SAKARYA NVERSTES

DNLER TARH
Hafta 7
Prof. Dr. Fuat AYDIN

Bu ders ieriinin basm, yaym ve sat haklar Sakarya niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu ders ieriinin btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan ders ieriinin tm ya da blmleri 1 mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Her hakk sakldr 2012 Sakarya niversitesi

NTE

Hristiyanlk, Genel Yayl Tarihi Ve Kurucusu

NDEKLER
7.1. GR 7.2. HIRSTYANLIIN GENEL YAYILI TARH 7.2.1. Yahudi Dnemi (yaklak ms. 30-70) 7.2.2. Bat Safhas (yaklak ms. 1000-1600) 7.2.3. Avrupann Genileme Safhas (yaklak 1500-1920) 7.3. HIRSTYANLIIN KURUCUSU 7.3.1. SA 7.3.1.1.Tarihsel sa 7.3.1.2.mann sas 7.3.2.Pavlus

HEDEFLER
Bu niteyi altktan sonra; Hristiyan tarihinin tarihsel safhalarn tanmlayabilecek, Tarihsel sre iinde Hristiyanlktaki deiimleri gsterebilecek Hristiyan anlaylar arasnda ayrm yapabilecek, Bugnk Hristiyanlar arasndaki ayrmlar aklayabilecek, Hristiyan tarihi iindeki dnemleri seebilecek, Hristiyan tarihine genel bir bak salayabileceksiniz.

NERLER
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

 Suat Yldrm, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, stanbul 2011-12, kitabnn Hristiyanln lk Drt Asrdaki Tekevvn Dnemi adl blm okuyunuz. Fuat Aydn, Anadolu Kkenli Hristiyan Mezhepleri, Dinler Tarihi Yazlar, Eski Yeni Yaynlar, Ankara 2012, s. 15-56 ksmn okuyunuz.

Hristiyanlk ve Genel Yayl Tarihi

GR Hristiyanlk, insanlar yaadklar herhangi bir skntdan kurtarmak olarak tarif edilen kurtuluu dinlerden biridir. Onun insanl kendisinden kurtarmak istedii ey, hem dem ve Havvann cennette Tanrnn kendilerine yasaklad meyveden yiyerek iledikleri gnah ve bu gnahn sonucu olarak indirildikleri yeryz hayatnda bir ceza olarak var olan; insan hayatnn ayrlmaz bir paras haline gelmi olan lmdr. Gnah dem ve Havva ilemekle birlikte onun suunu btn insanlar doutan itibaren kendilerinde tarlar: Asli gnah retisi. Onlar gnahkr olarak doarlar. Dolaysyla ilk insandan sann zamanna kadar btn insanlarn birikmi olan gnahn ortadan kaldrmak ok byk bir kefareti gerektirir. Byle bir kefaret ancak Tanrnn olunun/sann lmyle karlanabilir. Bu yzden Tanr insanlara olan efkat ve merhametinin bir gstergesi olarak olunun/sann, yeryzne lmsz niteliinden soyunarak lml insan halinde tecesst etmesine ve sz konusu gnahn kefareti olmak zere armha gerilerek ldrlmesine/lmesine izin vermitir. armha gerilen len ve mezara gmlen oul/sa, ller diyarna inmi ve nc gn dirilerek Babasnn katna km onun sa yanna oturmutur. Tanrnn olunun yaad bu durumun kabul bir insan Hristiyan yapar. Her ne kadar sa, ayn zamanda Mesih olarak kabul edilmi olsa da, miladi birinci yzyldan itibaren Mesih Yahudi literatrndeki: Dalm olan Yahudileri kurtarmas beklenen siyasi bir lider, bir insan olma vasfn Hristiyanlkla tedricen kaybetmi. Yahudi olmayan Greko-Romen dnyasnda bu sfatn yerini Rab sfat almtr. Hristiyanlk kendisini farkl toplumlara uydururken ayn zamanda iine yaylm olduu bu toplumlar tarafndan ekillendirilmitir. Bu ekliyle Hristiyanlk, Yahudi kkeninin iaretlerini kaybetmi olmamasna ramen, mevcut byk inan sistemlerinin en senkretik olan yani, kendisini farkl kltrlere ve dillere, bu kltrler iindeki alt kltrlere dntren bir dindir. Hristiyanln Tarihi 3

Burada ilk ortaya kndan gnmze kadar olmak zere Hristiyanln tarihi birka safhaya ayrlarak ele alnacaktr. Bu da Hristiyanlk iindeki hakim kltrel unsur balamnda olmak zere yaplacaktr. Yahudi Dnemi (yaklak ms. 30-yaklak 70) Ksa olmakla birlikte Hristiyanln nemli bir dnemi, tamamen Yahudi olduu bir dnemdi. Yahudi-Hristiyanlar/Ebiyonitler/Fakirler olarak adlandrlan ve Resullerin lerinin ilk blmnde ortaya konulduu ekliyle bu tarz Hristiyanlk, o dnemde mevcut olan ok saydaki Yahudi frkalarndan yalnzca biriydi. badetleri, kutsal kitaplar, sunduklar kurbanlar cumartesi yasana riayetleri, ocuklarn snnet ettirmeleri vs. bakmndan dier Yahudilerden hibir farklar yoktu. Onlar dier Yahudilerden ayran yegne farkllk, say Kutsal kitaplarda yer alan Mesih, nsan olu ve ac eken kul ile zdeletirmeleriydi. Onu bu zellie sahip olarak kabul eden tabileri, birka yl boyunca faaliyetlerini sann yapt gibi- Yahudilerle snrladlar. Yahudi kutsal kitaplarn yorumlayarak onlarn sada tamamlandn gstermeye altlar. sann dirilii onun, Tanr tarafndan tayin edilmi Mesih olduunu teyit etmiti. O, kutsal kitaplardaki kehanetlerde tasvir edilmi olan a, Mesih an resmen balatmt. Onun tabilerinin gnahlar balanm ve Tanrsal huzur ve enerji onlarn zerine dklmt Balatlm olan bu an zelliklerinden biri, Yahudi olmayanlarn Tanrnn srail oullarna verdii kurtulu iinde yer almaya balamalaryd. Bu yzden de ilk olarak Antakyada pagan kkenli insanlarn Hristiyanl kabul etmeleri balangta herhangi bir probleme yol amad. Bu Yahudilerin, Mesihi ada Yahudi olmayanlarn (gentile) Yahudilie girecekleri eklindeki beklentisine uygun bir olayd. Hristiyanlar, pagan kkenli olup Hristiyanla girenleri Yahudi geleneklerine tabi olmakszn yani Yasann gereklerini yerine getirmeksizin, snnet olmakszn yalnzca sann Mesih olduu inancn kabul etmelerinin yeterli olduuna karar verdiler. Bylece Yahudi olmakszn da, yeni srail olarak kabul edilen toplulua girmenin mmkn olduu kabul edildi. Balangta Yahudi kkenli Hristiyanlar tedricen bu yeni Hristiyan olmu paganlarn kendi Yahudi geleneklerine tabi olacaklarn dndler. Ancak, Yahudilerin Romaya kar isyanlarnn bir sonucu olarak Kudsteki mabedin ve Yahudi devletinin yklmasyla Yahudi kkenli bu Hristiyanln da sonu gelmi oldu. Yahudi kkenli ve say beklenen Mesih olarak kabul etme dnda Yahudi geleneklerini, inanlarn devam ettirenler genel olarak Hristiyanlk iinde bir aznlk olarak kaldlar ve kendi inanlarn Yahudi terminolojisiyle ifade etmeyi srdrdler. Zamanla heretik bir grup olarak kabul edilerek dlandlar ve nihai olarak da bir inan grubu olarak ortadan kalktlar. Hellenistik-Roma Dnemi (yaklak ms. 70-yaklak 500) Hristiyanlk tarihindeki dnm noktas, isimleri bilinmeyen Yahudi kkenli Hristiyanlarn Antakyada say Yunanllara, yani paganlara tebli etmeleri oldu. Antakya, sa inancnn Hellenistik dnyada ilk olarak organize bir ekilde tebliine baland ve muhalifleri tarafndan da Hristiyan isminin verildii (ms. 40) yerdir. Burada en aktif ahsiyet Diyaspora doumlu bir Yahudi olan Saul idi, Hristiyan olduktan sonra, Pavlus adn ald. sann arkadalarndan biri deildi. Ancak ama 4

