O arquivisia Luiz Joaquin dos Sanios Marrocos cn caria ao ai, una scnana dcois dc cIcgar ao Fio dc Janciro, cn 1811 Na cidadc do Fio dc Janciro sao nuiios os nonuncnios c lugarcs Iisioricos da coca dc D. Joao VI alandonados ou nal idcniificados, nas nada sc conara ao quc aconicccu con o Mcrcado do Valongo. O naior cnircosio ncgrciro das Ancricas suniu do naa scn dciar vcsigios, cono sc janais iivcssc cisiido. Sua localizaao c ignorada nos naas dc ruas c nos guias iursiicos. Siiuada cnirc os lairros da Canloa, da Saudc c do Sanio Crisio, a aniiga Fua do Valongo aic nudou dc nonc. Hojc cIana-sc Fua do Cancrino. Ao final dcla, cn dircao Praia Maua, una ladcira cIanada Morro do Valongo, [pg. 23S] scn ncnIuna laca, nonuncnio ou clicaao, c a unica rcfcrcncia gcografica quc rcsiou. cono sc a cidadc, dc alguna forna, icniassc csqucccr o vclIo ncrcado ncgrciro c a nancIa quc clc rcrcscnia na Iisioria do Drasil. Esforo inuiil, orquc lcn ali crio fica o Sanlodrono, ondc, cn iodo Carnaval, una cscola insisic cn lcnlrar quc a cscravidao faz aric da ncnoria dos cariocas c lrasilciros. En 1996, a Iisioria do Valongo cncrgiu do sulsolo dc forna alruia. Un casal dc noradorcs da Fua Pcdro Erncsio, 36, no lairro da Canloa, dccidiu fazcr rcfornas na sua casa, consiruda no incio do scculo XVIII. Duranic as cscavacs, acIou cn ncio ao cniulIo ccnicnas dc fragncnios dc ossos nisiurados a cacos dc ccranica c vidro. Eran os vcsigios do aic cniao dcsconIccido ccniicrio dos Prcios Novos. Ali, duzcnios anos airas, sc cnicrravan os cscravos rcccn-cIcgados da frica c norios anics dc scrcn vcndidos. Aic o conco dc 2007, os arqucologos Iavian rcunido 5563 fragncnios dc ossos. Pcricncian a 28 coros dc jovcns do sco nasculino, con idadcs cnirc 18 c 25 anos. Todos clcs arcscniavan sinais dc crcnaao. O noiivo c olvio. no Fio dc Janciro dc D. Joao VI so os lrancos iinIan o rivilcgio dc scrcn sculiados cn igrcjas, roinos dc Dcus c do araso cclcsic, scgundo sc acrcdiiava na coca. Os cscravos cran jogados cn icrrcnos laldios ou valas conuns, nas quais sc aiirava fogo c, dcois, una canada dc cal. 1
Quando a coric oriugucsa cIcgou ao Drasil, navios ncgrciros vindos da cosia da frica dcscjavan no Mcrcado do Valongo cnirc 18000 c 22000 Ioncns, nulIcrcs c crianas or ano. 2 Pcrnanccian cn quarcnicna, ara scrcn cngordados c iraiados das docnas. Quando adquirian una aarcncia [pg. 239] nais saudavcl, cran concrcializados da ncsna nancira cono Iojc loiadciros c ccuarisias ncgocian aninais dc coric no inicrior do Drasil. A difcrcna c quc, cn 1808, a ncrcadoria" dcsiinava-sc a alincniar as ninas dc ouro c diananic, os cngcnIos dc cana-dc-aucar c as lavouras dc algodao, cafc, ialaco c ouiras culiuras quc susicniavan a ccononia lrasilcira. O dcscnlarquc, a conra c a vcnda dc cscravos fazian aric da roiina da colnia lrasilcira Iavia quasc ircs scculos. Para os csirangciros quc, cla rincira vcz, foran auiorizados a visiiar o Drasil dcois da cIcgada da coric, cra scnrc una visao consirangcdora. Ao visiiar o local cn 1823, Maria CraIan, viajanic inglcsa c aniga da incrairiz Lcooldina, rcgisirou no scu diario. l dc nuo dc lS2J. u Ioc o Vuongo. E o nccudo dc cscuuos do Ho. uusc todus us cusus dcstu ongussnu uu suo un dcsto dc ncgos cutuos. Pussundo cus suus otus u notc, u nu nuo utc dcus Iuncos coocudos cntc us ucdcs, nos quus us dc oucns cutuus cstuuun scntudus, con u cuIcu usudu, os coos nuccntos, tcndo nu cc snus dc sunu cccntc. En uguns ugucs, us oIcs cutuus uzun soIc tuctcs, cudcntcncntc nuto ucus uu scntucn-sc. J
Ouiro csirangciro, o cnsul inglcs Jancs Hcndcrson, dcscrcvcu assin o dcscnlarquc dos cscravos no orio do Fio dc Janciro. [pg. 240] Os nuuos ncgcos quc cIcgun uo Hus ucscntun un ctuto tcuc dus nscus Iununus. O conucs c uIuotudo o cutuus, uctudus unus us outus tunto quunto ossuc. Suus uccs ncunccus c scus coos nus c csquudos suo o succntc uu cncIc dc Ioo quuquc cssou nuo IuItuudu u cssc to dc ccnu. Mutos dccs, cnquunto cunnIun dos nuuos utc os dcstos ondc cuuo cxostos uu ucndu, nus sc ucccn con csquccto unIuuntcs, cn csccu us cunus. A cc, quc dc tuo ug uccc sc ncuuz dc nuntc os ossos untos, c coIctu o unu docnu cusuu, quc os otugucscs cIunun dc sunu. 4
