàéãàà öàëèí õºëñ íü
ñ¿¿ëèéí ¿åèéí æèøèãò íèéöýõýýð îëãîæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí ãýðýýò ºìãººëºã÷èéí 1 ñàðûí öàëèí 2010 îíû
áàéäëààð 216.000 òºãðºã áàéíà.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà áîë îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé, òºðèéí íýã
òºðëèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý þì. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ íü
èðãýí õ¿í õóóëèéí ìýäëýã áîëîâñðîëûã õ¿ðòýõ õàìãèéí äºò õýðýãñýë
áîëäîã. ªìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý ¿íýã¿é ¿ç¿¿ëæ òóõàéí ÿäóó õ¿íèé
ýðõèéã õàìãààëàõ íü ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé, àìüäðàëä íü
òóñòàé, íèéãýìä õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõîä
îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ áîë ç¿ãýýð íýã ÿäóó õ¿íä
õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õýðýã áóñ. ¯¿íèé öààíà óëñ îðíû
àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ, øóäàðãà ¸ñíû õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàõ
¸ñòîé. Ýíý áîë ýðõ ç¿éò òºðèéí àëèâàà íèéãýìä çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé
õàëàìæ þì.12
Ãàäààä îðíóóäûí æèøèã
Áàíãëàäåø Óëñ
Áàíãëàäåøèéí ø¿¿õèéí ñèñòåì õ¿í àìûí ÿäóó ç¿ä¿¿ áàéäàëä
¿ë íèéöñýí áºãººä ø¿¿õýä õýðýãëýäýã ìàðãààí øèéäâýðëýõ
óëàìæëàëò èíñòèòóò íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàë
äýýð àíõààð÷ àæèëëàäàã áàéíà. 1995 îíä ¿íäýñíèé õýðýãëýã÷äèéí
õýðýãöýý, øààðäëàãûã ¿íäýñëýí ÀÍÓ-ûí USAID-èéí ñàíõ¿¿æèëòèéí
äýìæëýãòýéãýýð 1995 îíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæýý.
Ñòðàòåãèéí ¿íäñýí ãîë çîðèëãî íü ìàðãààí øèéäâýðëýõ àðãóóäûã
õýðýãëýõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õ¿ëýýí
çºâøººð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ îëîí íèéòýä
¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã “Ìàäèïóð Õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ Àññîöèàöè” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã USAID-èéí òºñëèéí
õ¿ðýýíä áàéãóóëæ, óäèðëàãààð õàíãàõ ìºí îðîí íóòãèéí èðãýä,
ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ çóó÷ëàã÷ áîëîõ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîí
11
2009 онд Хууль зүй дотоод хэргийн яамнаас захиалан хийгдсан “Төлбөрийн чадваргүй
иргэдэд зориулсан эрх зүйн туслалцаа, сургалт, сурталчилгааны үндэсний тогтолцоог
боловсронгуй болгох боломжийг судлах” төслийн үед судалгаагаар хийгдсэн өмгөөллийн
хөлсний жишиг.
12
Эрх зүйн туслалцаа бол төрийн халамжийн үйлчилгээний нэг төрөл ХЗДХЯ-ны Бодлого
хэрэгжилтийн газрын дарга Т.Алтангэрэлтэй хйисэн ярилцлагаас 2010.05.20.
àâ÷ ýíý òàëààð ìýðãýø¿¿ëýí ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãàà ÷ ÿâóóëäàã áàéíà.
Ýíýõ¿¿ òºðèéí áóñ áàéãóóëàãà íü íýð õ¿íä á¿õèé ëèäåð¿¿ä, øàøíû
ºíäºð öîë õýðãýìòýé ñàíâààðòíóóä, îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷èäòàé
õàìòðàí îðîí íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áýëòãýãäñýí
çóó÷ëàã÷äûí çºâëºë ñàðä õî¸ð óäàà óóëçàí òóõàéí íóòàã äýâñãýðò
ãàðñàí ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ¿íý òºëáºðã¿é òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëäýã áà ãàð÷ áóé ìàðãààíòàé õýðã¿¿äèéí äèéëýíõ õóâèéã ºì÷èéí
áîëîí ãýð á¿ëèéí àñóóäàë ýçýëäýã áàéíà. Çóó÷ëàëûí ãýðýýã ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð õèéäýã áºãººä ø¿¿õýä áàéäàã øèã àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý
õýðýãëýõã¿é þì. Òóñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàä æèëä äóíäæààð 5000
ãàðóé õýðãèéã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð õàíääàã áºãººä ¿¿íýýñ ãóðàâíû õî¸ð
õóâèéã íü àìæèëòòàé øèéäâýðëýäýã ãýñýí òîî áàðèìò áàéíà. USAID-
èéí òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîí íóòãèéíõàí ñýòãýë õàíàìæòàé
áàéäãààñ õàðàõàä ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîò àðãûã õýðýãëýæ
áóé íü èõ ¿ð ä¿íòýéã õàðóóëñàí àæèë áîëäîã áàéíà. Õýðýãëýã÷äèéí
èõýíõ íü ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîò àðãûã ø¿¿õèéí ñèñòåìòýé
õîñëóóëàí õýðýãëýõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã13.
Èéìä õ¿í àìûí ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, îðîí íóòãèéí
çóó÷ëàã÷äûã ìýðãýø¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã çóó÷ëàã÷ààð ñîíãîõ çýðýã
àðãà õýìæýý àâäàã àæýý.
ßïîí Óëñ
Àíõ 2004 îíä JFBA14 íýðòýé áàéãóóëàãäñàí ýíý òºâ íü ßïîíä ýðõ ç¿éí
òóñëàëöàíû íýãäñýí öîãö ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëäàã þì. Ýíý áàéãóóëëàãà
íü Çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã õýäèé
÷ Çàñãèéí ãàçðààñàà ñàíõ¿¿æäýã áà ßïîíû ªìãººëºã÷äèéí õîëáîîòîé
õàìòðàí àæèëëàäàã áàéíà. Ìºí òàâèí õî¸ð îð÷èì îðîí íóòãèéí
áàðûí õîëáîîòîé õàìòàðäàã. ¯éë àæèëëàãààíû ãîë çîðèëãî íü õ¿íèé
ýðõ çºð÷èãäºæ áàéãàà ýñýõèéã ñóäëàæ ò¿¿íä òóëãóóðëàí ñóäàëãàà
õèéæ õóóëèóäàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñàíàë
áîëîâñðóóëæ ºãºõ çýðýã àæèë õèéäýã áàéíà. Ýíý òºâ íü ßïîíä õàìãèéí
òîìä òîîöîãääîã áºãººä èðãýäèéã ýðõ ç¿éí ìýäýýëëýýð õàíãàæ ºãäºã.
Àðä èðãýäèéã ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ, ìºí ºìãººëºã÷ººð õàíãàãäàæ
áàéõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷ìûã ¿íäýñëýí õàìòàðñàí áîäëîãî áàðèìòàëäàã
áàéíà. Ýíý òºâ áàéãóóëàãäàõààñ ºìíº èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æäýã áàéãóóëëàãà áàéæýý.
Ìºí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã ø¿¿õèéí äýìæëýãòýé
òóñëàëöààíû òºâ áàéäàã áàéñàí áà JFBA íü ýäãýýðèéã íýãòãýí ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí áàéíà. Òóñ òºâä íèéò ºìãººëºã÷äèéí
èõýíõ õóâü íü õàìðàãäàí îðîëöîæ ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí
¿éë÷ë¿¿ëýã÷ íàðò òîãòñîí õóâààðèéí äàãóó ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áºãººä
òóñ òºâ íü èðãýäýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ ìºí ø¿¿õèéí ºìíºõ
13
Alternative Dispute resolution practitioners’ guide, March 1998, page 8
14
Japan Fenderetion Of Bar Associations.
øàòàíä èðãýä õîîðîíäîî ìàðãààíàà ýâèéí æóðìààð òîõèðîõ áîëîëöîîã
á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã. ßïîíä ÿìàð íýãýí ìàðãààí ãàðàõàä èõýíõ èðãýí ýíý
òºâººð ¿éë÷ë¿¿ëäýã áºãººä îëîí íèéò ìýäýæ ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé áîëîõ
áîëñîí ãîë øàëòãààí íü ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí ¿ð ä¿òýé
õîëáîîòîé àæýý15.
ÕÎ¨Ð. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý

¿ç¿¿ëýõ ªìãººëºã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ãàäààäûí òóðøëàãà,
ººðèéí îðíû ïðîöåññ áîëîí ºìãººëëèéí òîãòîëöîîòîé óÿëäóóëàí
ñóäàëæ, ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëîõ
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà áîë ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ àðàé ºðãºí
îéëãîëò áºãººä ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààã ººðòºº
áàãòààäàã àëáàí ¸ñíû õýëëýã þì. Õóóëü ç¿éí òóñëàëöààíû íýã
÷óõàë õýëáýð áîë ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû õýðýãò èðãýíèéã ºìãººëºõ
¿éë÷èëãýý áºãººä ÌªÕ-íä íýãäñýí ºìãººëºã÷èä ýíý ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ
áàéíà. Ãýâ÷ ºìãººëºë íü ãîëäóó òºëáºðòýé ¿éë÷èëãýý áàéäàã ó÷ðààñ
õ¿í àìûí ÿäóó, ýìçýã õýñýã õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷,
¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ýðõýý áîäèòîé ýäëýõ íºõöºë òýð á¿ð
á¿ðäýæ ºãºõã¿é áàéíà.16 ªºðººð õýëáýë, ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí 3,1
õóâü íü ÿäóó àìüäðàëòàé áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷äûí 65 õóâü íü öàëèí ìºíãº õ¿ðýëöýõã¿é, àæëûí áàéð òýð
á¿ð îëäîõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéäàã.
ªìãººëºã÷äèéí àæëûã òîäîðõîéëîõ

ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí17 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.3.8-ä ªìãººëºã÷
æèëä 2 óäàà òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèéã ºìãººëíº ãýñýí çààëòûã
¿¿ðýã áîëãîí çààñàí áàéíà. Ãýâ÷ áîäèò àìüäðàëä õóóëèéí çààëò ¿ð
ä¿íãýý ºã÷ õýðýãæèæ áàéãàà ýñýõ íü ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõýýð áàéíà.
Òîî áàðèìò
Ìàíàé óëñûí õóâüä íèéò 1306 ºìãººëºã÷ àëáàí ¸ñíû ºìãººëëèéí
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýðõòýé ãýñýí áàðèìò áàéíà18. ÌªÕ-îîñ ýäãýýð
ºìãººëºã÷èä íü ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8-ä çààñíû äàãóó
æèëä 2 òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ºìãººëâºë ÌªÕ-ä õàðüÿàëàëòàé
íèéò ºìãººëºã÷ æèëä 2612 òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèéã ºìãººëºõººð
áàéíà. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí íü òóõàéí îðøèí ñóóãàà áàã, õîðîîíû
Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëòûí ¿íäñýí äýýð òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
15
(2010) guide to the family court of japan
16
2010 оны 5 дугаар сарын 26-ны өдөр болсон “Хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх үндэсний
тогтолцоог боловсронгуй болгох арга зам” хэлэлцүүлэгийн материалаас.
17
Өмгөөллийн тухай хууль, “Төрийн мэдээлэл” эмхэтгэлийн 2002 оны 06 дугаар сарын
№21-24 дэх дугаарт нийтлэгдсэн.
18
Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн Сургалтын төвөөс, кредит цагийн сургалтад суух албан
ёсны өмгөөлөх эрхтэй өмгөөлөгчидын тоог тодруулсан.
ãýäãýý íîòëîí ÌªÕ-ä ºìãººë¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãóóëàõààð õ¿ñýëò
òàâèáàë ÌªÕ-îîñ ºìãººëºã÷ òîìèëæ ºãäºã òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà.
ÌªÕ-íä ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí õóãàöààíä õàíäñàí èðãýäèéí õ¿ñýëòèéã
ÌªÕ-îîñ õàíãàæ, ºìãººëºã÷ òîìèëóóëàí àæèëóóëæýý.
Äýýðõ ãðàôèêààñ õàðàõàä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí

ºìãººëºë, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõààð õàíäñàí òîî ñ¿¿ëèéí 3
æèëä ºñºõ õàíäëàãà õàðàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷ Ìîíãîë Óëñûí Äýýä
ø¿¿õèéí ñóäàëãààíû òºâèéí àðõèâààñ19 òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí
æèëä ø¿¿õýä ¿íý òºëáºðã¿é ºìãººëºã÷ººð õýðõýí õàíãàãäñàí òàëààð
ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí áàéäëààð ñóäëàõàä äàðààõ òîîí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷
áàéíà.
• 2008 îíä Óëñûí õýìæýýíä íèéò 3468 ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäñýíýýñ
47 õ¿íä òîìèëîëòîîð ¿íý òºëáºðã¿é ºìãººëºõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí
áàéíà;
áàéíà;
áàéíà20.
Äýýðõ òîî áàðèìò íü ÌªÕ-îîñ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ¿íý
òºëáºðã¿é ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ãýñýí òîîòîé õýòýðõèé çºðæ
áàéãàà íü ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8 äàõü çààëòûí õýðýãæèëò
õàíãàëòã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. ªìãººëºã÷ æèëä òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é õî¸ð èðãýíèéã ºìãººëíº ãýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é
áàéãààãèéí çýðýãöýý ¿¿íèéã õÿíàõ õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî
áàéõã¿é áàéíà.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä ºìãººëºã÷èéí îðîëöîî:
ÌªÕ íü ºìãººëºã÷äèéã ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí óäèðäëàãààð õàíãàõ,
ºìãººëºã÷ áýëòãýõ, ñóðãàõ, äàâòàí ñóðãàõ, òýäãýýðèéí ýðõ, àøèã
19
Монгол Улсын Дээд шүүхийн судалгааны төвийн баримтыг 2011 оны 7 дугаар сарын 21-нд
шүүж үзэв.
20
Монгол Улсын Дээд шүүхийн судалгааны төвөөс шүүсэн 2010.07.08.
ñîíèðõîëûã òºð çàõèðãàà, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàä òºëººëºõ,
íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé
áàéãóóëëàãà þì.21
Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ òóëãóóð àñóóäëûí íýã áîë
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ ýðõ þì.
ßäóó, îðëîãî áàãà, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí õóâüä ¯íäñýí
õóóëèàð áàòàëãààæñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé áàòàëãààòàé ýäëýõ
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõ, ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý
ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ, íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ, øóäàðãà
ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ, óó÷ëàë õ¿ñýõ
çýðýã ¿íäñýí ýðõýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ºìãººë¿¿ëýõ ýðõ õýðõýí
õýðýãæèæ áàéãààã õýìæèõ íýã ãîë øàëãóóð íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é,
ÿäóó èðãýä ìààíü ýíý ýðõýý õýðõýí ýäýëæ áàéãààãààð õýìæèãäýíý.
Õýäèéãýýð èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã ¯íäñýí õóóëü, Ýð¿¿, Èðãýí,
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèàð áàòàëãààæóóëæ, òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí õýäèé ÷
ìàíàé ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ýíý ýðõèéí õýðýãæèëò òóéëûí õàíãàëòã¿é
áàéíà. ªìãººëëèéí òóñëàëöàà õ¿ññýí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí
õ¿ñýëò ÌªÕ-ä òàñðàëòã¿é èðäýã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí îðîí áàéðã¿é, îðøèí
ñóóõ õàÿãã¿é, äºíãºæ øîðîíãîîñ ãàð÷ èðñýí õ¿ì¿¿ñ ºìãººëëèéí
òóñëàëöàà àâàõàä èë¿¿òýé õ¿íäðýëòýé, áàðàã áîëîìæã¿é áàéäàëä
õ¿ð÷ áàéíà. Ýíý íü îðøèí ñóóõ òîäîðõîé õàÿãã¿é ó÷èð òýäýíä îðøèí
ñóóãàà õàðüÿàëëûí áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëòûã àâàõ
áîëîìæ áàéäàãã¿éòýé õîëáîîòîé áàéíà.
Çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýõ áîëîìæ (Áîëîâñðîëûí áàéäëààð)

Õàðèóëààã¿é
Áîëîìæòîé
Äóíä
Áîëîìæã¿é Ìýäýõã¿é Íèéò
çýðýã
Äýýä 160 226 178 133 23 820

Òóñãàé äóíä 27 79 50 118 10 284
Á¿ðýí äóíä 62 233 157 215 11 678
Á¿ðýí áóñ
18 49 51 103 10 231
äóíä
Áàãà áà
1 6 8 67 82
áîëîâñðîëã¿é
Õàðèóëààã¿é 9 5 15 31 23 83
Íèéò 277 598 459 667 77 2078
21
“Төлбөрийн чадваргүй хүмүүст эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх тогтолцоог боловсронгуй
болгох төслийн танилцуулага”-ас 2010 он.
Çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ áîëîìæ õýð áàéäàã òàëààð èðãýäèéí
ºãñºí õàðèóëò (íàñíû á¿ëãýýð)
Äóíä
Áîëîìæòîé Áîëîìæã¿é Ìýäýõã¿é Õàðèóëààã¿é Íèéò
çýðýã
17
12 36 27 19 27 121
õ¿ðòýë
18-24 69 187 127 189 9 581
25-30 43 77 62 98 6 286
31-35 27 83 51 88 8 257
46-40 24 63 41 86 6 220
41-45 52 54 66 72 2 246
46-50 29 51 32 62 1 175
51-60 13 29 39 37 12 130
61-ýýñ
8 18 15 16 6 63
äýýø
277 598 460 667 77 2079
Ñóäëàãäñàí áàéäëààñ õàðàõàä çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýõ,

õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ õàðèóëñàí íü áàãà õóâèéã ýçýëæ áàéãàà
íü èðãýä ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí òºëáºðòýé ÿâàãääàã ãýñýí
îéëãîëòòîé áàéíà22.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷ íü òîãòìîë öàëèíòàé,
ãýðýýò ºìãººëºã÷ áàéäàã. Ñàðä íýã ä¿¿ðãèéí ºìãººëºã÷ òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é 10 õ¿í ºìãººëºõºä àæëûí à÷ààëàë ìàø õ¿íäðýëòýé áàéäàã
áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ
õ¿ñýëò íýìýãäýæ áàéãàà. Ó÷èð íü õóâèàðàà ºìãººëºë õèéõ áîëîìæ
áàðàã áàéõã¿é áîëæ áàéíà. Ñàðä óëñààñ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèéã ºìãººëñíèé òºëºº 216.000 òºãðºã àâäàã íü àæëûí à÷ààëàëä
òîõèðñîí ¿íýëãýý áîëæ ÷àääàãã¿é ãýæ áàéâ. (Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ýðõ
ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷òýé ÿðèëöàâ)
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿ä áàéãóóëàãäñàíààð ÿäóó èðãýä ýðõ
àøãàà õàìãààëóóëàõ áîëîìæ íýýãäýæ áàéãàà áºãººä õóóëü ç¿éí
÷èãëýëèéí á¿õ ¿éë÷èëãýýã ¿íýã¿é àâàõ áîëîëöîîòîé.
Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ øàëãóóð
áóþó àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíèé îðëîãîòîé èðãýíèéã áàã, õîðîîíû
Çàñàã äàðãà òîäîðõîéëîõ ýñõ¿ë îðîí íóòàãò òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèé æàãñààëò ãàðãàõ çýðýã íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà. Æèøýý
íü, õ¿ñýëò õ¿ëýýí àâàõ ìàÿãòûã äýëãýðýíã¿é áîëãîõ, çîõèõ ãàçðààñ
ñîíãîí øàëãàëò õèéæ òàíèë òàëäàà ¿íýã¿é ¿éë÷ëýõýýñ ñýðãèéëýõ
çýðýã.23 Èðãýíä õóóëü ç¿éí ÿìàð íýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõäýý òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é ãýäãèéã ¿íýí, çºâ, øóäàðãà òîãòîîõîä òóõàéí áàã, õîðîîíû
22
Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны захиалгаар хийгдсэн. Иргэдийн албан бус боловсролын
эрэлт хэрэгцээний судалгааны тайлан 2006 он.
23
Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд зориулсан эрх зүйн туслалцааны үндэсний тогтолцоог
боловсронгуй болгох нь судалгаа 9 дэх тал.
Çàñàã äàðãûí îðîëöîî ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé. Ýíý òàëààð
íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõîîñ ãàäíà Çàñàã äàðãà áîäèò áàéäëûã
òîãòîîëã¿é èëòýä õóäàë òîäîðõîéëîëò ãàðãàæ ºãäºã áîë ò¿¿íä
òîäîðõîé õàðèóöëàãà òîîöîõ òàëààð õóóëü ç¿éí õàðèóöëà òóñãàõ íü
çºâ þì.
1998 îíä áàòëàãäñàí “Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã
òîäîðõîéëîõ òóõàé” õóóëèàð24 àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã æèëä
íýãýýñ äîîøã¿é óäàà ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð òîäîðõîéëíî.
Àìüæèðãààíû ò¿âøèí 2010 îíû áàéäëààð á¿ñýýñ õàìààðàí 90900-
101600 òºãðºã áàéíà25. ªìãººëëèéí òóõàé õóóëüä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèé ºìãººëëèéí çàðäëûã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òóõàé áîëîí
ýíý çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, òàéëàí òîîöîî ãàðãàõ æóðìûã õîëáîãäîõ
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà òîãòîîõîîð ýíý ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ ºãñºí.
Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä çîðèóëæ óëñûí òºñâººñ òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãº
ãàðãàäàã. Ýíý õºðºíãº, õààíà òºâëºð÷ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðààä
æèíõýíý ýçýíäýý õóãàöààíäàà õ¿ðýõ àñóóäàë ìàø õàíãàëòã¿é çîõèîí
áàéãóóëàãäàæ èðñýí òóõàé ñóäàëãàà áàéíà.26 Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë
ºíººäºð ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà ãýäãèéã ýð¿¿, èðãýíèé õýðãèéí õ¿ðýýíä,
ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èä, ýìçýã á¿ëãèéíõýíä õýðõýí
õ¿ð÷ áàéãàà ä¿ð çóðãèéã õàðóóëàõààñ ãàäíà ýíý àñóóäàëä çàð÷ìûí
øèíæòýé ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ íü çºâ þì. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ºìãººëëèéí çàðäëûã áàòëàãäñàí æèøãèéí äàãóó ñàð
á¿ðèéí ýöýñò íýã óäàà òóõàéí ºìãººëºã÷èä íü áýëíýýð îëãîõ òóõàé
çààñàí27 áàéäàã. ªìãººë¿¿ëýõ ýðõ íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû íýã ¿íäñýí çàð÷èì, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷
íàðààñ ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõäîî ººðèéí
ýðõ, àøèã ñîíèðõîëûã õóóëü ç¿éí äàãóó õàìãààëàõ ýðõèéí áàòàëãàà
ìºí. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ íü ìýðãýæëèéí ºìãººëºã÷èéí
òóñëàìæèíä ò¿øèãëýí õóóëèàð îëãîñîí ýðõýý á¿ðýí áºãººä
àøèãòàé, áîëîìæòîé áàéäëààð ýäëýõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýñýõèéã
øèéäâýðëýõýä õóóëèàð îëãîãäñîí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéí õýðýãæèëò
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ ýðõèéã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ºìãººëºã÷ºº ººðºº ñîíãîõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
àâàõ ýðõèéã õàíãàñàí áàéõ ÿâäëûã õóóëü÷èëàí áàòàëãààæóóëàõ íü
24
Хүн амын амьжиргааны доод түвшинг тодорхойлох тухай хууль”Төрийн мэдээлэл эмхэтгэл”
2000 оны 5 дугаар сарын №17-20 дугаарт нийтлэгдсэн.
25
Үндэсний статистикийн газрын даргын 01/53 дугаар тушаал 2011.04.01.
26
2008 онд Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын зөвлөлийн хуралдааны зөвлөмжид оруулах
санал (Мэдээлэл шинжилгээний үнэлгээний газар)
27
Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 263 дугаар тогтоолыг үндэслэн. Хууль зүй,
дотоод хэргийн сайдын 2007 оны .. дугаар тушаалын 2 дугаар хавсралтын дагуу “Төлбөрийн
чадваргүй иргэнд” хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх асуудлыг хариуцсан Үндэсний зөвлөлийн
бүрэлдэхүүнээр хэлэлцэн гаргасан журам.
õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íýã ãîë àðãà çàì þì.
Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí
ºìãººëºã÷ººñ õóóëèéí çºâëºãºº àâàõ, íààä çàõ íü íýõýìæëýë
áè÷¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿õèéí øàòàíä
ºìãººë¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé. Ãýõäýý á¿õýë á¿òýí àéìàã, ä¿¿ðãèéí
õýìæýýíä íýã ºìãººëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà òóõàéí íóòàã äýâñãýðò
õàðüÿàëàãäàõ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýýãýýð
á¿ðýí õàíãàõ õýìæýýíä õ¿ðýëöýõã¿é íü îéëãîìæòîé. Èéìä ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷èéí àæëûí à÷ààëëûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Òîî áàðèìò
2009 îíä Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ óëñûí õýìæýýíä 1843 õ¿íä
ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ãýñýí òîî áàðèìò áàéãààãààñ òýäãýýðèéí
1594-ä íü ºìãººëºã÷ àâñàí áàéíà.28
Ýíäýýñ õàðàõàä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýä ºìãººëºã÷ àâàõ
øààðäëàãà èõ áàéäàã íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä äàí ãàíö ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí íýã ºìãººëºã÷ººð á¿õ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ áèø
ÌªÕ-íû ºìãººëºã÷äèéã øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýäýä ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëæ áîëîõ þì.
• Èéìèéí òóëä øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ÌªÕ-îîñ òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýä ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ññýí ¿åä äàí ãàíö ýðõ
ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ãýðýýò ºìãººëºã÷ ãýëòã¿é áóñàä
ºìãººëºã÷èéã òàòàí îðîëöóóëàõ òàëààð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ,
ìºí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã òóñãàõ òàëààð àíõààðàõ íü ç¿éòýé
þì.
• ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8-ä çààñíààð æèëä òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é 2 õ¿í ºìãººëºõ ¿¿ðãèéã íü ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâººð
äàìæóóëàí õàíãóóëæ áàéõ íü îíîâ÷òîé þì.
Óëìààð ýíý íü:
1. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷èéí à÷ààëàë
áàãàñàõ
2. Èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé áàéäëûã õàíãàõ ÿâäàë òýíöâýðæèõ
çýðýã îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Äýýðõ òîî áàðèìòààñ õàðàõàä ºìãººëëèéí òóñëàëöàà àâñàí 1594
õ¿íèé 70-80 õóâü íü Ýð¿¿ãèéí õýðýãò õîëáîãäñîí õ¿ì¿¿ñ áàéíà.
¯¿íýýñ õàðàõàä èðãýä ÿäóó áàéäëààñàà øàëòãààëàí ãýìò õýðýãò
õîëáîãääîã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Íºãºº òàëààñ òºðººñ èðãýäèéí
àìæèðãààíû ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ, ÿäóó
èðãýä þóíààñ áîëæ ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ áàéãààã òîãòîîõ, öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãà ýíý àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâ÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýäèéí ¿éëäýæ áàéãàà ãýìò õýðãèéã áóóðóóëàõ òàë äýýð àíõààðàë
28
Эрх зүйн туслалцааны төвүүдийн 2009 онд хийсэн ажлын тайлангаас.
òàâüæ ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü
¿ð ä¿íòýé þì.
Ýð¿¿ãèéí õýðýãò ¿íý òºëáºðã¿é õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿éë
ÿâö:
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ
ýðõ íîöòîéãîîð çºð÷èãääºã áàéíà. Ãàíö õóäàã äàõü öàãäàí õîðèõ òºâä
õèéñýí øàëãàëòààð òýíä õîðèãäîãñîäûí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõ çºð÷èãäºõ
íü ò¿ãýýìýë áàéäàã íü èëýðñýí áàéíà. Çºð÷ëèéí øàëòãààíûã íü
õîðèãäîæ áàéãàà õ¿íýýñ òîäðóóëàõàä ººðºº õîðèãäñîí áîëîõîîð àð
ãýðèéíõ íü õººöºëäºæ ìýäýõã¿é, ºìãººëºã÷èéí õºëñ òºëºõ ìºíãºã¿é
ãýñýí õýä õýäýí øàëòãààíòàé áàéäàã áàéíà. ¯¿íýýñ õàðàõàä ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã
á¿õèé ºìãººëºã÷äèéí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààí
äàõü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí ¿íýã¿é õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
àâàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäëûã öîãöîîð íü øèéäâýðëýõ íü
÷óõàë áàéíà. Òóõàéëáàë, èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã íü òàíèí
ìýä¿¿ëýõ, òýäíèéã ººðºº ººðèéíõºº ýðõèéí òºëºº òýìöýõ ÷àäâàðòàé
áîëãîõ, õóóëü÷èä ºìãººëºã÷äèéã ýíý àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ
óõàìñàðûã òºëºâø¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Ò¿¿í÷ëýí ø¿¿í òàñëàõ
àæèëëàãààíä îðîëöîã÷èä áîëîõ õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷ á¿ãä ë õóóëèàð ººð ººðèéí õ¿ëýýñýí
¿¿ðãèéã çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëæ, ººðòºº òàâèõ øààðäëàãûã óëàì
ºíäºðæ¿¿ëæ, õóóëèéã íýã ìºð, õýëáýðýëòã¿é áèåë¿¿ëæ õýâøèõ íü
õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÿâäëûí ¿íäýñ þì.
Íºãººòýéã¿¿ð õºäºº îðîí íóòàãò èðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõ
çºð÷èãäºæ áàéãààä ä¿ãíýëò õèéæ, òýíä àæèëëàõ ºìãººëºã÷äèéí
öàëèí, õàíãàìæ áîëîí øààðäëàãàòàé çàðèì àñóóäëûí òàëààð òºðººñ
òóñãàéëàí àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.
Èðãýíèé õýðýãò õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿éë ÿâö:
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõîëîî õàìãààëàõ
¿éë àæèëëàãààã ººðºº õýðýãæ¿¿ëýõ áóþó òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí
ã¿éöýòã¿¿ëäýã. Ìºí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíä õóóëüä çààñíààð òºëººëºõ ãýñýí îéëãîëò áàéäàã.
Èðãýíèé õýðãèéí õóâüä õóóëü ç¿éí ¿íý òºëáºðã¿é òóñëàëöàà õýðýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü îðîí áàéðíààñàà õººãäºõºä òóëààä áàéãàà,
àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàí ãýõ àñóóäàëòàé òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýä áàéäàã áàéíà. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèé ºìãººëëèéí
çàðäëûã òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä ÿìàð íýãýí õÿçãààðëàëò áàéõã¿é þì.
ªºðººð õýëáýë, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí æèëä õýäýí ÷ óäàà õóóëü
ç¿éí çºâëºãºº àâ÷ áîëíî. Èðãýä, õóóëèéí ýòãýýä íü èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ººðèéíõºº ýðõ, ýðõ ÷ºëºº,
àøèã ñîíèðõîëûã õàìãààëàõûí òóëä ººðèéí áèåýð, ººðèéí íýðèéí
ºìíººñ òºëººëºã÷ îðîëöóóëàõ çàìààð ã¿éöýòã¿¿ëäýã. Ýíý òàëààð
Èðãýíèé õóóëèéí29 62 äóãààð ç¿éëä çààñíààð òºëººëºë õýðýãæäýã. Ýíý
íü çºâõºí ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëîí çàðèì õýñýã÷èëñýí ÷àäàìæòàé,
ò¿¿í÷ëýí ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí
õ¿íèéã òºëººëºõ ÿâäëààð õÿçãààðëàäàã. Èéìýýñ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèéã ÈÕØÕØ àæèëëàãààíä òºëººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë ñàéí äóðûí áóþó ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð òºëººëºõ
ÿâäàëä õàìààðíà.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä Öàãäàà, Ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã:
ßäóó èðãýäèéí òîî îëøèð÷ áàéãààãèéí óëìààñ, èðãýä ãýìò õýðýãò
õîëáîãäîõ íü îëøèð÷ áàéíà. Ýíý ¿åä òºðèéí ¿éë÷èëãýý íü öàã ¿åòýéãýý
óÿëäñàí õóóëü, õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà ºðãºí õ¿ðýýíä àæèëëàõ
õýðýãòýé.30 Ïðîêóðîð íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ ìýðãýæëèéí ¿¿ðãèéí
õ¿ðýýíä ø¿¿õ õóðàëäààíä òºðèéí íýðèéí ºìíººñ îðîëöîíî. Ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí
îðîëöîî áàéãàà áîë õîëáîãäîõ ä¿ðýì, æóðàì, ¿¿ðýã íü òîäîðõîé áàéõ
ìºí ýðõ ç¿éí îð÷èíã òºãºëäºðæ¿¿ëæ íºãºº òàëààñ íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿íä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èí ÿìàð áàéõ
òóõàé òîäîðõîé òóñãàõ øààðäëàãàòàé þì31. Íèéñëýëèéí ä¿¿ðýãò
ãàð÷ áàéãàà ãýìò õýðãèéí 60 õóâü íü õóëãàé, äýýðýì áºãººä èõýíõ íü
ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýëòýé õîëáîîòîé ãàðäàã áàéíà. Òýäãýýðèéí 40-60
õóâü íü ø¿¿õýýð ýöýñëýí øèéäâýðëýãääýã áàéíà.
ÖÅÃ-ààñ ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ ¿çýõýä, ºíãºðñºí îíä óëñûí
õýìæýýíä 20373 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Òýäãýýðò 19612 õ¿í
õîëáîãäñîíîîñ 12637 íü ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèëã¿é èðãýä áàéñàí.
Ìºí ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 70, òýíýìýë, ãýð îðîíã¿é ãýõ 68 õ¿¿õýä ãýìò
õýðýãò õîëáîãäñîí áàéíà.
Àìæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí îðëîãîòîé èðãýä áàãàäàà 300
ìÿíãàí òºãðºãººð ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ºìãººëºã÷äººð
ýðõýý õàìãààëóóëàõ ÷àäâàðòàé íü áàãà áàéäàã. Èéì áàéäàëä àìüäàð÷
áàéãàà èðãýäèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
àëü ÷ óëñ îðîí áèé áîëãîäîã32.
Ìîíãîë Óëñûí ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéöààõ, ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ, ø¿¿õ õóðàëäààíä
29
Монгол Улсын иргэний хууль.“Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2009 оны 7 дугаар сар №25-28
дахь дугаарт нийтлэгдсэн.
30
2010 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдрийн төлбөрийн чадваргүй иргэнд үзүүлэх үндэсний
тогтолцоо хэлэлцүүлгийн хурлын пртоколоос.
31
2010 оны 5 дугаар сарын 25-нд болсон төлбөрийн чадваргүй иргэнд үзүүлэх үндэсний
тогтолцоо хэлэлцүүлгийн үеэр “Улсын ерөнхий прокурорын газрын” хяналтын прокурор
Ё.Сагсайн ярилцлагаас.
32
http://www.e-hutuch.gov.mn/eztt_durem. сүүлд 2011 оны 8 дугаар сарын 8-нд үзсэн.
òºðèéí íýðèéí ºìíººñ îðîëöîõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ çààñàí 33
áàéäàã. Èðãýä ïðîêóðîðò ÿë ºãäºã ÿëëàã÷ ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ õàíääàã