giderken onu bir vizyonda grd hususunda kesin bir kanaate sahipti. Bu iddiasndan dolay hem kendisi hem de bakalar tarafndan da bir havari olarak kabul edilir. Pavlusun havarilii hibir zaman, Yahudi kkenli Hristiyanlar tarafndan kabul edilmedii gibi, onu birok bakmdan yalanclkla sulamlardr. Pavlus, Yahudi yasas olmakszn yalnzca saya inan temelinde olmak zere insanlar Hristiyanla kabul etti. Yunan kkenli Hristiyanlar Yahudi kltrel geleneini terk etme hususunda tevik etti. Ona gre Hristiyan cemaati, daha nce ayr olduunu dnd etnik ve dini cemaatlerin birlemi olduu bir cemaattir. Anadoluya ve dou Avrupaya, say Kuds dndaki/diayasporadaki Yahudilere tantmak maksadyla seyahatler yapt. Burada Pavlusun Yahudi geleneklerini ve Yasasn nemsemeksizin say insanlara anlatmasna en byk karlk aslen Yahudi olmayan ancak Yahudi ahlaki ve Tek tanr dncesi tarafndan etkilenmi ancak snnet gibi gerekliliklerden dolay Yahudi olmam, Tanrdan korkanlar (God Fearers) denilen gruplardan geldi. Bu Tanrdan korkanlarn yan sra, Yahudi kkenli olmayan dierleri de Pavlusun vaazlarndan etkilendiler. Yahudi kkenli olmayanlar iin Mesih kelimesi bir anlam ifade etmemekteydi. Sayca az olmakla birlikte bir ksm Hristiyanlar iin sa, Rab idi. Bu kelime, dou Akdeniz topraklarnn klt ilahlar iin srekli olarak kullanlan bir sfat idi. Bu topraklarn insanlar, Yunan felsefesinin, Roma hukukunun, sr kltlerinin, dou bysnn ve astroloji biliminin etkiledii insanlard. Onlar bu arkaplanlarn oluturan birikimleri, havariler tarafndan nakledilen ve esas olarak brani bir inan olan sa Mesihe inanla ayn yerde birletirmeye altlar. nk artk Hristiyan liderler, Yahudi gelenei iinde yetimi insanlardan olumamaktayd. Bu yaklam tarz, Hristiyanlarn hayat tarzlarn ve inanlarn ifade tarzlarn deitirdi. Erken dnem Yahudi-Hristiyan cemaatin zellikle devam ettirmeye alt Yasann, hayvan kurbannn, snnetin ve Cumartesi yasann yerine getirilmesi uygulanmas ortadan kalkt. Hristiyanl Helenistik entelektel dnyaya yerletirmek isteyen hareketler, Hristiyan mirasnn ak bir ekilde Yahudi zelliklerini ortadan kalkmas ya da deitirilmesi hususunda nemli bir rol oynadlar. Yeni Hristiyanlar Helenistik dnce ekillerini kullandlar. Doru inancn ifadesi olarak kabul edilen Ortodoks inancn formle edilmesinde, Yunan felsefi tartmalarnn kategorileri ve metotlar kullanld. Hristiyan organizasyonun modeli, Yunan toplumsal yaplanmasna ok ey borludur. Yahudi rneini uygun olarak yaplanm olan ortak liderlik yerine, birbirine bal her biri bir piskoposun liderlii altnda olan yerel hiyerarik bir sistem ortaya kt. retinin esas olduunu vurgulayan bireyler ya da cemaatler bu yerel hiyerarik yaplar tarafndan desteklenmediler ve kendilerini dlanm/sapkn olarak yaftalanm olarak buldular. Hem gl organize bir yapya sahip olmalar hem de, Roma imparatorluunun devlete balln bir gerei olarak imparator kltne saygy, inanlarnn byle bir eye ve askerlik grevini yerine getirmeye izin vermedii gerekesiyle onlar ifay reddetmeleri, Hristiyanlarn imparatorlua ballklar hususunda haklarnda ciddi bir pheye yol at. Bunun sonucu olarak birok ciddi takibat ve ikenceye maruz kaldlar. Hristiyanlarn durumu, tahta kan Konstantinin 313 Milan fermanyla deiti. Konstantin nce bu fermanla Hristiyanlar dier kltlere benzer bir zgrlk alan at sonra da onu dier ktllere tercih etti. Halk dinlerinin, felsefi 5

rasyonalizmin ve dou kltlerin kmesinin, daha dorusu bizatihi kilise tarafndan devlet gc kullanlarak ortadan kaldrlmasnn sonucu olarak Hristiyanlk bir ok insan kendisine ekti. Drdnc yzyldan itibaren Hristiyanln kabul, istisnasz bir kural haline geldi. Bunun bir sonucu olarak da Hristiyanlkla devlet meselelerinin birbiri iine girdii bir dnem ortaya kt. Mevcut Hristiyan inanlarnn formle edilmesindeki temel yol gsterici ilke, Katoliklik/evrensellik ilkesiydi. Bu da, havarilerin her yerde ayn dnceyi rettikleri inancnn doal bir sonucuydu. mparatorun liderlii altnda, mevcut haliyle brakldnda ayrla yol aacak olan ana teolojik meseleler ve uygulamalarda uzlay salamaya ynelik bir gelenek ortaya kt. Kilisenin retisini ve ynetici fonksiyonlarn temsil eden piskoposlar konsillerde bir araya geldiler. lk rnei 49-52 aras bir tarihin ileri srld Kuds Konsilinin oluturduu bu bir araya gelmeler, konsilde alnan kararlarn balayc olduuna dair sessiz bir uzlaamaya dayanmaktayd. Konstantinin kendisi bu tur toplant/konsiller iin dorudan ynlendirici bir rol de oynad. Bu organize kilise dnda da youn bir dini kaynama yaanmaktayd. Byk bir ksm itibariyle Kilisenin brani kkleriyle ok az ilikisi olan bu gruplar kilise, heretik frkalar olarak adlandrmaktayd. Geri kalan bu dini gruplarn ayrt edici zellii ise, Hristiyanlkla Helenistik kltr arasndaki boluu Yahudi kutsal metinleriyle doldurarak Hristiyanl yerelletirmekti. Kilisenin heretik olduklarn ilan ettikleri gruplarn bir ksm, daha ok Hristiyanln yerel ekilleriydi. Roma imparatorluu ilk Hristiyan devlet deildi. Bu hususta Ermeni krall ondan birka yl nceydi. Ms. 500den nce Roma imparatorluuyla az ya da hi ilikisi olmayan yerlerde ok sayda Hristiyan vard: Gney Hindistanda, gney Arabistanda, Nil Vadisinde Sudanda, Afrikada Kafkaslarda. randa ise Hristiyan aznlklar bulunmaktayd. Barbarlar Dnemi (yaklak 500-1100) Miladi 500le birlikte, nemli bir dnya imparatorluuna dayanan Hristiyanlk, entelektel anlamda imparatorluunu sahip olduu miras iselletirmeye balad. Ana karargah olan Roma imparatorluuyla birlikte Hristiyanlk imparatorluun kuzey snrlarndaki kabilevi halklar arasnda, dou ticaret rotas boyunca yaylmaya ve dou Afrika blgelerine girmeye balad. Bu genileme, hayatn inancn yaylmasna vakfetmi olan kiilerle, gnlk almalarnda ve aile hayatlarnda inancn gereklerini yerine getiren, onu hayata uygulayan kiiler sayesinde oldu. mparatorluk barbar aknlar sonucu paralanmasna ramen; Hristiyanlk devletin yaad bu kadere maruz kalmad ve devletin yklmasnn yol at otorite boluunu; en az onun kadar organize bir yapya sahip olan Roma merkezli Hristiyanlk doldurdu. Daha nce Hristiyanl bir ekilde kabul etmi olan barbarlar, beraberlerinde getirdikleri ve Roma kilisesi tarafndan heretik olarak kabul ettikleri inanlar zamanla yerini Katolik inanca brakt. Ancak eski inanlarn tamamen ortadan kalktn sylemek doru olmaz. nk bunlarn tam olarak temizlenmesi ve Katolik Hristiyanln tam olarak yerlemesi ancak ortaada engizisyon mahkemelerinin takibatlaryla gerekletirildi.

