You are on page 1of 12

KUBREV TARKATININ TRKMENSTANDAK ETKS Yrd. Do. Dr.

Durmu TATLILIOLU* I-GR a) Yntem Ve Veri Toplama Trkmenistanda tarikat ve dinselleme olgusu zerinde gnmzde pek ok ey sylenmesine ramen bu konuda saha aratrmas yok denecek kadar azdr. Kubrevi tarikat zerine yaplan bu incelemenin amac, genelde toplumsal deime perspektifinden Trkmenistanda yaayan insanlara bu tarikatn etkisini incelemektir.Trkmenistan dnda mritleri olan bu tarikatn uluslararas balants konusunda elimizde pek bilgi bulunmamaktadr. Aratrmann yntemi "katlarak gzlem, kaynak kiiler, vidao kamera ve literatr taramas" eklindedir. Tanmlayc,betimleyici ve durum saptayc nitelikte olan bu alma tarikatn ve dinin etkisi teolojik dzeyde deil toplumsal bir olgu olarak ele alnp incelenmitir. Toplumsal yapnn bir esi olarak din ve tarikat olgusu, toplumdaki genel deimeden bamsz deildir. Toplumsal yapda meydana gelen deime sreci iinde bunlarn deerler ve davran biimlerinde de deime kanlmaz olacaktr. Her sosyal yap, bu yapy meydana getiren sosyal messeselerin,insan ilintilerinin ve bunlarn karlkl mnasebetlerinden doan sosyal deerlerin birbirini karlkl olarak etkiledikleri bir btndr ve bu btn her zaman ayn olmayan bir hz ve tempoyla diir. Bugn Trkmenistanda slami yeniden canlan veya gelenekselleme olarak adlandrlan olgu, bu nemli deimenin kendini ifade edi biimidir.Dinin deien toplumsal yapya uyum salama srecidir. Bu srete din farkllama ve muhafazakar bir dnce olarak nem kazanmaktadr. Kubrevi tarikat ile ilgili alma yapmak aratrmacya yabanc olan bir konu deildir.Aratrmacnn doktora konusu Rufa-i tarikatdr.Kubrevi tarikatnn kurucusu Necmettin Kubrann mezarnn Trkmenistan topraklarnda olmas, aratrmacnn da yl Trkmenistanda bulunmas bu konu zerinde inceleme yapmasnda etkili olmutur. b) Sosyo-Kltrel ereve Trkmenistenn Tahavuz vilayetinin Khne-rgen etrafna 8 Mart 1998de aratrma ve inceleme yapmak iin gittik. 8 Mart Trkmen toplumunda nemli bir gndr. Trkmenistann ekonomisinde, sosyo-kltrel yapsnda etkili olan kiilerin banda ayallar(kadnlar)gelmektedir. Bu gn Trkmen kadnlarnn bayramdr. Kadnlar bayramna Trkmenler ve orada yaayanlar nem vermektedirler. Bayramda kadnlara iek veye herhangi bir hediye vermek Trkmenlerin adeti haline gelmitir. Her grdn kadnn bayramn kutlamak gerekir. O gn kadnlarn bayramn kutlamazsanz krlmaktadrlar. Bu nedenle o gn kadnlara hediye alnr ve onlarn bayram kutlanr. Trkmenler arasnda yaygn olan halk inancna gre ayallar(kadnlar) gnnde mutlaka yamur yaar. Bu nedenle bize bu geziye gitmememiz sylendi. Gerektende o gn akama kadar yamur yad. Trkmenistanda bulunduum yl ierisinde 8 Mart Kadnlar Bayram gn yamur yadn gzlemledim. Trkmenler, Kadnlar Bayramnda yamurun yama nedenini u ekilde aklamaktadr: "Ayallar (Kadnlan) Hda (Allah) ok hassas yaratm. Kadnlarn duygusal yaplar vardr. aalarn (ocuklarn)yetitirirken fedakarlk gsterdikleri iin, bir
* C. . lahiyat Fak. . yesi, 1995-98 yllar arasnda Trkmenistan'da sahas ile ilgili aratrma yapmtr.

