1

BLM-1 SOUTMAYA GR
1.1 SOUTMANIN TARHES lk olarak inliler kn donmu gllerin buzlarn ve karlar derin geni kuyularda sktrarak muhafaza edip yaz sresince bunlarn soukluundan yararlanmlardr. Yunanllar ve Romallar ise topraa gml byk kpleri geceleri su ile doldururlar, gece souyan sular gndz ierlerdi. 1755 ylnda Glasgow niversitesinden Dr.William CULLEN, eline eter srm ve meydana gelen buharlama sonucunda, elinin souduunu grerek almalara balamtr. 1755 ylnda yine Dr.William CULLEN vakum prensibine dayanan buz yapma makinasn imal etmi, fakat bu makine laboratuvar aleti olarak kalm, gelitirilememitir. 1834 de Jacop PERKNS Amerika da ilk soutma makinasnn patentini ald. Bu makina buz retimi yapan kapal kompresyonlu bir makine olup ticari alanda baarl olmamtr. 1858de Fransz Ferdinand CARRE absorbsiyon sistemini bulmutur. 1886da mhendis Windhausen karbondioksit gaz ile alan tesisat yaparak -800C scaklk elde etmitir. 1910 da Amerika da J.M. Larsen irketi ilk kk buzdolabn imal etmitir. Bu makine otomatik olmadndan pek tutulmamtr. 1918 de Amerika da kelvinatr irketi ilk otomatik buzdolabn yaparak piyasaya srmtr. 1930 da R-12 gaz bulunarak CFC soutucularn temeli atlmtr. 1935'de R-22 soutucu akkan bulunarak HCFC kkenli akkanlar gelitirildi. 1989 ylnda R-134a ve R-123 soutucu akkanlar bulunarak ozon tabakasna zarar vermeyen HFC kkenli alternatif akkanlar gelitirilmitir. 1990'l yllarn banda R-22 ve R-502 yerine kullanlmak zere ikili ve l alternatif soutucu akkan karmlar gelitirildi.

1.2 SOUTMA YNTEMLER 1.2.1 Kimyasal Yntemler Baz kimyasal reaksiyonlarda, tepkimeye giren maddeler bu ilem srasnda dardan s aldklar iin d ortam soutmu olurlar. Bu tip reaksiyonlara endotermik reaksiyon denir. Normal scaklkta baz maddeler, birbirleri ile eitli oranlarda kartrldnda, kendi scaklklarndan daha dk scaklklar oluur. rnek: 2 kg kar ile 1 kg mutfak tuzu (NaCl) kartrlrsa belli bir sre sonra -20 0C scaklk elde edilir.

1.2.2 Fiziksel Yntemler Sktrlm gazlarn genletirilmesi ile soukluk elde etmek mmkndr.rnek olarak pnmatik ekiler fazla altnda etraf buz tutar. Yine basnl gazlar pskrtldnde souma etkisi yapar. Maddelerin faz deitirmesi ile soukluk elde etmek mmkndr. Bu usulde kaynama scakl dk olan akkan dk basnta buharlatrlr. Buhar tekrar sv hale getirilerek devre tamamlanr. Buharn emilmesi usulne gre bu yntem kendi iinde e ayrlr: Absorbsiyonlu soutma Adsorbsiyonlu soutma Kompresyonlu (buhar sktrmal-mekanik) soutma 1.2.3 Elektriksel Yntemler 1.2.3.1 Peltier Etkisi (ekil-1.1) ki farkl metal elemann meydana getirdii bir devreye doru akm verildiinde zt ularda, akmn ynne gre snma veya souma meydana gelir. Negatif kutupta kullanlan metal iftleri; bizmut, telleryum ve selenyum alamlar. Pozitif kutup iin; bizmut, telleryum ve antimuan alamlardr. Bu yntem uzay aralarnda kullanlr.

ekil-1.1 Termoelektrik Soutma (Peltier Etkisi)