mparatorluun barbar aknlarnn bir sonucu olarak yklmasnn brakt boluu, dnemin yegne kat organize yapsna sahip olarak doldurmu olan Hristiyanlk, imparatorluun kalntlarndan ortaya kan yeni devletler arasnda yaylmaya balad. Bunlar iinde Charlemagne (Franklarn kral) ve Norve Kral Olav Trygvason, kendi glerini geniletirken Hristiyanlarn da saysn arttrdlar. Hristiyanln yeni ortaya kan devletler arasnda yaylmasnn bir baka sebebi de, papa Byk Gregorynin gndermi olduu misyoner heyetleridir. Hristiyanl kabul eden krallarn takip eden halkn da onun dinine girmesi, Hristiyanlaanlarn saysn hzl bir ekilde artmasna yol amaktayd. Ancak Hristiyanln ilerlemesi her zaman byle dorusal bir ekilde olmam, Hristiyanl kabul edenler arasnda eski inanlara geri dnler olmu; bunun sonucu olarak da bunlara engel olmaya ynelik, kilise tarafndan uygulanm olan ciddi baskla ve zulmler yaanmtr. Ayrca Avrupadaki baz devletlerin/milletlerin Hristiyanlatrlmaya ynelik kar koymalarnn bir sonucu olarak, mesela svein ouna ve Finlandiyann byk ksmna Hristiyanlk yirminci yzyla kadar nfuz edememiti. Hristiyanlk buralarda yaylrken gebe sava kabilelerin yerleik hayata gemelerine yardm ettii gibi, Hristiyan ehitler ve azizler, bu milletlerin yerel ruhlarnn/tanrlarnn yerlerini alarak Hristiyanl mezkur milletlerin gemileriyle de ilikilendirmi ve bylece de Hristiyanl onlarn dini haline getirmiti. Onlarn tanrlarn ya da kutsal ahsiyetlerini ve kutsal mekanlarn Hristiyanlatrarak orann tarihini kendisinin bir paras haline getirirken ayn zamanda kendisini de yerelletirmi olmaktayd. Semboller deimekle, yani eski sembollerin yerini yeni dinin sembolleri almakla birlikte, eski dinin uygulamadaki bir ksm ynleri ve eski dini itkileri var olmay srdrd. Hristiyanlk ortadan kalkm olan akrabalk balarnn yerini alm ve onlardan daha stn ve daha geni bir ba oluturmutu: Bu da evrensel Hristiyan bir kiliseye mensup olma inanc/dncesiydi. Kutsal metin, ibadet ve eitim iin Latincenin kullanlmaya balanmas ise bir baka nemli balayc unsuru oluturmaktayd. Roma imparatorluuna ait olma duygusu, Mesihin imparatorluuna ballk dncesi olarak varln devam ettirdi. Erken dnem Hristiyanlkta havarilerle ilikilendirilen, onlar tarafndan kurulduu kabul edilen kiliseler hususi bir statye sahipti. Bu yerlerin byk ksm, skenderiye, Antakya, Kuds imparatorluk merkezinin Romadan stanbula kaymasyla stanbul, nce bu Hristiyanlk merkezlerinden biri olarak kabul edildi. Sonra da, eit olsalar da aralarnda birincil bir yeri olduu resmen ilan edildi. Batda ise, bu nitelii sahip olan, havari Petrusun kurduu kabul edilen tek bir yer vard o da Roma idi. Bu yzden Roma tanrnn gcnn yeryzne akt sistemin zirvesi olarak grld gibi, onun piskoposu da Petrusun halefi ve Mesihin dnyevi temsilcisi olarak kabul edildi. Tarihsel, kltrel, siyasi ve teolojik bir ok sebep, Romann ve onun piskoposunun Batl Hristiyanlarn zihninde benzersiz bir yere sahip olmasna yol amtr. Farkl bir dille olmak zere Yeni Romaya hakim olan Konstantionople, bir baka dille ve dier kadim apostolik kiliselerle, her eyi farkl bir ekilde grmekteydi. Dou Hristiyanlnn konumu Mslman Araplarn 642de Msr ve Suriyeye fethetmeleriyle 7

deiti. Zaman getike Hristiyanln bu ana yurdunun insanlarnn byk bir ksm yeni ortaya kan dini/slam kabul etti. Kuzey Afrikadaki Hristiyanlk ise, Barbarlarn ve Mslman Araplarn gelilerinden sonra btnyle ortadan kalkt. Hristiyanlk orta douda kk bir aznlk cemaatin, o da irsen nakledilen bir inanc haline geldi. Konstantinoplede ise Hristiyan bir imparatorun ynetimi, Hristiyanln HelenistikRoma safhas birka yzyl daha devam ettirildi Yunan Hristiyanl da kuzeylere doru genilemeyi srdrd. 988de Hristiyanlk Kievede resmi olarak ilan edildi. Blgenin tamamna nfuzu birka yzyl daha srm olsa da, Rus Hristiyanlnn temelleri atlm oldu. Yeni Slav kiliseleri ortaya kmakla birlikte imparatorluun, Akdeniz lkelerinde eyaletleri yava yava imparatorluktan koptular. Buralarn Hristiyan halk da yeni dini, slam din olarak kabul etme hususunda Msr ve Suriye Hristiyanlarn takip ettiler. Dou ve Bat arasndaki kltrel ve siyasi ayrlk artarken Dou ve Bat Kiliseleri de iki farkl dnya haline geldi. Bu arada Dou Hristiyanlnn Nesturi ve Monofizit paralar da hem Bat hem de Doudan ayrldlar ve kendi Hristiyanlk anlaylarn yaymay srdrdler. Nesturiler Orta Asyay geerek 781de Tang ininde inanlarn yerine getirmeye baladlar. Yahudi Hristiyanlndan Yunan Hristiyanlna geiin etkilerine benzer bir etkiye sahip bir baka deiim ise, Hristiyanln arlk merkezinde meydana geldi. Artk normal bir Hristiyan bilinli bir ekilde Katolik, eitimli ya da Yunanca konuan medeni biri deildi. O artk, ifti bir kyl ve Romallarn ve Yunanlarn uzun mddet Barbar olarak adlandrd bir kiiydi. Ancak bunlara ramen Hristiyanlk bu insanlar Roma ve Yunann mirasna balayan yegne unsurdan daha fazla bir ey anlamna gelmekteydi. Kilise bu okuma yazma bilmeyen gruplar arasnda okuma yazma ve edebi alkanlklar yerletirdi. Kilise konsillerinin amentlerini devam ettirdi ve kendisinin kabul ettii ekliyle Ortodoks olduunu iddia etti. Bu dnem Hristiyanlnn eitimi kanlmaz bir ekilde, Hristiyanln Helenistik-Roma dnemi tarafndan ekillendirildi. Bu dnemde Yunan, Latin ve Doulu Hristiyanlar tarafndan kabul edilen ve farkl ekillerde gelitirilen bir kurum, ortaya kt. Bu belli kurallar altnda kendisini dine adam, bekar kadnlar ve erkeklerden oluan manastr hayatyd. Manastrlar bir ok fonksiyonu yerine getirdiler. Bu fonksiyonlar arasnda eitim faaliyetlerini srdrme, dini merkezler, eitim ya da yardm kurumlar olarak hizmet grme zikredilebilir. Buralar daha ok radikal bir tarzda Hristiyan olmak ve onu bu ekilde yaamak; Mesihin onun havarilerinin hayat tarzn taklit etmek isteyen kimseler doldurdu. Batda manastrlar, vahi cemiyetin basks altnda bir Hristiyan hayat srdrmenin zor olduunu dnen kiiler iin alternatif bir cemaat, bir yaam tarz sundular. Bat Safhas (yaklak 1000-yaklak 1600) 1453de Konstantinople Trkler tarafndan fethedildi ve Dounun Hristiyanlar Mslman ynetim altna girdiler. Nesturilerin ine ynelik seferleri yavalad, Moollar merkezi Asya Hristiyanlarn ezici bir yenilgiye urattlar. Bat Avrupa, tartmasz bir ekilde Hristiyanln merkezi haline geldi. nsanlar Hristiyan Dnyasndan sz ettiklerinde, Hristiyanl kendi inanlar olduunu beyan eden, Romay kendi hakimi olarak kabul eden ve ibadetlerinde Latinceyi kullanan Batl lkeler grubu 8

