SLM FIKHINDA

ALI-VER
BLGLER

Prof. Dr. Ekrem Bura Ekinci

stanbul 2010

FHRST
Birinci Ksm MLKYET VE HAKLAR I.EY VE MAL A.MAL ETLER 1.Mtekavvim Mal-Gayrmtekavvim Mal 2.Misl Mal-Kyem Mal 3.Menkul Mal-Gayrmenkul Mal 4.llerine Gre Mallar 5.Ayn Mal-Deyn Mal 6.stihlk Olunan Mal-stihlk Olunmayan Mal II.MLKYET A.MLKYETN ML B.MLKYETN ETLER 1.Ayn Mlkiyeti-Menfaat Mlkiyeti-Deyn Mlkiyeti 2.Kmil (Tam) Mlkiyet-Nks (Eksik) Mlkiyet 3.Mstakil Mlkiyet-Mterek Mlkiyet C.MLKYETN KTSABI (KAZANILMASI) 1.Aslen ktisab a.hrz ve stil b.Lukata c.Rikz (Define) Mlkiyeti d.Mden Mlkiyeti e.Hukuk Tayr f.Halt ve htilt 2.Devren (Fer, Mtak) ktisab a.Akid b.Halefiyet c.Mrrzaman D. ARZ MLKYET 1.Fethedilen lkelerdeki Arzinin Stats 2.Arzi eitleri a.Mlk Arzi (Arzi-i Memlke) b.Mr Arzi (Arzi-i Emriyye, Arzi-i Memleket) aa.Mr Arzinin letilmesi bb.Mr Arzide Tasarruf cc.Mr Arzinin Fer dd.Mr Arzinin Geri Dnmesi ee. Mr Arzinin Vakf Ve Tahsisi ff.Mr Arzinin ntikali c.Vakf Arzi (Arzi-i Mevkfe) aa.Vakfn Mahiyeti Ve Menei bb.Vakfn Unsurlar cc.Vakfn daresi dd.Vakf eitleri aaa.Sahih Vakf-Gayrsahih Vakf bbb.Hayr Vakf-Zrr Vakf ccc.Mazbut Vakf-Mlhak Vakf-Mstesn Vakf

ddd.cre-i Vhideli Vakf-creteynli Vakf-Muktaal Vakf eee.Avrz Vakflar d.Metruk Arzi (Arzi- Metrke) e.Mevt Arzi (Arzi- Mevt) 3.Ecnebilerin Mlk Edinme Hakk E.MLKYETN TAKYD (SINIRLANDIRILMASI) 1.Umumi Takyidler 2.fa Hakk 3.Muamele-i Civriyye (Komuluk Hukuku) III.HAKLAR A.MAHDUD (SINIRLI) AYN HAKLAR 1.rtifak Haklar a.rtifak Hakknn Kurulmas b.rtifak Hakknn eitleri aa.Hakk- irb (Kaynak rtifak) bb.Hakk- Mecr ve Hakk- Mesl (Su Aktma Hakk) cc.Hakk- Mrr (Gei hakk) dd.Hakk- Tealli 2.ntif Hakk 3.Fer Ayn Haklar (Teminat Hukuku) a.Rehn b.Vefen ve stillen Bey c.Hapis Hakk IV.ZLYEDLK A.ZLYEDLN KORUNMASI B.ZLYEDLK DVSI V.TAPU SCL kinci Ksm BORLAR HUKUKU I.BORCUN NEVLER A.KAZ BOR-DN BOR B.MUTLAK BOR-ARTA BALI BOR C.MUACCEL BOR-MECCEL BOR D.BAST BOR-MTEREK BOR II.BORCUN KAYNAKLARI A.AKDLER 1.Taraflar 2.rade Beyan 3.Akdin Konusu 4.Akdin Shhat, Fesad ve Butlan 5.Akdin Nefaz artlar 6.Akdin Lzum artlar 7.Akdin Hkmleri ve Sona Ermesi B.HAKSIZ FLLER 1.Gasp a.Gaspn artlar b.Gaspn Hkmleri 2.tlaf

a.tlafn eitleri b.tlafn artlar c.tlafn Hkm d.Hayvanlarn Yapt tlaf e.Eyann Sebep Olduu tlaf f.Bakasnn tlafndan Mesuliyet C.HAKSIZ KTSAP D.KANUNDAN DOAN BOR 1.Cule 2.Nafaka 3.Vergi a.Zekt b.Harac ve Cizye c.Define ve Mden Vergisi III.BORCUN SONA ERMES A.F B.AKDN FESH C.F MKNSIZLII D.TECDD E.TAKAS F.BR G.ALACAKLI VE BORLU SIFATININ BRLEMES H.MRURIZAMAN (ZAMANAIMI) IV.BORCUN NAKL (HAVLE) A.HAVLENN MAHYET B.HAVLENN KURULUU C.HAVLE OLUNABLEN BORLAR D.HAVLE ETLER E.MKERRER HAVLE F.BONO KIRMAK G.SFTECE H.HAVLENN BOZULMASI V.ALACAIN TEMLK VI.AKDLER A.SATIM AKD (BEY VE R) 1.rade Beyanlar a.Gtr Sat b.rade Beyanlarnn ekli c.Yazl Akid d.Akidde Veklet e.Meclis Birlii f.Akdin sbat g.Satn arta Balanmas h.kle i.Sat Yapma Mecburiyeti 2.Meb a.Alacan Sat b.Mebin Ayn veya Deyn Olmas

c.Mebin Tayini d.Mebin Mikdarna Gre Sat eitleri e.Al-verite Rib f.Mebin Noksan kmas G.Sata Dhil Olan eyler H.Sahih Satta Mebin Halleri 3.Semen A.Semenin artlar B.Semenin Tyini C.Semenin Tecili Veya Taksitle denmesi D.Akidden Sonra Semende Tasarruf E.Akidden Sonra Mebde Tasarruf F.Akidden Sonra Mebnin Arttrlmas G.Semenin Verilmemesi H.Mebnin Teslimi .Mebyi Hapis Hakk J.Mebnin Telef Olmas K.Bir Akidde ki Akid L.Satta Semenin Halleri M.Sat Akdinin Hkm 4.Bey eitleri A.Meb Ve Semen Bakmndan Bey eitleri aa.Beyl-Mutlak (Mutlak Sat) bb.Beys-Sarf (Sarf Sat) cc.Beys-Selem (Selem Sat) dd.Beyl-Mukyada (Mukyada Sat) ee.Bey Bil-stisn (Ismarlama, stisn Akdi) B.Hkmleri Bakmndan Bey eitleri aa.Sahh Bey bb.Btl Bey cc.Fsid Bey dd.Mekruh Bey ee.Mevkf Bey ff.Vefen Bey 5.Al-Verite Muhayyerlik A.Hyar-art (art Muhayyerlii) B.Hyrl-Vasf (Vasf Muhayyerlii): C.Hyrn-Nakd (Nakit Muhayyerlii): D.Hyrt-Tayin (Tayin Muhayyerlii) E.Hyrr-Rye (Grme Muhayyerlii) F.Hyrl-Ayb (Ayp Muhayyerlii) G.Satta Gabn Ve Tarir 6.Beyl-Marz (Hastann Sat Yapmas) B.HBE 1.Hibenin artlar 2.Hibenin Rknleri 3.lm Hastasnn Hibesi 4.Hibenin arta Balanmas

5.Hibeden Rcu C.CRE (KR) AKD 1.cre akdinin unsurlar a.Akdin Rkn b.Akdin Mddeti c.Akdin Mevzuu d.cret 2.Akdin Hkmleri a.Mecru Teslim b.cret deme c.Tazmin d.Maldan ntifa 3.Akdin Sona Ermesi D.KARZ (DN) AKD 1.Akdin nikad 2.Akdin arta Balanmas a.Muamele Sat b.Iyne Sat 3.Karzn Hkmleri 4.Akdin Sona Ermesi 5.Takas E.EMNET AKDLER 1.riyet Akdi 2.Veda Akdi F.TEMNAT AKDLER 1.KEFLET AKD a.Kefletin artlar b.Kefletin Hkm 2.REHN AKD a.Rehnin artlar b.Rehnin Hkmleri c.Rehnin Sona Ermesi G.VEKLET 1.Vekletin Rkn 2.Vekletin arta Balanmas 3.Vekletin artlar 4.Vekletin Hkmleri 5.Vekletin eitleri a.Alverie Veklet b.Borca Veklet c.Husmete Veklet 6.Vekletin Sona Ermesi H.RKETLER 1.bha irketi 2.Mlk irketi 3.Akid irketi a.Mfvada (Msvt) irketi b.Inn irketi

c.Aml (Sanyi) irketi d.Vch (tibar, Kredi) irketi e.Mdrebe irketi f.Mzraa (Ziraat) irketi g.Mskt irketi J.FZL AKDLER (RB) 1.Karzda Fiz 2.Rehnde Fiz 3.Alverite Fiz 4.Fizin ki art 5.Pein Sat Ne Demektir? 6.Meb ile Semen Arasnda Sfat Fark 7.Zimm ve Harbler Arasnda Fiz K.SGORTA (TEMN) AKD L.KUMAR Ek.OSMANLI DEVLETNDE LLER

TAKDM er hukuk deyince insanlarn aklna nedense hemen ceza hukukunun sert baz hkmleri gelir. Halbuki cemiyette bunlarn tatbik sahas ok snrldr. slmiyet, ferdin hayatn doumundan lmne kadar en ince teferruatna kadar dzenlemek iddiasndadr. Yemek imekten, hel ve yatma dbna kadar pek ok hkmleri bizzat tanzim etmitir. nsann hayatnda en ok kar karya olduu al-veri ile alkal hususlar da byledir. slmiyet, bir ie giriecek kimseye, o ie dair fkh hkmleri renmeyi mecburi klar. Mesel zenginlere zekt ve hac ahkmn, evlenecek olanlara eler arasndaki hak ve mkellefiyetleri, al-veri yapanlara da bu husustaki hkmleri renmeyi farz- ayn kabul eder. er hukuk, hukuka uygun akid yapmay ayn zamanda din bir vecibe sayar, byle yapanlarn sevap kazanacan syler. Bu bakmdan mesel vekil olan kimsenin, veklet akdinin icaplarn yerine getirmesi, ibdet gibidir. Anayasa, idare, maliye ve ceza hukuku hkmlerinin siyas ve sosyolojik ynnn ar basmasndan olsa gerek, hukukinaslar borlara dair hkmleri hukukun ta kendisi sayarlar. Hukuk mant daha ok bu sahada kendisini gsterir. Bu bakmdan bilhassa er borlar hukuku, benim teden beri alkam ekmi ve iyi renmek iin kendimi zorladm bir saha olmutur. Ancak hukukun dier dallarna nisbetle daha teknik ve daha karmaktr. Osmanllar, adal fkh kitaplarndaki hkmleri Mecellede Trke olarak neretmilerdir. Ama bu gn bunlar bile anlayacak insan says azalmtr. Gnlk hayatnda mmkn mertebe er hukukun alveri ahkmna uymaya dikkat eden baz e dost, bunlar herkesin anlayaca ekilde kitap hline getirmek hususunda beni teden beri tevik, hatta tazyik ediyordu. Hem bu sebeple, hem de piyasada ilimden bbehre veya suiniyetli kiilerce krklenen baz yanl anlamalar gidermek arzusuyla gayrete geldim. Aczime bakmayarak bu kitab kalem aldm. Meraklsna faydal olursa kendimi bahtiyar addederim. Kitap iki ksmdr. Birinci ksmda, al-veri hkmlerine bir mukaddime mahiyetinde mal, mlkiyet ve haklar zerinde bilgi verilmitir. Sonra al-veri (borlar hukuku) hkmleri anlatlm; en sonunda da eitli akidlerin hkmlerine yer verilmitir. Pratik maksatlarla yazld iin, Trkiyede hkim bulunan Hanef mezhebine gre tanzim olunmu; gerektiinde dier mezheblere de yer verilmitir. En ok Osmanl meden kanunu mesbesindeki Mecelle-i Ahkm- Adliyye ile Molla Hsrevin Drer, Halebnin Mltek, bni bidnin Reddl-Muhtar ve mer Nasuhi Bilmenin Hukuk- slmiyye ve Istlht Fkhiyye Kmusundan istifade edilmitir. Mlik fkh Molla Halil bin shak el-Cndnin Muhtasar ve erhlerinden; fi fkh mam Nevevnin Minhac ve erhlerinden; Hanbel fkh bni Kudmenin el-Muninden alnm; ayrca el-Fkhu alel-Mezhibil-Erbaa, elMznl-Kbr ve Bidyetl-Mcehid gibi drt mezhebe gre yazlm fkh kitaplarna mracaat edilmitir. Hacmi geniletmemek ve okuyucuyu yormamak dncesiyle dipnottan olabildiince kanlmtr. Daha ziyade akademik evreye mensup olmayanlarn istifadesi iin hazrlandndan, mmkn mertebe sade bir slup tercih edilmitir.
Ekrem Bura Ekinci stanbul 2010 ebekinci@hotmail.com

Birinci Ksm MAL, MLKYET VE HAKLAR I.MAL Mal, insann arzulad, ihtiya olduunda kullanmak iin saklanabilen ayn, yani madde, cisim demektir. Hanef hukukularnn bu tarifine gre, maln iktisad deeri ve fizik varl olmas gerekir. Bu bakmdan alacak hakk, skn hakk, telif hakk, telefon hatt, taksi plakas, kooperatif hissesi gibi menfaatler mal saylmaz. Satm akdinin konusu olmaz ve haksz fiil durumunda tazmin edilmez. Bunlar, ancak fera denilen husus bir muamele ile bakasna devredilebilir. Hanef hukukular, menfaatlerin mal olmad iin tazmin olunmamas prensibinden eyi istisn etmitir: Yetim mal, vakf mal ve muddn lilistill (kirya verilmek zere hazrlanm) mallar. Bunlar haksz fiil durumunda tazmine konu olur. Dier mezhebde menfaatler mal saylmaktadr. A.MAL ETLER 1.Mtekavvim mal-Gayrmtekavvim Mal Mtekavvim, kymetli demektir. Hukukta, mbah (kullanlmasna dinin izin verdii), muhrez (elde edilmi) ve iktisad kymeti olan saklanabilir mala mtekavvim mal denir. Mtekavvim olmayan mal, hukuk muameleye konu olmaz. Alnp satlamad gibi, telef edildiinde tazmin edilmez. Mesel buday tanesi mal deildir. nki, iktisad kymeti olmad gibi, kimse de saklamaz. Hr insan, hr insann her paras, balk ve ekirgeden baka kendiliinden lm hayvan lei, kan, Mslman iin zm ve hurmadan yaplma arap ile domuz, yerinde bulunan toprak ve su, tutulmam av hayvan mal deildir. Hanef ve Mlikler, arap ve domuzu, zimmler iin mtekavvim mal sayar. Slk veya gbre, insan tabiatnn arzulad eyler olmamakla beraber, kendilerinden istifde edildii iin mal saylr. 2.Misl Mal-Kyem Mal Misl, arda ayn evsafta ve fiyatta benzeri bulunan maldr. Keyl (hacim), vezn (arlk) ve uzunluk ile llenlerden fabrikada, tezghta yaplan (standart) eyler ve yumurta, karpuz gibi say ile llenlerden ayn byklkte olanlar misl maldr. Kyem, yani misl olmayan mal, arda benzeri bulunmayan, bulunsa da fiyatlar farkl olan maldr. Uzunlukla llenlerden tarla, elde dokuma kuma, hal ve elbise, ev, dkkn, tarla, kle, hayvan, yazma kitap, matbu da olsa piyasada bulunmayan antika kitap, terzinin diktii elbise, irili ufakl olan karpuz kyemdirler. Misl ve kyem mal tefrikinden u neticeler doar: Misl mal telef eden, mislini (benzerini) der. Kyem mal telef eden, kymetini der. Misl maln misli bulunmazsa kymeti denir. Takas muamelesi misl mallarda cereyan eder, kyem mallarda cereyan etmez. 3.Menkul Mal-Gayrmenkul Mal Nakledilmesi, bir yere gtrlmesi mmkn olan mala menkul denir. Hanef mezhebinde yalnzca ekli deierek de olsa baka yere tanmas mmkn olmayan mallar, yani yalnzca arzi gayrmenkul saylr ve buna akr denir. Buna gre akr, hem gayrmenkul, hem de arzi mnsna gelir. Arzi zerindeki aalar ve binlar tek balarna menkul, zerinde bulunduklar arzi ile birlikte ise gayrmenkul olarak kabul edilmitir. Mlik mezhebi akr zerindeki aa ve binlar gayrmenkul kabul eder. Osmanl Devletinin son zamanlarnda arzi zerindeki binlar da gayrmenkul kabul edilmitir. Menkul ve gayrmenkul mal tefrikinin hukuk neticeleri vardr: rtifak, fa ve komuluk hukuku ancak gayrmenkuller zerinde cereyan eder. Mal olduu halde borcunu demeyen borlunun nce menkul mallar satlarak borcu denir. Bir baka deyile cebr icrya ncelikle

menkul mallar konudur. Gayrmenkul bir maln satnda, alc teslimden nce bu malda tasarrufta bulunabilir. Menkul ise, teslim almadka bulunamaz. 4.llerine Gre Mallar llerine gre mallar nukd, urz, hayvan ve mukaddert olmak zere drde ayrlr. Mukaddert, llebilen mallara verilen isimdir. Mukadderattan olan mallar da (l birimine gre) bee ayrlr: Vezn (arlk), keyl (hacm), mesh (yzey birimi), mezrut (uzunluk birimi) ve aded (say) ile llenler. Bu bakmdan mallar, mevzn (vezn), mekl (keyl), mezr ve aded olarak adlandrlr. Mekl veya mevzn mallara makdr (takdir edilmi, llm) da denir. Bir satm akdinde karlkl deitirilen iki maln ikisinin de mekl veya ikisinin de mevzn olmas durumunda bu satta kadr vardr. Mekl (keyl), kile (lek, hacm) ile llen mal demektir. Buday, arpa, hurma ve tuz dim mekldir. Tart ile kullanlmalar, mekl olmalarn deitirmez. Pein satlarnda hacimleri msv olmazsa fiz olur. Bunun dndaki mallarda rfe baklr. mam Ebu Yusuf, buday, arpa, hurma ve tuz satnda da rfe baklr; rf varsa, bunlar da arlkla llebilir demitir. Mevzn (vezn), vezn (arlk) ile llen mal demektir. Altn ile gm, dim vezndir. Altn ve gm ile buday, arpa, hurma ve tuzdan baka eylerin mekl veya mevzn olmalar, rf ve dete baldr. arda, pazarda nasl llyorsa, yle olduu kabul edilir. Arzi, mesh lleri ile llr. Bunlar uzunluk lleriyle ayndr. Kuma mezr maldr, uzunluk ile llr. Yumurta gibi byklkleri ayn olan eyler aded ile llp satlr. Mal, eer mekl veya mevzn ise, ayn cins ve lekte mal ile pein satnda ikisinin de eit olmas gerekir. Veresiye satlar eit bile olsa fizlidir. Bunun dndaki mallar ancak birbiriyle veresiye satlarnda eit bile olsalar fiz doar. Bu bakmdan bir kile buday iki kile buday ile pein veya bir kile buday ile veresiye satlrsa fiz olur. Bir gram altn iki gram altn ile pein veya bir gram altn ile veresiye deitirilirse fiz olur. Ama bir metre basma ayn cinsi iki metre basma ile veya bir yumurta iki yumurta ile pein satlsa fiz olmamakla beraber, bir metre basma ile bir metre basma veyahud bir yumurta ile iki yumurta veresiye satlsa fiz olur. Cins, kullanldklar yerler arasnda ok fark bulunmayan eylere ortak olarak verilmi olan isidir. Deve, hayvan snfnn bir cinsidir. Tyl deve, bu cinsten bir nevdir. Asl, kayna baka olan veya kullanld yer ok farkl olan yahud baka isim alacak kadar deitirilmi olan bir mal baka cinsten olur. Sr eti koyun eti ile, kei kl koyun yn ile ve ekmek un ile baka cinstendir. Kei eti veya st ise, koyun eti veya st ile bir cinstendir. Ayn cins mal, ayn lde olsa bile birbiriyle satlamaz. nki byle bir satta fayda yoktur. Altn ve gm, sikkeli olsun olmasn nukddur. Nukd, nakd kelimesinin cemidir. Bakr ve benzeri paralar geerli para iseler nukd saylr. Urz, arazn cemidir. Nakid para ve hayvandan baka, menkul olan kyem mallara, urz denir. Bakr ve sair paralar, tedvlden kalkt zaman urz yerine geebilir. Gaben-i fhi, yani alverii feshettirecek aldanma piyasadaki fiyatlarn en ykseinden nukdda % 2,5, urzda % 5, hayvanda % 10, akrda (gayrmenkulde) ise % 20 nisbetinin zeridir. Bu fiyatlardan daha ok aldanma szkonusu ise akid feshedilebilir. 5.Ayn Mal-Deyn Mal Mal, ayn ve deyn olarak ikiye ayrlr: Ayn, lgatte madde, cisim demektir. Hukukta, belli bir mal demektir. Alverite u hallerde mala ayn denir: a-Alverite bir ev, bir at, bir sandalye gibi kyem mallarn belli birer tanesine b-ve hzr olup da gsterilenin hepsine

10

c-veya ayrlm parasna; d-misl olan mallardan da hzr olup gsterilen hepsine e-veya ayr olarak gsterilen f-yahud ayrlmam belli mikdar bir parasna g-yahud hzr olmayp benzerlerinden ayr ve yalnz olarak bulunduu yeri ve cinsi bildirilen mala ayn denir. Ayr olarak bulunduu yer, uval, sandk, oda, ev veya ehirdir. Buralarda bulunan mal mteri biliyorsa veya ilk yerde bulunan bilmiyor ise de, hep ayn olur. Grlen bir yn buday, grlen bir mikdar para ayndr. Bu para semen olunca deyn olur. Deyn, sat ve dn verme veya baka sebeplerle denmesi lzm olan bortur. Al-verite ise, hzr olmayp ayr olarak bulunduu yeri bildirilmeyen her trl mala ve hzr ise de ayr o larak gsterilmeyen kyem mal parasna, deyn denir. dn alnan karz, deyndir. Fakat her deyn, dn alnan bor demek deildir. Akidde tayin edilen, yani sz kesilirken ayn olan maln benzeri, hatta daha iyisi verilemez. Mterinin rzs ile verilirse sat mukyada (trampa) satna dner. Dolaysyla teslimden nce mal telef olursa, akid fsid olur. Halbuki sz kesilirken tayin edilmeyen mal deyndir; teslimden nce telef olursa, akid fsid olmad gibi, maln cinsi, mikdar ve vasf ayn olan benzeri verilir. 6.stihlk Olunan Mal-stihlk Olunmayan Mal Maldan istifade istihlkine (tketilmesine veya elden karlmasna) bal ise bu mala istihlk olunan mal denir. Altn, gm, buday, para istihlk olunan mallara misaldir. Arzi, hayvan, kitap, elbise istihlk olunmayan mallara misaldir. Bunlardan istifade maln ayn devam ederken olur. Bu tefrikin neticesi olarak karz akdi ancak istihlk olunan mallarda cereyan eder. Borlu, dn ald maln mislini der. riyet ve kir akidleri de istihlk olunmayan mallar zerinde kurulabilir. Borlu iade zamannda maln kendisini verir. II.MLKYET Mlk, insann mlik olduu, yani bakasnn rzsn, iznini almadan kullanmaya hakk olan eye denir. Bu ey: 1-Maldr, 2-Maln kendi deil, yalnz menfaatidir, 3-Haktr. Bir kimsenin her mal onun mlkdr. Fakat mlknde olan her ey, mesel kircnn evi, mal deildir. Mlik, hukukun izin verdii saha iinde, maln diledii gibi kullanr, semerelerinden istifade eder, mal zerinde diledii tasarrufta (akidde) bulunur ve bakalarnn taarruzunu men eder. Mlikin ocuk, deli, sefih olmas gibi haller mlkn diledii gibi kullanmasna engel olur ama mlkiyet hakknn zne zarar vermez. A.MLKYETN ML Mlkiyet ayn, menfaat ve deyn zerinde cereyan eder. Mal saylmamakla beraber haklar da mlkiyetin mevzuu olabilir. Modern hukukta mtemmim cz, teferruat ve semere denilen eyler de er hukukta zevid adyla mlkiyetin mlne dhil saylr. Yani bunlar zerinde de mlkiyet kurulabilir. Nitekim Vcudda bir eye tbi olan, hkmde dahi tbi olur (Mecelle, m. 48). Zevid, ziydenin cemi olup drt eittir: Ziyde-i muttasla- mtevellide: Maldan doan ve onun esasl fazlalklardr. imanlayan hayvann arlnda meydana gelen deiiklik gibi. Ziyde-i muttasla- gayrmtevellide: Maldan domayan, fakat ona dhil ve bitiik olan paralara denir. Arsa zerindeki aalar, binlar gibi. Ziyde-i mnfasla-i mtevellide: Bir eyin esasl unsurunu tekil etmedii halde ondan doan fazlalklara denir. Aacn meyvesi, hayvann yavrusu byledir. Ziyde-i mnfasla-i gayrmtevellide: Asl maldan domayan ve onun esasl unsuru da saylmayan eylerdir. Kir bedeli gibi. B.MLKYETN ETLER

11

1.Ayn Mlkiyeti-Menfaat Mlkiyeti-Deyn Mlkiyeti Ayn mlkiyeti, bir ev, bir tarla, bir at gibi bir maln bizzat kendisine mlik olmaktr. Menfaat mlkiyeti ise, ayn olan maln menfaatlerine (kullanma hakkna) mlik olmak demektir. Evde oturma, tarlay ekme, ata binme hakk gibi. Deyn mlkiyeti ise para veya misl ey alaca hakkna mlik olmaktr. Ayn ve menfaat mlkiyeti ayn ahsta bulunabildii, bir baka deyile bir kimse bir maln hem aynna ve hem de menfaatine mlik olabildii gibi, maln ayn birisinin, menfaati de bir bakasnn mlk olabilir. Nitekim kir ile tutulan maln ayn kirlayann (mcirin), menfaati ise kircnn (mstecirin) mlkdr. Ayn bir kimsenin mlk olan bir maln menfaati, icre (kir), riyet, vakf ve menfaat vasyeti yoluyla bakasna devredilmise, o kimsenin mlk olur. Yukarda saylan drt yoldan biri ile bir maln menfaatine mlik olan kimse, o maln aynna mlik olmad iin maln aynnda tasarruf edemez. Satamaz, balayamaz, vakfedemez, hibe edemez, riyet veremez. Kir akdinde, aksi kararlatrlmamsa, bakasna kirya verilebilir. Ayn mlkiyeti devamldr; menfaat mlkiyeti srelidir. Vakf ve menfaat vasyetinde bu mddet, devaml mlkiyet grnts verecek kadar uzun olabilir. Ama yine de geicidir. Hanef mezhebinde ayn ve deyn mlkiyeti miras olarak intikal eder; menfaat mlkiyeti mal olmad iin etmez. Kir, riyet gibi akidler, iki taraftan birinin lmyle sona erer. Kircnn veya riyet alann lmyle vrislerine intikal etmez. Vakf veya menfaat vasyetinde de menfaat mliki lnce, menfaat mlkiyeti sona erer. Dier mezheb, menfaati mal kabul ettii iin, menfaat mlkiyetinin de miras olarak intikal edeceine kildir. Osmanl Devletindeki arzinin ou mr arzi idi. Beytlmlin, yani devlet haznesinin mlkiyetinde olan bu arzi, iftilere kirya verilmekte; iftiler menfaat mlkiyetine mlik olmaktayd. Arzinin kirsn toplamak zere siphiler vazifelendirilmekte; bunlar da topladklar kir karlnda devlete asker beslemekte idi. Mr arzinin ayn mlkiyeti devlete; menfaat mlkiyeti ise ifti ve sipahilere ait idi. 2.Kmil (Tam) Mlkiyet-Nks (Eksik) Mlkiyet Bir maln hem rakabesi (plak mlkiyeti), hem de menfaati ayn ahsn mlknde ise, kmil mlkiyetten; aksi halde ise nks mlkiyetten sz edilir. Kmil mlkiyet sahibi, mlkiyet hakknn tand btn salhiyetleri hizdir. Maln kendisini kullanabilir, semerelerinden istifade edebilir, malda her eit tasarrufu yapabilir. Ancak mal kir, riyet, vakf veya menfaat vasyeti yoluyla bir bakasna devredilmise, iki tarafta da nks mlkiyet vardr. Maln sahibi aynna, kirc, riyeti, vakf veya vasyet lehdar da menfaatine mliktir. Binenaleyh her ikisinin de mlkiyeti nkstr. 3.Mstakil Mlkiyet-Mterek Mlkiyet Bir maln mliki tek bir kii ise mstakil mlkiyet; mlikler birden ziyade ise mterek mlkiyet vardr. Mterek mlkiyette, mliklerin hissesi eit olabilecei gibi, olmayabilir de. Mterek mlke, mlk irketi veya m; mlkteki hisseye de hisse-i yia denir. Mterek mlkiyet, miras veya mallarn karmas (ihtilt) gibi mecbur olabilir; yahud bir mal ortak satn almakta olduu gibi rz ile olabilir. irket-i cebriyye denilen birincisinde ortak maln her parasnda ortaktr; irket-i ihtiyariyye denilen ikincisinde ise her birinin paralar dierininki ile karmtr. Dolaysyla birincisinde ortak hissesini dilediine satabilir, ikincisinde ise ancak ortaklarna veya onlardan izin alarak dilediine satabilir. Mstakil mlkiyette mlik diledii gibi tasarruf edebilir. Mterek mlkiyette ise mliklerin tasarrufunda hepsinin ittifak, karlkl rzs aranr. Yani mliklerden biri, dierlerinin rzs olmakszn mstakil hareket edemez. Ortak maldan kendi hissesi kadar ve dierlerinin hisselerine zarar vermeyecek ekilde istifde edebilir. zinsiz bakalarna kullandramaz. Taksimi mmkn olmayan (deirmen, hamam gibi) maldaki hissesini ayrmadan bakasna veya ortana hibe edebilir. Ancak taksimi mmkn olan (bir uval buday gibi) mallarda hissesini ayrmadan kimseye hibe edemez. Ortana ayrmadan hibe

12

edebileceine dair Attbiyyeden alnan rcih kavil bni bidnde vardr. Taksimi mmkn olan mal ayrmakta sknt varsa, hibe etmek istedii kimseye satp sonra bu alacandan onu ibr edebilir. Vrisler, kendilerine kalan miras paylamadan hisselerini birbirlerine hediye edebilir veya hisseleri farkl olacak ekilde paylaabilir yahud bakasna topluca satabilir ve hibe edebilir. Vrisler, kendilerine kalan miras, mesel ev eyasn paylamadan rz ile kullanabilirler. nki her birinin hissesi vardr. Bir sitenin bahesindeki aacn meyveleri de byledir. Her mlik hissesi kadar yiyebilir; alabilir. Kendisine izin veren veya izin verecei ok zannedilen kimsenin hissesini de sormadan alabilir. Deirmen, hamam, apartman gibi taksim olunamayan mlk harab olup, tamirini istemeyen ortak bulunursa, hkimin izni ile tamir edilip, sonra hissesine den para ondan alnr. Mterek bir bin yklnca, yeniden ortaklaa yaplmasn istemeyen olursa, buna cebrolunmaz. Arsa taksim edilir. Mterek mlkiyetin mstakil mlkiyete dntrlmesi izle-i yu (ortakln giderilmesi) ile mmkn olur. Mterek mlk, eer taksimi kbil (blnebilir) bir mal ise, ortaklar arasnda hisseleri nisbetinde blnr. Mesel bir ambar buday veya kurban olarak kesilen bir srn eti tartlarak hisseleri nisbetinde ortaklara taksim edilir. Tartmadan taksim ciz deildir. Aralarnda kura ekilerek herkes hissesine den ksmn mstakil mliki olur. Buna taksim veya ksmet denir. Taksim, ortaklarn rzsyla olabilecei gibi, rz temin edilemedii hallerde mahkeme vstasyla cebr de olabilir. Birincisine ksmet-i rz, ikincisine ksmet-i kaz denir. Mesel mterek mlk olan binya kymet biilir. Kymetleri hisselerini karlayacak ekilde taksim edilir. Kymeti fazla ksmn alan, kymeti az olan alana, aradaki fark kadar para verir. Mterek mlkte menfaatin taksimi muhyee yoluyla olur. Ev, tarla, hamam, kle, araba gibi taksimi mmkn olmayan mallar, zaman veya mekn itibariyle muhyee edilir. Burada mterek mlkiyet devam etmekle beraber, menfaatler taksim edilmektedir. Bir tarlann bir sene ortaklardan birisi, ertesi sene dieri tarafndan ekilmesi gibi. Meknda ve ncelikte uyuulamazsa, kura ekilir. Aa, yn, st gibi eylerde ve misl mallarda muhyee olmaz. Geliri paylalr. Muhyee mmkn deilse, mal satlarak, ortaklara hisseleri nisbetinde deme yaplr. C.MLKYETN KTSABI (KAZANILMASI) 1.Aslen ktisab a.hrz ve stil Sahipsiz bir mala, mlik olma kasdyla el koymak demektir. Maln sahipsiz olmas ve mlk edinme kasd, ihrz yoluyla mlkiyetin kazanlmasnn iki unsurudur. Karada, havada ve denizde sahipsiz mallar ihrz ve istil yoluyla mlk edinilebilir. Av hayvanlar, sahipsiz otlar, aalar, sahibi tarafndan terk edilen, pe atlan mallar gibi. Sahipsiz arzilerin ihy yoluyla kazanlmas da ihrza misaldir. Ancak sadece mlik olma kasdyla el koymak yetmez, arziyi ihy etmek de gerekir. Av hayvann bizzat yakalamakta hakik ihrz bahse konu olduu gibi, ava tuzak kurmakta olduu gibi hkmen ihrz da mmkndr. hrz edilen mala muhrez denir. Deniz, gl, byk nehir gibi umum sulardan alnp kovaya, sarnca konan su ihrz edilmi olur. ehirden uzak, sahipsiz yerde kuyu kazan, bunun harmine de mlik olur. Yirmi metre yarapndaki dire ii, merkezindeki kuyunun harmi olur. ehir iindeki kuyunun harmi olmaz. b.Lukata Lukata, yerde bulunup sahibi belli olmayan maldr. Sahibine vereceinden emin olann, korumak iin almas gerekir. Arayan olursa bana gnderin! diyerek iki kimseyi hid yapar ve kalabalk bir yerde tarif ederek sahibini arar. Sahibi kncaya veya durmakla bozuluncaya kadar saklar. Bu arada helk olursa demez. Sahibi kmayacan veya bozulacan anlarsa,

13

artk aramaz; beytlmle teslim eder. Beytlml olmad zaman, zengin ise fakirlere sadaka verir; fakir ise veya beytlmlden hakk olan (lim, mft, kd, gzi, kimsesiz kadn gibi) bir kimse ise kendisi mlk edinip kullanabilir. Sahibi sonra ortaya karsa mlk edindii gndeki kymetini der. Mlik ve fi mezhebinde lukatay bulan fakirse, beytlmle vermesine de gerek yoktur. Lukatay almak mam fiye gre vcibdir. Dnlerde, bayramlarda, para, eker serpilince, bunu kapan veya yerden ve bakasnn stnden alan, buna mlik olur. Bir kimsenin hayvan, kuu, bakasnn evine, ahrna girse, bu kimse o hayvana ve yumurtasna mlik olamaz. Sahibi bilinmiyorsa lukata hkmndedir. Terzi, ayakkabc, saat tamircisi gibi esnaf, kendilerine braklp alnmayan mallarn sahibinin kmayacana kanaat getirinceye kadar saklar. Bu mddet azam bir senedir. Sonra lukata saylr. Masrafn alp, fakirlere verir veya fakirse kullanabilir. Yoldan, akarsudan elma, armut gibi abuk bozulacak meyvalar alp yemek cizdir. Fakat ceviz, badem gibi durmakla bozulmayacak meyvalarn alp yenmesi ciz deildir. Sahibine vermek iin alnmas cizdir. Yolda bulunan ehl tavan ve kanarya da buna kyas edilebilir. Alnmazsa lebilir. ocuun yerden alp kaldrm olduu lukatay velsi veya vassi tarif ve iln eder. Yerden alp kaldran kimse, tarif ve ilndan ciz ise, lukatay tarif ve iln etmesi iin bakasna vermesi cizdir. c.Rikz (Define) Rikz, rekz (sbit klma) kelimesinden gelir. Yer altnda teden beri sbit bulunan define (kenz) ve mdenleri ifade eder. Define (kenz) topraa gmlm altn, gm, para, kymetli talar, silahlar, kumalar, letler, ev eysna mildir. slm hkimiyeti ncesine ait iretler tayan defineler (kenz-i chil), ganmet hkmndedir. Bete biri devlete verildikten sonra arzinin ilk sahibine veya vrislerine, yoksa beytlmle aittir. Sahipsiz arzide ise bete biri devlete verildikten sonra kalan, slm devletinin vatanda olmak kaydyla bulana aittir. Define, o belde Mslmanlarn eline getikten sonraki devreye it ise, yani slm hkimiyetinin iretini tayorsa (kenz-i slm), lukata hkmndedir. nki Mslmann mal ganmet olamaz. Bulann elinde emnet olup, iln edilerek sahibi aratrlr. Sahibi kmazsa beytlmle verilir. Arzi sahibi veya sahipsiz arzide bulan fakir ise veya beytlmlden hakk olan (lim, mft, kd, gzi, kimsesiz kadn gibi) bir kimse ise, defineyi mlk edinebilir. Beytlml yoksa ve bulan zengin ise baka fakirlere verir. Definenin milliyeti tayin edilemiyorsa, bu da lukata hkmndedir. Yani sahibi bulunmazsa beytlmlindir. Maamfih bunu ganmet gibi deerlendirenler de vardr. Define, ister arzi sahibine, isterse bulana ait olsun, her halde bete bir nisbetinde vergilendirilir. Drlharbde de hkmler ayn olup, beytlml yerine Mslman fakirler geer; vergiye de tbi deildir. d.Mden Mdenler mtemmim cz saylr. Sahipsiz arzide bulunmusa bulann, devlet arzisinde bulunmusa devletin, vakf arzisinde bulunmusa vakfn, mlk arzide bulunmusa arzi sahibinindir. Drt mezhebde de byledir. Denizden kan veya sahile vuran inci, amber, mercan gibi maddeler de bulana aittir. Drlharbdeki maden, arzi sahibinin, sahipsiz toprakta ise bulanndr. Mlk veya sahipsiz arzide bulunan mdenlerden beytlmle muayyen bir vergi denir. Drlharbde mden ve defineden vergi denmez. e.Hukuk Tayr Tayr, bakalatrmak demektir. Bir eyin, baka isim alacak ekilde deitirilmesini ifade eder. Bir mal herhangi bir sebeple elinde bulunduran kimse, onu tayr ederse, mlik olur. Bu bakmdan gasbettii elbiseyi diktiren veya st yourt, buday un, pamuu ip yapan kimse, bu gasbettii maln kendisini deil, kymetini der. riyette de byledir. Hibe edilen mal da tayr ederse, hibe olunan mala tam mlik olur. Artk hibeden rcu edilemez. f.Halt ve htilt

14

Burada iki veya daha ok maln, birbirinden ayrlmas imknsz yahud ok zor veya masrafl olacak derecede kartrlmas mevzu bahistir. ki ayr kimseye ait iki buday uvalnn birbirine kartrlmas gibi irad veya zerindeki aalarla beraber bir arzinin toprak kaymas sebebiyle bir baka arzinin zerine gelmesi yahud tavuun bir bakasna ait inciyi yutmasnda olduu gibi gayrirad olabilir. Burada mterek mlkiyet vardr. ki mal kolayca ayrlamyorsa, kymetli olannn sahibi, dierinin bedelini deyerek ikisine de mlik olur. Bakasna ait arzinin zerinde, hsnniyetle, kendi mlk zannederek yapt bin ve aalar skp gtrr. Bunlarn sklmesi mmkn deilse, arzi daha kymetli ise arzi shibi; deilse aa veya binnn shibi kar tarafn malnn bedelini deyerek hepsine mlik olur. Gaspta arzi shibi her halde aa veya binnn sklmesini isteyebilir. 2.Devren ktisab a.Akid Bey (satm) ve hibe gibi mlkiyetin devri neticesini douran temlik akidlerle mlkiyet kazanlr. Mlkiyet, satlan maln teslimi ile deil, akid yapld anda kar tarafa geer. Akid, karlkl rz ile kurulan bir muameledir. Ancak baz akidlerde taraflardan birinin rzs aranmakszn mlkiyet intikal eder. Cebr akidler denen bunlar tanedir: 1-Cebr icr: Mal olduu halde borcunu demeyen borlunun mal, rzs aranmakszn mahkeme tarafndan satlp, borcu denir. 2-fa: Bir gayrmenkuln satlmas hlinde komu veya mterek mlik yahud irtifak hakk shibinin o mal ncelikle almasn salayan fa hakknn kullanlmas da, mal shibinin rzs aranmakszn, sat bedelinin tediyesi artyla mlkiyetin fa hakk shibine gemesi neticesini dourur. 3-stimlk: Yol, cmi, hastane gibi ammenin istifadesine tahsis edilmi messeselerin tevsii (geniletilmesi) gibi sebeplerle, bir mlkn piyasa kymeti denerek satn alnmasn ifade eder. stimlk, shibinin rzs aranmakszn mlkiyeti devreden akidlerdendir. b.Halefiyet Halefiyet, halef olma, yerine gemek demektir. Burada bir mlkiyet hakkna halef olunmaktadr. Bu da iki surette olur: 1-Vrisler, mrisin mallarna halefiyet sebebiyle kendiliinden mlik olurlar. 2-Haksz fiillerde gasb veya itlf edilen maln tazmini veya cinyet sularnda zarar verilen uzvun diyeti, o maln veya uzvun halefi olarak mlkiyet eklinde madura intikal etmektedir. c.Mrrzaman er hukuk esasen mrurzaman yoluyla mlkiyetin kazanlmasn kabul etmemitir. Nitekim Tekdm-i zaman ile hak skt olmaz (Mecelle m. 1674). u kadar ki, bir kimse hkmete kanunlarda tayin edilmi bir mddet (mesel 15 sene) zarfnda, tapulu bulunmayan bir arziye, nizsz ve fslasz mlik sfatyla tasarruf ettikten sonra, aleyhindeki mlkiyet dvlar da dinlenmez. Bylece zilyedin o arzi zerinde hakk- karr sbit olur. Nitekim bir hak shibi, hakkn kanunda tesbit edilmi muayyen bir zaman zarfnda takip etmemise, artk mahkeme yoluyla takip edemez. Ancak kar taraf bu hakk ikrar ve itiraf ederse, buna dayanarak hakkn mahkemeden taleb edebilir. D.ARZ MLKYET 1.Fethedilen lkelerdeki Arzinin Stats A. Bir memleket harb yoluyla alnrsa, topran bete biri beytlmlin olur. Bunu halka kirlar veya bir hizmet karl birisine ikt (tahsis) eder. Geri kalan topraklar zerinde Hazret-i Peygamberin farkl tatbikatlar nazara alnarak, hkmdara seme hakk tannmtr: 1-Gzilere taksim edilir. Bunlarn mlk olur. Byle topraktan, her sene ur (toprak zekt) alnr. Sahibi, kendi urlu topran vakfederse, bu topra ileten, ur verir. 2-Gayrmslim halkn (zimmlerin) mlk olarak braklr. Byle topraktan harac alnr.

15

3-Tamam kimseye verilmeyip, beytlmlde tutulur. Yani mr toprak saylr. Anadolu ve Rumeli arzisi ekseri byle idi. Urlu veya haracl topran sahibi lp, hi vrisi kalmazsa, bu toprak da beytlmle intikal eder; mr toprak olur. B. Bir memleket, sulh yoluyla alnrsa, buradaki arzinin kbeti sulh anlamasna gre belirlenir. Topraklar, sahiplerinin elinde braklrsa, harb ile alnp sahiplerinin elinde braklan topraklar gibi haracl toprak olup, mahsulden harac alnr. Topraklar Mslmanlara datlrsa mlk arzi olup mahsulden ur alnr. Topraklar devlet tarafndan vakfedilirse de byledir. Topraklar mr arzi hline sokulursa, sultan tarafndan satlp mlk arziye dnrse ur alnr yahud kirya verilirse kir alnr. C. Mslmanlarn hkim olmad bir ehir veya memleket halk kendiliinden Mslman olursa veya Mslmanlarn hkim olduu bir arzi, baka bir Mslman devletin eline geerse, topran nceki stats devam eder. Mahsulnden ur verirler. 2.Arzi eitleri Osmanllar zamannda be trl toprak vard: Mlk, mr, mevkuf (vakf), metruk ve mevat arzi. a-Mlk Arzi (Arzi-i Memlke) Drt trldr: Birincisi, ky, ehir iindeki arsalar veya ky yannda olup, kuyu kazmak, araba koymak, odun ymak iin kullanlan ve yarm dnm gemeyen tetimme-i skn adnda yerlerdir. Bunlar, mr toprak iken, hkmdarn izni ile millete satlm veya teden beri mevcut bulunan ky, kasaba ve ehirlerdeki yerlerdir. Ur ve haracdan muaftrlar. kincisi, umum menfaat gerei hkmdarn izni ile millete satlan mr (devlete ait) topraklardr. Buralarn mahsulnden ur verilir. ncs fetih esnsnda gzilere datlan urlu topraklardr. Drdncs fetihten sonra yerli halkn elinde braklan haracl topraklardr. Haracl topra, sahibi, Mslmana dahi vakfetse veya satsa, yahud mslman olsa, mahsulden yine harac verilir. Gayrmslim lse, arzinin bu stats devam eder. Vrisleri harac verir. Vrisi kalmazsa, arzi beytlmle dnp, mr arzi olur ve harac der. Urlu bir topra, zimm satn alsa, bu toprak haracl olur. Bu drt eit toprak zerinde sahibi mlkiyet hakknn kendisine tand her tasarrufta bulunabilir; satabilir; kirya verebilir; vakfedebilir; vasyet edebilir; ld zaman vrislerine ferize gre taksim olunur. Bunlardan sahibi kalmad iin beytlmle intikal edenler, mr toprak olarak kiraya verilip iletilebilecei gibi; hakik kymeti ile halka satlarak tekrar mlk hlini alabilir. b-Mr Arzi (Arzi-i Emriyye, Arzi-i Memleket) Beytlmle ait topraklardr. Fethedilen lke topraklarnn bete biri hilfsz beytlmle aittir. Geri kalan topraklar da hkmdar dilerse beytlmlde tutup mr arzi hline getirebilir. Hazret-i Peygamberin Hayber ve Ben Nadr arzisindeki bu tatbikatn Hazret-i mer devam ettirmitir. Sonra gelen hkmetler ve Osmanllarda da arzinin ou byle idi. Bu sebeple Osmanl hukukunun arzilerde husus mlkiyeti kabul etmedii eklinde bir kanaat yaylmtr ki doru deildir. Ayrca fetih esnsndaki stats bilinmeyen arzi; sahibi lp mirass bulunmayan arzi; sahibi mehul hle gelen arzi ve rakabesi (plak mlkiyeti) beytlmle ait olmak zere sultann izniyle ihy olunan mevat arzi de mr arzi statsndedir. Osmanllarda mr arzi, sultann tesbit edecei bedel ile satlr veya her sene kir olarak mahsuln yzdesi alnmak zere, Mslman ve gayrmslim vatandalara kirya verilirdi. Semeni ve creti, beytlmlin harac ksmna konurdu. Kirlar, dirlik usulne tbiydi. Yani

16

tmar, zemet veya hs sahibi asker ahslara maa veya asker besleme karlnda tahsis olunurdu. Beytlml topran, hkmet kirya verirse, her sene alnan kir, harac yerine getii iin, ayrca ur alnmazd. nki, harac alnan yerden ur alnmaz. Zaten ur, mlk arziden tahsil olunan toprak mahsulleri zektdr ve ibdettir. Devletin, kendi topra iin zekt vermesi dnlemez. Mr topra kirlayan kimse, her ey ekebilir veya kir ile bakasna ektirebilir. Bakalarnn haksz tecvzlerini def edebilir. Siphiden izinsiz aa, asma dikemez; bin yapamaz; kiremit, tula imal edemez. Siphinin izniyle arziyi bakasna fera edebilir. Siphiden izin alsa bile, mr arziye meyyit gmlemez. ayr hline getirilemez. Mr toprak satlamaz, hibe edilemez; haczedilmez; rehnolunamaz; vasyet ve vakfedilemez. Yalnz siphinin izni ile para karl kiraclk hakkndan fer olunabilir (vazgeilebilir). sene ekilmeyip bo braklan mr toprak bakasna verilir. Kirac lnce, mr topran, vrislerine kirya verilmesi det olmutur. Dman tarafndan igal edilen mr arzi zerinde, mutasarrflar bakmndan mlk ahkm cereyan eder. Yani bu arzi artk mutasarrflarnn mlk saylr. Osmanl Devletinin son zamanlarnda (1915 ve 1916) dman igaline urayan Bosna-Hersek ve Bulgaristan Mslmanlar tarafndan sorulan sual zerine, eyhlislmlk bu ekilde fetv vermiti. Cumhuriyetten sonra 1925 ylnda mr arzinin kir bedeli demek olan ar kaldrlarak mr arzi, mutasarrflarna temlik edilmi; yani mr topra elinde tutanlar, o topran mliki saylmtr. Bylece mr arzi mlk hline dnm; senelik kir olarak mahsulden alnan ar yerine, para olarak alnan maktu emlk vergisi getirilmitir. Fukah, devletin, mr arziyi bedelsiz olarak temlikini ciz grmedii ve hkmdarn harac almayp toprak sahibine balamas ciz olduu iin, bugn Anadoluda arzi mahsullerinden r verilmeyecei hususunda fetv verenler (mer Nasuhi Bilmen gibi) olmusa da; dorusu bunlarn artk mlke dnt ve mahsullerin onda (veya yirmide) birinden fakirlere ur verilmesinin gerektiidir. nki mahsul alnan arzi iki vazifeden hli olmaz, yani ya ur veya haracdan birinin verilmesi gerekir. Devlet uru almazsa, mahsul sahibi bunu fakirlere der. Kendisi fakirse, demez diyen limlerin de olduu bni bidinde yazldr. c-Vakf Arzi (Arzi-i Mevkfe) Devlet veya ahslar tarafndan vakfedilmi topraklar olup, mahsulnden ur alnrd. aa.Vakfn Mahiyeti Ve Menei Vakf, bir maln, insanlarn menfaatine tahsis edilmesi demektir. nsanlk tarihi kadar eski bir messesedir. Kuran- kerm, dnyada ilk mbedi bin edenin, Hazret-i dem olduunu bildiriyor. Bu mbed Mekkedeki Kbedir ve dnyadaki ilk vakf eseri budur. Yine Kuran- kermde bildirildii zere (Bakara: 127) Hazret-i brhm, Byk Tfanda yklan bu mbedi, olu Hazret-i smil ile beraber yeniden in ettii gibi; vefat etmeden nce Filistinin Hall ehrindeki arzisini vakfedip, mahslnden gelen gidenlere ziyfet verilmesini de vasyet etmiti. Tarihin en eski vakflarndan birini kurmu olan bu vasyet, yakn zamana kadar tatbik olunmaktayd. Hazret-i Dvudun balatt ve Hazret-i Sleymnn tamamlatt Mescid-i Aks da tarihte bilinen en eski peygamber mbedlerinden biridir. Hazret-i Muhammed de bu yolda tatbikatta bulunmutur. Bizzat vakf kurduu gibi; eshbnn ve sonra gelen Mslmanlarn da byle davranmalarn tevik etmitir. Nitekim Kbenin tarih stats, Mslmanlarn Mekkeyi fethinden sonra da eskisi gibi devam etmitir. te yandan, Hazret-i Muhammed, Hayberdeki hurmaln Mslmanlara vakfettii gibi (hayr vakf); hanmlarnn oturduu evleri de yine hanmlarna vakf (ile vakf) olarak brakmt. Hazret-i mer, Hazret-i Osman, Eb Talha, Cbir, Muhayrk gibi sahbler, daha Hazret-i Peygamberin salnda Onun teviki zerine vakf yapmlardr. nsanlar lnce amel defterleri kapanr. Ancak sadaka-i criye (hayr eseri) yapanlar mstesndr. Onun amel defterine, o hayr eserinden istifde edildii mddete sevap yazlr hadsi ok

17

mehurdur1 . Mslmanlar, hayr yaparak bu hadsteki mjdeye kavumak istemi, bylece isimlerini ebedletirmitir. Devlet de pek ok amme hizmetinin bu yolla yerine getirilmesini tevik etmi, vakflara destek vermitir. Ayrca insanlar, zrr (ile) vakflar yoluyla, soyundan gelenlerin maetini teminat altna alarak, servetinin belli vrisler arasnda arur edilmesini nlemek istemilerdir. Osmanl tarihinde maarif, salk, bayndrlk gibi amme hizmetleri hep bu yolla yerine getirilmi; hatta halka hizmet eden bir takm memurlarn maalar da bu yolla karlanmtr. Cmiler, mektep ve medreseler, tekkeler, hastaneler, kprler, emeler, su bendleri, hanlar, kervansaraylar hep vakf olarak yaplmtr. Vakf ve eriyye sicilleri arivlerinde ok enteresan vakflara rastlanr. Hizmetilerin krdklar eyalarn denmesi, mektep ocuklarnn kra gezmeye gtrlmesi, kle zdlanmas, kn dalardaki yrtc hayvanlara yiyecek verilmesi, kanad krk leyleklerin tedvisi, dul kadnlarn barnmas gibi maksatlarla vakflar kurulduu grlmektedir. Fakir kzlarn dnlerde takmas iin gerdanlk vakfedilmitir. bb.Vakfn Unsurlar Vakf, mal varlnda azalma meydana getirecei iin, ancak kl, bli ve reid kimseler tarafndan yaplabilir. Mmeyyiz olsa bile ocuk, akl hastas, matuh (bunak) ve sefih vakf yapamaz. Zimmler de kendi dinlerine gre vakf kurabilirler. Vakf, sreli kurulamaz. Vakfeden, hukuka aykr olmayan her trl art koabilir. Bunlar sonradan kimse deitiremez. art- vkf, nass- ri gibidir (yani vakfedenin art, kanun gibidir) kidesi mehurdur. Bunun mns kd, vkfn artlarna uymayan hkm veremeyecei ve herkesin bu artlara uyacadr. mam Eb Hanfeye gre vakfeden veya vrisleri istedii zaman vakftan rcu edebilir, dnebilir. mam Eb Ysufa ve dier mezheb imamna gre yalnzca vakfetmekle artk dnlemez. mam Muhammede gre, mal vakfedenin mlknden ayrlarak mtevelliye teslim edildikten sonra, vakftan dnlemez. u drt halde ise, vakftan asl dnlemeyecei hususunda Hanef hukukular mttefiktir: 1-Vakf tescil edilmi ise, yani hkim tarafndan vakfn balayc olduuna hkm verilmi ise (nitekim hkimin hkm, hukukular arasndaki ihtilf ortadan kaldrr); 2-Vakf vasyetle kurulup vakfeden lm ise; 3-Vakf, Bu mal hayatmda ve lmmden sonra flan cihete ebed olarak vakfettim beyanyla kurulmu ise; 4-Vakfedenin mlknden ayrd mescidde namaz klnmaya (ve mezarlkta l gmlmeye) balanm ise vakftan dnlemez. Mal, vakfedenin mlk ve akar (gayrmenkul, arz) cinsinden olmasdr. Binenaleyh menkul mallar vakfedilemez. Ancak at, silah gibi hakknda nass bulunan menkuller ile kitap, para gibi vakf rfen ciz grlen menkuller vakfedilebilir. Vakfedilen mallar iki trl olur: Vakfn maksadna gerekletirmeye mtuf cmi, kpr, medrese gibi bizzat kendisinden istifade olunan mallara messest- hayriyye denir. Bu maln faaliyet gsterebilmesi iin gereken vridtn temin edildii mallara da msakkafat ve mstegallt- vakfiyye denir. Msakkafat gelir getiren bin ve dkkn gibi binlar; mstegallt da gelir getiren arziyi ifade eder. cc.Vakfn daresi Vakfeden kimse, vakf idare etmesi iin bir mtevelli tayin edip, mal buna teslim eder. Mtevelliyi kontrol etmek zere bir de nzr tayin eder. Vakfeden, mtevelli de olabilir. Nitekim nzr ve mtevelli, vkftan sonra lrse, bunlarn vasyet ettii kimseler nzr ve mtevelli olur. Bunlar yoksa veya vkf hi mtevelli tayin etmemise, kd bir mtevelli
1

Mslim: Vasyye 14; Eb Dvud: Vesy 14.

