Hammad de

YAYIN NO: DPT: 2504
AVRUPA B!RL!"!NDE VE TRK!YEDE TEMEL RNLERDE (HUBUBAT, #EKER VE ST) UYGULANAN TARIMSAL DESTEKLEME POL!T!KALARI VE BUNLARIN HAM MADDE TEM!N! AISINDAN GIDA SANAY!!NE ETK!LER!
Taylan KIYMAZ Uzmanlk Tezi
!KT!SAD! SEKTRLER VE KOORD!NASYON GENEL MDRL"

TARIM DA!RES!
MAYIS 2000
KIYMAZ
Avrupa Birli!inde ve Trkiyede Temel rnlerde (Hububat, "eker ve St) Uygulanan Tarmsal ...
!!NDEK!LER Sayfa No. G!R!# $. AVRUPA B!RL!"! (AB) ORTAK TARIM POL!T!KASI (OTP) $.$. GENEL POL#T#KA ANLAYI"I $.2. OTPNDA YAPILAN DE$#"#KL#KLER VE REFORM GEREKS#N#M# $.3. GATT URUGUAY TURU TARIM ANLA"MASININ ETK#LER# $.3.$. Yurtii Destekler $.3.2. #hracat Yardmlar $.3.3. Pazara Giri& 2. ABDE TEMEL RNLER ORTAK P!YASA DZENLER! 2.$. ABDE HUBUBAT ORTAK P#YASA DZEN# 2.$.$. Mal kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar 2.$.2. Sert Bu!day #le #lgili Dzenlemeler 2.$.3. Depolama #le #lgili Dzenlemeler 2.$.4. retim #adesi 2.$.5. nc lkelerle Ticaret 2.$.6. Hububat Ynetim Komitesi 2.$.7. 2727/75 Sayl Ynetmelikte Yaplan Baz De!i&iklikler 2.$.8. %766/92 Sayl Ynetmelik ve Yeni Politikalar 2.$.9. Yeni Sistemin #&leyi&i 2.$.9.$. Fiyatlar 2.$.9.2. Telafi Edici demeler (Do!rudan Gelir demeleri) Sistemi 2.$.9.3. nc lkelerle Ticaret 2.2. ABDE "EKER ORTAK P#YASA DZEN# 2.2.$. Mal Kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar 2.2.2. Kota Sistemi 2.2.3. Kotalarn Sonraki retim Dnemine Aktarm 2.2.4. retim Vergisi $ 5 5 8 %% %2 %2 %3
$4 %4 %5 %7 %7 %8 %8 %9 20 2% 2% 2% 23 24 25 25 27 29 29
http://ekutup.dpt.gov.tr/gida/ab/kiymazt/hammadde.pdf
KIYMAZ
Sayfa No. 2.2.5. Minimum Stok Sistemi 2.2.6. Depolama #le #lgili Dzenleme 2.2.7. nc lkelerle Ticaret 2.2.8. Tercihli #thalat Sistemi 2.2.9. "eker Ynetim Komitesi 2.2.10. Beklenen Geli%meler 2.3. ABDE ST VE ST RNLER# ORTAK P#YASA DZEN# 2.3.1. Mal Kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar 2.3.2. Mdahale Almlar ve Depolama Yardmlar 2.3.3. retimi Kstlayc Tedbirler ve Kota Uygulamas 2.3.4. St rnleri retim Fazlasnn De!erlendirilmesi 2.3.5. nc lkelerle Ticaret 2.3.6. St ve St rnleri Ynetim Komitesi 3. ABDE TEMEL RNLER ORTAK P!YASA DZENLER!N!N HAM MADDE TEM!N! AISINDAN GIDA SANAY!!NE ETK!LER! 3.1. POL#T#KALARIN UYGULANMA A"AMASINDA GIDA SANAY##N#N YER# 3.2. OTPN#N HAM MADDE TEM#N# AISINDAN GIDA SANAY##NE ETK#LER# 3.2.1. Fiyat ve Pazar Politikalar 3.2.2. #hracat ve #thalat Politikalar 3.3. !"LENM#" TARIM RNLER# 3.3.1. Sistemin #%leyi%i 4. TRK!YEDE TARIMSAL DESTEKLEME POL!T!KALARI 4.1. GENEL POL#T#KA ANLAYI"I 4.2. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARI 4.2.1. Fiyat Destekleme Politikalar 4.2.2. Girdilere Verilen Sbvansiyonlar 4.2.3. Tarmsal Ticaret Politikalar 4.2.3.1. #thalatla #lgili Dzenlemeler 4.2.3.2. #hracatla #lgili Dzenlemeler 30 30 3$ 32 33 33 34 34 36 37 38 39 40
41 4$ 42 42 50 53 53 58 58 60 60 6$ 64 64 65
ii
KIYMAZ
Sayfa No. 4.3. TRK#YEN#N GATT TARIM TAAHHTLER# 4.3.1. Pazara Giri$ 4.3.2. #hracat Yardmlar 4.3.3. Yurtii Destekler 4.4. TRK#YEDE TARIMSAL POL#T#KALARDA NGRLEN DE%#"#KL#KLER (VII. BE" YILLIK KALKINMA PLANI) 5. RN DESTEKLEME POL!T!KALARI 5.1. HUBUBAT DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.1.1. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar 5.1.2. D$ Ticaret Dzenlemeleri 5.2. "EKER DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.2.1. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar 5.2.2. D$ Ticaret Dzenlemeleri 5.3. ST DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.3.1. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar 5.3.2. St Te$vik Primi 5.3.3. St Hayvancl! #in Verilen Destekler 6. TRK!YEDE TARIMSAL DESTEKLEME POL!T!KALARININ TEMEL RNLERE VE HAM MADDE TEM!N! AISINDAN GIDA SANAY!!NE ETK!LER! 6.1. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARININ TEMEL RNE ETK#LER# 6.1.1. Fiyat Deste!i Uygulamalar 6.1.1.1. Hububat (Bu!day) 6.1.1.2. "eker Pancar 6.1.1.3. St 6.1.2. Girdi Deste!i Uygulamalar 6.1.3. Tarmsal Ticaret Politikalar 6.2. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARININ HAM MADDE TEM#N# AISINDAN GIDA SANAY##NE ETK#LER# 6.2.1. Hububat (Bu!day) Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri 6.2.1.1. Bu!dayda Uygulanan Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan Un, Makarna ve Biskvi Sanayilerine Etkileri 66 66 67 67 68
69 69 69 7& 72 72 74 75 75 77 77
81 8& 8& 8& 85 88 88 90 9& 93 93
iii
KIYMAZ
6.2.1.2. Di!er Uygulamalarn Etkileri 6.2.2. "eker Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri 6.2.2.1. "eker Pancar Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan "eker Sanayiine Etkileri 6.2.2.2. "eker Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan "ekerleme ve ikolata Sanayilerine Etkileri 6.2.3. St Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri
#0# #0# #03 #05 #06
6.2.3.1. St Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan #08 Baz St rnleri Sanayilerine Etkileri 6.2.3.2. St Te$vik Priminin Etkileri 6.2.3.3. Di!er Uygulamalarn Etkileri 7. !"LENM!" TARIM RNLER! VE TRK!YE UYGULAMASI 7.1. TRK%YE AISINDAN %"LENM%" TARIM RNLER% S%STEM%N%N TAR%HES% 7.2. GMRK B%RL%&% 8. NER!LER 9. SONULAR VE DE#ERLEND!RME ABSTRACT KAYNAKLAR EKLER -EK TABLOLAR -EK L%STELER TABLOLAR 1234562727/75 Sayl Topluluk Ynetmeli!inin Mal Kapsam #766/92 Sayl Topluluk Ynetmeli!inin Mal Kapsam #785/8# Sayl Topluluk Ynetmeli!inin Mal Kapsam 804/68 Sayl Topluluk Ynetmeli!inin Mal Kapsam %$lenmi$ Tarm rnleri Ticaret Sisteminde Temel rnler Listesi OECDnin Tarmsal Politika Aralar De!erlendirmesi #5 22 26 35 55 ##8 #09 110 ##0
### ### 114 128 134 136
iv
KIYMAZ
GRAF!KLER "23456789"0"""2"3"4"5"6"7"8"9202"2223retim Dnemleri #tibariyle Yumu$ak Bu!day Destekleme Fiyatlarndaki Geli$meler retim Dnemleri #tibariyle Sert Bu!day Destekleme Fiyatlarndaki Geli$meler retim Dnemleri #tibariyle "eker Destekleme Fiyatlarndaki Geli$meler retim Dnemleri #tibariyle St Destekleme Fiyatlarndaki Geli$meler retim Dnemleri #tibariyle Yumu$ak Bu!day retim, Tketim ve D$ Ticareti retim Dnemleri #tibariyle Sert Bu!day retim, Tketim ve D$ Ticareti retim Dnemleri #tibariyle "eker retim ve Tketimi Yllar #tibariyle Ya!sz Sttozu retim, Tketim ve #hracat Yllar #tibariyle Tereya! retim, Tketim ve #hracat Yllar #tibariyle Bu!daya Verilen Pazar Fiyat Deste!i Bu!day Destekleme Fiyatlar ile #zleyen Yln Bu!day retiminin #li$kisi Yllar #tibariyle Bu!day retim, Tketim ve D$ Ticareti Yllar #tibariyle "eker retim, Tketim ve D$ Ticareti "eker Pancar Alm Fiyatlarnn #zleyen Yln retimine Etkileri Bu!day Fiyatlarnn Bu!day Unu Fiyatlarna Etkisi Bu!day Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi Bu!day Unu Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi Durum Bu!day Fiyatlarnn Makarna Fiyatlarna Etkisi "eker Pancar E$de!eri "eker Fiyatlar ile T"FA" "eker Sat$ Fiyatlar Arasndaki #li$ki "eker Fiyatlarnn "ekerleme Fiyatlarna Etkisi "eker Fiyatlarnn ikolata Fiyatlarna Etkisi i! St ile Pastrize St Arasndaki Fiyat #li$kisi i! St ile Beyaz Peynir Arasndaki Fiyat #li$kisi 43 44 44 45 46 46 46 48 48 82 83 84 87 87 94 96 97 98 %02 %03 %04 %07 %07
KIYMAZ
EK TABLOLAR
#23456789#0###2#3#4#5#6#7#8#9202#2223Yllara gre ATde FEOGA Harcamalar ile Hububat, "eker ve St ve St #39 rnleri Ortak Piyasa Dzenleri iin Yaplan Harcamalarn Kar$la$trmas Baz retim Dnemleri %tibariyle ATde Hububat Destekleme Fiyatlar Baz retim Dnemleri %tibariyle ATde "eker Destekleme Fiyatlar Baz retim Dnemleri %tibariyle ATde St Destekleme Fiyatlar #40 #4# #42
ATde Hububat ve "eker Pancar retiminde Birim Alandan Elde Edilen #43 Verim St S!rcl! Yaplan %$letmelerdeki Yapsal De!i$im #44 #45
Hububat, "eker veSt rnlerinde ATnin Kendine Yeterlilik Oranlarnda Geli$meler
Baz retim Dnemleri %tibariyle ATde Toplam Hububat, Yumu$ak ve Sert #46 Bu!day ile Msr Dengesi Baz retim Dnemleri %tibariyle AT Beyaz "eker Dengesi #47 #48 #49 #49 #50 #5#
Yllara Gre ATde retilen St ve %$leme Tesislerine Aktarlan St Miktar

Baz Yllar %tibariyle Ya!sz Sttozu Dengesi Baz Yllar %tibariyle Tereya! Dengesi Baz Yllar %tibariyle Ya!l Sttozu ve Peynirlerin retim ve D$ Ticaretleri
Yllar %tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden Hububat Sektrne Yaplan Harcamalar
Yllar %tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden "eker Sektrne Yaplan #52 Harcamalar
Yllar %tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden St ve St rnleri Sektrne Yaplan Harcamalar Hububat Destekleme Politikalar Kapsamnda Yaplan Destekleme demeleri
#53 #54
Trkiyede #986-89 ile #992-95 Dnemlerinde %hracat Te$vi!i Uygulanan #56 Mal Listesi (Ham Maddesi Hububat, "eker ve St Olanlar)
%$leme Sanayiine Dnya Fiyatlarndan Kullandrlan rn Miktar ve De!erleri "eker Destekleme Politikalar Kapsamnda "eker Pancarna Yaplan Destekleme demeleri
Yllar %tibariyle TSEK St Endstrisi A.".nin St Alm Miktarlar
#57 #58 #59 #60 #6#
St Destekleme Politikalar erevesinde St S!rcl! iin Yaplan Yardmlar

Dviz Kurlar
vi
KIYMAZ
EK TABLOLAR (DEVAM) 242526272829303#3233343536373839Bu!dayda Pazar Fiyat Deste!i Yllar $tibariyle Bu!day Destekleme Fiyatlarnn retime Etkileri Bu!day ve "eker Pancarnda Gbre Kullanm ve retimle $li%kisi Yllar $tibariyle Bu!day retim, Tketim ve D% Ticareti #62 #63 #64 #65 #65 #65 #66 #67 #68 #68 #69 #69 #69 #70 #70 #7#
Yllar $tibariyle TMO rn Mdahale Alm Miktarlar ve retime Oran

Yllar $tibariyle TMO Bu!day Stoklar Yllar $tibariyle "eker Pancar Alm Fiyatlarnn retime Etkileri
Yllar $tibariyle Bu!day ve "eker Pancarnda Uygulanan Destekleme Fiyatlar ve Fiyat Pariteleri
T"FA" "eker Stoklar Yllara Gre "eker retim, Tketim ve D% Ticareti Yllar $tibariyle St retici Fiyatlarndaki Geli%meler Yllar $tibariyle Stte Pazar Fiyat Deste!i Yllar $tibariyle St retim, Tketim ve D% Ticareti Hububat ve "eker Pancarnda Birim Alandan Elde Edilen Verimler Hayvan Saylar ve St Verimi
#994 ve #995 Yllarnda $hracat Te%vik Belgeli Olarak #996 Ylnda ise Dahilde $%leme Rejimi Kapsamnda $thal Edilen Bu!day, "eker ve Sttozu Miktarlar
Bu!day ile Un ve Biskvi Arasndaki Fiyat $li%kileri
404#424344454647484950-
#72 #73 #74 #75 #76 #77 #78 #79 #80 #8#
Ham Maddesi Hububat, "eker ve St olan Baz Seilmi% rnlerin retim, Tketim ve $hracat
Baz $%lenmi% Tarm rnlerinin Ortalama $hra ve Yurtii Fiyatlar Durum Bu!day ile Makarna Arasndaki Fiyat $li%kisi
Yllar $tibariyle "eker Pancar E%de!eri "eker Alm Fiyatlar ile T"FA" "eker Sat% Fiyatlar Arasndaki $li%ki Beyaz "eker Ortalama Borsa Fiyatlar ile Yurtii Fiyatlarn Kar%la%trlmas
"eker ile "ekerli rnler Arasndaki Fiyat $li%kisi i! St ile St rnleri Arasndaki Fiyat $li%kileri
St Te%vik Priminin A ve B Grubu $%letmelere Gre Da!lm ile St Alm ve Kapasite Kullanm Durumlar
St Te%vik Primi demelerinin Fiyata Oran
Baz $%lenmi% Tarm rnlerinin CIF Ortalama $thal Fiyatlar ile $thalat #82 Vergilerinden Sonraki Fiyatlar
vii
KIYMAZ
EK L!STELER
#23456789#0###22727/75 Sayl Topluluk Ynetmeli!i Ek Ada Yer Alan rnler #83
2727/75 Sayl Topluluk Hububat Ynetmeli!inde $hracat Yardmndan #84 Faydalandrlan $%lenmi% rnler #766/92 Sayl Topluluk Ynetmeli!i Ek Ada Yer Alan rnler #85 #766/92 Sayl Topluluk Hububat Ynetmeli!inde $hracat Yardmndan #86 Faydalandrlan $%lenmi% rnler "eker Rejiminde $hracat Yardmndan Faydalandrlan $%lenmi% rnler #89 St ve St rnleri Rejiminde $hracat Yardmndan Faydalandrlan #9# $%lenmi% rnler
$%lenmi% Tarm rnleri Rejiminde $thalatnda Sabit ve De!i%ken Unsur Uygulanan rnler $%lenmi% Tarm rnleri Rejiminde $thalatnda Sadece Sabit Unsur Uygulanan Baz rnler $%lenmi% Tarm rnleri Rejiminde $hracat Yardm Alan rnler $%lenmi% Tarm rnleri Rejiminde $hracat Yardm Alacak rnlerin Muhtevasnda Bulunmas Gereken Temel rnler Trkiyenin DTne Bildirdi!i 2004e Kadar Her Yl $ndirime Tabi Tutularak $hracat Te%vi!i Verilebilecek rn Listesi
#93 #94 #95 #98 #99
Gmrk Birli!i Karar ile Trkiyenin Kabul Etti!i $%lenmi% Tarm rnleri 200 Listesi
ISBN 975 19 2468 - 5 (basl nsha)

Bu al!ma Devlet Planlama Te!kilatnn gr!lerini yanstmaz. Sorumlulu"u yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Te!kilatnn iznini gerektirmez; #nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 350 adet baslm!tr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmi!tir.
viii
KIYMAZ
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birli!i AMS = TD : Aggregate Measurement of Support (Toplam Destek ls) AT : Avrupa Toplulu!u (Topluluk) DF#F : Destekleme ve Fiyat #stikrar Fonu DT : Dnya Ticaret rgt EFTA : European Free Trade Area (Avrupa Serbest Ticaret Alan) FADN : Farm Accountancy Data Network (iftlik Muhasebe Veri A!) FEOGA = EAGGF : Avrupa Tarmsal Garanti ve Ynlendirme Fonu GATT : General Agreement on Tariffs and Trade (Tarifeler ve Ticaret Genel Anla&mas) GDF : Geli&tirme ve Destekleme Fonu KKDF : Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu KOF : Kamu Ortakl! Fonu KP : Katma Protokol OECD: Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik #&birli!i ve Kalknma Te&kilat) OKK : Ortaklk Konseyi Karar OTP : Ortak Tarm Politikas SEK : St Endstrisi Kurumu SFE : Sabit Fiyat Endeksi TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi TEFE : Toptan E&ya Fiyat Endeksi TKF : Toplu Konut Fonu TMO : Toprak Mahsulleri Ofisi TSKB : Tarm Sat& Kooperatifleri ve Birlikleri T"FA" : Trkiye "eker Fabrikalar A.".
ix
KIYMAZ
Bu al!mann son !eklini almasna gr! ve nerileriyle katkda bulunan Tez Komisyonunun de"erli yelerine te!ekkr bir bor bilirim. al!mann olu!turulmas a!amasnda fikir ve ynlendirmeleriyle destek olan DPT Uzman Sn. Dilek LGRAYa, destek ve yorumlarn esirgemeyen DPT Uzman Sn. Aziz BABACANa, zellikle veri ve kaynak toplama a!amasnda bana yardmc olan DPT Uzman Sn. Cemil ERTU#RULa ve manevi destekleri nedeniyle aileme te!ekkr ederim.
Taylan KIYMAZ..
Mays $997, ANKARA
KIYMAZ
G!R!# Trkiye ile Avrupa Toplulu!u

$
(AT) arasnda, %963 ylndan beri srmekte olan
ili&kiler ierisinde tarmn ayr bir yeri olmu&tur. #li&kilerin tarihsel geli&imi incelendi!inde Trkiyenin en nemli taahhd, Avrupa Toplulu!unun Ortak Tarm Politikalar'na (OTP) uyum sa!lanmas ynnde olmu&tur. Ancak, yllar boyunca tarm politikalarna uyum konusunda byk bir geli&me kaydedilemezken, gda sektr asndan nem ta&yan ba&ka bir konu n plana km&tr. Bu konu, %995 ylnda %/95 sayl Ortaklk Konseyi Karar (Gmrk Birli!i Karar) sonrasnda yrrl!e giren bir ticaret sistemidir. ABde i&lenmi& tarm rnleri olarak isimlendirilen sz konusu ticaret sistemi, ieri!inde temel rnler olarak nitelenen hububat, &eker ve st ve st rnleri bulunan ve iki kere ya da daha fazla i&lem grm& rnleri kapsamaktadr. Bu sistem, tarmsal destekleme politikalar nedeniyle gda sanayiinin ham madde temin a&amasnda ya&ayabilece!i ve d& ticareti olumsuz ynde etkileyebilecek geli&meleri ortadan kaldrmak zere kurulmu&tur. AB'ye tam ye olma amac do!rultusunda yllar nce taahht edilen, ancak e&itli zorluklar nedeniyle nmzdeki yllara ertelenen, OTP'ye uyum konusunda yaplacak al&malarda, Trkiye'nin Gmrk Birli!i Karar ile uyum sa!layaca! #&lenmi& Tarm rnleri Ticaret Sistemi de gz nne alnarak, temel rne ncelik verilmesinin uygun olaca! d&nlmektedir. Tarm politikalar retici, tarmdan ham madde talep eden gda sanayii ve son tketiciden olu&an zincirin tmn yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle, lkedeki tarmsal kaynaklarn ekonomik kullanm yoluyla uygulanacak politikalarn, tarm sektrnde ya&ayanlarn yeterli bir gelir dzeyini elde etmesi ve tketicinin beslenmesinde tarmsal rnlerin uygun fiyatla sa!lanmasnda oldu!u kadar bu rnlerin gda sanayii tarafndan ileri dzeyde i&lenmesi konusunda da devamllk ve istikrar temin etmesi nem ta&maktadr. AB ve Trkiye'de tarmsal destekleme politikalar hedeflerine ula&lmas amacyla, tarm sektrnde e&itli fiyat, girdi, yardm ve ticaret politikalar uygulanmaktadr. Tarmsal destekleme politikalarndan beklenen faydalar konusunda benzerlik olmakla birlikte, bunlara ula&ma abas ierisinde izlenen yollar farkllk gstermektedir. Gnmzde, AB lkeleri ile Trkiye'nin tarm sektr
al&mada, Avrupa Toplulu!u (AT) ifadesi, daha ziyade, %993 yl ncesi, Avrupa Birli!i (AB) ifadesi ise %993 ylnda yrrl!e giren ve AByi kuran Maastricht Anla&mas sonras olu&umu tanmlamak iin kullanlm&tr.
KIYMAZ
kar&la&trld!nda, izlenen politikalar ile tarmsal altyapdaki farkllklardan do!an ve AB lehine olan geli&mi&lik dzeyi gze arpmaktadr. AB lkeleri gibi geli&mi& lkelerde uygulanmakta olan tarm politikalar, gnmze kadar, zellikle retici gelirini iyile&tirmek do!rultusunda daha ok sosyal amalar gerekle&tirmeye ynelik olmu&tur. AB, dnya fiyatlarndan ba!msz ve bunlarn olduka zerinde uygulayageldi!i destekleme fiyat politikalar ile retimde istikrarl (ancak arz fazlas olu&turacak biimde) bir art& sa!larken, reticinin elde edece!i geliri de n planda tutmu&tur. te yandan, yrtlen fiyat polikalarn destekleyici nlemler ve d& pazar avantajlarn yitirmemek iin dnya fiyatlar ile AB fiyatlar arasndaki farkn ihracat yardmlar olarak ihracatya denmesi gibi uygulamalar, OTP'nin ok pahal bir sistem olmasna neden olmu&tur. Bu olgu, sk sk politika de!i&ikliklerinin gndeme gelmesine yol am&tr. GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas ncesi ve sonrasnda AB tarmnda ya&anan hzl ve kkl politika de!i&iklikleri ve gelecekle ilgili beklentiler, tarm politikalarnn ynlendirilmesinde Trkiye'ye de &k tutacak niteliktedir. Trkiye asndan bakld!nda, AB tarm sektrnn tersine nemli yapsal sorunlar gze arpmaktadr. Bunlardan bazlar; yeterli verim art&nn sa!lanamamas, pazarlama kanallarnda ya&anan skntlar, istenen kalitede rnn piyasalara ve i&leme sanayiine sunulamamas, tarmsal retimin ekonomik leklerdeki tarm i&letmelerinde yaplmamas nedeniyle tarmsal gelir ve sermaye birikiminin gerekti!i gibi artrlamamasdr. Sz konusu sorunlara bir de iftilerin rgtll!ndeki yetersizlik ile tarm politikalarnn uygulan&nda ya&anan yetki da!nkl! eklendi!inde, Trkiye'nin tarm konusunda birok yeni dzenlemeyi hayata geirmesi zorunlulu!u ortaya kmaktadr. Tarm sektrnde ya&anan sorunlar, bu sektrden ham madde alan sanayi kollarn ve zellikle gda sanayiini fazlasyla etkilemektedir. %980'lerin sonundan itibaren bu!day, &eker ve st rnlerini i&leyen gda sanayi i&letmeleri hzl bir geli&me gsterirken yurtiinden istikrarl fiyatlarla yeterli miktarda ham madde temininde zorluklarla kar&la&lm&tr. %990l yllarda, zellikle bu!day ve &ekere dayal i&lenmi& rnlerde iyi bir ihracat performans gsteren gda sanayiinde, istenen kalitede ham maddenin d& rekabet asndan uygun fiyatlarla yurtiinden temin edilememesi sonucunda, ihracat te&vik belgeli olarak (%996 ylndan itibaren ise Dahilde #&leme Rejimi kapsamnda) vergiden muaf ham madde ithalat yaplarak ihracata dnk retime geilmesi sz konusu olmu&tur.
KIYMAZ
Trkiyede her rnde de retim potansiyelinin fazlasyla bulunmasna kar&n tarmsal destekleme politikalar dolaysyla retim, fiyat ve d& ticarette ya&anan istikrarszlklar, verim ve kalitenin artrlmasna dnk uygulamalarn zayfl! ile birle&ti!inde, gerek retici gerekse gda sanayii olumsuzluklarla kar&la&maktadr. Hububat, &eker ve st ve st rnleri, birok lkede oldu!u gibi, Trkiye'de de tarmsal retimde stratejik nem ta&mas ve geni& bir retici kesimini ilgilendirmesi nedeniyle, yllardan beri d& pazarlardan gelecek etkilere kar& yksek gmrk duvarlar ile korunmakta ve GATT taahhtleri erevesinde de korunmaya devam edilmesi kararla&trlm& bulunmaktadr. Bu ko&ullar ierisinde, al&mann nemli bir amac; -Temel rnlerde izlenen tarmsal destekleme politikalarnn yaratt! istikrarszlklarn da etkisiyle son yllarda artan ithalat faturasnn makul saylabilecek bir seviyede tutulmas ve gda sanayiinin yurtii ham madde kaynaklarn i&leyerek daha rekabeti bir ortamda geli&mesi, -reticinin yeterli ve dzenli bir gelir elde edebilmesi, -Trkiye'nin potansiyel ihracat sektr olan gda sanayiinin, gerek ham maddeden bir kere i&lenerek elde edilmi& rnler (un gibi), gerekse i&lenmi& tarm rnleri kapsamnda yaplacak ticarette avantajl duruma gemesinin sa!lanmas iin, destekleme politikalar ile ilgili neriler yaplmasdr. al&ma, drt ana blmden olu&maktadr. Trkiye'nin OTP'ye uyum taahhd ve Gmrk Birli!i Karar sonras #&lenmi& Tarm rnlerinde uygulanmak durumunda olan sistemle ba!lantl olarak, Trkiyedeki politikalarla kyaslama yaplmas asndan AB'deki tarmsal destekleme sistemi konu alnm&tr. al&mann amalarna uygun olarak ilk blm, OTP'nin geli&imi ile ABde hububat, &eker ve st ve st rnleri ortak piyasa dzenlerindeki uygulamalarn gemi&teki, gnmzdeki ve GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas uyarnca gelecekteki durumlarnn aklanmasna ayrlm&tr. OTP'nin ve rnde uygulanan piyasa dzenlerinin ham madde temini asndan gda sanayiine etkileri incelenmi&tir. Ayn zamanda bu blmde, Topluluk gda sanayiinin yine Topluluk kaynakl ham madde kullanarak d& rekabet &ansn srdrmesini sa!layan i&lenmi& tarm rnleri sistemi, uygulanma nedenleri ve i&leyi&i ortaya konmaya al&lm&tr. #kinci blmde, Trkiye'de uygulanan tarmsal destekleme politikalarna de!inildikten sonra, hububat, &eker ve stte uygulanan destekleme politikalarna geilmi& ve sz konusu politikalarn rne ve bunlarn temini asndan gda sanayiine etkileri aklanmaya al&lm&tr. Gmrk Birli!i Karar ile kabul edilen
KIYMAZ
i&lenmi&
tarm
rnleri
ticaret
sistemi
yine
bu
blmde
Trkiye
asndan
de!erlendirilmi&tir. nc blmde, AB ile Trkiye'nin hububat, &eker ve st destekleme politikalar arasndaki farklar ve bu farklarn gda sanayiine yansmalar gznne alnarak, Trkiye iin baz nerilerde bulunulmu&tur. Sonu blmnde ise, al&madan elde edilen bulgular ve getirilen nerilerin ksa bir de!erlendirmesi yaplm&tr. Temel rnlerde uygulanan tarmsal politikalarn lke kaynaklarnn daha ekonomik kullanlmasn sa!layarak gda sanayiinin ileriye dnk rekabet imkanlarn geli&tirecek nitelikte olmas beklenmektedir. VII. Be& Yllk Kalknma Plannn Tarmsal Politikalarla #lgili Yapsal De!i&im Projesi kapsamnda ngrlen tedbirlerin gda sanayii asndan neminin vurgulanabilmesi ve temel rnlerde tarmsal politikalarda ileriye dnk geli&me izgisinin ortaya konulabilmesi asndan bu al&mann yaplmas gerekli grlm&tr. ye olmay hedefledi!imiz ABnin uygulad! tarmsal destekleme politikalarna uyumun nasl mmkn olabilece!i, gda sanayiinin 2000li yllarda daha retken, daha fazla katma de!er retebilecek bir yapda olabilmesi iin ne gibi tarmsal altyap al&malarnn yaplmas gerekti!i ortaya konulmaldr. Bunlar, gerek tarm sektrnde ncelik verilecek politikalar gerekse gda sanayiinin ham madde temini a&amasnda bu politikalar ierisinde oynayabilece!i rol a!a kartacaktr. rn politikalar ile i&lenmi& tarm rnleri politikalarnn incelenmesinde, dzenli bilgi ve veri kaynaklarnn bulunmas nedeniyle %980 sonras dnem esas alnm&tr. al&mann ilgi alanna giren i&lenmi& rnler, ham maddenin birini ya da birden fazlasn iermekte olan, Uluslararas Standart Sanayi Snflandrmasna (ISIC=International Standard Industrial Classification) gre gda sanayii kapsamnda bulunup Gmrk Tarife #statistik Pozisyonu'nun (GT#P) 4 ile 2%inci fasllar arasnda yer almakta olan mallar ile snrlandrlm&tr. Yaplan analizlerde e&itli kurum ve kurulu&larn konuyla ilgili istatistiklerinden ve uluslararas yaynlardan yararlanlm&tr.
KIYMAZ
$. AB ORTAK TARIM POL!T!KASI %.%. GENEL POL#T#KA ANLAYI"I AT tarafndan btn ye lkeleri kapsamak zere uygulanmakta olan Ortak Tarm Politikas (OTP), temelde ye lke iftilerini desteklemek amacyla, ekonomik tercihler de!il, daha ziyade sosyal tercihler gz nnde bulundurularak olu&turulmu&, bir politikadr. Her biri byk birer sanayi lkesi olan Bat Avrupa lkelerinde, tarm zerinde anla&mazlk kmas ve ncelikle bir tarm politikas tespiti gere!i &a&rtc grnm&tr. #lk ba&larda Avrupa Ekonomik Toplulu!u kurulurken lkeler arasnda tarm mallar ile tketici fiyatlar arasnda byk farklar bulunmas, zellikle Fransa ve Almanya gibi, lkelerin bir araya gelmesini zorla&tryordu. Ortak bir tarm politikasnn olu&turulma gere!i, tarm rn fiyatlarnn ya&ama standartlarnda etkili olmasndan, bunun cretlere yansmasndan, cretlerin ise sanayi girdi fiyat olarak neminin byk olmas dolaysyla sanayinin mukayeseli stnlklerini de!i&tirmesinden ve rekabet &artlarnda dengesizliklere yol amasndan ileri geliyordu. Bu ba!lamda, OTPnin ba&lca amac, ortak fiyat politikalar ile tarm rnleri fiyatlarn btn AT lkelerinde ayn seviyeye yakla&trmak, zaruri tketim maddeleri olan gda maddelerinin harcamalar ierisinde bir dengeye kavu&masndan sonra, cretlerin benzer rekabet &artlarnda tespitini sa!lamaktr. Bylece, piyasalarda haksz rekabetin de nne geilmi&tir (Dlger, #., %989 s.9) OTP'nin genel amalar Roma Anla&masnn 39. maddesi ile verilmi& olup bunlar; - Teknolojik ilerlemenin zendirilmesi, tarmsal retimin rasyonelle&tirilmesi ve retim faktrlerinin optimal kullanmnn sa!lanmas yoluyla tarmda verimlili!in artrlmas, - Tarmsal nfusun ya&am dzeyinin ykseltilmesi, - Dzenli bir rn arznn garanti altna alnmas, - Tarm rnlerinin tketicilere uygun fiyatlarla ula&trlmasnn sa!lanmasdr. te yandan, OTP temel ilke zerine oturtulmu&tur. Bunlar, tek pazar (her bir tarm rn iin tek ve ortak bir Topluluk pazar), Topluluk tercihi (Topluluk tarm rnlerinin ve reticilerinin ncelikli bir rejimle d& rekabete kar& korunmalar) ve mali dayan&ma (tek pazar ve Topluluk tercihi ilkeleri erevesinde uygulanacak ortak politikann ortak bir bteden ve btn ye lkelerin katlm ile kar&lanmas) ilkeleridir.
KIYMAZ
OTP ile tarm sektrnde di!er sektrlerden farkl olarak, serbest rekabet kurallarndan uzak ve Topluluk organlar tarafndan ynlendirilen merkezi-mdahalecidestekleyici bir fiyat ve pazar rejiminin uygulanmasna geilmi&tir. Her bir rn veya rn grubu iin OTP ilkelerine ba!l olarak destekleyici nitelikte farkl fiyat ve pazar rejimlerini ieren ortak piyasa dzenleri olu&turulmu&tur. OTP erevesinde uygulanmakta olan ortak piyasa dzenleri, i piyasada uygulanan ve d& piyasada uygulanan dzenlemeler olarak iki ayr gruba ayrlabilir. # piyasada uygulanan dzenlemeler, gerekle&mesi beklenen fiyatlar ve i destekleme fiyatlar ile ilgili dzenlemeler olarak iki grupta ele alnabilir. D& piyasada uygulanan dzenlemeler ise, ithalatta ve ihracatta uygulanan sistemler olarak ikiye ayrlabilir. Ancak, i piyasada uygulanan sistemler ile d& piyasada uygulanan sistemler arasnda fonksiyonel bir ba!lant olup, bu sistemler birbiri zerine etkilidirler (Ertu!rul,C., %996-% s.%). Gerek al&mann konusu olan hububat, &eker ve stte gerekse di!er rn gruplarnda uygulanan sistemler incelendi!inde i ve d& piyasa dzenlemeleri olarak kabul edilen uygulamalar birbirine benzemektedir. # piyasada gerekle&mesi beklenen fiyatlarn belirlenmesinde kullanlan hedef fiyat sistemi ile i destekleme fiyatlarnn belirlenmesinde kullanlan mdahale fiyat sistemi her rnde de bulunmaktadr. Hedef fiyat, normal piyasa ko&ullarnda reticilerin hakl bir gelir sa!lamas iin elde etmesi istenen i piyasa toptan fiyatlar olarak tanmlanabilir. Mdahale fiyat ise, hedef fiyatn belirli bir yzdesi olarak belirlenen en d&k garanti fiyat dzeyidir. Mdahale fiyatlar sistemi, rnlerin mdahale kurulu&lar tarafndan alnmas durumunda geerli olmaktadr. OTPnin ilk yllarnda, rnn tm mdahale kurulu&larnca alnmaktayken daha sonraki yllarda, bteye maliyetin fazla olmas sebebiyle miktar ve kalitesi nceden belirlenmi& olmak kaydyla alm yaplmaya ba&lanm&tr. D& piyasa dzenlemeleri ierisinde yer alan ve ithalat korumas sa!layan e&ik fiyat ve prelevman uygulamalar (%995 yl itibariyle yrrlkten kaldrlarak tarifele&tirilmi&tir) ile d& pazarda Topluluk rekabet gcn artrc nitelikteki ihracat yardm uygulamalar al&mann konusu olan rnle birlikte daha birok rnn piyasa dzenleri ierisinde yer almaktadr. Bunlarn yansra, ikincil pazar ve fiyat nlemleri olarak saylabilecek uygulamalar da bulunmaktadr. Toplulukta ham madde fiyatlarnn dnya fiyatlarnn olduka zerinde oldu!u rnlerde (&eker gibi), baz imalatlara (gda sanayii d&ndakiler) sbvansiyon verilmektedir. "eker ve stte rn fazlalarn nlemek iin dzenlenen kota
KIYMAZ
sistemleri ve ok sk kullanlmamakla birlikte rn fazlasnn piyasaya girmesini engellemek iin zelli!ini de!i&tirme (denatrasyon) primi uygulamalar bulunmaktadr. Her rnde de retim fazlalarnn finansmannda reticinin de maliyete ortak olmas sa!lanm&tr. rnlerle ilgili olarak olu&turulan sistemlerde yer alan btn dzenlemelerin e&it neme sahip oldu!u d&nlmemelidir. rne!in, ithalat, yksek kendine yeterlilik oranlar nedeniyle ihmal edilebilecek dzeyde gerekle&iyorsa, ithalatla ilgili dzenlemeler uygulanmamaktadr. Benzer &ekilde, mdahale sistemi ok nadir kullanlan bir mekanizma olabilmektedir (Fennell, R, %987 s.%05). Toplulukta fiyatlar yllk olarak ve btn rnleri kapsayacak bir paket halinde belirlenmektedir. ABnin ynetim organlarndan Topluluk Komisyonu, ye lke temsilcilerinden olu&an Ekonomik ve Sosyal Komitenin, Topluluk tarm evrelerinin ve di!er meslek gruplarnn gr&lerini dikkate alarak, takvim yl sonunda veya ba&nda, yeni retim dnemi fiyatlaryla ilgili bir neri paketini hazrlayarak Bakanlar Konseyine sunmaktadr. Konsey tarafndan gr&len fiyatlar ilkbaharda, pazar dneminden nce aklanmaktadr. Fiyatlarn belirlenmesinde tarm i&letmelerinin varl!n devam ettirmesine ve tarm sektrnde al&anlarn di!er sektrlerde al&anlara e&de!er bir gelir elde etmesine olanak verecek bir fiyat dzeyi amalanmaktadr. Topluluk, bu nedenle, rnlere ve blgelere gre rnek i&letmeler seerek bu i&letmelerin muhasebe kaytlarndan hareketle fiyatlar belirlemektedir. Bunlara ek olarak, Topluluk btesi, rnn i ve d& piyasadaki durumu ve rnn kalite ve standart zellikleri dikkate alnmaktadr (DPT, %992). Gnmze kadar, mdahale fiyatlar belirlenirken arz ve talep ko&ullarndan ziyade ifti gelirleri dikkate alnd! iin, fiyatlar arz-talep dengesinin zerinde olu&mu&, bu durum rn stoklarnn olu&masna neden olmu&tur. Stoklar, yl ierisinde fiyat ykseldi!inde piyasaya srlerek eritilmeye al&lm& veya ihracat sbvansiyonu yardmyla d& piyasalara satlm&tr. Bunun yannda, zel depolara yardmlar verilerek rnn pazara y!lmas nlenmeye al&lm&tr. Ayrca, retim fazlalar az geli&mi& lkelere gda yardm olarak gnderilmi& veya hayvan yemi olarak kullanlm&tr. Topluluk, OTPnin finansmann sa!layacak ve ortak prensiplerle hareket edecek ortak mali organ olarak Avrupa Tarmsal Garanti ve Ynlendirme Fonunu (#ngilizceden ksaltmas EAGGF; Franszcadan ksaltmas FEOGA) kurmu&tur. Fon, uzun yllardr AB btesinin en byk kalemini olu&turmaktadr. Fonun, yapsal politikalar finanse etmek zere Ynlendirme Blm; fiyat ve pazar politikalarn finanse etmek zere ise Garanti Blm olarak iki blm bulunmaktadr. Garanti
KIYMAZ
Blm harcamalar, Fon harcamalarnn byk blmn olu&turmaktadr. Topluluk tarafndan uygulanan fiyat ve pazar mekanizmalarndan bugne kadar parasal olarak en ok yararlanan rn gruplar arasnda hububat, &eker ve st ve st rnleri yer almaktadr (bknz. Ek Tablo-%). %.2. OTPDE YAPILAN DE$#"#KL#KLER VE REFORM GEREKS#N#M# %960l yllarda ATde tarm i&letmelerinin kk ve ok paral olu&unun tarm sektrnn en byk sorunu oldu!u, tarmsal nfus azalmadka bu sorunun zmlenemeyece!i, fiyat ve pazar politikasnn marjinal nitelikteki kk ve verimsiz i&letmelerin varl!n korumasna olanak verdi!i, dolaysyla verimlili!i artrma gayretlerinin, bu geli&melerden olumsuz etkilendi!i anla&lm&tr (Manshold Plan, %967). Bu nedenle, tarmsal nfusun azaltlarak i&letme bykl!nn artrlmas, rekabet gc yksek modern retim birimlerinin olu&turulmas, rantabl al&abilecek nitelikteki i&letmelerin yatrm yardmlar ile desteklenmesi ngrlm&tr. Bu a&amada, yapsal nlemlerle ilgili tart&malar, fiyat politikas ile ilgili tart&malar da gndeme getirmi& ancak, zaman ierisinde tarmsal yapnn iyile&tirilmesi konusu ikinci planda kalrken, fiyat ve pazar politikalar uygulamada daha nemli bir yere sahip olmu&tur. Bylece, yksek fiyat politikas ile yrtlen fiyat ve pazar politikalar, marjinal verimlilikteki i&letmelerin varl!n korumasna olanak sa!layarak yapsal politikalarla eli&ir bir durum alm&tr. %970li yllarn ba&na kadar Topluluk yesi lkeler tahl ve &ekerin de ierisinde bulundu!u bir grup rnde net ithalat durumundaydlar. Ancak, tketicilere tketimi azaltacak, reticilere retimi artracak &ekilde yansyan yksek fiyatlar, nfus art& hznn (%970lerde yzde 0,8, %980lerde yzde 0,2 ve %990larda yzde 0,3) retim art&ndan (ylda yakla&k yzde 2,0) d&k olu&u ve dnya piyasalarnda tarm rnlerine olan talep yetersizli!i nedeniyle, arz ve talep arasnda nemli bir dengesizlik ortaya km& ve elden kartlamayan pek ok tarm rn, Topluluk iin nemli bir yk olmaya ba&lam&tr. #lk defa %973 ylnda OTPnin iyile&tirilmesi (OTP uygulamasnn henz ba&larnda bulunuldu!undan reform terimi kullanlmam&tr) konusunda AT Komisyonu tarafndan bir rapor (Improvement of the CAP) hazrlanm&tr. Bu raporda, gelir da!lmnn arpkl! ve elden karlamayan rn stoklarnn yaratt! sorunlar ortaya
KIYMAZ
konmu&, zm nerileri getirilmi&tir. Ancak, o yllarda ya&anan petrol krizi ngrlen amalara ula&lmasn engellemi&tir. #zleyen dnemde OTPnin amalarna ula&mas ile hemen tm rnlerde Toplulu!un kendine yeterlili!inin ve uygun fiyatlarla tketiciye sunulan rn e&itlerinin artmas szkonusu olmu&tur. te yandan, OTPnn getirdi!i retim ve fiyat garantileri hububat, st rnleri gibi temel rnlerde stok birikimlerine neden olurken, reticilerin tarmda uygulad! yeni teknolojiler rn verimini artrmaya devam etmi&tir. Bu ko&ullarda, OTP maliyetleri artmaya ba&lam& OTPnin reformuyla ilgili al&malar hz kazanm&tr. %985 ylnda, Komisyon tarafndan OTPnin Gelece!i ba&l! ile yaynlanan Ye&il Kitapta (Green Paper) zetle &u gr&lere yer verilmektedir: - retim kotas nlemleri yerine fiyat dzenlemeleri etkili klnacaktr. - OTP harcamalarna reticilerin katksn sa!lamak amacyla, baz rnlerde ortak sorumluluk vergisi uygulanacaktr. - #lk a&amada snrl bir fiyat destekleme politikas, uzun dnemde serbest piyasa ekonomisi ko&ullar uygulanacaktr. - Fiyat politikasndan olumsuz etkilenecek kk i&letmelere do!rudan yardmlar yaplacaktr. Ayn yl, AB Komisyonu tarafndan yaynlanan Avrupa Tarm #in Bir Gelecek (A Future For European Agriculture) isimli raporla, OTPnin reform ilkeleri byk lde belirlenmi&tir. Buna gre: - A&r rn stoklarnn olu&tu!u ve vergi mkelleflerine yk olan rnlerde, retim a&amal olarak azaltlacaktr. - # ve d& piyasalara ve tketici tercihlerine gre rn e&itlili!i artrlacak ve rn kalitesi iyile&tirilecektir. - Kk aile i&letmelerinin gelir problemlerine fiyat yoluyla destekleme politikasndan ziyade do!rudan yardmlarla zm aranacaktr. - Tarm rnlerini i&leyen sanayilerin geli&meleri te&vik edilecek ve ileri teknolojileri kullanmalar sa!lanacaktr. Bu geli&melere paralel olarak, OTPnin reformu erevesinde e&itli
dzenlemeler ngrlm&tr. Bu dzenlemeler ierisinde; %) Dengeleyiciler (stabilizers) uygulamas erevesinde, hububat, &eker ve stn de iinde bulundu!u birok rnde En Yksek Garanti Miktarlar olarak tanmlanan ve yllara gre de!i&en retim e&ikleri belirlenmekte, retimin bu miktarlar a&mas
KIYMAZ
durumunda rne gre e&itli &ekillerde hesaplanan ortak sorumluluk vergisi reticiden alnmaktadr. 2) retimden vazgeme (set-aside) uygulamas, iftilere e&itli kstaslara gre belirlenmi& prim veya vergi muafiyetleri &eklinde verilen destekler yoluyla te&vik edilmektedir. 3) Ekstansif tarm uygulamas tm rnleri kapsamakta olup, di!er rnlerde herhangi bir art&a neden olmakszn, retimin yzde 20 orannda ve en az 5 yl sre ile azaltlmasn verilmektedir. Bunlarn yansra, retimden vazgeerek topra!n tarm d& faaliyetlerde de!erlendiren reticilere erken emeklilik yardm yaplmas; retim kotalar getirilmesi; retimde kaliteye ncelik verilmesi; kk aile i&letmelerinin Topluluk tercihleri do!rultusunda alternatif retim kollarna ynlendirilmesi vb. konulardaki dzenlemeler de etkin olarak kullanlmaktadr (Ertu!rul,C., %996-% s.4-8). #spanya ve Portekizin Toplulu!a katlmas, harcamalar azaltmaya ynelik reform gayretlerini hzlandrm& ve tarm rnleri fiyatlar d&k bir seviyede belirlenmi&tir. %987/88 retim dnemi iin pek ok rnde fiyatlar dondurulmu&tur. %985 ylndan sonra, %989 ylndaki art& hari, tarmla u!ra&anlara denen fiyatlar sabit kalm&tr. %99% yl itibariyle, OTP kaynaklarnn e&it &ekilde da!lmad!, zellikle kk iftilerle az geli&mi& yrelerde oturanlara yeterli mali deste!in sa!lanmad! ve Toplulu!un tarma harcad! kaynaklarn yzde 80inin tarmla u!ra&anlarn yzde 20sine verildi!i gzlenmi&tir (AT, %993 s.%5). OTP, reticilere sa!lanan yo!un destek ve tketicilere ve vergi mkelleflerine getirdi!i mali yk nedeniyle Topluluk evrelerince; ihracat sbvansiyonlar nedeniyle dnya tarm rnleri fiyatlarnda d&&e neden oldu!u gerekesiyle ise zellikle GATT evrelerince ele&tirilmektedir. %990l yllarn ba&nda gerek bu iki unsur gerekse &eker ve st rnlerinin ba& ekti!i baz rn stoklarnda grlen art& e!ilimi Toplulu!u yeni tedbirler almaya itmi&tir (MacSharry Reformu). Reform paketi %992 ylndan itibaren uygulamaya konulmu&tur. Belli ba&l rn gruplarnn destekleme fiyatlar azaltlm&, st retim kotalarnda indirimler yaplm&tr. Bylelikle, bte harcamalar azaltlrken Topluluk ihra fiyatlar da dnya fiyatlarna yakla&trlm&tr. Fiyatlarda uygulanan kesintiler, reticilere hektar ba&na yaplan yardmlar yoluyla telafi edilmeye al&lm&, byk reticiler her yl topraklarnn bir blmn zorunlu olarak nadasa brakmak ngrmektedir. Bunun kar&l!nda reticiye do!rudan destek
10
KIYMAZ
durumunda braklm&tr (hububatta oldu!u gibi). Ayrca, topraklarn tarm d& kullanm desteklenmeye, erken emeklilik zendirilmeye devam edilmi&tir (Agra Europe, Ch.%,s.6). OTPnn 2000 ylndan sonra daha byk de!i&ikliklere u!ramas iki nedenle beklenebilir: Dnya Ticaret rgtnn (DT) kurulmasnn ticarette liberalizasyonu daha fazla zorlamas ve Orta ve Do!u Avrupa lkeleriyle (MDA) yaplan anla&malarla bu lkelerin de AB yesi olma ihtimallerinin artmas. Bununla birlikte, DT'nn getirece!i yakla&mla tarma gelir deste!inin pazar mdahalelerine dayal olarak yaplmas yerine, tarmsal retim miktarndan ba!msz olarak verilen do!rudan gelir demeleri yoluyla yaplmas sz konusudur. Bu demeler iin gereken kayna!n, DTne verilen taahhtler dolaysyla destekleme fiyatlarnda yaplacak indirimlerle ayrlmas ngrlmektedir. %.3. GATT URUGUAY TURU TARIM ANLA"MASININ ETK#LER# GATT gr&melerinin temel amac, bilindi!i gibi, uluslararas ticaretin daha fazla serbestle&tirilmesi ve geli&tirilmesi olmu&tur. Yllarca srm& olan GATT Turlarnn sonuncusu olan Uruguay Turunda, tarm konusunda kaydedilen ilerlemeler sonucunda, ticareti saptrc etkilerin hafifletilmesi amacyla e&itli tedbirlerin uygulanmas zerinde anla&lm&tr. Bu erevede, zerinde anla&lan konulardan ile ilgili taahhtler nem ta&maktadr: - Yurtii destekler - #hracat yardmlar - Pazara giri& Yurtii desteklerle ilgili olarak, ticareti saptrc etkiye sahip olan yurtii politikalar ve bu politikalarla sa!lanan desteklerin a&amal bir &ekilde ve belirli oranlarda azaltlmas ngrlmektedir. Dnya ticareti asndan nem ta&yan bir taahht, ihracat yardm harcamalarnn belirli oranlarda azaltlmas konusundadr. AB lkelerinin de iinde bulundu!u talep fazlas retim yapan lkeler, stoklarnda biriken bu talep fazlas rnleri (daha ziyade hububat, &eker ve st rnleri) yksek ihracat yardmlar uygulayarak dnya pazarlarna srm&ler, bunun sonucunda, dnya fiyatlarnn normalden daha d&k kalmasna neden olmu&lardr. Harcamalarda yaplacak indirimler, zellikle dnya fiyatlar asndan nem ta&maktadr.
11
KIYMAZ
Tarifele&tirme (tarife d& engellerin e&de!er gmrk tarifelerine dn&trlmesi) yoluyla, de!i&ken vergi, ithalat yasaklar, miktar kstlamalar gibi tarife d& engellerin tamamen ortadan kaldrlmas ve bunlarn yerine tarifeye dayal engellerin konulmas ngrlm&tr. Pazara giri& ile ilgili kurallar uyarnca, tarifele&tirme ile dn&trlm& olanlar dahil, gmrk tarifeleri a&amal olarak ve belli oranlarda indirilecektir. Tarife d& engellere konu olmu& rnlerde ithalat, yurtii tketim esas alnarak belirli oranlarda artrlacaktr. Tarifele&tirmeye konu olan rnlerin piyasa ko&ullarnda, ithalat nedeniyle nemli sorunlar kmas sz konusu oldu!unda, miktar ve fiyat dzeyine gre harekete geen zel ithalat korunma mekanizmalar olu&turulmu&tur. GATT Uruguay Turu Tarm Anla&masnn imzalanmasyla birlikte yurtii destekler, ihracat yardm ve pazara giri& gibi konularda tm lkelerin oldu!u gibi, ABnin taahhtleri de belirlenmi&tir. AB taahhtlerini % Temmuz %995 tarihi ba&lang olmak zere alt yl ierisinde yerine getirecektir. %.3.%. Yurtii destekler Yurtii desteklerin llmesinde, %986-88 dnemi baz alnmak suretiyle, TD (Toplam Destek ls-Aggregate Measurement of Support, AMS) kullanlr. TD, i destekleme fiyatlar ile dnya piyasalarndaki fiyatlar arasndaki farkla retim miktarnn arplmasna e&ittir. ABde TDne gre destekler alt ylda yzde 20 orannda azaltlacaktr. reticilere OTPda yaplan reform sonucu aktarlacak olan do!rudan gelir demeleri taahhtlerin d&nda kalm&tr. Zira mavi kutu olarak adlandrlan tedbirlere gre, belli bir ekili alan veya belli bir retim miktaryla ba!lantl olarak yaplacak yardmlar; belirlenmi& bir retim seviyesinin yzde 85ini gemeyecek &ekilde verilecek destekler; belli sayda canl hayvan varl!na kar&lk yaplacak yardmlar, azaltlacak i desteklere dahil de!ildir. %992 ylnda, AB tarafndan uygulanmaya ba&lanan reform tedbirleri mavi kutu ierisinde yer verilen tedbirlere benzemekte olup retimi snrlayc uygulamalar iermektedir. #ndirime tabi olmayan di!er tedbirler ye&il kutu ierisinde yer almaktadr ve krsal kesim iin devletin yapt! tm genel hizmet harcamalarn kapsamaktadr. %.3.2. #hracat Yardmlar Alt ylda miktar olarak yzde 2%, de!er olarak yzde 36 azaltlmas sz konusu olan ihracat yardmlar iin baz alnan %986-90 dnemi, ihracat miktar daha yksek
12
KIYMAZ
rakamlara vard! takdirde %99%-92 dnemini iine alacak &ekilde %986-92 olarak geni&letilebilmektedir. Yirmi ayr kategoriye ayrlan tarm rnlerinde yaplacak indirimler ayr ayr belirlenmi&tir. zellikle st rnlerinden tereya!, ya!sz sttozu ve peynirin ayr rn kategorileri saylmas miktar baznda yaplan indirimlerde AB'ye avantaj sa!lam&, ad geen rnlerde yaplan indirimler d&k oranl tutulmu&tur. %.3.3. Pazara Giri& %986-88 dnemi esas alnarak, tm korumalarn tarife e&de!eri saptanacak ve bunlar alt ylda yzde 36 orannda azaltlacaktr. rn baznda ise en az yzde %5 indirim yaplacaktr. Pazara giri& konusunda tarifele&tirme anahtar olarak grlmektedir. #thalattaki tm engellerin gmrk vergisine dn&trlmesini gerektirmektedir. Bu uygulama ile OTPnin temel ta&larndan biri olan Topluluk tercihi uygulamas sarslm& gibi grnse de, Topluluk yeni uygulamalara uyum sa!lam& ve Anla&madan geneli itibariyle tatmin edici sonular alm&tr. GATT kapsamnda ithalattaki de!i&ken vergi (prelevman) uygulamas yerini alan tarifeler, %992 ylndaki reformun uygulanmaya ba&lamas ile ngrlen mdahale fiyatn (veya e&de!er destekleme fiyatn) korumaya yeterli olacaktr. Bunun yansra, ithalat belli bir miktar a&t! takdirde ya da ithal fiyat belli bir seviyenin altna d&t!nde, Toplulu!un kendi pazarn koruma tedbirlerini uygulamas mmkndr. Ek ithalat vergisi olarak uygulanan tedbirler, uyguland! yl sonuna kadar ve yrrlkte olan verginin %/3n gemeyecek &ekilde yrrl!e konulabilmektedir. AB, nc lkelere %986-88 dnemi toplam i tketiminin en az yzde 3 kadar pazar pay sa!layacaktr. Alt ylda bu oran yzde 5e ykselecektir. Bu ithalat zorunlulu!u anlamna gelmemektedir. Ancak, bu miktarlara kadar yaplacak ithalatta tarifele&tirilmi& gmrk vergileri zerinden yzde 32lik bir indirim uygulanacaktr (AT, %995-% s.24).
13
KIYMAZ
2. ABDE TEMEL RNLER ORTAK P!YASA DZENLER! Bu blmde al&mann konusu olan rnde uygulanan ortak piyasa dzenleri ayr ayr incelenmi&, gerek OTP gerekse GATT ile ilgili baz ayrntlara yer verilmi&tir. 2.%. ABDE HUBUBAT ORTAK P#YASA DZEN# OTPnin olu&umunda hububat ile ilgili ortak dzenlemelere ayr bir nem ve ncelik verilmi&tir. Bunun nedeni, iftilerin gelir yaplarn etkilemesi, hayvanclkta yem maddesi olarak kullanlmas ve retimde &eker pancar ve ya!l tohum gibi rnlere alternatif bir rn olmasdr. #lk olarak, %967 ylnda %20/67 sayl Ynetmeli!e gre dzenlenmi& olan hububat ortak piyasas 2727/75 sayl Ynetmelik ile yrrlkten kaldrlm&, bylece kullanm kolayl!n ve akl!n yitiren birok dzenlemenin birle&tirilmesi amalanm&tr. Tek fiyat sisteminin yansra tek ticaret sisteminin de yerle&tirilmesi bu ynetmeli!in amac olmu&tur. #thalattan alnan vergilerin ve ihracat yardmlarnn mdahale tedbirleriyle birle&tirildi!i bir ticaret sisteminden ama; Topluluktaki fiyatlarn dnya pazarlarndaki fiyatlardan daha yksek tutulmas yoluyla dnya pazarlarnda ortaya kabilecek fiyat dalgalanmalarnn Topluluk pazarn etkilememesi, ve ayn zamanda, Toplulu!un d& pazar rekabetinin de sa!lanabilmesidir. olmu&tur. te yandan, 2727/75 sayl Ynetmelik piyasa arz-talep dengelerini bozucu yksek bir hububat retim art&n zendirmi&tir. Hububatta varolan sorunlarn giderek bymesini nlemek amacyla sistemde kkl de!i&ikliklerin yaplmas gerekmi&tir. Bu nedenle, piyasann sadece garanti edilmi& fiyatlara dayanan bir destek sisteminden kurtarlarak yeniden dzenlenmesi sz konusu olmu&tur. Bylece, %992 Temmuz aynda %766/92 Sayl Ynetmelik yaymlanm&, %993/94 kampanya dneminden itibaren yrrl!e girmi&tir ve halen uygulanmaktadr (Agra Europe, Ch.%0). Sistemin detayl &ekilde incelenebilmesi iin nce 2727/75 sayl Ynetmelikle yaplan dzenlemelere yer verilmi&tir. Daha sonra da, %766/92 sayl Ynetmeli!in getirdi!i de!i&ikliklerden bahsedilmi&tir. Ynetmelik kapsamndaki hububat i&leyen sanayiyi korumak da ticaret sisteminin amalarndan
14
KIYMAZ
2.%.%. Mal Kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar Hububatta ortak piyasa dzeni, sadece bir kere i&lenmi& ve bnyesinde hububat bulunan veya do!rudan hububatn ya da ondan retilmi& mamuln rakibi olan belirli rnleri kapsamaktadr. 2727/75 Sayl Ynetmelik, ortak piyasa dzeninde a&a!daki rnler iin bir fiyat ve ticaret sistemi olu&turmu&tur.
Tablo-$ : 2727/75 Sayl Topluluk Ynetmeli%inin Mal Kapsam CCT Ba&lk no. a) %0.0% A %0.02 %0.03 %0.04 %0.05 B %0.07 b) %0.0% B c) %%.0% A %%.0% B ex.%%.02 A avdar Arpa Yulaf Msr, melez trler hari Kara bu!day, dar, ku& yemi ve sorgum; di!er hububat Sert (Durum) bu!day Bu!day unu avdar unu Dvme (yumu&ak ve sert bu!day) Maln ad Yumu&ak (ekmeklik) bu!day ve mahlut
d) 2727/75 sayl Ynetmeli!in A Ekinde yer alan rnler
2727/75 Sayl Ynetmelikle, Toplulukta tek bir fiyat sisteminin olu&turulmasna karar verilmi&tir. Tabloda verilen rnler iin kampanya dnemi, % A!ustos ile izleyen yln 3% Temmuzu arasnda kalan dnem olmu&tur. E&zamanl olarak ve her yln % A!ustos tarihinden nce, destekleme fiyatlar ilan edilmi&tir. Bunlar: Yumu&ak bu!day, arpa, msr ve avdar iin hedef fiyat, Yumu&ak bu!day iin bir temel mdahale fiyat, Sert bu!day iin garanti edilmi& minimum fiyat ve Sert bu!day, arpa, msr ve avdar iin mdahale fiyatdr. Fiyatlar, yukarda belirtilen rnlerin her birinin belirlenecek standart kaliteleri iin ilan edilmi&tir. Yumu&ak bu!day hedef fiyat, temel mdahale fiyatnn zerine, en byk
15
KIYMAZ
retim fazlas olan Ormes (Fransa)daki normal piyasa fiyat-mdahale fiyat fark ile Toplulukta en byk bu!day retim a! bulunan Duisburga (Almanya) kadar ta&ma masraflar konularak bulunan Duisburg toptan fiyatdr. Sert bu!dayda aklanacak garanti edilmi& minimum fiyat da, en yksek miktarda rn fazlas olan pazarlama merkezlerinin fiyatlar esas alnarak kararla&trlm&tr. Piyasalardaki fiyatlarn belli bir seviyenin altna inmemesini reticilere garanti etmek iin yumu&ak bu!dayn tretilmi& mdahale fiyatlar temel mdahale fiyatyla birlikte duyurulmu&tur. Her pazarlama noktas iin tretilmi& mdahale fiyatlar belirlenirken hedef fiyatlar iin belirlenen standart kalite geerli olmu&tur. Fiyat seviyeleri belirlenirken normal bir hasat dneminde normal &artlar altnda pazarda olu&an fiyatlar arasndaki farklar esas alnm&tr. Hububatn Topluluk ierisinde serbest dola&mda olmas retimin yeterli dzeyde yapld! blgelerden az yeti&tirilen blgelere aktarm sa!layabilmi&tir. Yumu&ak (ekmeklik) bu!dayda bu sistemin i&lemesi iin mdahale fiyatlarnda blgesel farklar dikkate alnm& ve fiyatlarn arz ve talepteki de!i&imleri yanstmas sa!lanm&tr. Di!er temel tahl rnlerinde de bu!daydakine benzer bir uygulama sz konusu olmu&tur. Ancak, tretilmi& fiyat sistemi %977 ylnda terk edilmi&tir. Arpa, avdar, sert bu!day ve msr iin bir temel mdahale fiyat ilan edilmemi&, tek bir mdahale fiyat btn Topluluk piyasas iin geerli olmu&tur. Mdahale fiyatlar, % A!ustos ile izleyen yln 3% Mays aras dnem iin uygulanm&, % Haziran ile 3% Temmuz arasnda ise sonraki kampanya dnemi iin belirlenen mdahale fiyatlar geerli saylm&tr. Hububat ortak piyasa dzeninde, pazar istikrarnn, rnn tarmyla u!ra&anlara uygun hayat standartlarnn sa!lanmas amacyla mdahale kurulu&lar her trl nlemi almakla grevlendirilmi&lerdir. #lk yllarda, ye lkelerce belirlenen mdahale kurulu&lar, kendilerine getirilen tm mahsul lke piyasalarndaki mdahale fiyatlarndan almak durumundayken sonralar uygulanan snrlamalarla tccarlarn daha aktif rol ald! bir sisteme geilmi&tir. Bylece, retici ve tccar rn iin serbest piyasadan yeterli fiyat elde edemiyorsa mdahale kurulu&larnn devreye girmesi sz konusu olmu& ve mdahale kurulu&lar belirlenmi& mdahale dnemi boyunca, niteli!i ve niceli!i ko&ullara uygun olan hububat rnn satn alm&lardr. Alnacak her e&it hububat rnnde uygulanacak kurallar, alnacak rnn minimum kalitesi ve miktar, mdahale iin fiyat art& ya da azal& baremleri, mdahale kurulu&larnn alm ve satm i&lem ve ko&ullar, rn fazlasnn insan gdas d&nda
16
KIYMAZ
de!erlendirilmesi iin denen zelli!ini de!i&tirme primi (denaturing premium) ko&ullar, Hububat Ynetim Komitesince yaplan al&malarla neri haline getirilerek Konsey tarafndan uygulamaya konulmu&tur. Topluluk lkelerinin genelinde mdahale almlar yumu&ak bu!day ve arpa iin uygulanagelmi&tir. Di!er rnlerde ise, retimlerin yksek oldu!u blgelerde mdahale tedbirleri uygulanabilmi&tir. Kendilerine en yakn mdahale kurulu&una rnlerini satan reticiler, ta&ma masraflarndan sorumlu olup, demeler, teslimat yaptklar ay iin belirlenmi& olan fiyattan ve 30-35 gn ierisinde yaplm&tr. Mdahale kurulu&lar aldklar rn nc lkelere ihra ederek ya da i pazara arz ederek elden karmaya al&m&lardr. Ellerinde kalan yumu&ak bu!day ve avdar stoklarn da zelli!ini de!i&tirerek insan gdas d&nda kullanlmak zere satm&lardr. 2.%.2. Sert Bu!day #le #lgili Dzenlemeler Sert (durum) bu!day reticilerine di!er bu!day tiplerini retenlere oranla daha fazla fiyat verilmesi sa!lanm& ve sert bu!day iin dnya piyasalarnda iki rnn (sert ile yumu&ak bu!day) fiyatlar arasndaki oran gz nnde bulundurularak saptanm&tr. Sert bu!dayda, en byk miktarda arz fazlas olan blgede uygulanan mdahale fiyat, garanti edilmi& minimum fiyattan (hedef fiyat) daha d&k oldu!u iin reticiye hektar ba&na yardm demesi yaplm&tr. Bu yardmn miktar btn kampanya dnemi boyunca tm Topluluk lkelerinde ayn ve kampanya yl ba&ndaki mdahale fiyat ile garanti edilmi& minimum fiyat arasndaki farka e&it olmu&tur. Bu uygulamadan en ok yararlanan lke geleneksel sert bu!day reticisi olan #talya olmu&, reticilerin gelirlerinde art& sa!lanm&tr. 2.%.3. Depolama #le #lgili Dzenlemeler Hububatn depolanmas ile depolama masraflarndan do!an faiz demeleri nedeniyle ortaya kan maliyet farklarn gidermek ve ayn zamanda stoklarn piyasaya ihtiya dahilinde kmasn sa!lamak amacyla kampanya yl boyunca hedef, mdahale ve e&ik fiyatlarnda aylk artrmlar yaplm&tr. fiyatlar
17
KIYMAZ
Bir nceki kampanya dneminden kalan stoklar nedeniyle, Topluluk kaynakl yumu&ak bu!day, sert bu!day, avdar, arpa ve msr ile maltta mdahale kurulu&larnn ve zel silolarn depolama maliyetlerini kar&lamak zere bir deme (carry-over payment) yaplm&tr. Yaplacak deme, hububatta nceki kampanya dneminin son ayndaki hedef fiyatla bir sonraki kampanya dneminin ilk ayndaki hedef fiyat arasndaki fark gememi&tir. demeler iin bir minimum stok miktar belirlenmi&tir. (2727/75 sayl Ynetmelikteki uygulama, hedef fiyatlarn bir nceki retim dnemine gre d&meye ba&lad! %987/88 retim dneminde de!i&mi&tir. Mdahale stoklarndan piyasaya yaplacak sat&larn dzenlenmesi ve bu sat&lardan kaynaklanacak hasat ncesi fiyat dalgalanmalarn nlemek amacyla Mays fiyatlarnda yaplan artrmlarla belirlenen sat& fiyat Haziran, Temmuz ve A!ustos aylar iin geerlidir. Eyll ile Mays aylar aras ise, mdahale fiyatlar ya da pazar fiyatlarndan yksek olan tercih edilerek sat& yaplm&tr) 2.%.4. retim #adesi Topluluk'ta hububat fiyatlarnn yksek olmas nedeniyle, ni&asta ve glikoz retiminde hububat ham madde olarak kullanan i&leme sanayiini desteklemek ve dnya pazarlarnda rekabet &ansnn yitirilmemesi amacyla bir retim iadesi demesinde bulunulmu&tur. reticinin eline geen fiyat, i&leyicisinin verdi!i fiyat art retim iadesine e&ittir. 2.%.5. nc lkelerle Ticaret Yumu&ak bu!day, sert bu!day, arpa, msr ve avdarda, ayn kalitede ithal rnler iin, Rotterdam-Duisburg aras ta&ma masraflarnn, belirlenmi& olan rn hedef fiyatlarndan karlmas ile e&ik fiyatlar saptanm&tr. Tablo-%de yer alan (c) maddesindeki standart kalitedeki rnlerin ithali halinde de Topluluk sanayiini korumak amacyla bir e&ik fiyat uygulanm&tr. E&ik fiyat ile ithal maln cif fiyat arasndaki fark kadar bir vergi (prelevman) Tablo-%de (a), (b) ve (c) maddelerindeki rnler iin uygulanm&tr. Cif fiyatlar, Rotterdam Borsas ve dnya piyasalarndan en uygun ko&ullarla elde edilebilecek hububat rnnn, e&ik fiyatn uyguland! rn ile ayn standart kalitede olan esas alnarak hesaplanm&tr. Kalitedeki de!i&imler fiyatlara yanstlm&tr.
18
KIYMAZ
Tablo-%(d) maddesinde (bknz. Ek Liste-%) yer alan rnlerin ithalatnda de!i&ken ve sabit olmak zere iki unsur belirlenmi&tir: -De!i&ken unsur, mamullerin ieri!inde bulunan Tablo-% (a) ve (b) maddelerindeki rnlerden alnan ithalat vergilerinin maliyetlerine kar&lk gelen bir miktar olarak uygulanm&tr. Nihai mamul ierisinde Tablo-%(a) ve (b) maddelerindeki rnler d&nda rnler de varsa, bunlarn ithalat vergileri de hesaba katlm&tr. Ek Liste-%deki nihai rnlerin rakibi konumundaki rnler iin de de!i&ken unsur belirlenmi&tir. - Topluluk i&leme sanayiini dnya pazarlarndan ucuz fiyatla ithal edilebilecek rnlerin rekabetinden korumak iin de bir sabit unsur belirlenmi&tir. E!er bir kere i&lenmi& rnlerde nc lkelerden gelen rnlerin fiyat, Topluluk iinde retilen rnn temel rn fiyat ile i&leme masraflar toplamndan d&k ise, uygulanan ithalat vergilerini artrmak sz konusu olabilmi&tir. Tablo-%deki rnler ile bunlardan mamul i&lenmi& tarm rn (bknz. Blm 3.3. #&lenmi& Tarm rnleri) statsndeki (2727/75 sayl Ynetmelik Ek-B [Ek Liste-2]) rnlerin ihracatnda rn ierisindeki ham maddenin dnya piyasalarndaki fiyatlar ile Topluluk fiyatlar arasndaki fark dikkate alnarak bir ihracat yardm sistemi uygulanm&tr. #hracat yardmlar haftalk olarak duyurulmu& ve ihracatn yapld! uzakl!a gre de!i&ebilmi&tir. "ekil-%de nc lkelerle ticarette esas alnm& olan sistem gsterilmektedir. 2.%.6. Hububat Ynetim Komitesi Yukardaki blmlerde yer alan ve hububat piyasalarn dzenleyen hkmlerin byk bir ksmnda Topluluk lke temsilcilerinden olu&an bir Hububat Ynetim Komitesinin de uygulamalar konusunda sz sahibi olmas ngrlm&tr. Avrupa Komisyonu bu Komiteden gr& almaktadr. zellikle uygulanan sistem konusundaki baz detay al&malarn yaplmasnda Komiteye grevler d&mektedir. Piyasa dzeninde kacak sorunlarla ilgili alnmas gereken tedbirler konusunda yetkili st organlar uyarmak da bu Komitenin grevleri arasndadr.
19
KIYMAZ
#thalat vergisi hedef fiyat Rotterdam-Duisburg ta&ma masraflar e&ik fiyat
#hracat iadesi Topluluk pazar fiyat