1.2.3.2 Paramanyetik Soutma Mutlak sfr scaklna yakn seviyelerdeki scaklklara ulalmasn salamak iin aratrmaclar tarafndan kullanlan bir soutma eklidir. Bir paramanyetik madde (paramanyetik tuz) nceden ar ekilde soutulduunda molekllerinin s iletimi azalr. Bu konumda iddetli bir manyetik alana sokulduunda, paramanyetik tuz molekllerinin elemanter birer magnet durumuna geldii dnlebilir. Bu takiben, bu maddeye uygulanan manyetik alan kaldrldnda, s al verii olmadndan paramanyetik tuzun scakl ar derecede dmektedir. (ekil-1.2) Bu yntem molekler seviyede bir sktrma evrimine benzer. yle ki; uygulanan iddetli manyetik alan skmasna yol amakta ve molekl ss evredeki helyum ve hidrojen tarafndan alnmaktadr. Manyetik alan kaldrldnda molekller zerindeki basknn azalmas sonucu, scaklk daha alt seviyelere dmektedir.

ekil-1.2 Bir Paramanyetik Maddenin Manyetik Soutulmas 1.2.4 Dier Soutma Yntemleri 1.2.4.1 Vorteks Tp Hareketli paras bulunmayan basit bir borudan ibaret olan bir soutma eklidir. Boruya dardan teetsel ekilde verilen hava gibi bir basnl gaz, ses hzna yakn bir hza ular ve boruyu terk ederken d zarfa yakn ksmlarda scak, eksene yakn ksmlarda souk akmlar meydana gelir. (ekil-1.3) scak akm basnl hava scak hava souk hava scak hava souk akm a) Paralel ynl akm scak hava kontrol valfi scak hava b) Ters ynl akm ekil-1.3 Vorteks Tp eitleri 1.2.4.2 Sterling evrimi 1816 da Robert STERLNG tarafndan bulunmutur. Bu soutma evrimi pistonlu bir buhar-sktrma evrimine benzemektedir. Bu sistem, bir silindir ile ierisine yerletirilmi ve birbirlerinden gzenekli ve s tutumu yksek bir blme ile ayrlm iki pistondan meydana gelmitir. Silindir iinde helyum veya hidrojen gibi soutucu gaz bulunmaktadr. basnl hava souk hava basnl hava basnl hava

Balang durumunda 1 nolu piston hareket ederek silindir boluundaki gaz sktrr. Gzenekli blmeye nfus eden snm gaz ssn buraya verir. Bu s (Q k) dardan uygulanacak bir soutma ile (kondenserde olduu gibi) hzla uzaklatrlmaldr. 2 nolu pistonun silindir boluuna doru ilerleyen basnl gaz, 2 nolu piston geriye doru hareket ederken silindir boluunu doldurmaya devam eder. Bu durumda gaz civarndan s almaya msait durumdadr ve 2 nolu silindir cidarnda verilecek sy hemen alabilecektir. Soutulmak istenen ortam ile s almaya msait gaz arasnda bir s geii salamak suretiyle soutma ilemi yaplm olacaktr. kinci strok arasnda pistonlar aksi yne doru hareket etmekte olacak ve bylece ikinci bir soutma ilemi srdrlm olacaktr. (ekil-1.4) Bu sistem baz uygulama sahalarnda kullanlmaktadr ve -800C gibi scaklk seviyelerine Qk dlebilmektedir.