Un icrcciro rclaio c o do dilonaia inglcs Hcnr CIanlcrlain. Elc conia cono cra a conra dc un cscravo no Valongo. uundo unu cssou quc conu un cscuuo, cu ustu os dccntcs dcstos, ndo dc unu cusu u outu, utc cncontu uqucc quc Ic ugudu. Ao sc cIunudo, o cscuuo c uuudo cn uuus utcs do coo, cxutuncntc cono sc uz quundo sc conu un Io no nccudo. Ec c oIgudo u undu, u coc, u cstcu scus Iuos c cnus Iuscuncntc, u uu, u nostu u nguu c os dcntcs. Estu c u onu consdcudu coctu uu uuuu u dudc c ugu o cstudo dc sudc do cscuuo. 5
Enirc os scculos XVI c XIX, ccrca dc 10 nilIcs dc cscravos africanos foran vcndidos ara as Ancricas. O Drasil naior inoriador do coniincnic, rccclcu quasc 40% dcssc [pg. 241] ioial, algo cnirc 3,6 nilIcs c 4 nilIcs dc caiivos, scgundo as csiinaiivas acciias cla naioria dos csquisadorcs. 6 O Iisioriador Manolo Florcniino Carcia csiina quc 850000 cscravos dcscnlarcaran no orio do Fio dc Janciro duranic o scculo XVIII, o cquivalcnic nciadc dc iodos os ncgros caiivos irazidos ara o Drasil ncssc crodo. Con a cIcgada da coric c o aquccincnio dos ncgocios na colnia, o irafico auncniou dc forna concncial. O nuncro dc cscravos dcscnlarcados no Fio saliou dc 9689 cn 1807 ara 23230 cn 1811 un auncnio dc duas vczcs c ncia cn quairo anos. A ncdia anual dc navios ncgrciros airacados no orio ianlcn auncniou dc 21 no crodo anicrior a 1805 ara 51 dcois dc 1809. 7
Por volia dc 1807, o iralalIo cscravo no Drasil iinIa sc iornado un dcus cconnico, con o concrcio cscravo cono scu odcroso lrao dirciio. Tcniar surinir o irafico |...| cra una aiividadc va", avaliou o Iisioriador Alan K. MancIcsicr. 8
O irafico dc cscravos cra un ncgocio giganicsco, quc novincniava ccnicnas dc navios c nilIarcs dc cssoas dos dois lados do Ailaniico. Inclua agcnics na cosia da frica, coriadorcs, arnadorcs, iransoriadorcs, scguradorcs, inoriadorcs, aiacadisias quc rcvcndian no Fio ara ccnicnas dc cqucnos iraficanics rcgionais, quc, or sua vcz, sc cncarrcgavan dc rcdisiriluir as ncrcadorias ara as cidadcs, fazcndas, ninas do inicrior do as. Esscs cqucnos iraficanics varcjisias cran conIccidos cono conloiciros. En 1812, nciadc dos irinia naiorcs concrcianics do Fio dc Janciro sc consiiiua dc iraficanics dc cscravos. 9 Os lucros do ncgocio cran asironnicos. En 1810, un cscravo conrado cn Luanda or 70000 rcis, cra rcvcndido no Disiriio Diananiino, cn Minas Ccrais, or aic 240000 rcis, ou ircs vczcs [pg. 242] c ncia o rco ago or clc na frica. O conrador idcal iinIa ouiro cscravo, quc scrvia dc garaniia no caso do nao agancnio da dvida. 10 So cn inosios, o Esiado rccolIia ccrca dc 80000 lilras csicrlinas or ano con o irafico ncgrciro. Scria Iojc o cquivalcnic a 18 nilIcs dc rcais. 11
Acsar dc nuiio lucraiivo, iraiava-sc dc un ncgocio quc cnvolvia grandcs riscos. Oiicnia or ccnio dos caiivos vinIan do Congo, dc Angola ou Moanliquc. A iaa dc norialidadc no crcurso aic o Drasil cra alissina. Na frica, o cscravo cIcgava rinciro s naos dos ncrcadorcs naiivos gcralncnic cono risionciro dc gucrra ou ofcrccido cono agancnio dc iriluio a un cIcfc irilal. Calia a cssc ncrcador lcva-lo aic o liioral, ondc scria conrado clos agcnics dos iraficanics oriugucscs. Aic o incio do scculo XVIII, cssas conras cran fciias con larras dc ouro coniralandcadas. En 1703, a Coroa ccdiu alvara quc roilia o uso dc ncial rccioso nas iransacs c unia os iransgrcssorcs con o confisco dos lcns c dcgrcdo dc scis anos cn Sao Tonc. A ariir da, a conra dc cscravos assou a scr aga con roduios da colnia, cn csccial iccidos, ialaco, aucar c cacIaa, alcn dc olvora c arnas dc fogo. 12