#hracat iadesi
#thalat
vergisi
Ortalama dnya fiyat en d&k cif fiyat
"ekil-%
2.%.7. 2727/75 Sayl Ynetmelikte Yaplan Baz De!i&iklikler %986 ylnda Toplulukta destekleme sisteminin olu&turdu!u retim fazlasnn nlenmesi ve mali ykn hububat reticilerince de payla&lmas amacyla ortak sorumluluk vergisi yrrl!e konmu&tur. Tahl rnlerinin piyasaya karlmas ya da mdahale kurulu&larna satlmas srasnda reticilerden mdahale fiyatlarnn yzde 3 orannda vergi kesilmi&tir. Buna kar&lk, kk reticiler ortak sorumluluk vergisinden muaf tutulmu& ve do!rudan gelir demeleri ile ilgili dzenlemeler yaplm&tr. %988 ylnda Topluluk, %988/89 kampanya dneminden %99%/92 dnemine kadar geecek sreyi kapsamak zere, hububat sektrndeki FEOGA harcamalarn azaltmak amacyla, bir dizi yeni tedbir benimsemi&tir. Bte istikrarnn sa!lanmas ynndeki bu tedbirler, bir garanti e&i!inin kabul edilmesini temel almaktadr. Drt kampanya dnemi iin bu e&ik %60 milyon ton olup Topluluk hububat retiminin bu miktar a&mas halinde, mdahale fiyatnn izleyen kampanya dneminde yzde 3 d&rlmesi (ek ortak sorumluluk vergisi) ngrlm&tr. retimin e&ik miktar a&mas birbirini takip eden kampanya dnemlerinde devam etti!i takdirde, mdahale fiyatndaki d&&n kmlatif olarak devam etmesi kararla&trlm&tr. %99%/92 kampanya dneminden sonra ek ortak sorumluluk vergisi uygulamas yrrlkten kaldrlm&tr. %987/88 retim dneminden %992/93 dnemine kadar mdahale almlarn kstlamak amacyla yeni bir sistem getirilmi&tir. Herhangi bir hububat rnnn seilmi&
20
KIYMAZ
bir ihra limanndaki piyasa fiyatnn, Temmuz ay mdahale fiyatnn yzde 94ne e&it olacak seviyeye d&mesi durumunda mdahale kurulu&larnn alm yapmasna (buyingin) izin verilmektedir. Fiyat olu&umunda limanla retim blgeleri arasndaki ta&ma masraflar da gznnde bulundurulmu&tur. %992 ylnda yrrl!e giren reform tedbirleri ile birlikte mdahale almlarnn, yine, aklanacak mdahale fiyatlarndan yaplmaya devam edilmesi kararla&trlm&tr. 2.%.8. %766/92 Sayl Ynetmelik ve Yeni Politikalar Ortak Tarm Politikasnn yenilenmesinin, Topluluk tarmnda daha iyi bir piyasa dengesi ve rekabete daha ak bir piyasa olu&masna nayak olaca! d&nlm&tr. Ayrca, hedef fiyatn dnya pazarlarnda olu&mas beklenen fiyatlarla uyumlu bir seviyeye d&rlmesi, tek tip rn yeti&tirilmesini zendirmemek amacyla uygulanan hedef fiyatn tm tahl rnleri iin ayn olmas kararla&trlm&tr. Fiyatlarn d&rlmesi nedeniyle, reticilerin gelirlerinde meydana gelecek kayplarn telafisi iin hektar ba&na do!rudan gelir demesi uygulamas ba&latlm&tr. Daha nce sert bu!day ve baz kk miktarda retilen hububat trleri iin uygulanan retim yardmlarnn yerini ise do!rudan gelir demesi uygulamalar alm&tr. Btn rnler iin kampanya dnemi, % Temmuz ile izleyen yln 30 Haziran arasndaki dnem olarak de!i&tirilmi&tir. Bunun nedeni, #spanya ile Portekizin Toplulu!a tam yeli!i olmu&tur. 2.%.9. Yeni Sistemin #&leyi&i 2.%.9.%. Fiyatlar Hububat hedef,e&ik ve mdahale fiyatlar %992/93 ile %995/96 arasndaki kampanya dnemi iin ilan edilmi&tir. #lan edilen fiyatlar her hububatn belirlenen standart kaliteleri iin geerlidir. OTP reformuyla birlikte, %992/93 retim dneminden itibaren standartlara uyan nitelikteki yumu&ak bu!day mdahale almna konu olurken, bu!day tiplerine gre farklla&trlm& fiyat uygulamas son bulmu&tur.
#spanya ve Portekizin Toplulu!a tam yeli!i sonrasnda kampanya dnemi % Temmuz-30 Haziran olarak de!i&tirilmi&tir. Temmuz ay, bu lkelerde rnn bolla&maya ba&lad! bir dnem olup, piyasa fiyatlar mdahale fiyatnn altna d&ebilmi&tir.
21
KIYMAZ
Bir kampanya dnemi boyunca olu&acak depolama masraflar ve faiz demeleri ile stoklarn piyasa ko&ullarna uygun &ekilde kullanlmasn teminen hedef, mdahale ve e&ik fiyatlarnda aylk olarak yaplmakta olan artrmlara devam edilmektedir. Arzn talepten yksek olmas nedeniyle piyasa fiyatlar mdahale fiyatlarnn altna d&erse, mdahale almlar; #talya, #spanya, Yunanistan ve Portekiz iin % A!ustos-30 Nisan, di!er lkeler iin % Kasm-3% Mays tarihleri arasnda gerekle&tirilmektedir.
Tablo-2 : $766/92 Sayl Topluluk Ynetmeli%inin Mal Kapsam CN Kodu a) 07.09.90.60 07.%2.90.%9 %0.0%.90.9% %0.0%.90.99 %0.02.00.00 %0.03.00 %0.04.00 %0.05.%0.90 %0.05.90.00 %0.07.00.90 %0.08 b) %0.0%.%0 c) %%.0%.00.00 %%.02.%0.00 %%.03.%% %%.07 Maln ad Taze veya so!utulmu& tatl msr Kurutulmu& tatl msr, btn, kesilmi&, dilimlenmi&, krlm&, ancak daha fazla i&lem grmemi& Yumu&ak bu!day ve mahlut, tohumluk Yumu&ak bu!day ve mahlut, tohumluk olmayan avdar Arpa Yulaf Msr, melez trler hari Msr, tohum hari Sorgum, melez olmayan, tohumluk Kara bu!day, dar ve ku& yemi; di!er hububat Sert bu!day Bu!day unu avdar unu Dvme (bu!day) Malt, kavrulmu& olsun olmasn
d) %766/92 sayl Ynetmeli!in A Ekinde yer alan rnler
22
KIYMAZ
2.%.9.2. Telafi Edici demeler (Do!rudan Gelir demeleri) Sistemi %765/92 sayl Topluluk Ynetmeli!i ile Toplulukta hububat iin belirlenen fiyatlarn dnya fiyatlarna do!ru azaltlyor olmas nedeniyle ortaya kacak gelir kaybn nlemek zere, %993/94 dneminden itibaren blgelere gre de!i&en &ekilde hektar ba&na telafi edici gelir demesi yaplmaktadr. Telafi edici gelir demeleri sistemi hububat d&nda, ya!l tohum, yem bitkileri ve ni&astalk patates iin uygulanr. reticilere yaplacak toplam do!rudan gelir demelerinin miktar saptanrken, blgesel olarak, gemi&e dnk hektar ba&na ortalama verimler baz alnmaktadr. demelerin belli bir de!eri a&mamas asndan, her blgede reticilerin %989-9% yllar arasnda i&ledikleri ortalama toplam arazi bykl!ne gre bir deme tavan belirlenir. Tavan a&ld!nda reticilere yaplan do!rudan gelir demesi miktar a&lan oranda azaltlr (Agra Europe, Ch.%0 s.5-6). te yandan, uygulamann olumsuz yn; verimli bir blgede bulunan reticilere yaplan hektar ba&na demenin, verimi d&k bir blgede bulunan reticilere yaplacak olandan daha yksek olmasdr. Do!rudan gelir demeleri, Topluluktaki hububat retim fazlalarnn nlenmesinde de etkin olarak kullanlmaktadr. demelere blgesel olarak getirilen tavanlarla birlikte, 92 tondan fazla hububat retimi olan blgelerde demelerin yaplmas iin ekilebilir arazinin yzde %5inin nadasa braklmas gerekmektedir. Rotasyona tabi nadas uygulamas olarak nitelenen bu uygulamay kabul edenler, be& yl boyunca devam ettirmek durumunda kalmaktadrlar. Tavanlarn a&lmas sz konusu oldu!unda, nadas alanlar da artrlarak demelerden yararlandrlmaz. Son yllarda ya&anan ihracat art& ve artan talep mdahale stoklarnn azalmasna neden olmu&, bu nedenle, %994/95 kampanya dneminde bir tarm i&letmesinin toplam tarm alanlarndan zorunlu olarak nadasa brakaca! ksm yzde %5ten yzde %2ye, %996 ylnda da yzde %0a d&rlm&tr (AT, %995-2 s.24). reticilerin telafi edici demelerden faydalanabilmesi iin ikinci bir seene!i vardr: rotasyona tabi olmadan nadas uygulamak. %994/95 retim dneminde uygulamaya konulan seenekte, reticilerin daha byk nadas alanna kar&lk, daha yksek demelerden faydalanmalar sz konusudur. Uygulamay kabul eden reticilerin, ekim alanlarn yzde 20 orannda nadasa brakmalar gerekmektedir. reticiler gnll olarak ekilebilir arazilerini fazladan nadasa braktklar takdirde, belirlenen bir snr dahilinde ton ba&na ek demelerden faydalandrlmaktadrlar.
23
KIYMAZ
Kk reticiler (92 tondan az retimin yapld! alanlarda ya&ayanlar) iin nadas zorunlulu!u konmam& ancak, bunlarn da do!rudan gelir demelerinden yararlanmalar sa!lanm&tr. 2.%.9.3. nc lkelerle Ticaret %766/92 sayl Ynetmelik ile d& ticaret konusundaki dzenlemeler genel itibariyle de!i&memekle birlikte, ithalatta vergi uygulanan mal kapsam geni&lemi&tir (malt hari Tablo-2deki (a), (b) ve (c) maddeleri). GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas'nn ardndan, Topluluk ithalat sisteminde de!i&ikli!e gitmi& ve %995/96 kampanya dneminden itibaren prelevmanlar tarifele&tirilerek gmrk vergileri uygulanmaya ba&lam&tr. Buna gre, hububat zerinden alnan gmrk vergileri, mdahale fiyat %,55 ile arpldktan sonra bulunan de!erden Rotterdam'da olu&an cif ithal fiyatnn karlmas ile bulunur. Bylece, dnya fiyatlar de!i&ti!inde alnan vergi de de!i&ebilmektedir. Hububatta hedef fiyat uygulamas %995/96 yl kampanya dnemiyle birlikte kaldrlm&tr. AB Komisyonu, ithalatta alt referans hububat kategorisi belirlemi&tir. Bu nedenle, cif ithal fiyatlarnn belirlenmesinde alt de!i&ik fiyat ve alt de!i&ik vergi uygulanmaktadr. Hububat kategorileri; sert bu!day, msr ve di!er yemlik hububat ile de!i&ik kalitedeki (yksek, orta, d&k kalite) bu!day kategorileridir. Tm kategoriler, ABDdeki hububat snflandrmalarna gre olu&turulmu&tur. Cif fiyatlar, ABD'deki referans piyasalarda olu&an fiyatlara ta&ma maliyetlerinin eklenmesiyle bulunmaktadr. GATT taahhtleri nedeniyle ithalat korumalarnda, % Temmuz %995 tarihinden itibaren alt yl ierisinde yzde 36 indirim yaplacaktr. Bu indirim %986-88 dneminde uygulanan tarifeler baz alnarak hesaplanm&tr. %766/92 sayl Ynetmelik Ek-Adaki (bknz. Ek Liste-3) rnler iin ithalatta yer verilen de!i&ken ve sabit unsur uygulamas tarifiye edilen koruma oranlar nedeniyle son bulmu& ve GATT taahhtleri erevesinde yukarda belirtilen indirim takvimine tabi tutulmu&lardr. Alt ylda i talebin yzde 5ine kadar ykselecek bir miktarda ithalat yaplmas da taahht edilmi&tir. Bu arada GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas imzalandktan sonra, nmzdeki dnemlerde dnya fiyatlarnda ya&anabilecek d&&lerin AB pazarn etkilemesini nlemek iin &eker ve st ortak piyasa dzenlerinde de oldu!u gibi bir tetik fiyat uygulamas ba&latlm&tr. %986-88 dnemi baz alnarak belirlenen tetik fiyatlar, dnya cif fiyatlarnn baz yllardaki dzeyinin yzde %0 ya da daha fazla oranda altna
24
KIYMAZ
inmesi ile i&lerlik kazanrlar. Bu durumda ithalatta ek koruma sa!lamak zere ek vergi uygulanr. %766/92 sayl Ynetmelikteki ihracat yardm uygulamalar bir nceki kapsam Ynetmeliktekilerle ayn olmakla birlikte Ek-B olarak verilmi& olan ihracat yardm alabilecek i&lenmi& tarm rn statsndeki rnlerin (Ek Liste-4) olmas nedeniyle ihracat yardm miktarnn olduka azalmas beklenmektedir. 2.2. ABDE "EKER ORTAK P#YASA DZEN# ABde &eker piyasasnn tek bir sistem dahilinde dzenlenmesi ve lkeler arasnda politika birli!inin sa!lanmas asndan %785/8% sayl Ynetmelik yrrlkte bulunmaktadr. Temelde hububat ortak piyasa dzeni rnek alnmakla birlikte &eker ortak piyasa dzeninin kendine has dzenlemeleri de bulunmaktadr: - Mdahale almlar ham maddeye (&eker pancar veya &eker kam&) de!il, son rne (ham ve beyaz &eker) uygulanmaktadr. - retim kotalarla snrlandrlm&tr. - Destekleme sistemi di!er piyasa dzenlerinde oldu!undan daha fazla kendini finanse edebilecek &ekilde dzenlenmi&tir. - Afrika, Karayip ve Pasifik (ACP) lkeleri ile yaplm& olan Lom Anla&mas nedeniyle AB piyasasnda belli miktarda &eker iin giri& garantisi tannmaktadr. #lk defa %968 ylnda olu&turulan &eker ortak piyasa dzeni pancar ve kam& &ekeri iin geerli olmu& %977 ylnda bunlarn do!rudan yerini tutan izoglikoz da sistem ierisine alnm&tr. En son %994 ylnda inlin &urubu sisteme dahil edilmi&tir. Sz konusu maddelerin biri iin uygulamaya konulan nlemlerin di!erini de yakndan etkilemesi ortak dzenlemeleri gerektirmi&tir. 2.2.%. Mal Kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar Tablo-3deki rnler iin retim dnemi % Temmuz ile izleyen yln 30 Haziran arasndadr. "eker pancar ya da &eker kam& yeti&tiricilerinin hayat standartlarn ve i&lerini gvence altna alan ve &eker piyasalarnda dengeyi gzeten bir yapnn olu&masn teminen; her yl, standart kalitede beyaz &eker iin bir hedef fiyatn belirlenmesi, retim a! bulunmayan blgelerden (kuzey Fransa) elde edilen beyaz ve ham &eker geni&letilmi&tir. te yandan, hububat fiyatlarnn dnya fiyatlar seviyesine ekilmi&
25
KIYMAZ
iin bir mdahale fiyatnn, retim a! bulunan blgelerden (#rlanda, #talya, #ngiltere, Portekiz) elde edilen beyaz ve ham &eker iin ise tretilmi& mdahale fiyatnn uygulanmas ngrlm&tr. A! bulunan blge, retim kotasnn normal tketimin altnda kald! blgeyi tanmlamaktadr. Mdahale fiyat, hedef fiyatn yzde 95'i seviyesindedir.
Tablo-3 : $785/8$ Sayl Topluluk Ynetmeli%inin Mal Kapsam CN Ba&lk no. (a) %7.0% (b) %2.%2.9% %2.%2.92.00 (c) %7.03 sakkaroz "eker pancar "eker kam& Melas Akaa!a &ekeri ve &urubu Maln Tanm
Kat halde pancar veya kam& &ekeri ve kimyaca saf
(d) %7.02.20
%7.02.60.90,%7.02.90.90 %7.02.90.60 %7.02.90.7% 2%.06.90.59
Di!er &eker ve &uruplar (laktoz, glikoz, maltodekstrin ve izoglikoz d&ndakiler) Suni Bal % 50 ya da daha fazla oranda sakkaroz ieren karamel Renklendirilmi& veya aromalandrlm& &eker &uruplar (laktoz, glikoz, maltodekstrin ve izoglikoz &urubu d&ndakiler)
(e) 23.03.20 (f)%7.02.30.%0 (g) 2%.06.90.30 (h)ex.%7.02.60.90.%0, %7.02.90.90.%0
Pancar-pulpu, kspe vd. artklar #zoglikoz Renklendirilmi& &uruplar #nlin "urubu veya aromalandrlm& izoglikoz
Beyaz &eker, tatlandrc ya da renklendirici iermeyen ve kuru halde a!rlk itibariyle yzde 99,5 veya daha fazla oranda saf rn ieren &ekeri; ham &eker tatlandrc ya da renklendirici iermeyen, ve kuru halde a!rlk itibariyle yzde 99,5dan daha az oranda saf rn ieren &ekeri; izoglikoz ise, glikoz ve onun polimerlerinden (ni&asta dahil) retilen ve kuru halde a!rlk itibariyle en az yzde %0 fruktoz ieren rn iin kullanlr. Yksek fruktoz &urubu olarak da bilinmektedir. %994 ylnda sisteme katlan inlin &urubu ise, inlin veya oligofruktozlarn hidrolizi ile elde edilen ve kuru halde iken iinde serbest durumda en az yzde %0 fruktoz veya sukroz bulunan rn olarak tanmlanr.
26
KIYMAZ
Ham &eker iin mdahale fiyat, beyaz &eker mdahale fiyatna dayanlarak ancak i&leme maliyeti ve verimle ilgili oranlar gznnde bulundurularak belirlenir. "eker pancar iin ise, her yl, beyaz &eker mdahale fiyatyla ayn esnada bir temel fiyat ilan edilir. Bu fiyat, Konsey tarafndan belirlenen belli teslim yerleri ve belli bir standart kalite iin geerlidir. Pancar temel fiyat belirlenirken beyaz &eker iin ilan edilen mdahale fiyat ile pancarn i&lenme masraflar, verimi, i&letmenin melas sat&ndan elde edece!i gelir ve pancar i&letmeye gelene kadar olu&an maliyetler gznne alnr. Yaplan dzenlemeler, &eker pancar reticilerine gvenceler sa!lamaktadr. Pancar iin ilan edilecek bir temel fiyat ile retim kotas sistemine ba!l olarak A tipi &ekere i&lenecek A tipi pancar iin bir minimum fiyat, B tipi &ekere i&lenecek B tipi pancar iin de bir minimum fiyat verilerek, &eker pancar i&leyenlerin daha d&k fiyatlarla ham madde temin etmesi nlenmi&, bylece retici korunmaya al&lm&tr. A pancar iin minimum fiyat, pancar temel fiyatnn yzde 98i , B pancar iin yzde 60,5-68ine (uygulanan retim vergisini [bknz. 2.2.4. retim Vergisi blm] yanstan bir fark) e&it olmaktadr. retim a! bulunan blgelerde A ve B pancar minimum fiyatlar, bu blgeler iin tretilmi& mdahale fiyatlaryla mdahale fiyat arasndaki fark kadar artrlr. #&leyicilerin &eker pancarn alacaklar fiyat en az bu minimum fiyat olup kaliteye gre fiyat de!i&ebilmektedir. Politika hedeflerine varmak iin, gerekti!inde mdahale kurulu&lar tarafndan mdahale fiyatlaryla alm yaplmas sz konusudur. Mdahale kurulu&lar &ekeri mdahale fiyatnn zerinde bir fiyatla satarlar. Ancak, hayvan yemi olarak kullanlaca! zaman; &eker olarak ihra edildi!inde; Roma Anla&mas Ek-IIde Yer Almayan veya %785/8% sayl Ynetmelik Ek-I'de (bknz. Ek Liste-5) yer verilen rnlere i&lenerek ihracat sz konusu oldu!unda mdahale fiyatna e&it ya da d&k bir fiyatla satlabilir. Mdahale alm sistemi &ekerde ok nadiren kullanlm&, en son %986/87 retim dneminde uygulanm&tr (Agra Europe Ch.%2, s.%3). 2.2.2. Kota Sistemi Toplulukta rn fazlasnn neden oldu!u stoklar nedeniyle reticilerin rn fazlalarndan kendilerinin sorumlu oldu!u bir kota sistemi olu&turulmu&tur. "eker ortak pazar dzeninde st rnleri dzeninden farkl olarak retim kotalar, &eker pancarnn depolanabilir bir rn olmamas nedeniyle i&lenmi& rne uygulanmaktadr.
27
KIYMAZ
retim kotalarnn i&letmeler arasnda da!tlmas reticilere Topluluk fiyatlarn ve rnlerinin sat&n garanti etmektedir. Kota aktarmlar srasnda ncelikle, &eker pancar ve &eker kam& reticilerinin karlar gzetilmektedir. "eker konusunda ilk dzenlemenin yapld! %968 ylndan itibaren kota sistemi uygulamasna ba&lanm&tr. #lki %968/69-%974/75 dnemini kapsayan uygulama, daha sonraki dnemlerde be& yllk periyotlarla devam etmi&tir. %98% ylnda yaymlanarak yrrl!e girmi& bulunan, %785/8% sayl ynetmelikte, %98%/82 kampanya dneminden %985/86 kampanya dnemine kadar uygulanacak kotalarla ilgili dzenlemelere yer verilmi&tir. Sonraki yllarda kota uygulama sreleri birka defa uzatlm& ve kota miktarlar tekrar belirlenmi&tir. %986/87-%990/9% dnemi iin yaplan dzenlemelerin ardndan %995/96 retim dnemine kadar her yl yeni dzenleme getirilmi& ve en son GATT Uruguay Turu Tarm Anla&masnn uygulama dnemi olan %995/96 ile 2000/0% aras dnemde uygulanmak zere kota dzenlemeleri yaplm&tr. Kotalar, %98%/82 dneminde saptanan miktarlarn devam gibi olmakla birlikte, yeni katlan lkeler ve inlin &urubunun sisteme dahil edilmesi nedeniyle baz ekleme ve dzeltmeler yaplm&tr. te yandan, izoglikoz (tanm iin dipnot-2ye baknz) iin herhangi bir destekleme nlemi alnmam& yalnzca, &ekerde oldu!u gibi retim kotalarna tabi tutulmu&tur. "eker ve izoglikozun Topluluk ii arznda gda maddesi olarak kullanlmayan miktarlar da hesaba katlmaktadr. ye lkeler, kota sistemi iinde kendilerine tahsis edilen A ve B kotalarn belirlenen &artlarla her &eker ve izoglikoz reten i&letmeye da!tmaktadrlar. Bu uygulamada : - A &eker ve A izoglikoz, i&letmenin belli bir kampanya dneminde kendi A kotasnda retti!i &eker veya izoglikoz miktar; - B &eker ve B izoglikoz, i&letmenin belli bir kampanya dneminde kendi A kotasnn d&nda ancak, A ile B kotas toplamn gemeyecek &ekilde retti!i &eker veya izoglikoz miktar; - C &eker ve C izoglikoz, i&letmenin belli bir kampanya dneminde kendi A ile B kotas toplamnn d&nda retti!i &eker veya izoglikoz miktar, olarak tanmlanr. Bir i&letmenin B kotas, A kotas iin duyurulan temel kotann yzde %0undan az olamaz. #zoglikoz iin saptanan B kotas A kotasnn yzde 23,55i olarak hesaplanm&tr. Bir ye lke snrlar ierisindeki i&letmeler arasnda A ve B kotas transferi yapabilir ve bunu yaparken, zellikle, pancar ya da kam& reticilerinin karlarn
28
KIYMAZ
gznnde bulundurur. ye lkeler i&letmelerin A ve B kotalarndan bir miktarn azalttklar takdirde bunu ayn blge ierisinde bulunan di!er i&letmelere da!trlar. Kota ile snrlandrlan &eker retimi fazlas olan C &eker ya da C izoglikoz, herhangi bir i pazar ya da ihracat deste!i almakszn ve daha fazla i&lem grmeden kampanya yl ierisinde % Ocak tarihine kadar ihra edilmelidir. Her lkede, &eker i&leyen sanayi kurulu&lar kendilerine sa!lanan retim kotalarn doldurma garantisini elde edebilmek iin &eker pancar reticilerini temsil eden kurumlarla anla&malar (Interprofessional Agreements) yapma yolunu seerler. Bu anla&malar yoluyla yeti&tirici ile i&leyici arasndaki szle&meye dayal tm ili&kiler, yani; satn alma, teslim, kabul ve deme ko&ullar dzenlenir. Szle&mesiz retim yapan i&letmeler, A kotalar kadar retecekleri &eker iin alacaklar pancara A pancar iin belirlenen minimum fiyat demek durumundadr. C &ekeri iin alnan pancarn fiyat minimum fiyatn altnda olabilmektedir. 2.2.3. Kotalarn Sonraki retim Dnemine Aktarm Her i&letme A kotas d&nda (B ya da C kotasna dahil &eker) yapt! tm ya da bir blm retimi, bir sonraki kampanya dnemine aktarabilir. Bu retim aktarlan yln &eker retimi saylr. Sonraki yla aktarlmas d&nlen miktarn depolama maliyetleri kar&lanr. E!er bir sonraki yla aktarlan C kotasna dahil &eker ise, aktarlan miktar sonraki yln A kotas retimi ierisinde de!erlendirilir. Aktarlan miktar, A kotasnn yzde 20sini a&amaz. Aktarm yaplmasndaki ama, kota retimindeki noksanl!a kar& bir tedbir olu&turmasdr. Aktarlan miktarlar, retim seviyelerine ve dnya fiyatlarnn seyrine gre byk farkllklar gsterebilmektedir. Uygulama ile, bir lde, C kotas &ekerin ihra zorunlulu!undan kurtulma imkan da bulunmaktadr (T"FA", %996-% s.26). 2.2.4. retim Vergisi A ve B &ekeri iin i&leyicilere bir temel retim vergisi uygulanr. Bu vergi Topluluk talep fazlas retilen &ekerin ihracat masraflarn kar&lamak zere alnr. Vergiye esas olan de!er beyaz &eker mdahale fiyatnn yzde 2sine e&ittir. "ekerden elde ettikleri gelire gre, &eker i&leme sanayii ile pancar reticisi arasnda vergi yk srasyla yzde 40 ve yzde 60 orannda da!tlmaktadr. Kota/retim vergisi dzenlemeleri reticiye pancar fiyat demeleri srasnda yansr. #&leyici, ham maddeyi alrken verginin reticinin payna d&en blmn fiyattan d&mektedir.
29
KIYMAZ
#zoglikozda uygulanan retim vergisi, &eker reten i&leyicilerin verdi!i vergi oranndadr. Alnan vergilerin getirisi, ihra edilebilir retim fazlasn elden karma masraflarn kar&lamada yetersiz kald!ndan, B kotas beyaz &eker mdahale fiyatnn en fazla yzde 30una kadar bir ek vergi kesilmektedir. Bu kesintinin de yetersiz kalmas durumunda yzde 7,5 orannda ek bir kesintinin yaplmas ngrlm&tr. %986/87 kampanya dneminden bu yana, talep fazlas &ekerin elden karlmasnda olu&an masraflar kar&lamada alnan temel retim vergileri yeterli olmad! iin, temel verginin belli bir oran kadar ek vergi tahsil edilmektedir (AT, %995-3 s.9). 2.2.5. Minimum Stok Sistemi Normal arzn temini asndan, Topluluk dzeyinde veya bir blgeye zg olarak minimum stok sistemi etkin bir tedbir olarak kullanlr. Gerekti!inde mdahale tedbirleri alnr. Bu sistemin getirilmesinin nedeni, %970'li yllarda Toplulukta ya&anan &eker ktl! olmu&tur. Prensip olarak minimum stok, A kotasnn yzde 5'i veya gerekle&en retim kotann altndaysa, bunun yzde 5'idir. Depolama masraflar kar&lanrken minimum stok miktar da hesaba katlr. Tercihli ithalatla Toplulu!a gelen ve rafine edilen &ekerin de yzde 5'i bu kapsama dahil edilmi&tir. %995/96 retim dnemi itibariyle tutulmas gereken minimum stok oran yzde 3'e d&rlm&tr. "eker kam&nda, i&letmelerde rafine edilen miktarn belli bir oran kadar stok tutulur. #zoglikoz iin de bir minimum stok miktar belirlenmektedir (Agra Europe, Ch.%2). 2.2.6. Depolama ile #lgili Dzenleme "eker retiminin mevsimselli!i nedeniyle, &eker arznn yl ierisinde dzenli &ekilde yaplabilmesi ve tketiciye makul fiyatlarla ula&trlmas asndan depolama maliyetleri aylk olarak kar&lanmaktadr. Gerek Topluluk kaynakl ham maddelerden elde edilmi& olan &eker, gerekse tercihli olarak ithal edilmi& ham maddelerden elde edilmi& olan &ekerin depolama maliyetleri iin bir yardm denir. Bu yardmlar; &eker fabrikalarna, &eker ticareti ile i&tigal eden uzman tccarlara ve mdahale kurulu&larna denmektedir. Depolama yardm iin gerekli olan kaynak, &eker sat&larndan kesilen bir depolama vergisi yoluyla kar&lanr. Kendi kendini finanse eden bu uygulama,
30
KIYMAZ
kesintilerin tketici fiyatlarna yansmasn gerektirmektedir. Depolama yardm miktar tm Toplulukta ayndr. Toplulu!a ithal edilerek rafine edilen ACP tercihli &ekerinde depolama iin herhangi bir deme yaplmamakta, zira bu &ekerin sat&nda depolama vergisi de kesilmemektedir. Bylece, rafinasyon yapan i&letmeler pazar fiyatlar yoluyla depolama maliyetlerinin bir blmn kar&lamaktadrlar. 2.2.7. nc lkelerle Ticaret #zoglikozun da dahil oldu!u ortak &eker piyasas, ortak ticaret sistemini getirmektedir. Olu&turulan ticaret sistemi, ithalat vergileri ile ihracat yardmlarn iermekte olup Topluluk ii fiyatlarn dengede bulunmas ve dnya pazarlarndaki fiyat dalgalanmalarndan etkilenilmemesini sa!lamaktadr. nc lkelerden yaplan ithalattan alnan vergiler ile nc lkelere yaplacak ihracata verilen yardmlar, beyaz &ekerde, Topluluk ii fiyatlar dnya piyasalarndaki fiyatlardan daha yksek bir noktada oldu!u iin, izoglikozda ise, Topluluk sanayiini koruma amacna dnk olarak uygulanmaktadr. %995 ylnda uygulama de!i&meden nce, her yl beyaz &eker, ham &eker ve melas iin bir e&ik fiyat ilan edilmi&tir. Beyaz &eker iin e&ik fiyat; hedef fiyata Toplulu!un en fazla reten blgesinden en az reten blgesine yaplan ta&ma masraflarnn ve birim retimden yaplan kesintilerin eklenmesiyle bulunmu&tur. E&ik fiyat mdahale fiyatnn uyguland! standart kalite iin geerli olmu&tur. Her rn iin, Topluluk snrndaki bir noktada cif fiyatlar hesaplanm&tr. Cif fiyatlar, dnya piyasalarndan en uygun ko&ullarla elde edilebilecek rn iin, bu piyasalardaki fiyatlara dayal olarak ve e&ik fiyatn uyguland! rn ile ayn standart kalitede rn esas alnarak hesaplanr. Tablo-3de yer alan (a), (b), (c), (d), (f) ve (g) maddelerindeki rnlerin ithalatnda vergi (prelevman) uygulanm&tr. Beyaz &eker, ham &eker ve melasa uygulanan vergi, e&ik fiyattan cif fiyatn kartlmasyla bulunmu&tur. GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas ile birlikte %995/96 kampanya dneminden itibaren ithalat vergileri yerine gmrk vergilerinin uygulanmasna ba&lanm&tr. "eker sektrnde gmrk vergileri %995/96 - 2000/0% retim dnemleri arasn kapsayan alt ylda yzde 20 orannda azaltlacaktr.
31
KIYMAZ
Topluluk pazarnn korunmas amacyla "tetik fiyatlar" ilan edilmi&tir. Cif ithal fiyatlar tetik fiyatlarn belli oranlarda (fark yzde %0'dan fazla olmak kaydyla) altna d&t!nde ek ithalat vergisi uygulamasna ba&vurulacaktr. Tablo-3deki (a), (c) ve (d) maddelerinin do!rudan ya da Ek Liste-5'deki (bknz. Blm 3.3. #&lenmi& Tarm rnleri) mamullere i&lendikten sonraki ihracatlarnda, Tablo3 (a) ve (c)'deki rnlerin dnya piyasa fiyatlar esas alnarak Topluluk fiyatlaryla olan farka gre ihracat yardm denmektedir. Ham &ekere denen yardm, beyaz &ekerdekini geemez. Yardmlar tm Toplulukta ayn olup uzaklklar gznne alnarak artrlabilmektedir. Dnya &eker fiyatlarnn yldan yla byk de!i&imler gstermesi &eker sektrnde yaplmakta olan harcamalarn miktarn fazlasyla etkilemektedir. Topluluka belirlenen ko&ullara uygun olarak, Tablo-3 (f) ve (g) maddelerinin do!rudan ya da Ek Liste-5'deki mamullere i&lendikten sonraki ihracatlarnda da yardm verilebilir. Toplulukta beyaz &eker ile ham &eker ihracat yardmndan yararlanan rnler olmu&lardr ancak, son yllarda ham &ekere yardm denmemektedir. GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas ile ihracat yardmlar iin yaplacak harcamalar yzde 36, ihracat yardm alarak yaplan ihracat miktar yzde 2% orannda azaltlacaktr. Ancak, Topluluk ACP lkelerinden ve Hindistandan ithal etti!i miktara e&it bir seviyede &eker ihracatn taahht d&nda brakm&tr. C kotasna dahil &eker sbvansiyon uygulanmad! iin taahht d&dr. Kendi kendini finanse eden bir yapya sahip olmakla birlikte &eker ihracat iin verilen sbvansiyonlar indirim kapsamna alnm&tr. "eker alternetifi tatlandrclardan kimyaca saf frktoz ithalatnn &eker ve izoglikoz retim kotas dzenlemelerini olumsuz etkilememesi iin ithalatta kota uygulamasna %990 ylnda ba&lanm&tr. Ayrca, di!er tatlandrclardan aspartam ve monosodyum tutulmaktadr. 2.2.8. Tercihli #thalat Sistemi Tercihli ithalata konu olan mal, ham ya da beyaz kam& &ekeridir. Lom Anla&mas (ACP [Afrika, Karayip ve Pasifik] lkelerinin taraf oldu!u anla&ma) uyarnca olsun, baz deniz tesi lkeler ve Hindistandan olsun, Toplulu!a beyaz &eker e&de!eri glutamatn nc lkelerden yaplan ithalat gzetim altnda
32
KIYMAZ
olarak ylda ortalama %,3 milyon ton ham &eker ithal edilerek rafine edilmektedir. #thalat garanti edilen fiyatlarla yaplr. Sz konusu fiyatlar, Toplulu!un ham ve beyaz &eker mdahale fiyatlaryla a&a! yukar ayn olmu&tur. %887/88 kampanya dneminden bu yana uygulanan ve 2000/200% dnemine kadar uzatlan uygulamaya gre, tek faaliyeti tercihli ithalata konu &ekerin rafinasyonu olan i&letmelere depolama nedeniyle bir uyum demesi yaplmaktadr. Topluluk ii serbest dola&ma kan tercihli ham &ekerin rafinasyonu iin %00 kg beyaz &eker e&de!eri ba&na yllara gre farkllk gsteren demeler yaplr (AT, %995-3 s.9). 2.2.9. "eker Ynetim Komitesi "eker konusunda yaplan tm dzenlemelerin detayl al&ma gerektiren blmlerinde hazrlklar yapmak ve gerekti!inde karar alc st birimleri, yani Topluluk Komisyonu ile Bakanlar Konseyini uyarmak zere, ye lke temsilcilerinden olu&an ve bir Topluluk Komisyonu temsilcisinin ba&kanlk etti!i "eker Ynetim Komitesi kurulmu&tur. Konsey, dzenlemeler konusunda resmi duyurular yapmadan nce Komisyonun kendisine iletti!i tavsiye kararlarna istinaden karar verir. Komisyon genelde Komite gr& do!rultusunda karar verir ancak, tersi durumlarda Komite, Komisyonun ald! kararlara itiraz hakkna sahiptir. 2.2.%0. Beklenen Geli&meler "eker sektrnde %995/96 kampanya dneminden geerli olmak zere yeni dzenlemelerin yaplmas beklenmektedir: - GATT taahhtlerine uygun olarak, retim kotalarndan indirim yaplabilmesi iin yeni bir sistem konusunda al&lacaktr. - ATdaki rafinerilerin arz gvenli!ini garanti altna almak zere tercihli ham &eker ithalat sistemi glendirilecektir. Bunun iin arz eden lkelerle alt kampanya dnemini kapsayacak bir anla&ma yaplacaktr. - retim kotalar alt yll!na ayn seviyede tutulacaktr. (2000/200% kampanya dnemine kadar) - Sistemin kendi kendisini finanse etmesiyle ilgili uygulamalar ayn dnemde devam edecektir.
33
KIYMAZ
2.3. ABDE ST VE ST RNLER# ORTAK P#YASA DZEN# ABde st ve st rnleri ortak piyasas, %968de yaymlanm& olan 804/68 Sayl Ynetmelikle dzenlenmi&tir. St ve st rnlerinin tketimini artrmak ve retimi kstlamak iin sonraki yllarda e&itli de!i&iklikler ve ek uygulamalar getirilerek sisteme son &ekli verilmi&tir. Ortak st piyasas politikasnn en nemli hedefi, st rnleri fiyatlarnn belirli bir seviyede korunmas yoluyla, reticilerin hedef st fiyatndan stlerini satmalardr. St reticisinin ya&ama standartlarnn gvenceye alnmas, st i&letmeleri tarafndan almlarda denen piyasa fiyatlarna ba!ldr (Agra Europe, Ch.7). 2.3.%. Mal Kapsam, Fiyatlar ve Baz Uygulamalar Bir st yl, Tablo-4teki tm rnler iin % Nisanda ba&layp izleyen yln 3% Martnda sona ermektedir. Her yl bahar aylarnda, izleyen takvim ylnn st yl ba&langcndan itibaren geerli olmak zere st iin bir hedef fiyat belirlenmektedir. Hedef fiyat, reticilerin Topluluk iinde ve d& pazarda tm st sat&larnda elde etmesi amalanan fiyattr. Bu fiyat, st i&letmelerine teslim edilen a!rlka yzde 3,7 ya! ihtiva eden st iin belirlenir. Topluluk tek pazar ierisinde stn yksek retim ve ticaret standartlar bulunmaktadr. Bu standartlara gre tketiciye sadece a&a!daki drt tipte st sunulabilir: - i! st: #&lem grmemi&, - Tam ya!l st: Isl i&lem uygulanm&, ya! oran en az yzde 3,5a standardize edilmi&; ya da ya! oran standardize edilmemi& ama en az yzde 3,5 ya! oranna sahip st, - Yarm ya!l st: Isl i&lem uygulanm&, ya! oran yzde %,5-%,8 , - Ya!sz st: Isl i&lem uygulanm&, ya! oran yzde 0,3den az olan st. Di!er yandan, Topluluk ii ticarete konu olan stn sa!lk ve hijyen &artlarna uygun retilmi& olmas gerekmektedir. Bunun iin iftliklerde, st i&leme tesislerinde ve stn ta&nmasnda ve paketlenmesinde gerekli &artlara uyulur. St i&lenmeden nce ve i&lendikten sonra belli mikrobiyolojik standartlara uygun olmaldr.
34
KIYMAZ
#&lenmi& st ve st rnlerinin retim, paketleme, depolama ve ta&nmasyla ilgili hijyenik &artlar zamanla geni&letilmi& ve nc lkelerden yaplan ithalatta da belli kurallara uyma zorunlulu!u getirilmi&tir. St iin ilan edilen hedef fiyatla birlikte tereya!, ya!sz sttozu ve iki cins peynirden Grana Padano iin iki (peynirin depolanma sresine gre) ve Parmigiano Reggiano iin bir mdahale fiyat aklanr. Peynirler iin belirlenen fiyatlar sadece #talyada geerliyken tereya! ve ya!sz sttozu ile ilgili uygulamalar daha ziyade Kuzey Avrupa lkeleri iin geerli olmaktadr. Tablo-4 : 804/68 Sayl Topluluk Ynetmeli%inin Mal Kapsam CN. Ba&lk no. a. 04.0% b. 04.02 c. 04.03.%002-39 04.03.90%%-69 maddeleri iermeyenler) St ve krema (konsantre edilmi& (sttozu), &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri ierenler) Yaykalt st, phtla&m& st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente ve asitli!i artrlm& st ve krema (konsantre edilmi& veya &eker veya tatlandrc maddeler katlm& olsun olmasn veya aroma, ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) d. 04.04 Peyniralt suyu (konsantre edilmi& olsun olmasn veya ilave &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri iersin iermesin); tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan tabii st bile&enlerinden yaplan rnler (ilave &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri iersin Iermesin) e. 04.05 f. 04.06 g. %7.02.%900 h. 2%.06.905% j. ex. 23.09 Stten elde edilen tereya! ve di!er kat ve sv ya!lar Peynir ve lor Laktoz ve laktoz &urubu, ilave katk iermeyen, kuru halde saf rnn a!rl!nn yzde 99 veya daha fazlasnda laktoz bulunanlar Katk maddesi ieren laktoz &urubu St esasl rnler ieren hayvan yemleri Maln Ad St ve krema (konsantre edilmemi&, &eker veya ba&ka tatlandrc
Mdahale fiyatlar hesaplanrken % kilogram rn i&lemek iin gerekli olan st miktar ve di!er retim maliyet unsurlarna ek olarak, paketleme ve %00 km tede bulundu!u varsaylan mdahale deposuna ta&ma masraflar dikkate alnmaktadr.
35
KIYMAZ
Mdahale fiyat aklanan rn gruplarnda destekleme, mdahale kurulu&larnn piyasaya girmesi (buying-in) ve/veya zel depolara yardm yaplmas &eklinde olmaktadr. Bylece, retimin mevsimselli!ine ba!l etkiler yumu&atlmakta ve retim fazlasnn sektre zarar vermesi nlenmektedir. %992 ylndan sonra, OTP Reform Paketi erevesinde, yem ham maddeleri fiyatlarnn azaltlmas nedeniyle, st hedef fiyatnda indirim yaplm& ayrca, tereya! pazarnn olumsuz ko&ullar ierisinde bulunmas tereya! mdahale fiyatnda indirimlere sebep olmu&tur. 2.3.2. Mdahale Almlar ve Depolama Yardmlar St ve st rnleri ortak piyasa dzeninde, bir yl boyunca depolanabilen tereya! ve ya!sz sttozunun fiyatlarnda istikrarn sa!lanmas yoluyla i! st fiyatlar da belli bir seviyede korunmaktadr. Uygulamann esas, i&leme sanayiinin ola!an talebini kar&ladktan sonra olu&an i! st fazlasnn ya da olu&abilecek retim a!nn, iki mdahale rnnn (tereya! ve ya!sz sttozu) retim ve stok seviyelerine yansmasdr. i! st retim fazlasnn olmas durumunda, tereya! ve ya!sz sttozu piyasa fiyatlarnn mdahale fiyatnn altna d&memesi, retim a! oldu!unda ise, a&r fiyat art&lar nedeniyle ithalatn karl duruma gelmemesi gzetilmektedir. Talep fazlas tereya! ve ya!sz sttozunun pazar fiyatn destekleme amal olarak mdahale alm yaplmaktadr. Mdahale kurulu&larnca alnan rnlerin elden karlmasnda pazar dengesi ve pazara giri& ko&ullar gznnde bulundurulmaktadr. St ve st rnleri ortak piyasa dzeninde, nceleri, belirlenmi& kalite standartlarna uyan nitelikteki tereya! ve ya!sz sttozunun tm mdahale alm kapsamna girerken, yksek miktarlara ula&an tereya! ve ya!sz sttozu stoklarnn nne geebilmek amacyla, %987 ylndan itibaren mdahale almlarna miktar snr getirilmi&tir. Tereya!nda %80 bin ton olan alm kotas dolduktan sonra, mdahale fiyatndan yaplan almlar durdurulmaktadr. Tereya! fiyatlar mdahale fiyatnn yzde 92si seviyesine d&t! takdirde, mdahale almlar tekrar ba&latlabilir ancak, bu almlar srasnda ihaleli sat& yntemi ile olu&an fiyatlar geerlidir. #haleli sat& yntemi ile mdahale kurulu&larna satlan tereya!nn fiyat, mdahale fiyatnn en az yzde 90na kadar d&ebilmektedir. Tereya!nn serbest dola&mnn sa!lanmas asndan
36
KIYMAZ
retim ve pazarlamada lkeler aras farklarn giderilmesi amacyla ortak kalite ve pazarlama standartlar belirlenmi&tir. Ya!sz sttozunda ise, mdahale kurulu&larnca % Mart-3% A!ustos tarihleri arasnda mdahale fiyatlarndan %06 bin tona kadar alm yaplabilmektedir. Bunun zerindeki miktarlar iin tereya!nda oldu!u gibi ihaleli sat& yntemi ile almlara devam edilebilir. Ad geen yntem sttozunda, sadece, stoklarn fazlasyla artt! %99% ylnda uygulanm&tr. Di!er taraftan, tereya! ve taze kremay zel depolarda stoklayanlar iin bir yardm verilmektedir. Yardmdan yararlanabilmek iin rnlerin %5 Nisan ile %5 A!ustos tarihleri arasnda drt aydan az depolanmamas ve ihracat veya maln depolayan ki&inin talebi d&nda drt aydan nce depodan karlmamas gerekmektedir. Sttozunda ise, mdahale dnemi olan % Mart-3% A!ustos dneminde alnarak depolanan yksek kaliteli ya!sz sttozu iin depolama yardm yaplmaktadr. De!i&ik peynir e&itleri iin de bu yardmlarn uygulanmas sz konusu olmu&tur. %994 ylndan itibaren peynirlerde uygulanan mdahale sistemi kaldrlm&, ancak zel depolara yardm yaplmasna devam edilmi&tir (AT, %995-4 s.%0). 2.3.3. retimi Kstlayc Tedbirler ve Kota Uygulamas Topluluk, kronik hale gelen arz fazlas st ve st rnleri miktarlarn azaltabilmek iin zaman zaman tedbirler alm& ve %977den ba&layarak bir retim vergisi olan ortak sorumluluk vergisini yrrl!e koymu&tur. Sz konusu vergi, hedef fiyatn yzde 2si olarak uygulanm& ve reticilerin st sat&larndan alnm&tr. %980li yllarda retimi azaltmak amacyla stn pazarlanmamas ve di&i s!rlarn kesime gnderilmesi iin prim denmi&tir. #steyenler st s!rcl! yerine kasaplk s!r besicili!ine gemek zere desteklenmi&lerdir. Ortak sorumluluk vergisinin yeterli ba&ary gsterememesi nedeniyle %984de st kotalarnn uygulanmasna ba&lanm&tr. Ba&langta, %984/85 ile %988/89 dnemlerini kapsamas d&nlen uygulama daha sonra %992/93 dnemine ve en son 2000 ylna kadar uzatlm&tr. St reticileri, belirlenen kotay a&malar halinde, st ve st rn alm (st e&de!erine evrilmek kaydyla) yapanlara veya do!rudan tketime verdikleri st rnleri iin, ek vergi demektedirler. Her ye lkenin gemi& yllardaki retim miktarlar gznnde bulundurularak bir toplam miktar garanti edilmektedir. Daha sonra bu kota reticiler arasnda payla&trlmaktadr. Kotalarn a&lmas durumunda, ye
37
KIYMAZ
lkelerde stn i&leyici tarafndan alm srasnda ek verginin tahsili benimsenmi&tir ve ek vergi oran %987den %993e kadar hedef fiyata e&it bir de!er olarak uygulanm&tr. Ortak sorumluluk vergisi, %993 yl Nisan aynda kaldrlm&, kotalarn a&lmas nedeniyle denecek ek vergi ise, hedef fiyatn yzde %%5ine ykseltilmi&tir. Toplanacak verginin st tketimini te&vik amal pazar ara&trmalarn finanse etmesi, promosyon ve beslenmeye dnk ara&trma ve bilgilendirmeye harcanmas kararla&trlm&tr. te yandan, st retim kotalarnn bir ye lkedeki tarm i&letmeleri arasnda transferine izin verilmesi, yeterli ve verimli st retiminin sa!lanmas asndan, tarm i&letmelerinin lehine bir uygulama olmu&tur. 2.3.4. St rnleri retim Fazlasnn De!erlendirilmesi Depolanan rn fazlasndan kurtulmak amacyla; tereya!nn unlu mamuller, dondurma ve di!er e&itli gda sanayii retimlerinde kullanmn sa!layc te&vikler verilmi&tir. %993 ylnda bu &ekilde 380.000 ton tereya! satlm&tr. Ayrca, kar amac gtmeyen kurulu&lar ile askeri birliklere ve sosyal yardmdan faydalanan insanlar arasnda da tereya! tketimini te&vik edici uygulamalara yer verilmi&tir. Te&vikli konsantre tereya! (yemek pi&irme amal) do!rudan tketime sunulmaktadr ayrca, okul ocuklarna ucuz st ve st rnleri programlar uygulanmaktadr. Stteki yksek dzeyli i pazar korumalar ile bitkisel ya!larn serbest ticarete konu olmas ve kspelere uygulanan d&k tarifeler birle&ti!inde, gda ve yem sanayilerinde nemli bir protein kayna! olan st rnlerinin rekabet &ans azalmaktadr. Bu nedenle, st rnleri ile ilgili dzenlemeler yaplrken bu dengesizli!i giderici nitelikte nlemler d&nlm&, hayvan yemi ve snai olarak kullanmlar zendirilmi&tir. Ya!sz st, hayvan yemi; ya!sz sttozu, domuz ve kmes hayvanlar yemi; tereya!, karma yem retimlerinde kullanlmaktadr (Fennell, R., %987 s.%37). Ya!sz st ve ya!sz sttozunun yem maddesi olarak kullanlmas iin bir yardm verilmesi kararla&trld! takdirde her yl, izleyen yln st yl iin yaplacak yardmlar hedef fiyatla birlikte duyurulmaktadr. Bunlarn yansra, Topluluk kaynakl ya!sz stten kazein retimine, belirlenmi& kalite kriterleri sa!land! takdirde yardm verilebilmektedir. Bu yardm, ya!sz stn sttozuna i&lenerek satlmasndan elde edilecek gelirle kazein ve kazeinata i&lenerek satlmasndan elde edilecek gelirlerin farkna e&ittir.
4
Stn yapsnda bulunan proteine verilen isimdir.
38
KIYMAZ
2.3.5. nc lkelerle Ticaret Toplulu!a yaplacak ithalatta uygulanan e&ik fiyatlar, yrrlkten kaldrld! %995 yl ortasna kadar, her yl, izleyen st yl iin Tablo-4te yer alan (b)den (j)ye kadarki rnlerde geerli olmak zere ilan edilmi&tir. Toplulukta i&leme sanayiini korumak amacyla, e&ik fiyatlar ilan edilirken ithal st rnleri st e&de!eri fiyatlarnn stn hedef fiyatna e&it dzeyde olmas gznnde bulundurulmu& ve uygulama iin rnlerin st e&de!erini bulurken evrim katsaylar kullanlm&tr. Tablo-4 (a) maddesindeki rnler okullarda tketimi zendirilen ve her lkenin ihtiyacn kendisinin retmesi te&vik edilen rnler oldu!undan ithalat sistemine dahil edilmemi& ancak, bunun d&ndakilerin hepsine ithalatta vergi uygulanm&tr. Bu vergi uygulanrken her rn grubu iin bir rnek rn saptanm& ve di!erleri iin saptanacak vergi bu rnlere gre belirlenmi&tir. %995 yl Temmuz ayndan itibaren GATT taahhtlerine uygun olarak e&ik fiyat ve prelevman uygulamalar kaldrlm&, bylece ithalat vergileri tarifiye edilmi&tir. te yandan, Topluluk pazarn korumak amacyla st rnlerinde de tetik fiyatlar belirlenmi&tir. Hububat ve &ekerde oldu!u gibi, ithal fiyatlar, belirlenen tetik fiyatlarn yzde %0 altna indi!inde ek vergiler alnabilmektedir. Pazara giri&le ilgili olarak st rnleri genelinde alt yl sonunda yzde 36 tarife indirimi uygulanrken, rne!in, ya!sz sttozunda bu oran yzde 20 olacaktr. St rnlerinde i talebin yzde 5ine kadar ykselecek bir miktarda ithalat yaplmas da taahht edilmi&tir. #hracatta gerek Tablo-4deki rnler olarak gerekse Tablo-4 (a), (b), (d), (e) ve (g)deki st rnlerinin Ek Liste-6'daki (Bknz. Blm 3.3. #&lenmi& Tarm rnleri) rnlere i&lenmi& olarak ihracatlarnda sz konusu mallarn dnya ticaretindeki fiyatlaryla Topluluk fiyatlar arasndaki fark giderici bir ihracat yardm denmektedir. Yardm miktarlar, drt haftada bir Komisyonca belirlenmektedir. Son yllarda ihracat yardm miktarlar (zellikle peynirde) azaltlmaya ba&lanm&tr. %986-90 dnemi baz alnmak kaydyla ihracat yardm harcamalar yzde 36, ihracat miktar ise yzde 2% orannda azaltlacaktr (Agra Europe Ch.7, s.%2). #hracat miktar zerinden yaplan indirimlerde AB tarafndan ayr rn kategorilerinin olu&turulmu& olmas, zellikle, st rnlerinden tereya!, ya!sz sttozu ve peynirde yaplan indirimlerde ABne avantaj sa!lam&, ad geen rnlerde yaplan indirimler d&k oranl tutulmu&tur.
39
KIYMAZ
2.3.6. St ve St rnleri Ynetim Komitesi St ve st rnleri konusunda yaplan tm dzenlemelerin detayl al&ma gerektiren blmlerinde hazrlklar yapmak ve gerekti!inde Komisyonu ve Bakanlar Konseyini uyarmak zere, tm ye lke temsilcilerinden olu&an ve bir Komisyon temsilcisinin ba&kanlk etti!i St ve St rnleri Komitesi bulunmaktadr.
40
KIYMAZ
3. ABDE TEMEL RNLER ORTAK P!YASA DZENLER!N!N HAM MADDE TEM!N! AISINDAN GIDA SANAY!!NE ETK!LER! 3.%. POL#T#KALARIN UYGULANMA A"AMASINDA GIDA SANAY##N#N YER# OTP'nn uygulanmasndaki ncelikli amalar, daha nce de belirtildi!i zere, ye lke iftilerini desteklemek, tarmsal i&letmelerin varlklarn devam ettirmesini ve tarm sektrnde al&anlarn di!er sektrlerde al&anlara e&de!er bir gelir elde etmesini sa!lamaktr. Bylece, reticilerin tarm sektrnden kopmas nlenerek yeterli tarmsal retimin garanti altna alnmas sa!lanmaktadr. OTPnn amalarna en d&k idari harcamayla ula&labilmesi iin, ba&ndan beri gda sanayiine nemli roller verilmi&tir. Fiyat ve pazar politikalar ierisinde yer alan birok mdahale ve destek mekanizmas, ham maddenin gda sanayiindeki ilk i&lenme a&amasnn ardndan yrtlm&tr. rne!in, &eker ve st ortak pazar dzenlerinde, &eker pancar ve st gibi ham maddelerin bir kere i&lenmesi sonucu elde edilen beyaz &eker ve st rnlerinin retim seviyelerindeki ve fiyatlarndaki geli&ime gre gerekti!inde mdahaleler uygulanmaktadr. Mdahalelerin, Toplulu!a fazladan mali yk olu&turmamas asndan, mdahale kurulu&larnn do!rudan piyasaya girmesini kstlayc &ekilde dzenlenmesine zen gsterilmektedir. Gda sanayii ile OTP arasnda kurulan ili&ki sayesinde, Bakanlar Konseyi tarafndan belirlenmi& olan ve devlet mdahalesi olmakszn verilmesi mmkn olamayacak rn fiyatlar ile rn piyasa dzenleri iinde yer alan ve retim fazlalarnn nlenmesi amacyla uygulanan zorunlu vergilerin byk bir ksm, gda sanayii aracl!yla reticilere yanstlmaktadr. FEOGA Garanti Blm kaynaklarnn byk ksm, fiyat politikalarn destekleyici nitelikteki nlemlerin yrtlmesi ve rnlerin i ve d& pazarlarda rekabet edebilir fiyatlarla pazarlanabilmesi asndan, i&leyicilere tahsis edilmektedir. Kaynaklar, ayn zamanda, talep fazlas retimin yapld! tarmsal rnlerin pazarlanabilmesi iin de kullanlmaktadr. Ancak, OTP erevesinde yrtlen politikalar yoluyla Topluluk gda sanayiinin do!rudan yardm ald! anlam karlmamaldr (AT, %983 s.27). OTPnin amalarna ula&labilmesi iin yaplan FEOGA Garanti Blm harcamalar, ihracat yardmlar ile tketiciye verilen fiyat destekleri (rn fazlalarnn d&k fiyatla ba&ka amalarla kullandrlmas gibi), depolama yardmlar ve i&leme sanayiinde (kimya sanayii gibi) Topluluk kaynakl ham madde kullanlmas iin ayrlan
41
KIYMAZ
kaynaklardan, ortak sorumluluk vergilerinden ve &eker sektrnde oldu!u gibi sistem ierisinde kendi kendisini finanse eden kaynaklardan yaplmaktadr. rn bazndaki harcamalarn toplam FEOGA harcamalar ierisindeki paylar Ek Tablo-%de verilmi&tir . 3.2. OTP'N#N HAM MADDE TEM#N# AISINDAN GIDA SANAY##NE ETK#LER# 3.2.%. Fiyat ve Pazar Politikalar Bu blmde, ABnin hububat, &eker ve st ve st rnlerinde uygulam& oldu!u fiyat ve pazar politikalarnn rnlerin retim ve stok miktarlarna yapm& oldu!u etkiler de!erlendirilirken gda sanayii zerine etkiler de ortaya konmaya al&lm&tr. Analizlerde, yumu&ak ve sert bu!daya, gda sanayiinin nemli ham maddeleri olmalar dolaysyla di!er tahl rnlerinden daha fazla yer ayrlm&tr. Fiyat ve pazar politikalarnn amalarnn ba&nda, tarm rnleri arznn yeterli ve istikrarl olarak, uygun fiyat ve kalitede sa!lanmas vardr. Gda sanayii de bu amaca uygun olarak yeterli ham maddeyi, o!unlukla kalite standartlarna uygun ve nispeten istikrarl ve nceden duyurulan fiyatlarla sa!layabilmektedir. Uygulanan fiyat ve pazar politikalar ile ABde tarm rnlerinde tek pazarn ve tek fiyatn tm lkelerde geerli olmas sa!lanm&tr. Ortak piyasa dzenleri kurulurken, fiyat indirimlerinin uygulanmak istenmemesi nedeniyle her rnn en pahal oldu!u lkenin fiyatlar geerli saylm&tr (AT, %993 s.7). te yandan, uygulamaya konulan fiyat politikalar nedeniyle dnya fiyatlarnn olduka stnde belirlenen Topluluk fiyatlar, tarmsal ham madde fiyatlarna greceli bir istikrar getirirken, gda sanayiinin kulland! ham madde fiyatlarnda da ok byk de!i&imlerin ya&anmamasn sa!lam&tr. #zlenen fiyat politikalar, dnyadaki fiyat dalgalanmalarnn tarm kesimini etkilemesini de nlemi&, bu yolla retici gelirleri de gvence altna alnm&tr. Dnya fiyatlarna referans olan fiyatlar, OECDnin kulland! referans fiyatlardr ve retim dnemi olarak de!il kampanya dneminin ba&lad! yln ortalamas olarak alnm&tr. retim dnemleri itibariyle hububat (bu!day), &eker ve st ve st rnleri hedef, e&ik ve mdahele fiyatlar de!i&imleri ile bunlarn dnya fiyatlaryla ili&kileri incelendi!inde varlan sonular a&a!da zetlenmektedir.
5
OTP piyasa dzenleri erevesinde rn baznda FEOGAdan ayrlan kaynaklar yllar itibariyle hububatta Ek Tablo-%4de, &ekerde Ek Tablo-%5de, st ve st rnlerinde Ek Tablo-%6da gsterilmektedir.
42
KIYMAZ
Grafik-% ve 2den de izlenebilece!i gibi, yumu&ak ve sert bu!day iin Toplulukta uygulanm& olan fiyat dzeyleri %980lerin ba&ndan %984/85 dnemine kadar ykselme e!iliminde olmu&, bu dnemden sonra d&meye ba&layan dnya fiyatlarna paralel olarak Topluluk fiyatlar da gerilemeye ba&lam&tr. GATT gr&melerinin etkisiyle %990l yllarda hzla dnya fiyatlarna do!ru ini&e geen bu!day fiyatlar, yl gibi ok ksa bir srede dnya fiyatlarna e&itlenme noktasna gelmi&tir. Sert bu!dayda %993/94 sezonundan itibaren Topluluk mdahale fiyatlarnn dnya fiyatlarndan daha d&k seviyede kald! da belirtilebilir. "eker ortak piyasa dzenleri ierisinde uygulanan destekleme fiyatlar Grafik3ten izlenebilmektedir. Beyaz &eker iin belirlenmi& olan mdahale, hedef ve e&ik fiyatlarnn %980 ylndan itibaren dnya fiyatlarnn olduka zerinde bir seyir izledi!i ve %984-87 dneminde dnya fiyatlaryla olan farkn en st seviyede bulundu!u anla&lmaktadr. %989 ylndan itibaren gerek FEOGA harcamalarndaki art& gerekse GATTn etkisiyle fiyatlarn d&meye ba&lad! ancak dnya fiyatlaryla kyasland!nda aradaki farkn yine de yksek oldu!u aktr.
7
Grafik-$ : retim Dnemleri !tibariyle Yumu&ak Bu%day Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