áºãººä ïðîêóðîðóóä ÷ ýíý ÷èã ¿¿ðãýý èë¿¿ áàðèìòàëäàã áèëýý. Ãýòýë
ïðîêóðîð ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä, òóõàéëáàë, õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò õóóëèéí äàãóó ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõýä, ýíý
¿éë ÿâöàä õ¿íèé ýðõ õýðõýí çºð÷èãäºæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâüäàã
ãîë ñóáüåêò ãýäãèéã èðãýä òýð á¿ð ñàéí ìýääýãã¿éãýýñ ïðîêóðîðò
öàãäààãèéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ãîìäîë, õ¿ñýëò ãàðãàæ
øàëãóóëàõ íü õîâîð áàéäàã.
ÃÓÐÀÂ. Àíõàí øàòíû ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí õàìðàõ

õ¿ðýý:
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ áàéãóóëàãäàí á¿õ àéìàã, íèéñëýëèéí
á¿õ ä¿¿ðã¿¿äýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð áàéíà. Õóóëü ç¿éí
òóñëàëöààã èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é, øóóðõàé, ÷àíàðòàé, õ¿ðòýýìæòýé
õ¿ðãýõýä ýäãýýð òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýæ áàéíà. Îäîîãèéí
áàéäëààð ºìãººëºã÷äººñ ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâä àæèëëóóëæ áàéãàà áà òºâ íü àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí õóóëü
ç¿éí àñóóäàë ýðõýëñýí íýãæèä õàðúÿàëàãäàæ, ñàíõ¿¿æèëòèéí õóâüä
õàíäèâëàã÷äûí òóñëàìæèä òóëãóóðëàæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéí34 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà ãýæýý.
Ìºí ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí35 21.1-ä çààñíààð òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèé ºìãººëëèéí çàðäëûã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ çààñàí
íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ýðõ ç¿éí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí
çàðäàë óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òóõàé çààëò þì. 2009, 2010
îíóóäàä Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷äèéí õºëñºíä íèéò
156.820.000 òºãðºã çàðöóóëàãäñàí áàéíà. Ìýäýýæ àæèëëàõ õ¿íèé
íººöèéí áîëîìæ, àæëûí à÷ààëàë, ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæòýé
áàéäàë ãýõ çýðýã áýðõøýýëòýé ç¿éë îëîí áèé. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâººð ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéãàà èðãýäèéí 60-70 õóâü íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýä õàíääàã ãýñýí àëáàí áóñ òîî áàéíà36.
33
Прокурорын байгууллагын тухай хууль.”Төрийн мэдээлэл” эмхэтгэлийн 2003 оны 1 дүгээр
сар №01-04 дэх дугаарт нийтлэгдсэн.
34
Монгол Улсын Үндсэн Хууль. ”Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлийн 1992 оны 1 дүгээрт
нийтлэгдсэн...
35
Өмгөөллийн тухай хууль. Өмгөөллийн тухай хууль, “Төрийн мэдээлэл” эмхэтгэлийн 2002
оны 06 дугаар сарын №21-24 дэх дугаарт нийтлэгдсэн.
36
2009 онд Нээлттэй нийгэм форум, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, НҮБХХ-ийн Хууль зүйн
үйлчилгээний хүртээмж ба хүний эрх төсөлийн судалгааны тайлангаас.
2010 îíû áàéäëààð àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí èõ áàéãàà àéìãóóä
¹ Àéìàã õóâü
1 Îðõîí 29,2%
2 Ãîâüñ¿ìáýð 21,2%
3 Äîðíîãîâü 20,7%
4 Ñ¿õáààòàð 15,9%
5 Áóëãàí 19,5%

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí íèéò 2.735.780 õ¿í àìààñ òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýñ

õàðàõàä 38.7 õóâü íü àæèëã¿é áàéíà ãýñýí òîî áàðèìò ãàð÷ áàéíà.
Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã á¿ñýýð íü
№ Áàéðøèë Õóâü
1 Õîòîä 30,6%
2 Õºäººä 49,6%
3 Óëààíáààòàðò 86,7%
4 Àéìãèéí òºâä 37,0%
5 Ñóìûí òºâä 42.6%
Äýýðõýýñ õàðàõàä ìàíàé óëñûí õýìæýýíä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí

õîò, õºäººä õ¿í àìûí íÿãòàðøèëààñ õàìààðàõã¿é òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí
õóâüä àäèë ò¿âøèíä áàéíà. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ íü ñóðãàëò
áîëîí ñóðòàë÷èëãààíû õýëáýðýýð èðãýäèéí óõàìñðûã òºëºâø¿¿ëýõýä
íºëººëºõ¿éö áàéäëààð òîäîðõîé àæèë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü
õàðàãäàæ áàéíà. Õóóëèéã íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàã÷ ¿íäñýí
õýðýãë¿¿ð ãýäãèéã ÷óõàë÷ëàí ¿çýõ õýðýãòýé þì. Èéìýýñ ýðõ ç¿éí
øèíýòãýëèéí òóñàãäàõóóíààð áàðèìæààëàí ä¿ãíýëò õèéæ ¿çâýë:
1. Òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä ýðõ ç¿éí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñèñòåìä
460 ãàðóé õóóëü á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Õóóëü òîãòîîìæ øèíý÷ëýãäýæ
áàòëàãäàõ ¿éë ÿâö àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéãàà õýäèé ÷ äàâõàðäàë,
õèéäýë, îðõèãäîë, ãàðñààð áàéãàà áèëýý;
2. Õóóëü òîãòîîõ, õóóëèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ, õóóëü õýðýãëýõ
òîãòîëöîî, àðãà àæèëëàãààã øèíýòãýõ õ¿ðýýíä õýä õýäýí õºòºëáºð
áîëîâñðóóëñàí áîëîâ÷ õºäºº îðîí íóòàã, õîò ñóóðèí ãàçðûí îíöëîãîîñ
õàìààð÷ õóóëèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ, õóóëü õýðýãëýõ àðãà àæèëëàãààã
øèíýòãýõ àæèë òºäèéëºí õàíãàëòòàé ÿâàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéíà;
3. Õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûã øèíýòãýõ òàë äýýð òîîí
¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä ìàø èõ àõèö ãàðñàí. ×àíàðûí õóâüä ÷ öººíã¿é,
ãîëîãäîõîîðã¿é áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëñîí áîëîâ÷, òýäãýýðýýñ òºðèéí
áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé ìýðãýøñýí, ÷àäâàðëàã áîëîâñîí
õ¿÷èí öººí áàéíà.
4. Õóóëü ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò,
àðãà ç¿éã øèíýòãýõ ¿éë ÿâö õºðºíãº îðóóëàëòûí áàéäëààñ òºäèé ë
àõèöòàé áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
5. Íèéãýìä ýðõ ç¿éí øèíý óõàìñàð òºëºâø¿¿ëýõ ¿éë ÿâö íü äýýðõ
4 òóñàãäàõóóíû øóóä èëðýë ó÷èð ýðõ ç¿éí óõàìñàðûí òºëºâøëèéã
ýåðãýýð ä¿ãíýõ áîëîìæã¿é áàéíà. ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óëñûí
õýìæýýíä ãàð÷ áóé ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéí òîî áóóðàõã¿é áàéãààãààñ
õàðæ áîëíî37.
Èéìä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä óëàì
áýõæ¿¿ëæ, ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû ¿íäýñíèé òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Àëèâàà áîäëîãûí øèéäëèéã
àëü áîëîõ îëîí òàëààñ íü ø¿¿í õýëýëöýæ, ýðõ àøèã íü õºíäºãäºæ
áàéãàà íèéãìèéí á¿ëýã, õýñãèéí äóó õîîëîéã ñîíñîæ áàéõ íü
àðä÷èëñàí íèéãìèéí ãîë øààðäëàãà áèëýý. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýäýã
îéëãîëòîä àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíä õ¿ðýõã¿é èðãýäèéí ýðõ àøèã
õºíäºãäºíº. Ìºí èðãýäýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ îäîîãèéí ¿íäñýí
òîãòîëöîî áóþó ÌªÕ-íû ñàíàë, ñàíàà÷ëàãà ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýíä ¿ç¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí òóñëàëöààã õóâèéí õýâøëèéí
áèø ÷óõàìäàà òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýã òºðºë áîëãîõ øààðäëàãà
ºíººãèéí ìîíãîëûí íºõöºë áàéäëààñ óðãàí ãàð÷ áàéíà. Õóóëü ç¿éí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã ìýäýýæ ìýðãýæëèéí õóóëü÷, ºìãººëºã÷
õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý óòãààðàà ÌªÕ-íû ãèø¿¿äýýñ ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð, òîäîðõîé øàëãóóð õàíãàñàí ýòãýýä òîìèëîãäîí àæèëëàíà. Õàðèí
ò¿¿íèé àæèëëàõ íºõöºë, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã íü òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí ñòàòóñ îëãîñíîîð á¿ðýëäýí áèé áîëîõ áîëîìæòîé þì. Ýíý
íü ìàø ýíãèéí ëîãèêîîñ ¿¿äýëòýé ä¿ãíýëò þì. ªìãººëºã÷èéí õóâüä
çàõ çýýëèéí ºðñºëäººí, ÷ºëººò ¿íèéí ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ áàéäàã
áºãººä òýðýýð áèçíåñèéí ýðñäýë, îðëîãî îëîõ áîëîìæèéã ººðºº
á¿ðýí õàðèóöíà. Ýíý òîõèîëäîëä ºìãººëºã÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíä ¿íý òºëáºðã¿é ìºðòëºº ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýäèéí
çàñãèéí õºø¿¿ðýã áàéõã¿é. Òèéìýýñ òýðõ¿¿ çàõ çýýëèéí õºø¿¿ðãèéã
îðëîõ ÷àäâàðòàé ÿìàð íýãýí ìåõàíèçì áàéæ ãýìýý íü ºìãººëºã÷ººñ
÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýã øààðäàõ áîëìæòîé þì. Òºñâèéí òîãòìîë,
áàòàëãààòàé öàëèí, íèéãìèéí äààòãàë, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, íýìýëò
óðàìøóóëàëûí ñèñòåìä õàìðàãäàõ áîëîìæòîé òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
îðîí òîî áèé áîëãîñíîîð óóë ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ
áàéãàà áîëíî. ¯íäñýí õóóëèàð òºðä õ¿ëýýëãýñýí ¿¿ðãýýñ çàéëàõ àðãàã¿é
áºãººä äýýð ãàðãàñàí ¿íäýñëýë ¸ñîîð óã ¿¿ðãèéã õóâèéí õýâøèë áèø
37
Хууль зүйн алба байгуулагдсаны 100 жилийн ойд зориулсан “Монгол Улсын эрх зүйн
хөгжлийн асуудлууд” эрдэм шинжилгээний бага хуралд тавигдсан “Монгол Улсын шинэхэн
үеийн эрх зүйн хөгжил” сэдэвт харьцуулсан эрх зүйн үүднээс авч үзсэн илтгэл (Ph.D)
Б.Гүнбилэг
òºðèéí òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é íºõöºë
áàéäàë áàéãàà þì. Öààøèëáàë, òºðººñ ÿäóó èðãýíäýý õóóëü ç¿éí ¿íý
òºëáºðã¿é ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íü òºðèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé íýã
õýëáýð ìºí áºãººä îíîâ÷òîé òóñëàìæ áîëíî. Õóóëü ç¿éí ¿íý òºëáºðã¿é
òóñëàëöàà íü õóâü õ¿íä ÷, òºðä ÷ àøèãòàé áóþó ãàðàõ çàðäëààñàà
çààâàë èë¿¿ ¿ð àøãèéã àâ÷èðíà.
Øèíý òîãòîëöîî á¿ðäñýíýýð ìîíãîëûí õ¿í àìûí áàãàã¿é õóâèéã
ýçýëæ áóé àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé îëîí èðãýíèé
õóâü çàÿàíä ýðãýëò ãàðãàõ íü äàìæèãã¿é. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ýðõ ç¿éí
òóñëàìæèéí ãàäíà ¿ëäýõ ýðñäýë ¿¿ñ÷ áîëîõûã àíõààðàõ õýðýãòýé þì.
Õ¿í á¿ð õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº òýãø ýðõòýé áàéæ, òýãø áîëîìæîîð
õàíãàãäàõ ó÷èðòàé. Ýíýõ¿¿ õóóëü ç¿éí çàð÷èì, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ
¿çëèéí ¿¿äíýýñ äýëõèéí îëîí îðîíä õóóëü ç¿éí ¿íý òºëáºðã¿é
òóñëàëöààã òºðººñ äýìæäýã áàéíà. Òýãâýë ýäèéí çàñãèéí óòãààðàà
÷ èéì òîãòîëöîî íèéãìèéí õºãæèë, äýâøèëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ
÷óõàë ç¿éë ãýäãèéã áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ò¿âøèíä õàðãàëçàí ¿çýõ
õýðýãòýé.38
Õ¿íèé ýðõ, õóóëü, ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã 21
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéíà. Ýäãýýðýýñ äèéëýíõ íü ¿éë àæèëëàãààãàà
íèéñëýëä òºâëºð¿¿ëæ ÿâóóëäàã ó÷ðààñ îðîí íóòãèéí èðãýäýä õ¿ð÷
¿éë÷ëýõ áîëîìæ õîìñ áàéíà. Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿éí çºâëºãºº,
ñóðãàëò, ñóäàëãààíû àæèë ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéíà. Çàðèì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà òóõàéëáàë, “Õ¿íèé
ýðõ õºãæèë òºâ” ñòðàòåãèéí ºìãººëëèéí ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëæ
ºìãººëºã÷äèéã äýìæèæ àæèëëàæ áàéãàà ºìãººëëèéí õàìðàõ õ¿ðýý
íü õýòýðõèé ÿâöóó, æèøýý íü, çºâõºí õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷èéã ºìãººëºõ ãýõ ìýòýýð íýã ÷èãëýëèéã áàðüäàã áàéíà. Õàðèí
ýäãýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü ìýðãýæëèéí ºìãººëºã÷äèéã ¿éë
àæèëëàãààíäàà òàòàí îðîëöóóëæ, áàéíãûí õîëáîîòîé àæèëëàæ,
öààøèä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ íººö áîëîëöîî áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Íºãºº òàëààð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ õýìæýýíä áýõæèæ ÷àääàãã¿é, áîãèíî õóãàöààíä ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëààä çîãñäîã òàë áàéäàã. Èéìýýñ ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû áàéíãûí
íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýð ãýæ ¿çýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé þì.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õàìòàð÷ ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð õàìòðàí àæèëëàæ
òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ
ç¿éí òóñëàëöàà àëñëàãäñàí îðîí íóòàãò á¿ñ á¿ñýýð íü àíãèëàí ýðõ ç¿éí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºðëººð íü àíãèëâàë çîõèìæòîé ãýñýí ñàíàëòàé
áàéíà. Èíãýñíýýð óã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ÷
38
2010 оны 5 сарын 23-нд болсон “Хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх үндэсний тогтолцоог
боловсронгуй болгох” хэлэлцүүлэг.
áýõæèõ þì.
ÄªÐªÂ.(Ïàðà-ëåãàë39)-èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, õóóëü ç¿éí çºâëºãºº

ºãºõ õ¿ðýý, õÿçãààð
Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýý áîë õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ÷óõàë õýðýãñýë áºãººä
á¿õýë á¿òýí íèéãýì áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñò ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä
òóñëàäàã. Ýðõ ç¿éí ¿é÷èëãýýíä ñóóðèëñàí íèéãýìä àìüäàð÷ àæèëëàæ
áàéãàà ÿäóó èðãýäýä õóóëü ç¿éí àñóóäàë òóëãàðñàí ¿åä ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë îëãîõ ìºí çóó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð àëáàí ¸ñíû õóóëü ç¿éí
ñèñòåìèéí ìýäëýãýý ýðõ ç¿éí çºâëºã÷èä õýðýãëýäýã.
Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ íü õóóëü÷äûã áîäâîë àæëûí õºëñ,
çàðäëûí õóâüä õÿìä áºãººä àëáàí ¸ñíû õóóëü ç¿éí øàò äàìæëàãûã
áîäâîë õóðäàí. Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýíä ñóóðèëñàí íèéãýì íü
çºð÷èëäººí òýìöýëäýýíòýé áàéãàà îðîí, øèëæèëòèéí áîëîí õºãæèæ
áàéãàà îðîíä ¿ð íºëººòýé. Æèøýýëáýë, Ñèåððà Ëåîíåä 3 ñàÿ õ¿íä
åðäºº 100 õóóëü÷ áàéäàã ¿¿íýýñ 10 íü ø¿¿ã÷ õóóëü ç¿éí õýðýãöýý,
øààðäëàãûã õàíãàæ áàéíà. Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èä òºðèéí
àëáàí õààã÷èäòàé õàðèóöëàãà òîîöîõ, ãýð á¿ë ñàëàëò, ãàçðûí ìàðãààí
çýðãèéã øèéäâýðëýõýä òóñëàäàã. Ìàãàäã¿é íýã ÷óõàë ç¿éë áîë ýðõ ç¿éí
¿é÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èä á¿õýë á¿òýí íèéãìèéã ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ èðãýäèéã ýðõýý ìýäýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéã áèé áîëãîæ òýä çàñãèéí ãàçàðò øààðäëàãà òàâèõàä íü
òóñëàäàã þì.
Ýíý íü ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéã áèé áîëãîõ ìºí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä øààðäëàãàòàé á¿õ òàëûí ìýäýýëëèéã áàãòààñàí,
ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí õýðýãöýýã ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé ñóðãàëò ÿâóóëàõ,
õóóëü ç¿éí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çýðýã á¿õèéë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã
áàéíà40.
Ìîíãîë Óëñàä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é õýí áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà
àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ óëìààð ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû ¿íäýñíèé
òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä ìýðãýæëèéí õóóëü÷, ºìãººëºã÷äèéí
çýðýãöýý ýðõ ç¿éí “õºòº÷” áèé áîëãîõ ÿâäàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
39
Гадаадын улс орнуудад хууль зүйн анхан шатны зөвлөгөө өгдөг, өмгөөлөгч бус хүмүүсийг
паралегал гэж нэрлэдэг. Эмнэлэгт эмнэлгийн анхны тусламж үзүүлдэг шиг хуулийн анхны
тусламж үзүүлдэг байна. Паралегал гэдэг үг хаанаас гарсан бэ гэвэл, Энэтхэг, Филиппин,
Африкийн зарим хэсэг ихэнхдээ хөдөөгүүр “хөл нүцгэн эмч,” “хөл нүцгэн хуульч” гэж
нэрлэгдсэн хүмүүс тосгоноос тосгон дамжин явж эмнэлгийн, хуулийн үйлчилгээ хүрч
чаддаггүй хэсэгт очиж хүмүүст эдгээр чиглэлээр туслалцаа үзүүлдэг байна. Энэ мэтчилэн
ажилладаг хүмүүсийг тэдний ажил үүргийг илүү тодорхой болгохын тулд “пара-медикал”,
“пара-легал” гэж нэрлэх болсон байна. Пара гэдэг үг нь “–тэй адилхан” “-тэй төстэй” гэсэн
утгатай. Зарим улс оронд анагаахын сургууль төгсөж эмч болоогүй мөртлөө эмнэлгийн анхан
шатны тусламж үзүүлдэг хүмүүс байдаг. Эдгээр хүмүүсийг “пара-медикал” гэж нэрлэдэг.
Үүнтэй адил хуулийн сургууль төгсөж хуульч болоогүй мөртлөө хуулийн анхан шатны
зөвлөгөө тусламж үзүүлдэг хүмүүсийг паралегал гэж нэрлэдэг байна. Паралегал гэдэг нь
хуульч бус хуульч гэж орчуулагддаг. (Иргэдийн эрх зүйн хөтөч УБ, 2007 он 477 дахь тал)
40
Community-based Paralegals /A Practitioner,s guide/ open society foundations 2009.
áàéãààã ¿íäýñëýí õ¿í àìûí 38.7 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà ÿäóó èðãýäýä
õ¿ðòýýìæòýé, ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ áîäèò áîëîìæèéã ñóäëàõàä
íààøòàé ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéãàà ÷ öààøèä àíõààðàõ, øèéäâýðëýõ
àñóóäëóóä íýëýýä áàéíà.
Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä “Ïàðàëåãàë”41 ãýæ îéëãîëò
áàéäàã. Ýíý íü õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº áîëîí ºìãººëëèéí
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýýñ áóñàä ÷èãëýëýýð ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
÷àäâàðòàé, òóñãàéëàí áýëòãýãäñýí ýòãýýäèéã õýëäýã áàéíà. Ýðõ ç¿éí
òóñëàëöàà ãýäýãò ºìãººëºë, õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº, ýðõ ç¿éí
ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààã õàìðóóëàí îéëãîæ áàéãàà. Òýãýõýýð ìàíàé
íºõöºëä ïàðàëåãàëóóä ýðõ ç¿éí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíä îðîëöîõ
íü èë¿¿ çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýðõ ç¿éí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã
òîäîðõîé ò¿âøèíä ìýðãýøñýí ýðõ ç¿éí ìýäëýãòýé áýëòãýãäñýí õ¿í
áàéæ ïàðàëåãàëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý. Ýñ òýãâýë ýíý ¿éë÷èëãýý íü
öààøàà ø¿¿õèéí øàòàíä î÷èõîä ò¿¿íýýñ ãàðàõ ¿ð äàãâàð íü õóóëèéí
õ¿ðýýíä ãàðñàí òîäîðõîé ¿ð äàãâàðòàé ¿éë÷èëãýý áàéõ ¸ñòîé.42 Ìºí
ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð áàêàëàâðûí çýðýãòýé òºãññºí áîëîâñîí õ¿÷èí
õàíãàëòòàé èõ áàéíà. Ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõ ãýõýä õóóëü÷èéí ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòàíä òýíöñýí õóóëü÷èéí ãýð÷èëãýý øààðäàæ àæèë
îëäîõã¿é áàéõ íü ýëáýã. Ýíý áàéäàë íü àæèëã¿éäýëä õ¿ðãýõ áàñ íýã
øàëòãààí áîëæ áàéíà ãýæ áîëíî. Èéìä ýäãýýð áîëîâñîí õ¿÷íèéã
“Ïàðàëåãàë” áîëãîí àæèëëóóëàõ íºõöºëººð õàíãàõ íü çîõèñòîé þì.
Ìºí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä
ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí çýðýãöýý áóñàä èðãýí, òºð, èðãýíèé
íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õàìòðàí îðîëöîõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ìàíàé íºõöºëä äàðààõ èðãýä, òºð, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàí ïàðàëåãàëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé ãýæ
¿çýæ áàéíà.
¯¿íä:
• Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà
Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà íü ººð îëîí àæèë õàðèóöäàã, öàãèéí
áîëîìæ òààðóó áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí íààä çàõûí ìýäëýã, ìýäýýëýë, çºâëºãºº
ºãºõ ÷àäâàðòàé áàéâàë ººðò íü õàíäàæ òóñëàìæ äýìæëýã õ¿ñýõýýð
èðñýí áàã, õîðîîíûõîî èðãýäýä èë¿¿ ñàéí ¿éë÷ëýõ áîëîìæòîé.
• Áàãèéí îðîí òîîíû áîëîí ñàéí äóðûí àæèëòàí
Áàã, õîðîîíû àæèëòàí èðãýäýä õàìãèéí îéð, òýäíèé àìüäðàëûã
ìàø ñàéí îéëãîäîã õýíä ÿìàð çîâëîí ãàðñàí òàëààð øóóðõàé ìýäýýëýë
àâäàã. Èéìä áàã, õîðîîíû àæèëòàí èðãýäýä ÿìàð àñóóäàë òóëãàð÷
áàéãààã ýðõ ç¿éí òàëààñ íü ÿëãàæ çààãëàõ íààä çàõûí ÷àäâàðòàé
http://uslugi.slando.kuban.ru/
41
42
2008 онд ХЗДХЯ-ны захиалгаар АНУ-ын Азийн хөгжлийн сангийн гүйцэтгэсэн тайлан “
Паралегал буюу эрх зүйн хөтөч” судалгааны тайлангаас.
áàéâàë èðãýäèéã Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷òýé õîëáîæ
ºãºõ, òýãñýíýýð ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã õýðýãòýé õ¿íä íü õ¿ðãýõ áîëîìæ
óëàì íýìýãäýõ þì.
• Ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà
Èðãýä, ñóì, áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é
àñóóäëààð ñóìûí çàõèðãààíä õàíäàõ íü òîäîðõîé. Òèéì ¿åä Çàñàã
äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà ýðõ ç¿éí òàëààñàà áîëîìæòîé,
áîëîìæã¿é ç¿éëñèéã ÿëãàí çààãëàæ, èðãýíä òàéëáàðëàí îéëãóóëæ,
çààæ, ÷èãë¿¿ëæ ºãäºã áàéõ õýðýãòýé þì.
• Ñóìàíä àæèëëàæ áàéãàà öàãäààãèéí òºëººëºã÷
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õ¿÷ áîëîëöîîã èðãýäýä õ¿ðãýõ, óõóóëàí
òàíèóëàõ òàëðóó ÷èãë¿¿ëæ áîëîõ þì. Õàìãèéí ãîë äàâóó òàë íü ñóìûí
öàãäààãèéí òºëººëºã÷, àéìãèéí òºâòýé õàðèëöààòàé áàéæ èðãýäýä
ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîí áóñàä àæëûã çîõèöóóëàõ
áîëîìæòîé þì.
• Ñóìûí òºâä áàéíãà îðøèí ñóóäàã íèéãìèéí èäýâõòýé íýð õ¿íäòýé,
íºëºº á¿õèé èðãýí.
Èéì õ¿ì¿¿ñ ñóì áîëãîíä áàéäàã. Ãîëäóó íàñ òîãòñîí, òîäîðõîé íýã
ñàëáàðò îëîí æèë àæèëëàæ ò¿¿ãýýðýý ìýðãýøñýí, òýòãýâýðò ãàðñàí
õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Òýäýíä ýðõ ç¿éí àíõàí øàòíû òîäîðõîé ìýäëýã îëãîæ
èðãýäýä óõóóëàí, òàíèóëàõ àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé
þì. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü ñàéí äóðààð àæèëëàõàä ÷ òàòãàëçàõã¿é ãýæ
¿çýæ áàéíà.
• Õóóëèéí ñóðãóóëü òºãñºã÷èä
Õóóëü÷èéí ñîíãîí øàëðãàðóóëàëòàä áýëòãýæ áàéãàà áºãººä îðîí
íóòàãòàà ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõ õ¿ñýëòýé ÷ àæëûí áàéðã¿é áàéãàà
õóóëèéí ñóðãóóëèéí òºãñºã÷. Ïàðàëåãàëèéã áèé áîëãîõîä òóñãàé
ñóðãàëò áîëîí óðàìøóóëàë ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
øààðäëàãàòàé. Ïàðàëåãàë áýëòãýõ ñóðãàëò íü õî¸ð ò¿âøèíä áàéæ
áîëíî. Ýõíèé ò¿âøèíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷ íàð
ººðñäºº ñóðãàëò ÿâóóëíà. Ýíý íü áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà, àæèëòàí
çýðýã èðãýäèéã ºìãººëºã÷òýé õîëáîæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé ïàðàëåãàë íàðò
çîðèóëñàí ñóðãàëò áàéíà. ªìãººëºã÷ ïðàêòèêò ÿìàð òºðëèéí õýðýã
ìàðãààí çîíõèëæ áàéãààã ººðèéí ºìãººëëèéí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí
òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéí ãîë øèíæ, èðãýä õýðãèéí õîëáîãäîã÷, ãýð÷,
õîõèðîã÷ áîëæ áàéãàà áàéäàë, åð íü èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºæ áàéãàà
ÿìàð íóóãäìàë òîõèîëäëóóä áàéæ áîëîõ òàëààð ñóðãàíà. Äàðààãèéíõ
íü àíõàí øàòíû ýðõ ç¿éí ìýäëýã îëãîõ ïàðàëåãàë íàðûã áýëòãýõ
ñóðãàëò. Ýäãýýðò õàìãèéí ãîë íü ñóìûí òºâä áàéíãà îðøèí ñóóäàã,
èðãýäòýé áàéíãà õàðüöàõ áîëîìæòîé õ¿ì¿¿ñ áàéõ õýðýãòýé.
ÒÀÂ.Õóóëèéí ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä
ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâä àæèëëóóëàõ íººö, áîëîëöîî.
Òóõàéëáàë, Õóóëèéí ñóðãóóëü òºãñººä “Õóóëèéí øàëãàëò” ºãºõ
õ¿ðòýë 2 æèëèéí õóãàöààíä äàäëàãàæèõ øààðäëàãàòàé áîëîâ÷
àæëûí áàéð îëîîã¿é òºãñºã÷äèéí òîî, ñóäàëãàà, øàëòãààí.
Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí ñóðãàëò ÿâóóëäàã íèéò 22 èõ, äýýä
ñóðãóóëèàñ ñóäàëãàà àâ÷ ¿çýõýä 21 ñóðãóóëüä êëèíèê ñóðãàëòûí
òýíõèì ýñâýë òºâ áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéíà. Íýã ñóðãóóëü æèëä
äóíäæààð 30 îð÷èì îþóòàí êëèíèê ñóðãàëòûí õè÷ýýëèéí ïðîãðàìä
á¿ðýí õàìðàãäàæ, èðãýäýä ¿íý òºëáºðã¿é çºâëºãºº ºãäºã áàéíà. Ýäãýýð
ñóðãóóëèóäûí êëèíèê ñóðãàëòûí òºâèéí à÷ààëàë õàðüöàíãóé áàãà
áºãººä õàìãèéí èõ à÷ààëàëòàé àæèëëàäàã íü ÌÓÈÑ-ÕÇÑ-èéí êëèíèê
ñóðãàëòûí òºâ æèëä äóíäæààð 100 õ¿íä çºâëºãºº ºã÷, 2007-2009 îíä
300 îð÷èì èðãýíä çºâëºãºº ºãñºí áàéíà. Îþóòàí áàãøèéí óäèðäëàãàí
äîð òóõàéí èðãýíèéã ø¿¿õýä òºëººëºõººñ áóñàä ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã
áàéíà. Êëèíèê ñóðãàëò íü çºâõºí íèéñëýëä òºâëºðñºí ó÷ðààñ îðîí
íóòàãèéí èðãýä õàìðàãäàõã¿é ¿ëäýæ áàéãàà þì. Èõ, äýýä ñóðãóóëèéã
ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð òºãññºí òºãñºã÷èä òºðèéí àëáàíä îðîõ ãýõýä
Õóóëü÷ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ òóõàé õóóëüä çààñíààð ìýðãýæëýýðýý
2 æèë àæèëëàñàí õ¿í ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàíä îðíî43 ãýæ çààñàí
èíãýõäýý õóóëèéí äàãóó íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí
òîõèîëäîëä á¿ðòãýõ, ìºí òºðèéí àëáàíû øàëãàëòàíä òýíöñýí, àæëûí
òóðøëàãà ãýõ ìýò øàëãóóð òàâüäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæëýõ óõààíû
èõ ñóðãóóëèéã òºãñºã÷èä òîäîðõîé õóãàöààíä öàëèíòàé äàäëàãàæèæ
áàéæ ãýð÷èëãýýãýý àâäàã øèã õóóëü ç¿éí ñàëáàðò èéì òîãòîëöîî áàéõ
íü ç¿éòýé. Ýíý áîë õàíãàëòòàé èõ òîî ó÷ðààñ ýäãýýð ýðõ ç¿é÷äèéí
ñàíàëûã íü õàðãàëçàí òýäíèé íèéãìèéí àñóóäàëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí
àëñëàãäñàí á¿ñ íóòãèéí õóóëèéí çºâëºãºº ºãºõ òºâèéã áîëîâñîí
õ¿÷íýýð õàíãàõàä òîõèðîìæòîé þì. Õóóëèéí ìýðãýæëèéí îþóòíóóä
õóóëèéí çºâëºãºº, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä 2 çàìààð îðîëöîõ
áîëîìæòîé.
Íýãä¿ãýýðò: Èõ, äýýä ñóðãóóëèàð äàìæóóëàí;

