KADERE DAR K RSLE

(Abdlmelik b. Mervn'n Hasan el-Basr'ye Gnderdii Mektup ve Hasan el-Basr'nin Abdlmelik b.

Mervn'a Gnderdii (Cevab) Mektup)
Mehmet KUBAT

ZET
Emev halifesi Abdulmelik b. Mervn, o gne kadar alk olunmadk tarzda
kader zerine gr beyn eden dnemin tartmasz en nde gelen limi
Hasan el-Basr'den kadere ilikin dncelerini yazl olarak kendisine bildirmesini istemitir. Bunun zerine Hasan el-Basr, kadere dair grlerini
ieren bir mektup yazarak halifeye gndermitir. Hasan el-Basr'nin Halife
Abdlmelik'e gnderdii bu risle, slm dnyasnda kadere dair kaleme
alnm ilk yazl metin olarak kabul edilmektedir. Tahkk ve tercme ederek
yayna hazrladmz bu rislede yalnzca stanbul Ayasofya ktphanesinde
yer alan orijinal el yazmas nsha esas alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Hasan el-Basri, Kader, Hasan el-Basr'nin Kader
Rislesi.
TWO EPSTLES ON PREDESTNATON (QADAR)
ABSTRACT
The Amavi Caliph Abd al-Malik b. Marwan demanded from al-Hasan al-Basri
to report his views related with predestination which were unprecedented in
content in a written text. Upon this urge, al-Hasan al-Basri write an epistle
containing this views on predestination and sent it to the Caliph. This epistle
which al-Hasan sent Amavis Caliph Abd al-Malik on predestination was
evaluated the first written text on Qadar in the Islamic world. The copy
which we designed as the reduction of the original copy and which we
translated for publication is based on the original manuscript copy of stanbul Sophia.
Key Words: Al-Hasan Al-Basri, Predestination (Qadar), Al-Hasan Al-Basri's
Epistle on Predestination (Qadar).

Yrd.Do.Dr., Yznc Yl niversitesi lhiyat Fakltesi Kelm Anabilim

Dal retim yesi, e-posta: mehmetkubat@yyu.edu.tr

352

Mehmet KUBAT

882

2-1 3998 :

:
.

()
-
2008

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

353

Kadere Dair ki Risle

110 ( )


.
2
.
:
)21- 3989
-1 ( :
882 .
.
. 13 . )75146( 149238
.

.
.
:

.
)1598
-2 ( :

.
5221)
-3 ( :

882 . .
.78-73\1991
.
-4
494-431 ( ).

1 " , slam Ansiklopedisi, " 1-5 . ,315 ..1997,

2 JAOS, LV , [1935], Hasan al-Basris Treatise on Qadar, .139 .
3 .)21- 3989( :
4 .
5 .5221 :
6 5221 :.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

354

Mehmet KUBAT

74-72 27623 ( :)
78-73\1991 .
-5 .
"Early Islam Between Myth and History, Al-Hasan Al-
Basri And The Formation of His Legacy In Calassical
"Islamic Scholarship.302-284 .

H.
.
Der
Ritter
Islam ( (21,83 -67 ) (Edition Critique
.78-73\1991
Yaar Ltfi Doan

Kutluay Ritter
( 4-3 78-75 .)1954 Ethem
Ruhi Flal amzda tikad slm
Mezhepleri 1983 13
"Sivil taatsizlk.119-113 .



.


.
.

7 27623 :.
8 1991 .79-73 .
9 .1022 :

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

355

Kadere Dair ki Risle

(
)
( )1

.

(-2)

.
:
..
..
.
.. -2 ( (

.

.

( -3)
.
. .
.
10 .

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

356

Mehmet KUBAT

.
(-3) .
.
.
...
.
-4(
)


( :
(-4) )
( ).

( :
-5( .)
. )
( .)

( :
.)
( -5)
( :
).

11 ( ).
12 ().
13 () .
14 (57-56 :)51
15 (182 :)3 ( 51 :)9 (10 :)22
16 () .
17 (28-29 :)7
18 (90 :)16
19 (42 :)8
20 () () .
21 (38 :)74

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

357

Kadere Dair ki Risle

.

( -6) . ( :
. .
.)
( :
).
-6 ( ) ( :
.
.) ( :
.)
( -7) :
. :
( ).
( :

).
(-7) ( :
) . ( .
.) ( :
.)
:
-8)
( : (
.) .

22 (27-26 :)2
23 (18-17 :)39
24 (66-65 :)5
25 (96 :)7
26 (61 :)38
27 (67 :)33
28 (3 :)76
)(31 :
29 ( 40 :)27 ( )
( 12 ) .
30 (79 :)20
31 13 :)92(

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Mehmet KUBAT

358

( : .)
( : .)( :
) . ( : .)
( -8)
.

( :
.)
.
( : ( -9) .)
( :
) . :
.
( :
( -9)
.)


. ( -
10) . ( :
) .

( -10
) .

32 (99 :)26
33 (85 :)20
34 (53 :)17
35 (33 :)11
36 (85 :)40
37 (34 :)11
38 59:)19(
39 : () .
40 (125 :)6
41 (286 :)2

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

359

Kadere Dair ki Risle

( )
-11 ( .)
.



-11)
(
. ( :

.)

-12)
(

.

.
-12 ( )
.


.
-13 ( )


.

( -13)
.

42 (125 :)6
43 "" .
44 (16 :)5
45 .

