You are on page 1of 18

$(6&5$9,'2

Conc un ncgo o 9JbUU cs.


O arquivisia Luiz Joaquin dos Sanios Marrocos cn caria ao
ai, una scnana dcois dc cIcgar ao Fio dc Janciro, cn 1811
Na cidadc do Fio dc Janciro sao nuiios os nonuncnios c lugarcs
Iisioricos da coca dc D. Joao VI alandonados ou nal idcniificados,
nas nada sc conara ao quc aconicccu con o Mcrcado do Valongo.
O naior cnircosio ncgrciro das Ancricas suniu do naa scn
dciar vcsigios, cono sc janais iivcssc cisiido. Sua localizaao c
ignorada nos naas dc ruas c nos guias iursiicos. Siiuada cnirc os
lairros da Canloa, da Saudc c do Sanio Crisio, a aniiga Fua do
Valongo aic nudou dc nonc. Hojc cIana-sc Fua do Cancrino. Ao
final dcla, cn dircao Praia Maua, una ladcira cIanada Morro do
Valongo, [pg. 23S] scn ncnIuna laca, nonuncnio ou clicaao,
c a unica rcfcrcncia gcografica quc rcsiou. cono sc a cidadc, dc
alguna forna, icniassc csqucccr o vclIo ncrcado ncgrciro c a
nancIa quc clc rcrcscnia na Iisioria do Drasil. Esforo inuiil,
orquc lcn ali crio fica o Sanlodrono, ondc, cn iodo Carnaval,
una cscola insisic cn lcnlrar quc a cscravidao faz aric da
ncnoria dos cariocas c lrasilciros.
En 1996, a Iisioria do Valongo cncrgiu do sulsolo dc forna
alruia. Un casal dc noradorcs da Fua Pcdro Erncsio, 36, no
lairro da Canloa, dccidiu fazcr rcfornas na sua casa, consiruda no
incio do scculo XVIII. Duranic as cscavacs, acIou cn ncio ao
cniulIo ccnicnas dc fragncnios dc ossos nisiurados a cacos dc
ccranica c vidro. Eran os vcsigios do aic cniao dcsconIccido
ccniicrio dos Prcios Novos. Ali, duzcnios anos airas, sc cnicrravan
os cscravos rcccn-cIcgados da frica c norios anics dc scrcn
vcndidos. Aic o conco dc 2007, os arqucologos Iavian rcunido
5563 fragncnios dc ossos. Pcricncian a 28 coros dc jovcns do sco
nasculino, con idadcs cnirc 18 c 25 anos. Todos clcs
arcscniavan sinais dc crcnaao. O noiivo c olvio. no Fio dc
Janciro dc D. Joao VI so os lrancos iinIan o rivilcgio dc scrcn
sculiados cn igrcjas, roinos dc Dcus c do araso cclcsic,
scgundo sc acrcdiiava na coca. Os cscravos cran jogados cn
icrrcnos laldios ou valas conuns, nas quais sc aiirava fogo c,
dcois, una canada dc cal.
1

Quando a coric oriugucsa cIcgou ao Drasil, navios ncgrciros
vindos da cosia da frica dcscjavan no Mcrcado do Valongo cnirc
18000 c 22000 Ioncns, nulIcrcs c crianas or ano.
2
Pcrnanccian
cn quarcnicna, ara scrcn cngordados c iraiados das docnas.
Quando adquirian una aarcncia [pg. 239] nais saudavcl, cran
concrcializados da ncsna nancira cono Iojc loiadciros c
ccuarisias ncgocian aninais dc coric no inicrior do Drasil.
A difcrcna c quc, cn 1808, a ncrcadoria" dcsiinava-sc a alincniar
as ninas dc ouro c diananic, os cngcnIos dc cana-dc-aucar c as
lavouras dc algodao, cafc, ialaco c ouiras culiuras quc susicniavan
a ccononia lrasilcira.
O dcscnlarquc, a conra c a vcnda dc cscravos fazian aric
da roiina da colnia lrasilcira Iavia quasc ircs scculos. Para os
csirangciros quc, cla rincira vcz, foran auiorizados a visiiar o
Drasil dcois da cIcgada da coric, cra scnrc una visao
consirangcdora. Ao visiiar o local cn 1823, Maria CraIan, viajanic
inglcsa c aniga da incrairiz Lcooldina, rcgisirou no scu diario.
l dc nuo dc lS2J. u Ioc o Vuongo. E o nccudo dc cscuuos
do Ho. uusc todus us cusus dcstu ongussnu uu suo un
dcsto dc ncgos cutuos. Pussundo cus suus otus u notc,
u nu nuo utc dcus Iuncos coocudos cntc us ucdcs, nos
quus us dc oucns cutuus cstuuun scntudus, con u cuIcu
usudu, os coos nuccntos, tcndo nu cc snus dc sunu
cccntc. En uguns ugucs, us oIcs cutuus uzun soIc
tuctcs, cudcntcncntc nuto ucus uu scntucn-sc.
J