18

tayin eder. Mtevelli hukuken mkellef (kl, bli ve reid) ve emin bir kimse olmaldr. Mtevellinin cret almaya hakk vardr. Elinde bulunan vakf mallar da emnet hkmndedir. Vakf mallar kirya verilerek iletilir. Vakf mallar harab olarak gelir getirmez veya vakfn masrafn karlayamaz hle dp, vakfn imknlar ile de tamir olunamyorsa satlarak baka bir mal ile deitirilir. Kurulu gayeleri ayn olan vakflardan birinin fazla gelen vridat, gelirini kaybeden bir bakasna sarf edilebilir. Mesel bir medresenin tamirat iin bir baka medresenin gelir fazlasndan harcanabilir. Ama bir cminin tamirat iin bir medresenin gelir fazlas sarfedilemez. Vakfn geliri olmasa, tamiri iin mtevelli bor alp tamir eder. Bir vakf harab olsa ve tamir edilemese, enkaz ve eys sahibine veya vrislerine dner. Bunlar belli deilse lukata saylp beytlmle verilir. Bu da yoksa satlp fakirlere datlr. Arsas ise vakf olarak kalr. Bir gre gre bu vakflar, benzeri maksadlarda hizmet veren vakflara tahsis edilir. Dman istilsna uram slm beldelerindeki vakflar, istil edenlerin mlkiyetine girmez. Ecnebler tarafndan igal edilen topraklardaki vakflar, vakf olarak devam edemiyorsa vrislerin mlkiyetine dner. Bunlar da mevcut deilse lukata hkmnde olup beytlmlden hakk olanlar bunlardan bedelsiz istifade eder. Osmanl Devletinin son zamanlarnda, mhim mikdarda vakf eseri, kaybedilen topraklarda kalm; bundan da vakf hizmetleri halel grmtr. Bir belde igal edilip, vakflara dokunulmasa, bunlar vakf hviyetini devam ettirir. Ancak vakflara el konulup sata karlsa, dmann elinden kurtarmak maksadyla mslmann bunu satn almas ve herhangi bir ite kullanmas (oturmas, ticaret yapmas, kirya vermesi, satmas) cizdir. Osmanl Devletinde kurulan vakflarda hizmet veren imam, mezzin, kayym, mderris , a gibi hademe-i hayratn maalarnn ve ayrca bu vakflarn idmesi iin yaplan stma, aydnlatma, temizleme, tamirat, yemek masraflarnn karlanmas iin ev, dkkn, iftlik gibi gelir getiren mlkler de vakfedilmiti. Cumhuriyetten sonra bu ilerden bazlar iin diynet btesi tahsis edilmi; eski vakflardan sat veya gasp gibi sebeplerle gayrmeru biimde istifadeden denler bir yana, kalanlardan elde edilen gelirler de vakflar idaresince toplanp umum bteye girer olmutur. Bu gelirler, rasyonel toplanacak olursa, diynet ileri btesini karlayacak mebladadr. u halde, Mslmanlarn din ileri iin bteden tahsis edilen para, halktan toplanan vergilerden deil, bir bakma vaktiyle Mslmanlarn kurduklar vakflar yaatmak iin tahsis ettii mallardan karlanmaktadr. Bir vakf maln st ve alt da vakfa aittir. mmeyn ve dier mezheb imam, ehirlerdeki yer darln grp, evin bir katnn mescid yaplmasna cevz vermitir. Ancak bu mescidin, bugnki apartman daireleri gibi ayr bir kaps olmal; mescide gelenler, baka bir evin iinden gemek zorunda kalmamaldr. Vakf mescid ina edilirken altna veya stne, vakfa faydal depo, dkkn, ev yaptrlabilir. Kirlanan bir arzi zerine yaplan mescid vakf olabilir. dd.Vakf eitleri aaa.Sahih Vakf-Gayrsahih Vakf Mlk mallar zerinde kurulan vakflara sahih vakf denir. Sultan, mr arziyi, mlkiyeti devlette kalmak ve gelirleri bir hayr cihetine sarfolunmak zere vakfederse buna gayrsahih vakf (irsd vakf, tahsis kabilinden vakf) denir. Devlet, salk, maarif, bayndrlk gibi amme hizmetlerinin yerine getirilmesi veya amme hizmeti grp de beytlmlden hakk bulunanlarn maalarnn karlanmas iin irsd vakf kurar. Bunlara gayrsahih denilmesi, hukuken sahih olmadn deil; hakik mnda vakf saylmadn ifade eder. nki hakikatte vakf, ancak mlk zerinde kurulur. Dolaysyla sultan uygun grd zaman bu tahsisi kaldrabilir ve mr arzinin geliri tekrar beytlmle dner. bbb.Hayr Vakf-Zrr Vakf

19

Hayr vakflar dorudan umumun istifadesi iin kurulmu cmi, kpr, medrese, imret gibi vakflardr. Kpr, cmi gibi vakflar, zengin-fakir herkesin istifadesine aktr. Ancak imret, drif gibi fakirlere mahsus vakflardan ancak fakirler faydalanabilir. Zrr vakflara ile vakflar da denir. Vkf, burada maln ilesinden muayyen ahslarn istifade etmesi iin vakfetmitir. Bylece servetinin arur edilmesinin; ileride gelecek soyunun madur dmesinin nne gemek istemektedir. Cumhuriyetten sonra zrr vakf kurulmas yasaklanm; mevcut zrr vakflar ise varln devam ettirmitir. ccc.Mazbut Vakf-Mlhak Vakf-Mstesn Vakf Mazbut vakf, Evkaf Nezreti tarafndan idare olunan vakflardr. Padiah ve hnedann kurduu seltn vakflarnn ou mazbut vakftr. Ayrca mtevellisi kalmayan vakflar ile sefihlik ya da israflar sebebiyle idaresi mtevellisinin elinden alnan vakflar da mazbut vakf saylr. Evkaf Nezretinin nezreti (kontrol) altnda mtevellileri tarafndan idare olunan vakflara mlhak vakf denir. Evkaf Nezretinin yerini cumhuriyetten sonra Vakflar Genel Mdrl almtr. Evkaf Nezretinin hi mdahalesi olmadan idare olunan vakflara da mstesn vakf denir. Bunlar vergiden muaf idiler. Bir ksm Mevln Celleddin Rm, Hac Bekta Vel, Hac Bayram Vel, Abdlkdir Geyln gibi din byklerine ait ezze (azizler) vakflar; bir ksm da Evrenos Gazi, Gazi Sleyman Bey, Gazi Mihal Bey, Gazi Ali Bey Vakf gibi guzt (gziler) vakflar olup sekiz tanedir. ddd.cre-i Vhideli Vakf-creteynli Vakf-Muktaal Vakf cre-i Vhideli Vakf: Vakf mallar, Hanef mezhebine gre azami seneliine kirya verilir. Osmanllarda vakfn iyilii iin dier mezhebler taklid edilerek kir akdi kircnn lmne kadar uzun tutulmutur. creteynli Vakf: Zelzele ve yangnlarla vakf mallar harab dm; vakfn geliriyle de bu maln tamiri mmkn olmam; bu hliyle de kirc bulunamamtr. Bunun zerine vakflar korumak maksadyla icreteyn usul getirilmitir. Buna gre, kircdan maln kymetine yakn bir bedel (icre-i muaccele) alnyor; bununla vakf mal tamir ediliyor; kirc her sene czi bir kir (icre-i meccele) dyordu. Kirc iki kir dedii iin buna icreteyn (iki kir) usul denilmitir. Bylece maln mlkiyeti vakfta kalmakta; ancak tasarruf hakk lene kadar kircya ait olmakta; ldkten sonra da muayyen vrislerine yeniden kirlanmaktadr. Vrisi yoksa bu hak vakfa dner. 1935 tarihinde karlan vakflar kanunu ile yeni icreteynli vakf kurulmas imkn kaldrld. Mevcut icreteynli vakflar, yllk kir bedelinin yirmi kat meblanda bir taviz bedeli mukabilinde mal elinde bulunduranlarn mlk olmak zere tasfiye edildi. Kircnn bu bedeli demese bile, 10 sene sonra vakfn mlkiyetini kazanmas ve bu bedelin, amme alacaklarnn tahsili usul erevesinde tahsil edilmesi esas getirildi. Bylece sadece stanbulda 230 bini bulan icreteynli vakf mal, cz birer bedel karlnda kirclara intikal etmi; bundan da vakflar mhim zarar grmtr. Muktaal Vakf: Muktaal vakf da yine icreteynli vakflarda olduu gibi yangn gibi bir fetle harab olmu vakflarn ihys maksadyla getirilmitir. Vakf arzinin zerinde, kircya ait bin ve aalar vardr. Kirc, vakfa her sene muktaa veya icre-i zemin denilen bir kir der. Muktaal vakflarda tasarruf hakk bakasna devredilebilir. Vakf zerindeki bin ve aalar zaten mlk olduu iin, satlabilir, hibe edilebilir, miras kalr. Yeni mlik, vakf arzinin de yeni kircs olur ve her sene creti der. Vakf arzi zerindeki bin veya aalar helk olsa bile, kircnn tasarruf hakk muktaasn demek artyla devam eder; lnce de muayyen vrislere intikal eder. 1935den sonra muktaal vakflarn tasfiyesi de icreteynli vakflarla ayn hkmlere tbi olmutur. eee.Avrz Vakflar Bir ky veya mahallede yahud esnaf loncasnda hastalk sebebiyle alamayanlarn geimini karlamak; fakirlerin cenzelerini kaldrmak, fakir kzlar evlendirmek, fakir delikanllara i kurmak, evi yanan veya yklanlara yardm etmek, ky ve mahallenin yol,

20

kpr, kaldrm, suyolu gibi ihtiyalarnn tamirine sarfedilmek; fevkalde vergileri demek gibi maksadlarla kurulurdu. steyenlerin verdii idat, mtevellisi tarafndan altrlarak nemlandrlrd. Cumhuriyetten sonra bunlar belediyelere devredildi. d-Metruk Arzi (Arzi-i Metrke) Metruk arzi iki ksmdr: 1-Umma terk edilen meydanlar, yollar, pazar yerleri. 2Muayyen bir kyn istifade edecei ayr, yaylak, klak, baltalklardr. Metruk arzinin hibir eidinde hi kimse mlk tesis edemez. Bunlardan istifde etmek karlkszdr. Mera, yaylak ve klaklar hangi ky halkna tahsis edilmise, o ky halk istifde edebilir. Bakalar hayvan otlatm veya ot bimise, tazminat der. Klak ve yaylaklarda ky halknn rzs ile ziraat yaplabilir; zerinde bin ve al kurulabilir. Elde tahsise dair vesika yoksa eski zamanlardan beri byle kullanlmas kfidir. Bir kye tahsis edilmemi otlaklardan herkes istifade edebilir. Bu hkmler cumhuriyetten sonra da umumiyetle aynen devam etmi; ancak belediye meclislerine meralarn mera vasfn deitirme salhiyeti verilmitir. e-Mevt (l) Arzi (Arzi-i Mevt) Beytlmlin ve hi kimsenin olmayan, ayrca meskn yerlerden bir ses am (takriben 1,5 mil veya yarm saat) mesafede bulunan boz arzilere denir. Mera, mezarlk ve ekip biilmeyen mr arzi mevt deildir. Mevt topraklar zerinde, artlarna uyularak ihy (diriltme) yoluyla mlkiyet kurulabilir. hynn art vardr: 1-Arziye tohum ekmek, fidan dikmek, nadas etmek, sulamak, sulama kanal yapmak, selden korumak zere etrafna bend veya duvar ekmek ya da etrafn ykseltmek ihy saylr. Bakas girmesin diye arzinin etrafn ta, diken ve kuru aa dallar ile evirmek yahud ta ve otlarn ayklamak ihy saylmaz. Buna tahcir denir. Tahcir eden, izne ihtiya olmakszn sene mddetle o arziyi ihy etmeye ncelikli hak sahibidir. sene iinde ihy etmezse, bir bakasna ihy izni verilebilir. Maamafih bu sene iinde bir bakas izin alp o arziyi ihy edebilir. Tahcir buna engel deildir. 2-mam Eb Hanfeye (ve Mecelleye) gre sultann izni de arttr. zinsiz ihy edenin elinden toprak alnr; ancak tapu-y mislini derse tefvizde bakalarna tercih olunurdu. 3-Arzi, izinden itibaren sene iinde ihy edilmelidir. Aksi takdirde izin geersiz hle gelir. hy edilen arzi ihy edenin meccnen mlk olur. Ur arzisine yakn ise ur, harac arzisine yakn ise harac arzisi saylr ve mahsul buna gre vergilendirilir. Hkmet sadece intif (istifade) maksadyla da ihy izni verebilir. Bu takdirde toprak mr toprak saylr ve mutasarrf kir verir. 3.Ecneblerin Mlk Edinme Hakk Zimmler, slm devletinin vatanda olduundan mlk edinme hususunda mslmanlarla ayn statdedir. Mstemenler, yani izinle, pasaportla slm lkesinde bulunan ecnebiler izinle gayrmenkul mlk edinebilir. Bylece zimm olur. Mstemenin lkesi slm devleti vatandalarna mlkiyet hakk tanyorsa, slm devleti de bunlara tanr. D.MLKYETN SINIRLANDIRILMASI er hukuka gre, mlkiyet, ancak riin (kanun koyucunun) takdiri ile sbit olur. Bir baka deyile, mlkiyet hakk, riin husus olarak ferde temlik ettii bir eydir. Yalnz mlk deil, her hak, riin izin verdii iin hak olmutur. te bunun iin, bir insan, rzs ile vermedike, kimse onun mlkn elinden alamaz. Ancak bir hakkn kullanlmasnn, sahibine ve bakasna zarar vermemesi arttr. Nitekim Mecellede herkesin mlkn diledii gibi kullanabilecei; fakat bakasnn hakkna dokunursa, bunun snrlanaca hkme balanmtr (m. 1192). 1.Umumi Snrlandrmalar

21

1- Mslman iin, murdar (er kesim yaplmadan kendiliinden len) hayvan, domuz, arap mlk edinilemez. Kii kendi uzvu, kan, sa zerinde tasarruf edemez, satamaz, balayamaz. [Zarret olduunda insandan veya hayvandan insana kan verilmesi ve organ nakli cizdir.] 2-Baz hallerde kii maln satmaya veya herhangi ekilde temlik etmeye mecbur edilir. Bir beldedeki yegne frn, ekmek satmamak hakkn hiz deildir. Kii, zevcesine, kk ocuklarna, fakir akrabasna nafaka vermeye mecbur olup, vermezse zorla detilir. slm dinine gre muayyen mallar bakmndan zengin saylan, yani muayyen bir nisaba ship bulunan kimseler, fakirlere zekt ve fitre demekle mkelleftir. Bir kimse adak olarak kestii hayvann etini yiyemez, ev halkna yediremez, satamaz, fakirlere vermeye mecburdur. Han ve lokanta olmayan bir beldeye gelen kimseyi, bir gece iin misafir edip doyurmak, mezhebde mstehab, Hanbel mezhebinde ise din ve hukuk bir bortur. 3-Umum menfaati gzetmek maksadyla devlet baz zarur mallarn muayyen kr haddiyle satlmasn emredebilir. Buna sir veya narh denir. Ayrca ihtikr, yani zarur ihtiya mallarn depolayp, fiyat arttktan sonra sata karmak (karaborsaclk) yasak olduu gibi, bu mallara el konarak, piyasa fiyatndan halka satlr. 4-stimlk, yani yol, cmi, hastane gibi ammenin istifadesine tahsis edilmi messeselerin tevsii (geniletilmesi) gibi sebeplerle, bir mlkn piyasa kymeti denerek satn alnmas da cizdir. 5-Bir mala bakasnn hakk tealluk ederse, bu kimse mliki mlkiyete dayanan tasarrufundan men edebilir. Bir kimse bakasna Mlkmdr diyerek bir mal satsa, o mala baka bir hak sahibi ksa ve bakasnn istihkak dvs neticesinde zabtedilse, hsnniyetli mteri dedii semeni mlikten geri alr. nki byi, maln aybndan mesuldr. Bu mesuliyete derek denir. 2.fa Hakk Bakasna satlm olan bir mlk, sat deeri ile satn almak hakkna fa denir. Bu hakka mlik olan kimseye ef ve satn alnacak gayrmenkule de mef denir. ef kimse olabilir: Birincisi, satlacak mlkte ortak olandr. kincisi, satlacak mlkte irtifak hakk olan kimsedir. ncs cr- mlsk, yani satlacak mlke bitiik mlkn shibidir. Apartman katlarnn shipleri, birbirlerine bitiik komu demektir. [Dier mezhebde sadece gayrmenkulde ortak olan kimsenin fa hakk vardr.] Menkul mallarn, vakf ve mr toprak zerindeki mlklerin satlmasnda fa hakk szkonusu deildir. Sadaka, hibe, miras gibi hallerde fa cereyan etmez. vazl hibe, mal karl sulh gibi hallerde eder. [mam fi ve Ahmede gre ortak meyve aacnda fa yoktur. Kuyu, hamam, deirmen, yol gibi blnemeyen eylerde mam fi ve bir rivayetinde mam Mlike gre fa yoktur.] Hanbeller hari, mezhepte zimm de olsa fa hakk sabittir. Bir kimse, mlk olan biny satnca, bir ef bunu iittii zaman, ef olduunu hemen sylemesi, sonra iki hid yannda alcya ve satcya fa hakkn bildirmesi ve bir ay iinde mahkemeye bavurmas lzmdr. Byle yapnca, nce birinci ef satn alr. Bakasna satlamaz. Eer birinci ef yoksa veya satn almak istemezse, ikinci satn alr. kinci ef de yoksa nc efa satmas lzmdr. Bu da satn almak istemezse, ilk satlm olanda kalr. Ayn derecede fa hakk sahibi birden ziyade ise, hepsinin eit fa hakk vardr. Yani fa hakkn kullananlar arasnda bu hak eit olarak paylatrlr. Akarn kime ve ne kadara satldn iitip de aka ve rtl olarak rz gelirse, fa hakk der. fa hakk sahibi, bu hakk karlnda mteriden para alsa veya sulh olsa, fa hakk der. Ancak hakk olmad iin o paray alamaz. [mam Mlike gre hemen sylemesi lzm olmaz. Mmeyyiz, bli, reid ise bizzat veya sar, sefih veya kk olup velsi hzrsa zrsz iki aya, gipse zrsz bir seneye kadar syleyebilir. Baka beldede ise bir sene dndkten sonra balar.]

22

fa hakk ile satn almak, rz bir akidle deil; mahkeme kararyla olmaktadr. ef bu hakkn hi kullanmayabilir veya sattan sonra bu hakkndan vazgeebilir. efin lmyle de bu hak der. fa hakk, mam Mlik ve fiye gre vrise intikal eder. mam Ahmede gre hak sahibi vrisine gemesini istemise geer. fa hakk kullanlnca, sat vdeli bile olsa bedelinin pein denmesi gerekir. Mteri ald yerde aa dikmi veya bina yapmsa, mam Eb Hanfeye gre ef bunlarn kaldrlmasn ister veya satn alr. Dier imama gre byle bir hakk yoktur. 3.Muamele-i Civriyye (Komuluk Hukuku) Bir arsaya ship olan, stndeki bolua ve topran iine de mlik olur. stedii kadar yksek bin ve derin kuyu yapabilir. Herkes mlkn diledii gibi kullanr. Ancak bunu kullanrken komularna zarar- fhite bulunamaz. Zarar- fhi, kullanmaya mni olan eylerdir. Mesel binnn zayflamasna veya yklmasna sebep olan zararlar fhi zarardr. Demirci dkkn, deirmen, bitiik biny sallarsa veya frn duman, yahnenin pis kokusu, harman tozlar, bitiik evde oturulamayacak kadar sknt verirse, deirmenin, bostann suyolu evin temelini, duvarn gevetirse, plk, bitiik evin duvarn rtrse, harman yerine bitiik yaplan yksek bin, harmann rzgrn keserse, evin nne yaplan duvar, evin n tamamen keserse, manifaturac dkkn yannda yaplan a dkknnn dumanlar kumalara zarar verirse, lam, kanalizasyon yollarnn szntlarndan komu duvar zarar grrse, sonra yaplanlar zarar- fhi olup, men edilirler. Bitiik evden, mutfak, kuyuba, ev aralnn grnmesi zarar- fhitir. Araya duvar, perde yapmas lzm olur. st kat sahibinin apartmann temelinde ve alt kat shibinin de atda hakk vardr. Birisi, tekinin izni olmadka, kendi katn ykamaz. Bir kimsenin bahesindeki aacn dallar komusunun evi veya bahesi zerine uzanm olsa, o dallar balayarak geri ektirmee veya kestirmee komusunun hakk vardr. Fakat aacn glgesi bahesindeki ekili eylere zarar veriyor diyerek kestiremez. Komusu, aacn sahibine veya hkime mrcaat ederek geri ektirir veya kestirir. Komusu, bunlara mrcaat etmeyerek, bahesine uzanm olanlar kendi de kesebilir. Bahesine uzanmam mahalden kesip zarara sebep olursa, zarar aa shibine tazmin eder. Balayarak ektirmesi mmkn olan dallar, mrcaat etmeden keserse, yine zarar tazmin eder. Aa shibine mrcaat edip de, dallarn ekmedii takdirde, bahe shibi kesebilecei gibi, kestirme masrafn da, aa shibinden isteyebilir. Mlkiyeti snrlayan bir baka hal de yine komuluk hukukundan doar. Komuluk sebebiyle, mlk shibi lehine mecr (gei), mesil (su aktma) ve st hakk gibi irtifak haklar tannmas hukuk gereidir. Bu haklar karlkl anlama veya tek tarafl irade beyan ile kurulabildii gibi, gerekirse mahkeme kararyla da tesis edilebilir. [slm mahkemesi bulunmayan yerlerde, taraflar hkim olmaya elverili vasflar bulunan, akll, bli, his uzuvlar salam, dil ve fkh ilmine vakf birini hakem yaparlar. Hkmn verdikten sonra hakemi azledemez; meru ve fitneye sebep olmayan hkmn reddedemezler.] III.HAKLAR er hukukta ey (ayn) zerinde tasarruf salhiyeti veren mlkiyetten baka rtifak, intif, rehin, fa, muhayyerlik, vakf, hapis, karar haklar gibi haklar da vardr. Hanef mezhebine gre, sat akdi yalnzca mallar zerinde cereyan eder. Binenaleyh hak ve menfaatler, mlkiyetin konusu tekil edebildikleri halde, mal olmadklar iin satlamazlar. Sonralar hakk- irbde olduu gibi, mala mteallik haklarn mstakillen sat, ihtiya sebebiyle halk arasnda det hlini alnca, baz hukukular tarafndan ciz grlmtr. Ancak buna satm deil, fera (vazgemek) denilmitir. Nitekim ksas hakkndan diyet, kle hakkndan kitbet bedeli ve nikh hakkndan da hul bedeli karlnda fera cizdir. Bunlardan birincisine sulh, ikincisine mktebe ve ncsne de muhlaa denir. Mr arzi ve vakf mallarda tasarruf hakk, hakk- karar, telif hakk, telefon hatt hakk, kooperatif hissesi, taksi plakas gibi haklar da bedel karl devredilebilir. fa hakk, hapis hakk,

23

muhayyerlik hakk, intif hakk gibi haklar ise byle bir rf ve ihtiya olmad iin devredilemez. Alacak hakk ise borludan bakasna satlamaz. Mlk sahibinin izni ile burada vitrin, tezgh, sulama kanal veya baka masraflar yapm yahud mteri evresi edinmi kircnn burada bir hakk- karar vardr. Bundan para karl vazgemesine (hulvv) Mlik ve baz Hanef limleri cevaz vermitir. A.rtifak Haklar Bir gayrmenkul zerinde, baka bir gayrmenkul lehine kabul edilen haklara irtifak haklar denir. Bahis konusu gayrmenkul sat gibi bir sebeple el deitirse, yeni mlik hsnniyetli olup irtifak hakkndan haberdar olmasa bile itiraz edemez. zerinde baka gayrmenkul lehine irtifak hakk bulunan gayrmenkule hdim gayrmenkul denir. 1.rtifak Hakknn Kurulmas 1-Bir gayrmenkul satlrken, irtifak haklarnn da beraberce intikal edecei akid esnsnda kararlatrlabilir. Hanef mezhebine gre irtifak haklar tek bana satlamaz. Ancak dier mezhebde bu mmkndr. Sonraki Hanef hukukularndan da rf ve ihtiya sebebiyle buna fetv verenler vardr. 2-Bir gayrmenkul satlrken veya taksim edilirken, zerinde irtifak hakk kurulabilir. 3-Umum cadde, sokak ve nehirlerden herkesin gei hakk mevcuttur. 4-Hakk- mrur gibi baz irtifak haklar, sahipsiz arzinin ihys yoluyla intikal eder. 5-Vasyet, mrurzaman, izin, komuluk sebebiyle de irtifak hakknn kazanlmas mmkndr. 6-Baz hallerde hdim gayrmenkul sahibinin rzsna baklmakszn mahkeme kararyla irtifak hakk tesis edilebilir. 2.rtifak Hakknn eitleri a.Hakk- irb (Kaynak rtifak) Ekin ve hayvan sulamak iin su almak hakkdr. Zarar vermemek kaydyla su imek ve hayvanna iirme hakk da vardr. Hakk irbin bu nevine hakk- efe de denir. Kimsenin mlk olmayan deniz, gl ve (Frat, Dicle gibi) nehirlerden herkesin hakk- irbi ve hakk- efesi vardr. Husus kanal, ark ve borulardan akan sularda bakalarnn sadece hakk- efesi vardr. Mlk olan kuyu, havuz ve emelerde bakalarnn hakk- efesi olup, zarar vermemek art vardr. Husus sarn, depoda ise kimsenin hakk- efesi yoktur. b.Hakk- Mecr ve Hakk- Mesl (Su Aktma Hakk) Mecr, suyun akt yere denir. Hakk- mecr, bakasnn gayrmenkulnden su geirme hakkdr. Bir gayrmenkuln kirli sularn aktma hakkna da hakk- mesl denir. Her ikisinde de kdeme itibar edilir. Hdim gayrmenkul sahibi, bu iki hak erevesinde temiz ve kirli sularn akmasna mni olamaz. teden beri akp gelen mecr ve mesl, fhi bir zarar olmadka devam eder. Mesel bir evin atk sular umuma ait bir yola akp herkese zarar veriyorsa, kadm olsa bile men olunur. Kadm, daha ncesini kimsenin bilmedii kadar eski demektir. Mecr ve meslin tamir ve bakm, irtifak hakk sahibine aittir. Frat, Dicle gibi umum nehirlerin, gl ve barajlarn tamirini beytlml, yani devlet yapar. Devletin paras yetimezse, istifde edenlerden toplanr. Byk akarsularn kk kollarn, bunlardan istifde edenler tamir eder. c.Hakk- Mrr (Gei hakk) Hakk- mrr, bakasnn gayrmenkulnden geme hakkdr. Mlkne gemek iin bakasnn mlknden gemek zorunda olan kimsenin hakk- mrru, zararszca geme hakk vardr. Tark-i mden (umum yollardan) gelip gemek de hakk- mrr mlne girer. Tark-i has denilen ve muayyen ahslarn mlk olan yollarda veya kmaz sokaklarda, yalnzca orada mlk bulunanlarn hakk- mrru vardr.

24

d.Hakk- Tealli Bir arsa yahud ev zerine kat kma hakkna hakk- tealli denir. Burada katn tavan, st kata taban olmak zere satlmaktadr. Bu tavan ve taban ikisi arasnda ortak olmaktadr. Burada bir mlk irketi szkonusudur. Hakk- tealli sahibinin, evin temelinde ve alt kat shibinin de atda hakk vardr. Birisi, tekinin izni olmadka, kendi katn ykamaz. Apartman yklnca, herkes kendi katn yaptrr. Alttaki yaptrmazsa, sttekiler, hkimin izni ile hepsini yaptrp, alttaki hissesini verinceye kadar, katn kullanamaz. Bin yklsa bile hakk- tealli devam eder. Hakk- tealli sahibi, bu hakkn ev mevcut ise beraberce satabilir. Ancak ev mevcut deilse, hakkn tek bana satlmas ciz deildir. Bunun iin, arsay mteahhide verip de, buna karlk, buraya yapaca apartmandan kat almak ciz olmaz. Biny istisn yoluyla yaptrmak sahih olur. Arsann belli bir ksm, mesel te ikisi, hisse-i yia olarak mteahhide veresiye satlp, mteahhidden alaca olan parann karl olarak, istenilen kat, mteahhide istisn yolu ile yaptrlr. Mlik ve Hanbel mezhebi hakk- teallinin tek bana satlmasna cevaz vermektedir. B.ntif Hakk Kir, riyet, vakf veya menfaat vasyeti suretiyle bir kimsenin elinde bulunan maln menfaati zerinde o kimsenin mlkiyet hakk vardr. ntif hakk sahibi, ngrlen mddet zarfnda veya lnceye yahud mal sahibi maln geri isteyinceye kadar maldan istifde eder. lnce veya mddet bitince mal sahibine geri dner. Mlik mezhebinde intif hakk, menfaat mlkiyetinden bakadr ve bakasna devredilemez. C.Rehin Hakk Rehin vermek, bir sebepten dolay, bir eyi hapsetmek, alkoymak demektir. Hukukta ise, bir borcu tevsik ve teyid etmek iin, bor karl olarak, bir mal, alacaklda veya baka dil bir kimsede, emnet brakmak demektir. Bor denince mal iade olunur; denmezse rehin verilen kimse bu mal alkoymaya veya gerekirse satp alacan almaya hak kazanr. Alc ve satcnn, sattan vazgemek hakk bulunan vefen sat, rehin akdinde borlu rehin mal kullanamad iin ihtiya sebebiyle kabul edilmi bir yoldur. Bu bakmdan rehin hkmleri cereyan eder. D.Hapis Hakk Bir mal, bununla irtibatl olan alacan elde edinceye kadar elinde tutma hakk vardr. Al-verite nce semen denir. Semen denmedike, satc mebyi teslim etmeyebilir. nki meb zerinde hapis hakk vardr. Sadece sat akdinde deil, veklet, kir, vedia ve nikh akidleri ile gaspta da hapis hakkndan sz edilir. Vekil, semeni deyerek ald mal, emneti kendisine tevdi edilen mal, evini kirya veren kimse kircnn eys, boyac, boyad elbise, yk tayan hammal (kamyoncu) yk zerinde cretlerini alncaya kadar hapis hakkn hizdir. Mallarn karmas hlinde veya haksz inaatta, yani birisinin arsasna haksz yere aa diken veya bin yaptran kimsenin, kendi malnn bedelini alncaya kadar mal elinde tutmaya hakk vardr. Lukatay bulan kimse, sahibi knca, o zamana kadar maln muhafazas iin yapt masraflar ister. Bunlar denene kadar mal hapsedebilir. E.Hakk- Karar Bir kimse vakf topra kirlasa, sahibinin izniyle bin, vitrin, tezgh yapsa, aa, asma dikse, gbre atsa, kanal, kuyu yapsa, tamir vs etse, bu mlk zerinde hakk- karar doar. Bunun karl kircya denmedike ve mddet bitmedike kirc karlp bakasna kirya verilemez. Bu hak bedelli veya bedelsiz devredilebilir; mirasya geer. IV.ZLYEDLK er hukukta menkul veya gayrmenkul bir mal fiilen elinde bulunduran ve bu malda mlik gibi tasarruf eden kimseye zilyed denir. Herkesin elinde bulunan, kendi mlk kabul

25

edilir. Aksini iddia edenin, mesel bu maln mliki veya kircs olduunu ispatlamas gerekir. Bir maln mlk olduunu bilmeyerek satn alp elinde bulunduran kimse, bu maln hakik sahibinin mlkiyet iddiasn isbat etmesi zerine mal iade etmek zorundadr. Sonra mal satn ald kimseye dnerek, verdii semeni isteyebilir. Bir mal haksz yere elinde bulunduran zilyed, mesel maln alnt olduunu bilerek satn alan kimse veya gsb hi korunmaz. Yani bu mal elinden alnrsa, Bu mal benim zilyedliimde idi diyerek iadesini isteyemez. V.TAPU SCLL er hukukta gayrmenkullerin alm-satm ve bunlarda mlkiyet ve benzeri haklarn sbit olmas yazl delile balanmamtr. Bir baka deyile bir gayrmenkuln satnn shhati iin, tapu siciline tescili art deildir. Usulne uygun akid ile mlkiyet geer. Ancak devlet, aleniyeti temin, sahteciliin nne gemek ve baka maksadlarla gayrmenkulleri tescil edebilir; satta tescil artn arayabilir. Bu takdirde sat eran yine sahih ve mlkiyet gemekle beraber, tescilin yaplamamas, alcya ayp muhayyerlii sebebiyle akdi feshetme salhiyeti verir.

26

kinci Ksm BORLAR HUKUKU nsanlar cemiyet hlinde yaamaya mecbur ve birbirlerine muhtatr. Bu da akidler ve bilhassa al-veri yoluyla cereyan eder. Al-veri (bey ve ir) olmasayd, yeryznde dzen olmazd. er hukukta bey ve ir, arz ve taleb esasna gre yrr. Bir kimse mam Eb Hanfeden Vakitlerimi ibdet ile geirmek istiyorum. Bana birey yaz da, hep onu yapaym! diye sormu; mam Eb Hanfe de al-veri bilgilerini yazp verince, Bu, tccarlara lzm olur. Ben evimde oturup ibdet ile megul olacam demi; mam da cevaben, Yiyecek ve giyecek lzm olmayan kimse var m? Al-veri hkmlerini bilmeyen, haram lokmadan kurtulamaz ve ibdetlerin sevbn bulamaz. Zahmetleri boa gider demitir. mam Muhammed eybnden zhd hakknda bir kitap yazmas istendiinde, Zhd iin al-veri bilgisi yetiir demitir. Bezzziyye adndaki mehur fkh kitabnda, Al-veri bilgisini renmeyenin, ticaret yapmas ciz deildir der. Al-verilerde hukuka uymamann zarar bazen cemiyetin tamamna, bazen de akdin taraflarna zarar vermektedir. htikr (karaborsaclk) yapmak ve piyasaya kalp para srmenin zarar herkesedir. Eline sahte para geen, onu ya ald kimseye geri verir; ya hkmete verir; yahud da yok eder; bakasna veremez. Ticaret yapacak olan kimsenin paralar iyi tanmas gerekir. Satlan mal, olduundan ar medhetmek; maln aybn mterden gizlemek; eksik lmek; sat fiyatnda hile yapmak al-veri yaplan kimseye zarar verdiinden ciz deildir. Almayaca bir maln fiyatn ykseltmek iin nceden satyla anlap mteri kztrmak (nece) ciz deildir. Mteri pek ihtiyac olduu iin fazla para vermee rz olsa bile, ok kr istememek; fakirlerin maln fazla para ile alarak onlar sevindirmek; fiyatta ikram etmek; eski, kirli paralar kabul etmek; pein verdii fiyatla, veresiye vermek; al-veri ettii kimse piman olursa ikle etmek, yani yaplan sat geri evirmek hukuken mecbur olmasa bile, ahlken vlm meziyetlerdendir. Borlar hukukuna dair bahisler, fkhn mumelat bal altnda tedkik edilir. Her akid ve gasp, itlf gibi her hukuk messese, ayr birer bahis olarak ele alnr. Modern hukukta olduu gibi borlar hukuku iin mterek hkmler tesbit edilmi deildir. er hukukun dier bahisleri de byledir. Bunun sebebi fkhn kaynann Kuran- kerm ve Snnet-i Peygamber olmasdr. Bir mesele iin bir yet-i kerme veya hads-i erf sdr olmu; benzer baka bir ite farkl bir yet-i kerme veya hads-i erf gelmitir. Dolaysyla her akid ve messese, birbirinden farkl esaslara istinad etmektedir. Osmanl Devletinde XIX. asrda karlan Mecelle-i Ahkm- Adliyye adl meden kanunun mhim ksm borlar hukukunu tanzim etmektedir. Fkh kitaplar ve Mecelle, hemen hemen btn vazl akidlerin temeli addolunan bey (satm) akdini, borlar hukukunun umum esaslarn da ihtiv edecek ekilde numne olarak ele almtr. er borlar hukukunun iki hususiyeti vardr: 1-Borlar hukukunda hkmler mirdir. Taraflar, yapacaklar akidlerde er prensiplere uymaya mecburdurlar. Akidlerin artlarn kendi rzlaryla bertaraf edemezler. 2-ekil hususunda serbesti vardr. Yazl ekil art veya muayyen szlerin sylenmesi gibi mecburiyetler yoktur. Akdin shnati iin ill noterde yaplmas, ahid bulunmas, sened yazlmas gerekmez. rade beyanna dellet eden her sz ve fiil ile mukavele inikad edebilir. Ancak icabnda ispat kolayl iin yukardaki artlara riayet iyi olur. Bor, bir hukuk muamele neticesinde kiilerin zimmetinde sbit olan eydir. Bir iin yaplmas yahud bir eyin teslim edilmesi eklinde tezhr eder. unsuru vardr: Taraflar, konusu ve sebebi. er hukukta bor iin deyn, alacakl iin din ve borlu iin de medyn tabirleri kullanlr.

27

I.BORCUN NEVLER A.KAZ BOR-DN BOR Bor eer kazen takib edilebiliyor, yani mahkeme vstasyla taleb ve tahsil edilebiliyorsa, kazen bor bahis mevzuudur. Byle deilse diyneten bortan sz edilir. Bu, modern hukuktaki tabi bor-meden bor tefrikinin benzeridir. Diyneten tabiri din; kazen tabiri dnyev meyyideye dellet eder. Mesel, bir kimsenin maln telef eden ahs tazminatla mkellef olduu gibi (dnyev meyyide); gnah iledii ve hirette (mahkeme -i kbrda) de bunun karln grecei kabul edilir (uhrev meyyide). Mesel bir kimse bir bakasndan olan alacan mahkemede isbat edememise, bu kimseden alacan (kazen) tahsil edemez. Ancak o kimsenin borcu (diyneten) devam eder. demezse gnah ilemi saylr. Borcun zamanamna uramas da byledir. Kadnn ocuunu emzirmesi din bir bortur, kaz bir bor deildir. Babann cretle bir st anne tutmas gerekir. ocuunu emzirmeyen kadn mahkeme vstasyla buna zorlanamayaca gibi, ocuunu emziren kadn da crete hak kazanamaz. B.MUTLAK BOR-ARTA BALI BOR Bir borcun douu muayyen artlara balanmamsa mutlak bor; aksi takdirde muzf (artl) bor szkonusudur. art tahakkuk etmedike borcun yerine getirilmesi istenemez. Bu artlar da takyid veya talik olabilir. Hemen btn akidler meru takyid artlara balanabilir. Ancak talik arta balanabilen akidlerin says mahduttur. Muayyen bir vdeye balanan borlara muzf bor denir. Bunlar hukuk neticelerini vdesi gelince dourur. 1.Talik art Falan ey olursa (veya olmazsa)... diyerek yaplan akidlerde talk szkonusudur. Ta'lk, asmak, askya almak, balamak demektir. Muallk, askya alnm, balanm demektir. Takyid ise kaytlamak, art komak demektir. Talk art, ya mlyim arttr, yani akde elverilidir. Bu art akdin gereklerini teyid eder. Yahud gayrmlyimdir, hukuken elverisizdir. Bunlardan mlyim art hukuken muteberdir. Buna riyet lzmdr. Mlyim olmayan art ise hukuken muteber olmad gibi, riyet de gerekmez. Baz akidler talk art koulmaya msaittir; bazlar art mlyim olsa bile talk arta msait deildir. Veklet, vasiyet, havle, keflet, kefletten ibr, ticarete izin, sattan sonra ufadan vazgeme, kaz (hkim tayini ve azli), emret (vli tayini ve azli) gibi baz hukuk tasarruflar talk arta elverilidir. Ancak bu artn mlyim olmas lzmdr. Mesel, Filan kimse bana dav aarsa vekilimsin dese ve kar taraf da kabul etse veklet sahihtir. Ama Rzgr eserse (veya filan eve girersen) vekilimsin dese veklet sahih deildir. Bey (satm), icre (kir), isticr (cretle i yaptrma), ire (riyet), hibe (balama), sadaka, akde iczet, hacr, sulh, ikrar, bortan ibr, mzraa (tarla kirlama), mskat (bahe kirlama), vakf, tahkm (hakeme gitme), ikle (akdi karlkl rz ile bozma), vekilin azli, art ve ayp muhayyerlii ile mebi geri vermek hakknn iptali gibi baz tasarruflar asla arta talk edilemez. Akdi gelecekteki zamana balamak hususunda da icre, icreyi fesh, mzraa, mskat, mdrebe, veklet, keflet, vas tayini, vasiyet, sattan nce ufadan vazgeme, kaz, emret (emr tayini), vakf, riyet, muhayyerlii iptal gibi muameleler elverilidir. Yani bunlar gelecekteki bir zamana balanabilir. Mesel, Bu evi filan aydan itibaren u kadar paraya sana kirladm eklinde yaplan bir icre akdi muteberdir. Bey, beye iczet, beyi fesih, ksmet (mterek mal taksim), irket (ortaklk), hibe, maldan sulh, bortan ibr gibi hukuk muameleler asla zamana balanamaz. Mesel, Bu mal gelecek ayn banda u kadar paraya sana sattm eklindeki bir akid muteber deildir. 2.Takyid art

28

Bu ii yapar isen bu mal sana sattm (veya aldm) demek ve kar tarafn da kabul etmesi takyid arttr. Bu da trldr: Ciz art, mfsid art veya lav art. Ciz olan art mutlaka yerine getirilir. Akdin gerektirdii bir eyi, yani art edilmese de yapmas lzm veya ciz veya det olan bir eyi art etmek cizdir. Semenin veresiye olmas, muhayyerlik, bor karlnda bir maln rehin verilmesi, paket edilmesi veya (mobilyann) eve teslimini istemek gibi artlar cizdir. Lav art akdin gerektirmedii ve taraflara bir faydas olmayan arttr. Mterinin mebi (satlan eyi) bakasna satmas veya satmamas, ya da hibe etmesi, yahud baka ehirde satmas, hediye etmemesi, ayra salmamas, kesmemesi, binmemesi, yememesi gibi artlar lavdr. Byle akidler muteber olur. Ancak arta uymak gerekmez. Uyarsa da bir ey lzm gelmez. Mfsid veya fsid art ise akdin gerei olmayan ve taraflardan birine fayda salayan arttr. nc bir ahsa fayda salayan artn da fsid olduuna dair ictihadlar vardr. Fsid art geersiz olduu gibi, akdi de ifsad eder. Kadnn kendisini nikh etmesi artyla, bir mal tekrar kendisine satmas artyla, buday un yapmak artyla, satlan mal bir sre alcya teslim etmeyip kullanmak artyla, satlan evde bir sre satcnn oturmas artyla, mterinin satcya bor veya hediye vermesi artyla yaplan satm veya kiralama gibi akidler mfsid art sebebiyle fsiddir, geersizdir. Bey (satm), ksmet (mterek maln taksimi), icre (kira), akde iczet, sulh, bortan ibr, mzraa (ekin ortakl), mskat (ba ortakl), vakf fsid arta balandnda art da akid de fsd (geersiz) olur. Buna mukabil, veklet, karz, hibe, sadaka, rehin, vas tayini, ikle (karlkl rz ile akdi bozma) ve mezunu hacir (kendisine izin verilmi ocuu veya sefihi muamele yapmaktan men etmek) gibi durumlarda, art fsid olsa bile akid muteberliini srdrr. Mesel, evini lnceye kadar iinde oturmak artyla satmak fsid olduu halde, bu artla hibe etmek muteberdir. Akidden nce fsid art vad edip, akid yaparken sylemezlerse akid geerli olur. Akidden sonra art koarlarsa mameyne (mam Ebu Yusuf ve mam Muhammed'e) gre yine byledir. Akdin arta balanmas hususunda Mlik ve fi mezhebi Hanef gibidir. bni brimeye gre yukardaki hallerde artlar da akidler de cizdir. bni Eb Leylya gre artlar btl, akidler cizdir. Sfyan Sevrye gre akid de, art da geersizdir. mam Ahmed ve baz Mlikler akdin bir arta balanmasn ciz grr; akidlerde koulan ve haram olmayan her eit art muteber kabul eder. C.MUACCEL BOR-MECCEL BOR Borcun hkm hemen douyorsa muaccel (tcil edilmi, pein) bor; muayyen bir vdeye balanmsa meccel (ecele balanm, veresiye) bortan sz edilir. Meccel bor, vdesi gelmeden taleb edilemez. D.BAST BOR-MTEREK BOR Borcun bir tarafn bir kii tekil ediyor ise basit; birden fazla kii tekil ediyorsa mterek bor vardr. ki kii arasnda mterek olan bir mal satldnda, her biri hissesi kadar alacan taleb edebilir. Borlular birden fazla olup, birbirlerine de kefil iseler; alacakl alacan bunlarn herhangi birinden taleb edebilir. Birisi borcu f ederse, dierleri de bortan kurtulur. II.BORCUN KAYNAKLARI A.AKDLER