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

KADERE DAR K RSLE

(Abdlmelik b. Mervn'n Hasan el-Basr'ye Gnderdii
Mektup ve Hasan el-Basr'nin Abdlmelik b. Mervn'a Gnderdii (Cevab) Mektup).
TAKDM
Yayna hazrlayp tercme ettiimiz bu Risle, Hasan elBasrnin bata kader meselesi olmak zere, temelde
itikad/kelm grlerini ieren en nemli ve en mehr eseridir. Bu risle slm dnyasnda kader konusunda kaleme
alnm en eski ve en orijinal veska olma zelliine sahiptir.
Julian Obermannn deyimiyle, kader zerine yazlan Mutezile
ncesi dnemdeki kader oluumla ada olan bu Risle, sadece Hasan el-Basrnin elinden km bir alma olarak kalmayp, ayn zamanda ilk dnem Mslman kelmna ait bize
ulaan tek eserdir.1 H. Ritter tarafndan kader frkasnn bize
kadar gelen yegne orijinal vesikasdr eklinde nitelenen2 bu
kadm Rislenin bilebildiimiz kadaryla dnyada be el yazma
nshas bulunmaktadr:
1- stanbul Ayasofya Ktphanesindeki nsha.3 Bu
nsha, bizim yayna hazrlayp tercme ettiimiz nshadr ve
bilebildiimiz kadaryla bu ekliyle- dnyada ilk kez bizim tarafmzdan neredilmektedir. emsuddn el-Kuds tarafndan
H. 882 ylnda kaleme alnan, Ahmed eyh Zde tarafndan
vakfedilen, 238149 (14675) mm. llerinde ve toplam olarak 13 varaktan oluan bu nsha, hacim olarak daha sonra
szn edeceimiz stanbul Kprl Ktphanesinde bulunan nshadan daha kktr ve onun bir bakma zeti mahiyetindedir.
stanbul Ayasofya Ktphanesindeki nshay esas alp,
tahkk ve tercme ederek yayna hazrladmz kadere dair bu
Risle iki mektuptan olumaktadr:
I- Risle ierisinde yer alan mektuplardan ilki, Emev halifesi Abdlmelik b. Mervn'a ait. Halife Abdlmelik b. Mervn,
bu mektubunda, o gne kadar alk olunmadk tarzda kader
1
2
3

Julian Obermann, Hasan al-Basris Treatise on Qadar, JAOS, LV , [1935], s.

139.
Ritter, Hasan Basri, A, ev. Heyet, stanbul, 1997, 1V-I/315.
Risle el-Hasen el-Basr ilel-Emr Abdlmelik b. Mervn, stanbul, Ayasofya
Ktphanesi, No: 3998, 1-2.

Kadere Dair ki Risle

361

zerine gr beyn eden dnemin tartmasz en mehur limi saylan ve ilm, fikirleri, yaay, karizmatik kiilii, zhd
ve takvsyla ne kan Hasan el-Basr'den, zamanlarnda youn bir biimde tartlan kader konusuna ilikin, fikirlerini
sormakta ve bu husustaki dncelerini yazl olarak kendisine iletmesini istemektedir.
II- Risle ierisinde yer alan mektuplardan ikincisi ise,
tabin dneminin en mehur limi Hasan el-Basr (.
21/728)'ye ait. Bu mektup, kendi dneminin tartmasz en
nde gelen limi saylan Hasan el-Basr'nin kadere dair
Abdlmelik b. Mervn'n sorularna verdii cevb mesajlarn
iermektedir.
Yayna hazrladmz bu Risle'nin dnyada tek orijinal
el yazma nshas stanbul Ayasofya Ktphanesi'de bulunmaktadr.4 Darul-Kutubil-Msriyye'de bulunan bir dier nshas ise, stanbul Ayasofya Ktphanesi'nde bulunan sz konusu bu nshadan alnmadr ve bu nshann bir bakma kopyasdr mahiyetindedir.5
stanbul Ayasofya Ktphanesi'de bulunan bu Risle,
bildiimiz kadaryla orijinal haliyle ilk kez bizim tarafmzdan
yaynlanmaktadr. Daha sonra iaret edeceimiz zere, Muhammed Ammar tarafndan Resilu'l-Adl ve't-Tevhd ierisinde yaynlanan nsha ise,6 yukarda szn ettiimiz stanbul
Ayasofya Ktphanesi'ndeki orijinal nshann bir nevi kopyas
olan Darul-Kutubil-Msriyye'deki nsha esas alnarak yaynlanmtr.7 Bu nsha, Ammar tarafndan her ne kadar stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki orijinal el yazma nsha esas
alnarak yaynlanmsa da, bizim metin zerinde iaret ettiimiz gibi, stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki nshasyla aralarnda bir takm farkllklar bulunmaktadr.
2- stanbul Kprl Ktphanesindeki nsha.8 Bu nsha, hacim olarak stanbul Ayasofya Ktphanesinde bulunan
4

5
6
7
8

Risle Abdlmelik b. Mervn ilel-Hasan el-Basr ve Risle el-Hasan el-Basr

ilel-Emr Abdul-Melik b. Mervn, stanbul Ayasofya Ktphanesi, No: 39981-2.
Darul-Kutubil-Msriyye, No: 5221.
Muhammed Ammara, Resilul-Adl vet-Tevhid, Kahire, 1971, I/109-117.
Ammara, Resilul-Adl vet-Tevhid, s. 105 vd.
stanbul Kprl Ktphanesi, No: 1598.
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

