REVIEWER: IKATLONG MARKAHAN MT1 Aralin ang mga sumusunod sa inyong kwad rno: Gitnang Panahon!

"ourg oisi # Monarkiyang Nasyonal# "ayan a$ Lungsod Kabihasnang Oceania! Ka%ulugan ng M lan sia# &olyn sia# Mi'ron sia Kabihasnang Amerika! Mga unang nanira%an# la%i# Kabihasnang Aprika- % ogra(iya# sinaunang ka%arian sa kanluran Tinawag na Indian ang mga unang nanira%an sa Am rika da%il na(agkamalan sila ni )olum*us da%il sa akala niya na nakara$ing siya sa India Eskimo! %indi nagsasakri(isyo ng *u%ay *ilang alay sa mga +iyos, Ang mga Eskimo ay na*u*u%ay sa (angingisda da%il ang kinalalagyan nilang lugar ay nagy y long lu(ain Ang magandang naidulo$ ng Krusada sa kris$iyanismo ka%i$ masasa*ing i$ong *igo ay ang (aglakas ng ka(angyari%an ng -im*a%an Ang krusada ang nag!uugnay sa kanluran a$ silangan na naka$ulong sa (aglagana( ng kul$urang silangan na Griy go! Romano sa ka*ila ng (agka*igo ng krusada Ang (ag*agsak ng Roma a$ ng unang *a%agi ng R naissan' ang (ana%on na naglalarawan sa sali$ang Gi$nang &ana%on Ang karaniwang ayos ng $inda%an sa mga *ayan a$ lungsod sa &ana%on ng Midyi*al ay nasa silong ng *a%ay ng manggagawa. &agkakaloo* ng ka(irasong lu(a *ilang ka(ali$ ng kanilang (aglilingkod ang naging ka(ali$ nang nagkusang loo* na naglingkod sa %ari a$ mga may!ari ng lu(a ang mga mamamayan na ilig$as sila sa mga mananako( noong nagkaroon ng kagulu%an noong (ana%ong Midyi*al Manor! naging - n$ro ng mga *ayan sa &ana%ong Midyi*al Ang mga sumusunod ay salik sa (ag!us*ong ng (iyudalismo &ag%ina ng ka(angyari%an ng %ari &agluso* ng mga *ar*aro &agsasaman$ala ng malalakas sa lokal na (ama%alaan Ang mga sumusunod ay ( k$o ng (ag$aas ng (anggi$nang uri ng $ao, ang (agsilang ng R naissan' (a(alakas na (aniniwala sa indi*idwal na kara(a$an ng $ao (agli(a$ ng ka$a(a$an mula sa (anginoon (a$ungo sa monarkiya Paglakas ng Europa "ourg oisi ! *agong uri ng mga mamamayan na *umu*uo ng (anggi$nang (angka$ sa li(unan Guild! kilusan ang kumikilala sa ka%alaga%an ng $ao Hans a$i' L agu ! liga ang na*uo u(ang ma(ro$ k$a%an ang kalakalan sa Hilagang Euro(a MGA &AGLILINGKO+ NA I"INI"IGA/ NG G0IL+ -A MGA KA-A&I (ag*i*igay ng (ro$ ksyon ng sama%an sa mga kasa(i ni$o la*an sa mga $aga!la*as. (ag$a$akda ng (aman$ayan ng mga (roduk$o. kon$rolado ng mga sama%an ang kom( $isyon. Renaissance! $inaguriang muling (agsilang ng kaalaman sa Euro(a I$aly! *ayang sinilangan ng R naissan' 0nang sumi*ol sa I$alya ang R naissan' da%il sa maraming mga $aga(ag!am*ag ng R naissan' ay isinilang di$$o# may ka$a$agang &am(uli$ika a$ &ang! konomiya a$ mainam na lokasyon Ang muling (agsilang ng karunungan sa loo* ng $a$long siglo makali(as# ma$a(os ang &ana%ong Midyi*al sa Euro( o# nagsimula ang maraming (ag*a*agong (anli(unan# (am(uli$ika a$ %igi$ sa la%a$ sa mga *agong kaisi(ang (inalagana( ng mga (iloso(o a$ siy n$is$a mula ika!11 %anggang ika! 12 na dan$aon. -a sali$ang &rans s# i$o ay nanganga%ulugang: muling (agsilang o r *ir$%. Muling (agkamula$# muling (agka*u%ay a$ (ag(a(ani*ago o r 3i3al.