neslin yetitirilmesinde gzyalaryla bir fidan sular gibi zahmet ektiklerinden Hda onlar alamasn diye gkyzn alatmaktadr. Gkyz onlar adna sevin gzyalar dkmektedir"1. Bu gn Allah kadnlarn alamasn deil sevinmesini istemektedir diye inanlmaktadr. c) Corafi Ve Tarihi ereve Khne-rgen ehrine geldiimizde okul mdr brahim Bey ve Yahi Murat Bey rehberlik yaptlar. Khne-rgen ehri eski ve yeni olmak zere iki yerleim alanna yaylmtr. Tarihi yerler yeni yerleim yerinden 7 km uzaklktadr. Eski yerleim yeri olan Khne-rgen ehrinin drt kaps vardr. Birinci giri kapsndan sonra kervansarayla karlalmaktadr.Buras ncelleri dardan gelen misafirler ve hayvanlar iin konaklama amacyla kullanlmtr. Kervansarayn inileri ve svas dklm harabe haldedir fakat dimdik ayakta durmaktadr. Burada buna benzer pek ok tarihi eser bulunmaktadr. Burada en ok ziyaret edilen yerlerin banda Necmettin Kubrevinin trbesi ve Karakap Ata'nn trbesi gelir. Gezi annda burada Trkmen kadnlarn ziyaret ederken grdk ve onlarla ksa bir video rprtaj yaparak ziyaretlerinin amacn renmek istedik. Karakap Atay ziyarete gelen Trkmen ailesinden Cennet Tuvakbayova ile grtk. Ziyaret sebeplerini u ekilde aklad: "Benim zm ya vaktimde kesel boldum buraya geldim. Keselden kurtuldum. Sonra durmua ktm, agam olmad, buraya geldim ve agam oldu, imdi ise kzm kesel boldu, onu getirdim, dua ettik inallah geeceine inanyorum" demitir. Trkmen dilinden Trkiye Trkesine aktaracak olursak "ben ocukluumda hastalandm buraya geldim, iyi oldum.Sonra evlendim ocuum olmad, buray ziyaret ettim ocuum oldu. imdi ise kzm hasta oldu onu getirdim, dua ettik inaallah geeceine inanyorum". Buray daha ok hasta olanlar dilek ve istekte bulunmak iin ziyaret ediyor, dua ediyor,aput balyor, dilekte bulunuyor, istei yerine gelirse burada kurban kesmektedirler. Yahi Murat Bey eski Khne-rgen ehrinin yedi metre topran altnda olduunu ifade etmitir. Moollar Khne-rgen ehrini ablukaya alyorlar ve ehir halkna teslim olursanz kan dkmeyeceiz diye sz veriyorlar. Halk teslim oluyor fakat evlerini terk etmek istemiyor. Cengiz Han ehrin iinden geen rman yolunu askerlerine kapattrarak suyu yerleim yeri zerine vermitir. Halk suda boarak kan dkmeme szn tutmutur. Tarihi antlar ve ok byk minareler toprak altnda kalmtr. Halk zerlerine suyun geldiini grnce tarihi kitaplar ve eserleri Krk Molla denilen tepenin altndaki ktphaneye dolduruyor ve zerini toprakla kapayarak muhafaza ediyor. Gnmzde Amerikan kredileri ile bu ktphane ve iindeki tarihi eserler kaz yaplmak suretiyle karlmaya allmaktadr. Khne-rgen ehrinde Mslman ve Hristiyan mezarlar birarada bulunmaktadr. Hristiyan mezarlarnn banda bir tahtaya aklm tane ha eklinde para vardr ve en alttaki para krk gibi yatk olarak yaplmtr. Bunu Hristiyanlar len kiiye yas olarak dnyadan bir Ortadoksun ayrlnn zntsn belirtmek amacyla yapmlardr. Dikkat eken dier bir husus ise Hristiyan mezarlarnda, len kiinin resminin bulunmas ve mezarn bana yedi basamakl merdiven konulmasdr. Bunun nedenini rina Aleksandirovi u ekilde aklamtr: "Hz. sa ge kt iin,burada yatan ve ona inanan kiinin de merdivenle ona ulaaca fikrinden kaynaklanmaktadr". Mslman olanlar ise Trkmen evliyalarnn mezarlarn, kubbe eklinde,normal insanlarn kini ise adr veya ev eklinde yksek tmsekler halinde yapmlardr. Mslman mezarlar kbleye (Kabe'ye) gre ayarlanmtr.
1 Oul Nebat HAYTOVA,50 yanda,niversite mezunu, Agabatta Trkmen-Trk niversitesi'nde almaktadr.

Khne-rgen'te "Da Medjit"ad verilen tarihi eserler mzesinin mdr Yahi Murat Arov, Necmeddin Kbra'nn trbesi ve yaknnda bulunan mze hakknda bilgiler vermitir. Necmeddin Kbrevi'nin trbesinin giriinde bulunan tarihi, kemer eklindeki kap ne doru eik durmaktadr. Trbenin inileri ve Kur'an yazlar dklm, bulabildiklerini tekrar tamir ve restore etmilerdir. Trbenin boynunu bkmcesine durmasnn sebebini u ekilde aklamtr: "Pirler,evliyalar ve byk zatlar byklenme gstermeyip tevazu gsterdiklerinden trbeleri de onlar gibi devaml tevazu halinde bulunmaktadr. Bu durum trbenin iinde yatan zatn yaay zelliine uygunluk gstermektedir". Necmeddin Kubra'nn yaad dnemde slam toplumlarnda bulunan mekteplerden biri burada kurulmutur. lk slam niversitesi olarak adlandrlmtr. Necmeddin Kubra'nn 360 tane halifesi olmu ve bunlar eitle yerlerde bu tarikatn ubelerini amlardr. Bu blgeye 360 evliyalar denilmektedir. Buraya yz altmlar denmesinin dier bir nedeni de ehrin ortasndan geen nahrin kollarnn 360 tane olmasdr. nc nedeni ise Mekke feth edildikten sonra Kabe'de bulunan Allah'n suretleri diye anlatlan putlarn buraya getirilmi ve mzede saklanlm olmasdr. rnek olarak mzede bulunan bir put eklinin (yer, su, hava"asman", ate, "od", Hda'nn ekli olduu gr yaygndr. Trkmenler'de drt byk veli vardr. Bunlar: "Priyar Veli, Danyar Veli, hatar Veli ve Dven Veli"dir. Bu drt pirin mezarlar da burada bulunmaktadr. Kim mrnde Necmettin Kubrevi'nin trbesini defa ziyaret ederse hac yapm olacana inanlmaktadr. Trkmenler tarafndan buras ikinci Mekke olarak kabul edilir. Murat bey, mze ierisinde bulunan tarihi eserlerin yedi bin yllk olduunu sylemitir. Mze ierisinde Necmettin Kubrevi'nin rencisi Cemil Can'n Moollar tarafndan ehit edildikten sonra "sumru" eklinde bir kuun onun cann yani ruhunu alp Huda'yla (Alah) konuturaca ve sonra cennete gtreceini,ini bir fayansla yaplm mezar tann zerine resmetmiler. Bu kuun Tanr ile insanlar arasnda elilik yaptna inanlmaktadr. Mze mdrnn bir dier ilgin aklamas da Trkmen boylarndan olan Yomutlar iin kutsal saylan it (Trklerde bozkurt) iecek ve yiyeceklerinin verildii "yalak" olarak isimlendirilen kutsal eyadr. Hatta Yomutlar kurttan geldii iin t'e, Hda (Allah) demilerdir. Eyumit, Yomut, yemit, denmesinin sebebi soylarnn itten geldii inancn tamaktadrlar. Trkler ateperest (odperest) olduklarnda len insanlar itlere yedirmelerinin sebebini, bunun tanr olarak inanlmasnn bir sonucudur diye aklamlardr. Bir dier aklamada da Trkler gebe olarak yaadklar iin lm olan kiilerin kemiklerini adr nereye gitmi ise "sng"denilen iine kemiklerin konduu bir sanduka ile tamlardr. Kemiklerin bulunduu sng, adrn veya evin ilk girilen yerine aslarak atalarn unutmamalarn salamlardr. Bu davran Trklerin Atalar ruhuna inanmalarnn bir sonucudur Khne-rgen'ten Amu-Derya(Ceyhun) rma gemektedir. Tarihte belli zamanlarda bu rman yata deitii iin halk suyun bulunduu yere g etmitir. rnein burann halk Toprakkale'ye (rgen'e 180 km.uzaklkta) ve zbekistan'a g etmilerdir. zbekistan'da Yeni rgen adyla bir ehir kurmulardr. Gnmmzde Amu-Derya'dan kanallarla su getirilmitir.Tarihte burada ok byk ilim adamlar yetimitir. rgen'te yetien ilim adamlarnn eserleri vardr. Bunlardan mzede eseri, ismi ve resmi olanlar unlardr: 1-Ali bni Sina (Tp ve Filozof) 2-Beyruni (Matematiki) 3-Muhammed Abdul Geldi (Trk Dilleri bilimcisi)