362

Mehmet KUBAT

ve tarafmzdan nere hazrlanan nshadan daha geni, daha

byk ve daha kapsamldr.
3- Darul-Kutubil-Msriyyedeki nsha.9 Bu nsha stanbul Ayasofya Ktphanesindeki nshadan alnmadr ve onun
bir nevi kopyas mahiyetindedir. Muhammed Ammar tarafndan Resilu'l-Adl ve't-Tevhd ierisinde neredilmitir.10 Daha
nce de iaret ettiimiz gibi, Muhammed Ammar tarafndan
Resilu'l-Adl ve't-Tevhd ierisinde neredilen nshada her ne
kadar stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki orijinal nshann
bir nevi kopyas olan Dru'l-Ktubi'l-Msriyye'deki nsha esas
alnmsa da, bizim metin zerinde iaret ettiimiz gibi, bu iki
nsha arasnda farkllklar bulunmaktadr.
4- mam el-Hkim Eb Sad el-Muhsin b. Kerrme elCem el-Beyhak (H. 421/494)nin erhu Uynil-Mesil adl
eserinde yer alan Mlahhas Risle: Muhtasar/zet Nsha.
Rislenin Darul-Kutubil-Msriyyede, 27263 B Numarada ve
72-74 varak arasnda bulunan bu muhtasar/zetlenmi el
yazma nshas da Muhammed Ammar tarafndan Resilu'lAdl ve't-Tevhd ierisinde neredilmitir.11
5- Tahran niversitesi Ktphanesindeki nsha.12 Bu
nsha Suleiman Ali Mourad tarafndan hazrlanan Early Islam
Between Myth and History Al-Hasan Al-Basri And The
Formation of His Legacy In Calassical Islamic Scholarship adl
eserin sonunda neredilmitir.13 Mourad, dipnotlarda dier
nshalara da atflarda bulunmutur.
Szn ettiimiz "Kadere Dair ki Risle", Kd
Abdulcebbrn Fazlul-tizal ve Tabaktul-Mutezilesinde14 ve

Darul-Kutubil-Msriyye, No: 5221 E-d-b.; Bu konuda bilgi iin bkz. Kd

Abdulcebbr, Fazlul-tizl, Tunus, 1974, s. 215, (169. dipnot); Suleiman Ali
Mourad, Early Islam Between Myth and History, Al-Hasan Al-Basri And The
Formation of His Legacy In Calassical Islamic Scholarship, Leden-Boston,
2006, s. 179.
10 Ammara, Resilul-Adl vet-Tevhid, I/109-117..
11 Darul-Kutubil-Msriyye, No: 27223 B.; Ammara, Resilul-Adl vet-Tevhid, s.
105.
12 Tahran niversitesi Ktphanesi, No: 1022. Kr. Mourad, Al-Hasan Al-Basri,
s. 179.
13 Mourad, Al-Hasan Al-Basri, s. 284-302.
14 Kd Abdulcebbr, Fazlul-tizal ve Tabaktul-Mutezile, Nr. Fuad Seyyid,
Darut-Tunusiye, Tunus 1986, s. 215-223.
9

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Kadere Dair ki Risle

363

bnul-Murteznn el-Mnye vel-Emel adl eserinde15 ksmen

yer almtr.
Hasan el-Basrnin kadere dair bu mehur Rislesi, H.
Ritter tarafndan DER ISLAM adl Almanca dergide yaynlanan
makalesin16 sonunda edition critiqueli olarak neredilmitir.17 Yaynlandktan sonra dnyada olaanst bir ilgiye
mazhar olan bu nshada, stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki nsha ile stanbul Kprl Ktphanesi'nde bulunan
nshalar18 esas alnmtr.
Yukarda da iaret ettiimiz zere, Risle ayrca Muhammed Ammar tarafndan Darul-Kutubil-Msriyyede'ki iki
nsha esas alnarak Resilul-Adl vet-Tevhid iinde yaynlanmtr.19 Muhammed Ammar tarafndan 1971 ylnda
Resilu'l-Adl ve't-Tevhd adl eser iinde yaynlanan sz konusu
nsha ile bizim stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki nshay
esas alarak yayna hazrladmz nsha arasnda eksiklikler
ve yer yer de farkllklar bulunmaktadr. Esasen bizim bu
risleyi stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki nshay esas
alarak yaynlamamzn bir nedeni de bu iki nsh arasndaki
farkllara iaret etmektir.
Ayrca bu Risle, Helmut Ritterin edition critiqueli metni
esas alnarak Ltfi Doan-Yaar Kutluay tarafndan Hasan
Basrnin Kader Hakknda Halife Abdlmelik b. Mervana Mektubu adyla tercme edilerek neredilmitir.20 Her ne kadar
tercmede esas alnan iki nsha birbirlerinden farkl olsa da,
biz eviride neredilen bu tercmeyi gz nnde bulundurduk.
Ltfi Doan-Yaar Kutluay tarafndan neredilen bu
Trke metin, Ethem Ruh Flalnn amzda tikadi slm

Ahmed b. Yahya bnul-Murtez, el-Mnye vel-Emel, Nr. M. Cevad Mekr,

Beyrut, 1990, s. 140 vd.
16 Helmut Ritter, Sutudien zur Geschichte der islamischen Frmmigkeit: I Hasan el-Basri, Der Islam, Berlin und Leipzing, sl., [1993], XXI, s. 1-83.
17 Ritter, Isl., XXI, s. 67-83.
18 stanbul Kprl Ktphanesi, No: 1598.
19 Ammara, Resilul-Adl vet-Tevhid, I/109-122.
20 Ltfi Doan-Yaar Kutluay, Hasan Basrnin Kader Hakknda Halife
Abdlmelik b. Mervana Mektubu, AFD, Say: 3-4, Ankara, 1954, s. 7578.
15

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

364

Mehmet KUBAT

Mezhepleri21 ve Mevlt Uyank'n Sivil taatsizlik22 adl eserlerinde aynen yer almtr.