Na frica, ccrca dc 40% dos ncgros cscravizados norrian no crcurso cnirc as zonas dc caiura c o liioral. Ouiros 15% norrcrian na iravcssia do Ailaniico, dcvido s cssinas condics saniiarias nos orcs dos navios ncgrciros. As crdas cran naiorcs nas cargas quc vinIan dc Moanliquc c ouiras rcgics da frica oricnial. Da cosia ailaniica, una viagcn aic o Drasil durava cnirc 33 c 43 dias. Dc Moanliquc, no Occano ndico, aic 76 dias. 13 Por fin, ao cIcgar ao Fio dc Janciro, cnirc 10% c 12% dos dcscnlarcados crccian cn [pg. 243] dcosiios, cono os do Mcrcado do Valongo, anics dc scrcn vcndidos. En rcsuno, dc cada ccn ncgros caiurados na frica, so 45 cIcgavan ao dcsiino final. Significa quc, dc dcz nilIcs dc cscravos vcndidos nas Ancricas, quasc ouiro ianio icria norrido no crcurso, nun dos naiorcs gcnocdios da Iisioria da Iunanidadc. 14
Un risco adicional do irafico cran os naufragios c os iraias quc infcsiavan o Ailaniico Sul. Dos 43 navios quc iransoriavan cscravos ara a ConanIia do Crao-Para c MaranIao duranic a scgunda nciadc do scculo XVIII, nada ncnos quc caiorzc, ou un icro do ioial, naufragaran. Na dccada dc 1820, os jornais do Fio dc Janciro rcgisiraran dczcsscis aiaqucs dc iraias a navios ncgrciros, a naior aric dc corsarios noric-ancricanos. Un dcsscs navios, o Estcu do Mu, foi roulado ainda no orio dc Malcnlo. Pcrdcu iodos os 213 cscravos quc iinIa a lordo anics ncsno dc iniciar a iravcssia. 15
Os cscravos a lordo dos navios ncgrciros cran considcrados una carga cono ouira qualqucr. Un ccnlo. No dia 6 dc scicnlro dc 1781, o navio inglcs Zong, dc Livcrool, saiu da frica runo Janaica con cccsso dc cscravos a lordo. En 29 dc novcnlro, no ncio do Ailaniico, scsscnia ncgros ja Iavian norrido or docnas, falia dc agua c conida. Acorrcniados aos arcs, crna dirciia con crna csqucrda c nao dirciia con nao csqucrda, cada cscravo iinIa ncnos csao do quc un Ioncn dcniro dc un caiao", cscrcvcu F. O. SIyllon, auior dc HucI suucs n Htun. Tcncndo crdcr ioda a carga anics dc cIcgar ao dcsiino, o caiiao Lulc Collingwood dccidiu jogar ao nar iodos os cscravos docnics ou dcsnuiridos. Ao longo dc ircs dias, 133 ncgros foran aiirados [pg. 244] da anurada, vivos. So un conscguiu cscaar c sulir novancnic a lordo. O dono do navio, Jancs Crcgson, cdiu indcnizaao scguradora cla carga crdida. A cnrcsa dc scguros, cn Londrcs, rccorrcu Jusiia. Pclas lcis inglcsas, sc o ncgro norrcssc a lordo, or naus-iraios, fonc ou scdc, a rcsonsalilidadc scria do caiiao do navio. Sc cassc no nar o scguro colriria. Ncssc caso, a Jusiia dccidiu quc a scguradora iinIa razao. O caiiao cra culado clas norics. O caso alriu os olIos dos lriianicos ara a crucldadc do irafico ncgrciro c sc iornou un conc do novincnio alolicionisia no nundo iodo. 16 No Fio dc Janciro, os iraficanics dc cscravos cran cnrcsarios rocnincnics, rcvcrcnciados c rcsciiados. TinIan influcncia na socicdadc c nos ncgocios do govcrno. Na coric dc D. Joao, clcs sc dcsiacavan cnirc os grandcs doadorcs, rcconcnsados con Ionrarias c iiulos dc nolrcza. Un caso lasianic ilusiraiivo c o dc Elias Aninio Locs, o iraficanic quc, cn 1808, rcscnicou o rncic rcgcnic con o alacio quc Iavia consirudo na cIacara dc Sao Crisiovao. Naiural da cidadc do Porio, Elias cIcgou ao Fio dc Janciro no final do scculo XVIII. Ao doar sua roria casa a D. Joao, Elias fcz un oiino invcsiincnio. Ainda cn 1808, rccclcu do rncic a concnda da Ordcn dc Crisio c a roricdadc do ofcio dc ialcliao c cscrivao da Vila dc Paraii, cn rciriluiao ao noiorio dcsinicrcssc c dcnonsiraao dc ficl vassalagcn, quc vcn dc iriluiar a ninIa Fcal Pcssoa". No ncsno ano, o rncic conccdcu-lIc o osio dc dcuiado da Fcal Junia do Concrcio. En 1810, foi sagrado cavalciro da Casa Fcal c agraciado con a crciuidadc da Alcaidcria- Mor c do ScnIorio da Vila dc Sao Josc Dcl Fci, na conarca do Fio dc Janciro. Tanlcn foi [pg. 24S] noncado corrcior c rovcdor da Casa dc Scguros da Praa da Coric. Por fin, iornou-sc rcsonsavcl cla arrccadaao dc inosios cn varias localidadcs. Ao norrcr, cn 1815, cra dono dc 110 cscravos c dc foriuna calculada cn 236 conios dc rcis, disiriluda cn alacios, fazcndas, acs do Danco do Drasil c navios ncgrciros. 17