Õî¸ðäóãààðò: Øóóä õóóëèéí çºâëºãºº, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâä ñàéí
äóðààð àæèëëàõ àðãà çàì áàéíà. Èõ ñóðãóóëü ñóðãàëòûí õºòºëáºðòºº
ìýðãýæëèéí äàäëàãûã òóñãàæ ºãñºíººð îþóòíóóäàä áîëîí õóóëèéí
çºâëºãºº òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâèéã ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîíä õàìðóóëæ
áîëîõ þì. ÀÍÓ-ûí èõ ñóðãóóëü îþóòíóóääàà ãýðýýñëýë áè÷èõ, îðëîãî
áàãàòàé, íèéãìèéí äîîä äàâõàðàãûí èðãýäýä òºëººëëººð ºìãººëëèéí
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çýðýã íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõûã íü
äýìæèí àæèëëàäàã. ÀÍÓ-èéí õóóëèéí ñóðãóóëèóäàä ýíý àæëûã
43
Хуульч сонгон шалгаруулах тухай хууль. “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2010 оны 3 дугаар
сар № 9-12 дэх дугаарт нийтлэгдсэн.
õóóëèéí áîëîâñðîëûí õºòºëáºðò òóñãàõûã õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéäàã.44
Õàìãèéí íààä çàõ íü õóóëèéí ìýðãýæëèéí îþóòíóóä õóóëü ç¿éí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâ¿¿ä áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäàä ñàéí äóðààðàà
àæèëëàõ áîëîìæòîé þì. Àâñòðàëèéí õóóëèéí øèíý÷ëýëèéí êîìèññ
ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý íü õóóëèéí ìýðãýæëèéí îþóòíóóäàä õàðèóöëàãûã
íýìýãä¿¿ëæ, ¸ñ ç¿éä ñóðãàõûí õàìò ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë òýäãýýðèéí,
õºãæèëä íºëººëíº ãýæ ¿çñýí áàéíà. Îþóòíóóä çàõèäàë òºëºâëºõ,
õàâòàñò õýðýã öýãöëýõ áîëîí áóñàä îôôèñûí àæëûã ã¿éöýòãýõ
òºäèéã¿é õóóëèéí òóñëàëöàà, çºâëºãºº ºãºõ òºâ äýýð àæèëëàæ áàéãàà
õóóëèéí ñóðãóóëèéí òºãñºã÷äºä òóñàëäàã áàéíà. Èéìä Ìîíãîëûí
õóóëèéí çºâëºãºº, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâ¿¿äýä òóëãàðààä áàéãàà
à÷ààëëûã áàãàñãàõàä ñóðãóóëü òºãññºí ýðõ ç¿é÷äèéã õóóëèéí çºâëºãºº,
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâ äýýð äàäëàãàæóóëáàë ¿ð ä¿íòýé àæèë áîëíî.
Ìîíãîë Óëñàä 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðýãò, ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ áàéíà.
Íèéò 30 ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ýäãýýð
ýðõ ç¿é÷äèéã òàòàí îðîëöóóëæ ãîë ¿ð ä¿í íü àëñëàãäñàí õºäºº
îðîí íóòãèéí áàã, õîðîîíä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çîðèëãîîð àæèëëàõ
íü òîõèðîìæòîé þì. Èðãýäèéã ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõûí
òóëä îþóòíóóäûí òóðøëàãà àðãà áàðèë õýðýãòýé. ýíý òàëààð ÌÓÈÑ-
ÕÇÑ-èéí ïðàêòèê ñóðãàëòûí òýíõèìòýé Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ÿàì õàìòðàí, ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýíä èõ ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãèéí
îþóòíóóäûã õàìðóóëàõ òàëààð õàìòàðñàí ãýðýý áàéãóóëñàí áîëîâ÷
îäîîãîîð ãýðýýíèé áèåëýëò õàíãàëòã¿é áàéíà. Ó÷èð íü îþóòíóóäûã
àëáàäàõ áîëîìæã¿é ãýñýí õàðèóëò õýëñýí (“ÌÓÈÑ-ÕÇÑ-èéí ïðàêòèê
ñóðãàëòûí òýíõìèéí àæèëòàí Á.Áóðìààòàé ÿðèëöàâ”) Ìàíàé óëñûí
Õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí Êëèíèê¿¿äèéí íèéãýìëýã 2011
îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý íèéãýìëýã íü 2011 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðààñ
¿éë àæèëëàãààãàà ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëòòîé àæèëëàæ áàéíà. Èéìä
ýíý íèéãýìëýãò ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâä àæèëëàõ îþóòíóóäûã
õàìðóóëàõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ áîëîõ þì.
Îäîî ìàíàé óëñàä õýðýãæèæ áàéãààãààñ õàðàõàä ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâä òºãñºõ êóðñûí îþóòíóóä óðòûí äàäëàãà õèéäýã.
Ãýõäýý ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâä àæèëëàæ áàéãàà íýã ºìãººëºã÷
àæëûí à÷ààëàë èõ òóë îþóòàíûã äàäëàãæóóëàõàä òºäèéëºí òóñëàõ
áîëîìæ õîìñ þì. Èéìä
1. Òºãñººä 2 æèë õóóëü÷èéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò ºãºõ õ¿ðòýë
àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñèéã òàòàí îðîëöóóëâàë áîëîìæòîé. Ýäãýýðèéã
ìýðãýø¿¿ëæ, äàäëàãàæóóëàõûí òóëä àëáàí áóñ ñóðãàëòàíä òàñðàëòã¿é
õàìðóóëæ áàéõ, ìºí ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿ä íü ò¿øèö ãàçàð
áîëâîë áîëîìæòîé ãýæ ¿çëýý.
44
2008 оны Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын эрхлэх асуудлын хүрээний агентлаг,
байгууллагуудын 2008 оны үйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийсэн тухай
тайлан.
2. Èõ, äýýä ñóãóóëèéí òºãñºõ àíãèéí óðòûí äàäëàãà õèéæ
áàéãàà îþóòíóóäûã áýëäýæ, òºãñºõºä íü ¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëóóëàõ
áîëîìæòîé þì.
Ìîíãîëûí õóóëèéí çºâëºãºº, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâ¿¿äýä òóëãàðààä
áàéãàà à÷ààëëûã áàãàñãàõàä ñàÿõàí ñóðãóóëü òºãññºí õóóëü÷äèéã
õóóëèéí çºâëºãºº, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºâ äýýð äàäëàãæóóëáàë ¿ð
ä¿íòýé àæèë áîëíî.
ÇÓÐÃÀÀ. 2008-2010 îíä ÿë øèéòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí õýäýí õóâü

íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéõ ìàãäëàëòàé áàéñàí
2010 îíä ø¿¿õýýñ íèéò 9876 õ¿íä áàðèâ÷ëàõ ÿë îíîîæýý.
Òýäíèé äèéëýíõ íü ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèëã¿é èðãýä áàéæýý. Èéí
õóóëèéí ºìíº õèéñýí õýðãèéíõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ ÿëòàí,
ø¿¿ãäýã÷, ñýæèãòýí ãýãäýæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí 70 õóâü íü àìüæèðãààíû
ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé, íýí ÿäóó èðãýä áàéíà. Èéìä òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä ø¿¿õ áîëîí ºìãººëëèéí
áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé áàéíà45.
ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8-ä çààñíààð ºìãººëºã÷ æèëä
õî¸ð óäàà òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèéã õóóëü ¸ñíû ýðõ, àøãèéã
õàìãààëóóëàõ çîðèëãîîð ºìãººëºã÷ººð àæèëëàäàã þì. Äýýðõ õóóëèéí
äàãóó Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2003 îíû 4
ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäðèéí 69 òîîò òóøààëààð “Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèé ºìãººëëèéí õºëñíèé æèøèã òîãòîîõ, çàðäëûã òºñâººñ
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, òàéëàí ãàðãàõ æóðàì”-ûã áàòëàí ãàðãàñàí áà óã
æóðàìä çààõäàà Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ºìãººë¿¿ëýã÷ ãýäýã íü ººðèéãºº
áîëîí ãýð á¿ëýý òýæýýõ ñàðûí îðëîãî íü õ¿í àìûí àìæèðãààíû äîîä
ò¿âøèíãèéí õýìæýýíä õ¿ðýõã¿éí óëìààñ áàéíãûí õÿçãààðëàãäìàë
õýðýãëýýòýé àìüäàðäàã èðãýíèéã îéëãîíî ãýæýý.46
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâººð 2010 îíä ¿éë÷ë¿¿ëñýí íèéò òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýíèé 90 õóâü íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò çºâëºãºº àâñàí ãýñýí
ñóäàëãàà áàéíà47. Äýýðõ ñóäàëãààíààñ õàðàõàä äýíä¿¿ õàíãàëòã¿é òîî
õàðàãäàæ áàéíà. Ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 3,1 õóâü íü ÿäóó áàéíà.
Ýíý òîî ìàø ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò. Ãýòýë óëñûí õýìæýýíä æèëä ýð¿¿ãèéí
õýðýãò 50-70 õ¿í ë ¿íý òºëáºðã¿é ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýý àâ÷ áàéãàà
íü äýíä¿¿ õàíãàëòã¿é òîî áàéíà. ÌªÕ-íä 2011 îíû áàéäëààð íèéò
(1360-ä ºìãººëºã÷) àëáàí ¸ñíû ºìãººëºõ ýðõòýé ºìãººëºã÷ á¿ðòãýëòýé
áàéíà. Òýäãýýð ºìãººëºã÷ æèëä äóíäæààð òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é 3000
õ¿íä ºìãººëºë õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýýð áàéíà.
Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ºìãººëºë áîëîí õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë ºñºí íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí Ìîíãîë Óëñûí
45
http://humanrights.mn/beta/images/my/center.html
46
Өмгөөлөгч сэтгүүл 2007 оны 12 дугаар сар № 10/16 дахь дугаарт нийтлэгдсэн.
47
http://news.niigem.mn/content/17341.shtml, сүүлд 2011 оны 8 дугаар сарын 10-нд үзсэн.
ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8 äàõü çààëòûí õýðýãæèëòýíä
õÿíàëò òàâèõ, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýõ áàéäëûã òîãòîîõäîî òóõàéí
èðãýí õºäºëìºð ýðõëýýã¿é áàéñàí áóþó àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýýñ
äîîãóóð îðëîãîòîé áîëîõûã õàðóóëñàí áàðèìòóóäûã ¿íýí çºâ ýñýõèéã
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, Çàñàã äàðãà øàëãàæ òîãòîîäîã áàéõ
íü ç¿éòýé þì.
Ä¿ãíýëò
Ñ¿¿ëèéí ¿åä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà

¿ç¿¿ëýõ òàë äýýð ò¿ëõ¿¿ àíõààðëàà õàíäóóëàí ÿðèõ áîëñîí. Ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâ áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýä ¿íý òºëáºðã¿é ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ à÷ õîëáîãäîëûã
íü îéëãîæ, ¿íýëäýã áîëæýý. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ãýäãèéã òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é èðãýíä íýã óäàà ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýý òºäèé áèø òºðèéí
õàëàìæèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¿ç¿¿ëæ áóé íýã ¸ñíû ”ýðõ ç¿éí õàëàìæ
¿éë÷èëãýý” ãýæ îéëãîíî. ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã áîäèòîé
äýýøë¿¿ëýõ, áàéíãà áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ
íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ìàíàé óëñ íü ºðãºí óóäàì ãàçàð, íóòàãòàé áºãººä òýð õýìæýýãýýð
õ¿í àì òàðõàí áàéðëàäàã áºãººä àëñëàãäñàí àéìàã, ñóìàíä áàéãàà
èðãýä ýðõ ç¿éí òóñëàëöààã òýð á¿ð òýãø õ¿ðòýõ áîëîìæîîð õîìñ áàéíà.
Õºäºº, îðîí íóòàãò àõóéí ò¿âøèíä çýýë, ãàçðûí òóõàé ìàðãààí çýðýã
çºð÷èë çîíõèëäîã áàéíà. Ãýòýë ýíý òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº òóñëàìæ
¿éë÷èëãýýã àéìãèéí òºâä èðæ àâàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Èéìä:
• Èðãýäèéã àëáàí áóñ ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä ýíãèéí ò¿âøèíä ýðõ ç¿éí
ìýäëýã áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààð÷ Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíòýé õàìòàð÷ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààãààð òîãòìîë õàíãàõ
áîëîìæòîé;
• Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ¿éë àæèëëàãààã èë¿¿ òàðõàöòàé,
õ¿ðòýýìæýé áîëãîõ, ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâä äàí ãàíö ýð¿¿ãèéí
õýðýãò ºìãººëºõ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ áèø èðãýí, çàõèðãààíû ýðõ
ç¿éí ÷èãëýëýýð òýíöâýðòýé õàíäàõ (Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâººð ¿éë÷ë¿¿ëñýí èðãýíèé 90 õóâü íü ºìãººëºõ
ýðõýýð õàíãóóëñàí áàéãàà ÷ òýäãýýðèéí äèéëýíõ íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò
õîëáîãäñîí áàéíà);
• Ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæòýé áàéäëûã
õàíãàõûí òóëä õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéã ìýðãýø¿¿ëæ
ýíý àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõ áóþó ñóðãóóëèà òºãññºí îðîí íóòãèéí
îþóòàí 2 æèëèéí õóãàöààíä ººðèéí íóòãèéíõàà ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâä àæèëëóóëàõ òýäýíä àæëûí áàéð, àæèëëàõ íºõöºë çýðýã ç¿éëèéã
òóñãàæ òýäýíòýé ãýðýý áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ, íºãºº òàëààð 2 æèëèéí
äàðàà õóóëü÷èéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä îðîõîä íü íèéãìèéí
äààòãàëûí øèìòãýë çýðýã òýäýíä òóëãàðäàã áýðõøýýëòýé àñóóäëûã
çîõèöóóëæ ºãâºë áîëîâñîí õ¿÷èí, õ¿íèé íººö, èðãýäýä õ¿ðòýýìæã¿é
çýðýã àñóóäàë òîäîðõîé õýìæýýíä øèéäýãäýõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì;
• ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèéí 12.3.8-ä çààñàí Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é
èðãýíèéã æèëä 2 óäàà ¿íý òºëáºðã¿é ºìãººëíº ãýñýí çààëòûí
õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ, ÌªÕ-òîé õàìòðàí àæèëëàõ;
• Ìºí òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýñýí Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëòûã
¿íýí çºâ òîãòîîõ, òàíèë òàëààðàà äàìæóóëàí òºëáºðèéí ÷àäâðã¿é, ýñâýë
íýí ÿäóó ãýõ òîäîðõîéëîëòûã àâäàã ÿâäëûã çîãñîîõ. (áîäèò áàéäàëä
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã) ªºðººð
õýëáýë óã òîäîðõîéëîëòûã ãàðãàæ ºã÷ áóé Çàñàã äàðãûí õàðèóöëàãûí
àñóóäëûã òîäîðõîé áîëãîõ, äàí ãàíö òîäîðõîéëîëòîîð òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿éã íîòëîõ áèø òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèéã ¿íýí, çºâ
òîäîðõîéëîõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé;
• Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ çºâëºãºº
ºãºõ òºâ áàéäàã ãýäãèéã ìýäýõ õ¿í õîìñ áàéíà. Èéìä ñóðòàë÷èëãààíû
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé;
• Àéìàã, íèéñëýëèéí õ¿í àìûí òîî, à÷ààëëûã õàðãàëçàí ýðõ ç¿éí
òóñëàëöààíû òºâèéí àæèëòíóóäûí îðîí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ;
• Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí áàéðøëûí àñóóäëûã àíõààð÷
øèéäâýðëýõ íü çºâ þì. Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí îðîí òîîã
íýìýãä¿¿ëñýí ÷ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýý äàí ãàíö Çàñàã äàðãûí òàìãûí
ãàçðûí áàéðíä ÿâàãäâàë ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí àæèëòíû
õ¿÷ýýð æèãäýð÷ îëîí íèéòèéã õàìàðñàí àæèë áîëîõ áîëîìæã¿é.
ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÓËÌÀÀÑ Ó×ÈÐÑÀÍ ÕÎÕÈÐÎË, Ò¯¯ÍÈÉÃ
ÍÎÒËÎÍ ÒÎÃÒÎÎÕ ÍÜ
Ý
ð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãàà (öààøèä “ ÝÁØÀ”
ãýæ òîâ÷èëíî)-íä ººðèéí áîëîí
òºëººë¿¿ëýã÷èéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëæ îðîëöäîã íýã ¿íäñýí îðîëöîã÷ íü
õîõèðîã÷ áàéäàã. Õîõèðîã÷ õàìãààëàëòàä
áàéõ ýðõ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí
16 äóãààð ç¿éëèéí 14 äýõ çààëòààð “...ýðõ
, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë
ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë
ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ,...ýðõòýé”
õýìýýí áàòàëãààæñàí áàéäàã þì.
Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîë
ó÷èðñàí èðãýíèé õóâüä ¯íäñýí õóóëèàð
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí
Ïðîêóðîðûí ãàçðûí îëæ àâñàí ýíýõ¿¿ ýðõèéã íü õàíãàõ
õÿíàëòûí ïðîêóðîð, àñóóäàë Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
ìàãèñòð À.Åðêåã¿ë õóóëèéí (öààøèä ÝÁØÕ ãýæ òîâ÷èëíî)
õîëáîãäîõ çààëòóóäààð çîõèöóóëàãäàí
áèåëýëýý îëäîã. Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ àìèíû ýðõ íü çºð÷èãäºæ õîõèðñîí
ýòãýýäèéã õîõèðîã÷ ãýæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü ÝÁØÕ-ä çààñàí ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòíóóäûí øèéäâýðýýð òîãòîîãääîã æóðàìòàé. Òóõàéëáàë,
ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 42.1, 42.2 äàõü õýñýãò “ãýìò õýðãèéí
óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä, ñàíàà ñýòãýë, áèå ýðõòýí, ýä õºðºíãèéí
òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã õîõèðîã÷ ãýíý. Èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéã õîõèðîã÷îîð òîãòîîõäîî õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà” ãýæýý.
Òóñ àéìãèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí ìýäýýãýýð
ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðîëûã çºâ òîãòîîãîîã¿éãýýñ
õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòàä áóöààñàí òîõèîëäîë öººíã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, 2009
îíä òóñ àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õýýñ íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð
ïðîêóðîðò áóöààñàí 33 õýðãèéí 7 áóþó 21,2 õóâü íü “õîõèðëûí
òàëààð íàðèéí øàëãàæ òîãòîîãîîã¿é, õîõèðëûí õýìæýýã áîäèòîé
òîãòîîõ” ãýñýí øàëòãààíààð áóöñàí áàéíà. Ýíäýýñ ¿çýõýä õîõèðëûí
àñóóäàë íü ýð¿¿ãèéí õýðãèéí õóâü çàÿàã øèéääýã ãîë àñóóäëûí íýã
áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Ó÷èð íü ãýìò õýðãèéí íèéãýìä àþóëòàé

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü Óб., (2006)

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Ïðîêóðîðûí ãàçðûí òàéëàí (2010)
136
2011] ¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 137
øèíæèéã òîäîõîéëäîã íýã ¿íäñýí õýìæ¿¿ð íü õîõèðîë, õîð óðøèã
áàéäàã. Ãýìò õýðýã á¿ð íèéãýìä òóéëûí õàðø ¿éëäýë, ñóáüåêòèéí
íèéãýìä àþóëòàé ãýìò çàí ¿éëèéí èëðýë áîëîõûí õóâüä Ýð¿¿ãèéí
õóóëèàð õàìãààëàãäñàí èðãýä, íèéãìèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõîëä õàëäàõ
çàìààð òýäãýýðò íèéãýìä àþóëòàé ÿìàð íýãýí õîð óðøèã ó÷ðóóëäàã
áà ýñõ¿ë òèéì õîð óðøèã ó÷ðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä òýðõ¿¿
ó÷èðñàí áîëîí ó÷ðóóëæ áîëîõ õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýìæýýã
õàðãàëçàí òóõàéí ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóëûí õýð õýìæýýã
òîäîðõîéëíî.
Ïðàêòèêò ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðîë áà ò¿¿íòýé
õîëáîãäîí ãàðñàí áóñàä çàðäëûí òàëààð òýð á¿ð íàðèéí òîãòñîí íýã
îéëãîëòòîé áîëæ ÷àäààã¿é íü õàðàãääàã. Ãýìò õýðýã á¿ð ººð ººðèéí
ºíãº òºðõòýé áàéäàã òóë ò¿¿íèé óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë ÷ íýã òºðëèéí
õýðýãò àäèëã¿é áàéäàã áèëýý. Èéìýýñ õýðãèéí õóâü çàÿàã øèéäýõýä
÷óõàë ôàêò áîëäîã õîõèðëûí àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü ñóäëàí øèíæëýõ
íü îíîë, ïðàêòèêèéí îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî.
Õóóëü òîãòîîìæèä “ãýì õîð”, “õîð óðøèã”, “õîõèðîë” ãýõ çýðýã ¿ãñ
òààðàëäàõ áºãººä ýäãýýð íü õîîðîíäîî ÿëãààòàé îéëãîëòóóä áîëîõûã
õóóëü÷èä òºâºãã¿é ìýäýõ áîëîâ÷ èðãýäýä òºäèé ë ÿëãààã¿é ìýò áàéæ
áîëíî.
Õàðèí “ãýì õîð” ãýäãèéã ýðõ ç¿éí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷ã¿¿ä
áîëîí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
Ãýì õîðûã çºâõºí õîõèðîë ãýæ ÿâöóóãààð îéëãîæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü
õîõèðîë áîë ãýì õîð õýìýýõ ºðãºí àãóóëãàòàé îéëãîëòûí íýã á¿ðäýë
õýñýã áîëäîã.
Ãýì õîð ãýäýãò þóã áàãòààõ òàëààð ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ¿íäñýíäýý
íýãäñýí íýã îéëãîëòîä õ¿ðñýí áàéäàã áºãººä ýíý íü çºâõºí õîõèðîë
òºäèé îéëãîëò áèø þì. Õóóëü ç¿éí äîêòîð Ò.Ìºíõæàðãàë “Ãýì õîð íü
òîäîðõîé ýòãýýäèéí ýðõ çºð÷èãäñºíººñ ò¿¿íä áèé áîëñîí ýä õºðºíãèéí
áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ ñºðºã ¿ð äàãàâàð þì. ¯¿íä ýä õºðºíãº óñòãàñàí,
ãýìòýýñýí, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäýä ãýìòýë ó÷ðóóëñíààñ ýì÷èëãýýíèé
çàðäàë ãàðñàí, öàëèí äóòóó àâñàí, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí
íýð õ¿íäèéã ãóòààñíààñ îëîõ ¸ñòîé áàéñàí îðëîãî àëäàãäñàí, çàðëàãà
ãàðñàí, áèåèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû øàíàëàë çýðýã îðäîã”.
Ãýì õîð ó÷ðóóëñàíààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí ç¿éë (îáüåêò) íü áóñäûí àìü
íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéã áóñíèóëñàí, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí
íýð õ¿íäèéã äîðîìæèëñîí, ãóòààñàí, ýä õºðºíãèéã ãýìòýýñýí, óñòãàñíû
ýöýñò ó÷èðñàí õîõèðîë áàéíà. Ãýì õîðûí èëðýõ õýëáýð áîë õîõèðîë,
õîð óðøèã õî¸ð áàéíà.
Õîõèðîë ãýäýã íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ ¿¿ñ÷ áóé àëäàãäàë, ãàðç,

Ãàíòºìºð.Ã (2003) Ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèé åðºíõèé îíîë Óб., 75.

Ìºíõæàðãàë.Ò (1997) Èðãýíèé ýðõ ç¿é Óб., 48.

Ìºí çîõèîë. (1998) Óб., 144.
ñ¿éòãýë, õºíººë áºãººä “íºõºí òºëºãäºõ” øèíæòýé. Õîõèðëûí ãîë
øèíæ íü òîîöîæ õýìæèæ áîëîõóéö. Õ¿íèé àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä
íü çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí ç¿éë áîëäãèéí õóâüä
õ¿íèé áèåä ó÷èð÷ áóéã õîõèðîë ãýæ ¿çýæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë,
õ¿íèé áèåä õ¿íä çýðãèéí ãýìòýë ó÷ðóóëñàí íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ
ó÷ðàõ õîõèðîë ìºí áºãººä áèåä ó÷èðñàí ãýìòëèéí çýðýã íü õýðãèéí
ç¿éë÷ëýëä íºëººëíº ãýäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé. Ìºí õîõèðîë ìºí ýñýõèéã
òîäîðõîéëîõîä ýðãýëçýý ãàðâàë “òóõàéí ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýýã¿é áîë,
ãýìò õýðãèéí õàëäëàãàä ºðòººã¿é áîë ýíý õîõèðîë ó÷ðàõ áàéñàí óó”
ãýäýã àñóóëòàä õàðèóëàõ çàìààð òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé þì.
Õîð óðøèã ãýäýã íü àðèëãàõ áîëîí íºõºí òºëºõ áîëîìæã¿é,
èðýýä¿éä ¿ð äàãàâàð íü áèé áîëîõ, ãèíæèí õýëõýý ìýò ¿ðãýëæëýí áèé
áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð áàéíà.
Õóóëüä “Õ¿íä õîð óðøèã ó÷ðóóëñàí” ãýõ íýð òîìü¸î áàéãàà
áîëîâ÷ ¿¿íä þóã îéëãîõ, þóã øàëãóóð áîëãîí “çýðýãëýõ” ýñýõ íü
òîäîðõîéã¿é áàéãàà þì. Èéìä “õ¿íä õîð óðøèã” ãýõ îéëãîëòûí ìºí
÷àíàðûã òîäîðõîéëîõûí òóëä Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí äýýðõ
çîõèöóóëàëòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ¿çýõýä ãýìò õýðãèéí óëìààñ
ó÷èðñàí õîð óðøãèéã õóóëèéí åðºíõèé àíãèä “íèéãýìä àþóëòàé”,
“õ¿íä” ãýõ øàëãóóðààð ÿëãàí èëýðõèéëñýí áàéõ áîëîâ÷ õóóëèéí
òóñãàé àíãèä çààñàí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýýõ¿¿íä “íèéãýìä àþóëòàé
õîð óðøèã”-èéã çààãààã¿é, õàðèí “õ¿íä õîð óðøèã ó÷ðóóëñàí”-ûã
çààí õóóëü÷èëæýý. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 11 òºðëèéí
ãýìò õýðýãò “õ¿íä õîð óðøèã ó÷ðóóëñàí”-íû 24 òºðëèéí ãýìò õýðýãò
áóþó õ¿íä õîð óðøèã ó÷ðóóëàõûã ÿë õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäàë
áîëãîí õóóëü÷èëæýý. Ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ãýìò õýðãèéí õîð óðøãèéã
ãàäààä åðòºíöºä ãàðñàí ººð÷ëºëò, ñºðºã ¿ð äàãàâàð, ãýìò õîð, áîäèò
òºãñãºëèéã èëòãýõ îéëãîëò ãýæ ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëäãîîñ íýã ìºð
îéëãîëòîä õàðààõàí õ¿ðýýã¿é áàéíà.
Õàðèí ÓÄØ-èéí 2003.07.09-íû ºäðèéí “Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õîð

óðøèã, ãýì õîð ãýñýí çààëòûã çºâ õýðýãëýõ òóõàé “ çºâëºìæèéí 4
äýõ õýñýãò (Ýõ-èéí 109-ð ç¿éëèéí õ¿íèéã õóóëü áóñààð õîðèõ)
109.3-ä çààñàí “õ¿íä õîð óðøèã” ãýñýí çààëòàä õîõèðîã÷èéí àìü
íàñ õîõèðñîí, óðàã çóëáàñàí, õ¿¿õýä äóòóó òºð¿¿ëñýí, áèåä íü õ¿íä
ãýìòýë ó÷èðñàí, ò¿¿íèé óëìààñ õîõèðîã÷ áàéíãûí òàõèð äóòóó áóþó
ñýòãýë ìýäðýëèéí ýäãýðøã¿é ºâ÷òýé áîëñîí, ñîõîð ä¿ëèé áîëñîí, õóóëü
áóñààð õîðèãäñîíòîé õîëáîîòîéãîîð îéðûí òºðºë ñàäàí íü íàñ áàðñàí,
ýä õºðºíãºä íü èõ áóþó îíö èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí çýðãèéã
îéëãîíî ãýæ çààñàí áàéíà. Ýíäýýñ ¿çýõýä õîð óðøèã íü òàñðàëòã¿é
¿ðãýëæëýõ, õîõèðîã÷èéí èðýýä¿éí áîëîìæ àëäàãäàõ (æèøýý íü:

Æàíöàí.Ñ (2009) Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí îíîë I áîòü Óб., (358)

Ìºí çîõèîë (359)
íàñàí òóðøäàà õàðààã¿é áîëñîíîîð ÿìàðâàà íýã àæèëä îðîõîä ñààä
òîòãîð áîëîõ) íºõºí òºëºãäºõã¿é, àðèëàõã¿é çýðýã øèíæèéã àãóóëäàã
áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóëûí õýð

õýìæýýã óã ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîð óðøãààð íü òîäîðõîéëäîã.
Òóõàéëáàë, îíö èõ õýìæýýíèé ýä õºðºíãèéã çàâøñàí áîë Ýð¿¿èéí
õóóëèéí 150 äóãààð ç¿éëèéí 150.3 äàõü õýñýã áóþó îíö õ¿íä ãýìò
õýðýã áîëäîã. Ýíý îéëãîéëòûã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ íýã æèøýý äóðäàÿ.
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Àëòàé ñóìûí èðãýí Á íü 113 óäààãèéí
¿ðãýëæèëñýí ¿éëäëýýð áàíêíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èí áóñäûí
120,0 ñàÿ òºãðºãèéã àøèãëàí øàìøèãäóóëñàí ãýìò õýðýãò àéìãèéí
ïðîêóðîðûí ãàçðààñ ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 156 äóãààð ¿çéëèéí 156.3 áóþó
áóñäàä îíö èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýæ
ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëäýí ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëñýí þì. Ø¿¿õ ýíý õýðãèéã
øèéäâýðëýõäýý ø¿¿ãäýã÷ Á íü 2008-2009 îíóóäàä õýä õýäýí õ¿íèé
õàäãàëàìæ àøèãëàñàí áºãººä ýíý íü ººð ººð õàëäëàãûí ç¿éë ãýæ ¿çýæ
íýã óäààãèéí àøèãëàëûí õàìãèéí äýýä õýìæýý íü 13,0 ñàÿ òºãðºã
áàéñàí ó÷ðààñ èõ õýìæýýíèé õîõèðëûã äàâòàí ¿éëäñýí òóë Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 156 äóãààð ç¿éëèéí 156.2 áîëãîæ øèéäñýí áàéíà. Ýíäýýñ îíö
èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí õ¿íä ãýìò õýðýã áàéñàí áîë õîõèðëûí
õýìæýýíýýñ õàìààð÷ ç¿éë÷ëýë ººð÷ëºãäºãäºæ õ¿íäýâòýð ãýìò õýðãèéí
àíãèëàëä áàãòàæ ÿëûí òºðºë ÷ ººð÷ëºãäºæ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí ýðõèéã
áîäèòîéãîîð õàíãàõ íü õóóëèà äýýäýëñýí àðä÷èëñàí íèéãìèéí ìºí
÷àíàðûí íýãýí èëðýë òºäèéã¿é öààøäûí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä
÷óõàë ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áîëäîã áèëýý.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä õîõèðîã÷ ãýäýã íü “ãýìò õýðãèéí
óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä, ñàíàà ñýòãýë áèå ýðõòýí, ýä õºðºíãèéí
òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýýäèéã” õýëíý ãýæ òîäîðõîéëæýý. Õàðèí
ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðîë õ¿ëýýñýí, ò¿¿íèéãýý
íºõºí òºë¿¿ëýõ áóþó ñýðãýýëãýõýýð øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýäèéã èðãýíèé íýõýìæëýã÷ ãýæ òîäîðõîéëæýý. (ÝÁØÕ-
èéí 42.1, 43.1)
Ìàíàé óëñ áîëîí áóñàä óëñ îðîíä ýðõ íü õàìãèéí íîöòîé çºð÷èãäºæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîë ÿàõ àðãàã¿é ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èä þì. Òýä ãýìò
õýðãèéí óëìààñ àìü íàñ ýð¿¿ë ìýíä, áèå ýðõòýí, ýä õºðºíãº ñàíàà
ñýòãýëýýð õîõèð÷ áàéíà
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò èõýñ÷, ãýìò õýðãèéí íºõöºë
áàéäàë, ¿éëäýõ àðãà õýðýãñýë óëàì íàðèéñàõûí õýðýýð ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ó÷èð÷ áàéãàà õîõèðîë æèë èðýõ òóòàì íýìýãäñýýð áàéíà.
Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ áîëîí òýð äîòðîî

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë. 2011. № 05
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü ãýìò õýðýãòýíä ÿë îíîîõ, ýäë¿¿ëýõ çýðýã
àñóóäëûã èë¿¿ ÷óõàë÷èëæ õàðèí ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí
õîõèðîã÷èéí õîõèðëûã õýðõýí áàðàãäóóëàõ, çºð÷èãäñýí ýðõ àøãèéã
õýðõýí õàíãàõ, õýðõýí õýâèéí áàéäëûã íºõºí ñýðãýýõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ
àñóóäëóóäûã îðõèñîîð áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ãýìò õýðýãòíèéã
èëð¿¿ëæ, õýðãèéã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýñýí õýäèé ÷ õîõèðîã÷
õîõèðñîí õýâýýð ¿ëäýõ òîõèîëäîë ãàðñààð áàéíà.
×óõàì èéìýýñ õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä àíõààðàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëæ áàéãàà áà ýíý íü ïðîêóðîðóóäûí õóâüä
á¿ð ÷ èõ õàìààòàé àñóóäàë áîëæ áàéíà. Þóíû ºìíº ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðîë áîëîí èðãýíèé íýõýìæëýëèéã õàíãóóëàõ
íü õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëæ áóé àðãà çàìóóäûí íýã ÷óõàë õýñýã
íü þì.
Èéìä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðîë áîëîí èðãýíèé
íýõýìæëýëèéã õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä
õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿íä ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã á¿ðýí
øàëãàæ, áîäèò õîõèðîë áîëîí èðãýíèé íýõýìæëýëèéí õýìæýýã ¿íýí
çºâ, õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîæ áàéõ íü
÷óõàë.
Ó÷èð íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðîë íü
õýðãèéí ç¿éë÷ëýëòýé çàéëøã¿é õîëáîîòîé îéëãîëò þì.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ýä õºðºíãèéí õîõèðëîîñ õàìààð÷ ç¿éë÷ëýëä
íºëººëºõ òóñãàé àíãèä çààãäñàí 125 õýðýã áàéíà. Òýãýõýýð õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã çºâ,
õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé òîãòîîõûí íýã à÷ õîëáîãäîë íü õýðãèéí
ç¿éë÷ëýëèéã çºâ òîãòîîõ, óëìààð ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé
ýòãýýäèéí ¿éëäýëä íü òîõèðñîí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ÿâäàë
þì.
Õýðãèéí ç¿éë÷ëýëä íºëººëäºã õîõèðîë ãýäýãò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
òóñãàé àíãèä çààñàí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîîñ
íü øàëòãààëæ ãýìò õýðýãò òîîöîõ ýñýõ, ìºí õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýýõ¿¿íä
õàìààðóóëäàã õýðã¿¿äèéã îðóóëæ áîëîõ þì. ßàãààä ãýâýë ìàòåðèàëëàã
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýðýãò áîäèòîîð ó÷èðñàí õîõèðîë áóþó ó÷èð÷ áîëîõ
áàéñàí õîõèðîë íü ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ýñýõèéã ¿íýëýõ
øàëãóóð áîëäîã. Ýä ç¿éë àëäàãäñàí, ýâäýð÷ ãýìòñýíýýñ ó÷èðñàí õîõèðîë
íü øóóä õîõèðîë áàéäàã áà ò¿¿íèéã çàñàæ ñýðãýýõýä ãàðñàí õºëñ çýðýã
áóñàä çàðäàë íü øóóä áóñ õîõèðîë áîëîõ áºãººä õýðãèéí ç¿éë÷ëýëä
íºëººëºõã¿é ãýäãèéã õîõèðîã÷èä çºâ îéëãóóëàõ ¸ñòîé.
Õîõèðîëûã íºõºí òºëºõ ýðõ ç¿éí íèéòëýã õ¿ðýýíä ó÷èðñàí õîõèðîë,
ãýì õîðûã ÿìàð õýìæýýíä õýðõýí íºõºí àðèëãàõ òóõàé àñóóëòàíä
îíîâ÷òîé õàðèóëò ºãºõ ¿íäýñ ñóóðü íü Èðãýíèé õóóëèéí 228, 229,
497, 498, 499, 505-511, 514-ð çààëòóóä þì. ªºðººð õýëáýë Ýð¿¿ãèéí