29

er hukuktaki akid tabiri, hem tek tarafl bor dourucu hukuk tasarruflara, hem de iki tarafl hukuk muamelelere mildir. Vakf, vasyet, hibe, riyet gibi tek tarafl olup icab ile inikad eden ve kar tarafn kabulne hacet gstermeyen akidlere eski hukukular, ihrct, sktt, ikt gibi isimler verirdi. Tek tarafl hukuk muamele vaad eklinde ise, Hanef, fi ve Hanbel mezhebine gre hukuk bir bor dourmaz. Yani bir kimse, vaad ettiini yapmaya hukuken mecbur deildir. Mesel Evlenirsen sana unu vereceim dese, vermek zorunda deildir. Ancak vermesi ahlk gereidir. Klemi bulana mkfat var derse, buna cule denir ve syledii mikdar der. Mikdar sylememise yine rfe uygun bir mebl demesi gerekir. Ancak Mlik mezhebi, vaadlerin bor gibi balayc olduuna kildir ve Evlenirsen sana unu vereceim veya Snfn geersen sana unu alacam gibi vaadleri bor sayar. Ancak vaad, talik eklinde yaplrsa Hanef mezhebine gre balayc olur. Mesel, Bu mal felana sat; eer demezse ben derim eklinde yaplan bir vaad balaycdr. Buna muallk vaad denir. demezse diyerek borcu dememesine ta'lik yaplmtr. Yani kefil olmak, borlunun dememesi artna balanmtr. Ama Senin borcunu derim eklinde hibir arta balanmakszn yaplan bir vaad balayc deildir. Buna mcerred vaad denir. Bununla kefil olmu saylmaz. sterse der, istemezse demez. Byle bir vaade uymak hukukularn ouna, bu arada Hanef, fi ve Hanbellerle Mliklerin bir ksmna gre vcib deil, mstehabdr. Mliklere gre ise mcerred vaadi yerine getirmek vcibdir. Her iki ictihda gre de, muteber bir zre istinden vaadini yerine getirmemekte mahzur yoktur. Hakik mnda akid, bey ve kir akdinde olduu gibi iki tarafn karlkl irade beyan ile kurulur. er hukukta akdin unsurlar yerine, rknleri tabiri kullanlr. Nasslarda zikredilen, bey, icre, hibe, rehin, veklet, keflet, havle, karz, sulh, ikale, irket gibi akidlerden baka; zamanla rf ve det hlini alan akidler ortaya km ve fakihler bunlar nasslara aykr olmamak artyla sahih kabul etmitir. stisn, vef, fera, imtiyaz gibi bu akidlerle, maden arama, reklam verme, telif hakk sat gibi muameleler icr olunmutur. Hanbel mezhebi bu hususta ok msaittir. 1.Taraflar Akdin en mhim unsuru iki taraftr. Bunlara kid denir. Akdin shhati iin taraflarn hukuken ehil olmas gerekir. Bu da kl ve bli olmak demektir. Yedi yandan byk ocuklar, hibe kabul etmek, vekil olmak gibi zararna olmayan muameleleri veli veya vasisi izin vermese de tek bana yapabilir. Hibe, vakf, dn vermek gibi zararna muameleleri veli veya vasileri izin verse de yapamaz. Al-veri, kira gibi hem kazandrc, hem kaybettirici muameleleri veli veya vasinin izniyle yapabilir. Maln israf ettii iin mahkeme kararyla hacr altna alnan sefihlerin akidleri de byledir. Yedi yandan kk ocuklar vel veya vasleri izin verse bile hi bir akid yapamaz. Akl hastalar da byledir. ocuun velsi babas, yoksa babasnn tayin ettii vas, bu yoksa dedesi, dedesi yoksa dedesinin tayin ettii vas, bu da yoksa hkimin tayin ettii vasdir. Vas, kl, bli, reid, emin ve ocukla ayn dinden olmaldr. Anne vas olabilir. lmnden geriye doru bir sene iinde hastalanp, lm korkusu iinde hastal artarak vefat edene lm hastas denir. lm hastasnn muameleleri vasyet hkmndedir. Yani hibe, vakf, bor ikrar gibi zararna muameleleri borlarndan arta kalan ksmn te birinden yerine getirilir. Kira ve satm akdinde de, maln piyasa fiyatndan dk veya yksek alnp satlmas durumunda, aradaki farkn yine bu te birden kmas gerekir. steyerek sarho olann sz ile akid kurulur. Kle, efendisi izin vermedike hi bir akid yapamaz. Ancak vekil veya vas olabilir. Akidler, vekil ve resul (haberci) vstasyla da yaplabilir. 2.rade Beyan

30

Akdin sahih olarak teekkl edebilmesi iin taraflarn birbirine uygun irade (icap ve kabul) beyanlarn ayn mecliste ortaya koymalar gerekir. Bunun iin hibir ekil art yoktur. Sardilsizlerin kendilerine mahsus iaretleri ile akid kurulabildii gibi; mektup ve telefon ile de kurulabilir. Hibir ey sylemeden taraflarn akde dellet eden fiilleri ile de akid kurulur. krah altnda veya hat ile yaplan irade beyanlarna hukuken itibar edilmez. Zorlanarak akid yapan, sonradan bu akdi feshedebilir. Hle ve aldatma ile yaplan akidler sahih olarak kurulursa da, kar taraf sonradan aldatmay ispatlayp akdi feshedebilir. Ltife beyan (aka) ile yaplan akidler de hukuken muteberdir. Ancak aka ile syleyeceine dair nceden iki hid tutmusa, sonradan akdi feshedebilir. Akdin shhati iin meclis birliinin de ehemmiyeti vardr. rade beyanlar ayn mecliste ortaya konmu olmaldr. Meclis birlii, taraflar konuurken baka bir mevzuya geince de bozulur. 3.Akdin Konusu Buna akdin mahalli, akdin mevzuu da denir. Satm akdinde satlan eye meb denir. Mebye karlk denen eye de semen denir. Mesel kir akdinde akdin konusu kirlanan eydir. Akdin konusu maln, meru, mevcut, malum, mtekavvim (hukuk kymeti hiz) ve teslimi mmkn olmas gerekir. Mslman iin le, arap, domuz eti meru deildir. Sudaki balk, gkteki ku, yetimemi meyve akid konusu olamaz. Mlknde olmayan veya mevcut olmayan mal da byledir. 4.Akdin Shhat, Fesad ve Butlan Akidlerin shhati, hukukun arad artlara uygun olarak kurulmalarna baldr. Bu takdirde akid, sahih olur. Akdin asl hukuka uygun olmakla beraber, sfat hukuka uygun deilse fesaddan sz edilir. Byle akidlere de fsid akid denir. Mesel taraflardan birinin menfaati olan bir arta balanan akid fsid olur. Taraflar, fsid akdi derhal bozmakla mkelleftir. Aksi takdirde hkim tarafndan bozulur. Akidden doan bor ed edilmise, ide gerekir. Fsid akid bozulamyorsa baz hkmler dourur. Ancak bu takdirde taraflarn anlat bedel deil, mal veya hizmetin semen-i mislsi (piyasa deeri) denir. Akdin asl da, sfat da hukuka uygun deilse, butlan sz konusudur. Bu durumda btl akid vardr. Mtekavvim, meru ve mevcut olmayan bir maln sat btldr. Btl akid hibir hukuk netice dourmaz. Taraflar borlar ed etmilerse, geri alrlar. Hanef mezhebi dndaki mezhebler fesad ve butlan arasnda fark gzetmemitir. 5.Akdin Nefaz artlar Sahih olarak kurulmu akdin, neticelerini hemen dourabilmesine nefaz denir. Nefaz artlar bulunan akde nfiz akid denir. Akdin konusu zerinde tasarrufta bulunan tarafn, bu eyin ya mliki veya mlikinin velsi, vekili veya resul (habercisi) olmas akdin nefaz artdr. Kk ocuun, akl hastasnn ve sefihin karlkl kazandrc tasarruflar nfiz deildir, askdadr. Vel veya vasnin iczetiyle nfiz hle gelir. Akdi bizzat vel veya vas yapmsa yahud vel veya vas akde izin vermise akid batan itibaren nfiz olarak kurulmu demektir. Fkhta fuzl denilen vekletsiz igren kimsenin tasarrufu da asl tarafn iczetine kadar nfiz olmaz. 6.Akdin Lzum artlar Sahih ve nfiz olarak inikad eden akidler, her zaman lzum (balayclk) art tamaz. Baz akidlerde taraflar akdi her zaman tek tarafl olarak feshedebilir. Bu takdirde gayrlzm akidden bahsedilir. Hibe, riyet, karz, vasyet, irket, veklet gibi akidler gayrlzm olup, kidlerin ikisi de bu akidden her zaman vazgeebilirler. Muhayyerlik artyla sat ve kir da byledir. Bunun dnda kalan bata al-veri olmak zere kir, havle, sulh gibi akidler lzm (balayc) olup, taraflarn tek tarafl iradesiyle bozulamaz. Rehin gibi baz akidler

31

yalnzca belli bir tarafa akdi feshetme imkn verir. Tek tarafl irade ile bozulamayan akid lere lzm akid denir. 7.Akdin Hkmleri ve Sona Ermesi Sahih olarak inikad eden bir akid, taraflara taahhdlerini yerine getirme borcu ykler. Mesel satm akdi, mteriye semeni ed ve byiye mebyi teslim borcu ykler. Borcun yerine getirilmesine f denir. Mlkiyet akid ile gemekle beraber, hasar teslim ile geer. Yani satcnn elinde iken malda hasar dosa, satc yklenir. kidler, borlarn zaruretsiz f etmedikleri takdirde, kar tarafn semeni veya mebyi hapis veya akdi fesih hakk doar. Ayrca madd bir zarar meydana gelmise bunun da tazmini gerekir. Ancak Hanef mezhebine gre menfaatlerin tazmini prensip itibariyle szkonusu deildir. Borcunu yerine getirememesi kendi kusurundan kaynaklanmyorsa, kar tarafn sadece fesih hakk vardr. Gaben, hat, ikrah, hle gibi durumlarda da kar tarafn fesih hakk vardr. Borcun bizzat f edilmesi gereken icre (hizmet kirs) gibi akidlerde, taraflardan birinin lmesi akdin feshini icab ettirir. Taraflar, al-veri gibi feshi kbil akidleri her zaman iin karlkl rz ile feshedebilirler. Buna ikle denir. kle ayr bir akiddir ve nce semeni, sonra da akdin konusunu ide borcu ykler. B.HAKSIZ FLLER Cez hukukunda diyet, er gibi mal baz cezlar vardr. Kast haricinde adam ldren veya dven yahud yaralayan kimse, cez olarak fkh kitaplarnda tayin olunmu ve eitli hallere gre deien diyeti der. Burada bahis mevzuu olan mala dair haksz fiillerdir. Bunlar da iki tanedir: Gasp ve itlf. 1.Gasp a.Gaspn artlar Gasp, mlikin mal zerindeki zilyedliini zorla ortadan kaldrmak (izle-i yed etmek) demektir. Bu da ancak mal baka yere gtrmekle szkonusu olacandan gasp ancak menkul mallarda szkonusudur. Gayrmenkuller gasba konu olmaz. Ancak mam Muhammede gre olur. Zorla el konan gayrmenkuln gsp tarafndan bakasna satlmas; emnet olarak verilen gayrmenkuln iadesine gsp tarafndan mni olunmas hlinde ile gasp vardr. Hrszlk gasp deildir ve cezs gasptan ardr. nki gaspta kii maln koruyabilir veya bakasndan yardm isteyebilir. Ancak gizlice yapld iin hrszlkta byle bir imkn yoktur. Ayrca hrsza had cezs verilmise kazen deil, ama diyneten tazmin etmesi gerekir. Gasptan sz edebilmek iin, gasbedilen maln mtekavvim, meru bir mal olmas ve drlislmda bulunmas da arttr. Gasptan sz edebilmek iin, maln cebren (zorla) alnm olmas gerekir. Rzen emnet olarak (mesel riyet veya kir yoluyla) alnan maln zaman geldii halde iade etmemek de gasptr. Sahibinden izinsiz tarlay ekip bierse gasp olur. Tarlann kymetinde noksan olmusa, tazmin eder. Niyeti gasp deil de, tarla bo duracana, mal sahibine bir faydas olsun diye ekip bimise, o takdirde emek ve masrafn der; kalann sahibine verir. b.Gaspn Hkmleri Gasp, hem gasbedilen maln iade borcunu dourur; hem de file cez verilir. Mal duruyorsa aynen iade edilir. Malda noksanlk hsl olmusa, bu noksanlk drtte birinden az ise ayrca tazmin edilir; fazla ise maln sahibi isterse deer fark ile beraber mal alr; isterse mal almayp tazmin ettirir. Mal mevcut deilse veya ekil deitirmise, misli veya kymeti tazmin edilir. Hayvann imanlamas veya yavrusu gibi maln vasflarnda meydana gelen deiiklikleri ifade eden ziydeler (zevid) ise, mevcut iseler aynen iade olunurlar. Mevcut deil iseler, gaspnn elinde emnet hkmnde olduklarndan, ancak helk olmalarnda gaspnn teaddisi (kusuru) varsa tazmin edilirler.

32

Menfaatler ve zevid (tabi semereler) de, dier mezhebin aksine Hanef mezhebinde gasbn konusuna girmez ve tazmini gerekmez. nki gasba urayan bunu mahkemeye intikal ettirip hakkn derhal istemelidir. Ama menfaatleri gsp da kullanamaz, fakirlere sadaka etmesi gerekir. Maamafih bu mezhebde vakf mallar, yetim mallar ve (taksi gibi) kirya verilmek zere hazrlanm (muddn lil-istill) mallar gasbedildiinde menfaatleri de tazmin edilir. nki bunlar mallarn takip iin hemen davranamayabilir. Zamann fesad sebebiyle, Osmanl Devletinde Usl-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanununda yaplan 1914 tarihli bir tdilatla fi mezhebini takliden menfaatlerin tazmini esas kabul edilmitir. Gasbedilen mal, sahibinin haberi olmadan yerine koyar veya emnet, hibe gibi ekillerde geri verirse, gsp Hanef mezhebine gre bortan kurtulur. Mal gsbn elindeyken, sel gibi bir semv fetle helk olsa bile tazmin mkellefiyeti devam eder. Bir kimse, bakasnn tarlasn izinsiz ekse, tarla shibine ecr-i misl (emsal kir) der. Nitekim mam Mlik, fi ve Muhammede gre arazi, bin ve aa gasbnda ecr-i misl denir. Gasbedilen arzi zerine yaplan bin, dikilen aa sklr veya kymeti denerek arsa sahibinin olur. Bin arsadan kymetli ise, gsp arsann kymetini deyerek mlik olur. Bir kimse bir mal gasbetse, sonra ondan bir bakas gasbetse, mlik bunlardan dilediine tazmin ettirmekte muhayyerdir. Gsp mal birisine satsa veya hibe etse, mlik bundan mal alr veya tazmin ettirir; bu kimse, gsba rcu eder. Gasp, zulm, rvet, hrszlk, kumar, fiz, fsid akid, hara ve hynet yollarndan biri ile ve arap, domuz semeni olarak ele getii aka bilinen bir mal, o kimsenin mlk olmaz. Byle olduu iyi bilinen bir mal hediye, sadaka, meb, semen ve cret olarak almak, yemek, kir ile kullanmak ciz deildir. Yalnz vrisin, mal sahiplerini bilmedii zaman, kendisine miras kalan byle mallar almas hell olur. Maln byle olduu iyi bilinmezse, herkesin almas ciz olur. Bu mallar ve kendisinde emnet olarak bulunan mallar, kendi hell mal ile yahud birbirleri ile kartrp da ayramazsa, buna mlk-i habs denir. Mlk-i habsi de kullanmak, bakasna vermek ciz deildir. Bu habs karmdan verince, hangisinin haramdan olduunu bilmeyen kimseye almak ciz olur. Habs maln mislini, misli yoksa eline getii gndeki kymetini kendi hell malndan sahiplerine tazmin etmesi, demesi lzm olur. Tazminden sonra, bu habs mlkn kullanmas ciz olur. Kendi hell mal yoksa dn alp der. dn aldn demeden habs mlk kullanamaz ve bakasna veremez ise de, satar veya hediye ederse satn alana veya hediye edilene hell olur. Habs maln, sahipleri ve vrisleri bilinmiyorsa hepsinin Mslman fakirlere sadaka verilmesi lzm olur. Mlk-i habs, tam mlk olmad iin bundan zekt verilmez. Sadaka vermesi lzm olan habs karm sadaka verirken, hell malnn zekt niyeti ile verse, zekt da vermi olur. Bir satta semen (denecek para) gsterilmeden akid yaplp da, semen olarak haram olduu bilinen ey verilirse, bu ey karl alnan meb hell olur. Fakat haram olduu bilinen veya kendinde emnet bulunan ey semen olarak gsterilerek sz kesilir ve bu semen verilirse, satn alnan meb haram olur. Haram semene iaret edip, baka eyi verirse veya baka semene iret edip, haram semeni verirse, meb haram ve habs olmaz. Bir topluluktan, haksz yere bir vergi istenirse, kendine deni vermek cizdir. Vermeyip, bunu kendisinden def etmek daha iyidir. nki zulm hususunda zlime yardm saylr. Elverir ki bu durumda kendisine den hisse tekilere yklenmesin. Yani bir kye beyz altn haksz vergi konulsa, o ky halkndan her biri bu vergiye itirak etmek zorundadr. nki vergi maktudur ve vermeyenlerin hissesi dierlerine yklenecektir. [Kaak elektrik kullanmak, muayyen sayda kiinin kazanaca imtihanlarda kopya ekmek de buna benzer.] Maktu deil de, ahslar zerine konulan haksz vergiyi, sahte para ile demek veya zerinden herhangi bir ekilde atmak cizdir. Zlim bir kimse veya memur, polis, asker, hkim vs. vstasyla bakasndan temin edilen mal gasp hkmndedir. Mesel arsasn satmayan kimsenin arsasn, hkmet kapsndaki

33

nfuzlu tandklar vastasyla istimlk ettirip, sonra buradan satn almak veya kendisine tahsis ettirmek ciz olmaz (Tahtv, bni Abidn.) Herhangi bir ihlede irketlerden birinin dierlerine ihleye girmemeleri iin para vermesi ve dier irketin bunu alarak ihleden ekilmesi ciz deildir. hleye girme hakk, sat ciz olan bir hak deildir. er bir sebep olmadan bir din kardeinin maln almak ciz olmaz (Bakara: 188). Hele aslnda ihleye girmek gibi bir niyeti olmayp, srf para almak iin girer grnmek hi ciz deildir. Ayrca satcnn maln deerinden ucuza satmasna sebep olur. Satcya giderek mal almak iin deil, alana gadr etmek iin maln fiatn arttrmak haramdr (Hamza Efendi, Bey ve ir Rislesi). Hatta ihleye tek bana girip, bakalarn bir ekilde sokmayp, mal ucuza almak ve buna yardmc olmak hi ciz deildir. 2.tlf a.tlfn eitleri tlf, bakasna ait bir mal tamamen veya ksmen telef etmek, ortadan kaldrmak demektir. tlf mbereten veya tesebbben olur. Mbereten (dorudan) itlf, bir kimsenin elbisesini yrtmak gibidir. Bunu yapana fil-i mbir denir. Tesebbben (dolayl) itlf, bir eyin telef olmasna sebebiyet vermektir. Bir kandilin ipini keserek kandilin yere dp krlmasna sebebiyet veren kimse ipi ve kandili tesebbben itlf etmitir. Burada da file mtesebbib denir. Mbereten itlfta fili mesul tutabilmek iin kusur mhim deildir. Ama tesebbben itlfta mesuliyetten bahsedebilmek iin filde kusur aranr. Mesel elbiseyi yanllkla yrtan der. Ama kandilin ipini yanllkla kesen demez. b.tlfn artlar Fiil, zarar, teadd (hukuka aykrlk), illiyet ba ve kusur, itlfn unsurlardr. tlf fiili, hrsza yol gstermekte olduu gibi szl de olabilir. tlf bazen de bir fiilde bulunmamak eklinde tezhr eder. Mil-i inhidm (yklmaya yz tutmu) duvar tamir ettirmeyip birisinin mal telef olsa, duvarn sahibi mesuldr. tlftan sz edebilmek iin teadd, yani fiilin haksz olmas lzmdr. Fiil, hukuka uygun ise itlf mesuliyeti yoktur. Nitekim muhtesibin (hkmet grevlisinin) Mslmana ait arap ielerini krmas hlinde itlftan sz edilemez. Nitekim Cevz- er damna mnidir (Mecelle m. 91). Ancak sirke yapmak zere elinde tutuyorsa, mam Eb Yusufa gre der. Fiil ile itlf arasndaki illiyet ba da mhimdir. Bir fiilde mbir ile mtesebbib birleirse, mesuliyet mbire aittir. Nitekim birisi bir kuyu kazsa, dieri de birisinin hayvann bu kuyuya atsa, atan mesuldr. Kusur bahsinde unu sylemek gerekir ki, mbereten itlfta kusur aranmaz. Ancak tesebbben itlfta kusurun varl mesuliyet bakmndan ehemmiyet tar. Bu bakmdan umum yola su dkp itlfa sebebiyet veren kimse kusurlu saylr. c.tlfn Hkm tlfta tazminat aynen gaspta olduu gibidir. Yani mal mevcut ise aynen, deil ise misli veya kymeti denir. Maldaki noksanlk da tazminde nazara alnr. Menfaatler tazmine konu olmaz. d.Hayvanlarn Yapt tlf Hayvanlarn itlf umumiyetle tesebbben itlfa girer. Hayvanlarn bir mal itlf etmesinde, hayvan sahibi ancak seyirci kalmak gibi kusuru varsa tazmin eder. Bunun hricinde hayvanlarn telef ettii mallar sahibi demez. Ancak sahibinin zerinde bulunduu at mahmuzlayarak mal inemesi durumunda mbereten itlf bahis mevzuudur. Tehlikeli hayvanlarda da sahibi nceden ikaz edilmise mesul olur. Bunun dnda hayvanlar sahibinin kusuru olmakszn bakasnn malna zarar verse, mesel otlamaya gidip gelirken bakasnn yoncalna girseler, mesuliyet szkonusu deildir. e.Eyann Sebep Olduu tlf

34

Bin, mil-i inhidam (yklmaya yz tutmu) ise, ykld zaman sahibi mesuldr. Bunun iin tekaddm (nceden ikaz etmi olmak) aranr. Bata byle yaplmsa veya sahibi bu hle getirmise tekaddm aranmaz. Bunun dnda kendiliinden veya mecbur bir sebeple yklp bakasna zarar veren bin ve eyadan dolay sahipleri mesul tutulamaz. Umum yollarda herhangi bir sebeple duran, al-veri yapan, izinsiz maln koyan kimse, bundan dolay meydana gelen zararlar der. f.Bakasnn tlfndan Mesuliyet Kk ocuun ve akl hastasnn mbereten itlfndan malvarlklar nisbetinde kendileri mesuldr. Mallar yok ise, olunca derler. Vellerine tazmin ettirilmez. Bu kimseleri itlfa tevik eden birisi varsa, tazmin mesuliyeti bu kiiye rcidir. Nitekim ikrah neticesinde bakasnn maln itlf eden kimse de tazminle mkellef deildir. krah edene detilir. ilerin itlfndan da ii mesuldr; iveren mesul deildir. Ancak iveren iiyi yanltarak itlfa sebebiyet vermise, ii tazmin edip iverene rcu eder. C.HAKSIZ KTSAP Bir maln iktisab (kazanlmas) iin hukuk bir sebep gerekir. Aksi takdirde haksz iktisaptan (gayr bi-hakkn iktisab) sz edilir. Byle iktisap edilen eyin geri verilmesi icab eder. Nitekim Bil sebeb-i meru birinin maln bir kimsenin ahzeylemesi ciz olmaz Mecelle kidesidir (m. 67). Borlu olmad bir eyi yanlarak vermek durumunda kar taraf bakmndan sebepsiz iktisap vardr. Fsid akid durumunda alc mebyi iade etmeyip ondan faydalanmaya devam ediyorsa, haksz iktisap szkonusu olur ve bunun iin ecr-i misl demesi gerekir. Bir cret konuulmadan alan kimse; vakf nzr; kirlad tarlasn mahsul ge yetitii iin ge teslim alan kimseler de ecr-i misle hak kazanr. ki kiinin mallarnn ayrlamayacak derecede birlemesi hlinde de sebepsiz iktisap vardr. Toprak kaymas sebebiyle iki tarlann birlemesi veya tavuun bakasna ait bir inciyi yutmas gibi hallerde, deeri ok olan maln sahibi, az olann kymetini deyerek o mala sahip olur. riyet alnan maln, sahibinin rzsyla rehin verilmesi hlinde, mal, rehin alann kusuru olmakszn helk olursa, rehne balanan bor o maln kymeti nisbetinde azalr. Haksz iktisap ettii maln kendisini, elde deilse mislini, misli yoksa eline getii gndeki kymetini kendi meru malndan sahiplerine tazmin etmesi, demesi lzm olur. Sahibi ve vrisleri bilinmiyorsa fakirlere sadaka verilmesi lzm olur. D.KANUNDAN DOAN BORLAR Bir takm borlar taraflarn iradesi sz konusu olmakszn kanundan doar. Bunun iki tipik misali mehr, nafaka ve zekttr. 1.Mehr ve Nafaka Erkek, evlenirken zevcesine aralarnda kararlatrdklar bir mikdarda mal veya para verir. Buna mehr denir. Mehrin hepsi pein (muaccel) veya hepsi veresiye (meccel) yahud bir ksm pein bir ksm veresiye olabilir. Mehr, lm, boanma gibi evliliin sona erdii hallerde kadnn rhanl (dier borlara ncelikli) bir alacadr. Mehr konuulmam, hatta verilmeyecei kararlatrlm olsa bile kadn emsallerinin ald kadar mehr alabilir. Evli erkein zengin bile olsa zevcesine, bir kimsenin kk veya sakat ocuklarna, evlenmemi kzlarna, fakir anne ve babasna, alamayacak durumdaki fakir mahrem akrabsna, klelerine, hayvanlarna nafaka vermesi kanun bir bortur. Evlilik nafakas erkek tarafndan kadna evlilik devam ettii mddete ve boanmada ddet sona erene kadar denir. Kadn, mehr ve nafakadan baka kocasndan bir mal talep edemez. 2.Vergi Zekt, harac, cizye, define ve mden vergileri de kanundan doan birer bortur. Bunlarn dnda slm devleti ihtiyaca gre vergi koyabilir. Bunlar demek de er ve kanun vecibedir.

35

a.Zekt Zekt, her Mslmana, tam mlk olan nisb mikdarndaki zekta tbi maln, belli zamanda, belli mikdarn zekt niyetiyle ayrp, emredilen yerlere vermesi hususunda yklenmi bir vecbedir. Zekt mkellefinin tam ehliyetli, Mslman ve hr olmas gerekir. ocuk, deli ve kle, zengin olsalar dahi Hanef mezhebinde zektla mkellef deildirler. Tam mlk, meru yoldan gelip kullanlmas meru olan mal demektir. Buna gre gasb, hrszlk, rvet, kumar, alkoll iki satnn semeni ve fsid yoldan gelmi mal zekta tbi olmaz ve derhal sahiplerine ide edilir. Zekt iin tam mlk olmann yansra, tasarruf edebilmek de arttr. Bundan dolay mehr-i meccel, mkteb klenin biriktirdii para, hayat sigortalarnda biriken paralar ile ile gml olduu yer bilinmeyen defineler nisba dhil edilmedii gibi, zekt da verilmez. Zekt mkellefiyetinden bahsedebilmek iin zekta tbi maln belli bir mikdara ulam olmas aranr ki buna nisb denir. Zekt konusu mallarn, kiinin yeme, ime, giyinme ve mesken gibi ihtiyalarnn hricinde ve iktisabnn zerinden de bir hicr senenin gemi olmas (haveln- havl) arttr. Satm ve karzdan doan alacaklar da nisaba katlr ve hemen ya da ele geince gemi senelerle beraber zekt verilir. Senedsiz, ahidsiz veya inkr edenin elindeki alacaklarn sadece ele getikten sonra zekt verilir; gemi senelerinki verilmez. [Kir, cret, istisn akdinden doan, ayrca mehr, miras gibi alacaklar hak edilse bile ele gemedike nisaba katlmaz; ele getikten sonraki sene iin zekt verilir. mam Mlike gre her alacan sadece ele geince bir senelik zekt verilir, geen senelerinki verilmez. mam Muhammed, senedi olsa bile mflisteki alacan zekt verilmez diyor.] Sene iinde nisbdaki azalmalar nazara alnmaz; sene sonunda elde nisbn zerinde mebl varsa, krkta biri verilir. Ancak sene iinde nisb hi kalmazsa (mal sfrlanrsa veya btn maln kaplayacak kadar borlanrsa), eline yeniden nisb geince sene batan ilemeye balar. Zekt, Kur'an- kermin ifadesine gre (Tevbe: 60) u sekiz snftan bir kimseye verilir: Fakir (nafakasndan fazla ancak nisb mikdarndan az mal olan Mslman), miskin (bir gnlk nafakasndan fazla bir eyi olmayan Mslman), mil (sime hayvan, toprak mahsul ve ehre sokulan ticret eyasnn zektn toplayan memur), mellefet'l-kulb (kalbleri Mslmanla sndrlacak kimse), rkb (efendisiyle anlama yapp, bedelini deyerek hrriyetini kazanacak mkteb kle), grim (borlu ve bunu demekten ciz bulunan), f seblillah (Allah yolunda olan, cihd ve hacca kp muhta kalanlarla zengin olsalar bile ilim renenler, munkat'), ibn's-sebl (kendi memleketinde zengin olsa bile bulunduu yerde mal kalmam veya alacaklarn tahsil edemedii iin muhta den kimse). Mellefet'l kulb, slmiyetin ilk zamanlarnda vard. Sonradan Mslmanlar glenince artk bu snfa giren kimse kalmad grld. Nihayet bu hkmn zektn zenginlerden alnp Mslmanlarn fakirlerine verilecei melindeki Muaz hadsiyle neshedildii hususunda Sahbe-i kiram icmaya vard. Yeni Mslman olanlara bu tertipten zekt verilebilir. [fi mezhebinde zekt, sekiz snfn nden en az kiiye verilmelidir. Bulunduu ehirde hak sahibi varsa, baka ehre de gnderilemez. mam fi ve Ahmede gre alp kazanacak durumda olana zekt verilmez.] Zekt, gayrmslime verilmez; usl ve fru'a verilmez; koca hanmna veremez; ancak mmeyn'e gre, zengin kadn fakir kocasna verebilir. Zengin adamn fakir kk ocuuna verilmez. Himlere ganimetten hisse denmiyorsa zekt verilebilir. Zekt mutlaka fakirlere verilir, cmi gibi hayr eserlerine verilemez. Ayrca zekt ayn olarak verilir, deyn (bor) olarak, mesel bir alacak senedi olarak verilemez. Zekt verildikten sonra, alann ehil olmad anlalrsa, tekrar vermek gerekmez. Birka senelik pein verilebilir. Fazla verilmise, sonraki seneye mahsup edilebilir. [mam Mlike gre, fakirdeki alacan zekta saymak cizdir. mam Eb Ysufa gre fakiri evde kirsz oturtmak da zekt yerine geer. mam Mlike gre dede, nine ve torunlara zekt verilebilir.]

36

aa.Sime (Hayvan) Zekt Yln yarsndan fazlasn ahrda baklarak geiren hayvanlara alfe (yemlenen) denir. Bunlar ticaret iin olmadka zekta tbi deildir. Senenin ekseri zamannda, yani yardan fazlasnda ayrda parasz otlayan drt ayakl hayvanlar, retmek ve stnden istifde etmek iin olursa buna sime (otlayan) denir. Sime hayvan says, nisab mikdar olduktan bir yl sonra zekt verilir. Yn iin, tamak iin, binmek iin olursa sime denilmez ve zekt verilmez. Deve, sr, koyun ve keinin, ayrca binmek iin deil de, ayrda retmek iin besleniyorsa atn zekt verilir. Bunlardan her birinin ayr ayr nisb vardr. Koyunun krkta biri; otuz srda bir yanda dana; be devede bir koyun verilir. Zekt kendilerinden verilebilecei gibi; istenirse deerleri kadar altn da verilebilir. bb.Altn, Gm ve Para Zekt Bir kimsenin ihtiya eyas ve borlar dnda yirmi miskal (96 gr) altn veya ikiyz dirhem (672 gr) gm yahud da bu kadar paras bulunsa, bunlarn eline geiinden itibaren bir sene getikten sonra (haveln- havl) krkta birini zekt olarak ayrp bizzat kendilerinden vermesi lzmdr. Normalde uruz (altn, gm, ticaret mal ve hayvan dnda kalan menkul mal) saylan fls (metal paralar) ile kt paralarn, piyasada semen olarak tedvl yaygn olduu iin zekt verilir. Bugn gm, para olarak kullanlmad ve gm eyann deeri ok dk olduundan, kt para ve ticaret eyasnn nisbn hesaplamak iin gmn deil, altnn deeri esas alnmaldr. [fi mezhebinde kadnlarn ziynet olarak kullandklar altn ve gmn zekt verilmez.] cc.Ticret Mallar Zekt Her eit ticret malnn ticret niyetiyle alnp satlmasnda da zekt vardr. Bu da altn ve gm ile ayn nisba gre, ayn yerlere ve krkta bir olarak verilir; ancak burada haveln- havl aranmaz. Zekt, ya ticret mallarnn kendisinden veya bunun al fiatna gre kymeti kadar altn veya gm olarak verilir. Altn, gm ve ticret eysnn zekt Hazret-i Osman zamanna kadar hkmet tarafndan toplanrd. Hkmet toplamazsa mkellefler bizzat yerine verecektir. dd.Ur (r, Ziraat Mahsul Zekt) Bu zekt Kuran- kerm (Bakara: 267; Enm: 141) ile sbittir. Yamur suyu veya nehir, dere suyuyla sulanan, haracl olmayan btn topraklardan, mesel mlk topraktan, dadan, ormandan ve vakf topraktan kan eylerden ur alnr. Bir sa', yani takriben 4 litreden az mahsln zekt verilmez. Her eit mahslden, mikdar ne kadar olursa olsun mm Eb Hanfeye gre zekt verilir; yani bunda nisb aranmaz. Ancak mmeyn'e gre bu mahsln bir sene dayankl ve be vesk (250 litre) olmas lzmdr. Zenginler birinci, fakirler ikinci gre gre ur verir. Urun mikdarn snnet-i nebev tesbit etmitir. Mahsln onda biri zekt olarak verilir. Ancak hayvan gc veya dolap, motor ile sulanan yerlerde bu mikdar yirmide birdir. Ur, mahsl alndktan hemen sonra, hayvan, let, gbre, ila ve ii masraflar dlmeden hesaplanarak verilir. Tohumda ihtilf vardr. Bal, pamuk, ay, ttn ile ipekilik iin yetitirilen dut ve satlmak iin yetitirilen asma yapraklarnn uru vardr. Zift, petrol ve tuz iin zekt yoktur; mden vergisi denir. Evlerin bahesindeki meyve ve sebzelerden, odun, ot ve samandan ur alnmaz. Urda, haveln- havl, yani mahsln alnmasndan itibaren bir senenin gemesi art da aranmaz. Urlu toprak kirya veya riyet verilmise, urunu mm Eb Hanfeye gre toprak shibi, mmeyn'e gre ise kirc verir. Mftbih olan ikincisidir. Kirnn yksek olduu yerlerde birinci, dk olduu yerlerde ikinci gr tatbik edilir. Mzraa irketinde, toprak sahibi ile ekici hisselerine denin urunu verir. Urlu toprak, shibi tarafndan vakfedilse, bu topra ileten urunu verir. Yl iinde alnan her mahsuln ayr uru verilir. Hkmet uru almazsa bile bor dmez; arzi sahibi bunu fakirlere tasadduk eder. Ancak Bezzziyedeki bir kavle gre, arzi sahibi fakirse bir ey gerekmez; zenginse hkmdar bu mebl beytlmlin zekt

37

(ur) ksmna tazmin eder. Zengin arzi sahibi kd, mft, vaiz, Kuran- kerm hocas ve er ilim talebesi, gzi gibi harac ehli ise harac fonundan; deilse hkmdar kendi cebinden tazmin eder. Devlet, kendi (mr) topran halka kirya verse, ayrca ur alnmaz. nki kir (harac) ile ur bir araya gelmez; yani birisinin alnd topraktan dieri alnmaz. Ur ile Osmanllarda harac arzisinden alnan arn hi alkas yoktur. Harac (ar) bir kir; ur ise zekttr. Osmanllarda mr olmayan arzi mahsullerinden ur toplanmtr. Ur, hasad zamannda ve ayn olarak alnrd. Son zamanlarda mr arznin ou, devlet tarafndan vakfedilmi veya cumhuriyetten sonra (1925) bedelsiz olarak millete satlmtr. Bylece her iki ekilde de urlu olmutur. Fukah, devletin, mr arziyi bedelsiz olarak satmasn ciz grmedii ve hkmdarn harac almayp toprak sahibine balamas ciz olduu iin, bazlar Anadoluda arzi mahsullerinden r lzm olmad hususunda fetv vermise de, dorusu bunlarn mlke dnt ve mahsullerin onda (veya yirmide) birinden fakirlere ur verilmesinin gerektiidir. nki mahsul alnan arzi, ya urlu veya haracldr. b.Harac ve Cizye Mslmanlarca fethedilip, gayrmslimlerin elinde braklan topraklardan her sene harac alnr. Bu mebla mahsuln yarsn geemez. Semv bir fetle mahsul telef olsa, harac der. Sahibi, haracl topra, Mslmana satsa veya vakfetse dahi harac verilir. Urlu bir toprak da gayrmslim tarafndan satn alnsa haracl hle dner. Cizye, gayrmslimlerin slm lkesinde emniyet iinde yaamalar ve askerlik yapmamalarnn karl olarak alnrd. Kadn, kk, mzmin felli, ok ihtiyar kimse ve din adam gibi harbe katlamayacak olanlardan cizye alnmazd. Cizye, nceki milletlerde de vard. u kadar ki, mikdar, slm devletindekinden kat kat fazla idi. Cizye mikdar, sulh anlamasyla; harb yoluyla fethedilen lkelerde ise hkmdar tarafndan tesbit olunurdu. Mkellefler, zengin, orta halli ve fakir olarak her biri dierinin yarsn veren snft. c.Defne ve Mden Vergisi (Rikz) Drlislmdaki mlk, sahipsiz ve vakf arzilerdeki define ve mdenlerin bete biri beytlmle denir. Bu, altn, gm, bakr, demir gibi atete eriyen ve ekillenen mdenlerden bete birdir. ehir, kasaba ve kylerdeki ev ve bahelerde bulunan mdenlerden bir ey alnmaz. Petrol, zift ile ekilmeyi ve dvlmeyi kabul etmeyen elmas, kire, tuz gibi mdenlerden devlet isterse vergi alr. Darlharbdeki mden ve definelerden bete bir denmez. Dier mezhebde define ile mden ayrdr. filere gre altn ve gm dnda hibir mdenden zekt alnmazken, Mlik ve Hanbellerde topraktan kan her eyin zekt vardr. fi ve Hanbeller krkta bir zekt ngrmtr. Mlikler mden kolay ve masrafsz elde ediliyorsa beytlmle bete bir vergi verilir; deilse krkta bir zekt tahsil edilir. Mden zektnda mm fi'den gelen bir gr saylmazsa, drt mezhebde de haveln- havl, yani iktisbnn zerinden bir hicr senenin gemesi aranmaz. Hanefler, burada nisb da aramazken, dier mezheb farkl nisbetlerde de olsa nisb aramaktadr. Mliknin iki kavlinden birine gre Mslman ve hr, Hanbelde zekt mkellefi (Mslman, bli, hr, borsuz) olmak da arttr. III.BORCUN SONA ERMES A.F Borcun f edilmek suretiyle sona ermesi umum kidedir. Borcun aslnn zamannda yerine getirilmesine f denildii gibi, bunun mmkn olmamas hlinde bedelinin denmesine de kaz denilmitir. Nitekim Asln fs mmkn olmad takdirde bedeli f olunur (Mecelle, m. 53). Bunlar bugnki aynen f ile dolayl f messeselerine ben zer. Borcu borlu deyebilecei gibi, vekil veya kefil de deyebilir. Alacakl fy kabulden kanrsa, borlu hkime giderek borcunu hkimin gsterdii yed-i emine deyerek bortan

38

kurtulur. Borlunun seyahate kmas hlinde alacakl kefil gstermesini isteyebilir; aksi takdirde seyahatten men edebilir. Mal olan kimsenin vdesi gelmi borcunu hemen demesi din ve hukuk bir vecibedir. Haksz yere geciktirmesi kabahattir. Muaccel (pein) bor hemen denir. Meccel (veresiye) bor ise eceli (vdesi) gelince denir. Akidlerin nevine gre borlarn denme zaman da deiir. Satm akdinde nce semen denir, sonra meb teslim edilir. crede nce hizmet verilir, sonra cret denir. Bunun hilf taraflar tarafndan kararlatrlabilecei gibi, rf ve dete de itibar edilir. f yerini taraflar kararlatrmamsa, akid esnasnda maln bulunduu yer f yeridir. Para borlarnda, alacakl iin bir klfet veya masraf gerektirmemek artyla, borlu borcunu diledii yerde f edebilir. Borlu, temerrd ederse (borcunu yerine getirmekten kanrsa) baklr: mkn olmad iin demiyor ve bunu isbat edebiliyorsa, kendisine uygun mhlet verilir. Ancak deme imkn (mesel mal, paras) bulunduu halde, demekten kanyorsa, bu takdirde borcunu yerine getirmesi istenir. demezse tazyiken hapsedilir. Buna ramen demekten kanrsa, hkim borlunun mallarn menkullerden balayarak haczedip satlmasna ve borcun denmesine karar verir. Alacakl, borlusunu takip edip mahkemeye verebildii gibi, gerektiinde alaca nisbetinde malna el de koyabilir. Kendiliinden ihkk- hak (hakkn alma) burada cizdir. Mesel kir mddeti bittikten sonra, kircnn kirlad evi teslim etmeden kaybolmas hlinde, ev sahibi herhangi bir anahtarla evi ap ieri girebilir; ieride ey varsa bunlar bir yere koyarak evi teslim alr. Mal olduu halde borcunu demeyen adamn malndan, alacakls alaca kadar alabilir. Hazret-i Peygamber, kadnn, kendisine nafaka borcunu demeyen kocasnn malndan, onun haberi olmakszn, nafaka mikdar kadar alp kullanabilmesine izin vermitir. B.AKDN FESH Akdin herhangi bir sebeple feshedilmesi hlinde, mesel muhayyerlik varsa taraflarn bu akidden doan borlar da sona erer. Tek tarafl fesih hakk veren riyet, vedia, karz, rehin, irket gibi akidlerde de fesih taraflarn borcunu sona erdirir. Borcun yerine getirilmemesi kar tarafa fesih hakk vermez. Taraflar anlaarak akdi sona erdirebilir. Bu yeni bir akiddir ve ikle denir. Mesel satm akdinde semen ve ardndan meb geri verilir. C.F MKNSIZLII Mevzuunun zyi veya imknsz olmas durumunda akid infisah eder (bozulur) ve bor sona erer. Maln, sahibinin kusuruyla helk olmas ile semv yoldan helk olmas arasnda borcun sona ermesi bakmndan fark yoktur. Akid mevzuu helk olunca, daha evvel alnm olan semen, ivaz da iade edilir. D.TECDD Bor douran akid feshedilip, taraflar karlkl rzlaryla baka bir akidle borcu yenileyebilirler. Buna tecdid denir. Bylece birinci akidden doan bor sona erer. kinci akidle yeni bir bor doar. Birinci akid keflete balanmsa, kefilin mesuliyeti de sona erer. Akidden sonra semenin deitirilmesi, yahud arttrlmas veya azaltlmas ile tekrar pazarlk yapldnda ikinci akid muteber hle gelir. Mesel bir mal yz kurua pazarlk edild ikten sonra yzlk altna veya yz on yahud doksan kurua pazarlk yaplrsa, ikinci akid muteber olur. Bu bir tecdiddir. E.TAKAS Taraflar karlkl rz ile yekdierinden olan alacaklarn birbirine mahsub edebilirler. ki bor, cins, vasf ve vde bakmndan ayn ise, kar tarafn rzs aranmakszn takas yaplabilir. Mesel Ann Bden 100 lira alaca olsa, 100 lira da borlansa, alacan borcu ile takas edebilir. Takas, mikdar dk olan bor nisbetinde yaplr; geri kalan ksm bor devam

39

eder. 100 lira alaca, 50 lira borcu olsa, 50 lira iin takas yapabilir; bor 50 liraya der. ki taraf elinde emnet olarak bulunan mallar sebebiyle doan bortan dolay takas yaplamaz. F.BR Bir alacakl, borlusundaki alacandan vazgetiini tek tarafl bir irade beyan ile aklayabilir. Buna ibr denir. br, umum veya husus olabilir. Yani bir kimseyi, btn alacaklarndan ibr edebildii gibi (ibr- mm), muayyen bir alacaktan da ibr edebilir (ibr- has). Her ikisine de ibr- iskt denir. Borlusundaki alacan aldn ikrar etmeye de ibr- istif denir. brdan geri dnlemez. br ile keflet de sona erer. Bir kimseye Btn haklarndan beni ibr et! veya Btn haklarn bana hell et! dese, hak sahibi bu haklar biliyor ve ibr ederse, borlu kurtulur. Bilmiyorsa mam Muhammede gre kurtulmaz; mam Eb Ysufa gre kurtulur; fetv da ikinciye gredir. br, mevcut ve gemiteki haklar iin muteber olur; gelecekteki haklar iin hkm ifade etmez. Gelecekteki haklarn da hell veya ibr etse bile, ibrdan sonra doan bir hak talep edilebilir. Bir kimse bir bakasna Bendeki haklarn hell et dese, o da Hell olsun dese, buna tahll veya ihll denir. Bylece ona kar btn borlarndan kurtulmu olur. sterse hell eden ahs ondaki alacaklarn neler olduunu bilmesin. Ancak bu tahll yalnz zimmete tealluk eden haklar zerinde olur. Mevcut ayn haklar zerinde olmaz. Yani bu ibr, meru sebeplerle uhdesine geirdii haklarda muteber olur. Meru olmayan yollarla eline geirdii ve aynen iade etmesi gereken haklarda muteber olmaz. Buna gre bir kimse, bir bakasna btn haklarn hell etse, onun zimmetindeki alacaklarn hell etmi olur. Elinde mevcut olan ve gasp yoluyla alm olduu maln ona hell etmi olmaz. u kadar ki, o mal, bu kiinin mlkiyetine girmez. Sadece onun elinde emnet olarak kalr. Dolaysyla o mal hakknda gasp deil, emnet hkm cereyan eder. br (hell edilmek) ile sadece gasp gnahndan kurtulur. Mal sahibine iade etme borcu devam eder. G.ALACAKLI VE BORLU SIFATININ BRLEMES Birbirine vris olanlar arasndaki borlar, bunlardan birisinin lp, dierinin ona vris ve dolaysyla borca halef olmas hlinde sona erer. Mesel bir kimse amcasna borlu olsa, amcas lse, borlu amcasna vris olsa, bor miras hissesi mikdarnda sona erer. H.MRRIZAMAN (ZAMANAIMI) er hukukta ne kadar zaman geerse gesin, hak ortadan kalkmaz. Nitekim Tekdm-i zaman ile hak skt olmaz (Mecelle m. 1674). Bor mevcudiyetini devam ettirir. Ancak talep edilemez. Buna skt mrrzaman denir. Mrrzaman mddetlerini hkmdar tayin eder. Osmanllarda alacak, vedia, riyet, miras dvlar ile vakf mallarn tasarruf, tevliyet ve muktaasna dair dvlarda 15 senelik; mr arzinin tasarrufuna dair dvlarda 10 senelik skt mrurzaman mddeti tesbit olunmutu. IV.BORCUN NAKL (HAVLE) A.HAVLENN MAHYET Borcun, denmek zere bir bakasna nakli cizdir. Buna havle denir. Nitekim slm tarihinde tccarlar asrlarca bu yoldan istifade ederek polie sistemini kurmu ve kullanmlardr. Havle, borcun borlunun zimmetinden bakasnn zimmetine nakledilmesi demektir. Havle edene, havle verene, yani borcunu bakasnn zimmetine nakledene muhl, kendisi zerine havleyi kabul edip borcu demeyi zerine alan havle alcsna muhln aleyh, muhlde alaca olup ondan havleyi alana da muhln leh denir. Bir kimse, borlu olmad birine, Falan kimsedeki alacam sen al! dese, havle olmaz. Onu, alacan teslim almak zere vekil etmi olur. B.HAVLENN KURULUU Havle, borlu, alacakl ve borcun nakledilecei nc ahs olmak zere kii arasnda karlkl rz ile kurulur. Borlu havleyi veren, alacakl alan, nc ahs da kabul

40

edendir. Borlu ile alacakl veya borlu ile nc ahs anlap, dieri sonradan rz geli rse de olur. Ancak bor, havle verenin rzs olmakszn havle edilirse, havleyi kabul eden dedii mebl havle verenden isteyemez. Havleyi veren ile alann akll olmas, kabul edenin ise, kl ve bli olmas arttr. Fakat bu halde havle veren ve alan ocuklarn vellerinin, sonradan izin vermeleri lzmdr. Havle ile hem bor, hem de talep hakk havle verenden havleyi kabul edene geer. Havle veren bortan kurtulduu gibi, kefilin de mesuliyeti der. Havle alan, havle verenin bortan mesuliyetinin devamn art koabilir. Bu takdirde kefil olmu olur. Havle kabul eden, borcu demedike, havle verenden, lmse vrislerinden isteyemez. C.HAVLE OLUNABLEN BORLAR demekten ve ibrdan baka kurtulu yolu bulunmayan ve deyn-i sahih denilen borlar havle olunabilir. Kumar, rvet gibi borlar havle edilemedii gibi; zekt borcu ile rehin, riyet, emnet, mdrebe, irket ve kirya verilmi olan mallar, sahih bor olmad iin havle edilemez. Hak da havle edilmez. Dolaysyla ganmet ve maa alaca ele gemeden mlk olmad iin havle olunamaz. Ancak gz veya maa lehdar, bir alacaklsn, hazineye havle edebilir. Satlan maln semeni, kir bedeli ve dn verilen misl ey sahih bor olduu iin havle olunurlar. Havle olunan borcun cinsi ve mikdar malum olmaldr. Filanda olan alacan, havle olarak kabul ettim dese, havle sahih olmaz. D.HAVLE ETLER Havle verenin havle kabul edende paras olduu bildirilmiyorsa, buna mutlak havle denir. Bu takdirde havle kabul edenin havle verene rcu (dnme) hakk doar. Havle kabul edenin zimmetinde, havle verenin paras varsa ve bor bu paradan denecekse (banka eki gibi), buna da mukayyed havle denir. Byle bir parann olmad anlalrsa, havle btl olur. Kredi kart ile al-verite, bor bankaya havle olunmaktadr. Bu bakmdan fizle para ekmemek ve borcu zamannda demek artyla kredi kart kullanmak cizdir. E.MKERRER HAVLE Havle kabul eden bir kimse, bu borcunu, bir drdnc kimseye ve hatt havleyi yapm olan birinci borluya da havle edebilir. Ancak bir borlusunu, havle yolu ile alacakl olduu kimseye havle edemez. nki havlenin tekrar, alacak ahsn deimeyip, bu ahsa deyecek olanlarn deimesi hlinde sahihtir. Bu sebeple tccar bonosunun ciro edilip elden ele dolamas sahih deildir. Mesel banka eki yazmak, borcunu bankaya havle etmek demektir. Bu eki alann, bir bakasna ciro etmesi mmkn deildir. nki deyecek olan (banka) deimemekte, alacak olan deimektedir. u kadar ki mam Zfere gre, alacaklnn alaca bor mukabilinde borlusundan baka birinden mal almas sahihtir. fi ve Mlik mezhebi de byledir. (Bu ise bir defa ciroyu ciz grdkleri mnsna gelir.) F.BONO KIRMAK Havle kabul eden ile havleyi alan uyuarak, havle olunan bortan az veya ok verirse, havle verenden, bu dedii mikdar isteyebilir; havle olunan mikdr isteyemez. Dolaysyla, bankalarn, tcirlerin, bono, sened krmalar ciz deildir. nki bankalar, bonoyu getirene az para verip, bonoyu yazandan, bu mikdar deil, bonoda yazl daha ok mebl almaktadr. Bono krdrmak yerine, bonoyu zerinde yazl mikdardan kabul edip, bankann bonoyu verenden muamele, ktip masraf vs. adyla bir mikdar cret almas ciz olur. Muhln leh (havleyi alan), muhln aleyhi (kabul edeni) ibr ederse, havleyi kabul eden, muhlden (havle verenden) bir ey isteyemez. Fakat muhln leh (havleyi alan), muhln aleyhe (kabul edene) hediye ederse, muhln aleyh (kabul eden), muhlden (havle verenden) havle olunan isteyebilir. Nitekim alacakl, havle kabul edene (mesel tand olup) borcun bir ksmn hediye etse veya havle kabul eden havle edilen borcu derken mesel kredi kartna puan isabet etse bile, havle verenden havle edilen mikdar isteyebilir.