4-Zamaheri (Tefsirci) 5-Muhammed bnl Harezmi (Alim) 6-Necmeddin Kubra (Tasavvufu ve air) Khne-rgen, tarihte Harezm'in bakentliini yapm nl bir ehirdir.ehrin dnda Dakale, Bent ve drt tanede kervansaray kurulmutur. Alkabilen kervansaray ehrin ilk giriiinde bulunmaktadr. Novr, Akakale, Paragatlk, Kocaeli gibi kervansaraylar da vardr. Khne-rgen'e damgasn vuran tarihi minarenin dengeli olabilmesi iin 24 metre topran altnda olduu rivayet edilmektedir. 7.asrda slam kabul eden Trkmenler rgen'e 40 mescit ve minare yapmlardr. Bunun en belirgin rnei Kutlu Kemal'in yapt eri minaredir. 64 metre olan bu minare gnmzde 58 metredir.6 metresi toprak altnda kalmtr. Harezm lideri l Aslan ve Sultan Teke'in trbeleri ve camisi vardr. Trbe, mescit, ktphane ve klliye kurdurmulardr. Krk molla tepesinde yzotuzyedi ilim adamnn eserlerinin bulunduu bir ktphane vardr. Dnyay etkileyen eserlerin orjinalleri buradadr. Eskiden 22 Mart Nevruz gn ylda birkez ktphane halka alyor,ancak ilim adamlarna giri serbesttir. Trebeg Hanm'n trbesi,Harzemahlarn kk olarak yaplmtr. II-KUBREV TARKATININ YAPISI a) Kubrevi Tarikatnn tarihi Trk kltr tarihinde etkili olmu birok velinin hayat gibi Necmeddin Kubrann hayat da sisler arkasnda kalmtr. rnek insan tipi olarak karmza kan veli tiplerini halk kendi dncelerine benzer karakterler haline getirmi ve gerek hayat hikayelerinden byk lde uzaklatrmlardr.slamiyetin kabulnden sonra nesillere dini terbiye ile vicdani ve ahlaki davranlar telkin eden, toplumu mazi etrafnda btnletirmeye ynelten tevhid deer hkmn benimsemi ahsiyetlerden biri de Necmeddin Kubradr. Dahovuzun blge merkezi olan Khne-rgen'in ad Harezmin bakenti olan rgenten (GrgenCrcen) gelmektedir. 1646 ylnda Abdulgazi, ehrindeki insanlar yeni ehire (yani Taze rgence) tayor. O yzden eski rgen ehri Khne-rgen olarak adlandrlyor. Knergen Amuderyadan 40 km uzaklkta, Hoca ili demiryolu istasyonundan 35 km gney batda ve merkezden 89 km kuzey batda bulunuyor. Gney tarafnda Harezmin merkezi olan eski rgen bulunmaktadr. Burada XII-III y.y ait olan Trebey Hannn, Teke sultann, Necmeddn Kubrann, Sultan Alnin mezarlar bulunmaktadr 2. rgencin hkmdar Memnun bn Muhammed, Amudaryann san solunu birletiriyor ve rgen'i bakent yapyor. Harzemahllardan l Arslann (1156-72) olu Aladdin Tekein (1172-1200) ve Muhammedin (1200-1220) idarecilii dneminde dounun en gelimi siyasi, kltrel ve ticari merkezi olmutur. XIII yy. Moollar Orta Asyay ve Harezmi fethediyor. Savata Khne-rgenin en gzel binalarn ykyor. Arap seyyah bn- Batuta (1333) Trk ehirleri arasnda rgenin en gzel olduunu, sokaklarnn geniliini, pazarda istenilen hereyin bulunduunu anlatmaktadr.3 Necmeddin Kubrann mezar XIV yy. 30. yllarnda yaplm olup Sultan Alinin trbesi ile yanyana bulunmaktadr. Bu iki kabir kar karya olarak bir kk avluyu meydana getirmektedir. Avlunun bir kesinde
2 Trkmen Sovyet Ansiklopedisi "Khne-rgen" IV limler Akademisi yayn,Agabat,1982,s.502-503. 3 A.YAKUBOVSK,Khne-rgen'in Antlar, Ruh yaynlar, Agabat, 1920,s.37.