300 250 ECU/ton 200 %50 %00 50 0 %980/8% %982/83 %984/85 %986/87 %988/89 %990/9% %992/93 %993/94 %994/95
retim Dnemleri Hedef Fiyat E&ik Fiyat Mdahale Fiyat Dnya Fiyat
6 7
Veriler Ek Tablo-2dedir. Veriler Ek Tablo-3dedir.
43
KIYMAZ
Grafik-2: retim Dnemleri !tibariyle Sert Bu%day Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

400 350 300 ECU/Ton 250 200 %50 %00 50 0 %980/8% %982/83 %984/85 %986/87 %988/89 %990/9% %992/93 %993/94 %994/95
retim Dnemleri Hedef Fiyat E&ik Fiyat Mdahale Fiyat Dnya Fiyat
Grafik-3 : retim Dnemleri !tibariyle #eker Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

700 600 ECU/Ton 500 400 300 200 %00 %980/8% %982/83 %984/85 %986/87 %988/89 %990/9% %992/93 %993/94 %994/95
retim Dnemleri
B. "eker Hedef Fiyat B. "eker Mdahale F. B. "eker E&ik Fiyat Dnya Fiyat
Grafik-4te Topluluk st fiyatlarnn dnya fiyatlar ile olan ili&kisine bakld!nda, Topluluk fiyatlarnn yine olduka yksek oldu!u izlenebilmektedir. %984/85 dneminde ba&layan kota uygulamas ile birlikte ykselen st fiyatlar, %989 ylna kadar yle kalm&, %990l yllarda yem fiyatlarndaki d&&n ve FEOGA harcamalarnn azaltlmak istenmesinin etkisiyle yava& da olsa d&me e!ilimi ierisine girmi&tir. St rnleri
44
KIYMAZ
fiyatlar, Topluluk st fiyatlarna ba!l olarak yine dnya fiyatlarnn olduka zerinde seyretmektedir. Ek Tablo-4 incelendi!inde, yllar itibariyle st fiyatlar ile st rnleri fiyatlarnda ayn ynde geli&meler gzlenebilmektedir.
Grafik-4 : retim Dnemleri !tibariyle St Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

300 250 ECU/Ton 200 %50 %00 50 0 %980/8% %982/83 %984/85 %986/87 %988/89 %990/9% %992/93 %993/94 %994/95
retim Dnemleri St Hedef Fiyat Dnya Fiyat
Toplulukta GATT Uruguay Turu hedeflerine uygun olarak, %992/93 retim dneminden itibaren, rnden sadece hububatta destekleme fiyatlar, dnya fiyatlarna yakn bir seviyede uygulanmaya ba&lam&tr. Bylece, hububat i&leyen gda sanayiinin dnya fiyatlarndan hububat temini ve ihracat yardm almakszn d& piyasalarda rekabet edebilmesi sa!lanmaktadr. OTP'nin temelini olu&turan fiyat ve pazar politikalar, yirmi yl ierisinde tarmda ya&anan yksek verim art&laryla birle&ince, retimin a&r lde artmasna ve stok olu&umuna neden olmu&tur. Bu durum, gda sanayiinin ham madde i&leme talebinden fazlasn kar&snda bulmas anlamna gelmi&tir. Ek Tablo-5te grld! gibi, yirmi yl ierisinde verimler; yumu&ak ekmeklik bu!dayda 4 ton/hadan 6 ton/haa, sert durum bu!daynda %,8 ton/hadan 2,5 ton/haa ve &eker pancarnda 58,2 ton/hadan 83,2 ton/haa olmak zere, tezin konusuna giren tm rnlerde yakla&k yzde 50 orannda artm&tr. Bunlara ek olarak, yirmi yl ierisinde, tarmsal i&letmelerdeki hayvan ve i&letme saylar azalrken (yeni lkelerin katlmna ra!men) hayvan ba&na st verimi 3500 kgdan 5%00 kga, ortalama yzde 45 orannda ykselmi&tir (Bknz. Ek Tablo-6).
45
KIYMAZ
Grafik-5 : retim Dnemleri !tibariyle Yumu" ak Bu#day retim, Tketim ve D" Ticareti
80 70 60 50 40 30 20 #0 0 #973/74 #978/79 #980/8# #982/83 #984/85 #986/87 #988/89 #990/9# #992/93
Milyon Ton
retim Dnemleri retim Tketim $hracat $thalat
Grafik-6 : retim Dnemleri !tibariyle Sert Bu#day retim, Tketim ve D" Ticareti
#0 8
Milyon Ton
6 4 2 0 #973/74
#980/8#
#984/85
#988/89
#992/93
retim Dnemleri retim Tketim $hracat $thalat
Grafik-7 : retim Dnemleri !tibariyle $eker retim ve Tketimi
20
Milyon Ton
#5 #0 5 0 #973/74
#980/8#
#984/85
#988/89
#992/93
retim Dnemleri Toplam retim A+B Kotas retimi Tketim
46
KIYMAZ
Bunlarn
sonucu,
uzun
yllardr
tketti!inden
fazlasn
reten
Topluluk
lkelerinde, kendine yeterlilik oranlar; Ek Tablo-7den de izlenebilece!i gibi, hububat genelinde ortalama yzde %00-%30, bu!dayda yzde %20-%50, &eker pancarnda yzde %20-%40, tereya! ve ya!sz sttozu gibi st rnlerinde yzde %00-%50 arasnda olmu&tur. Yksek verim ve kendine yeterlilik oranlarna paralel olarak rnlerin retim seviyelerini belirtmek de yararl olacaktr. OTP kapsamnda zellikle %980lerde uygulanan fiyat ve pazar politikalar rnlerde stok olu&umlarna neden olmu&tur. Toplulukta, bu!day destekleme fiyatlarnn st seviyeye kt! yllar olan %98487 dneminde retim art& hz da, Grafik-5 ve 6'dan izlenebilece!i gibi, yksek oranl gerekle&mi&tir . Yirmi ylda, yumu&ak bu!day retimi 40 milyon tondan 74 milyon tona yakla&k yzde 85 artarken, sert bu!day retimi 3,4 milyon tondan 7,0 milyon tona ykselerek yzde %00den fazla artm&tr. Beyaz &eker retimi, kota uygulamalarna kar&n, yirmi yllk dnemde, 9,7 milyon tondan %5 milyon tona ykselirken, yakla&k yzde 50lik bir retim art& meydana gelmi&tir. Grafik-7de grld! gibi, %980lerin ikinci yarsnda, fiyatlarn ykselmesinin yansra, Toplulu!a yeni katlan lkelerin olmas, toplam &eker retiminin artmasnda rol oynam&tr. St retiminde son onbe& yl ierisinde, retim art& orannn yzde 8'de kalmas kota uygulamasna ba!lanabilir. St retimi, %979-%994 dneminde %03 milyon tondan %%% milyon tona ykselmi&tir (Bknz. Ek Tablo-%0). Grafik-8 ve 9dan
%0 9 8
da izlenebilece!i
zere, ya!sz sttozu ve tereya!nda, %983 ylna kadar yksek retim art&larnn olu&turdu!u talep fazlas, %984 ylnda yrrl!e giren kota uygulamalaryla birlikte, azalmaya ba&lam&tr. Bylece, yksek de!erlere ula&an stok de!erleri kontrol edilebilir dzeylere ekilebilmi&tir. Ancak, %984 ylndan sonra, ya!sz sttozu ve tereya! retimlerinde ya&anan d&&n st retimiyle paralel gerekle&memesi nedeniyle, retilen talep fazlas st, Ek Tablo-%3de incelenebilece!i gibi, bu defa da ya!l sttozu ve peynir gibi rnlere i&lenerek bu rnlerde yksek retim art&larna yol am&tr. te yandan, st i&leme tesislerine teslim edilen st miktarnda onbe& ylda yzde %%'lik art& ya&anm& ve bu oran st retim art& orannn yzde 3 zerinde kalm&tr. Bylece, sanayide i&lenen st miktar artm&tr.
8 9
Ayrntlar Ek Tablo-8de verilmektedir. Veriler Ek Tablo-9dadr.
47
KIYMAZ
Hububat, &eker ve stte ya&anm& olan retim art& oranlar, Toplulukta insan gdas olarak tketilen miktarlarn art& orannn ok zerinde kald! gibi, miktar olarak da sz konusu tketim dzeylerinin ok zerindedir. Grafik-5den 9a kadar incelendi!inde yumu&ak bu!day, sert bu!day, &eker, sttozu ve tereya! retim-tketim dengelerinin bulunmad! kolayca grlmektedir. Yumu&ak ve sert bu!daydaki tketim art& oranlar, yirmi ylda, srasyla yzde 25 ve yzde %6 olmu&tur. Beyaz &ekerde tketim yzde %9 artm&tr. St rnlerine gelince, ya!sz sttozu ve tereya! retimlerinin %983ten sonra d&meye ba&lad! ancak, varlan noktada dahi insan gdas olarak tketilen miktarn ok zerinde retim yapld! izlenmektedir. Bu durum, sektrlerdeki yksek stok olu&umlarn da aklarken, rnlerin ortak piyasa dzenlerinin anlatld! blmlerde de bahsedildi!i gibi, destekleme politikalarndaki de!i&iklikleri beraberinde getirmi&tir.
Grafik-8 : Yllar !tibariyle Ya%sz Sttozu retim, Tketim ve !hracat

3000 2500 Bin Ton 2000 %500 %000 500 0 %975 %977 %979 %98% %983 %985 %987 %989 %99% %993 %994
Yllar retim Tketim (insan gdas) #hracat
Grafik-9 : Yllar !tibariyle Tereya% retim, Tketim ve !hracat