Dcscjados aos nilIarcs no orio do Fio dc Janciro clos navios ncgrciros, os cscravos cran un lcn rclaiivancnic laraio c accssvcl ncsno s fanlias dc classc ncdia da coric dc D. Joao. Jancs Tuclcy, oficial da MarinIa lriianica, rclaiou quc, cn 1803, un ncgro adulio cra vcndido or 40 lilras no Fio dc Janciro. Scria Iojc o cquivalcnic a ccrca dc 10000 rcais, ncnos da nciadc do rco dc un carro oular. 18 Una nulIcr cusiava un ouco ncnos, ccrca dc 32 lilras. Un garoio, 20 lilras. Un ncgro quc iivcssc solrcvivido varola valia nais, orquc ja cra inunc docna c, orianio, iinIa cIanccs dc vivcr or nais icno. 19 Conrci un ncgro or 93600 rcis", coniou ao ai o arquivisia Luiz Joaquin dos Sanios Marrocos, nuna caria cscriia no dia 21 dc julIo dc 1811, o ano dc sua cIcgada ao Fio dc Janciro. 20 Essc valor corrcsondia na coca a ouco nais dc 20 lilras csicrlinas, rco dc un cscravo adolcsccnic nuna ouira caria, Marrocos sc rcfcrc ao scu cscravo cono o ncu nolcquc". 21
Una forna nuiio conun dc avaliar o rco dc un cscravo no Fio dc Janciro cra conara-lo ao dc un aninal dc carga. Do onio dc visia dos scus donos, a conaraao fazia iodo o scniido. anlos sc dcsiinavan ncsna aiividadc. Una lcsia adcsirada cusiava no Fio dc Janciro ccrca dc 28000 rcis, valor quc, scgundo o Iisioriador Alncida Prado, o loianico ausiraco Karl FricdricI PIilli von Mariius icria ago [pg. 246] or un aninal cn 1817. 22 Ou scja, o rco do cscravo conrado clo arquivisia Marrocos cra cquivalcnic ao dc ircs nulas dc carga. Curiosancnic, cssa ncsna aridadc dc rco cnirc un cscravo c un aninal cra olscrvada un scculo anics nos rclaios do adrc jcsuia Joao Aninio Andrconi, auior dc Cutuu c oucncu do Hus o suus dogus c nnus, un classico da Iisioria lrasilcira. Andrconi, quc cscrcvcu o livro sol o scudnino dc Andrc Joao Anionil, rclaia quc, cn 1711, un ncgro lcn fciio, valcnic c ladino", cusiava cn Minas Ccrais irczcnias oiiavas dc ouro, ircs vczcs o rco dc un cavalo scndciro". 23
Escravos cran un airinnio conialilizavcl, un aiivo a scr clorado ao naino cn lusca dc rciorno. No Fio dc Janciro, ioda cssoa con alguna rojcao social iinIa ncgros caiivos. Fclaio dc 1782 do viajanic csanIol Juan Francisco dc Aguirrc rcgisira quc os irinia nongcs do Convcnio dc Sao Dcnio, cniao o nais rico do Drasil, vivian dos rcndincnios roorcionados or quairo cngcnIos dc aucar, quc cnrcgan 1200 cscravos, c dc algunas casas dc alugucl csalIada cla cidadc". Scgundo Aguirrc, ianlcn os nongcs lcncdiiinos c os adrcs jcsuias ossuan cscravos ncssa coca. 24
Alguns roriciarios iinIan nais cscravos do quc o ncccssario ara suas aiividadcs. Os caiivos cccdcnics cran alugados a icrcciros. Dcssa forna, scus donos conscguian un ganIo cira. Havia aic corrciorcs csccializados cn inicrncdiar cssc iio dc ncgocio nun sisicna arccido con o funcionancnio aiual das inoliliarias c locadoras dc naquinas c auionovcis. O valor do alugucl cra inicirancnic rcassado ao dono do cscravo, scn quc o caiivo ariiciassc do ganIo. Todos os quc conscgucn adquirir una ncia duzia dc cscravos [pg. 24?] assan a vivcr na nais conlcia ociosidadc clorando os rcndincnios do iralalIo dos scus ncgros c a caninIar cla rua solcncncnic, con grandc cnafia", dcscrcvcu o inglcs Jancs Tuclcy, cn 1803. 25 Assin, qualqucr cssoa con funaas dc nolrcza odia alcanar rovciios dos iralalIos nais Iunildcs scn dcgradar-sc c scn calcjar as naos", olscrvou o Iisioriador Scrgio Duarquc dc Holanda. 26