Ethem Ruh Flal, amzda tikadi slm Mezhepleri, stanbul, 1983, s.

213 vd.
22 Mevlt Uyank, slm Siyaset Felsefesinde Sivil taatsizlik Kavram, -Hasan elBasr rnei-, stanbul, 2001, s. 119-133.
21

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

KADERE DAR K RSLE1

(Abdlmelik b. Mervn'n Hasan el-Basr'ye Gnderdii
Mektup ve Hasan el-Basr'nin Abdlmelik b. Mervn'a Gnderdii (Cevab) Mektup)
(1) Bu kymetli nshay, Yce Sultanmz, byk hakan,
karalarn ve denizlerin hkimi, Harameyni-erfeynin hizmetkr Sultan b. Sultan es-Sultanul-z Mahmud Hn
sahh ve er bir vakfla vakfetmitir. Bu nshay Harameynierfeynin mfettii Ahmed eyh Zde kaleme almtr. Allah,
her ikisini de yarlgasn.2
Abdlmelik b. Mervnn Hasan el-Basrye Kadere Dair
Gnderdii Mektup
(2-a) Rahmn ve Rahm Olan Allahn Adyla.
Abdlmelik b. Mervnn Hasan b. Ebil-Hasan el-Basrye
(Allah her ikisine de rahmet etsin) mektubu:
Mminlerin
Hasana:

Emri

Abdlmelikten

Hasan

b.

Ebil-

Selm3 (esenlik) zerine olsun

Kendisinden baka lh olmayan Allaha hamd, Onun
kulu ve elisi Muhammede salt-u selm olsun.
Bundan sonra; (2-b) senden daha nce geen limlerin
hibirinden duyulmam bir tarzda kader stne gr beyn
ettiin Mminlerin Emrine ulat. Biz, kendilerine ulatmz
sahabeden (Allah onlardan raz olsun) hibirinin bu konuyu

Bu tercmede, stanbul Ayasofya Ktphanesindeki orijinal el yazmas nsha

(No: 3998-1-2) esas alnmtr. Ayrca bu eviride, metnin ayn ya da benzer
olduu ksmlarnda, Risle'nin Helmut Ritter tarafndan edition critiqueli
olarak yaynlanan nshasnn esas alnarak Hasan Basrnin Kader Hakknda Halife Abdlmelik b. Mervana Mektubu adyla Ltfi Doan-Yaar
Kutluay tarafndan yaplan tercmesinden (AFD, Say: 3-4, Ankara, 1954,
s. 75-78) istifade edilmitir.
2 Orijinal nshada yer alan bu paragraf, Rislenin Muhammed Ammara tarafndan neredilen nshasnda bulunmamaktadr.
3 Orijinal nshada bu kelime ( )olarak gemektedir. Dorusu ( )olmaldr.
1

366

Mehmet KUBAT

senin izah ettiin gibi anladn ve hakknda fikir yrttn

bilmiyoruz.
Oysa Mminlerin Emri, senin iyi halini, dindeki faziletini, ilme kar olan anlay, istek ve titizliini bilmektedir.
Mminlerin Emri, (kadere dair) senden aktarlan gr
beenmemi (kabul etmemi) bulunmaktadr. Bu nedenle bu
konudaki fikrini Mminlerin Emrine yaz. (3-a) Bu iddianda
Raslullah (s)n ashbndan birinin grne mi, kendi fikrine mi ya da Kurann dorulad bir hkme mi dayanyorsun?
Biz senden nce bu konuda tartan veya fikir yrten bir
kimse (nin olduunu) iitmedik (byle bir kimseyi tanmyoruz). Bu nedenle Mminlerin Emrine bu konudaki grn
bildir ve akla.
Allahn selm, rahmeti ve bereketi zerine olsun.
Hasan el-Basrnin Abdlmelik b. Mervna Kadere Dair
Gnderdii Mektup
Hasan el-Basr, Allah ona rahmet etsin, Abdlmelik b.
Mervna (cevaben yle bir) mektup yazd:
(3-b) Hasan b. Ebl-Hasan el-Basrden M'minlerin
Emri Abdlmelike
Allahn selm zerine olsun ey Mminlerin Emri!
Ztndan baka lh olmayan Allaha hamd ederim.
mdi; Yce Allah, Mminlerin Emrini salha erdirsin.
Onu Allaha itaat ile amel eden, Rasl (s)ne tbi olan ve Allahn emrettii eylere uymakta srat gsteren idarecilerden
klsn. Mminlerin Emri, Allah onu salha erdirsin, rnek
olan, itimat edilen ve ilerinde kendilerine uyulan geip gitmi
birok iyilik ehli insanlarn birka arasnda yer alr. (4-a) Ey
Mminlerin Emri! Biz, Allahn emriyle amel eden, Onun
hikmetini gzeten ve Raslullah (s)n Snneti'ne uyan gemi
(selef) limlerden birouna ulatk. Onlar gerei inkr etmez,
btl hak/gerek gibi gstermez, Yce 4 Allahn kendi nefsine/Ztna isnat ettiinden baka eyleri Ona isnat etmez ve
Allahn yaratklarna kar Kitabnda gsterdii delillerden
4

Orijinal nshada bu kelime ( )eklinde gemektedir. Bu kelimenin dorusu

( )olmaldr.
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Kadere Dair ki Risle