Qk

ekil-1.4 Sterling evrimi emas 1.2.4.3 Buhar-Jet Su Soutma evrimi Esas prensip olarak bir buhar sktrma evrimidir. Evaporatrde buharlaan soutucu akkan buharlar bir difzr ile srklenerek buharlama basncnn muhafaza ve kontrol salanr. Bu sistemde difzrde srklenme etkisi meydana getiren akkan ile evaporatrde buharlaan ve srklenen buharn ayn maddeden olmas sistem tasarmn basitletirir. Srkleyici akkan buhar ve soutucu maddesi su olan bu uygulama, bu evrimde en ok uygulanan akkan maddeleridir ve buhar-jet soutma sistemi ad ile anlr (ekil-1.5).

ekil-1.5 Buhar-Jet Su Soutma Sistemi 1.2.4.4 Hava Soutma evrimi Dier soutma evrimlerinden farkl olarak bu evrimde, soutucu akkan tm sistemde daima gaz halinde kalr, hi svlamaz. Hava soutma evrimi ak sistem (soutucu akkan hava, devaml atmosferden alnp evrimde soutulduktan sonra kullanlr) veya kapal sistem (hapsedilmi hava sistemden dar kamaz) prensibine gre alr. ekil-6daki prensip emasnda genileme silindiri hem

genleme valfi grevini hem de kompresr iin gerekli sktrma gcnn bir ksmn salamakta ve bylece g gereksinimi azalmaktadr. (ekil-1.6)

ekil-1.6 Kapal Sistem Hava soutma evrimi Hava soutma evriminin yukardaki ekliyle uygulanmas dk tesir katsays vermesi nedeniyle pek kullanlmamaktadr. Bunun yerine, uaklarda yolcu kabinlerini iklimlendirmek iin ekil-1.7de emas verilen evrim kullanlmaktadr. Bu sistemin avantajlar, ekipmann hafif olmas ve soutucu akkan grevi yapan havann tm evrimde gaz halde bulunmasdr.

ekil-1.7 Basit Hava evriminin Jet Motoruna Uygulan 1.2.4.5 Sourmal evrim Mekanik sistemlerde olduu gibi sourmal sistemlerinde de bir kondenser, sv deposu, genleme valfi ve bir evaporatre ihtiya vardr. ekil-1.8de verilen emada bir amonyak sourmal sistem iin sourucu, jeneratr ve amonyak zelti pompas grlmektedir. Bu sistemde amonyak ou kez sudan alnr. Jeneratrde amonyan hepsi alnmaz, zayf konsantrasyonlu su arlk nedeniyle sourucuya tanr. Su sourucuda, %30 amonyak konsantrasyonuna ulancaya dek amonya sourur. Bu kuvvetli zelti pompas ile sourucudan jeneratrne baslr. Bu zorunludur, nk sourucu dk basnl evaporatr ile yksek basnl jeneratr arasnda alr. Jeneratrde stma serpantini veya brlr ile stlan kuvvetli zeltiden (su amonyak karm) amonyak gaz halinde ayrlr. Yksek basnl gaz amonyak jeneratrden kondensere gelir, burada ssn vererek younlar ve sv deposuna gelir. Sv deposundan genleme valfine gelen sv amonyak burada basn dmne maruz kalarak evaporatre geer. Evaporatrde buharlaan sv

amonyak bu srada evreden s alr. Evaporatrde gaz haline gelen amonyak buradan sourucuya geer ve burada soutulmu su tarafndan tekrar sourulur. Sourucu bir soutma suyu serpantini ile soutulur. Amonyak sourmal sistemlerin faslal dngl tipleri de mevcut olup bunlar elektriin olmad yerlerdeki buzdolaplarnda ve karavanlarda kullanlan mobil soutucularda kullanlmaktadr.

ekil-1.8 Srekli alan Amonyakl Absorbsiyon Sistemi 1.2.4.6 Buhar Sktrmal (Mekanik) Soutma evrimi En yaygn soutma evrimidir. Soutucu akkann dk basnta evreden s alarak buharlamasn salayan eleman evaporatrdr. (buharlatrc) Evaporatrden alnan buhar yksek basnl kondensere basan eleman kompresrdr. (sktrc) Kompresrden gelen scak kzgn gazn ssn alarak onun younlamasn salayan eleman kondenserdir. (younlatrc) Sv hale gelen soutucu akkann toplanabilecei eleman sv deposudur. (receiver) Sv deposundan gelen sv soutucu akkann geiini eitli metotlarla kstlayarak evaporatrde dk basn olumasn, dolaysyla soutucu akkann buharlaacak hale gelmesini salayan eleman genleme valfidir. (expansion valve) (ekil-1.9)