2500 2000 Bin Ton %500 %000 500 0 %975
%977
%979
%98%
%983
%985
%987
%989
%99%
%993
%994
Yllar retim
%0
Tketim (insan gdas)
#hracat
Veriler Ek Tablo-%% ve %2de sunulmu&tur.
48
KIYMAZ
"eker ve st retiminde kota uygulanmasna kar&n, sz konusu rnlerde talebin olduka zerinde retim yaplm& olmas, kota uygulamalarnda ba&tan beri fazla cmert davranlmasyla aklanabilecektir. retim fazlalar, hububat, &eker ve ste dayal sanayilerde, hibir zaman Toplulu!un belirlemi& oldu!u ve kat bir &ekilde uygulanmaya al&lan yksek kalite standartlarndan dn verilmesine neden olmam&tr. Artan retimle birlikte daha kaliteli ve daha sa!lkl ham madde elde edilmi&, bylece, gda sanayii de yksek kaliteli rn retme imkan bulmu&tur. Depolanabilme zelli!i olan hububatta ilk i&leme (un retenler) ve ikinci i&leme (makarna, biskvi gibi i&lenmi& tarm rnlerini retenler) sanayileri btn yl boyunca i ve d& talebe gre retim yapabilme imkanna sahipken, ksa sre ierisinde i&lenmesi gereken ve depolanma zelli!i olmayan &eker pancar ve st iin ayn &ey geerli olamamaktadr. Elde edildikten ksa sre sonra ilk i&leme sanayiine giden &eker pancar ve st gibi ham maddeler, srasyla beyaz &eker ve tereya!, ya!sz sttozu gibi greceli olarak uzun depolama sresine sahip rnlere dn&trlmektedir. Bylece, i&leme sanayiinde kapasite kullanmnn olumlu ynde etkilendi!i iddia edilebilir. "eker sektrnde anla&malar dahilinde nc lkelerden ithalat yaplan ham &ekerin Topluluk lkelerinde rafine edilmesi de rafinasyon kapasitesi kullanmn artrc bir etki yapmaktadr. Bahis konusu rnlerde talebin zerinde bir retim dzeyinin bulunmas ve uzun sre depolama gerektirmeleri nedeniyle rn fiyatlarnda dnemsel dengesizlikler ve rn stoklarnda art&larla birlikte pazar bozucu etki yaratlmas riski bulunmaktadr. Sz konusu riskin azaltlmasnda, mdahale almlar ya da rnn dzenli bir &ekilde piyasaya verilmesini sa!layacak depolama yardmlar nemli birer ara olmaktadr. Bylece, gda sanayii tarafndan i&lendikten sonra depolanan beyaz &eker ve st rnleri arz fazlalarnn, retim ve depolama maliyetlerinin de kar&lanmas yoluyla pazara srlebilmesi mmkn olmaktadr. Bilindi!i gibi, AB pazarlarnda, depolama maliyetleri, hububatta aylk artrmlar, beyaz &ekerde sat&larndan depolama vergisi kesilerek, st rnlerinde ise resmi depolama iin alm yaplmas (tereya! vb.) ve zel depolara depolama yardm verilmesi (tereya!, sttozu iin) yollar ile kar&lanmaktadr. Di!er taraftan, gda sanayii arznda -dolaysyla ham madde talebinde- sreklilik sa!layan uygulamalar arasnda, tketimi te&vik edici nlemler de saylabilir. Bunlar ksaca; rnlerin insan tketimi d&nda kullanmnn te&vik edilmesi, ni&asta ve glikoz retiminde hububat kullanm ile kimya sanayiinde &eker kullanm iin denen retim
49
KIYMAZ
iadeleri, okul st programlar, tereya!nn d&k fiyatla tketiciye ve i&leme sanayiine satlmas, olarak saylabilir. Ayrca, &eker ortak piyasa dzeninde, di!er tatlandrclarn retimlerine getirilen kotalar sayesinde, &ekerin tatlandrc piyasasndaki a!rl!nn azalmas nlenmeye al&lmaktadr. AB &eker retiminin yakla&k yzde 70i sanayi i&letmelerinde tketilmektedir. Gda sanayiinin retim kotas uygulamalar nedeniyle, bir anlamda, ham madde retimini kontrol yetene!i bulunmaktadr. rne!in, &eker pancar i&leyen &eker fabrikalar reticilerle kontratl retim yaptklar iin, kotalarn tahsisine gre kontrat dzenleyerek retimlerini ayarlayabilmektedirler. Bunun &eker fabrikalarna getirisi, beyaz &eker retim fazlas nedeniyle &ekerin C kotas &eker kapsamnda kalarak, ihracat yardm almakszn ihra edilmesi sonucunun ya&anmasndan kurtulmalardr. te yandan, &eker ve st konusunda uygulanan politikalar ile ilgili baz hususlardan bahsedilebilir. "eker ortak piyasa dzeni kapsamnda uygulanan kota sistemi, ye lkelerde retim yapsn katla&trmakta ve &eker pancar retiminde daha avantajl duruma geebilecek blgelerin ne kmasna engel olmaktadr. Uygulama ayn zamanda, &eker pancar retiminde di!er blgelere gre daha avantajl olabilecek blgelerin daha verimli al&abilecek i&leme sanayii tesislerine kavu&masn da engellemektedir (IPCA, %996-% s.%2). ye lke snrlar iinde de blgeler arasnda yksek miktarda kota transferlerinin yaplamamas, sorunun hafifletilmesini nlemektedir. St retiminde ise, kota uygulamalar st sanayiinin kapasite kullanmn azaltrken firmalar kapasite rasyonalizasyonuna itmi&tir. Baz i&letmeler de kapanm&tr. Buna kar&n, ABde i&leme faaliyetlerinin dzeyi pazarlama organizasyonlarna ve tketici talebine ba!l olarak artm&tr (OECD, %996 s.36). 3.2.2. #hracat ve #thalat Politikalar OTP kapsamnda olu&turulan ihracat ve ithalat politikalar, i&leyicilerin Topluluk kaynakl tarmsal ham maddeleri i&lemek zere talep etmelerinde ve pazarlamalarnda etkili bir rol oynam&tr. ye olmayan lkelerden Topluluk fiyatlarndan daha ucuza ithal edilebilecek ham madde niteli!indeki rnlerin, Toplulukta retilmi& olanlarn yerini almamas iin konulan ithalat vergileri, gda sanayii retim maliyetleri ierisinde ham madde maliyetlerinin byk lde de!i&memesini sa!lar. te yandan, ihracat
50
KIYMAZ
yardmlar, Topluluk kaynakl ham maddenin i&lenerek dnya pazarlarnda rekabet edebilir bir fiyatla satlmas asndan nem ta&maktadr (AT, %983 s.35). OTP'nin ilk yllarndan GATT Uruguay Turu Tarm Anla&masna kadar uygulanarak d& pazarlara kar& yksek oranl koruma sa!lam& olan e&ik fiyatlar, al&mann konusu olan rnlerden hububatta hedef fiyat seviyesinde, beyaz &ekerde hedef fiyatn yakla&k yzde %5 zerinde, st rnlerinde ise mdahale fiyatlarnn yakla&k yzde %2 zerinde uygulanm&tr. E&ik fiyatla dnya fiyatlar arasndaki fark, de!i&ken vergi uygulamalar (prelevman) ile olu&turulmu& bir sistem dahilinde tahsil edilmi&tir. "ekerde, Lom lkeleri ile yaplm& olan tercihli ithalat anla&mas nedeniyle her yl %,3 milyon ton civarnda ithalat yaplmakta, st rnlerinde ise ithalat miktar retimin yzde %-3' arasnda bulunmakta ve Yeni Zelanda ile Orta ve Do!u Avrupa lkeleri ile yaplan anla&malar kapsamnda AB pazarna girmektedir. Ticaret anla&malaryla sa!lanan tavizler d&nda Topluluk pazarna giri& kolay olmamaktadr. #thalatta yksek korumalarn yansra, sadece yrrlkte olan yksek kalite standartlarna uygun maln nc lkelerden Toplulu!a arzna izin verilmesi, yine Topluluk pazarna giri&i olduka zorla&trm&tr. GATT ile birlikte korumalarda yaplmas ngrlen indirimlere kar&n, daha nce rn ortak piyasa dzenleriyle ilgili blmlerde belirtildi!i gibi, her rnde de korumalar, pazara giri&i kolayla&tracak llerde azalmamaktadr. Yalnzca, alt yl ierisinde %986-88 dnemi i tketiminin yzde 5'ine kadar ithalatn yaplmas taahhdne uygun olarak bir miktar ithalatn gerekle&mesi sz konusu olabilecektir. te yandan, yksek Topluluk fiyatlarndan ham madde temin etmek zorunda kalan i&leyicilerin dnya pazarlarnda rekabeti iin tek bir yol kalm&tr. Bu da ihracat yardmlardr. #hracat yardmlar, ayn zamanda, her rnde tketim fazlas olarak depolarda bekleyen yksek miktarl stoklarn elden karlmasnda kullanlm&tr. %980'li yllar boyunca en st seviyeye kan Topluluk fiyatlar ile dnya fiyatlar arasndaki fark, ihracat yardmlar ile kapatlmaya al&lm&, ancak sz konusu uygulama byk kaynaklarn tahsisini gerektirmi&tir. Hububat ve &ekerde ihracat yardm iin ayrlan kaynaklar (&eker ihracat kendi kendini finanse eder), FEOGA'dan bu rnler iin ayrlm& olan toplam kayna!n yarsndan fazlasn tutarken, st rnlerinde ayrlan kayna!n yarsndan az ancak de!er olarak hububattakinden yksek olmu&tur (Bknz. Ek Tablo-%4,%5 ve %6). #hracat yardm harcamalar, hububatta oldu!u gibi rnn i&lenmeden ihracatnda, beyaz &eker ve st rnlerinde oldu!u gibi rnn bir kere
51
KIYMAZ
i&lenmi& halde ihracatnda ya da i&lenmi& tarm rnlerinde oldu!u gibi i&lenmi& rnn ham madde ieri!ine gre verilmektedir. rn retimlerinin artt! yllarn ardndan ihracat yardm harcamalarnn da art& gsterdi!i, nceki blmde konuyla ilgili veriler incelendi!inde, anla&lmaktadr. Bunda, Toplulu!un, olu&an rn stoklarndan kurtulma iste!i rol oynam&tr. #hracat yardm miktarlar, dnya fiyatlarndaki de!i&imler dinamik bir &ekilde izlenerek bir hafta ya da onbe& gn gibi ksa saylabilecek sreler ierisinde yeniden saptanarak gda sanayiinin ihracattan do!abilecek kayplarnn en aza indirgenmesi sa!lanmaktadr. Toplulu!un hububat fiyatlarnda dnya fiyatlarna do!ru bir d&& ya&anmas nedeniyle, nmzdeki dnemde i&leme sanayiinin ham madde temin a&amasnda yksek fiyatlar demesi gerekmeyecektir. Bylece, ihracat yardmlarnda da bir azalma sa!lanacak ve tasarruf edilen kaynaklarn reticiye do!rudan gelir &eklinde verilmesi ile OTP amacna uygun biimde yrtlmeye devam edecektir. Dnya piyasalarnda i&lem gren &ekerin fiyat, byk blm piyasa sinyallerinden uzak, dnya arz-talep dengesinin de!il, bir fazlalk piyasasnn yansmas olarak olu&maktadr. Ancak, dnya piyasa fiyatlarnn d&k kalmasnda, kam& &ekerinin dnya toplam &eker retimi ierisindeki paynn yzde 65 olmas asl rol oynamaktadr. Toplulukta oldu!u gibi, retim fazlas pancar &ekeri damping yaplarak (ihracat yardm ile) piyasaya verilmektedir (UNCTAD, %994). Topluluk, &eker retiminde kota sistemi uygulayarak ve retimden ton ba&na belli bir kesinti yaparak kaynak elde etmektedir. Bu kaynak, hem do!rudan hem de &ekerli rnler ieri!inde &eker ihracat yaplmas sonucu, dnya fiyatlaryla Topluluk fiyatlar arasndaki fark nedeniyle olu&an zarara kar&lk i&leme sanayiine ihracat yardm olarak verilmektedir. Kendi kendini finanse etmesi nedeniyle, Toplulu!un, GATT Uruguay Turu sonrasnda, sistemi de!i&tirme e!ilimi bulunmamaktadr (IPCA, %996-% s.5). St rnlerine verilen ihracat yardmlaryla beraber, Toplulukta tketimi artrc te&vikler (ya!sz sttozunun yem olarak kullanlmas gibi) Topluluk ii fiyatlar desteklemektedir. Ancak, i&leyicilerin st rnleri retimlerini gvenceye almak zere yksek fiyatlar deyerek aldklar st, tketim fazlas olacak &ekilde rne i&lemeleri, verilen te&viklerin i&leme sanayii faaliyetlerinde arpklk yaratmas sonucunu do!urmaktadr. GATT taahhtleri ile birlikte ihracat yardmlarnda yaplacak indirimler nedeniyle Topluluk fiyatlarnn dnya fiyatlarnn stnde oldu!u &eker ve st ve st rnleri gibi
52
KIYMAZ
mallarn ihra fiyatlarnn artmas ve sanayinin ihracat yardm almak yerine daha yksek fiyatlarla dnyaya almas beklenmektedir. Zira, Topluluk, dnya &eker piyasasnda yakla&k yzde %5'lik, st rnleri piyasasnda (st e&de!eri zerinden) ise yakla&k yzde 40'lk bir paya sahip oldu!u iin, Toplulu!un ihracat yardmlarn azaltmasyla fiyatlarda ya&anacak de!i&imlerin dnya fiyatlarn yakndan etkilemesi olasdr. 3.3. #"LENM#" TARIM RNLER#
%%
ABde pazar destek sistemleri, Roma Anla&mas Ek-IIde yer alan hemen tm tarm rnleri iin kurulmu&tur. %966 Ekiminde Topluluk Bakanlar Konseyi temel rnlerden (hububat, &eker, st) i&lenmi& olan mamullerin ticareti ile ilgili bir ynetmeli!i kabul ederek Ek-IIye Dahil Olmayan (Non Annex II) rnler sisteminin kurulmasn sa!lam&tr. Sistemin kurulmas, OTPnn gda sanayiinin kulland! ham maddelerin maliyetlerine olan etkisinden kaynaklanm&tr. Topluluk gda sanayii, temel rnlerin artan fiyatlar nedeniyle, nc lkelerle olan ticaretinde olsun, Topluluk iindeki ticarette olsun sorunlarla kar&la&m&tr. Toplulukta tarm rnleri iin kurulan ortak fiyatlandrma sistemi tamamlanncaya kadar, i&lenmi& rnlerin ticaretinde de!i&ken vergiler uygulanm&tr. %969da ortak fiyatlandrma sistemi kurulduktan sonra, sz konusu uygulamalar kaldrlm&tr. Bu tarihten itibaren, ticaret sistemi konusundaki dzenlemeler sadece nc lkelere kar& yaplm&tr. Sistem mevcut haliyle, AB kaynakl ham madde kullanmn destekleyici ve rn piyasalarnn d& rekabetten korunmas asndan tamamlayc bir nitelik ta&maktadr. 3.3.%. Sistemin #&leyi&i Temel rnler, dnya pazarlarndaki fiyatlaryla ABdeki fiyatlar arasnda fark bulunan rnlerdir. Bu fark, ithalat srasnda alnan ithalat vergileri ve ihracat srasnda verilen ihracat yardmlar ile kar&lanmaktadr. Temel rnlerin bir kere i&lem grmesi ile elde edilmi& olan rnler de (ni&asta ve &eker &urubu gibi ham maddeler) ticaret sisteminin i&leyi&i asndan de!erlendirmeye alnabilmektedir.
%%
Agra Europe Ltd. (%996), Processed Products, CAP Monitor, Ch.%4, Londra, s.%-9.
53
KIYMAZ
al&mann konusu kapsamnda de!erlendirilen i&lenmi& tarm rnlerinin listesi (GT#P Fasl 4-2% aras) Ek Liste-7 ve 8deki rnlerden olu&maktadr. Listeler, rn ortak piyasa dzenlerine benzer &ekilde kurulmu& olan #&lenmi& Tarm rnleri Ynetim Komitesinin teklifiyle ya da nc lkelerle yaplan anla&malara ba!l olarak de!i&ikli!e u!rayabilmektedir. Ek Liste-7de yer alan i&lenmi& tarm rnlerinin nc lkelerden ABye ithalatnda iki blmden olu&an bir verginin uygulanmas sz konusu olmu&tur. Bunlarn ilki, oransal olarak alnan ve verginin sabit unsurunu olu&turan bir ad-valorem vergidir. Sanayi pay olarak da bilinir. rnn retim ve pazarlama ko&ullar dikkate alnarak uygulanr. #kincisi ise, tarm pay olarak bilinen de!i&ken unsurdur. De!i&ken unsur saptanrken i&lenmi& tarm rnnn kompozisyonu, iinde bulunan hububat, &eker ve st oran nem ta&maktadr. Temel rnler listesi Tablo-5te verilmektedir. Her i&lenmi& tarm rnn ithalatnda uygulanan de!i&ken unsur, rnn imalatnda kullanlan temel rn miktarn ya da temel rnden bir kere i&lenerek elde edilmi& tarmsal rn miktarn yanstr. Hesaplamalarn yaplmas amacyla, temel rnler &u &ekilde ayrlm&tr: Yumu&ak (Ekmeklik) Bu!day Sert (Durum) Bu!day Arpa avdar Msr Pirin Beyaz "eker Melas Ya!l Sttozu Ya!sz sttozu Tereya!
Ek-IIye Dahil Olmayan rnlerin retiminde kullanlan temel rnlerin miktarlar standart reetelerle belirlenmi&tir. Standart reeteler, ithalat vergilerinin hesaplanmasnda kullanlrlar. #eri!inde birden fazla temel rn bulunan ve karma&k formll reetelere sahip i&lenmi& rnlerin ithalat vergilerinin hesaplanmasnda kullanlmak zere evrim tablolar hazrlanm&tr. te yandan, Ek Liste-8de yer alan rnlerin ithalatnda, sadece sabit unsur uygulanmaktadr. Daha nce ayda bir de!i&tirilerek gnn &artlarna uyarlanabilen sabit ve de!i&ken vergi unsurlar iin, GATT taahhtlerinin yerine getirilmeye ba&lanmasyla birlikte, de!i&ik bir uygulama yrrl!e girmi&tir. Ad-valorem vergi oranlar (sabit unsur) konsolide edilmi& ve alt yl boyunca indirime tabi olmas kararla&trlm&tr. De!i&ken unsur iin belirlenmi& olan de!erler ise, GATT ile sabitlenmi& ve bir tam yl boyunca ayn kalmas kararla&trlm&tr. rnn ierisindeki temel rne gre de!i&ken unsurda, alt yl boyunca yzde 20 ile yzde 36 arasnda indirime gidilmesi sz konusudur.
54
KIYMAZ
ABde i&leyiciler ham maddelere rakip lkelerdekinden daha yksek bir fiyat dedikleri iin, ihracatta yardm almamalar ekonomik olarak dezavantajl duruma gemelerine neden olacaktr. #hracat yardmlar, i&lenmi& rnlerin ieri!inde bulunan temel rnler zerinden denmekte ve temel rnlerle ilgili dzenlemelerin yapld! Ynetmeliklere ek listeler olarak verilmektedir. Sz konusu ek listeler, hububat iin %766/92 sayl Ynetmelikte; &eker iin %785/8% sayl Ynetmelikte; st ve st rnleri iin 804/68 sayl Ynetmelikte verilmi&tir. #hracat yardm alabilecek olan i&lenmi& tarm rnlerinin toplu listesi, Ek Liste-9'da verilmi&tir. Tablo-5 : !&lenmi& Tarm rnleri Ticaret Sisteminde Temel rnler Listesi CN Kodu 040% 0402 0403 maddeleri iermeyenler St ve krema (konsantre edilmi& (sttozu), &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri ierenler) Yaykalt st, phtla&m& st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente ve asitli!i artrlm& st ve krema (konsantre edilmi& veya &eker veya tatlandrc maddeler katlm& olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) 0404 Peyniralt suyu (konsantre edilmi& olsun olmasn veya ilave &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri iersin iermesin); tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan tabii st bile&enlerinden yaplan rnler (ilave &eker veya ba&ka tatlandrc maddeleri iersin iermesin) 0405 07099060 07%290%9 Fasl %0 %70% %703 Stten elde edilen tereya! ve di!er kat ve sv ya!lar Tatl msr, taze ya da so!utulmu& Kurutulmu& tatl msr Hububat (%00%%090, %005%0%%, %005%0%9, %006%0%0, %00700%0 hari) Kam& ya da pancar &ekeri, kimyaca saf skroz, kat halde "eker ekstraksiyonu veya rafinasyonundan elde edilen melaslar Temel rnn Ad St ve krema, konsantre edilmemi&, &eker veya ba&ka tatlandrc
55
KIYMAZ
#hracat yardmlarnn verilmesi ancak, i&lenmi& rnn ieri!inde bulunan temel rne ihracat yardm verildi!inde mmkn olabilir. #hracat yardm alacak i&lenmi& rnlerin ieri!inde bulunmas gereken temel rnler Ek Liste-%0da daha ayrntl &ekilde verilmi&tir. Bir kere i&lenmi& ve tarm rn olarak de!erlendirilen baz rnlerin de i&lenmi& tarm rnlerinin ieri!inde bulunmas ihracat yardmlarnn verilmesine bir neden olu&turur. Bu rnler de temel rnden saylr; CN Kodu %%08 olan ve msr ni&astas saylan baz ni&asta e&itleri; CN Kodu 0404%048-62 arasnda olan ve peyniralt suyu tozu saylan peyniralt suyu; CN Kodlar 0403%0, 040390 ve 040490da bulunan ve sttozu ya da tereya! saylan baz st rnleridir. Ayrca, yzde 98 veya daha fazla oranda &eker ihtiva eden, pancar veya kam&tan elde edilen &eker &uruplarn ieren rnlere, &eker ieri!ine gre ihracat yardm denir. #hracat yardmlar a&a!daki kriterlere gre hesaplanr: - Ham madde fiyatlarnn dnya piyasalarnda ve AB piyasasndaki fiyatlar, - Ham maddeden bir defa i&lenerek elde edilmi& rnlere (Ek Liste-%0) verilen iade miktarlar, - Topluluktaki ham madde fiyatlarnn, dahilde i&leme rejimi (e!er ba&vuruluyorsa) dolaysyla ithal edilen ham maddelerle rekabet edebilirli!inin gvenceye alnmas, - %995 ylndan itibaren, GATT taahhtleri uyarnca ihracat yardmlarnda belirlenen mali snrlar ierisinde kalnmas. rnn pazar dzenleri ierisinde yer alan, retim iadesi (ni&astadaki gibi) ya da ucuzlatlm& tereya! kullanmna destek uygulamalar gndeme geldi!inde, ihracat yardm miktar azaltlmaktadr. #hracat yardm uygulamalar, ithalat vergisi uygulamasnda oldu!u gibi olu&turulmu& olan rn reeteleri aracl!yla yrtlr. #hracat yardm alabilecek i&lenmi& tarm rnleri, kolay ve sabit bir formle sahip olanlar ve karma&k bir formle sahip olanlar olarak ikiye ayrlr. Bunlardan ilk grupta olanlar iin belli reeteler sz konusuyken, ikinci gruptakiler iin ayr ayr reeteler hazrlanm& olup bunlara gre ihracat yardm miktarlar saptanmaktadr. rnler ihra edilmeden nce ihracatlara yardm denmesi sz konusu olabilece!i gibi, bir gvence olarak rnler retilmeden nce de deme yaplabilir ancak, alt ay ierisinde rn ihra edilmelidir. Bu prefinansman yntemiyle, AB pazarlarnda serbeste dola&an ham maddeleri kullanan i&leyicilerle dahilde i&leme rejimine uygun olarak ithal ham madde kullananlarn ayn ko&ullarda rekabetini sa!lama amac gdlmektedir.
56
KIYMAZ
te yandan, dahilde i&leme rejimi hemen hi kullanlmamaktadr, zira Topluluk ierisinde retim yapanlar iin ekonomik de!ildir. Yalnzca, ihracat yardm miktarlar ok d&k oldu!unda ya da temel rnlerin temininde sknt oldu!unda kullanlabilmektedir. GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas nedeniyle, i&lenmi& tarm rnleri ihracatnda baz tkanklarn ya&anmas sz konusu olabilecektir. Her yl geli&en ihracat pazarlarna sahip olan i&lenmi& tarm rnleri, GATT taahhtleri nedeniyle ihracatta miktar olarak olmasa da de!er olarak belli kstlarla kar& kar&yadr. "ekerde ve st rnlerinde, hububatta oldu!u gibi fiyat indirimlerine gidilmemesi, ihracat yardm de!erlerinin, her iki rnn ham madde olarak kullanld! i&lenmi& tarm rnlerindeki ihracat art&larna ba!l olarak, GATT taahhtleri seviyesinin zerine kmas ihtimalini artrmaktadr. Topluluk gda sanayii ierisinde yer alan byk sermayeli kurulu&larn yetersiz ihracat yardmlar nedeniyle, Orta ve Do!u Avrupa lkeleri (MDA) kaynakl ham madde aray&na girece!inin d&nlmesi, Toplulukta endi&e yaratmaktadr (OECD, %996 s.27).
57
KIYMAZ
4. TRK!YEDE TARIMSAL DESTEKLEME POL!T!KALARI 4.%. GENEL POL#T#KA ANLAYI"I
Ana hedefleri Be& Yllk Kalknma Planlar ile belirlenen tarm politikalarnda, son yirmi yldr ok az de!i&iklik olmu&tur. Ana hedefler; -Artan nfusun beslenme ihtiyacnn kar&lanmas; -Tarm rnleri fiyatlarnda istikrarn sa!lanmas; -retimin kt hava &artlarndan daha az etkilenmesinin sa!lanmas; -Tarmda al&anlara yeterli ve dzenli gelir temini; -Tarm rnleri ihra olanaklarnn geli&tirilmesi; -Tarm rnlerinin i&lenme ve pazarlanmasnda etkinli!in sa!lanmas; -Tarm sektrnde gerek kooperatifle&me yoluyla gerek kamu kurulu&larnn yardmyla rgtlenmenin sa!lanmas; -Tarma dayal sanayilere ham madde temini; -Tarmda modern yntemlerin uygulanmas, &eklinde sralanabilir. Tarm sektr, Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana, gittike artan biimde girdi fiyat politikas ve tarm rnleri destekleme fiyat politikas ile etkili bir &ekilde desteklenmektedir. Hkmetler politika hedeflerine ula&mak iin, bir dizi nlemi uygulamaya koymu&lardr. retimin te&vi!i genelde, i fiyatlarn desteklenmesi &eklinde olmu&tur. #thalat kstlamalar, yksek gmrk tarifeleri ve fiyat mdahaleleri bu amaca ynelik olarak uygulanm&tr. Verimi artrarak retim ve gelir art& sa!lamak iin girdi maddeleri kullanmnda ve retici kredilerinde sbvansiyonlar sa!lanmaktadr. Girdi sbvansiyonlar, ayn zamanda, girdileri yurt iinde reten yerli sanayileri korumak iin konulan ithalat kstlamalarnn fiyatlara bir e&it vergi gibi yansmas sonucu olu&an olumsuzlu!u telafi etmek amacyla da uygulanm&tr (OECD, %994-% s.54-6%). al&mann konusu olan rnde tarmsal politika hedeflerine uygun dzenlemeler yaplmaya al&lmakta ancak, uygulamalar tek elden ya da ABde oldu!u gibi belli ynetmelikler dahilinde de!il, e&itli kurum ve kurulu&lara verilmi& grev ve yetkilerle yrtlmektedir. Tarm politikalarnn hazrlanmas ve uygulanmas, zellikle genel destek hizmetlerinin geli&tirilmesi (ara&trma-geli&tirme, e!itim, yaym, bitki-hayvan sa!l!n
58
KIYMAZ
koruma, denetim, krsal kalknma) gibi i&levler Tarm ve Kyi&leri Bakanl! tarafndan yerine getirilmektedir. Tarmsal politikalarn yrtlmesinde, ad geen Bakanlk d&nda baz Devlet Bakanlklar, Sanayi ve Ticaret Bakanl!, Devlet Planlama Te&kilat Mste&arl!, Hazine Mste&arl!, D& Ticaret Mste&arl!, Merkez Bankas ve T.C. Ziraat Bankas gibi birok kamu kurum ve kurulu&u da grev yapmaktadr. Tarm ve i&lenmi& tarm rnlerini ilgilendiren her trl destek karar, Bakanlar Kurulu, Yksek Planlama Kurulu ve Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu gibi yetkili organlarda verilmektedir. Hububat, &eker ve st konusunda tarmsal destekleme politikalarnn uygulanabilmesine yardmc konumda ayr mdahale kurulu&u grev yapm& ve biri hari halen yapmaktadr. Bunlar, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Trkiye "eker Fabrikalar A.". (T"FA") ve zelle&tirilene kadar St Endstrisi Kurumudur (SEK). Tarm ve Kyi&leri Bakanl!na ba!l bir K#T olan TMO, Bakanlar Kurulunun tesbit etti!i fiyatlardan, hububat ile sorumlu oldu!u di!er rnlerin destekleme almlarn yaparken, bu rnlerin i piyasaya satlmas ve gerekti!inde ithalat ve ihracatlarnn yaplmas gibi pazar politikalarnn yrtlmesinde de nemli rol oynamaktadr. TMOnun asli fonksiyonlar arasnda, tahl i fiyatlarnn reticiler iin normal seviyenin altna inmesini ve tketiciler aleyhine bir art& gstermesini nlemek ile bu rnlerin pazarlanmasn rgtlemek vardr. "ekerle ilgili olarak Sanayi ve Ticaret Bakanl!na ba!l bir K#T olan T"FA" kendisine ait 23 adet fabrika ve 2 adet ba!l ortaklkla faaliyetlerini srdrmektedir. zel sektre ait 3 fabrika ile birlikte Trkiyede toplam 28 adet &eker fabrikas bulunmaktadr. al&mann konusu olan rn arasnda ismiyle anlan bir kanunu olan ve bu kanun erevesinde ham madde-i&leme sanayii ili&kileri dzenlenmi& olan tek rn, &ekerdir. "eker retiminde devletin tekel grevini verdi!i T"FA", &eker retimi, sat&, ihracat ve ithalat ile yan rn fiyatlarnn tesbitinden sorumlu olmu&tur. "eker pancar reticilerinin gbre, tohum ve ila ihtiyalar T"FA" tarafndan kar&land! gibi, pancar skmnde ve makina bakmnda da reticiler T"FA"'ten yardm almaktadrlar. St ve st rnleri konusunda, %963 ylndan tamamen zelle&tirildi!i %996 ylna kadar faaliyet gstermi& bir K#T olan SEK (%992 ylnda zelle&tirme kapsamna alndktan sonra, %993 ylnda Anonim "irket statsne gemi& ve ismi SEK St Endstrisi A.". olmu&tur), st rnleri retimi ile ilgili i&letmeler kurmu& ve i&letmi&, laboratuvarlar am&, alm-satm ve da!tm hizmetleri vermi&tir. St alm ve i&lenmi&
59
KIYMAZ
rn satmnda pazar pay kk olmakla birlikte, zellikle, st alm fiyatlar zerinde etkili olmu& ve piyasay dzenleyici rol oynam&tr. Bundan sonraki blmde, Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar e&itli ba&lklar altnda incelenecek ve daha sonra hububat, &eker ve st ile ilgili destekleme politikalarna geilecektir.
4.2. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARI 4.2.%. Fiyat Destekleme Politikalar Trkiye'de belli bir fiyatla piyasaya mdahale edilerek, yeterli retimin sa!lanmas, retici gelirinin garanti altna alnmas ve retim deseninin dzenlenmesi hedeflenmi&tir. Fiyat destekleme politikas ile retici fiyatlarn dnya piyasa fiyatlarndan daha yksek bir seviyede tutarak reticinin daha yksek gelir elde etmesi amalanm&, piyasalara mdahale eden kurumlara (K#Tler ve Tarm Sat& Kooperatifleri Birlikleri) devlet btesinden ya da fonlardan byk miktarlarda kaynak aktarlm&tr. Tarm rnleri fiyatlarnn desteklenmesi sistemi, Trkiyede ilk kez %932 ylnda Byk Depresyon srasnda ba&lam&tr. Bu yolla desteklenen ilk rn bu!day olmu&tur. Bunu, %938-44 dneminde di!er tahllar ve baz sanayi bitkileri izlemi&tir. Birinci Be& Yllk Kalknma Plannn %96% ylnda uygulamaya konulmas ile desteklenen rn says dokuza, %970 ylnda ise otuza km&tr. Hayvansal rnlerde destekleme daha sonraki yllarda ba&lam& ve daha seyrek uygulanm&tr. %980 ylnda, ekonomik reform paketi kapsamnda bitkisel rnlerin desteklenmesini kstlayc baz kararlar alnm& ve rn says onyediye kadar d&rlm&tr. Sonraki yllarda, rn says azaldka destekleme almlarnn toplam milli hasla ierisindeki pay da azalm&tr. %99% ylnda destekleme kapsamndaki rn says tekrar byk art& gstererek yirmidrde km&tr. Trkiye'de tarmsal retim de!erinin yakla&k yzde 20'sini olu&turan hububat (bu!day, arpa, avdar, msr, yulaf) ve &eker pancar desteklenen rnler arasnda yerlerini srekli alm&lardr. %994 ylndan nce, Bakanlar Kurulu ya da yetki verdi!i Yksek Planlama Kurulunun kararlar ile destekleme fiyatndan alm grevi, kamu kurulu&larnn yansra, Tarm Sat& Kooperatifleri Birliklerine (TSKB) de verilmi&tir. TSKB tarafndan rn
60
KIYMAZ
bedellerinin denmesi, rnlerin almndan sat&na kadar yaplan tm masraflar grev zarar saylm& ve gerekli finansman devlet btesine konan denekten Hazinece kar&lanm&tr. TSKB, u!ra& konusu olan rn gruplarnda belirli bir destekleme fiyat sistemiyle alc olarak piyasaya mdahale etmi& ve reticileri korumaya al&m&tr. Ancak, baz rnlerde pazar fiyatlarnn stnde verilen veya rnler arasndaki dengeyi gzetmeyen destekleme fiyatlar nedeniyle zaman ierisinde retim fazlalar olu&mu& ve devlet adna almlar yksek miktarlara varm&tr. Dolaysyla kamu stoklarnn olu&mas sorunu ya&anm&tr (pamuk, ayie!i, ttn, ay ve fndkta oldu!u gibi). %994 ylndaki 5 Nisan Ekonomik nlemler Paketi erevesinde, destekleme kapsamndaki rn says e (kapsamdaki rnler ayr ayr saylrsa sekize) d&rlm&tr. Bunlarn ikisi, al&mann konusu olan hububat ve &eker pancardr. Kamu kurulu&lar tarafndan alnan destekleme kapsamndaki rnlerin destekleme fiyatlar, genellikle hasat mevsiminden nce, Bakanlar Kurulu Karar olarak Resmi Gazetede ilan edilmektedir. Bir rn iin destekleme fiyatlarnn tesbitinde hkmetler, genellikle, a&a!da sralanan konulardaki son geli&meleri veya beklentileri gz nne almaktadrlar: rnn retim maliyeti (ilgili devlet kurumlar tarafndan hazrlanan rn maliyet raporlarna ba!l olarak); bir nceki yl yaplan demeler; sz konusu rnn Trkiyede ve dnyada arz, talep ve stok dengesi; rnn d& piyasalardaki fiyat; rakip rnler arasndaki fiyat dengeleri; toptan e&ya fiyatlarndaki geli&meler. Bu teknik unsurlar de!erlendirirken belli bir rnek forml uygulanmamakta ve o!u zaman, ana gda maddeleri tketici fiyatlarndaki geli&im vb. !eler de gz nne alnmaktadr (OECD, %994-% s.6%). te yandan, siyasi tercih ve beklentiler fiyatlarn belirlenmesinde nemli etkiler yaratmaktadr. 4.2.2. Girdilere Verilen Sbvansiyonlar Baz bitkisel ve hayvansal rnlerin retiminde, girdilerin kullanlmasn ve dolaysyla verim art&n te&vik etmek veya yeni teknolojileri geli&tirmek ve
61
KIYMAZ
yaygnla&trmak amacyla, devlet tarafndan girdi deste!i verilmektedir. Tarmsal destekleme politikalar iinde girdi fiyatlarnn d&k tutulmas ve bylece tarmsal retimin artrlmas politikas uzun yllar a!rl!n korumu&tur. Girdilere yaplan destekler, T.C. Ziraat Bankas aracl!yla gerekle&tirilmi& gbre, tohum, tarmsal ila, yem, ithal damzlk, projeli hayvanclk ve suni tohumlama faaliyetlerini kapsam&tr. Bunlarn yannda, st ve et te&vik primleri gibi do!rudan demeler de destek sistemi ierisinde yer almaktadr. -Kredi Deste!i T.C. Ziraat Bankas tarafndan, tarm i&letmelerinde yatrm ve i&letme kredisi olarak kullanlmak zere, ticari faiz orannn olduka altnda kalan oranlarda
%2
kredi
verilmektedir. Bu kredilerin byk blm ksa vadeli i&letme kredileri &eklindedir. Ayrca, do!rudan hibe yerine geecek bir seenek olarak, devlet tarm projeleri iin d&k faizli ve uzun vadeli kredi tahsis etmektedir. Ancak, son yllarda, tarmsal destekleme politikalarnn yrtlmesinde grev alan kurulu&lara T.C. Ziraat Bankas tarafndan ayrlan kaynaklarn yksek de!erlere ula&mas nedeniyle retime dnk kredi tahsisi azalm&tr (DPT, %995-% s.%2). "eker pancar retiminde uygulanan tarm kredileri "ekerbank tarafndan finanse edilir. Bylece, &eker pancar reticileri ticari faizlerden daha d&k faizli (%996 ylnda yzde 90), ksa ve orta vadeli kredilerden faydalanabilmektedirler. -Gbre Deste!i %986 ylna kadar, Trkiyede kullanlan her e&it kimyasal gbrenin hem yerli retimini hem de tketimini te&vik eden bir destekleme politikas uygulanm&tr. Gbrenin fabrika k& fiyat ile iftilerin deyece!i fiyat hkmete tesbit edilip kararnameyle ilan edilmi&tir. Trkiye Zirai Donatm Kurumu (TZDK), fabrikalardan ald! ve gerekti!inde ithal etti!i gbrenin yurtiinde da!tmndan sorumlu olmu&tur (T"FA" tarafndan &eker pancar retiminde kullanlmak zere da!tlan gbre hari). TZDK yurtiinde retilen gbreye dnya fiyatlarnn zerinde bir deme yapm&, iftilere ise dnya fiyatlarnn altnda bir fiyattan satm&tr. Fiyatlar arasndaki fark grev zarar
%996 ylnda ticari faiz oranlar yzde %30 iken, bitkisel rnlerde kredi faizi yzde 50, hayvanclkta yzde 43tr.
%2
62
KIYMAZ
olarak, Hazine tarafndan kar&lanm&tr. Temmuz %986 tarihinden itibaren kimyasal gbre ithalat ve ihracatndaki btn kstlamalar kaldrlm&tr. Gbrenin fabrika k& fiyat serbeste belirlenmeye ba&lam& ve devletin da!tm ve fiyat tesbitinde do!rudan mdahalesi byk lde kstlanm&tr. Sonuta, iftilere verilen gbre sbvansiyonu sistemi de de!i&mi&tir. Devlet, genellikle ylda iki kere, da!tclara reticilere sattklar gbre kar&l! kilo ba&na destekleme demesi yapm&tr. %995 ylndan itibaren, destekleme demelerinin do!rudan iftiye yaplmas kararla&trlm&tr. Yeni sistemle birlikte, reticiler gbre iin dedikleri parann yzde 30unu T.C. Ziraat Bankasndan ya da yerel Tarm Kredi Kooperatifinden geri alm&lardr. %995 Ekim aynda ise, kar&lanan oran yzde 50'ye ykseltilmi&tir. -Tohum Deste!i Tohumun desteklenmesi, %984 ylnda TMO tarafndan yaplan bu!day tohumu ithalatnda, ithal fiyat ile sat& fiyat arasndaki fark iin prim demesi yaplmas ile ba&lam& ve bu uygulama %989 ylna kadar devam etmi&tir. Bunun yansra, &eker pancar yeti&tiricilerinin kulland! tohumluk, T"FA" tarafndan parasz da!tlm&tr. %985 ylndan bu yana, Tarm Bakanl! sertifikal hibrit msr ve ayie!i tohumu ile soya fasulyesi tohumu reticilerine prim demektedir. Tohum reticileri iftilere sattklar tohumun fatura de!erine gre, T.C. Ziraat Bankas kanalyla primlerini almaktadrlar. -Tarmsal #la Deste!i Tarmsal mcadele ilalarnda verilen destek, bula&c bitki ve hayvan hastalklarna kar& devletin ald! mcadele nlemleri iinde veya iftilerin kendilerinin yaptklar mcadele srasnda kullanlan ilalar iin geerlidir. nceleri sadece devlet tarafndan verilen hizmeti, %985 ylndan itibaren zel kurumlarn da ihale yoluyla verebilmesi sa!lanm&tr. reticiler devletin verdi!i bu hizmetlere cret dememi&lerdir. %987 Maysndan itibaren yrrl!e giren yeni destekleme sistemiyle, DF#F'ten T.C. Ziraat Bankas aracl!yla iftilerin satn aldklar ilalarn de!erinin yzde 20si geri denmektedir.
63
KIYMAZ
-Di!er Hayvancl!a verilen girdi desteklerinden yem, ithal damzlk, projeli hayvanclk, suni tohumlama faaliyetleri ile do!rudan deme saylan st te&vik primi uygulamas ile ilgili ayrntlara, Blm 5.3de Trkiyenin st destekleme politikalar anlatlrken yer verilecektir. 4.2.3. Tarmsal Ticaret Politikalar Trkiyenin d& ticaret rejiminde yaplan tarma ynelik de!i&iklikler, sanayi mallar ve sanayi ham maddeleri kadar kapsaml olmam&tr. D& ticaret rejimi hazrlanrken; reticileri d& fiyat &oklarndan korumak, tarma dayal ham maddelerde kendine yeterlili!i artrmak, gda maddeleri tketici fiyatlarnda istikrar sa!lamak ba&lca amalar olmu&tur. %980 ekonomik istikrar program erevesinde yaplan en nemli de!i&iklik ithalat ve ihracat zerindeki miktar kstlamalarnn tedricen kaldrlmasdr. Ancak, kaldrlan miktar kstlamalar ve di!er gmrk vergisi d&ndaki tedbirler yerine, advalorem ve zel tarifeli vergiler (TKF kesintileri gibi) getirilmi&tir. Ayn &ekilde, ihracattaki miktar kstlamalar ve idari engeller de vergiler ve yardmlarla yer de!i&tirmi&tir. Ticaret politikalar ile ilgili ayrntlar, a&a!da, ithalat ve ihracatla ilgili dzenlemeler olarak iki ayr ba&lkta verilmektedir. 4.2.3.%. #thalatla #lgili Dzenlemeler %980 ylndan nce, tarm rnleri ithalatnda nemli kstlamalar grlm&tr. Trkiyeye girmesine izin verilen rnlerin byk bir o!unlu!u K#Tler tarafndan ithal edilmi&tir. %980 ylndaki ekonomik reform paketi kapsamnda, daha &effaf bir ithalat rejimi hazrlanm& ancak, hassas rnler olarak nitelenen bu!day, arpa, msr, &eker, ayie!i tohumu ve sttozu ithalatnda uygulanan kota sistemine %984 ylna kadar devam edilmi&tir. #thalatta birok yeni vergi uygulamasna da %980lerin ilk yarsnda ba&lanm&tr. Bu vergi gelirleri belirli bte d& fonlara aktarlm&tr (Destekleme ve Fiyat #stikrar Fonu gibi). Bylece, i piyasalarda fiyat istikrarnn sa!lanmas amalanmaktadr. Di!er
64
KIYMAZ
taraftan, vergi gelirlerinin bir ksm tarm girdilerinin (gbre gibi) ve tarm rnleri ihracatnn desteklenmesinde kullanlm&tr. #thalattan alnan vergiler iinde en nemlisi, %984 ylnda Toplu Konut Kanununun TBMMden gemesinden sonra uygulanan Toplu Konut Fonu (TKF) prim kesintileridir. Genel olarak TKF primi, hassas olarak snflandrlan mallarda zel tarife esasna gre, di!er mallarda ise ad-valorem(cif fiyatn belli bir yzdesi) baznda alnm&tr. %990 yl ba&nda birok maln ithalatnda kstlamalar kaldrlrken hassas tarm rnlerinin ithalatnda zel kurallar uygulanmasna devam edilmi&, bu mallar getirmek isteyen ithalatlarn, yllardr uygulanageldi!i gibi, Hazine ve D& Ticaret Mste&arl!ndan (&imdiki D& Ticaret Mste&arl!) sreli ithal izni almalar gerekmi&tir. #zin almak iin, ithalatlar, ne miktarda mal ithal edilece!ini, fiyatn, hangi lkelerden ithalat yaplaca!n ve ta&ma ko&ullarn (cif veya fob) Mste&arl!a beyan etmi&lerdir. Sz konusu izinler, yurtii arz-talep dengesi gz nne alnarak yaplan de!erlendirmelerin ardndan verilmi&tir. GATT Uruguay Turu sonucunda, DTnn kurulmasyla birlikte, ticareti kstlayc nitelik ta&yan ithalat izni uygulamasna %996 yl ba&ndan itibaren son verilmi&tir. %993 Yl #thalat Rejimi ile ithalatta uygulanan ad-valorem vergiler kaldrlarak gmrk vergisi kapsamna alnm&, ancak TKF kesintileri devam ettirilmi&tir. AT ve EFTA lkelerinden yaplan ithalatta, gmrk vergilerinde d&k oranl indirimler yaplrken, bu tercihli oranlardan faydalanan mal says da kstl kalm&tr (baz st rnleri ile ni&asta ithalatnda oranlar d&rlm&tr). %994 ylnda, GATT taahhtleri erevesinde baz st rnleri ve msrn da iinde bulundu!u bir ksm malda ithalat korumalar d&rlm&tr. Sonraki yllarda, Trkiye'nin GATT taahhtleri erevesinde dzenlemelere devam edilmi&tir. 4.2.3.2. #hracatla #lgili Dzenlemeler
%980 ylnn Ekim ayna kadar birok tarm mal ile tarmsal girdi ihracatnda izin ve tescil zorunlulu!u gibi kstlamalar yrrlkte bulunmu&, ayn tarihten sonra, yeni ihracat rejimiyle birlikte kstlamalarn byk bir ksm yrrlkten kaldrlm&tr. Uygulama sreleri rnlere gre de!i&mekle birlikte, %980 ile %988 yllar arasnda canl hayvanlar, bu!day, arpa, msr, hububat unu ihracat de!i&ik oranlarda vergilendirilmi&tir. Bu vergiler, DF#Fte toplanm&tr. Zamanla ihracatta vergilendirilen
65
KIYMAZ
rn says ile vergi oranlar d&rlm&tr. Di!er taraftan, %986 ylndan sonra verilmeye ba&lanan ihracat yardmlar iin DF#Ften kaynak tahsis edilmeye ba&lanm&tr. %992 yl sonrasnda, ihracat yardmlar, bahe bitkileri ve hayvansal rnlerde gerilerken, ham maddesi bu!day olan rnlerle &eker ve &ekerli rnlerde ve meyvesebze i&leme sanayii rnlerinde de!er olarak artm&tr. %995 yl sonuna kadar, zaman ierisinde artan saylarda tarm ve i&lenmi& tarm rn iin verilmi& olan ihracat yardmlar, %996 yl ba&ndan itibaren sadece be& adet tarm rn iin uygulanmaktadr. 4.3. TRK#YEN#N GATT TARIM TAAHHTLER#
Trkiye, GATT Uruguay Turunda imzalanan Tarm Anla&mas ile geli&mekte olan lke statsnde baz ykmllkler stlenmi&tir. Uygulama sresi %995 ylndan ba&lamak zere %0 yl olan bu ykmllkler, pazara giri&, ihracat sbvansiyonlar ve yurtii destekler olarak ayr ayr incelenebilir. 4.3.%. Pazara Giri& Pazara giri&te, %986 Eyll ay esas alnarak olu&turulan sistemde tarife d& engellerin, e&de!er gmrk tarifesine dn&trlmesi, mevcut tarifelerin dondurulmas ve yenilerinin konmamas sz konusu olacaktr. Gmrk tarifelerinin basit ortalama esasna ve yllara gre e&it &ekilde yzde 24 orannda indirilmesi ancak, her bir rn iin indirimin en az yzde %0 olmas taahht edilmi&tir. Bunlarn yansra, tarife d& engellere konu olan rnlerde ithalatn, temel dnem yurtii tketiminin en az yzde 3' olmak zere, 2004'e kadar yzde 5'e karlmas; ithalatn yurtii tketimin yzde 5'inin zerinde oldu!u tarife d& engellere konu olan rnlerde, mevcut durumun srdrlmesi taahht edilmi&tir. Ayrca, belirli bir miktar ve fiyat dzeyine gre harekete geen, zel ithalat gvenceleri olu&turulabilecektir (Ertu!rul, C., %995, s.%32). Trkiye, Geli&mekte Olan lke statsnde, pazara giri& ile ilgili taahhtlerini tavan konsolidasyonu yntemiyle baz alnan dnemde uygulanan korumalardan ok daha yksek seviyede belirleme seene!inden yararlanm&tr. Trkiye'nin tarife taahhtleri incelendi!inde, reticiler asndan nem kazanan rnlerde tarife indirim taahhtleri en d&k dzeyde tutulmu& ve hayvanclk rnleri,
66
KIYMAZ
tahllar, bu!day unu ve &ekerin de ierisinde bulundu!u birka rnde yksek gmrk vergileri getirilmi&tir. Net ithalat olunan rnlerde ve ihracata dnk sanayi ara mallarndaki tarife oranlarnda yksek indirim tercih edilmi&tir. Trkiye GATT Uruguay Turu'nun Protokol'e ek XXXVII. Blm erevesinde %0 yllk dnem sresince, AT ile ortaklk anla&malar nedeniyle kullanaca! gmrk birli!ine giri& hakkn ve GATT'n XXIV. maddesiyle sa!lanan haklar ve ykmllkler dahilinde tm baz dnemler ve ykmllkler iin ABnin en d&k seviyede olan gmrk tarifelerine tabi olma hakkn da sakl tutmaktadr (akmak E.H., Ayie!i C.N. %996 s.4). 4.3.2. #hracat Yardmlar %986-%990 dnemi (%992 ylna kadar uzatlabilmektedir) esas alnarak (belli durumlarda %99%-92 dnemi), ihracat sbvansiyonuna konu olan rnlerin fiziksel miktarlarnn yllara gre e&it &ekilde yzde %4 orannda; ihracat yardmlar iin yaplan bte harcamalarnn ise yllara gre e&it &ekilde yzde 24 orannda azaltlmas sz konusudur. #ndirim taahhtleri rne zg olacaktr. Yeni yardmlar getirilmeyecek, esas alnan dnem boyunca ihracat yardmna konu olmam& rnler kapsama alnamayacaktr. GATT taahhtleri erevesinde, al&mann konusuna giren ihracat yardm uygulanabilecek rnler Ek Liste-%%'de verilmektedir. Trkiye'nin ihracat yardm ykmllklerinin en nemli unsurunu bu!day, arpa ve bu!day unu olu&turmaktadr. Trkiye, bu rnlere ba!l olarak indirim ylndan ba&lamak zere byk bte tahsisleri kullanm&tr. Bylece, bu!day ve arpada destekleme alm yapan TMOnun nmzdeki be& ylda arz fazlas oldu!u takdirde, sbvansiyonlu fiyatlardan ihra etme frsat bulunmaktadr. 4.3.3. Yurtii Destekler Trkiye'de i destek harcamalar yoluyla yaplan yardm miktar, retim de!erinin yzde %0'unun altnda kald! iin 'de minimis' kapsamna girilmektedir. Bu nedenle, Trkiye'nin yurtii desteklerde herhangi bir azaltma taahhd bulunmamaktadr. Tarm sektrnde uygulanan yatrm ve girdi desteklerinin tm, indirim taahhtleri kapsam d&nda kalmaktadr. Normal ko&ullarda, yurtii destekler, geli&mekte olan lkeler iin
67
KIYMAZ
%986-%988 temel dnem alnarak, Toplu Destek ls (TD) esaslarna gre, %0 yl ierisinde ve yllara gre e&it &ekilde toplam yzde %4 orannda azaltlacaktr. 4.4. TRK#YEDE TARIMSAL POL#T#KALARDA NGRLEN DE$#"#KL#KLER (VII. BE" YILLIK KALKINMA PLANI) Trk tarmnda, 2000 ylna kadar ula&lmas amalanan hedefler, VII. Be& Yllk Kalknma Plannda yer alan Tarmsal Politikalarla #lgili Yapsal De!i&im Projesi blmnde aklanm&tr. Amalar, artan nfusun dengeli ve yeterli beslenmesinin sa!lanmas, ihracatta mukayeseli stnl!e sahip oldu!umuz rnlere a!rlk verilerek retimin ve ihracatn artrlmasdr. Bu erevede konulan politika hedefleri &u &ekilde sralanabilir: -AT'na taahhtlerimiz erevesinde Topluluk Ortak Tarm Politikalarna uyum sa!lanmas; -GATT Uruguay Turu Nihai Senedinin tarmla ilgili hkmleri erevesinde tarm rnleri fiyatlarna devlet mdahalesi azaltlarak, bunun yerine kaytl hedef kitleye do!rudan gelir deste!i yoluna gidilmesi, -Tarm sektrne ara&trma, e!itim, yaym, kalite kontrol, pazarlama, alt yap v.b. desteklerin srdrlmesi; -Girdi desteklerinin a&amal olarak kaldrlmas; -Serbest piyasada olu&an fiyatlardan reticilerin daha fazla pay alabilmeleri ve tarm rnlerinin serbest rekabet ortam iinde pazarlanabilmesi iin rn borsalar vb. kurulmas, bunlarla ilgili altyapnn geli&tirilmesi; -retici birliklerinin kurulmasnn ve kooperatiflerin geli&tirilmesinin zendirilmesi; -Hayvansal retimin, lkemizin co!rafi ve sosyo-ekonomik ko&ullar da dikkate alnarak artrlmas, rk slah, meralarn slah, yem bitkileri retimi ve hayvan hastalklar ile mcadeleye nem verilmesi; -Tarm arazilerinin daha fazla paralanmalarnn nlenmesi, rasyonel byklkte tarm i&letmelerinin kurulmasnn sa!lanmas; -Tarmsal politikalarn dzenli olarak yrtlebilmesi ve istatistiklerin gvenilir hale gelmesi iin reticilerin kaytl olmalar ve i&letme sahiplerinin, i&letmeleri ve retim faaliyetleri hakknda kayt tutmalarnn sa!lanmas.
68
KIYMAZ
5. RN DESTEKLEME POL!T!KALARI Bundan nceki blmde, Trkiye'de uygulanan genel destekleme politikalar aklanrken, hububat, &eker ve st ile ilgili baz hususlara da yer verilmi&ti. Bu blmde, tamamlayc olmas bakmndan uygulanan destekleme politikalar rn baznda aktarlmaya al&lm&tr. 5.%. HUBUBAT DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.%.%. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar Hububat (yumu&ak ve sert bu!day, arpa, yulaf, msr, avdar) destekleme sisteminde mdahale kurulu&u olarak grev yapan TMO, her yl hkmetin tesbit etti!i fiyatlardan destekleme almlar yapmak zere grevlendirilmektedir. Destekleme sistemi, d& ticaret nlemleri -ithalat ve ihracat vergileri ya da ihracat yardmlar- ile birlikte uygulanm&tr. Almlarda teorik olarak miktar kstlamas olmamakla beraber, TMOnun mevcut depolama kapasitesiyle snrldr. Yksek kalitedeki rn iin, ilan edilen fiyatlara ilave olarak prim denir. Ayn &ekilde daha d&k kalitedeki rn iin de d&k fiyat uygulanr. Ancak, TMO tarafndan alm yaplan rnler iin belirlenmi& olan kalite kriterleri serbest piyasada uygulanamamaktadr. ABdekinin aksine, ilan edilen destekleme fiyatlarnda blgesel farkllklar gzetilmemekte, belli bir hububat rn iin verilen fiyat, tketim merkezlerine yakn blgelerde de, buralardan uzak blgelerde de ayn olmaktadr. %994 ylna kadar, TMOnun destekleme almlar ve depolama masraflar iin gerekli finansman, T.C. Merkez Bankas kaynaklarndan temin edilen reeskont kredilerle kar&lanm&tr. neden olmu&tur. TMO hkmet politikalarna ba!l olarak, baz yllarda hububat almlar iin iftilere dnya fiyatlarndan daha yksek bir fiyat derken, ihracat dnya fiyatlarndan yapmas dolaysyla zarara u!ram&tr. Kurulu&un rn sat&ndan ve kamu elinde kalan stoklardan do!an zararlar, grev zarar ve sermaye transferi demeleri yoluyla genel bteden kar&lanm&tr. Ancak, son yllarda Merkez Bankas kaynaklarna ok fazla ba&vurulamamas, TMO'nun T.C. Ziraat Bankas ve ticari bankalardan bor almasna
69
KIYMAZ
Belli kalitedeki hububat btn lkede tek bir fiyat vererek satn alan TMO, rnn %990 ylna kadar kendi belirledi!i fiyatlardan satm&, ancak yeterli fiyat art&larn uygulayamad! iin, rn fazlas olan blgelerden rn a! olan blgelere yaplacak nakliye masraflarn ve sat&a kadar geecek sre ierisinde do!acak depolama masraflarn TMO bir lde yklenmek durumunda kalm&tr. TMO asndan nemli bir risk de, hububat ithalatndan kaynaklanan kur riski olmu& ancak, ithalatta bte d& fonlara denmesi gereken baz vergi ve kesintilerden muaf tutuldu!u iin, ithalattan do!an ticari zararlarnn byk miktarlara ykselmesi nlenmi&tir. %990 ylnda, enflasyondan kaynaklanan mali sorunlarn giderilmesi amacyla hkmet tarafndan TMOya, destekleme alm fiyatlarn aylk olarak ayarlama imkan tannm&tr. Ancak, fiyat ayarlamalarnn ne oranda ve ne zaman olaca!n ilan etme yetkisi hkmete ait olmu&tur. Bu uygulama, TMOnun mali durumunu iyile&tirmekle beraber, fiyat art&lar nceden belirlendi!i iin, zamannda ve gereken oranlarda art&larn yaplamamasna da neden olmu&tur. %992 ylnda piyasalardaki belirsizli!i gidermek ve zel kesim iin ticari ortam geli&tirmek amacyla, TMO sat& fiyatlar, al& fiyatlar ile e& zamanl ilan edilmeye ba&lanm&tr. TMOnun sat& fiyatnn al& fiyatndan en az yzde 20 fazla olmas benimsenmi&tir. %995 ylndan sonra bu oran yzde %5 olarak belirlenmi&tir. te yandan, %99%-%995 yllar arasnda TMO, elinde bulunan rn yzde %5 (ya da yzde 20) alm-satm marj koymadan ihaleli sat& yntemiyle piyasaya satabilmi&tir. %993de TMOnun gerekle&tirdi!i bu!day, arpa, yulaf ve avdar almlarnda yeni bir emanet alm sistemi geli&tirilmi&tir. Byle bir uygulamaya geilmesinde ama, TMOnun stoklama maliyetinin bir ksmn retici ya da tccara aktarmak ve risk pozisyonunu daraltmaktr. Bu yeni sistemle rn sahipleri, en az 5 ton hububat silolarda en fazla dokuz ay tutulmak zere, TMO alm merkezlerine emanet edebilirler. Bu emanet kar&l! rn sahibine ba&kasna devredilebilir bir makbuz senedi verilir. Makbuz senedi sahiplerinin ton ba&na bir nakliye creti ve gnlk depolama creti demeleri sz konusudur. Makbuz sahipleri, dokuz aylk sre ierisinde istedi!i zaman rnn cari piyasa fiyatndan TMOya satp, nakliye ve depozit creti kesintisinden sonra kalan gelirini alabilmektedir (OECD, %994-% s.65). Hububat destekleme sisteminin ierisinde, fiyat destekleme sisteminin yansra, girdi deste!i uygulamalar da nemli yer tutmaktadr. Ek Tablo-%7de de grlebilece!i zere, girdi destekleri, gbre ve kredilerde yo!unla&m&tr. Ancak, gbre deste!inin parasal de!er olarak a!rl! bulunmaktadr. Daha nce, Trkiyedeki tarmsal destekleme politikalarnn akland! blm 4.4.2de de!inilmi& olan kredi deste!i ile
70
KIYMAZ
gbre ve tarmsal mcadele yardm demeleri hububatta da aynen uygulanmaktadr. te yandan, yine ayn blmde belirtildi!i gibi, %984 ile %989 yllar aras, hububatta tohum destekleme demelerinin uyguland! bir dnem olmu&tur. Sz konusu dnemin ardndan, tohum destekleme demeleri, tahl rnlerinden sadece arpada devam etmi&, bu rnde de %993 ylnda sona ermi&tir. 5.%.2. D& Ticaret Dzenlemeleri %984 ylnda ithalat vergileri uygulamaya konuldu!unda, genel olarak, vergi oranlar nisbeten d&k tutulmu& -bu!day ve yemlik hububatta yzde %5 gmrk vergisi ve sfr TKF kesintisi- ancak zaman ierisinde TKF kesintileri artrlm&tr. %986 Eyll aynda, bu!day ve arpadan gmrk vergisi kaldrlm& ve yerine, bu!day iin %0 $/ton, arpa iin %5 $/ton TKF kesintisi uygulanmaya ba&lam&tr. %987 Temmuz aynda, bu kesintiler 40 $/tona ykseltilmi&; kuraklk nedeniyle %989 ylnda byk miktarda tahl ithalat yaplmas gerekti!inde ise tamamen kaldrlm&tr. %990 ylnda 20 $/ton ile bu!day ve yemlik hububat ithalatnda TKF kesintileri yeniden ba&lam&tr. %99% ylnda kesinti 30 $/tona ykseltilmi&tir. %993 yl #thalat Rejiminde bu!day ve yemlik hububatta yzde 3 gmrk vergisi, 30 $/ton TKF kesintisi uygulanm&, %993 Mays aynda bu!daydaki TKF kesintisi %00 $/tona ykseltilmi&tir. Ertesi yl da ayn &ekilde devam eden korumalar, %995 ylnda, yzde 3 gmrk vergisi, 20 $/ton TKF kesintisine d&rlm&tr. Sert makarnalk bu!daya %995 ylna kadar, yumu&ak ekmeklik bu!dayla ayn oranda koruma uygulanm& ancak, %995 yl ba&ndan itibaren koruma sadece yzde 3 gmrk vergisinden ibaret olmu&tur. %995 yl A!ustos aynda yumu&ak bu!dayda da ayn uygulamaya geilmi& ve %996 yl Eyll ayna kadar devam edilmi&tir. Daha sonra alnan hkmet kararyla yumu&ak bu!daya yzde %5 gmrk vergisi uygulanmaya ba&lam&tr. %984 ylna kadar, TMOdan ba&ka bir kurum veya ki&inin hububat ithal ya da ihra etmesi yasaklanm&tr. %984 ylndan sonra ise, D& Ticaret Mste&arl!ndan alnacak ithalat izni dahilinde ithalat yaplmas uygulamasna geilmi&tir. Bu uygulamaya ise, daha nce de belirtildi!i gibi, %996 yl ba&ndan itibaren son verilmi&, bylece ticaret zerindeki kstlamalar azaltlm&tr. te yandan, bu!day, arpa, yulaf ve msr ithalat yaplmas gerekti!i takdirde, bunu TKF kesintisi demeden gerekle&tirmi& olan TMOnun, zel ve ayrcalkl durumu,
71
KIYMAZ
%995 A!ustos ayna kadar devam etmi& ve bu tarihten itibaren TKF kesintileri sfrlanm&tr. %980-85 dneminde, hububatta i fiyatlar dnya fiyatlarnn altnda oldu!u iin, bu!day ihracat vergilendirilmi&tir. %986 ylnda, i fiyatlarn dnya fiyatlarnn zerine kmas ile vergilendirme uygulamas kaldrlm&tr. %989 retim dneminde kurakl!n getirdi!i arz a!, vergi kesintilerinin tekrar ba&lamasna neden olmu&, %990 Nisan ayndan itibaren ihracatta herhangi bir vergilendirme uygulanmam&tr. Hububattan retilen unlarn ihracatnda da %980-85 dneminde vergi kesintileri uygulanm&tr. %986 ylndan ba&lamak zere ise, uygulama tarihleri de!i&mekle birlikte, bu!day, bu!day unu, irmik, makarna ve biskvi ihracatnda, dnya fiyatlar ile i fiyatlar arasndaki fark bir lde gidermek zere ihracat yardm demeleri yaplm&tr. Uygulamaya %989 yl ile %993 Eyll ay arasndaki dnemde ara verilmi&tir. Yeniden ba&layan yardm demeleri ise, %996 yl ba&nda sona ermi&tir (Bknz. Ek Tablo-%8). Ek Tablo-%9dan izlenebilece!i gibi, TMO, %990-%992 dneminde stoklarnn artmas sonucu, kendisi dnya fiyatlarndan ihracat yapt! gibi, ihracat kaydyla i&leyicilere dnya fiyatlarndan bu!day satm&, %993-%994 dneminde ise, ihracatn gerekle&mesinden sonra, mamulun ieri!inde bulunan unun e&de!eri bu!day kar&l!, dnya fiyatlarndan ayni olarak, TMO tarafndan i&leyicilere verilmi&tir. Olu&an grev zararlar Hazinece kar&lanm&tr. 5.2. "EKER DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.2.%. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar "eker sektrnde, %956 ylndan bu yana yrrlkte bulunan 6747 sayl "eker Kanunu uyarnca yaplm& olan dzenlemeler, halen geerli bulunmaktadr. Kanuna gre, fabrika kurma izni Bakanlar Kurulu Karar ile verilmekte olup, &eker pancar ve &eker fiyatlar da yine Bakanlar Kurulu tarafndan tesbit ve ilan edilmektedir. Bu nedenle, &eker pancar destekleme sistemi, yllar boyunca ok az de!i&iklik gstermi&tir. T"FA", uygulanan politikalarla, emniyet stoku dahil yurtii &eker talebinin yurtii kaynaklardan retilerek kar&lanmas yakla&mn benimsemi&tir. Hkmetler, her sonbahar, o yl hasat edilen &eker pancarnn alm fiyat ve primlerini kararname ile ilan etmektedir (baz yllar hasat mevsiminden nce, ilkbaharda ilan edilmi&tir). nceleri, hkmet tarafndan tespit edilen fabrika k& &eker fiyatnn, %984 ylnda kabul edilen Kamu #ktisadi Te&ebbsleri (K#T) ile ilgili 233 sayl Kanun
72
KIYMAZ
Hkmnde Kararname erevesinde, T"FA" tarafndan ilan edilmesi gerekirken, sz konusu fiyattaki de!i&iklikler, e&itli zamanlarda hkmetlerce alnan kararlar uyarnca T"FA"n ba!l oldu!u Bakanl!n iznine tabidir. "eker sat& fiyatlar, tm lkede geerli tek bir fiyat olarak ilan edilmektedir. T"FA"nin &eker pancar reticilerine verdi!i destek, yzde %6 polar &eker ieren firesiz &eker pancar iin bir minimum pancar fiyat ve pancarn polar &eker derecesine gre verilen bir ilave primden olu&maktadr. Normal polar &eker derecesine sahip &eker pancarnn erken teslimi halinde, "erken skm te&vik primi" verilmektedir. Do!u Anadoluda retilen &eker pancar iin bir retim te&vik primi de mevcuttur. retim te&vik primi olumlu sonu vermedi!i iin %993 yl kampanya dnemiyle birlikte kaldrlm&, ancak %995 ylnda tekrar uygulanmaya ba&lam&tr. %993 ylnda zelle&tirilen &eker fabrikasnda da &eker pancar alm fiyatlar aynen uygulanmaya devam edilmi&tir. denen destekleme fiyat, &eker pancarnn &eker ieri!i iindir. "eker sanayii art! olan ya& kspe, hayvan yemi olarak kullanlmak zere, ok az bir cret kar&l! veya alnan &eker pancar kar&l! bedava olarak &eker pancar reticilerine verilmektedir. Pancar ekiminden nce, T"FA" tahmin edilen pancar retim de!erinin yzde 40na kadar avans demesi yapmaktadr. Geri kalan yzde 60 ise pancarn teslim tarihini takip eden 2-3 ay iinde denmektedir. Avans demelerinin verimsiz alanlarda da retimi te&vik etmesi olumsuz etki yaratmaktadr (T"FA", %996-2). Yksek enflasyon dnemlerinde demelerin gecikmesi reticileri zor durumda brakmakta, yani reticiye olan borlar, bir anlamda, kurulu& iin finansman kayna! yaplmaktadr. Destekleme almlar iin gereken kaynak, ticari banka kredileri ve T"FA"nin &eker sat& haslatndan kar&lanr. T"FA"'n faaliyetlerini yerine getirebilmek iin kulland! zkaynaklarnn yetersiz kalmas, %989 ylndan bu yana her yl Hazine'den sermaye transferleri yaplmasn gerektirmi&tir. "eker pancar retimi iin T"FA" ve ba!l kurulu&lar ile zel &eker fabrikalar, reticilerle pancar ekim szle&meleri yapmaktadrlar. Bu szle&melerle alnacak &eker pancar miktar nceden tesbit edildi!i iin retim de kontrol altnda tutulabilmektedir. "eker pancar ekim taahhtleri, byk lde pancar fiyatlar ve nceki yllardaki retici gelirlerine ba!l grnmektedir. "eker fabrikalar reticilerle anla&ma yaparlarken pancar ekimi yaplacak alan bykl!n de tayin etmektedirler. Bu konuda denetim grevi, T"FA"n Ziraat Blge "efliklerince yaplmakta, ayrca teslimatn reticiye en yakn kantara yaplmasnda
73
KIYMAZ
yardmc olunmaktadr. Son iki yldr ta&ra kantarlarnn kapatlarak rnn merkez kantarlara getirilmesine ynelik olarak nakliye prim ve tazminatlar verilmeye ba&lanm&tr. T"FA"; reticilere, bedeli pancar bedellerinden mahsup edilmek zere, gbre ve ila avans verirken, cretsiz tohum (son iki yldr tohum bedelinin yars reticiden alnmaktadr) gibi retim girdilerini sa!lam&; girdi maliyetlerini d&rmek amacyla pancar tohumunun ekimi ile ekim ve hasatta kullanlan makina ve aletlerin bakmn da stlenmi&tir (%995 ylnda ekim creti alnmaya ba&lam&tr). Bunlarn yansra, daha nceki blmlerde de bahsedildi!i gibi retim maliyetlerinin kar&lanmasnda reticinin duyaca! kaynak ihtiyac, "ekerbank tarafndan ticari faiz oranlarnn altnda oranlardan verilen kredilerle sa!lanmaya al&lmaktadr (Ek Tablo-20). Bunlarn yansra, reticilere fabrika k& fiyatndan %00-%50 kg &eker satlarak bundan do!an masraflar da avanslara mahsup edilebilmektedir. "eker pancar tarmna sa!lanan desteklerin toplam de!eri yllar itibariyle Ek Tablo-20de gsterilmektedir.
5.2.2. D& Ticaret Dzenlemeleri Trkiyede &eker retiminin desteklenmesinin yansra yerli retim tercihini sa!lamak zere yksek koruma mekanizmas i&lemekte olup sektr dnya pazarlarnn d&nda braklm&tr. T"FA", hkmet tarafndan grevlendirildi!i zaman &eker ithalat ve ihracat yapm& ve d& ticaretten do!an ticari zararlar Hazine tarafndan kar&lanm&tr. %989 ylna kadar, sadece T"FA" tarafndan &eker ithalatna izin verilmi&tir. Kuraklk nedeniyle %989 Mart aynda &eker pancar retimi d&p &eker stoklar azalnca, hkmet, ilk defa, ba&ka bir K#Te (TMO), bir ay sonra da, izne ba!l olarak, zel &irketlere &eker ithal etme hakk tanm&tr. O tarihlerde, &eker ithalat gmrk vergisinden muaf tutulmu& ve sadece 3 $/ton TKF kesintisi uygulanm&tr; ayn yln Eyll aynda bu prim sfra indirilmi&tir. En yksek miktarl &eker ithalat, %990 ylnda, 650 bin ton olarak gerekle&mi&tir. "eker stoklarnn artmasyla birlikte, ayn yln A!ustos ayndan itibaren %00 $/ton TKF konmu&tur. #zleyen yllarda fon kesintisi artrlm&, %99% Ocak aynda 200 $a, %992 yl sonunda da 400 $a karlm&tr. %995 ylndaki olumsuz fiyat beklentileri ve bir nceki yla gre yzde %50lik art& sa!lanan &eker pancar fiyatlarnn ok ge aklanmas nedeniyle ekim alanlarnda
74
KIYMAZ
grlen azalma, retimi olumsuz &ekilde etkilemi&tir. %995 ylndaki yetersiz arz ko&ullar nedeniyle, &eker ithalatndan alnan fon 400 $/tondan %00 $/tona d&rlm&, ithalatla i talep kar&lanmaya al&lm&tr. %996 yl ba&nda 300 bin ton iin izin verilmi& olan &eker ithalat, Nisan aynda bu miktara 350 bin tonluk yeni bir iznin eklenmesiyle %996 yl Eyll ayna kadar devam etmi&tir. %996 ylnda, &eker ithalatnn yalnz T"FA" tarafndan de!il, izin dahilinde zel ki&i ve kurulu&larca da yaplmas sa!lanm&tr. #thal izni uygulamasnn %996 ylnda son bulmasyla birlikte korumalar olduka ykseltilmi&tir (ad-valorem olarak yzde %00). # fiyatlarla dnya fiyatlar arasndaki fark kar&lamak zere, ieri!inde &eker bulunan baz i&lenmi& rnler iin ilk defa %986 ylnda uygulanan ihracat yardmlar, %989 ile %993 yllar arasnda uygulanmam&, %994 ylnda uygulamaya konulan yardmlar ise, %995 yl Ekim ayna kadar yrrlkte kalm&tr. Sz konusu rnler; biskvi, kakao iermeyen &ekerli rnler, ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlardr (bknz. Ek Tablo-%8). retim miktarnn talebin zerinde gerekle&ti!i ve T"FA" stoklarnn yksek oldu!u yllarda dnya fiyatlarndan ihracat yaplrken, %992 ylnda karlan Para - Kredi ve Koordinasyon Kurulu Karar ile mamullerinde &eker kullanan ve ihracat te&vik belgesini haiz imalat-ihracatlara ve/veya ihracatlarna sz konusu mamulun ihra edilmesi kaydyla, yine T"FA" stoklarndan dnya borsa fiyatlar baz alnarak &eker sat& yaplm&tr (bknz. Ek Tablo-%9). Sat& fiyat, Paris ve Londra Borsalarnda olu&an fiyatlarn ortalamasna ton ba&na navlun bedeli olarak 35 $ eklenmesiyle bulunmu&tur. Bu i&lemlerden do!an grev zarar Hazine tarafndan kar&lanm&tr. %995 ylndan itibaren, yeterli &eker sto!unun bulunmamas nedeniyle Karar uygulanabilirli!ini kaybetmi&tir. 5.3. ST DESTEKLEME POL#T#KALARI 5.3.%. Destekleme Sistemi ve Fiyatlar Stte destekleme politikalar, daha ok st rnleri d& ticaretinde uygulanan kstlamalara ve yksek koruma oranlarna dayanmaktadr. D& ticaret kstlamalar esas itibariyle, sttozunu kapsam&tr. %984 ylna kadar sttozu ithalat yasaklanm&tr. Daha sonra, yasaklamalar kaldrlarak yerine gmrk vergisi ve TKF kesintileri uygulanmaya ba&lam&, D& Ticaret Mste&arl!ndan ithalat izin belgesi almak kaydyla sttozu ithalat serbest braklm&tr.
75
KIYMAZ
e&itli tarihlerde st rnleri iin korumalar artrlarak uygulanm&, %993 ylndan sonra ise, AT ve EFTA kaynakl ithalatta koruma oranlarnda kk oranl indirimler yaplm&tr. Ancak, geneli itibariyle bakld!nda, gmrk vergisi ve fon koruma oranlar yksek tutuldu!undan, st rnleri ithalat rakamlarnda byk art& olmam&tr. %996 yl ba&ndan itibaren ithalat izin belgesi aranmad! iin, sadece gmrk vergisi ve fon uygulamalar yoluyla ithalat korumalar devam etmektedir. Trkiyede st sanayiinde modern st i&letmelerinin kurulmasna ve geli&mesine n ayak olmak zere %963 ylnda kurulmu& olan St Endstrisi Kurumu (%993 ylndan itibaren ismi SEK St Endstrisi A.". olmu&tur) tamamen zelle&tirildi!i %996 ylna kadar, i&lemek zere satn alaca! i! st iin alm fiyatlar tesbit etmi& ve bir anlamda piyasada olu&an i! st fiyatlarnn istikrarn sa!lamaya al&m&tr. Almlarda belirlenen st taban fiyatna ek olarak, blgelere gre de!i&en miktarlarda, te&vik primi, nakliye primi, kooperatiflerde st retimini te&vik etmek iin kooperatif primi, st so!utarak SEKe teslim edenler iin so!utma primi, teslim edilen i! stlerde ya! oranlar de!i&imlerini yanstacak bir ya! primi verilmi&tir. Ek Tablo-2%den de grlebilece!i gibi, SEK, Trkiyedeki i! st retiminin ortalama yzde 3-4lk blmn reticiden satn alarak i&lemi&, rnlerini kurdu!u pazarlama kanallar yoluyla satm&tr. #ktisadi Devlet Te&ekkl (#DT) statsnde olmas nedeniyle ticari bir i&letme gibi faaliyet gstermesi beklenmi& olan SEK, yeterli zkayna!a sahip olmad!ndan zellikle %990l yllarda bankalardan borlanm&, bor faizlerinin yksekli!i nedeniyle, byk bir finansman yknn altnda kalm&tr (YDK, %994 s.64). Kurulu&un zelle&tirilerek sektrden ekilmi& olmas, sektrde destekleme politikalarnn bir mdahale kurulu&u olmakszn yrtlmesini, fiyatlarn do!rudan reticilerle zel sektrdeki i&leyiciler arasndaki ili&kilerle olu&masn gerektirmektedir. Ky kalknma kooperatifleri olarak bilinen, gnlk st i&leme kapasiteleri ok d&k olan ve byk ksm geleneksel yntemlerle retim yapan retici kooperatifleri ile zel sektr i&letmelerinin kurulu kapasiteleri kar&la&trld!nda, kooperatiflerin zel sektr i&letmelerinden olduka geride oldu!u grlmektedir. St te&vik primi uygulamas sonucu ortaya kan duruma gre, kooperatif i&letmelerinin kurulu kapasitesi zel sektr i&letmelerinin yakla&k yzde 5'i kadardr. te yandan, retilen stn de!erlendirilme &ekline bakld!nda, sektrde bulunan modern st i&letmelerinin i! stn ortalama yzde %0unu i&leyebildikleri, yzde 40lk blmn ise mandralarda i&lendi!i tahmin edilmektedir. retimin kalan yzde 50lik blm ise, retim kayna!nda tketilen ve herhangi i&lemden gemeden tketiciye ula&an miktara kar&lk gelmektedir (AKMAN N., %993 s.27).
76
KIYMAZ
Trkiye, st rnlerinde, d& pazarda rekabet edebilece!i bir fiyat politikas belirlemedi!i, teknoloji ve kalite ynnden avantajl olmad! iin ihracat yardmlarnn uygulanmas konusu da fazla nem ta&mam&tr. Buna kar&n, GATT Uruguay Turu Tarm Anla&masnda ihracat yardm uygulanabilecek, harcama ve miktar baznda indirim taahhdnde bulunulmu& rnler arasnda, taahhtler iin esas alnan dnem ierisinde geici bir dnem ihracat yardm uygulanm& olan tereya!, peynir, krema, sttozu ve yo!urt-ayran yer almaktadr. 5.3.2. St Te&vik Primi %987 Maysndan itibaren belirlenen kriterleri haiz st i&letmelerine satlan st iin, st reticilerine Destekleme ve Fiyat #stikrar Fonundan (DF#F) litre ba&na st te&vik primi denmi&tir. Primin denmesinin amac, ticari pazarlama iin retim art&n, i&letmelerin mandra hviyetinden syrlp modernize olmasn ve byk kapasiteli, modern st i&leme tesislerinde daha yksek kapasite kullanmn sa!lamak olmu&tur. nceleri, kurulu kapasitesi %000-2500 ton/yl arasnda olan i&letmelere teslim edilen st iin litre ba&na 25 TL, bu kapasitenin zerinde kurulu kapasiteye sahip olan i&letmelere teslim edilen st iin ise, litre ba&na 35 TL prim denmi&tir. %989 ylnda prim miktarlar srasyla, 90 TL ve %20 TL olmu&tur. %99% ylndan sonra d&k prim denen kurulu kapasite aral! %000-5000 ton/yl, yksek prim denen kapasite aral! ise 5000 ton/yln st olarak belirlenmi&tir. %994 yl Mart aynda, st te&vik primi %500-2000 TL/lt olarak yeniden saptanm&tr. Prim uygulamas, %994 yl sonunda kaldrlm& ancak, Aralk %995 tarihi itibariyle tekrar uygulanmaya ba&lam&tr. Yeni uygulamada, ncekilerden farkl olarak i&letme bykl!ne gre de!i&meyen tek prim, 3000 TL/lt olarak belirlenmi&tir. 5.3.3. St Hayvancl! #in Verilen Destekler -Yem Deste!i Hayvan yeti&tiricilerine, kullandklar karma yem iin % Ocak %985-%5 A!ustos %989 tarihleri arasnda, Ziraat Bankas kanalyla bir prim demesi yaplm&tr. nceleri, hayvan yeti&tiricileri sanayi yemi kullandklarnda ibraz ettikleri fatura de!erinin yzde 20sini geri alm&lardr. Nisan %985 tarihinde bu sisteme, hayvan yeti&tiricilerinin kendi ihtiyalar iin rettikleri yem de dahil edilmi&tir. Ancak, primden faydanabilmek iin yem
77
KIYMAZ
reticisinin, retim kapasitesiyle birlikte retimin ieri!ini de resmi makamlara vermesi gerekmi&tir. Mays %985 tarihinden itibaren yem deste!i yzde 20den yzde 25e karlm&tr. %988 yl ba&ndan itibaren yem destekleme sistemi de!i&tirilmi&tir. Yeni sistemde fabrika k& fiyat veya hayvan yeti&tiricilerine sat& yapmaya yetkili bayi sat& fiyat 40 TL/kg d&rlm&, ancak bu fark yem reticilerine denmi&tir. %989 yl ba&ndan, uygulamann son buldu!u ayn yln %5 A!ustos tarihine kadar ise, yem fabrikalarnn yetkili sat& temsilcilerine veya do!rudan hayvan yeti&tiricilerine yaptklar sat&a gre, fatura de!eri esas alnarak 40 TL/kg yem deste!i denmi&tir. -#thal Damzlk ve Kredi Destekleri %987 yl ncesinde, damzlk ekirdek sr kurma ve nitelikli erkek ve di&i damzlk retme amac n planda tutularak yrtlen damzlk ithalat, sz konusu yldan itibaren hzlanm& ve damzlk retim i&letmeleri olu&turmak, yerli hayvan varl! iinde yksek verimli saf rklarn orann ykseltmek hedefine hizmet etmeye ba&lam&tr. %987 ylndan %993 ylna kadar, Tarm ve Kyi&leri Bakanl! tarafndan yrtlen program erevesinde, Avrupa lkelerinden ve ABDden damzlk st s!r ithal edilmi&tir. #lk nce, %00.000 ba& gebe dve ithalini ngren bir program hazrlanm& ve destekleme kapsam ierisinde hayvan yeti&tiricilerine, Ziraat Bankas tarafndan tavizli kredi tahsis edilmi& veya prim demeleri yaplm&tr. Yeti&tiriciler arasndan ithal gebe dve alanlar prim demelerinden faydalanabilmi&lerdir. Primler kalknmada ncelikli yreler iin % milyon TL, di!er blgeler iin 450 bin TL olarak belirlenmi&tir. Mays %988 tarihinde alnan bir kararla zel sektre damzlk et ve st s!rlar ithalat izni verilmi&tir. Programn ko&ullarn yerine getiren yeti&tiricilere en az 3, en fazla 40 ba& damzlk st hayvan tahsis edilmi&tir. #thal edilen hayvanlardan edinmek isteyenlere, ilk iki yl faiz, daha sonraki alt yl da faiz+ana para demeli olmak zere sekiz yl vade ile yzde 43 faizli, kredi verilmi&tir. Ancak, ilk iki ylda faiz tahakkuk ettirilmesi nedeniyle, uygulamada baz sorunlar ya&anm&, hayvanlardan yeterli verim elde edemeyip borcunu deyemeyen yeti&tiriciler retimden vazgeme noktasna gelmi&lerdir. %994 yl ba&nda, daha nce %00.000 ba& olarak belirlenen ithal hayvan says, 250.000 ba&a karlm&tr. #thal edilen ek %50.000 ba& st s!rndan alan yeti&tiricilere Tarm ve Kyi&leri Bakanl!nca belirlenen ithal st s!r CIF fiyatnn yzde 25'inin TL kar&l!; lke ierisindeki i&letmelerde nceki ithalat programyla getirilmi& olan damzlklardan yeti&tirilen dveleri edinenlere ise, ithal st s!r CIF fiyatnn yzde 35'inin TL kar&l! denmi&tir. demeler Temmuz %996 tarihi itibariyle tamamlanm&tr.
78
KIYMAZ
Yalnzca, yurt ierisinde yeti&tirilen dvelerle ilgili belirlenen 20.000 ba& damzlk rakamna ula&lamad! iin bu kapsamda yaplan destekleme demeleri devam etmektedir. %995 ylnda, et fiyatlarnda ya&anan kriz ve retimdeki d&&, hkmeti yeni nlemler almaya zorlam&tr. Et ve st hayvancl!n desteklemek amacyla, %995 ve %996 yllarnda kullanlmak zere, toplam 2%,25 Trilyon TL kaynak tahsis edilmi&tir. Tahsis edilen kayna!n 250 Milyar TL'lik blmnn tamam orman kylerine, % Trilyon TL'lik blm Tarm ve Kyi&leri Bakanl!nca kooperatiflere, 2 yl vadeli ve yzde 20 faizli kredi olarak kullandrlm&tr. Do!u ve Gneydo!u Anadolu Blgelerindeki 22 ile tahsis edilen 2 Trilyon TL'lik kayna!n yzde 20sinin damzlk ve st inekili!i yapmakta olan reticilere yzde 20 faizle be& yl vadeli olarak kullandrlmas sa!lanm&tr. Di!er taraftan, 2%,25 Trilyon TL'lk toplam kayna!n %8 Trilyon TL'lk ksmn olu&turan kredinin 9 Trilyon TL'si Ortaklarn Mlkiyetinde uygulanacak Besi ve St s!rcl! iin Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ayrlm&tr. Geriye kalan 9 Trilyon TL'lk kredinin yzde 80'i damzlk st ve besi s!rcl! ve damzlk koyunculuk yapanlara, yzde 20'si ise, reticilere ucuz girdi sa!lanmas, i&lenmi& st ve st rnleri ile et ve et rnlerinin pazarlanmas ve fiyat istikrarnn sa!lanmas amacyla gerek ve tzel ki&ilere kullandrlmaktadr. Kredilerin besi ve st s!rcl! iin ayrlan ksm, yzde 20 faizle iki yl demesiz be& yl vadeli olarak tahsis edilmi&tir (TK#B, %996 s.%8). Sz konusu kaynakla canl hayvan ithalat gerekle&tirilmesi gerekmekte olup ksa vadede et ve st retiminin artrlmas, uzun vadede ise hayvan rklarnn geli&tirilmesi amalanmaktadr. Bunlarn yansra, st hayvancl! ile ilgili faaliyetler iin TC Ziraat Bankasnn ticari faiz oranlarnn olduka altnda oranlardan kullandrd! krediler (%996 ylnda yzde 43) de kredi deste!i politikas ierisinde yerini almaktadr. -Suni Tohumlama Deste!i Suni tohumlama yoluyla da hayvan rklarnn geli&tirilmesi amalanmakta, bu metodu ba&aryla uygulayan her yeti&tiriciye, Geli&tirme ve Destekleme Fonundan (GDF) T.C. Ziraat Bankas aracl!yla bir deme yaplmaktadr. %985 ylnda zel sektrn de dahil edildi!i uygulamada destek demeleri di&i s!r ba&na, kalknmada birinci derecede ncelikli yreler iin %0.000 TL, kalknmada ikinci derecede ncelikli yreler iin 8.000 TL ve di!er iller iin 6.000 TL olarak uygulanmaktadr.
79
KIYMAZ
-#la Deste!i Devlet, hayvan hastalklarna kar& korunma programlarn finanse etmektedir. %987 ylna kadar, sadece devlet tarafndan ve cretsiz olarak a& ve ila da!tm yaplm&tr. Sz konusu yldan sonra, yeti&tiricilerin kendi yrttkleri mcadele al&malarnn desteklenmesine ba&lanm&tr. #lalarn fatura de!erinin yzde 20'si T.C. Ziraat Bankas tarafndan geri denmektedir. -Projeli Hayvanclk %986 ylndan sonra modern besi hayvancl! i&letmeleri kurulmas iin, Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu (KKDF) kaynaklarndan hibe yardm tahsis edilmi&tir. KKDF yatrm primleri kullanacak projelerin, fonun da!tmndan sorumlu olan T.C. Ziraat Bankas tarafndan onaylanmas gerekmektedir. Banka tarafndan Kalknmada ncelikli Yrelerde yatrm maliyetinin en fazla yzde 30'una, di!er blgelerde de yzde 25'ine kadar hibe yardm yaplmaktadr. St destekleme politikalar erevesinde, st s!rcl! iin yaplan yardmlar, yllar itibariyle Ek Tablo-22de gsterilmi&tir.
80
KIYMAZ
6.
TRK!YE'DE
TARIMSAL
DESTEKLEME
POL!T!KALARININ
TEMEL
RNLERE VE HAM MADDE TEM!N! AISINDAN GIDA SANAY!!NE ETK!LER! Trkiye'de tarmsal destekleme politikalarnn hububat ve &ekerde fiyat ve girdi deste!i ile d& ticaret nlemlerine, stte ise daha ziyade, girdi deste!i ve d& ticaret nlemlerine dayal oldu!u belirtilmi&tir. Bu blmde, sz konusu destekleme uygulamalarnn al&mann konusu olan temel rnn retim ve fiyatlarnda nasl bir geli&ime neden oldu!u ayr ayr de!erlendirilerek, sz konusu uygulamalarn ham madde temini a&amasnda gda sanayiini nasl etkiledi!i ortaya konulmaya al&lm&tr. 6.%. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARININ TEMEL RNE ETK#LER# 6.%.%. Fiyat Deste!i Uygulamalar Fiyat deste!i uygulamalar rn iin ayr ayr incelenirken, destekleme fiyatreferans fiyat (dnya fiyat) kar&la&trmalar iin kullanlan verilerle retim, tketim ve d& ticaret rakamlar, OECD'nin Trkiye Tarm Politikalar ve Ticareti Raporu'ndan alnm&tr. Yurtii fiyatlarn d& fiyatlarla kar&la&trlmasnda Ek Tablo-23deki dviz kurlar esas alnm&tr. Fiyatlar ve retimlerle ilgili kyaslamalarn sa!lkl biimde yaplabilmesi iin, rakamlarn milli gelir hesaplarnda da esas alnan %987=%00 bazl endeks rakamlarna evrilmesi yolu izlenmi&tir. Sabit fiyat endekslerinin bulunabilmesi iin Toptan E&ya Fiyatlar Endeksi (TEFE) rakamlar kullanlm&tr. Hububat konusundaki de!erlendirmelerde, Trk gda sanayiinde i&lenmi& rnlerin nemli ham maddesi olan bu!daya yer verilmi&tir. Daha sonra, &eker pancar/&eker ve st iin de e&itli verilerin yardmyla de!erlendirmeler yaplm&tr. 6.%.%.%. Hububat (Bu!day) al&mada bu!day ile ilgili olarak ortaya konmakta olan fiyat analizleri srasnda yumu&ak (ekmeklik) ve sert (durum) bu!daylarn srasyla yzde 85 ve yzde %5 orannda a!rlklandrlmas sz konusu olmu&tur. Bunun nedeni, Trkiye'de durum bu!day retimi konusunda hibir sa!lkl verinin bulunmamas, ancak genel bu!day retimi ierisinde yzde %5 gibi bir a!rl!a sahip oldu!unun tahmin edilmesidir.
81
KIYMAZ
Grafik-%0'dan
%3
da grlece!i zere, bu!day destekleme fiyatlar, Trkiye'de
uygulanan fiyat politikalar nedeniyle %986 ylna kadar dnya fiyatlarnn altnda kalm&, %986 ylndan %995 ylna kadar ise, dnya fiyatlarnn stnde fiyatlar verilerek, reticilere pazar fiyat deste!i sa!lanm&tr.
Grafik-$0: Yllar !tibariyle Bu%daya Verilen Pazar Fiyat Deste %i %00 80 60 $/Ton 40 20 0 -20 -40 -60 Yllar
%980 %98% %982 %983 %984 %985 %986 %987 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %996
Yllar itibariyle, i fiyatlarda ya&anan dalgalanmalarla birlikte, dnya fiyatlar da de!i&ti!inden pazar fiyat deste!i miktar da dalgal bir seyir izlemi&tir. %984 ylndan ba&layarak d&meye ba&layan ve %989 ylna kadar bu seyrini srdren dnya fiyatlar ile paralel bir e!ilim gstermeyen yurtii destekleme fiyatlar, %99% ylnda dnya fiyatlarndan olduka byk bir sapma gsterirken, %992 ile %994 yllar arasnda dnya fiyatlar seviyesine do!ru gerilemeye ba&lam&tr. %994 ylndaki yksek oranl devalasyon ve dnya bu!day fiyatlarndaki art&n etkisiyle %995 ylnda dnya fiyatlar seviyesinin altna inmi&tir. %996 ylna gelindi!inde ise, fiyatlarda bir nceki yla gre srama ya&anm& ve yine dnya fiyatlar seviyesinin stne klm&tr. Bu!day destekleme fiyatlar ile reticinin eline geen bu!day fiyatlarndaki reel art& oranlar, %980-96 yllar dnemi iin Ek Tablo-25te hesaplanm&tr. %987 yl fiyatlaryla hazrlanm& destekleme fiyatlar endeksi incelendi!inde, %989 ylna kadar, %98% ve %984 ylndaki ufak apl art&lar d&nda, destekleme fiyatlarnda enflasyona kar& nemli art&lar sa!lanmad!, %989 ylnda ise enflasyon orannn zerindeki oranlarda destekleme fiyat art&lar oldu!u (reel olarak yzde %9) gzlenmektedir. Bu art&ta, o yl yaplm& olan yerel seimlerin etkisi d&nlebilir. %995 ylna kadar yine
%3
Veriler iin Ek Tablo-24e baknz.
82
KIYMAZ
sabit fiyatlarla destekleme fiyatlarnda enflasyona kar& byk de!i&im ya&anmazken, o yl verilen destekleme fiyatlaryla, %994 ylnda ya&anm& olan yksek oranl enflasyonun ardndan reel art& sa!lanabilmi&tir. Reel art& orannn, %994 ylndaki yzde eksi 6,6lk (yzde -6.6) seviyesinden %995 ylnda yzde %%,2ye, %996 ylnda ise ok yksek bir art&la yzde 4%,5e ula&t! gzlenmektedir. D#Eden alnan reticinin eline geen bu!day fiyatlar endeksine gre bir kyaslama yapld!nda, reticinin eline geen fiyatlarda da %995-96 dneminde hzl bir art& ya&and! ve reel art&larn %994 ylndaki yzde %%,%lik seviyesinden %995 ylnda yzde %9,8e ve %996da yzde 22,2ye ula&t! anla&lmaktadr. %987=%00 bazl hazrlanm& olan retim endeksinden de yararlanarak, uygulanan fiyat politikalarnn bu!day retimi zerine etkileri de!erlendirilebilir. Destekleme fiyatlar, ekim ncesi yerine hasat ncesinde akland! iin destekleme fiyat-retim kyaslamasna yardmc olmak zere, yllar itibariyle, sabit fiyatlarla hazrlanan destekleme fiyatlar endeksi veya reticinin eline geen fiyatlar endeksinin izleyen yl retim endeksiyle kar&la&trlmas yoluna gidilmelidir.
%4
%60 %40 %20 Endeks %00 80 60 40 20 0 %
Grafik-$$: Bu%day Destekleme Fiyatlar ile !zleyen Yln Bu%day retiminin !li&kisi
reticinin Eline G.S.F.E. #zleyen Yln retim End.
%0
%%
%2
%3
%4
%5
%6
Yllar ($98$-$996)
Not: Yukardaki grafikte oldu!u gibi, bundan sonraki blmlerdeki grafiklerde de sabit fiyat endeksi yerine S.F.E. ksaltmas kullanlacaktr.
Bu!day retiminde hava ko&ullarnn retime etkisinin fazla olu&u retim fiyat ili&kisini zayflatmakla birlikte, reticinin eline geen fiyatlar endeksi ele alnarak bir
Bu!day, daha ziyade serbest piyasada alnp satlan bir rn oldu!undan, destekleme fiyat yerine reticinin eline geen ve retim kararn do!rudan etkileyen fiyatlarn hesaba katlmasnn uygun olaca! d&nlmektedir.
%4
83
KIYMAZ
kyaslama yaplmaya al&lrsa, Grafik-%% yardmyla, %98%-83, %985-87, %99%-92 ve %994-96 retim dnemlerinde, bir nceki yl aklanan fiyatlarla cari yl retimi arasnda ili&ki bulundu!u iddia edilebilir . %989 ylnda kuraklk ya&anm& olmas ve %994 ylnda dzensiz ya!&larn neden oldu!u retim d&&, fiyat-retim kyaslamasn olumsuz etkileyen faktrler olarak ortaya kmaktadr. te yandan, %994 ylnda ya&anm& olan ekonomik kriz nedeniyle, sz konusu ylda maliyeti olduka artan ve kullanm azalm& olan gbrenin verim dzeyini olumsuz etkilemi& olmas olasdr (gbre kullanm retim ili&kisi iin bknz. Ek Tablo-26). %986 ile %993 yllar arasnda %5-%7,5 milyon ton arasnda ini&li k&l bir seyir izleyen retim miktar, %994-96 dneminde %4,5-%5,5 milyon ton seviyelerine gerilemi&tir (Grafik-%2). Bu dalgalanmalar sonucunda, %989-90 dneminde ve son drt ylda arka arkaya bu!day ithalat yaplm&tr (bknz. Ek Tablo-27).
%5
Grafik-$2: Yllar !tibariyle Bu%day retim, Tketim ve D& Ticareti