kilden ve tuladan yaplm kubbeli bir ev vardr. Bu kabir orta asrlarn mimarisine gre konselos yelkenleri ile onalt genli trapete zerinde duran tula kalnlkta yukars kubbe ile rtlmtr. Oda taban 26x5 cm ll tula ile denmitir. Orada dnyada az rastlanan kabir stleri bulunmaktadr ve ok gzel renklerle (gkyz, mavi, beyaz, kahve) sralanm ve sslenmilerdir. Bunlarn dnda trbenin oyma nakl gzel kaplar vardr. Seyrek renkli sralarn birok paras gnmze kadar gelmi ve onlar mzede saklanmaktadr. Srann zerindeki beyaz ekilli yazlarndan onun Mool saldrs zamannda vefat eden eyh Necmeddin Kubraya ait mezar olduu ve Gutlu Temir Toylenin idarecilii zamannda yaplm olduu anlalmaktadr.4 b) Kurucu eyh Necmeddin Kubra Kubreviye ve Zahabiye tarikatnn kurucusu Ahmed bin. mer Ebul Canap Necm-ed-din el Kubra el Hivaki el Harezmi dir. Bu knye kendisine ryada peygamber efendimiz tarafndan verilmitir. Tammal el Kubra(Byk kyamet)ayh-i vali-tara veli yetitiren eyh lakaplaryla da anlmaktadr. Hicri 540 (1145) senesinde Harezmin (gnmzde Khne-rgenin) Hayvek kynde dnyaya gelmitir. Sfiliin gelimesindeki rol ok byk olmutur ve saysz talebeleri arasnda tasavvuf akidesinin birok temsilcisi bulunmaktadr. Orta Asyada bugn de anlatlmakta olan birok efsane ona balanmaktadr. Necmeddin Kubrann iradla grevli 360 kadar halifesi olduu sylenmektedir. Necmeddin Kubra gen yata seyahatlere km ve Msrda mehur eyh Rzbihan el Vazzan el Msr ile tanm, onun mridi olmu ve eyhin gzetiminde son derece sk riyazet (ruh terbiyesi) geirmitir. Daha sonra kzyla da evlenerek eyhinden bir evlat muamelesi grmtr. Bir gn mam Ebu Nasr Hafzann Tebrizde snnet hakknda gzel dersler verdiini duymu ve tebrize giderek ondan kelam dersleri almtr. Necmeddin Kubra,ayh s Snna val Maalihadl mukaddime mahiyetinde bir eser yazm ve bu eser hakkndaki bir mnazara (tartma) esnasnda eyh Fara Tabrizi ile tanm ve onun tesiri altnda kalarak kelam brakp tasavvufa ynelmitir. Baba Fara her trl bilgi iktibasn (almn) lzumsuz gryordu. Ona gre bilgi ancak ilahi bir ilham ile mmkndr. Necmeddin Kubra ok gemeden bu ekilde hedefe ulaamayacan anlad. eyh Ammar-i Yasire intisap etti ve onun tavsiyesi zerine tam bir sofi olabilmek iin smail Kasrinin mekdebine dahil oldu. Buradan da ikinci hrkaHrkai Tabarruka"sn ald ve ilk eyhi olan Baba Fara'a geri dnd ve O da Necmeddin Kubray Harezme gnderdi.5 Necmeddin Kubrann Harezmde vaaz ve iradlar byk bir rabet kazanmtr. Kendisi hadis ilminde de uzman olduundan genliinde girdii her tartmadan stn kt iin byk kyamet anlamna gelen " Tammetl Kubra " adyla anlmaya balanmtr. Sonra Kubra kelimesi lakab olarak kalmtr.6 Harezmde XII-XIII. asrda byk mutasavvflar yetimitir. "Necm al Din Badadi, Sad al Din Hanavi, Baba Kemal Cndi ayh Razi al Din, Ali Lala, Sayf al Din Baharzi. Necm al Din Razi " bunlardan birkadr. Mevlana Celaleddin Ruminin babas Bahaddin Veled de talebeleri arasnda grlmektedir. ems-i Tebrizi baz kaynaklara gre Necmeddin Kubrann halifesi Baba Kemalin dervilerindendir.7 Mevlana Celaleddin-in babas Bahaddin Muhammed Veledin Necmeddin Kubraya ems-i Tebrizinin de

4 Trkmen Sovyet Ansiklopedisi,"Necmeddin Kubra'nn Mozelisi" IV,limler Akademisi yayn, Agabat,1984,s.165. 5 Massignon L. Kubrevi Maddesi, slam Ansiklopedisi, X, M E B yayn, Ankara,1974,s.162 6 Ahmet Gner ENGN,Tarikatlar Ansiklopedisi,Milliyet yaynlar,stanbul, 1991, s.208

Necmeddinin halifelerinden Baba Kemal-i Cndi'ye mensup olduklar grlmektedir. Kubreviye tarikat daha ok Orta Asyada etkili olmu fakat Nakibendiye ve Mevleviye tarikatlarna da tesiri olmutur. c)Kubrevi Tarikatnda Riteller Kubrevilerin tarikat silsilesi : Cneyd-i Badadi, Ebu-Necib Suhreverdi, Ammar bin Yasr ve Ahmed Necmeddin Kubrevidir. Kubreviye tarikatnn temel esas vardr: 1-Tedrici olarak yemei azaltmak. 2-Kamil bir mridin iradesine tabi olmak. 3-Cneyd-i Badadinin sekiz esasn yerine getirmektir. Necmeddin Kubra eriat ilkelerine bal, snni bir anlayla din ile tasavvufu uzlatrmaya almtr.Kubreviye tarikatna mensup olanlar u esaslara uymak mecburiyetindedirler; "Beden temizlii, halvet, susmak,oru tutmak, zikretmek, teslim olmak, akla gereksiz eyleri getirmemek, kalbi eyhe balamak, ancak zorunlu durumlarda uyumak yeme imede perhize dikkat etmek".8 Tarikat trenleri topluca tekkede yaplarak eriata uyularak Allah ad zikredilir. Kubrevilikte sunniliin tm kurallarna uyulur. Bu nedenle Trkmenler ia olan topluluklar sevmemekte ve onlar slam d olarak grmektedirler. d) Necmeddin Kubra'nn ehit Edilmesi Ve Trbesi Necmeddin Kubra Harezmin Moollar tarafndan igalinde 13 Temmuz 1226da (Bir rivayette Eyll 1221) Cengizin askerleri tarafndan ehit edilmitir. Necmeddin Kubrann hayatn yazanlarn tamam eyhin aktan aa dmana kafa tuttuu ve elinde kl olarak ehit dt hususunda ayn gr paylamaktadrlar. Leningrad ark Tetkikleri Enstits'nde ark trkesi ile yazlm olan "eyh Necm al-Din Kubra-n ehid klp ehri Harezmini harab klgannn beyan". Bu eser Harezm'in son gnlerini ve tahribatn anlatan tarihi bir romandr. Bu eserde Necmeddin Kubra'nn Moollara kar mudafas anlatlmaktadr. Kendisinin manevi kudreti sayesinde ehrin Moollarn eline dmesine mani olduu, ancak oradan ayrlmaya karar verdiinde ise ehrin dmanlarn eline getii anlatlmaktadr. Bu roman Katip elebi (1234) nin zikrettii "Tuhfat al Fukara" adl Necm al Dinin farsa bir hal tercmesinden alnm olmas mmkndr. Necmeddin Kubra ayn zamanda ok eserleri olan bir yazardr. Sfilii ilgilendiren bir ok konu hakknda deerli risaleler brakmtr. Eserlerinin ou Arapa olarak yazlmtr.9 Necmeddin Kubrann mezar 1851 ylnda mehur ran alimi Rzakulhan Khne-rgen'e geldiinde orada baka bir avlu olduunu belirtiyor. Rizakulinin "Fatarat Name i Harezm " adl kitabnda Necmeddin Kubrann biyografisini ve bir ok rubaisini de yazmtr.10 Trkmen airlerinden Nurmuhammet Andalip bir iirinde " ol ih Kubra etti ahadat Meyin Na " demekle onun bykln dile getirmektedir. Necmeddin Kubra "dinin byk yldz" ismi zaten onun bykln anlatmaktadr. Onun yannda oturan ve sohbetinde bulunanlarn