kastedilmekteydi. On altnc yzylda Bat lkelerinin yeni lkelere yelken amalar ve gittikleri yerleri smrgeletirmeleri, Hristiyan ufkunun genilemesiyle sonuland. Bu dnemde modern Batnn temelleri atld. Bu dnem bir ok eyi Latince konuan Batllarn Yunan mirasn kefine borludur. Siyasi olarak sz konusu dnem ulus devletlerinin ilk iaretlerinin grld dnem oldu. Ulusal bilin, tedrici bir ekilde bir yneticiye bal olmaktan ok daha nemli bir hale geldi. Btn bu gelimeler Hristiyan inancndan hem etkilendi hem de onu etkiledi. Yunan dili hakkndaki almalar Hristiyan metinlerinin yeniden ele alnmasna yolunu at. Aquinas (1223-74), John Calvin (1509-64) ve dikkate deer bir ok ansiklopedist tarafndan ortaya konulan farkl Hristiyan yorumlarnn temelinde Yunan entelektel gelenei yatmaktayd. Matbaann ortaya k, dnemin dini atmalarndan itici bir g ald ve sz konusu atmann sonularnn belirlenmesi hususunda ok ey yapt. Matbaann da ekillenmesinde nemli rol oynad ulus devletlerin kendi ulusal bilinlerini muhafaza etmenin bir sonucu olarak kendi yerel kiliselerinin ortaya kmasn yol at. Hristiyanlk ncesi Avrupa dinlerinde Avrupa kylleri, her an hayata mdahale edebilecek zararl ve faydal manevi gler inancna sahipti. Bu glerin, bu hayatta koruyuculuk salayaca ya da refah getirecei eklindeki beklentisine gelecein yol aaca tehlikelerden korunma ihtiyac da eklendi. Bu ihtiyalarn kilise tarafndan giderilecei dnld ve Kilise, uzman rahiplik olarak faaliyet gsteren tabiatst bir gcn kayna olarak grld. Bu tr gler manipulasyona ve maddi menfaat uruna kullanlmaya ak konulard. On altnc yzyl bunlarn bu beklentilerini ktye kullanmn sonra erdirdi ve bu tr kullanmlara sebep olacak artlar da ortadan kaldrmaya balad. Rnesans almalarnn ve Vatikan merkezli Katolik kilisesinin yapsnda ve din anlaynda grlen bozulmalara bir tepki olarak ortaya kan ve Martin Lutherin 1516da Wittenberg Kilisesinin kapsna akt ve doksan be maddeyi ieren bildirgesi Hristiyan dnyasnda dinde reform hareketini balatt. Bu reform hareketinin, Romaya kar ikayetleri bulunan ve onun etkisinden kurtulmak isteyen yerel prenslerin korumalarnn bir sonucu olarak Protestanlk denen din anlay ortaya kt. On altnc yzyla kadar, yekpare grnen Roma Katolik Kilisesi, bylece ortasndan ikiye ayrlm oldu. Bu yeni hareketle birlikte kurtuluun anlam ve doas youn bir ekilde tartlmaya baland. Kilisenin nemli bir kesimini oluturan Protestanlar iin bu konuyla alakal ifade, merkezi bir neme sahip hale geldi. Kurtulu yalnzca inayetledir ve bu, popler dindarlk dzeyinde hakim olduu ekliyle mekanik ve saysal metotlarla kurtuluu gerekletirmeyi kabul etmenin aksine tanrsal bir giriimle mmkndr. Bir dier ifade kurtuluun, yalnzca iman ile olduu eklindedir. Kurtuluun yalnzca iman ile olaca eklindeki bu yaklamda beeri liyakat dlanmaktadr. Ve sonuncusu ise kurtulu hakkndaki bilgimizin kayna yalnzca kutsal kitaptr eklindedir. Kilisenin bir dier kesimini oluturan Katoliklik ise, bu ifadelerde yer alan yalnzcalar, kurtuluun bir art olarak, onun bir sonucu olarak deil, azizlerin liyakatleri/erdemleri, iyi ilerin zorunluluu gibi eylerle birletirmek gerektiini vurgulad.

Bu yzyln entelektel ve sosyal ortam Latin Hristiyan dnyasnn btnleik yaps iin ar gelmeye balad. On altnc yzyldan itibaren Bat Hristiyanl ana grup olarak grnmektedir. Kendisini Katolik/evrensel olarak dnen muhafazakar formlasyonu, uluslar Roma piskoposunun ynetimi altnda uluslar st bir Kilise anlaynn yapt gibi erken dnem Hristiyanlkla kurumsal devamll iddia etmektedir. yalnzca ile Protestan formlasyonu, birok Katolik zelliin aslnda sonradan ortaya km eyler olduunu ve bunlarn Havarilerin retileriyle bir ilikisinin bulunmadn ileri srd. Onlara gre Apostolik (havarilerin yaadklar) dnemle, sreklilii salayacak yol, Apostolik kutsal metinlere dikkatleri ekmekle olacaktr. Kutsal metinlerdeki izgilere uygun bir Kilise Reformasyonu her millette vukuu buldu. Bu da, ana ilkeler bakmndan ortak olan bir dizi reforme edilmi kilisenin ortaya kmasna yol at. Bu yeni kiliseler ortaya ktklar lkenin yerel artlarn tar ve ynetim ekilleri bakmndan birbirlerinden farkllk gsterirler. nc formlasyon, Katolik ve Protestanlarn Anababtist olarak adlandrdklar formlasyondur. Bunlar Konstantinden beri Bat Hristiyanlnn temelini oluturan Kilise ve Devletin snrlarnn hem hudut olduu kabulne meydan okudular. Anabaptistler Protestanln kurtulu anlayn son snrlarna gtrerek ve Kiliseyi kiisel inanca sahip olanlarla zdeletirerek Kilise ile Devlet arasndaki ba kopardlar. Bylece takibata urayan erken dnem Hristiyanln yeniden ina ettiler. Bu srete de, bilincin zgrl anlaynn ortaya kmasna saladlar. Muhafazakar, Katolik formlasyon manastrlar olduu gibi, eski haliyle brakt. Proteston formlasyan, toplumdaki hayatn kutsal olduunu, tanrya hasredildiini ve sonular bakmndan faydal olduunu ileri srerek manastr hayatn reddetti. Radikal reformcular daha da ileri gittiler. Onlar iin Kilise, kendisini tanrya adam insanlardan oluan kutsal bir cemaattir. Anabaptist cemaat, tamamen manastr hayatnn Protestan versiyonunu oluturmaktadr. Burada kocalar, karlar, ocuklar hep birlikte tamamen Hristiyan hayatna adanm bir cemaate katlrlar. Bir rekabet halinde olan bu formlasyon sahipleri, yzyllar boyunca Hristiyan uygulamasnn temelini oluturan Hristiyanlk ncesi kavramlarla uzlamann bir reddini, Hristiyanln radikallemesini temsil ettiler. Bunlarn her biri modern dnyaya, daha karmak toplum ekillerine ve daha geni evrensel dncelere uyumun bir yolunu saladlar. Bat Hristiyanln Hristiyan ana yurdu haline geldii yllar ayn zamanda, Dou Hristiyanlnn dnt yllar oldu. Srbistan, Bulgaristan ve Rusya art arda byk oranda Hristiyanlarn ikamet ettikleri yerler haline geldiler. Bu kiliseler eski Konstantinople/stanbul modelinde organize edildiler ve Avrupann gcne meydan okumaya tamamen hazrdlar. 1204 ylnda batdan gelen Hallar Konstantinopleu yamaladlar ve buradaki kiliselere saygszlk ettiler. Bu olay Dou ile Bat arasnda yzyllar sren gvensizliin/dmanln ortaya kmasna ve Dounun Mslmanlarn fethine giden yolun kolaylatrlmasn salad. Bu fetihten nce, eski mparatorluun Yunan Hristiyanl ge de olsa bir geliime sahne oldu. Yunan manastrlar Gregory Palamas (. 1350) gibi artc manevi ve mistik yazarlar rettiler. Ancak yok olu tehdidi btn Dou Hristiyanl iin kapdayd. Bizans imparatorluu Mslmanlarn hakimiyeti 10