Ouiro csirangciro, o cnsul inglcs Jancs Hcndcrson, dcscrcvcu
assin o dcscnlarquc dos cscravos no orio do Fio dc Janciro. [pg.
240]
Os nuuos ncgcos quc cIcgun uo Hus ucscntun un
ctuto tcuc dus nscus Iununus. O conucs c uIuotudo
o cutuus, uctudus unus us outus tunto quunto ossuc.
Suus uccs ncunccus c scus coos nus c csquudos suo o
succntc uu cncIc dc Ioo quuquc cssou nuo IuItuudu
u cssc to dc ccnu. Mutos dccs, cnquunto cunnIun dos
nuuos utc os dcstos ondc cuuo cxostos uu ucndu, nus
sc ucccn con csquccto unIuuntcs, cn csccu us cunus.
A cc, quc dc tuo ug uccc sc ncuuz dc nuntc os ossos
untos, c coIctu o unu docnu cusuu, quc os otugucscs
cIunun dc sunu.
4

Un icrcciro rclaio c o do dilonaia inglcs Hcnr CIanlcrlain.
Elc conia cono cra a conra dc un cscravo no Valongo.
uundo unu cssou quc conu un cscuuo, cu ustu os
dccntcs dcstos, ndo dc unu cusu u outu, utc cncontu
uqucc quc Ic ugudu. Ao sc cIunudo, o cscuuo c uuudo
cn uuus utcs do coo, cxutuncntc cono sc uz quundo sc
conu un Io no nccudo. Ec c oIgudo u undu, u coc, u
cstcu scus Iuos c cnus Iuscuncntc, u uu, u nostu u
nguu c os dcntcs. Estu c u onu consdcudu coctu
uu uuuu u dudc c ugu o cstudo dc sudc do cscuuo.
5

Enirc os scculos XVI c XIX, ccrca dc 10 nilIcs dc cscravos
africanos foran vcndidos ara as Ancricas. O Drasil naior
inoriador do coniincnic, rccclcu quasc 40% dcssc [pg. 241] ioial,
algo cnirc 3,6 nilIcs c 4 nilIcs dc caiivos, scgundo as csiinaiivas
acciias cla naioria dos csquisadorcs.
6
O Iisioriador Manolo
Florcniino Carcia csiina quc 850000 cscravos dcscnlarcaran no
orio do Fio dc Janciro duranic o scculo XVIII, o cquivalcnic
nciadc dc iodos os ncgros caiivos irazidos ara o Drasil ncssc
crodo. Con a cIcgada da coric c o aquccincnio dos ncgocios
na colnia, o irafico auncniou dc forna concncial. O nuncro dc
cscravos dcscnlarcados no Fio saliou dc 9689 cn 1807 ara 23230
cn 1811 un auncnio dc duas vczcs c ncia cn quairo anos. A
ncdia anual dc navios ncgrciros airacados no orio ianlcn
auncniou dc 21 no crodo anicrior a 1805 ara 51 dcois dc 1809.
7

Por volia dc 1807, o iralalIo cscravo no Drasil iinIa sc iornado un
dcus cconnico, con o concrcio cscravo cono scu odcroso lrao
dirciio. Tcniar surinir o irafico |...| cra una aiividadc va", avaliou o
Iisioriador Alan K. MancIcsicr.
8

O irafico dc cscravos cra un ncgocio giganicsco, quc
novincniava ccnicnas dc navios c nilIarcs dc cssoas dos dois
lados do Ailaniico. Inclua agcnics na cosia da frica, coriadorcs,
arnadorcs, iransoriadorcs, scguradorcs, inoriadorcs, aiacadisias
quc rcvcndian no Fio ara ccnicnas dc cqucnos iraficanics
rcgionais, quc, or sua vcz, sc cncarrcgavan dc rcdisiriluir as
ncrcadorias ara as cidadcs, fazcndas, ninas do inicrior do as.
Esscs cqucnos iraficanics varcjisias cran conIccidos cono
conloiciros. En 1812, nciadc dos irinia naiorcs concrcianics do
Fio dc Janciro sc consiiiua dc iraficanics dc cscravos.
9
Os lucros do
ncgocio cran asironnicos. En 1810, un cscravo conrado
cn Luanda or 70000 rcis, cra rcvcndido no Disiriio Diananiino, cn
Minas Ccrais, or aic 240000 rcis, ou ircs vczcs [pg. 242] c ncia o
rco ago or clc na frica. O conrador idcal iinIa ouiro cscravo,
quc scrvia dc garaniia no caso do nao agancnio da dvida.
10
So cn
inosios, o Esiado rccolIia ccrca dc 80000 lilras csicrlinas or ano
con o irafico ncgrciro. Scria Iojc o cquivalcnic a 18 nilIcs dc
rcais.
11

Acsar dc nuiio lucraiivo, iraiava-sc dc un ncgocio quc
cnvolvia grandcs riscos. Oiicnia or ccnio dos caiivos vinIan do
Congo, dc Angola ou Moanliquc. A iaa dc norialidadc no
crcurso aic o Drasil cra alissina. Na frica, o cscravo cIcgava
rinciro s naos dos ncrcadorcs naiivos gcralncnic cono
risionciro dc gucrra ou ofcrccido cono agancnio dc iriluio a un
cIcfc irilal. Calia a cssc ncrcador lcva-lo aic o liioral, ondc scria
conrado clos agcnics dos iraficanics oriugucscs. Aic o incio do
scculo XVIII, cssas conras cran fciias con larras dc
ouro coniralandcadas. En 1703, a Coroa ccdiu alvara quc roilia
o uso dc ncial rccioso nas iransacs c unia os iransgrcssorcs
con o confisco dos lcns c dcgrcdo dc scis anos cn Sao Tonc. A
ariir da, a conra dc cscravos assou a scr aga con roduios da
colnia, cn csccial iccidos, ialaco, aucar c cacIaa, alcn dc
olvora c arnas dc fogo.
12