41

G.SFTECE Sftece eklinde havle yapmak, yani yolcuya bor verip, gittii yerde falancaya deyeceksin demek, sahih ise de tahrimen mekruhtur. Bor yolda tehlikeye urarsa alacakl maln bu tehlikeden bylece kurtarm oluyor. nki, borlunun, tehlike olsa da, bor telef olsa da, gittii yerde demesi lzmdr. H.HAVLENN BOZULMASI Havle, kabul edendeki alacan inkr, ispat edememe gibi yollarla telef olmas durumunda (tev) yahud havle verenin ve alann havleyi karlkl feshi ile bozulur. V.ALACAIN TEMLK Hanef mezhebine gre, alacak, yalnzca borluya ve pein olarak satlabilir veya hibe edilebilir. nc bir ahsa velev pein ve ayn mikdarda da olsa satlmas ciz deildir. Dolaysyla alacan temliki (senet ve ekin cirosu) ciz deildir. nki akdin konusunun teslimi mmkn deildir. Alacak, ancak vasyet, havle, kabza veklet vererek hibe gibi haller ile bakasna temlik edilebilir. Ancak Haneflerin drt byk imamndan Zfere gre nasl ki alacaklnn alaca bor mukabilinde borlusundan mal almas sahihtir; borlusunun dndakilerden almas da sahihtir. Bu bor alnamazsa satc alacan mteriden alr. Mlik ve fi mezhebinde alacak, mikdarda tenksat (dme) yaplmamak artyla nc ahsa satlabilir. Dolaysyla borlusunun kendisine verdii senet, ek veya bonoyu baka bir alacaklsna borcu karlnda vermek veya eki, senedi, bonoyu bir defalna ciro etmek mam Zfer ile bu iki mezhebde ciz olmakla beraber, bono krdrmak (zerinde yazan mikdardan aaya bozdurmak) bu mezheblerde de ciz deildir. Alacan temliki, mikdarda dme yapmamak artyla, mam Eb Hanfe ve mam Muhammede gre drlharbde cizdir. VI.AKDLER A.ALIM-SATIM AKD (BEY VE R) Bey satmak; ir satn almak demektir. Hukukta bey iki kiinin mallarn, rzlar ile birbirlerine temlik etmeleri, yani deitirmelerine denir. Trkede sat sz kullanlr. ir da al demek olup, satana byi, satn alana mteri denir. Bey (satm) akdinin drt rkn (unsuru) vardr: Byi (satc), mteri (alc), meb (satlan ey) ve semen. Bunlardan biri eksik olursa, beyden sz edilemez. Satm akdinin shhati iin taraflarn hukuken ehil olmas gerekir. Bu da ncelikle kl ve bli olmak demektir. Yedi yandan byk ocuklar, ancak velilerinin nceden verdii izin veya sonradan verecei iczet ile al-veri yapabilir. Maln israf ettii iin mahkeme kararyla hacr altna alnan sefihlerin al-verii de byledir. Yedi yandan kk ocuklar vel veya vasleri izin verse bile al-veri yapamaz. Akl hastalar da byledir. Klelerin alverii de efendisinin iczetiyle sahih olur. Bu sebeple vel veya vassinin izni olduu bilinmedike ocua veya sefihe mal satmak ciz deildir. ocuk bakkaldan eker, meyve gibi kendine yarar ey isterse, satmak ci z deildir; velsinin izin vermedii kabul edilir; eer tuz, pirin gibi ey isterse, satmak sahih olur; velsinin izin verdii anlalr. Yedi yandan byk ocuk, bakasna vekil olabilir. Bu sebeple mvekkili hesabna al-veri yapabilir. Anne-babas da Git, bakkaldan iki kilo eker al! diyerek ona veklet verebilir. Yedi yandan kk ocuk, ancak resul (haberci) olarak al-veri yapabilir. Yani eline kt yazarak veya bakkala telefon ederek tarif edilen mallarn ocuk vstasyla gnderilmesi istenebilir. Her eit beyin sahih olmas iin ksaca ve umumiyetle unlar aranr: Alc ve satc ayn kimse olmamaldr. Bir kimse hem satcya, hem alcya vekil olarak kendi kendine sat yapamaz. Taraflar akll olmaldr. Taraflardan biri ocuk ise vel veya vasnin izni arttr. Akid yaplmas, yani birinin icabda bulunup (teklif edip), karsndakinin ayrlmadan nce bu

42

teklifi kabul etmesi, yani sz kesilmesi arttr. Meb satcnn meru, malum ve mevcut mal, semen de meru mal veya para olmaldr. 1.rade Beyanlar Al-veriin mnakid olabilmesi (kurulabilmesi) iin, beyin sahih olmas iin icap ve kabul denilen ve bu i iin kullanlmas det olan szlerin sylenmesi veya hibir ey sylenmeksizin mallarn karlkl alnp verilmesi (teti edilmesi) gerekir. Alc ve satcdan, rz olduunu hangisi nce sylerse, buna icap; ikincisinin szne de kabul denir. Taraflardan birinin icapta bulunmas, yani teklif etmesi; karsndakinin de onu ayrlmadan nce kabul etmesi, yani sz kesilmesi arttr. [Dolaysyla mesel gazetelerde, radyolarda yaplan sat ilnlar, bey saylmaz. Talip olanlar gelip, satn alnca, bey kurulmu olur.] Bir kimse, iki kiiye, u malm size u kadara sattm dese, yalnz birisi kabul etse, bey mnakid olmaz , kurulmaz. Akid, karlkl rzy gerektirdiinden, kabul beyannn icaba uygun olmas gerekir. Akidden sonra, taraflarn semenin deitirilmesi veya indirilmesi hakkndaki rzlar ile nceki akid deil, bu yeni akid muteber olur. rade beyannn cidd olmas gerekir. krah (zorlama) ile yaplan akidler (nikh, talk ve tk hari) Hanef mezhebine gre fsiddir. mam Zfere gre askdadr; sonradan ikrah edilen iczet verirse muteber olur. Mlik mezhebine gre balayc deildir. krah edilen isterse akdi bozar. fi mezhebine gre ise hi muteber deildir. aka ile yaplan akidler grnteki hliyle muteberdir. Taraflar sattaki hakik maksatlarn nc ahslardan gizlemek istedikleri takdirde, muvzaal sat (telcie sat) mevzubahistir. Mesel bir kimse satmak niyeti olmakszn, tarlasn bir sebeple nceden anlat birine satmaktadr. Byle satlar grnteki hli ile muteberdir. Ancak taraflar muvzaay isbat ederek akdi feshedebilir. Nitekim dman ve gsplarn haksz mdahalelerinden korunmak zere yaplan muvzaal satlar, hukukular muhayyerlik artyla sat addederek, gerektiinde satcnn tekrar maln alabilmesine imkn tanmlardr. Telcie, snmak demektir. Burada taraflarn muamelenin hakikati hakknda ayr ayr yaptklar ikrarlar tescil edilip; buna dair vesikalar gvenilen nc bir ahsa emnet olunur. leride bir niz ortaya karsa, bunlar meseleyi akla kavuturur. Ancak byle satlar bazen de bazen vris veya alacakllar zora sokmak iin yaplr. Bu takdirde madurlar muvzaal olduunu isbat ederek akdi bozdurabilir. Bazen de sat bedelinde muvzaa olur. Taraflar bunu darya farkl olarak gsterebilirler. Burada akid gsterilen bedel zerinden muteberdir. Daha ziyade ufa hakkn iptal etmek iin yaplan bu akidlerde, muvzaa ispat edilirse, akid ve ufa gerek bedel zerinden muteber olur. Bazen de akid taraflarnda muvzaa vardr. Bu takdirde akdin tarafnn gerek taraf olmad (nm- mster olduu) ikrar veya baka delillerle ispatlanabilir. Hat ile yaplan beyanlar hakknda unlar sylenebilir: Mesel bir kimse antika zannederek di bir hal satn alm olabilir. Bu akid sahihtir. Satc aldatmsa veya alc mal grmeden almsa yahud gizli bir ayp ortaya karsa sonradan muhayyerlik hakk vardr. rade beyanndaki ak hat ise nazara alnr. Akid yaplrken kasdn ya ak olarak syler veya karine ve delillerden aka anlalabilir. Mesel yakut kasdyla cam yzk; pirin kasdyla buday almsa akid kurulmu olmaz. Bu ksra sana u kadara sattm dese, halbuki beygir olsa iki taraf iin de akdi bozmak mmkn deildir. nki meb ortadadr. Mal ortada deil ise veya krlk, karanlk gibi sebeplerle alc mal muayene edememise ve sonradan mal akidde sylenen vasfta kmamsa, alc akdi bozmakta muhayyerdir. Mcevherciler arsndan mcevher alan kimse, akide sylemi olsa bile, sonradan adi ta veya cam kmas hlinde hat sebebiyle akdi feshedebilir. nki bu arnn ismi burada mcevher satldna dellet eder. Yar at olmakla tannm bir at bu kasdn sylemeksizin satn alsa, at yar at kmasa hat vardr ve akdi feshedebilir.

43

Hle ile yaplan akidler kar tarafa fesh hakk verir. Alc veya sahte para gibi hallerde alc akdi bozabilir. Akide hle, hynet, nece (mteri kztrma), tarir (aldatma) veya tedlis (aybn gizlenmesi) suretinde olur. Mal 10 liraya aldm dese, halbuki be liraya alm olsa hynet vardr. Alc akdi gabin sebebiyle bozabilir. Nece gnah olmakla beraber, alcya akdi bozma hakk vermez. Fiyat veya vasfta tarir bahis mevzuu ise, alcnn muhayyerlii vardr. Satc Bu mala u kadar verdiler, vermedim demi ise veya st bol grnsn diye hayvan birka gn samayarak satmak hlinde alc dilerse gabin veya ayp sebebiyle akdi bozabilir. Maln ayb gizlenmise alcnn ayp muhayyerlii vardr. Kabul edilen eyin, icaptakinin ayns olmas ve meb ile semenin tamamnn kabul edilmesi lzmdr. Kabul, icaba benzemezse, yeni bir icap olur. Dieri bunu kabul ederse, ikinci bir szleme yaplm olur. Teklif eden, kabulden nce teklifi deitirebilir. Mteri kabul ederse ciz olur. Mteri, byinin teklifinin bir ksmn kabul etse, akid sahih olmaz; byinin tekrar o ksm iin Verdim demesi veya nceden, o ksmn semenini ayrca sylemi olmas lzmdr. a.Gtr sat Yalnz bir tarafn veya her iki tarafn da icap veya kabul beyannda bulunmayp, fiyat belli mal veya semenini teslim etmekle de bey tamam olur. Buna gtr sat, bey bit -teti, mutt, czfen sat da denir. Byi Bu mal bin liraya sana sattm dese, mteri de bir ey sylemeden alsa, ciz olur. Byi mal verse, mteri parasn verse, hibir ey sylemeden akid ciz olur. Ekmek, gazete gibi kymeti malum bir eyi, byi verse, mteri alsa, bir ey sylemeseler, akid sahih olur. Dolmua, otobse binmek de byledir. Mteaddid mallarn fiyatlarn ayr ayr bildirip veya bildirmeksizin fiyatlarn toplam sylenerek, hepsini sattm demek sahihtir; mterinin hepsini almas lzm olur. Babasyla bakkala giden kk ocuk, alnp henz paras denmeyen eyi yese, fiyat belli ve kar tarafn sata rz olduu bilindiinden cizdir (bni bidin, Bey bahsi). Gtr sat mam fiye gre ciz deildir. Bakkala, Otuz liradan kilo patates tart! dese; bakkal da, bir ey sylemeyerek tartsa, akid yaplm olur. Bu hayvan zerindeki odun yk kaadr? dese, On liradr dendiinde de, Evime sr! dese, odun eve boaltlp semen verilmedike, bey akdedilmi olmaz. nki, o zamana kadar icap ve kabul beyan olmad gibi; tet olmad iin gtr sat da yoktur. Kilesi bir liralk budayn satcsna be lira verip Bana be kile buday ver! dese, o da verse akid tamamdr. Ama Bana be liralk et ver! dese, kasap da kesip tartsa, eti teslim almadka akid tamam olmaz, nki etin her yeri ayn deildir. Alsa bile muhayyerdir. Sar ve dilsizlerin iaret-i mahdeleri (bilinen iaretleri) ile al-veri yapmalar sahihtir. Mlik mezhebinde sar-dilsiz olmayanlarn da iaretle al-veri yapmas sahihtir. Skt, icap veya kabul yerine gemez. b.rade beyanlarnn ekli cap ve kabuln karsndakinin anlad lisanla ve mzi (dili gemi) siygasyla sylenmesi lzmdr. cap ve kabuln ikisi de, o yerde det olan kelimelerle ve mzi eklinde olunca, taraflarn satm akdine niyet etmeleri lzm deildir. Biri mzi, dieri alrm veya satarm gibi mzri (imdiki, gelecek ve geni zaman) siygasyla sylenirse yine byledir. Ama ikisi de mzri siygasyla sylenir ve hl (imdiki zaman) kasdedilirse, akid kurulur; istikbal (gelecek) kasdedilirse kurulmaz. Alacam satacam gibi vaad mnsna gelen mstakbel siygasyla bey' akdi kurulmaz. Sat! ve Satn al! gibi emir siygasyla da bey' akdi kurulmaz. Mteri u mal bana u kadar kurua sat! deyip, satc da Sattm dese Hanefye gre bey' akdi kurulmaz. Dier mezhebde kurulur. Fakat satc Bu mal u kadar kurua al! deyip, mteri de Aldm dese bey' akdi kurulur. Mteri, Filn maln u fiyata, bana sattn m? diye sorsa, byi de, Evet dese, bey sahih olur. Ancak evet yerine iaret etse, mesel ban ileri ese, mteri de aldm dese ciz olmaz. Sual eklinde teklif de

44

olmaz. u mal bana u kadar liraya satar msn? diyene, byi Sattm dese, akid sahih olmaz; mterinin kabul ettim demesi lzmdr. c.Yazl akid rade beyanlar ifhen (szl) olabilecei gibi, bir taraftan veya iki taraftan mektup (yazma) ile veya adam gndererek de olabilir. Bir kimse muayyen bir maln, u kadar liraya sattn birisine mektupla bildirse, o da mektubu okuyunca, kabul ettim dese veya kabul ettiini mektupla bildirse bey sahih olur. Mektup gitmeden veya gidip de kabul edilmeden nce, birinci yazan vazgeerse, bey bozulur. Mektup Falan maln bana u kadar liraya sat! gibi emir siygasyla yazlm ve satc Sattm diye cevap verse bile, akid olmaz; mterinin kabul ettim diye tekrar cevap yazmas gerekir. cap ve kabul, telgraf ve telefon ile dahi olabilir. d.Akidde veklet rade beyanlar, bir taraftan veya iki taraftan adam gndererek de olabilir. Delll (komisyoncu), mal shibinin izni ile mal satt zaman, komisyon cretini mteriden deil, byiden alr; nki, hakikatte mal satan kendisidir. Eer komisyoncu, byi ile mteri arasnda araclk yapp, mal byi satarsa, komisyon cretini, dete gre byi veya mteri yahud her ikisi ortaklaa verirler. e.Meclis birlii Akdin inikad iin meclis birlii de arttr. Yani taraflarn birbirine uygun irade beyanlarnn ayn mecliste sdr olmu olmas lazmdr. Sat teklif eden, teki kabul etmeden nce vazgeerse veya cevap verilmeden ikisinden biri kalkp giderse veya byi vefat ederse, icap geersiz olur. captan sonra taraflar ayrlsa veya baka bir mevzuyu mzkere etseler, sonra kabul beyan sdr olsa, akid inikad etmez. Satc icaptan rcu ederse, sonraki kabul muteber olmayaca gibi, icabn yenilenmesi hlinde de ikinci icap muteberdir. Bir kimse, yannda bulunmayan birine Malm sattm! dese, iitenlerden biri gidip ona sylese, akid olmaz. Fakat satc, ona birini gnderip, o da kabul etse, akid sahih olur. Gnderilen adama resul veya haberci denir. fi ve Hanbel mezhebine gre, akid meclisinde taraflar, birbirinden ayrlana kadar akdi bozmakta muhayyerdirler. Mlik mezhebinde meclis muhayyerlii yoktur. Hanefde taraflar art ederse meclis muhayyerlii vardr. Yani batan art etmeleri hlinde, akid yapldktan sonra taraflar baka mevzuyu konumaya gemeden veya birbirlerinden fiilen ayrlmadan rcu etme haklar vardr. f.Akdin sbat Akid, ikrar veya iki hid gibi usulne uygun delillerle isbat edilebilir. Bir kimsenin kendi yazd yahud bir ktibe yazdrp da imzl veya mhrl olarak bakasna vermi olduu deyn (bor) senedi, usul ve dete uygun olarak yazlm ise, akdin isbat iin kfidir. Borlu, senedin kendisine ait olduunu syleyip de, seneddeki borcu inkr ederse, inkr kabul edilmez; demesi lzm olur. (Mecelle 1609). Senedin kendisine ait olmadn sylerse, yazs karlatrlp kendisine ait olup olmad tahkik edilir. Her trl akdin yazl yaplmas (yani senede balanmas) snnet ise de, akdin shhati iin art deildir. g.Satn arta balanmas Taraflar, akid esnsnda akdin gereklerinden olan artlar dermeyan edebilirler. Mesel semeni deyinceye kadar satcnn mal hapsetme art muteberdir. Satcnn alcdan kefil gstermesini istemesi gibi akdin gereklerini teyid eden artlar da byledir. O beldede rf olan artlar da muteberdir. Satn alnan krk kaplamak gibi. Byinin, szleme yerindeki bir mal veya bir adam gstererek, Bunu rehn veya kefl isterim demesi cizdir. Mteri kabul etmezse, bey sahih olmaz. Bunun dnda artl sat iki trl olur: Akdin talik veya infisah arta balanmas veya akdin takyid arta balanmas.

45

Akdin talik veya infisah arta balanmas ciz deildir. Falan ey olursa veya olmazsa, bu mal sana sattm vey senden aldm eklindeki arta bal sat btldr. Akdin shhati, taraflarn bir fiiline balanrsa, buna takyid art denir. Takyid art ciz (mlyim), lav veya mfsid olabilir. 1-Akidde muhayyerlik art komak cizdir, ciz olan art yerine getirilir. 2-Akdin gerektirmedii, fakat taraflardan birisine faydas olmayan art lavdr, geersizdir; akid ise muteberdir. Mterinin bakasna satmamas veya satmas veya hibe etmesi yahud baka ehirde satmas, hediye etmemesi, ayra salvermemesi, kesmemesi, binmemesi, kendi yememesi, evi ykmas gibi artlar lav olur. 3-Taraflardan birisine faydal olan art mfsid olup, akdi de fsid klar. Bir ay binmek artyla arabasn satmak gibi. Evini, lnceye kadar iinde oturmak veya lnceye kadar mterinin kendisine bakmas art ile satmak fsid olur. Bu art ile evini hediye etmek cizdir; evi teslm ettikten ve alan, ona bakmaa rz olduktan sonra, geri alamaz. Kadnn, kendini veya kzn nikh etmesi art ile, bir mal tekrar kendisine satmas art ile, arsann hepsinin vergisini mterinin demesi art ile yarsn satmas, mteriye olan borcundan denmemek art ile satmak, aataki meyveyi byi toplamas, buday un yapmas, mebyi bir mddet mteriye teslim etmemesi, pein olan semeni vermeden nce mebyi teslim etmesi, pein olan semenin baka ehirde verilmesi, satlan evde byinin bir mddet oturmas, evi mescid yapmas, mal bir mddet sonra teslim etmesi, mterinin byiye birey satmas veya bor vermesi ya da hediye etmesi veya satmas, byi kuma diktikten sonra vermesi art ile sat, fsiddir. Hayvan gebe olmas, kavun ve karpuzu tatl olmas artyla, kuu, gzel tmek artyla satmak da fsiddir. artn bir bakasna faydas varsa, yine fsid olur diyen hukukular da vardr. Fsid art, szlemeden sonra yaplrsa, mmeyne gre ciz olur. Fetv byledir. Fsid olan art, szlemeden nce bildirilip, sonra bu art zerine szleilirse, bey fsid olur. Akidden nce fsid art vaad edip, akid yaparken sylemezler ve akidden sonra vaadini yaparsa, bey fsid olmaz. Byi, mterilere ayrca hediye vereceini akidden evvel haber verip, akid esnsnda art etmezler ise, akidden sonra bu vadini sylemesi ve yerine getirmesi cizdir. Fakat mteriler arasnda piyango ekerek, hediyeyi yalnz kazananlarna vermek kumar olur. Semene mahsub edilmek, akid bozulursa kar tarafta kalmak artyla pey ve pimanlk akesi (kaparo) verilmesi veya akdin zamannda ifa edilmemesi hlinde ceza demeyi batan art ve taahht etmek ciz deildir. Akid bozulursa veya ifa edilmezse, alacakl bunu talep edemez, aldysa iade eder. nki bor zamannda denmezse alacakl hemen icrya bavurabilir. Gerekirse borlunun bu kymette bir malna el koyabilir. Sattn koltuk takmn u tarihe kadar teslim etmezsen, u kadar ceza deyeceksin gibi bir art byledir. Su, elektrik, havagaz, telefon, kredi kart faturalarn zamannda demeyip gecikme fizi vermek de byledir. Ancak satm akdi yaplp, kaparo birinci taksit olarak verilmi ise, alc da satc da geri dnemez; kaparoyu isteyemez. Geri kalan alaca iin icrya bavurur. Mal da o zamana kadar elinde tutabilir. Hanbel mezhebinde akid sahih olursa semene mahsub edilmek, sahih olmazsa satcda kalmak zere verilen paraya urbn denir. Bu bakmdan akid zamannda f edilmezse veya bozulursa kar tarafa bir mebln cez art (gecikme fizi) olarak denmesinin nceden art koulmas veya alc vazgeerse kaparonun satcda kalmas art Hanbel mezhebine gre cizdir. Bin lira peinat verip mal alsa, zamannda geri kalan demese ve mal almaktan da kansa, mezhebde satc geri kalan alaca iin icrya mracaat eder. Paray alana kadar da mal elinde tutabilir. Hanbelde satc akdi feshedip bu paray alabilir. cr dairesindeki ilerin uzun srmesi ve yksek enflasyon gibi haller sebebiyle zarara uramak mevzubahis ise Hanbel mezhebi taklid edilebilir. Drt mezhebde de alacan her zaman altn zerinden kymeti istenebilir. Nitekim 1340/1924 tarihli Mecelle tdil almalarnda bu hususta akdi de

46

art da muteber kabul eden, te yandan akdin ifa edilmemesi durumunda kaparonun geri verilmemesini ciz gren Hanbel gr kanunlatrlmak istenmiti. Akdin arta balanmas hususunda Mlik mezhebi Hanef gibidir. bni brimeye gre yukar hallerde artlar da akidler de cizdir. bni Eb Leylya gre artlar btl, akidler cizdir. Sfyan Sevrye gre akid de, art da geersizdir. mam Ahmed ve baz Mlikler akdin haram olmayan her trl arta balanmasn ciz grr. h.kle cap ve kabulle akid kurulduu gibi, taraflarn rzsyla da akid bozulabilir. Buna ikle denir. Bunun iin meclis birlii ve mebnin alcnn elinde mevcut olmas arttr. kle, yeni bir akid saylr. i.Sat yapma mecburiyeti Kimse maln satmaya veya bakasnn maln satn almaya zorlanamaz. u kadar ki, bir kimseye zarur lzm olan mal ona satmak vcibdir. Tek ekmek frnnn olduu yerde, frnc bir kimseye ekmek satmamazlk edemez. fa akdi, istimlk, halt ve tayir gibi hallerde de sat yapma mecburiyetinden bahsedilir. 2.Meb Bey akdinin mevzuu olan (satlan) maldr. Akdin shhati iin, mebnin mevcud, teslimi mmkn, makdur (llebilir), mtekavvim (hukuk kymeti hiz), meru ve mterinin malumu olmas lzmdr. Dolaysyla mesel bir aacn hi belirmemi olan meyvesinin; bir tarlann hi belirmemi olan ekininin; denizden tutulmam baln; bir buday tanesinin sat muteber deildir. Sa, kan gibi insan uzuvlar; eti yense bile hayvann kan; hayvan lei hukuken meru mal deildir. Mslman iin arap ve domuz da byledir. Drlislmda mslmanlar arasnda mmeyne gre her eit alkoll ikinin alnp satlmas btldr. mam Eb Hanfeye gre sadece zm ve hurmadan yaplan arap, rak gibi ikileri satmak btldr, bunun dndakileri satmak cizdir. Fetv da byledir. arap yapan mslmana veya zimmye zm ve ra satmak tenzih kerhetle cizdir. mam Ahmede gre deildir. mam Eb Ysuf, arap alm satmnda mslmann zimmyi vekil etmesini ciz grr. Afyon sat cizdir, nki ila yapmnda kullanlabilir. Domuzun hibir yeri mal deildir. Domuz kln, ine yerine kullanp ayakkab dikmek zarur olunca, yani dikecek baka birey bulamazsa, kullanmas ve parasz mlik olamazsa, satn almas ciz olur. Le ya (vedek), bevl (idrar), insan st ve arabn, tpta ve sanyide kullanlmalar da byledir. mam Muhammede gre bu kadar kl temizdir. Gayrmslim de olsa, insan kln, herhangi bir uzvunu, bevlini, necsetini satmak btldr. Kullanmak da ciz deildir. Yalnz, insan necseti kullanlabilir ve toprakla kark olarak satlabilir. Hayvan pisliklerini satmak, gbre ve yakacak olarak kullanmak cizdir. mm veled olan (efendisinden ocuk douran) criyeyi satmak btldr. Kpek sat da mam Eb Hanife ve Mlike gre kerahetle cizdir; dier iki imama gre sahih deildir. Mekke evleri mam Ebu Hanife ve Ahmede gre satlamaz, kiraya verilemez; Mlik ve fiye gre cizdir. Kadn stnn satlmas mam fi ve Ahmede gre cizdir. Tabib-i mslim-i hzk (Mslman mtehasss hekim) if vereceini ve baka ilc olmadn syleyince, insan st, kan ve idrar ile le ve araptan tedvide faydalanmak, kan vermek, organ nakletmek, bu durumlarda le ve arab satn almak ciz olur. nsan uzvunu satmak, balamak, dn vermek, kirlamak, vakfetmek, vasyet etmek hi ciz deildir. Zaruret olunca organlarnn muhta olana verilmesine msaade etmek merudur. Lein derisini tabaklanmadan satmak btldr. Tabaklandktan sonra cizdir. Lein kemikleri, sinirleri, boynuzu, ty, kl ve fildii satlabilir ve kullanlabilir. Domuzdan baka eti yenmeyen hayvanlar, tezkiye edilince (boazlannca veya avlannca) derisi ve eti temiz olup, ancak (mesel kemik, ya ve derileri) faydal olduu zaman satmak cizdir. Fakat yenmesi ve

47

kedi, kpek gibi hayvanlara yedirilmesi yine ciz olmaz. Haert ve balktan baka deniz hayvanlar da byledir. Dolaysyla yenge ve kurbaa gibilerin sat ciz deildir. arap veya domuz satn alnmsa, arap sirke yaplr veya dklr; domuz serbest braklr. Kovandaki ary, ipek bceini ve tohumunu, sl, av kpeini, avc kediyi, kuu, fili , maymunu ve faydas olan her hayvan satmak sahihtir. Kurtlanm, bozulmu eti satmak btldr. Kokmu eti satmak fsiddir. Mlk olmayan eyi satmak btldr. Mesel, havadaki kuu, denizdeki bal yakalamadan nce satmak btldr. Bunlara akidden sonra mlik olup, mteriye teslm etse, sahih olmaz. Vakf malnn satlmas da ciz deildir. nki vakf mlk deildir. Vakf toprak zerine yaplan biny satmak cizdir. Vakfn satlmas, ancak muayyen artlarla istibdl suretiyle olur. Vakf mushaf satp yenisini almak, harap mescidi satp parasn baka mescide sarf etmek cizdir. Vakf bahesindeki meyve ve otlarn satlp, paras ile binnn tamiri cizdir. Meralarn, ayrlarn, yani umum yerlerin satlmas ve kirya verilmesi btldr. Meb, szleme zamannda byinin mlknde deilse, sonra satn alarak teslim etse de, bey sahih olmaz. Mlknde bulunmayp da, sonra teslim edecei mebyi satmak iin selem sat yaplr; yahud szleme yaplmayp, semen emnet olarak alnr, meb ele geince, satm akdi yaplr. Mal, hukuken bir kymet tamyorsa akid btldr. Tek bir buday veya tek bir pirin tanesi kymetsizdir. Kymeti, bir felsden, yani o beldede cri altn parann en ufak biriminden aa olan maln sat da ciz deildir. Bir dirhem gm, yz felstir. Bir fels, bir santigramdr [Bir fels, piyasada tedvl eden 7,2 gramlk (Read, Hamid, Aziz, Cumhuriyet) altnlarnn en ucuzunun fiyatnn kuru cinsinden 15000de biridir. Mesel bunlardan en ucuzu 300 lira ise, bir fels 20 kurutur.] Bu kadar ucuz maln, bir fels deerinde olacak fazla mikdar iin veya baka cins mallar ile birlikte tek bir szleme yaparak toptan satlmas ciz olur. Mesel bir fels 20 kuru ve bir mektup zarf da 10 kuru ise, 20 kuru verip iki zarf almak gerekir. Maln mevcut ve muhrez (ihraz ve teslim edilebilir) olmas lzmdr. Dnyaya gelmeden evvel yavruyu, memede olan st, aata belirmemi olan meyveyi, tarlada yetien yaban otlar bimeden nce ve mlknde bulunan kaynaktaki, nehirdeki suyu, bulunduu yerde iken satmak btldr. nki kendiliinden yetien otu, yerden kan suyu kullanmak ve birinin ateinde snmak, herkesin hakk olduu hads-i erfte bildirildi. Fakat bu hakkndan istifde iin bakasnn mlkne girilemez. Girmee izin vermesi veya otu, suyu getirmesi istenir. Birinin kazdrd kuyuda veya sarncnda toplanan yamur suyundan bakalarnn hakk yoktur ve bu sular satabilir. Bir maln paralara ayrlmas zararl ise, bundan bir para satlamaz. Mesel kullanlan arabann bir paras; bir elbiselik kuman bir metresi; evin kirii; duvarn ta satlamaz. Hurda araba ve evin paralar ayr satlabilir. [Memedeki st satabilmek iin, st isteyen, hayvann sahibine, stn deerine yakn bir mal dn verir. Hayvan sahibi de ona, hayvanndan kan st her gn dn almasn syler. Sonra borlarn takas yolu ile deirler.] Aata belirmemi meyve satlamaz. Belirmi ama olgunlamam ekin ve meyveler mam Eb Hanfeye gre satlabilir. Ama derhal toplanmas veya hasat edilmesi gerekir. nki yeil erik, yeil arpa da ie yarar. Olgunlancaya kadar bekletilme artyla satlmas fsiddir. Mteri istemez, fakat byi izin verirse veya beklemek rf ise ciz olur. Dier mezheblere gre olgunlancaya kadar bekletilme artyla satlabilir. Ekin ve meyveler olgunlatktan sonra tahmin zerine satlabilir. Bu halde bekletilme art koulursa bymesini tamamlam olsa bile mam Eb Hanfe ve Eb Yusufa gre akid fsid; mam Muhammede gre sahihtir. Fetv da budur. Meyvenin olgunlamas, kzarma, sararma, tatlanma, yumuama gibi emrelerdir. Olgunlatktan sonra meyvelerin aata, ekinin baakta bekletilmesi hlinde, meyve veya ekinde sararma, kzarma gibi deiiklikler meydana gelmise, bekletilme satcnn izniyle olsun veya olmasn, bu deiiklik alcya tayyibdir. Eer

48

meyve ve ekinler bymesini tamamlamam ise, bekletme satcnn izniyle olmusa alcya helldir; izniyle olmamsa deildir. Sat tarihinden sonraki fazlalk takrib olarak tesbit edilip sadaka verilir. Meyvesi satlan aa, meyve toplanmadan, yeniden meyve verirse, bey fsid olur. Eer toplandktan sonra meyve verirse, yeni meyvede byi ile mteri ortak olur. Meyvelerin bazs zuhur etmi; bazs etmemi ise, mam Eb Hanife dndaki imama gre, meyvelerin tam belirmi olanlar sata girer; dierleri girmez. mam Mlik ve mam Muhammede gre, meyvesi belirmi olanlar, sonradan belirecek olanlarla beraber satlrsa, sahihtir. Mecellede de byledir. mam Eb Hanfeye gre kovandaki ary satmak ciz deildir. mezhebde grnyorsa cizdir. Fasulyeyi kabuu ile satmak mam Eb Hanfeye gre ciz; mezhebde ciz deildir. Buday baanda satmay da mam fi hari, imam ciz grmtr. Hayvann memesindeki st, salan kabn ls bilinmek artyla belli gnler iin mam Mlike gre cizdir. Canl hayvann etini tart ile satmak, koyun stndeki yn ve canl koyunun derisini satmak btldr. mam Eb Ysuf, koyun stndeki yn ve aataki dut yaprann satn ciz grmektedir. Canl hayvan tartlp, eti, kilo zerinden, mterinin hesaplayp kard fiyata gre, toptan olarak satlabilir. Yani sat, hayvan zerinden yaplmaldr. Bir binnn st kat ykldktan sonra, yalnz bu st katn satmak btldr. nki, mal kalmamtr. Apartman katlar, yapldktan sonra satlabilir. Yaplmadan nce satmak btldr. Bir kimse, kendi stne kat yapmak hakkn (hakk- tealliyi) fera yoluyla devredebilir. Burada katn tavan, st kata taban olmak zere satlm olmaktadr. Bu tavan ve taban ikisi arasnda ortaktr. Bylece mlk irketi hsl olur. Yalnz bana satlmas ciz olan bir eyi, mebden ayrp satmamak veya bu eyi kendine brakp, geri kalan satmak cizdir. Yalnz bana satlamayan ey, mebden ayrlamaz. Balknn, dalgcn denizden karaca bal veya inciyi satmasnda olduu gibi garer bulunan, yani sonu muhtemel ve pheli olan akidler de sahih deildir. [Husus havuzlardaki balklarn sat sahihtir.] Garer, kelime olarak, tehlike, zarar demektir. Kumar, garer bulunan bir akiddir ve hukuken memnudur. Sigorta akdinde de garer vardr. Mal zarara urasa sigortac, uramasa sigorta ettiren zarara uramaktadr. Maln zarara urayp uramayaca mehul olduu gibi, hayat sigortasnda sigortalnn ne zaman lecei de mehuldr. Akdin konusunda veya semeninde mehuliyet varsa, akid sahih olmaz. Kadnlarn her hafta ilerinden kurada kan birine altn vermek zere toplanmalarnda (altn gn yapmalarnda) garer vardr ve ciz deildir. Garer bulunan akid bazen btl, bazen fsid olabilir. Ceviz, karpuz gibi kabuklaryla satlan meyvelerde olduu gibi veya elbisedeki pamuk mikdar gibi iyi bilinmesi mmkn olmayan hususlarda bulunan garer-i yesir (az mehuliyet) akde zarar vermez. Sz kesilirken veya daha nce grlmeyen mebnin satlmas sahihtir. Grlmeyen meb bir cins ise ve hepsi bir yerde bulunuyorsa, bunu tayin etmekle, yani yerini bildirmekle b ey ciz olur. O yerde, ayn isimde baka bir maln da meb ile birlikte bulunmamas lzmdr. Bylece mebnin ok zellikleri tannm olur. Anlalamayan ufak tefek yerleri de muhayyerlikle dzeltilir. Menfaatlerin sat, Hanef mezhebinde mmkn deildir. Menfaatlerin temlki kir, riyet, fer gibi baka akidlerle olabilir. Dier mezhebde menfaatler mal saylr ve mstakillen akde mevzu olabilirler. Bir gayrmenkuln yi hissesi veya bir ksm, ifrz edilmeden (ayrlmadan) evvel ortaklardan izin alnmakszn satlabilir. rtifak haklarnn, bal bulunduu arzi ile beraber satlmas cizdir. Hak, yalnz olarak satlmaz. Bunun iin, maa, erzak, almadan nce satmak, bunlarn eklerini bankaya krdrmak btldr. Zekt toplayan millerin (tahsildarlarn) kylden alacaklar zekt ve ur cinsini ve mikdarn gsteren beraat senedleriyle, hizmet karl

49

alnacak creti gsteren cmekiyye senedlerinin sat ciz deildir. nki bunlarda yazl mal mevcut deildir. Drlislma nakledilmi, ama taksim edilmemi ganmet hissesi de byledir. cret, ganmet hissesi, hak edilmi ise de, teslim alnmadka mlk olmaz. Hem de deyndir. Deyni pein olarak, borludan bakasna satmak ciz deildir. Veresiye olarak borluya da satlamaz. Telif hakk, telefon hatt, kooperatif hissesi, taksi plakas gibi haklar da satlamaz; ancak fera olunabilir, bedelsiz veya bedelle bir bakasna devredilebilir. Deyni, deyn karl satmak btldr. Bunun iin her eit alacak, teslim almadan nce, hi kimseye veresiye satlamaz. Sattan baka bir sebeple, ileride eline geecek bir eyi, henz almadan, yalnz borlusuna ve pein satmak cizdir. Bakalarna pein dahi satmak btldr. Mesel ileride yapaca ayakkaby, henz yapmadan satmak da btldr. Bunu istisn (smarlama) akdi ile satmak cizdir. a.Alacan sat Meb ile sarf ve selem satndan baka herhangi bir alacak, ayn ise, (mesel satn alnp da henz teslim olunmam mevcut bir mal) borluya veya bakasna pein olarak satlabilir. Deyn ise, (satn alnm, ayn olmayan, yani belirlenmeyen misl bir mal, mesel uval buday) teslim almadan nce, pein olarak, yalnz borluya satlabilir veya bununla borlusundan birey satn alabilir. Bakasna satlamaz ve semen olarak verilemez. nki deyni veresiye (deyn karl) olarak borluya da satmak btldr. Yani, alaca yerine baka bir eyi ileride almas btldr. Senedler, bonolar, alnacak deyni gsterdikleri iin, para gibi kullanlmaz. Bunlarla, senedi verenden baka kimseden pein dahi birey satn aln amaz. Bu bonoyu bankaya krdrmak da, deyni bakasna satmak olduundan ciz deildir. Yalnz havle edilebilir. Ancak Haneflerin drt byk imamndan Zfere gre nasl ki alacaklnn alaca bor mukabilinde borlusundan mal almas sahihtir; borlusunun dndakilerden almas da sahihtir. Bu bor alnamazsa satc alacan mteriden alr. Dier mezhebde alacan nc ahsa temliki (ciro) cizdir. b.Mebnin ayn veya deyn olmas Satlan mal, ayn ve deyn olabilir. Ayn, bey ve ir bahsinde, belli bir mal demektir. Bir ev, bir at, bir sandalye gibi kyem mallarn belli birer tanesine ve hzr olup da gsterilenin hepsine veya ayrlm parasna ayn denir. Buday, standart eya gibi misl olan mallardan da, hzr olup gsterilen hepsine veya ayr olarak gsterilen yahud ayrlmam belli mikdar bir parasna yahud hzr olmayp, benzerlerinden ayr ve yalnz olarak bulunduu yeri ve cinsi bildirilen mala ayn denir. Ayr olarak bulunduu yer, uval, sandk, oda, ev veya ehir olabilir. Buralarda bulunan mal mteri biliyorsa veya ilk yerde bulunan bilmiyor ise de, hep ayn olur. Grlen bir yn buday, grlen bir mikdar para ayndr. Bu para, meb deil de, semen olunca, deyn saylr. Deyn, sat ve dn verme veya baka sebeplerle denmesi lzm olan bortur. Al-verite ise, hzr olmayp, ayr olarak bulunduu yeri bildirilmeyen her trl mala ve hzr ise de, ayr olarak gsterilmeyen kyem mal parasna, deyn denir. dn alnan karz, deyndir. Fakat her deyn, dn alnan bor demek deildir. Ayn, akid yaplrken tayin edilen; deyn ise tayin edilmeyen meb veya semene denir. Mesel raftaki bir kitap indirilip ayrlarak satlsa, meb ayn, semen ise deyndir. Mteri szleilen mikdarda istedii paray verebilir. Satc ancak raftan indirilip ayrlan kitab verebilir. Aynsndan baka kitab veremez. Mteri u kitaptan bir tane ver diyerek satn alrsa, meb deyn olur. Satc bu takdirde o kitaptan raftaki istediini verebilir. Mteri ben hassaten unu istemitim diyemez. Akidde meb tayin edilebilir. Tayin edilince, teayyn eder. Yani mutlaka onun verilmesi icab eder, mislinin verilmesi ciz olmaz. Bir mal tayin etmek demek, sz kesilirken bu maln ayn olmas demektir. Teayyn etmek demek, sz kesilirken tayin edilince, ayn olarak kalmak, deyn hline dnmemek demektir. Teayyn eden maln kendisini vermek lzmdr. Benzerini,

50

hatta daha iyisini almas iin mteri zorlanamaz. Rzs ile alrsa, yeniden mukyada (trampa) sat yapm olurlar. Cinsi beyan olunarak satlan ey, baka cinsten ksa bey' btl olur. Mesel byi, sray elmas diye satsa btldr. c.Mebnin telef olmas Teslimden nce mal satcnn kusuruyla veya semav bir fetle helk olursa, zarar satcya aittir. Mteri semeni geri alr. [mam Ahmede gre, satc maln duruma gre kymetini veya mislini der.] Meb, yabanc birinin kusuruyla helk olmusa, mteri muhayyerdir: sterse akdi fesheder ve semeni geri alr; isterse mebnin duruma gre kymetini veya mislini o yabancya tazmin ettirir. [Hanef dndaki mezhebde zarar mteriye aittir.] Meb, mterinin fiiliyle helk olmusa, zarar mteriye aittir. Teayyn etmeyen mal helk olursa, bey fsid olmaz. nki, bunun yerine, cinsi, mikdar ve vasf ayn olan, benzeri verilebilir. Meb, meyve ise ve toplandktan sonra telef olursa, ceremesini alc eker. mam Mlike gre telefat te birden az ise alcya, te bir ve ziyade ise satcya aittir. mam Ahmede gre semav fetle telef olmusa satc; alnma gibi dnyev sebeple telef olmusa mteri der. d.Mebnin mikdarna gre sat eitleri Mebnin mikdarnn bilinmesi bakmndan, drt eit sat vardr: 1-Hacim, vezin, metre ile ve sayarak llen misl maln l biriminin fiyat ile mebnin mikdar bildirilir. Halk arasnda det olan satlar hep byledir. 2-Meb ile semen ayn cinsten deilseler, lmeden gtr olarak, toptan gsterilip verilebilir. Paket, kutu iinde, lmeden alnan eyler, mikdar yazl olsa bile, sylenmedike toptan sat demektir. Hacim ve vezin, belli olmayan herhangi bir lek veya tala llebilir. Selemde semeni byle lmek ciz olmaz. 3-Bir teneke zeytinyann bir litresinin fiyat sylenip, ka litre olduu sylenmezse, mam Eb Hanfeye gre, yalnz bir litresi satlm olur. Szleme yerinde sylemekle veya lmekle mikdar anlalrsa, hepsi satlm olur. mmeyne gre, hi lmeden satmak sahih olur. Fetv da byledir. Koyun srsnde ise, sr de ve bir koyun da satlm olmaz. nki koyunlar birbirine benzemez. Kumata da olmaz. Karpuz gibi say ile satlan ve birbirin den farkl kyem eyler de byledir. mmeyn, bunlarn da zeytinya gibi olduunu sylemitir. Fetv da byledir. Ba, arsa, tarla satlar da byledir. 4-l birimi kadar mikdarnn fiyat bildirilmeyip tamamnn mikdar ve fiyat bildirilince, tamam satlm olur. llmesi lzm olmaz. Birinci ve drdnc nevi satlarda mteri, mebyi teslim alnca lp, noksan bulursa, dilerse akdi fesheder. Dilerse semenin farkn geri alr. Mebnin farkn isteyemez. ok fazla karsa, farkn byiye geri verir. nki, dim sz kesilirken sylenen mikdar muteber olur. Fark, binde be dirhem gm veya bir habbe (5 santigram) altn kymetinden az ise, geri vermez. Drdnc nevi satta vezin ile satlan mmul eynn, mesel bakr tencerenin ve uzunluk ile llen eylerin, mesel kuman, arsann fark ayrlamayaca iin, noksan knca, mteri muhayyer olup, dilerse fesheder. Dilerse sz kesilen fiyat ile kabul eder. Fazla karsa bey lzm (balayc) olup, fazlas mterinin olur. Birinci nevi satta, fazla knca da mteri muhayyer olur. Kyem mal, drdnc nevi zere satnda, fazla veya noksan karsa bey fsid olur. Bu sat birinci nevi zere olsayd, noksan olunca, mteri muhayyer olup, dilerse beyi fesheder. Dilerse, noksann kymetini, byiden geri alr. Fazla karsa, bey fsid olur. Yz kile buday yz liraya satlsa cizdir. Fakat mteri lnce noksan ksa, isterse noksan fiyat ile alr. sterse hepsinden vazgeebilir. Fazla karsa, fazlas satann olur. Vezin ile ve say ile llen eyler ve ucuz kumalar da byledir. Kymetli kumata noksan karsa, isterse fiyattan dmeden alr. sterse vazgeer. Fazla karsa mterinin olur ve byi vazgeemez. Kuman her metresinin deeri de sylendi ise, mteri, noksan karsa da, fazla karsa da isterse fiyat fark ile alr. sterse vazgeer. Tarla

51

da byledir. Yz hisseli bir arsann mesel on hissesi satlabilir. Mteri istedii taraftan alr. Yz dnm arsann, mesel on dnmn satmak ciz deildir. mmeyn ise ciz olur dedi. Misl olmayan eyin adedi sylenerek toptan satlsa, mesel, bir denk elbise, on elbise olarak hepsi bin liraya satlsa, noksan veya fazla ksa, bey fsid olur. nki misl olmayan eyler birbirine benzemedii iin, satlan eyin her biri baka deerde olur. Mikdar ile bir lsnn fiyat bildirilerek satn alnan, kile veya vezin ile yahud sayarak llen bir eyi satn alrken veya sonra lmeden yemek veya satmak ciz deildir. Pazarlktan sonra, satcnn, mteri nnde lmesi kfdir. Metre ile llen eyler byle deildir. Mteri bunlar lmeden kullanabilir ve satabilir. Arlkla llen eyleri, dara ile tartnca, darann arln dmek lzmdr. Kese kd ve benzerleri gibi darasnn anlalmasnn zor olduu durumlarda tartmadan nce szleme yaplmaz veya Buna ne vereceim? diyerek gtr sat yaplr. e.Al-verite rib Ayn cins mallarn satnda kadr varsa, yani karlkl deitirilen ayn cins iki maln ikisinin de mekl veya ikisinin de mevzn olmas (kile veya hacim ile llen mal olmas) hlinde, bu satta rib (fiz) bulunabilir. Yalnz, altn ve gmn, baka vezn (arlkla llen) bir mal ile deitirilmesi bundan mstesndr. Bunun iin, herhangi bir maln para karl satnda normal artlarda fiz olmaz. Fizin iki art (cins birlii ve kadr) veya birisi bulunan satn pein olmas lzmdr. ki maldan biri veresiye olursa ciz olmaz. Altn ve gmn pein olmas, sz kesilince ayrlmadan nce kabz edilmeleri ile olur. Baka mallar, teayyn etmekle pein olurlar. ki maldan yalnz biri ayn olursa da, bey ciz olur. Fakat deyn olann semen yaplmas ve bunun ayrlmadan nce kabz olunmas lzm olur. Fizin iki art (cins birlii ve kadr) birlikte bulunursa, satn pein ve iki maln mikdarlarnn da msvi olmas lzmdr. Ayn cins mal birbiri karlnda veresiye satmak, mesel bir kile buday bir kile budaya veresiye satmak, her zaman fiz olur. Pein satta, hacim veya arlkla llyorlar ise, hacim veya arlklar farkl ise yine fiz olur. Bir kile buday, iki kile budaya pein satmak fizdir. Arlklar veya hacimleri ve vasflar da eit ise, fsid olur. nki, faydasz bir sat olur. Arlklar veya hacimleri ve cinsleri eit olup vasflar baka ise, pein sat sahih olur. Altn veya gm paray kendi cinsi ile bozmak mstesn olup, daha eksiine bile bozulsa, pein olduka sahihtir. f.Mebnin Noksan kmas Meklat, mevznt, mezrut veya adediyyattan olan (hacim, kilo, uzunluk veya say ile llebilen) mallarn, hi byle llmeden gtr satlmas cizdir. Mesel byi, bir teneke ya, bir yn buday, bir top kuma veya bir yn tulay gtr satsa, sahih olur. Aksi halde, satlan maln mikdarnn, mesel hacim ile llen hububatn ka kile olduunun ve semenin malum olmas akdin shhati iin arttr. Ancak mesel 9 arn denilen kuma gtr alnp, 8 veya 10 arn karsa, alc veya satc muhayyerdir. sterse akdi fesheder; isterse bu semene bu mal alm olmay kabullenir. Aded ile llebilen eylerde, adedi sylenip gtr alndnda, eksik veya fazla karsa akid fesholur. Hacim veya arlk ile llebilen mallarn, lsnn ve bir parasnn fiyat sylenip satlsa, eksik veya fazla ksa bile, bey sahih olur. Mesel odunu, ekisinin fiyat sylenip lerek tartmak sahihtir. Mal eksik karsa, alc muhayyerdir. sterse beyi fesheder; isterse semende o mikdarda indirim yapar; mebde fazlalk karsa, alcnn olur. Arsa veya kuma gibi uzunlukla llebilen mallarda da durum byledir. Aded ile satlan mallarda her birinin fiyat sylenerek alnmsa, eksik karsa mteri muhayyerdir. sterse geri verir, isterse semende indirim yapar; fazla karsa akid fesholur. g.Sata dhil olan eyler

52

Beldenin rfnde, mebnin mil olduu her ey, aka zikrolunmasa bile, akde dhildir. Bir ev satld zaman, mutfa, kileri; zeytinlik satld zaman zeytin aalar zikredilmese bile sata dhil olur. Mebnin bir cz, paras saylan eyler de byledir. Kilit satld zaman, anahtar; st inei satld zaman st emen yavrusu da zikredilmese bile sata dhildir. Mebye bitiik paralar dahi akde dhildir. Ev satld zaman, kilitleri, gmme dolaplar, sedirleri, i bahesi, sokaa alan yolu; bahe ve arsa satld zaman iindeki aalar byledir. Mebnin bitiik paras veya mtemilt olmayan, rfen de mebye dhil saylmayan eyler akde girmez. Ev satld zaman dolaplar, kanepeler, sandalyeler; bahe satld zaman limon ve iek sakslar, aa fideleri; aalar satld zaman meyvesi; tarla satld zaman ekini, aka sylenmedike akde dhil olmaz. Byi ekini, meyveyi, eyy toplayp tahliye etmee mecbur olur. Ancak birlikte satlmas rf olan yerlerde, mesel beygirin yular, gemi, sylenmese de akde dhil olur. Mebye bal olarak dhil olan eyler iin semen arttrlmaz. Dolaysyla bu para teslimden evvel alnsa, tazmin gerekmez. Akid annda zikredilen eylerin akde dhil olaca tabidir. Akidden sonra, kabzdan evvel mebde hsl olan semereler ve fazlalklar mterinindir. Dolaysyla satlan hayvann kabzdan evvel doan yavrusu mterinindir. h.Sahih satta mebnin halleri 1-Hzr ve ayn olur. Akid mahallindedir ve tayin edilmi, u diye belirlenmitir. Satmas sahihtir. 2-Hzr deildir; fakat ayndr. Yani akid mahallinde deildir ama tayin edilmitir ve teslimi mmkndr. Huddu bildirilen arsa gibi. Satmas sahihtir. 3-Mlktr; fakat teslimi mmkn olmaz. Firr hayvn, kaybolan eyy satmak btldr. 4-Teslimi mmkn; fakat ayn deildir. Mteri tanmaz. Bu sat fsiddir. Bir srden bir koyun satmak gibi. Teslimi mmkn; fakat zararl olursa yine fsiddir. Evin bir direini satmak gibi. 5-Meb, bir kimseye dn (karz) verilmitir. Yalnz ona ve pein satmak ciz olup, bakasna satmak fsiddir. 6-Meb, bir kimseye emnet, riyet, kir, rehin veya sermye olarak verilmitir. O kimseye satmak ciz ise de, alp tekrar teslim etmek lzmdr. 7-Meb, gasp, hrszlk yahud hynet sureti ile mteride bulunur. Bu mteriye satlabilir. kinci teslime ihtiya yoktur. 3.Semen Mebye karlk olarak verilen nakd (para) veya maldr. Semen de mal ise mukyada (trampa) sat olur. Nakd, kle veya meskk (baslm para) haldeki altn ve gmtr. kisine nakdeyn de denir. Cemi nukddur. Altn, gm yardan fazla olan nukddan; altn, gm en ok olanna ceyyid, daha az olanlarna zyf denir. Altn ve gm ey, nakd saylmaz. Altn ve gmten baka metal veya kt paralara fels (fls) denir. Bunlar, geer ake iseler, nakd gibi misldirler. Gemez iseler veya geer olduklar halde, niyet edilmekle urz gibi kyem mala dnrler. Her iki halde de, dete uyarak, arlk ile veya aded ile (sayarak) llrler. Birincisine koleksiyoncu, ikincisine dviz brosu misal verilebilir. a.Semenin artlar Akid yaplrken semenin konuulmas ve mikdar ve vasf bakmndan alcnn malumu olmas arttr; aksi takdirde akid fsid olur. Semenin mevcut olmas art deildir. Semenin cinsi sylenmedi ise, sz kesilirken orada kullanlan semen anlalr. Burada, piyasadaki paralarn mliyeti (hakik kymeti) ve ryici (geer kymeti) msvi ise, bey sahih

53

olur. Mteri hangi paray isterse verebilir. Geer kymetleri farkl ise, en ykseini verir. Geer kymetleri ayn olup, mliyetleri farkl ise, cinsi, sfat sylenemezse, bey fsid o lur. Semenin cinsi sylenmi ise, teayyn ettiinden baka semen verilemez. Read altn zerine pazarlk edilmise, ngiliz altn verilemez. Semenin kendi tayin edilince, teayyn etmez ise de, cinsi, mikdar ve vasf tayin edilince, teayyn ederler. Yani bu cins, mikdar ve vasf tamayan semen verilemez. Semen, emnet, irket ve veklette, kir bedelinde, hibede, zekt, sadaka ve satn alma vekletinde ve gaspta tayin edilince, teayyn eder. Mesel emneti, emnet braklan paray aynen geri vermekle mkelleftir, geri verirken mislini veremez. Telef oldu ise, mislini deil, kymetini der. Satn alma vekili, mal shibinin verdii paray kendi iin kullanamaz. Kullanrsa, vekillii bozulur. Bir altn lira gasb eden, bunu aynen der. Bu yok ise, benzerini veremez, kymetini der. Sz kesilen semen, rfe uyulup, bozuk para olarak da verilebilir. Mesel yirmi mecidiyye diye pazarlk olunduunda, yirmilik yerine onun bozukluu olan onluk ve belik verilebilir. Mden ve kt paralar kesat olursa, yani kymetten derse veya gemez olursa, mam Eb Ysufa gre pazarlktaki, mam Muhammede gre, revatan dt veya kalkt zamandaki altn zerinden kymeti verilir. Fetv mam Eb Ysufa gredir. Mesel 300 lira borlanld zaman bununla bir altn alnabiliyor; bor dendiinde ise altn 400 liraya ykselmi ise, borlunun 300 deil 400 lira demesi gerekir. Ancak batan 300 verip, geri 400 isterim denemez. nki altn fiyatnn vaziyeti nceden bilinemez. Bylece alacakl kesat ve galnn (enflasyonun) zararndan korunmu olur. b.Semenin tayini Semen, sahih akidde tayin edilince, teayyn etmez. Yani sz kesilirken tayin edileni vermek lzm deildir. Misli, benzeri verilebilir. Fsid olan akidlerde ve sarf satnda ise teayyn eder. Mehrde ve nezrde ve vekil yapmakta da teayyn etmez. Emnet, hibe ve sadaka vermekte, irkette, mdrebe irketinde ve gaspta teayyn eder; yani bu paray vermek icab eder; bakas ve benzeri verilemez. Meb ise her zaman teayyn eder. Semen, para olmayp mal ise, hatta altn veya gmten ilenmi ey ise, pazarlkta tayin edilince, meb gibi teayyn eder. Sat da, mukyada (trampa) sat olur. Yani o mal aynen vermek gerekir. Mesel mteri, bir gm ka gsterip, u kak ile bu horozu satn aldm dese, ka vermesi lzmdr. Ayn arlkta, ayn ekilde ve ayn kymette baka gm kak veremez. nki semen para deil de mal olup, alc tarafndan tayin edilmitir, dolaysyla teayyn etmitir. Bir satta, sz kesilirken, gayrmeru yollardan gelmi semen gsterilir ve bu verilirse, satn alnan ey mlk olmaz. Gasbedilen veya uhdesinde vedia olarak bulunan maln sat gibi olur. Ancak semenin cinsi sylenmeyip, sonradan, gayrmeru yollardan gelmi semen verilirse meb mlk olur. Mebnin piyasadaki fiyatna, deeri (kymeti) denir. Yani kymet, o maldan anlayan mterilerin verdikleri deer demektir. Kymete, semen-i misl (emsal fiyat) de denir. Byi ile mteri arasnda uyuulan deerine, fiyat veya pazarlk semeni veya al semeni denir. Al fiyatna, tama, iilik cretleri, vergi gibi masraflar eklenince, mliyeti, yani mal olu fiyat denir. c.Semenin tecili veya taksitle denmesi Semenin tecili veya taksitle denmesi akid esnsnda art koulabilir. Ancak mddetin malum ve muayyen olmas gerekir. Bu mddet, mebnin tesliminden itibaren balar. Taksitle satn sahih olmas iin, taksit adedinin ve her taksit deme tarihinin ve her taksitte denecek semen mikdarnn belli olmas lzmdr. Semen belli gnlerde taksitle olup, muacceliyet artyla yani taksitlerin biri vaktinde denmezse, sonrakilerin hepsi pein olmas art yla sat cizdir. Taksitle (veresiye) sat yapld zaman, mddet tayin edilmezse, bir ay kabul edilir.