7 Seluk ERAYDIN,Tasavvuf ve Tarikatlar,Marifet yaynlar, stanbul,1990,s.398 8 A.G.ENGN,a.g.e.,s.208 9 Massignon, Kubrevi Maddesi, A,X, s.164 10 Nazar HALMOV,Kadimi rgen'e Seyahat,lim yaynevi,Agabat,1991,s.41

davranlarnn olumlu ynde deitii sylenilmektedir. Necmeddin Kbrann bir lakab da " eyh Veli Tara "ok veli yetitiren eyhtir. Sufizm retimi insanlar dnyann nimetlerinden vazgemeye armaktadr. Onun nimetlerinden ve zevklerinden az da olsa kanaat etmeyi istemektedir. Sufilerin ou hayata ve topluma nem vermeyerek dilenip yayorlard. Sufizme ktmserlik ve pasiflik hakimdi. Bu durumda onlar halka kt rnek olmulard. Necmeddin Kubra ise 75 yanda silahla Moollar'a kar kp cesurca savam, kahraman olarak mcadele vermi ve ehid olmutur. Onun cesurluu, vatanseverlii teki eyhlerden farkllk arzetmektedir. Necmeddin Kubrann mozelesi (trbesi) XIV. asrdan gnmze kadar gelen ok nemli bir anttr. Sultan Ali ve Piryar Velinin mezar ile bir avlu iinde bulunmaktadr. Ayn avlu iinde bir de medrese bulunmaktadr. Etraflar ise byk bir mezarlk olarak kullanlmaktadr. Necmeddin Kubra'nn trbesi portal sanat ile en gzel ekilde yaplmtr. Doudaki kapsndan medresenin odalarna geilmektedir. bn-i Batuta (1322-1334) Kutlu Timurun ynetimi zamannda mozeleyi ziyaret etmitir. bn-i Batutann anlattna gre" yedi tane adaletli harezm hretinin yata diye" sylyor11 yani Harezm dneminde hret sahibi yedi kiinin mezar burada bulunmaktadr diyor. Halkn sylediklerine gre burada yedi deil sekiz tane mezar bulunmaktadr. eyh Necmeddin Kubra'nn mozelisinin portalnda yazlar kalm, ama ou silinmitir. lk defa yazlar 1920 ylnda Yakubovsky tarafndan okunmu ve neredilmitir. Portalin yazsnn uzunluu 522 cm. genilii ise 38 cm.dir. rgenin birok heykelleri gibi Necmeddin Kubrann mozelesinin durumunuda kendi efsanesi salyor, o konuda bilgi veriyor. Ayrca onun hakknda el yazsyla yazlm birok romanda bu konuda gerekli bilgiyi vermektedir. Bu romanlar Harezm tarihi olarak deer kazanmaktadr. Demek ki Harezm tarihi mezarn meydana gelmesinde ve efsanelerde eyhten kalan zellikler hakknda da bilgi vermektedir. Bunlarn yannda elle yazlm eyler ve masallarda mevcuttur. Nazar Halimov " rgenin Antlar " adl kitap kitabnda Necmeddin Kubra ile ilgili unlar yazmtr; " Deniliyor ki o zamanlar Bilgi Hulagu geldiinde Harezmi darma dan etmitir. eyh Necmeddin Kubra da ldrlmtr. eyh lmeden nce onun bir komusu vard. Doru ve drstl ile tannan gen adam eyhe hizmet etmekten holanyordu. eyhin sevdii ona hizmet eden Cemilcan isminde de bir rencisi vard. Bu renci eyhin yannda olmaynca onun komusu btn ileri kendi grrd. Kalmk, Harezme bask yapt zaman o gen adam rehin olmutur ve Kalmklar tarafna gtrlmtr. Harezm ahnn bir yeeni vard. O Harezm ahnn lmnden nce yle bir sz syledi:"Benim dier insanlardan farkm yok. Ben de onlar gibi kendimi lme vermek istiyorum". Ktlklerle mcadeleye balad. nce o kendine 40 tane sadk arkada seti ve btn Kalmklar br dnyaya gnderdi. O Harezme ah oldu. Burada adaleti ve doruluu yerletirmeye alt ve btn darma dank olan eyleri tamir ettirmeye balad. Fakat o Necmeddin Kubradan kalan eyleri bulamamt. Onun mezarn bulup zerini yaptramad iin ok zldn sylyordu. Onun zaferini duyan Cengizhan ordusunu toplayarak in rman geti, fakat btn ordusu ve o da onlarla beraber ld. Bu olaylar onuncu ylda Harazmlilerin zaferinden sonra olmutur. O gnlerde Kalmklara rehin olan eyhin komusu kendi vatannda deiikliklerin olduunu duyunca Harezme dnmek istedi. O Kuki
11 Nazar HALMOV, a.g.e.,s.43