Na frica, ccrca dc 40% dos ncgros cscravizados norrian no
crcurso cnirc as zonas dc caiura c o liioral. Ouiros 15%
norrcrian na iravcssia do Ailaniico, dcvido s cssinas condics
saniiarias nos orcs dos navios ncgrciros. As crdas cran naiorcs
nas cargas quc vinIan dc Moanliquc c ouiras rcgics da frica
oricnial. Da cosia ailaniica, una viagcn aic o Drasil durava cnirc 33
c 43 dias. Dc Moanliquc, no Occano ndico, aic 76 dias.
13
Por fin,
ao cIcgar ao Fio dc Janciro, cnirc 10% c 12% dos
dcscnlarcados crccian cn [pg. 243] dcosiios, cono os do
Mcrcado do Valongo, anics dc scrcn vcndidos. En rcsuno, dc cada
ccn ncgros caiurados na frica, so 45 cIcgavan ao dcsiino final.
Significa quc, dc dcz nilIcs dc cscravos vcndidos nas Ancricas,
quasc ouiro ianio icria norrido no crcurso, nun dos naiorcs
gcnocdios da Iisioria da Iunanidadc.
14

Un risco adicional do irafico cran os naufragios c os iraias
quc infcsiavan o Ailaniico Sul. Dos 43 navios quc iransoriavan
cscravos ara a ConanIia do Crao-Para c MaranIao duranic a
scgunda nciadc do scculo XVIII, nada ncnos quc caiorzc, ou un
icro do ioial, naufragaran. Na dccada dc 1820, os jornais do Fio dc
Janciro rcgisiraran dczcsscis aiaqucs dc iraias a navios ncgrciros,
a naior aric dc corsarios noric-ancricanos. Un dcsscs navios, o
Estcu do Mu, foi roulado ainda no orio dc Malcnlo. Pcrdcu iodos
os 213 cscravos quc iinIa a lordo anics ncsno dc iniciar a
iravcssia.
15

Os cscravos a lordo dos navios ncgrciros cran considcrados
una carga cono ouira qualqucr. Un ccnlo. No dia 6 dc scicnlro
dc 1781, o navio inglcs Zong, dc Livcrool, saiu da frica runo
Janaica con cccsso dc cscravos a lordo. En 29 dc novcnlro, no
ncio do Ailaniico, scsscnia ncgros ja Iavian norrido or docnas,
falia dc agua c conida. Acorrcniados aos arcs, crna dirciia con
crna csqucrda c nao dirciia con nao csqucrda, cada cscravo iinIa
ncnos csao do quc un Ioncn dcniro dc un caiao", cscrcvcu F.
O. SIyllon, auior dc HucI suucs n Htun. Tcncndo crdcr ioda a
carga anics dc cIcgar ao dcsiino, o caiiao Lulc Collingwood dccidiu
jogar ao nar iodos os cscravos docnics ou dcsnuiridos. Ao longo dc
ircs dias, 133 ncgros foran aiirados [pg. 244] da anurada, vivos.
So un conscguiu cscaar c sulir novancnic a lordo. O dono
do navio, Jancs Crcgson, cdiu indcnizaao scguradora cla carga
crdida. A cnrcsa dc scguros, cn Londrcs, rccorrcu Jusiia.
Pclas lcis inglcsas, sc o ncgro norrcssc a lordo, or naus-iraios,
fonc ou scdc, a rcsonsalilidadc scria do caiiao do navio. Sc cassc
no nar o scguro colriria. Ncssc caso, a Jusiia dccidiu quc a
scguradora iinIa razao. O caiiao cra culado clas norics. O caso
alriu os olIos dos lriianicos ara a crucldadc do irafico ncgrciro c
sc iornou un conc do novincnio alolicionisia no nundo iodo.
16
No Fio dc Janciro, os iraficanics dc cscravos cran
cnrcsarios rocnincnics, rcvcrcnciados c rcsciiados. TinIan
influcncia na socicdadc c nos ncgocios do govcrno. Na coric dc D.
Joao, clcs sc dcsiacavan cnirc os grandcs doadorcs, rcconcnsados
con Ionrarias c iiulos dc nolrcza. Un caso lasianic ilusiraiivo c o
dc Elias Aninio Locs, o iraficanic quc, cn 1808, rcscnicou o
rncic rcgcnic con o alacio quc Iavia consirudo na cIacara dc
Sao Crisiovao. Naiural da cidadc do Porio, Elias cIcgou ao Fio dc
Janciro no final do scculo XVIII. Ao doar sua roria casa a D. Joao,
Elias fcz un oiino invcsiincnio. Ainda cn 1808, rccclcu do
rncic a concnda da Ordcn dc Crisio c a roricdadc do ofcio dc
ialcliao c cscrivao da Vila dc Paraii, cn rciriluiao ao noiorio
dcsinicrcssc c dcnonsiraao dc ficl vassalagcn, quc vcn dc iriluiar
a ninIa Fcal Pcssoa". No ncsno ano, o rncic conccdcu-lIc o
osio dc dcuiado da Fcal Junia do Concrcio. En 1810, foi sagrado
cavalciro da Casa Fcal c agraciado con a crciuidadc da Alcaidcria-
Mor c do ScnIorio da Vila dc Sao Josc Dcl Fci, na conarca do Fio dc
Janciro. Tanlcn foi [pg. 24S] noncado corrcior c rovcdor da
Casa dc Scguros da Praa da Coric. Por fin, iornou-sc rcsonsavcl
cla arrccadaao dc inosios cn varias localidadcs. Ao norrcr, cn
1815, cra dono dc 110 cscravos c dc foriuna calculada cn 236
conios dc rcis, disiriluda cn alacios, fazcndas, acs do Danco
do Drasil c navios ncgrciros.
17