20000 %8000 %6000 %4000 %2000 %0000 8000 6000 4000 2000 0 %980 %98% %982 %983 %984 %985 %986 %987 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %996
Bin Ton
Yllar
retim Tketim #thalat #hracat
TMOnun piyasaya mdahale ederek destekleme fiyatlarndan bu!day almas ve tuttu!u stok miktarlaryla fiyat politikalarnn yrtlmesini kolayla&trmas beklenmektedir. te yandan, %989 ylndaki kurakl!n ardndan, %990 ile %992 yllar arasnda yaplan yksek miktarl mdahale almlar, reticinin eline geen fiyatlardaki art&n destekleme fiyatlarndaki art&n altnda kalmasn nleyememi&, ancak, stoklarn artmasna ve bu stoklardan kurtulmak zere d&k dnya fiyatlarna kar&n ihracata
%5
Grafi!in verileri Ek Tablo-25dedir.
84
KIYMAZ
ynelinmesine neden olmu&, TMO, bu ihracattan dolay zarar etmi&tir. TMOnun yllara gre mdahale almlar Ek Tablo-28de, stoklar ise Ek Tablo-29da verilmektedir. %994 ylndaki 5 Nisan Ekonomik nlemler Paketinin ardndan, aklanan bu!day destekleme fiyatlarnn i piyasadaki fiyatlardan d&k olmas nedeniyle, TMOnun mdahale alm miktar olduka azalm&tr. %995 ylnda destekleme fiyatlarnn ge aklanmas ve yine piyasa fiyatlarnn daha cazip bulunmas, TMOnun mdahale alm miktarnn d&k seviyede kalmasna neden olmu&tur. %996 ylnda yzde %50'lere yakla&an art&, destekleme fiyatlarnn gerek dnya borsa fiyatlarndan gerekse i piyasada geerli olan fiyatlardan daha yksek bir noktaya kmasna neden olmu&tur. Ekmeklik bu!day iin aklanan destekleme alm fiyatlar, ba&langta, borsa fiyatlarnn ok zerinde olmad!ndan ve serbest piyasada deme ko&ullar daha uygun grnd!nden TMOnun hububat alm miktar d&k seviyede gerekle&mi&tir. Yalnz, sert makarnalk bu!dayda TMO alm fiyatlarnn borsalarda olu&an fiyatlara nazaran ok daha yksek olmas, TMOnun makarnalk bu!day almnn yksek olmasna neden olmu&tur. 6.%.%.2. "eker Pancar "eker pancarnda verilen destekleme fiyatlarnn retime etkisi fazladr. "eker pancarnda fiyatlarn, hububatta oldu!u gibi, genellikle hasat ncesinde aklanmas, reticilerin fiyat beklentilerine ve nceki yl kazanlarna gre retim taahhdnde bulunmalarna yol amaktadr. "eker pancarnda sulu tarm yntemleri uyguland!ndan, ok kurak geen yllar d&nda iklimin retime etkisi, bu!daydaki kadar fazla olmamaktadr. "eker pancar alm fiyatlar endeksi ile TEFE kar&la&trld! takdirde, Ek Tablo30dan da izlenebilece!i gibi, %980-96 dneminde &eker pancar alm fiyatlar endeksinin TEFE'ye oranla hzl bir art& gsterdi!i grlr. Hzl art&, zellikle %987 yl sonrasnda gerekle&mi&tir. %980 ylnda ya&anan kurakl!n ve azalan retimin ardndan alm fiyatlarnda reel olarak yzde 7,3'lk art& sa!lanm&tr. %982-84 yllar arasnda &eker pancar alm fiyatlarnda reel olarak bir azalma sz konusu olmasna ra!men tketim miktarnn olduka zerinde retim dzeyleri yakalanabilmi&tir. %985 ylnda aklanan ve reel olarak yzde %3,4 artan pancar alm fiyatlarnn, %984 ylnda bu!day lehine bozulan rnler aras destekleme fiyat paritesini dzeltmek kaygsyla uyguland! d&nlmektedir. Zira, %985 ylnda retimde grlen d&&n en byk nedeni, bir
85
KIYMAZ
nceki yl iki alternatif rn arasnda bozulmu& olan parite olarak gsterilebilir (Ek-Tablo3%). Paritenin bu!day lehine de!i&tirilmi& olmasnda ise, %983 ve %984 yllarnda &eker retiminin tketimin olduka zerinde olmasnn etkisi ve artan &eker stoklar baz nedenler olarak grlebilir. Ek Tablo-32de grlebilece!i gibi &eker stoklar her iki ylda da %.400 bin ton civarnda ve yine yksek stok de!erlerine ula&lm& olan %992 ylndan nce varlan en yksek seviyelerde bulunmaktadr. %987 ylna kadar d&& gstererek %984 yl ncesine dnen bu!day/&eker pancar paritesi ile &eker pancar retimindeki ykselme e!ilimi paralellik gstermi&tir. te yandan, di!er yllardan farkl olarak, gerek %988 gerekse %989 yllarnda destekleme fiyatlarnda reel olarak, srasyla yzde %6,3 ve %3,2'lik art& sa!lanm& olmasna kar&n, %989 ylnda ya&anan kuraklk retimi olumsuz etkilemi&tir. %994 ylna kadar, rn fiyat paritelerinde &eker pancar lehine ykseli& kaydedilmesi ve hava ko&ullarnda olumsuzluk gzlenmemesi, &eker pancar alm fiyatlarnda byk reel art&lar olmamasna kar&n, retimin artmasna yardmc olmu&tur. %994 ylnda, hava ko&ullarnn etkisi yannda, ekonomik kriz nedeniyle retim girdileri fiyatlarnda ya&anan yksek oranl art&lar (bunun sonucu, gbre kullanm Ek Tablo-26'dan da grlece!i gibi d&m&tr), retimin olduka azalmasna neden olmu&tur. Enflasyon kar&snda olduka gerileyen &eker pancar alm fiyatlar, %995 ylnda verilen ve sabit fiyatlarla yzde 43'e denk gelen art&larla telafi edilmeye al&lm&tr. Ancak, %995 ylnda fiyatlarn ge aklanmas beklentileri krd!ndan ve bir nceki yl ya&anm& olan kriz retim girdi maliyetlerini olumsuz etkiledi!inden, retim d&meye devam etmi&tir. %996 ylnda alm fiyatlar TEFE'ye paralel olarak artarken, bir nceki yl fiyat art&larna ba!l olarak retim art& sa!lanm&tr. "eker retimi, tketimi ve d& ticareti Grafik-%3te gsterilmektedir. Bu!daydakine benzer &ekilde, &eker pancarnn sabit fiyatlarla hazrlanm& nceki yl alm fiyatlar endeksi ile cari yl retim endeksinin yllar itibariyle kar&la&trlmas sonucu, Grafik-%4ten izlenebilece!i gibi byk bir paralellik bulunmu&tur. "eker pancar retiminin fiyatlarla ne lde ba!lantl oldu!u bu &ekilde kolayca grlmektedir. "eker pancarnda %980 ile %996 yllar arasnda uygulanm& olan fiyat politikalarnn yansra baz yllarda ya&anm& olan kurakl!n ve %994 ylndaki gibi ekonomik krizin retime etkileri izlenebilmektedir. Bu!dayda oldu!u gibi retim dalgalanmalarnn olu&mas, belli dnemlerde talep fazlas &eker retilerek d&k dnya
%6
%6
Veriler Ek Tablo-33dedir.
86
KIYMAZ
fiyatlarndan ihracat yaplmasna yol am&tr. Ancak, stste ihracat yaplan %982-85 ile %992-94 dnemlerinin ardndan %987 ve %995-96 yllarnda oldu!u gibi ithalat yaplmas gere!i de do!mu&tur.
Grafik-$3: Yllar !tibariyle #eker retim, Tketim ve D& Ticareti

2500 2000
Bin Ton
%500 %000 500 0 %980 %98% %982 %983 %984 %985 %986 %987 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %996
Yllar retim Tketim #hracat #thalat
Grafik-$4: #eker Pancar Alm Fiyatlarnn !zleyen Yln retimine Etkileri

200 %80 %60 %40 Endeks %20 %00 80 60 40 20 0 % 2 3 4 5 6 7 8 9 %0 %% %2 %3 %4 %5 %6 Sabit Fiyat Endeksi #zleyen Yln retim Endeksi
Yllar
87
KIYMAZ
6.%.%.3.
St
Stte uygulanan sa!lkl bir fiyat politikasnn olmamas d&nda, retim yapsndaki ve pazarlamadaki sorunlar ile hayvancl!n en nemli ham maddesi olan yemde maliyetlerin yksek olu&u, st hayvancl!n olumsuz ynde etkilemektedir. Bir K#T olarak SEK'in, piyasaya mdahale edebildi!i yllarda, i! st alm fiyatlar genelde bu kurulu&un ilan etti!i fiyatlar seviyesinde olu&mu&tur. %980-%996 dnemi ele alnacak olursa, Ek Tablo-34te gsterildi!i zere, %984, %989, %990, %992, %994 ve %995 yllarnda reel olarak i! st alm fiyatlarnda art& sa!lanm&tr. Ancak, Tarm ve Kyi&leri Bakanl!ndan elde edilen aylk i! st alm fiyatlar %993-%997 aras dnem iin incelendi!inde, fiyatlarn her yl 7-8 ay hi artmad!, daha sonra yaplan fiyat art&larnn ardndan fiyatlarn tekrar d&me e!ilimi ierisine girdi!i belirlenmi&tir. SEKin zelle&tirilmesinin ardndan baz blgelerdeki (#zmir, Ankara evresi ve Trakya Blgesi gibi) fiyatlarda istikrarsz ve reticiyi olumsuz ynde etkileyen geli&meler oldu!u bildirilmi&tir. reticinin yapt! i&ten istikrarl gelir elde edememesi retimin devamll!n da tehlikeye sokmaktadr. te yandan, dnya fiyatlaryla kar&la&trld! takdirde, Trkiyedeki i! st alm fiyatlarnn olduka yksek oldu!u ve Trk reticilerine pazar fiyat deste!i yapld! Ek Tablo-35ten gzlenebilmektedir. %989 ylndan sonra artan pazar fiyat deste!i, %994 ylndaki yksek oranl devalasyonun etkisiyle azalm&tr. Trkiyede hayvanclkla ilgili verilerin sa!lkl &ekilde elde edilememesi nedeniyle retim konusundaki rakamlar tahminlere dayanmaktadr (Ek Tablo-36). Buna ba!l olarak, fiyatlarla st retimi ve st s!r saylar arasnda konjonktrel de!i&imlerin yaratt! etkiler izlenememektedir. 6.%.2. Girdi Deste!i Uygulamalar Temel rnlerden hububat ve &eker pancar ile ilgili destekleme politikalarnn ele alnd! blmlerde, her iki rnde de birbirine benzer girdi desteklerinin uyguland!ndan bahsedilmi&tir. Gbre, tarmsal mcadele ilalar ve tohumlarda her iki rne de destek sa!lanmakta, ayrca reticilere kullandrlan d&k faizli kredilerle retim desteklenmektedir. %990 ylndan itibaren bu!dayda tohum destekleme demeleri kaldrlm&tr. Ancak, do!al afetlerden reticinin zarar grmesi durumunda
88
KIYMAZ
bedava tohum da!tlmaktadr. "eker pancarnda tohum deste!i uygulamasna devam edilmekte ve iki yldan beri tohumluk fiyatnn yars reticiden alnmaktadr. Girdi destekleri arasnda en fazla yer tutan gbre olmu&tur. Son on yl ierisinde, bu!day ve &eker pancar iin yaplm& olan toplam gbre deste!i demeleri, yakla&k %30 kat artm&tr. Gbre deste!i demelerinin %995-96 dnemindeki art&nda, %994 ylnda ya&anan ekonomik krizin ardndan gbre kullanmnn azalmas e&it olacak &ekilde yaplmaya ba&lanmas nemli rol oynam&tr. Verilen girdi desteklerine kar&lk, rnden birim alanda alnan verimlere bakld!nda, olumlu bir tablo ortaya kmamaktadr. rnlerden birim alanda elde edilen verimlerde, yirmi yl ierisinde, ok byk bir geli&me elde edilememi&tir. Bu!dayda, %975 ylnda %,59 ton/ha olan verim, %985 ylnda %,82 ton/ha, retimin yksek oldu!u %993 ylnda 2,%4 ton/ha olmu&, &eker pancarndaki verim ise, %975 ylnda 32,4 ton/ha, %985 ylnda 30,5 ton/ha ve yine retimin yksek oldu!u bir yl olan %993 ylnda 36,9 ton/ha olmu&tur (Ek-Tablo-37). Ula&lan sonular, AB'nin yirmi yl nceki de!erlerinin bile ok altnda kalm&tr. Ticari kredi faiz oranlarnn olduka altnda kalan oranlardan verilmeye devam edilen rn kredileri, tarmda verimin d&k olmas ve istenilen seviyeye karlamamas nedeniyle her geen yl artan enflasyonla birlikte artan oranlarda kaynak ihtiyac do!urmu&tur. te yandan, st destekleme politikalar ierisinde en byk girdi deste!inin st hayvancl! iin sa!lanan d&k faizli kredilerle gerekle&tirildi!i grlmektedir. Hayvancl!n geli&tirilmesi iin sa!lanm& olan yardmlarn ne gibi sonular do!urdu!unu belirlemek, sektrde sa!lkl &ekilde i&leyen bir kayt sisteminin bulunmamas nedeniyle, zordur. Eldeki verilere dayanlarak; d&k faizli kredilerin kullanm, ithal damzlk st s!rlar iin te&vik verilmesi, suni tohumlama iin yardm yaplmas gibi uygulamalarla yksek verimli ithal st s!r ile melez hayvan saylarnn artrlmasnn hayvan ba&na st veriminin artmasn sa!lad!, bylece hayvan saysnn azalmasna kar&n st retiminin artt!, Ek Tablo-38e baklarak, belirtilebilir. Do!rudan deme saylan st te&vik primi uygulamasnn etkilerine, destekleme politikalarnn ham madde temini asndan gda sanayiine etkilerinin incelendi!i blmde etraflca yer verilecektir.
%7
ve bu nedenle,
reticilere yaplan demelerin, satn alnan gbrenin de!erinin yzde 30u yerine 50'sine
%993 ylnda 5,5 milyon ton olan kimyasal gbre kullanm miktar, %994 ylnda 4,0 milyon tona gerilemi&tir. Ek Tablo-26dan grlebilece!i gibi, bu!day ve &eker pancarnda da kullanm olduka azalm&tr.
%7
89
KIYMAZ
6.%.3. Tarmsal Ticaret Politikalar Trkiye'de, hububat, &eker ve st rnlerinde uzun yllar d&a kapal bir politika izlenmi&tir. Yurtii destekleme fiyatlar ile dnya fiyatlar arasndaki farka bakld!nda, sz konusu politika ile paralel bir durum olu&tu!u gzlenebilir ve ABdeki fiyat politikalaryla benzerlik arz etmektedir. TMOnun, %984 ylna kadar hububat ithalat ve ihracatnda tekel olu&turmas, sonraki yllarda da izne tabi ithalat ve TMOya ithalatta tannan TKF indirimleri nedeniyle, hububatn d& ticareti kontrol altnda bulundurulmu&tur. "eker konusunda da tekel konumunda bir K#T olan T"FA", &eker ithalat ve ihracatn kontrol altnda tutmu&tur. Her iki kurulu&un stoklarndaki art& gznne alnarak ihracat yapmalarna izin verilmi&, destekleme fiyatlaryla dnya fiyatlar arasndaki fark, grev zarar olarak ad geen kurulu&lara denmi&tir. Yurtii retimin tketimi kar&layacak seviyede gerekle&memesiyle hububat veya &ekerin ithalat sz konusu oldu!unda, bu rnlerin korumalarnda indirimler yaplarak ithalat ucuzlatlm&tr. te yandan, son yllarda, bu!dayda ya&anan arz a! ve i&leme sanayiinin ihracata dnk talebi nedeniyle korumalarn d&rlm& olmas, bu!dayn di!er iki rne nazaran farkl bir konuma gelmesine neden olmu&tur. Yksek koruma oranlar ve izne tabi ithalatla desteklenmi& olan d&a kapal politika, i&lenmi& rn retimi yapan sanayi kurulu&larn, yurtiinde retilen ham maddeyi tketmeye itmi&tir. Bu nedenle, %986 ylndan itibaren sa!lanan ihracat yardmlar ile sanayinin d& rekabet &ans artrlmaya al&lm&tr. Daha nce belirtildi!i gibi, %990-%994 aras dnemde, ihracat kaydyla TMO stoklarndan i&leme sanayiine dnya fiyatlarndan bu!day kullandrlrken, %992-%995 arasnda da T"FA" tarafndan yine dnya fiyatlarndan &eker sa!lanm&tr. TMO tarafndan yaplan ihracat d&nda, bu!dayn do!rudan ihracat, sadece retiminin fazlaca ykseldi!i %988 ylnda yardm verilerek desteklenmi&tir. te yandan, her rnde ihra kaydyla gmrk korumalarnn d&na klarak ithalat yaplabilmektedir. #hracat te&vik belgesi alarak ya da %996dan itibaren Dahilde #&leme Rejimi erevesinde ihra kaydyla vergiden muaf ithalat sz konusu olmu&tur. Szkonusu uygulamalar erevesinde, %994-%996 aras dnemde, Ek Tablo-39da belirtilen miktarlarda ithalat yaplm&tr.
90
KIYMAZ
Trkiyenin GATT taahhtleri incelendi!inde, dnyadaki genel e!ilimlerin takip edilerek pazara giri&te her rn iin de yksek korumalarn devam ettirildi!i gzlenmektedir. Yksek tarifeler nedeniyle her rnn de ticareti, 2004 ylna kadar etkin &ekilde engellenebilecektir. nceki blmlerde belirtildi!i gibi, GATT taahhtleri kapsamnda hazrlanan ihracatta yardm verilebilecek mallar listesinde de sz konusu rnn ham madde olarak kullanld! i&lenmi& rnlere nemli yer ayrlm&tr. 6.2. TARIMSAL DESTEKLEME POL#T#KALARININ HAM MADDE TEM#N# AISINDAN GIDA SANAY##NE ETK#LER# Trkiye'de uygulanmakta olan hububat, &eker ve st destekleme politikalarnn, gda sanayiine, AB lkelerinde oldu!u kadar sisteme katlma imkan tand! sylenemez. AB lkelerinde tarm desteklemek iin tahsis edilen FEOGA'nn Garanti Blmnn yakla&k yzde 70'lik ksm gda sanayii aracl!yla kullandrlm&tr (AT, %983 s.27). ABde uygulanan destekleme politikalar olduka maliyetli olmakla birlikte, tarmsal politikalarn amalarna varlmas asndan olumlu kullanlabilmekte, ayn durum Trkiye iin geerli olamamaktadr. Trkiye'de uygulanan destekleme sistemlerinde do!rudan kamu kurulu&larnn a!rl!nn bulunmas ya da gda sanayii ile retici arasnda kurulan do!rudan ba!lantlarn fiyat garantisini temin edecek yapda olmamas gibi nedenlerle devletin sistem ierisindeki a!rl!n azaltmas mmkn olamamaktadr. Bylece, Trk gda sanayiinin tarmsal destekleme politikalarnn uygulanmasnda ABdeki kadar sisteme yardmc konumda bulunmas zorla&maktadr. %980'li yllarn ba&nda yksek ithalat koruma oranlar ve ihracat kstlamalar nedeniyle i pazara dnk bir retim yapsnda olan hububat, &eker ve st sektrlerinde, sonraki yllarda, Trkiye'nin ihracata dayal bir kalknma modelini benimsemesi ile d& pazara ynelik, katma de!eri yksek mal reten sanayilere ham madde aktarlmas da nem kazanm&tr. Hububat, &eker ve st rnlerinin, yllardr, ithalatta hassas tarm rnleri olarak kabul edilmelerinin ve gmrk koruma oranlarnn yksek tutulmasnn nedeni, her rnn beslenme asndan stratejik neminin yansra, hububat ve &eker pancar retiminin bitkisel retim de!erinin yzde 20sini, st retiminin ise, hayvanclk retim de!erinin yakla&k yzde 30unu olu&turmas (DPT, %994-2 s.%7) ve tarm sektr asndan vazgeilmez ekonomik ve sosyal nemlerinin bulunmasndandr.
91
KIYMAZ
te yandan, nceki blmde de gsterildi!i gibi, izlenen tarm politikalar son yllarda istikrarl bir retim ve verim art& ile d& ticaret dengesi sa!layamam&, siyasi ve/veya sosyal amal uygulanan fiyat politikalar ve girdi destekleri, Trkiye btesini kaynak skntsna sokan kalemler arasnda yer almaya ba&lam&tr. %980'lerin sonlarna do!ru ihracata dnk olarak geli&meye ba&layan gda sanayii, ham madde temini asndan tarmsal politikalarn yaratt! olumsuzluklardan ku&kusuz etkilenmi&tir. al&mann konusu olan rn i&leyerek i&lenmi& tarm rn reten sanayilerde, bu olumsuzluklar, baz noktalarda toplanabilmektedir: her ham maddenin de istikrarl bir fiyattan istenilen kalitede temin edilememesi, pazarlama kanallarnda ya&anan skntlar nedeniyle ham madde ak&nda ya&anan zorluklar, her rnn yurtii fiyatlarnn genelde dnya fiyatlarnn zerinde olmas dolaysyla d& rekabette zorluklarla kar&la&lmas, zellikle bu!day ve &eker retimlerinde ya&anan dalgalanmalarn yurtiinden istikrarl ham madde temininde yaratt! skntlar. %996 ylna kadar, ihracat te&vik belgeli olarak ithalat vergilerinden muaf ithal edilmi& olan ham madde durumundaki rnler, %996 yl ba&ndan itibaren, Dahilde #&leme Rejimi kapsamnda ithal edilebilmektedir. al&mann konusu olan rnle ilgili kaytlar ancak %994-%996 dnemi iin bulunabilmekle birlikte, Ek Tablo-39daki verilerden hareketle &u belirtilebilir ki; %994 ylndan %996 ylna kadar, gda sanayii tarafndan i&lenmek zere ithal edilerek i&lenmi& &ekilde ihra edilen bu!day, &eker, sttozu gibi ham maddelerin miktar artma e!ilimindedir. Yurtiinde retim potansiyeli olmasna kar&n, tarmda ya&anan yapsal sorunlar, nceki blmde de!inildi!i gibi tarmsal retim ve fiyatlarda yldan yla grlen dalgalanmalar ve sonuta yerli ham madde kaynaklarnn ihracat amal olarak kullanmnn fiyat asndan cazip olmamas bu sonucu do!urmaktadr. rn iin uygulanm& olan tarmsal destekleme politikalarnn ham madde temini asndan gda sanayiine etkileri, gda sanayiinin gerek retim gerekse d& ticaret asndan kaydade!er bir geli&me kaydetti!i dnem olan %987 sonras yllar iin ele alnm&tr. Sz konusu dnemde, gda sanayii asndan daha dzenli ve gvenilir veri temin edilebildi!inden incelemenin amalarna hizmet etmektedir. De!erlendirmeler, her rn destekleme politikas iin ayr ayr yaplm&tr. Son yllarda atlm gstererek byk bir retim ve ihracat art& ya&anan bu!daya dayal un, makarna ve biskvi sanayileri ile &ekere dayal &ekerleme ve ikolata sanayileri analizlere konu edilmi&tir. Bunlar (un hari) ayn zamanda, AT ile %995 ylnda imzalanarak %996 yl ba&ndan itibaren Gmrk Birli!i kapsamna girmi& olan i&lenmi& tarm rnlerindendir. St rnleri ierisinde ihracat nemli &ekilde artan ve d& rekabet
92
KIYMAZ
asndan avantajl saylabilecek bir rnn olmamas nedeniyle, i pazara ynelik retimleri artm& olan pastorize st ve beyaz peynir gibi iki rnek rn incelenmi&tir. 6.2.%. Hububat (Bu!day) Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri Tahl rnlerinden bu!day, un gibi bir gda sanayii ara maddesinin ve makarna ve biskvi gibi i&lenmi& rnlerin ham maddesi olmas dolaysyla, tarmsal destekleme politikalarnn gda sanayiine etkilerinin incelenmesinde nemli bir yere sahiptir. Destekleme politikalar iinde nemli bir yeri olan fiyat politikalar incelendi!inde; %986 ylndan itibaren, geneli itibariyle, dnya fiyatnn stnde destekleme fiyat uygulanmas ve ithalatta korumalarla getirilen kstlamalar nedeniyle ham maddesi bu!day olan rnlerin ihracatnda yardmlara ba&vuruldu!u, bylece, yerli bu!dayn ham madde olarak kullanmnn te&vik edildi!i grlmektedir. Arz-talep dengesinin bozuldu!u ve ithalatn gerekti!i yllarda ise gda sanayiinin TMOya tannm& olan TKFden muaf ithalat ayrcal!na sahip olmamas ve ithalat izni uygulamalar gda sanayiinin karl olacak fiyatlardan bu!day ithalat yoluna gitmesini zorla&trm&, ancak ihracat kaydyla d& pazarlardan ithalat vergilerinden muaf ham madde temin edilebilmi&tir. TMOnun destekleme almlarnn, toplam bu!day almlarnn en fazla yzde 30unu olu&turmu& olmas, reticinin serbest piyasada elde etti!i fiyatlarn nemini artrmaktadr. Bu nedenle, bu al&mada bu!daydan mamul rnlerle ilgili olarak yer alan analizlerde, bu!day destekleme alm fiyatlar yerine reticinin eline geen fiyatlarn esas alnmas gerekti!i d&nlm&tr. Makarna iin ise, durum bu!day destekleme fiyatlarndaki de!i&im gznnde bulundurulmu&tur. 6.2.%.%. Bu!dayda Uygulanan Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan Un, Makarna ve Biskvi Sanayilerine Etkileri Destekleme politikalarnn un, makarna ve biskvi gibi rnler zerindeki etkilerin de!erlendirilmesinde, zellikle, fiyat politikalarna yer verilmi&, ancak d& ticaret politikalarnn etkilerinden de bahsedilmi&tir. Analizlerde kullanlan mamul fiyat serileri ile reticinin eline geen fiyat endeksleri D#Eden temin edilmi&tir.
93
KIYMAZ
Un: Bu!day alm fiyat yerine esas alnan retici eline geen fiyatlar endeksiyle un sat& fiyat endeksi arasnda yllara gre reel olarak ortalama yzde 8 ile 33 arasnda de!i&en farklar Ek Tablo-40da ayrntl olarak gzlenmektedir. Grafik-%5ten izlenebilece!i gibi, %992 ve %993 yllarnda bahis konusu fark en yksek seviyede olmu&tur. Artan farka baklrsa, di!er retim girdileri maliyetlerinin enflasyon oranyla ayn oranda artt! varsayld!nda, sanayinin karll!nn da giderek artm& oldu!u iddia edilebilir. %994 ylnda, reel olarak, ham madde al& ile rn sat& endeksleri arasndaki farkn azalm& olmas ve bu azalmann %995 ylnda da devam etmesi sz konusudur. %996 ylnda bu!day alm fiyat ile un toptan sat& fiyat arasndaki farkn bu!day unu aleyhine dnmesi, sanayinin karll!nn gittike azald!n gstermektedir. Ancak, i&leme sanayiinin ithal bu!day kullanmyla ya da nceki dnemden kalan stoklarn kullanlmasyla destekleme fiyat art&larn hemen fiyatlara yanstmam& olabilece!i d&nlebilir. Di!er taraftan, sektrde ok fazla un reticisinin bulunmas, yenilerinin de katlmyla rekabetin artmas sektrn karll!n azaltc etkiler yapmaktadr. Nitekim, %993 ylnda sektrde 7%8 i&letmenin toplam kurulu kapasitesi %8 milyon ton iken, %996 ylnda 73% i&letmenin toplam kurulu kapasitesi 23,7 milyon tona ula&m&tr.
Grafik-$5: Bu%day Fiyatlarnn Bu%day Unu Fiyatlarna Etkisi
200 %80 %60 Endeks %40 %20 %00 80 60 %987 %988 %989 %990 %99% Yllar Bu!day Unu Sabit F.E. reticinin Eline Geen S.F.E. %992 %993 %994 %995 %996
Bu!daydaki reel fiyat art&larnn un fiyatlarna da aynen yansm& olmas, sanayinin ham madde talebinin d&memesi asndan nemli saylabilir. Ancak, ham
94
KIYMAZ
maddedeki reel fiyat art&larnn yldan yla farkllk gstermesi sanayinin istikrarl fiyatlardan ham madde teminini engellemektedir. %988-%996 yllar arasnda un ihracatnda yksek oranl art& kaydedilmi&tir. Ek Tablo-4%de ayrntlar verilen geli&melere gre, sz konusu dnemde, un ihracat iki kat artm&tr. %988-%996 yllar arasnda ABD Dolar ($) cinsinden yaplan kar&la&trmada, yurtii fiyatlarn yakla&k yzde %5-35 altnda fiyatlardan ihracat yapld! gzlenmektedir (Ek Tablo-42). %988 yl ile %994 ve %995 yllarndaki ihracat art&larnda ihracat yardmlarnn; %99% ve %992 yllarnda ise, bir dereceye kadar, ihracat kaydyla TMO stoklarndan kullandrlan rnn etkisi oldu!u d&nlebilir. Di!er taraftan, talebin yksek oldu!u, ancak mal kalitesinden ziyade fiyatnn nem ta&d! Rusya, Ortado!u ve Trki Cumhuriyetleri pazarlarna ihracatta ya&anan art&n d&k ihracat fiyat olu&umlarn da beraberinde getirdi!i hesaba katlmaldr. %99%-%993 dneminde ihra fiyatlaryla yurtii fiyatlar arasndaki farkn artm& olmas, ihracatn yurtii fiyatlarla elde edilen kazanlardan finanse edildi!ini gstermektedir. %994 ylnda ihracat yardmlarnn ba&lamasyla birlikte ihracat fiyatlaryla yurtii fiyatlar arasndaki fark azalm& (%993 ylnda iki fiyat arasnda 0,%% $/kg fark varken %994 ylnda 0,05 $/kg.a d&m&tr) gibi grnse de bunda, o yl ya&anm& olan yksek oranl devalasyonun etkisi de bulunmaktadr. %995 ylnda ihracat yardmna kar&n yurtii fiyat-ihra fiyat fark artm&tr (yine 0,%0 $/kg seviyesine km&tr). %995 ve %996 yllarnda, yurtii fiyatlar $ baznda artma e!iliminde olmu&tur. zellikle %99% ylndan sonra, un ihracatnn byk rakamlara ula&mas, sanayinin retim art&n te&vik ederken ham madde talebini artrc etki yaratm&tr. Biskvi : Gmrk Birli!i sonrasnda i&lenmi& tarm rn statsnde yer almakta olan biskvide, %988 ylndan %99% ylna kadar reel olarak ba&aba& gzken bu!day alm fiyatlar ile biskvi toptan sat& fiyat art& oranlarnn, sonraki yllarda biskvi lehine olduka ykseldi!i izlenmektedir. Di!er retim girdi maliyetlerinin enflasyonla ayn oranda artt! varsaylrsa, biskvi sanayiinin karll!nn, Grafik-%6da grld! gibi, %99% ylndan sonra artt! belirtilebilir. Bu!day yerine un ham madde olarak ele alnarak, sabit fiyatlarla hesaplanm& olan biskvi fiyatlar endeksi ile un fiyatlar endeksi kar&la&trlacak olursa; di!er retim maliyetlerinin enflasyonla ayn oranda artt! varsayld!nda, %989 ile %99% yllar arasnda biskvi sektr %988 ylndaki karllk oran dzeyini korumu& grnmekte
95
KIYMAZ
ancak sonraki yllarda yine yksek oranl kar yoluna gitmeye ba&lad! Grafik-%7den
%8
izlenebilmektedir. %99% ylndan sonra, bu!day alarak do!rudan biskviye i&leyen i&letmelerde de, i&letme d&ndan un temin ederek biskvi reten i&letmelerde de karllk dzeyi artm&tr. te yandan, biskvi retimi ve ihracat, %99% ylndan itibaren hzla ykselme e!ilimine girmi&tir. retim art&nn kapasite kullanmna olumlu etkilerde bulunmu& olmasnn yansra, sektrn karll!n farkederek sektre girmeye ba&layan yeni firmalar, ihracata dnk kapasite artrmlar ve yeni teknolojilerin kullanlmaya ba&lanmas gibi etkenler, hem maliyetler zerinde olumlu etkiler olu&masn hem de rekabetin artmasn sa!lam&tr. Bu olgular, son yllarda, biskvi sabit fiyat endeksinin ham madde sabit fiyat endeksine do!ru gerilemesini aklayabilmektedir. %988-%99% yllar arasnda ya&anm& olan d&k karllk oranlarn o yllarda reel i&i cretlerinde ya&anm& olan art&lara ba!lamak mmkndr. Bilindi!i gibi, cretler %989 ve %990 yllarnda reel olarak yzde 20, %99% ylnda ise yzde 30 orannda artm&tr. Ayrca, %99% ylnda yumu&ak ekmeklik bu!dayda yksek stoklarn bulunmas dolaysyla TMO tarafndan piyasaya yaplan ihaleli sat&larn, biskvi retenler iin avantajl fiyatlarla ham madde temini imkan sa!lam& olabilece!i d&nlebilir.
Grafik-$6: Bu%day Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi

200 %80 %60 Endeks %40 %20 %00 80 60 %987 Biskvi S.F.E. Bu!day S.F.E.
%988
%989
%990
%99% Yllar
%992
%993
%994
%995
%996
%8
Veriler Ek Tablo-40dadr.
96
KIYMAZ
Grafik-$7: Bu%day Unu Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi

200 %80 %60 Endeks %40 %20 %00 80 60 %987 Biskvi S.F.E. Un Sabit F.E.
%988
%989
%990
%99% Yllar
%992
%993
%994
%995
%996
Un sanayiinde oldu!u gibi, biskvi sanayiinde de istikrarsz ham madde fiyat art&lar do!al olarak mamul fiyatlarna yanstlmaktadr. te yandan, ham madde fiyatlarnda yksek reel art&larn ya&anmas, mamul fiyatlarn olumsuz etkileyece!inden, mamul talebinin d&mesi ve dolaysyla sanayi retiminin azalmasna neden olmas olasdr. Nitekim, %996 ylndaki gibi ham madde fiyatlarnda yksek reel art&lara yol aacak de!i&imlerin talebi olumsuz ynde etkilememesi asndan biskvi fiyat art& oranlarnn daha d&k oranl gerekle&tirildi!i ne srlebilir. Biskvinin yurtii fiyatlar ile ihra fiyatlar $ cinsinden kar&la&trld!nda, %988%994 dneminde yurtii fiyatlarn d&k kald!, %995 ylnda ise, ilk kez yurtii fiyatlarn ihra fiyatlarnn zerine kt! izlenmektedir. Ek Tablo-42de ayrntl incelenebilece!i zere, yllar itibariyle, ihra fiyatlar istikrarl bir seyir izlerken yurtii fiyatlarda art& grlm& ve bu art& %996 ylna kadar devam etmi&tir. Ula&lan yurtii fiyat seviyeleri nceki yllara nazaran daha yksek seviyededir. Makarna: Gmrk Birli!i kapsamnda, bir i&lenmi& tarm rn olan makarnada, ham madde olarak sert durum bu!daynn kullanlyor olmas nedeniyle, bu!day fiyat ile makarna fiyatlar art& oranlar arasndaki ili&kiler incelenirken, makarnalk durum bu!day reticisinin eline geen fiyatlar endeksi bulunamad! iin, durum bu!day iin ilan edilmi& olan destekleme fiyatlar gz nne alnm&tr. Makarna sanayii, durum bu!day i&leyerek do!rudan makarna retimi yapt! iin, makarnalk un (irmik) fiyatlar ile bir kar&la&trma yaplmas gerekli grlmemi&tir. %987 yl fiyatlaryla, durum bu!day destekleme fiyatlar endeksi ile makarna fiyatlar endeksinin kar&la&trmas Grafik-%8de
%9
%9
gsterilmi&tir. TMOnun, %990 ylnda
Veriler Ek Tablo-43tedir.
97
KIYMAZ
destekleme amal yaplan almlarla piyasa fiyatlarnn ykselmesinde etkili oldu!u ve bu almlar nedeniyle kurulu&un durum bu!day stoklarnn da olduka yksek oldu!u izlenmi&tir. Bir nceki yl bu!day retiminin olduka d&m& olmas nedeniyle %990 ylnda %40 bin ton durum bu!day ithal edilmi& olmas, TMOnun durum bu!day stoklarnn yksek kalmasndaki bir di!er neden olmu&tur. Stok fazlas %99%de de devam etmi&tir. Bunun sonucunda, TMOnun stok fazlasn eritmek zere, piyasaya daha ucuz fiyatlarla bu!day satma yolunu benimsemesi, o yllarda makarna sanayiinin ham madde maliyetlerini iyile&tirici bir geli&me olmu&tur. Bu durum, %990 ve %99% yllarnda, makarna fiyatlarndaki reel art&n ham madde fiyatlarndaki reel art&n altnda kalmasn bir anlamda aklamaktadr. te yandan, daha nce belirtildi!i gibi, i&i cretlerinde yine o yllarda meydana gelen reel art&larn etkisi de yadsnamaz. %99% ylndan sonra, makarna fiyatlar ham madde fiyatlarna nazaran daha hzl artm&tr. Di!er retim maliyetlerinin enflasyon orannda artt! varsayld!nda, biskviye benzer &ekilde karll!n artm& oldu!u gzlenmektedir. %995 ylnda azalmaya ba&layan karllk, %996 ylnda olduka d&m&tr. Sz konusu geli&mede; %99% ylndan itibaren makarna retim ve ihracat miktarlarndaki hzl art&n kapasite kullanmnn artmasyla maliyetler zerinde olumlu etki yapm& olmasnn ve ayn zamanda, sektre yeni firmalarn girmesiyle rekabetin artmasnn etkilerinin oldu!u d&nlmektedir. %993 ylnda 436 bin ton olan kurulu kapasitenin %996 ylnda 737 bin tona, firma saysnn ise %6dan 22ye ykselmi& olmas bu olguyu glendirmektedir.
Grafik-$8: Durum Bu%day Fiyatlarnn Makarna Fiyatlarna Etkisi

200 %80 %60 Endeks %40 %20 %00 80 60 %987 %988 %989 %990 %99% Yllar %992 %993 %994 Durum Bu!day S.F.E. Makarna S.F.E.
%995
%996
te yandan, %996 ylnda d& pazarlarda Trkiye aleyhine ya&anan geli&meler (ABDnin antidamping soru&turmalar, Gmrk Birli!i sonrasnda Trk makarnasna
98
KIYMAZ
yksek ithalat koruma oranlarnn uygulanmas) ihracatn azalmasna ve sanayinin i pazara ynelmesine neden oldu!undan, makarna fiyatlar durum bu!day fiyatlarna gre reel olarak gerilemi&tir. Sektrde %993 ylndan beri durum bu!day ithalat yaplmaktadr, %996 ylnda da yksek yurtii fiyatlar nedeniyle, ihracata dnk olarak, ithalat talebinin devam etmesi sz konusu olmu&tur. %996 yl sonu itibariyle, TMOnun elindeki durum bu!day stoklar, %990 ylndan beri ilk defa 400 bin tonlarn zerinde bulunmaktadr. Yksek stoklarn olu&masnda, uygulanan rn fiyat politikalar nedeniyle TMOnun destekleme alm miktarnn artm& olmasnn ve durum bu!day fiyatlarnn piyasa fiyatlar ve dnya fiyatlarndan yksek olmas nedeniyle ihracata dnk retim yapan sektrn yerli durum bu!dayna olan talebinin azalmasnn etken oldu!u ifade edilebilir. Makarna fiyatlarndaki art&n geneli itibariyle durum bu!day fiyat art&larna paralel seyretmesi, di!er iki rnde oldu!u gibi ham madde fiyatlarndaki art&n mamule yansmas anlamna gelmektedir. Ancak, biskvi iin ifade edilmi& olan sorun makarna asndan da geerli olmaktadr. Ham maddedeki yksek oranl reel fiyat art&larnn mamul fiyatlarnn da fazlaca artmasna neden olmas, talebin d&mesi ve sanayi retiminin azalmas anlamna gelecektir. Un ve biskviye benzer &ekilde makarnann yurtii fiyat-ihra fiyat kar&la&trmas yapld!nda, %988-%996 dneminde, $ cinsinden, yurtii fiyatlarla ihra fiyatlarnn devaml artt! gzlenmektedir. %992 ylnda yurtii fiyat-ihra fiyat fark en st seviyeye km&tr (0,26 $/kg). %995 ylna kadar azalma gsteren fark, son iki yl ierisinde tekrar art& gstermi& ve yurtii fiyatlar ihra fiyatnn 0,%5 $/kg zerinde seyretmi&tir. Di!er iki rnde oldu!u gibi makarnada da %995 ve %996 yllarnda $ cinsinden yurtii fiyatlar, nceki yllara nazaran daha yksek seviyelere ula&m&tr. Biskvi ve makarna ihracatnda yksek oranl art&larn ya&and! dnemler benze&mektedir. #hracat art&larnn ya&anmasnda, her iki rne %988 ylnda ve %993 ylnn Eyll ayndan ba&layarak %994 ve %995 yllarnda verilmi& olan ihracat yardmlar kadar %99% ve %992 yllarnda TMO stoklarndan dnya fiyatlarndan kullandrlm& olan bu!dayn da etkili oldu!u d&nlmektedir. te yandan, Rusya, Trki Cumhuriyetler ve Ortado!u pazarlarnda talebin yksek olmas nedeniyle bu blgelere ynelik un, biskvi ve makarna ihracatndaki art&larn genel ihracat art&na nemli katk yapt! belirtilmelidir. Un, makarna ve biskvinin, geneli itibariyle bakld!nda, %996 yl ba&nda ihracat yardm uygulamalarnn kaldrlm& olmas nedeniyle, yurtii bu!day fiyatlar dnya fiyatlarnn stnde oldu!u srece, yurtiinden temin edilen ham maddeden
99
KIYMAZ
i&lenerek ihracatlar olumsuz etkilenecektir. Bu durumda, Dahilde #&leme Rejimi erevesinde ham madde ithalat talebinin artaca!na inanlmaktadr. 6.2.%.2. Di!er Uygulamalarn Etkileri
Bu!daydan mamul i&leyen gda sanayiinin ham madde fiyat politikalar paralelinde aklanmaya al&lan geli&imi yannda, ham maddeyle ilgili baz sorunlarn oldu!u da bilinmelidir. TMOnun bu!day destekleme almlarnda e&itli kalite kriterleri olu&turmasna ra!men, bunlarn piyasada geerli klnamamas i&leme sanayiinin ham madde kalitesi konusunda &ikayetlerine yol amaktadr (DPT, %993-%). Hububat genelinde verilmekte olan girdi desteklerinin verime ve kaliteye fazlaca olumlu etkilerinin olmad!, Ek Tablo-37'deki verimle ilgili verilerin incelenmesinden ve sz konusu &ikayetlerden anla&lmaktadr. Son yldr ihracat kaydyla yurda ithal edilen bu!day miktarnda art& grlmesi, fiyat avantaj yannda sanayinin d& rekabet iin daha kaliteli ham maddeye ihtiya duymasndan da kaynaklanmaktadr. rne!in, makarnalk bu!day ithalat %993 ile %995 yllar arasnda 244 bin tondan %24 bin tona d&m& olmakla birlikte kaliteye ba!l ithalat talebi bulundu!u belirtilmektedir (Makarna Sanayicileri Derne!i, %994). %986 ylndan sonra, hkmet tarafndan mdahale fiyatlarnn dnya fiyatlarnn stnde aklanmas ve buna ek olarak verilen girdi destekleriyle retici kesime daha fazla gelir transferi yaplmas sz konusu olmu&tur. te yandan, girdi kullanmnda reticilere verilen desteklerin, retim maliyetlerini d&rc bir nitelik ta&masna kar&n, rnn daha d&k fiyatla piyasaya kmas ynnde kullanlamam& olmas, gda sanayiinin ham madde temininde fiyat bakmndan sa!layabilece!i faydann ortadan kalkmas anlamna gelmi&tir. TMO'nun bir mdahale kurulu&u olarak grevi, fiyatlar reticiyi ma!dur durumda brakacak &ekilde d&t! takdirde, hkmet tarafndan aklanan mdahale fiyatlarndan yapt! mdahale almlaryla piyasa fiyatn ynlendirmesi, fiyatlar normal piyasa de!erlerinin zerinde seyretti!inde ise, mdahale stoklarn kullanmasdr. Ancak, TMO, son yl ierisinde bunu gerekle&tirememektedir. "imdiye kadar, TMO, bu!day retiminin en fazla yzde 3%'ini %990 ylnda alm&ken, bu oran %994 ylnda yzde 9'a ve izleyen yl sfra yakn bir seviyeye inmi&tir (Ek Tablo-28). Bylece rnn hemen hepsi serbest piyasada alnp satlm&tr. te yandan, son yldr, reticinin eline geen fiyatlardaki art& oranlarnn, destekleme fiyatlar art& oranlarnn zerinde
100
KIYMAZ
seyretmesi,
mdahale
olmakszn
piyasa
ko&ullarnn
fiyatlar
ynlendirdi!ini
gstermektedir. %990 ylndan sonra, TMO'nun ba&latt!, fiyatlarda her ay belli oranlarda art& yaplmas, al& ve sat& fiyatlar arasnda yzde 20 fark bulunmas gibi uygulamalar, hububat i&leyenlerin retim dnemi boyunca fiyat belirsizliklerinden kurtulmasna yardmc olmu& ve serbest piyasada hububat alm satmnda ileriye dnk olarak daha belirgin fiyat olu&umuna n ayak olunmu&tur. Di!er taraftan, %993 ylna kadar TMO'nun bir lde yklendi!i hububat nakliye ve depolama masraflarna, emanet alm sistemiyle reticilerin veya TMO'ya rn teslim eden di!er &ahslarn da ortak edilmesi sonucu, TMO'nun depolama maliyetleri azalm&tr. Emanet makbuzunu elinde bulunduran ki&i ya da i&letmelerin maliyeti ise artm&tr. Ancak, TMOnun almlar gznnde bulunduruldu!unda depolama kolayl!ndan faydalanma orannn ok d&k oldu!u belirtilebilir. #&lenmi& rnlerde ihracat yardmlar verilirken hesaplama ynteminin ABye benzer &ekilde belirlenmemi& olmas nedeniyle ihracat yardmlarnn ham madde fiyat de!i&imlerine kar& duyarszla&t!, yani yerli ham madde fiyatlar ile dnya fiyatlar arasndaki farkn yardmlara tam olarak yansyamad! ifade edilebilir. TMOnun bu!day stoklarnn yksek oldu!u yllarda, ihracat amal retim yapan sanayiye stoklardan sat& ya da ihracat kar&l! ayni yardm yaplmas yoluyla dnya fiyatlarndan ham madde sa!lanabilmi&tir. Sz konusu sistemle, yurtii fiyat-dnya fiyat farknn, i&lenmi& rnlere verilen sabit de!erli ihracat yardmlarna nazaran daha gereki &ekilde kar&lanabildi!i d&nlmektedir. 6.2.2. "eker Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri 6.2.2.%. "eker Pancar Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan "eker Sanayiine Etkileri Entegre retim biiminin benimsendi!i &eker sanayiinde, reticilere girdi desteklerinin sa!lanmasnda grev yapan T"FA", bunun yan sra &eker pancar iin hkmete aklanan fiyatlardan demeler yapmaktadr. "eker sanayiinde ana politika, emniyet &eker stoku dahil yurtii &eker talebinin yurtii kaynaklardan retilerek kar&lanmas olmu&tur. "eker pancar retim miktarnn belirlenmesinde nemli birer faktr olan fiyat destekleme politikalar ile hava ko&ullarnn, retimde yaratt!
101
KIYMAZ
dalgalanmalar nedeniyle baz yllarda ithal &ekere ba!ml kalnmas, &eker fabrikalarnn kapasite kullanm orann azaltc etki yapm&tr. "eker pancarnn al& ve retilen &ekerin sat& fiyatlar, Bakanlar Kurulu tarafndan belirlendi!i iin i piyasa fiyat yapay olarak olu&makta, gerek ilk i&leme sanayii olan &eker fabrikalarnn, gerekse &ekeri rnlerinde ham madde olarak kullanan i&letmelerin, pazarlk konusu olmayan fiyatlarla ham maddeyi temin etmeleri sa!lanmaktadr. #&leme sanayii &eker temininde, baz yllar d&k tutulan yurtii fiyatlardan yararlanmakla birlikte -Grafik-%9dan
20
grlece!i gibi %988-%990 dneminde
&eker sat& fiyatlarndaki art& oran, %987 yl sabit fiyatlaryla &eker pancar alm fiyatlarndaki art& orannn altnda kalm&tr- &eker fiyatlarnn dnya fiyatlarnn ok zerinde olmas nedeniyle, d& pazarda rekabet avantaj elde edememektedir. Uluslararas fiyatlarla yurtii fiyatlarn kar&la&trlmas iin Ek Tablo-45 incelenebilir.
Grafik-$9: #eker Pancar E&de%eri #eker Fiyatlar ile T #FA# Sat& Fiyatlar Arasndaki !li&ki
300 250
Endeks
200 %50 %00 50 0
%987
%988
%989
%990
%99%
%992
%993
%994
%995
%996
Yllar
".Pancar E&d. "eker S.F.E. "eker Sat& S.F.E.
Not: "eker pancar fiyat e&de!eri &eker fiyatnn hesaplanmas iin, &eker pancarna sadece &eker ieri!i iin fiyat denmesinden yola klm& olup, kar&la&trma yaplmasn kolayla&trmaktadr.
20
Veriler Ek Tablo-44dedir.
102
KIYMAZ
te yandan, sektrdeki &eker fabrikalar, &eker pancar kalitesi ve veriminden &ikayeti olurken, &ekerli rnler reten sanayi kurulu&lar da ham madde olarak kullandklar &ekerden &ikayet etmektedirler (DPT, %993-%). retilen &eker pancarnn belli standartlara uygunlu!unun aranmamas ve bu pancarlardan elde edilen &ekerin, belirli standartlar erevesinde i&lem grmemesi sorunlarn kayna!n olu&turmaktadr. "eker destekleme polikalarnn Gmrk Birli!i Karar sonrasnda i&lenmi& tarm rn saylan &ekerleme ve ikolata gibi rnler zerindeki olas etkilerinin de!erlendirmesi a&a!daki blmde yaplm&tr. 6.2.2.2. "eker Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan "ekerleme ve ikolata Sanayilerine Etkileri Uygulanan fiyat politikalarnn &ekerleme ve ikolata gibi rnlerde olu&turdu!u etkiler de!erlendirilmeye al&ld!nda, baz ilgin sonular ortaya kmaktadr. Ek Tablo-46daki verilerden, &eker fiyatlar iin %987 yl fiyatlaryla hazrlanm& olan endeks ile &ekerleme ve ikolata iin hazrlanm& olan endeksler kar&la&trld!nda; &eker fiyatlar endeksindeki art&a kar&lk mamul fiyatlar endeksinde d&& ya&and!, yani &eker fiyat art& oranlarnn &ekerleme ve ikolata gibi rnlerin fiyat art& oranlarna do!rudan yansmad! grlmektedir. Bu durum Grafik-20 ve 2%de &ekerleme ve ikolatalar iin ayr ayr sergilenmektedir.
Grafik-20 : #eker Fiyatlarnn #ekerleme Fiyatlarna Etkisi

260 2%0 Endeks %60 %%0 60 %987
%988
%989
%990
%99% Yllar
%992
%993
%994
%995
%996
"eker Sat& S.F.E.
"ekerleme S.F.E
103
KIYMAZ
Grafik-2$ : #eker Fiyatlarnn ikolata Fiyatlarna Etkisi

260 2%0 Endeks %60 %%0 60 %987
%988
%989
%990
%99% Yllar
%992
%993
%994
%995
%996
"eker Sat& S.F.E.
ikolata S.F.E.
%988 ylndan itibaren &ekere gre daha yava& artan &ekerlemeler sabit fiyat endeksi, %994 ylna gelindi!inde &eker sabit fiyat endeksine olduka yakla&m&tr. Sonraki yllarda ise, &ekerleme fiyat art& oranlar &ekerinkinin olduka altnda kalm&tr. Buradan, &eker fiyatlarnn &ekerlemeye do!rudan yansmad! anla&lmaktadr. ikolatada, &ekerlemedekinden farkl olarak, fiyatlarn %989 ylndan itibaren reel olarak azald! ve &eker fiyatlarnn ikolata maliyetlerinde nemli bir de!i&ime yol amad! gzlenmektedir. "ekerleme ve ikolata fiyatlarnda ya&anan geli&melerin ba&lca nedeni, tketimin yeterli seviyede artmamas, bu nedenle, yurtii fiyatlarn d&k tutulmas yolunun benimsenmesi olarak yorumlanabilecektir. Rekabetin artm& olmasnn yansra, retim maliyetlerini d&rmek zere, kapasite artrmlar ve verimi artrc giri&imler, ucuz ham madde kullanmnn yaygnla&mas rn fiyatlarnn d&mesine neden te&kil etmektedir. Yapay tatlandrclarn ucuzlamaya ba&lamasyla birlikte, retimde &eker yerine kullanmlar da yava& yava& artmaktadr. Bu geli&menin nmzdeki dnemlerde srmesinin, &eker talebini olumsuz etkilemesi beklenmektedir (T"FA", %996-2 s.29). te yandan, &ekerleme ve ikolata gibi rnlerde piyasaya srlen mal e&idinin fazla olmas ve bunlarn homojen bir yapda bulunmamalar nedeniyle fiyatlarda byk de!i&kenlikler grlmesi do!al olup, analiz iin gvenilir bir veri seti olu&turulmasnn zor oldu!u hatrlatlmaldr. "ekerleme ve ikolata retimi, %990l yllarn ba&nda, geli&en yurtii tketime ba!l olarak artarken, %992 ylndan itibaren ihracatn artmaya ba&lamasyla d& pazara ynelik retim de artm&tr. %992 ylndan itibaren T"FA" tarafndan ihracat kaydyla kullandrlmaya ba&lanan &eker ile %994 ylnda tekrar uygulamaya konulan ihracat yardmlar, ihracat te&vik edici uygulamalar olarak gze arpmaktadr. #hracat
104
KIYMAZ
yardmlarnn zellikle &ekerlemeler asndan yararl oldu!u belirtilebilir, zira Ek Tablo42den de izlenebilece!i gibi &ekerlemenin ortalama yurtii fiyatlarnn ihra fiyatlarndan yksek olmas kar&snda %994 ve %995 yllarnda belli dnem ierisinde verilmi& olan 200 $/tonluk yardm bir anlam ifade etmektedir. Ancak, ayn miktarda bir yardmn ikolata ihracatna fazla katkda bulunmu& olmas zor grlmektedir. ikolatann yurtii fiyatlar ile ihra fiyatlar kar&la&trld!nda aradaki fark olduka yksektir (2,5-3,4 $/kg). ikolata ihracatnn de!i&ik kalitelerde yaplyor olmasyla beraber ihracat kaydyla vergiden muaf ham madde ithalat yaplmas nedeniyle ihracatn nispeten d&k fiyatlarla gerekle&tirilmesi mmkndr. "ekerli rn ihracatnda rnn ieri!indeki &ekerin yurtii fiyatlaryla dnya fiyatlar arasndaki farkn giderilmesi amacyla verilmesi sz konusu olabilecek ihracat yardmlarnda, hesaplama yntemi belirlenmemi& ve de!i&en fiyatlara gre esnek bir sistem olu&turulmam&tr. Bu!dayda oldu!u gibi ihracat yardmlarnn fiyat de!i&imlerine kar& duyarszla&t! ve yerli ham madde fiyatlar ile dnya fiyatlar arasndaki farkn yardmlara tam olarak yansyamad! belirtilebilir. "eker retiminin ve T"FA" stoklarnn yksek oldu!u %992 ylnda, &ekerli rn ihracat yapan i&letmeler iin dnya fiyatlarndan &eker sat& yaplmaya ba&lanmas ve bunun %995 ylna kadar srdrlmesiyle ham madde fiyat farknn ihracat yapan i&letmelere gerek anlamda yanstlmas sa!lanm&tr. %995 ve %996 yllarnda &eker arznn yetersizli!i nedeniyle ithalat ihtiyacnn bulunmu& olmasnn yansra, ihracata dnk olarak &ekerli rnler retimi yapan sanayi de ihracat kaydyla &eker ithalat yapmak zorunda kalm&tr. Yurtii &eker fiyatlarnn dnya fiyatlarndan yksek olmas nedeniyle i&leme sanayiinin ihracata ynelik olarak yurtiinden ham madde temini zor grlmektedir. 6.2.3. St Destekleme Politikalarnn Genel Etkileri D& rekabete kar& kapal olarak, i tketime dnk retim yaplan st sektrnde, belirlenmi& bir fiyat politikasnn olmamas yannda, ham maddenin gda sanayiine aktarm ve ham madde kalitesi konularndaki sorunlar nde gelmektedir. %996 ylnda tamamlanan zelle&tirme ile sektrn tek mdahale kurulu&u olan SEK'in devreden km& olmas, daha nce st destekleme politikalarnn de!erlendirildi!i blmde de belirtildi!i gibi, zel sektrdeki i&leyicilerle st reticilerini kar& kar&ya brakm&tr. rgtlenmesini tamamlayamam&, yaplan retimin kk bir
105
KIYMAZ
blmn kendi kurdu!u kooperatiflerde st rnlerine dn&tren st reticileri, sektrde fiyatlarn belirlenmesinde de pazarlk gcne sahip olamamaktadr. zel sektr i&letmelerinde kapasite kullanm orannn d&k olmas karl al&ma olana!n kstlad! iin, st alm fiyatlarnn d&k tutulmas e!ilimi bulunmaktadr. Devletin verdi!i girdi desteklerine kar&n, i! ste verilen fiyatn retim maliyetlerini kar&layamamas st reticilerinin retimden vazgemesine neden olmaktadr. SEK'in zelle&tirilmesinden sonra, fiyatlarn reticiler asndan uygun bir seviyede tutulmas ve bylece retimin devamnn sa!lanmas grevi, Tarm ve Kyi&leri Bakanl!'na d&m&, Bakanlka dzenlenen toplantlarla retici kesim ile sanayi kesiminin birlikte fiyat belirlemeleri sa!lanm&tr. SEK, devlet adna devrede oldu!u tarihlerde, st retiminin yzde 3-4'lk blmn reticiden satn alarak i&lerken, birok blgedeki fabrikalarnn kapasite kullanm oranlar olduka d&k kalm&tr. Yine de belli retim blgelerinde tek byk st alcs olmas, fiyatn belirlenmesi asndan kurulu&un nemini artrm&tr. 6.2.3.%. St Destekleme Politikalarnn Ham Madde Temini Asndan Baz St rnleri Sanayilerine Etkileri reticinin eline geen fiyatlarn sanayinin hammaddeye dedi!i gerek fiyatlar olarak kabul edilmesi durumunda, ham madde fiyatlarndaki de!i&imlerle baz st rnlerinin fiyat de!i&imleri arasndaki ili&kinin daha sa!lkl bir &ekilde ortaya konabilece!i d&nlmektedir. Buna gre, %987=%00 bazl hazrlanm& olan retici fiyatlar endeksi ile yine ayn bazda hazrlanm& olan pastrize st ve beyaz peynir fiyat endeksleri kar&la&trlm&tr. Srmn fazla olmas ve uzun sreli stoklamann olmamasnn da etkisiyle, i! st ile pastrize st fiyat endekslerinin birbirine paralel e!ilimler gsterdi!i Grafik-22de gzlenmektedir. %989 ile %99% yllar arasnda retim maliyetlerinin artm& olmas (reel i&i cretlerindeki art&), pastrize st retiminde karll!n azalmasna i&aret edebilir. te yandan, %994 ylndan sonra, pastrize st fiyat endeksinin daha hzl artt!, di!er maliyet unsurlarnda reel fiyat art& olmad! varsaylrsa, karll!n ykseldi!i ifade edilebilir.
2%
21
Veriler iin Ek Tablo-47ye baknz.
106
KIYMAZ
Grafik-22: i% St ile Pastrize St Arasndaki Fiyat !li&kisi

%40 %30 %20 Endeks %%0 %00 90 80 70 60 %987 %988 %989 %990 %99% Yllar %992 %993 %994 %995 %996 i! St Alm S.F.E. Past. St S.F.E.
Yllar itibariyle, beyaz peynirde pastrize sttekinden daha farkl fiyat geli&meleri ya&anm&tr. Grafik-23ten izlendi!i zere, beyaz peynir ile i! st fiyat endeksleri, %992 ylna kadar, birbirine paralel oranlarda art& gstermi&tir. Sonraki yllarda, i! st d&ndaki di!er retim girdi maliyetlerindeki art&larn enflasyon oranyla ayn seviyede oldu!u varsayld!nda, peynir retiminde karll!n artm& olmas olasdr. te yandan, ok fazla sayda mandrann peynir retimi yapt! Trkiyede, rekabet nedeniyle uzun dnemde, peynir retiminde byk kar marjlaryla al&mann mmkn olamayaca! d&nlmektedir.
Grafik-23: i% St ile Beyaz Peynir Arasndaki Fiyat !li&kisi

%50 %40 %30 %20 Endeks %%0 %00 90 80 70 60 %987 %988 %989 %990 %99% Yllar %992 %993 %994 %995 %996 B.Peynit S.F.E. i! St Alm S.F.E.
107
KIYMAZ
%994 ile %996 yllar arasnda grlen ve sanayiinin karll!n artrd!n gsteren geli&melerin, sz konusu yllarda i! st alm fiyatlarnn aylarca artrlmamas ile ili&kilendirilmesi mmkndr. Zira, yksek enflasyon ortamnda, uzun sre sabit fiyatlarla ham madde temin edilebilmesi, sanayinin karll!n artrmas anlamna gelecektir. 6.2.3.2. St Te&vik Priminin Etkileri retilen stn, artan oranlarda gda sanayiinde de!erlendirilerek st i&leme tesislerinin kapasitelerinin artrlmas ve sa!lkl, kaliteli stn tketiciye ula&trlabilmesi amacyla %987 ylndan (%995 Ocak-Aralk aylar aras ara verilmek kaydyla) bu yana st te&vik primi uygulanmaktadr. Uygulamann ba&lamas ile birlikte kayda alnan i&letme says artm& ve kapasite kullanm oran bir ylda yzde %7'den yzde 28'e karken, zellikle, 2500 ton/yldan fazla kapasiteli modern st fabrikalarnn (A grubu i&letmeler) kapasite toplamnda nemli bir art& olmu&tur. B grubu olarak nitelenen %0002500 ton/yl kapasiteli kk i&letmelerin says, A grubundakilerden sekiz kat fazla olmas ra!men, gerek kurulu kapasite gerekse st alm miktar olarak A grubu i&letmelerin altnda kalm& kapasite kullanm oranlar ise daha yksek olmu&tur (Ek Tablo-48). %99% ylnda kurulu kapasite aralklarnn %000-2500 ton/yldan %000-5000 ton/yla karlm& olmas ile birlikte A grubu i&letmelerin kurulu kapasiteleri azalrken, B grubu i&letmelerin kurulu kapasitesi artm&tr. Kaytl i&letmelerin toplam kurulu kapasitesi 5 milyon tondan 5,5 milyon tona ykselirken, st alm miktarnn ayn kalmas kapasite kullanm orannn d&mesine neden olmu&tur. %99% ylndan sonra A grubu i&letmelerin toplam kapasitesi hzla artmaya devam ederken, kapasite kullanm oranlar da B grubu i&letmelere gre daha yksek olmu&tur. %987 ylndan %994 ylna kadar; prim sistemi dahilindeki toplam i&letme saylarnda %083den %383e yzde 30'luk bir art& olurken, i&letmelerin kompozisyonu ierisinde, kooperatif i&letmelerinin says 78den 67ye d&m&, kapasiteleri ise %55 bin tondan 2%3 bin tona km&, zel sektr i&letmelerinin says 967den %270e ve kapasiteleri ise 2,8 milyon tondan 6,0 milyon tona ykselmi&tir. St te&vik primi uygulamas dahilinde alnan i! st miktarnn, i&letme saysnn, ve kapasite toplamnn, %995 Aralk ay ve %996 ylnn tamamn kapsayan dneme kadar, art& gsterdi!i grlmektedir. Ancak, son dnemde, tmnde d&&
108
KIYMAZ
ya&anm&tr. Bu d&&, SEK'in zelle&tirilmesi ve %995 yl ba&ndan Aralk ayna kadar prim uygulamasna ara verilmesi ile ilgili grlebilir. Sonu olarak, st te&vik primi uygulamas, ham maddenin st i&letmelerine aktarlmas bakmndan olumlu olmu& ancak, demelerde ya&anan gecikmeler retici asndan olumsuzluk yaratm&tr. Bir birim ste verilmi& olan te&vik primlerinin i! st alm fiyatlaryla oranlanmas sonucunda, yllara gre farkllklar gstermekle birlikte, litre ba&na prim de!erinin genellikle alm fiyatlarnn yzde 2,0'si ile 23,0' arasnda de!i&ti!i grlr (Ek Tablo-49). St te&vik primi uygulamasndan dolay, reticinin ek bir kazan elde etmesi beklenirken, st i&letmeleri prim farkn i! st alm fiyatlarna yanstabilmi&lerdir. 6.2.3.3. Di!er Uygulamalarn Etkileri
St hayvancl!na girdi baznda sa!lanan kaynaklar, st retiminin artrlmas ve ucuza ham madde temin edilebilmesi alarndan nemli grlmektedir. Ancak, girdi destekleri, kaytl olmayan ve da!nk yapdaki bir sektre programsz bir &ekilde da!tld! srece, retimde devamll!n ve sanayiye dzenli ham madde temininin sa!lanmas zor olmaktadr. Bu arada, entegre i&letme saysnn azl!, da!nk durumdaki retim birimlerinden i&letmelere ham madde ak&nn sa!lkl bir yapda yrmemesi, stn i&letmelere getirilmeden nce sa!lksz &artlarda saklanmas nedeniyle olu&an bula&ma ve kayplar, hayvan hastalklar ile mcadelenin yeteri kadar yaplamamas gibi etkenler, stn retim kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir. i! st almnda kalite kriterlerinin belirlenerek geerli klnmas nemli olmakla birlikte, bunu zorlayc tedbirlerin uygulanmasnn zaman alaca! d&nlmektedir. St rnlerinin GATT erevesinde ihracat yardm alabilmesi sz konusu olmasna ra!men, gerek kalite ile ilgili sorunlar gerekse dnya fiyatlar ile yurtii fiyatlar arasndaki farkn yksek olu&u nedeniyle, gda sanayii iin avantajl bir durum olu&turmayacaktr. %993-94 dneminde yalnz sekiz ay iin uygulanm& olan ihracat yardmlar devamllk arz etmemi&, dnemsel bir uygulama olarak yrrlkte kalm&tr.
109
KIYMAZ
7. !#LENM!# TARIM RNLER! VE TRK!YE UYGULAMASI 7.%. TRK#YE AISINDAN #"LENM#" TARIM RNLER# S#STEM#N#N TAR#HES# Trkiye ile ATnin tarm alanndaki ili&kileri, %963de imzalanan Ankara Anla&masna kadar uzanmaktadr. O yllar, Ortak Tarm Politikasnn (OTP) da henz yeni kurulmaya ba&lad! yllar olup, ad geen anla&mada tarm ve tarm rnleri ticareti konular da kapsanm&tr. %973 ylnda yrrl!e girmi& olan Katma Protokol (KP) ile tarm rnleri, 22 yllk gei& dneminin sonuna kadar, gmrk birli!i d&nda tutulmu&, ancak tercihli bir rejim ngrlm&tr. Trkiyenin, 22 yllk bir dnem ierisinde, tarm rnlerinin Trkiye ile Topluluk arasnda serbest dola&mn sa!lamak amacyla, gerekli OTP tedbirlerini alarak kendi tarm politikasnn uyumunu sa!lamas ngrlm&tr. Bu dnem ierisinde, Toplulu!un, tarm politikasnn tesbiti ve geli&mesi srasnda Trk tarmnn karlarn gz nnde tutmas ve Trkiyenin bu amaca yararl btn unsurlar Toplulu!a bildirmesi ngrlm&tr. Konu hakkndaki geli&melerin Trkiye-AT arasnda olu&turulan Ortaklk Konseyi erevesinde ele alnmas da kararla&trlm&tr. Ortaklk Konseyi, Trkiye tarafndan OTP tedbirlerinin alnd!nn belirlenmesini takiben tarm rnlerinin serbest dola&m ile ilgili hkmleri tesbit edecek ve uyum iin ngrlen 22 yllk sreyi uzatabilecektir. Mallarn serbest dola&mnn sa!lanmasndan nce, Trkiye ve Topluluk birbirlerine, tarm rnleri ticaretinde tercihli bir rejim uygulayacaktr. Gei& dneminin ba&ndan itibaren Trkiye iin uygulanacak tercihli rejim KPnin 6 Sayl Ekinde (baz i&lenmi& tarm rnlerini de kapsamak zere) yer almaktadr. Trkiye ise, ayn KPn %%. maddesi uyarnca, ATyi kuran Roma Anla&masnn II Sayl Ekinde yer almayan ve i&lenmi& tarm rnleri olarak tanmlanan baz rnlerde, 22 yllk dnemde, gmrkleri belirli oranlarda a&amal olarak sfrlayacak &ekilde bir taviz tanm& bulunmaktadr. Bu rnler arasnda CN kodu %704 olan beyaz ikolata, %806 olan ikolata ve kakao ieren gda mstahzarlar, %902 olan malt hlasas ieren mstahzarlar ve 2%07 olan baz gda mstahzarlar saylabilir (DPT, %993-2 s.82).
110
KIYMAZ
te yandan Topluluk, Katma Protokoln 35inci maddesi erevesinde, 6 sayl Ekin %4nc maddesi ile i&lenmi& tarm rnlerinin Toplulu!a ithalinde, de!i&ken unsurun (tarm pay) tahsili sakl kalmak zere, sabit unsurun (sanayi pay) taahht etmi&tir. %/80 Sayl Ortaklk Konseyi Karar ile Toplulu!un Trkiyeye tand! tercihli rejim iyile&tirilmi& ve Topluluk, Trkiye k&l tarm rnlerinden alnan gmrk vergilerinden, yzde 2 veya daha d&k oranllarn %98% ba&ndan itibaren, yzde 2nin zerinde olanlarn ise, %987 yl ba&na kadar drt a&amada kaldrlmasn kabul etmi&tir. Ortaklk Konseyi Kararnda OTPna uyum iin; Topluluk mevzuatnn, fiyat ve pazar sisteminin incelenmesi ve Trkiyenin uyuma gidece!i tarm rnlerinin belirlenmesi ile uyumun a&amal olarak gerekle&tirilmesi iin ko&ullarn saptanmas ngrlm&tr. Ayrca, Topluluk OTPna uyum iin Trkiyeye teknik yardmda bulunacaktr. te yandan, bu konuda gnmze kadar nemli bir geli&me sa!lanamam&tr. 7.2. GMRK B#RL#$# %995 ylnda alnan %/95 Sayl Ortaklk Konseyi Karar (OKK) ile ba&lam& olan Gmrk Birli!i srecinde, tarm ve i&lenmi& tarm rnlerine ayr bir yer ayrlm&tr. %/95 sayl OKKda KPdekine benzer &ekilde tarm rnlerinin serbest dola&m ngrlmekte ve OTPye uyumu gerekle&tirmek iin ek bir srenin gereklili!i vurgulanmaktadr. Ek sre tannmas konusu ve tercihli rejimin gzden geirilmesi d&nda, tarm ile ilgili btn hususlar, KPde yer ald! &ekliyle ifade edilmektedir. %/95 Sayl OKKda i&lenmi& tarm rnleri ile ilgili hkmler ayr bir blm (Blm V) olarak ele alnm&tr. Topluluk tarafndan yaplan dzenlemelerle i&lenmi& tarm rnleri kapsamnda yer alan ve Trkiye-AT ili&kilerinde bu rejime konu olan rnler listesi, OKKda Ek-% (Ek Liste-%2) olarak yer alm&tr. Bu rnlerin nc lkelerden ithalatnda, OKKda yer alan hkmler erevesinde belirlenen miktarlarda tarm pay uygulanabilecektir. Trkiye asndan bakld!nda, genelde mevcut korumadan gidilerek yaplan hesaplamalarda, bir ksm rnn sisteme hemen uyabilece!i, bir ksmnda ise uyumun
22
yllk bir
dnem sonunda a&amal bir &ekilde (yzde 25, yzde %0, yzde 0) sfrlanmasn
De!i&ken ve sabit unsur tanmlar iin AB #&lenmi& Tarm rnleri sisteminin anlatld! blm 3.3e baknz.
22
111
KIYMAZ
hemen mmkn olamayaca! saptanm&tr. Bu itibarla uyumun mmkn grlemedi!i rnler iin, #svire Forml &eklinde GATT Uruguay Turu mzakerelerinde benimsenen sanayi korumasnn en fazla yzde 30 olarak kabul edildi!i bir ynteme ba&vurularak, belirli bir sre iin gerek tarm payna ilave bir korumay srdrme imkan yaratlm&tr. Hesaplamalar sonucunda, sistemin ayr katogeriye ayrlarak tesisine karar verilmi&tir: Hemen uyum yaplacak i&lenmi& tarm rnleri; yllk gei& dnemi istenen rnler (#svire Modeli uygulanan rnler); 22 yllk listede yer alan ve %,5 yllk gei& dnemi istenen rnler. Hemen uyum yaplacak rnler, Gmrk Birli!i Kararnn yrrl!e girdi!i % Ocak %996 tarihiyle birlikte uyumu sa!lananlar olup baz makarna e&itleri, dondurma, katkl yo!urtlar ve margarin gibi rnleri iermektedir. %/95 Sayl OKK, Ek-6 kapsamnda yer alan ve belli bir takvim erevesinde hedef tarm payna ula&lmas amalanan rnlerden Ek-6/Tablo-%dekilerde (biskvi ve pastaclk rnleri, baz makarna e&itleri ve ocuk mamalar) %.%.%999 tarihinde, Ek-6/Tablo-2deki rnlerde (ikolata ve ikolatal rnler, &ekerlemeler ve baz hazr gdalar) %.%.%997 tarihinde hedef tarm payna ula&lacaktr (DTM, %995). Sz konusu rnlerde, GATT nedeniyle tarifele&tirilen korumalar, nc lkelere kar& koruma dzeyinde de!i&iklik yaratmayacak oranlarda hesaplanm& olup, Topluluk iin sanayi paynn sfrlanmas ile Topluluk lkeleri baz rnlerin ticaretinde avantajl duruma gelmi&lerdir (koruma dzeyi d&k olan makarnalar, dondurma, kimyaca saf fruktoz ve di!er gda mstahzarlar gibi rnlerde ithalat nc lkelerden ATna kayabilecektir). Ancak, tarm pay ile sa!lanan koruma dzeyinin o!u rnde yeterli bir koruma sa!lamas mmkndr. Zira, o!u i&lenmi& tarm rnnde tarm pay, sanayi payna gre daha yksek koruma sa!lamaktadr. #&lenmi& tarm rn kapsamnda yer alan rnlerin bazlar, 22 yllk listede yer alan rnler olup, KPe gre Trkiyenin bu rnlerde gmrkleri sfrlamas gerekmekteyken, %/95 Sayl OKK ile bu rnlerde tarm pay &eklinde vergi uygulanmas sz konusu olmu&tur (kakao iermeyen &ekerli rnler ve makarna). Topluluk ise, baz rnlerde Trkiye iin daha nce sfrlamam& oldu!u sanayi paylarn tamamen kaldracaktr. #&lenmi& tarm rnleri kapsamnda yer alan rnlerden bir ksmnda uygulanan sanayi paylar KP uyarnca daha nceden sfrlanm&tr (aromal yo!urtlar, kakao iermeyen &ekerli rnler, makarnalar, msr gevre!i, ekmek ve pastaclk rnleri, maya vs.). Tarife indirimine konu olan di!er rnlerde (kimyaca saf fruktoz, tatl msr, dondurma), sz konusu indirim miktarlar nemli bir ihracat art&na
112
KIYMAZ
imkan verecek nitelikte de!ildir. Bu rnlerin bazlarnda GATT nedeniyle uygulanacak tarifelendirmeyle koruma dzeyinin nemli lde artrlmas da sz konusudur. te yandan, OKK ile Toplulu!un Trkiyeye, nc lkelere uygulad! tarm payna kar&lk gelen vergileri uygulamas ngrlmektedir. Bu dzenleme ile Topluluk, tarm pay bakmndan, baz tercihli lkelere tand! ncelikleri ortak ye olmasna ra!men Trkiyeye sa!lamamaktadr (Ertu!rul, C., %996-2). Sonu olarak, Toplulukta, hububat, &eker ve st gibi, fiyatlar dnya fiyatlarnn zerinde tutulan rnlerin, gda sanayiinde kullanmlar sonucunda, sanayinin rekabet gcnn olumsuz ynde etkilenmemesi ve d&k fiyatl d& rekabetten korunmas asndan kurulmu& olan i&lenmi& tarm rnleri ticaret sistemi, Trkiye tarafndan sadece pazara giri&i (ithalat) dzenleyen ve i pazar koruyan bir sistem olarak uygulanmaktadr. %973 ylnda Topluluk ile yaplan gr&melerde ilk defa gndeme gelmi& olan i&lenmi& tarm rnleri konusunda, %995 ylna gelindi!inde, Trkiye, Toplulukla yllardr yaplmakta olan gr&meler sonucunda zerine ald! ykmllklerini yerine getirmek durumunda kalm&tr. ABdeki sistemden farkl olarak, ihracat yardm uygulamalarna yer verilememesi nedeniyle gda sanayiinin yurtii ham madde kaynaklarn kullanmas te&vik edilememektedir. al&mada incelemeye konu olan i&lenmi& tarm rnlerinden makarna, biskvi, ikolata ve &ekerlemelerin Ek Tablo-42de verilen yurtii fiyatlar ve Ek Tablo-50de verilen ithalat vergilerinden sonra ortaya kan ortalama ithal fiyatlar %993-%996 dnemi iin kar&la&trld!nda; her drt rnde yurtii fiyatlarn ithal fiyatlarndan d&k seviyede oldu!u belirtilebilir. Gmrk Birli!i Kararnn yrrl!e girdi!i %996 ylndan i&lenmi& tarm rnlerinde uyumun tamamlanaca! %999 ylna kadar, %996 yl ortalama ithal fiyatlar kullanlarak bir hesaplama yaplacak olursa hedef tarm payna ula&lmas sonucu korumalarn d&mesiyle birlikte, zellikle &ekerleme ve ikolatada, ithal fiyat ile yurtii fiyat arasndaki farkn iyice azalmas sz konusu olabilecek ve ithalat artacaktr. Buna ek olarak, ithal rnle yerli rn arasnda ithal rn lehine kalite fark bulunmas, &ekerleme ve ikolatada ithalat miktarn artrc ba&ka bir faktr olacaktr. te yandan, makarna ve biskvide yurtii fiyatlar ithal fiyatlarn altnda kalaca!ndan ksa vadede byk miktarda ithalat beklenmeyebilir. Trkiyenin bahsi geen rnlerde ileriye dnk olarak rekabet &ansnn artrlmas amacyla gda sanayiinin ham madde temin a&amasndan ba&layarak baz nlemlerin alnmas ve OTP ile GATT politikalarna uyum taahhtleri gz nnde bulundurularak bunlarla paralellik kurulmas gere!i bulunmaktadr. Bu konular da gz nnde bulundurarak a&a!da baz neri ve de!erlendirmeler sralanmaktadr.
113
KIYMAZ
8. NER!LER Tarmsal politika hedefleri benze&mekle birlikte AB ile Trkiyenin hububat, &eker ve st konusundaki tarmsal destekleme politikalar birbiriyle kar&la&trld!nda, uygulama &eklinin, sonularnn ve bunlarn ham madde temini asndan gda sanayiine etkilerinin farkl oldu!u anla&lmaktadr. Trkiyenin OTPna uyum taahhdnn yansra, Gmrk Birli!i Karar ile birlikte i&lenmi& tarm rnlerinin ticareti konusunda uyumun gerekle&tirilmesi sreci hububat, &eker ve st sektrlerine nem kazandrm&tr. OTPna uyum taahhtlerine ve Dnya Ticaret rgtnn (DT) tm lkeleri zorlayaca! politika de!i&imlerine uygun olarak, Trkiyede tarmsal retim de!eri ierisinde byk yeri olan her rnde de gnmzde uygulanmakta olan destekleme politikalarnn gzden geirilmesi kanlmaz olmaktadr. Bu blmde, AB ve Trkiyenin hububat, &eker ve st iin uygulamakta olduklar ve ABnin belli alardan daha ba&arl grnd! tarmsal destekleme politikalarnn, ham madde temini asndan gda sanayii zerindeki etkileri gz nnde bulundurularak, Trkiyede gerek tarm kesimi gerekse gda sanayii zerinde olumlu etkiler yaratacak yapsal de!i&iklikler ve bunlara dayanlarak olu&turulacak tarmsal destekleme politikalarnn geli&tirilmesi konusunda nerilerde bulunulmaktadr. neriler sralanrken VII. Be& Yllk Kalknma Plannn "Tarmsal Politikalarla #lgili Yapsal De!i&im Projesi" blmnde ngrlm& olan hedefler de dikkate alnmaktadr. $. ABde tarm kesiminin kayt altnda bulunmas, tarmsal politikalarn tarm kesimi zerine etkilerinin izlenmesini ve gerekti!inde politika de!i&ikliklerine gidilmesini kolayla&trmaktadr. AB lkelerinde, ticari nitelik ta&yan, yapt! retimin byk ksmn pazarlayan ve belli bir ekonomik faaliyet dzeyi bulunan tarmsal i&letmelere dayanlarak kurulmu& olan ve #ngilizceden ksaltlm& &ekliyle FADN (Farm Accountancy Data Network=iftlik Muhasebe Veri A!) olarak bilinen bir muhasabe sistemi bulunmaktadr. Tarmsal i&letmelerde yaplan retimin &ekli, maliyetler ve gelir dzeyleri gibi verilere, tutulan bilgilerden ula&mak mmkndr. zellikle, fiyat politikalarnn belirlenmesi konusunda sz konusu i&letmelerin tuttuklar kaytlarn nemi byk olmaktadr. ABde hububat ve hayvanclk konularnda faaliyet gsteren tarmsal i&letmelerin FADN sistemi ierisinde a!rl! bulunmaktadr.
114
KIYMAZ
te yandan, Trkiye'de tarmda ya&anmakta olan sorunlarn ba&lang noktalarndan birisi, tarmsal i&letmelerin ok paral olu&udur. Tarmla u!ra&anlarn faaliyetlerinin ve bu faaliyetlerin sonucu olu&an gelir dzeylerinin saptanmasnda ve zellikle tarmsal destekleme politikalarnn sonularnn izlenmesi konusunda tarm i&letmelerinin kaytl olmasnn nemi anla&lmakla birlikte, bu konuda yeterli aba harcanmam&tr. Bu nedenle, ncelikle Trkiyede kayt sisteminin olu&turulabilmesi asndan Topluluk FADN sistemiyle uyumlu biimde tarmsal i&letmeler blgeleri, faaliyetleri ve ekonomik byklklerine gre snflara ayrlmaldr. Sz konusu snflar ierisindeki belli saydaki rnek i&letmeden veri toplanmaya ba&lanmaldr. Bu konuda, Tarm ve Kyi&leri Bakanl!, Orman Bakanl! (orman kyleri iin) ve Devlet #statistik Enstits (D#E) gibi kurumlarn i&birli!i ierisinde olmas gerekecektir. Buna paralel olarak, Tarm Sat& Kooperatifleri ve Birlikleri, T"FA", aykur, TEKEL, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl! vb. kurulu&larn da ellerinde bulundurduklar verileri, veri kayna!na aktarmalar sa!lanmaldr. Bylece amalanan snflandrmann tamamlanmas kolayla&acaktr.
2- Sz konusu kaytlar kullanlarak; a) Her rnn de en verimli ve/veya en d&k maliyetle retilebilecekleri blgeler ile
verimi d&k olan ve/veya yksek maliyetle retim yaplan ancak belli bir retim potansiyeli olan blgeler (seilmi& blgeler),
b) retim potansiyeli olmayan, tarmsal faaliyet asndan dezavantajl blgeler