O viajanic alcnao Ernsi Elcl coniou quc, ao cIcgar ao Fio dc Janciro, cn 1824, alugou un ncgro or 700 rcis ao dia o cquivalcnic a ouco ncnos dc 30 rcais aiualncnic. Insaiisfciio con o scrvio, dcniiiu-o dcois dc algun icno c colocou un anuncio no Duo Funncnsc rocurando una ncgra quc soulcssc lavar c assar a fcrro". Conscguiu coniraiar una rciinIa", scgundo sua roria dcfiniao, dc dczcsscis anos cIanada Dclfina, quc lIc saa or 11000 rcis ncnsais, scndo 6000 cn dinIciro c o rcsianic cn conida c ouiras ncccssidadcs diarias. Por cssc valor, quc Iojc cquivalcria a aroinadancnic ncio salario nnino, cu disunIa dc algucn quc nao soncnic nc lavava a roua cono a conscriava c, cn caso dc ncccssidadc, cnicndia un ouco dc cozinIa, ficando cn casa, dc nais a nais, o icno iodo, ara ninIa naior scgurana", cscrcvcu Elcl. 27
Ouira forna dc cscravidao quc sc dcscnvolvcu, aralcla ao iralalIo dc alugucl, foi o sisicna dc ganIo. Eran aquclcs cscravos quc, aos fazcrcn o iralalIo na casa dc scus donos rcgularcs, ian ara as ruas cn lusca dc aiividadc sulcncniar. Vcndian scu iralalIo dc forna avulsa, a divcrsos clicnics, ofcrcccndo scrvios quc odcrian durar un dia ou ncsno algunas Ioras. Era un sisicna iao oular quc cisiian aic casas dc concrcio csccializadas no alugucl dc cscravos. Os [pg. 24S] cscravos dc ganIo fazian dc iudo. ian s conras, luscavan agua, rcnovian o lio, lcvavan c irazian rccados c scrvian dc aconanIanics ara as nulIcrcs quando ian igrcja. O inglcs JoIn Luccocl conia quc cran usados aic ara rczar Avc-Maria, cn frcnic aos oraiorios csalIados cla cidadc na inicnao dc scus scnIorcs. 28
No final do dia, os cscravos dc ganIo rcassavan aric do dinIciro aos scus donos. A quaniia cra rcviancnic csialclccida. O cscravo quc a uliraassassc odia ficar con a difcrcna. Qucn nao alcanassc a ncia, cra unido. Essa forna dc iralalIo cra convcnicnic ianio ara o roriciario quanio ara o cscravo", cscrcvcu a Iisioriadora Lcila Mczan Algranii, una auioridadc no assunio. O scnIor nao sc rcocuava con a ocuaao dc scus cnrcgados, ncn con scu conirolc. Os ncgros, or sua vcz, vivian solios clas ruas gozando dc una lilcrdadc janais sonIada or scus scnclIanics no cano." Scgundo cla, o sisicna cra rcniavcl, ois Iavia scnIorcs" quc vivian acnas do iralalIo dc un ou dois ncgros dc ganIo". Ao ncsno icno, Iavia cscravos quc, no sisicna dc ganIo, nao so conscguian agar a quaniia conlinada con scus scnIorcs cono acalavan acunulando dinIciro suficicnic ara conrar sua lilcrdadc. 29
Os nuscus coloniais csiao rclcios dc insiruncnios avorosos dc uniao c sulcio dos cscravos. Havia ircs caicgorias dc casiigo no Drasil, scgundo a classificaao fciia cn 1938 clo Iisioriador Ariur Fanos. A rincira cra o dos insiruncnios dc caiura c conicnao. Incluan corrcnics c colarcs dc fcrro, algcnas, nacIos c cias (ara cs c naos}, alcn do ironco un cdao dc nadcira dividido cn duas nciadcs con luracos ara inolilizar a calca, os cs c as naos [pg. 249] c o viranundo, csccic dc ironco ncnor, dc fcrro. A nascara dc folIa dc flandrcs cra usada ara incdir o cscravo dc concr cana, raadura ou cngolir ciias c cdras rcciosas. Os anjinIos ancis dc fcrro quc conrinian os olcgarcs cran usados ara olicr confisscs. Nas surras, usava-sc a alnaioria ou o lacalIau, cIicoic dc calo curio, dc ouro ou nadcira con cinco onias dc couro rciorcido. Fcrros qucnics con as iniciais do roriciario ou con a lcira F dc fugiiivo ianlcn cran uiilizados, alcn do lilanlo, argola dc fcrro rcsa ao cscoo da qual saa una Iasic longa, ianlcn dc fcrro, voliada ara cina, aic o ioo da calca do cscravo, con ou scn cIocalIos nas onias. Na raiica, ircs insiruncnios cran usados con rcgularidadc. o cIicoic, o ironco c os grilIcs. A uniao nais conun cra o aoiic do cscravo, nas cosias ou nas nadcgas, quando fugia, conciia algun crinc ou alguna falia gravc no iralalIo. No conco do scculo XVII, o frci iialiano Jorgc Dcnci rcconcndava quc as cIilaiadas nao uliraassasscn o nuncro dc quarcnia or dia, ara nao nuiilar o cscravo. 30 Mas Ia rclaios dc viajanics c cronisias con rcfcrcncia a duzcnios, irczcnios ou aic scisccnios aoiics. Quaniidadc iao alsurda dc cIilaiadas dciava as cosias ou as nadcgas do cscravo cn carnc viva. Nuna coca cn quc nao Iavia aniilioiicos, o risco dc noric or gangrcna ou infccao gcncralizada cra grandc. Por isso, lanIava-sc o cscravo con una nisiura dc sal, vinagrc ou incnia nalagucia nuna icniaiiva dc cviiar a infccao das fcridas. 31