Dcscjados aos nilIarcs no orio do Fio dc Janciro clos
navios ncgrciros, os cscravos cran un lcn rclaiivancnic laraio c
accssvcl ncsno s fanlias dc classc ncdia da coric dc D. Joao.
Jancs Tuclcy, oficial da MarinIa lriianica, rclaiou quc, cn 1803,
un ncgro adulio cra vcndido or 40 lilras no Fio dc Janciro. Scria
Iojc o cquivalcnic a ccrca dc 10000 rcais, ncnos da nciadc do rco
dc un carro oular.
18
Una nulIcr cusiava un ouco ncnos, ccrca
dc 32 lilras. Un garoio, 20 lilras. Un ncgro quc iivcssc solrcvivido
varola valia nais, orquc ja cra inunc docna c, orianio, iinIa
cIanccs dc vivcr or nais icno.
19
Conrci un ncgro or 93600
rcis", coniou ao ai o arquivisia Luiz Joaquin dos Sanios Marrocos,
nuna caria cscriia no dia 21 dc julIo dc 1811, o ano dc sua cIcgada
ao Fio dc Janciro.
20
Essc valor corrcsondia na coca a ouco nais
dc 20 lilras csicrlinas, rco dc un cscravo adolcsccnic nuna
ouira caria, Marrocos sc rcfcrc ao scu cscravo cono o ncu
nolcquc".
21

Una forna nuiio conun dc avaliar o rco dc un cscravo no
Fio dc Janciro cra conara-lo ao dc un aninal dc carga. Do onio
dc visia dos scus donos, a conaraao fazia iodo o scniido. anlos
sc dcsiinavan ncsna aiividadc. Una lcsia adcsirada cusiava no
Fio dc Janciro ccrca dc 28000 rcis, valor quc, scgundo o Iisioriador
Alncida Prado, o loianico ausiraco Karl FricdricI PIilli von
Mariius icria ago [pg. 246] or un aninal cn 1817.
22
Ou scja, o
rco do cscravo conrado clo arquivisia Marrocos cra cquivalcnic
ao dc ircs nulas dc carga. Curiosancnic, cssa ncsna aridadc dc
rco cnirc un cscravo c un aninal cra olscrvada un scculo anics
nos rclaios do adrc jcsuia Joao Aninio Andrconi, auior dc Cutuu
c oucncu do Hus o suus dogus c nnus, un classico da
Iisioria lrasilcira. Andrconi, quc cscrcvcu o livro sol o scudnino
dc Andrc Joao Anionil, rclaia quc, cn 1711, un ncgro lcn fciio,
valcnic c ladino", cusiava cn Minas Ccrais irczcnias oiiavas dc ouro,
ircs vczcs o rco dc un cavalo scndciro".
23

Escravos cran un airinnio conialilizavcl, un aiivo a scr
clorado ao naino cn lusca dc rciorno. No Fio dc Janciro, ioda
cssoa con alguna rojcao social iinIa ncgros caiivos. Fclaio dc
1782 do viajanic csanIol Juan Francisco dc Aguirrc rcgisira quc os
irinia nongcs do Convcnio dc Sao Dcnio, cniao o nais rico do
Drasil, vivian dos rcndincnios roorcionados or quairo cngcnIos
dc aucar, quc cnrcgan 1200 cscravos, c dc algunas casas dc
alugucl csalIada cla cidadc". Scgundo Aguirrc, ianlcn os nongcs
lcncdiiinos c os adrcs jcsuias ossuan cscravos ncssa coca.
24

Alguns roriciarios iinIan nais cscravos do quc o ncccssario ara
suas aiividadcs. Os caiivos cccdcnics cran alugados a icrcciros.
Dcssa forna, scus donos conscguian un ganIo cira. Havia aic
corrciorcs csccializados cn inicrncdiar cssc iio dc ncgocio nun
sisicna arccido con o funcionancnio aiual das inoliliarias
c locadoras dc naquinas c auionovcis. O valor do alugucl cra
inicirancnic rcassado ao dono do cscravo, scn quc o caiivo
ariiciassc do ganIo. Todos os quc conscgucn adquirir una ncia
duzia dc cscravos [pg. 24?] assan a vivcr na nais conlcia
ociosidadc clorando os rcndincnios do iralalIo dos scus
ncgros c a caninIar cla rua solcncncnic, con grandc cnafia",
dcscrcvcu o inglcs Jancs Tuclcy, cn 1803.
25
Assin,
qualqucr cssoa con funaas dc nolrcza odia alcanar rovciios
dos iralalIos nais Iunildcs scn dcgradar-sc c scn calcjar as
naos", olscrvou o Iisioriador Scrgio Duarquc dc Holanda.
26