367

baka bir delil getirmezlerdi. Szleri phesiz doru olan Yce5

Allah yle buyuruyor: nsanlar ve cinleri ancak bana
ibdet/kulluk etmeleri iin yarattm. Onlardan ne bir rzk, ne
de beni beslemelerini istiyorum.6 (4-b) Yce Allah, kendisine
kulluk etmeleri iin yaratt kullarna ibdet etmelerini emretmitir. Allah kullarn bir i iin yaratp, sonra ile onlar
arasna girmi deildir. Zira Yce Allah kullarna kar zulmedici7 deildir. Daha nce geen (selef) limlerden hibiri bu
sz inkr etmemi ve tartmaya amamtr. nk onlarn
hepsi bu konuda tek bir fikir etrafnda toplanm bulunuyorlard. Onlar, irkin ileri (mnker) emretmemilerdir. Yce 8 Allah yle buyuruyor: De ki: phesiz Allah irkin iler
(mnker) i emretmez. Siz bilmediiniz eyleri Allahn zerine
mi atyorsunuz? De ki: Rabbim adleti emretti.9 (5-a) Onun
nehyi (yasaklay), hayaszlk (fah), irkin iler (mnker) ve
azgnlk (bay) saylan eylere ynelikti. O, dnp tutasnz
diye sizlere t veriyor.10
Allahn Kitab, her (kalbi) lm olan kimse iin hayat,
her tr karanlk iin aydnlk (nr) ve her tr cehlet iin de
bilgi/ilimdir. Yce Allah, Kuran ve Peygamberden sonra kullarn mazeret olarak sunacaklar bir hccet/delil brakmamtr. Nitekim Yce Allah yle buyurmutur: len ak bir
delille lsn, yaayan da ak bir delille yaasn. phesiz Allah, hakkyla iiten ve hakkyla bilendir.11
Ey Mminlerin Emri! Yce Allahn,12 inizden ileri
gitmek ya da geri kalmak isteyen kimseler iin (cehennem elbette bir uyarcdr). (5-b) Herkes kazandna karlk bir
rehndir (her nefis kendi kazancna baldr) 13 yeti zerinde
Orijinal nshada bu kelime yine ( )eklinde gemektedir. Daha nce de iaret ettiimiz gibi bu kelimenin dorusu ( )olmaldr.
6 Zriyt, 51/56-57.
7 Kr. l-i mrn, 3/182; Enfl, 9/51; Hacc, 22/10.
8 Orijinal nshada bu kelime yine ( )eklinde gemektedir. Daha nce de iaret ettiimiz gibi bu kelimenin dorusu ( )olmaldr.
9 Arf, 7/28-29.
10 Nahl, 16/90.
11 Enfl, 8/42.
12 Orijinal nshada yette geen ) (edatnn bana yanllkla bir ) (harfi
eklenerek ) (eklinde yazlmtr. Buradaki ) (harfi zidtir.
13 Mddessir, 74/37-38.
5

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

368

Mehmet KUBAT

iyice dn. Yce Allah, insanlara kendisiyle ileri gitmek ve

geri kalmak isteyecekleri bir g vermi; nasl amellerde bulunacaklarn ve neleri haber vereceklerini grmek iin de onlar
imtihana tabi tutmutur. ayet mesele, yanl dnce sahiplerinin dedikleri gibi olsayd, bu durumda insanlarn ileri gitme
ve geri kalma imknlar olmaz; ilerleyenin yapt amele kar
mkfatlandrlmas, geride kalann da (yapmas gerekirken)
yapmad ameller konusunda knanmas sz konusu olmazd.
nk onlar (yanl grte olanlar) a gre, ileri gitme ve geride kalma gc kendilerinden deildir. Zira bunlar (kendilerinin deil) Rablerinin iidir. (6-a) Bu durumda (yanl grte
olanlarn bu iddias doru olsayd, Yce Allah), Allah,
zlimleri saptrr14 ve Allah onunla ancak fsklar saptrr.
Onlar Allaha verdikleri sz, pekitirilmesinden sonra bozan,
Allahn korunmasn emrettii balar (iman, akrabalk, beer
ve ahlki tm ilikileri) koparan ve yeryznde bozgunculuk
yapan kimselerdir. te onlar ziyana urayanlarn ta kendileridir15 demezdi. Ey Mminlerin Emri! Yce Allahn, Sz dinleyip de onun en gzeline uyanlar var ya, ite onlar Allahn
hidyete erdirdii kimselerdir. te onlar akl sahiplerinin ta
kendileridir16 buyruunu anlayarak zerinde iyice dn.
Yine Yce Allahn u szn de dinle: (6-b) Eer kitap ehli
iman etselerdi ve Allaha kar gelmekten saknsalard, muhakkak onlarn ktlklerini rterdik ve onlar Nam cennetlerine koyardk. Eer onlar Tevrat, ncili ve kendilerine indirileni (Kuran) gereince uygulasalard elbette stlerinden ve
ayaklarnn altndan bol bol rzk yiyeceklerdi. 17 Yine Yce Allah yle buyurmutur: Eer o lkelerin halklar iman edip
ktlklerden saknsalard, gn ve yerin bereket kaplarn
yzlerine aardk. Fakat onlar yalanladlar, biz de onlar iledikleri gnahlardan dolay cezaya arptrdk.18 Ey Mminlerin
Emri! Bilmi ol ki, Allah kullara ileri mecbur klmamtr. (7a) Fakat yle yaparsanz size byle yaparm, byle yaparsanz
size yle yaparm, diyor ve, (yle derler: Ey Rabbimiz! Bunu
bizim nmze kim srdyse) cehennemde onun azabn bir
14
15
16
17
18

brahim, 14/27.
Bakara, 2/26-27.
Zmer, 39/17-18.
Mide, 5/65-66.
Arf, 7/96.
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Kadere Dair ki Risle