O inior Jcan Daiisic Dclrci conia quc, no Fio dc Janciro, cscravos acusados dc falias gravcs, cono fuga ou roulo, cran unidos con cinqucnia a duzcnias cIilaiadas. [pg. 2S0] Scu dono iinIa dc conarcccr ao calalouo nunido dc auiorizaao do inicndcnic dc olcia na qual dcvcrian consiar o nonc do dclinqucnic c o nuncro dc cIilaiadas quc dcvcra rccclcr". O carrasco, cncarrcgado dc cccuiar o casiigo, rccclia una aiaca or ccn cIilaiadas alicadas. Paiaca cra una aniiga nocda dc raia no valor dc 320 rcis. Todos os dias, cnirc 9 c 10 Ioras da nanIa, odc- sc vcr a fila dc ncgros quc dcvcn scr unidos", cscrcvcu Dclrci. Elcs vao rcsos clo lrao, dois cn dois, c conduzidos sol cscolia da olcia aic o local dcsignado ara o casiigo. Para cssc fin cisicn, cn iodas as raas nais frcqucniadas da cidadc, clourinIos crguido con o iniuiio dc cilir os casiigados. |...| Dcois dc dcsanarrado (do clourinIo}, o ncgro c dciiado no cIao, dc calca ara laio, a fin dc cviiar-sc a crda dc sanguc. A cIaga cscondida sol a fralda da canisa cscaa assin icada do cnanc dc noscas quc logo rocura cssc Iorrvcl rcasio. Finalncnic, icrninada a cccuao, os condcnados ajusian a suas calas, c iodos, dois or dois, volian ara a risao con a ncsna cscolia quc os irouc. |...| Dc volia risao, a viina c sulnciida a una scgunda rova, nao ncnos dolorosa. a lavagcn das cIagas con vinagrc c incnia, ocraao saniiaria dcsiinada a cviiar a infccao do fcrincnio." 32
Una difcrcna cnirc a cscravidao urlana c a do cano cra o rcginc dc casiigos. Nas fazcndas c ninas dc ouro c diananic, os cscravos cran unidos clo fciior ou dirciancnic clas naos dos scus roriciarios. Nas cidadcs, cssa iarcfa cra dclcgada olcia. O roriciario quc nao quiscssc casiigar scu cscravo odia rccorrcr aos scrvios da olcia, ncdianic agancnio. Os ncgros cran unidos cn riscs ou nos divcrsos clourinIos csalIados clas cidadcs. O cnsul inglcs [pg. 2S1] Jancs Hcndcrson icsicnunIou una dcssas unics no Fio dc Janciro. O scu rclaio. O cuuuIco oItcuc uutozuuo uu quc un dc scus cscuuos ugtuos ossc undo con duzcntus cIIutudus. Dcos quc scu nonc o cIunudo uuus uczcs, o cscuuo uucccu nu otu du suo, ondc os ncgos cun connudos dc onu onscuu. Unu codu o coocudu uo cdo do scu cscoo, cnquunto cc cu cuudo uu unto dc un gundc ostc cgudo no nco du uu, uo cdo do quu scus Iuos c cnus oun utudos. Unu codu noIzuuu scu coo dc tu nuncu quc tonuuu quuquc nouncnto nossuc. O cuusco, un ncgo dcgcdudo, concou u tuIuIu dc onu quusc nccuncu c u cudu goc, quc uccu uuncu un cduo du cunc do cscuuo, cc ussouuuu dc unu onu utcuu. As cIIutudus oun cctdus scnc no ncsno ugu c o ncgo suotou us ncus ccn dc onu dctcnnudu. Ao cccIc u ncu c u scgundu cIIutudu, cc gtou Jcsus, nus cn scgudu cndcu suu cuIcu contu un dos udos do ostc, scn dzc nus unu ncu suIu ou cd ccncncu. JJ
Con cccao do crinc dc Ionicdio, a falia nais gravc quc un cscravo odia concicr cra a fuga. Quasc 16% do ioial dc riscs fciias cla olcia da coric cnirc 1808 c 1822 cra dc cscravos foragidos. Era un rollcna aniigo. Quasc un scculo anics, cn naro dc 1741, cn rcsosia a un cdido dos ninciros da Provncia dc Minas Ccrais, a coroa oriugucsa iinIa ordcnado quc iodos os ncgros quc fosscn acIados cn quilonlos, [pg. 2S2] csiando nclcs voluniariancnic", dcvcrian scr narcados con un F (dc fugido} nas cosias solrc o onlro. Os rcincidcnics icrian, na scgunda fuga, una das orclIas coriadas c, na icrccira, scrian condcnados noric. Acsar disso, as dcscrcs coniinuaran cn grandc nuncro. En 1755, a Canara Municial dc Mariana, cn Minas Ccrais, cIcgou a roor quc os fugiiivos quc fosscn caiurados iivcsscn o icndao dc Aquilcs coriado ara quc nao udcsscn nais corrcr, cnlora coniinuasscn aios a iralalIar cacngando. A coric acIou a ncdida or dcnais dcsunana c aniicrisia c rccusou o cdido. 34