Suyan dalarnn yannda bulunuyordu. O dalar ne gemek ne de stnden gitmek mmkn deildi. Ama o blgeler tatl otla ve birok hayvanlar bakmndan zengindi. Burada bir adam onun baka bir blgeden geldiini bilince ona bir i verdi. Adam ona dedi ki "Bende ileyen insanlar krk gn yediriyorum, bir gn iletiyorum "diye syledi. Krk gn sonra adam bir dana kesti, sonra onun derisini soydu ve o deriden bir torba dikti. Gen adam onun iine girdi. Adam torbay dan bana gtrd. Kular torbay paralad zaman iinde insan grnce korkarak uup gitmilerdir. Gen adam dan banda kymetli talar aaya doru dkyordu ve baka bir adam da onlar aadan topluyordu. Adam onlar ykledikten sonra gen adama yolu gstermeyerek gitti. Gen adam dan banda daha nceden lm insan kemiklerini gryor, korkarak alyor ve orada uyuya kalyor. Gen adam ryasnda eyhi gryor. eyh Necmeddin Kubra ona diyor ki: "Bu dalardan kimse sa geri dnmez. Fakat ben seni Harezme gtreyim. Ama oradaki aha benden selam syle ve benim mezarmn bulunmasnda ona yardmc ol" dedi. imdi uyanmalsn ve yannda bulunan tilkinin(bir rivayette bozkurtun) arkasndan gitmelisin. Gen adam uyanp tilkiyi grd ve tilkinin arkasndan gitti, tilki onu bir kampn yanna getirdi. O kampn iinde onun tand sesler geliyordu. Onu ieriye davet ettiler ve orada btn Harezmin ileri gelenleri, bykleri, velileri, eyhleri ve yneticileri bulunyordu. Ayrca Cemilcan, eyh Sihabaddin, eyh erafeddin bn-i Acib ve eyh Necmeddin Kubra da bulunuyordu. eyh Necmeddin Kbra dedi:" Olum sen bir lmden kurtuldun. Bizde mi kalmak istiyorsun, yoksa Harezm'e mi dnmek istiyorsun?" gen adam ise yle cevap verdi:" eyhim bana izin verirse ben vatanma dnmek istiyorum". O zaman eyh cebinden karpuz ekirdeini kard. Bunun d beyaz oluyor, ama onun yumuak yeri krmz oluyor. Bunun gibi trl ekirdekleri eyhin erefine "ahid" ismini tayor. eyh o gence yle dedi:"Bu ekirdekleri ekersin yalnz dallarn kesmeyeceksin, onun dal douya uzanacak ve iki tane karpuz getirecek. Karpuzun biri ancak dou tarafnda, dieri gney tarafa gidecek. Orada eyhin ba ve vucudu yatyor... eyh Cemilcan'a komusunu yolcu etmesini emretti. O gen adamla adm gittikten sonra ona dedi: "Sen artk vatanndasn". Ksa bir zamanda eyhin kerametiyle vatannda olmutu. Gen adam komular tandlar ve direk Harezm ahna gtrdler. O artk vatanndayd. eyh Necmeddin Kubra'nn iaret ettii yere karpuz ekirdeklerini ekti ve bugnk mozelenin bulunduu yeri tesbit etti. Bylece Necmeddin Kbrann mezar mehur herkesin tand yer olarak ina edilmitir.12 Bir gn eyh Necmeddin Kbrann yanna ihtiyar bir kadn geldi ve onu evine davet etti. Onun kk bir evi ve byk bir bahesi vard. eyh grnce ard ve dnd ki o zamana kadar Harezmde bu kadar gzel baheye rast gelmemi. htiyar kadn dedi ki " Bu bahe deil, gemiten kalan bir mezarlktr". eyh kadna mezarla bu kadar gzel bakt iin teekkr etti.htiyar kadn ona: "Seni buraya armann sebebi yemek yedirme deil, bu gn grdm ryadan dolay ardm" dedi ve ryasn anlatarak ekledi."Sen eyh olacaksn ve dmanlarn senin ban bu bahede vuracaklar". Sonra ihtiyar kadn onun lecei yeri ona gsterdi. eyh ok

12 Nazar HALMOV, a.g.e.,s.52-64

sevindi, kadna teekkr etti ve o gnden sonra lmne kadar Necmeddin Kubra sabahlar kadnn syledii yere dua etmek iin geliyor ve dua ediyordu.13 Zaten u andaki kabirde mezarln iinde bulunmaktadr. Pirin mezar Kutlu Temir, rgence hkmdar olduktan sonra ina edilmitir. Bina drt tane odadan meydana gelmektedir. n yz kzey tarafa baktrlarak kurulmu olan klliyenin zerinde petan "p" harfi eklinde kymetli yazlar ve bilgiler gnmze kadar gelmitir. Btn eski rgenin yirmiye kadar olan eski antlarndan sadece bu bina ve iki tane minare kendilerinin kurulu devirleri hakknda bilgi vermektedir. Dier binalarn yazlar kaybolmu ve nerede, ne zaman, kim tarafndan yapld bilinmemektedir. eyhin kerameti olarak bu bina eitli olaylardan az etkilenerek gnmze kadar gelmi ve dimdik ayakta durmaktadr. Pirin mezarna sslemeli ve ilemeli gzel bir kapdan girilmektedir. Mezarn zeri 1950 ylnda mermerden gzel bir ekilde yaplmtr. Ortada iki tane mezar st bulunmaktadr. Birinin altnda eyhin vucudu, dierinin altnda ise eyhin ehit olan kellesi bulunmaktadr. Vucut ile ba 50 cm aralkta ayn yerde bulunmaktadr. Necmeddin Kubra Moollar tarafndan ehit edildii vakit boynu klla kesilmitir. Bu nedenle vucut ile ba mezarda ayr ayr yerlere konulmu ve zeri de ayr olarak yaplmtr. Mezarn zerinde eyhin szleri, ayet ve hadisler yazl olan kuma paralar bulunmaktadr. Taban parke ile denmi ve zeri Trkmen hals ile kapatlmtr. ieri girerken ayakkab karlmakta ve ziyaret ettikten sonra oturup dua edilmektedir. Grhaneye (Trbe) tane pencereden k dmektedir. Mezarn evresindeki duvarda kapya yakn olan ksmda Necmeddin Kbrann bir rubaisi bulunmaktadr. "Az Suhbat- halk sz perian nist Az kala ya kulun gayr-i heyran nist Dost az ama sustan neitan kune An ast ne ahras pua yutan aist " Bu rubai pirin t ve tavsiyelerini iermektedir. Geriye dnp sa tarafdaki kapdan girdiimiz zaman efsanelerde sylenen yedi adil Harezm ahlarnn mezarlarn grmek mmkndr. Fakat odadaki mezar says sekizdir. Onlardan sadece biri boyal talarla sslendirilmitir. Bu mezarn kime ait olduu belli deildir. Batsnda Harezm ahlarnn grhanesinin (kabrinin ) karsnda yine bir oda vardr. Bu oda botur. nk bu oda medreseyi veya eyhi ziyaret iin gelenlere yaplm olan konuk odasdr. Bir efsanede Necmeddin Kubrann en eski mezarlkta gmldii syleniyor. Gerekten o blmlerde ok eski mezar var. Efsanede o mezarlardan birisinde eyhin talebesi olan Cemilcann olduu syleniyor. Fakat burann bekileri Rzakuli Han, Cemilcann mezarna Necmeddin Badadininki diye sylemilerdir. Necmeddin 1216 veya 1219 ylnda Harezm ah Aladdin Muhammedin ferman ile ldrlm. Onun lm cesedini alp nehire atmlar. Onun mezarn Necmeddin Badadi'ye ait olduu sanlmaktadr. Yerli halk suya gark olanlar karm ve eski mezarla gmmlerdir. Pir ok sevdii mridinin kendi ayak ucuna gmlmesini istedii hakknda rivayetler vardr.14