altna girdiinde, Rusya zaten iki yzyldr Moollarn hakimiyetini tanmt. Ancak bu hakimiyet srasnda da Rus Kilisesi varln muhafaza etmeyi baarmt. Avrupann Genileme Safhas (yaklak 1500-1920) 1500 ile 1900 arasnda Avrupa ile dnyann kalan arasndaki denge deimeye balad. Avrupallar yerleimciler olarak btn ktalar igal ettiler ve geni alanlarn hakimiyetini ellerine geirdiler. Birinci dnya sava baladnda Avrupa kkenli insanlar, Avrupa dndaki birok blgeyi kendilerinin olduunu iddia ederek ve geri kalan dnyann da ekonomilerini kontrol eden bir g haline geldiler. Bu durumun yegne istisnas ise, Japonya oldu. Bunun bir sonucu olarak da Hristiyanlk Avrupai bir olgu olmaktan kp bir dnya dini haline gelmeye balad. Ancak baka yerlerde geniliyor olmasna ramen Hristiyanln Avrupada ke getiinin iaretleri aikar bir ekilde grlmeye balad. 1500lerdan itibaren Trklerin ynetimi altnda olan dou Akdenizin tamam, esas olarak vardn srdrmeyle ilgilenmekteydi. Ancak farkl bir ekilde kendisine zg bir asketizm ve mistisizm gelitirerek Hristiyan dncenin ve maneviyatnn merkezi haline geldi. Burada iktidar taht ile kilise, Konstantinde olduu gibi birbiriyle ok yakndan iliki iindeydi. stanbul II. Roma ise, Moskova III. Roma idi; onun ar Kilisenin savunucusu ve Ortodoksluu da Hristiyan Roma imparatorluunun Ortodoksluu gibiydi. Avrupann, Avrupa d yerlere doru ilerlemesine nasl Bat Hristiyanl elik etmise ayn eklide Rusyann kuzey Asyaya, Alaskaya hatta Kuzey Amerikaya doru ilerleyiine de Rus Kilisesi elik etti. Rusya kendisini, Osmanlnn on dokuzuncu yzylda ok ak bir ekilde tank olduu gibi, dou Hristiyanlarnn korucusu olarak grd. Hristiyan kimlii, on dokuzuncu yzyln balarndan itibaren Balkanlarda bamsz ulusal devletlerin ortaya knda nemli bir rol oynad. Bu genilemesi daha hzl ve olmakla birlikte, Hristiyanlk daha da nemli olan bir genileme gsterdi. 1550de spanya, merkezi ve gney Amerikada byk bir imparatorluk kurdu. 1650de Portekiz Brezilyada, bir ok Afrika krfez blgesinde, Hindistanda ve gney-dou Asyada yerleti. Ayrca inde ve Japonyada kpr balar edindi. Kuzey Avrupa lkeleri zellikle de, ngiltere Kuzey Amerikann geni arazilerine yerleiyor ve Karayip adalarnn ticari avantajlarn kullanyor ve daha teye, douya doru Hindistana ve onun tesine gzn dikiyordu. Bu dnemde, Avrupadaki Yahudiler dnda Avrupal Hristiyanlarn Hristiyan olmayan insanlarla ok az ilikisi oldu. Mslman milletlerle olan ilikileri ise, aralarnda yzyllar boyunca yaanm olan savalar, hal seferleri ve fetihten kurtulmann halk hafzasnda brakt izlerden dolay limoni idi. 1650den itibaren Avrupadaki Hristiyan gruplar, Katolikler, Protestanlar ve Radikaller yerli Amerikan halklarn her biriyle yakn ilikiler iinde yayorlard. Bu halklara ynelik Batl tavr, ounlukla vahiceydi. Kilisenin onlarn din deitirmesine ynelik sahih arzusu, bir takm trajik sonularn ortaya kmasna yol at. Ancak ayn zamanda Kilisenin tavr, Batllarn yerli halklara ynelik tavrn orta bir yola ekme hususunda arac oldu. Merkezi ve Kuzey Amerikada tevik, bask ve ikna yollaryla olmak zere din deitirme; Kuzey Avrupadan gelen yerleimciler ve evliliklerle birlikte, Yeni bir Hristiyan ktann kurulmasnn temellerini atm oldu. Kuzey Avrupallar kendi inanlarn Avustralyaya, Yeni Zelandaya, Afrikann baz 11

ksmlarna ve zellikle de Kuzey Amerikaya gtrdler. Bu yzyln sonunda Amerika Hristiyanlk faaliyetinin sahnesi olma bakmndan Avrupann yerini ald. Amerika Avrupann her lkesinden yerleimcilere ve Hristiyanln her trne eitli imkanlar sundu. Burada Hristiyanln yeni bir takm ifadeleri ve yeni kurumlar geliti. Misyonerlik faaliyetleri de, baz cihetlerden Avrupann genilemesinin bir ynn oluturmaktadr. Misyonerlik hareketleri Hristiyanln yaylmas grevini zerlerine aldlar. Ayrt edici misyonerlik organizasyonlar gelitirdiler. On yedinci yzyln sonlarndan nce faaliyetleri baskn olan Katolikler arasnda misyonerlik, dini tarikatlar tarafndan yerine getirilmekteydi. Bunlar rahipler ve laik (din adam olmayan Hristiyanlar) erkekler ya da kadnlardan, belli bir disiplin altnda bir arada yaamaya yemin emi olanlardan oluan bir yapyd ve hususi grevleri kilise dnda gerekletirebilme hususunda donanmlydlar. Protestanlar iinde, on dokuzuncu yzyldaki ynlendirici etki olan gnll toplumlar deniz tesi misyonerlik almalar iin ayn ekilde bamszlk ve elastikiyet salad. ounlukla rekabet halinde olan Katolik ve Protestanlar arasnda Katolikler Hristiyan inancn btn Afrika, Asya ve Pasifike yaymada ok daha baarl oldular. Bunlar gittikleri yerlere kendileriyle birlikte Batl eitim, renim ve teknolojiyi de beraberlerinde gtrdler. Bu yzden de, bazlar tarafndan hakl olarak Hristiyanln/Hristiyan misyonerlerinin Bat medeniyetinin yayclar; dolaysyla da onun yol at skntlarn (smrgeletirme gibi) dorudan sorumlusu olduklar kabul edildi. Yirminci yzyln sonlarna doru, zellikle Katolik Kilisesi, bu sorumlu oluun dnyada yol at olumsuz imajn etkilerinden kurtulmak maksadyla kendilerinin Bat medeniyetiyle zdeletirilmesinden rahatszlk duymu ve bu ilikiden kendisini kurtarmann yollarn arayp bulmaya almtr. Ancak Hristiyanln Avrupa dndaki yaylyla yan yana olarak onun Avrupada gerileyiinin iaretleri de kendisini gstermeye balad. Yeni bir dindarlk, bireysel dindarlk tipinin olumas olarak aklanm olsa da1, kiliseye gidenlerin saysndaki nemli bir azal vukuu buldu ve dnyann dini olmayan yorumuna dair eilimin entellektller arasnda gittike yaygn ve hakim bir tarz haline geldi. Toplumsal alanda ise Kilisenin gle, refahla ve ayrcalklarla yan yana yer almas, insanlarn bir ksmn Hristiyanla yabanclatrd. zellikle de endstriyel lkelerdeki ehirlerin geliimi ve nfustaki muazzam art, kalabalklarn kiliselerle olan dzenli temasn azaltt. Buna bir gereke olarak, asli haliyle Hristiyan organizasyonun esas olarak tarm toplumuna ynelik olduu bu yzden de endstriyel toplumlarla uyumu salamada bu yapnn yetersiz olduu ileri srld. ounlukla ayn anda var olsalar da bu safhann iki zellii birbiriyle zt bir temayle sahip gibi grnr. Bir yandan bu dnem Avrupasnn youn hareketli zellii dinine yanstlm ve imann sahasnn, insanln yapt btn eylemler dnyas olduu dnlmtr. Bunun bir sonucu olarak da manastr hayat insann faaliyet gsterecei alan olmaktan kmtr. te yandan ise bu dnemde Bat Hristiyanl yukarda da
1