As arcas ao rcdor da coric no Fio dc Janciro, rclcia dc florcsias c nonianIas, ofcrccian rcfugio ara ccnicnas dc cscravos fugiiivos. A florcsia da Tijuca, o Morro dc Sania Tcrcsa c as rcgics dc Niicroi c da aiual Lagoa Fodrigo dc Frciias ficaran fanosas or alrigar quilonlos. Scus noradorcs solrcvivian dos roduios da roria naia, colciando fruias, razcs c naiando cqucnos aninais c rocdorcs. Scu rincial susicnio, orcn, cran as fazcndas c cIacaras vizinIas, quc assaliavan con frcqucncia. Algunas vczcs os cscravos foragidos conscguian aic ncsno vcndcr na roria cidadc o roduio dos scus roulos. 35
Ao conirario do quc sc inagina, orcn, o rincial rcfugio dos cscravos foragidos nao cran as florcsias c lugarcs crnos das zonas rurais, nas a roria cidadc. Cono Iavia nuiios ncgros c nulaios lilcrios no ncio urlano, cssc iornava-sc o anlicnic adcquado ara quc un cscravo sc nisiurassc nuliidao. Era raiicancnic inossvcl olcia avcriguar a idcniidadc dc cada ncgro nas ruas do Fio dc Janciro ara dcscolrir sc sc iraiava dc un cscravo ou dc un alforriado. [pg. 2S3] Por isso, os jornais da coca csiao rclcios dc anuncios dcscrcvcndo ncgros fugiiivos c ofcrcccndo rcconcnsa cla sua rccaiuraao, raiica quc crdurou or nuiias dccadas c coniinuou olscrvada aic ouco anics da Aloliao. Ecnlo dc anuncio ullicado na coca. Fugu Iu dos ncscs du uzcndu dc Funcsco dc Moucs Cunos, du Fcgucsu do Hccn, Munco dc Jundu, Pouncu dc Suo Puuo, un cscuuo dc nonc Loucno, ]...] con os snus scguntcs. dudc JU unos nus ou ncnos, cstutuu cguu, osto condo, Ionto dc cuo, cuIcos gcnIos, nuz uudo, Iocu c Icos nus quc cguucs, scndo o Ico nco nus gosso c ucncIo, Iou dcntuduu, co ctntu, oucu IuIu, no dc coo, tcn u coou du cuIcu cudu dc cucgu oIctos, cnus nus, cs uIctus c su uu ou, c nuto udno, c occo c nuto Ion toco. Gutcu-sc Icn u qucn cgu o dto cscuuo c ugu-sc todus us dcscsus quc tuc cto utc u ocusuo du cntcgu. 36
A iarcfa dc rccaiurar os cscravos foragidos csiava confiada aos caiiacs-do-naio. Scu iralalIo cra scnclIanic ao dos caadorcs dc rcconcnsas do VclIo Ocsic. Arnados dc lao c nosquciao, clcs crcorrian as florcsias c zonas rurais a cavalo cn lusca dc fugiiivos. Usavan cono isias avisos ullicados cn jornais ou rcgados cn osics ou lacas dc lcira dc csirada. O cscravo rccaiurado cra anarrado a una corda c olrigado a scguir a c airas do cavalo. Alguns caiiacs-do-naio iinIan ironcos cn casa, usados ara anarrar os cscravos rccaiurados cnquanio o valor do rcsgaic cra [pg. 2S4] ncgociado con o roriciario. Os caiiacs andan arnados, nas so cnrcgan cssas arnas sc cnconiran rcsisicncia", rclaiou o viajanic russiano Tcodor von LciiIold. Aos ncgros norios cn cscaranuas con a olcia, corian-lIcs as calcas. Enircgucs Jusiia, sao clas csciadas cn aus c colocadas nas csquinas das ruas rinciais cono advcricncia." 37 En gcral, a quaniia aga a un caiiao-do-naio girava cn iorno dc 15% a 20% do rco csiinado do cscravo, incluindo a rcconcnsa cla rccaiura, a alincniaao c a guarda do fugiiivo aic sua cnircga ao roriciario. 38
Havia no Fio dc Janciro ccnicnas dc c-cscravos, os cIanados ncgros forros. Luccocl csiinou cn 1000 o nuncro dclcs no ano dc 1808. Eran divcrsas as nanciras dc un cscravo conquisiar a roria lilcrdadc. Una dclas cra conra-la ncdianic o agancnio dc una quaniia rcviancnic ncgociada gcralncnic igual ao valor quc o scu dono iinIa ago or clc. Essc dinIciro odcria icr sido acunulado clo rorio cscravo, cn iralalIos avulsos ara ouiras cssoas ou oliido ncdianic a ajuda dc faniliarcs ou ncsno una irnandadc. A lilcrdadc ianlcn odia scr conccdida cla lcncvolcncia do dono do cscravo. Havia alforrias con razo dcicrninado. Por ccnlo. o cscravo dcvcria crnancccr caiivo c rcsiar scrvios aic a noric do scnIor. Dcois disso, csiava livrc. Essas condics s vczcs cran rcgisiradas cn icsiancnio. Una icrccira nancira cra cla inicrvcnao do govcrno, cn casos dc alandono, docna ou naus-iraios. 39