ekil-1.9 Sktrmal (Mekanik) evrimin Basit emas

1.3 SOUTMANIN UYGULAMA ALANLARI 1.3.1 Ev Tipi Soutma Cihazlar Ev buzdolaplar (soutucular) Ev tipi derin dondurucular Ev tipi klima cihazlar

1.3.2 Besin Depolama ve Datm Birok etler, balk, meyveler ve sebzeler abuk bozulabilirler ve onlarn soukta depolanmas mrlerini uzatr. Meyveler, birok sebzeler ve sosis gibi ilenmi etler onlarn mrn uzatmak zere donma noktasnn hafife yukarsnda depolanr. Dier etler, balk, sebzeler ve meyveler dondurulurlar ve aylarca dk scaklklarda zlnceye ve tketiciler tarafndan piirilinceye dek depolanr. Donmu besin zinciri, tipik olarak su balantlardan oluur: dondurma, souk depolarda muhafaza, gda marketlerdeki souk vitrin dolaplarnda tehir ve son olarak ev tipi buzdolaplarnda veya ticari dolaplarn donmu gda blmelerinde depolanr. Dondurma: Besini dondurmak iin ilk teebbsler, rn buz kristalleriyle balanncaya dek srer ve scaklk hzla donmu blgeye doru ekilir. Gday dondurmak iin yaklamlar, unlar kapsamaktadr: hava akm ile dondurmada hava yksek hzda, yaklak 300Cde fork-lift paletleri zerindeki besin kasalarna flenir; temasla dondurmada besin metal levhalar ve yzeyler zerine yerletirilir; daldrma ile dondurmada besinler bir dk scaklk salamurasna yerletirilir; akkan yatakl dondurmada zel paracklar bir tayc bant ile tanr ve yukarya doru bir souk hava akmnda bekletilir(ekil 1.5); ve azot veya karbondioksit gibi kriyojenik svlarla dondurma.

ekil 1.5 ilein akkan yatakl tayc bantta dondurulmas Depolama: Meyveler ve sebzeler hasattan sonra hzlca dondurulmaldr ve etler kesildikten sonra yksek kalitede tutmak iin abucak dondurulmaldr. Sonra frigonfik kamyonlar ve frigonfik vagonlarla souk depolara tanr(ekil 1.5). Burada 20 il 230Cde belki de aylarca depolanr. Bal yksek kalitede tutmak iin depolama scakl daha dk olmaldr.