Bkz. Thomas Luckman, Grnmeyen Din, Modern Toplumda Din, ev. Ali Cokun-Fuat Aydn, Rabet Yaynlar, stanbul 2003.

12

gnderme yaptmz gibi gittike artan bir ekilde kiisel bir tercih halini almaya balamtr. Eski din ve devlet arasndaki ilikiler terk edildi; fiiliyatta bunun ne kadar gerekletirildii tartmaya ak olmakla birlikte, mesela Kuzey Amerikada byle bir ilikinin bulunmad kabul edildi. Bu arada (on yedinci yzylda Almanyada ortaya kan) Piyetizm ve on yedinci ve on dokuzuncu yzyllarda Atlantikin iki yakasndaki Protestanlar derinden etkileyen Evanjelik Uyan, kendi lkelerinde var olan ekli ya da isimsel Hristiyanlk ile kk bir grup tarafndan bilinen yenilenmi ve faal inancn isel bir tecrbesi olan gerek Hristiyanlk arasnda bir ayrm yaptlar. Hristiyanln ortaya kndan yirminci yzyln bana kadar olan tarihinden ksaca sz ettikten sonra, tarihi anlatlan bu Hristiyanln kurucusunun kimlii meselesini ele almak uygun olacaktr. HIRSTYANLIIN KURUCUSU Hristiyanlk her ne kadar Chirst=Hristos= Mesih olarak adlandrlan saya atfedilen bir din olsa da, ncillerde nakledilen sz ve davranlardan hareketle bugnk messes Hristiyanln kmas mmkn deildir. Bu yzden de kendisine atfla Hristiyanlk olarak isimlendirilmi olsa da, mevcut Hristiyanln zerine oturduu asl gnah, armha gerilmenin anlam gibi temel meselelerin ilk olarak Pavlusun mektuplarnda yer almas; Hristiyanln kutsal metinlerinin en eskisinin onun mektuplarnn olmas ve btn ncillerin Pavlus sonrasnda; muhtemelen baz bakmlardan onlarn gz nnde bulundurularak kaleme alnm olmalar ihtimalinden, bu dinin isim babas olma hususu ve baz konular saya atfedilebilse de onlar gelitiren ve bugnk anlamna kazandrann Pavlus olduu sylenebilir. Bu yzden de, Hristiyanln kurucusu bal altnda hem sa hem de Pavlusu ele almak uygun olacaktr. A. sa Mesih Hristiyanlkta en nemli figr olan sann hayat iki balk altnda alnmas gerekmektedir. Bunlardan birinci tarihsel bir ahsiyet olarak sa; ikincisi ise ncillere ve dolaysyla Hristiyan inancna konu edilen sa. Ancak burarda, ncillerin yalnzca imann sasnn deil tarihin sas hakkndaki bilgilerin de yegne kayna olduunun unutulmamas gerekir. 1.Tarihsel sa Tarihsel sa ile, tarihin herhangi bir annda bu durumda milattan nceki yllarda Yahudann Celile blgesinde yaam sa adl bir insann varl kastedilir. Byle bir kimsenin varl ve yaptklar hakknda bilgi edinmenin en uygun yolu tabi ki, dnemin tarihsel kaytlarna mracaat etmektir. Hristiyanlar tarafndan kutsal kitap olarak kabul edilenler dnda (extra-biblical) saya gnderme yapan birka metin vardr. Bunlarn bir ksm Yahudiler; dierleri de Romallar tarafndan kaleme alnm olan metinlerdir. Bu metinlerden en eskisi, Yahudi kkenli olup Roma ordusunda komutanlk yapan ve gnmze kadar Yahudilerin Savalar ve Yahudilerin Eski Tarihi adl iki kitab gelen Flavius Josephustur (ms. 37-100). kinci kitabnda: O zamanlarda da, hikmet dolu olan, ona insan demek caiz ise, sa ortaya kmtr. alacak eserler yaratmtr, hakikati sevinle kabul edenlerin reisidir. Birok Yahudileri ve Yunan uygarlndan gelen ou kiiyi cezp etmitir. O, Hristos yani Mesih idi. Milletimizin ileri gelenlerinin ihbar 13

zerine Pilatus Onu armha gerdirmitir. Buna ramen Onu nceden sevmi olanlar Ona sadk kalmlardr. nc gn onlara diri olarak grnmtr. lahi peygamberler, baka birok harikalar arasnda bunlar nceden bildirmilerdir. Ve ismini onunkilerden alan ve Hristiyanlar denen toplum bu gne kadar var olmaktadr. sann Mesih olduunu, onun harikalar gsterdiini bir Yahudinin kabul etmesinin mmkn olmadn; eer onu Mesih olarak kabul ediyorsa da en azndan Yahudi-Hristiyanlar grubunun bir yesi olmas gerektii bu yzden de, say ven bir metnin onun Mesih olmadn kabul eden bir Yahudinin elinden olmayp, daha sonraki bir Hristiyan tarafndan oraya dercedildii ve bundan dolay sz konusu ifadenin sahte olduunu kabul edenlerin says olduka fazladr. Yine bir Yahudi olan Taberiyeli Justus tarafndan Yahudi Krallar Vekyinmesi ve Yahudilerin Savalar adl iki kitap kaleme alnmtr. Bunlarn hibiri gnmze kadar gelmemitir. Ancak dokuzuncu yzylda yaam olan Photius bu eserlerden ikincisini okumu ve bunda sa hakknda hibir bilginin bulunmadn sylemitir. Roma kaynakl olan sadan bahseden metinlere gelince; konuyla alakal en eski bilgi; ms. 111-113 yllar arasnda bugnk Bursa, Kocaeli ve Adapazar civarn iine alan ve Bithinia olarak bilinen blgenin valiliini yapm olan, Kk Pliny olarak bilinen kiiden gelmektedir. O, Roma imparatoru Trajana (ms. 98-117) bir mektup gnderir ve bu blgede bulunan ve sayca ok olan Hristiyanlardan bahsederek onlara nasl davranmas gerektiini sorar: Onlarn en byk ve nemli suu veya yanlgs udur; belli bir gnde sabahleyin afaktan nce toplanp hep birlikte Mesihe Tanr imi gibi ilahiler sylerler ve and ierek herhangi bir cinayet ilemeyi deil, aksine hrszlk, zina, yalan yere tanklk yapmamay, emanete braklan mallar almamay sz verirler. kinci kaynak tarihi Tacitustan (ms. 55-120) gelmektedir. Annals adyla 116 ylnda kaleme ald eserinde milattan sonraki ilk yzylda vukuu bulan olaylar anlatrken Neronun (ms. 54-68) zamannda Hristiyanlara yaplanlardan sz eder ve yle der: Halk onlara Hristiyan lakabn vermitir; bu ismin menei olan Hristos, Tiberiusun saltanat zamanlarnda, vali Pontius Pilatus tarafndan idama mahkum edilmitir. Bu iren batl inan bastrlm ise de yeniden ortaya kmtr ve bu sadece bu ktln kayna olan Yahudiyede deil, fakat Romada bile. Tacitusun ada olup ms. 69-125 yllar arasnda yaam olan Suetonius 120 dolaylarnda De Vita Caesarum/Sezarlarn Yaam adl bir eser kaleme almtr. Neronun saltanat yllarn anlatrken Hristiyanlar hakknda u cmleye yer verir: Yeni ve zararl bir bo inanca sahip olan Hristiyanlara ikenceler yaplmtr. Keza Tacitus, Claudiusun (ms. 41-54) zamann anlatrken de, Hristiyanlar hakknda: Chrestosun etkisi sebebiyle Romada bir ok kargaaya sebep olan Yahudiler Romadan srlmtr, der. Josephusun dorudan sann kim olduuna dair verilen ancak genel olarak sahte olup, sonraki dnemlerde Hristiyanlarn bir ilavesi olarak kabul edilen metnin dnda kalanlar; sa hakknda deil ancak Hristiyanlar ve onlarn inanlar hakknda bilgi vermektedir. Bu yzden de onlarda verilen bilgilerden hareketle bir sa portresi ortaya koymak mmkn deildir. Bu metinlerde verilen bilgilerin sann tarihsel bir ahsiyet olduunun kabul etmeye gtrmedii gibi, birinci yzyln sonuna doru ballarnn Anadoludan Msra; 14