54

Pazarlkta pein veya veresiye denilmezse, pein demektir. Fakat bu semen, d ete gre, gelecek hafta veya aybanda verilebilir. Nitekim tccar arasnda pein satlarda semenin bir ay sonra denmesi rf olabilir. Ayn olan semen tecil edilirse, sat fsid olur. Mesel, u keimi, u be kile buday karl, bir ay veresiye sattm demek gibi. nki meb ayndr. Bir ey satp veresiye olduu sylenmezse, yani semenin belli bir vdede denecei konuulmazsa, sat pein olur; ama parann hemen denmesi gerekmez. Satc izin verdii mddete sonra denebilir. Bakkaldan bir ey alp, sonra veririm dese, bakkal da kabul etse; bu pein sattr, veresiye deildir. Bakkal paray diledii zaman isteyebilir. Veresiye satta ise mddeti gelmeden isteyemez. Bir talebe, banda ou zaman kimsenin durmad kantinden kendiliinden simit, biskvi veya ay gibi fiyatlar belli eyleri alsa, parasn mesel ay banda deyebilir. Bu sat da peindir; veresiye deildir. Semen ile mebnin ikisi de hacim ile veya ikisi de tart lldkleri zaman, ikisi de ayn cins mal ise, buna ribev akid denir. [Altnn altn ile sat gibi.] Byle satlar veresiye olamaz. Yani semen tecil edilemez. Szlemede semenin de pein olmas lzmdr. Aksi takdirde fiz olur. Semen pein olup da, mebnin tecil edilmesi ancak selem satnda ciz olur. Selemde meb deyn olduu halde, sat cizdir. Bu satn baka artlarna uymak lzmdr. Semen ve meb arlkla llmekte ise, semen tecil edilemez. Ancak altn veya gm mstesndr. Bunun iin, para ile yaplan mal satlarnda, pein sat yapp, semeni sonra tecil etmek cizdir. d.Akidden sonra semende tasarruf Byi, misl olan her eit semeni, teslim almadan ve lmeden evvel, semen ayn ise, dilediine pein satabilir, hediye, vasyet edebilir, kirya verebilir. Semen deyn ise, yalnz mteriye veya vekiline pein olarak satabilir. Diledii alacaklsn mteriye havle ve mterideki alacan vasyet edebilir. Byi, mteriden semen yerine baka mal pein alabilir. Ona semeni hediye verebilir veya kirlayabilir. Semeni bir mikdar azaltabilir ve mteri kabul ederse arttrabilir. Ancak byinin semenden bir mikdarn mteriye hibe etmesi art ile bey fsiddir. e.Akidden sonra mebde tasarruf Menkul bir ey satn alnd zaman, kabz edilmeden kimseye satlamaz. Ancak hibe edilmesi veya dn verilmesi cizdir. Semeni pein denen gayrmenkul teslim almadan satmak, hibe etmek cizdir; ancak kirya verilemez. mam Mlike gre sadece yenecek eyler; mam Ahmede gre l ve sayyla satlan mallar kabzdan evvel satlamaz. Bunun dndaki her eit mal zerinde mterinin kabzdan evvel tasarrufu cizdir. filere gre, semen pein denmedike veya satc izin vermedike mteri mal zerinde kabzdan evvel tasarruf edemez. Pein veya veresiye satlan herhangi bir mal teslim ettikten sonra, semeni almadan nce, bu mal bu mteriden, daha ucuz veya daha uzun mddetle veresiye olarak, ayn cins semenle satn almak fsiddir. Ancak bu mteri bu mal bakasna satm veya hediye etmi ise, ondan satn almak ciz olur. Byi, semenin hepsini aldktan sonra veya satt fiyata veya baka cins semenle farkl fiyatla satn alabilir. f.Akidden sonra mebnin arttrlmas Byi, akidden sonra, orada veya baka yerde, mebyi belli mikdarda arttrabilir veya bu deerde baka bir mal vermei vaad edebilir. Mteri, bunu iitince, kabul ederse, byinin vaadini yapmas lzm olur, vazgeemez. Byi akidden sonra, semenin bir ksmn veya hepsini alm olsa dahi, semenin bir mikdarn mteriye hediye edebilir. Akidden sonra, byinin meb mikdarn arttrmas veya semenin bir mikdarn azaltmas asl akde dhil olur. Yani ilk akid, artan meb ve azalan semen zerinde yaplm olur. Yirmi liraya, yirmi karpuz pazarlk edildikten sonra, byi u kseyi de verdim! deyip, mteri de bu mecliste kabul

55

ederse, ciz olur. Yirmi karpuz ile kse, yirmi liraya satlm olur. Byi, beyi ciz olmayan ve aypl olan bir ey ilve ederse, bey fsid olur. Byi, akidden sonra, semenin bir ksmn veya hepsini mteriye hediye edebilir. Fakat bu, asl akde dhil olmaz. Byinin akidden evvel, semeni mteriye hediye etmesi sahih olmaz. g.Semenin verilmemesi Mteri semeni vermeden nce kaybolursa, byi durumu iki hidle isbat edince, hkim menkul olan mebyi satarak, byiye semeni verir. Mterinin yeri malum ise, mebyi teslim alm ise yahud meb gayrmenkul ise, meb satlamaz. Meb durmakla bozulacak ey ise (veya er hkim yok ise), bunu byi de bakasna satabilir. Pein satta, mteri semeni vermeden, byiden izinsiz mebyi alrsa, byi geri alabilir. zni ile alm ise veya vedia, riye t olarak mteride bulunuyorsa, byi semeni alncaya kadar saklamak zere, mebyi mteriden alamaz. Semeni hemen ister. Semeni denmeyen mal, satcnn mal olmad iin bunu kullanamaz. Ancak varsa hapis hakkn kullanr. Semen ile meb ayn cins mal is e takas yapabilir; deilse hkim marifetiyle sattrp veya bizzat satp parasn alabilir. Semenin deme gn gelmeden evvel, borlu baka memlekete gitmek istese, alacakl hkime mrcaat ederek, ondan kefil veya rehin isteyebilir. Borlu bunlar vermeye mecburdur. Vermezse sefere gitmekten men olunur. (Mecelle: 656) Semende sonradan ihtilf edilip, beyyine (sened, hid) yoksa mam Eb Hanfeye gre alcnn, mam fiye gre satcnn yeminine itibar edilir. Meb helk olduktan sonra, semende ihtilf edilirse; mterinin szne baklr. Malik, fi ve Ahmede gre, yemin ederler; sat fesholunur; maln kymeti; misl ise misli denir. h.Mebnin teslimi Semen denmedike, satc mebyi teslim etmeyebilir. Mteri, sevm-i ir tarikiyle (semenin ad konularak) bir mal alp gtrse, mesel Bu hayvann pahas bin kurutur, gtr, beenirsen alrsn diyerek mteriye verilse ve mal da telef olsa, mislini veya kymetini der. Ama semenin ad konulmamsa, mal mterinin elinde emnettir. Kusuru yoksa tazmin etmesi gerekmez. Eer mal, sevm-i nazar yoluyla, yani grmek yahud gstermek zere alnmsa, yine emnet hkmndedir. Semen hi sylenmemi veya yalnz byi syleyip mteri, satn almak iin deil de, incelemek veya bakasna gstermek iin byini n izni ile gtrm ise, yine byledir. Meb telef olmayp, mteri helk etmi ise, semenini verir. Semende uyumamlar ise, byinin dedii semeni der. Sat akdinde kabz, yani mal teslim almak akdin shhati iin art deildir. Akidden sonra mteri semeni deme; satc da mebyi teslim borcu altna girer. Meb, mterinin tasarruf edebilecei ekilde kabz etmesiyle kabz gerekleir. Mebnin mterinin eline verilmesiyle hakikaten; satlan aacn meyvesinin, tarlann ekininin devirilmesine ruhsat verilmesi veya kilitli evin anahtarnn mteriye teslimiyle hkmen kabz hsl olur. Mteriyi mebyi kabzederken satcnn grp de men etmemesi kabz saylr. Mebnin tesliminde art vardr: 1-Byi veya vekilinin, sz kesildikten sonra Teslim ettim veya Teslim al! demesi. 2-Meb mterinin nnde olup, kolayca teslim almasna engel olunmamas. 3-Baka maldan ayr ve bakasnn hakk ile megul edilmemi olmas lzmdr. Bu artlar tahakkuk etmise, mteri mebyi teslime mecburdur. Almazsa, mal da telef olursa, byi demez. abuk bozulan eyleri sz kesilirken teslim etmek lzmdr. Hemen teslim edilmezse, bey fsid olur. Mebnin teslimine ait masraflar, mesel mebnin llmesi ve alcnn gsterdii kaba konulmas satcnn mkellefiyetidir. Gtr satlan eyin teslim masraflar, alcya aittir. Mesel, bir mavna buday veya odun satldnda, bunlar mavnadan boaltmak ve tamak mteriye aittir. Odun, kmr gibi hayvan zerinde satlan maln alcnn evine nakledilmesi

56

de rfe gre cereyan eder. Gerektiinde senet ve hccet (noter) masraf da mteriye aittir. Telll (komisyoncu) creti satcya aittir. Teslim, maln ayrlm ve kimsenin hakk kalmam bir ekilde mterinin kabz edebilecei hle getirilmesi demektir. Mesel satlan bir kitab, kabzetmesi iin mterinin nne brakmakla teslim gerekleir. Ambar, sandk, dolap gibi kilitli yerlerde bulunan mallar, kolayca alabilecek anahtarnn mteriye teslim edilir. Hayvan, yular mterinin eline verilmek, iaretiyle ahrna balanmak veya meradaki koyunda olduu gibi gsterilerek teslim edilir. Ev, dkkn, bahe mteriyle beraber iinde iken teslim ettim demekle; darda iken anahtarnn verilmesiyle teslim edilir. Tarla ve aa ekinsiz, meyvesiz satlmsa, boaltlarak; meyve ve ekin satlmsa, toplamak zere izin vermekle teslim gerekleir. llen mallar mteri emriyle huzurunda veya gyabnda llerek mterinin kabna konmakla teslim olunur. Uruz ise mterinin eline verilmekle veya kolayca kabzedebilecei bir yere konmakla teslim olunur. i.Mebyi hapis hakk Pein satta, semen denene kadar, satcnn mebyi hapis hakk vardr. Mterinin rehin vermesi veya kefil gstermesi, satcnn hapis hakkn kaldrmaz. Satc, semeni almadan mebyi teslim etse veya semeni birisine havle etse yahud sonradan semeni tecil etse, hapis hakkndan vazgemi olur. Mebnin tesliminden sonra alc semeni demeden lse veya ifls etse, satc mebyi geri alamaz. Ancak mebyi teslim etmemise, hapis hakk devam eder. Veresiye satta hapis hakk olmaz. Mterinin, vdenin hullnde semenin taksitini demesi lzmdr. Akid esnsnda meb nerede ise, teslim orada cereyan eder. Ancak alc mebnin nerede olduunu biliyorsa muhayyerdir; dilerse akdi fesheder; dilerse akid esnsnda meb neredeyse orada kabzeder. Satc muayyen bir yerde teslimi nceden art koabilir. j.Mebnin telef olmas Mlkiyet akid ile geer. Ancak meb kabzdan evvel byinin elinde telef olsa, zarar byiye aittir. Alc akdi fesheder. Ancak mteri mal teslim almaktan kanm ise, zarar da kendi yklenmi olur. Meb telef olunca, mteri teslim almadan nce telef olduunu, byi ise teslimden sonra telef olduunu iddia etse, mterinin sz kabul edilir. kisi de beyyine getirirse, byinin beyyinesi kabul edilir. k.Bir akidde iki akid Satc, pein u kadar, veresiye u kadar dese, akid sahih, alc muhayyerdir. ster pein, isterse veresiye olarak kabul eder ve akid bylece kurulur. Pein veya veresiye sylemeden kabul etse akid sahih olmaz. nki bir akidde iki akid olmaz. l.Satta semenin halleri 1-Kle veya ilenmi ey hlinde veya para olarak kesilmi altn veya altn yerine kullanlan mden ve kt paralar dim semendirler. Bunlarla, herhangi bir mal satn alnrken, hibir zaman, fiz olmaz. Ancak artlarna uyulmamsa bey fsid olabilir. 2-Kle veya ilenmi ey hlinde veya para olarak kesilmi gm veya gm yerine kullanlan mden ve kt paralar, dim semendirler. 3-lek ile hacmi llen eyler. Cinsi, mikdar ve sfat bildirilmek art ile bunlarla pein ve veresiye mal satn almak cizdir. 4-Tartlarak vezni llen eyler. Hacmi llenler gibidir. 5-Uzunluu llen eyler. Bunlardan tarla, arsa ve misl olmayan kuma ile yalnz pein olarak mal satn alnr. Misl olan kuma ile veresiye de alnr. 6-Saylabilen eylerin misl olanlar, yani birbirine benzeyenleri, hacmi llenler gibidir.

57

7-Hayvan ile yalnz pein almak cizdir. Hayvan, bin, tarla, kle gibi kyem mallar hi deyn olamaz. Semen byle ayn olunca, mukyada (trampa) sat szkonusu olur. Mesel muayyen bir at, muayyen bir at ile veya muayyen bir hal ile deitirmek gibi. Burada her iki mal, meb olur. Hayvan, selemde semen olur. 8-Bin. Bin ile yalnz pein olarak satn alnabilir ve mukyada sat olur. m.Sat akdinin hkm Bey sahih olunca, akid yapld vakit, semen byinin mlk olur. Meb de mterinin mlk olur. Mutlak bey pein ve meb hzr olsa ve mteri muhayyer olmasa bile, mebyi ve tecili ciz olan semeni, sz keserken, kabzetmek art deildir. Akidden sonra, nce mteri, pein olan semeni byiye teslim etmeye, sonra byi mebyi mteriye teslim etmee, teki de teslim almaa mecbur olur. nki, sz kesildii zaman meb mterinin mlk olur. Mterinin izni olmadka, baka kimseye teslim edemez. Mteri pein paray tamam teslim edinceye kadar, byi mal vermeyebilir. Pein satta, nce, mebin teslimi art edilirse, bey fsid olur. Meb hzr deilse byi mebyi hazrlayncaya kadar, mteri semeni vermeyebilir. Hatta baka ehirdeki bir evi satn alan mteri, semeni hemen vermeye mecbur olmaz. Byi veya vekili oraya gidip, evin teslime hazr olduunu mteriye veya mterinin vekiline gsterir. Semeni sonra alabilir. 4.Bey eitleri a.Mebnin ve semenin ayn veya deyn olmalar ve kabz edilmeleri bakmndan Her satta, sz kesilirken, iki maldan her biri ya ayn veya deyn olur. Bir satta, mebnin ve semenin ikisi de deyn olurlarsa, ayrlmadan nce kabz edilseler dahi, bey sahih olmaz. Akid btl olur. Sarf sat bundan mstesndr. Mebnin ve semenin ayn veya deyn olmalar ve kabz edilmeleri bakmndan drt trl bey vardr: aa.Beyl-Mutlak (Mutlak sat) Ayn olan mal, deyn karl satmaktr. Yani mebyi tayin etmek lzmdr. Kabz etmek lzm deildir. Semen tayin edilmez. Semen, pein de, veresiye de olabilir. Bu sat mehur olduu iin, ksaca bey denilmektedir. Bey kelimesi yalnz olarak grld zaman, mutlak bey anlalr. bb.Beys-Sarf (Sarf sat) Sarf sat (sarraflk), nakit, yani para hlinde veya her ekil ey hlindeki altn altna veya gm gme veya birbirlerine satmaktr. Yani maln ikisi de semendir. Sz kesilirken ikisi de ayn veya deyn olabilirler. Satann ve alann szlemeden sonra, ayrlmadan meb ve semeni kabz etmeleri, yani ellerine almalar lzmdr. nki, altn ve gm dim arlk ile llr. Sikke hlinde, tane hesabyla alnp verilmeleri de arlklar belli ve deimez olduu iindir. Nitekim Hamid, Aziz veya Read olsun farketmez, bir Osmanl liras (ve Cumhuriyet altn) hep 7,2 gramdr. Semen ile mebnin ikisi de arlkla veya hacim ile llrse ve cins birlii de varsa, eit mikdarda iseler veresiye satlarnda; farkl mikdarda iseler pein satlarnda fiz vardr. Pein olmak, iki maln teayyn etmesi ile olur. Deyn olan mal ve altn ile gm, tayi n etmekle deil, kabz etmekle teayyn eder. Bunun iin, nakitleri tayin etmek art deildir. Altn veya gm paray gstererek satn aldnda, bu gsterdii altn veya gm vermesi gerekmez. Bir altn bir altna sana sattm dese, teki de kabul etse, yanlarnda altn bulunmasa, bakasndan alp ayrlmadan teslim etseler sahih olur. Kabz edilmezlerse, deynin deyn karl sat olur. Bu ise btldr. Sarf sat pazarlkla olabilir. Muhayyerlik yoktur. ki taraf da tecil edemez, yani sonra veririm diyemez. kisi de kabz etmeden biri ayrlrsa, akid btl olur. Altn gmle deitirirken, arlklarnn msv olmas lzm deildir. ki gram gm ile bir gram altn,

58

iki gram altnla bir gram gm satmak cizdir. Altnlar, gmlerin karl olur. On gmle bir altn, onbir gme satmak ciz olur. Altn altn ile ve gm gmle deitirirken, alnanla verilenin arlklarnn msvi olduunu bilmeleri lzmdr. Bilmezlerse, msvi olsalar bile ciz olmaz. Sanat, iilik veya baka bir sebeple birinin kymeti ok olsa bile, arlklarnn yine msvi olmas lzmdr. Halbuki baka mdenler, iilik sebebiyle, arlktan kp, say ile llebilirler. Verilen ve alnan altnlarn veya gmlerin arlklar msvi deilse, hafif olan ile birlikte, aradaki fark kadar kt para veya baka birey verilirse, akid sahih olur. Nakit (altn veya gm) verilip, karlnda, deeri kadar kt para aldktan sonra, ayr bir pazarlkla bu kt parayla, istenilen nakit satn alnabilir. Sarf ve selem satnda semen, kabz edilmeden kullanlamaz. On dirhem gm karlnda bir dinar altn satn alnsa, kabz etmeden, bunlarla bir ey satn almak fsid olur. Eline almadan, bunlar vasyet, hibe etmesi de ciz olmaz. Altnn veya gmn bakrla olan alamlarnda, bunlarn mikdar yardan fazla ise, bu alamlar, hlisleri gibidir. Bunlarla kendi hlislerini ancak eit arlkta satn almak ciz olur. Altn veya gm yardan az olan bakrl alamlar, urz (menkul mal) gibidir. Bu alamlarla kendilerindeki altndan veya gmten daha ok arlktaki hlislerini pein satn almak ciz olur. Bunlar da, fls gibi para olarak, dete gre tart veya say ile kullanlrlar. Fakat bunlarn, sz kesilince, ayrlmadan nce kabz edilmeleri lzmdr. Birbirleri ile baka mikdarlarnn satlmalar, yani deitirilmeleri cizdir. nki, birinin gm, tekinin bakrna karlk olur. Bunlar da, para olarak kullanldklar zaman, tayin edilince teayyn etmezler. Kullanlmadklar zaman urz gibi olup, tayin edilince teayyn ederler. Fls denilen bakr, bronz ve kt paralar, ayn sayda, yani itibr kymetleri ayn olarak, kendi cinsleri veya altn ile gm karlnda satlnca dim semen olurlar. Nakdeyn (altn veya gm) karlnda satlnca, fizin iki art (kadr veya cins birlii) yok ise de, iki karlktan birisinin, ayrlmadan nce kabz edilmesi lzmdr. Altn, kt para ile satlnca ya altnn, yahud da semeni olan kt parann kabzedilmesi lzmdr. kisi de veresiye olamaz. nki deynin deyn karl satlmas btldr. u kadar ki iki kiinin birbirine vdesi gelmi altn veya gm borcu bulunsa, bu iki bor arasnda sarf muamelesi cizdir. Fls, ayn cins ve sayda fls karlnda satlnca, yani metal veya kt para bozdurulursa, ikisinin de, ayrlmadan nce kabz edilmeleri lzmdr. nki, burada fizin iki artndan birisi bulunmaktadr: kisi de ayn cinstendir. kisinden birisi, pein veremeyecek ise, dieri buna dn verir. Bu da, para bulunca, ona der. Fls, ayn cins fls karlnda pein satlnca, ikisinin de ayn mikdarda olmas gerekmez. Dolaysyla, yz liralk kt paray, tutar yz liradan az veya fazla olarak bozdurmak cizdir. Ancak az olan mikdar alan kimsenin muhta ve muztar olmamas arttr. nki byle olann maln gaben-i fhi mikdar ucuza almak ciz deildir. Fls (kt para) ayr cinsten fls ile (mesel dolar lira ile) satlyorsa, biri pein olmaldr. cc.Beys-Selem (Selem sat) Semen pein olup, meb veresiyedir. Semenin, sz kesilirken tayin ve ayrlmadan nce kabz edilmesi lzmdr. Meb, tayin edilmez ve kabz edilmez. Mevcut olmayan, mlknde bulunmayan meb, selem yolu ile satlr. Fabrikalarn retecei standart mallarn sat selem yoluyla olur. Selem akdi, hasat iin paraya ihtiyac olan iftiler ve standart mal reten sanayiciler iin ihtiyac karlayan bir akiddir. Aslnda mevcut olmayan eyin sat geersiz olmak gerekirken, maslahat gerei Hazret-i Peygamber tarafndan meru klnmtr. Selem sat, belli mikdarda pein semen ile malum zaman sonra, malum yerde, malum bir mebyi satn almak iin szlemektir. Bylece selemin alt art vardr: Mebnin cinsi, sfat, mikdar, zaman, semen ve tamas zor ise teslim yeri belli olmaldr. Meb byinin deyni olur. Mesel, u evsafta, yz kile buday, filn vakit ve filn yerde bana teslim etmek zere, elli

59

liraya sana selem verdim deyip, byi de Kabul ettim demekle veya On litre veya on kilo cevizi, selem olarak sana, u kadar kurua sattm deyip, mteri de Aldm dem ekle selem vki olur. Selem, sz kesilirken ve mal teslim edinceye kadar geen zaman iinde, arda benzeri hep bulunan (misl), cinsi (buday, pirin, hurma vs), sfat (iyilik ve aalk derecesi), nevi (yamurla veya sulamayla hsl olduu vs.) ve mikdar belli edilebilen, (hacim, vezin, metre ve say ile llen) ve tayin edilince teayyn eden malda sahih olur. Her deynde olduu gibi, maln cinsi, yani ismi, sfat, mikdar bildirilerek selem olunur. Yani meb pein para ile veresiye satlr. Semenin, mutlaka akid meclisinde teslimi arttr. Mlik mezhebinde mebnin tesliminin 15; reslmlin (semenin) 3 gne kadar tehiri cizdir. Semen hzr ise de, mikdar sylemek lzmdr. Selemde l birimi, herkese bilinmelidir. Karpuz, balkaba, odun, balk, nar, ayva gibi irili ufakl eyler say ile deil, vezin veya hacimle selem yaplr. mam Mlik ve Ahmede gre aded ile yaplabilir. rili ufakl olmayp, fiyatlar ok farkl olmayan eyler, say ile ve hacim ile selem yaplr. Yumurta, ceviz gibi eylerde rk bulunmas, say ile lmee zarar vermez. Etin, sabunun, toprak eyann ve kdn, kuman cinsi, nevi ve en, boy, neden ve nerede mamul olduu gibi sfatlarn bildirmek lzmdr. pek kuman vezni de bildirilmelidir. Tula, kerpi gibi say ile satlan eylerin kalplar muayyen ve malum olmak lzmdr. Gelecek sene toprak mahsulnn sfat ile imdi mevcut benzerinin sfat bakadr. Bunun iin, gelecek senenin budayn, arda devaml mevcut olmad iin selem yapmak ciz olmaz. Bu sebeple selem yolu ile kylye dn vermek, yani dn paray, ok ucuza selem semeni olarak pein verip, sonra bu para karl olarak, yeni senenin mahsulnden ok fazla buday, pancar, pamuk vs. satn almak ciz deildir. Belli bir kyn buday da selem yaplmaz. Belli bir ehrin buday yaplr. Balktan baka hibir hayvan selem olmaz. Fakat hayvan, selemde semen olur. mam Mlik, fi ve Ahmede gre hayvanda selem cizdir. Aralarnda fiz cereyan edebilen (hacim ve vezin ile llebilen ve ayn cins olan) eylerde, selem ciz olmaz. Fakat arlkla llen eylerin parayl, yani altn ve gmle selem yaplmasna izin verilmitir. Mesel, demirin pamuk ile selem edilmesi ciz olmad halde, altn ile selem edilmesi cizdir. Altn ile gm ilendikten sonra da arlk ile llr. Baka mdenler ilendikten sonra say ile llr. Bunun iin, arlklar baka olan bakr leenin, bakr kle ile pein satlmas ciz olur. Fakat selem edilmesi ciz olmaz. Altn ve gm para, tayin edilince teayyn etmedikleri iin meb deildir, selem yaplmaz. Fakat bunlar, selemde semen olurlar. fide byledir. Ancak Hanbelde altn ve gm de selem olabilir. Ancak ribya dmemek iin reslmlin altn ve gm olmamas gerekir. mam Muhammede gre, fls denilen bakr ve kt paralar da selemde altn, gm gibidir. Fakat eyhayne gre, fls, niyet edilmekle semenlikten kp urz gibi kyem mal olur. Tayin edilince teayyn eder. Sayarak selem yaplrlar. Yani altn, gm ve baka mallar karl, selem yolu ile satlrlar. Bylece, altn, gm paralarla ve ziynet eys ile kt liralar deitirmek, yani satn almak sahih olur. Kt liralar, bir aydan ok olmak art ile belli zaman sonra almak, altn, gm ise, sz kesilirken kabz etmek lzm olur. Bir mddet bir evde oturmak veya bir hayvana binmek gibi menfaatler; tayin edilmek artyla arsa ve evler; cinsleri etraflca belirtilmek artyla hayvanlar Mlik ve fi mezhebinde selem olabilir. Selem yaplan mal, belli zamanlarda, taksit ile verilebilir. Semen ayn olsun, deyn olsun, pazarlk yerinde hepsi pein teslim edilmelidir. Bunun iin, bu sata selem denilmitir. [Selem ile teslim ayn kktendir.] Hepsi pein verilmezse, selem sahh olmaz. Borlusuna, Senden alacam u kadar lira, u kadar litre veya kilo buday iin, selem olsun dese, selem sahih olmaz. nki semen deyn olup, pazarlk yerinde kabz edilmemitir.

60

Pein selem ciz olmaz. Selem mddeti en az bir aydr. Bir kavilde en az gn; bir baka kavilde ise rfe baklr. mam fiye gre mddet konuulmasa da olur. mezhebde az da olsa mutlaka mddet konuulmaldr. Selemde muhayyerlik art edilmez. Meb grlnce de muhayyerlik yoktur. Mlik mezhebinde 3 gne kadar muhayyerlik vardr. Selemden, iki taraf uyuarak, vazgeilebilir ve byi semeni veya mislini veya kymetini geri verir. Selem olunan mal, teslm vakti gelmeden nce arda kalmazsa mteri, isterse, piyasada bulununcaya kadar bekler. sterse vazgeerek parasn alr. Yerine baka ey alamaz. Meb, bakasna havle edilebilir. Byi semeni, mteri de selem olunan mal teslim almadan nce satamazlar. Mteri, selem maln, byisine satamaz. Hediye edebilir. Semeni geri alr. dd.Beyl-Mukyada (Mukyada sat) Altn ve gmten baka, ayn olan bir mal, yine ayn olan mal karlnda satmaktr. Trampa da denir. u iki kile buday, bu yz yumurta karlnda sattm demek byledir. Mallar, sz kesilirken tayin etmek art olup, kabz etmek art deildir. Altn ile gmten baka eydan, misl olmayanlar, mesel elbise, ev, hayvan, tarla, arsa, mutlak beyde dim mebdirler. Misl olanlar, altn veya gm ile veya kt para ile deitirilirken tayin edilirse, meb olurlar. Mesel, Filn yerdeki u kadar kile budaym, bu kadar altna sana sattm demek gibi. Eer tayin edilmez iseler, yine meb olurlar; fakat bu sefer selem sat szkonusu olur. Mesel, u kadar kile buday, bu kadar liraya satn aldm deyince, selem olur. Misl olanlar, misl olmayan, yani kyem mal ile deitirilirken, tayin edilirler ise, bunlar da meb olur ve mukyada sat olur. Mesel u at, bu yn budaya veya bu yn buday, u ata sattm demek gibi. Misl mal tayin edilmezse, iki trl olabilir: Misl mal sylenirken, isimleri sonunda (-ya, ile) gibi szler syleniyorsa, semen olur. u kuzuyu, on kile buda(ya) satn aldm gibi. Eer sylenmiyorsa, meb olur ve sat selem olur. Bu kuzu (ile) on kile buday satn aldm demek gibi. Misl olan iki mal, birbirleri ile deitirildikleri zaman, ikisi de ayn ise, her ikisi de meb olur. Sat, mukyada olur. Biri tayin edilirse, sat selem olur. ee.Bey bil-stisn (Ismarlama, istisn akdi) Bir sanat sahibine, bir eyi tarif ederek yaptrmaktr. Mesel ayakkabc ile ayak lsn verip deriden u kadar kurua bir ift pabu yapmak veya marangoz ile en, boy ve derinlii ile malzemesinin evsfn syleyerek kayk yapmak zere anlamasdr. stisnda malzeme sanat sahibine aittir. Malzemeyi mteri verirse, icre akdi (iilik) szkonusu olur. Bakasnn yapt eyi verip, mteri kabul ederse, sahih olur. stisnda iin bitme zamann tayin etmek art deildir. Bir aydan fazla mddet art olunursa, selem olur. stisn, rf ve det olan her ey zerinde sahih olur. Eer teml olmayan eylerde istisn yaplacaksa, mddet beyan olunursa selem olur; olunmazsa istisn olur. Ayakkab, elbise, kayk, dolap, mden ey ve bin gibi smarlamak det olan eylerde, zaman sylenmezse veya bir aydan az sylenirse, istisn sahih olur. det olmayan eylerde bir aydan ok zaman sylenirse, selem olur. Selemde zaman sylenmezse, akid fsid olur. stisn akdinde paray pein vermek ciz olduu gibi, belli olmayan zamanlarda taksitlerle demek de art edilebilir. Belli zamanda denmesi art edilirse, selem olur. Mteri, yaplan eyi grp beenmezse vazgeebilir. Ancak selem olduu zaman, iki taraf da muhayyer olamaz. naata balamadan evvel ikisi de vazgeebilirler. Baladktan sonra, sanat sahibi yine vazgeebilir. Mteriye gsterdikten sonra vazgeemez. Mteri

61

grnce, tarife uygun bulmazsa, reddedebilir. mam Eb Hanfeye gre istisn akdi lzm bir akid olmad iin, mstesni (mteri) diledii zaman akidden rcu edebilir. Ancak mam Eb Ysuf, bunu seleme kyas ederek, mesnu (yaplan ey) tarife uygun ise rcu edemez, demitir. Son yllarda byk fabrikalarda retilen silahlar, vapurlar gibi mhim eya istisn akdine gre imal edilmeye baland; mterinin akdi diledii zaman feshetmesi byk zararlara yol aacandan, mesele Mecellede mam Eb Ysufun kavline gre dzenlenmi; mteriye mal talebe uygun olduka akdi feshetme hakk verilmemitir. Dlgere, Bana bir ev yap! dese ve evsfn bildirse ve Bir mukavvimin (ekspertin) tesbit edecei piyasa deerine gre kymetini veririm dese, sanat sahibi bu deerden daha fazla para istese, biny teslim etmesi ve piyasa deerini kabul etmesi lzm olur. Grlyor ki, istisn akdi yaplrken, fiyatn tayin edilmesi art deildir. Tayin edilmi ise, sanat sahibinin sonradan fazla para istemesi ciz ise de, mteri bunu kabul etmezse, ehlivukfun (bilirkii) tesbit edecei piyasa deerinde anlamalar lzm olur. stisn akdi balayc olmad iin, mteri teslim annda mal kabul etmeyebilir. ki taraftan biri lrse, istisn akdi btl olur. Mevcut olmayan mal satmak ciz deildir. Bunun iin, arsay mteahhide verip de, buna karlk, buraya yapaca apartmandan kat almak ciz olmaz. Bunun gibi, bir mteahhidden, yapaca bin, yaplmadan satn alnamaz. Bu bin ve apartman kat, yaplmadan nce, selem yoluyla da satn alnamaz. nki mal vermek zaman gelinceye kadar arda bulunmayan ey ve misli bulunmayan ey selem yaplamaz. Fakat biny mteahhide istisn yolu ile yaptrmak cizdir. stisn yaplmas det olan eylerde istisn yapmak sahihtir. Yani binnn teslim zaman belli olmasa veya bir aydan az olsa, szbirlii ile; bir aydan ok olursa, mmeyne gre cizdir. Bu maddelere uyularak, arsann belli bir ksm, mesel te ikisi, hisse-i ya olarak mteahhide veresiye olarak satlr. Mteahhidden alaca olan parann karl olarak, istenilen kat, mteahhide istisn yolu ile yaptrlr. nki, kendi arsasna, projesine gre, istisn yolu ile apartman yaptrlmas cizdir. stisn yolu ile yaptrlacak apartmann veya katn proje ve plannn ve kullanlacak her malzemenin cinsinin ve fabrikasnn nceden sz kesilirken bilinmesi, kararlatrlmas lzmdr. Arsas olmayan kimsenin, bir apartman katn, in edilmeden nce, pein semen ile satn alabilmesi iin, ya istisn yaplr; yahud semeni mteahhide emnet olarak verir. naat bittikten sonra, sat szlemesi yaplr. Mteahhidin, apartmandaki ve arsadaki hisse-i yasn birlikte olarak satmas cizdir. b.Hkmleri bakmndan sat eitleri Yukarda saylan bu drt eit beyden her biri alt trl olabilir: aa.Sahih bey Asl ve sfat meru olan beydir. Her eit beyin sahih olmas iin, taraflarn ayn kimse olmamas, akll olmalar, taraflarn irade beyanlarnn ayn mecliste birbirine uygun biimde sdr olmas; mebnin ve semenin mal olmalar lzmdr. bb.Btl bey Asl da, sfat da meru olmayan beydir. Satm akdinin inikad ve shhat artlarna riayet edilmemise, bu akid btldr. Asl da, sfat da eriata (hukuka) uymayan akid btldr. Btl satla, mteri mal teslim alsa bile mlk olmaz. Byinin rzs ile alm olduundan, mteri elinde emnet olup telef olursa demez. Btl akidde denen semen de byinin mlk olmaz; gasp edilmi mal demektir. Bunda tasarruf edemez, borcunu deyemez. Bunun btl akid semeni olduunu bilenlerin almas da ciz deildir. Taraflarn, btl akdi fesh edip, artlar hsl edip yeniden akid yapmas lzmdr. Beyin sahih ve btl olmasnda iki taraf uyuamaz ise, btl olduu kabul edilir.

62

Mmeyyiz olmayan ocuun ve akl hastasnn sat btldr. Velsinin daha nce yapt anlama ile alaca mal, ocuu gnderip aldrmas cizdir. Parasz, meccnen mal satmak btldr. Bu sat deil, bir hibe demektir. Hukuken mal saylmayan bir eyin satlmas da btldr. Mal, mevcut, muhrez, mtekavvim, meru ve satann mlk olmaldr. arap, domuz, le, insan uzvu, tutulmam balk, olmayan mal, tek buday tanesi gibi faydasz ey, bakasnn mlk satlrsa btl olur. Kumar ve sigorta gibi bilinmezlik bulunan akidler de btldr. Semen mechul veya imknsz ise akid btldr. Talik veya infish arta balanmas da, akdi btl klar. cc.Fsid bey Asl meru, fakat sfat meru olmayan beydir. Satm akdinin baz shhat artlarna riayet edilmemesi, akdi fsid klar. Fsid akid, asl hukuka uygun olmakla beraber, sfat uygun olmayan akid demektir. Fsid sat, aslnda sahihtir. nki, mtekavvim olan mal satdr. Fakat sfat hukuka uygun olmadndan sahih saylmaz. Semenin, mtekavvim mal olmad; yahud meb veya semenin mikdar ve evsfnn bilinmedii; sat veresiye ise taksit saysnn ve deme tarihlerinin tayin edilmedii yahud fsid arta balanan sattr. Beyin sahih ve fsid olmasnda iki taraf uyuamaz ise, sahih olduu kabul edilir. Fsid satla alnan mal, mteri kabz edince, kendi mlk olursa da, kullanmas ciz deildir. Sat, hibesi, sadakas, rehne, kirya veya riyete vermesi sahih ise de mekruhtur. Satp kazand ise, kr fakirlere sadaka verir. kinci mterinin bu maldan istifdesi ciz olur. Eer mal kabzedilmemise, satcnn bunu bakasna satmas veya kirya vermesi sahih deildir. Fsid satta iki tarafn da tek tarafl fesih (yani akdi bozma) hakk vardr. Yani alann ve satann bu sat bozmas, satc semeni, alc da mal geri vermesi arttr. Buna ikle denir. Fsid bey geri evrilince, nce, byi paray verir. Sonra mal geriye alr. sterlerse yeniden sahih akid yaparlar. Byi, semeni aldktan sonra, bey geri evrilmeden evvel bundan istifde etmesi cizdir. Fakat mterinin maldan istifde etmesi ciz deildir. Alc, mal satm veya hibe etmise, mal telef olmusa, satn alnan tarlaya aa dikmise veya evde tamirat yapmsa, buday tmse artk fesih hakk der; maln mislini veya kymetini demesi gerekir. Fesih hakk vrise geer. Fsid sat feshedilince, satc semeni alm ise, alc da semeni geri alana kadar mal hapsedebilir. Kyem olan bir maln iki tanesinden Hangisini istersen al! diyerek satmak fsiddir. Mteri Hangisini istersem onu alrm derse, muhayyer olarak ciz olur. Semenin cinsi ve mikdar belli olmazsa, bey fsid olur. Semen, gstermekle veya mikdar ve cinsi sylenmekle malum olur. Yalnz, ekmek, gazete gibi, kymeti iln edilen ve satann arzusu ile deimeyen eylerde, semeni bildirmeden bey sahih olur. Frndan, bakkaldan veresiye alp da, aybanda borcunu deyen kimsenin, her eyi satn alrken, fiyatn sorup anlamas lzmdr. Satn ald gn, her birinin semeni belli olmazsa, bey fsid olur. (Bugn marketlerdeki gibi) semen belli olup da, mteri her birini sorup anlamadan kabul ederse, bey fsid olmaz. Bir eyi, mesel ya, kap ile tartp, kap iin muayyen bir mikdar dara dmeyi art etmek fsiddir. Kab bo tartp, sonra darasn dmek lzmdr. Eer kabn vezni kadar dmek art edilirse veya tenekedeki ya, lmeden, toptan satlrsa, ciz olur. Koun (erkek hayvann) diiye katlmasn satmak fsiddir. Rza ile katp, sonra hediye verilir. Aacn verecei meyveyi veya tarlann verecei mahsul, oluncaya kadar yerinden ayrmamak art ile olmadan satn almak fsiddir. Hayvan hayvana veresiye satmak fsiddir.

63

Pein on liraya, veresiye (taksitle) onbe liraya vermek eklinde iki artl sat fsiddir. nki, semen mehuldr. Byle iln edilip, mteri ikisinden birini seip, sonra akid yaplrsa sahih olur. Yalnz toplamnn fiyat sylenip satlan eylerin, mesel srnn says az veya ok karsa, fsid olur. Yannda bulunmayan eyi, mteriye tarif etmeden satmak fsiddir. Mteri, mal alrsam, bu para, maln semeni olsun, mal almazsam, paray geri gnder derse, fsid olur. Alacan veresiye satmak fsiddir. Bir kimsenin, bir kimsede karz veya sat veya miras, hediye, sadaka sureti ile mal veya para alaca olsa, bu ll veya sayl mal, teslim almadan, ona veya bakasna, veresiye satmak ciz deildir. Satn almak sureti ile alaca ey ev, arsa gibi olmayp, tanabilen mal ise, bunu teslim almadan, pein satmak da ciz deildir. Fakirin, zekt teslim almadan satmas fsiddir. Ganmet maln taksim edilmeden nce satmak fsiddir. Muztar (skk) olana, mesel a, susuz, plak, evsiz kalana, bu ihtiya mallarn, semeni mislinden, yani piyasadaki en yksek deerinden gaben-i fhi ile yksek fiyatla satmak fsiddir. Nafakasn temin iin, herhangi bir eyini satmak zorunda kalan fakirin sattn, gaben-i fhile ucuz almak da fsiddir. Fakirin akdi fesih hakk vardr. Taraflardan birisine faydas olan bir arta balamak da akdi fsid klar. Bir bakasndan alacan semen olarak vermek de fsiddir. Borlusunun hazrlayp verdii bono ile bakasndan bir ey satn almak da byledir. dd.Mekruh bey Asl ve sfat meru ise de, kendisine, hukukun yasak etmi olduu birey karm olan sattr. Mekruh sat sahih olmakla beraber, yaplmamas hakknda delil bulunan satlardr. Cuma gn le ezn ile imam selm verinceye kadar olan zamanda alveri yapmak; satn almayaca bir maln semenini, baka mteriler arasnda ykseltmek; iki kii bir maln fiyatnda uyumu iken, bu mal, daha yksek fiyatla satn almak istemek; fitne karanlara, slere silh satmak mekruhtur. ee.Mevkuf bey Asl ve sfat sahih ise de, bakasnn hakk karan beydir. Bir malda, byiden baka bir kimsenin hakk varsa, bu maln satlmas o kimsenin iczetine mevkuftur, baldr. O kimse iczet vermezse, mteri o mala mlik olamaz. Bli olmayan akll ocuun alverii, velsinin iznine mevkuftur. Rehinde olan, gasbedilen ve mzraada (kirda) olan tarlann satm da mevkuftur. inde kirc bulunan evi satn alan kimse, kir mddetinin bitmesini bekler veya kircnn rzs ile kmasn temin eder. ff.Vefen bey Buna bey bil-vef da denir. Alc ve satcnn, sattan vazgemek hakk bulunan beydir. Mteri, Semeni ne vakit bana geri verir isen, mebyi sana geri vermekliim zere, u kadar liraya satn aldm deyip, byi de ylece kabul edip satsa veya byi, Semeni sana ne zaman geri verirsem, mebyi bana geri vermen zere, u kadar liraya sattm deyip, mteri de Aldm derse, vefen sat olur. Mteri, mebyi geri verip, byiden semeni geri alabil ir. Vefen satlacak maln hisseli olmamas lzmdr. Meb, rehin gibi olup, mteri mebyi, izinsiz bakasna satamaz. Vefen satlan mebnin menfaatinden bir ksmnn, mteriye ait olmas art edilmedi ise, mteri izinsiz kullanrsa der. Kirya verirse demez. Byi ve mteriden biri lrse hak vrislerine geer. Vefen beyde, kararlatrlan zaman bitince, geri dnlemez.