Ïðîêóðîðûí ìýäýýëýë (2011) №02,03. 31 äýõ òàë.
õóóëüä çààñàí ãýìò õýðã¿¿äèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã õýðõýí
ÿàæ òºë¿¿ëýõ òàëààðõ àðãà çàìóóä Èðãýíèé õóóëèéí ýäãýýð çààëòàä
òóñãàëàà îëñîí áàéíà.
Ìºí äýýðõ çààëòûã ïðàêòèêò õýðõýí çºâ õýðýãëýõ òàëààð ÓÄØ-
èéí 2009.05.22-íû ºäºð 15 äóãààð òîãòîîëä Ýð¿¿ãèéí õýðýãò ãàðãàñàí
èðãýíèé íýõýìæëýëèéí òàëààð ÝÁØÕóóëèéí 115 äóãààð ç¿éëä çààñàí
“ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðîë” ãýäýãò Èðãýíèé
õóóëèéí 497 äóãààð ç¿éëèéí 497.1-ä çààñíààð áóñäûí ýðõ, àìü íàñ,
ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí, íèéãýìä
àþóëòàé, ãýì áóðóóòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã
îéëãîíî ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà. Õîõèðîëûí õýìæýý ãýäýãò Èðãýíèé
õóóëèéí 229 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 229.1-ä çààñíààð ýä õºðºíãºä ó÷èðñàí
áîäèò õîõèðîë áîëîí îëîõ ¸ñòîé áàéñàí îðëîãûã õàìààðóóëíà.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ áóñäûí ýð¿¿ë ìýíäýä ãýì õîð ó÷èðñàí áîë
ãýìò áóðóóòàé ýòãýýä Èðãýíèé õóóëèéí 505, 506 äóãààð ç¿éë¿¿äýä
çààñíààð õîõèðîã÷èéí ýì÷èëãýýíèé çàðäàë, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäñàíààñ îëîõ áàéñàí îðëîãûí õýìæýýãýýð õîõèðëûã íºõºí òºëíº.
Îëîõ áàéñàí îðëîãûí õýìæýýã àâàõ áàéñàí öàëèí, îðëîãî, àâñàí
òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çºð¿¿ãýýð òîîöîõ òóë õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí
ýòãýýäèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýìæýý èõñýõ, áàãàñãàõ òîõèîëäîëä
ãýìò õîð ó÷ðóóëñíû òºëáºð Èðãýíèé õóóëèéí 507-ð ç¿éëä çààñíààð
ººð÷ëºãäºíº. Ìºí Èðãýíèé õóóëèéí 228-ð ç¿éëèéí 228.3, 228.6, 505,
506 äóãààð ç¿éëä çààñàí àðãà, õýëáýðýýð õîõèðëûã áàðàãäóóëíà.
Õîõèðîëûã àðèëãàõ àðãà ãýäýãò ãýìò õýðãèéí óëìààñ ãýì õîð
ó÷ðóóëñíààð áóñäûí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ ýðõ
çºð÷èãäºæ áàéãàà òóë óã ýðõèéã ºìíºõ áàéäàëä ñýðãýýõ, ýñõ¿ë ìºíãººð
íºõºí òºëºõèéã õàìààðóóëàí îéëãîíî.
Ýä õºðºíãºä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã òóõàéí ýä õºðºíãèéã á¿ðýí á¿òýí
áóöààí ºãºõ, ýñõ¿ë Èðãýíèé õóóëèéí 510-ð ç¿éëèéí 510.1-ä çààñíààð
àäèë íýð, òºðºë, ÷àíàðûí ýä õºðºíãº ºãºõ, ãýìòñýí ýä õºðºíãèéã çàñàõ,
ìºíãººð ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ çýðýã àðãààð àðèëãàíà.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí áîë ò¿¿íèéã îðøóóëàõòàé
õîëáîãäñîí çàðäàë áîëîí ãýì õîð ó÷ðóóëñíû òºëáºðèéí õýìæýýã
Èðãýíèé õóóëèéí 508.3-ò çààñíààð òîãòîîíî. Ó÷èðñàí õîõèðîëûã
Èðãýíèé õóóëèéí 508, 509-ð ç¿éë¿¿äýä çààñàí àðãà, õýëáýðýýð
àðèëãàíà ãýæ òóñ òóñ òàéëáàðëàñàí áàéíà.
Òºëáºð ãàðãóóëàõ õýìæýýã òîãòîîõäîî íàñ áàðàã÷èä ººðò íü áîëîí
ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áºãººä òºëáºð àâàõ
ýðõã¿é ýòãýýäýä îíîãäîõ õýñãèéã õàñààä íàñ áàðàã÷èéí ñàðûí öàëèí
õºëñ, îðëîãûí äóíäæààð òîãòîîíî. Ò¿¿í÷ëýí òºëáºð àâàã÷ òóñ á¿ðò
òîãòîîñîí òºëáºðèéí õýìæýýíýýñ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã õàñíà.
(ÈÕ-èéí 508.3-ò)
Èðãýíèé õóóëèéí 508.4-ò ãýì õîð ó÷ðóóëñíû òºëáºðèéã äîð
äóðäñàí õóãàöààíä íºõºí òºëºõººð çààñàí áàéíà. ¯¿íä, Áàãà íàñíû
áóþó íàñàíä õ¿ðýýã¿é èðãýíä àðâàí çóðãààí íàñ õ¿ðòýë, õàðèí
ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 18 íàñ õ¿ðòýë, 55-äýýø íàñíû ýìýãòýé, 60-ààñ
äýýø íàñíû ýðýãòýéä á¿õ íàñààð íü, òàõèð äóòóó èðãýíä õºäºëìºðèéí
÷àäâàð àëäàëò òîãòîîãäñîí õóãàöààíä, íàñ áàðàã÷èéí 8 íàñ õ¿ðýýã¿é
õ¿¿õýä, ä¿¿, à÷èéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà áàéíãûí öàëèí, õºëñ,
îðëîãîã¿é íàñ áàðàã÷èéí ýöýã, ýõ, íºõºð (ýõíýð)-èéí àëü íýãýíä ò¿¿íèé
íàñ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðûã õàðãàëçàõã¿éãýýð óã õ¿¿õäèéã íàéìàñ íàñ
õ¿ðòýë õîõèðîë òºëºõººð òóñãàãäñàí áàéíà. ÈÕ-èéí 509-ð ç¿éëèéí
509.1-ò çààñíààð Õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí áóþó õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
àëäñàíòàé õîëáîãäñîí òºëáºðèéã ñàð òóòàì òºëíº.
Äýýðõ õóóëèéí ç¿éë, çààëò, ÓÄØ-èéí òîãòîîëä çààñàí îéëãîëòóóäòàé
õîëáîãäóóëàí òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýãò áóþó Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
òóñãàé àíãèéí 215-ð ç¿éëä çààñàí òýýâðèéí õýðýãñýëèéí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí àøèãëàëòûí æóðàì çºð÷èõ ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîæ ¿çüå. ¯¿íä:
Ýì÷èëãýýíèé çàðäàë áîëîí áóñàä çàðäàë, õàæóóä íü õàðæ àñðàõ
õ¿íèé çàðäàë (øààðäëàãàòàé ãýæ òîãòîîãäñîí áîë), ýìíýëýã îðîõ
çàìûí çàðäàë, ýì òàðèàíû çàðäàë, àæèëäàà ÿâààã¿éãýýñ ¿¿äýí ãàðàõ
õîõèðîë (ºäðèéí äóíäàæ öàëèí, ºäðèéí îðëîãî çýðýã), îðøóóëãûí
çàðäàë, ºìãººëëèéí õºëñ çýðãèéã îðóóëæ òîîöîõîîð áàéíà. Õàðèí
äýýðõ õîõèðëûí íîòëîõ áàðèìòóóäûã õàâòàñò õýðýãò õóóëèéí äàãóó
á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õóóëèéí ýòãýýä,
õóâü õ¿íä ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã á¿ðýí øàëãàæ, áîäèò
õîõèðîë áîëîí èðãýíèé íýõýìæëýëèéí õýìæýýã ¿íýí çºâ, õóóëèéí
øààðäëàãà õàíãàñàí íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä òîãòîîæ áàéõ íü
÷óõàë. Ìºí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð íü õîõèðîã÷èä
ýðõ ¿¿ðãèéã íü ñàéòàð òàíèëöóóëæ õîõèðîë ó÷èðñíûã õîõèðîã÷ ººðºº
õýðõýí íîòëîõ, õóóëü ç¿éí äàãóó áàðèìòóóäàà ÿàæ á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð
çºâëºãºº ºã÷ áàéõ õýðýãòýé. Æèøýýëáýë, îð õîíîãò òºëñºí áàðèìò, ÿìàð
àïòåêýýñ ÿìàð òºðëèéí ýì áàðàà àâñàí ïààäàí áàðèìò òàìãà òýìäýãòýé,
àâòîáóñíû òàñàëáàð, îíãîöíû òèéç, ýì÷èëãýý õèéñýí ýì÷èéí áàðèìò,
ìºíãº òºëñºí áàðèìòóóä, öàëèíãèéí òîäîðõîéëîëò, ºìãººëºã÷òýé
õèéñýí ãýðýý ã.ì áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëñýíýýð áîäèò õîõèðëûí õýìæýýã
òîäîðõîéëîõîä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Õîõèðëûã òîäîðõîéëîõîä àíõààðàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é íýã
àñóóäàë áîë õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýì õýìæýýã õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷ çààâàë íîòîëñîí áàéõ ÿâäàë þì. Áèä ¿¿íèéã òºäèé ë
îéøîîäîãã¿é áà ïðîêóðîð ÷ ýíý àñóóäàëä õàéíãà õàíäàõ íü áèé. Õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð íü ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ýñýõ,
õýí ¿éëäñýíèéã ë íîòëîõ ãýæ ÿëàíãóÿà ñóáúåêòèâ òàëûã èëð¿¿ëýõýä
ãîëëîí àíõààðààä óã õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð,
õýð õýìæýýã òîãòîîõ òàë äýýð à÷ õîëáîãäîë ºãäºãã¿é. Çàðèìäàà òèéì
¿¿ðýã áàéõã¿é ãýæ ¿çýõ íü ÷ áèé. Ýíý àñóóäëààð ÓÅÏ-ûí 2011 îíû 32
äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí “ÕÁÌÁÀ –íä òàâèõ ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí
àæèëä ÝÁØÕ-èéí çààëòûã äàãàæ ìºðäºõ àðãà÷èëñàí çààâàð”-ûí
100.5-ä “ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí ¿íýëãýýã õèéõäýý
òóõàéí ýä ç¿éëèéí õóâèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàð, îðîí íóòãèéí çàõ
çýýëèéí õàíø çýðãèéã õàðãàëçàí ÿëãàìæòàé ¿íýëæ áàéãàà ýñýõèéã
ñàéòàð àíõààð÷ õÿíàíà” ãýæ ïðîêóðîðóóäàä ¿¿ðýã áîëãîæ ºãñºí
áàéäàã þì. Ìºí ÝÁØÕ-èéí 80 äóãààð ç¿éëèéí 80.1.5 äàõü õýñýãò ãýìò
õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýð õýìæýýã ÕÁÌÁ-
òûí ÿâöàä íîòîëíî ãýæýý.10
Ò¿¿í÷ëýí çàðèì õýðýãò õîõèðîã÷ íü áîäèò õîõèðëîîñ äàâñàí èðãýíèé
íýõýìæëýë ãàðãàäàã áà ¿¿íèéã ÿëëàãäàã÷ íü òºëæ ºã÷ õàðèëöàí
òîõèðîëöîõ çàìààð õîõèðîë òºëºãääºã áà ïðîêóðîðîîñ õîõèðëûí
òàëààð ÿìàð íýãýí ìàðãààíã¿é, ñàéí äóðààðàà ýâëýðñýí ãýõ õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýëýýð õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîí øèéäâýðëýæ áàéãàà
íü íóóö áèø þì.
Æèøýýëáýë: 2011 îíä òóñ àéìãèéí Ïðîêóðîðûí ãàçðûí õÿíàëòàä
àâàãäñàí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 99 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 99.1-äýõ õýñýãò çààñíààð
ýð¿¿ ¿¿ñãýãäýí øàëãàãäñàí õýðã¿¿äýýñ (õºíãºí ãýìòýë ó÷ðóóëñàí) Æ-ä
õîëáîãäîõ õýðýãò õîõèðîã÷ À íü 350.000 òºãðºã áîäèò õîõèðîë áîëîí
èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàñàí áîë Í-ä õîëáîãäîõ ýð¿¿ãèéí õýðýãò
õîõèðîã÷ Ñ-ä 800.000 òºãðºãíèé õîõèðîë òºëºãäñºí, Õ-ä õîëáîãäîõ
ýð¿¿ãèéí õýðýãò õîõèðîã÷èä 200.000 òºãðºãíèé õîõèðîë òºëºãäñºí
áàéâ. Ýíäýýñ ¿çýõýä õýðãèéí ç¿éë÷ëýë, õîõèðîã÷èéí ýð¿¿ë ìýíäýä
ó÷èðñàí ãýìòëèéí çýðýã á¿ãä èæèëõýí áàéõàä òºëºãäñºí áîäèò õîõèðîë
ÿíç á¿ð áàéíà. Èéì áàéäëààð òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîõ çàìààð
õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîí òºë¿¿ëæ áàéãàà íü õ¿í á¿ð õóóëü ø¿¿õèéí
ºìíº ýðõ òýãø áàéõ ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èìä õàðøëàõ õýäèé ÷ õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ ó÷èðñàí õîõèðëîîñ
õýòýðñýí ìºíãèéã ÿëëàãäàã÷ààð òºë¿¿ëñýí íü áóðóó ãýæ ¿çýõ õóóëü
ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é, õóóëü ç¿éí îð÷èí íü ÷ á¿ðäýýã¿é ó÷ðààñ áèä
á¿õýí ýâëýðýõýýñ ººð àðãàã¿é þì. Ýíý íü çºâõºí áóñäûí áèå ìàõáîäèä
ñàíààòàé ãýìòýë ó÷ðóóëñàí ãýìò õýðã¿¿äýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é, àâòî
àâààðûí õýðã¿¿äýä (áóñäûí àìü íàñ õîõèðñîí áîë) áàñ õîõèðîëûí
õýìæýý íü ÿíç á¿ð áàéãàà íü õàðàãääàã.
Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä ºíººãèéí ïðàêòèêò ãýìò õýðãèéí
óëìààñ õîõèð÷ áóé õîõèðîã÷èéí ýä ýðõòýíèé áýðòëèéí íºõºí òºëáºð
áóþó ñýòãýë ñàíàà, áèå áÿëäðûí õóâüä àìññàí õîõèðëèéí õýìæýýã
10
Ïðîêóðîðûí ìýäýýëýë. (2011)¹02.03. 30 äàõü òàë.
ìºíãºí èëýðõèéëëýýð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæ
îäîîãîîð áàéõã¿é.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ áóñäûí ýä õºðºíãºä ó÷èðñàí õîõèðëûí ¿íèéã

íàðèéâ÷ëàí òîãòîîëã¿éãýýð çºâõºí õîõèðîã÷, èðãýíèé íýõýìæëýã÷
íàðûí ¿íýëñýí ¿íèéã ¿íäýñëýí ¿íèéã òîãòîîõ, èðãýíèé íýõýìæëýã÷
ø¿¿õ õóðàëäààí õ¿ðòýë ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû àëü
÷ ¿å øàòàíä èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõûã òàéëáàðëàí
ºãºõã¿é îðõèãäóóëàõ, íîòëîõ áàðèìòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é
ìàòåðèàëûã õýðýãò ¿äýõ çýðýã äóòàãäàë ãàðñààð áàéãàà áèëýý. Õóóëèéí
øààðäëàãà õàíãààã¿é íîòëîõ áàðèìòûã õýðýãò õàâñàðãàõã¿é áàéõ
ç¿éòýé. Ó÷èð íü õóóëèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íîòëîõ áàðèìòààñ
áîëæ õýðýã ø¿¿õýýð ýöýñëýí øèéäýãäýõýä õîõèðîã÷èéí íýõýìæèëñýí
òýð õýìæýýãýýð íü õîõèðëûã ãàðãóóëàõààð øèéòãýõ òîãòîîëä äóðäàõ
áîëîìæã¿é áîëîîä áàéíà.
Õîõèðîëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí õóâüä ñàéí äóðûí
øèíæòýé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ýíý øàòàíä ò¿¿íèé õóâüä ãýì
áóðóóòàé íü íîòëîãäîîã¿é áàéäàã òóë ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ãýì áóðóóãàà
óõàìñàðëàí ñàéí äóðààðàà õîõèðîë òºëæ áîëäîã. Íºãºº òàëààð, õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð íü ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðàõààñ
ºìíº õîõèðëûã ñàéí äóðààðàà òºëºõ íü Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí
õºíãºð¿¿ëýí ¿çäýã äàðààõ íºõöºëèéã òàéëáàðëàæ ºãñºíººð ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷èä õóóëüä çààñàí áîëîìæîî àëäàõã¿éãýýð çîãñîõã¿é
õîõèðîã÷èéí õîõèðîë òºëºãäºí õîõèðîã÷èéí ýðõ äàâõàð õàìãààëàãäàõ
áîëîìæ á¿ðäýíý. ¯¿íä:
• Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî ñàéí äóðààðàà íºõºí
òºëñºí áîë ÿë øèéòãýëèéã õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäàëä òîîöîõîîð
(ÝÕ-èéí 551 .1-ò);
• Õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã ¿éëäýæ àíõ óäàà õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí
ýòãýýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî íºõºí òºëñºí áóþó ãýì õîðûã àðèëãàñàí
òîõèîëäîëä ò¿¿íä îíîîñîí õîðèõ ÿëûã òýíñýæ áîëîõîîð (ÝÕ-èéí
61.1-ò);
• Õºíãºí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî á¿ðýí òºëñºí
áóþó ãýì õîðûã àðèëãàñàí áîë ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëæ
áîëîõîîð (ÝÁØÕ-èéí 25.1-ò);
• Õîðèõ ÿëààð øèéòã¿¿ëæ, ÿëûíõàà òîäîðõîé õóâèéã ýäýëñýí ýòãýýä
ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî íºõºí òºëñºí áóþó ãýì õîðûã àðèëãàñàí áîë
ò¿¿íèéã ÿë ýäëýõýýñ õóãàöààíààñ íü ºìíº òýíñýí ñóëëàõ çýðýã (ÝÕ-
èéí 74.1-ò).
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðàõààñ ºìíº õîõèðëîî ñàéí äóðààð òºëñíèé
õóóëü ç¿éí òààòàé ¿ð äàãàâàðûã äýýðõ ç¿éë¿¿äýä òîäîðõîéëñíûã
ÿëëàãäàã÷èä çºâ òàéëáàðëàæ ºãñíººð ò¿¿íä ººðò íü õèéãýýä õîõèðîã÷èä
÷ àøèãòàé áàéõ áîëîìæòîé.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí õ¿í õîõèðñîí ÷èãýýðýý ¿ëäýõ
íü òýäíèé íèéãýìä áóþó ÿëàíãóÿà õóóëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõ
õàíäëàãàä ñºðãººð íºëººëäºã. Èéì ó÷ðààñ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí íýã áîëîõ õîõèðîã÷èéí ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ó÷èðñàí áîäèò õîõèðîë áîëîí èðãýíèé íýõýìæëýëèéã ãýì
áóðóóòàé ýòãýýäýýð ãàðãóóëàí òºë¿¿ëæ áàéãààãààð ë õîõèðîã÷èéí ýðõ
æèíõýíý óòãààð õàìãààëàãäàíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.

ÁÈÅÝ ¯ÍÝËÝÕ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÝÝÑ ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ
ÀÆÈËËÀÃÀÀ, ÑÀÄÀÐ ÑÀÌÓÓÍ ßÂÄÀËÒÀÉ ÒÝÌÖÝÕ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ
Îðøèë
Á
èåý ¿íýëýõ ÿâäàë íü ìàíàé
ýðèíèé ºìíºõ 2000 îíä
¿¿ññýí ò¿¿õòýé ãýæ ¿çäýã.
Áèåý ¿íýëýõ ãýäýã íü ëàòèí íýð
òîìü¸îãîîð “prostitutå” ãýäýã ¿ãíýýñ
ãàðàëòàé. Áèåý ¿íýëýëò íü õ¿ì¿¿ñèéí
àìü çóóõ áàòàëãàà áîëäîã áàéñàí áàéíà.
ßíõàí áîëæ àìüäðàë áîëãîí ÿâàã÷ 1934
îíû ÁÍÌÀÓ-ûí Ø¿¿õ öààçûí áè÷èãò
ÕÇ¯Õ-ãèéí Ýð¿¿ãèéí áèåý ¿íýëýõ ÿâäëûã àìüäðàõ ýõ ¿¿ñâýð
ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí áîëãîñíûã èéíõ¿¿ íýðëýæ áàéæýý.
ñåêòîðûí ýðäýì Ñ¿¿ëèéí õîðèîä æèëä ìàíàé íèéãìèéí
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí õàðèëöààíä áèé áîëñîí ýåðýã õèéãýýä
Õ.ªñºõ ñºðºã îëîí ººð÷ëºëò¿¿äèéí äîòîð
õóâèéí äóð õ¿ñýë, ñýòãýëèéí ¿íäñýí
äýýð áóñ õºëñººð áóþó òîõèîëäëîîð ìºí ãýðëýëòýýñ ãàäóóð ñåêñèéí
õàðèëöààíä îðæ ýíäýýñ îëæ áóé îðëîãî íü òóõàéí õ¿íèé õóâüä îðëîãî
îëîõ ¿íäñýí áóþó öîðûí ãàíö ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã áèåý ¿íýëýõ ÿâäàë
íýã òàëààñ èë òîä áîëæ íºãºº òàëààñ òîî, àãóóëãûí õóâüä íèéãìèéã
õàìàðñàí øèíæòýé áîëæýý. Õ¿í õóäàëäààëàõ áà áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã
òàòàí îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýìò õýðýã íü Ìîíãîë
Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðîõ á¿ðò ººð÷ëºãäºæ
áàéñàí áàéíà. 1961 îí, 1986 îí, 1994 îí, 1996 îí, 2002 îí, 2008
îíä ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðîõîä ýíý òºðëèéí õýðãèéã
ç¿éë÷èëñýí ç¿éë¿¿ä íèéò 5 óäàà ººð÷ëºãäæýý. Áèåý ¿íýëýëòèéã
òàñëàí çîãñîîõ, ýíý òºðëèéí çºð÷èë ãàðãàõã¿é áàéõ òàëààð òóõàéí ¿åä
ÓÈÕ-ààñ 1995 îíû 60 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Íèéãìèéí äýã
æóðìûã” õàíãàõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ñàäàð ñàìóóíòàé òýìöýõ òóõàé
õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëñàí.

http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&catid=151&op=newindex&file=categories&pg=
2 “Биеэ үнэлэгч эртний мэргэжил болох нь” гэсэн нийтлэлээс дэлгэрүүлэн харна уу.

Нарангэрэл.С (2008) Эрх зүйн эх толь бичиг Анхны хэвлэл, Уб., 662.
146
Áèåý ¿íýëýõ ãýìò õýðãèéí ñòàòèñòèê ìýäýýíä õèéñýí

ä¿í øèíæèëãýý
Áèåý ¿íýëýõ, ÿâàëäàõ áàéäëûã Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé
õóóëèàð çîõèöóóëäàã áà ýíý õóóëü õýðýãæèæ ýõëýýä 12 æèë ºíãºð÷
áàéíà. Òóñ õóóëüä òóõàéí ¿åä àðä÷èëàë, èë òîä áàéäëûã äàëèìäóóëàí
çàðèì õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðîíãóé áóñ áàéãààã àøèãëàæ ýìýãòýé÷¿¿ä
áèåý ¿íýëýí ÿâàëäàõ, çàðèì õýâëýë èëò ñàäàð ñàìóóíûã ñóðòàë÷ëàõ
ÿâäàë èõýñ÷ áàéñàí. Òóõàéëáàëü õóóëü áàòëàãäàõààñ ºìíº ýð¿¿ãèéí
öàãäààãèéí ãàçðûí àëáàíû á¿ðòãýëýýð Óëààíáààòàð õîòîä áèåý ¿íýëýã÷
800 ãàðóé ýìýãòýé áàéñíû äîòîð 400 îð÷èì íü çºâõºí 1994 îíîîñ
õîéø ýíý àæèëä øèíýýð òàòàãäàí îðæýý. Òóõàéí ¿åä äàãàæ ìºðäºæ
áàéñàí Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèàð ñàäàð ñàìóóíûã
ñóðòàë÷ëàõûã õîðèãëîñîí áà Ýð¿¿ãèéí õóóëüä áèåý ¿íýëñýí õýðýãò
çàõèðãààíû øèéòãýëèéí àðãà õýìæýý àâàãäñàíû äàðàà 1 æèëèéí äîòîð
äàõèí òèéì çºð÷èë ãàðãàõ, áèåý ¿íýëýõ ãàçðûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
ò¿¿íä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñò ñóðòàë÷ëàõ, òàðààõ, áîðëóóëàõ õýðýãò
õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëæ áàéñàí.
Íèéñëýëèéí õýìæýýíä ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí õ¿í
õóäàëäààëàõ, áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã
çîõèîí áàéãóóëàõ ãýìò õýðãèéí øèéäâýðëýëò, ç¿éë÷ëýë, ÿë øèéòãýë,
íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëñýí áàéäàë, õîõèðîã÷ õàìãààëàë, õîõèðëûí
íºõºí òºë¿¿ëýëò, ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí øàëòãààí, íºõöºëä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ, õýðãèéã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõýä òóëãàìäàæ
áóé àñóóäàë, àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ¿íäýñëýë á¿õèé ñàíàë äýâø¿¿ëýõ çîðèëãîîð
ñóäàëãàà õèéæ ¿çýõýä Íèéñëýëèéí õýìæýýíä 1961-2010 îíä ýíý òºðëèéí
õýðýãò íèéò 243 õ¿íä õîëáîãäîõ 141 õýðýã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí
áºãººä ¿¿íýýñ áèåý ¿íýëñýí 57 õýðýãò 78 õ¿í, áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã
òàòàí îðóóëñàí, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëñàí 71 õýðýãò 141 õ¿í,
òóñ òóñ ÿë øèéòã¿¿ëñýí áàéíà. Çºâõºí íèéñëýë õîòîä ãýõýä áàéíãà
áèåý ¿íýëäýã ãýõ òîäîòãîëòîé 280 õ¿í á¿ðòãýãäñýí áà òýäíèé 10-22%
íü 15-19 íàñòàé, 72-80% íü 29-29 íàñíûõàí áàéãàà áºãººä 68% íü
ãýð á¿ëýý òýæýýõ ìºíãº îëîõ çîðèëãîîð, 11% íü ñóðãóóëüä ñóðàõ
ñóðãàëòûí òºëáºðºº îëîõ çîðèëãîîð áèåý ¿íýëæ áàéãàà ãýñýí áîë 64 %
íü á¿ðýí äóíä, 21% íü á¿ðýí áóñ äóíä, 8% íü äýýä, 4% òóñãàé äóíä

Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын зарим асуудлууд “Нийслэлийн цагдаагийн газар”
Уб., (2010) 48.

Иргэн, эдийн засгийн хууль тогтоомжийн давхардал, зөрчил, хийдлийг арилгах, тэдгээрийн
хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах төсөл, “Садар самуун явдалтай тэмцэх тухай хууль”
(ажлын тайлан) 2010 он.

Дээр дурдсан тайлангийн 4 дэх тал.

Нийслэлийн шүүхийн ерөнхий шүүгч Сарантуяа “Хүн худалдаалах, биеэ үнэлэхэд бусдыг
татан оруулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах, гэмт хэргийг шүүхээр шийдүүлсэн байдал”
илтгэл, Уб., (2011).
áîëîâñðîëòîé ãýñýí ñóäàëãàà ãàð÷ýý . Ãýòýë áèåý ¿íýëýõ, áóñäûã áèåý

¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éëäýë íü õýí íýãýí

õ¿íèé ãàíö íýãýí óäààãèéí ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäëûí ¿éëäýë áóñ õàðèí
àøèã îëîõ òîäîðõîé çîðèëãîä õ¿ðýõ ¿¿äíýýñ òºëºâëºãäñºí óõàìñàðò
¿éëäýë áàéäàã áºãººä ñåêñèéí ¿éë àæèëëàãààã ìºíãººð ¿íýëæ çàðàõ,
ò¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë íü îðîëöîã÷äûí
òîäîðõîé õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàãäñàí íèéãìèéí äàëä õàðèëöàà ó÷ðààñ
äýýðõ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëóóäàä øóóä
¿íäýñëýñýí ä¿ãíýëò ºãºõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí áèåý ¿íýëýõ ÿâäàëòàé òýìöýõ, òàñëàí
çîãñîîõ ¿éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé çºâ çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä áèåý
¿íýëýõ ãýäýã îéëãîëòûã çºâ òîäîðõîéëæ íèéãìèéí õàìààðàë õ¿ðýýã íü
á¿ðýí òîãòîîõ ¸ñòîé. Õóâü õ¿í òýð äóíäàà õ¿éñèéí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿ä
ãîëäóó ñåêñèéí ¿éë àæèëëàãààã ìºíãººð çàðàõ áóþó áèåý ¿íýëýõ
àñóóäëûã ºíººãèéí ò¿âøèíä ãýìò õýðýãò òîîöäîãã¿é áà õàðèí ñàäàð
ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéäàã. Äýýðõ
¿éëäýëä õîëáîãäîõ õóóëèéí äàãóó òîðãîõ áàðèâ÷ëàõ àðãà õýìæýý àâ÷
áàéíà. Ø¿¿õèéí ïðàêòèêò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 124 ä¿ãýýð ç¿éë, “Áèåý
¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ”
ãýìò õýðãèéã ¿íäñýíä íü çºâ ç¿éë÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿íèéã õ¿÷ õýðýãëýí àâ÷ ÿâæ, çîäîæ õ¿÷ýýð áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëñýí
¿éëäèéã õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéã ç¿éë÷ëýõã¿é Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
124 ä¿ãýýð ç¿éë “ Áèåý ¿íýëýõýä òàòàí îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ” ãýñýí õºíãºí ç¿éëýýð ç¿éë÷èëæ íîöòîé ãýìò õýðýãòíèéã
ÿë çàâøóóëæ áàéãàà áóðóó õàíäëàãà áàéíà.10 Õ¿¿õäèéí áèåèéã
¿íýë¿¿ëñýí ýòãýýä íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íèé áèåèéã ¿íýë¿¿ëñíýýñ õºíãºí
ÿë øèéòãýãäýõýýð õóóëü÷èëñàí áà õ¿¿õäèéí ýðõèéã äîðä ¿çñýíýýñ
ãàäíà Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí “ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä ¿éëäñýí ãýìò õýðýãò
íü òîõèðñîí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ” çàð÷èìòàé íèéöýõã¿é áàéíà. 11

Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын зарим асуудлууд, Нийслэлийн Гэмт хэргээс
урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөл, Нийслэлийн цагдаагийн газар хамтран
ГХУСАЗЗ-ийн 45 жилийн ойд зориулан гаргасан, УБ, (2010) 49.