MGA SALIK Ang mga kagana(an sa Gi$nang &ana%on o &ana%on ng Kadiliman ay nag*igay ng malaking im(ak sa (ag! us*ong ng R naissan' sa Euro(a. &aglakas ng -im*a%ang Ka$oliko a$ Monarkiyang Nasyonal 4mga digmaan# *la'k d a$%5 -is$ mang &iyudalismo a$ Manoryalismo &ag! unlad ng *ayan a$ lungsod "ourg oisi a$ M rkan$ilismo# Kolonyalismo a$ Eks(lorasyon -a (ana%ong i$o muling (ina$ili a$ (inanum*alik ang mga sinaunang kul$urang klasikal ng Gr sya a$ Roma# na naka(agdulo$ ng sigla sa kaisi(an ng Euro(a a$ nag*igay daan sa maraming (ag*a*ago sa larangan ng sining# arki$ k$ura# a$ skul$ura. Naging ins(irasyon din ang R naissan' sa mga mangangalakal da%il naging maunlad ang konomiya a$ sa larangan ng ks(lorasyon *inigyang sigla ang mga manlalak*ay na galugarin ang mundo na kung saan nai$a$ag ang mga *agong im( ryo ng Euro( ong mananako(. Isang (ana%on sa R naissan' na na*u%ay na muli ang in$ r s ng mga mamamayan sa kalikasan ng $ao. -a ka*uuan# ang diwang i$o ng kalayaang in$ l k$ual ang nag$ayo ng $un$ungan sa (ag(asok ng R naissan' na sumunod sa &ana%on ng Karimlan 4+ark Ag s5. Na*uksan ang isi(an ng mga $ao na gami$in ang kanyang a*ilidad a$ $al n$o sa (ag$uklas ng mga *agay!*agay a$ nagr sul$a ng mga am*ag na na(akina*angan ng li(unan. &inakama%alagang salik ang kinaroonang (ang% ogra(iya ng I$alya. -a ma(a ng daigdig# ma$a$ag(uan ang I$alya sa (agi$an o dakong gi$na ng Kanlurang Euro(a a$ Kanlurang Asya. +a%il sa magandang lokasyon ni$o# nagkaroon ng * n$a% ang mga lunsod! s$ado ng I$alya na noong (ana%on yaon# ang (inakamayaman sa Euro(a# na nagkaroon ng (agkaka$aon na maki(agkalakalan sa mga *ansa sa Kanlurang Asya a$ Kanlurang Euro(a. Naka$ulong din ang kinaroonang s n$ral ng I$alya sa (ag$angga( ng i*a6$! i*ang kaisi(an mula sa Kanluran a$ -ilangan. Nagana( sa I$alya ang R naissan' # sa kada%ilanang i$inu$uring ng mga I$alyano sa dugo a$ wika# na sila ang may kaugnayan sa mga Romano kaysa alinmang *ansa sa Euro(a. +a%il sa (ananaw na i$o# muling na*igyang! sigla ang kanilang (agnanasang ma(anum*alik ang $agum(ay ang ka*i%asnang klasikal ng sinaunang Roma.