saptanmaldr. Sz konusu blgeler, Trkiyenin yedi byk co!rafi blgesi altnda yer alan ve daha nceden snflara ayrlm& alt blgeler olarak alglanmaldr. Daha sonra, ilk etapta, (a)daki blgelerde bulunan ve ekonomik byklkte olmayan i&letmelerin birle&tirilerek bytlmesi (rne!in, arazi toplula&trma yntemiyle) ksa vadede zor grnd!nden, birarada hareket etmelerini sa!layacak uygulamalara yer verilebilir. Bunun iin, Trkiye'de gnmzde destekleme sistemi ierisinde yer alan girdi desteklerinin kullanlmas d&nlebilir. Bilindi!i gibi, hububat, &eker ve st destekleme politikalar ierisinde yer verilen e&itli girdi destekleri, tarmsal faaliyette kullanlan girdinin maliyetinin belli bir blmnn devlete kar&lanmasna dayanmaktadr. Seilmi& blgelerde kurulacak kooperatiflerin ya da retici birliklerinin (VII. Be& Yllk Kalknma Plannda kurulmas ngrlm&tr) kullanaca! girdilerde e&itli ek avantajlarn tannmas yoluyla da!nk durumdaki tarm i&letmelerinin birlikte hareket
115
KIYMAZ
etmesinin sa!lanmas ve optimum byklkte i&letmelerin kurulu&una n ayak olunmas sz konusu olabilecektir. Ek avantajlar sa!lanrken, maliyet ve verimle ilgili farkllklar gz nnde bulundurulmaldr. retici birliklerinin zellikle hububat gibi reticisi rgtlenmemi& ya da st gibi reticisi da!nk &ekilde rgtlenmi& rnler iin olu&turulmas ngrlmektedir. Birliklerin, rn merkezile&tiren, piyasada fiyat belirleyebilecek pazarlk gcne sahip ve rnlerle ilgili genel politikalarn olu&turulmasnda rol alabilecek nitelikte bulunmas, bunlarn yansra reticiye ncelikle bilgi, e!itim ve yaym gibi hizmetleri gtrebilecek yapya sahip olmas d&nlmektedir. (b)deki i&letmelerin karl ve verimli al&mas mmkn olmad!ndan, bir gei& sreci ile birlikte (do!rudan gelir demeleri ve evre ile ilgili faaliyetleri zendirme) tarm d& faaliyetlere ynlendirilmeleri d&nlebilir. te yandan, piyasa fiyat yapsn bozucu etki yaratmas nedeniyle uzun vadede girdi deste!i mekanizmasnn destekleme sisteminden karlmasnn ngrld! d&nlrse, girdi desteklerinin kooperatifler ve retici birlikleri aracl!yla kullandrlmas yoluyla etkinlik sa!lanmas ve girdi deste!i iin ayrlan kayna!n, devlet tarafndan nce bu organizasyonlara do!rudan tahsis edilmeye ba&lanmas, zaman ierisinde de retimden ba!msz sadece geliri artrmaya ynelik do!rudan gelir deste!i demesi niteli!i kazandrlmas uygun olacaktr. 3- ABde, sanayiye gerekli ham maddenin pazarlanmas noktasnda, kooperatifle&me yoluyla ya da szle&meyle pazara srmn garanti altnda olmas nedeniyle, elde edilen rnlerin pazarlama maliyetlerinin azaltlmas ve reticinin pazarlk gcn artrarak rnn hak etti!i fiyattan satmas mmkn olabilmektedir. Bylece, gda sanayiinin de istikrarl fiyatlarla yeterli miktarda mal temini kolayla&maktadr. ABdeki uygulamayla ayn paralelde, Trkiyede seilmi& blgelerde kurulmas nerilen kooperatif ve retici birliklerinin yaplarn ve pazarlama faaliyetlerini glendirmeleri ve ekonomik bulundu!u takdirde i&leme faaliyetlerini (daha ziyade st iin geerli) kendi olanaklar ile gerekle&tirmeleri nerilebilir. Bu konuda, %%63 sayl Kooperatifler Kanununun 3746 sayl Kanunla de!i&ik %9 uncu maddesine dayanlarak hazrlanm& olan Tarmsal Kooperatiflerin Yatrm Faaliyetlerine Yaplacak Devlet Yardm Ynetmeli!i erevesinde kullandrlacak kredi miktarlarnda yaplacak dzenlemeler ve retici birlikleri ve bunlarn i&leme tesisleri kurabilmeleri konusunda hazrlanacak mevzuat nem ta&yacaktr. St i&leme tesisleri ile ilgili yatrmlarda,
116
KIYMAZ
tketim merkezlerine en yakn konumda bulunan i&letmelere ncelik verilmesi d&nlebilir. Seilmi& blgelerde, zellikle abuk bozulma zelli!i gsteren &eker pancar ve stn gerek kooperatifler/retici birlikleri bnyesinde gerekse gda sanayii i&letmeleri ile aralarnda yaplacak szle&melerle de!erlendirilmesi imkanlar yaratlmaldr. Hububat retimi yaplan tarmsal i&letmelerde rgtlenmenin getirisi, bu rnn pazarlanmas a&amasnda ortaya kacaktr. Seilmi& blgelerde bulunup da maliyetleri yksek olan ve ekonomik al&acak bir i&leme tesisi kuramayan veya yaknnda szle&me yapabilece!i kurulu i&leme tesisi bulunmayan tarmsal i&letmelerin faaliyetlerinin devam ettirilebilmesi iin, depolama ve nakliye kolaylklar getirilmesi d&nlebilir. 4- reticiler ve i&leme sanayii asndan nemli konulardan biri de, verim ve kalitenin artrlmasdr. Verimin artlmas, tarmsal i&letmelerin birim retim maliyetlerini azaltc ve gelirlerini artrc bir olgudur. Trkiyede tarmsal i&letmelerin o!unun sermaye yapsnn zayf olmas, verimi artrc girdi ve teknolojinin kullanmn snrlam&tr. rne!in, gbre konusunda yaplm& olan etdler, kullanlmas gereken miktarn ancak yarsnn kullanlabildi!ini gstermektedir. rn verim ve kalitesinin d&k olmasnda; hububat ve &eker pancarnda tohum kalitesi ile ilgili sorunlar ve Trkiye ko&ullarnda yksek verim elde edilecek tohum e&itlerinin yeterli &ekilde kullanlamamas n planda bulunurken, stte; hayvan slah ve bakm, sa!lkl gen kaynaklarnn olu&turulmas vb. konularndaki al&malarn yetersizli!i olumsuz faktrlerdir. Bu konularda devletin n ayak olaca! iyile&tirme, geli&tirme, kontrol, e!itim, yaym ve dan&manlk vb. hizmetlerin yannda, kooperatif ve retici birliklerinin geli&mesiyle sz konusu faaliyetlerde etkinli!in ve tarmsal i&letmelerin kendilerine yeterlili!inin artmas amalanmaldr. Girdi kullanmnda devletin kooperatif ve retici birliklerine do!rudan kullandrmas ngrlen kaynaklar, sermaye yapsndaki iyile&me ve bilgi birikimiyle birle&ince verim art&nn daha kolay sa!lanabilece!i d&nlmektedir. Bylece, ekonomik ko&ullardaki olumsuzluklardan do!an ve girdi kullanmnn azalmasna yol aan sonularn da tarm en d&k dzeyde etkilemesi sa!lanabilecektir. Gda sanayiinin tarmda ara&trma-geli&tirme (AR-GE) al&malarna katk yapmas ve szle&meli retim yoluyla AR-GE al&malarnn sonularndan faydalanma
117
KIYMAZ
yoluna
gitmesi Her
tarmsal kalite
rnlerde kriterleri
sa!lanacak olu&turulup,
kalite art&nn i&lenmi& piyasada buna uygun
rne fiyat
yanstlmasnda byk rol oynayacaktr. rnde farklla&trmalar uygulanmasn sa!lamak da nemli bir te&vik olacaktr. Bu yaplrken, ABdeki kriterler gz nne alnarak uzun dnemde bunlara uyum sa!lanmas amalanmaldr. 5- AB lkelerinde OTP'nin ba&ndan bu yana konumuz olan rnde uygulanan pazar fiyat deste!ine kar&lk olarak, Trkiye'de hem girdi hem de pazar fiyat deste!i uygulanmaktadr. Uzun dnemde, girdi ve pazar fiyat deste!i gibi retim ve piyasa fiyatlar zerinde bozucu etkiler do!uracak uygulamalar yerine, do!rudan gelir deste!i politikalarnn benimsenmesi hedeflenmektedir. Bu politika, Dnya Ticaret rgt'nn (DT) bundan sonra lkeleri uygulamaya zorlayaca! tarmsal politikalarn merkezini olu&turacaktr. Nitekim, OECD tarafndan yaplm& olan bir al&mada (OECD, %995 s.%7), tarmsal destekleme politikalar olarak uygulanan pazar fiyat deste!i, telafi edici demeler (dnya fiyat ile i fiyat arasndaki farkn kar&lanmas) ve do!rudan gelir demelerinin hangisinin daha etkin &ekilde tarm kesimine kaynak aktarlmasn sa!lad! ara&trlm& ve Tablo-6daki sonular km&tr. Tablo-6 : OECDnin Tarmsal Politika Aralar De%erlendirmesi Tarmsal Politika Aralar Pazar De%erlendirme Kriterleri Fiyat Deste%i reticilere Belirli Bir Gelir Deste"i Sa"lanrken Yaplan Toplam Transferler -Devlet Tarafndan -Tketici Tarafndan Hedef D! Gruplara Aktarlanlar -Girdi Sa!layan Sanayilere -#&leme Sanayilerine -Hedef D& reticilere -Di!er lkelere Gelir Aktarm % : En d&k maliyet ya da aktarm 3 ? 3 3 3 ? 2 2 % % % % Telafi Edici deme Do%. Gelir demesi
% 3
3 %
2 2
3 : En yksek maliyet ya da aktarm.
118
KIYMAZ
Anla&laca! gibi, reticiye gelir aktarmnn en etkili &ekilde sa!lanmas, do!rudan gelir demesi yoluyla olurken, devlet tarafndan yklenilecek maliyet pazar fiyat deste!ine nazaran artmaktadr. Devletin yklenece!i mali ykn en az oldu!u pazar fiyat deste!i uygulamas, retici gelirinin de!i&ik kanallara aktarmna neden oldu!undan pazarlar ve fiyatlar bozucu etkiler yaratmaktadr. neriler madde-2 ve 3'de aklanm& olan sisteme benzer bir kayt ve pazarlama sistemi kurulmad! srece, Trkiye'de uygun grlen rnlerde do!rudan destek demesi gibi daha etkin tarmsal politikalara geilmesi gecikecektir. 6- Destekleme politikalarnda yaplacak herhangi de!i&iklik ham madde temini a&amasnda gda sanayiini yakndan ilgilendirmektedir. A&a!da, bu konuda rn baznda de!erlendirmeler yaplmaya al&lm&tr. -Hububat Blm 2.%.9.2de bahsedildi!i gibi; AB, hububatta %992 ylnda uygulamaya ba&lad! sistemle mdahale fiyatlarn dnya fiyatlar seviyesine ekerek pazar fiyat deste!ini azaltm& ve reticinin gelir kaybn telafi etmek zere, retim seviyesinden ba!msz olarak uygulanan do!rudan gelir deste!ine gemi&tir. Bylece, gda sanayii dnya fiyatlarna yakn fiyatlardan ham madde elde ederken ihracat iin verilen yardmlarn maliyeti azalm&tr. Sistemin uygulanmasnda tarmsal kayt sisteminin gvenilirli!i nem ta&maktadr. AB Ortak Tarm Politikalarna uyum ynnde taahhde girmi& olan Trkiye'de do!rudan gelir deste!i uygulamas pratikte sorun yaratacaktr. Trkiye'de her yl siyasi kararlarn da etkisiyle de!i&en destekleme fiyat dzeyleri, ABde oldu!u gibi istikrarl bir izgide gitmemi& ve gerek enflasyon gerekse dnya fiyatlar kar&snda nceden kestirilemeyen geli&meler sergilemi&tir. Ancak, son on yldr genelde dnya fiyatlarnn zerinde bir seyir izlenmi&tir. Bu nedenle, mdahale fiyatlarnn dnya fiyatlar seviyesine ekilmesi sonucunda, reticilerin bir gelir kaybna u!ramas sz konusu olacaktr. Bu gelir kaybnn dzeyini belirleyecek, telafi demesi yaplacak hedef kitle ile ilgili kriterleri ortaya koyacak kayt sisteminin kurulmam& olmas, do!rudan gelir demesinin uygulanabilirli!ini ortadan kaldran en nemli unsurdur. Bu durumda, Trkiye'nin uygulayabilece!i seeneklerden biri de, dnya fiyatlar seviyesinde bir mdahale fiyat akland! takdirde, bununla birlikte reticilerin eline
119
KIYMAZ
gemesi istenen daha yksek bir hedef fiyatn ilan edilmesi ve aradaki farkn prim olarak denmesi olabilir. Ancak, bunun da devlete olan maliyeti bakmndan avantajl olaca! sylenemeyece!i gibi, bir destekleme politikas olarak tarm kesimine kaynaklarn etkin &ekilde da!tlmasn sa!lad! da d&nlmemelidir. Gda sanayii, her iki uygulama ile dnya fiyatlarndan ham madde sa!layabilecek, ancak reticiye verilecek destek tamamen devlet ve/veya tketici tarafndan finanse edilecektir. te yandan, Trkiyede &imdiye kadar bu!dayda uygulanm& olan ve retim ve retici gelirinde istikrarszlk yaratt!na daha nceki blmlerde de!inilmi& olan fiyat politikalar yerine, retim ve fiyatlarda istikrar getirecek politikalara ihtiya duyulmaktadr. Bu erevede, retimin yksek oldu!u blgelerde mevcut rn borsalarnn geli&tirilmesi ve yenilerinin kurulmas yoluyla devlet mdahalesinden uzak, tamamen serbest piyasa ko&ullarnn varoldu!u bir pazarlama sistemi getirilmelidir. Borsalar, gda sanayiinin ham maddeyi uygun kalite ve fiyattan temininde nem ta&maktadr. Ba&langta, borsalarda i&lem yapanlarn ma!dur olmamalar asndan, bu!dayn belli bir fiyatn altna d&mesi ya da belli bir fiyatn zerine kmas halinde mdahale kurulu&unun (TMO) piyasaya girmesi ve piyasay regle etmesi gerekecektir. Bu uygulama, bir alt ve st mdahale fiyatnn olmas gere!ini yanstmaktadr. Bunun d&nda TMO, beklenmedik mdahalelerde bulunmamal ve istikrarsz alm politikalar izlememelidir. TMOnun son yllarda, piyasada alm-satm zendirici uygulamalara giri&mi& olmas (destekleme fiyatlarnda aylk artrmlar, alm-satm fiyatlar arasnda yzde %5 fark bulunmas, emanet sistemi gibi) ileriye dnk olarak olumlu etkiler yaratacaktr. Borsada i&lem yapacak reticilerin pazarlk glerinin geli&tirilmesi, beraber hareket etmelerine ba!l oldu!undan, bu!day reticilerinin kooperatif ya da retici birli!i olarak rgtlenmeleri gere!ini do!urmaktadr. Uzun dnemde, pazarlama yapsnn sa!lamla&mas, devlet tarafndan yaplacak mdahalelerin en aza indirgenmesini kolayla&tracaktr. Di!er taraftan, kk iftilerin ve avantajl konumda bulunmayan retim blgelerinin do!rudan gelir deste!i uygulamalar ile desteklenmesi ya da sektrler aras politikalarla ba&ka faaliyetlere ynlendirilmeleri sayesinde, sosyal amal fiyat politikalarnn izlenmesi anlamsz hale gelecektir. Borsalarda i&leme tesisi sahipleri ile reticilerin kar& kar&ya gelmesi, gda sanayiinin ham madde talebinin do!rudan reticiye iletilerek retimin ynlendirilmesini sa!layacaktr. Ayrca, zellikle makarna sanayiinde, borsa d&nda hareket edilmesi ve do!rudan, reticilere ya da retici kurulu&larna szle&meye tabi retim yaptrlmas
120
KIYMAZ
imkan bulunmaktadr. Bylece, sanayi tarafndan yaplmakta olan bu!day ithalat en alt seviyeye indirilmi& olacaktr. Borsalarn verimli &ekilde al&masn teminen, ABdeki kalite ve pazarlama ile ilgili baz uygulamalara uyumu da gndeme getirecek nlemler alnmas gerekecektir: -#leri a&amalarda, borsalarn dnya borsalaryla ileti&im halinde, gerek anlamda birer borsa olabilmeleri amacna paralel &ekilde, uluslararas standartlarla uyumlu, kalite snflar belirlenmi& rnlerin i&lem grmesi sa!lanacaktr. Bylece, gda sanayiinin ham madde kalitesi konusundaki &ikayetleri de ortadan kalkacaktr. Ancak, bunun iin, daha nce de bahsedildi!i gibi ham maddenin retimi a&amasndaki kalite sorunlarna zm bulunmas gerekmektedir. -Uzun dnemde, piyasalarda etkinli!in ve rekabetin sa!lanmas asndan, TMO d&ndaki zel ki&i ya da kurulu&lara depolama faaliyetlerini geli&tirme imkan tannmaldr. TMO, son yllarda uygulamaya ba&lad! emanet makbuzu sistemiyle depolama ve nakliye maliyetlerini fiyatlara yanstmaya ba&lam& ancak bu uygulama yaygnla&trlamam&tr. Depolama maliyetinin fiyatlara yansmas sa!lanarak, zel kesimin bu alana girmesi te&vik edilmelidir. ABde fiyat dalgalanmalarnn nlenmesi ve piyasaya mal arznn dzenli &ekilde yaplmas amacyla depolama yaplmakta ve maliyetler fiyatlarda yaplan aylk artrmlarla kar&lanmaktadr. Trkiye'de de piyasaya mal srmnn kontrol altnda bulundurulmas ve borsalarda yaplacak i&lemler kar&l!nda belli miktarda maln depolarda her zaman hazr tutulmas bakmndan benzer sistemin yrrl!e konulmas nerilebilir. Sonuta, retici organizasyonlarnn ve borsalarn glenmesine kadar bu!day ve di!er hububat fiyatlarnda mevcut devlet mdahalesinin devam gerekecektir. Halen uygulanmakta olan sistemle pazar fiyat deste!i verilmesi yoluyla destekleme sa!lanrken tamamen siyasi kararlara ba!l bir fiyat yaps olu&maktadr. Bu nedenle, fiyat politikalar uygulanrken i pazar fiyatlarnn istikrarl bir seyir izlemesine dikkat edilmeli, enflasyon oranlarnn olduka zerinde ve bir nceki yla gre srama gsteren destekleme fiyat art&larndan kanlmaldr. Destekleme fiyatlar, dnya fiyatlarndan yksek tutuldu!u lde, ham maddeyi kullanarak ihracat yapacak olan gda sanayiine GATT taahhtleri erevesinde ihracat yardm verilmesi gerekecektir. Aksi takdirde, ihracatnn ham madde talebini dahilde i&leme rejimine gre ithalatla kar&layacak olmas nedeniyle i piyasada olu&abilecek stok birikimleri de!erlendirilemeyecek ve kaynak israfna neden olunacaktr.
121
KIYMAZ
-!eker Dnyada pancar &ekeri retimi, hakim olan dnya piyasas fiyatlarnn zerinde maliyetlere sahiptir. Bunun nedeni, dnya &eker retiminin yzde 65inin retim maliyetleri daha d&k olan kam& &ekerinden olu&uyor olmasdr. Bu nedenle, &eker pancar reticilerinin o!u, dnya piyasasndakinden daha yksek fiyatlardan gelir elde etmektedir. AB ve Trkiyedeki &eker pancar i&leme sanayii, uygulanan yksek dahili fiyatlar sayesinde retim masraflarn yerel piyasalardaki sat&lardan kar&layabilmektedir. AB &eker destekleme politikalarnda nasl bir de!i&imin ya&anaca! konusunda e&itli senaryolar olu&turulmu& olmakla birlikte, henz kesinle&mi& bir politika de!i&ikli!inden bahsedilmemektedir. Ancak, ihracat yardm seviyelerinin GATT taahhtleri seviyesine d&rlyor olmas, ayrca, ithalat korumalarnn azaltlmas, ABnin &eker fiyatlarn pazar fiyat deste!ini azaltacak &ekilde d&rmesine neden olacaktr. Bununla birlikte, fiyatlarda ok byk d&&ler beklenmemektedir (IPCA, %996-% s.%%). "ekerde hububattakine benzer bir do!rudan gelir demesi sisteminin kurulmas ile fiyatlarn dnya fiyatlar seviyesine ekilmesi yakla&m, maliyetlerin yksek olmas nedeniyle retici lkelerce kabul edilmemektedir (OECD, %996 s.27). Trk &eker sanayiinde, "eker Kanunu ile, T"FA" gibi bir kurumun tekel olu&turmu& olmas ve zelle&tirilerek "eker Pancar reticileri Kooperatifleri Birli!ine (Pankobirlik) devredilen &eker fabrikasnn da T"FA"tan ayr hareket edememesi, &eker pancarnda destekleme fiyat politikalarnn uygulanmasn kolayla&trmaktadr. nmzdeki yllarda, kamuya ait fabrikalarn zelle&tirilmesi stratejisi izlendi!i takdirde, sektrde yeni bir destekleme sisteminin kurulmas gere!i ortaya kacaktr. Bu a&amada, Trk "eker Kanunu'nun de!i&tirilmesi gerekecektir. zel sektrn ve yabanc sermayenin &eker sektrne girmesi, fiyatta daha az mdahaleci, pazarda rekabeti &artlarn olu&masna ba!ldr. Byle bir ortamn yaratlmas sonucu reticilerin ma!dur edilmemesi iin, reticinin kooperatif birli!i olan Pankobirlik'in glenmesinin ve &eker pancar destekleme fiyatnn ilan edilmeye devam edilmesinin faydal olaca! d&nlmektedir. "eker sat& fiyatlar ise serbest braklmaldr. "eker sat& fiyatlarnn belli bir fiyatn altna d&mesi ya da fazla artmas durumunda AB'deki sisteme benzer bir &ekilde mdahale kurulu&unun devreye girmesi (T"FA") sz konusu olabilir.
122
KIYMAZ
Mdahale tedbirlerinin ktye kullanlmamas iin depolama konusundaki maliyetlerin fiyatlara yanstlmas sa!lanmal, maliyet analizleri yakndan takip edilmelidir. Dnya yardmlarnn &eker fiyatlarnn veya ykselmesi, global sektre verilmekte ile olan ihracat Bu azaltlmas retimin azalmas mmkndr.
gerekle&medi!i takdirde, yurtii retimde talep fazlas olu&turulmas engellenmelidir. Zira, talep fazlasnn ihra edilmesi ihracat yardm gerektirecektir ve Trkiyenin GATT taahhtleri erevesinde ikolata ve kakaolu mamuller ile biskvi d&nda ihracatta yardm uygulayabilece!i &eker ihtiva eden bir rn bulunmamaktadr. retim fazlasnn nlenmesi -AB'ye katlmaya aday lkelere nerilmemekle birlikte- kota uygulamasna ba!l olacaktr. Halen destekleme fiyat de!i&imlerinden fazlasyla etkilenmekte olan &eker pancar retiminde, verimde ya&anacak iyile&meden do!an retim art&lar da kota sistemiyle engellenebilecektir. "eker pancar ile alternatif rnlerin retimlerinin ynlendirilmesi d&nda, yurtii talebin kar&lanmas, retici geliri, &eker fabrikalarnn kapasite kullanmlar ve gda sanayiinin ham madde ihtiyacnn kar&lanmas alarndan yine kotal retimin nemi bulunmaktadr. Kotalarn a&lmas durumunda ABde oldu!u gibi, sonraki yln kotalarndan kesintiler yaplabilir. Ayrca, retimde meydana gelebilecek beklenmeyen d&&lerin nlenmesi iin belli bir minimum stok uygulamasna yer verilerek bunun finanse edilmesi, ithalat gere!ini en aza indirecektir. Ksa vadede T"FA"'n verdi!i girdi deste!i kar&l!, neriler madde-2'de belirtildi!i gibi, sektrdeki kooperatiflere nakdi olarak ynlendirilmelidir. Bylece, girdiler ve ekim hizmetleri kooperatiflerce sa!lanacaktr. Bu konuda reticinin kooperatif birli!i olan Pankobirlik'e grev d&mektedir. ngrlen politika de!i&ikliklerinin ardndan zelle&tirme yapld! takdirde, zel sektrle szle&meye ba!l ekim ko&ullarnn olu&mas da sa!lanm& olacaktr. "eker pancar almnda kalite standartlarnn uygulanmas, kalite art&n te&vik edici fiyat baremlerinin olu&turulmas ve &eker retiminde kalitenin ykselmesini sa!layc teknolojik geli&imin sa!lanmas, &ekeri ham madde olarak kullanan gda sanayiinin retim kalitesini de olumlu ynde etkileyecektir. #&lenmi& tarm rn reten gda sanayiinin &eker talebinin srdrlmesi, &eker yerine di!er tatlandrclarn kullanmnda art& ya&anmamas iin ucuz tatlandrc kullanmn snrlamak ve AB'deki gibi retimlerinde kota ve ithalatlarnda koruma uygulamalarna geilmesi gerekebilir. te yandan, i&lenmi& tarm rnleri iin ihracatta
123
KIYMAZ
yardm uygulamalar kstl oldu!undan, Trkiyenin d& rekabete dnk &eker ithalat yapmas sz konusudur. -St AB st sanayii, halen en fazla desteklenen gda sanayii alt sektrleri arasndadr. Stlk, AB lkelerinin biro!unda byk tarm i&letmelerinde ticari olarak yrtlmektedir. OTP'na gre st ve st rnlerinde ortak bir politika olu&turulmu& olmakla birlikte, retim ve pazarlama dzenleri asndan lkeler aras farklar grlmektedir. #rlanda, Danimarka, Belika, Hollanda gibi lkelerde fazla sayda kooperatif st sanayiinde faaliyet gsterirken, #talya ve #spanya gibi lkelerde belediye ve kamuya ait i&letmeler de bulunabilmektedir (AT, %994 s.27). Pazarlama dzenleri asndan ksaca #ngiltere ve Hollanda gibi iki ayr lkeye de!inilebilir. #ngiltere'de St Pazarlama Bordlar uzun yllar st almnda monopol durumunda kalm&tr. Bordlarn ba&lca amac, reticinin i&leyici kar&snda pazarlk gcn artrmak ve pazar fiyatlarnn dengeli bir biimde geli&mesini sa!lamak olmu&tur. Ba&larda sat&lardan bir havuzda biriken parann stn kalite ve ya! oranna gre reticilere tek fiyat zerinden da!tlmas esas benimsenmi&tir. #ngiltere'de St Pazarlama Bordlar, uygulanan tek fiyat sistemiyle i&leyicilerin daha ekonomik &ekilde rn i&lemesini nlerken reticilerin fiyat rekabetini de kreltmi&tir. Ancak, bu sistem %994 ylnda terkedilmi&, yerine reticilerin rnlerini st i&leme tesislerine do!rudan ya da kendi kurduklar pazarlama gruplar ile di!er baz araclar vastasyla satmalarnn mmkn klnd! bir sistem getirilmi&tir. St Pazarlama Bordlar yerine gnll retici kooperatifleri yeni g haline gelmeye ba&lam& ve stn yzde 50'sini i&leyicilere satan bir yap olu&turmu&lardr. Ba&ka bir rnek olarak alabilece!imiz Hollanda'da, kalite asndan sk kurallara ba!l, serbest pazara dnk ve yeniliki st kooperatiflerinin bulunmas ve bunlarn retici organizasyonu olmaktan ziyade pazarlama kurumlar haline dn&meleri, bu lkeye i&leme sanayiinde avantaj sa!lamaktadr. retim ve ihracatn byk blm bunlar tarafndan gerekle&tirilmektedir. #leriye dnk olarak bakld!nda yeni politika yakla&mlar olarak, mdahale fiyatlarnn d&rlmesi, retim kotalarnn daha da azaltlmas ve &ekerde oldu!u gibi iki kademeli kota uygulamalar ngrlmektedir. Bunlar arasnda fiyatlarda yaplacak indirimlerin i&leme sanayii asndan en ekici seenek olaca! sylenebilir. Ancak
124
KIYMAZ
indirimlerde,
i&leme
sanayiinin
yapt!
retimin
azaltlmas
veya
te&viklerden
faydalanlmadan ihracat yapabilme imkannn geli&tirilmesi nemlidir. Fiyatlarda yaplacak indirimlerin hububatta oldu!u gibi yzde 30 seviyesinde olmas nerilmektedir. te yandan, byle bir uygulamayla reticilerin u!rayaca! kayplarn do!rudan gelir demeleri olarak kendilerine verilmesi ok pahal bir zmdr. retimin azaltlmas konusunda retim kotalar do!rudan etkili olmakla birlikte, fiyatlarn art&na neden olabilece!i d&nld!nde i&leme sanayiinin geli&imini olumsuz etkileyecek bir seenek gibi grnmektedir. Bir ba&ka seenek olarak nerilen iki kademeli kota sistemi ise (&ekerdekine benzer A ve B kotalar), ift fiyat uygulamasn getirecektir. B kotas dahilinde retilerek i&lenen stn yardm almakszn ihracat ngrlmektedir. Bu yakla&m, bir anlamda reticilere destek sa!larken sanayinin dnya pazarlarndaki rekabet gcn de fazla azaltmamaktadr (OECD, %996 s.66-73). Pazarlama organizasyonu ve tketim bakmndan Trkiyeden olduka ileride olan AB lkelerinde, politikalarn gelece!i konusunda belirsizlik ya&anmaktadr. D& rekabete ak ve olduka geli&mi& yapdaki bir pazara sahip olan ABye st ve st rnleri konusunda uyum sa!lanabilmesi, gnmz &artlarnda imkansz gibi grnd!ne gre, Trkiye asndan uygulanacak destekleme politikalar ve gda sanayiine etkileri ayrca incelenmek durumundadr. neri madde-2de aklanm& olan sisteme paralel d&nlecek olursa; Trkiyede bulunan st kooperatiflerine ek olarak retici birliklerinin kurulmas ile halen kullandrlmakta olan girdi desteklerini en iyi &ekilde de!erlendirecek birimler olu&acak, st retiminin artrlmas ve sa!lkl st tketiminin sa!lanmas asndan ad geen organizasyonlardan yararlanmak mmkn olacaktr. rne!in, Trkiyenin en byk ithalat kalemlerinden olan damzlk hayvanlarn geli&i gzel da!tlmas yerine kaytl kooperatif ve retici birliklerine verilmesi uygun olacaktr. Bu &ekilde hayvan varl!nn izlenmesi, hayvan hastalklar ile mcadele edilmesi, st retimi ile ilgili kaytlarn tutulmas vb. sorunlar zmlenirken hayvancl!a tahsis edilen kaynaklarn nasl harcand!nn kontrol de mmkn olacaktr. Hayvancl!n nemli maliyet kalemlerinden yem ham maddelerinin daha ucuza sa!lanmas asndan; hububat ile ilgili olarak kurulacak olan kooperatif ve retici birliklerinin st retim blgelerine yakn yerlerde bulunmas ya da aralarnda anla&ma yaplmas, kooperatiflerin birden ok tarmsal faaliyeti bulunuyorsa kendi i&letmeleri ierisinden yem maddelerini kar&lamalar da d&nlebilir. Ayrca, i&leme tesisi
125
KIYMAZ
bulunmad! takdirde kooperatif ya da retici birlikleri bnyesinde kurulmas; mevcut bir i&leme tesisi ham madde bulmakta zorluk ekiyorsa bununla szle&me yaplmas gibi yntemlerle sa!lanacak geli&meler seilmi& blgelerde birok tarmsal i&letmenin birlikteli!ini sa!larken, piyasaya mal sunumu ucuz fiyatla yaplabildi!i srece, tketimi de artracaktr. #&leme kapasitesinin ok azn kullanabilen st fabrikalarnn kapasite kullanm oranlarnda art& sa!lanacaktr. i! st fiyatlarnn belli hedef fiyatlarn altna d&memesi, yani retim masraflar art bir kar marjnn her zaman sa!lanmas, retimin devamll! asndan nemlidir. Fiyat garantisinin sa!lanmasnda bir yntem olarak, seilmi& blgelerdeki st birliklerinin biraraya gelmesi, st fiyatlarn i&letmelerle beraber saptamas ve blgelere gre, kaliteye ba!l fiyatlar uygulanmas nerilebilir. Ham maddenin sanayiye ak&nn istikrarl fiyat ve miktarda sa!lanmas, iki tarafl yarar sa!layacaktr. Bunun yannda, fiyat istikrarn temin etmek zere, ABde oldu!u gibi, st rnleri mdahale depolarnn kurulmas ya da depolara yardm demeleri yaplmas sz konusu olabilecektir. Stoklarn byk miktarlara ula&mamas asndan blgedeki retim-tketim dengelerinin ve bu blgeden di!er blgelere yaplacak st rn aktarmnn gznnde bulundurulmas gerekmektedir. St retiminin artrlmasna paralel olarak, tketimin de artrlmas gerekmektedir. Trkiyede de st rnlerinin insan tketimi d&nda (yem gibi) de!erlendirilerek zararn devlet tarafndan denmesi gibi bir yakla&mn benimsenemeyece!i ancak, okul st programlar, st rnleri tketimini artrc nitelikteki e!itim ve yaym al&malarnn desteklenebilece!i d&nlmektedir. Trkiye, ham madde ile ilgili sorunlarn giderse dahi st rnlerinin d& ticareti konusunda iddias bulunmamaktadr. #hra rnnn ham maddesi olacak st rnlerinin yakn gelecekte, i pazarda fiyat avantaj sa!lamas zordur. Trkiyenin GATT taahhtleri erevesinde uygulayabilece!i ihracat sbvansiyonu de!erlerinin ok d&k olmas, st ham madde olarak kullanan ihracatnn Dahilde #&leme Rejimi kapsamnda ithalat yapmasn gerektirecektir. 7- Yukarda saylan politikalarn hepsinin izlenmesinde ve retici, i&leyici ve tketici kesimler arasnda ba!lantnn sa!lanmasnda, AB rn ortak piyasa dzenlerinde oldu!u gibi rn Ynetim Komiteleri'nin olu&turulmas gerekmektedir. Bu yap, VII. Be& Yllk Kalknma Plan'nda Tarm ve Kyi&leri Bakanl! bnyesinde kurulmas hedeflenen
126
KIYMAZ
Tarmda Yeniden Yaplanma Kurulu bnyesinde olabilir. Tarm politikalarnn tek elden ve koordineli yrtlmesi asndan bu tip organizasyonlar zorunlu grlmektedir. 8- Yine ABdekine benzer &ekilde, tarmsal yapnn iyile&tirilmesi, destekleme ve ihracat te&vikleri ile ilgili olarak harcanmas ngrlecek kayna!n tmnn bteye konmas ve Ynetim Komitelerinin tavsiye kararlaryla ynlendirilmesi uygun olacaktr. Bylece uygulamadaki da!nklk da giderilecektir.
127
KIYMAZ
9. SONULAR VE DE"ERLEND!RME Bu al&maya ba&lanrken, Trkiyenin yllardan beri AT ile yrtt! ili&kiler sonucu %996 yl ba&ndan itibaren yrrl!e giren Gmrk Birli!i Kararnn ardndan nem kazanan i&lenmi& tarm rnlerinin temel ham maddeleri durumundaki hububat, &eker ve stte uygulanan destekleme politikalarndan yola klm&tr. Trkiyenin yine Gmrk Birli!i Karar sonucunda OTPye uyum taahhdnn devam ediyor olmas nedeniyle, rn iin sadece ABde uygulanmakta olan destekleme politikalar esas alnm&, tarihi geli&imleri ve mekanizmalar zerinde durulduktan sonra, Trkiyedeki sistem ayrca aklanmaya al&lm&tr. Ayrca, GATT Uruguay Turu Tarm Anla&mas sonrasnda sz konusu politikalarda meydana gelen ya da gelmesi beklenen de!i&iklikler vurgulanm&tr. Destekleme politikalarnn ortaya konmasnn ardndan, izlenen politikalarn ham maddeye olan etkilerine paralel olarak bu ham maddeleri kullanan gda sanayii zerine etkiler, Trkiye ve Topluluk iin ayr ayr de!erlendirilmeye al&lm&tr. Son olarak, Trkiye iin her rnle ilgili olarak yaplmas nerilen yapsal ve gda sanayii asndan yararl olaca!na inanlan politika de!i&ikliklerinden bahsedilmi&tir. Gerek Topluluk lkelerinde gerekse Trkiyede, ekonomik, politik ve sosyal adan nemli rnler saylmalar ve retim maliyetlerinin yksek olu&u nedeniyle hububat, &eker ve stte destekleme amacyla dnya fiyatlarndan yksek fiyatlar uygulanm& bylece, d& rekabete kar& yksek koruma sa!lanmas ve ihracatta yardm mekanizmalarnn kurulmas gere!i ortaya km&tr. Ayrntlar rnlerle ilgili blmlerde verilmi& olan, AB hububat, &eker ve st ve st rnleri ortak piyasa dzenleri erevesinde tek pazar ve tek fiyat politikas uygulanmaktadr. Topluluk apnda her rnde de dnya fiyatlarnn olduka zerinde verilen fiyatlarla reticilere sa!lanm& olan destek, yksek verim ve tarmsal altyapnn gl olmasyla birle&ti!inde rnlerin retim-tketim dengelerinin ok zerinde kalan miktarlarda retim yaplmasna ve stok olu&umlarna neden olmu&tur. Bunun sonucu, rnlerde olu&an retim fazlalarnn nne gemek zere kota nlemlerine ba&vurulmu&tur. Toplulukta tarm politikalarnn yrtlmesi iin harcanmakta olan kaynaklarn gittike artmas, reticinin masraflara ortak olmasn gerektirirken OTPde de!i&ikliklerin gndeme gelmesine de neden olmu&tur. Yaplan de!i&ikliklerle her rnde de mdahale mekanizmalarnn olabildi!ince az kullanlmas sa!lanmaya al&lm&, Topluluk ii serbest piyasann geli&tirilmesine yardmc olunmu&tur. Ancak, fiyatlarn
128
KIYMAZ
retici ya da tketici zerinde olu&turabilece!i olumsuz etkilerin nlenmesi bakmndan destekleme sistemleri ierisinde e&itli mdahale mekanizmalarna yer verilmeye devam edilmi&tir. te yandan, ABde her rnde fiyat ve pazar politikalar ile d& ticaret nlemlerine dayanan tarmsal destekleme uygulamalar ierisinde, gda sanayiine nemli grevler d&mektedir. rnn piyasa dzenleri ierisinde yrtlen birok mdahale ve destek mekanizmas, ham maddenin gda sanayiindeki ilk i&lenme a&amasnn ardndan yrtlmektedir. Dnya fiyatlarnn zerinde fiyat uygulamalar Topluluk gda sanayiinin dnya fiyatlarndaki dalgalanmalardan etkilenmeden istikrarl fiyatlarla ham madde teminini sa!larken, alnan piyasa tedbirleri sonucu, i&lenen rn tketim fazlas bile olsa, i ve d& piyasalarda de!erlendirilebilmektedir. Piyasa tedbirleri arasnda yksek ithalat korumas ve ihracat yardm uygulamalar nemli yer tutmaktadr. Sz konusu tedbirlerden ithalat korumas, Topluluk fiyatlarnn dnya fiyatlarndan daha yksek kalmas yakla&mna paralel uygulanrken, reticilerin hedeflenen geliri elde etmeleri iin kurulmu& olan fiyat mekanizmalarn da destekleyici bir nitelik ta&maktadr. #hracat yardmlar ise, Topluluktakine nazaran d&k olan dnya fiyatlarndan mal satmn ve stoklarn elden karlmasn kolayla&trmaktadr. Konu alnan rnden sadece tahl rnlerinde uygulanan Topluluk ii fiyatlar dnya fiyatlar seviyesine d&rlm& bylece, bu rnlere ve bu rnlerden i&lenen mamullere verilen ihracat yardmlar iin ayrlan kaynaklar, do!rudan gelir demesi olarak reticiye ynlendirilmeye ba&lanm&tr. Hububat, &eker ve st rnlerinin gda sanayiinde ham madde olarak de!erlendirilmesi halinde dnya fiyatlaryla olan farkn sanayiinin rekabetini olumsuz ynde etkilememesi iin kurulmu& olan i&lenmi& tarm rnleri ticaret sistemi, rn ortak piyasa dzenlerine paralel olarak al&maktadr. Bu sistemle i&lenmi& tarm rnlerinin ham maddeleri iin getirilmi& olan ithalat korumalar ve ihracat yardm mekanizmalar yoluyla gda sanayiinin Topluluk kaynakl ham madde kullanm te&vik edilmektedir. Topluluk d&ndan gelebilecek i&lenmi& tarm rnlerinin giri&i, gerek bu rnlerin ieri!inde bulunan ham madde iin alnan vergiyle gerekse sanayiyi koruyacak bir ek vergi ile zorla&trlmaktadr. Bunlarn yansra, Toplulu!un ham maddenin temini ve ticareti a&amasnda getirmi& oldu!u kalite kriterlerinin titizlikle uygulanmas sonucu, gda sanayii ham maddeyi yksek kalitede temin ederek yine yksek kalitede rne dn&trebilmektedir.
129
KIYMAZ
Toplulukta
tarmsal
politikalarn
tek
elden
ve
koordinasyon
ierisinde
yrtld!, yaplan harcamalarn tek kaynaktan kontrol edildi!i bir sistemin olu&u, birtakm sorun ve gereksinimlere annda mdahale edilmesini sa!lamaktadr. Trkiyede uygulanmakta olan destekleme politikalar incelendi!inde, ABdeki kadar karma&k bir sistemle kar&la&lmamakta, ancak destekleme uygulamalar belli kurallara ba!l ve zaman ierisinde alnan sonulara gre kendini yenileyen bir sistem dahilinde izlenememektedir. Hkmet politikalar erevesinde, yldan yla de!i&iklik gsteren fiyat mdahaleleri yannda devletin fiyat ve pazar olu&umuna yapt! etkiler, istikrarl bir retim ve fiyat geli&imini de sa!layamam&tr. Hububat, &eker ve st iin izlenmekte olan fiyat destekleme politikalar ele alnd!nda, hububat ile &ekerin ham maddesi olan &eker pancarnn her yl hkmete aklanan fiyatlarla destekleme kapsamnda yer alm& oldu!u, stte ise herhangi bir fiyat mdahale sisteminin bulunmad! izlenmi&tir. Hububat ve zellikle &eker pancarna verilen fiyatlarla izleyen yln retim dzeyleri arasnda do!rusal ili&ki bulunurken, son yllarda st fiyatlarnda aylarca sren sabit fiyat uygulamalar nedeniyle retimin devamll! tehlikeye girmi&tir. te yandan, rnn de yurtii fiyatlar son on yllk dnemde dnya fiyatlarnn zerinde bulunmu&tur. retim ve verimi ykselterek retim maliyetlerini azaltmak ve retici gelirini artrmak zere verilen girdi destekleri her rnde de farkl yollarla uygulanmaktadr. Ancak, yaplan harcamalar sonucu yeterli bir retim ve verim art& sa!lanamad! ve girdi deste!i uygulama sonularnn tam olarak izlenerek gerekli politika de!i&ikliklerinin yaplmad! ortaya kmaktadr. Girdilere verilen desteklerle rn fiyatlar arasnda da herhangi bir ba!lant kurulamam&tr. Bu arada, tarmsal i&letmelerin sermaye ve bilgi birikimlerinin ve devlet tarafndan verilen tarmsal hizmetlerin yeterli olmamas, verimin d&k kalmasnda nemli rol oynarken, rn kalitesi de olumsuz ynde etkilenmi&tir. Trkiye'de her rn iin d& ticarette yksek koruma oranlar belirlenirken, hububat ve &eker retiminin yeterli dzeyde gerekle&medi!i yllarda ithalat korumalarnda yaplan indirimlerle mdahale kurulu&u niteli!indeki K#T'lere ithalat izni verilmi& bylece, arz a! kar&lanmaya al&lm&tr. #hracatta ise, yurtii ile yurtd& fiyat de!i&imlerini gznne alan ve dzenli olarak i&leyen takdirde, sz konusu stoklar ihracat kaydyla bir destek mekanizmas bulunmam&tr. Hububat ve &eker gibi gda sanayii ham maddelerinde stok olu&tu!u ucuz fiyatlarla gda sanayiine kullandrlm& ya da elinde stok bulunduran mdahale kurulu&larnn (TMO, T"FA") dnya fiyatlarndan yaptklar ihracat sonrasnda grev zararlar kendilerine denmi&tir.
130
KIYMAZ
%980li yllarn sonlarndan itibaren, konu alnan rnden zellikle hububat ve &ekeri ham madde olarak kullanarak ihracata dnk geli&meye ba&layan Trk gda sanayii, uygulanan tarmsal destekleme politikalar ve tarm kesimindeki olumsuzluklardan ku&kusuz etkilenmi&tir. al&mada, tarmsal destekleme politikalarnn ham madde temini asndan gda sanayiine etkileri incelenirken, byk bir retim ve ihracat art& ya&anan bu!daya dayal un, makarna ve biskvi sanayileri ile &ekere dayal &ekerleme ve ikolata sanayileri seilmi&tir. Bunlar (un hari) ayn zamanda, AB ile %995 ylnda imzalanarak %996 yl ba&ndan itibaren Gmrk Birli!i kapsamna girmi& olan i&lenmi& tarm rnlerindendir. St rnleri ierisinde ihracat nemli &ekilde artan ve d& rekabet asndan avantajl saylabilecek bir rnn olmamas nedeniyle i pazara ynelik retimleri artm& olan, pastorize st ve beyaz peynir gibi iki rnek rn incelenmi&tir. Hububat ve &eker fiyatlarnda yldan yla istikrarsz oldu!u gzlenen reel art&larn yksek oranlara varmas, ham maddeyi kullanan gda sanayiinin mamul fiyatlarn da etkiledi!inden mamul tketiminin azalmas sonucu kmaktadr. #ncelenen sanayi dallarnda teknolojik geli&me ve rekabetin artmas fiyatlara olumlu yansrken, ham madde fiyatlarnda son iki yldr meydana gelen art&larn da etkisiyle karll!n azald! ve zellikle hububata dayal mamullerde, yurtii fiyatlarn ABD Dolar cinsinden de artarak ihracat iin avantajl olmayan bir durumun ortaya kt! belirtilebilir. Stte ya&anan fiyat hareketleri st rnleri reten sanayinin karll!n artrmasn nlememi& ancak, daha nce de belirtildi!i gibi retici asndan olumlu saylamayacak ve SEKin zelle&tirilmesine de ba!lanabilecek fiyat istikrarszlklarnn ya&anmas sz konusu olmu&tur. #&leme sanayii tarafndan gerek yurtii gerekse yurtd& pazarlara sunulan i&lenmi& rnlerin ham maddesi olan tarmsal rnlerin d&k kaliteli olmasndan &ikayet edilmekte ve bu yzden ham madde ithalatna ynelinmekte ya da d&k kaliteli retim yapmak durumunda kalnmaktadr. Ham madde fiyatlar dnya fiyatlarnn zerinde olmasna kar&n, hububat, &eker ve ste dayal i&lenmi& rnlerde verilen ihracat yardmlarnn dzenli ve sistemli bir &ekilde uygulanmad!, st rnlerinin rekabet &ansnn bulunmamas nedeniyle yardmlardan hemen hi yararlandrlmad! gzlenmi&tir. #hracat yardmlarnn uygulamadan kaldrld! yllarda ihracatn i piyasa fiyatlarnda yaplan art&larla finanse edilmesi sz konusu olmu&tur. Trkiyede uygulanan destekleme politikalarnn da etkisiyle zellikle hububat ve &ekerde ya&anan istikrarsz retim miktarlar, yurtii talebi kar&lamak zere ithalat
131
KIYMAZ
gerektirmi&tir. Ayrca, kalite ve fiyat bakmndan avantajl bulundu!u takdirde sanayi tarafndan da ithal ham madde talep edilmi&tir. te yandan, ihracat desteklerinin uygulamadan kaldrlmas ve GATT Uruguay Turu Tarm Anla&masndan do!an ykmllkler sonucu, bundan sonraki dnemde, gda sanayiinin her rnde de yerli ham madde kaynaklarn kullanarak d& rekabet &ansn devam ettirmesi zor grlmektedir. Bu nedenle, ihracat kaydyla vergiden muaf ham madde ithalat artma e!iliminde olacaktr. Trkiye-AT ili&kilerinde nemli bir geli&me olan Gmrk Birli!i Kararnn yrrl!e girmesiyle birlikte, Trkiye, ABde i&lenmi& tarm rnleri olarak belirlenmi& olan ticaret sistemine uyum sa!lama noktasna gelmi&tir. Bu sistemin kabulyle rnlerin byk ksmnn koruma oranlarnda yksek indirimler beklenmemekle birlikte, &ekerleme ve ikolata gibi rnlerin ithal fiyatlaryla yurtii fiyatlar arasnda yaplan ileriye dnk kyaslamalarda, yerli sanayinin rekabet gcnn artrlmas gere!i ortaya kmaktadr. OTPye ve GATT politikalarna uyum taahhtlerinin yansra, Gmrk Birli!inin gelecekte gda sanayii zerinde olumsuz etkiler yaratmamas asndan, tarmsal altyap ve destekleme konularnda baz tedbirlerin alnmas gerekli grlmektedir. Bu tedbirlere paralel olarak, gda sanayiinin ham madde teminindeki sorunlarnn azaltlmas ve daha rekabeti bir ortamda geli&mesi mmkn olacaktr. al&mada, alnmas gereken tedbirler ve uygulanmas gereken politikalar konusunda e&itli nerilerde bulunulmu&tur. Bunlarn arasndan ncelikli olan; tarmsal destekleme politikalarnn uygulanmasnda ve geli&tirilmesinde tarm kesimi ile ilgili olarak ihtiya duyulan her trl verinin dzenli elde edilebilmesi asndan, ABdeki tarm kayt sistemine (FADN) benzer bir sistemin olu&turulmasdr. Sz konusu sistemdeki kaytlardan da yararlanarak, ele alnan rnn en verimli ve/veya en d&k maliyetli retilebilece!i blgeler ile verimi d&k ve/veya yksek maliyetli retim yaplabilen ancak retim potansiyeli olan blgeler saptanmaldr (seilmi& blgeler). Trkiye genelinde tarmsal i&letmelerin kk olmas karl ve verimli al&malarn engelledi!inden, sz konusu blgelerde bulunan kk tarmsal i&letmelerin beraber al&masn sa!lamak zere kooperatif ve retici birliklerinin kurulmas te&vik edilmelidir. Bu konuda, destekleme politikalar ierisinde yer alan girdi desteklerinden faydalanlmas d&nlm&tr. Seilmi& blgelerde kurulacak kooperatif ve retici birliklerine girdi destekleri avantajl &ekilde kullandrlabilir. Kaytl bir toplulu!a kullandrlacak desteklerin tarmsal retim ile rn kalite ve verimine olan etkileri de bylece izlenmi& olacaktr. Girdi desteklerinin, ksa vadede do!rudan ad geen retici
132
KIYMAZ
organizasyonlarna kullandrlmaya ba&lanmas, uzun vadede ise, retimden ba!msz olarak verilen do!rudan gelir demelerine dn&trlerek ortadan kaldrlmas nerilmi&tir. te yandan, retim potansiyeli olmayan blgelerdeki reticilerin do!rudan gelir demeleri aracl!yla tarm d& faaliyetlere ynlendirilmeleri sosyal amal politikalarn gerekle&tirilmesinde nemli yer tutacaktr. Kooperatif ve retici birliklerinin geli&tirilmesiyle; retim maliyetlerinin azaltlmas, bilgi birikimi ve teknolojik uygulamalarn artrlmas, rnn daha ucuza ancak reticinin pazarlk gcn artrmasyla hakedilen fiyata pazarlanmas, gerekti!inde kooperatif ve birlik bnyesinde i&leme tesisleri kurularak ham maddenin de!erlendirilmesi, di!er kurulu i&leme tesisleriyle yaplacak szle&meler sonucu rnn bunlara aktarmnn sa!lanmas mmkn olacaktr. Ticaret ve pazarlama faaliyetlerindeki geli&me zamanla devletin tarma olan mdahalesinin en aza indirilmesine nayak olacaktr. Kurulmas ve geli&tirilmesi ngrlen organizasyonlarla ba!lantl olarak ele alnm& olan rnn de destekleme politikalarna daha az devlet mdahalesini gerektirecek ve belli llerde AB lkelerindeki destekleme sistemlerine benzer uygulamalarn yerle&tirilmesi ngrlmektedir. Bylece, ham madde ithalatna fazlaca gereksinim duyulmakszn gda sanayiinin istikrarl fiyatlarla istedi!i miktar ve kalitede ham madde teminini kolayla&trmak amalanmaktadr. Bu kapsamda, tarmsal altyapnn iyile&tirilmesinin ardndan, hububat iin, borsalarn kurulmas ve fiyatlarn OTPde oldu!u gibi dnya fiyatlar seviyesinde tutularak do!rudan gelir demesi sistemine geilmesi nerilmektedir. "eker iin, uzun vadede zelle&tirmenin gerekle&tirilece!i d&nlerek zel kesimin sektrde daha etkin yer alabilece!i nlemler zerinde durulmakta, retim kotalar da dahil ABdeki &eker ortak piyasa dzenine benzer bir sistemin getirilmesi nerilmektedir. St konusunda Trkiyeye has sorunlarn varl! nedeniyle ABdeki destekleme sistemine uyum zor grlmektedir. Trkiyede st iin olu&turulacak destek sistemlerinin uygulama a&amasnda; kooperatif ve retici birliklerine nemli roller verilmesi, reticilere fiyat garantisi sa!lanmas ve yurtii tketimin artrlmasnn n planda tutulmas gerekti!i d&nlmektedir. Tarmsal politikalarn ABde oldu!u gibi devlet, retici, sanayici ve tketici kesimlerinin biraraya gelece!i platformlarda (rn ynetim komiteleri gibi) de!erlendirilmesi ve tarm iin her yl btede ngrlecek belli bir kayna!n bu komiteler tarafndan ynlendirilmesi, sa!lkl i&leyen ve devaml kendini yenileyen politikalarn olu&turulmas asndan nemli grlmektedir.
133
KIYMAZ
ABSTRACT Agriculture has taken an important place in the relations between Turkey and the EU since %963. In the history of the relations, the commitment of Turkey to adapt its agricultural policy to the measures of the Common Agricultural Policy (CAP) of the EU has been the vital issue. On the other hand, after Customs Union in %995, another commitment of Turkey came forward; adaption to the trade system of processed agricultural products of the EU. The processed agricultural products trade system covers the three basic products; cereals, sugar and milk and milk products. This trade system is necessary for the EU because of the effect of the CAP on the raw material costs of the food industry. Both support policies in the common market system of each of the three products and the processed agricultural products trade system encourage the EU food industry to demand raw materials originated from the Community. According to the adaption commitments of Turkey to the CAP, the support policies regarding to cereals, sugar and milk and milk products should have the priority. Although the results of agricultural support policies implemented for these three products are very much related with the agricultural structure, the main points of the policies and the policy changes in the CAP parallel to the effect of the GATT Uruguay Round will be the guides for the development of the agricultural support policies in Turkey. Some of the structural problems requiring solutions in Turkish agriculture are low and non-increasing yield of products, the quality problems in marketing of products and production in small and inefficient agricultural holdings. The food industry has been developing since the end of %980s in Turkey. Regarding to the effects of both structural problems in agriculture and the implication of the agricultural support mechanisms, food industry could not have been procuring adequate amounts of raw materials at the standard quality and in stable prices from domestic markets of these three raw materials. The price differences with world markets could not be financed by export refunds for raw materials and these differences lead to difficulties in the exportation of processed products. An important finding is that, as the export subsidies are not in force after %996 and GATT commitments do not give permission to Turkey for implementing new ones, food industry has to import cereals, sugar and milk products at lower prices in order to compete in export markets.
134
KIYMAZ
After the Customs Union Agreement with the EU, food industry will have to be more competitive and in relation with the three products, some measures should be put into action. In this context, a number of proposals are given which are believed to make help for the improvement of the situation in agricultural sector and for more efficient procurement of raw materials to a more competitive industry. It is tought that the role of the government in agricultural sector would also be reduced by these proposals. Registration in agricultural sector is believed to be very important for the monitoring of agricultural support policies. A registration system like FADN of the EU would help much to the purpose of data collection. The production costs, revenues and all data about production activities can only be collected via that kind of a system. According to these data, the area that has advantages by production costs and/or yield should be selected out. In the selected area small agricultural holdings can be encouraged to come together to establish cooperatives and producer unions in order to make production more efficiently and economically. Input subsidies are proposed to be used for this encouragement. In the short run the input subsidies may be given directly to these organizations and in the long run, they may be converted to direct income payments. It is thought the quality and yield improvement in agricultural production would also be possible via cooperatives and producer unions. The improvement and establishment of cooperatives and producer unions will also facilitate the procurement of raw material to the food industry at standard quality, price and amount. New plants may be built by the cooperatives or producer unions in order to process their products or production in contract with the other plants may be improved as a system. The policy changes related with these agricultural organizations and new policy approaches in product basis should also be taken into account in details for Turkey. In cereals sector, direct income payments system and commodity exchanges should be active parallel to each other. In sugar sector, a new private sector oriented structure should be established, like the one in the EU. In milk and milk products sector, it is very important to improve the infrastructural situation of the farms and the chain between farms and industry while it is also important to increase the domestic demand for milk products. All the agriculture related policies and expenditures are needed to be directed by a central body and, like in the EU, product management committees should be formed. In this way, implementation of feasible policies in agriculture will be possible and it will positively affect the food industry in Turkey.
135
KIYMAZ
KAYNAKLAR Agra Europe Ltd. (%995), "CAP Monitor", Ch.%-Policy, Ch.7-Dairy, Ch.%0-Cereals, Ch.%2-Sugar, Ch.%4-Processed Products, London. AKMAN, N. (Mays %993), St S!r #thalinin Sorunlar ve S!r Yeti&tiricili!inin Te&viki, 5. Trkiye Stlk Kongresi Tebli!i, T. Ziraat Mh. Odas-Ankara . Ziraat Fak., Ankara. AT (%975), Ynetmelik no. 2727/75, Official Journal no:L28%/%. AT (%98%), Ynetmelik no. %785/8%, Official Journal no:L%77/4. AT, "The Agricultural Situation in the Community", Yllk Raporlar. AT (%983), "The Agricultural Situation in the Community, %982", Brussels. AT (%992), Ynetmelik no. %766/92, Official Journal no:L%8%/2%. AT (%993), "Our Farming Future", Luxembourg. AT (%994), "Panorama %993", Luxembourg. AT (%995-%), "CAP Working Notes, GATT and European Agriculture", Directorate General for Agriculture, Brussels. AT (%995-2), "CAP Working Notes, Arable Crops", Directorate General for Agriculture, Brussels. AT (%995-3), "CAP Working Notes, Sugar", Directorate General for Agriculture, Brussels. AT (%995-4), "CAP Working Notes, Milk and Milk Products", Directorate General for Agriculture, Brussels. UNCTAD (Mart %994) (Birle&mi& Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans Sekreterli!i), "Dnya "eker Piyasas" (eviri), Ankara. AKMAK E.H., AY#E$# C.N. (%996), "GATT Tarm Anla&mas ve Trkiye Tarm" (Seminer Notu), Ankara. INAR, . (%990), "Tahllar Sektrndeki Ortak Piyasa Dzeni ile Bu Dzene Ynelik Uygulamaladaki Yanlglar ve Ortak Piyasa Dzenine Uyum Sorunu", #KV Yaynlar, #stanbul. D#E (%994), Tarm #statistikleri zeti, D#E Yaynlar, Ankara. DPT (Aralk %992), "AT ve ABDde Tarm Sektrne Sa!lanan Sbvansiyonlar", AB #le #li&kiler Genel Md.l!, DPT Yaynlar, Ankara. DPT (%993-%), VII. Be& Yllk Kalknma Plan, Un, Makarna, Biskvi, "eker ve "ekerli Mamuller zel #htisas Komisyonu Raporlar (Yaynlanmam&tr), Ankara.
136
KIYMAZ
DPT (%993-2), "Ankara Anla&mas ve Katma Protokol, Avrupa Topluluklarna #li&kin Temel Belgeler Cilt 2", DPT Yaynlar, Ankara. DPT (%995-%), VII. Be& Yllk Kalknma Plan Tarmda Yapsal Uyum, Destekleme ve Uluslararas Piyasalara Entegrasyon zel #htisas Komisyonu Raporu, DPT Yaynlar, Ankara. DPT (%995-2), "VII. Be& Yllk Kalknma Plan ncesi #ktisadi Sektrlerdeki Geli&meler %990-94", DPT Yaynlar, Ankara. DPT (%995-3), VII. Be& Yllk Kalknma Plan, St ve St Mamulleri zel #htisas Komisyonu Raporu, DPT Yaynlar, Ankara. DPT (%995-4), VII. Be& Yllk Kalknma Plan (%996-2000), DPT Yaynlar, Ankara. DTM (%993), Toplulu!un Tarm rnlerindeki Ortak Piyasa Dzenleri, Fiyat Politikalar ve Destekleme Sistemleri, DTM Yaynlar, Ankara. DTM (Mart %995), "Trkiye-AB ili&kileri, GB Anla&mas", DTM Yaynlar, Ankara. DLGER, #. (%989), Trkiyenin ATye Giri&inin Gelir Da!lm zerine Beklenen Etkileri, Ankara niversitesi ATAUM, Ankara. Dnya Bankas (%995), Developing the Regulatory Environment for Competitive Agricultural Markets, World Bank Technical Paper 226, Washington. Dnya Bankas (%996), "Tarmsal rn Piyasas Geli&tirme Projesi Bilgi Notu", Ankara. ERTU$RUL, C. (%995), "Dnya Tarm Politikalarnda Ortaya kan Geli&meler Kar&snda Trk Tarm", DPT AB #le #li&kiler Genel Md.l!, Ankara. ERTU$RUL, C. (%996-%), "Avrupa Birli!i Ortak Tarm Politikas ve Trk Tarm", DPT AB #le #li&kiler Genel Md.l!, Ankara. ERTU$RUL, C. (%996-2), Tarm ve #&lenmi& Tarm rnleri Alannda Trkiye-AT #li&kileri", DPT AB #le #li&kiler Gn. Md.l!, Ankara. FENNELL, R. (%987), "The Common Agricultural Policy of the European Community", U. of London., London. FEYAERTS, J.P. (%994), "Adaption of the Present Turkish Regime to non Annex II Goods Regime of the Community" (Bilgi Notu), Ankara. Gbre Sanayicileri Derne!i (%996), Gbre Tketim #statistik Katalo!u %960-95, Ankara. #KV (%996), Gmrk Birli!i erevesinde Avrupa Birli!i ve Trkiyede #&lenmi& Tarm rnleri #KV Yaynlar, #stanbul. IPCA (International Policy Council on Agriculture, Food and Trade) (Haziran %996-%), "Sugar Policy in the Post-Uruguay Round Era", Washington.
137
KIYMAZ
IPCA (International Policy Council on Agriculture, Food and Trade) (Haziran %996-2), "Dairy Policy in the Post-Uruguay Round Era", Washington. #STANBULLUO$LU, E. (%994), "Avrupa Birli!inde Tarm-%994", Brksel. KASNAKO$LU, H. (%996), "Turkish Agriculture Resources, Institutions and Policy %96095" (Seminer Notu), Ankara. Makarna Sanayicileri Derne!i (%994), "Makarna Dergisi", Ankara. OECD (%993), "The World Cereal Trade: What Role for Developing Countries?", Paris. OECD (%994-%), "lke Tarm Politikalar ve Ticareti - Trkiye Raporu", Paris. OECD (%994-2), "The Impact of the Uruguay Round Agreement on Dairy Markets and Trade: A Preliminary Analysis", Paris. OECD (%994-3), "Current Situation Short Term Outlook and Recent Policy Changes in the Cereal Markets of OECD and Observer Countries", Paris. OECD (%995), "Adjustment in OECD Agriculture, Issues and Policy Responses", Paris. OECD (%996), "The Impact of Dairy Policies on Industry Structure and Performance in Selected OECD Countries", Paris. OECD (Ocak %996), Main Economic Indicators, Paris. TK#B (%996), %997 Yl Btesi TBMM Plan ve Bte Komisyonu Gr&meleri, Tarm ve Kyi&leri Bakan'nn Konu&ma Metni, Ankara. TMMOB (%993), Tarmsal Destekleme Politikalar, Sorunlar-zmler, Mhendisleri Odas, Tarm Haftas Sempozyumu Notlar, Ankara. Ziraat
TMMOB (%996), Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye Tarm, Ziraat Mhendisleri Odas, Tarm Haftas Sempozyumu Notlar, Ankara. T"FA" Gn. Md. (%996-%), "Avrupa "eker Rejimi", Ankara. T"FA" Gn. Md. (%996-2), "Pancar Tarmnda Destek Sistemi, #&leyi&-#leriye Dnk Politikalar", Ankara. T"FA" Gn. Md. (%996-3), "Be& Yllk Faaliyet Program (%997-200%), Ankara. T"FA" Gn.Md. (%996-4), "Kota Sistemi ve AB "eker Rejimi - "eker retiminin lke Ekonomisindeki Yeri", Ankara. YDK (TC Ba&bakanlk Yksek Denetleme Kurulu) (%995), SEK St End. A.". %994 Yl Raporu, Ankara.
138
EKLER
EK TABLOLAR
KIYMAZ
Ek Tablo-$ : Yllara Gre AT'de FEOGA Harcamalar ile Hububat, #eker ve St ve St rnleri (Milyon ECU) $979 $98$ $983 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995(*) $996(*) %6540 20464 229%% 23876 28867 27524 28379 34397 34825 38%34 35556 %58%2 %9744 22%37 22968 27687 25873 26454 32386 32%08 34748 32970 8%54 244% %3%6 4396 5%,6 %0048 23%0 %805 5933 50,9 %0523 339% %726 5406 47,5 %%442 4224 2036 5%82 49,8 %2488 4423 2082 5984 45,% %0234 32%4 %980 504% 39,6 %02%9 3856 %39% 4972 38,6 %2529 5077 %8%5 5637 38,7 %%40% 5457 %937 4007 35,5 %3960 : 6560 : 2%89 2062 52%% 4249 40,2 : 39847 36894 : : %789 4267 : 4476% 40828 : : %942 42%4 :
FEOGA -Toplam Harcama
%084 4 %044 -Garanti Blm % rn !in Toplam Harc. 703% %564 -Hububat 940 -"eker 4528 -St ve St rnleri 67,3
%%557 %0980 6032 %92% 768 3343 54,9
rn #in Toplam Harc./ FEOGA Garanti B. Toplam (%) rn #in Toplam Harc./ FEOGA Toplam (%)
64,8
52,2
49,3
49,%
45,9
47,9
43,3
37,2
36,0
36,4
32,7
36,6
(*) Geici Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community NEML! NOT : Bu tabloda oldu!u gibi di!er tablolarda da " : " i&areti " veri bulunamam&tr " ifadesi yerine kullanlacaktr.
139
KIYMAZ
Ek Tablo-2 : Baz retim Dnemleri !tibariyle AT'de Hububat Destekleme Fiyatlar