369

kat daha arttr19 yetinde buyurduu gibi, onlara ancak yaptklar amellerin karln verir (yaptklar amellere gre onlar
cezalandrr veya mkafatlandrr). Fakat Yce Allah insanlara
yolu gstererek onlar saptrann kim olduunu, (sapan kimselerin azndan) yine yle diyecekler: Ey Rabbimiz! Biz nderlerimize ve byklerimize itaat ettik de, onlar bizi yoldan saptrdlar20 (eklinde) aktararak bize aklamtr. Yneticiler ve
bykler, onlara kfr neren ve onlar (doru) yol/hidyet zere iken onlar saptranlardr. Zira Yce Allah, (7-b) Biz ona yolu gsterdik; (artk o) ya kredici olur ya da nankr 21 buyurmutur. (Yani kii) ya bizim ona yol gstermemize ve nimetler vermemize kreder, ya da nankrlk eder. (Bu hususta
Yce Allah yle buyuruyor:) Her kim krederse ancak kendisi iin kreder, her kim de nankrlk ederse, phe yok ki,
Rabbim her eyden mstandir, byk ihsan sahibidir. 22 Yine Yce Allah yle buyuruyor: Bylece Firavun kavmini yanl yola srkledi ve doru yola gtrmedi. 23 Sen de ey
Mminlerin Emri, Allahn dedii gibi, kavmini dallete srkleyenin Firavn olduunu syle. Bu konuda Allahn szlerine muhlefet etme. Allahn kendisine izfe edilmesine raz
olduunun dnda Ona bir ey izfe etme. Zira O yle buyurmutur: (8-a) Bize den yalnzca doru yolu gstermektir.
phesiz hiret de dnya da bizimdir.24 Hidyet Allahtan, dallet ise kullardandr.
Ey Mminlerin Emri, Yce Allahn u yet(ler)ini de iyice dn! Ve bizi hep o mcrimler (gnahkrlar) dallete drmt (saptrmt).25 Smir onlar dallete drd
(batan kard).26 nk eytan aralarna fesat sokar. pSd, 38/61.
Ahzb, 33/67.
21 nsan, 76/3.
22 Neml, 27/40. Orijinal el yazmas nshada bu yet (
eklinde yanl yazlmtr. yetin doru ekli yledir: (
) . Bu yetteki baz lafzlarn Lokman sresinin
12. yeti ile kartrld belli olmaktadr. Lokman sresinin 12. yeti ise
yledir: )( .
23 Th, 20/79.
24 Leyl, 92/12-13.
25 uara, 26/99.
26 Th, 20/85.
19
20

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

370

Mehmet KUBAT

hesiz eytan, insan iin apak bir dmandr. 27 Onu size

ancak dilerse Allah getirir ve siz onu aciz brakacak deilsiniz.28 Yani siz, banza geldiinde Allahn azabndan kurtulacak deilsiniz ve ondan kendinizi de koruyamazsnz. Size
azap geldiinde, sizin iin nasihat etsem/t versem de, (8-b)
nasihatimin/dmn size bir faydas olmaz. Nh (a.s.),
kendilerine azap indiinde ve azab grdkleri esnada iman
etmelerinin kavmine bir yarar salamayacan bilmitir. Yce
Allah, helk ettii kavimlerle ilgili yle bir aklamada bulunmaktadr: Fakat iddetli azabmz grdkleri zaman inanmalar, kendilerine bir fayda salamad. Allah'n kullar hakknda
eskiden beri yrrlkte olan yasas budur. te o zaman kfirler ziyana uramlardr.29 Bu Allahn kanunu/yasasdr.
Azap mahede edildii vakit, artk yaplan tvbe kabul edilmez.
Yce Allahn, Eer Allah sizi saptrmak istiyorsa, (ben
size t vermek istesem de, dm size fayda vermez).
(nk) O sizin Rabbinizdir (9-a) ve (nihayet) O'na dndrleceksiniz30 sznde vrid olan ayyden maksat azaptr. Yce Allahn, Sonra bunlarn ardndan yle bir nesil geldi ki,
namaz terk ettiler, hev ve heveslerine uydular; onlar bu taknlklarnn karln mutlaka greceklerdir. (Cehennemdeki
Gayya vadisini boylayacaklardr)31 yetindeki ayy ( boylayacaklardr) sz, elm/iddetli bir azaba dar olacaklardr
anlamndadr. Nitekim Araplar, Falan kii bugn ayya atld
dediklerinde, bu cmleden emrin sz konusu kimseyi iddetli
bir ekilde dvdn32 veya iddetli bir cezaya arptrdn
kastederler.
Yce Allahn u yeti zerinde de mnakaa etmilerdir:
Allah kimi doru yola iletmek isterse, onun gnln slmiyete aar. Kimi de sapklkta brakmak isterse, onun da gnln darlatrr, sktrr ve bu adam (9-b) zorla ge ykselisr, 17/53.
Hd, 11/33.
29 Mmin (fir), 40/85.
30 Hd, 11/34.
31 Meryem, 19/59.
32 Muhammed Ammarann nerettii nshada (burada) yer alan ( )kelimesi
ziddir; bizim yaynladmz bu nshada (stanbul Ayasofya Ktphanesi,
No: 3998/1-2.) yer almamaktadr.
27
28