64

Vefen satda rehin hkmleri cereyan eder. Satm akdinin byle arta balanmas ciz olmad halde, fizden kanmak ve borcu tevsik etmek maksadyla Buhr taraflarnda yaylmtr. Byle sata, nassn kayna da rf olduu iin, bu yeni rf ile nassn tefsiri deierek, mam Eb Ysuf kavlince cevaz verilmitir. Mteri mebi, izinsiz bakasna satamaz; balayamaz; rehnedemez; fa hakk satcya aittir. Meb, m (hisseli) olmamaldr. Mebin menfaati ve semereleri alcya art koulabilir. Meb, alcnn kusuru olmakszn helk olursa, kymeti kadar semenden dlr. Vef hakk vrislere intikal eder. Alc, satcnn alacaklar arasnda semen alaca bakmndan ncelik (rhan) sahibidir. Bir de istillen bey vardr. Burada bir mal, satcya kirlanma artyla satlmaktadr. Aslnda fsid sat olan bu muamele, ihtiya sebebiyle ciz grlmtr. Vefen, ikrah ile ve muhayyerlikle olmayan artsz satlara, beyl-bt (bt sat) denir. Burada satn alnan mal, geri verilemez. 5.Al-verite Muhayyerlik Byi veya mterinin yahud her ikisinin, alveriten vazgeebilmek hakkna, hakkulhyr, muhayyer olmak denir. Muhayyerlik, sahih ve fsid beylerde cizdir. Alt trl muhayyerlik vardr: a.Hyar-art (art Muhayyerlii) Pazarlk ederken muhayyer olmay art koymakla olur. Bu muhayyerlik mam Eb Hanife ve fiye gre gnden fazla olamaz. Bu mddet sylenmez ise, muhayyerlik olmaz. mmeyne ve mam Ahmede gre mddet belli olmak art ile ok uzun zaman muhayyer olunabilir. mam Mlike gre muhayyerlii taraflar tayin edebilirse de, mala gre deiir. Mesela bir gnde bozulan yiyecekler iin mddet bir gndr. Akar ve aata 36 gne, uruz ve hayvanda 3 il 5 gne kadardr. mam fiye gre bu mddet gne kadardr. mam Ahmede gre bu mddet malum olmak artyla snrl deildir. mam Ebu Hanifeye gre alc mal ancak sahibinin yannda reddebilir. mezhebde bu gerekmez. Hyar- art ile muhayyer olan taraf, muhayyerlik mddeti zarfnda, dilerse akdi fesheder, dilerse kabul eder. Akdi fesh veya iczet, kavlen veya fiilen olabilir. Mteri, mesel mebyi sata karm, rehin vermi, kirya vermi ise, akdi fiilen kabul etmi saylr. Muhayyer olan taraf, akdi fesih veya infaz etmeden muhayyerlik mddeti geerse, akid tamam olur. Muhayyerlik Hanefde lmle biter. Bu hak vrise intikal etmez. lmle akid lzm (balayc) hle gelir. mezhebde vrise intikal eder. Byi ve mteri ikisi birden muhayyer olmusa, birisi akdi feshetse, akid infisah eder; birisi akde iczet verse, dierinin muhayyerlii devam eder. Yalnz byi muhayyerlik art etti ise, mal byinin mlknde kalr. Mteri alp da, onda helk olursa, benzerini veya piyasadaki deerini verir. Yalnz mteri muhayyer ise, mal byinin mlknden kar. Eer mteride iken helk olur veya zarar grrse, semen-i msemmy, yani uyutuklar paray verir. Muhayyer olan, kabul ettiini, uyutuu kimsenin yannda veya baka yerde syleyebilir; fakat reddettiini ona sylemesi lzmdr. mam Eb Ysuf, baka yerde de reddedebilir, dedi. Byi veya mteri, bakasnn, belli bir zamana kadar muhayyer olmasn da art edebilir. Eer gn, yani mddet tayin olunmaz ise, bey sahih olmaz. art edenin kendisi veya o bakas red veya kabul edebilir. Biri red, biri kabul ederse, nce bildirenin sz yaplr. skn vesikas olmayan evi satn alrken, belli zamana kadar iskn belgesi alnacaktr deyip de, o zaman iinde alnmazsa, belediyenin sata ruhsat vermedii anlalp, bey fesh olur. Eer zaman belli olmazsa, akid sahih olmaz. Fsid olur. art ile muhayyer olmak, sz kesildikten birka gn sonra da kararlatrlabilir. Fakat akidden nce art edilen muhayyerlik hkmszdr. b.Hyrl-Vasf (Vasf Muhayyerlii):

65

Byi, bir malda, muayyen vasfn bulunduunu syleyerek sat yapm ise, mteri malda bu vasf bulamazsa, muhayyerdir. Dilerse akdi fesheder; dilerse mal semen-i msemm (konutuklar semen) ile mal kabul eder. Mesel samal olarak satlan inek, ksr ksa; gece vakti krmz yakut diye satlan ta, sar yakut ksa; karpuz tohumu diyerek satlan hyar tohumu ksa, mterinin vasf muhayyerlii vardr. Mteri, mebde tasarruf etmise, vasf muhayyerlii der. Mal kullandktan sonra vasfn bulunmad anlalrsa, mevcut ise geri verilir; mevcut deilse misli verilip semen geri alnr. Bu muhayyerlik, vrise intikal eder. c.Hyrn-Nakd (Nakit Muhayyerlii): Taraflar, muayyen bir vakte kadar semenin denmesini; denmedii takdirde akid geersiz olmak zere anlarlarsa, nakit muhayyerlii szkonusu olur. Bu mddet zarfnda, mteri semeni tediye edemezse, hyar- nakd ile akdolunan sat fsid olur. Mteri, bu mddet iinde lse, akid fsid olur. d.Hyrt-Tayin (Tayin Muhayyerlii) ki veya kyem maln, baka baka fiyatlar bildirilerek, bunlardan mteri dilediini almak veya byi dilediini vermek zere satlmas hlinde tayin muhayyerlii vardr. O ey ten ok ise, ciz olmaz. Tayin muhayyerliinde, mddetin tayin edilmesi lzmdr. Bu mddet zarfnda, mteri ald mal tayin etmeye mecburdur. Bu muhayyerlik, vrise intikal eder. Mesel l (iyi), evsat (orta) ve edn (aa) olmak zere bir cinsten top kuman veya drt gn zarfnda mteri hangisini tercih ederse almak zere byi birini satsa; mteri de bu minval zere kabul etse, akid mnakid olur. Muayyen mddet geene kadar, mteri birini tayin ederek semen-i msemmsn verir. maldan biri meb olup, ikisi byinin mal olur ve mteride emnet olur. Helk olurlarsa, mteri birini der. Kusuru yoksa emnet olanlar demesi lzm deildir. Hepsini reddedemez. Fakat hepsinde de muhayyerlik art etti ise, hepsini reddedebilir. Mteri muhayyerlik zaman bitmeden lrse, eyden birini, vrisleri alr. ki kii bir mal satn alp muhayyer olduklarnda, biri kabul edince, ikinci reddedemez. e.Hyrr-Rye (Grme Muhayyerlii) Mterinin alrken grmedii ey iin muhayyer olmasdr. Alveri esnsnda mevcut olduu hlde, byinin yannda bulunmayan (mteri grmeden, iyi tanmadan) sat cizdir. Mteri, mal grnce reddedebilir. Grmeden nce semeni vermee zorlanamaz. Bir kimse, kendi maln, mesel irsen intikal eden maln, grmeden satsa, muhayyer olamaz. fi dndaki mezheblere gre mnn her zaman grme muhayyerlii vardr. Bu muhayyerlik, bir zaman ile snrl deildir. Grmedii iin muhayyer olan mteri, mebyi grmeden nce de, akdi feshedebilir. Meb ayn olmazsa, yani mterinin grmedii mebnin yerini, sfatn, arsasnn huddunu, cinsini, mikdarn byi bildirmezse, akid fsid olur. Mteri grmediini; byi grdn iddia dese, mteriye inanlr. Hyar - r'yet vrise intikal etmez. Mteri, malda mlik gibi tasarruf etmeye balamsa, gre muhayyerlii der. At, katr ve merkebin yzn ve sarsn gren muhayyer olamaz. Et iin koyun alrken el ile yoklamayan muhayyerdir. Evin birbirinden farkl odalarn grmedike muhayyerdir. Bir ev mteriye tarif edildi ise, muhayyer olmaz. Kark bir maln bir ksmn gren mteri, hepsini grnce muhayyerdir. Yenecek eyleri tatmayan mteri muhayyerdir. Tart veya lek ile llen eyin nmnesini gren, o eyin hepsini grnce muhayyer olmaz. Fakat nmnesinden dk ise, ayp sebebiyle muhayyer olur. mnn satn ald eyler, dokunmakla, koklamakla veya tadna bakmakla anlalrsa, bunlar yapmadysa veya mal kendisine tarif edilmemise, muhayyerdir. Daha nce grd bir mala, sonradan mteri ksa, muhayyerlii yoktur. Mterinin, satn almak iin vekili veya satn ald mal teslim almak iin gnderdii vekili mal grnce, mterinin muhayyerlii der. Fakat mterinin, grmeden satn ald

66

mal teslim almak iin gnderdii kimsenin (haberci) grmesi ile mterinin muhayyerlii kaybolmaz. Birka maln bazsn grmeden satn alsa, grmedii mal beenmese, dilerse hepsini bylece kabul eder; dilerse hepsini reddeder. Beendiini alp, dierini reddedemez. mmeyne gre vekilin grmesiyle asilin muhayyerlii dmez. Grme muhayyerlii Hanef mezhebinde drt yerde vardr: 1-Mebnin ayn olmas hlinde. Dolaysyla mebnin deyn olduu selem satnda meb iin muhayyerlik olmaz. 2-Kirlanan yer grld zaman reddedilebilir. 3-Bir ayn, ortaklar arasnda taksim olunduu zaman, paylarn sonradan grenler, reddedebilirler. Misl olan mal taksim edilince muhayyerlik olmaz. 4-Mal dvsnda sulh olunca, yani birinde alaca olduunu syleyen kimse, grmedii bir maln verilmesine rz olunca, bunu grd zaman reddedebilir. mam Mlik ve fiye gre taraflarn yannda bulunmayan ve sfatlar bildirilmeyen ayr bir maln sat csahih deildir. mam Ahmede gre sahihtir. f.Hyrl-Ayb (Ayp Muhayyerlii) Bir kimse, satn ald bir malda kusur bulsa, tam fiyat ile almakta veya reddetmekte muhayyerdir. Byi rz olur ise, fiyat krabilir. Piyasada, fiyatn dmesine sebep olan kusur, ayp saylr. Mteri mal alkoyup da ayb iin pahasn tenkis edemez. Akidden sonra, kabzdan evvel, mebde hsl olan bir ayp sebebiyle mteri muhayyerdir. Akid esnsnda maln ayb sylenmi ve mteri de kabul etmise, mterinin muhayyerlii yoktur. Byi, bir mal ayp dvsndan ber olmak artyla satarsa veya mteri, bir mal her aybyla makbulmdr diye satn almsa, artk ayp muhayyerlii yoktur. Mteri, maln aybn rendikten sonra, mlik gibi tasarrufta bulunsa, muhayyerlik hakkn drm olur. Mal mterinin elinde iken, bir ayp (ayb- hdis) meydana gelince, mesel kullanrken veya eklini, sfatn deitirince, eskiden kalma bir ayp (ayb- kadm) grse, satc kabul etmedike, reddedemez; ehlivukuf (bilirkii) tarafndan tesbit edilen fiyat farkn geri alr. Bu yeni ayp ortadan kalksa, eski ayp sebebiyle muhayyerlik hakk geri dner. Mteri mal bakasna satmsa, artk fiyat farkn da isteyemez. Mesel kuma alp, kestikten sonra kusur grrse, kuma reddedemez. Fakat byi kabul ederse, reddedebilir. Bu yeni ayp ortadan kalkm ve malda ziyde meydana gelse, mesel kuma dikmi veya boyam ise, unu yala yourmu ise, eski ayplarn anlasa, bakasna satm olsa bile, fiyat farkn alr. Byi rz olsa da, reddedemez. Ald taam yese, elbiseyi giyip yrtsa, fiyat fark isteyemez. mmeyne gre, isteyebilir. Ayn akidle satn ald eitli eylerden bazs aypl ksa, kabzdan evvel ya hepsini reddeder; yahud semen-i msemm ile kabul eder. Kabzdan sonra, yalnz aypl ksm, ayrlmas mmkn ise, semen-i msemmdan hissesini derek reddeder, ide edebilir. Ayrlmas mmkn deilse, ya tamamn kabul veya tamamn reddeder. Yumurta, ceviz, kavun, karpuz ve kabak satn alp, krnca hepsi bozuk ksa, ie yarar iseler, fiyat fark alr. Bir ie yaramaz iseler, geri verip parasn tamamen geri alr. yi diyerek satn aldklarnn bozuklar yzde ise, bey sahh olur. ok ise fsid olur. Hepsini verip, parasn geri alr. Mebde, faydalanamayacak derecede ayp zuhur etmise, bey btldr; mteri semeni geri alr. Mesel satn alnan yumurta, aslen ie yaramaz surette bozuk ksa, mteri parasn geri alr. Bir kimse satn ald mal bakasna satm iken, kusurlu olduundan, mahkeme karar ile kendisine ide edilse, birinci byiye reddedebilir. Fakat mahkeme karar ile deil de, kendi arzusu ile ide edildi ise, birinci byiye reddedemez. Bir kimse, satn ald eyde kusur bulunduunu isbat etse veya byi kusursuz olduuna yemin edemese, mteri paray vermee mecbur olmaz. Bunun gibi, pazarlk edilip, llen eyin mikdarnda uyuup, teslim alnan mikdarda anlaamasalar, mterinin sz kabul edilir.

67

Tart ile veya lek ile satn alnan birey, eve gtrlnce, bir ksm kusurlu grlse, mteri, hepsini almakta veya reddetmekte serbesttir. Mteri, satn ald bir eyin kusurunu dzeltse, geri vermek hakk kalmaz. Satn alnan bir hayvana binmek, kabul etmek demektir. g.Hyarl-Gabn (Satta gaben ve tarr) Tarr olunan, yani yalan sylenmekle fhi aldatlan kimse, beyi feshedebilir. Gaben -i fhi, fhi aldanma, sarf satnda piyasadaki fiyatlarn en ykseinden, % 2,5 ve daha fazlas kadar yksek fiyatla satn almaktr. Bu nisbet, urz (menkul mallar) iin % 5, hayvan iin % 10, gayrmenkul iin % 20 dir. Bu mikdarlardan az olan aldanmaa, gaben-i yesr (az aldanmak) denir. Mesel, byi, Bu mala, u kadar lira veren oldu deyip satsa, piyasadaki en yksek deerinden fhi aldanma kadar fazla olduu ve bakas o kadar lira vermedii anlalsa, mteri beyi feshedebilir. Mliklerde bu mikdar te birdir. Hanbellere gre dete gredir. Ancak mteri, gaben-i fhie muttali olduktan sonra, malda mlik gibi tasarrufta bulunsa, fesh hakk der. Tarr ve gaben-i fhi ile satlan mal, mterinin elinde helk olsa, arsa zerine bin yaplmak gibi ekli deise veya malda ayp ortaya ksa, fesih hakk der. Bu fesih hakk vrise intikal etmez. Byi yalan sylemeden, fhi fiyatla satsa, aldanan mteri beyi bozamaz. nki herkes maln, diledii fiyatla satabilir. slmiyette kr haddi diye birey yoktur. Fakat yetim, vakf ve beytlml maln gaben-i fhi ile satmak sahih olmaz. Mzyaka iinde (skk durumda) olanlara, yiyecek, giyecek ve barnacak lzumlu eyy fhi fiyatla satmak fsiddir. Yalan sylense dahi, gaben-i yesr ile aldatlan kimse, akdi bozamaz. Almayaca bir maln fiyatn ykseltmek iin nceden satyla anlap mteri kztrmak (nece) ciz deil ise de, mezhebde muhayyerlik sabit olmaz. mam Mlike gre byle sat btldr. Tasriye, yani hayvan st ok grnsn diye bir mddet samayp satmak haramdr. Haneflerde alc muhayyerdir; isterse hayvan tutup, semende tenzilat yapar; isterse hayvan ve sad stn kymetini geri verip semeni alr. Dier mezhebde hayvan geri verir; stn samsa karlnda bir sa (3,5 kg) hurma verir. h.Hyarl-Meclis (Hyarl-Kabul, Meclis Muhayyerlii) Akidde, taraflardan icab veya kabul beyannda bulunan her biri meclis sonuna kadar muhayyerdir. sterse beyannda sebat eder; isterse kar taraf beyann aklamadan rcu eder. Kar taraf beyann akladktan sonra rcu etmesi Hanefde ancak batan art komusa olur. Yani batan art edilmise, akid yapldktan sonra taraflar baka mevzuyu konumaya gemeden veya birbirlerinden fiilen ayrlmadan rcu etme haklar vardr. fi ve Hanbel mezhebine gre, akid kurulduktan sonra bile taraflar, birbirinden ayrlana kadar akdi bozmakta muhayyerdirler. Mlik mezhebinde meclis muhayyerlii yoktur. 6.Beyl-Marz (Hastann sat yapmas) Maraz- mevt (lm hastal) hlindeki bir hasta, vrislerinden birisine bir ey satsa, dier vrisler lmden sonra iczet vermedike, yerine getirilmez. Vrisi olmayan birine, semen-i misli (kymeti) ile bir ey satsa sahihtir. Semen-i mislinden aaya satsa, aradaki farkn terikesinin te birinden kmas gerekir. kmyorsa, aradaki fark mteri tamamlarsa, mala mlik olur. Tamamlamazsa, akdi fesheder. Hastann terikesi borca batk ise, borlular, aradaki fark mteriye detir, demezse akdi feshedebilir. B.HBE Hibe (teberru, balama), karlk beklemeden, ayn olan maln, bakasna temlk etmek, vermektir. Hibe edene vhib, hibe olunan eye mevhb, hibe edilen kiiye mevhbn leh denir. Hibe, hukuken zengin bir kimseye yaplyorsa hediye; fakire yaplyorsa sadaka adn alr. Bir eyi karlk beklemeden yemesi iin bir bakasna izin vermeye ibha denir. Bir kimseye

68

giyecek gnderilse, hediyedir; kabz edince mlk olur, bakalarna verebilir. Bir kimseyi yemee arnca, nne konan ey, hediye edilmi olmaz, ibha edilmi, yani yemesine izin verilmi olur. Ancak yedii mlk olur, sahibinden izinsiz bakalarna veremez, yannda gtremez. Ancak sahibi izin vermise, yahud vereceini ok zannediyor ise verebilir ve gtrebilir. 1.Hibenin artlar Hibe edenin tam ehliyetli (kl ve bli) olmas arttr. Mmeyyiz de olsa ocuun, akl hastas ve bunan hibesi sahih deildir. Bunlara hibe sahihtir. krah ile yaplan hibe sahih deildir. Hibe edilen eyin mal olmas, hibe edenin mlk olmas, hibe annda mevcut olmas, malum ve muayyen olmas arttr. Bir ban hsl olacak zmn yahut bir ksran doacak yavrusunu hibe sahih deildir. Bir kimse izin almakszn bakasnn maln birine hibe etse, sahih olmaz. Fakat hibe ettikten sonra sahibi iczet verirse, sahih olur. Hibe eden, u iki attan birini hibe ettim dese sahih olmaz. Ancak Bu iki attan hangisini dilersen senin olsun derse, hibe olunan ahs ayn mecliste bunlardan birini tayin ederse, hibe sahih olur. Menfaat mal olmad iin hediye edilmez; mal riyet verilir. Deyn, yani alacak, ancak borluya veya bundan almasn emretmek art ile bakalarna hediye edilebilir. Verdii maln, kendi mal ile megul olmamas ve hisse-i yial olmayacak surette ayr olarak kabz olunmas lzmdr. Taba, hayvan, evi hibe ve teslim edip de, yemeini, semerini, evdeki eyy hibe etmemi ise, ciz olmaz. Bunlarn aksi ciz olur. nki, yemek, semer ve ey, verenin mlk ile megul deil, gildirler. Ksaca, gil hibe edilir; megul hibe edilmez. Yalnz, tarladaki ekin, aa gil olduklar halde, hibe edilemezler. ki kimse, ortak olduklar bir evi birine hibe etseler, ciz olur. Bir kimse, tarlasn iki kiiye hibe etse, ciz olmaz. nki, taksimi mmkn olan eyi, hisse -i yial olarak vermek ciz deildir. Hisselerini ayrdktan sonra hibe etmelidir. On liray iki fakire sadaka veya hediye etmek ciz olur. nki, fakire hediye olarak verilen ey sadaka olur ve sadaka ahkmna gre deerlendirilir. Sadakann hisse-i yial verilmesi cizdir. Sadakay geri almak da ciz deildir. On liray iki zengine sadaka veya hediye etmek mam Eb Hanfeye gre ciz deildir. nki zengine sadaka diyerek verilen ey, hediye olur ve hediye ahkmna uymak lzm olur. y olmamas iin, on liray ikiye ayrp, her birine beer lira vermek lzmdr. mmeyne gre cizdir. Mcevher gibi taksimi mmkn olmayan bir eyi iki veya daha ok kiiye hibe cizdir. Mterek mliklerin, taksimi mmkn olan bir maldaki hisselerini birbirlerine hibe edebileceine dair fetv vardr. nki burada hkmen kabz szkonusudur. Hibe olunan ahsn belli olmas art deildir. Bir toplulua Bu malm dileyen alsn dese, allan mlik olur. Dnlerdeki salan para ve yemi de byledir. mam Mlik ve fiye gre ortak maln hibesi her halde sahihtir. Hibe edilen maln gayrmeru olarak hibe edenin elinde bulunduu iyi biliniyorsa bunu kabul etmek ciz olmad gibi; hibe eden kimsenin malnn tamam gayrmeru ise, bu kimseden hibe kabul etmek de ciz olmaz. Kazanc kark olan, yani serveti meru ve gayrmeru mal ile karm bulunan kimsenin verdii eyin kendisinin gayrmeru olduu bilinmedike almak ve kullanmak cizdir. Ancak byle olduu iyi bilinen kimsenin maln ibha yoluyla yememek lzmdr. nki ibha edilen mal, ibha edenin mlkiyetinden kmamaktadr. Ama hediye/hibe olunan maln mlkiyeti, akid ile devrolunmaktadr. 2.Hibenin Rknleri Verenin, Hibe ettim, ihd (hediye) ettim, baladm gibi det olan sz sylemesi, alann da kabul etmesi ile hibe akdi inikad eder; kabz etmesi ile de tamam olur. Kocann zevcesine bir ift kpe verip, takmasn istemesinde olduu gibi, temlike dellet eden fiillerle de hibe inikad eder. Hibe olunan mal, hibe olunana teslim olunur veya kabzetmesine elverili

69

hle getirilir. Gayrmenkul maln kabz mal tahliye ile olur. mam Mlike gre hibenin shhati ve lzumu iin kabz gerekmez. Teti ile de hibe mnakid olur. Kendisine hibe olunan ahs, akid meclisinde kabul beyannda bulunmakszn hibe olunan mal kabz etse, kabul yerine geer. Kabul ettikten sonra, kabz baka bir mecliste olabilir. Mal, hibe olunan ahsn elinde ise, kabza ihtiya yoktur. Bir kimse, alacan borlusuna hibe etse, o da reddetmese, sahih olur. Birindeki alacan, bakasna hibe etse, hibe olunann mal kabzetmesi lzmdr. Kabzdan evvel hibe eden veya hibe olunan ahs vefat ederse, hibe btl olur. Velsi, kk ocua bir mal hibe etse, kabul beyanna ve kabza gerek yoktur. Vel, ocuk nmna kabul ve kabzetmi saylr. Gayrmmeyyiz bir ocua bir ey hibe edilse, velsinin kabz ile hibe tamam olur. Ama mmeyyiz ocuun kendisinin kabz gerekir. Snnet veya evlenme dnlerinde gelen hediyeler, oyuncak gibi ocua lzm hediye deilse, ev eyas, altn, gm gibi ise, ocuk, gelin veya dmd ile anne ve babalarndan birisine diye verilmise, onlara ait olur. Kimin iin getirildii beyan edilmemise, kendilerinden sorulur. Bu mmkn deilse, beldedeki rf ve dete baklr. Gelin tarafndan gelmise geline, aksi takdirde dmda ait olur. Snnet hediyeleri de annenin akraba ve ahbabndan gelmise anneye; babann akraba ve ahbabndan gelmise babaya ait olur. ocua gelen hediyeden fakir olan anne ve babas yiyebilir. Fakir olmayan anne ve baba parasn deyerek yiyebilir. Anne ve babaya ikram niyetiyle getirilip de, deersiz olduu belirtilmek iin ocuun eline verilen hediyeyi her zaman anne ve baba kullanp yiyebilir. 3.lm hastasnn hibesi lm hastas olmayan bir kimse diledii kadar maln diledii kimseye hibe edebilir. Ancak ocuklara yaplan hibenin msv olmas, dinen gereklidir. Ancak vefatndan sonra vrisleri bu hibeyi bozamazlar. mam Ahmede gre byle bir hibe bozulabilir. ocuklar arasnda ahlken mmtz veya tahsilde yahud sakat olanlara, dier kardelerine nisbeten fazla hibede bulunmak dinen de cizdir. Mallarn vrisleri arasnda taksim edip balasa, ancak teslim etmese; lnce hibe geersiz olur ve mallar terikeye dner. Vrisi veya borcu bulunmayan lm hastas, btn maln diledii kimseye hibe edebilir. lm hastasnn vrisi yalnzca ei ise, btn maln buna hibe edebilir. lm hastasnn vrisine yapt hibenin shhati, borlularn ve borcu olmasa bile dier vrislerin iznine baldr. Yabanc birisine yaplan hibe, vasyet gibi, borcundan arta kalan terikesinin te birinden yerine getirilir. lm hastasnn terikesi borca batk ise, alacakllar teslim ettii hibeyi bile bozup mal terikeye dhil edebilirler. Gnlk ihtiyalarn temin iin dar kamayan ve hastal giderek artan hasta, kendisinde lm korkusu mevcut iken bir sene iinde bu hastalktan lse, lm hastas saylr. Kanser gibi srekli iddetlenen bir hastalk bir seneden fazla srse ve lme sebep olsa, yine lm hastaldr. Ayrca hmilelik, cephede msdeme (atma) hlinde olmak, gemisi frtnal denizde kalmak, salgn hastalk bulunan bir yerde bulunmak, idam sehpasna karlmak da lm hastal saylr. Stma, romatizma, diyabet gibi hastalklar lm hastal deildir. 4.Hibenin arta balanmas Hibenin talik ve infisah arta balanmas, yani hibe-i muzfe sahih deildir. Mesel Gelecek aybandan itibaren u mal sana hibe ettim dese sahih olmaz. Ivaz art ile hibe, yani hibe bil-vaz sahih ve art muteberdir. Mesel muayyen bir maln verilmesi veya mikdar malum bir borcunu ed etmek artyla hibe sahihtir. Kendisine hibe olunan ahs, bu arta riayet ederse, hibe balayc olur. Aksi takdirde hibe eden hibesinden vazgeebilir. Hibe olunan kimse, vaz yerine getirirse, mesel lnceye kadar kendisini beslemek artyla birisine evini hibe ve teslim etse, hibe olunan bu art yerine getirmeye rz olduu mddete, hibe eden hibesinden rcu edemez. Ivazn mikdarca malum ve muayyen

70

olmas gerekir. Muayyen deilse, hibe btl olur. Ivazn da hibe olunan eyle beraber kabzedilmesi gerekir. Kabzdan evvel hibe ahkm, kabzdan sonra bey ahkm cr olur. Bunun iin, kabzdan sonra, yalnz birisi vazgeemez. Birisi kabz etmezse, her biri vazgeebilir. Hibeyi, bir ii yapmasna balamsa, hibe deil, icre akdi szkonusu olur. lnceye kadar oturmak artyla hibe ve art sahihtir. mr denilen hibe cizdir. Yani, mrn boyunca evim senin olsun deyince, ldkten sonra ev, shibine; shibi lm ise, vrislerine geri verilir. Rukb denilen hibe, Tarafeyne gre btldr. Yani, Sen lrsen benim olsun. Ben lrsem senin olsun diyerek evini birisine vermek btldr. Her biri, tekinin lmn terakkub ettii (bekledii) iin, rukb denilmitir. nki mlk edinmei hatara (zarara) talk etmek (balamak) sahh deildir. mam Eb Ysufa gre, hibe sahih ve balaycdr; hibe edilen ahsn mlk olur; art geersizdir. 5.Hibeden rcu Kendisine hibe olunan ahs, kabz ile mala mlik olur. Kabzdan evvel hibeden rcu sahihtir. Kabzdan sonra rcu, ancak kar tarafn rzsyla sahih olur. Kar taraf rz olmazsa, muayyen artlar mevcutsa, hibe eden hkime mracaat ederek hibesini feshettirip hibe ettii mal geri alabilir. Hkim hkm vermeden geri alrsa, gasp etmi olur. 1-Bir kimse usl, fru, karde, karde ocuklar ve torunlar ile anne ve babasnn kardelerine (yani ikisi ayr cins kabul edilse, nikh dmeyecek olan akrabasna) bir ey hib e ettikten sonra, rcu edemez. mam fi ve Ahmede gre baba ocuuna hibesinden dnebilir. mam Mlike gre, hediye ise dnebilir; sadaka ise dnemez. Ancak mal deimeden duruyorsa veya ocuun borcu kmsa veya mesela kz gelin oluyor da eyiz lzmsa rcu edebilir. 2-Kar ve koca arasnda evliliin devam mddetince yaplan hibelerden rcu edilemez. 3-Hibeye vaz verilmi ve hibe eden de bunu kabzetmi ise, hibeden rcu edilemez. 4-Hibe edilen malda, gayrmenkul ise zerine bin yaplmak veya aa dikilmek yahud hayvan ise semizlemek yoluyla muttasl ziyde hsl olmusa hibeden rcu edilemez. Mnfasl ziyde, mesel hibe olunan ksran hmile olmas, rcuya mni deildir. Bu takdirde yavru kendisine hibe olunan ahsa aittir. 5-Hibe olunan mal, ismi deiecek kadar tayire uramsa, mesel buday un yaplmsa, hibeden rcu sahih olmaz. 6-Hibe olunan ahs, hibe edilen mal bakasna satm veya hibe etmi olup teslim de etmise, rcuya mahal kalmaz. 7-Hibe edilen mal, hibe olunan ahs tarafndan tketilmise, rcu edilemez. 8-Hibe eden veya olunan ahslardan birisi lmse, hibeden rcu edilemez. 9-Alacakl, alacan borluya hibe ettikten sonra artk rcu edemez. 10-Sadakada, kabzdan sonra rcu hi mmkn deildir. C.CRE (KR) AKD cre, malum bir menfaati, malum bir vaz karlnda satmak demektir. Bu menfaat, eer bir maln kullanlmas olursa bugnki mnda kir akdi; eer bir hizmet olursa icre-i dem, yani bugnki mnda hizmet (i) akdinden szedilir. er hukukta her ikisi de ayn hkmlere tbidir. Kir akdi, icr- akar (gayrmenkul kirs), icr- uruz (menkul kirs) ve icr- hayvan (hayvan kirs) olmak zere eittir. Bir sanat sahibine malzeme vererek birey yaptrmak onu cret ile tutmak demektir. Bu menfaat satnn semenine kir, cret denir. Mal sahibine cir veya mcir, kircya ve iverene, yani creti deyene, mstecir, kendi kuvvetini veya sanatn kirya verene, yani alan kimseye ecr, kirlanan mala ise mecr denir. Mstecir, mcirin malndan, ecrin de kuvvetinden veya sanatndan faydalanp, buna kar cret deyen kimsedir. Ecr de iki ksmdr: 1-Ecr-i hs, aylkl hizmetkr gibi

71

yalnz mstecire ilemek zere muayyen zaman ve cret ile tutulan ecrdir. 2-Ecr-i mterek, hammal, delll, terzi, kayk gibi mstecirden bakasna ilememek artyla mukayyet olmayan serbest ii demektir. Herkese iler. Ecr-i mterek, muayyen bir zaman iin bakasna almamak suretiyle tutulursa bu zaman zarfnda ecr-i hs saylr. 1.cre akdinin unsurlar a.Akdin rkn cre akdi, icap ve kabul ile yaplr. Gtr kirlamak ciz olduu gibi, akid esnsnda skt da rz saylr. Bey akdinin shhati iin lzm olan her husus, burada da cridir. crenin sahih olmas iin, cretin ve menfaatin bildirilmesi arttr. Meknn ve tarlann menfaati, zaman bildirmekle belli olur. Sanat sahiplerinin menfaati, zaman ve ii birlikte sylemekle, nakil vstalarnda ise, bu ikisinden herhangi birini sylemekle belli olur. b.Akdin Mddeti Herkes maln diledii mddetle kirya verebilir. Vakfa ait mallarn kirya verilmesinde vkfn artna uyulur. Byle bir art yoksa gayrmenkuller , bunun dndaki mallar bir seneliine kirya verilebilir. Yetimlere ve beytlmle ait mallar da byledir. Birinci ve ikincileri hkim, ncy hkmdar maslahat grrse uzun mddetli kirya ver ebilir. Mddetin balangc taraflarn kararlatrdklar vakit, aksi takdirde akdin yapld andr. Muzf icre, yani icre akdinin mddetinin ileri bir tarihte balamas da cizdir. Mddet bittiinde taraflar akdi feshetmezlerse, ayn mddet ve cret zerinden akid devam eder. nki teti ile icre akdi kurulabilir. c.Akdin Mevzuu Hukuken ve rfen kirya verilmesi ciz grlen her ey icre akdinin konusu olabilir. Kir mddeti iinde bozulup telef olan veya kullanrken helk olan eyleri kirya vermek ciz deildir. Mesel para kirya verilmez. nki, kullanrken elden gider. St iin hayvan, meyvesi iin aac veya asmay, koyun otlatmak iin tarlay, yn iin hayvan kirya vermek ciz deildir, fsiddir. Bunlar bey, hibe, karz veya riyet akdinin mevzuu olabilir. creti ve zaman sylenerek riyet vermekle kirya verilmi olur. Fakat creti sylemeden kirya vermek riyet olmaz; fsid icre olur. Hisseli (yi) bir maln hissesinin bakasna kirya verilmesi ciz deildir. Ancak ortana kirlanmas cizdir. ki ortak hisseli mlklerini beraberce kirya verebilir. Bir maln iki kiiye kirlanmas da cizdir. Her biri cretten kendi hissesine ait olan mikdar verir. Dierine kefil olmu deilse, kirnn geri kalan bu kircdan alnamaz. Bey akdindeki gibi, icre de, taraflardan birisine faydas olan art ile fsid olur. Mesel, deeri malum olan maln gemi ile belli iskeleye gtrmesi iin, belli cret ile szleirken, gemicinin maln gmrn kendi malndan vermesini art etmek fsid olur. cre akdinde art, ayp ve ryet muhayyerlii mevzubahistir. Muhayyerlik olmakszn yaplan icre akdi lzm olup, taraflardan birisi zrsz olarak feshedemez. Ancak bey akdinde olduu gibi, icreyi de ikle etmek cizdir. Akdin esasl unsurlarndan biri bulunmazsa icre btl olur. crete hak kazanlmaz. Ancak cret, zaman ve menfaat konuulmamsa akid btl deil, fsid olur. lim veya sanat renmesi iin muayyen bir mddet iin hocaya veya ustaya verilen ocua hoca veya ustann rettii ilim veya sanat cret yerine geer. cret art etmeden verilirse, ocuk rfe gre ecr-i misle hak kazanr. ocuu ancak baba, dede ve vassi cretsiz olarak icra verebilir. Baba ocuunu kendisi iin kirlayabilir. ocuk cret art koulmadan baba veya dedesine alrsa, ihsan etmi olur. Anne, baba, dede ve nineyi kirlamak ciz olmamakla beraber, kirlanrsa crete hak kazanrlar. Zevcesini ev ii yapmak, kendi ocuunu emzirmek iin kirlasa bunlar diyneten kadnn vazifesi olduu iin cret gerekmez ise de kadn bu ii yapmaya mahkemece zorlanamaz. Kadn, kocasn kendi ileri

72

iin kirlayabilirse de erkek diledii zaman akdi feshedebilir. Bir kadn cemiyette ho karlanmayan bir ite cretle alsa, ailesi bunu bozabilir. Dier akidlerin ounda olduu gibi icre akdinde de taraflarn ayn dinden olmas gerekmez. Mslmann drlislmda gayrmslime hizmetilik etmesi ciz olmamakla beraber, stanne veya hamam tellk gibi baka ilerde cretle tutulmas cizdir. cret ile zimmnin arabn tamak, zmn toplayp skmak, kilise tamir etmek ve Hristiyana znnr gibi kfr almetlerini satmak mam Eb Hanfeye gre ciz ; mmeyne gre mekruhtur. Mslman mteriye, gayrmslimlere veya fsklara mahsus elbise ve ayakkab dikmek mekruhtur. Gayrmslim kadnn Mslman ocua ve Mslman kadnn gayrmslim ocua stanne olarak tutulmas cizdir. Bankalarn btn muameleleri hukuka aykr olmadndan, buralarda alp maa almak caizdir. bn bidn, haksz alnan verginin toplanmasnda cretle almak cizdir, diyor. Bu da gerektiinde hukuka aykr iler yapmakla emrolunan hkim, polis, vergi tahsildar gibi devlet memurlar iin bir cevaz yoludur. Evini, dkknn kilise, havra ve ategede yapacak gayrmslime kirlamak ciz olduu gibi; kumarhne ve meyhne olarak kirya vermek de mam Eb Hanfeye gre drlislmda kerhetle cizdir. Mekkedeki evleri hac mevsiminde haclara kirlamak da mekruhtur. Bedava verilmesi gerekir. Bir yeri, mescid olarak kirya vermek ciz deildir. Bir i yapmak iin kirlanp, ibdet de edilebilir. Elbise ve hulliyytn (elmas, inci gibi ziynetlerin), altn ve gmn kirlanmas cizdir. Kirc bunlar bakasna kirlayamaz. Sarraflarn ss iin altn ve gm kirlamas mam fi ve Ahmede gre ciz deildir. Mlikde kullanmas mbah olan hulliyytn kirlanmas mekruh; (erkee altn yzk gibi) memnu olann kirlanmas ciz deildir. bdet iin adam kirlamak ciz olmaz. Dinlemek iin hfz, okumak iin kitab kirlamak ciz deildir. mamlk, mezzinlik, vizlik, Kuran- kerm ve ilim retmek iin cret alnabilir. l ykamak, defnetmek de byledir. Kuran- kerm ve mevlid okutulan kimseye art komayp sonradan hediye vermek ciz ve lzm olur. Kuran- kerm hatmeden kimseye verilen hediye 40 dirhem (134,5 gr) gmten az olamaz. [Bu mikdar eren 19,2 gr. altna denktir.] fi ve baz Mlik fakihlerine gre namaz, oru deil, fakat hac, Kuran- kerm okumak gibi niybet kabul eden ibdetler iin cretle adam kirmak sahihtir. eran memnu iler iin cret alnamaz. arkc, algc, falc, at crete hak kazanamaz. Bunlarla icre yapmayp sonradan hediye vermek cizdir. Dn iin defi ve toplantlar iin mehterin icresi sahihtir. Fhie, crete hak kazanmaz; ancak mehr-i misl verilir. Erkek hayvann diiye amas karlnda aygrn sahibi, gda ve hizmet masraf dnda cret alamaz. mam Mlike gre alabilir. Av kpei veya av kuu kirlamak ciz deildir. Bir kavilde mddet tayin edilirse cizdir. d.cret cret, deyn de, ayn da olabilir. cre akdinde cret nceden konuulmusa buna ecr-i msemm denir. cret konuulmamsa, icre akdi fsid olur ve menfaat elde edilmise ehlivukuf (bilirkii) tarafndan tesbit olunan ecr-i misl verilir. cre akdinin artlar yerine getirilmemise, mesel zaman konuulmamsa, ecr-i msemm deil, ecr-i misl verilir. Bakasnn muddn lil-istill, yani kirya verilmek zere hazrlanan maln, mesel arabacnn arabasn (taksicinin otomobilini) izinsiz ve akid olmakszn kullanan kimse de ecri misl der. ocua i yaptran, cret vermeye mecburdur. Bakasnn ocuuna bakkaldan bir ey aldran, uygun bir karlk vermelidir. cret konuulmadan yaplan icre akidlerinde, cret malum ise akid sahihtir. Nakil vstalar buna misaldir. creti belli bir mal konumakszn kirlamak (gtr icre) cizdir.

73

Bir menfaati, baka cins menfaat (bedel-i icre) karl kirya vermek cizdir. Mesel evin kirsnn karl olarak tarlay kirlamak cizdir. Fakat elbiseyi kirya verip, kir olarak baka elbise almak ciz olmaz. pliin bir ksmn, dokumacya kir olarak brakmak zere dokutmak, eydan bir ksmn kir olarak vermek zere tatmak iin hayvn kirlamak, unun bir ksmn kir vermek zere buday tmek fsiddir. Zeytinlerini zeytinya yaplmak zere fabrikaya veren kimse, u kadar da cret diyemez. Batan muayyen bir mikdar zeytini ayrp cret olarak verebilir. Veya i bittikten sonra u kadar zeytinya vermek zere anlar. (bni bidin. Fsid icre ve tahhn bahsi). creti alacana kar tutmak zere, borlusunu cret ile altrmak ciz deildir. Terziye kuma verip, bir haftada dikersen yz lira, iki haftada dikersen elli lira veririm demek cizdir. Dkknda terzilik yaparsan kirs yz lira, demircilik yaparsan ikiyz lira demek de cizdir. 2.Akdin Hkmleri a.Mecru Teslim cre akdi mcire (kirlayana) mecru (kirlanan mal) mstecire (kircya) hibir mni olmakszn intif edebilecei (faydalanabilecei) ekilde teslim etmek veya ecr iin hizmette bulunmak borcunu dourur. Ayrca icre akdi boyunca mecrun bakm ve tamiri ile mcir mkelleftir. Gerekirse bunun iin mstecire veklet verir. Mcir tamir etmezse, kirc evden kabilir; fakat ev sahibini tamir yaptrmaya cebredemez. Ev sahibinin izni ile kendi yaparsa, parasn kirdan kesebilir. Kendiliinden yaparsa, kesemez. iye yemek vermek ise beldenin rfne gre deiir. Mecrun zekt ve vergi borcu mcire aittir. i iinin kendisinin yapmas art edildi ise, bakasn altramaz. Kirlanan hayvann yemi, suyu ve bakm sahibine aittir. Kirya verilen maln sat mddeti iinde ancak kircnn izniyle cizdir. mam Mlik ve Ahmede gre kircya, fiye gre herkese sat cizdir. Ancak her halkrda mddetin sonu beklenir. b.cret deme Sz kesilince, creti hemen vermek lzm olmaz. Ancak pein verilmesi art edilmise, nce verilmesi lzm olur. Kiry vermezse, mal teslim etmez, hizmeti yerine getirmez. Etmi veya getirmi ise, creti deyene kadar kircy hapsettirebilir. Mukaveleyi feshedebilir. Menfaat elde edilmi ise, pein olmayan cretin denmesi lzm olur. Mesel gidilen yere varlmakla hayvann creti denir. Pein olan cret verilmezse, cir mal vermekten, ecr de ii grmekten vazgeebilir. cretin, mddet bitince verilmesi de art olunabilir. Mal sahibi veya bakas, mal kircdan zorla alrsa, kirc kullanamad zamann kirsn vermez. Mal sahibi, kiry pein alp, mal teslim etmezse, geen zamann cretini kircya geri der. Akid sahih olarak kurulunca, mstecir menfaatlenmese, mesel tuttuu evde oturmasa veya tuttuu dkknda kesad sebebiyle sanat icr etmese bile kiry der. Eer cretin pein veya veresiye olmas konuulmamsa, nce mecrun teslimi ve ecrin ii yerine getirmesi gerekir. cret, gnlk, haftalk, aylk, senelik gibi muayyen bir vakte balanm ise, bu vakit gelince denir. mam fi ve Ahmede gre, muayyen cret ve mddet ile ev, araba, hayvan kirlanmsa, aksi kararlatrlmadka, cretin tamamna teslimle beraber hak kazanlr. Bu durumda mam Eb Hanife ve Mlike gre cret ksm ksm her gnn menfaati elde edildike denir. Ayl u kadara denip de ka aylk olduu konuulmamsa, akid bir aylk olup, taraflar sonraki ayn ilk gnnde akdi feshedebilir. Etmezlerse akid bir ay uzar. Mecrdan intif ortadan kalkarsa, mesel deirmenin suyu kesilirse, cret de kalkar. Terzi, boyac gibi sanat sahibi, creti almadka, mal teslim etmeyebilir. Ancak iilii olmayan hammal, arabac gibi ecr, kiry alana kadar mstecirin maln hapsedemez. Mal, sanat

74

sahibinin elinde helk olmusa, cret alamaz. Ey helk olsa bile crete hak kazanr. Delll ve simsar, ii gibidir. Fakat bunlar i karl deil, elindeki mal satarsa cret alr. iye farkl cret ile iki veya zam i gsterilip, hangisini yaparsa onun cretini vermek cizdir. Szleilen zaman iyi bilinmezse de, creti verilir. cret sylenmedi ise, tutulan kimse, ii veya sanat sahibi olarak alan biri ise, o memleketteki ryi cret zerinden hakk verilir. Eer byle biri deilse, yardma gelmi olacandan bir ey verilmez. armadan gelene de cret verilmez. cre (i) akdi sona erip iveren mddeti uzatmadn bildirirse, ii tek tarafl olarak ie devam edemez. Aksi takdirde ayn artlarla yeni bir gtr icre akdi yaplm olur ve ii iine devam eder. inin iverenden cretten fazla bir hak (kdem tazminati vs) talep etmesi ciz deildir. Grev hakk da yoktur. Zamanndan nce iveren de iiyi karamaz. karrsa, mddet sonuna kadar cretini der. i de mddet bitmeden ii brakamaz. ki taraf da bu durumda tazminat demez, akde devam eder. Ancak iki taraftan biri bundan hakl zarara uramsa, mesel iiye i retilmi, kurs aldrlm, masraf edilmise, duruma gre iki taraf da tazminat deyebilir. Nitekim Hanbel mezhebinde akdin ifa edilmemesi durumunda nceden ceza art komak cizdir. alanlarn haftada bir gn ttil yapmas hususunda bir rf varsa, dim ii art koulmasa bile buna hak kazanr. Ancak aksi kararlatrlmsa ttil yapamaz. Dim iinin rfe gre haftada bir gn ttil yapmas hlinde bu gnn cretine hak kazanp kazanmayaca hususunda ulem ihtilf etmitir. Hkim, mderris gibileri hakknda ekseri ulem, ttil, istirahat ve zt ilerini grme gn olduundan cret alabilir; bazlar ise alamaz demise de, birincisine gre fetv verilmitir. teki halde de zaten haftalk cret alt gnn karl saylr. Osmanllarda talebe ve memurlara haftada bir gn izin verilirdi. Bu gn sonralar herkes iin Cuma oldu. Senede onbe gn sla- rahm izni de det olmutu. c.Tazmin Mecr, kircnn elinde emnettir. Teaddi ve kusuru olmakszn helk olmusa, demez. Teaddi, kastla veya kendisine verilen talimatn yahud detin hilfna hareket etmek; taksir ise hakl bir sebep bulunmakszn maln muhafazasnda gsterilen kusur ve ihmaldir. Mal det hricinde kullanmak kast saylr. Kirlanan maln vasfn ve kullanln mcire zarar verecek ekilde deitiremez. Mesel oturmak iin kirlanan ev, demirci dkkn olarak kullanlamaz. Hayvan binmek ve yk tamak iin; elbise giymek iin kirlanr. arta uymayp, hayvan, ev ve elbise zarar grrse, kirc tazmin eder. Mesel hayvana zararl ey ykleyip veya hayvan ekerek veya derek sakat ederse der. Hammal, art edilen yoldan gitmeyip, ey telef olsa, gittii yol ilek deilse veya rzal ise der; byle deilse demez. Terzi, ceket yerine pantolon dikse, kuma sahibi, isterse pantolonu alr, isterse kuma detir. Kirc, tarlaya buday ekeceim deyip de yonca ekerse, sahibi kiry arttrabilir. Kirc, mala zarar verirse, mal sahibi karamaz, mahkemeye verir. Ecr-i mterek emindir. Yani cirin eys, elinde emnet olup, helk olursa demez. Fakat helk olmasna kendi sebep olursa, mesel kuma yanl keserse, kast bulunmasa dahi der. Doktor, dii, eczc, fenne uymayan yanl i yapp, hasta zarar grrse derler. Ecr-i hs da emindir. Elindeki mal kastsz helk olursa demez. Ecrin teaddi yahud taksiri ile mal telef olmusa der. Ecrin teaddisi iverenin tlimatna uymamak; taksiri ise maln muhafazasnda zrsz kusur etmesidir. Mesel oban, otlatmamas sylenen yerde hayvanlar otlatrsa veya kaan hayvan yakalamakta ihmal gsterirse tazminle mkellef olur. d.Maldan ntif Mstecir, akdin icab ettirdii ekilde kirlanan maldan veya iinin hizmetinden faydalanma hakkna sahiptir. Ev ve dkkn kirya verilirken iinde ne yaplaca sylenmez ise, binya zarar vermeyecek her i yaplabilir. Zarar vermeyen eyleri art edilse bile, yapmak lzm olmaz. Mesel, evde iki kii oturacak denirse, , be kii de oturabilir.

75

Tarla kirya verilirken, ne ekilecei bildirilmeli veya her ey ekilebilir demelidir. Buday ekmek iin tarla kirlayan, arpa veya baka ey ekebilir. Tarla, bin yapmak, aa dikmek zere de kirlanabilir. Mddet bitince, bunlar kaldrmak veya tarla sahibinin bunlar satn almas lzmdr. Ekin yetimeden kir mddeti biterse veya kirc lrse, mahsul oluncaya kadar mddet uzatlp, ecr-i misl denir. Kirlanan maln bir ksm kullanlmaz hle gelse, mesel bir evin, bir odas yahud bir duvar yklsa, kirc kabilir veya tam cret ile baka odasnda oturur. Kirc, kirlad gayrmenkulleri (evi, dkkn) teslim almadan nce veya sonra, bakasna da kirya veya dn verebilir. Yalnz yeni kir creti, kendisinin dedii ile ayn cinsten olup mikdar fazla ise aradaki fark mlk edinemez, sadaka vermesi gerekir. Akid esnasnda hilf konuulmu olsa bile byledir. Ancak elbise, ziynet, hayvan gibi menkul eyleri bakasna kirlayamaz, riyet veremez. nceden kar taraf kabul etmise bunlar da verebilir. Bylece kirc kirlayann vekili gibidir. Osmanl cr- Akr Nizamnmesi (m. 3), kir esnsnda akrn bakasna kirya veya dn verilmemesinin kararlatrlabileceini hkme balamt. Kirya verilmi mal, baka bir kimse kullansa, gasbetmi olur. Kirc cret vermez. Kirlad arziye aa dikse veya bin yapsa (hukr), akid sona erdiinde kirc bunlar skp gtrr; topra da dzeltip eski hline getirir. Kirlayan bunlarn kalmasn isterse, kircnn da rzsyla sklm hldeki kymetini deyip braktrr. Bunlarn sklmesi arziye zarar verirse kirc buna rz olmaya mecburdur. Kirlayan bunlar istemezse, kircnn skp gtrmesi mecburdir. u kadar ki, aa veya bin arziden kymetli ise, kirc kymetini deyip arziyi satn alabilir. 3.Akdin Sona Ermesi Kir akdi, mddetin bitmesi veya iin tamamlanmasyla sona eder. Bu zaman zarfnda bir zr olmadka taraflar akdi feshedemezler. Kirc, sanatn deitirirse, ifls ederse, baka ehre yerleirse, bunlar meru zr olup kir akdini feshedebilir. Di tabibi ile pazarlk ettikten sonra, arnn kesilmesi; sefere gitmek iin araba tutmu iken, bir sebeple seferden vazgemesi; sanat brakp baka sanata balamas; ev tutmu iken baka yere tayininin kmas; kirlanan hayvann veya ecrin hastalanmas da zrdr. mam Mlik, fi ve Ahmede gre zr olsa da tek tarafl fesh mmkn deildir. Mal sahibi, daha fazla kir veren olsa bile, mddet bitmeden, mukaveleyi bozamaz. Hayvan, vsta kirsnda yol tehlikeli olup geri dnlse, akid bozulup, cret verilmez. Kirda bulunan mal satn alan baka kimse, kontrat bitmeden kircy karamaz. Mteri, kontrat bitinceye kadar bekler veya beyi mahkeme ile feshettirir. Kir mddeti bittiinde taraflar akdi feshetmezlerse, kendiliinden ayn artlarla uzar. ki taraftan biri feshederse veya mcir bakasna kirya verirse, akid sona erer. Kir mddeti bitince, mal sahibi uzatmaz ise, kirc kar. Mal, olduu gibi teslim etmesi lzmdr. Teslim etmezse, gasbetmi olur. Kullanmak sebebi ile herkes iin hsl olmas det olan haraplk, kabahat saylmaz. Bir mahalden, bir mahalle gitmek zere muayyen bir vsta kirlanp da yolda kalrsa, mteri muhayyerdir: Dilerse, tamir oluncaya kadar bekler; dilerse, vazgeip oraya kadar olan creti verir. Muayyen bir insan veya eyy gtrmek zere anlalmsa ve vsta da yolda kalmsa, vsta sahibi, baka vsta ile hemen gtrmee mecburdur. Boyac, kuma krmz yerine maviye boyasa; terzi, ceket yerine pantolon dikse, bunlarn creti verilmez. Kuma da derler veya kuma shibi isterse yaplan eyi alp piyasaya gre iilikten keser. Maln kullanlacak hli kalmazsa, icre fesh olur. ki taraftan birisinin lmesi ile de kir akdi sona erer. Mlik, fi ve Hanbel mezhebinde ikisi lse bile akid vrislerle mddetin sonuna kadar devam eder.