ekil 1.6 Bir souk depo Datm: Besinler souk hava depolardan gda marketlerine, gerektiinde yeniden doldurulmak zere tanr. Marketlerde besinler souk vitrin dolaplarnda mandra rnleri ve donmam meyveler ve sebzeler ve donmu besinler ve dondurma yaklak olarak 200Cde korunur. Birleik Devletlerde her yl yaklak 100.000 adet vitrin dolab satlmaktadr. Son kullanc besinleri kullancya dek ev tipi soutucularda veya dondurucularda depolanr. Birleik Devletlerde her yl be milyon ev tipi soutucu satlmaktadr ve onlarca yl ev tipi soutucularn retim ve tasarmnda biim ve fiyat stnlk zelliklerindendir. Bununla birlikte enerji tasarrufu iin bu rnlerin tasarmnda mhendislik harikalar domutur. 1.3.3 Besin leme Baz besinler dondurma ve souk depolanmaya ilave ilemler gerektirir ve bu ilemlerde soutma gereklidir. St rnleri: St rnlerinin setleri st, dondurma ve peynirdir. Pastrize st scakl yaklak 73 0Cye ykselir ve burada 20 sn kadar bekletilir. St bu ilemden sonra soutulur ve son olarak 3 ve 4 0C scaklkta depolanr. Dondurmann retiminde terkip maddeleri ilk olarak pastrize edilir ve tam olarak kartrlr. Sonra soutma cihaz karm 60Cye kadar soutur. Bu noktada bir dondurucuya verilir. Dondurucu scakl 60Cye drr, bu scaklkta karm katlar fakat tank iindeki akcl hala mevcuttur. Bu noktadan itibaren dondurma alt scaklklarda depolanr. Peynirin yzlerce eidi vardr. Her biri farkl ilemlerle hazrlanr, fakat tipik olarak stn balang scakl 200Cdir ve sonra peynir balatcsn ve bazen peynir mayasnn kapsayan eitli maddeler eklenir. Karmn bir ksm kesik olarak katlamaya balar, ayrlan sv drenaj edilir. Kr periyodu souk depolarda bir ok peynir iin 100C scaklkta yaplr. ecekler: Meyve suyu konsantresi, bira ve arap gibi ieceklerin retiminde soutma zorunludur. Birok ieceklerin tad, onlarn souk olarak servisiyle iyiletirebilir. Su konsantreleri ok yaygndr. nk onlarn kalitesi yksektir ve fiyatlar makul seviyededir. Konsantre su tarladaki rnden biraz pahaldr ve ham ekilde yklenmekten ziyade donmu olarak yklenir. Meyve suyunun tadn hazrlamak iin onun suyu dk scaklkta kaynatlr, gerekli ilemi tanmlamak iin basn atmosfer basncnn altna tanr. Maya endstrisi soutma kontrollerinden fermantasyon tepkimesi baz ara son rnler hazrlanr. Alkoln retiminde bir anahtar ilem ekzotermik bir reaksiyon olan fermantasyondur. Byk tip bira retiminde fermantasyon 8 il 120C arasnda yaplmaldr ki bu da soutma ile salanr. Bu noktadan itibaren bira ileminde byk tanklarda depolama yaplr ve souk ortamlarda hzlca ielenir veya flanr(ekil 1.7). Unlu mamullerde soutma yaplmasnn en nemli nedeni talep ve arz arasnda iyi bir uyum salamaktr ve bylece atklar nlenir. Birok ekmekler ve pastalar tketiciye satlmadan nce daha uzun mrl olmas salansn diye piirildikten sonra dondurulur. zel sper marketlerde taze piirilmi rnler daha

pratik olur(ve kokusu cazibelidir) fakat yksek miktarlarda retimin belli bir merkezde hamur olarak hazrlanmas baz avantajlar oluturur. Hamur dondurulur ve sonra sper marketlere nakledilir, gerektiinde orada piirilir. Baz biyolojik ve gda rnleri dondurarak kurutmak suretiyle hazrlanr. rn dondurulur ve sonra su sblimlemeyle uzaklatrlr(burada fazndan buhar fazna dorudan geer). lemin snn sblimleme ile salanmas iin vakum altnda dikkatlice s uygulanr. Baz hazr kahve reticileri dondurma-kurutma ilemini kullanrlar. 1.3.4 Kimyasal Ve Proses Endstrileri

Kimyasal ve ilem endstrileri, kimyasal maddelerin retimlerini, petrol rafineleri, petrokimya fabrikalar, kat ve kat hamuru kspe endstrileri v.b. kapsamaktadr. Bu endstriler soutma iin her tesis farkl ve her tesisin maliyeti yksek olduundan iyi mhendislik gerektirir. Kimyasal ve ilem endstrilerinde soutmann baz nemli fonksiyonlar unlardr: 1. Gazlarn ayrtrlmas, 2. Gazlarn younlatrlmas, 3. Bir karmdaki bir maddelerin katlatrlarak dierlerinden ayrlmas, 4. Basnc artmasn diye depolanan svlarn dk scaklkta tutulmas ve 5. Tepkimeden oluan snn atlmas. Bir hidrokarbon gaz karm kendini oluturan gazlara soutularak ayrlabilir. Maddeler yksek scaklkta kaynama noktasnda younlatrlr ve kalan gazlar fiziksel olarak alnr. Baz petrokimya fabrikalarnda(ekil 1.8) propan gibi hidrokarbonlar, soutkan olarak kullanlr. Propan dier soutkanlarla mukayese edildiinde bal olarak ucuzdur ve fabrika tamamen tutumayan maddeler tehiz edilir. ekil 1.9da grlen byk paket cihaz gibi ayrk soutma cihazlarnn dier uygulamalar ilem iin soutma salar.