Alcn disso, Iavia condics cscciais, rcvisias cn lci, quc auiorizavan a alforria. Esiava livrc, or ccnlo, o cscravo quc cnconirassc un diananic dc vinic quilaics ou nais, scndo quc, ncssc caso, o scu roriciario rccclcria una [pg. 2SS] indcnizaao dc 400000 rcis, quaniia suficicnic ara conrar ouiros quairo novos cscravos. O inglcs JoIn Mawc dcscrcvc cssc sisicna dc alforria or rcnio nas ninas dc diananics do Ccrro Frio, cn Minas Ccrais, quc visiiou cn 1810. Quando un ncgro icn a fclicidadc dc cnconirar un diananic quc csc una oiiava (dczcsscic quilaics c ncio}, cingcn-lIc a calca con una grinalda dc florcs c lcvan-no cn rocissao ao adninisirador, quc lIc da a lilcrdadc c una indcnizaao ao scu scnIor. CanIa ianlcn rouas novas c olicn crnissao ara iralalIar or conia roria. O quc cnconira una cdra dc oiio a dcz quilaics, rccclc duas canisas novas, un icrno novo conlcio, un cIacu c una lcla faca". 40 Tanlcn cra considcrado lcgalncnic alforriado o cscravo quc dcnunciassc scu dono or coniralando dc diananics. Ncssc caso, o rorio cscravo rccclcria un rcnio dc 200000 rcis. 41
Una curiosidadc c quc nuiios alforriados cIcgavan a cnriqucccr c sc iornavan roriciarios dc cscravos, icrras c ouiros lcns. Eran casos rclaiivancnic raros, nas a sinlcs cisicncia dclcs iorna o nundo da cscravidao no Drasil ainda nais surrccndcnic. O nais fanoso c o da nulaia Francisca da Silva dc Olivcira, a CIica da Silva do disiriio diananiino dc Tcjuco, cn Minas Ccrais. Cclclrizada no filnc do dircior Caca Dicgucs, dc 1976, CIica nasccu cscrava, nas conquisiou sua lilcrdadc cn dczcnlro dc 1753, conccdida clo coniraiador dc diananics Joao Fcrnandcs dc Olivcira, quc a conrara do ncdico oriugucs Manucl Pircs SardinIa. Enlora nunca icnIan sc casado oficialncnic, cla c Joao Fcrnandcs naniivcran un rclacionancnio csiavcl dc dczcsscic anos, crodo cn quc iivcran irczc filIos. Enirc os lcns dc CIica Iavia un [pg. 2S6] significaiivo lanicl dc cscravos", scgundo o Iisioriador Fonaldo Vainfas. 42
A alforria nao cra visia con lons olIos clo odcr ullico, quc considcrava a cscravidao una insiiiuiao c un faior cconnico a scr rcscrvado. A Iisioriadora Lcila Mczan Algranii ciia o caso da ncgra forra Clara Maria dc Jcsus, quc cdc a D. Joao a lilcriaao do filIo, Jorgc Pardo, cscravo do adrc Joao da Cruz Moura c Canara. Alcga cla quc Jorgc cra filIo dc un Ioncn livrc, icncnic-coroncl da iroa dc linIa cn Angola, concclido quando a nac ainda csiava no caiivciro. Clara Maria csiava disosia a agar 200000 rcis cla alforria do filIo, nas o adrc sc rccusava a fazcr o ncgocio. O cdido foi rccusado clo inicndcnic gcral dc olcia, Paulo Fcrnandcs Viana. Scgundo clc, ningucn odc scr consirangido a vcndcr scu Icrdancnio" orquc un cscravo lon c un acIado c una roricdadc rcciosa". No docuncnio, Viana dcsaconsclIa dar lilcrdadc aos cscravos orquc o as nao odcria corrcr o risco dc icr una grandc oulaao ncgra livrc. Os nalcs quc da gcnic rcia dcvcnos cscrar Ia dc vir (nais} cla dc condiao lilcria quc da caiiva", advcriia. Tcrnina dizcndo quc nao odcria aicndcr ao cdido dc Clara Maria orquc as razcs oliicas sao nais odcrosas ncsic as". 43
A lilcrdadc nao significava nclIoria dc vida. No caiivciro, a ossc c a nanuicnao dos cscravos cra rcgulada con algun rigor cla lcgislaao vigcnic. Scus donos iinIan a olrigaao dc alincnia- los, dar-lIcs noradia c assisicncia nnina ara garaniir sua solrcvivcncia. A lci rcvia quc, cn caso dc naus-iraios conrovados, o scnIor do cscravo odcria crdcr sua roricdadc, o quc rcrcscniava rcjuzo financciro. Livrcs, no cnianio, os ncgros forros ficavan cnircgucs roria [pg. 2S?] soric, narginalizados or conlcio dc qualqucr sisicna dc roicao lcgal c social. En nuiios casos, a lilcrdadc cra un ncrgulIo no occano dc olrcza conosio or ncgros lilcrios, nulaios c ncsiios, nargcn dc iodas as ooriunidadcs, incluindo cducaao, saudc, noradia c scgurana un rollcna quc, 120 anos dcois da aloliao oficial da cscravidao, o Drasil ainda nao conscguiu rcsolvcr. [pg. 2SS]