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Kadere Dair ki Risle

371

yormu gibi olur. Allah, inanmayanlar ite byle pislik iinde

brakr.33 Bu yeti bilgisizlikleri yznden yle tevil ettiler:
Yce Allah slih amel ilemedikleri halde baz insanlarn gslerini (slm kabul etmeye) am; baz insanlarn da kfr, fsk ve sapklkta olmadklar halde, gslerini darlatrm ve sktrmtr. Bu kimselerin, (isteseler dahi), Allah'n
kendilerini mkellef kld din ykmllkleri yerine getirme
imknlar yoktur. Bunlar ebediyen cehennemde kalacaklardr.
Ey Mminlerin Emri! Hakikat chillerin iddia ettikleri gibi deildir. Rabbimiz kullarna kar en merhametli, (10-a) en dil
ve en kerm olduu iin, onlara (kullarna) byle yapmaz. O,
Allah bir kimseye gcnn yetmeyeceini yklemez. Herkesin
kazand iyilik kendine, iledii fenlk yine kendinedir34 buyurmuken, nasl kullarna kar bunu yapar (gcnn yetmeyeceini ykler)? O, insanlar ve cinleri Kendisi'ne ibdet
etsinler diye yaratmtr. Allah kullarna, kendilerine teklif ettii ibdetlerin birka katn yapabilecek kudrette iitme, grme
ve sezme kabiliyeti vermitir. nsanlardan her kim
emrolunduu eyler hususunda itaat ederse, Allah, emredilen
eyleri yapan kimsenin, yapt iyiliklerinin karl olarak bu
dnyada gsn slma aar; ona iyi amelleri yapmay kolaylatrr; (10-b) kfr, fsk ve isyn gibi fiilleri yapmay da zorlatrr. Byk olsun kk olsun, taat bakmndan bu mertebeye ulaan herhangi bir kimse hakknda Allahn hkm byledir. Yce Allah, tvbe ve itaate g yetirdii halde, dnyada
kendisine emredilen eyleri yapmaktan imtin edip kfre devam eden kimsenin gsn, sanki o kimse ge ykseliyormu gibi, daraltr/sktrr. Btn bunlar, onun bu dnyada
irtikap ettii kfr ve sapklnn cezasdr. (11-a) Tvbe, Allahn emrettii ve insanlar davet ettii bir itir. Kfr ve
fsklkta ileri dereceye varm olan bir kimse hakknda Allahn hkm yine byledir.
Ey Mminlerin Emri! Yce Allah Kitabnda, kullarna
rahmet olarak ve onlar kabul edilmesini umduklar amellere
tevik etmek zere ferahlk ve darl (sknty/stresi) zikretmitir. Yce Allah hikmeti gerei, yapmay istedikleri amellere ynlendirmek zere, kullarnn gslerine ferahlk ver33
34

En'm, 6/125.
Bakara, 2/286.
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

372

Mehmet KUBAT

meyi murad etmitir. Yine hikmeti gerei gslere sknt

vermeyi de murad etmi, (fakat) bunu onlara aklamamtr.
Bunun sebebi, onlarn (kendilerine sebepleri aklanmam
olan hususlarn aklanmas ynndeki) beklentilerinin nn
kesmek iindir. Yoksa onlar Kendi rahmet (11-b) ve fazlndan35 mitsiz olmalar, durumlarn dzelttikleri takdirde kendi af, mafiret ve kereminden mahrum etmek iin deil. Yce
Allah Kitab'nda bu hususu beyn ederek yle buyuruyor:
Allah, rzasn gzetenleri onun (Kitap)la, selmet yollarna
eritirir ve onlar izni ile karanlklardan aydnla karr. Onlar doru yola iletir.36
Peygamber (s)in sahabelerinden olan gemi/nceki
Mslmanlar Allahn kelmna balydlar; ondan hibir eyi
inkr etmezlerdi ve onun hakknda tartmazlard. nk onlar bir tek gr zere ittifak etmilerdi. (12-a) Onunla ne bir
gerei (hakk) inkr ederlerdi, ne de bir btl gerek olarak
gsterirlerdi. Allahn kendi nefsine atfetmedii bir vasf Ona
nispet etmezlerdi. Allahn yaratklar aleyhine delil olarak gsterdikleri dnda baka bir delil gstermezlerdi.
(Hasan el-Basr) Mminlerin Emrine, insanlar kaderi
inkr ettikleri dnemde, bu hususta (kader stne) konutuunu syledi. Bidatiler (dinde daha nce olmayan yeni grler ileri srerek dine eklemlemelerde bulunanlar), dinleri hakknda tartma yaptklarnda, ben onlarn syledikleri ve uydurduklar grlere kar aksi ynde Allahn Kitabndan
yetler zikrettim. (Yine Hasan el-Basr) Mminlerin Emrinin
inkr etmedii, aksine bildii ve (12-b) Kitap (Kuran) ve
Raslullah (sa.v.)n Snnetinde bunu tasdk eden delilleri bildii eyleri de zikretti. Dolaysyla Allahn Kitabndan sonra bu
konuya dair ifa verici (doyurucu) deliller Hasann
rislesinde/mektubunda vardr. Ey Mminlerin Emri! Yce
Allah hidyetine hidyet, ilmine ilim katsn ve onu anlayp inceleyesin diye Hasann rislesinden bir nshay sana gnderdi. Onu anla ve zerinde iyice dn. Hem kendin ve hem de
Mslmanlar iin akln ve grnle onunla amel et.
Orijinal nshada fazlndan eklinde tercme ettiimiz kelime ( )olarak,
( )harfi noktasz yazlmtr. Dorusu (), ( )eklinde, (yani noktal) olmaldr.
36 Mide, 5/16.
35