O viajanic alcnao Ernsi Elcl coniou quc, ao cIcgar ao Fio dc
Janciro, cn 1824, alugou un ncgro or 700 rcis ao dia o
cquivalcnic a ouco ncnos dc 30 rcais aiualncnic. Insaiisfciio con
o scrvio, dcniiiu-o dcois dc algun icno c colocou un anuncio no
Duo Funncnsc rocurando una ncgra quc soulcssc lavar c
assar a fcrro". Conscguiu coniraiar una rciinIa", scgundo sua
roria dcfiniao, dc dczcsscis anos cIanada Dclfina, quc lIc saa
or 11000 rcis ncnsais, scndo 6000 cn dinIciro c o rcsianic cn
conida c ouiras ncccssidadcs diarias. Por cssc valor, quc Iojc
cquivalcria a aroinadancnic ncio salario nnino, cu disunIa
dc algucn quc nao soncnic nc lavava a roua cono a conscriava c,
cn caso dc ncccssidadc, cnicndia un ouco dc cozinIa, ficando cn
casa, dc nais a nais, o icno iodo, ara ninIa naior scgurana",
cscrcvcu Elcl.
27

Ouira forna dc cscravidao quc sc dcscnvolvcu, aralcla ao
iralalIo dc alugucl, foi o sisicna dc ganIo. Eran aquclcs cscravos
quc, aos fazcrcn o iralalIo na casa dc scus donos rcgularcs, ian
ara as ruas cn lusca dc aiividadc sulcncniar. Vcndian scu
iralalIo dc forna avulsa, a divcrsos clicnics, ofcrcccndo scrvios
quc odcrian durar un dia ou ncsno algunas Ioras. Era un
sisicna iao oular quc cisiian aic casas dc concrcio
csccializadas no alugucl dc cscravos. Os [pg. 24S] cscravos dc
ganIo fazian dc iudo. ian s conras, luscavan agua, rcnovian o
lio, lcvavan c irazian rccados c scrvian dc aconanIanics ara as
nulIcrcs quando ian igrcja. O inglcs JoIn Luccocl conia quc
cran usados aic ara rczar Avc-Maria, cn frcnic aos oraiorios
csalIados cla cidadc na inicnao dc scus scnIorcs.
28

No final do dia, os cscravos dc ganIo rcassavan aric do
dinIciro aos scus donos. A quaniia cra rcviancnic csialclccida. O
cscravo quc a uliraassassc odia ficar con a difcrcna. Qucn nao
alcanassc a ncia, cra unido. Essa forna dc iralalIo cra
convcnicnic ianio ara o roriciario quanio ara o cscravo",
cscrcvcu a Iisioriadora Lcila Mczan Algranii, una auioridadc no
assunio. O scnIor nao sc rcocuava con a ocuaao dc scus
cnrcgados, ncn con scu conirolc. Os ncgros, or sua vcz, vivian
solios clas ruas gozando dc una lilcrdadc janais sonIada or scus
scnclIanics no cano." Scgundo cla, o sisicna cra rcniavcl, ois
Iavia scnIorcs" quc vivian acnas do iralalIo dc un ou
dois ncgros dc ganIo". Ao ncsno icno, Iavia cscravos quc, no
sisicna dc ganIo, nao so conscguian agar a quaniia conlinada
con scus scnIorcs cono acalavan acunulando dinIciro suficicnic
ara conrar sua lilcrdadc.
29

Os nuscus coloniais csiao rclcios dc insiruncnios avorosos
dc uniao c sulcio dos cscravos. Havia ircs caicgorias dc casiigo
no Drasil, scgundo a classificaao fciia cn 1938 clo Iisioriador
Ariur Fanos. A rincira cra o dos insiruncnios dc caiura c
conicnao. Incluan corrcnics c colarcs dc fcrro, algcnas, nacIos c
cias (ara cs c naos}, alcn do ironco un cdao dc nadcira
dividido cn duas nciadcs con luracos ara inolilizar a calca, os
cs c as naos [pg. 249] c o viranundo, csccic dc ironco ncnor,
dc fcrro. A nascara dc folIa dc flandrcs cra usada ara incdir o
cscravo dc concr cana, raadura ou cngolir ciias c cdras
rcciosas. Os anjinIos ancis dc fcrro quc conrinian
os olcgarcs cran usados ara olicr confisscs. Nas surras,
usava-sc a alnaioria ou o lacalIau, cIicoic dc calo curio, dc ouro
ou nadcira con cinco onias dc couro rciorcido. Fcrros qucnics con
as iniciais do roriciario ou con a lcira F dc fugiiivo ianlcn
cran uiilizados, alcn do lilanlo, argola dc fcrro rcsa ao cscoo
da qual saa una Iasic longa, ianlcn dc fcrro, voliada ara cina,
aic o ioo da calca do cscravo, con ou scn cIocalIos nas onias.
Na raiica, ircs insiruncnios cran usados con rcgularidadc. o
cIicoic, o ironco c os grilIcs. A uniao nais conun cra o aoiic
do cscravo, nas cosias ou nas nadcgas, quando fugia, conciia algun
crinc ou alguna falia gravc no iralalIo. No conco do scculo XVII,
o frci iialiano Jorgc Dcnci rcconcndava quc as cIilaiadas nao
uliraassasscn o nuncro dc quarcnia or dia, ara nao nuiilar o
cscravo.
30
Mas Ia rclaios dc viajanics c cronisias con rcfcrcncia a
duzcnios, irczcnios ou aic scisccnios aoiics. Quaniidadc iao
alsurda dc cIilaiadas dciava as cosias ou as nadcgas do cscravo
cn carnc viva. Nuna coca cn quc nao Iavia aniilioiicos, o risco dc
noric or gangrcna ou infccao gcncralizada cra grandc. Por isso,
lanIava-sc o cscravo con una nisiura dc sal, vinagrc ou incnia
nalagucia nuna icniaiiva dc cviiar a infccao das fcridas.
31