Yunanistandan Romaya kadar uzanan blgede nemli bir yekn tuttuu bir kii hakknda bilginin yer almamas da olduka ilgin olsa gerektir. Sz konusu kaynaklardan ok ge bir tarihe ait olmakla birlikte, sa hakkndaki en geni bilgi Kuranda bulunmaktadr. Onda Hristiyanlar ifade etmek iin kullanlan ve genel olarak sann doduu yere izafetle verildii dnlen nasr kelimesine gelince; Mslman ulema tarafndan genel olarak sann bugn Filistinde bulunan Nsra adl bir kasabada doduunu ifade ettii yaklama kar olarak da, onun doduu dnemde Nsra isimli bir kasabann bulunmad; byle bir kasaba var olsayd ve orada domu olsayd onun bu kasabaya izafeten nasra deil nsir olarak adlandrlmas gerektii ileri srlmtr. Bu nasrann da bir yer ad olmaktan daha ziyade sz konusu dnemde var olan bir Yahudi dini akma (hatta Hz. Peygamber zamannda var olduu varsaylan Yahudi kkenli Hristiyanlara) gnderme yapt gsterilmeye allmtr. Tarihsel say ortaya karmaya ynelik, bir ksm ilgin abalarn olduunu ve bu husustaki projenin bilimsel bir endstriye dntn Karen Armstrong da syler. Ancak ona gre, bizim gerekten bildiimiz tek sann, bilimsel anlamda nesnel tarihle ilgilenmeyen Yeni Ahitte tasviri yaplm olan sadr. Bizim yukarda gstermeye altmz gibi, Yeni Ahit metinleri dnda onun misyonu ve lmne dair o dnemde kaleme alnm baka da bir anlat yoktur. Dolaysyla sa hakkndaki bir portrenin ortaya konulmasnda kendisine bavurulacak olan yegne metinler, imann szgecinden geirilerek kaleme alnm olan ve bir anlamda imann sas olarak adlandrlacak olan sann hayatn takdim eden Yeni Ahit metinleri olacaktr. imdi nce bu ncillerde yer alan ve onun tarihi bir ahsiyet olduuna gnderme yapan metinlerin verdii bilgiler nakledilecek; daha sonra ise yine sz konusu bu metinlerde bulunan imann sasnn portresi izilmeye allacaktr. Burada tarihin sasnn ok az da olsa izini bulmak mmkndr. Bu metinlerde ortaya konulan genel portreye gre nesli Davuda kadar uzanan sa, Herod zamannda m. 4 ylda Celile blgesinde, Bakire Meryemden domutur. ocukluunu ve genliini burada geirmitir. Ms. 28 ylnda, dneminde insanlar suyla tvbe ederek onlar yaklaan sona hazrlanmaya aran, Yahya peygamber tarafndan rdn nehrinde vaftiz edilmitir. Herod tarafndan Yahyann katledilmesinden sonra tebliine balamtr. Bu tebliini ncillerin kaydna gre bir ya da yl boyunca srdrmtr. Yaptklarndan dolay kendisi hakknda insanlarn, Kitab- Mukaddes tarznda bir peygamber, bir Mesih olarak grlen sa, Kudsteki szleri ve davranlar yznden, tutuklanm ve Yahudi yksek mahkemesi Sanhedrin tarafndan yarglanmak zere Roma valisi Pontius Pilatusa teslim edilmitir. Pilatus hkm hakkndaki son sz Yahudileri brakmak ister (ncil yazarlarnn Romann hakimiyeti altnda ncillerini kaleme aldklar iin, Romaya kar bir dmanla yol amamak iin sann katlinin sorumluluunu Yahudilere yklemek iin byle yaptklarn ileri srlr); ancak Yahudilerin istekleri zerine armha gerilerek idam edilmitir. Yaarken Yahudilerin on iki kabilesini temsilen kendisine on iki kiiyi havari olarak semitir. Hayattayken kendisine bal olanlarn says ok fazla olmamtr. 2.mann sas

15

Yukarda ksaca tasvir ettiimiz portre, bakireden doum gibi mitolojik zellii ar basan unsurlar bir kenara brakacak olursak ncillerde sann tarihi bir ahsiyet olarak takdiminde kullanlacak ifadelerin toplamnn ortaya koyduu portredir. Ancak yine bu ncillerden zellikle de Yuhanna ncilinden olmak zere balayan, Resullerin leri ve Pavlusun ve Pavlusa atfedilen mektuplarn ortaya koyduu bir dier sa portresi vardr ki, bu tamamen akn nitelikteki bir varlktr. sa, balangta var olan, Tanr nezdinde olan ve Tanr olan, her eyin kendisiyle olduu, onsuz hibir eyin olmad kelamn beden bulmu ve aramzda yaam olan halidir. Yani insan bedeni alarak aramzda yaayan Tanrdr. nsanln cennetteyken ilemi olduu gnahn bir karl/kefareti olmak zere yeryzne inmitir. Burada insanst bir kkenden ve Tanrnn olu oluunun gstergesi olarak insan st eyler yapmtr. Ancak bu dnyaya geli maksadna yani cennette ilenilen ve her doan insann kendisinin de onun sorumlusu olmak zere gnahkar olarak doduu sua kefaret olmak zere Pontius Pilatus zamannda armha gerilerek lm ve gmlmtr. Gmlnn nc gn inmi olduu ller diyarndan kalkarak dirilmi, talebelerine grnmtr. Bunlar iinde, yaarken kendisini grmemi olan ve kendi tabilerine zulmeden Pavlus da vardr. Dirildikten sonra krk gn daha talebeleri arasnda yaam ve ikinci bir kez, dnyadan lm kaldrmak ve dnyada bin yl srecek olan bir hakimiyet srmek iin tekrar dnyaya geri gelmek (parousia) zere Babasnn yanna km ve onun sa yanna oturmutur. kinci kez geldiinde ise, ilenilen suun bir sonucu olarak insan hayatna girmi olan lm ortadan kaldracak ve bin yllk hakimiyetinin sonunda her eyi tanrya brakarak geldii yere geri dnecektir. nciller de ve Pavlusun mektuplarnda aikar olarak zikredilmeyen bu Tanr sa anlayna ynelik ya da yle yorumlamaya msait ifadeler bulunmakla birlikte bu yaklam asl olarak Pavlusa ait olmayan ancak onun belli bir kvama getirdii dnceyi nihai sonucuna gtren ve Pavluscu Okul olarak kabul edilecek kiiler tarafndan kaleme alnm olan mektuplarda ve Yuhannann ncilinin banda dile getirilir. nciller ve onlardaki sa anlayna ynelik ciddi eletiriler ortaya koyan modern Kitab- Mukaddes eletirmelerinin kar ktklar ancak iinden kmay baaramadklar meselelerden biri ve belki de en nemlisi, sann kendisi hakkndaki dncesidir. sa, kendisinin Tanrnn olu olduunu dnyor muydu? O Mesih miydi ve Mesih ise hangi trden bir mesihti? bir peygamber miydi? ncillerin naklettii sa, Tevrattan daha byk bir otoritenin aracs gibi davranr. sann samimi bir yaknln ifadesi olarak Tanrya Abba/Baba diye hitap ettii hususunda herhangi bir tereddt yoktur. Ancak, sonraki kuaklarn Platonizmin etkisiyle tanrsal olann beeri bir bedene brnd dncesinden dolay sann evlatlkla ilgili duygusu zihinlerde pheye yol amtr. Sinoptik nciller say genel olarak (peygamber Daniel/Danyal tarafndan kullanlan) nsan olu olarak zikrederler. Aramca basit bir ekilde adam anlamna gelen bar naa kelimesinin karl olsa da, kullanld balamda yalnzca bu anlamn kast edilmedii sylenebilir. rencileri kendisine Maiah=Mesih (kutsal saylan, kutsanm, yalanm), yani Tanrya adanm kii olarak adlandrrlar; bunun Yunanca karl Christostur. armha gerildiinde boynuna Yahudilerin kral, Nasral sa yaftasnn bulunmas, 16