Дээр дурдсан номын 49 дэх тал

Мөн номны 49 дахь хуудас
10
татан оруулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах, гэмт хэргийг шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн
байдал” (илтгэл) УБ, 2010.
11
Гэмт явдалтай тэмцэх асуудал онол арга зүйн улирал тутмын сэтгүүл, Цагдаагийн академи,
2005 он №7, Ц. Сарантуяа “ Хүн худалдаалах гэмт хэрэг болон хүүхдийн бэлгийн мөлжлөг”
илтгэлд дурдагдсанаар: Охид эмэгтэйчүүдийг арилжааны сексийн үйл ажиллагаанд
ашигласан буюу бэлгийн мөлжлөгийн асуудлыг Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид гэмт хэрэг
тооцсон байгаа. Тухайлбал Хүн худалдаалах, насанд хүрээгүй хүнийг биеэ үнэлэхэд татан
оруулах, Садар самууныг сурталчилах биеэ үнэлэхэд бусдыг татан оролцуулах, биеэ
үнэлэхийг зохион байгуулах үйлдлүүдийг гэмт хэрэгт тооцон эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж
байна. Биеэ үнэлэхэд бусдыг татан оруулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах гэмт хэрэгт
нийт шийтгүүлэгчдийн 40,8 нь хувьд оногдуулсан хорих ялыг биечлэн эдлүүлсэн боловч
зарим хэсэгт ялыг хэт хөнгөрүүлсэн, хэргийн зүйлчлэлийг хөнгөрүүлж өөрчилж байсан
Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ: “124 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 124.1-ä çààñàí “
áèåý ¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëñàí” ãýæ øóíàõàé áîëîí õóâèéí áóñàä
ñýäýëòýýð,.... õîõèðîã÷ûã áóñàäòàé áýëãèéí õàðüöààíä òºëáºðòýé
îðóóëàõûã õýëíý” ãýýä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 115 äóãààð ç¿éëèéí 115.1-
ä çààñàí “áèåý ¿íýëýõýä òàòàí îðóóëñàí” ãýäãèéã äýýðõòýé íýãýí
àäèëààð îéëãîæ, õýðýãëýíý” ãýæ òàéëáàðëàæýý.12 Äàí ãàíö öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãà ãýëòã¿é ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ãîë çîðèëãî áîë áèåý ¿íýëýõ
ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõ áàãàñãàõ àðèëãàõ îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéã áýëãèéí
ìºëæëºãºä ºðòºæ õîõèðîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áèåý ¿íýëýõèéã
çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõîä îðøèæ áàéãàà.
Ìîíãîë Óëñàä ìºðäºãäºæ áóé õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëñàí

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé

õóóëü, Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëüä áèåý ¿íýëýõ
áîëîí áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õàðèëöààã õîðèãëîñîí
çîõèöóóëàëòóóä ãîë÷ëîí õóóëü÷ëàãäæýý.
- Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã ñîãòóóðàë ìàíñóóðàë,
áèåý ¿íýëýõ, òýí¿¿÷ëýë, ãóéëàí÷ëàëä òàòàí îðóóëàõ, ñàäàð ñàìóóíûã
ñóðòàë÷ëàõ, áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã
çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éëäëèéã ýð¿¿æ¿¿ëæ ÿë îíîãäóóëàõààð
õóóëü÷èëñàí áàéíà.
- Çàõèðãààíû õàðèöëàãûí òóõàé õóóëèàð äýýðõ ¿éëä¿¿äýýñ ñàäàð
ñàìóóíûã ñóðòàë÷èëàõ, ºíãºíèé ºâ÷íèéã ýì÷ë¿¿ëëýõýýñ çàéëñõèéñýí
¿éëäýëä íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð õóóëü÷èëæ ºãñºí.
- Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèàð áèåý ¿íýëæ
ÿâàëäàõûã áîëîí áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõûã õîðèãëîæ
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí.
- Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëüä
Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò “ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
ò¿¿íèéã àëèâàà õýëáýðýýð ñóðòàë÷èëàõ, äýìæèõ” àæ àõóéí ¿éë
баримтууд цөөнгүй байна. Жишээ нь: Н, У нар нь Баянзүрх дүүргийн 6 дугаар хороонд
Финлянд саун, массажны газар ажиллуулж байхдаа саунд массажист авна гэсэн зар
гаргаж ажилд орохоор ирсэн иргэн А гэгчийг нийт 2 сарын хугацаанд биеэ үнэлэхэд нь
зуучилж, орон байраар хангасан гэмт хэрэг үйлдсэндээ Баянзүрх дүүргийн шүүхийн 2008
оны 12 дугаар сарын 30-ны өдрийн 18 дугаар шийтгэх тогтоолоор Н-д 400 цаг, У-д 304 цаг
албадан ажил хийлгэх ял оногдуулсныг хэргийн шинж байдалд тохироогүй, илтэд хөнгөн ял
шийтгэсэн гэсэн үндэслэлээр прокурор эсэргүүцэл бичиж анхан шатны шүүхийн шийтгэх
тогтоолыг хүчингүй болгож байжээ.
12
татан оруулах, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах, гэмт хэргийг шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн
байдал” (илтгэл) УБ, 2010.
àæèëëàãààã õîðèãëîñîí. 13
Áóñàä îðíû õóâüä áèåý ¿íýëýõ ¿éëäëèéã õóóëèàð õîðèãëîñîí íýã

õýñýã áàéõàä çºâøººðñºí íýã õýñýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Àâñòðè, Àíãëè,
Ãåðìàí çýðýã óëñ áèåý ¿íýëýõèéã õóóëèàð çºâøººðñºí áàéíà. Õàðèí
Øâåä, Óêðàéí, Àìåðèêèéí çàðèì ìóæ çýðýã íü áèåý ¿íýëýõèéã
õóóëèàð õîðèãëîæýý. Áèåý ¿íýëýõ ÿâäëûí õóâüä öàã õóãàöààíû áîëîí
ãàçàð íóòãèéí õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí õóóëèóä ýëáýã áàéäàã áàéíà.
Òóõàéëáàë Àâñòðè, Ãåðìàí Óëñûí áèåý ¿íýëýõ òóõàé õóóëüä çºâõºí
øºíèéí öàãààð, çºâøººðºãäñºí ãóäàìæóóäàä, õ¿¿õäèéí öýöýðëýã,
ñ¿ì õèéä áîëîí áóñàä îëîí íèéòèéí ãàçðààñ õîë áèåý ¿íýëýõèéã
çºâøººðñºí áàéäàã áàéíà.14
1. Áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã õîðèãëîñîí õóóëüòàé óëñóóä

Ýäãýýð óëñ (Øâåäýýñ áóñàä)-ä áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõ ¿çýãäëèéã
õîðèãëîñíîîð òàñëàí çîãñîîæ, áàãàñãàæ ÷àäààã¿é. ÎÕÓ-ûí Òºðèéí
äóìûí Èðãýí, Ýð¿¿ãèéí áîëîí Àðáèòðàæèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õîðîîíû àæëûí õýñãèéí
áýëòãýñýí “ÎÕÓ-ä õ¿íèéã õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýæ áóé òóõàé”
èëòãýëä õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýãýýð ÎÕÓ-ä îéðîëöîîãîîð
400,000 ýìýãòýé áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàã÷ áàéãàà áà ñåêñ ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ áèçíåñ 500,000-1000,000 õ¿íèéã õàìàð÷ áàéãàà ãýñýí òîî
áàðèìò äóðäæýý.15 Áèåý ¿íýëñýí, ÿâàëäñàí àëü àëèéã öààçààð àâàõ ÿë
îíîîäîã. Èðàíä ãýõýä ë 2007 îíä àëáàí ¸ñíû ìýäýýãýýð 300,000 (áèåý
¿íýëýã÷) á¿ðòãýãäæýý. Ãýõäýý ýíý “àæèë”-ûã ãýðëýæ íýã øºíº óíòààä
ìàðãààø íü ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ àðãààð ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Òàéëàíä,
Êàìáîæèä èõýýõýí ãàçàð àâñàí ñåêñ-æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíä áèåý
¿íýëýõ ÿâäàë ¿íäñýíäýý èë ÿâàãääàã àæýý.
2. Áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð çºâøººðñºí õóóëèéí

çîõèöóóëàëòòàé óëñóóä
Ýäãýýð óëñàä áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí
õ¿ðýýíä çºâøººðñºí áàéäàã. Òóõàéëáàë:
- ÕÁÍÃÓ-ä. Ýíý àñóóäëûã 2002 îíîîñ èë áîëãîõäîî çºâõºí
Åâðîïûí Õîëáîîíû èðãýäýä çºâøººð÷, òýäãýýð íü íèéãìèéí õàëàìæ
(ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã îðóóëàí) áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä
á¿ðýí õàìààðàõ áîëæ, áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã ¸ñ ç¿éã¿é ÿâäàë ãýæ
ø¿¿ìæèëñýí áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëýýä õºëñºº òºëººã¿é ýòãýýäèéã ø¿¿õèéí
æóðìààð õàðèóöëàãàä òàòàõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà. Áèåý ¿íýëýã÷èä
¿éëäâýð÷íèé ýâëýëä íýãäñýí áàéíà16;
- Èõ Áðèòàíè. Áèåý ¿íýëýã÷èä ãóäàìæèíä ýðýãòýé÷¿¿äèéã ºäºæ
13
Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын зарим асуудлууд УБ, (2010)
14
Мөн тэнд.
15
http://en.wikipedia.org/wiki/Prostitution дэлгэрүүлэн харна уу..
16
Мөн дээрх сайтаас дэлгэрүүлэн харна уу.
õîðãîîõ, ò¿¿í÷ëýí áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã çîõèîí áàéãóóëàõ, çóó÷ëàõ,
ýð÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéã “îðîëäîõ” çýðýã ¿éëäýëä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä
òàòàõ áîëîìæòîé. Òóñ óëñûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàì ýìñèéí õ¿ðýýëýíãèéí
¿éë àæèëëàãààã èë áîëãîõûã 2004 îíîîñ ýõëýí ñàíàë áîëãîñîí ÷
îäîîãîîð äýìæëýã îëîîã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òóñ óëñàä ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã ñåêñ-àæèëòíóóäûí îëîí óëñûí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë–IUSW
2003 îíîîñ Èõ Áðèòàíèä òîìîîðîî ãóðàâò ýðýìáýëýãäýõ ¿éëäâýð÷íèé
ýâëýë áîëîõ GMB-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîõ áîëæ, áóñàä àæèë, õºäºëìºð
ýðõëýã÷äèéí íýãýí àäèë ýëäýâ õºíãºëºëòºä õàìðàãäàõûí òºëºº
õºäºëãººí ºðí¿¿ëæ áàéãàà àæýý;17
- Ãðåê. Ãóäàìæèíä áèåý ¿íýëýõèéã çºâøººðñºí. Áèåý ¿íýëýã÷
(ýðýãòýé, ýìýãòýé) õýí áîëîâ÷ ãýð á¿ë áîëîõûã õîðèãëîäîã áà õýðýâ ãýð
á¿ëòýé áîëâîë îëãîñîí çºâøººðºë (áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõ)-èéã õ¿÷èíã¿é
áîëãîäîã;
- Èòàëè. Ñåêñ ¿éë÷èëãýýã õóâèéí æóðìààð ¿ç¿¿ëýõèéã
õîðèãëîäîãã¿é ÷ áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã çîõèîí áàéãóóëàõ (äóó÷ ýìñèéí
õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõ çýðýã)-èéã õîðèãëîñîí. Ò¿¿í÷ëýí çºâõºí áèåý
¿íýëæ ÿâàëäàõààñ îëîõ îðëîãîîð àìü çóóõûã õîðèãëîñîí ÷ õóóëèéí
ýíý çààëò áàéíãà çºð÷èãääºã àæýý. 2002 îíîîñ äóó÷ ýìñèéí õ¿ðýýëýíã
çºâøººðºõ òóõàé õóóëèéí òºñºë Çàñãèéí ãàçàð ºðãºí ìýä¿¿ëñýí, 2007
îíä Èòàëèéí êîììóíèñò íàì Ðîì õîòíîî “ñåêñèéí ïàðê”-íýðòýé “
òóñãàé àæëûí á¿ñ áèåý ¿íýëýã÷äýä çîðèóëàí áàéãóóëàõ ñàíàë ãàðãàñàí
íü õýëýëöýãäýæ áàéãàà àæýý;
- Òóðê. Áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã àëáàí ¸ñîîð çºâøººðñºí. Ãýõäýý
äóó÷ ýìñèéí õ¿ðýýëýíã çºâøººð÷, áèåý ¿íýëýõýýð ãóäàìæèíä çîãñîõûã
õîðèãëîñîí. Ýìñèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõûã õ¿ñýã÷ òºðèéí çîõèõ
áàéãóóëëàãàä õàíäàæ çºâøººðºë õ¿ñýõ áà çºâøººðºë àâñàí òîõèîëäîëä
ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûí õÿíàëò,
îðîí íóòãèéí öàãäààãèéí õàìãààëàëòàä îðäîã. Áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã
õ¿ññýí ýìýãòýé ìºí çºâøººðºë àâàõ áà ÄÎÕ áîëîí ºíãºíèé ºâ÷íèé
øèíæèëãýý áàéíãà (äîëîî õîíîã òóòàì) ºãºõ, ýìñèéí õ¿ðýýëýíä
“àæèëëàõ” ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã èéíõ¿¿ õóóëèàð
çîõèöóóëñàí ÷ õóóëü áóñààð áèåý ¿íýëýã÷ ìàø îëîí, ÿëàíãóÿà ãàäààäûí
èðãýä õ¿íèé íàéìààíû çîëèîñ áîëæ ìàø õ¿íä íºõöºëä äýýðõ àæëûã
ã¿éöýòãýæ áàéäàã.
- Ãîëëàíä. Áèåý ¿íýëýõ ÿâäàë ýíý óëñàä 2000 îíîîñ á¿ðýí ÷ºëººòýé
áîëñîí ãýõ áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý àëü ýðòíýýñ õàðüöàíãóé ÷ºëººòýé
áàéñàí ó÷ðààñ õóóëèéã õýëáýðèéí òºäèé øèéäâýð ãýæ ¿çäýã.
Àìñòåðäàì äàõü “óëààí äýíë¿¿íèé õîðîîëîë” çýðýã íü ãàäíû æóóë÷äûí
îëíîîðîî çîðüæ èðäýã, èõýýõýí îðëîãî îðóóëäàã ãàçàð ó÷èð ò¿¿íèéã
õààõûã æóóë÷èä òºäèéã¿é íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èä ýñýðã¿¿öäýã.
Ò¿¿í÷ëýí áèåý ¿íýëýã÷äèéã øèëýí õîðãîíîîñ ãàðãàñíààð òýäãýýðèéí
17
Мөн дээрх сайтаас дэлгэрүүлэн харна уу.
õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºãººñ õàìãààëàãäñàí áàéäàë äîðäîíî ãýæ ¿çäýã
áàéíà. Ãýâ÷ Àìñòåðäàì õîòûí çàõèðãàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áèåý ¿íýëæ
ÿâàëäàõ ¿çýãäëèéã õÿçãààðëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâñààð áàéíà.
Òóõàéëáàë, áèåý ¿íýëäýã ãàçðóóä áîëîí áèåý ¿íýëýã÷äèéã ëèöåíçòýé
áîëãîæ, òîîã íü öººð¿¿ëæ, áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã çºâøººðºõ íàñíû
õÿçãààðûã 18-23 íàñ áîëãîí áàãàñãàæ, 4:00-8:00 öàãèéí õîîðîíä áèåý
¿íýëæ ÿâàëäàõûã õîðèãëîñîí áàéíà.
3. Áèåý ¿íýëýã÷èéã áóñ, õóäàëäàí àâàã÷èéã õàðèóöëàãàä òàòàõ

õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé óëñ
Àíõäàã÷ íü Øâåä Óëñ. Ýíý óëñàä áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã ýìýãòýé÷¿¿ä,
õ¿¿õä¿¿äýä ýð÷¿¿äèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿÷èðõèéëëèéí õ¿íä õýëáýðò
òîîöîæ, õóâü õ¿íä áîëîí íèéãýìä á¿õýëä íü íîöòîé õîð õîõèðîë
ó÷ðóóëäàãûí õóâüä íèéãìèéí ýíýõ¿¿ ãàæ, õîðòîé ¿çýãäýëòýé òºðèéí
áîäëîãîîð õàòóó òýìöýë ÿâóóëäàã áàéíà. Òóõàéëáàë: “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí
ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé” 1999 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ ìºðäñºí õóóëèàð
áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã ýìýãòýé÷¿¿äèéã õ¿÷èðõèéëæ áóé íýã õýëáýð
ãýæ ¿çæýý.18 “Ñåêñ ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîõ òóõàé”
1998 îíû õóóëèàð øàí õºëñ ºãºõ çàìààð áóñäûã òîõèîëäëûí áýëãèéí
õàðèëöààíä óðóó òàòñàí ýòãýýäèéã õýðýâ ýíý ¿éëäýëä íü Øâåäèéí
Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð øèéòãýë íîãäóóëàõààðã¿é áàéâàë ñåêñ ¿éë÷èëãýý
õóäàëäàí àâñàíä ÿëëàæ, ìºíãºí òîðãóóëü òºë¿¿ëýõ áóþó 6 ñàð õ¿ðòýë
õóãàöààãààð øîðîíä õîðèõîîð øèéòãýæ áîëîõîîð çààñàí áºãººä áèåý
¿íýëñýí ýìýãòýé íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é àæýý. ªºðººð
õýëáýë, áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõ íü ãýìò õýðýã áóñ, õàðèí ñåêñ ¿éë÷èëãýýã
õóäàëäàí àâñàí ¿éëäýë (çàâäàëòûã ãýìò õýðýãò òîîöäîã) íü ãýìò õýðýã
áîëäîã áàéíà. Øâåäèéí öàãäàà áîëîí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàíû
ìýäýýãýýð äýýðõ õóóëèóäûí ¿ð ä¿íä ãóäàìæèíä áèåý ¿íýëýõ áàéäàë
ìýäýãäýõ¿éö áàãàñ÷ýý.
Øâåäèéí õóóëèéí “áàðàà õóäàëäñàíûã áóñ, õóäàëäàí àâñíûã
øèéòãýäýã” çîõèöóóëàëòûã áóñàä óëñ ñîíèðõîí ñóäàëæ, äîòîîääîî
íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë íýìýãäýæ áàéíà.
Ä¿ãíýëò, ñàíàë
Áèåý ¿íýëýõ ÿâäàë íü íèéãìèéí õàðèëöààíä ñºðãººð íºëººëæ áóé

ãîë àñóóäëóóäûí íýã þì.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã áèåý ¿íýëýõýä õ¿ðãýäýã ãîë øàëòãààí íü ìºíãº
ñàíõ¿¿ ãýõ áîëîâ÷ óãòàà ýíý íü ãýð á¿ë ñàëàëò, õ¿÷èðõèéëýë, ÿäóóðàë
áîëîí ¿å òýíãèéíõíèé íºëºº çýðýã íèéãìèéí àñóóäëààñ óëáààëàí
18
http://www.owl.ru/content/docs/world/p55270.shtml
ãàðäàã áàéíà. Îõèä ýìýãòýé÷¿¿ä èõýíõäýý ãóäàìæ òàëáàéä áèåý
¿íýëýõ, çî÷èä áóóäàë ñàóí ìàññàæèéí ãàçàðò, áààð øºíèéí öýíãýýíèé
ãàçàð áèåý ¿íýëýõ áàéäëààð èëýðäýã áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õóâüä íýã
ãýìò ¿éëäëèéã 2 õóóëèàð çîõèöóóëæ ýðõ ç¿éí õèéäëèéã ¿¿ñãýäýã. Óã
õóóëèóäèéí çîõèöóóëàëòóóä ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé îáüåêòèâ
¿éëäëèéã íýã ç¿éë õýñýãò õàìðóóëàí õóóëü÷èëñàí íü ýíý òºðëèéí
ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã ¿ð ä¿íã¿é áîëãîæ
áàéíà. Öààøèä ýíý õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ñàíàë áîëãîæ
îðóóëàõ íü:
1. Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàë, ò¿¿íèé äîòîð áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõòàé
òýìöýõ òºðèéí áîäëîãûã ¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé.
Äýëõèéí óëñóóä áèåý ¿íýëæ ÿâàëäàõûã:
• õîðèãëîõ (÷àíãà, õàðüöàíãóé ñóë);
• õÿíàëòûí äîð çºâøººðºõ (õàðüöàíãóé ÷ºëººòýé, áóñàä àæèë
ìýðãýæëèéí íýãýí àäèë àâ÷ ¿çäýã);
• õýðýãëýã÷ áóþó òºëáºð òºëºã÷èéã õàðèóöëàãàä òàòàõ;
• áèåý ¿íýëýã÷, õýðýãëýã÷èéã àëü àëèéã íü õàðèóöëàãàä òàòàõ
áàéäëààð àñóóäëûí ãîëûã îëæ õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéíà.
Áóñàä óëñûí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí åðºíõèé õàíäëàãà íü
õàòóó õîðèãëîõ ãýõýýñýý èë¿¿òýé òºðèéí õÿíàëòûí äîð çºâøººðºõ,
¿¿íèéõýý ñºðºã ¿ð äàãàâàð, áîëçîøã¿é ýðñäëèéã äýýä çýðãýýð áàãàñãàõ
áîäëîãî áàðèìòëàõûí çýðýãöýý “õ¿íèé íàéìàà, áýëãèéí ìºëæëºã,
õ¿÷èðõèéëýë”-òýé òýìöýõ ÷èãëýëýýð õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä
àíõààðàõ áîëæýý.
2. Ìîíãîë Óëñàä ñàäàð ñàìóóí ÿâäàë, ò¿¿íèé äîòîð áèåý ¿íýëæ
ÿâàëäàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí áîëîâ÷ áàòàëñàí õóóëèéã ìºðäºæ
õýðýãæ¿¿ëýõýä àíõààðààã¿é ó÷ðààñ óã õóóëèéí ¿ð íºëººíèé òàëààð
ÿðèõàä ó÷èð äóòàãäàëòàé. Ãýâ÷ õóóëü òîãòîîã÷èéí áàòàëñàí áàéäëààð
íü ÷ àâ÷ ¿çñýí äýýðõ õóóëüä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ ç¿éë áàãàã¿é áîëîõûã
òàéëàíä äýëãýðýíã¿é äóðäñàí. Èéìä ýíýõ¿¿ õóóëèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ãýõèéí îðîíä èõýýõýí ººð ¿çýë áàðèìòëàëòàé, øèíý õóóëü
ãàðãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çíý.
3. ßïîí Óëñàä ìóæ á¿ð íü ýìýãòýé÷¿¿äýä çºâëºãºº ºãºõ òºâòýé
áàéäàã. ¯¿íèéã äîòîîääîî íýâòð¿¿ëýõ,
4. Áèåý ¿íýëýã÷ îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíä
àøèãëàõ ÿâäàë ìàíàé íèéãýìä áîäèòîé îðøèæ áàéíà. Ìàíàé óëñûí
50 äýýø õóâèéã ýçýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõ, æåíäåðèéí
òýãø ýðõ, òýãø áàéäàë, õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë á¿ðýí óòãààðàà áîäèò
àìüäðàëä õýðýãæèõã¿é áàéãàà ÿâäàë þì. Èéìä õóóëü ñóðòàë÷ëàõ,
õóâü õ¿íèéã áàãààñ íü àëèâàà ýðñäýë, õàëäëàãààñ ººðèéãºº õàìãààëàõ
÷àäâàðòàé áîëãîõ ÷èãëýëýýð äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò
îðóóëàõ.
ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐ ÄÀÕÜ ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÕªÐªÍÃª
ÎÐÓÓËÀËÒ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄÀË
¯
íäñýíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã áîë
ìàø îëîí òàëûã õàìàðñàí ºðãºí
öàð õ¿ðýýòýé îéëãîëò þì. Ìàíàé
óëñûí õóâüä õ¿÷ýý àâ÷ áàéãàà ñàëáàð áîë óóë
óóðõàé. Ýíý ñàëáàð íü ººðºº ýäèéí çàñãèéí
áîëîîä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäëûã äàãóóëæ
áàéäàã áºãººä ìàø èõ ºðòºã çàðäàëòàé ó÷ðààñ
ìàíàéõ øèã ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè ìóóòàé
óëñûí õóâüä ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí
òóñëàìæòàéãààð õºãæèõ áîëîìæòîé þì.
Ãýõäýý ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã õýò èõ
äýìæèõ íü áóöààä òóõàéí óëñ îðîíäîî ñºðºã
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí íºëºº àâ÷ èðýõ ìàãàäëàë ºíäºð áîëäîã.
óëñûí ýðõ ç¿éí Èéìýýñ ìàíàé óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é
ñåêòîðûí ýðäýì áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëä ýäèéí çàñãèéí
øèíæèëãýýíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñàëáàðò ãàäààäûí õºðºíãº
àæèëòàí Õ.Õàëèóíàà îðóóëàëòûí òýíöâýðòýé áîäëîãûã òóñãàæ ºãñºí
áàéíà.
¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí

ýðõò áàéäëûí òóëãóóð áºãººä ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðäàã.
ªºðººð õýëáýë óëñ îðíû ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä õèë
õÿçãààð, íóòàã äýâñãýðèéí àþóëã¿é áàéäàë, õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí
àþóëã¿é áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë, õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû àþóëã¿é áàéäàë, ìýäýýëëèéí àþóëã¿é
áàéäàë ãýõ ìýò îëîí ñàëáàð áàãòäàã.
Íèéòëýëäýý ýäãýýð îëîí ñàëáàð äóíäààñ ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã òóõàéëàí ñîíãîæ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí àñóóäàëòàé õîëáîí ¿çýõýýð çîðüñîí þì. Òèéìýýñ þóíû
ºìíº ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ ÷óõàì þóã õýëýýä áàéãààãààñ
ýõëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí 1
ä¿ãýýð ç¿éëä “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ
ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí áàéõûã õýëíý” ãýæ çààñàí

Тунгалаг.Д “Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын зарим асуудал” Уб., 9.
Энэхүү нэр томьёог 1904 онд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Теодор Рузвельт конгрессэд тавьсан
илтгэлдээ дурдсан байдаг.

Улсын Их Хурлын 2010 оны 7 дугаар сарын 15-ны өдрийн 48 тоот тогтоолоор баталсан
“Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал” -1.1.1.
154
áàéäàã. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîîñ õàðàõàä ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òóëãóóð îéëãîëòîä ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë çàéëøã¿é áàãòàæ
áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí 3
äóãààð ç¿éëä “Ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëàà õàíãàæ õºãæèõ,
áàéãàëüä ýýëòýé, õ¿íèé àþóëã¿é, àìãàëàí àìüäðàõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàãâàðûã áèé áîëãîõ íü ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿íäñýí íºõöºë ìºí” õýìýýí çààñàí.
Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë íü ººðòºº äàðààõ õýñãèéã áàãòààñàí
áàéäàã. ¯¿íä:
• Ýäèéí çàñãèéí îëîí òóëãóóðò á¿òýö;
• Õºðºíãº îðóóëàëòûí òýíöâýðòýé áîäëîãî;
• Òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí àþóëã¿é áàéäàë;
• Ýð÷èì õ¿÷, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî;
• Ãàäààä õóäàëäàà, èíòåãðàöûí áîäëîãî.
Ýäãýýð á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ õºðºíãº îðóóëàëòûí òýíöâýðòýé áîäëîãî,

ýð÷èì õ¿÷, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî íü áèäíèé ñýäâèéí
õ¿ðýýíä èë¿¿ òîõèðîìæòîé ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ áîäëîãóóäûí ãîë ¿çýë
ñàíààã òîâ÷ äóðäúÿ.
Õºðºíãº îðóóëàëòûí òýíöâýðòýé áîäëîãî íü ãàäààäûí àëü íýã
îðíîîñ õèéãäýõ õºðºíãº îðóóëàëòûí õóâü, õýìæýýã ãàäààäûí íèéò
õºðºíãº îðóóëàëòûí ãóðàâíû íýãýýñ õýòðýõã¿é áàéëãàõ, ãàäààäûí
òºðèéí ºì÷èò êîìïàíèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã õÿçãààðëàæ, ñòðàòåãèéí
à÷ õîëáîãäîëòîé ñàëáàðò ºíäºð õºãæèëòýé îðíîîñ îðóóëàõ õºðºíãº
îðóóëàëòûí õýìæýýã òýíöâýðòýé áàéëãàõ çîðèëãîòîé. Õàðèí ýð÷èì
õ¿÷, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî íü ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýõäýý ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãààã õàíãàõûã
÷óõàë÷èëæ, áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëàõààñ ñýðãèéëýõ, óóë óóðõàéí èë
òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, îðîí íóòàãò ¿éëäâýðëýëèéã
äýìæèõ, ãàçðûí òîñíû á¿òýýãäýõ¿¿íýýð íýã îðíîîñ øóóä õàðààò áàéäëûã
áàãàñãàõ, öºìèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûã ¿íäýñíèé àøèã ñîíèðõîë,
ýíõèéí çîðèëãîîð àøèãëàõ çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, öàöðàã
èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëò, áîëîâñðóóëàëò, áàÿæóóëàëò,
ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéã áèé áîëãîæ áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé.
Èéìýýñ ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íýã òîì çîðèëò íü
óóë óóðõàéí ñàëáàð çàéëøã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Áàéãàëèéí áàÿëãèéã îëáîðëîæ àøèãëàõàä òóëãàðäàã õàìãèéí

“Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал” –ын -3.2.

“Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал” –ын -3.2.2.

“Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал” –ын -3.2.4.
÷óõàë àñóóäàë áîë ò¿¿íèé ãàçàð ç¿éí áàéðëàë áàéäàã. Ó÷èð íü òýä
èõýíõäýý ýäèéí çàñãèéí ñóë äîðîé õºãæèëòýé îðíóóäàä òºâëºðñºí
áàéäàã. Ìàíàé óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ
ñàëáàðûã òîäîðõîéëîõ, òîäîðõîé õºíãºëºëòèéã ýäë¿¿ëýí áàéãàëü
îð÷èíä ñºðºã íºëºº áàãàòàé òýðã¿¿íèé òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ,
õºðºíãº îðóóëàëò òàòàõ çýðýã òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàõûã
çîðüäîã áèëýý.
Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí æàãñààëòûí
10 äóãààðò óóë óóðõàé, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûã îëîí óëñûí õýìæýýíä
ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ, õºðºíãº îðóóëàëòûí õàðèëöàí àøèãòàé
áîäëîãûã òóóøòàé áàðèìòëàí, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã
õàíãàõ ãýñýí ÷èãëýëèéã äóðäñàí áàéíà.
Ìºí ÓÈÕ-ûí 2007 îíû 27 äóãààð òîãòîîëûí 1 ä¿ãýýð õàâñðàëòàä
ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 15 îðäûí æàãñààëòûã ãàðãàñàí.
¯¿íä: Òàâàíòîëãîé, Íàðèéí Ñóõàéò,Áàãàíóóð, Øèâýý Îâîî, Ìàðäàé,
Äîðíîä, Ãóðâàíáóëàã, Òºìºðòýé, Îþóòîëãîé, Öàãààí ñóâàðãà, Óóëûí
áàÿæóóëàõ Ýðäýíýò, Á¿ðýíõààí, Áîðîî, Òºìºðòýéí-Îâîî, Àñãàòûí
îðäóóä áàãòæýý. Ìºí 39 îðä ãàçðûí íººöèéã òîäîðõîéëîõîîð
ñóäàëæ áàéãàà áà òîäîðõîéëñíû äàðàà ñòðàòåãèéí îðäûí æàãñààëòàä
îðóóëàõààð çààñàí.
Ýäãýýð ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé îðä ãàçðûí èõýíõ íü í¿¿ðñíèéõ
áà ººðèéí îðíû í¿¿ðñíèé õýðýãöýýãýý õàíãààä çîãñîõã¿é Àçèéí
îðíóóäàä ýêñïîðòëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì. Òóõàéëáàë, Òàâàí òîëãîéí
í¿¿ðñíèé îðä ãàçàð íü íººöèéíõýý õýìæýýãýýð äýëõèéä äýýã¿¿ðò
áè÷èãääýã. Ò¿¿íèé íººö íü 6 òýðáóì òîíí áà 40% íü òºìºðëºãèéí
¿éëäâýðëýëèéí ãîë ò¿¿õèé ýä áîëîõ êîêñæñîí í¿¿ðñ þì. (äîîðõ
õ¿ñíýãòýä íººöèéí õýìæýýã äóðäàâ)
Ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé îðäóóäûí íººö
Ä/ä Àøèãò ìàëòìàë Õýìæýý, òîî Íººö

1. Í¿¿ðñ ìëðä.òí 152,0
2. Çýñ ìëðä.òí 4,0
3. Àëò òîíí 1100
4. Ìîëèáäåí ìÿíã.òí 240,0
5. Ìºíãº òîíí 6440
6. Óðàí ñàÿ.òí 1,4
7. Òºìºð ìëðä.òí 10,0
Èéì àðâèí íººö áàÿëàãòàà ò¿øèãëýí óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä

ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èíã àëü àëü òàëäàà
òààòàéãààð á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë þì.

“Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлыг улс төр, дипломатын аргаар хангах нь” сэдэвт
эрдэм шинжилгээний эмхтгэл Уб., (2010) 119.
1993 îíä áàòëàãäñàí “Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí òóõàé õóóëü”
íü Ìîíãîë Óëñàä ãàäààäûí êîìïàíè áàéãóóëàõ æóðìûã õóóëü÷èëæ,
ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äàä òîäîðõîé áàòàëãàà, äàâóó ýðõ îëãîñíîîð
ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã ººðòºº òàòàõ çîðèëòûã àãóóëæ, çîõèõ
¿ð ä¿íãýý ºãñºí.
¯íäñýí õóóëüä çààñíààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñòðàòåãèéí îðä ãàçðûí
á¿õ áàÿëãèéã ºì÷èëæ áàéãàà. Ýíýõ¿¿ íººö áàÿëãèéã çîõèñòîé, öàã
àëäàëã¿é àøèãëàõàä øààðäàãäàõ õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ
íü ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã áèëýý. Áàÿëãèéã àøèãëàõààð øèéäñýí
áîë øààðäàãäàõ õºðºíãº, ìåíåæìåíòèéí óð ÷àäâàð, òåõíîëîãèéã
òàòàõóéö õºðºíãº îðóóëàëòûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ ó÷èðòàé þì.
Àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçðóóäûã àøèãëàõàä øààðäëàãàòàé
õºðºíãèéã áîñãîõ, ìåíåæìåíòèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ òºðèéí ººðèéí
áîëîìæ, ÷àäàâõ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Òèéìýýñ òóõàéí îðä ãàçðûí
øèíæ ÷àíàð, àøèãëàëòûí òºëºâëºãºº çýðãýýñ õàìààðàí òåõíîëîãè,
óóðõàéí ¿éë÷èëãýý çýðãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàæ áàéæ
îëáîðëîëòûã ¿ð àøèãòàé ÿâóóëæ ÷àäíà.
Íýãýíò õºðºíãº îðóóëàëòòàéãààð áàÿëãàà ýðæ õàéæ, îëáîðëîñîí
áîë õºðºíãº îðóóëàã÷äàä òîäîðõîé õóâü õ¿ðòýýõ íü çàéëøã¿é áºãººä
òºð ìààíü ººðºº òºðºë á¿ðèéí òàòâàð, íººö àøèãëàñíû òºëáºð, òºëáºð
õóðààìæ, íèéãìèéí øèíæòýé òºëáºð ãýõ ìýò àðãà çàìààð õ¿ðòýæ
áîëîõ þì.
Óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí áàéäëûã
òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð òóñãàâ. (ýõ ñóðâàëæèéã Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí
ãàçðààñ àâàâ)
Óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò

(1000àì.äîëëàð)
Óóë óóðõàéí ýðýë õàéãóóë, îëáîðëîëò õèéäýã ãàäààäûí øóóä õºðºíãº

îðóóëàëòòàé êîìïàíè
1990- Ñàëáàðûí
2005 2006 2007 2008 2009 2010 Íèéò
2004 ýçëýõ õóâü
272 27 22 23 4 12 14 3.5 374

Тунгалаг.Д, Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын зарим асуудал (111)
Óóë óóðõàéí ýðýë õàéãóóë, îëáîðëîëò, ãàçðûí òîñíû ñàëáàðûí ãàäààäûí

õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý
ýçëýõ õóâü
Íèéò ä¿í
Ñàëáàðûí
1990-
2005 2006 2007 2008 2009 2010
2004
3.158.716.42
183.961.91
819.712.15
195.390.34
493.972.42
336.985.65
485.189.08
643.454.56
65.3
Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí ëèöåíç ýçýìøèæ áóé áàéäëûã óëñ îðíîîð
õàðóóëáàë
Àâñòðàëè
ÁÍÕÀÓ
Áàãàìè
Ãåðìàí
Áîëãàð
Àíãëè
Êàíàä
ÁÍÑÓ
ßïîí
ÀÍÓ
ÎÕÓ
248 141 12 443 76 70 16 8 232 28 98
Äýýðõ ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ìàíàé óëñûí ãåîëîãè, óóë óóðõàéí ýðýë

õàéãóóë, îëáîðëîëò, ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Êàíàäûí
õºðºíãº îðóóëàëò äàâàìãàéëæ áàéíà. Èéìä íýã îðíû ìîíîïîë÷ëîë
òîãòîîõîîñ ñýðãèéëæ ñòðàòåãèéí õºðºíãº îðóóëàã÷äûí òîîã
íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé.
Ä¿ãíýëò
Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí

òóëãóóð ¿íäýñ áîëæ, óëñûí òóñãààð òîãòíîë, òîãòâîðòîé õºãæëèéí
áàòàëãàà áîëäîã. Ñòðàòåãèéí áàÿëãèéã áóþó ñòðàòåãèéí îðä ãàçðûã
óëñûí àøèã ñîíèðõëîîñ ãàäóóð àøèãëàõ, èõ õýìæýýãýýð äàõèí
ñýðãýýãääýãã¿é ò¿¿õèé ýäèéã ýêñïîðòîä ãàðãàõ íü óëñûí ýäèéí çàñãèéí
àþóëã¿é áàéäàëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áóé ÿâäàë þì.
Ìàíàé óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàð óëñ îðíû áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðûí õºãæèëä ÷óõàë õóâü íýìðèéã îðóóëæ áàéãàà áîëîâ÷
áàéãàëèéí áàÿëãèéã áîëîâñðóóëàëò õèéëã¿é èõ õýìæýýãýýð ãàäàãø
ãàðãàæ áàéãààãààñ äîòîîä íººö áîëîëöîîãîî àëäàõ, ãàäààä óëñûí
ò¿¿õèé ýäèéí íèéë¿¿ëýã÷ õàâñàðãà áîëîõ, èðýýä¿éí àìüäðàëûí
áàòàëãàà àëäàãäàõ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäàõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã õýò äýìæâýë áàÿëàã ìààíü áèäíèé
õÿíàëòààñ ãàäóóð óðñàõ ìàãàäëàëòàé. ªºðººð õýëáýë, ºíººäºð ãàðãàæ
áóé øèéäâýð¿¿ä íü óëñ îðíû õýäýí çóóí æèëèéí õóâü çàÿàã øèéäâýðëýæ
áàéãàà ãýäãèéã ¿ðãýëæ ñàíàõ õýðýãòýé. Òèéìýýñ ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí àñóóäëûã òºð ìàø ñàéí õÿíàæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Äýëõèé íèéòèéí òóðøëàãààñ õàðâàë ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé
õîëáîîòîé õýä õýäýí ñºðºã àñóóäàë ãàð÷ èðäýã áàéíà. Òóõàéëáàë,
ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò íü ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýæ, àøèã îðëîãûã
íýìýãä¿¿ëäýã áîëîâ÷ óëñ îðíû àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë
ãàäààäûí êîìïàíè òóõàéí îðëîãîî, ººðººð õýëáýë, ìàíàé ¿íäýñíèé
áàÿëãààñ ãàäàãø ãàðãàõ ¿åä ñºðºã àñóóäàë ¿¿ñíý. Ó÷èð íü îðóóëæ
èðñýí êàïèòàëààñ ãàäàãø ãàðãàæ áóé àøèã îðëîãî íü èõ áîëæ, ýíý
¿ç¿¿ëýëòèéí òýíöâýð óðò õóãàöààíä ñºðºã óòãàòàé áîëñíîîð ýöýñò íü
ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò íü òóõàéí óëñ îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã,
õ¿í àìûí á¿òýýñýí áàÿëãèéã øàâõàí ãàðãàõ õýðýãñýë áîëîõ àþóëòàé.
Ò¿¿í÷ëýí õèëèéí ÷àíàäààñ îðóóëæ èðýõ òîíîã òºõººðºìæ, òåõíèê,
ñýëáýã õýðýãñýë íü òóõàéí óëñ îðíû èìïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý.
Ìºí ãàäààäûí êîìïàíè íü îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðëýã÷äèéã ºðñºëäºõ
÷àäâàðã¿é áîëãîí, ºíäºð àøèãòàé ñàëáàðààñ òýäíèéã øàõàí ãàðãàæ
áîëíî. Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé õàìòàðñàí ¿éëäâýð áàéãóóëàõ
¿åä ãàäààäûí îðîëöîã÷èä îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýýãýýð äàâóó ýðõ
îëæ, ¿éëäâýðèéí ¿éë àæèëëàãààã ººðò àøèãòàé áàéäëààð õóâèðãàäàã
áàéíà. Ãàäààäûí êîìïàíè íü ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé
áîëãîñíîîð îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ýðõ ìýäëèéã áóóðóóëæ,
òýäíèéã ººðòºº íýãòãýæ, òóõàéí çàõ çýýë äýõ äîòîîäûí ìîíîïîëè
êîìïàíèòàé ¿íý, ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý, öàëèíãèéí òàëààð îëèãîïîëè
çºâøèëä õ¿ð÷, ¿íèéã óëàì ºñãºäºã áàéíà.
Ýíý á¿ãäýýñ õàðàõàä ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàëä äóðäàãäààä
áàéãàà ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõäàà
äàðààõ àñóóäëûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã ýêñïîðòûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ,
òîäîðõîé ñàëáàðûí õºãæèë, ¿éëäâýðëýëä íýã îðíû îðîëöîõ õóâü
õýìæýýã ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íºõöºëèéã áîäîëöîí
òîãòîîõ, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé ¿éëäâýð¿¿äèéí á¿õèé ë ¿éë
àæèëëàãààã ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ, ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷äèéã òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòºä
õàìðóóëàõ, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äàä Ìîíãîëûí õóóëü
òîãòîîìæèéã äàãàæ ìºðäºõ ¿éë àæèëëàãààíä íü õÿíàëò òàâèõ äýã
æóðìûã ýõíýýñ íü íýã ìºð õýâø¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàë áîëíî.
ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ, ÁÎËÎÂÑÐÎË ÑÎ¨ËÛÃ
ÒªËªÂØ¯¯ËÝÕ ÍÜ*
“Õ¿í õýäèé ÷èíýý áîëîâñîð÷, ãýãýýðíý òºäèé ÷èíýýãýýð ýðõ ÷ºëººã îëíî...” Âîëüòåð
¯íäñýí õýñýã
1.1. Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ºíººãèéí áàéäàë õèéãýýä

òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë
1.1.1. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûí òàëààðõ ñóäàëãàà
Èðãýäèéí äóíä ÿâàãäñàí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí ñî¸ë” ãýõ ñóäàëãààíû
òàéëàíãààñ àâ÷ ¿çâýë, 1-ðò, “Îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëäàã ãîë õýðýãñýë þó âý?” ãýñýí àñóóëòàä õ¿ñíýãò 1-ò
òóñãàãäñàí áàéäëààð, 2-ðò, “Õóóëü ÿìàð ó÷ðààñ íèéãýìä õýðýãòýé âý?”
ãýñýí àñóóëòàíä õ¿ñíýãò 2-ò òóñãàãäñàí áàéäëààð íèéò îðîëöñîí èðãýä
õàðèóëæýý. Õóóëèéí òàëààðõ èðãýäèéí ñàíàà áîäîë1:
Õ¿ñíýãò-1 Õóâü
1. ¨ñ ñóðòàõóóí 24.6
2. Ñî¸ë 5,5
3. Øàøèí 0,7
4. Õóóëü 64,8
5. Ìýäýõã¿é 2,6
6. Õàðèóëààã¿é 1,9
Õ¿ñíýãò-2 Õóâü
1. Àðä ò¿ìíèéã óäèðäàõûí òóëä 35,2
2. Õýâ æóðìûã ñàõèóëàõûí òóëä 46,7
3. Ìàðãààíûã øèéäâýðëýõèéí òóëä 6,4
4. Ãýì áóðóóòàé ýòýýäèéã øèéòãýõèéí òóëä 5,5
5. Õàðèóëààã¿é 5,0
6. Õýëæ ìýäýõã¿é áàéíà 1,3

Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
äèéëýíõ õóâü íü õóóëü ãýæ þó áîëîõ, õóóëü íü þóíü òóëä îðøèí
áàéäàã òàëààð ãýõ ìýò åðºíõèé îéëãîëòûí õ¿ðýýíä áàãàã¿é ìýäëýãòýé,
ýíý òàëààðõ áîëîâñðîë áàéãàà ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷, àñóóäàë
þóíä áàéíà âý? Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë õàíãàëòã¿é áàéíà
óó? ¯¿íä õàðèóëò áîëãîæ, 2005 îíä ÿâàãäñàí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
* ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí ýðõ ç¿éí IV àíãè, Ì.Öýíä-Î÷èðûí ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ

ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑÎ¨ËÛÃ ÒªËªÂØ¯¯ËÝÕ ÍÜ ÑÝÄÝÂÒ îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé
èëòãýëèéí óðàëäààíû Òýðã¿¿í áàéðûí èëòãýë.
160
2011] Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð 161
àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí ýðýëò, õýðýãöýý” ãýõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ èø
òàòâàë,
Ñóäàëãààíû àãóóëãûí õóâüä “èðãýäèéí ýðõ ç¿éí ìýäëýã, ¿íäñýí õýâ
ìàÿã” ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà âý ãýäãèéã õàðóóëàõûí òóëä, 1-ð á¿ëýãò,
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã áàéíãà ñîíèðõîæ ººðèéí
ýðõýý õàìãààëàõ òàëààð èäýâõòýé àæèëëàæ áàéäàã õýñýã, 2-ð á¿ëýãò,
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûí òàëààð ìýäýýëëèéã ñîíèðõäîã ÷ ººðèéí ýðõýý
õàìãààëàõ òàëààð àæèëëàäàãã¿é õ¿ì¿¿ñ, 3-ð á¿ëýãò, õóóëü, ýðõ ç¿éí
àêòûí òàëààð ìýäýýëýë ÷ îãò àâäàãã¿é, ººðèéí ýðõýý õàìãààëàõ òàëààð
÷ àæèëëàäàãã¿é õ¿ì¿¿ñ ãýñýí 3 á¿ëýãò õóâààæ ¿çæýý.
Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä, ýðõýý õàìãààëàã÷ èðãýä 18% áàéõ áºãººä
òýä öàã ¿ðãýëæ õóóëü, ýðõ ç¿éí òàëààðõ ìýäýýëëèéã îëæ ¿çýæ, ñîíñîæ
áàéäàã, èéì ýðìýëçýëòýé áºãººä ýë ìýäëýãèéã àøèãëàí ººðñäèéí
ýðõèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä áýëýí áàéäàã õ¿ì¿¿ñ
áàéäàã áàéíà. Õàðèí, ýðìýëçýãñýä èðãýä íü ñóäàëãààíä îëîíõ áîëæ,
õóóëü, ýðõèéí òàëààðõ àêò, áàðèìò áè÷ãèéã ñîíèðõäîã õýäèé ÷ ººðèéí
ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð òºäèéëºí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿é áîëîõ
íü õàðàãäàæ áàéíà. Äàðààãààð íü, ýðõ íü çºð÷èãäºæ áàéäàã èðãýä íü
25%-ã ýçýëæ, òýä õýçýý ÷ ýðõ ç¿éí òàëààðõ ìýäëýã, ìýäýýëëèéã àâ÷
áàéãààã¿é, èõýíõäýý ýë ìýäýýëýë íü àìüäðàëä íü õýðýãã¿é ãýæ áîääîã
òèéì õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áàéíà. Ìàãàäã¿é òýäíèé ýðõ áàéíãà çºð÷èãäºæ
áàéäàã áîëîõîîð ¿¿íòýé ÷ òýä òîäîðõîé óòãààðàà ýâëýð÷èõñýí àæ
ãýñýí ä¿ãíýëèéã ãàðãàñàí áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíä àíàëèç õèéæ ¿çâýë,
ººðèéí ýðõýý õàìãààëäàã, õóóëü, ýðõ ç¿éí òàëààð ñîíèðõäîã èðãýä
òóí öººí õóâèéã ýçýëæ, ýñðýãýýð, ýðõýý õàìãààëàõ òàëààð ÿìàð íýãýí
îéëãîëò áàéõã¿é, õóóëü, ýðõ ç¿éí òàëààð ñîíèðõäîãã¿é, ýíý òàëààð
ìýäýýëýë àâäàãã¿é ãýõ èðãýä äèéëýíõ îëîíõ áîëæ áàéãàà íü àñóóäàë
þì. Ýíý íü èðãýä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë äóòìàã, õàíãàëòã¿é áàéãàà
ãýñýí íºõöºë áàéäàëòàé øóóä õîëáîãäîæ áàéãàà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷
áàéíà.

1.1.2. Èðãýäýä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã îëãîõîä òóëãàìäàõ
àñóóäàë
ªìíºõ á¿ëýãò ºíººãèéí Ìîíãîëûí íèéãýì äýõ èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë, ñî¸ë ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã õàðóóëñàí ñóäàëãàà õèéãýýä
ÿàãààä òèéì ò¿âøèíä áàéõ áîëñîí òàëààðõ øàëòãààíûã èðãýäèéí
ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë õàíãàëòã¿é ãýñýí àñóóäàëòàé õîëáîæ
òàéëáàðëàñàí áèëýý. Òýãâýë, ýíý ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë õàíãàëòã¿é
ãýõ àñóóäàëä õàíäóóëæ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ÿìàð àðãà
õýìæýý àâ÷ áàéíà âý?
ªíººäºð ìàíàé îðíû õýìæýýíä, òóõàéëáàë, åðºíõèé áîëîâñðîëûí

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, “Иргэдийн эрх зүйн албан бус боловсролын эрэлт хэрэгцээ
/2005/”, (2006), Уб., 19.
ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò, áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä áóñäûí
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ, õ¿¿õýä áà íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ
¿¿ðãèéí ÿëãààã ìýäýæ àâàõ òàëààð, á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëûí
ò¿âøèíä õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààð îëæ àâñàí ìýäëýã, äàäëàãàä íü
ñóóðèëàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ¿¿ðã¿¿äèéí
òóõàé ¿çýæ, ýðõýý õàìãààëàõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ
òàëààð, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä íèéãýì õàíãàìæèéí,
áèçíåñèéí, çàõèðãààíû, òàòâàðûí ýðõ ç¿éí òàëààð òîäîðõîé îéëãîæ
ýäãýýð õàðèëöààíä áèå äààí îðîëöîõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ òàëààð ýðõ
ç¿éí áîëîâñðîëûí õè÷ýýë çààæ áàéíà. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýíä
õýð çýðýã ¿ð ä¿í áàéíà âý ãýäýã ýðãýëçýýòýé. ªºðººð õýëáýë, äýýð
äóðäñàí ñóäàëãàà íü ÅÁÑ-í õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ýðõ ç¿éí õè÷ýýë
áàãòàæ, çààãäàæ áàéãàà ÷ ¿ð ä¿íãýý ºãºõã¿é áàéíà, èðãýäèéí ýðõ
ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë äýýøëýõã¿é áàéíà ãýäãèéã õàðóóëæ áàéãàà
áîëíî. ßàãààä ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéíà âý? Ýíä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë
õèéãýýä ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä þóã çàð÷èì áîëãîí áàðèìòëàõ
âý?, Ãàãöõ¿¿ àðãà çàì þó âý? ãýäýã àñóóäàë áàéãàà áºãººä ýíý òàëààð
äàðààãûí á¿ëýãò àâ÷ ¿çüå.
1.2. Îíîëûí õýñýã áóþó àñóóäëûã òîìú¸îëîõ íü

1.2.1. Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë õèéãýýä ñî¸ë ãýæ þó âý?
Þóí ò¿ð¿¿íä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ãýæ þó áîëîõ òàëààð àâ÷ ¿çüå. Ýðõ
ç¿éí áîëîâñðîë ãýäýã íü “Áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã
áºãººä ýðõ ç¿éí ìýäëýã îëãîõ, ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ, äýýøë¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãàà” þì õýìýýí òîäîðõîéëæ ºãñºí
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ãýäýã íü õóóëü, ýðõ ç¿éí
òàëààð ìýäëýã îëãîõ ¿éë àæèëëàãààíû öîãö ãýæ îéëãîãäîæ áàéíà.
Õàðèí ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí òàëààð îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëîõ áºãººä ýíý
íü ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ãýõ îéëãîëòòîé õýðõýí õîëáîãäîæ áóéã àâ÷
¿çüå. Ýðõ ç¿éí ñî¸ë ãýäýã íü “ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çàð÷èì, çàéëøã¿é
áàéäëûã òóõàéí áîäèò áàéäàëä çîõèñòîéãîîð õ¿ëýýí àâ÷, çºâ õýðýãëýõ
øààðäëàãà, ò¿âøèí, òýäãýýðãèéí ¿íýò ç¿éëñ ìºí. Ýðõ ç¿éí ñî¸ëûã
òîäîðõîéëîõ 2 ¿íäñýí øàëãóóð áàéäàã. Ýíý íü:
- ýðõ ç¿éí ìýäëýã áîëîâñðîë;
- ýðõ ç¿éí ¸ñ ñóðòàõóóí áºãººä ýðõ ç¿éí ìýäëýã áîëîâñðîë áîë ýðõ
ç¿éí îéëãîëò, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ äàäàë, ÷àäâàðûã õóóëü ç¿éí çîõèõ
øàòíû ñóðãàëòààð îëæ àâ÷, ñóäàëæ ýçýìøñýí òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøèí
þì ãýæ òàéëáàðëàñàíààñ ¿çâýë, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ãýäýã îéëãîëò íü
ýðõ ç¿éí ñî¸ë ãýñýí îéëãîëò äîòðîî áàãòàõ áóþó ýðõ ç¿éí ñî¸ë áàéãàà
ýñýõèéã òîäîðõîéëæ áàéäàã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.

Ундармаа.З (2008) ЕБС-н сурагчдад олгох эрх зүйн мэдлэг, Эрх зүйн соёл: Төлөв,
хандлага, Уб., 103.

Нарангэрэл.С (2003) Хууль зүйн тайлбар толь, УБ

Баярсайхан.Д (2010) Эрх зүйн онол Уб., 83-84.
Ìºí ýðõ ç¿éí ñî¸ë ãýäýã àñóóäàëä “íèéãìèéí ñî¸ëûí íýã îíöãîé
õýëáýð áºãººä ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý ò¿¿íèé çààëòûã çàðèì çàéëøã¿é
áîäèò áàéäàëä çîõèñòîéãîîð õ¿ëýýí àâ÷ õýðýãëýõ îíöãîé ÷àäâàð. Ýðõ
ç¿éí ñî¸ë íèéãìèéí ñî¸ëûí îíöãîé õýëáýð áîëîõûíõîî õóâüä ñî¸ëûí
¿íäñýí øèíæèéã àãóóëààä çîãñîõã¿é ýðõ ç¿éí óõàìñðààñ ¿¿äýëòýé òóë
ò¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãäîíî” ãýõ çýðýã îëîí áàéäëààð òîäîðõîéëîãäæýý.
1.2.2. Ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýæ þó âý?

Óãààñ óõàìñàð ãýõ îéëãîëò íü ã¿í óòãà ó÷èðòàé îëîí òºðºë áàéõ
òóë õ¿íèé óõàìñàð, íèéãìèéí óõàìñàð, òýãýýä ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýñýí
äàðààëëààð îíîëûí òîäîðõîéëîëò ãàðãàæ èðüå.
- ýðõ ç¿éí óõàìñàð
“Íèéãýì äýõ ýðõ ç¿éí ¿çýãäýë ò¿¿íèé áîäèò áàéäàëä õàíäàõ ¿çýë
áîäîë, îíîë, ñýòãýãäëèéí á¿ðäýë öîãö” ãýæ òîäîðõîéëîãäîæ áàéãàà
áºãººä “ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã îíöëîã øèíæ, ÷àíàðûí òàëààñ íü:
1. èðãýíèé ýðõ ç¿éí óõàìñàð;
2. ìýðãýæëèéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð õýìýýí àíãèëæ àâ÷ ¿çýõ áºãººä
èðãýíèé ýðõ ç¿éí óõàìñàð íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí ºäºð òóòìûí
íèéòëýã çàí ¿éëèéí õ¿ðýýíä áàðèìòëàõ óõàìñàð þì” õýìýýí äóðäàæ
ºãñºí íü íèéãýì äýõ îëîí òºðëèéí óõàìñàðóóä ººðººð õýëáýë, õóâü
õ¿íèé óõàìñàð, íèéãýì, á¿ëãèéí óõàìñàð íü ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã
á¿ðä¿¿ëýí öîãöëîîæ áàéäàã ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîð áàéíà.
1.2.3. Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë áîëîí ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýõ
îéëãîëòóóäûí õîîðîíäûí õàìààðàë
Äýýðõ á¿ëýãò ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë ãýæ þó áîëîõ, ÿìàð
õàìààðàëòàé áîëîõ, ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýæ þó áîëîõ òàëààð àâ÷
¿çëýý. ªìíºõ á¿ëã¿¿äýä ÅÁÑ-í õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ýðõ ç¿éí õè÷ýýë
áàãòàæ, çààãäàæ áàéãàà ÷ ¿ð ä¿íãýý ºãºõã¿é áàéíà, èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë, ñî¸ë äýýøëýõã¿é áàéíà. ßàãààä ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéíà âý?
Ýíä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë õèéãýýä ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä þóã
çàð÷èì áîëãîí áàðèìòëàõ âý? Ãàãöõ¿¿ àðãà çàì þó âý? ãýäýã àñóóäàë
óðãàí ãàð÷ èðæ áàéñàí. Òýãâýë ýíý á¿ëãýýð ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë
áîëîí ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýõ õî¸ð îéëãîëòûí õîîðîíäûí õàðèëöàí
õàìààðàëûã òîäðóóëàõ çàìààð äýýðõ àñóóäàëä ãàðö áèé áîëãîõ ãýæ
îðîëäú¸.
“Ñî¸ë ãýäýã îéëãîëò íü õ¿í òºðºëõòºíèé á¿òýýñýí ìàòåðèàëëàã áîëîîä
îþóíû ¿íý öýíýòýé ç¿éëñ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã. Ñî¸ë íü ñóáúåêòèâ
óòãààðàà óõàìñàðûí òºëºâøñºí áàéäàë áóþó ò¿¿íèé õýð õýìæýý þì...
Ñî¸ëã¿é áîë óõàìñàðûí òóõàé ÿðèõ íü óòãàã¿é” õýìýýí ýðäýìòýä ñî¸ë

Нарангэрэл.С (2003) Хууль зүйн тайлбар толь Уб.,

Нарангэрэл.С (2003) Хууль зүйн тайлбар толь Уб.,

Баярсайхан.Д (2010) Эрх зүйн онол Уб., 82.

õèéãýýä óõàìñàð õî¸ðûí õàìààðàë, óõàìñàðààñ ñî¸ë á¿ðääýã áîëîõûã
çààæ ºãºâ. Ìºí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä èë¿¿ îéðõîíîîð “ýðõ ç¿éí ñî¸ë íü
ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã àìüäðàëä õàìãèéí çîõèñòîéãîîð õýðýãëýõ ÷àäâàð
áóþó ò¿¿íèé òºëºâøñºí ò¿âøèí þì. Ýíý íü ýðõ ç¿éí áàéõ ¸ñòîé
ò¿âøèíãèéí òºëºâøñºí áîäèò èëýðõèéëýë ìºí. Òóõàéëáàë, ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýýã ç¿ãýýð ë îéëãîæ, òàíèí ìýäýõ íýã õýðýã. Õàðèí ò¿¿íèéã
íàðèéí ÷àíä ñàõèí áèåë¿¿ëæ, äàãàæ ìºðäºí ººðòºº òºëºâø¿¿ëýõ áîë
ººð õýðýã. Ýíä ñ¿¿ë÷èéí àñóóäàë íü ýðõ ç¿éí ñî¸ëä õàìààðàëòàé”
ãýæ ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ ñî¸ë áîëîí óõàìñàð ãýõ õî¸ð îéëãîëò
íýã íü íºãººãèéíõºº èëðýë áîëæ áàéäàã ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ýíý
á¿õíýýñ ä¿ãíýâýë ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë á¿ðýëäýí òîãòîõûí òóëä
ýõëýýä ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýõ ç¿éë á¿ðýëäýí òîãòñîí áàéõ ¸ñòîé. Ýñ
áºãººñ ýðõ ç¿éí ñî¸ë ãýõ ç¿éë ¿ã¿é áºãººä ýðõ ç¿éí ñî¸ë ¿ã¿é áîë
òóõàéí ñî¸ëûí íýã èëðýë áîëîõ ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ÷ ãýõ ç¿éë ¿ã¿é
á¿ðýëäýí òîãòîõ, òºëºâøèõ ¿íäýñã¿é áîëîõ þì. Äýýð äóðäàãäñàí
àñóóäàëä õîëáîãäóóëâààñ ÅÁÑ-í ñóðàã÷äàä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë
îëãîõ çîðèëãîîð ýðõ ç¿éí õè÷ýýë çààæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿ð ä¿í áàéõã¿é
áàéãàà íü òóõàéí ýòãýýäýä ýðõ ç¿éí óõàìñàð, íèéãìèéí óõàìñàð, õóâü
õ¿í äýýð èëðýõ óõàìñàðóóäûã òºëºâø¿¿ëæ ÷àäààã¿éí óëìààñ õè÷íýýí
ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë îëãîëîî ÷ òýðèéã ººðèéí áîëãîæ àâàõ ýçýìøèõ
áîëîìæã¿éä áàéãàà þì. Ó÷èð íü äýýð äóðäñàí÷ëàí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë,
ñî¸ëîîñ ºìíº ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã áèé áîëãîõ ¸ñòîé ýñ áºãººñ óõàìñàð
¿ã¿éãýýð áîëîâñðîë, ñî¸ëûã á¿ðýëä¿¿ëíý ãýäýã îéëãîëò áàéõã¿é ãýñýí
îíîëûí ÷èã áàðèìæààòàé õîëáîîòîé. Ýðõ ç¿éí óõàìñàð ñóóëãààã¿é
õ¿¿õä¿¿äýä øóóä ýðõ ç¿éí õè÷ýýë çààæ áàéãàà íü (ìàíàé îðíû õóâüä
òóõàéëáàë, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäàä ýðõ ç¿éí õè÷ýýë ýíä
äóðäàãäàæ áóé áàéäàëòàéãààð ÿâàãäàæ áàéãàà) ýðõ ç¿éã òàíèí ìýäýõ,
îéëãîõ, óõàìñàðëàõ, þóíû òóëä îðøèí áàéäàã ãýõ çýðýã öààä ã¿í óòãûã
îéëãóóëæ öààøèä ýðõ ç¿éãýýð ººðèéí ýðõýý õàìãààëäàã ººðò àøèãòàé
ãàðöûã áèé áîëãîæ ÷àääàõ áîëîìæûã îëãîæ ÷àäàõã¿é. ªºðººð õýëáýë,
áàãà àíãèéí ñóðàã÷èä øóóä ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ººðèéíõ íü ýäëýõ ýðõ
¿¿ðãèéí òàëààð çààâàë ìºí àõëàõ àíãèéí ñóðàã÷äàä øóóä òàòâàðûí
ýðõ ç¿é, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òàëààð ãýõ÷ëýí àðãà áàðèëààð õè÷ýýë
îðâîë äýýð äóðäñàí÷ëàí ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é. Õàìãèéí ãîë íü ÿàõ ãýæ ýðõ,
ýðõ ÷ºëºº ãýæ áàéäàã, þóíû òºëºº õýðýãæäýã, õýðõýí íàðèéí òàíèæ
ìýäýõ ¸ñòîé, òàòâàð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿é íü þóíû òºëºº ¿éë÷ëýõ
¸ñòîé, õýðýãöýý, øààðäëàãà íü þó âý, áèä òýäãýýðèéã ÿàæ îéëãîæ,
õýðõýí õ¿ëýýí àâ÷, àëü ºíöãººñ íü õàðæ, äàãàæ áèåë¿¿ëýõ âý ãýäýã
óõàìñàðûã ýõëýýä ñóðàã÷äàä ñóóëãàõ õýðýãòýé.
Ýíäýýñ ÷óõàë÷ëàí ¿çýõ íü “Õýðõýí ÿàæ òýðõ¿¿ óõàìñàðûã ñóóëãàõ
âý?” ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðíý. Ýíý òàëààð äàðààãûí á¿ëýãò àâ÷ ¿çüå.

1.3. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì
Äýýðõ á¿ëã¿¿äýä õºíäºãäºæ áóé ñàíàà, àñóóäëûã åðºíõèéä íü
íýãòãýí õýëáýë, àëèâàà èðãýíä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûã îëãîæ, ñî¸ëûã
òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä ýíý õî¸ð óõàãäàõóóíû ºìíº ÿðèãääàã ýíý
õî¸ð îéëãîëò ¿¿ñýí áèé áîëîõ óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëäîã ýðõ ç¿éí
óõàìñàð ãýäýã ôàêòîðûã òºëºâø¿¿ëæ, ñóóëãàõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë,
áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã øèéäýõèéí òóëä, èðãýäýä áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òàëààðõ ýðõ ç¿é, õóóëèéã òàíèëöóóëàõ, ìºðäºõèéã àëáàäàí
¿¿ðýãäýõ áóñ, òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò òîõèðîìæòîé öàã ¿åä íü áàéãàëü îð÷èí,
ýêîëîãèéí òàëààðõ õ¿ì¿¿æèë, óõàìñàðûã òºëºâø¿¿ëñýíèé ¿íäñýí
äýýð ýêîëîãèéí ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé, õýðýâ èíãýæ
÷àäâàë, íýãýíò òºëºâøñºí óõàìñàðò ¿íäýñëýýä èðãýä áàéãàëü îð÷èí,
ýêîëîãèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëä ñóðàëöàæ, áàéãàëü, õ¿ðýýëýí
áóé îð÷íîî õàìãààëäàã ñýòãýõ¿éòýé áîëíî ãýäýã òàëààð äýâø¿¿ëæ
ãàðãàñàí áàéíà.
Ýíäýýñ, ýíý õýñýãò õºíäºãäºæ áóé òýðõ¿¿ “óõàìñàð” ãýõ õ¿÷èí
ç¿éëèéã èðãýíä õýðõýí òàíèóëàõ, òºëºâø¿¿ëýõ âý ãýäýã àñóóäàë ãàð÷
èðíý. Ýíý òàëààð, äàðààãèéí á¿ëýãò (2.5-ò), áóñàä îðíû òîãòîëöîîòîé
õàðüöóóëàëò õèéõ çàìààð àâ÷ ¿çüå.
1.4. Ãàäààä óëñûí òóðøëàãà (Øâåä, ßïîí)

1.4.1. Øâåä äýõ èðãýäýä ýêîëîãèéí óõàìñàð îëãîñîí æèøèã áóþó
Ãîòðàíä ìóæ äàõü Õîðèêýí õ¿¿õäèéí öýöýðëýã äýõ òóðøëàãà
Øâåä íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëä èõýýð àíõààðàë õàíäóóëäàã
ýíý òàëààðõ àñóóäëàà øèéäýæ ÷àäñàí îðîí þì. Ýíý õýñýãò ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä ýõëýýä ýðõ ç¿éí óõàìñàð,
õ¿íèé óõàìñàð ãýõ îéëãîëòûã òºëºâø¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä ¿¿íèé òóëä
ÿàõ âý, òýäãýýð óõàìñàðûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä þó õèéõ âý ãýäýã
àñóóäàëä Øâåä¿¿äèéí èðãýäèéíõýý õ¿ì¿¿æèë, óõàìñàðò íºëººëæ
÷àäñàí òóðøëàãûí òàëààð àâ÷ ¿çüå.
Øâåäèéí Ãîòðàíä ìóæèä áàéðëàõ Õîðèêåí öýöýðëýãò 3-5 íàñíû
õ¿¿õä¿¿ä õ¿ì¿¿æèæ, á¿õèé ë òàëààð áàéãàëü îð÷èí, ýêîëîãèéí
õ¿ì¿¿æèë, óõàìñàðûã îëæ àâ÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, “òóñ öýöýðëýãèéí
õ¿¿õäèéí õîîëîíä çóóø, ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàãã¿é áºãººä
áàéíãà æèìñýýð õîîëëîäîã áàéíà. Öýöýðëýãèéí áàãø íü õ¿¿õä¿¿äèéí
ºìíº áàíàíà, àëèì çýðýã æèìñ òàâüæ ºãºõ áà æèìñíèé õàëüñ, ÿñ,
¿ð çýðãèéã ¿ëäýãäýë õîîëíû óóòàíä õèéõ áà îãòõîí ÷ õîã áîëãîæ
õàÿäàãã¿é îíöëîãòîé. Óóòòàé ¿ëäýãäýë õ¿íñèéã öýöýðëýãèéí õàøààíä
áàéõ øóâóóíû ¿¿ðýíä àâàà÷èæ ºãäºã. Øóâóóíû ¿¿ðíèé õàæóóä
õ¿ëýìæ áàéõ áà òýæýýë áîëîõ õýñãèéã íü øóâóóíä ºã÷, ¿ëäñýí õýñãèéã
íü õ¿ëýìæèä áîðäîî áîëãîí ºãäºã.”10 Èíãýæ ÿìàð ÷ õîã ãàðãàëã¿éãýýð,
10
新出哲他、日本の環境教育を考え直す・ドイツとスウェーデンの比較、pp110－113、(Японы
байгаль орчны ухамсарыг хянаж үзэх нь, Герман ба Шведтэй харьцуулалт)
¿ëäýãäýë þìñûã àøèãòàéãààð õýðýãëýæ áàéãàà áºãººä õàìãèéí ãîë íü
äýýðõ á¿õ ïðîöåññ õ¿¿õä¿¿äèéí í¿äýí äýýð èë òîä ÿâæ áàéäàã áàéíà.
Ýíý íü õ¿¿õä¿¿äèéí õîã ãýõ ç¿éëä õàíäàõ óõàìñàðûã ýðñ ººð÷èëæ,
åðººñ áàéãàëü îð÷èíä õîã ãýæ ç¿éë áàéõã¿é, áèä ººðñäºº ë õîãûã
áèé áîëãîäîã ãýñýí îéëãîëòûã òºð¿¿ëæ áàéãàà þì. Èíãýñíýýð òóõàéí
õ¿¿õä¿¿ä áàéãàëü îð÷èíä õîã ãàðãàõ, õàÿõ ÿâäàëûã ã¿í óõàìñàðëàæ,
õîã áèé áîëãîäîãã¿é, õîã õàÿäàãã¿é òèéì ñýòãýõ¿éòýé áîëæ ÷àäíà.
ªºðººð õýëáýë, ýêîëîãèéí óõàìñàð òºëºâøèíº ãýñýí ¿ã þì. Óëìààð
¿¿íä ýðõ ç¿é íºëººëæ ýêîëîãèéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð á¿ðýëäýí òîãòîæ
¿ð ä¿íä íü òóõàéí õ¿í ìààíü ººðºº õóóëü, ýðõ ç¿éãýý çºâ ìýääýã,
àøèãëàäàã, õàìãààëäàã ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëä ñóðàëöàõ íºõöºë
áèé áîëíî.
Ìºí Øâåäýä “Holistic life cycle” ãýõ áàéãàëü îð÷èíä õàíäñàí àðãà
õýìæýý áàéäàã. ªäºð òóòàìä ººðñäºä íü øààðäëàãàòàé áàéäàã ýä ç¿éëñ
íü õààíààñ áèé áîëæ ãàð÷ èðñýí, ÿàæ áèé áîëñîí, áóöààä õààøàà ÿâàõ
âý ãýõ ìýò÷èëýí ýðãýõ õîëáîî, äàðààëàë þì. Ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä, öýöýðëýãèéí õ¿¿õä¿¿ä ººðñäèéí ¿ëäýýñýí
¿ëäýãäýë õîîë íü ÿìàð öèêëýýð ýðãýëòýä îðæ áàéäàã âý ãýäãèéã øóóä
õàðóóëæ áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí öýöýðëýãèéí õàøààíä õàÿãäñàí òîãëîîì,
õýðýãëýõã¿é áîëñîí øîíãûí ìîä, äóãóé çýðãèéã ¿ð àøèãòàéãààð äàõèí
õýðýãöýýíä îðóóëæ òîãëîîì õèéí ýíý íü óðüä íü þó áàéñàí òàëààð
õ¿¿õä¿¿äýä çààæ ºã÷, “øèíý ìàòåðèàëààð õèéñíýýñ èë¿¿ ãî¸ õàðàãäàæ”
áàéíà11 ãýæ îéëãóóëàõ çàìààð õ¿ì¿¿æèë îëãîäîã áàéíà.
Ä¿ãíýëò
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ èðãýäèéí ýðõ ç¿éí òàëààðõ åðºíõèé ìýäëýã