KONTRIBUSYON AT EPEKTO NG RENAISSANCE

Sa Larangan ng Sining at Panitikan Francisco Petrarch (1304-1374). Ang 7Ama ng Humanismo8. &inakama%alagang sinula$ niya sa I$alyano ang 7 Songbook, isang kol ksyon ng mga sona$a ng (ag!i*ig sa (inakakama%al niyang si Laura. Goivanni Boccacio (1313-1375). Ma$alik na kai*igan ni & $rar'%. Ang kanyang (inakama%usay na (ani$ikang (iy sa ay ang 7!ecameron8#isang $anyag na kol ksyon na nag$a$aglay ng isandaang41995 naka$a$awang salaysay. W ia! Shakes"eare (15#4-1#1#) Ang 7Maka$a ng mga maka$a.8 Naging $anyag na manunula$ sa Ginin$uang &ana%on ng England sa (amumuno ni R yna Eli:a* $% I. Ilan sa mga sinula$ niya ang mga walang kama$ayang dula gaya ng: ;ulius )a sar# Rom o a$ ;uli $# Haml $# An$%ony a$ )l o(a$ra a$ -'arl $. $esi%ario&s 'ras!&s (c.14##-153#). ( &rinsi( ng mga Humanis$a.8 May!akda ng 7)n Praise o* Fo + kung saan $inuligsa niya ang %indi ma*u$ing gawa ng mga (ari a$ mga karaniwang $ao. ,ico o -achieve i (14#.-15/7). Isang di(lama$ikong manunula$ na $aga <lor n' # I$alia. May!akda ng 7"he Prince# Na(a(aloo* sa akla$ na i$o ang dalawang (rinsi(yo: 7 Ang layunin ay nag*i*igay ma$wid sa (amamaraan.8 7Was$o ang nilik%a ng lakas.8 Ang *agong kaisi(ang (uli$ikal na nasasaad di$o ay ang kanyang (ayo na kung saan ang (inuno ay kailangang maging malu(i$# gumagawa ng ka$usu%an a$ (anlilinlang (ara mana$ili sa ka(angyari%an.Ang im(likasyon ng mga (rinsi(yong i$o: ang s$ado ay nariyan %indi (ara sa kasiya%an ng mamamayan= sa %ali(# ang mamamayan ay nariyan (ara sa s$ado. -ig&e %e 0ervantes. -a larangan ng (ani$ikan# sinula$ niya ang no* lang 7+on >ui?o$ d la Man'%a#8 akla$ na kumuku$ya a$ ginagawang ka$awa!$awa sa kasaysayan ang ka*ayani%an ng mga ka*aly ro noong M di 3al & riod.

Sa Larangan ng Pinta at Pintor# -iche ange o Bo&narotti $%&'(-%()&*# Ang (inakasika$ na iskul$or ng R naissan' # ang una niyang o*ra ma s$ra ay ang s$a$wa ni +a3id. -a (aanyaya ni &a(a ;ulius II i(inin$a niya sa -is$in )%a( l ng Ka$ dral ng "a$ikano ang kw n$o sa "anal na Kasula$an $ungkol sa (inagmulan ng sandaigdaigan %anggang sa (ag*a%a. &inakamaganda a$ (inaka*an$og niyang lik%a ang La &i $a# isang is$a$wa ni Kris$o (agka$a(os ng Kanyang Krusi(iksyon. Leonar%o %a 1inci $%&(+-%(%,*# Ang %indi makakalimu$ang o*ra ma s$ra niyang 7 Huling Ha(unan8 4T% Las$ -u(( r5# na nag(aki$a ng %uling %a(unan ni Kris$o kasama ang Kanyang la*indalawang disi(ulo. Isang % nyong mararaming nalalaman sa i*a6$! i*ang larangan. Hindi lang siya kilalang (in$or# kundi isa ring arki$ k$o#iskul$or# in%iny ro# im* n$or# siy n$is$a# musik ro a$ (iloso( r. 2a"hae Santi $%&-.-%(+/*# 7Gana( na &in$or8# 7& r( k$ong &in$or8. &inakama%usay na (in$or ng R naissan' . Kilala sa (agkaka$ugma a$ *alans o (ro(orsyon ng kanyang mga lik%a. Ilan sa kanyang $anyag na gawa ang o*ra ma s$rang 7 -is$in Madonna8# 7Madonna and $% )%ild8 a$ 7Al*a Madonna.8 Agham sa Panahon ng Renaissance