ekil 1.7 ecek endstrilerinde mayalandrma iin soutma gereklidir. 1.9. SOUTMANIN ZEL UYGULAMALARI Soutma ve iklimlendirmenin dier uygulama boyutlar ve kapasiteleri kk uygulamalardan byk endstriyel leklere kadar deimektedir. ecek Soutucular: Kk soutma cihazlar suyu depolamak ve gerektiinde kullanlmak zere soutur.

10

Nem Alclar: Havann neminin alnmasnn bir uygulamas evlerde ve binalarda soutma kullanarak yaplr. Hava sistemdeki souk evaparatr serpantininden geirilir. Burada hem soutulur ve hem de nemi alnr. Sonra souk hava kondenser zerin flenir ve odaya dearj edilir. Buz Makineleri: Buzun retilmesi ev tipi soutucularda, restoran ve metallere hizmet veren buz makinelerinde ve besin ileme ve kimyasal fabrikalar hizmet veren byk endstriyel buz makinelerinde yaplr.

ekil 1.8 Bir petro-kimya tesisinin soutma devreleri

ekil 1.9 -230 Cde youma yapan iki kademeli paket soutma cihaz Buz Pateni Sahalar: Patenciler, hokey oyuncular ve buz oyuncular sahalar zerindeki suyun donmas iin souk havalar beklemek zorunda deildirler. Bylelikle souk akkan veya salamura tayan borularn zeri kum veya talatozu ile doldurulur. zerine su doldurulur ve dondurulur. naat (Konstrksiyon): Soutma bazen kazy kolaylatrmak iin topra dondurmada kullanlr. Soutmann ileri bir kullanm byk ktlelerdeki betonun soutulmasdr(sertleme esnasnda oluan kimyasal tepkimeyle s oluur, bu s uzaklatrldnda betonda genleme ve gerilme olumaz). Beton, kum, akl, su ve imentonun kartrlmadan nce ekil 1.10daki gibi soutulur ve beton iine su borular yerletirilmitir.

11

Deniz Suyunun Tuzunun Alnmas: Deniz suyunun tuzunun uzaklatrlmas iin yntemlerden biri, deniz suyundan tuzsuz buzun bal olarak dondurulmasdr, buz ayrlr ve tekrar eritildiinde taze su kazanlr.

ekil 1.10. Bir barajda beton iin malzemelerin n soutulmas 1.10. Tartma: Soutma ve iklimlendirme endstrisi muntazam bir byme zelliine sahiptir. Kararl bir endstri olup pazara deien yeni uygulamasnn girmesi onun salkl gelimesini gstermektedir. 1970lerde yksek enerji maliyeti, bireysel mhendisler iin teknik bulularn uygulamasnda nemli bir faktr olmutur. Verimi artrmak iin yeni yaklamlar ki onlarn bir defa pratik olmad dnlrse imdi yeni dnceler alnr ve sklkla yaklamn ekonomik olmas denenir. Bir rnei dk scaklkl bir enerjinin geri kazanm onun scakl bir s pompasyla ykseltilerek salanr(ki o bir soutma sistemidir). Gnlerce sren en dk ilk maliyet ile ok az veya hi altrma maliyetli bir sistemin tasarm imdi gemite kalmtr.