76

Kir mddeti biten evi, dkkn, tarlay boaltmak karlnda hava paras almak ciz deildir. Ancak mlk sahibinin izni ile burada vitrin, tezgh, sulama kanal veya baka masraflar yapm yahud mteri evresi edinmi kircnn burada bir hakk- karar vardr. Kir mddeti sonunda yapt masraflarn karl denmedike kmama hakk vardr. Buna Mlik ve baz Hanef limleri cevaz vermitir. Kir mddeti bitmeden kmak iin kircnn para istemesi de byledir. D.KARZ (DN) AKD Misl bir mal (yani arda misli, benzeri bulunan her eyi), belirsiz bir zaman sonra misli geri verilmek zere birisine vermee, karz (karz- hasen, krz) denir. Karz verene mukriz, karz alana mstakriz, karz olarak verilen borca da mukrz denir. 1.Akdin inikad Bor verenin ve alann tam ehliyetli (kl ve bli), ayrca reid olmas arttr. ocuk, akl hastas, bunak ve sefih, velsi izin verse bile bor alamaz. Karz, icap ve kabul ile sahih olur. Para, et, ekmek gibi misl mallar dn verilebilir. Eti tartarak, ekmei tartarak veya sayarak dn vermek cizdir. Ev, dkkn, hayvan, elbise gibi kyem (misli bulunmayan) eyleri dn vermek fsiddir. Kullanlamaz; hemen geri vermek gerekir. Satmas, dinen ciz deil ise de, hukuken sahih olur. nki, kabzetmekle mlk olmutur. dn alnan kyem eyin, kymetini demek lzmdr. Al, sarf et! diye verilip, hediye olduu sylenmeyen para, teslim edilince, dn verilmi olur. Ancak Al, giy! diyerek verilen elbise, hediye olur. riyet olarak verilen misl mal, karz olur. riyet, bir mal cretsiz olarak kullanmak iin vermektir. Burada maln kendisi geri alnr. dn verilen mal ise, geri alnrken, det misli satlm olup, semen alnm olur. Alacaklsna, evini verip cretsiz otur! demek, fsiddir; ecr-i misl lzm olur. Alacaklsna evini rehin verip, cretsiz oturmasna izin verse, cret lzm olmaz. Alacaklya rehni kirya verirse, rehin fsid olur. Alacaklnn rehinden istifde etmesi mekruhtur. Bir kimse, bir bakasn evinde, tamir etmek art ile oturtsa, senelerce oturup, tamir etmeden ksa, ev sahibine ecr-i misl demesi lzm olur. Dier akidlerden farkl olarak, karz akdinde iki hid koup, sened yazlmasn gerekli gren hukukular vardr. Sened yazma, damga pulu gibi masraflar, dete gre borluya veya alacaklya aittir. Bu sebeple karz veren messeseler, bor isteyenden, fiz yerine, iletme masrafarndan bu muamelenin payna den mikdar, sened ve muamele masraf adyla alsa ciz olur. Felancaya yz lira borcum var demekle bor ikrarnda bulunulmu olmaz; ne sebeple, nasl borlandn da bildirmesi lzmdr. 2.Akdin arta balanmas Veresiye satm akdinden farkl olarak, dn verirken, deme zaman tayin edilemez. Zaman tayin edilirse, mal, misli ile veresiye satlm olur. Bu ise fizdir ve akdi ifsd eder. Zaman sylense bile, alacakl, dn verdii mal her zaman isteyebilir. Bu tarih, karz meclisinden nce konuulmusa veya karz akdinden sonra sylenmise akid ciz olur ise de, arta uymak gerekmez. Borcun belli bir zamanda denmesine kefil olunabilir. Mlik mezhebinde karz akdinde mddet tayin etmek ciz ve bu mddete uymak lzmdr. dn verirken, bir menfaatin art koulmas da fizdir. art koulmad halde, borlunun mal derken ayrca fazladan bir ey vermesi cizdir. Mlik mezhebinde, dn verenin, art olmasa dahi, borludan hediye almas, yemeini yemesi ve ondan herhangi bir suretle menfaatlenmesi ciz deildir. fi ve Hanbel mezheblerinde, sz kesilirken art edilmezse, ciz olur. Hanef mezhebinde, baz hukukular, art etmeden almas ciz olur; bazlar, artsz hediye almak da ciz olmaz dedi. mam Eb Hanfenin, alacaklsnn evinin glgesinde bile oturmad mehurdur. Hkmetteki iini takip etmesi iin, borlusuna emir

77

vermek fiz olduu gibi; borlu bu ii yapnca, borcundan onu ibr etmek de rvet olur, alacan yine isteyebilir. dn verirken veya verdikten sonra, alacann taksitler hlinde denmesini art komak ciz deildir. Bunu kabul eden alacakl, bu sznden vazgeebilir. Hepsini birden pein isteyebilir. Borlu, gc yetiyorsa, hepsini birden demee mecburdur. Borlu, borcun bir ksmn inkr ederse, mmkn olan belli zamanda almak ciz olur. Borlu, eline getike deyerek borcunu bitirir. Kefilinin veya havle olunann borcu muayyen tarihlerde muayyen taksitlerle demesi cizdir. a.Muamele Sat dn verirken art edilmedii halde, borlunun, sonradan yksek fiyatla, alacakldan mal satn almas kerhetle ciz; Hulvn gibi baz Hanef hukukularna gre ciz deildir. Fakat karz akdinden nce, mesel 1000 lira deerindeki kuma, 1500 liraya satn alsa, ayrldktan sonra, tekrar gelip 4000 lira da dn alsa, ciz olur. Satana 5500 lira borlanm olur. Para ktl olup, fizsiz kredi bulunamayan zamanlarda mracaat edilen bu sata muamele sat denir. Mesel, bor isteyene bir altna kalem, defter gibi bir eyi bor alana satp; sonra on altn da bor vermek cizdir. Bylece onbir altn borlanlm olur. Borlanma nce, sat sonra da olabilir. Ama mekruh olur. Hatta mesel, bor isteyen kimse bir mal on liraya pein satp teslim ettikten sonra, bunu o kimseden onbir liraya veresiye geri satn alsa, bu da muteberdir. Ancak bu eit satlarda, muamele ile satlacak maln fiat, bor mikdarnn devlet tarafndan tesbit edilen yzdesinden fazla olamaz2. Fiz (fazlalk) denilen, ama er ribdan ve bugnki fizden farkl olan bu mikdarn snr Kanun Sultan Sleyman zamannda % 10 idi. Sultan Abdlmecid zamannda % 15e kadar muameleyle sat dvs dinleniyordu. Bunda, altn para ile kt parann beraberce tedvlde oluu ve kt para kymetinin altn paraya gre dkl de rol oynam olsa gerektir. Kdlarn, muamele-i eriyye yaplmakszn taleb edilen fize hkm vermedikleri, eriyye sicillerinden anlalmaktadr. 1304/1887 tarihli Murbaha Nizamnmesi snr % 12den % 9a indirmiti. Son zamanlarda Osmanl bankalar da bu usle gre alrlard. Mesel, banka veznesindeki memur, banka sahibinin vekili hasebiyle, elindeki bir kalemi veya saati ya da (ounlukla) bir kitab, yz altn kredi isteyen kimseye dokuz altna veresiye satar, sonra istenilen mikdar bor olarak verir, bylece mteri bankaya yzdokuz altn borlanm olurdu3. b.Iyne Sat Beyl-yne, yani yne satnda, paraya ihtiyac olan ve karz- hasen de bulamayan bir kimseye bir mal veresiye satlr; o da bunu bakasna daha ucuza ve pein olarak satar. Bylece istedii borcu temin eder; ilk satcya da bundan daha yksek bir mikdar borlanm olur. Karz yoluyla kredi bulamayan kimselerin fize dmemek iin mrcaat etmek zorunda kaldklar mehur bir hle-yi er'iyyedir. Hatta mam Eb Ysuf, byle yapanlarn fizden kanarak hukuka uymak hususunda gsterdii hassasiyet dolaysyla ayrca sevab da kazanacan syler. Iyne sat yaparsanz ve ziraatle urap cihd terkederseniz dman size glip gelir 4 hadsinin yasaklad, yne satnn iki semenin nceden kararlatrlp art edildii eididir. art edilmemise cizdir. Nitekim bir kimsenin bir mal veresiye satp, ayn mecliste daha ucuza pein geri almas da ciz deildir. mam Muhammed'in cevaz vermedii sylenen yne sat budur. Kald ki dier Hanef hukukular da bunu geerli grmemektedir.
2 3

bn bidn, IV/183. Bir mahkeme ilmnda zetle yle deniliyor: Ali Aa, Veli Aa karsnda ikrr- kelm ediyor. bu Veli Aa, malndan bana bin kuru dn teslim ettikte, ben dahi teslim aldm. Bu para ve semeni ibu tarihten bir sene tamamna dein meccel, yine Veli Aadan satn aldm bir cild Kudr kitab semeninden dahi drtyzelli kuru ki, ceman bindrtyzelli kuru deynimdir, dedikte, tasdik olundu. avuzde Aziz, Drrs-Skk, II/65. Drtyzelli kuru, bin kuruun yzde onbei olduundan, ciz grlmtr. 4 Eb Dvud: Byu 54; Ahmed bin Hanbel, Msned, II/84.

78

Ama baka bir kimse bunu alr, sonra da ilk satcya satarsa ciz olmaktadr 5 . Nafakas olmayp muhta kalan kimsenin, karz- hasen ile para bulamad zaman, fiz ile para almas kendisine ciz ise de; buna fizle para vermek haram olup, yne ile bor vermek de mekruhtur. Iyne sat mam Mlik ve Ahmede gre ciz deildir. 3.Karzn hkmleri dn verileni kendisi veya vekili teslim alnca, ona mlik olur. Veren, verdiini aynen geri isteyemez. Borlu, dn ald maln veya parann mislini, benzerini demekle mkelleftir. dn alnan mal kabzetmeden nce kullanmak cizdir. Borlu, borcunu demeden nce, borcu (dn alnan eyin kendisini deil), alacakldan pein satn alabilir ise de, veresiye satn alamaz. nki bir kimsenin, mal satmaktan, dn vermekten, miras, hediye, sadakadan, cretten, llebilen mal veya para alaca olsa, bunu teslim almadan nce, borlusuna veya bakasna veresiye satmas ciz deildir. nki bor, bor ile satlm olur ki ciz deildir. Semeni, pazarlk mahallinde alsa, pein satm olur. Para bozdururken de birinin pein kabz edilmesi lzmdr. dn aldn alacaklsna satabilir. dn mal alan kimse, demek iin bunun benzerini bulamaynca, yerine baka mal veya parasn vermek iin szleirlerse, bunu sz kesilen yerde, hemen pein vermesi lzm olur. Mal veya paray ileride vermek iin szlemeleri ciz deildir. Borlu, sonradan alacaklnn rzsyla borta tenzilat yaptrabilir. Bir kimse, birindeki alacan, buna borcu olan bakasndan isteyemez. Kefil ve havle olmadan, kimse bakasnn borcunu demee zorlanamaz. Vris, kendi malndan, mrisin borcunu demeye zorlanamaz. Karz alnan para, gemez olursa, mam Ebu Hanifeye gre misli; mam Ebu Yusufa gre kabz srasndaki kymeti; mam Muhammede gre son revata bulunduu sradaki (altna gre) kymeti verilir. Fetv da byledir. Para veya vezn veya keyl ile llen eyler karz alnmsa ve gal (enflasyon) veya baka sebeple kymetleri artmsa, mam Ebu Hanifeye gre yine mislini demek gerekir. mam Ebu Yusufa gre kabz esnasndaki kymetlerini vermek gerekir. Fetv da budur. stanbulda karz edilen buday, Erzurumda denecei zaman, karz yaplan belde ve gndeki kymeti; mam Muhammede gre ise talep gnnde karz yerindeki kymet esas alnr. 4.Akdin sona ermesi Borlu, ihtiyacn grdkten sonra eline mal, para geince hemen borcunu der. Borlu borcunu, ald yerde veya alacaklnn rz olduu yerde der. Bor denince, sened ide edilir. Sened alacaklnn mlk ise, dendiini bildiren makbuz (vesika) verilir. Borlu, alacaklnn senedi kaybetmesi ile borcu demekten kanamaz. Usulne uygun iki hid gstererek, alacakl olduunu mahkemede isbat edebilir. Karz akdi balayc olmadndan, bor veren her istediinde verdii mal, paray geri isteyebilir. Borlu, gc varsa, borcunu hemen demekle mkelleftir. Borlunun gc (borcunu deyecek mal, paras) yoksa alacaklnn buna mhlet vermesi arttr. Mal, paras olduu halde, borcunu demeyen borlu (matl) hkim tarafndan hapsedilebilir. Alacakl, borlunun maln grnce, borcun benzeri mal ise, onun rzs olmadan alabilir. 1296/1879 tarihli icr kanununun 32. maddesinde, borcunu demek istemeyen borlunun mal olduu, vesika veya ihbar ile anlalrsa, mahkemenin borluyu hapsedecei veya maln haczettirecei yazldr. Bu kanunun 65. maddesinde, satlan ey ve mlk parasndan, nce icr masraflarnn, sonra borcun denecei hkme balanmtr. Bir altn dn alan, bir altn der. Deeri deitiini ne srerek, nceki veya sonraki deerde gm veya kt lira veremez. Bunlar yerine altn da ancak alacakl kabul ederse
5

bn bidn, IV/255, 291.

79

verebilir. Fls, yani altn ve gmten baka kt veya mden lira dn verildikten sonra, o paralarn kymeti kalmasa, mesel tedvlden kalksa veya revatan dse, mmeyne gre, teslim ettii zamandaki kymetinde altn veya bu kadar altn karl geer ake ile denir. Kymeti deiirse, mesel gal (enflasyon) sebebiyle para deer kaybederse, mam Eb Ysufa gre yine byledir. Hacim ve vezin ile llen her eyin kymetlerinin deimeleri durumunda ayn hkm cridir. dn istemek ancak lzm olunca ciz olur. Nafaka temini, elbise, gda, ev satn almak veya kirlamak, mevkii ve vazifesi sebebi ile dete uygun giyinmek gibi sebeplerle dn istenebilir. Byle ihtiyac olmayana, maln lzumsuz yere harcayana, zlim ve fsklara dn verilmesi dinen uygun grlmemitir. htiyac olmad halde ve deyemeyecei ekilde borlanmak da tasvip edilmemitir. dn alan da eline mal veya para geince hemen borcunu demelidir. Aksi takdirde kendisine gnah terettp eder. 5.Takas dn veya gasp ya da mal satn almak sebebiyle mesel yz lira borlanan kimse, alacaklsna bir altn dn verse, bu alacaklarn, yani yz lira ile bir altn birbirlerine satmalar ciz olur. Baka cinsten olan byle borlarn birbirlerine satmalar, bu mallar ellerinde imi de birbirlerine satyorlarm gibidir. Yz liray ve bir altn birbirlerine teslim etmi gibi olurlar. Borlarn takas etmeleri, ellerindekilerini mbdele gibidir. Bunun gibi, bir teneke dolusu buday borcu olan kimse, alacaklsna bir teneke dolusu arpa dn verse, sonra bu buday ile arpa borlarn birbirlerine satmalar ciz olur. Bir kimsenin, birisinde elli altn alaca varken, borlu, alacaklya elli altn emnet brakrsa, her ikisi rz olmadka borca saylmaz. dn alnan mal karl olarak, iki tarafn uyutuu semen, para eklinde pein olarak denebilir. Bu suretle, mal alacakldan pein satn alm olur. E.EMNET AKDLER Gvenilen kimsede bulunan mala emnet denir. Gerek vedia gibi koruma akdi ile emnet edilmi olsun, gerekse kir veya riyet olarak verilmi olsun. Bir mal, bazen hi akid ve kast szkonusu olmakszn bir kimsenin eline geer. Rzgr ile bir kimsenin hnesine komusunun bir mal dse, akid olmad iin, o mal ev sahibi nezdinde vedia deil, emnettir. Emnet mal elinde tutan, teaddi ve taksiri olmakszn mal helk olsa, tazmin ile mkellef deildir. Yolda bulunan (lukata) da bulann elinde emnettir. Bir dkkna girip eline ald mal drp kran kimse tazmin eder; ama dkkn sahibinin izni ile alm ise elinde emnettir, kazr drp krarsa demez. Satlan mal satcnn ve kirlanan mal da kircnn elinde emnet hkmndedir. Emnet akidleri iki tanedir: Vedia (d) ve riyet (ire). 1.VEDA AKD Vedia, muhafaza edilmek maksadyla bir maln birisine tevdi edilmesi demektir. Mal sahibine mdi, vedia alana ved veya mstevdi, vedia verilen mala mstevd, vedia vermeye de d denir. Vedia akdi, icap ve kabul ile kurulur. Taraflarn mmeyyiz olmas kfidir. Vedia akdi lzm olmad iin, taraflar istedikleri zaman akdi feshedebilir. Vedia mmkn ve faydal bir arta balanabilir. Mesel mal yangndan korumak zere krgir bir depoda saklamasn art etmek muteberdir. Ama bir mal evinde saklanmak artyla birine vedia verildii zaman, yangn ksa, artk o arta uyulmaz. Mal, vedia alann elinde emnettir. Teaddi ve taksiri bulunmakszn helk olsa, demez. Mesel kendisine vedia olarak braklm bir saat kazr dp krlsa demez. Ama inese veya zerine bir ey drp krsa der. Vedia mal kendi malyla kartrmas veya vedia paray harcamas yahud yangndan kurtarmas mmkn iken kurtarmamas teaddi saylr. Maln mesel alndn grp de mmkn olduu halde mni olmamsa; ile efrad dnda

80

yabanclarn bulunduu yerde muhafaza etmise; bakasna vermise; kullanmsa; malla beraber seyahate kmsa; bundan doan hasar ve telefi ne olursa olsun tazmin eder. Vedia alann, mal helk olursa demesi art edilirse, szleme btl olur. Ancak cretli olan vedia helk olunca denir. Vedia hayvann nafakas sahibine aittir. Vedia mal, kullanlamaz; bakasna vedia, riyet, kir, rehin ve dn verilemez; sahibinin borcunu bununla deyemez. Ancak bunlar vedia brakann izni ile yapabilir. Vedia alan cret isteyebilir. Bu takdirde tazmin mkellefiyeti daha genitir. Mesel istasyonlardaki emanetiler, kusurlar olmakszn vedia mal telef olsa der. Sahibi vediay isteyince, para bile olsa, aynen geri vermesi lzmdr. Mal inkr eder veya istendii zaman teslim etmezse gasp durumuna der. Vedia, teslim alnd yerde teslim olunur. ade masraflar vedia verene ittir. Mstevd lrse, mal vrislerinin elinde emnet olmaya devam eder. Mdi lnce mal vrislerine; terikesi borca batk ise hkime teslim edilir. Mdi gib ise, lmne hkmedilinceye kadar mstevd mal saklar. 2.RYET AKD riyet, bir mal meccnen (bedelsiz olarak) kullanmas iin bir bakasna temlik etmek demektir. riyet akdine ire, riyet verilen mala riyet veya mur, riyet verene mur, riyet alana da mster denir. Mecelle, riyet akdini vedia ile beraber emnet akidleri bal altnda ele almtr. riyet, icap ve kabul ile kurulur. ki tarafn da kil ve bli olmas gerekmez, mmeyyiz olmas kfidir. riyet konusu mal olabilir ve riyet akdi teslim ile hkm dourur. riyet iin cret istenirse kir akdine dnr. Zaman, mekn ve istifde ekli snrl olmak artyla riyet vermek cizdir. riyet veren, maldan intif (faydalanma) hususunda baz kaytlar komusa, riyet alann buna uymas gerekir. artsz riyet verilen eve, dkkna, tarlaya dilediini koyabilir. riyet hayvann nafakas, kullanana aittir. riyet alan, bunu vedia verebilir; ama kirya ve rehne veremez. Kullanann deimesiyle deimeyen bir mal ise bakasna riyet verebilir; mam fi ve Ahmede gre veremez. riyet mal, riyet alann elinde emnettir. Teaddi ve taksiri bulunmakszn helk olursa demez. Maln nafaka gibi masraflar riyet alana aittir. mam fi ve Ahmede gre riyet alan kusuru bulunmasa da telef olan mal der. riyet akdi lzm olmad iin, riyet veren her istedii zaman maln geri isteyebilir. Ancak ziraat iin arzisini riyet veren, hasaddan nce geri isteyemez. Taraflardan birisi lnce riyet fesholur. mam Mlike gre, riyeti muayyen bir mddet iin vermise, mddet dolmadan geri isteyemez. F. TEMNAT AKDLER 1.KEFLET AKD Keflet (damn), birisinden belli bir veya birka kimsenin istedikleri bir eyi, bakasnn, kendisinin de deyeceine sz vermesi demektir. Bu sz verene kefil veya dmin, kefil olunan kimseye mekfln leh, kefil olunan borca da mekfln bih denir. Kefletin, keflet bi-ahs (bir ahsn bir yerde hazr bulunmasna keflet), keflet bil-mal (bir maln denmesine keflet), keflet bit-teslim (bir eyin teslimine keflet) ve keflet bid-derek (meb, istihkak dvsyla zaptolunduu zaman, bedelinin denmesine keflet) gibi eitleri vardr. a.Kefletin artlar Keflet, kefilin, Kefilim, kefil oldum, zminim gibi icabyla inikad eder. Mekfln leh reddetmedike shhatini devam ettirir. Borlunun kabul etmedii kefil, dediini borludan isteyemez ve demedii iin hapsolunursa, borluyu hapsettiremez. Alacaklnn rzs

81

olmadan keflet mezhebde cizdir. mam Ebu Hanifeye gre ancak lm hastas vrisini kefil yapt zaman cizdir. arta bal keflet sahihtir. Filan kimsenin filan ahsa olan u kadar borcuna kefilim demekle artsz kefil olunduu gibi, Filan adamdaki alacan o vermezse ben veririm diyerek artl kefil olmak da cizdir. Her eit pein borca, veresiye demek art ile kefil olunabilir. artsz kefil, kefletten vazgeemez. Keflet vdeye balanabilir, muvakkat olabilir. krah ile yaplan keflet sahih olmaz. Kefilin, borludan rehin istemesi cizdir. Kefile kefil olunabilir. Alacakl, borcu nden de isteyebilir. Bir borca birka kiinin mstakil veya mterek kefil olmas da cizdir. Kefilin kl ve bli olmas arttr. Mekfln leh iin byle bir art aranmaz. ahsa keflette, kefil olunan ahsn malum olmas arttr. Mala keflette, maln cins ve mikdarnn malum olmas art deildir. Filan adamn filan adama olan borcuna kefilim dese, borcun mikdar malum olmasa da keflet sahihtir. Rvet, kumar, le ve hr adam semeni gibi demesi lzm olmayan borlara keflet sahih deildir. Borlu ve alacaklnn malum olmas arttr. Filana kim ne satarsa kefilim demekle keflet sahih olmaz. Bu sebeple bor senedleri, bonolar yazlrken, sonraki alacakllar belli olmadklar iin, keflet senedi olamazlar. Son alacakl, bonoyu yazandan ve ciro (devr) edenlerden bir ey isteyemez. Rehin, vedia, riyet ve kirya verilen gibi emnet hkmndeki mallar ve meb telef olunca denmelerine kefil olmak ciz deildir. Bu mallar mevcut iken teslim edilmeleri iin keflet cizdir. Telef olurlarsa, bedellerini demez. crede kircya ve havlede havleyi kabul edene de kefil olmak cizdir. Semene ve mehr parasna kefil olunur. Ksas ve dier cezlarda keflet cereyan etmez. Ancak diyet ve para cezlarnda keflet sahihtir. Mslman, zimmye kefil olabilir. Evin yklr ise ben kefilim veya misafirine, Hayvann telef olursa ben kefilim demekle kefil olmaz. Kefil olunan ahs lm ve borcu terekesinden kmasa bile, kefilin mesuliyeti devam eder. lnn borcunu deyecek kadar mal yoksa buna kefil olmak, mam Mlik, fi, Ahmed, Eb Yusuf ve Muhammede gre cizdir. Kefil olaca maln deme eklini kendi menfaatine olan bir arta balarsa, keflet bu arta bal deilse, keflet sahih, art btl olur. Kefleti bu arta balarsa, keflet de sahih olmaz. Kendisine bir para veya mal vermesi yahud kendisiyle ortak olmas artyla yaplan keflet sahih deildir. Bu bakmdan teminat mektubu vermek iin alnan cret ciz olmad gibi, keflet de sahih olmaz. Bu paray muamele masraf olarak vermek gerekir. nki sened yazma masraflar borluya ait olabilir. Drlharbde ihtiya hlinde gayrmslimi byle kefil yapmak ciz olur. b.Kefletin Hkm Alacakl isterse borludan, isterse kefilden hakkn alabilir. Asilin, yani borlunun dememesi art edilen keflet havle olur. Borlunun emri ile kefil olan, alacakl ile uyuup da ayn mal noksan derse, dediini borludan ister. Baka cins mal derse, dediini deil, kefil olduunu borludan ister. Borlu deme tarihinden nce lrse, vrisleri hemen veya kefil deme tarihinde borcu der. Kefil lrse, vrisleri hemen der. Alacakl lrse, vrisleri deme tarihinde alr. ahsa keflette, ahs lrse, kefil kefletten kurtulur. Lehine kefil olunan lrse, kefil kurtulmu olmaz. Alacakl borlusunu ibr ederse veya pein alacan tehir ederse, kefil de ibr edilmi veya demesi tehir edilmi olur. Borlunun ibr edilmesi art ile kefil olmu ise, havle olacandan kefil de ibr edilmi olmaz. Kefil ibr edilir veya pein borcu tehir olunursa, borlu ibr edilmi olmaz ve tehir edilmi olmaz. Alacakl borcu kefile hediye ederse, kefil bunu borludan isteyebilir.

82

Kefil, borcu birine havle etse, alacakl da bunu kabul etse, kefil de, borcu da demekten kurtulurlar. ahsa keflette, ahs kaybolursa, mam Ebu Hanife ve fiye gre kefilin onu ihzar gerekir; mal vermesi gerekmez. hzar zor olursa, alp getirmesi iin kefile mhlet verilir. Getirmezse getirene kadar hapsedilir. mam Mlik ve Ahmede gre, getirmezse mal demesi gerekir. 2. REHN AKD Rehin vermek, bir sebepten dolay, bir eyi hapsetmek, alkoymak demektir. Hukukta ise, bir borcu tevsik ve teyid etmek iin, bor karl olarak, bir mal, alacaklda veya baka dil bir kimsede, emnet brakmak demektir. Bor denince mal iade olunur; denmezse rehin verilen kimse bu mal alkoymaya veya gerekirse satp alacan almaya hak kazanr. Rehin, ayn zamanda bir akid olduundan, fkh kitaplarnda mstakil bir bahis olarak ele alnm; Mecellede de tanzim olunmutur. Rehin, ayr bir akid olmakla beraber, rehin sahibine tand hak sebebiyle modern hukukta ey hukuku bahisleri iinde mtlaa edilmektedir. a.Rehnin artlar Rehin, alacakl ve borlu arasnda szl veya yazl cb ve kabul ile inikad eder. Taraflarn mmeyyiz olmalar kfidir. Rehin zor ile alnmaz. Karlkl rz ile verilir. Rehin verene rhin, rehin alana mrtehin, rehin verilen mala merhn denir. Rehin ancak mal borcu iin verilir. ldrmemek, iinin iyi almas, misafirin hrszlk etmemesi gibi hususlar iin rehin istenmez. Rehnolunan eyin, satlmaya elverili bir mal olmas arttr. Tart ve hacim ile llen her ey, altn, gm ey, para, rehin verilebilir. Ortak olan bir eydeki kendi payn rehin vermek ciz deildir. (Dier mezhebde hisseli mal rehin verilebilir.) gil veya megul tek bana rehnolunamaz. Mesel aataki meyveyi aasz olarak, tarladaki ekini tarlasz olarak rehin vermek ve meyveli aac meyvesiz, ekinli tarlay ekinsiz rehin vermek ciz deildir. Evi, eys ile de rehin vermek cizdir. Hayvan rehin verilebilir. Menkul veya gayrmenkul mallar rehnolunabilir. Hanef mezhebinde gayrmenkul rehni ciz olmakla beraber, bugnki ipotek usulnden farkl esaslar benimsenmitir. Bir gayrmenkul zerinde birden ok ipotek tesis edilebilir; ancak bir gayrmenkul ancak bir kiiye rehin verilebilir. (Hanbel mezhebinde bir gayrmenkul zerinde birka rehin kurulabilir.) Bir de rehin alan ve veren, kar tarafn rzs olmakszn rehnedilen malda tasarrufta bulunamazken, ipotek usul bu gibi tasarruflara mni deildir. Osmanl Devletinde bugnki mnda ipotek usul ancak 1331/1913 tarihinde kabul olunarak teslimi art komayan Mlik kavli benimsenmitir. Rehnedilen maln rehin alana veya yed-i emne teslim olunmas da lzmdr. Teslim olunmadan nce, borlu rehni vermekten vazgeebilir. mam Mlike gre rehn teslim edilmese de rehn sahihtir. Rehnin teslimi muvakkat deil, devaml olmaldr. Rehin, rehin alann elinden karsa mam Ebu Hanife ve Mlike gre rehn btl olur. Ancak Ebu hanife riyet ve vediay mstesna tutar. teki iki mezhebde rehnin devaml elde durmas art deildir. b.Rehnin Hkmleri Rehnedilen mal, rehin alana veya yed-i emine teslim edildikten sonra, rehnin muhafazas ile alkal masraflar rehni alana; ancak maln bakm ve slh ile alkal masraflar rehin verene (borluya) aittir. Hanef mezhebi dndaki mezheblere gre maln btn masraflar borluya aittir. Rehin, rehin alana hak baheder: 1-Mal hapis hakk, 2-Borcun denmemesi veya borlunun lmesi hlinde rehnedilen maln sat bedelinden ncelikle alacan alma hakk, 3Borcun vdesi gelip denmediinde hkimden rehin maln satlp borcun denmesini talep hakk.

83

dn verirken, alacaklnn rehinden istifde etmesi iin izin verilmesi art edilirse, fiz olur. Mesel, tarlay, elbiseyi kullanmas, hayvann stn imesi art edilirse ciz olmaz. Sonradan verilen izin ile alacaklnn rehni kullanmas ciz olur. Rehin verdikten sonra ikinci bir bor dosa, bu rehin ikisine de saylamaz. mam Mlike gre saylabilir. Alacakl, rehinden vazgeebilir. Borlu teslimden sonra vazgeemez. Rehin ile teminat altna alnan bor deninceye kadar hapsolunur. nce, bor denir. Sonra, rehin geri verilir. Alacakl, rehnin, borlunun mlknden kmasna sebep olamaz. Rehnolunan mal satamaz, kirya veremez. Rehni, ancak borlunun izni ile kullanabilir. kisinden biri, tekinin izni ile rehni bakasna riyet verebilir. Sonra her biri, onu yine rehin yapabilir. Alacakl, kendisindeki rehni, rehni veren borlusuna da riyet verebilir. Saklamayarak veya kullanarak rehin helk olursa, rehin alan maln kymetini der. Rehin helk olursa, kymeti az ise, aradaki fark borludan ister. ki taraf borcun mikdarnda ihtilaf etseler, beyyine yoksa rehin alann yeminli sz muteberdir. Rehin, alacaklnn borcu istemesine mni olamaz. Mal olup da dn aldn demezse, onu hapsettirmesine de mni olamaz. Bir kimsenin, rehinde bulunan mal satn almas sahihtir. Alacakl, elindeki rehin mal mteriye vermeyebilir. Mteri, borcun denerek, rehnin kurtarlmasna kadar bekler. Yahud, beyi, mahkeme ile fesh ettirir. c.Rehnin Sona Ermesi 1-Rehnin zlmesi (Fekk-i Rehn): Borcun denmesi, borlunun ibrs veya borcun havlesi ile rehin zlm olur. Rehin verilen mal, rehin verene iade edilir. 2-Rehin alan, rehin akdini feshedebilir. Bu takdirde bor f veya borlu ibr edilinceye kadar mal elinde tutmaya devam edebilir. 3-Rehnolunan mal satlnca da rehin sona erer. Borcun deme zaman gelince borlu, rehni satmak iin, alacakly veya baka bir dil kimseyi vekil edip sattrr veya kendi satar. Semenden borcu deyip, sonra rehin kurtarlr. Borlu, rehindeki maln, alacaklnn izni olmadan satamaz. Satmak iin, isteyemez. Alacakl, rehni alrken, bunu ileride satmaya kendisinin vekil edilmesini art edebilir. Borlu bunu kabul edince, sonra azledemez. Borlu lrse de, azlolunmu saylmaz. 4-Borlu lrse, rehin sona ermez. Borlunun vrisi, rehni satarak, paras ile borcu der. Sonra, rehni alp, mteriye teslm eder. Geri kalan paras, baka alacakllara verilir. d.Vefen Sat ve Rehin Alc ve satcnn, sattan vazgemek hakk bulunan vefen sat, rehin akdinde borlu rehin mal kullanamad iin ihtiya sebebiyle kabul edilmi bir yoldur. Bu bakmdan rehin hkmleri cereyan eder. Mteri mebi, izinsiz bakasna satamaz; rehnedemez; fa cereyan etmez. Meb, m (hisseli) olmamaldr. Mebin menfaati ve semereleri alcya art koulabilir. Meb, alcnn kusuru olmakszn helk olursa, kymeti kadar semenden dlr. Vef hakk vrislere intikal eder. Alc, satcnn alacaklar arasnda semen alaca bakmndan ncelik (rhan) sahibidir. G.VEKLET Veklet, bir kimsenin, bir ii yapmak iin, bakasn kendi yerine koymas, bakasna i havlesi demektir. Yerine geirilen baka kimseye vekil denir. Vekil edene mvekkil veya shib denir. Bir kimsenin szn bakasna gtrmeye veklet deil, rislet denir. Bu ii yapana da vekil deil, resul veya haberci ad verilir.

84

Alverite, kirya vermekte, nikhta, talkta, hulda, sulhta, bor demekte ve rehinde vekil tutmak cizdir. Herkes iin mbah olan odun kesmekte, ot toplamakta, yerden mden, petrol karmakta ciz deildir. Ele geenler vekilin olur. Hibe, hediye, vedia, riyet, dn ve rehin vermee vekil olann, akdi bozup bunlar geri almaya hakk yoktur. Selem satnda byi vekil tutamaz. Haberci ile sarf sat yaplmaz, vekil ile yaplr. Bir kimsenin kurbann onun emri veya isteiyle kesen kimse vekil deil, iidir. 1.Vekletin rkn Birini vekil yapmak, icap ve kabul ile olur. Vekil, cevap vermeden, ii yapmaa balarsa, kabul etmi saylr. habersiz yapldktan sonra, sahibinin iczeti ile de vekil etmi olur. Buna fuzl denir. Mlikde fuzlnin akid yapt mecliste bulunup da susmak iczet saylr. Gyapta ise iittii anda bir sene iinde kabul veya reddetmezse lzm olur. mam fi ve Ahmede gre fuzlnin muamelesi askdadr. Mvekkil, bizzat yapabilecei hususlarda ve muamelelerde bakasn vekil edebilir. Alveri, hibe, kir, vedia, ibr, ikrar, dv, fa, ksmet, nikh, talk, hul, sulh, rehin, bor deme ve teslim alma gibi hususlarda vekil tutmak cizdir. Vekil edenin (mvekkilin) ve vekilin mmeyyiz olmas kfidir. Veklet akdinin konusunun malum ve meru olmas arttr. Hibe, riyet, rehin, vedia, karz, irket ve inkr yoluyla sulhda vekilin akdi mvekkiline izfe etmesi akdin shhati iin arttr. Bey ve icrede art deildir; ama izfe ederse resul gibi olur. Rislet, veklet demek deildir. Mesel sarraf, bir kimseye para bor verecek olsa, hizmetkr bu paray o kimseye gtrse, hizmetkr istikraz (bor verme) vekili deil, resuldr. Karz akdinde veklet cri deildir; vekilin ald kendisine ait olur. Bir i iin emir verince, bazen vekil, bazen de haberci yaplr. Bir kimse, birisine yz lira verip, Bunu filancaya dn vereceim. Ona git! Bu paray sana falan kimse dn yollad de! Bunu verip, karlnda rehin al! dese, bu da giderek yz liray verip, rehin olarak bir mal alsa, bu haberci olur. Emreden kimse, rehni haberciden alabilir. nki haberci, emreden kimse iin konumutur. Kendi iin konumamtr. Szlemeden doan haklar, emir veren kimse iin olur. Haberci, onun szn iletmi, rehni onun iin alm olmaktadr. Rehin habercinin elinde helk olursa, emir veren kimsenin elinde helk olmu gibidir. Bu kimse, ona, Seni vekil ettim dese, o da kabul etseydi, bu kimse rehni vekilden alamazd. nki, vekil, rehni kendi iin istemitir. Szlemesinin haklar vekil iin olur. Rehni saklamak da bu haklardandr. Rehni veren, vekil iin vermitir. Rehin vekilin elinde helk olursa, yine emir veren kimse der. nki, rehin helk olunca, deyni alm da, rehni geri vermi gibi olur. Deyni geri alp da, kendinde iken deyn helk olsayd, emir verene demezdi. Bir kimsenin emri ile hizmetisi gidip mal satn alsa, onun vekili olmutur. O kimse, pazarlk ettii mal almak iin gnderse, efendisinin resul (habercisi) olur. Alverite ve vekil etmekte, bir kiinin sz kabul edilir. Ben, filann vekiliyim dese, onun maln bundan satn almak ciz olur. 2.Vekletin arta balanmas Veklet mutlak olabilecei gibi, artl da olabilir. Yani bir arta veya zamana talk edilebilecei gibi, takyid arta da balanabilir. Bu takdirde muallk yahud muzf veya mukayyed vekletten sz edilir. Mesel Filan tcir buraya gelirse, benim u atm satmak zere seni vekil ettim! deyip vekil de kabul etse, veklet o tcirin gelmesine muallk olarak kurulur. O tcir gelirse, vekil o mal satabilir; gelmezse satamaz. Nisan aynda benim hayvanlarm satmaa seni vekil ettim deyip o da kabul etse, muzf veklet vardr. Nisan ay geldiinde vekil olup, o hayvanlar vekleten satabilir. Nisandan evvel satamaz. u saatimi bin kurua satmaa seni vekil ettim dese, vekilin vekleti o saati bin kurutan aa satmamak ile mukayyed olur. 3.Vekletin artlar

85

Mvekkilin, vekil ettii ii yapmaya muktedir olmas arttr. Vekil edenin (mvekkilin) ve vekilin kl olmas arttr. Bli olmas art deildir. Ancak mvekkil eer mmeyyiz ocuk ise, hibe gibi aleyhine olan muameleler iin verdii veklet sahih olmad gibi, bu hususta velsinin izniyle de veklet veremez. Alm-satm gibi hem lehine hem aleyhine olan muamelelerde velsinin izniyle veklet verebilir. Mvekkil, bizzat yapabilecei hususlarda ve muamelelerde bakasn vekil edebilir. Bey, kir, rehin, vedia, hibe, sulh, ibr, ikrar, dv, fa, taksim (ksmet), bor deme ve teslim alma, mal kabzetme gibi hususlarda bakasn tevkil etmek cizdir. Veklet akdinin konusunun malum ve meru olmas arttr. mam Mlik ve fi mmeyyiz ocuun vekletini sahih grmez. Drlislmda bulunan Mslmann drlharbde bulunan harbyi vekil etmesi btldr. Drlharbde bulunan harbnin drlislmdaki Mslman vekil etmesi de btldr. Drlharbdeki harb, drlislmdaki alacan almak iin, drlharbde bulunan bir Mslman veya zimmyi veya harbyi, iki Mslman hid yannda vekil etse, ciz olur. Bu ii alveri iin yapmas da ciz olur. Mslman ve zimm, drlislmda bulunan mstemen bir harbyi vekil etseler ciz olur. Drlharbe giderse, vekil olmas biter. Mrtedi de vekil etmeleri byledir. 4.Vekletin hkmleri Hibe, riyet, rehin, vedia, karz, irkette vekilin akdi mvekkiline izfe etmesi lzmdr. Yani vekil, sahibinin adn syleyerek i grr. Sylemezse, ileri sahih olmaz. Alverite, kirya vermekte, ikrren sulhta (dvc ile uyumakta), kendi adna yapmas da ciz olur ise de, o iin haklarndan kendi mesul olur. Ald eyler sahibinin olur. Sahibinin adn syleyerek yaparsa, resul (haberci) gibi olur. Habercinin yapt ilerin mesuliyeti, sahibinin zerine olur. Mesel satmaya vekil, akdi mvekkiline deil de kendisine izfe ederek mvekkilinin maln sattnda, mebyi mteriye teslim etmee mecbur olur. Semeni mteriden taleb ve kabz edebilir. Satlan mala bir mstehk (hak sahibi) kp da hkmden sonra mal zabtedilse, mteri vekile dner, yani verdii semeni ondan ister. Satn almaya vekil, akdi byle mvekkiline izfe etmeksizin satn ald mal kabz eder. Bunun semenini mvekkilinden almasa bile, kendi malndan byiye vermeye mecburdur. Satlan malda nceden kalma bir ayp ortaya ksa, vekil mal geri almak zorundadr. Ama vekil eer akdi mvekkiline izfe etmi ise, mesel Filann tarafndan bilvekle (vekleten) sattm yahud Filan iin aldm diyerek satm akdi yapm olsa, akdin hukuku (hak ve neticeleri) hep mvekkile ait olur. Bu durumda vekil haberci (resul) hkmnde kalr. Alveri, bor demeye, borcu tahsil etmeye ve mal kabzetmeye vekil olan kimsenin, vekletten dolay elinde bulundurduu mal emnet hkmndedir. Teaddisi (kusuru) olmakszn helk olsa, tazmin etmesi gerekmez. Habercinin (resuln) elindeki mal da byledir. Bir kimse iki kiiyi birden vekil edebilir. Bu takdirde vekil olduklar hususta yalnz birisi tasarruf edemez. Fakat husmete (dvya), vediay geri vermeye, bor demeye vekil iseler, yalnz birisi tasarrufta bulunabilir. Bir kimseyi bir hususa vekil ettikten sonra, bir bakasn da ayn ie vekil klmsa, o ie her hangi biri tasarruf ettiinde muteber olur. Ayn anda birka kiiyi mstakil vekil yapmas da mmkndr. Bir kimse mvekkili izin vermedike, vekil olduu hususta bakasn vekil yapamaz. Mvekkilin izin vermesi durumunda veya stediini yap! denilerek umum vekil edilmi ise, vekil ettii ikinci kimse mvekkilin vekili saylr. nceki vekil azlolunsa veya lse, bu ikinci vekil azlolunmu olmaz. Ancak bu ikinci vekil, birinci vekil izin verse bile, mvekkil izin vermedike bir ncsn vekil yapamaz. nc vekil bir kurban alsa, mvekkil iitip bu veklete ve al-verie izin vermedike al-veri sahih olmaz; kurban da mvekkile ait olmayacandan, kesilirse kurban yerine gelmez. Kurban kesildikten sonra mvekkilin izin vermesi yetmez. Yalnz zekt vermek iin olan vekil, izinsiz olarak bakasn, o da bakasn vekil yapabilir. Ancak ikinci vekilin, kurban

86

kesmek zere tuttuu kimse, vekil deil, iidir. Dolaysyla mvekkilin ismini zikretmese bile kurban sahih olur. Veklette cret art edilmise, vekil crete hak kazanr. art edilmeksizin vekleti kabul ettiyse, teberruda bulunmu olur; sonradan cret taleb edemez. Vekil ve iiye verilen bahi veya hediyeler, cretinden indirilemez. Devlet memurlar byle deildir; bunlara verilen hediyeler, akrabalk veya dostluk vesilesiyle deil de, memuriyetlerinden dolay ise, beytlmle aittir. Hazret-i Peygamber, tayin ettii bir vliye verilen hediyeleri, Sen babann evinde otursaydn, bu hediyeler sana gelir miydi? diyerek alp beytlmle koymutur. Hkmdara, ecneb hkmdarlardan gelen hediyeler byle deildir. Yani hkmdara ait olur. Hazret-i Peygamber, baka hkmdarlardan hediye kabul etmitir. Ancak Hanef mezhebi dndaki hukukular burada ikili bir ayrm yapar: Bu hediye Mslman bir hkmdardan gelmise mesele yoktur. Ama gayrmslim bir hkmdardan gelmise, hkmdarn hareketlerini kstlayabileceinden dolay mlk olmaz, hazineye konur. Nitekim Hazret -i mer, Bizans imparator ve imparatoriesinin kendisine ve hanmna gnderdii hediyeleri kullanmayp beytlmle koymutur. Her eye vekilimsin denilen umum vekil, talk, hibe, sadaka ve vakftan baka her eyi, sahibi adna yapabilir. Birinden dn istemek iin bakasn vekil yapmak btldr. Bunun iin haberci gndermek sahihtir. dn istenilen mal almak iin vekil yapmak cizdir. Vekilin uhdesine ald ii yerine getirmesi din ve hukuk bir vecibedir. Mesel bor deme vekili borcu demezse, dinen mesul olur. Ayrca mvekkilin deme mkellefiyeti devam eder. Ben demesi iin vekil ettim diyerek syrlmas mmkn deildir. 5.Vekletin eitleri Veklet, akde veklet ve husmete veklet olmak zere ikiye ayrlr. Akde veklette vekil bir akid yapmak zere vekil edilir. Husmete veklette ise, vekil, bugnki avukatlar gibi, mvekkilinin dvsn takip eder. Akde veklet de beye (sata) ve ala (irya) veklet diye ayrlr. Veklet, vekilin hareket serbestisi bakmndan da veklet-i mme ve veklet-i hssa diye ayrlr. Birisine, Her eyde vekilimsin dese, yalnz maln korumak iin vekil etmi olur. Her eyde vekilimsin, emrin cizdir veya Seni her ite vekil tayin ettim yahud Ben seni vekil tayin ettim gibi umum ve mutlak bir szle de umum veklet sabit olur. Bylece boama ile kle azad, vakf, hibe gibi teberru kabilinden akidler dnda al-veri, kira gibi btn akidlerde vekil yapm olur. Buna umum vekil denir. Bu, vekil edildii hususta istedii gibi hareket edebilir. Husus vekil ise, kendisine bildirilen hususlara riayet etmek zorundadr. Bana bir at al! sz, umum vekleti; Bana, u renkte, u vasfta, u fiata bir at al! sz de husus vekleti gsterir. a.Alverie Veklet Alverite, maln cinsi, nevi (veya fiyat) vekile bildirilmelidir. Umum vekil ise, bildirmeye lzum olmaz. Bana bir at al! demek sahih olur. Bana bir hayvan al! demek sahih olmaz. Nasl olursa olsun! veya Nasl istersen yle al! deyince, umum vekil olur. Maln maddesi (pamuk veya yn olmas), kullanma yeri, iilii ayr olunca, cins ayrlr. Koyunun yn ile derisi baka cinstir. Baka cinsten ald mal, vekile kalr, shib inin olmaz. Ko al! denilen vekil, dii koyun alrsa, vekilin olur. St, pirin gibi eyleri al dese, piyasada bulunan almas ciz olur. Ev alacak vekile, mahalle ve fiyatn sylemek yetiir. l ile alnan maln mikdar veya fiyat sylenir. Evsfn sylemek lzm deildir. art olan vekil, arta uymazsa, ald mal, kendinde kalr. art, sahibinin lehine deitirmesi ciz olur. Veresiye al! deyince pein alsa, mal, kendinde kalr. Pein al! deyip de, veresiye alsa, sahibi iin alm olur. Maln bir ksmn bulup alsa, kuma gibi

87

blmesi zararl olan malda sahibi iin alm olmaz. Pirin, eker gibi blmesi zararsz ise sahibi iin alm olur. Deeri bildirilmeyen mal, gaben-i yesr (az aldanmak) ile alabilir. Fakat et, ekmek, eker gibi kymeti mehur eylerde gaben-i yesr afvolmaz. Gaben-i fhi ile (ok aldanmak) ile alnan mal, shibi kabul etmeyebilir. Belli mal satn almaa vekil olan, o mal kendisi iin satn alamaz. Kendim iin aldm dese bile, sahibinin olur. Mvekkili hazr olduu halde, vekil ben bunu kendim iin aldm derse o mal vekilin olur. Vekil, sahibine kendi maln satamaz; sahibinin maln kendisine satn alamaz. nki, bir kimse hem alc, hem satc olamaz. Kendi lehinde hidlikleri ciz olmayan akrabasna da satamaz. Ancak dilediine sat denilerek umum vekil yaplm ise veya deerinden yksee satabilir. mam Mlik, vekil, sahibinin sattrd mal kendisi iin fazla bir semenle alabilir, der. Vekil, veresiye satn ald maln semenini, sahibinden pein isteyemez. Pein ald maln semenini, sahibi tecil ettirse bile, pein isteyebilir. Semeni almadan nce, mal sahibine teslim etmeyebilir. Fakat bu zaman, mal telef olursa, vekil bakasn satn alp der. Satn alma vekili, beyi ikle edemez. Umum vekil, sahibinin maln, diledii fiyata satabilir. Fiyat sylenmi ise, bundan daha aaya satamaz. Satarsa, der. Satn alma vekili, kendisine sylenen fiatn zerinde almsa, bu akit mvekkil iin deil, ama vekil iin nfiz olur. Yani fazlasn vekil verir. Ancak daha ucuza almsa, mvekkil iin nfiz olur. Yani parann fazlas vekile kalmaz. Vekil, mvekkiline daha iyisini yapmak iin muhalefet ederse cizdir. Mesel mal sylediinden daha pahalya satabilir. Muhalefet daha iyisi iin olmazsa ciz deildir. Umum vekil, pein de, veresiye de satabilir. Fakat Pein sat! veya u malm sat da borcumu ver! denildi ise, veresiye satamaz. Veresiye satt maln semeni iin rehin veya kefil alabilir ve bunlardan mesul olmaz. Rehin ile (veya) kefil ile sat! denildi ise, byle satmas lzmdr. Vekil, semeni almadan, sahibine kendi malndan vermee zorlanamaz. Semeni, mteriden, sahibi de alabilir. cretsiz vekil, mteriden semeni almaa mecbur deildir. Fakat semeni almak iin, sahibini vekil etmesi lzmdr. Delll (komisyoncu) ve simsar gibi, cretli vekiller, semeni almaa mecburdur. Satmaya vekil olan, alverii ikle edebilir. Fakat bu ikle, sahibi iin olmaz. Mal kendinin olup, semeni sahibine der. b.Borca Veklet Bor deme vekili, kendi malndan dese, sahibinden bunu ister. Kt lira demeye memur olan vekil, kendi malndan altn dese, sahibinden kt lira alr. Altn demeye vekil olan, kt lira dese, kt lira alr. Vekili, alacaklya kendi maln satp, sahibinin borcunu derse, sahibinden bor kadar alr. Filana dn (veya) sadaka (veya) hediye ver! dese, vekil bunu verince, emredenden isteyemez. Sonra ben sana veririm dedi ise, isteyebilir. Herkes, ancak kendi mlk iin emir verebilir. Bakasnn maln denize at! dese, atlmaz. Atan der. Borcumu, kendi malndan de! dese, vekil kabul etse bile, demeye mecbur olmaz. Fakat vekilde alaca veya emnet paras varsa, emri yapmaya (demeye) mecburdur. Malm satp de! dese, bu emri, yalnz cretli vekil yapmaya mecbur olur. Falan alacaklma ver! diye, vekile para verse, bunu, sahibin baka alacakllarna veremez. Paray alacaklya vermeden, sahibi lse, para vrislerine geri verilir. Alacakllar mirastan isterler.