áàéãàà áîëîâ÷ ººðèéí ýðõýý õàìãààëàõ áàéäàë íü ñóë, ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä îðîëöîõ íü öººí áàéãàà íü èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë,
ñî¸ë õàíãàëòã¿é, äóòìàã áàéãààòàé õîëáîîòîé íü òîäîðõîé áàéíà.
Ýíý ÷èãëýëýýð èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã ñàéæðóóëàõûí
òóëä òîäîðõîé àðãà õýìæýýí¿¿ä àâàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿ð ä¿í ìóóòàé
áàéãàà íü ÅÁÑ-í ñóðàã÷äàä çààãäàæ áóé ýðõ ç¿éí õè÷ýýë¿¿äèéí ¿ð
ä¿íãýýñ õàðàãäàíà. ßàãààä ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéãàà òàëààð ñóäëàà÷èéí
ç¿ãýýñ èðãýäýä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã îëãîõûí òóëä òýäýíä øóóä
ýðõ ç¿é ãýæ þó áîëîõ, õóóëü ãýæ þó áîëîõ, õýðõýí äàãàæ ìºðäºõ âý
ãýñýí àñóóäëûã ë õºíäºæ áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Àëèâàà
àñóóäàëä øàò äàðààëàë ãýæ áàéõ ¸ñòîé, òàâüæ áóé àñóóäàë íü þóíû
òóëä, ÿàõ ãýæ áàéãàà âý ãýäýã íàðèéí ç¿é òîãòîëûã ýõýëæ àâ÷ ¿çýõ
íü ÷óõàë áºãººä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä
11
新出哲他、日本の環境教育を考え直す・ドイツとスウェーデンの比較、pp110－113、(Японы
байгаль орчны ухамсарыг хянаж үзэх нь, герман ба шведтэй харьцуулалт)
ýõëýýä ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã ñóóëãàõ ¸ñòîé, èíãýæ ÷àäâàë, èðãýäýä
ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ë îëãîõ àæèë ¿ð ä¿íòýé áàéæ ÷àäíà ãýñýí
àñóóäëûã äýâø¿¿ëñýí. ¯¿í äýýð õàìãèéí ãîë íü ÿàæ òýðõ¿¿ ýðõ
ç¿éí óõàìñàðûã òºëºâø¿¿ëýõ âý ãýäýã àñóóäàë áºãººä ýíä ãàðö õàéæ
äýâø¿¿ëñýí ç¿éë íü ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä áîëîõ Øâåä, ßïîíû
áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, óõàìñàðûã íü òºëºâø¿¿ëýõ
òóðøëàãûí òàëààð àâ÷ ¿çñýí áèëýý. Òóñ òóðøëàãà íü èðãýäýä ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë, ñî¸ëûã îëãîõûí òóëä øóóä ýðõ ç¿é ãýæ þó áîëîõ, ÿìàð
àðãààð õýðýãæäýã, õóóëü ìºðä¿¿ëýõ ãýæ èðãýä ð¿¿ øóóä ÷èãëýñýí
îéëãîëò ºãºëã¿éãýýð, òóõàéí èðãýíèéã èä òºëºâøäºã áàãà íàñàí äýýð
íü ýðõ ç¿éä, íèéãýìä õàíäàõ óõàìñàðûã íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëòàé íü
õîëáîæ, òîäîðõîé àðãà áàðèëààð òºëºâø¿¿ëæ áàéãàà íü èõ ¿ð ä¿íòýé
áàéãàà þì. Èíãýæ ÷àäñàíààð òóõàéí õ¿¿õýä èðýýä¿éä, íèéãìèéí íýã
èðãýí áîëæ, ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîõ ¿åä òºëºâøñºí òîãòñîí óõàìñàð
äýýðýý ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã îëæ àâàõ áîëíî. Íýãýíò ýðõ ç¿éí
ºíäºð áîëîâñðîëòîé, ñî¸ëòîé õ¿í íèéãýì, ýðõ ç¿é õàðèëöààíä îðîõîä
ººðèéí ýðõýý õàìãààëàõ íààä çàõûí ÷àäâàðààñ àâàõóóëààä ýðõ ç¿éã
àøèãëàí ººðò õýðýãöýýò ç¿éëèéã áèé áîëãîæ ÷àäàõóéö ºíäºð ò¿âøèíä
õ¿ðýõ áîëîìæòîé ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà.
Ýöýñò íü õýëýõýä, õàìãèéí èõýýð ãýãýýð÷, áîëîâñîð÷ ÷àäñàí õ¿í
ë ýðõ ÷ºëººã ýäýëíý ãýñýí ¿ã áàéäàã. Áèä ýðõ ÷ºëººã îëîõûí òóëä
ººðñäèéãºº áîëîâñðóóëàõ, ñî¸ëä ñóðàëöàõ ó÷èðòàé. ¯¿íèé òóëä ººðèéí
ãýñýí íèéãýìä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, çºâ, ç¿é çîõèñòîé óõàìñàðûã ë
ººð äýýðýý öîãöëîîõ ¸ñòîé.
Áóñäûí òóðøëàãààñ õóâààëöàõ íü áóþó ñóäëàà÷ààñ

äýâø¿¿ëýõ ñàíàë
Øâåä áîëîí ßïîíû òîãòîëöîîã àâààä ¿çýõýä èõýâ÷ëýí áàãà íàñíû

áóþó õ¿íèé çàí òºëºâèéí èõýíõ õýñýã íü òºëºâøäºã ¿å áîëîõ öýöýðëýã,
áàãà ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿äýä õàíäñàí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Èíãýñíýýð, õ¿¿õýä íàñàíäàà îëæ àâñàí íèéãýìä õàíäàõ óõàìñàðûí
¿íäñýí äýýð ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã îëæ àâ÷ èðýýä¿éä ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä îðîõ ¿åä òóõàéí îðæ áóé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ã¿í òàíèæ
ìýäýõ, îéëãîõ óëìààð àøèãëàõ, òóñ õàðèëöààíä ººðèéí ýðõèéã
õàìãààëàõ áîëîìæ ¿¿ñýõ þì. Ýíý óòãààð ñóäëàà÷ûí ç¿ãýýñ:
- Öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿äýä Øâåä, ßïîíû òîãòîëöîîíä
õýðýãëýæ áóé óõàìñàð òºëºâø¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æèë îëãîõ àðãà áàðèëûã
ò¿øèãëýí ñóðãàëò ÿâóóëàõ;
- Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëòýé
óÿëäóóëàí, ýðõ ç¿éí óõàìñàð ñóóëãàõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé ñóðãàëò
ÿâóóëàõ ãýñýí ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.
XIX ÇÓÓÍÛ Ñ¯¯Ë ÕÕ ÇÓÓÍÛ ÝÕÝÍ ¯ÅÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ªÌ×ÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÎÍÖËÎÃ
MÓÈÑ-èéí Õóóëò ç¿éí ñóðãóóëèéí

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø,
õóóëü ç¿éí äîêòîð Ò.Ìºíõæàðãàë
X
IX çóóíû ýöýñ, XX çóóíû ýõýí ¿å áîë Ìîíãîëûí íèéãìèéí
àìüäðàëä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàðñàí ò¿¿õýí äýâøèëòýä
¿çýãäýë, ¿éë ÿâö áàéëàà. Ìàíæ ×èí óëñûí äàðàíãóéëàëä
200 ãàðóé æèë òàëõèãäàí çîâæ, ýäèéí çàñãèéí äîðîéòîë, àðä îëíû
ÿäóóðàë, ñýòãýë ç¿éí äàðàìòààñ õàãàöàõûí òºëºº íèéãìèéí ÿíç
á¿ðèéí àíãè äàâõàðãûí ýõ îðîí÷ õ¿÷íèé òýìöëèéí ¿ð ä¿íä ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë ÿëæ, Ìîíãîë òóóðãàòíû óëàìæëàëò òºð, óëñàà
ñýðãýýí òîãòîîñîí áèëýý.
Ìàíæààñ àíãèæèð÷, òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñíû äàðàà íèéãìèéí
á¿õ õàðèëöààíä øèíýòãýë, ººð÷ëºëò õèéõ ¸ñòîé òóëãàìäñàí îëîí
àñóóäëûí íýã íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãàà ººä òàòàæ õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë
áàéñàí áºãººä ýíý íü òºð çàñãèéí íî¸ä, ò¿øìýä, ëàì õóâðàãóóäààñ
àâààä ýíãèéí àðä îëíû õ¿ñýë ñîíèðõîë ýðìýëçëýëèéã çîðèãæóóëñàí
þì. (1.86)
Òóñãààð òîãòíîñîí òºðèéí ýäèéí çàñàã, ºì÷èéí òàëààðõ áîäëîãî
íü þóíû ºìíº Ìàíæèéí õààíû çàðèëãààð çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé
ýäèéí çàñãèéí àãóóëãà á¿õèé òºðºë á¿ðèéí àëáà áàéëàà. Òóõàéëáàë,
Ìàíæèéí õààíä æèë á¿ð î÷èæ æàñààëàõ çàðäàë, åñºí öàãààíû
àëáà, Ìàíæèéí õààíû ìàë ñ¿ðýã õàðèóëàõ, ºðòºº óëààíû àëáà õààõ,
îëîí ç¿éëèéí òàòâàð, ãóâ÷óóð çýðãýýñ ãàäíà õÿòàäûí ìºíãº õ¿¿ëýõ
õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí ºð çýýëèéã òºëºõ íü ýöñèéí á¿ëýãò àðä ò¿ìíèé
àìüäðàë àõóéã ÿäóóðóóëæ óëìààð óëñûí ýäèéí çàñãèéã äîðîéòóóëàõ
¿íäýñ áîëæ áàéâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åèéí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü ºíº ýðòíýýñ
óëàìæèëæ èðñýí ìàë àæ àõóé áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé õàæóóãààð áàãà
çýðýã ãàçàð òàðèàëàí àí àãíóóð, æèæèã ãàð óðëàë çýðýã õàâñðàãà
àæ àõóé îðøèæ áàéëàà. Ýäãýýð àæ àõóéã õýí ýðõëýí õºòºëæ, ýä
õºðºíãèéí áà ýä õºðºíãèéí áóñ áàÿëãûã á¿òýýñýí, ò¿¿íèé ýçýìøèæ,
ºì÷èëæ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí ºì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
* “1911 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É, ÔÈËÎÑÎÔÈ,

ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÀÑÓÓÄÀË” ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë.
168
2011] Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 169
àãóóëãà, õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ ó÷èðòàé. Òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî
õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõýä Ìîíãîëûí õóâèëáàðòàé óëñûí õýìæýýíèé
íýãäìýë õóóëü öààç òîãòîîõ ÷óõàë õýìýýí ¿çýæ Áîãä õààíû çàðèëãààð
õóóëü áîëîâñðóóëàõ òóñãàé êîìèññûã áàéãóóëæýý. Êîìèññîîñ õóóëèéí
òºñºë, çàãâàð áîëîâñðóóëàõ ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, ¿çýë áàðèìòëàë íü
Ìîíãîëûí ýðòíèé öààç, ýðõýìæ, çàí çàíøèë, ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýãò
òóëãóóðëàí Ìàíæèéí ¿åèéí ìºðäºæ áàéñàí õóóëèóäààñ àâàõ ãýýõèéí
óõààíûã óðàëäóóëàí Ìîíãîë÷óóäûí ýðõ àøèãò íèéëýìæòýé ç¿éë
çààëòûã àâ÷ 1913-1918 îíû õîîðîíä óëñûí Äýýä, Äîîä õóðëààð
õýëýëöýí ýöýñò íü Áîãä õààí çºâøººð÷ “Çàðèëãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë
óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” íýðòýé õýâë¿¿ëæýý.
Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í íü òºð, çàõèðãààíû
óäèðäëàãà, òîãòîëöîî, íî¸ä, ò¿øìýä, òàéæ ýðõòýí äýýä÷¿¿äèéí çýðýã
äýâ, öàëèí ï¿íë¿¿, øàøíû ëàì õóâðàãóóäûí òóõàé, ýð¿¿ãèéí ãýìò
õýðýã, ÿë øèéòãýëèéí òàëààðõ á¿ëýã ç¿éë çààëò íýëýýä äýëãýðýíã¿é
áºãººä èõýíõèéã ýçýëäýã. Õàðèí èðãýíèé áîëîí ºì÷èéí õàðèëöàà,
ãýðýý, õýëöýë, õóäàëäàà, àðèëæàà, ò¿¿íýýñ ¿¿äñýí ýëäýâ çàðãà, çààëõàéã
õýðõýí øèéäâýðëýõ òóõàé öººõºí áºãººä áèñðýãõýí çààëò áàéäàã þì.
Ãýõäýý íü Ìîíãîë÷óóä àæ àõóéã òºðºë á¿ðèéí ÷èãëýëýýð ýðõëýõ
ÿâöàä ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà, àðèëæàà, ýä õºðºíãº õºëñëºõ, àæèë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, áóñäàä àõóé àìüäðàë, àæ àõóéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ,
áýëýã äóðñãàë, õàíäèâ ºãºõ ãýõ ìýò ýä õºðºíãèéí õàðèëöààíä õ¿ññýí,
õ¿ñýýã¿é òàòàãäàí îðäîã íü á¿ð ýðòíýýñ óëàìæèëæ èðñýí àìüäðàëûí
øààðäëàãà á¿õèé ò¿¿õýí ¿éë ÿâö þì. Ýíý õàðèëöààã çàíøëûí õýâ
õóóëèéí äàãóó áèå áèåäýý èëòãýõ èòãýëöýë, õàðèëöàí òîõèðîëöñîí
õýëöëýýð çîõèöóóëæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áàéíà.
ªì÷èéí òºðºë, õýëáýð õèéãýýä àæ àõóéã ýðõëýõ àðãà, ñýòãýëãýýã
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé õýâøë¿¿äýýñ ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýõèéí
àðãàã¿é þì. Áèäíèé ºã¿¿ëýí áóé òóõàéí ¿åä ìàë àæ àõóé (òýðã¿¿ëýõ
ñàëáàð), ãàçàð òàðèàëàí, ãàð óðëàëûã õàìàðñàí æèæèã òîâàðûí
òºðºëæñºí àæ àõóéí õýâøèë, óëñûí (òºðèéí) ñàí õºìðºãò õàìààðàõ
õýâøèë, ãàäààä (Õÿòàä, Àìåðèê ã.ì)-ûí ï¿¿ñ, õîðøîî, êîíöåññ ãýõ
ìýò õýâøë¿¿ä çýðýãöýí îðøèæ ºì÷èéí òºðºë, õýëáýðèéã òîäîðõîéëæ
áàéâ.
Òóõàéí îí, æèë¿¿äýä òóñ óëñàä Íèéòèéí, Õóâèéí ãýñýí ºì÷èéí
õî¸ð òºðºë áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý òàëààð þóíû ºìíº íèéòèéí
ºì÷èéí õóâüä ¿çâýë òºðèéí ñàíä ìºíãº, ìàë, ýä þìñ öóãëàðàí áèé
áîëæ, òýäãýýðèéí íèéòèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä çîðèóëàí çàõèðàí
çàðöóóëæ áàéâ. Æèøýý íü ãàí çóäàíä íýðâýãäýæ ÿäóóð÷ õîîñîðñîí
àðäàä, äàéí áàéëäààíä àìü ýðñýäñýí öýðýã äàé÷äûí àð ãýðèéíõýíä
òºðèéí ñàíãààñ õàíäèâ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ, ºì÷ëºõ ýðõýä íü øèëæ¿¿ëæ
áàéæýý.
Ãàçàð áîë óëñûí áóþó íèéòèéí ºì÷ áàéñàí òóõàé ººðèéí ñàíàë,
áîäëîî õýëýõ õýðýãòýé ãýæ ¿çíý. Íèéãìèéí àëèâàà áàÿëãûã ãàçàðã¿éãýýð
òºñººëºõ àðãàã¿é þì. Ìîíãîë÷óóäûí ãàçàð ºì÷ëºëèéí òàëààð ãàäààä,
äîòîîäûí ñóäëàà÷èä îëîí àðâàí á¿òýýë òóóðâèæ ñàíàë ä¿ãíýëòýý
äýâø¿¿ëæ èðñýí, îð÷èí ¿åä ÷ ñóäàëñààð áàéãàà íü òóõàéí ñýäâèéí
ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîë, ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë
øàâõàãäàøã¿é áîëîõûã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýðäýìòäèéí ñàíàë áîäîë
èõýýõýí çºð¿¿òýé áîëîâ÷ á¿õýëäýý í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õýíä
ãàçàð ºì÷ëºëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàõàä ñóäàëãààíû ¿íýò
ìàòåðèàë áîëîõ íü ìýäýýæ.
Íîì á¿òýýë¿¿äýä ãàçàð õóâèéí ºì÷ áàéñàí, áàéãààã¿é ãýñýí õî¸ð
¿åýë áàðèìòëàë á¿õèé ÷èãëýë áàéäàã. Ãàçðûã õóâèéí ºì÷ áàéñàí ãýñýí
÷èãëýë íü 1990-ýýä îíîîñ ºìíº õýâëýãäñýí ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õ, ÁÍÌÀÓ-
ûí ò¿¿õýä “Ôåîäàëóóä áèë÷ýýð íóòãèéã ýðõëýí çàõèðàõ çýðãýýð
ôåîäàëóóäààñ ãàçðûã ºì÷ëºõ ºâºðìºö õýëáýð áèé áîëãîñîí” (2.369)
ãýæ áè÷ñýí áîë ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä “Ìîíãîëûí ôåîäàëèçì … áóñàä
óëñûíõòàé àäèë ôåîäàëèçìûí ¿íäýñ íü ãàçðûí ºì÷ áàéëàà” (3.27)
“XII-XIII çóóíû ¿åä Ìîíãîë÷óóä ãàçðûã õóâüäàà ºì÷èëæ áàéñàí”
(4.16), “Ìîíãîë îðîíä ýõëýýä ìàë ºì÷èëæ, äàðàà íü áèë÷ýýð áîëîõ
ãàçàð ýçýìøèõ ¸ñ òîãòñîí” (5.9). Ýäãýýð ýðäýìòäèéí ñàíàë ä¿ãíýëòèéã
ºì÷èéí ýðõ ç¿éí îíîë, àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ºì÷ëºõ ýðõ, ýçýìøèõ
ýðõ, àøèãëàõ ýðõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ ãýñýí íýã òºðºë ÷èãëýëèéí,
õîîðîíäîî õîëáîîòîé áîëîâ÷ òóñ òóñäàà áèå äààñàí óõàãäàõóóíûã çàðèì
òàëààð õîëüæ õóòãàñàí ìýò, ãàçðûã õóâüäàà ºì÷èëæ áàéëàà, ýçýìøèæ
áàéëàà ãýæ áè÷ñýí íü ýçýìøèë, ºì÷ëºë õî¸ð íü íýã, ýñõ¿ë ººð ººð
îéëãîëòûí àëü íü áîëîõûã íàðèéâ÷ëàí òàéëáàðëààã¿é íü îð÷èí ¿åä
ãàçðûã ºì÷èëæ áàéñàí, áàéãààã¿é ãýñýí øèíæëýõ óõààíû ìýòãýëöýýí
áîëæ áàéãàà áîëîâ óó õýìýýí áîäîãäîíî.
Áèä ãàçðûã õóâüä ºì÷èëæ áàéãààã¿é ãýñýí ¿åýë áàðèìòëàëûã
äýìæäýã þì. Ýíý ÷èãëýëèéí ñóäëàà÷èä “Ìîíãîëä ôåîäàëûí ãàçàð
ýçýìøèë óëñûí ºì÷ áà íî¸äûí ýçýìøëèéí õýëáýðýýð á¿ðýëäýí
òîãòñîí” (5.22), “Õ¿íí¿ óëñûí ¿åýñ ãàçðûã óëñûí ºì÷èä, õààíû äýýä
ýðõ ìýäýëä, Ìàëûã õóâèéí ºì÷èä áàéëãàæ áàéæýý” (7.2), “Ìàíàé
îðîíä ãàçàð íü èðãýäèéí õóâèéí ºì÷èä áàéæ ÷àäààã¿é, õàðèí óëñûí
ºì÷èä áàéñàí” (8.68), “Ýðòíèé Ìîíãîë÷óóä ãàçðûã õóâüäàà ºì÷èëíº
ãýäãèéã ìýääýãã¿é áàéâ” (9.66) ãýõ çýðãýýð ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð
ñàíàë ä¿ãíýëòýý äýâø¿¿ëñýí þì.
Ìîíãîë ãàçàð íóòàãò í¿¿äýë÷äèéí òºð, óëñ, ºì÷èéí õàðèëöàà ¿¿ññýí
öàã ¿åýñ ãàçàð óëñûí, íèéòèéí ºì÷ áàéæ, ¿å äàìæñàí õààäóóäûí
äýýä ýðõ ìýäëèéí ò¿âøèíä ýçýìøèæ çàõèðàí çàðöóóëæ áàéâ. Õààí
ãàçàð íóòàã, àëáàä èðãýäýý ¿ð õ¿¿õýä, òºðºë òºðºãñºä, íî¸ä, öýðãèéí
ãàâüÿàòíóóäàä õóâààðèëàí ºã÷ áàéñàí íü òýäýíä ãàçàð áèë÷ýýðèéã
ºì÷ë¿¿ëñýí áóñ çºâõºí ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõ îëãîæ áàéâ. Äýýðõ
õ¿ì¿¿ñ àâñàí ãàçðàà ºì÷ëºõ áóþó çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõã¿é áàéëàà.
Ìîíãîëûí õààä, íî¸äîîñ àâààä ýíãèéí àðä îëîí ãàçðûã ìèíèé õóâèéí
ºì÷ ãýñýí ñýòãýëãýý áàéãààã¿é þì.
Õ¿ì¿¿ñ ýä õºðºíãº îëæ àâàõ õýëáýð, ò¿¿íèéã àõóé àìüäðàë, àæ
àõóéí çîðèóëàëòààð ýðõëýí õºòëºõ àðãà çàì, ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí
àñóóäàë íü ºì÷ëºõ ýðõèéí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëíî. Ýë
ñýäâèéã àâ÷ ¿çýõèéí òóëä òóõàéí íèéãýì äýõ àíãè, äàâõàðãûí á¿òöèéã
á¿ëýãëýí ÿëãàâàðòàé õàíäàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéí ¿åèéí ºì÷èéí ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä èðãýí, óëñ (òºð), àæ àõóéí íýãæ ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí
ñóáúåêò îðîëöîæ áàéëàà ãýæ õýëæ áîëíî. ¯¿íýýñ èðãýäèéã äîòîð íü
äýýä, äóíä, äîîä õýñýã õýìýýí àíãèëàõ, äýýä õýñýãò ¿íäýñíèé áàÿëàã
áîëîõ ìàë, áóñàä õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº (ãàçðààñ áóñàä ã.ì)-èéí
èõýíõèéã õóâüäàà ºì÷èëæ áàéñàí õààí, íî¸ä, áàÿí ÿçãóóðòàí, ëàì íàð
(ýíä ëàì íàð á¿ãä áèø), äóíä õýñýãò æèðèéí ìàë÷èí áóþó õàìæëàãà
àðä, äîîä õýñýãò á¿ð ÿäóó ç¿ä¿¿÷¿¿ä, ãýðèéí áîîë, çàðö íàð õàìààð÷
áàéâ.
Äýýä õýñãèéíõíèé ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýæ õºðºíãºæèõ ýõ ¿¿ñâýð íü:
Íýãä; ªºðñäèéí õóâèéí ìàë àæ àõóéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ýöýñò áèé
áîëñîí ¿ð øèì, Õî¸ðò; àðä îëíîîñ àâäàã òºðºë á¿ðèéí àëáà, òàòâàð,
ãóâ÷óóð, Ãóðàâò; Áýéë, Áýéñ, âàí, ã¿íã¿¿äýä ìàíæèéí òºðººñ ºãäºã
öàëèí ï¿íë¿¿, Äºðºâò; Õÿòàäûí õóäàëäàà÷äàä òàâüñàí ºð, çýýëýý
ýíãèéí àðäóóäààð òàòâàðëàí òºë¿¿ëäýã àðãà, Òàâä; Ëàì íàðò áàðüäàã
ºðãºë áàðüö áîëîí áóñàä ýëäýâ òºðëèéí ýõ ¿¿ñâýð áàéëàà. Äýýäñèéí
ìàëàà àðäóóäààð õóäàëäàà àðèëæàà õèéëãýõ, òàðèà íîãîî òàðèóëàõ,
ºðõ ãýðèéí àæ àõóéä ýíãèéí àðä, ÿäóó÷óóäûã õºëñòýé õºëñã¿é
àæèëëóóëæ àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëæ áàéâ.
Ýíãèéí àðä áóþó õàìæëàãóóäûí ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ ýõ ¿¿ñâýð íü
õóâèéí èõ áèø ìàë õºðºíãºº ýðõýëæ, Ìîíãîë÷óóäûí õýëäãýýð õî¸ð
èäýõã¿é, õîîñîí õîíîõã¿é àìüäàð÷ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ áºãººä òýä õ¿í
àìûí èõýíõèéã ýçýëæ, îð÷èí ¿åèéí õýëëýãýýð ýìçýã á¿ëýãò õàìààð÷
áàéæýý. Òýä àæ àõóéãàà ýðõëýõ àðãà óõààíûã ýçýìøèæ, îâñãîî ñàìáàà
çºâ ñýòãýëãýýòýé õºäºëìºðëºæ ÷àäâàë áàÿí ÷èíýýëýã àðäûí ò¿âøèíä
àìüäðàõ, õýðýâ òýãæ ÷àäààã¿éãýýñ ãàäíà áàéãàëü öàã àãààðûí àþóë
áýðõøýýë, ìàíæèéí áîëîí Ìîíãîë íî¸ä äýýäñ¿¿äèéí ýëäýâ òàòâàð,
àëáàíä íýðâýãäýæ ÿäóóðàí õîîñîð÷ äîîä õýñýãò îðîõ íü ýëáýã áàéâ.
Óëñûí ñàí õºìðºã äàðààõ õýëáýð¿¿äýýð á¿ðäýæ áàéñàí áºãººä òýðõ¿¿
ñàí áóþó ºì÷èéã “Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì”
õàðèóöàí çàõèðàí çàðöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã òºð, àðä ò¿ìíèé íýðèéí
ºìíººñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. ßàì íü ñàí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õàäãàëæ,
õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé õóâààðèëàõ, ýçýìøèë, àøèãëàëòàä õÿíàëò
òàâèõ ýðõ, ¿¿ðãèéã Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí
áè÷èã”-ò òîäîðõîé çààñàí áàéíà.
Óëñûí ºì÷ òºðºë á¿ðèéí òàòâàð, õóðààìæ, ò¿ðýýñ, áîëîí áóñàä
õýëáýðýýð ¿¿ñýæ áàéñàí áºãººä òýäãýýðèéí çàðèìûã íü òîéìëîí
äóðäâàë, óðüä Ìàíæèéí õààí, òºðèéí ìýäýëä áàéñàí Äàðüãàíãà,
Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Õîâä, Óëèàñòàé, Õ¿ðýýíäýõ àëáàíû ¿ðæèë ñ¿ðýã
îëîí ìÿíãàí ìàëûã óëñûí ñàíä õ¿ðààí àâñàí (1.87), òýäýíä àæëûí
áàãàæ, ¿ðèéí áóäàà îëãîí, íàìàð õóðààñàí óðãàöûí íýã õóâèéã ¿ð
áîëãîí õàäãàëæ, íýã õóâèéã óëñûí ñàíä õóðààæ, íýã õóâèéã õàðúÿàò
õîøóóíû àëáàí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ, ¿ëäñýí íü òàðüñàí õ¿íèé ºì÷
áîëãîõîîð òîãòîîæýý (1.86). ýíý àæèëëàãàà íü óëñûí ñàíã íýìýãä¿¿ëýõ,
àðä îëíû àìæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, íºãºº òàëààð òºð, èðãýíä ºì÷ëºõ
ýðõ ¿¿ñýõ ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí íýã áàéæýý. Ãàäààä, äîòîîäûí èðãýí,
ï¿¿ñ¿¿äýä ãàçàð õàãàëæ òàðèà òàðèõ, àëò îëáîðëîõ àøèãò ìàëòìàë
á¿õèé ãàçðûã ò¿ðýýñ, êîíöåññûí æóðìààð àøèãëóóëàõ, Îðîñûí çàðèì
èðãýíä Õàëõ ãîë, Áóéð íóóðò çàãàñ àãíàõ 5-10 æèëèéí õóãàöààòàé
çºâøººðºë îëãîæ, ò¿ðýýñèéí ãýðýýíèé òºëáºð àâ÷ óëñûí ñàíä õóðààí
àâ÷ áàéæýý. Èéì áàðèìò æèøýý òóõàéí ¿åèéí õóóëü öààçûí ò¿¿õýí
ýõ ñóðâàëæ áîëîí ñóäàëãààíû á¿òýýë¿¿äýä ýëáýã òîõèîëäîíî.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åèéí àæ àõóéí íýãæ áóþó õóóëèéí ýòãýýäèéí ºì÷ëºõ
ýðõèéí òóõàé õºíäºæ ÿðèëöàõ õýðýãòýé þì. Òóõàéí ¿åä Ìîíãîëä
óðüä ºìíº áàéñàí áîëîí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãà áàéâ. Òóõàéëáàë Õºõ õîòûí Äà Øåí Õóãèéí ï¿¿ñ, Äà
õ¿ðýýíäýõ Øàíü Ñè Õý-èéí ï¿¿ñ çýðýã èõýýõýí õóð õºðºíãº ÷èíýý
á¿õèé òîì ï¿¿ñèéí çýðýãöýý òºäèéëºí õºëæèæ àìæààã¿é äóíä áà áàãà
õºðºíãºòýé õÿòàäûí õóâèéí ºì÷èò ìºíãº õ¿¿ëýã÷ çýýë, õóäàëäààíû
íýãæ¿¿ä, ìºí òºâ ñóóðèí ãàçðûã ò¿øèãëýñýí îëîí àðâàí æèæèã ãàð
¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð áàéëàà. Ýäãýýð õóóëèéí ýòãýýä, íýãæ¿¿ä
º÷¿¿õýí õýìæýýíèé ãààëü, òàòâàð óëñàä òóøààõààñ ººð ìàíàé óëñûí
ýäèéí çàñàã, àðä îëíû àìüäðàëûã ÿäóóðóóëñàí áîëîõûã íü ò¿¿õýí
áîäèò ¿íýí áèëýý.
Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíû ýäèéí çàñãàà ñýðãýýæ õºãæ¿¿ëýõ
áîäëîãî íü ìàë, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áèå äààí áîëîâñðóóëàõ,
áàéãàëèéí àøèãò ìàëòìàëûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, óëñûí ñàí
õºðºíãèéã àðâèæóóëàõ áèå äààí îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ. ¯¿íèé
òóë Ìîíãîë÷óóäûí õýðýãöýý, òýäíèé õ¿ñýë ýðìýëçýëä òóëãóóðëàí àæ
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã áàéãóóëñàí ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë 1917
îíä ëàì Øàãäàðæàâ òýðã¿¿íòýé õýñýã õóäàëäàà÷èä õóâü íèéë¿¿ëñýí
“Ìîíãîëûí õàðèëöàí òóñëàõ õîðøîî”, 1912 îíä “Ãààëèéí õýðãèéã
çàõèðàí øèéòãýõ ÿàì”-ûã áàéãóóëæ, óëìààð ãààëü õóðààõ òóõàé
ä¿ðýì áîëîâñðóóëàí ìºðäºæ áàéâ. 1916 îíä Îðîñûí ìýðãýæèëòíèé
îðîëöîîòîéãîîð “Óëñûí õºðºíãèéã çàõèðàõ ãàçàð” Ìºí Èõ Õ¿ðýýíä
“Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áàíê” íýðòýé áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæ áàéâ.
Çàðèì èðãýä òîäîðõîé òºðºë, ÷èãëýëèéí àæèë ¿¿ðãèéã äàíãààð
áîëîí õàìòðàí ã¿éöýòãýõ çîðèëãîîð àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëæ áàéñàí
áàðèìò ò¿¿õ, ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæóóäàä òýìäýãëýí ¿ëäýýñíèéã èéì,
òèéì õýìýýí íýðëýí òîî÷èæ íóðøóóëàõ íü èë¿¿ö áèç ýý.
Õ¿ðýý õèéäèéí æàñ íü õóóëèéí ýòãýýä áóþó àæ àõóéí íýãæèéí
íýã ºâºðìºö õýëáýð áàéëàà. Ìîíãîëä áóðõíû øàøèí äýëãýð÷ ñ¿ì
õèéä áàéãóóëàãäàõûí õàìò æàñ ¿¿ññýí áàéíà. Õ¿ðýý õèéäèéí àæ
àõóé, ñàíõ¿¿, ÿìàð íýãýí òºðèéí áàÿð, öýíãýýí, ñ¿ì õèéä, ñóâàðãà
áîñãîõ çýðýã àðãà õýìæýýíä çîðèóëàí áýëòãýñýí ìàë, ýä ç¿éëèéã æàñ
ãýæ íýðëýäýã, æàñûí çîðèëãîîð Ìàíæèéí õààí, Áîãäûí ñàíãààñ
õàíäèâëàñàí õºðºíãº, ñ¿ñýãòýí îëíû ºðãºë áàðüöûí çýðýãöýý õóäàëäàà
àðèëæàà õèéæ, æèæèã ¿éëäâýð áàéãóóëàõ çýðãýýð àæ àõóé ýðõýëæ ºì÷
õºðºíãºº àðèâæóóëæ áàéæýý. Æàñ íü ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû
ºâºðìºö áèå äààñàí ñóáúåêò áàéâ.
Èéíõ¿¿ äóðüäàí áóé ï¿¿ñ, õîðøîî, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà àæ
àõóé ýðõëýõ ÿâöàä èðãýí, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí àãóóëãà, õýëáýðòýé
òºðºë á¿ðèéí ãýðýý, õýëöëèéã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ õýðýãëýæ áàéñàí
íü ìýäýýæ, ãýðýý, õýëöýë áîë ºì÷èéí õàðèëöààã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ,
äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàðèìò
áè÷èã áàéäàã.
Îëíîî ºðãºãäñºí îí æèë¿¿äýä õÿòàä áîëîí ãàäààäûí ìºíãº õ¿¿ëýã÷
ï¿¿ñ, õîðøîîä, áèåèéí õ¿÷ýý ¿íýëýí õºëñíèé õºäºëìºð õèéãñýäèéí
õîîðîíä õèéñýí ãýðýý íü ýðõ òýãø øóäàðãà áóñ, àìüäðàõûí òóëä
àðãàã¿é ãà÷èãäàëä àâòñàí õîõèðîëòîé ãýðýý áàéñàí þì. ªºðººð õýëáýë
ãýðýýíèé íýã ãîë íºõöºë áîëîõ õóäàëäàà÷äûí áàðààã àðãàã¿é ýðõýíä
õýëñýí ¿íýýð àâàõ, çýýëèéí ãýðýýíä ºíäºð õ¿¿ã íü àìüäðàëûí çàéëøã¿é
øààðäëàãààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéæýý. Á¿ð òîäðóóëæ õýëáýë õèéñýí
ãýðýý íü ºíãºí òàëààñ õàðõàä õàðèëöàí òîõèðîëöñîí ìýò áîëîâ÷ ýäèéí
çàñàã, ýðõ ç¿éí õóâüä Ìîíãîë÷óóäàä ¿íýíõ¿¿ õîõèðîëòîé áàéñàí
òîäîðõîé þì.
Õ¿íí¿ãèéí ¿åýñ í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóä ººð õîîðîíäîî õóäàëäàà
àðèëæàà õèéõ, áóñäûí ýä õºðºíãèéã õºëñòýé õºëñã¿é àøèãëàõ,
õàäãàëæ, õàìãààëàõ, òºðºë á¿ðèéí àæ àõóéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ,
àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, ìºíãº, ýä þìñ çýýëýõ ºðòºº óëàà àöàãëàõ,
äààëãàâàð áèåë¿¿ëýõ çýðýã àõóé àìüäðàë, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé
÷àíàðòàé ºì÷ õºðºíãºòýé õîëáîî á¿õèé àæ àõóéí àæèëëàãààã õýëöýë,
ãýðýýíèé õýëáýðýýð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, õàìòðàí àæèëëàñààð èðñýí
óëàìæëàëòàéã ºìíº äóðüäñàí áèëýý. Òóõàéí ¿åä áóþó åð íü Ìîíãîëûí
õóóëü öààçûí ò¿¿õýí ýõ ñóðâàëæóóä, õààíû çàðëèã ýðõýìæ¿¿äýä
ãýðýýíèé õýëáýðýýð ºì÷èéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí ç¿éë, çààëò
õîâîð áàéäãààñ ãàäíà èðãýä õîîðîíä õèéæ áàéñàí ãýðýý áè÷èã áèäíèé
ñóäàëãààíä îëääîã¿é þì.
Ìîíãîë÷óóä àëèâàà õóäàëäàà, àðèëæàà áîëîí áóñàä ºì÷, àæ àõóéí
õîëáîãäîëòîé ýðõ, ¿¿ðãèéã áè÷ãèéí áóñ, àìàí õýëýëöýýð õèéæ, óã
õýëöëýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëäýã óëàìæëàëò ¸ñ æàÿãûã
òºðèéí öààç õóóëèàð áèø, çàíøëûí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëæ
áàéæýý. È.Ì.Ìàéñêèé “Àâòîíîìèò Ìîíãîëä àðèëæàà, íàéìààã ÿìàð
íýã áàðèìò áè÷èãã¿éãýýð àì õýëöëýýð õèéíý. Ìîíãîë÷óóä õîîðîíäîî
ò¿ðýýñëýõ, ò¿ðýýñë¿¿ëýõ, ïðàêòèê áàéõã¿é. Õàðèí ãàäààäèíõàíä áàñ
ò¿ðýýñèéã îëîí óëñûí õýëýëöýýãýýð çîõèöóóëàí çîõèõ òîõèðîëöîîãîîð
ºãºëöºæ àâàëöàíà. Çºâõºí ñ¿¿ëèéí ¿åä çýýëèéã ãýð÷èéí ýòãýýäèéã
áàéëöóóëàí, ýñâýë çîõèõ áàðèìòàíä ãàðûí ¿ñýí çóðæ àâäàã áîëæ
áàéíà” (10.18) ãýæ áè÷ñýí íü òóõàéí ¿åèéí àæ àõóéí õàðèëöàà, ãýðýý-
ýðõ ç¿éí áàéäàëä áîäèòîé àæèãëàëò õèéñýí õýìýýí ¿çýæ áîëíî.
Óðüä áè÷ñýí ç¿éëèéã õóðààíãóéëàí õýëáýë ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åä
ºì÷èéí õàðèëöààã ãàçðààñ áóñàä õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã
ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ àæèëëàãààã òºðèéí
öààç õóóëü, çàíøëûí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëæ áàéæýý. Ýä õºðºíãº
îëæ àâàõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã ºì÷ëºõ àðãà õýëáýð íü ºì÷èéí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ òóñ á¿ðèéí ýðõ ìýäýë, çýðýã äýâ õèéãýýä àðä îëîí õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí ºì÷ëºã÷äèéí àíãèéí ÿëãàà, íèéãýìä
ýçëýõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëæ áàéëàà.
ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË
1. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ. Òàâäóãààð áîòü, ÓÁ., 2003.
2. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ.,1984.
3. Ø.Íàöàãäîðæ. Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñýí çàìíàë. 1978.
4. Ý.Àâèðìýä, Ã.Ñîâä, Äàøöýäýí, Ìîíãîë õóóëü. ÓÁ.,1997.
5. Ø.Íàöàãäîðæ. Àð Ìîíãîëä ãàðñàí àðäûí õºäºëãººí. ÓÁ.,1966
6. Í.Èøæàìö. Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ, ôåîäàëèçì
á¿ðýëäýí òîãòñîí íü. ÓÁ.,1974.
7. Ã.Ñ¿õáààòàð. “Ãàçàð áà ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîë, ºã¿¿ëëýã.
“Àðäûí ýðõ” Ñîíèí” 1991. ¹195.
8. Ò.Ñýíãýäîðæ. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí óëàìæëàë,
øèíýòãýë. Äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë. ÓÁ.,1994.
9. À.Â. Ðåçàíîâñêèé. Âåëèêàÿ ßñà ×èíãèñ õààíà. Õàðáèí. 1933.
10. È.Ì.Ìàéñêèé. Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë (Àâòîíîìèò Ìîíãîë XX
çóóíû ãàðààí äýýð). Ö.Îòîíû îð÷óóëãà. ÓÁ., 2001.