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

Kadere Dair ki Risle

373

Risle/mektup hakknda herhangi bir phe yaratma. nk

bu risle/mektup, ondaki Allahn adletini kabul edip akleden
ve zerinde iyice dnenler iin gayet aktr.
37Bil ki, Hz. Peygamber (s)in sahabelerinden ve gemi/selef limlerinden (13-a) bilgi elde edenler arasnda Hasan
kadar Allah bilip tanyan, Onun dinini anlayp alglayan ve
Kitabn okuyup tefekkr eden kimse yoktur (kalmamtr).
Bununla birlikte Hasan, dzgn bir hale sahiptir. Dinde gvenilir, emn ve Mslmanlarn dertleriyle dertlenen biridir. Hem
hirette ve hem de dnyada sevabn Yce Allahtan bekleyecein bir biimde ona ikramda bulun.

Bu mektubun (Risle'nin) sonudur. Yceler ycesi olan

Allahtan daha byk ve g sahibi bulunan hi kimse yoktur.
Allahn diledii olur, dilemedii ise olmaz. Ondan mafiret diliyorum. Onun houna gitmeyen her tr sz ve amelden tvbe
ediyorum. (13-b) lemlerin Rabbi olan Allaha hamd olsun.
Onun salat ve selam Efendimiz Hz. Muhammed (s), tertemiz
ailesi ve ashabnn zerine olsun.38
(Bu risle), Yce Rabbin mafiretini dileyen fakr kulu
emsuddn el-Kuds tarafndan, Rebulhir H. 882 senesinde
yazlmtr.39

Metnin ieriinden, bu paragrafn sonuna kadar olan ksmnn Hasan elBasrye ait olmad, onun kadere dair rislesini Halife Abdlmelik b.
Mervna ileten grevliye ait olduu anlalyor. Kr. Fazlur Rahman, slm,
ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara, 1992, s. 78.
38 Orijinal nshada yer alan bu paragraf Muhammed Ammara tarafndan neredilen nshada bulunmamaktadr.
39 Yine orijinal nshada yer alan bu paragraf da Muhammed Ammara tarafndan neredilen nshada yer almamaktadr.
37

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say:1

KAYNAKLAR

ABDULCEBBR, Kd; Fazlul-tizl ve Tabaktu'l-Mu'tezile, Tunus, 1974.

AMMAR, Muhammed; Resilul-Adl vet-Tevhid, Kahire, 1971, I/109-117.
BASR, el-Hasan; Risle el-Hasen el-Basr ilel-Emr Abdlmelik b. Mervn, stanbul, Ayasofya Ktphanesi, No: 3998, 2; stanbul Kprl Ktphanesi, No: 1598, (Bu iki nshadan istifade ile H. Ritter tarafndan
neredilen "edition critiqua"l metin iin bkz. Ritter, Sutudien zur
Geschichte der islamischen Frmmigkeit: I Hasan el-Basri, DER
ISLAM, XXI, Berlin und Leipzing, sl., XXI, [1993], s. 1-83); DarulKutubil-Msriyye, No: 5221 E-d-b., (Bu nshadan istifade ile M.
Ammar tarafndan yaplan neir iin bkz. Resilul-Adl vet-Tevhid,
Kahire, 1971, I/109-117); Tahran niversitesi Ktphanesi, No: 1022
(Temelde bu nshadan istifade ile, ancak dier nshalarla da karlatrlarak yaplan neir iin bkz. Suleiman Ali Mourad, Al-Hasan AlBasri, s. 284-302).
DOAN, Ltfi-KUTLUAY Yaar, Hasan Basrnin Kader Hakknda Halife
Abdlmelik b. Mervana Mektubu, AFD, Say: 3-4, Ankara, 1954, s.
75-78.
FAZLUR RAHMAN; slm, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara, 1992.
FILALI, Ethem Ruh; amzda tikadi slm Mezhepleri, stanbul, 1983.
BNUL-MURTAZ, Ahmed b. Yahya, el-Munye vel-Emel f erhil-Milel venNihal, Nr. M. Cevad Mekr, Beyrut 1990.
BNU'N-NEDM, Ebul-Ferec; Kitabul-Fihrist, Nr. M. Rza Teceddd, Tahran,
1366.
MERVN, Abdlmelik; Risle Abdlmelik b. Mervn ilel-Hasan el-Basr, stanbul Ayasofya Ktphanesi, No: 3998, 1.
MOURAD, Suleiman Ali; Early Islam Between Myth and History, Al-Hasan AlBasri And The Formation of His Legacy In Calassical Islamic
Scholarship, Leden-Boston, 2006
OBERMANN, Julian; Political Theology in Early Islam, Hasan al-Basris
Treatise on Qadar, JAOS, LV [1935], s. 138-162.
RTTER, Helmut; Hasan Basri, A, ev., Heyet, stanbul, 1977, C. V-I.
RTTER, Helmut; Sutudien zur Geschichte der islamischen Frmmigkeit: I Hasan el-Basri, DER ISLAM, XXI, Berlin und Leipzing, sl., XXI, [1993],
s. 1-83.
UYANIK, Mevlt; slm Siyaset Felsefesinde Sivil taatsizlik Kavram, -Hasan elBasr rnei-, stanbul, 2001, s. 119-133.