13 Yahi Murad AIROV,Mze mdr,40 yanda,niversite mezunu,Khne-rgen'te yayor.(Aratrmac tarafndan yaplan video rportajndan alnarak yazlmtr). 14 Nazar HALMOV,a.g.e.,s.68

Cemilcan hakknda mze mdr Murat Beyin bize anlattklarna gre Necmeddin Kubra bu kk yataki ocuu talebe olarak alm ve ona tasavvuf terbiyesi vermitir. Moollar rgen'i igal ettikleri zaman bu talebe de Pire hizmet etmektedir. Pir abdest almak iin su getirmesini syler. Cemilcan scak su getirir. Fakat bir hayli gecikmitir. Pir sorar:" Niin geciktin evladm?" Moollar beni ehit ettiler, kafam da klla kestiler. Pir bakt zaman Cemilcann ba yoktur. Cemilcan bir ku ekline girmi ve eyhine suyu getirmitir. Niin scak su diye sormu. O da efendim bu su ile boy abdesti aln beyaz elbiselerinizi giyin. nk sizi de ehit edecekler demi ve eyh de aynen yapm bir mddet sonra da ehit olmutur. Pir ehit olmadan Cemilcann mezarn kendi yanna yaplmasn sylemi ve o ekilde yaplmtr. Cemilcann bir dier ad da Necmeddin Badadidir. Mezar eyhin ve pirlerin mezar arasndadr. Badattan gp geldii iin bu lakapla anlmaktadr. Tarih ve edebiyat olan mehur ranl alim A. Afarudu 1986 ylnda Trkmen dou bilimcilerine konferans verirken Necmeddin Badadinin Badat halifesinin Harzemahllarn elilik heyetinde olduunu sylemitir.15 Daha sonra burada yaarken Necmeddin Kubra ile tanm ve ona mrit olmu, hizmet etmi ve burada da ehit omutur, ve Cemilcann gzel bir iiri mezarnn yanndaki duvar sslemektedir. " A iyden nsann cesetleri amur oldu ( ve ) binlerce belalar ve dertler dnyada dodu. Ak dikeni ruh kuma sapland ( ve derken ) Bir damla szd, ve o damla gnl isimlendirdi." e) Necmeddin Kubra'nn Eserleri Necmeddin Kubraya ait yazlan yazlar ilk nazariyecilerin eski tasavvuf ile bn-al- Arabi ve seleflerinin daha uygun selefleri arasnda bir intikal tekil etmektedir. Eski nazariyeciler gibi Necmeddin Kubrada sfiliin ameli taraf ve bilgi yolundaki safhalar ile mekul olmutur. Bununla beraber metafizik meselelerle uramamtr. Kendi eserleri bn al-Arabinin eserleri ile birlikte XIII. asrn felsefi nazariyelerinin sonraki gelimesinin esasn ve temelini tekil etmitir.Tasavvuf yolunun en tannmlarndan ve byklerinden olan Necmeddin-i Kubra hazretleri, zahiri ve batn ilimlerde derin bir alim olup, islam ahlak ile ahlaklanm byk bir kiidir. ilim retmek iin ok gayret etmi bir alimdir. Allah Tealaya ibadet etmek ve Onun dinine hizmet etmekte katiyyen geveklik gstermemitir. Bu yolda knayanlarn knamalarna aldrmayan, istisnasz btn insanlara yardm etmeye, faydal olmaya gayret eden insanlardan biri olarak anlmaktadr. Necmeddin Kubra hakknda yazlan eserlerden bazlarn u ekilde sralamak mmkndr. Safinat al Lavliya, Hazinat al Asfya, Nafahat al Uns, Tarih- Guzda, Haft klm, Macalis al Urak, Riyaz al Arifin, Ata Kada, Taraik al Naka-ik, Macalis al Muminin, Tabakat- N_iri, Signen al Hallad, Tazkirat al uara...16 Necmeddin-i Kubra ok kymetli eserler ve risaleler yazmtr. Bazlar unlardr: Aynl-Hayat (K. Kerimin tefsiri olup 12 cilddir), Usl-i Aere, tasavvufa dair olup talebelerinin ve daha sonra gelen bir ok kimsenin el kitab olmutur. Risale il el Haim, Fevaih-ul Cemal, Adab-s Sfiyye, Risale-i Necmeddin, Sekinet-s-Salihin, Risale-i Sefine17... ve daha baka eserleri ve risaleleri de vardr.

15 Nazar HALMOV,a.g.e.,s.69 16 Massignon, Kubrevi Maddesi A, X, s.164-165 17 Evliyalar Ansiklopedisi,"Necmeddin Kubra",IX.cilt,Trkiye Gazetesi yayn, stanbul, 1992,s.312