2011] Ìýäýý, ìýäýýëýë 175
1911 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÝÐÕ
Ç¯É, ÔÈËÎÑÎÔÈ, ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÀÑÓÓÄÀË ÑÝÄÝÂÒ ÝÐÄÝÌ
ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË ÁÎËÎÂ
ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýí, Õóóëü ç¿éí

¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèàñ õàìòðàí Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí 90 æèë, ØÓÀ áàéãóóëàãäñàí 50 æèëèéí
ò¿¿õýí îéä çîðèóëàí “1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí
ýðõ ç¿é, ôèëîñîôè, óëñ òºðèéí àñóóäàë” ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàãà õóðëûã 2011 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íèé ºäºð àìæèëòòàé çîõèîí
áàéãóóëàâ.
¯äýýñ õîéøõè õóðàëäààíûã Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷ Ð.Ìóõèéò
óäèðäàæ ØÓÀ-èéí Îëîí óëñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ àæèëòàí, äîêòîð (Sc.D) Î.Áàòñàéõàí
“ÇÀÐËÈÃÀÀÐ ÒÎÃÒÎÎÑÎÍ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ Ç¯ÉËÈÉÍ
ÁÈ×ÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ªÃ¯¯ËÝÕ ÍÜ”, ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí Óëñ òºð ñóäëàëûí ñåêòîðûí ýðõëýã÷
Ä.Áààñàíñ¿ðýí “1911, 1921 ÎÍÛ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈ”,
ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àõëàõ àæèëòàí, ïðîôåññîð À.Æàìáàë “ÌÀÍÆÈÉÍ
ÝÑÐÝÃ ¯ÇÝË ÑÀÍÀÀ ÌÎÍÃÎË ÄÎÌÎÃÒ ÒÓÑÑÀÍ ÍÜ”, ÌÓÈÑ-èéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõìèéí áàãø, äîêòîð (Ph.
D), ïðîôåññîð Ò.Ìºíõæàðãàë “XIX ÇÓÓÍÛ Ñ¯¯Ë, XX ÇÓÓÍÛ ÝÕÝÍ
¯ÅÈÉÍ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ, ªÌ×ÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ
ÎÍÖËÎÃ”, ÌÓÁÈÑ-èéí ÒÍÓÑ-èéí Ôèëîñîôè-äèäàêòèêèéí òýíõìèéí
áàãø Ì.Ñàðàíöýöýã “Ä.ÍÀÖÀÃÄÎÐÆ ÁÎË ÕÕ ÇÓÓÍÛ ÝÕÝÍ ¯ÅÈÉÍ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÔÈËÎÑÎÔÈ ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÒÎÌÎÎÕÎÍ ÒªËªªËªÃ×
ÌªÍ”, ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí Õóóëü
ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Áàòáàÿð
“ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ ØÈÍÝÒÃÝËÈÉÍ Ò¯¯ÕÈÉÍ
ÀÑÓÓÄÀË”, ÌÓÈÑ-èéí Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóðãóóëèéí
àõëàõ áàãø, äîêòîð (Ph.D), äýä ïðîôåññîð Ã.Öýíä-Àþóø “1911 ÎÍÛ
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀË ÁÀ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÓËÑ
ÒªÐÈÉÍ ÓÕÀÌÑÐÛÍ ÑÝÐÃÝËÒ, ÕÓÂÜÑÀË, ªªÐ×ËªËÒ” ñýäâýýð
òóñ òóñ èëòãýë õýëýëö¿¿ëñýí áºãººä èëòãýë á¿ðèéí àðààñ õºâðºõ
àñóóëò, ñóäëàà÷èéí õàðèóëò, àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí ñàíàë, ä¿ãíýëò
çýðýã íü õóðëûí ñýäâèéí öàð õ¿ðýý õýðõýí ºðãºí äàëàéöòàé áîëîõûã
õàðóóëæ ÷àäæýý.
Õóðëûã õààæ ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, äîêòîð
(Ph.D), ïðîôåññîð Ä.Ñîëîíãî íýãòãýí ä¿ãíýæ ¿ã õýëýâ.
Òóñ õóðëûí èëòãýë¿¿äèéã íýãòãýñýí íîìûã óäàõã¿é õýâëýí ãàðàõ
áºãººä ýíý ¿åýð Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýí á¿òýýæ
òóóðâèñàí èõ àæëààðàà ØÓÀ-èéí Åðºíõèéëºã÷èéí ºðãºìæëºë
õ¿ðòñýíèéã ØÓÀ-èéí äýä åðºíõèéëºã÷, Àêàäåìè÷ Ò.Äîðæ õ¿ðýëöýí
èðæ ãàðäóóëæýý.
xxx
“Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõ íü”

ñýäýâò îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë àìæèëòòàé
ºíäºðëºëºº
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí àëáà áàéãóóëàãäñàíû 100 æèëèéí îéä

çîðèóëñàí Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí ñóðãàëò ýðõýëäýã èõ, äýýä ñóðãóóëèéí
îþóòíóóäûí äóíä çîõèîñîí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã
òºëºâø¿¿ëýõ íü” ñýäýâò îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë 2011
îíû 10 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäºð Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíä
áîëæ ºíäºðëºëºº. Ýíýõ¿¿ èëòãýëèéí óðàëäààíû çîðèëãî íü ýðõ ç¿éí
õºãæëèéí àñóóäëûí íýã áîëîõ èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã
äýýøë¿¿ëýõ àæèëä îþóòíóóäûí ñàíàà áîäëûã ñîíñîõ, øèéäâýðëýõ
àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýñýí þì.
“Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõ íü” èëòãýëèéí
óðàëäààíä íèéò 35 îþóòàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýëýý èð¿¿ëñýíýýñ
10 îþóòíû èëòãýëèéã II øàòàíä øàëãàðóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð îþóòíóóä
èëòãýëýý õýëýëö¿¿ëæ òýðã¿¿í áàéð íýã, ºðãºìæëºë, çººâðèéí
êîìïüþòåð, äýä áàéð íýã, ºðãºìæëºë, çººâðèéí êîìïüþòåð, ãóòãààð
áàéð íýã , ºðãºìæëºë 300,000 òºãðºã, øàãíàëò áàéð äîëîî, ºðãºìæëºë,
50,000 òºãðºãººð òóñ òóñ øàãíóóëëàà. Òýðã¿¿í áàéðûí ýçíýýð ÌÓÈÑ-èéí
ÕÇÑ-èéí ßïîíû ýðõ ç¿éí 4-ð àíãèéí îþóòàí Ì.Öýíä-Î÷èð “Ýðõ ç¿éí
óõàìñàð áóþó èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõýýñ
ºìíº õèéõ ¸ñòîé àëõàì” èëòãýëýýð, Äýä áàéðàíä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-
èéí Ýðõ ç¿éí 5-4 àíãèéí îþóòàí Á.Ãàíòºìºð “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõýä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî,
ò¿¿íä òóëãàìäàæ áóé çàðèì àñóóäàë, øèéäâýðëýõ àðãà çàì” èëòãýëýýð
îðñîí áîë ãóðàâ äóãààð áàéðàíä “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîë áà ò¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ àðãà çàìóóä” èëòãýëýýð ÌÓÈÑ,
ÕÇÑ-èéí îþóòàí Ñ.Æàâõëàí íàð øàëãàð÷ óðàëäààíûã õîøóó÷èëëàà.
Õàðèí òóñãàé áàéðàíä Á.Ãàëñàíáàò, Á.Ãýðýë-Î÷èð, Î.Áàÿðáàÿñãàëàí,
Ä.Î÷èðäîðæ, Ö.Òîãòîõìàà, Ï.Áàòòóëãà, Ý.Ýðäýíýöýöýã, Æ.Áóäæàâ
íàð øàëãàðñàí áàéíà. Óðàëäààíû øàãíàëûã Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Áàÿñãàëàí,
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë Ä.Áàòæàðãàë, Õóóëü
ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Ã¿íáèëýã íàð ãàðäóóëñàí áºãººä óðàëäààíä èð¿¿ëñýí èëòãýë¿¿äýýð
ýìõòãýë ãàðãàõ òóõàé Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû òºðèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Áàÿñãàëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä
îðîëöîãñäîä õýëñýí þì.
ÌÝÍÄ×ÈËÃÝÝ
Ì
îíãîë Óëñàä øèíý ¿åèéí
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
àëáà áàéãóóëàãäñàíû 100
æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí òóñ ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò ¿íýòýé
õóâü íýìýð îðóóëñàí àõìàäóóä, ¿å ¿åèéí
àæèëòàí, àæèë÷èä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä,
ìýðãýæèë íýãò íºõºä, çºâëºãºº,
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ àæèëëàñàí îëîí óëñûí
áîëîí ãàäààä óëñûí òºñºë, õºòºëáºðèéí
àæèëòíóóä Òà á¿õýíä Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíû íýðèéí ºìíººñ áîëîí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä
õóâèàñàà ò¿¿õò îéí áàÿðûí ìýíä õ¿ðãýæ, Ö.Íÿìäîðæ
÷èí ñýòãýëèéí ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëüå.
1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàí
çàðëàæ, YIII Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã õààí øèðýýíä ºðãºìæëºí çàëæ, òàâàí ÿàì
á¿õèé Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëñàí áà ò¿¿íèé á¿òöýä “Ø¿¿õ Òàñëàõ Õýðãèéã
Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì” áîëîí Äîòîîä Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì
áàéãóóëñàí íü ºíººãèéí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí àëáàíû ýõ ñóóðü áîëñîí þì.
Èéíõ¿¿ çóóíààð õýìæèãäýõ ò¿¿õòýé øèíý ¿åèéí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí àëáà
¿¿ñ÷ áèé áîëñîí áºãººä òóñ ÿàì íü òýðã¿¿í ñàéä 1, äýä ñàéä 2, ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë 5,
õàðúÿàò ÿàìíààñ òîõîîñîí ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë 4, äýñ ò¿øìýë 2, ãÿíäàí äàðãà 2, äºðâºí
àéìãààñ òóñãàéëàí ñóóëãàñàí ãÿíäàí äàðãà 16 çýðýã 50 ãàðóé îðîí òîîòîéãîîð àæëàà
ýõýëñýí ò¿¿õòýé.
Óëñ îðíû õºãæëèéí ò¿¿õýí ¿å øàò, õ¿í àðäûí õýðýãöýý øààðäëàãàòàé óÿëäàí òóñ
ÿàìíû ýðõëýí ã¿éöýòãýõ àæèë ¿¿ðýã áàéíãà ºðãºæèí, íýìýãäýæ èðñýí áà òóõàéí ¿åä
õàðèóöàæ áàéñàí ÷èã ¿¿ðãýýñýý õàìààðàí ÿàìíû íýð “Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàì”, “Õóóëü
öààçûí õîðîî”, “Ø¿¿õ ÿàì”, “Õóóëü ç¿é, àðáèòðûí ÿàì”, “Õóóëü ç¿éí ÿàì”, “Õóóëü
ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì” õýìýýí ººð÷ëºãäºæ áàéæýý.
Îäîîãèéí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éí áîäëîãî,
ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí àñóóäëûã õàðèóöàõûí ãàäíà “ÕÕÅÃ”, “ÖÅÃ”, “ØØÃÅÃ”,
ÃÈÕÀÝÃ”, “ÀÅÃ”, “ØØ¯Õ”, “ÕÇ¯Õ”, ÒÒÀÕÍÝ” çýðýã ¿íäýñíèé õýìæýýíä
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òîìîîõîí àãåíòëàã, áàéãóóëëàãûã õàðúÿàëàí àæèëëàæ, àëáà òóñ
á¿ðýýð òºâ, îðîí íóòàãò á¿òýöòýé, õýäýí ìÿíãààð òîîëîãäîõ àëáà õààã÷òàé, óäèðäëàãûí
Åðºíõèé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé òîìîîõîí ÿàì áîëîí õºãæèæ áýõýæñýí.
Íèéãýìä øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîæ, àðä èðãýäýý ãàäààä, äîòîîäûí ýëäýâ õàëäëàãààñ
õàìãààëæ, àéõ àþóëã¿é àìãàëàí òàéâàí àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýã Ìîíãîë òºðä
áàéäàã. Òºðèéí ýíýõ¿¿ õ¿íä ÷èã ¿¿ðãèéã ¿íäñýíä íü äýýðõ áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëäýã.
Èéìä òóñ ÿàì ýäãýýð àëáà òóñ á¿ðèéí àæèëëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ,
¿éë àæèëëàãààíä íü îð÷èí ¿åèéí òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, àæèëòíóóäûí íü ìýðãýæèë,
ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, àæèëëàõ íºõöºëèéã íü ñàéæðóóëæ, íèéãìèéí àñóóäàëä
íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà.
Òóñ ÿàì íü Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãûã õóóëü÷ëàí õýëáýðæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðãýý ºíãºðñºí
çóóíû òóðø íýð òºðòýé ã¿éöýòãýæ èðñýí áºãººä óëñ îðíû õºãæëèéí çîðèëãîîñ õàìààðàí
òóõàéí öàã ¿åä õýðýãëýæ áàéñàí õóóëü òîãòîîìæèéã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ õ¿íäõýí çîðèëòóóäòàé
÷ òóëãàð÷ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, 1911-1921 îíä Ìàíæ ×èí Óëñûí ¿åèéí õóóëü öààçûã õàëæ,
ýðõ ç¿éí øèíý îð÷èí áèé áîëãîõ øààðäëàãà òóñãààð Ìîíãîë Óëñûí ºìíº ç¿é ¸ñîîð òàâèãäñàí
áà ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöàä “Ø¿¿õ Òàñëàõ Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàì”
ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèõ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä
ñîöèàëèçìûí ¿åèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã á¿õýëä íü ººð÷ëºõ çîðèëòòîé äàõèí òóëãàðñàí áà óã
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýíý ÿàì ìºí ë ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1990-ýýä
îíîîñ ºìíº 50 ãàðóé õóóëüòàé áàéñàí ìàíàé óëñ 440 îð÷èì áèå äààñàí õóóëüòàé áîëæýý. Ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéã òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿ãíýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîâ÷ ¿¿íèé öààíà í¿ñýð
àæèë, íèéãìèéí á¿õýë á¿òýí ººð÷ëºëò áàéãààã ìàðòàõ ó÷èðã¿é áèëýý.
Öààøèä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, ÷àíàðûí õóâüä öîî øèíý ò¿âøèíä
ãàðãàõ øààðäëàãà áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. Òîäðóóëáàë, òîîíîîñ ÷àíàðò øèëæèõ çîðèëò
áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº Òà á¿õýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ áîëíî.
Ò¿¿õò îéã òîõèîëäóóëàí òà á¿õýíòýé ìýíä÷èëæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä õóóëü äýýäëýõ ¸ñ äýëãýðýí õºãæèõ áîëòóãàé.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÃÈØ¯¯Í,

ÕÓÓËÜ Ç¯É, ÄÎÒÎÎÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ÑÀÉÄ Ö.ÍßÌÄÎÐÆ
ÌÝÍÄ×ÈËÃÝÝ
Íýãýí çóóíû ºìíº òóñãààð
òîãòíîëûíõîî òºëºº ýðñëýí áîññîí
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíèé
ò¿¿õýí èõ îé, Ìîíãîë Óëñàä
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí àëáà
áàéãóóëàãäñàíû 100 æèëèéí îé
äàâõöàæ áóé ýíýõ¿¿ áàÿðò ìº÷èä òà
á¿õýíäýý èðæ áóé øèíý îíû ìýíä
õ¿ðãýõ çàâøààí òîõèîñîíä áàÿðòàé
áàéíà. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí õàìò îëîí ò¿¿õýí Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
îéíóóäàà õºäºëìºð, á¿òýýëèéí çàõèðàë Ä.Áàòæàðãàë
÷àìëàõààðã¿é àìæèëòààð óãòëàà.
Ìàíàé õàìò îëîí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí 50 øàõàì ñýäâýýð
çàõèàëãàò ñóäàëãàà õèéæ õóóëü ñàíàà÷ëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãàä
õ¿ðãýñíèé çýðýãöýý æèë á¿ð áîëäîã õóóëü÷äûí ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûã
àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ, äàâòàí ñóðãàëòàä íèéòäýý 2500 ãàðóé õóóëü÷äûã
õàìðóóëàí ñóðãàñàí.
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ,
øèíæëýõ óõààí, îíîë, ïðàêòèêèéí õóâüä ã¿íçãèéð¿¿ëýí, õóóëü ç¿éí ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàð, ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ õ¿ðýýíä “Õóóëü äýýäëýõ
¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí íèéòëýë, ìàòåðèàëûí àãóóëãà, öàð õ¿ðýý, ¿éë àæèëëàãààã óëàì
ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Åðºíõèé çºâëºë, Øèíæýý÷
ýðäýìòäèéí çºâëºëèéã á¿ðä¿¿ëýí ýð÷èìòýé àæèëëàæ áàéíà.
Òºëºâëºãººò àæëûí õ¿ðýýíä îëîí çóóí èðãýäèéã àëáàí áóñ ñóðãàëòàä
õàìðóóëæ, èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä áîäèòîé õóâü íýìýð
îðóóëëàà. Õ¿ðýýëýíãýýñ òºðèéí àëáàí õààã÷èä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷, îþóòíóóä
çýðýã íèéãìèéí áóñàä äàâõàðãà, îëîí íèéòýä çîðèóëñàí íîì, ñîíèí, ñýòã¿¿ë,
õóóëü ç¿éí ýìõòãýë, ãàðûí àâëàãûã îëíîîð õýâëýí ò¿ãýýñýí áºãººä ºíãºðñºí
æèë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õ¿ðýýëýíãèéí ìýäýýëëèéí òºâººñ
ýðõëýí ãàðãàäàã ýðõ ç¿éí ìýäýýëèéí “Legalinfo” ñàéòûã îëíû òàíèë, ýðõ ç¿éí
ìýäýýëèéí íàéäâàðòàé ýõ ñóðâàëæ áîëãîæ ÷àäñàí. Òóñ ñàéòàä ºíãºð÷ áóé îíä
äàâõàðäñàí òîîãîîð íèéò 2,6 ñàÿ õýðýãëýã÷ õàíäñàí íü äîëîî õîíîãò 20-30
ìÿíãàí õýðýãëýã÷ ñàéòàä õàíäñàí ä¿íòýé áàéãàà þì.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿¿ëýõ çîðèëãîîð
ýðõ ç¿éí ñóðòàë÷èëãààíû äóíä õóãàöààíû õºòºëáºðò õàìðàãäàí ÕÇÄÕß-òàé õàìòðàí
50 ãàðóé àðãà õýìæýýã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ îðîëöëîî. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò 21
àéìàã, íèéñëýëèéí îëîí ä¿¿ðãèéí èðãýäèéã õàìðóóëàí òýäíèé ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë,
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ íýìýð áîëñîí ¿ð ä¿íòýé àæëûã õèéñýí áºãººä 2012 îíä
íèéñëýë, îðîí íóòãèéí ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿äòýé õàìòðàí òîäîðõîé àæëóóä
õèéõýýð òºëºâëºæ áàéíà.
Õ¿ðýýëýíãèéí õóâüä ºíãºð÷ áóé 2011 îí ßïîí, ÎÕÓ, Òàéâàí çýðýã îðîíä
çîõèîãäñîí îëîí óëñûí áîëîí õî¸ð òàëûí óëàìæëàëò õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä
çîõèîãäñîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë, óóëçàëò, ñåìèíàðò îðîëöîæ ãàäààä
õàðèëöààãàà ìýäýãäýõ¿éö òýëñýí, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûíõàà òóðøëàãà, íººö áîëîëöîîã
àðâèæóóëñàí òýìäýãëýëò æèë áîëëîî. Èðæ áàéãàà îíä ýíýõ¿¿ íàéðñàã õàðèëöààã
óëàì áàòæóóëàí ºðãºæ¿¿ëýõýýð çîðüæ áàéíà. Ìàíàé õàìò îëîí óëèðàí îäîæ áóé
æèëä õèéñýí àæëûíõàà ýð÷ õ¿÷èéã óëàì íýìæ øèíý îíä ºìíºõººñ äóòàõã¿é á¿òýýë
òóóðâèæ, àæèë õèéõ çîðèã ýðìýëçýë ä¿¿ðýí áàéíà.
Òà á¿õýíä øèíý îíäîî øèæãýð àìæèëò îëîõûã õ¿ñýí åðººå.
ÅÐªÍÕÈÉ ÝÐÕËÝÃ×,
ÇÀÕÈÐÀË Ä.ÁÀÒÆÀÐÃÀË
ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÇªÂËªË
Ö.Íÿìäîðæ - Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä

Ö.Çîðèã - Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷
Ä.Äîðëèãæàâ - Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð
Ä.Îäáàÿð - Óëñûí Èõ Õóðëûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà
Ä.Ë¿íäýýæàíöàí - Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ö.Ìºíõ-Îðãèë - Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ñ.Áàòäýëãýð - Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷
Ö.Øàðàâäîðæ - Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ï.Öàãààí - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèéí
áîäëîãûí çºâëºõ
Á.Äîëãîð - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí õóóëèéí çºâëºõ
Æ.Áÿìáàäîðæ - Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà
Ã.Áàÿñãàëàí - ÕÇÄÕß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Ï¿ðýâíÿì - Ìîíãîëûí ªìãººëºã÷äèéí Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷
×.Îòãîíáàÿð - Ìîíãîëûí Íîòàðèàò÷äûí Òàíõèìûí Åðºíõèéëºã÷
Ä.Áàòæàðãàë - Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Æ.Àìàðñàíàà - Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Ñ.Íàðàíãýðýë - ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
Ýðäìèéí çºâëºëèéí äàðãà
Ä.Ñàíäàã-Î÷èð - Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà
Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì - Òºðèéí àëáàíû çºâëºëèéí äàðãà
Ä.Ñóãàð - Òºðèéí ºì÷èéí õîðîîíû äàðãà

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ØÈÍÆÝÝ× ÝÐÄÝÌÒÄÈÉÍ ÇªÂËªË
Ñ.Æàíöàí - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

×.Ýíõáààòàð - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ø.×îéìàà - Õýë øèíæëýëèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Á.Àìàðñàíàà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Ã¿íáèëýã - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Òýì¿¿ëýí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ã.Áàíçðàã÷ - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Áàÿðñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ò.Ìýíäñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
ÕßÍÀÍ ÒÎÕÈÎËÄÓÓËÀÕ ÇªÂËªË
Õ¿íäýò çºâëºõ: Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áàãø,

ãàâüÿàò õóóëü÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä
Åðºíõèé ýðõëýã÷: Ä.Áàòæàðãàë Õàÿã: Óëààíáààòàð-46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã,

Ýðõëýã÷: Á.Ã¿íáèëýã Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé-7
Õàðèóöëàãàòàé Óòàñ: 315736, 99083007 Ôàêñ: 315736
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ñ.Àëòàíòóÿà Âýá ñàéò: www.legalinstitute.mn
Ýðõëýí ãàðãàã÷: È-ìýéë õàÿã: altantuya.s@legalinstitute.mn
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 279

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Öóâðàë 35 2011 îí, Àðâàíõî¸ðäóãààð ñàð ¹4

Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Àçè, íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí óëñóóäûí ýðõ ç¿éí

¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Áèåý ¿íýëýõ ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

Óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò áà

Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë, ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõ íü 160

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä

XIX çóóíû ñ¿¿ë XX çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîë Óëñûí

Ìýäýý, ìýäýýëýë 175

Features of Modern China’s Legal System 96

The 100the Anniversary of the Justice Sector

Features and Regulation of Property Law in Mongolia

Íýã. ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéã ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëººñ

Õî¸ð. Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëä øèëæñýí íü.

2.1. Ìîíãîë Óëñ Ìàíæààñ òóñãààðëàñíû áîëîí Áîãä õààíò òºðèéí

2.2.2. Ìîíãîë Óëñ 1921-1924 îíä ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë

Ãóðàâ. Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºëºâøèë, òýð çàìä

3.1.Îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, ò¿¿íèé

5. Ãàäààä õàðèëöààíû õóâüä ãàãöõ¿¿ àíãè, ¿çýë ñóðòëûã áàðèìòàëñàí

Äºðºâ. ¯íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí “Òóëãàìäñàí àñóóäàë”

Íýãäýõ ÷èãëýëýýð ãýâýë:

Òàâ. ¯íäñýí õóóëèéã ãàæóóäóóëæ ¿ã¿éñãýõýýñ ñýðãèéëýõ,

5.1. Ýíý àñóóäëûã ÿàãààä, þóíû ó÷èð òóëãàìäñàí ãýýä áàéãàà þì

5.3. “¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ”, “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò

Тус намын удирдагчид дээрх зорилгыг тавихдаа өнөөгийн Үндсэн

Íàìûí ìàíëàéëàã÷èéí íýã ãîë õ¿í Ì.Ýíõñàéõàí óã õóóëèéã

Çóðãàà. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàà÷èëãà

6.1. Çàñàã òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëûã õ¿ëýýí

Äîëîî.Ñ¿¿ëèéí ¿åä ÿðèãäàæ áàéãàà çàðèì ñàíàë, òºñëèéí òóõàéä

Óëñûí Èõ Õóðàë ¯íäñýí õóóëèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ (ãîë íü

Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä òºðèéí àþóëã¿é áàéäëûí òýðã¿¿í øóãàìä

XX çóóíû òºãñãºë, XXI çóóíû ýõýí ¿åèéã ¿íäýñòýí, àðä ò¿ìýí,

Íýã. Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ

Õýðýâ XX çóóíä Åâðîï òèâ, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã äàÿàðøèí

Õî¸ð. Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî,

Àçè-íîìõîí äàëàéí óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã ñóäëàí

Ãóðàâ. Àçè-íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû

Äºðºâ. Àçè-íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî

Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé íàéðñàã õàðèëöàà,

Èíòåãðàöèéí ¿éë ÿâö óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðààñ

Åíñ ¨îõàííýñ Äåïïý, Èììàíóýë Ãýáõàðäò

à) Õºãæèë äýâøèëòýé óÿëäñàí øèíýòãýë

á) Íýãä¿ãýýð æèøýý: Ãàçðûí øèíýòãýë

øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä Ãàçðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õàãàñ äóòóó

çàðèì àñóóäàë íýýëòòýé õýâýýð ¿ëäñýí. ¯¿íèé äîòîð õóóëèéí ýòãýýä,

â) Õî¸ðäóãààð æèøýý: Áàíêíû ñàëáàðûí øèíýòãýë

Ãóðàâ. Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýëèéí òóõàéä

Òºð çàñãààñ óäèðääàã òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ

á) Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü

â) Õóóëü òîãòîîìæèéã áàòæóóëàõ áà “õóóëèéí öýâýðëýãýý”

• ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ïàðëàìåíòàä õóóëü õýëýëöýõ àæèëëàãàà,

Äºðºâ. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òóõàéä

Ìîíãîë Óëñ 1911 îíä Õÿòàäààñ ñàëàí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñíû

à) Ø¿¿õèéí á¿òýö òîãòîëöîî

ÈÕØÕØÒÕ-èéí øèíæëýõ óõààíû òàéëáàð áîëîâñðóóëàõ àæëûã õýñýã

á) Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ñòàòèñòèê áà ÷àíàð

тогтсон зүйлчлэх арга техникээр шийдлийг нь гаргасан агуулгатай байв.

â) ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ

ã) Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëò áà ø¿¿õèéí øèíýòãýë

ä) Õóóëü÷ ìýðãýæèë ýçýìøèõ áà õóóëü ç¿éí àëáàíû áóñàä

Òàâ. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí öààøäûí øèíýòãýëèéí òàëààð