O inior Jcan Daiisic Dclrci conia quc, no Fio dc Janciro,
cscravos acusados dc falias gravcs, cono fuga ou roulo, cran
unidos con cinqucnia a duzcnias cIilaiadas. [pg. 2S0] Scu dono
iinIa dc conarcccr ao calalouo nunido dc auiorizaao do
inicndcnic dc olcia na qual dcvcrian consiar o nonc do
dclinqucnic c o nuncro dc cIilaiadas quc dcvcra rccclcr". O
carrasco, cncarrcgado dc cccuiar o casiigo, rccclia una aiaca or
ccn cIilaiadas alicadas. Paiaca cra una aniiga nocda dc raia no
valor dc 320 rcis. Todos os dias, cnirc 9 c 10 Ioras da nanIa, odc-
sc vcr a fila dc ncgros quc dcvcn scr unidos", cscrcvcu Dclrci.
Elcs vao rcsos clo lrao, dois cn dois, c conduzidos sol cscolia
da olcia aic o local dcsignado ara o casiigo. Para cssc fin cisicn,
cn iodas as raas nais frcqucniadas da cidadc, clourinIos
crguido con o iniuiio dc cilir os casiigados. |...| Dcois dc
dcsanarrado (do clourinIo}, o ncgro c dciiado no cIao, dc calca
ara laio, a fin dc cviiar-sc a crda dc sanguc. A cIaga cscondida
sol a fralda da canisa cscaa assin icada do cnanc dc noscas
quc logo rocura cssc Iorrvcl rcasio. Finalncnic, icrninada a
cccuao, os condcnados ajusian a suas calas, c iodos, dois or
dois, volian ara a risao con a ncsna cscolia quc os irouc. |...|
Dc volia risao, a viina c sulnciida a una scgunda rova, nao
ncnos dolorosa. a lavagcn das cIagas con vinagrc c
incnia, ocraao saniiaria dcsiinada a cviiar a infccao do
fcrincnio."
32

Una difcrcna cnirc a cscravidao urlana c a do cano cra o
rcginc dc casiigos. Nas fazcndas c ninas dc ouro c diananic, os
cscravos cran unidos clo fciior ou dirciancnic clas naos dos
scus roriciarios. Nas cidadcs, cssa iarcfa cra dclcgada olcia. O
roriciario quc nao quiscssc casiigar scu cscravo odia rccorrcr aos
scrvios da olcia, ncdianic agancnio. Os ncgros cran unidos
cn riscs ou nos divcrsos clourinIos csalIados clas cidadcs. O
cnsul inglcs [pg. 2S1] Jancs Hcndcrson icsicnunIou una dcssas
unics no Fio dc Janciro. O scu rclaio.
O cuuuIco oItcuc uutozuuo uu quc un dc scus cscuuos
ugtuos ossc undo con duzcntus cIIutudus. Dcos quc scu
nonc o cIunudo uuus uczcs, o cscuuo uucccu nu otu du
suo, ondc os ncgos cun connudos dc onu onscuu.
Unu codu o coocudu uo cdo do scu cscoo, cnquunto cc
cu cuudo uu unto dc un gundc ostc cgudo no nco du
uu, uo cdo do quu scus Iuos c cnus oun utudos. Unu
codu noIzuuu scu coo dc tu nuncu quc tonuuu quuquc
nouncnto nossuc. O cuusco, un ncgo dcgcdudo,
concou u tuIuIu dc onu quusc nccuncu c u cudu goc,
quc uccu uuncu un cduo du cunc do cscuuo, cc
ussouuuu dc unu onu utcuu. As cIIutudus oun
cctdus scnc no ncsno ugu c o ncgo suotou us
ncus ccn dc onu dctcnnudu. Ao cccIc u ncu c u
scgundu cIIutudu, cc gtou Jcsus, nus cn scgudu cndcu
suu cuIcu contu un dos udos do ostc, scn dzc nus unu
ncu suIu ou cd ccncncu.
JJ

Con cccao do crinc dc Ionicdio, a falia nais gravc quc un
cscravo odia concicr cra a fuga. Quasc 16% do ioial dc riscs
fciias cla olcia da coric cnirc 1808 c 1822 cra dc cscravos
foragidos. Era un rollcna aniigo. Quasc un scculo anics, cn
naro dc 1741, cn rcsosia a un cdido dos ninciros da Provncia
dc Minas Ccrais, a coroa oriugucsa iinIa ordcnado quc iodos os
ncgros quc fosscn acIados cn quilonlos, [pg. 2S2] csiando nclcs
voluniariancnic", dcvcrian scr narcados con un F (dc fugido} nas
cosias solrc o onlro. Os rcincidcnics icrian, na scgunda fuga, una
das orclIas coriadas c, na icrccira, scrian condcnados noric.
Acsar disso, as dcscrcs coniinuaran cn grandc nuncro. En
1755, a Canara Municial dc Mariana, cn Minas Ccrais, cIcgou a
roor quc os fugiiivos quc fosscn caiurados iivcsscn o icndao dc
Aquilcs coriado ara quc nao udcsscn nais corrcr, cnlora
coniinuasscn aios a iralalIar cacngando. A coric acIou a ncdida
or dcnais dcsunana c aniicrisia c rccusou o cdido.
34