88

Alacaklma verip, senedin arkasna yazdr (veya) vesika al! diyerek vekile para verse, vekil deyip, vesika almasa, alacakl inkr ederse, vekil der. Vekile verilen para, tayin ile teayyn eder. Yani Bu para ile i yap! denilmise, bu para ile i yapabilir. Bu para telef olsa, vekil azlolunmu saylr. Vekil, ald paray kendi iin harcayp, sahibinin istedii mal kendi paras ile satn alsa, ald mal kendisinin olur. c.Husmete Veklet Dvc ve zanl, birbirinin rzs olmasa bile, kendilerine avukat (dv vekili) tutabilir. Avukat, sahibi aleyhinde, mahkemede konuabilir, yani aleyhte ikrarda bulunabilir, baka yerde konuamaz. Konuursa dinlenmez ve vekillikten kar. Aleyhe hi konumamak zere, avukat tutulabilir. Konuursa azlolunmu saylr. Avukat, mal almaa vekil deildir. Mal almaya vekil olan da, sahibine avukatlk yapamaz. 6.Vekletin Sona Ermesi Mvekkil, diledii zaman vekili azledebilir. Sahibi, bakasnn hakk karan vekilini azledemez. Bakasnn hakk karmad ise azledebilir. Bu takdirde vekil de kendini azledebilir. Nitekim bir borlu maln rehnedip, birini rehnolunan mal satmak zere vekil etse, rehin verenin izni olmadka vekili azledemez. nki bakasnn hakk karmtr. Dvcnn talebi zerine dvl birini husmete vekil tayin etse, dvcnn haberi olmadan azledemez. Alacakl, borlunun bildii vekilini, borlunun haberi olmadan azledemez. mam Mlik ve fiye gre vekil azli bilmese de azledilmi saylr. Azlolunan vekilin, azil haberini alncaya kadar yapt iler ciz olur. Kendi kendini azleden vekil, sahibine bildirinceye kadar i yapar. mam Mlik, fi ve Ahmede gre yapamaz. Vekilin ii bitince, vekillik de biter. Sahibin lm ile de, vekillik biter ise de bakasnn hakk karm ise bitmez. Vekilin lmesi ile de, vekillik biterek, vrisleri vekil olamaz. H.RKETLER irket, ortaklk demektir. Ortaklarn her birine erk denir. er hukukta, ibha, mlk ve akid irketi olmak zere eit irket vardr. 1.bha irketi nsanlarn, amme mallarnn kullanlmasndaki ortakln ifade eder ki, bunun bugnki mnda irket ile bir alkas bulunmamaktadr. Deniz, gl, nehir gibi umum sular, sahipsiz arzilerdeki otlar ve ate mterektir. Bunlar zerinde herkesin ortakl vardr. Ancak bu sudan kovasna, sarncna doldurmusa; otu biip arabasna yklemi veya samanlna koymusa mlk saylr. 2.Mlk irketi ki veya daha ok kimsenin, miras veya hediye sureti ile veya parasn muayyen nisbette verip satn alarak, ayn veya deyn olan bir mala beraber sahip olmalardr. Yahud, mallarn, ayrlamayacak ekilde kartrp ortak olmalardr. Birincisinde maln her parasnda, her tanesinde ortaktrlar. kincisinde ise, her birinin taneleri dierinin taneleri ile karmtr. Birincisinde, hisse-i yiasn dilediine satabilir. kincisinde ise, ancak ortaklarna veya onlardan izin alarak dilediine satabilir. Ortak bindan ve tarladan, kendi malnn mikdar nisbetinde ve dierlerinin hisselerine zarar vermeyecek ekilde istifde edebilir. zinsiz bakalarna kullandramaz. zin verenlerin hisselerini de kullanabilir. Misl olanlardan hissesini fiz olmayacak ekilde ayrp kullanabilir. Meyveden hissesini yiyebilir. ryecek, bozulacak eyleri satp, semenini ortaklarna datr. [Miras, muristen kalan eya ve yiyecei taksim etmeden evvel hissesi kadar kullanabilir; dier vrisler izin vermise yahud vereceklerini ok zannediyor ise bunlarn hisselerini de kullanabilir.] Tarla gibi blnebilir

89

mterek mlkn gelirini paylar; isterse hisseleri nisbetinde blerek irkete son verebilirler. Hamam gibi blnemeyen mterek mlk srayla iletir veya gelirini paylarlar. Raz olmazlarsa, mlk satp, parasn paylarlar. 3.Akid irketi Bir yazl mukavele yaparak ortaklarn kabul etmesi ile kurulur. Birinin vazgemesi ile irket bozulur. Ortaklardan birine, krdan muayyen birey verilmesini art koymak irketi bozar. Sermyenin altn veya gm veya geer her eit para olmas ve mevcud ve malum olmas lzmdr. Deyn (alacak) olan para ve urz (hacim, vezin, say ile llen eyler) sermye olamaz. Bunlar ve bin nceden mterek bulunursa, mam Muhammede gre sermye olabilir. Mallar nceden mterek deilse, msv kymetteki mallarnn yarlarn birbirlerine satarlar. Bir kimse maln bakasnn dkknnda satmak art ile irket fsid olur. Kr satcnn olmak ve dkkn shibine cret vermek lzmdr. Vekil tutmak ciz olmayan eylerde, mesel odun, ot toplamak, yemek iin avlamak, su datmak iin ve dalardaki sahipsiz aalardan meyve toplamak ve umuma ait yerden tuz, mden karmak ve byle topraktan yaplm tula ve kiremiti piirmek gibi mbah eyleri yapmak iin irket kurmak sahih deildir. Herkesin toplad kendisinin olur. Yardm eden olursa, ona cret verir ve cret, toplanan eyin semeninin yarsn geemez. nki irkette ortaklar birbirlerine vekil olurlar. Vekil yapmak demek, bir eyi tasarruf etmee hakk olmayan kimseye, bu eyi tasarruf etmeye, yani kullanmaya hak vermek demektir. Herkesin tasarruf etmeye hakk olan, yani herkese mbah olan eylerde vekil yapmak sahih olmaz. Akid irketi yedi eittir: a.Mfvada (Msvt) irketi irket malnn hepsini kullanmak hakk, koyduklar sermyenin hisse mikdar ve kr taksimi btn erikler (ortaklar) iin msv olmas; her ortan sermyesinden baka paras bulunmamas; [meru mal telkkisi dinlere gre deitii iin] ortaklarn hepsinin Mslman olmas arttr. Bu drt arttan biri bulunmazsa, nn irketi olur. mam Eb Ysufa gre, gayr mslim de ortak olabilir. eriklerden her biri dierlerinin kefili ve vekilidir. Ortaklar, irketin borlarndan ve taahhdlerinden mteselsilen ve btn mallar ile mesuldrler. Mesel, bir erik, bir ey satn alsa, satc, parasn dier eriklerden isteyebilir. Gasp ve keflet de ortaktr. Birine miras kalsa irket btl olur. irket kurulurken mfvada kelimesini kullanmak veya btn artlar sralamak lzmdr. Hisse bedellerini irkete teslim veya bunlar kartrmak art deildir. Mfvada irketi sadece Hanef ve Mlikler indinde sahihtir. mam Mlike gre, ortaklarn btn mallarn sermaye yapmalar gerekmez; ortaklar keflette ortak, gaspta deildir; birinin malnn dierinden ok olmas ve krn mal nisbetinde taksimi de cizdir. Mfvada, nn ve mudrebe irketleri, altn, gm lira ve her eit geer para ile veya vezin, hacim, aded ile llen bir cins mal, msvi mikdarda kartrdktan sonra kurulabilir. Maln her hangi paras satlnca, paras ve kr btn erikler arasnda mterek olur. Mfvada irketinin, Avrupaya Mslmanlardan geerek kolektif irket adn ald anlalmaktadr. b.Inn irketi eriklerin birbirine vekil olup, kefil olmadklar irkettir. Kefil olmalar da ayrca art edilebilir. Sermye hisselerinin msvi olmas art deildir. Krn nasl taksim edilecei bildirilmezse, irket fsid olur. irket, bir veya eitli ticaret yapar. Kr nisbeti, hisseye deil artnmeye gredir. eriklerden bir ksm, irkette alrsa, krdan ayrca cret alr. eriklerin hepsinin veya bir ksmnn almas art edilebilir. alana fazla kr verilebilir. Hatta hepsi alsa bile kr nisbeti farkl olabilir. nki herkesin almasnn kymeti

90

farkldr. eriklerin almas art edilmemise, kendiliklerinden i grm olurlar. yapmayanlar da krdan fazla nisbette alabilirler. Hem almas art edilip, hem de bunun mukabilinde sermayesinden bile az ilve kr vermek ciz deildir. Mesel bir kimse, iki misli para da bakasndan alp i yaparak, kazancn bir ksm kendine, bunun iki kat, para verene olmas cizdir. art olmakla beraber, krn drtte para verene olmas ciz deildir. nki kr ya sermye, ya alma veya mteriye kar mesuliyeti yklenmenin karldr. Onun iin usta, kalfa veya ran cretinden de hisse alr. Sermyeyi kartrmak, burada da art deildir. Kefil olmadklar iin, darya olan borcu, yalnz satn alan der ve vekil olduklar iin de irket malndan der. Zararlar, fetler, dim sermye nisbetinde blnr. Mfvada ve nn irketlerinde eriklerin, yabanclara irketten sermye, mdrebe ve emnet vermek, cretle adam ve sire tutmak ve vekil etmek hakk vardr. Fakat bakasna bor ve hibe veremezler. irket mal, eriklerde emnet olduundan, teaddi ve taksirleri bulunmakszn ellerinde helk olunca tazmin etmezler. mam Mlik ve fiye gre nan irketinde sermaye eit olup, ortaklardan birinin fazla kr almas art edilirse, irket fsid olur. mam fiye gre nan irketinin sahih olmas iin, sermayenin ayn neviden olup birbiriyle kartrlmas arttr. Modern ticar irketlerin pek ok hkm, nn irketi ile uyuturulabilir. c.Aml (Sanyi) irketi ki veya daha ziyde sanat sahibi, bakasndan i kabul edip cretini veya bir fabrika kurup imlt krn taksim ederler. , iilik msvi, kr farkl olabilir. Bir irketin alaca siprii, her erik yapar. Her erik i kabul eder ve sat yapar. Her birinin kazancna ve zararna, her erik, szlemedeki nisbetle ortaktr. Sanyi irketi, mfvada ve nn eklinde olabilir. Inn eklinde olursa, krn blnmesi, alma nisbetinde olmayabilir. Dkkn birinin, lt-edavt tekinin olmak zere irket sahih olur. Hammallarn irket kurmalar sahih olur. d.Vch (tibar, Kredi) irketi Sermyesiz olup, halk arasnda emniyet ve itibarlar ile veresiye mal alp satmak zere kurulan irkettir. Hisselerin eit olmas gerekmez. Kr ve zarar hisseye gredir. mam Mlik ve fiye gre byle bir irket btldr. e.Mdrebe irketi eriklerden bir ksm sermye vermek, bir ksm da i yapmak zere kurulur. yapanlara, mdrib denir. Kr nceden szleilen nisbette paylalr. Sermye i yapanlarda emnettir. Telef olursa demezler. Helk olduunu yemin ederek syleyince szleri kabul edilir. Sermye verenler i yapamaz. Sermyenin altn, gm veya baka geer para olmas lzmdr. Urz (hayvandan baka mal) verip, Bunu sat, paras ile ticaret yap! derse, satp bedelini sermye yapnca, mdrebe irketi olur. Dier imama gre mdrebe fsiddir. Filandaki alacam olan u kadar liray al da, mdrebe ile kullan! dese, sahih olur. Revataki metal paralarla karz Hanefde ve bir grte Mlikde cizdir. Mdrebe irketinde maln mdribin elinde emnet olmas baz suiistimallere yol aabilir. Mdrib, maln telef olduuna yalan yere yemin edip mesuliyetten kurtulabilir. Hukukular bu durumda sermye sahibini korumak iin baz areler tavsye etmitir. Mesel Msrda 743/1343 ylnda vefat etmi olan Hanef hukukusu Zeyladen nakledildiine gre, sermye sahibi, i gren tarafndan, parasnn her hlkrda denmesini isterse, parann ounu ona dn verir. Sonra, az bir para vererek, i yapmak art edilmeksizin onunla nn irketi kurar. Fakat mal sahibi i yapmaz. Kr olursa, hazrladklar artnmeye gre taksim ederler. Sermye helk, ziyan olursa, i gren, borcunu der 6 . [Son zamanlarda kurulan finans messeseleri, umumiyetle mdrebe esasna gre alarak kredi vermektedir.]
6

bn bidn, III/352.

91

Sermyenin yars bor, yars da mdrebe olarak verilebilir. Krn hepsi i yapanlara art olursa, sermye bunlara bor verilmi olur. Kr, mal sahiplerine ise, i yapan cretsiz vekil olur. Mdrebe fsid olursa, i yapan cretli ii saylr. Krn hepsi sermye shibinin olur. Sermye sahibi buna, emslinin ald creti (ecr-i misl) verir. Mdrebede parann i yapana teslim edilmesi ve szleirken krn taksim orannn belli edilmesi lzmdr. Bir tarafa muayyen bir kr art olursa akid bozulur. Zarar, ziyan i grenlere it olmak art lavdir (hkmszdr) ve irketi bozmaz. Zarar mal sahiplerine aittir. Mddeti ve yeri art olmazsa, i yapanlar, mal alverite kullanr, vekil tutar, sefere kar. Emnet, rehin ve kirya verir. nki bunlarda hep kr vardr. Fakat bor alp vermek, hibe etmek, mal sahiplerinin arzusu ile olabilir. Mal sahipleri, ticareti, bir ehirde ve bir cins ey iin ve belli zamanda ve belli tccarlar ile yaplmasn art edince, ii yapanlarn buna uymalar lzmdr. Uymayp ziyan ederlerse derler. Kr ederlerse kendilerinin olur. yapanlar zarar ederse demezler. grenler sermyeden kendilerine sarf edemezler. Sefer ederse rf ve det lsnde yeme, ime ve yolluk alabilir. grecek olan kimse, ald paray i iin kullanmayp kendi ihtiyalarn karlamakta sarf ederse, bu durum iki dil hit ile ispat edilirse, tazmin eder. Para sahibi diledii zaman i yapan azleder. f.Mzraa (Ziraat) irketi Harman yaplan eyleri yetitirmek iin, tarla (toprak) birinden, iilik dierinden olmak ve mahsul, szleilen nisbette paylamak zere, iki kii arasndaki irkettir. Bu irket mam Eb Hanfe ile Mlike ve fiye gre fsid ise de, mmeyne ve sonraki fi fukahsna gre aadaki artlarla sahihtir: 1-Tarla ziraate elverili olmaldr. 2-irket kuranlar, Mslman, akll ve bli olmaldr. 3-irket mddeti belli olmaldr. 4-Tohumun kimden olaca belli olmaldr. 5-Tohumun cinsi belli olmaldr. 6-Tohum vermeyenin mahsulden alaca yzde mikdar belli olmaldr. 7-eriklerden birine, mahsulden belli bir mikdar veya tarlann muayyen yerinden ayrlmayacaktr. 8-Tarla sahibi, tarlay erikine teslim edecektir. 9-Mahsul, tohumluk olarak bir mikdar ayrlmadan taksim olunacaktr. Mahsuln urunu, taksimden nce ayrmay art etmek cizdir. 10-Mahsuln tane ksm taksim edilecek, saman taksim edilecek veya tohum sahibinin olacaktr. 11-Tarladan alnan mahsul tamak, bimek, harman etmek, savurmak masraflar, taksimden nce ayrlr. ilik yapan erike ait olmas da cizdir. 12-Mahsul almadan nce yaplan masraflar, iilik eden erike aittir. 13-a) Tohum, toprak sahibine, kz veya makine ise, alana, b) Tohum ve kz veya makini, alana, c) Tohum ve kz veya makine, tarla sahibine olmak cizdir. 14-a) kz veya makine, toprak sahibine, tohum ise alana, b) Tarla sahibi alp, tohum ve kz dier erike, c) ve kz, tarla sahibine, yalnz tohum dier erike ciz deildir. Buna uymayan artlar ziraat irketini bozar ve mahsuln hepsi, tohum sahibinin olup, dierine cret verilir. creti, artnmedeki hissesini aamaz. Mzraaya verilmi topra,

92

toprak sahibi bakasna satarsa, mteri toprak kurtuluncaya kadar bekler. Yahud mahkeme yolu ile sat feshettirir. Mahsuln urunu, herkes kendi hissesinden verir. g.Mskt irketi Bada zm, bahelerde meyve ve bostanlarda sebze yetitirmek iin, toprak sahibi ile alacak kimse arasnda yaplan irkettir. Hkmleri mzraa gibidir. alan hastalanrsa, irket bozulur. Aa dikip yetitirmek iin irket kurulmaz. Eer kurulursa, yetien aalar, toprak sahibinin olup, alana cret verir. Meyve, zm, sebze ortaya kmsa bile, mmeyne ve Mliklere gre mskat yaplabilir. J.FZL AKDLER (RB) Fiz, karzda, rehinde ve alverite taraflardan birinin tekine karlksz olarak vermesi art edilen fazla mala denir. Bakasna verilmesi art edilirse fiz olmaz, lav art olur. art edilmeden verilen hediye fiz olmaz. Bu durumda hediyenin ayr bir mal olmas ve ayrca teslim edilmesi gerekir. Mesel bir kimse, bir altn lira verip drt eyrek altn satn alsa ve ayrca bir mikdar para hediye etse fiz olmaz. Hibede art edilen fazla bir ey de fiz olmaz. Bir ay bana hizmet etmek art ile, u mal, mesel evimi sana hediye ettim! dese, o da kabul edip alsa, fiz olmaz. Fakat art fsid olup, hizmet etmesi lzm gelmez. Hizmet ederse de, zarar olmaz. Hediye verirken, belli bir eyi karlk istemek, birisine olan borcunu demesini art etmek cizdir. Hediyenin ve karlnn, ayrlmadan nce verilmeleri lzmdr. Fiz, Kuran- kerm ve hads-i erflerle yasak edilmitir. Msev ve sev eriatinde de yasak idi. Fiz, Arapa fazlalk demektir. Kuran- kermde bunun iin rib kelimesi kullanlr. Her rib fizdir, ama her fiz rib deildir. Osmanllarda eran yasak olan rib iin de, meru olan eitli kr paylar iin de fiz kelimesi kullanlmtr. Rib iki ksma ayrlr: Rib- fazl, vezn veya keyl ile llen eyleri birbiriyle pein olarak deitirirken (satarken) birinin fazla olmasdr. Rib- nese ise, ayn cins maln birbiriyle veresiye olarak deitirilmesidir (satlmasdr). 1.Karzda Fiz Daha fazlasn demesi art ile dn vermek fizdir. Mesel, oniki kile demesi art ile on kile buday dn verilse, oniki kilenin hepsi haram olur. Fazla olan iki kileyi geri vermesi gerekir. Yalnzca muztar durumda kalan kimse, zarur nafakas iin fizle bor alabilir ise de buna da fizle bor vermek haramdr. Nafakas iin fiz demek zorunda kalan kimse, bu verdiini geri alabilir. Meru bir sebeple krediye ihtiyac olan kimse karz bulamaz ise, karz bahsinde anlatld zere muamele sat veya yne sat yoluyla bor al abilir. Bunu da bulamazsa, sadece nafaka iin fizle bor almas ciz olur ise de fiz alan gnaha girer. 2.Rehinde Fiz Rehin vermek, denecek mal karl olarak, bir mal, alacaklda veya baka dil bir kimsede emnet brakmak demektir. dn verirken, alacaklnn rehinden istifde etmesi iin izin verilmesi art edilirse, fiz olur. Mesel, iinde oturmak art ile bir evi, ekmek art ile tarlay, kendi kullanmak art ile bir arabay borludan rehin istemek fiz olur. Sonradan verilen izin ile alacaklnn rehni kullanmas ciz olur. 3.Alverite Fiz Hanef ve Hanbel mezheblerine gre, bir satta fiz bulunmas demek, aada bildirilen iki hususun veya birinin, meb ile semende ortak olarak bulunmas demektir. fi ve Mlik mezheblerinde, bu iki art ile beraber, altn veya gm yahud gd maddeleri olmalar da lzmdr. Mlik mezhebinde rib- nese iin gd maddesinin ayrca iddihar edilebilir (bir sene bozulmadan saklanabilir) olmas da arttr. Dolaysyla Mlik mezhebinde bir kilo domates, iki kilo domatese pein satlabildii halde, bir kile pirin bir kile pirince veresiye satlrsa fiz olur. Hanbel mezhebinde altn ve gm ile vezn ve keyl mallarda her iki cins

93

rib da cereyan eder. Yenecek olsun olmasn fark etmez. Ancak ceviz, yumurta, karpuz gibi aded mallar arasnda rib hi cri deildir. 4.Fizin artlar a-Kadr, yani iki maln arlk (vezn) veya hacim (keyl) ile llmeleri, b-ki maln bir cinsten olmalar. Bir mal arlk yahud hacim ile llyorsa, bu maln kendi cinsinden ve ayn mikdarda bir mala pein satnda fiz olmaz. Ancak biri fazla ise veya ikisi de eit olsa bile veresiye ise bu satta fiz vardr. Buday, arpa, hurma ve tuzun, her zaman ve her yerde keyl (hacim) ile, altn ve gmn de vezn (tart) ile llmesi hads-i erf ile sbittir. Bu alt maddeden baka eylerin, nasl lldkleri hususunda rf ve dete baklr. Bu artlarn ikisi de bulunursa, yalnz eit mikdarda pein satmak cizdir. Farkl mikdarda pein ve ayn mikdarda olsa bile birisini veresiye olarak satmak fiz olur. Bir teneke buday bir teneke budaya pein satta sz keserken lmek lzmdr. Sonradan llrse, eit bulunsa bile ciz olmaz. Bir kile budayn iki kile budaya pein veya bir kile budaya veresiye satnda fiz vardr. nki hem hacim ile llr, hem de cinsleri birdir. Hacim veya vezin ile llen ve cinsleri de ortak bulunan iki maln eit mikdarda pein satnn ciz olmas iin, sfatlarnn baka olmas lzmdr. Para bozdurmak, bunun iin, ciz olmaktadr. Sfatlar da ayn olursa, mesel bir kile buday, bir kile budaya pein satlrsa, fiz olmamakla beraber, satta fayda bulunmayaca iin bey sahih deildir. Bir satta, yukardaki fiz artnn ikisi de bulunmazsa, bu satta fiz bulunmaz. Birinin pein fazla olmas veya veresiye olmas fiz olmaz. Mesel, on metre pazeni, onbe metre basmaya pein ve veresiye satmak cizdir. nki pazen, vezin veya hacim ile llmez. Bir kile buday ile iki kile arpann pein satnda da fiz yoktur. nki cinsleri bir deildir. ki arttan birisi bulunup, birisi bulunmazsa, farkl mikdarda pein ciz olup, eit mikdarda olsalar da, veresiye satmak yine fiz olur. Bir kile buday, iki kile arpaya veya be yumurtay alt yumurtaya pein satmak (ve pein para bozmak) ciz olur. Fakat be metre basmay, be metre basmaya veya bir arabay, baka bir arabaya veresiye satmak fiz olur. Her ne kadar kadr yoksa (hacim veya vezin ile llmyorsa) da, cinsleri birdir. Arlk ile llen eylerin her ikisi de bir habbeden (5 santigram), hacim ile llenlerin her ikisi de yarm sdan (1750 gr) az ise, bunlar lye gelmez, yani birinci art yok kabul edilir. Bunun iin, bir avu buday, iki avu budaya veya iki santigram altn, drt santigram altna pein satmak fiz olmaz. Bunlar veresiye satmak fiz olur. Satta ve dn vermekte altn ve gmn saysna deil, arlna itibar edilir. Byle paralar ve fls denilen metal paralar, dete gre, arlkla da, aded ile de llmektedir. Her birinin arl herkese bellidir. Bu bakmdan tartlmakszn mbdelesi cizdir. Altn ve gm yardan fazla olan haltalar (alamlar), saf altn ve saf gm gibidir. Altn ve gm, yardan az olan alamlar, urz (mal) gibi olup, iindeki hlisin arlndan fazla hlis ile ve kendi cinsinden fazlas ile pein satlabilirler. nki altnn fazlas, karlk maldaki baka mdenin karl olur. 5.Pein Sat Ne Demektir? Bir satn pein olmas demek, pazarlk yerinden ayrlmadan nce, iki maln da ayn (tayin edilmi, teayyn etmi) olmas demektir. Teslim edilmesi lzm gelmez. Altndan ve gmten baka mallar, sz kesilirken tayin etmekle (yani bu mal ile u mal aldm demekle) teayyn ederler. Bunlarn sat mukyada (trampa) olur. ki maldan yalnz birisi tayin edilmi ise, ayn olan, meb olur; deyn olan, yani tayin edilmeyen dieri semen saylr. Deyn olan mal ve altn ve gm, ayrlmadan nce kabz olunmakla teayyn ederler. [Ayn, akid yaplrken tayin edilen; deyn ise tayin edilmeyen meb veya semene denir. Mesel raftaki bir mal

94

indirilip veya iaret edilip ayrlarak satlsa, meb ayn, semen ise deyndir. Mteri szleilen mikdarda istedii paray verebilir. Satc ancak ayrlan mal verebilir. Mteri raftaki belli maln herhangi birini satn alrsa, meb deyn olur. Satc bu takdirde o maldan raftaki istediini verebilir. Mteri ben unu istemitim diyemez.] Bir mal teayyn edince, kendisini vermek lzm olur, benzeri verilemez. kisi de hacim ile veya tart ile llen, bir cins veya baka cins (altndan ve gmten baka) iki mal birbiri karlnda satmak iin, sz kesilirken, ikisi de ayn olmaldr. ster orada hazr olsun, ister olmasn, tayin edilmeleri yetiir. Altn veya gm karlnda, tartarak llen baka cinsleri veresiye satn almak cizdir. Bunun iin, para ile yaplan mal satlarnda fiz yoktur. Altnn veya gmn birbiriyle satnda (sarf satnda) pein olmalar ve ayrlmadan nce teslim alnmalar arttr. Sarf satnda, alaca hazr olup, verecei yannda deilse, szleme etmeyip, hazr olan dn veya emnet alnr; verecei eline geince, o zaman pazarlk edip sz keserek, ayrlmadan bunu teslim ederse ciz olur. Hanef, fi ve Hanbelde sarf satnda meclis muhayyerlii vardr. Yani taraflar birbirlerinden ayrlmadka kabz gerekleebilir. fide kl gibi altn ssl eylerin altnla veya gmle ssl eylerin gmle satlmas, mikdar belli olmad iin ciz deildir. Kadr ve cins birlii bulunan (hacim veya tart ile llp ayn cins) iki maln birbiriyle satnda, birisi ayn, dieri deyn ise; ayn olan meb ve deyn olan da semen saylr. Semen ayrlmadan nce denirse akid sahih olur; aksi takdirde fiz olur. Yani mebnin de semenin de ayn akid meclisinde ayn olmas (tayin edilmesi) lzmdr. Bir kuyumcuda beendii bilezii, arl kadar altn para karlnda satn aldnda, bilezik ayn ve mebdir; deyecei altn ise semen ve deyndir. Dkkndan ayrlmadan o arlkta diledii altn verebilir. Eer meb deyn ise, yani meb tayin edilmemise; akid meclisinde hzr olsa bile, sat fizli olup ciz deildir. Bunun iin, Bu bir kile buday, bir kile taze budaya sattm veya Bu bir kile buday, bir kile taze arpaya sattm diyerek szlemek ciz olur. nki, her ikisinde de ayn olan mal mebdir ve deyn olan semendir. Fakat taraflar ayrlmadan nce meb ile semenin ayn olmalar gerektiinden, akid meclisini terketmeden nce deyni kabz etmek lzmdr. Deynin (yukardaki misalde semenin) ayn olmas, kabz edilmekle szkonusu olur. Ayn (yukardaki misalde mebyi), kabz etmeden ayrlmak ciz olur. Bir kile iyi buday senden, bu bir kile buday ile satn aldm derse, deyn olan bir kile iyi buday, mecliste hzr bulundurulsa bile, ciz olmaz. nki deyn olan mal meb olmu, ayn olmayan ey satlmtr. (le) ve ( -ye) gibi balarla sylenen mal semen olur, byle sylenmeyen meb olur. 6.Meb ile semen arasnda sfat fark Eski ile yeni, fiz bakmndan farkl sfatlar deildir. Bu sebeple mesel eski bakr, yeni bakrla ayn arlkta ve pein deitirmek gerekir. Yeni bakr daha hafif ise, bununla az mikdarda baka mal veya para vermek gerekir. Altn ve gmten baka mdenlerde sanat (iilik) fark olabilir. Bu bakmdan arlkla llmekten kp, aded ile satlmaya balarlar. Bir bakr semveri, daha ar bakr semver karl satmak ciz olur. Altn ve gm eya, sanat (iilik) tesiri ile semenlikten karak meb olabilir. Bu durumda birbiri ile satta kabz edilmesi gerekir. Kt ve metal para (fls) ile altn veya gm satn alnrken, iki karlktan birisinin kabzedilmesi gerekir. Burada her ne kadar fiz yok ise de, deynin deyn karl satlmas btl olduu iin, birinin kabzedilmesi aranr. Kt ve metal para bozdururken de para hep semen olur. Dolaysyla deyn olup, tayin edilse bile teayyn etmez, yani tayin edileni vermek gerekmez, benzeri de verilebilir. Fls, ayn sayda, yani itibar kymetleri ayn fls ile deitirilirken, fizin bir art (cins birlii) bulunduu iin ve veresiyesi ciz olmayacandan, iki karln da kabzolunmalar lzmdr. Fls, baka sayda fls ile deitirilirse, mesel bir yzlk verip, kymetlerinin toplam yzden az olan ufaklk alnrsa ciz olup, iki karln da tayin edilmeleri lzmdr. Ayn cins olduklar iin satn pein yaplmas, fizi engeller. Birisinin tayin edilmesi kf ise de, deynin semen olmas ve

95

bunun ayrlmadan nce kabzedilmesi lzm olur. Bu sebeple bankada bono krdrmak ciz olmamaktadr. 7.Mslman ve gayrmslim arasnda fiz Drlislmda zimmnin (gayrmslim vatandan) zimm ile ve Mslmanla alverii, Mslmanlarn birbirleri ile alverii gibidir. Drlharbdeki Mslmanlarn veya zimmlerin birbirleriyle muameleleri de er hukuka uygun olmaldr. Drlharbde, Mslmann, harb (drlharb vatanda) ile veya orada Mslman olup drlislma hicret etmemi (drlharb vatanda) Mslman ile alveriinde fiz cereyan etmez. Dolaysyla buradaki bir Mslmann, drlharb vatanhda gayrmslim veya mslmann mallarn gadretmeden ve aldatmadan rzs ile fiz, kumar, fsid akid, ikramiyeli ve piyangolu sat gibi yollardan almas ciz olur. Ancak bu yollarla mal vermesi, yani zarar etmesi ciz olmad gibi; kar tarafn rzsnn bulunmas da arttr. nki hads-i erfte Drlharbde, Mslman ile harb arasnda fiz yoktur buyurulmutur7. Bir baka deyile drlharbdeki Mslman veya zimm ile harbler arasnda bey ve ir ahkm askda olup; Mslman veya zimmnin menfaatine olarak bu hkmlerin hilfna hareket etmek cizdir. Buradan anlalyor ki, drlharbdeki bir bankaya para yatrp fiz almak ve byle bir bankada alp maa almak ciz olduu gibi; sigorta, ciro, fsid akid yapmak, fsid art komak da cizdir. Nitekim Osmanllar zamannda eyhlislmlk, Drlharbde bir bankaya para yatrp fiz almak eran hell olur diye fetv vermiti 8 . Bu bankaya para yatranlar arasnda drlislm vatanda Mslman veya zimm varsa, kerahat ile cizdir. Kar taraf Mslman ise ve fkh ahkmnn tatbikini isterse, buna gre hareket edilir. Btn bu sylenenler mam Eb Hanfe ve mam Muhammede gredir. mam Eb Yusuf ile dier mezhebe gre Mslman her yerde ve herkes ile muamelesinde er hkmlere uymak zorundadr. u kadar ki drlharbde yaayan mslmanlarn, kendi aralarnda er hukuk prensiplerine uymamas ancak karlkl rza ile olur. er hukukun ciz grmedii, ancak bulunduklar lkenin mevzuatnn izin verdii hak ve borlar birbirinden talep etmesi ciz olmaz. Mesel er hukuka gre evlilikte mal ayrl esastr. Mal birliinin esas olduu bir lkede yaayan kadn, evliliin sona ermesi hlinde zevcinden mehr ve nafaka hricinde mal talebinde bulunamaz. Bir mslmann mirasndan, vrislerinin er miras hisseleri dnda bir talep hakk yoktur. inin, iverenden cret dnda kdem tazminat gibi bir alacak talebi olamayaca gibi; kirc da mddeti biten mal tahliye karlnda mal sahibinden hava paras isteyemez. Byle olduu iyi bilinen borlar talebe yardm etmek (vekil, avukat, kefil olmak) byledir. Bu borlar demek ikrah bahis mevzuu olduu iin deyene cizdir. Hakkn alabilmek iin rvet vermek de bunun gibidir. Bankaclk almalar XIII. asrda talyada balam ve dnyaya yaylmtr. Osmanl Devletinde ilk olarak, 1279/1863 ylnda Bank- hne-i Osmn (Osmanl Bankas) ve birka sene fsla ile muhtelif ecneb bankalar almtr. Tamam ecneblere ait olan bu bankalar, bankaclk hizmetlerinin er hukukta yasaklanmam olanlarn yapar; ihtiyac olanlara muamele sat yoluyla bor para verirdi. Harblere ait bankalarn bile btn ileri er hukuka aykr saylamaz. Dolaysyla kazanlar meru malla kark olduundan, bu bankalarda alp cret almak cizdir. K.SGORTA (TEMN) AKD bni bidn, sigortann garer, yani belirsizlik bulunduu iin fsid bir szleme olduunu ve drlislmda buna cevaz verilemeyeceini syler ve sigortann ne keflete, ne de emnet akdinde emnetinin cret almasna benzemediini isbatlamaya alr. eyhlislm Mustafa Sabri Efendi ve Msr mfts Muhammed Baht'l-Muti' de sigortann bir eit kumar
7 8

Zeyla: Nasbr-Rye, IV/44. Ceride-i lmiyye, S. 55, 9 Cemziluhr 1338, 29 ubat 1336, s. 1744.

96

olduunu syler. Eb Zehra, Yusuf Kardv, rif Cveyct gibi son devir ulemsnn ou, burada bir teberru, yani ba sz konusu olmad iin sigortann yardmlama saylamayacana, buna irket de, keflet de denilemeyeceine, dolaysyla ciz olmadna dikkat ekmitir. Mustafa Ahmed Zerka, sigortann eitli bakmlardan bey' bi'l-vef, kle, muvlt akdi, keflet gibi hukuk messeselere benzerliine iaret ederek ciz olduunu syler. Bu kanaatte olanlar bakalar da vardr. er hukukta, mebnin, yani satlan eyin veya semenin, yani bedelin, tartmaya sebebiyet verecek kadar mehul olmas akdin fesdn gerektirir. Bylece garer bulunan akidler ciz deildir. Szgelii, inci avcsnn veya balknn az olsun, ok olsun karaca inci veya balklar satmas ve eitli eylar bulunan bir yere ta atp hangisinin zerine derse onun alnmas eklindeki akidlerde garer bulunmaktadr. Garer, iki ihtimalli olan veya neticesi belli olmayan i eklinde tarif edilmitir. Kumar ve sigorta da, garer bulunan akidlerdendir. Buna ilveten sigorta akdinde, bir akdin fesdna sebep olacak pek ok mfsidler, yani bozucu unsurlar vardr. Mesel, er' bir vaz (karlk) bulunmamaktadr. Neye kefil olunduu belli deildir. slm hukukular diyor ki, bilinmezlik bulunduu iin uhde ad verilen keflet9, yerine getirmekte acz bulunduu iin hals yoluyla keflet10, kefil olunan eyin ve kefil olunan kimsenin belli olmad, szgelii, "Senin kimde alacan varsa veya falanca kimsedeki alacana kefil oldum" eklindeki keflet akdi sahih deildir. Bu sebeple sigorta, keflet olarak deerlendirilemeyecei gibi, emnet olarak da deerlendirilemez. nki mal emnetiye teslim edilmi deildir. Kaz veya lm gerekleirse sigorta ettiren, gereklemezse sigortac kazanmaktadr. Sigortacda ve sosyal sigortalarda toplanan paralar aslnda lukata hkmnde olup, sahiplerine iadesi gerekir. Sosyal sigortalarda toplanan paralar, sahibinin rzsyla toplanmad iin, bu messeselerin balad tekt (emekli) maalarn almak ciz olur. Sigorta akdi, drlharbde, drlharb tebasndan birisiyle yaplrsa, cizdir. 1911 ylnda eyhlislmlktan hayat sigortasnn muteber olup olmadna dair istenen bir fetvya, slm lkesi dnda bulunan bir irketle yaplmas durumunda muteber olaca yolunda cevap verilmitir. slm tarihinde sigortann fonksiyonlarn gren ve maksada daha elverili yardm sandklar vard. Bu yardm sandklar teberru, yani ba kabul eder; bunlar ba sahipleri arasndan seilen veya hkmet tarafndan belirlenen emin bir kimse idare ederdi. Beytlmal (devlet haznesi), zenginlerden toplad zektlar bir fonda biriktirir; fakirlerden bir ey almaz; sonra bundan alamaz durumda olanlara maa balar, ev salar, salk veya dier zarur masraflarn karlard. Seluklu ve Osmanllarda bizzat devletin kurduu ve tamamen bir amme hukuku tasarrufu olan derbent sistemiyle yollarn emniyeti vergi veya baka muafiyetler karlnda o yol kenarlarnda yaayanlara yklenmekte; bylece tccarlarn mallarnn zarar grmesi durumunda bunlar tazmin mkellefiyeti altna girmekteydi. L.KUMAR Kumarda garer (bilinmezlik) vardr. Daha nce de getii zere garer, akdi geersiz klar. Bu sebeple kumar oynamak ciz olmad gibi, kazanann ald mal veya para da mlk olmaz. Kumara itirak ettii kadarn iinden alp, geri kalan kaybeden tarafa/taraflara iade etmesi, bu mmkn deilse fakirlere tasadduk etmesi gerekir. Herhangi bir ekilde yaplan msbakada (yarta), yenilenin yenene mal vermesinin art koulmas kumar olur. Tek tarafn mal vermesi art koulursa kumar olmaz. Yani iki kiiden yalnz biri, Sen kazanrsan, ben sana vereceim. Ben kazanrsam, sen bana verm eyeceksin
9

10

Keflet bi'l-uhde, satlan eyin mteriye teslimine keflettir. Keflet bil-hals, nc bir ahs tarafndan istihkak (hak sahibi olma) yoluyla alnm bir maln kurtarlmasna kefil olmaktr.

97

derse veya bir nc kimse, Yara katlan topluluk arasndan kazanana ben vereceim derse ciz olur. Satcnn akid yaplrken art edip, mteriler arasnda piyango ekerek kazanana mal vermesi de kumar olur. ki veya ok kimse, aralarnda para toplayarak bir emnetiye brakp, aralarndan setikleri birinin veya vekilinin, bunu fakirlere, hayr kurulularna datmas ciz olduu gibi, fakirler arasnda kura ekip kazananlarna datmas da cizdir. Kendi aralarnda piyango ekip kazananlarn, vermi olduklar paradan fazla almalar kumar olur. Geri kalan ksm hayr yerine balamalar, bu piyangoyu kumar olmaktan karmaz. Her birinin, kendi verdiini geri almas cizdir. Emnetinin cretini, paralar nisbetinde derler. Kumar, yarlarda olduu gibi, futbol, tavla, dama, iskambil gibi oyunlarda da olur. Bunlarda tahminleri yanl kanlar, doru kanlara para vermektedir. Spor-toto byledir. Radyo ve TV programlarna cep telefonu ile mesaj gndermek suretiyle kuraya itirak da kumardr. Kumara katlanlarn her birinde, hem almak hem de vermek ihtimli vardr. Kumar oynamak, yarmak deil, tahminde yanlp yanlmamak demektir. Bunun iin, sadece oynayanlar arasnda deil, oynamayp, yarmayp, kazanacaklar nceden tahmin edenler arasnda da kumar olur. Hatta yalnz bir kiinin yapt iin baarl olup olmayacan tahmin edenler arasnda da olur. Geminin batp batmayacan tahmin edenlerin, birbirlerine para vermek iin szlemeleri de kumar olur. Bunun iindir ki, oyun, yar yaplmakszn, kumarclarn isimleri veya para ile aldklar biletlerin numaralar arasnda piyango ekerek, ekilen numara sahiplerine biletlerden toplanan paralarn hepsini veya bir mikdarn datmak kumar olur. nki piyangoya katlanlarn hepsi, kendi numarasnn ekileceini mid etmektedir. Bu tahminleri doru kanlar, yanl kanlarn nceden vermi olduklar paralardan almaktadrlar. Aldklar para ile nceden bilete verdikleri parann farkn, tahminleri yanl kanlardan alm olmaktadrlar. Tahminleri yanl kacaklardan para toplamak g olaca iin ve bunlar nceden belli olmadklar iin, piyangoya katlanlarn hepsinden, nceden bilet creti ismi altnda para toplanmakta; tahmini doru kanlarn vermi olduklar, sonra kendilerine ide edilmektedir. nceden toplanan paralarn hepsini piyango sahibi alp, bundan aslan payn kendine ayrarak, geri kalann tahminleri doru kanlara datmaktadr. Byle piyango oynamak ciz deildir. Drlislmda byle piyango kazanan, kazand paradan ancak kendi koyduu mebla alabilir; geri kalan piyangoya katlanlara; bunu tesbit edemezse fakirlere datmas lzmdr. Drlharbde kumar oynamak ciz olmamakla beraber, kazand kendi mlk olur. Drlharbdeki mslmann, hile ve gadr (zulm) yapmadan, kazanmak artyla harblerle, yani drlharb vatanda mslman veya gayrmslimlerle kumar oynamas veya oynatmas mam Eb Hanfe ve mam Muhammede gre cizdir. Birisinin hediye ettii piyango biletini almak ve bundan mkfat kazanmak, kendisi kumara itirak etmedii iin drlharbde ciz olur; ancak gnah piyango biletini satn alanadr. Osmanl Devletinde cez kanunu ve 1304/1887 tarihli nizamnme ile borsa tahvilleri ikramiyesi ve din hayr cemiyetlerince tertiplenip geliri o cemiyete kalanlar dnda promosyon ve piyango dzenlenmesi yasaklanm idi.

98

MEHAZLAR
Abdullah Rm Efendi, Yeniehirli: Behcet'l-Fetv, stanbul 1276. Acln: Kefl-Haf, Khire Drt-Tras. Ahmed bin Hanbel: el-Msned, Khire 1313. Ahmed Cevdet Paa ve Heyet: Mecelle-i Ahkm- Adliyye, Derseadet 1322. Akgndz, Ahmed: slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi , Ankara 1988. Ali Efendi, atalcal: Fetv-y li Efendi, stanbul 1311. Ali Haydar Efendi: Drer'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, stanbul 1330. Ansay, Sabri akir: Hukuk Tarihinde slm Hukuku, 3.b, Ankara 1958. tf Bey: Arzi Kanunnme-i Hmyunu erhi, stanbul 1319. Aydn, Mehmed kif: Trk Hukuk Tarihi, 5.b, stanbul 2005. Barkan, mer Ltfi: Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul 1943. Berki, Ali Himmet: Hukuk Tarihinden slm Hukuku, Ankara 1955. Berki, Ali Himmet: Vakflar, stanbul 1940. Beyhak: es-Snen'l-Kbr, Hayderbad 1352-1354. Bilmen, mer Nasuhi: Hukuk- slmiyye ve Istlhat- Fkhiyye Kmsu, 8 C, stanbul 1985. Buhr: Sahh-i Buhr, stanbul 1315. Cesss: Ahkml-Kuran, Tahkk: M. Sdk Kamhv, Drlmushaf Khire. Cezr: el-Fkhu alel-Mezhibil-Erbaa, Khire 1392/1972. Cin, Halil: Mir Arazi ve Bu Arazinin Mlk haline Dnm, Ankara 1969. Cin, Halil: Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, Konya 1992. Cin, Halil/Akgndz, Ahmet: Trk Hukuk Tarihi, 2 C, 3.b, stanbul 1996. Drekutn: es-Snen, Khire 1386/1966. Drim: el-Cmi'u's-Sahh, Medne-i Mnevvere 1386. Demir, Fahri: slm Hukukunda Mlkiyet ve Servet Dalm, Ankara 1981. Dzda, M. Erturul: eyhlislm Ebussuud Efendi'nin Fetvlar, 2.b, stanbul 1983. Eb Dvud: es-Snen, Khire 1280. Eb Ubeyd: Kitabl-Emvl, Trc. Cemaleddin Salk, stanbul 1981. Eb Ysuf: Kitabl-Harc, Trc. Mderriszade M. Ataullah Efendi, Ankara 1982. Ekinci, Ekrem Bura: slm Hukukunda Sigorta ve Fiz Hakknda Bir Risle, (rif el-Cveyctden tercme), Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi, C: IV, S: 1-2, Erzincan 2000, Sayfa: 597-615. Erbil, Emin: Tenvirl-Kulb f Muameleti Allmil-Guyb, Khire 1377. Gedikli, Fethi: Osmanl irket Kltr, stanbul 1998. Gmhnev: Rmzl Ehdis, stanbul 1275. Hac Reid Paa: Ruh'l-Mecelle, 8 cild, Derseadet 1326-1328. Haleb: Mltekl-Ebhur, Derseadet 1316. Hdim: el-Berkat Ahmediyye erhu Tarkatil-Muhammediyye, stanbul 1325. Halil bin shak: Muhtasaru Hall f Fkhi'l-mam Mlik, Beyrut 1416/1995, (el-Hattbn Mevhib'l-Cell ve el-Mevvkn et-Tc ve'l-Ikll adl erhleri ile beraber). Hlis Eref: Klliyt- erh-i Kanun- Arzi, Derseadet 1315. Hamza Efendi: Bey ve ir Rislesi, stanbul 1306. Hatemi, Hseyin: nceki ve Bugnki Trk Hukukunda Vakf Kurma Muamelesi , stanbul 1969. Heysem, Hfz Nureddin: Mecmauz-Zevid, Beyrut 1967. bn bidn: Mecmuat Resili bni bidn, Drl-hyi Trsil-Arab. bn bidn: Reddl-Muhtr, Bulak 1299. bn bidn: el-Ukdd-Drriyye, Bulak 1300. bn Hacer el-Mekk: el-Fetvl-Hadsiyye, 3.b, Khire 1390/1970. bn Hacer el-Mekk: Tuhfet'l-Muhtc, Khire 1315. bn Kudme el-Makdis: el-Mun, Alem'l-Ktb Beyrut, tsz. bn Nceym: el-Ebah ven-Nezir, Khire 1387/1968. bnl-Arab: Ahkml-Kuran, Tahkk: Ali Muhammed el-Becv, Khire 1376/1957. bn'l-Hmm: Fethl-Kadr, Khire 1390/1970. bnr-Rd: Bidyetl-Mctehid, Khire. Karaman, Hayreddin: Mukayeseli slm Hukuku, 3 C, stanbul 1974, 1982, 1987. Karinbdizde mer Hilmi/smet Sungurbey: Eski Vakflarn Temel Kitab, stanbul 1978. Kenanolu, Macit: Osmanl Ticaret Hukuku, stanbul 2005. Keskiolu, Osman: Fkh Tarihi ve slm Hukuku, Ankara 1984. Kettn, Abdlhayy: et-Tertibl-dariyye, Trc. Ahmet zel, stanbul 1991.

99

Kprl, Blent: Evvelki hukukumuzda vakf nevileri ve icareteynli vakflar , stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, XVII/3-4, 685-716; XVIII/1-2, 215-217. Kprl, Blent: Tarihte Vakflar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 478-518. Kprl, Fuad: slm Hukuku, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1963. Kprl, Fuad: Vakf messesesinin hukuki mahiyeti ve tarihi tekml , slm ve Trk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983. Mlik bin Enes: el-Muvatta, Khire 1951. Mardin, Ebull: Toprak Hukuku Dersleri, stanbul 1947. Mevkft Mehmed Efendi: Mevkft, Derseadet 1318. Molla Hsrev: Drer'l-Hkkm erhu Gureri'l-Ahkm, Trc. Ahmed bin Ali Ankarav, Bulak 1258. Mustafa Sabri Efendi: Meseleler Hakknda Cevaplar, stanbul 1984. Mslim: Sahh-i Mslim, stanbul 1333. Nabls, Abdlgani: el-Hadkatn-Nediyye, Drlhilfe 1290. Nes: es-Snen, Khire 1383. Nianczde Mehmed Efendi: Mirat- Kint, stanbul 1987. Pakaln, Mehmet Zeki: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1983. Sava Paa: slm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, Trc. Baha Arkan, Ankara 1956. Schacht, Joseph: An Introduction to Islamic Law, 2nd edition, Oxford 1966 [slm Hukukuna Giri adyla Trke trc. Mehmet Da-Abdlkadir ener, Ankara 1986.] Syt: el-Cmis-Sar, Beyrut 1410/1990. arn: el-Mznl-Kbr, Trc: A. F. Meyan, stanbul 1980. afak, Ali: slm Arazi Hukuku, stanbul 1977. ekerci, Osman: slm irketler Hukuku, stanbul 1985. eyh Nizam ve Heyet: el-Fetv el-Hindiyye, Bulak 1310. irbn, Hatb: Muni'l-Muhtc, Khire 1377/1958. Tabakolu, Ahmet: slm ve Ekonomik Hayat, Ankara 1987. Tahtv, Ahmed: Drrl-Muhtr Hiyesi, (Terceme-i Tahtv adyla trc. Seyyid Abdlhamid Ayntab), Kostantiniyye 1286. Tahtv, Ahmed: Hiye alel-Merkl-felh erhu Nril-zh, stanbul 1327. Tirmiz: es-Snen, Bulak 1292. sren: Ahkmus-Sgar, Trc. brahim Canan, stanbul 1978. Yakub bin Seyyid Ali: Meftihl-Cenn erhu iratil-slm, stanbul 1288. Yazr, Elmall Hamdi: Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1992. Yenieri, Cell: slm ktisadnn Esaslar, stanbul 1980. Zebd: Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercmesi ve erhi, 12 C, Trc. ve erh: Babanzde Ahmed Naim/Kmil Miras. Zerka, Mustafa Ahmed: slm Hukuku, 2. C, Trc. Servet Armaan, 2.b, stanbul 2006. Zeyla: Nasbr-Rye, Khire 1357/1938.

ARKA KAPAK nsanlar cemiyet hlinde yaamaya mecburdur. Birbirlerine muhtatr. Bu da akidler ve bilhassa al-veri yoluyla cereyan eder. Al-veri (bey ve ir) olmasayd, yeryznde dzen olmazd. Rivayet olunur ki; bir kimse mam Ebu Hanifeden Vakitlerimi ibadet ile geirmek istiyorum. Bana birey yaz da, hep onu yapaym! diye sordu. Ebu Hanife de al-veri bilgilerini yazp verince, Bu, tccarlara lzm olur. Ben evimde oturup ibadet ile megul olacam dedi. mam Ebu Hanife de cevaben, Yiyecek ve giyecek lazm olmayan kimse var m? Al-veri hkmlerini bilmeyen, haram lokmadan kurtulamaz ve ibadetlerin sevabn bulamaz. Zahmetleri boa gider buyurdu. Bezzziyye adndaki mehur fkh kitabnda, Al-veri bilgisini renmeyenin, ticaret yapmas ciz deildir der. te elinizdeki kitap, fkhn, al-veri, akidler, mlkiyet, vakf, fiz, banka, sigorta, kumar, ev sahibi-kirac ve ii-iveren mnasebetleri gibi eitli hkmlerine k tutarak yol gstermeye almaktadr.

100