Davut krall soyuna mensup olduu ihtimaline yol amtr. Ancak bunlara ramen Mesih kimlii aka ilan edilmemi grnmektedir. Resullerin leriinde akirtleri onun dirildiini ve krk gn kendi aralarnda ikamet ettiine tanklk ederler (1/3). Bu sre Apokrif metinlerde daha fazladr. Daha nce de zaman zaman ifade ettiimiz gibi, bu dnemde Hristiyanlk, sann yalnzca bir peygamber, Yahudilerin bekledikleri Mesih olduunu kabul eden ve onun diriliini reddeden Ebiyonitlerin mezhebi yalnzca bir Yahudi mezhebi idi. Dirili olayn, Hristiyan mesajnn merkezine oturtan bu yzden de Hristiyanln kurucusu olarak kabul edilen ise Pavlustur. B. Pavlus Bugn mevcut haliyle Hristiyanln sann getirdii retilerden daha ziyade; bu retilerin Pavlus yorumu zerinde ekillendii kabul edilir. Bu yzden Hristiyanln kurucusu bal altnda, hem farkl bir anlayla yeniden yorumlanm ve farkl bir balama oturtulmu olsa da kendisi kaldrldnda Hristiyanln olmayaca sa hem de mevcut Hristiyanln kurucusu olarak kabul edilen Pavlusa yer vermek makul olacaktr. sadan yukarda iki farkl sa eklinde ksaca bilgi verdik. imdi sra Pavlusta. Pavlus bugnk Tarsusda Yahudi bir anne babann ocuu olarak m. 8-9 yllar arasnda domutur. Babas tccar olan Pavlus Yahudi geleneine uygun olarak bir meslek, hal dokumacln renmitir. Eitimin hem doduu yer olan Tarsusta hem de Kudste tamamlamtr. Kudsten nceki eitiminde branice ve Kitab- Mukaddes (Yunancaya tercme edilen ve Yetmiler Tercmesi/Septuagint olarak bilinen) hakknda ciddi bir bilgiye sahip olur. Yaad ve ocukluunun getii yer olan Tarsus, nemli dnce okullarnn bulunduu bir yerdir ve bu yzden onun Yunan kltr, zellikle de burada hakim felsefi akm olan Stoaclk hakknda azmsanmayacak bir bilgiye sahip olduu sylenir. Kudste mehur Ferisi din alimi Gamelielin talebesi olmutur. sa sonrasnda Hristiyanlarn Sanhedrin tarafndan kovuturulmalarnda rol alm ve bunlardan biri iin ama giderken, say grdn syledii bir vizyon sonucu olarak kendisinin Yahudi olmayanlara havari olarak tayin edildiini ileri srmtr. am sonras gittii Arabistandaki iki- yllk inziva hayatndan sonra nce Kudse uram ve daha sona Tarsusa geri dnmtr. Antakyada Hristiyanlarn saysnn artmas zerine Barnabayla birlikte buraya gnderilmi ve bundan sonra lmne kadar srecek olan bir misyonerlik hayat yaamtr. Kudsden balayarak Kbrs, Anadolu ve Yunanistana kadar iki kez olduu ifade edilen seyahatler dzenlemi ve bu misyonerlik seyahatleri srasnda buralarda kurduu cemaatlerle ban koparmam ve Kuds merkezli olup, sann havarilerinin ounluu oluturduu kiilerden farkl bir inanc buralarda yaymaya almtr. Oralardan ayrldktan sonra da onlara ulatrd inanta kalmalarn salamak maksadyla mektuplar yazm; bu mektuplarda, ortaya koyduu inan tipine kar eletirilerde bulunan ve sann Yahudi merkezli anlayn temsil edenleri yahudiciler diye adlandrarak onlar eletirmitir. Kuds dnda yapt misyon faaliyetinden geri dnnde; Kuds cemaatinin dolaysyla da sann ortaya koyduu hayat ve inan tarzndan baka bir hayat ve inan tarz ortaya koymaya balad, eriat ilga ettii gibi eletirilerin ayyuka kmasyla tutuklanm; ancak kendisinin bir Roma vatanda olduu, dolaysyla da yarglanmasnn Roma tarafndan yaplmasn istemesinin bir sonucu olarak 17

Romaya gnderilmi. Burada birka yl kaldktan sonra kesin olmamakla birlikte ms. 65 yllarnda Romada kan yangndan Neron tarafndan Hristiyanlarn sorumlu tutulmasnn bir sonucu olarak ldrld sylenir.

ZET
Hristiyanlk bir Yahudi ihya hareketi olarak ortaya kmtr. Bu yzden de ilk ballar Yahudi geleneklerini devam ettiren ve Hz. say Yahudilerin bekledikleri bir Mesih olarak kabul eden kimselerden olumaktadr. Ancak Yahudi kkenli olmayan insanlarn inananlar iine dahil olmaya balamasyla ve zellikle de Pavlus gibilerinin gayretleriyle Hristiyanlk, Yahudilikten ayr bir din haline gelmeye balam ve bu dinlee sreci 70de sonra hz kazanmtr.Yahudiliin ar bast dnemden, Yunan kltrnn hakim olduu yerlere yaylmaya balamasnn arkasndan bir anlamda Yunan kltrnn diliyle konuan ve doduu kltrle olan bann gevemeye balad bir din halini ald. Bizansn Hristiyanln da dahil olduu inanlara zgrlk vermesiyle devletin resmi dini olma srecine girerek ve Dou tipi Hristiyanlk halini alrken, Romann Barbarlar tarafndan yklmasyla organize yegane kurum olan Kilise onun yerini alarak Bat tipe Hristiyanlk ortaya kmaya balad. Dou-Bat Kiliseleri eklindeki ayrma, Lutherin balatt ve daha sona Protestanlk olarak bilinen ve kalc olan ayrlk ortaya kt bylece bugnk mevcut Hristiyan ereve olumu oldu. Hristiyanlk her ne kadar sa merkezli bir din olsa da, mevcut haliyle Hristiyanlk sadan daha ok Pavlusun sa ve onun yaadklarna dair yorumu zerine oturur gzkmektedir.Bu yzden de, her ne kadar Hristiyanlk tabiri sann Mesihlii algs zerine oturmu olsa da, onun kurucu babasnn Pavlus ve benzeri kiilerin olduunu sylemek doru olabilir.

KAYNAKLAR
Fuat Aydn, Pavlus Hristiyanlna Giri, Eski Yeni Yaynlar, Ankara 2011. Bihlmeyer, K. -H. Tuchle, I-IV. Yzyllarda Hristiyanlk, ev. Antun Gral, Gler Matbaas, yy, ty.

18