As arcas ao rcdor da coric no Fio dc Janciro, rclcia dc
florcsias c nonianIas, ofcrccian rcfugio ara ccnicnas dc cscravos
fugiiivos. A florcsia da Tijuca, o Morro dc Sania Tcrcsa c as rcgics
dc Niicroi c da aiual Lagoa Fodrigo dc Frciias ficaran fanosas or
alrigar quilonlos. Scus noradorcs solrcvivian dos roduios da
roria naia, colciando fruias, razcs c naiando cqucnos aninais c
rocdorcs. Scu rincial susicnio, orcn, cran as fazcndas c
cIacaras vizinIas, quc assaliavan con frcqucncia. Algunas vczcs os
cscravos foragidos conscguian aic ncsno vcndcr na roria cidadc
o roduio dos scus roulos.
35

Ao conirario do quc sc inagina, orcn, o rincial rcfugio dos
cscravos foragidos nao cran as florcsias c lugarcs crnos das zonas
rurais, nas a roria cidadc. Cono Iavia nuiios ncgros c nulaios
lilcrios no ncio urlano, cssc iornava-sc o anlicnic adcquado ara
quc un cscravo sc nisiurassc nuliidao. Era raiicancnic
inossvcl olcia avcriguar a idcniidadc dc cada ncgro nas ruas do
Fio dc Janciro ara dcscolrir sc sc iraiava dc un cscravo ou dc un
alforriado. [pg. 2S3] Por isso, os jornais da coca csiao rclcios dc
anuncios dcscrcvcndo ncgros fugiiivos c ofcrcccndo rcconcnsa cla
sua rccaiuraao, raiica quc crdurou or nuiias dccadas c
coniinuou olscrvada aic ouco anics da Aloliao. Ecnlo
dc anuncio ullicado na coca.
Fugu Iu dos ncscs du uzcndu dc Funcsco dc Moucs
Cunos, du Fcgucsu do Hccn, Munco dc Jundu, Pouncu
dc Suo Puuo, un cscuuo dc nonc Loucno, ]...] con os snus
scguntcs. dudc JU unos nus ou ncnos, cstutuu cguu, osto
condo, Ionto dc cuo, cuIcos gcnIos, nuz uudo, Iocu c
Icos nus quc cguucs, scndo o Ico nco nus gosso c
ucncIo, Iou dcntuduu, co ctntu, oucu IuIu, no dc coo,
tcn u coou du cuIcu cudu dc cucgu oIctos, cnus nus,
cs uIctus c su uu ou, c nuto udno, c occo c nuto
Ion toco. Gutcu-sc Icn u qucn cgu o dto cscuuo c
ugu-sc todus us dcscsus quc tuc cto utc u ocusuo
du cntcgu.
36

A iarcfa dc rccaiurar os cscravos foragidos csiava confiada
aos caiiacs-do-naio. Scu iralalIo cra scnclIanic ao dos caadorcs
dc rcconcnsas do VclIo Ocsic. Arnados dc lao c nosquciao, clcs
crcorrian as florcsias c zonas rurais a cavalo cn lusca dc fugiiivos.
Usavan cono isias avisos ullicados cn jornais ou rcgados cn
osics ou lacas dc lcira dc csirada. O cscravo rccaiurado cra
anarrado a una corda c olrigado a scguir a c airas do cavalo.
Alguns caiiacs-do-naio iinIan ironcos cn casa, usados ara
anarrar os cscravos rccaiurados cnquanio o valor do rcsgaic cra
[pg. 2S4] ncgociado con o roriciario. Os caiiacs
andan arnados, nas so cnrcgan cssas arnas sc cnconiran
rcsisicncia", rclaiou o viajanic russiano Tcodor von LciiIold. Aos
ncgros norios cn cscaranuas con a olcia, corian-lIcs as
calcas. Enircgucs Jusiia, sao clas csciadas cn aus c
colocadas nas csquinas das ruas rinciais cono advcricncia."
37
En
gcral, a quaniia aga a un caiiao-do-naio girava cn iorno dc 15%
a 20% do rco csiinado do cscravo, incluindo a rcconcnsa cla
rccaiura, a alincniaao c a guarda do fugiiivo aic sua cnircga ao
roriciario.
38

Havia no Fio dc Janciro ccnicnas dc c-cscravos, os cIanados
ncgros forros. Luccocl csiinou cn 1000 o nuncro dclcs no ano dc
1808. Eran divcrsas as nanciras dc un cscravo conquisiar a
roria lilcrdadc. Una dclas cra conra-la ncdianic o agancnio
dc una quaniia rcviancnic ncgociada gcralncnic igual ao valor
quc o scu dono iinIa ago or clc. Essc dinIciro odcria icr sido
acunulado clo rorio cscravo, cn iralalIos avulsos ara ouiras
cssoas ou oliido ncdianic a ajuda dc faniliarcs ou ncsno una
irnandadc. A lilcrdadc ianlcn odia scr conccdida cla
lcncvolcncia do dono do cscravo. Havia alforrias con razo
dcicrninado. Por ccnlo. o cscravo dcvcria crnancccr caiivo
c rcsiar scrvios aic a noric do scnIor. Dcois disso, csiava livrc.
Essas condics s vczcs cran rcgisiradas cn icsiancnio. Una
icrccira nancira cra cla inicrvcnao do govcrno, cn casos dc
alandono, docna ou naus-iraios.
39