,ico as 0o"ernic&s $%&'.-%(&.*. Inila%ad ni Ni'olas ang $ oryang )o( rni'an= 7 -a (ag!iko$ ng daigdig sa aksis ni$o# kasa*ay ng i*ang (lan $a# umiiko$ i$o sa (aligid ng araw.8 &inasungalingan ng $ oryang i$o ang $radisyonal na (ag!iisi( na ang mundo ang s n$ro ng sansinuko* # na ma$agal din $inangkilik ng sim*a%an. Ga i eo Ga i ei $%()&-%)&+*# Isang as$ronomo a$ ma$ ma$iko# noong 1219. Malaki ang nai$ulong ng kanyang na im* n$ong $ l sko(yo (ara ma(a$o$o%anan ang $ oryang )o( rni'an. Sir )saac ,e3ton $%)&+-%'+'*# Ang %igan$ ng siy n$i(ikong R naissan' . -ang!ayon sa kanyang 7"a$as ng 0ni3 rsal Gra3i$a$ion#8 ang *awa$ (lan $a ay may kanya!kanyang lakas ng gra*i$asyon a$ siyang da%ilan kung *aki$ nasa was$ong lugar ang kanilang (ag!inog. I(inaliwanag niya na ang gra*i$asyon i$o ang da%ilan kung *aki$ *uma*alik sa lu(a ang isang *agay na ini%agis (a$aas. Tina$ayang ang (ag!us*ong ng R naissan' ay %indi na$a$a(os sa (ana%on na kung saan nakilala ang mga na*anggi$ na siy n$i(iko *agkus i$o ay nag(a(a$uloy mag(akailanman %angga6$ ang $ao ay nag%a%ana( a$ nag%a%angad ng mga kasagu$an sa kaniyang mga ka$anungan. Ang ika!11 %anggang ika!12 na siglo ang sinasa*ing (ana%on na kung saan kakiki$aan ng mga (ag*a*ago mula sa madilim na anino ng kalagi$naang na (ana%on (a$ungo sa Mod rnong &ana%on. Ang mga (angyayaring nagana( sa (ana%on ng R naissan' ay nag*igay daan sa (agyaman ng ka*i%asnan ng daigdig dulo$ ng malawak a$ maunlad na mga (ag!aaral# (agmamasid a$ (ananaliksik. Ang $ransisyong i$o ay nag*igay!daan rin sa (ag!us*ong ng R *olusyong In$ l k$wal a$ malawak nakaalaman sa daigdig *unsod ng malayang (ag!iisi( a$ (ag(a(a%ayag ng *awa$ indi*idwal. Ang (ag*a*agong dulo$ ng yug$ong i$o ay naka$ulong sa (agsulong a$ (ag*u*uklod *uklod ng mga *ansa sa ka$o$o%anang ang (ag(a(a%alaga sa kalayaan a$ ka*u$i%an ay nauukol sa sanka$au%an.

Es(anya! monarkiyang *ansa ang $umulong sa ks( disyon ni )olum*us sa "agong +aigdig )olum*us! unang nakara$ing sa Am rika sa (ana%on ng (ag$uklas na kung saan ang mga Euro( ong *ansa ay nag!una%an sa (ag$uklas ng mga $ ri$oryo Mala''a! ki(o$ naki(ag(ali$an ng mga kalakal ang mga Tsino sa mga manganglakal mula sa India na may dalang r kado -is$ mang (iyudalismo! (angyayaring nag*igay!daan sa (ag!unlad ng mga *ayan a$ lungsod M rkan$ilismo! si$wasyon kung saan nagkaroon ang mga mamumu%unan a$ (ama%alaan ng isang kasunduan na mag(a(au$ang ng ( ra ang mga mamumu%unan saman$alang ang (ama%alaan ay mag*i*igay ng mga *arko# $ao a$ sanda$a%ang lakas u(ang ma(ro$ k$a%an ang manlalak*ay sa (akiki(agkalakalan sa -ilangan Naka*a$ay ang ka(angyari%an a$ kayamanan ng *ansa sa sis$ mang M rkan$ilismo sa sanda$a%ang lakas# malawak na Lu(ain a$ Gin$o a$ &ilak Ang mga *ansang kanluraning ay sumunod sa sis$ mang m rkan$ilismo da%il mas maraming nailuwas kaysa inangka$ na kalakal.