f) Kubreviye Tarikatnn Trkmen Toplumuna Etkisi Trkmenler arasnda slamn hzla yaylmasnda en nemli faktrlerden biri tasavvuf ve tarikat hareketleridir. slami deerlerin fert ve toplumlarda en iyi ekilde yerleip yaanr hale gelmesi idealine hayatlarn vakfetmi olan cemaatler tebli faliyetine byk bir nem vererek adeta slam'n misyonerliini yapmlardr.slamda misyonerlik faliyetini stlenmi zel bir tekilat olmamakla birlikte gnll bir faliyet olarak cemaatler bu grevi yapmaktadr.Srf islam tebli etmek dncesiyle buralara gelen insanlar olmutur. slamn yaylma dnemlerinde bir nevi ileri karakol grevini stlenen Kubrevi tarikat yeleri henz slamn ulamad toplumlarn arasna kararak, kendilerine has sevdirici, okayc ve ikna edici slp ve yaklamlaryla slam' tebli etmiler. Bylece bu blgelerin resmen slam topraklarna katlmasn kolaylatrmlardr. slamiyet kalc bir ekilde yerlemitir. Bundan Allah dostu ve gnl insanlarnn islam teblii srasnda sergiledikleri ihlasn ve kullandklar sevdirici metodun ok byk tesiri olmutur. Trklerin slam' kitleler halinde kolaylkla kabul etmelerinin arka plannda yatan en nemli sebep bu gnl insanlarn samimi tavr ve davranlardr. slamn Orta Asya topraklarnda hzla yaylmasyla birlikte, Gnl erleri blgeyi bir a gibi sarm, Herat, Niabur, Merv, Buhara, Fergana ve daha bir ok ehirlerde bu insanlar irad ve tebli faliyetini srdrmlerdir. Bu topraklarda yaayan her insan bu gnl erlerinin hizmetlerinden faydalanm ve onlar barna basm ve istifade etmesini bilmilerdir. Mool istilasnn srd bunalml dnemlerde de tarikatlar insanlarn en emin ve huzurlu sna olmutur."slam dnyasnn snr blgesi durumunda olan Orta Asya en youn tasavvufi faliyete sahne olmu; nce Yeseviye ve Kubreviye daha sonra da Nakibendiye tarikat kurularak mslmanlar maddi ve manevi himayelerine almlardr".18 Bu hizmet erleri slam tebli ve onu d tehditlere kar muhafaza etme grevlerini birlikte stlenerek, Trk dnyasnn hzla mslmanlamasnda ve orada islamn kalc bir ekilde yerlemesinde en aktif rol stlendii gibi: Orta Asya Rus gali dneminde dini deerlerin muhafazasnda da en etkili rolu stlenmilerdir. Tarikatler geni ve birbirinden farkl corafyalarda, ayn ilkeler dorultusunda dini, siyasi, iktisadi, sosyal ve kltrel hayatmz iine alan geni bir etki alan oluturmutur.zellikle Trkmenlerin slam dini ile tanmasnn, benliklerini ve varlklarn devam ettirmesinde ayr bir nemi vardr. Mslmanlk sayesinde Trkmenler milli kimliklerini muhafaza etmilerdir. Eer Trkmenler tarih sahnelerinde varlarsa bunu mslman olmalarna borludrlar. Trkmenlerin nezaketinden, terbiyesinden, fedakarlndan, inceliinden, muhteem edebinden, ince ruhluluundan, devlet anlayndan ve daha pekok insan vasflarndan iftiharla sz edebiliyorsak bu dini terbiye ile gerekletirilmitir. slam dininin temel gayesi insann ktlklerden arndrlmas nefsin terbiye edilmesi, gnln zenginletirilmesi, gzel ahlakla donatlp, dinine memleketine, milletine faydal insan yetitirmeyi salamasdr. Bu deerlerin Trkmenistan topraklarnda ve Trkmenler arasnda yaylmasnda Kubrevi tarikatnn byk etkisi olmutur. III-SONU

18 Osman TRER,"Trk Dnyasnda slamn Yaylmas ve Muhafazasnda Tasavvuf ve Tarikatlarn Rol",Yeni Trkiye Dergisi, XV 15,1997, Ankara, s.174

Tarikatlar Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde hzl deien sosyo-ekonomik yapnn yaratt gvensizlik ortamnda bir tr sosyal gvenlik mekanizmas olarak grev stlenmektedir.Temelde toplumsal ilikilerde hem de deerler ve dnya gr dzeyinde uyuma ynelik gl mekanizmalar gelitirmektedir.Genel olarak bakldnda balangta bir imar ve iskan arac olan tarikatlar,bu dnemde ok nemli bir sosyolizasyon mekanizmasdr.Tekkeler hem yolcu ve mensuplar iin misafirhane hem de hasta ve yoksullar iin bir tedavi ve yardm merkezi olmutur. Kbrevi tarikatnn Trkmenistan'da Sovyet ncesi dnemdeki grntsn grmek mmkn olmamakla birlikte, hala eski etkilerini ve tesirini gnmzde de grmek olanakldr.Tarikatlar dini hala iten ve daha sk bir ekilde yaamak arzusundan kaynaklanan ikaz, itiraz ve protestolarn tezahrleri eklinde ortaya ktklar grlmektedir ve nitekim slamiyette ilk zuhd hareketi de bu ekilde balam ve daha sonra tasavvuf cereyan huvviyetine brnerek, yksek seviyede byk mutasavvflarn yetimesine imkan verirken,halk katnda da tarikat cemaatlerinin vucud bulmalarna imkan vermitir. Zaten tarikatn lugatta ki manas,tutulan veya gidilen yol, anlamna gelirken, istilahta "Allah'a erimek iin ruhun takip ettii yolu"ifade etmektedir. Her toplumun ahlaki oluumunda,dini inanlarn katk ve ynlendirmesini unutmamak gerekir. Kkl bir dini gelenei olan Trkmenlerin de oturmu ve etkili ahlaki deerleri vardr. Doruluu prensip edinen Trkmenler arasnda cinayet, zina, yalan gibi yz kzartc sularn yok olmasnda Kubrevi tarikatnn etkili olduu grlmektedir. Bu tarikatn etkisiyle, byklenme, sz tama, yani gybet etme gibi kt grlen davranlar ortadan kaldrlmtr.Bunun yannda azimli, alkan, hareketlive onurlu insan olmay tavsiye etmitir. Bu hareket gebe olan Trkmenlerin yerleik hayata gei srecini hzlandrm, slamdan aldklar deerler sayesinde, mili benliklerini her trl baskya ramen korumak ve gelitirme imkan elde etmilerdir. Bilindii gibi her tarikatn temelinde dini yaymak ve insan nefsini terbiye fikri bulunmaktadr. Her dini tarikat iinde belirti, stat, norm ve dini roller vardr. Tarikatlar geleneksel inan sistemine getirilen yeni yaklamlardr. Tarikatlar yelerine doyum salar ve onlarn kendi sorunlarna zmler bulmasn amalayan dini grlerdir. Tarikatlara giden kimseler genellikle sknt ve sitreslerini atmak iin bu kurumlara snma ihtiyac duyan kimselerdir. nsanlardaki bir an bile olsa problemlerden kurtulmak dncesi, bu tip kurumlarn olumasnda etkili olmutur. Bireylerin bu tr tarikatlara girmesinde sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel olaylarn da etkisi vardr.

You might also like