Alcn disso, Iavia condics cscciais, rcvisias cn lci, quc
auiorizavan a alforria. Esiava livrc, or ccnlo, o cscravo quc
cnconirassc un diananic dc vinic quilaics ou nais, scndo quc,
ncssc caso, o scu roriciario rccclcria una [pg. 2SS] indcnizaao
dc 400000 rcis, quaniia suficicnic ara conrar ouiros quairo novos
cscravos. O inglcs JoIn Mawc dcscrcvc cssc sisicna dc alforria or
rcnio nas ninas dc diananics do Ccrro Frio, cn Minas Ccrais, quc
visiiou cn 1810. Quando un ncgro icn a fclicidadc dc cnconirar
un diananic quc csc una oiiava (dczcsscic quilaics c ncio},
cingcn-lIc a calca con una grinalda dc florcs c lcvan-no cn
rocissao ao adninisirador, quc lIc da a lilcrdadc c
una indcnizaao ao scu scnIor. CanIa ianlcn rouas novas c
olicn crnissao ara iralalIar or conia roria. O quc cnconira
una cdra dc oiio a dcz quilaics, rccclc duas canisas novas, un
icrno novo conlcio, un cIacu c una lcla faca".
40
Tanlcn cra
considcrado lcgalncnic alforriado o cscravo quc dcnunciassc scu
dono or coniralando dc diananics. Ncssc caso, o rorio cscravo
rccclcria un rcnio dc 200000 rcis.
41

Una curiosidadc c quc nuiios alforriados cIcgavan a
cnriqucccr c sc iornavan roriciarios dc cscravos, icrras c ouiros
lcns. Eran casos rclaiivancnic raros, nas a sinlcs cisicncia
dclcs iorna o nundo da cscravidao no Drasil ainda nais
surrccndcnic. O nais fanoso c o da nulaia Francisca da Silva dc
Olivcira, a CIica da Silva do disiriio diananiino dc Tcjuco, cn Minas
Ccrais. Cclclrizada no filnc do dircior Caca Dicgucs, dc 1976, CIica
nasccu cscrava, nas conquisiou sua lilcrdadc cn dczcnlro dc
1753, conccdida clo coniraiador dc diananics Joao Fcrnandcs dc
Olivcira, quc a conrara do ncdico oriugucs Manucl
Pircs SardinIa. Enlora nunca icnIan sc casado oficialncnic, cla c
Joao Fcrnandcs naniivcran un rclacionancnio csiavcl dc dczcsscic
anos, crodo cn quc iivcran irczc filIos. Enirc os lcns dc CIica
Iavia un [pg. 2S6] significaiivo lanicl dc cscravos", scgundo o
Iisioriador Fonaldo Vainfas.
42

A alforria nao cra visia con lons olIos clo odcr ullico,
quc considcrava a cscravidao una insiiiuiao c un faior cconnico
a scr rcscrvado. A Iisioriadora Lcila Mczan Algranii ciia o caso da
ncgra forra Clara Maria dc Jcsus, quc cdc a D. Joao a lilcriaao do
filIo, Jorgc Pardo, cscravo do adrc Joao da Cruz Moura c Canara.
Alcga cla quc Jorgc cra filIo dc un Ioncn livrc, icncnic-coroncl da
iroa dc linIa cn Angola, concclido quando a nac ainda csiava no
caiivciro. Clara Maria csiava disosia a agar 200000 rcis cla
alforria do filIo, nas o adrc sc rccusava a fazcr o ncgocio. O cdido
foi rccusado clo inicndcnic gcral dc olcia, Paulo Fcrnandcs Viana.
Scgundo clc, ningucn odc scr consirangido a vcndcr scu
Icrdancnio" orquc un cscravo lon c un acIado c una
roricdadc rcciosa". No docuncnio, Viana dcsaconsclIa
dar lilcrdadc aos cscravos orquc o as nao odcria corrcr o risco
dc icr una grandc oulaao ncgra livrc. Os nalcs quc da gcnic
rcia dcvcnos cscrar Ia dc vir (nais} cla dc condiao lilcria quc
da caiiva", advcriia. Tcrnina dizcndo quc nao odcria aicndcr ao
cdido dc Clara Maria orquc as razcs oliicas sao nais
odcrosas ncsic as".
43

A lilcrdadc nao significava nclIoria dc vida. No caiivciro, a
ossc c a nanuicnao dos cscravos cra rcgulada con algun rigor
cla lcgislaao vigcnic. Scus donos iinIan a olrigaao dc alincnia-
los, dar-lIcs noradia c assisicncia nnina ara garaniir sua
solrcvivcncia. A lci rcvia quc, cn caso dc naus-iraios
conrovados, o scnIor do cscravo odcria crdcr sua roricdadc, o
quc rcrcscniava rcjuzo financciro. Livrcs, no cnianio, os ncgros
forros ficavan cnircgucs roria [pg. 2S?] soric, narginalizados
or conlcio dc qualqucr sisicna dc roicao lcgal c social. En
nuiios casos, a lilcrdadc cra un ncrgulIo no occano dc olrcza
conosio or ncgros lilcrios, nulaios c ncsiios, nargcn
dc iodas as ooriunidadcs, incluindo cducaao, saudc, noradia c
scgurana un rollcna quc, 120 anos dcois da aloliao oficial
da cscravidao, o Drasil ainda nao conscguiu rcsolvcr. [pg. 2SS]

You might also like