(ECU/ton)
rn Ekmeklik Bu!day Fiyatn Cinsi Hedef F. Tek/Temel Mdahale F. E&ik F. Dnya Fiyat Hedef F. Tek/Temel Mdahale F. E&ik F. retim Yardm/ha Dnya Fiyat Hedef F. Tek/Temel Mdahale F. E&ik F. Hedef F. Tek/Temel Mdahale F. E&ik F. Hedef F. Tek/Temel Mdahale F. E&ik F. Tm Hububat rnleri Ek Durum Bu!day demesi / ha Nadasa Brakma $973/74 %38,95 %27,90 %36,40 : %6%,9% %42,77 %59,30 45,0% : %27,29 %%6,85 %24,60 %35,76 %%8,38 %33,20 %24,24 %0%,64 %2%,68 $980/8$ 2%4,00 %55,88 209,20 %26,00 294,70 260,33 289,90 79,24 200,00 %94,30 %55,88 %89,50 %97,30 %63,82 %92,50 %94,30 %55,90 %89,50 $982/83 250,6% %79,27 245,6% %36,00 339,20 298,36 334,20 92,85 %89,00 228,27 %79,27 245,6% 228,27 %79,27 223,27 228,27 %79,27 223,27 $984/85 259,08 %82,73 254,05 %77,00 357,70 3%2,08 352,67 %0%,3% 245,00 236,30 %82,73 23%,27 238,37 %84,58 233,%7 236,30 %82,73 23%,27 $986/87 256,%6 %79,44 250,8% 88,00 357,70 299,60 352,35 %%3,79 %5%,00 233,86 %70,47 228,5% 233,86 %70,47 228,5% 233,86 %79,44 245,57 $988/89 250,30 %79,44 245,68 93,00 334,9% 276,34 330,29 %37,05 %6%,00 228,00 %70,4% 223,38 228,00 %70,4% 223,38 228,00 %79,44 245,09 $990/9$ 234,22 %68,55 229,85 %07,00 287,38 235,96 283,0% %7%,%4 %28,00 2%3,29 %60,%3 208,92 2%3,29 %60,%3 208,92 2%3,29 %68,55 208,92 $992/93 226,47 %63,49 22%,68 98,00 269,%0 220,87 264,3% %8%,88 %33,00 206,%6 %55,33 20%,37 206,%6 %55,33 20%,37 206,%6 %63,49 20%,37 $993/94 %28,32 %%5,49 %72,74 95,00 %28,32 %%5,49 %72,74 %53,00 %28,32 %%5,49 %72,74 %28,32 %%5,49 %72,74 %28,32 %%5,49 %72,74 25,00 $994/95 %%8,45 %06,60 %62,87 87,00 %%8,45 %06,60 %62,87 2%7,00 %%8,45 %06,60 %62,87 %%8,45 %06,60 %62,87 %%8,45 %06,60 %62,87 35,00 $995/96 %06,60 87,00 %06,60 2%7,00 %06,60 %06,60 %06,60 45,00
Durum Bu!day
Arpa
avdar
Msr
Telafi Edici demeler (Do!rudan Gelir demeleri)
297,00 45,00
297,00 57,00
297,00 57,00
Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community, OECD
140
KIYMAZ
Ek Tablo-3: Baz retim Dnemleri !tibariyle AT'de #eker Destekleme Fiyatlar

(ECU/ton)
rn "eker Pancar
Fiyatn Cinsi Temel F. A Kotas ".pancar Minimum F. B Kotas ".pancar Minimum F. Mdahale F. E&ik F. Hedef F. Mdahale F. E&ik F. retim Vergisi Dnya Fiyat E&ik F. retim Vergisi
$973/74 $980/8$ $982/83 $984/85 $986/87 $988/89 $990/9$ $992/93 $993/94 $994/95 $995/96 242,40 292,70 300,00 285,00 334,00 %%4,40 : 39,00 33,%0 23,%7 358,90 457,70 455,50 432,70 533,00 %29,80 507,66 60,00 53,40 39,32 38,53 23,79 426,30 547,20 54%,20 5%4,%0 637,90 %92,80 255,20 65,%0 : 40,89 40,07 27,8% 443,40 569,%0 562,80 534,70 663,40 200,50 2%4,46 69,00 : 40,89 40,07 27,8% 449,20 574,00 570,30 54%,80 670,30 %89,80 69,00 : 40,89 40,07 27,8% 449,20 567,50 570,30 54%,80 663,30 223,40 69,00 40,00 39,20 27,20
-
40,00 39,20 27,20

-
39,48 38,69 26,85

-
39,48 38,69 26,85 433,70 539,90 550,70 523,30 63%,80 29%,%9 68,00 -
39,48 38,69 26,85 433,70

-
Ham "eker Beyaz "eker
550,60 557,90 530,%0 644,00 300,43 68,90

-
546,00 557,90 530,%0 639,00 2%2,29 68,90

-
539,90 550,70 523,30 63%,80 24%,55 68,00

-
550,70 523,30
-
333,27
-
Melas #zoglikoz
Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community, OECD
141
KIYMAZ
Ek Tablo-4 : Baz retim Dnemleri !tibariyle AT'de St Destekleme Fiyatlar

(ECU/ton)
rn
Fiyatn Cinsi $973/74 $980/8$ $982/83 $984/85 $986/87 $988/89 $990/9$ $992/93 $993/94 $994/95 $995/96 %50,20 : 222,60 68,08 268,%0 %59,33 274,30 %83,87 278,40 69,8% 278,40 %08,%8 268,%0 75,88 268,%0 85,96 260,60 %00,57 256,60 %0%,65 256,60 %08,7%
St (Ya! Oran %3,7) Hedef F. Dnya Fiyat Ya! Oran D&k St Yardm Tereya! Mdahale F. E&ik F. Peynirler -Grana Padano (%) Mdahale F. - P. Reggiano (2) Mdahale F. E&ik F. Ya!sz Sttozu Mdahale F. Yardm
2 % ,% 0 55,00 63,00 %06,00 2%30,00 29%6,00 3497,00 3%97,00 3%32,00 3%32,00 2927,80 2927,80 2803,30 27%8,00 27%8,00 23%0,90 32%5,40 3843,90 3580,90 35%0,%0 35%0,%0 3284,30 3284,30 3%45,60 3048,50 %904,70 2393,%0 29%3,00 800,00 26%,%0 2896,%0 3807,40 4%75,70 %2%5,%0 540,00 3530,40 4693,00 5%29,60 %462,30 620,00 38%7,50 52%6,%0 5989,30 %658,80 730,00 3889,30 529%,90 608%,70 %740,40 3889,30 529%,90 608%,70 %740,40 3796,70 5%92,%0 596%,70 %724,30 3796,70 5%92,%0 596%,70 %724,30 3672,40 5047,60 5846,60 5846,60 %702,00 %702,00 %702,00 -
($) 30-60 gn nce retilmi& rnler iin (2) 6 ay nce retilmi& rnler iin Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community, OECD
142
KIYMAZ
Ek Tablo-5 : AT'de Hububat ve #eker Pancar retiminde Birim Alandan Elde Edilen Verim
(Ton/ha)
$973/74 Ekmeklik bu!day Durum Bu!day Arpa Msr "eker Pancar 4,0 %,8 3,8 5,5 58,2
$980/8$ 4,8 2,3 4,2 6,0 66,3
$984/85 6,2 2,7 5,2 5,6 72,7
$985/86 5,6 2,3 4,8 6,7 70,5
$989/90 5,7 2,5 4,0 6,4 73,6
$993/94 6,0 2,5 4,2 8,0 83,2
Not : %985/86 dneminde, #spanya ve Portekiz AB'ye tam ye olmu&tur. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
143
KIYMAZ
Ek Tablo-6 : St S%rcl% Yaplan !&letmelerdeki Yapsal De%i&im (AT yesi Byk retici lkeler !tibariyle)
Tarm #&letmesi Says (x %000)
AT #ngiltere #rlanda #talya Hollanda

#&letmelerdeki Hayvan Says (x %000)
$973 2432 93 %44 607 99
$979 %8%0 63 %06 483 75
$985 %379 53 77 338 6%
$993 %0%3 40 47 %47 43
AT #ngiltere #rlanda #talya F. Almanya (*) Fransa Hollanda Hayvan Ba&na St Verimi (kg) AT #ngiltere #rlanda #talya F. Almanya (*) Fransa Hollanda
25604 25309 245%8 2%502 3544 3348 3257 2786 %43% %503 %528 %274 305% 3074 3075 2287 5486 5442 558% 530% 7683 7453 6506 46%5 2255 2369 24%2 %777 348% 3925 240% 2946 392% 324% 4567 40%3 4596 3264 3374 4392 3544 5023 429% 4855 375% 3388 4599 3967 5 %5% 5%%5 5389 42%9 433% 5237 5396 60%4
(*) %993 yl rakamlar Birle&ik Almanya'ya aittir. Not : %993 yl AT ortalamalarna, %986 ylnda AT'ye tam ye olan #spanya ve Portekiz'in verileri de katlm&tr. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
144
KIYMAZ
Ek Tablo-7 : Hububat, #eker ve St rnlerinde AT'nin Kendine Yeterlilik Oranlarnda Geli&meler $973/74 $977/78 $983/84 $989/90 Hububat - Toplam Bu!day - avdar - Arpa - Msr "eker (C kotas &eker dahil) 9% %04 98 %05 55 : 98 %%6 %06 %%% 60 %23 %%6 %34 %06 %20 84 %23 %20 (*) %33 (*) %22 %23 94 %28 $99$/92 $992/93 $993/94 $994/95 %29 %49 %34 %33 97 %23 %24 %35 %%3 %23 %%% %34 %%2 %%6 %26 %%6 99 %40 :
%2%
$973 St rnleri - Taze rnler - Ya!sz sttozu - Tereya! - Peynir %00 %43 98 %03
$978 %00 %%7 %%8 %03
$983 %0% %28 %34 %07
$990 %02 %53 %2% %07
$993 %0% %22 %04 %06
(*) %990/9% Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
145
KIYMAZ
Ek Tablo-8 : Baz retim Dnemleri !tibariyle AT'de Toplam Hububat, Yumu&ak ve Sert Bu%day ile Msr Dengesi
(Milyon ton)
$973/74 $978/79 Toplam retim - Yumu&ak Bu!day - Sert Bu!day - Msr Toplam Tketim (insan
tketimi)
$980/8$ $982/83 $984/85 $985/86 $986/87 $988/89 $990/9$ $992/93 $993/94 %44,2 56,4 5,0 20,5 35,5 27,8 4,4 %,4 22,% %4,0 0,8 0,7 %6,4 3,9 %,0 %0,% %0,9 3,0 : : %3%,4 55,7 4,% %9,7 30,2 22,8 3,3 2,5 2%,4 %3,8 %,4 0,9 8,8 2,5 % ,% 5,0 %4,% 5,6 : : %73,% 76,% 6,7 23,2 36,3 27,0 4,2 3,3 29,2 %7,8 %,9 0,2 %3,7 2,8 0,7 8,9 %7,% %%,9 % ,% 0,4 %60,4 %53,8 64,9 7,% 25,4 34,4 27,0 4,2 2,6 27,4 %5,8 %,0 %,8 6,3 2,2 0,2 3,0 %5,0 7,% %,4 0,4 %62,8 68,% 6,7 28,4 35,8 27,5 4,% 2,4 26,6 %3,0 2,0 %,4 6,0 %,9 0,% 3,0 %%,8 5,5 0,6 0,8 %58,3 72,9 7,2 22,3 36,2 27,% 4,3 3,0 29,0 %7,6 2,2 0,% 4,7 %,3 0,2 2,5 %8,8 8,5 %,5 %68,6 76,% 9,0 29,8 38,7 28,9 5,0 2,0 37,0 20,0 3,3 3,0 3,4 %,0 0,% %,8 33,3 %5,0 3,4 3,7 %64,0 73,7 7,0 29,4 38,7 29,0 4,9 2,% 32,5 %8,8 %,8 3,8 4,4 0,8 0,3 2,8 %8,0 6,8 % ,% % ,%
%08,0 39,3 3,4 %6,9 30,3 23,2 4,2 % ,% %0,% 5,5 : :
%%9,6 45,8 4,3 %6,9 30,5 23,6 4,% %,0 %5,3 8,6 0,6 0,5 %9,5 3,5 0,9 %3,3 %3,2 4,5 : :
35,3
- Yumu&ak Bu!day - Sert Bu!day - Msr Toplam #hracat - Yumu&ak Bu!day - Sert Bu!day - Msr Toplam #thalat - Yumu&ak Bu!day - Sert Bu!day - Msr Dnem Sonu Toplam Stok - Yumu&ak Bu!day - Sert Bu!day - Msr
% 3,2
146
KIYMAZ
Ek Tablo-9 : Baz retim Dnemleri !tibariyle AT Beyaz #eker Dengesi

(Milyon Ton)
$973/74 $978/79 $980/8$ $982/83 $984/85 $986/87 $988/89 $990/9$ $992/93 $994/95 retim 9,7 -A+B Kotas 9,0 Tketim %0,7 #hracat (%)(2) 0,6 #thalat (2) %,7 -%,7 Fazla (A+B Kotas retimi - Tketim) Dnem Sonu Toplam Stok : %2,% %%,0 9,5 2,7 %,2 %,5 : %2,3 %%,% 9,5 3,5 %,3 %,6 2,6 %3,9 %%,5 9,5 3,% %,5 2,0 4,5 %2,5 %%,7 9,6 3,5 %,5 2,% 3,6 %4,% %2,8 %0,9 3,6 %,8 %,9 3,9 %3,9 %2,3 %0,9 3,7 %,9 %,4 3,0 %5,9 %3,7 %%,8 3,3 %,9 %,9 3,0 %6,0 %3,7 %%,9 3,5 2,0 %,8 2,9 %5,4 %3,3 %2,7 3,8 2,3 0,6 2,%
($) C kotas &eker hari (2) #&lenmi& rn ierisinde ticareti yaplan &eker hari Not : %986 ylnda, #spanya ve Portekiz AT'ye tam ye olmu&tur; %990/9% dneminden itibaren Birle&ik Almanya'nn verileri dahil edilmi&tir Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
147
KIYMAZ
Ek Tablo-$0 : Yllara Gre AT'de retilen St ve !&leme Tesislerine Aktarlan St Miktar

(Milyon ton)
$979 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 St retimi St #&leme Tesislerine Aktarlan Miktar %03,0 %04,5 %07,7 %%%,9 %09,2 %%5,9 %%6,9 %%%,5 93,5 96,8 99,7 %03,7 %0%,4 %05,6 %07,% %0%,7
$989 %09,% 98,6
$99$ %%2,4 %02,2
$993 %%%,0 %03,0
$994 %%0,5 %03,3
St #&leme Tesislerine Aktarlan Stn Toplam St retimine Oran (%) 90,8 92,6 92,6 92,7 92,9 9%,% 9%,6 9%,2 90,4 90,9 92,8 93,5
Not: %985den itibaren #spanya ve Portekizin, %99%den itibaren Birle&ik almanyann verileri dahil edilmi&tir. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
148
KIYMAZ
Ek Tablo-$$: Baz Yllar !tibariyle Ya%sz Sttozu Dengesi $975 $977 $979 $98$ $983 retim %939 %996 2085 204% 2469 Ba&lang Sto!u 644 %36% 973 360 : - Kamu 365 %%35 674 230 576 - zel 279 226 299 %30 : Tketim (insan 203 227 300 260 220 gdas) #hracat 59 %84 328 328 %%9 #thalat Kapan& Sto!u %248 %%8% 357 37% : - Kamu %%%2 965 227 279 983 - zel %36 2%6 %30 92 : Ek Tablo-$2: Baz Yllar !tibariyle Tereya% Dengesi $975 $977 $979 $98$ retim %666 %77% %955 %9%3 Ba&lang Sto!u %48 255 4%8 240 - Kamu 54 %76 23% %28 - zel 94 79 %87 %%2 Tketim (insan %67% %550 %369 %455 gdas) #hracat 32 2% 9 440 467 #thalat %60 %20 %%8 %%5 Kapan& Sto!u %64 %95 372 %47 - Kamu 7% %%7 27% %0 - zel 93 78 %0% %37
(Bin Ton)
$985 %948 : 6 %7 : 200 %83 : 520 :
$987 %628 : 772 : 300 278 2 : 473 :
$989 %42% : %0 : 300 323 53 : 5 :
$99$ %478 : 333 : 350 %92 5 : 4 %4 :
$993 %222 : 47 : 350 232 %9 : 37 :

(Bin Ton)
$994 %%59 : 37 : 390 %08 33 : 72 :
$983 227% 306 %%2 %94 %258 334 %05 853 692 %6%
$985 2033 949 84% %08 %230 %73 80 %%24 996 %28
$987 %887 %366 %283 83 %237 272 79 202 %02 %00
$989 %705 202 %02 %00 %%37 377 7% %24 20 %04
$99$ %8%6 335 25% 84 %%86 2%6 68 302 26% 4%
$993 %689 240 %72 68 %%25 %94 65 208 %6% 47
$994 %648 208 %6% 47 %%38 %52 65 %%8 59 59
Not: %983'den itibaren #spanya ve Portekiz'in, %99%'den itibaren Birle&ik Almanya'nn verileri toplama dahil edilmi&tir. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
149
KIYMAZ
Ek Tablo-$3 : Baz Yllar !tibariyle Ya%l Sttozu ve Peynirlerin retim ve D& Ticaretleri
(Bin ton)
$979 Ya%l Sttozu retim #hracat Peynirler 60% 38%
$98$
$983
$985
$987
$989
$99$
$993
$994
800 536
659 394
837 484
887 573
93% 568
%080 6 %8
977 588
: :
retim 3436 37%% 3802 4077 4252 4826 54%4 548% #hracat 255 355 405 404 406 445 484 524 #thalat 80 99 %00 %%4 %09 %%9 %09 %09 Not: %985'ten itibaren #spanya ve Portekiz'in, %99%'den itibaren Birle&ik Almanya'nn verileri toplama dahil edilmi&tir. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
5487 5%0 %22
150
KIYMAZ
Ek Tablo-$4 :Yllar !tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden Hububat Sektrne Yaplan Harcamalar

$979 $98$ $983 $984 $985 $986 $987 (*) $988 (**) $989 $990 $99$ (Milyon ECU) $992 $993 $994 $995 $996 (***) (***)
Hububat Toplam %.563,7 %.92%,4 2.44%,2 %.650,0 2.3%0,2 #hracat Yardm (Gda %.%84,7 %.206,3 %.525,0 9%8,3 %.076,7 Yardm Dahil) Mdahaleler 379,% 7%5,% 9%6,2 73%,7 %.233,5 - retim Yardm %43,3 %29,2 %29,7 %75,5 %80,8 - Durum Bu!day #in %%5,4 %7%,2 2%8,5 200,3 242,5 Yardm - Depolama 88,9 34%,7 565,6 355,8 8%0,% - Ortak Sorumluluk V. - Kk retici Yard. (*) %0 Aylk (**) %987 son iki ay ve %988 ilk %0 aylk (***) Tahmin
3.39%,2 4.223,8 4.422,8 3.2%3,5 3.856,0 5.077,4 %.7%%,7 3.%56,8 3.083,0 2.660,6 2.499,9 3.60%,5 %.679,5 %.067,% %.339,8 %77,7 235,5 393,3 2%0,8 256,2 275,% %.347,4 -56,4 937,2 %.274,7 -378,7 -677,5 %6,9 40,8 522,9 %.356,% %.475,9 30%,2 275,9 4%9,% 365,0 4%9,5 5%6,%
5.456,9 6.560,3 : : : 3.%39,7 2.788,8 %.5%3,2 907,0 92%,0 2.3%7,2 3.77%,5 360,7 4%5,7 456,4 425,9 : : : 4%5,0 4%4,0 423,0 %87,0 %08,0 277,0 : : :
576,4 %.25%,4 %.4%9,4 2.497,4 2.723,8 -799,3 -656,2 -924,3 -%.098,8 89,6 3%,2 66,3 38,7 30,8 60,%
Not : %992 ylnda yaplan reformlar sonrasnda, %994 ylndan ba&layarak hububat, ya!l tohumlar ve proteinli bitkiler iin yaplan harcamalar ayn ba&lk altnda toplanm&tr. Bu nedenle, %994 ylndan itibaren hububat iin yaplan harcamalar ayr olarak incelenememi&tir. Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
151
KIYMAZ
Ek Tablo-$5 :Yllar !tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden #eker Sektrne Yaplan Harcamalar (Milyon ECU) $979 $98$ $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$
$992
$993
$994 $995 (*) $996 (*)
"eker Toplam 939,8 767,5 %.3%6,2 %.63%,5 %.804,5 %.725,5 2.035,6 2.08%,8 %.979,8 %.39%,% %.8%4,9 %.937,4 2.%88,6 2.06%,5 %.789,0 %.942,0 #hracat Yardm 685,% 409,2 758,% %.%90,0 %.352,8 %.238,4 %.5%5,8 %.566,2 %.45%,3 928,7 %.25%,2 %.305,6 %.53%,4 %.377,4 %.225,0 %.467,0 (Gda Yardm Dahil) Mdahaleler 254,7 358,3 558,% 44%,5 45%,7 487,2 5%9,0 5%5,6 528,5 462,4 563,7 63%,8 657,2 684,% 564,0 475,0 - Depolama Yardm 240,0 344,3 550,5 429,8 440,% 470,8 469,0 428,9 42%,6 383,3 460,9 496,% 50%,7 55%,2 429,0 338,0 - Masraflar 7,6 %%,7 %%,6 %6,4 50,0 86,7 %06,9 79,% %02,8 %35,7 %55,5 %32,9 %35,0 %37,0 (*) Tahmin Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
152
KIYMAZ
Ek Tablo-$6 :Yllar !tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden St ve St rnleri Sektrne Yaplan Harcamalar (Milyon ECU) $979 $98$ $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 (*) $996 (*)
4.527,5 3.342,7 4.396,% 5.44%,7 5.933,2 St Toplam 2.087,9 %.886,3 %.326,8 %.943,4 2.028,2 #hracat Yardm (Gda Yardm Dahil) 2.439,6 %.456,4 3.069,3 3.498,3 3.905,0 Mdahaleler %.3%0,2 %.%57,4 %.630,7 %.84%,3 %.827,% - Ya!sz St iin Yard. 36%,% 83,4 634,5 8%9,5 580,0 - Ya!sz Sttozu Depolama 475,6 2%4,7 4%0,8 830,3 %.325,8 - Tereya! Depolama - Tereya!nn Piyasaya %69,3 2%%,8 496,4 450,% 403,0 Srm #in Yardmlar -94,2 -478,5 -527,4 -749,2 -637,3 - St reticisinden Kesintiler %%0,3 %06,2 %54,2 %83,7 2%0,0 - Yeni Pazarlarn Ara&trlmas (*) Tahmin Kaynak : AT, The Agricultural Situation in the Community
5.405,8 5.%82,3 2.%54,9 2.427,%
5.983,6 5.040,7 4.97%,7 5.636,6 4.006,8 5.2%%,3 4.249,0 4.267,0 4.2%4,0 3.082,4 2.922,3 %.946,6 2.249,0 2.056,% 2.287,5 %.926,0 2.045,0 %.978,0
3.250,9 2.755,2 %.950,3 %.743,0 384,0 %.035,4 244,4 705,5
2.90%,2 2.%%8,4 3.025,% 3.387,6 %.950,7 2.923,8 2.322,0 2.222,0 2.236,0 %.623,3 %.080,5 843,9 %.052,7 %.086,5 857,0 779,2 800,0 8%3,0 -%0,5 708,% 2,2 456,4 394,7 580,5 270,5 66%,4 -432,9 88,3 -44,6 %6%,6 69,4 67,6 39,0 57,0 9,0 62,0
20%,7 -7%7,% 204,7
252,5 -60%,3 3%0,9
24%,5 -535,6 %87,6
354,9 -890,3 225,8
524,9 -348,3 268,6
669,6 -352,4 248,3
508,5 -368,0 30%,8
684,9 -299,% 42%,7
669,4 -2,0 %88,4
682,0 : %45,0
739,0 : %54,0
153
KIYMAZ
Ek Tablo-17 : Hububat Destekleme Politikalar Kapsamnda Yaplan Destekleme demeleri

Finans man Kayna% TMO+ Tketici
$980 $98$ $982
$983
$984
$985
$986
$987
$988
$989
$990
$99$
$992
$993
$994
$995
$996 (Tah.)
PAZAR F!YAT DESTE"! HESABI Bu!day retimi (Ton) Birim Pazar Fiyat Deste!i $/ton) (*) Birim Pazar Fiyat Deste!i TL/ton) Bu%day Pazar Fiyat Deste%i Arpa retimi (Ton) Arpa Referans Fiyat (AB) ($/ton) Nakl.+ Paz. Giderlerinin Fiyata Oran (AB) (%)(**) Uyarlanm& Referans Fiyat ($/ton) Uyarlanm& Referans Fiyat (TL/ton) Yurtii Dest. Alm Fiyat (TL/ton) Birim Pazar Fiyat Deste!i ($/ton) Arpa Pazar Fiyat Deste%i Msr retimi (Ton) Msr Referans Fiyat (AB) ($/ton) Uyarlanm& Referans Fiyat ($/ton) (***) Uyarlanm& Referans Fiyat (TL/ton) Yurtii Dest. Alm Fiyat (TL/ton) Birim Pazar Fiyat Deste!i ($/ton) Msr Pazar Fiyat Deste%i
%3.068 %3.464 -2% -3 -%.574 -383
%4.0%8 -32 -5.088 -7$.320 5.632 %%% 3,6 %07 %7.%25 %5.580 -%.545 -8.703 %.238 %27 %22 %9.645 23.700 4.055 5.0$8
%3.%36 -26 -5.908
%3.777 -36 -%3.097
%3.770 -%2 -6.273 -86.380 5.785 97 4,2 93 48.%98 5%.%%0 2.9%2
%5.390 7 4.466
%5.309 3% 26.3%8
%6.790 46 65.434
%3.268 39 8%.902
%6.560 29 75.497
%6.89% 77 3%9.680
%5.980 27 %87.555
%7.388 %7 %84.3%5
%4.492 %2 368.600
%4.905 -25 -%.%36.888
%5.3%7 20 %.560.580 23.903.404 7.280 7% 5,0 67 5.263.056 %5.%%4.000 9.850.944 7$.7$4.872 %.900 %%8 %%2 8.747.05% %6.87%.000 8.%23.949 $5.435.503
-20.565 -5.$56 4.6%% %53 3,% %48 5.%33 %47 3,4 %42
-77.604 -$80.433 4.774 %2% 3,7 %%6 26.00% 2%.430 -4.57% -2$.824 %.347 %38 %33 29.779 24.290 -5.489 -7.392 5.720 %24 3,9 %%9 43.296 42.730 -566 -3.235 %.365 %46 %40 50.847 49.370 -%.477 -2.0$6
68.729 402.904 $.098.607 $.086.653 $.250.225 5.399.783 2.997.200 3.204.869 5.34$.75$ -$6.945.3$$ 6.230 66 4,4 63 42.027 62.980 20.953 6.%4% 56 4,4 54 45.725 79.670 33.945 6.750 %02 4,5 98 %38.724 %39.560 836 5.640 %.860 %22 %%6 %65.%56 209.7%0 44.554 82.87$ 4.050 %22 4,6 %%6 246.5%4 269.750 23.236 94.$04 %.860 %25 %%9 252.972 3%0.%70 57.%98 $06.388 6.643 %03 4,8 98 255.792 388.850 %33.058 7.098 89 4,9 85 352.848 588.500 235.652 6.279 97 4,9 92 633.357 6.825 79 5,0 75 6.370 7% 5,0 67 6.825 7% 5,0 67 3.069.666 5.422.000 2.352.334 $6.054.68$ %.805 %%8 %%2 5.%3%.6%3 6.769.000 %.637.387 2.955.484
%%.254 %5.67% 8.890 %3.870 -2.364 -%.80% -$0.900 -9.243 %.%%6 %.080 22 %46 2% %4%
8%8.79% %.994.997
987.820 %.6%4.840 2.727.920 354.463 796.049 732.923
$6.844 $30.535 208.458 %.748 2.%%6 2.208 %25 97 86 %20 62.327 70.600 8.273 $4.46$ 93 6%.909 70.440 8.53% $8.053 82 69.860 86.360 %6.500 36.432
883.905 $.672.66$ 2.225.676 5.433.032 4.668.7$8 %.995 2.07% 2.%%4 2.375 %.758 %2% %%7 %%0 %%0 %%8 %%5 299.894 442.350 %42.456 284.200 %%% 462.622 %05 %04 %%2
%.590 %5.540 9.%20 %6.720 7.530 8.403 %.%80 $.274
720.338 %.%44.600 3.335.07%
797.770 %.%85.080 %.599.740 3.%33.000 335.%48 694.09$ 464.742 455.%40 -202.07% -355.24$
982.349 $.080.959
(*) Hesaplamalarn ayrnts Ek Tablo-24'de verilmi&tir.
(**) OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu al&malarndan alnm&tr.
(***) Nakliye ve pazarlama giderlerinin fiyata oran arpadaki ile ayn kabul edilmi&tir.
154
KIYMAZ
Ek Tablo-17 : Hububat Destekleme Politikalar Kapsamnda Yaplan Destekleme demeleri (Devam) G!RD! DESTE"! DEMELER! Finansman Kayna# 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 Bte Gbre Yardm rn Bu#day 13.725 29.905 31.384 55.071 72.590 84.170 103.547 153.346 203.902 408.469 Arpa 2.975 6.809 7.092 11.820 17.333 20.088 22.307 34.332 45.513 91.595 Msr 1.535 2.091 2.372 4.120 4.920 6.443 8.473 14.373 17.236 34.095 Toplam Zirai Mcadele Yardm rn Bu#day Arpa Msr Toplam Tohum Destekleme demeleri rn Bu#day Arpa Msr Toplam Hububat rn Kredileri ve Toplam Kredi Yardm Ticari Faiz Oran T. rn Faiz Oran Faiz Fark Bu"day Kredisi Bu#daya Kredi Yardm Arpa Kredisi Arpaya Kredi Yardm Msr Kredisi Msra Kredi Yardm
TOPLAM DESTEKLEME 18.235 38.805 40.848 71.011 94.843 110.701 134.327 202.051 266.651 534.159
(Milyon TL) 1996 (Tah.)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
507.767 118.827 42.420 669.014
622.636 1.029.871 1.937.085 2.045.579 4.477.714 13.039.338 139.900 231.207 432.228 553.489 1.010.420 2.942.366 51.684 85.688 158.689 206.464 371.193 1.080.932 814.220 1.346.766 2.528.002 2.805.532 5.859.327 17.062.636
DF!F
272 148 31 451 279 191 39 509 568 247 45 861 1.086 276 52 1.414 1.214 368 62 1.645 1.388 457 77 1.923 4.572 1.501 253 7.049 3.109 533 13.154 5.193 751 19.097 24.546 8.560 1.267 34.373 27.666 11.354 1.768 40.788 51.360 17.053 2.555 70.968 73.940 25.578 3.576 103.094 76.406 3.603 13.028 93.037 40.693 7.181 644 48.518 257.494 45.440 4.075 307.009 309.240 54.572 4.516 368.328
6.326 10.691
Bte
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1.813 0 0 1.813 2.812 260 0 3.072 100 854 0 954 1.763 1.678 0 3.441 1.355 1.481 0 2.836 3.008 1.402 3.871 8.281 0 4.486 0 4.486 0 5.125 0 5.125 0 8.484 0 8.484 0 16.288 0 16.288 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
TCZB
26 16 10 6.007 583 751 73 323 31 -5.985 -7.704 10.001 34 23 11 12.301 1.372 1.538 171 664 74 36 21 15 19.905 2.986 2.488 373 1.075 161 34 21 13 28.143 3.653 3.518 457 1.520 197 53 28 25 43.734 11.078 5.467 1.385 2.361 598 60 32 28 62.635 17.538 7.829 2.192 3.382 947 58 56 75 85 32 32 42 47 26 24 33 39 87.769 161.283 284.066 447.221 23.241 38.514 93.401 172.180 10.971 20.160 35.508 55.903 2.905 4.814 11.675 21.522 4.739 8.709 15.338 24.148 1.255 2.080 5.043 9.297 78 82 85 85 142 130 130 47 47 47 47 47 50 50 32 35 39 39 95 80 80 775.872 1.317.322 2.163.822 3.425.789 5.612.671 9.228.000 12.644.000 246.495 461.458 833.071 1.318.929 5.341.579 7.382.400 10.115.200 96.984 164.665 270.478 423.227 701.584 1.738.000 2.563.000 30.812 57.682 104.134 162.942 667.697 1.390.400 2.050.400 41.894 71.130 116.837 184.980 303.060 780.000 964.000 13.310 24.917 44.982 71.217 288.422 624.000 771.200
Bu#day Arpa Msr
26.400 -36.382 -17.794 -93.738 -2.072 -991 -9.271 15.850 3.478 7.596 -3.023 3.565
19.528 200.189 603.576 1.410.419 1.694.856 2.032.153 6.535.237 4.934.082 6.537.289 12.769.602 -4.827.703 47.367.182 39.842 158.102 252.391 69.502 217.184 1.049.384 1.892.421 2.595.079 6.048.094 5.897.085 18.500.941 76.762.210 21.928 28.034 53.418 105.901 154.918 341.698 773.246 1.116.595 1.323.893 140.289 3.954.752 17.292.151
Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu al#malarndan alnm#tr 155
KIYMAZ
Ek Tablo-$8 : Trkiye'de $986-89 ile $992-95 Dnemlerinde !hracat Te&vi%i Uygulanan Mal Listesi (Ham Maddesi Hububat, #eker ve St Olanlar)
23.$.86 22.$0.86 27.9.86 3.$2.86 3.$2.86 $6.5.87 $6.5.87 $.7.87 $.7.87 - $6.$.88 - 9.7.88 - 2.9.88 - $8.$0.88 - $8.8.93 - $4.4.94 - 30.$2.94 - 27.9.95 $6.$.88 9.7.88 2.9.88 $8.$0.88 8.$$.$988 $4.4.94 30.$2.94 27.9.95 3$.$2.95
Bu!day Arpa Bu!day Unu #rmik Malt Makarna Biskvi, pasta ikolata ve ikolatal Mamuller Kakao #ermeyen "ekerli Mamuller Tereya! Peynir
%2
%0000 TL/ton %2 %2000 TL/ton 75
35 35 40 75 %00 %00
35 50 70 75 %00 %00
20 %5 60 50 70 75 %00 %00
20 %5 70 70 30 75 %00 %00
60 60 30 75 %00 %00
40 40 30 75 %00 %00
50 50 65 40 60 70 %00 200 200 200 200
35 35 50 70 %25 200 200
%5 %5 20 42 99 99
30 75 %00 %00
Kaynak : DTM, #hracat Gn. Md.
156
KIYMAZ
Ek Tablo-$9 : !&leme Sanayiine Dnya Fiyatlarndan Kullandrlan rn Miktar ve De%erleri

M: Ton D: Milyon TL
$990 Miktar De%er
$99$ Miktar De%er
$992 Miktar De%er 369.564 298.870
$993 Miktar De%er 98.730 350.032
$994 Miktar De%er 42.239 27%.440
$995 Miktar De%er -
TMO Bu!da 9%.884 25.386 382.276 %77.348 y T#FA# "eker -
4.54%
%%.407
24.574
93.496
29.785
86.435
34.583 %39.%84
Kaynak: TMO, T"FA"
157
KIYMAZ
Ek Tablo-20 : #eker Destekleme Politikalar Kapsamnda #eker Pancarna Yaplan Destekleme demeleri
$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 Finans man Kayna% T"FA"+Tketici Pazar Fiyat Deste%i Hesab retim Miktar (Bin Ton) 6.45% %0.597 %2.%09 %2.%42 %0.570 9.%48 %0.048 %%.856 %0.443 %0.247 %3.093 %4.577 %4.830 %4.9%6 Paris Borsas Fiyat ($/ton) 706,9 452,7 250,0 250,% %69,2 %49,5 %86,7 %92,9 264,0 378,9 38%,4 296,5 274,8 282,9 Verim (%) (Trkiye'deki pancarn &eker verimi)(*) %3,%8 %4,%3 %3,42 %4,40 %4,06 %2,95 %3,84 %2,46 %2,37 %3,66 %2,95 %3,27 %3,67 Borsa Fiyatna E&de!er ". Pancar Fiyat ($/ton) 59,69 35,33 33,55 24,37 2%,02 24,%7 26,69 32,89 46,88 52,%% 38,40 36,46 38,68 ". Pancar Nakliye+Paz. Masraflarnn Fiyat Yzde %0 (**) artrd! kabul edilirse olu&acak 53,72 3%,80 30,%9 2%,93 %8,92 2%,76 24,02 29,60 42,%9 46,90 34,56 32,82 34,8% &.pancar fiyat ($/ton) ". Pancar Nakliye+Paz. Masraflarnn Fiyat Yzde %0 (**) artrd! kabul edilirse olu&acak 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 &.pancar fiyat (TL/ton) T"FA" ". Pancar Alm Fiyat (TL/ton) 4.580 5.360 6.750 8.960 %3.960 %7.%%0 22.830 45.270 83.990 %42.%90 2%7.780 359.500 555.700 Yurtii ".Pancar Fiyat - ".Pancarna E&d. 4.580 5.360 6.750 8.960 %3.960 %7.%%0 22.830 45.270 83.990 %42.%90 2%7.780 359.500 555.700 Borsa Fiyat (TL/ton) Pazar Fiyat Deste%i $9.997 48.532 64.902 8$.960 94.703 $27.702 $7$.92$ 270.672 472.768 860.646 $.86$.694 3.$74.5$4 5.33$.544 8.288.75$ Bte 2.830 4.629 5.370 7.226 %2.389 %4.0%9 28.500 25.290 46.499 80.3%6 65.092 39.%35 %73.605 224.328 Gbre Yardm DF#F %6 59 84 %76 2%6 375 535 557 %.36% 5.784 %0.37% 3.20% 6.295 22.688 Zirai Mcadele Yardm T"FA" 230 502 682 890 %.%88 %.539 2.780 7.3%8 %0.854 %7.980 25.323 44.383 8%.578 %46.278 Tohum Destekleme demeleri "eker #. Pancar rn Kredileri ve bank Toplam Kredi Yardm Ticari Faiz Oran "eker Pancar iin Faiz Oran Faiz Fark "eker Pancar Kredisi Kredi Yardm Ekim Primi Ekim Aletleri Bakm reticiye Sa!lanan Ya& Kspe Kar&l! TOPLAM DESTEKLEME 23,5 %3,4 %0,% %79 $8 2%6 243 259 3.836 35,0 20,0 %5,0 346 52 570 642 609 7.086 34,0 20,0 %4,0 950 $33 664 748 637 34,0 20,0 %4,0 %4%3 $98 882 994 732 56,0 28,0 28,0 %.770 496 %.257 %.4%7 775 60,0 28,0 32,0 2.887 924 %.643 %.852 %.263 2%.638 62,0 30,0 32,0 3.489 $.$$6 2.29% 2.582 %.999 39.827 65,0 39,0 26,0 5.289 $.375 3.446 3.884 3.800 45.693 8%,0 39,0 42,0 7.648 3.2$2 4.848 5.464 4.062 87,0 43,0 44,0 %3.49% 5.936 %5.397 %7.353 7.750 85,0 44,0 4%,0 25.58% $0.488 25.268 27.524 %7.370 %8%.459 85,0 5%,5 33,5 48.700 $6.300 45.%40 58.536 47.0%0 253.728 85,0 60,0 25,0 46.700 $$.675 59.255 4.%08 62.476 399.0%5 85,0 60,0 25,0 77.236 $9.309 %07.206 6.352 %2%.896 648.080 $994 $995 $996
%%.655 346,6 %2,75 44,%9 39,77
%0.289 396,7 %3,49 53,5% 48,%6
%3.807 366,7 %3,58 49,80 44,82
0 %.032.699 %.032.699 %2.036.006 %45.8%3 93.70% 255.%55
0 2.749.200 2.749.200 28.286.802 %.730.937 %6.000 328.230
0 4.840.000 4.840.000 66.826.2$5 3.800.000 27.000 520.000
T"FA" T"FA" T"FA"
%45,0 %00,0 45,0 62.500 28.$25 %30.882 0 2%6.985 870.684
%30,0 90,0 40,0 %00.000 40.000 0 0 654.768 2.769.958
%30,0 90,0 40,0 %00.000 40.000 0 0 %.250.000 5.637.023
8.34% %%.%2% %7.760
76.323 %50.539
158
KIYMAZ
Ek Tablo - 2$ : Yllar !tibariyle TSEK St Endstrisi A.#.'nin St Alm Miktarlar (Bin Ton) ST retim SEK Tarafndan Alnm& Olan Miktar $986 5024 %55 $987 5%67 %30 $988 5484 %33 $989 5359 %6% $990 5249 %93 $99$ 5629 %77 $992 5759 %94 3,4 $993 5903 %92 3,3 $994 60%9 %80 3,0 $995 6%00 %33 (*) 2,2
Almlarn Toplam retime Oran (%) (*) #&letmelerin zelle&tirilmesine ba&lanmas dolaysyla almlar azalm&tr.
159
KIYMAZ
Ek Tablo-22 : St Destekleme Politikalar erevesinde St S%rcl% !in Yaplan Yardmlar

(Milyon TL)
$990 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 Finansman Kayna! $980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 %995'e kadar SEK+tketici %996'da tketici 1- Pazar Fiyat Deste!i Hesab 4.263 4.391 4.525 4.681 4.847 5.002 5.024 5.167 5.484 5.359 5.249 5.249 5.629 5.759 5.903 6.019 6.136 6.150 retim Birim Pazar Fiyat Deste!i (*) ($/ton) 91 66 36 34 61 93 98 53 22 42 163 163 146 162 148 80 130 99 Birim Pazar Fiyat Deste!i (TL/ton) 6.915 7.304 5.807 7.507 22.145 48.244 65.667 45.203 31.487 90.092 425.457 425.457 606.808 1.113.046 1.622.147 2.376.624 5.961.430 7.743.534 St Pazar Fiyat Deste!i 29.480 32.070 26.274 35.142 107.325 241.333 329.895 233.558 172.670 482.802 2.233.311 2.233.311 3.415.541 6.410.030 9.575.535 14.304.900 36.579.334 47.622.734 2-Hayvan Hastalklarnn DF!F Kontrol (**) St S!r 6 12 41 43 125 161 237 647 849 2.015 4.169 4.169 5.024 10.919 23.797 49.916 95.265 114.141 3- St Te"vik Primi demeleri DF!F 0 0 0 0 0 0 0 16.015 18.784 39.955 95.594 95.594 103.957 140.675 92.455 233.778 1.772.507 2.470.952 4- St S!r #"letmeleri KKDF 0 0 0 0 0 0 0 26 254 888 1.986 1.986 3.889 5.603 3.204 14.564 5.801 0 iin verilmi" olan Sermaye Yardmlar 5- Karma Yem Sbvansiyonu GDF St S!r 0 0 0 0 0 6.801 14.930 33.260 56.592 39.813 0 0 0 0 0 0 0 0 6- Damzlk Hayvan Varl!nn 96 227 386 581 801 1.132 1.906 3.576 7.077 10.244 3.929 3.929 29.379 49.056 33.235 86.398 232.233 65.882 Geli"tirilmesi A. Suni Tohumlama (Kamu) GDF St S!r 96 227 386 581 801 1.132 1.906 2.791 4.812 8.549 1.521 1.521 24.091 31.086 17.250 31.086 17.250 25.865 B. Suni Tohumlama (zel) GDF St S!r 0 0 0 0 0 0 0 6 9 9 11 11 13 16 8 3 2 17 C. "thal Damzlk St S!r KOF #in Yaplan Te"vik demeleri 0 0 0 0 0 0 0 779 2.256 1.687 2.397 2.397 5.275 17.954 15.977 55.309 214.981 40.000 7- St Hayvancl! #in Bte Sa!lanan Krediler A. Kredi Tutar S!r (st) 1.452 2.499 4.369 8.184 12.369 17.230 50.644 89.621 153.015 234.581 432.459 432.459 707.785 1.160.870 2.527.038 5.547.582 8.945.000 16.256.000 B. Faiz Oranlar (%) Ticari Kredi Faiz Oran 25,7 34,2 36,0 34,0 53,3 60,0 58,5 55,9 74,9 85,0 78,3 78,3 81,5 85,0 85,0 141,7 130,0 130,0 Hayvanclk Kredileri Faiz Oran 16,0 23,0 21,0 21,0 28,0 32,0 22,0 22,0 29,0 38,5 38,5 38,5 38,5 38,5 38,5 43,0 43,0 43,0 Faiz Fark 9,7 11,2 15,0 13,0 25,3 28,0 36,5 33,9 45,9 46,5 39,8 39,8 43,0 46,5 46,5 98,7 87,0 87,0 St S!r Kredi Yardm 141 279 655 1.062 3.133 4.825 18.475 30.364 70.203 109.080 171.989 171.989 304.560 539.805 1.218.776 5.522.610 7.841.059 14.202.157 TOPLAM DESTEKLEME 29.723 32.587 27.356 36.828 111.384 254.251 365.444 317.446 326.429 684.798 2.510.978 2.510.978 3.862.349 7.156.087 10.947.001 20.212.166 46.526.200 64.475.866 (*) Destek Hesab hakkndaki ayrntlar Tablo-35'te verilmi&tir. (**) %986 ylna kadar sadece kamu; %987 ylndan itibaren kamu ile zel sektr birlikte verilmi&tir. Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu
160
KIYMAZ
Ek Tablo-23 : Dviz Kurlar

%980 TL/$ ECU/$ 76 0,72 %98% %%0 0,90 %982 %6% %,02 %983 224 %,%2 %984 363 %,27 %985 520 %,3% %986 669 %,02 %987 855 0,87 %988 %.4%9 0,85 %989 2.%20 0,9% %990 2.606 0,79 %99% 4.%69 0,8% %992 6.86% 0,77 %993 %0.966 0,85 %994 29.704 0,84 %995 45.705 0,84 %996 78.029 0,79
Kaynak : OECD, Main Economic Indicators, January %997.
161
KIYMAZ
Ek Tablo-24 : Bu%dayda Pazar Fiyat Deste%i

Birim Yum. Bu!day (AB) Sert Bu!day (AB) Bu!day-Yum.B*0.85+Sert B.*0.%5 Sert Bu!day (AB) Yum. Bu!day (AB) Bu!day-Yum.B*0.85+Sert B.*0.%5 Referans Fiyat - Ort. #thal Fiyat (cif) Nakl.+ Paz. Giderlerinin Fiyata Oran (AB) Uyarlanm& Referans Fiyat ECU/T ECU/T ECU/T TL/T TL/T TL/T TL/T % TL/T %980 %26 200 %37 %98% %37 220 %50 %982 %36 %89 %44 %983 %54 2%5 %63 %984 %77 245 %87 %985 %53 236 %65 %986 88 %5% 97 %987 79 %34 87 %988 93 %6% %03 %989 %38 %72 %43 %990 %07 %28 %%0 %99% 74 %2% 8% %992 98 %33 %03 %993 95 %53 %04 %994 87 2%7 %07 %995 87 2%7 %07 %%.826.074 4.754.364 5.8%5.%2% 9.0%9.882 5,00 8.568.888 %996 (tah.) 87 2%7 %07 2%.554.644 8.665.482 %0.598.857 %7.872.542 5,00 %6.978.9%5
2%.%53 26.993 29.765 42.854 70.336 93.644 99.%72 %32.502 269.%44 400.564 423.964 623.0%6 %.%8%.025 %.966.538 7.685.848 %3.302 %6.849 2%.420 30.789 50.749 60.59% 57.9%% %4.479 %8.37% 22.672 32.599 53.687 65.549 64.%00 %2.%7% %9.796 29.085 36.228 62.%92 7%.736 77.996 3,%0 3,40 3,60 3,70 3,90 4,20 4,40 %%.794 %9.%23 28.038 34.888 59.767 68.723 74.564 77.548 %55.6%7 322.%32 354.462 38%.849 85.79% %72.646 333.896 364.887 4%8.024 4,40 4,50 4,60 4,80 4,90 869.34% %.2%7.686 3.089.895 9%6.093 %.330.0%4 3.779.288 4,90 5,00 5,00
73.684 %07.493 257.598 449.447 465.73% %.0%8.249 %.745.900 3.392.000 70.442 %02.656 245.748 427.873 442.9%0 968.355 %.658.605 3.222.400
Destekleme Fiyat Uyarlanm& Referans Fiyat Pazar Fiyat Deste!i
TL/T $/T TL/T $/T $/T
%0.220 %8.740 22.950 28.980 46.670 62.450 79.030 %34 %55 -2% %70 %74 -3 %43 %74 -32 %30 %56 -26 %28 %64 -36 %20 %32 -%2 %%8 %%% 7 %%.794 %9.%23 28.038 34.888 59.767 68.723 74.564
96.760 %68.090 327.650 503.370 762.590 %.%55.9%0 %.842.920 3.59%.000 %%3 82 3% %%8 72 46 %55 %%6 39 %93 %64 29 %83 %06 77 %68 %4% 27 %68 %5% %7 %2% %08 %2 70.442 %02.656 245.748 427.873 442.9%0 968.355 %.658.605 3.222.400
7.432.000 %63 8.568.888 %87 -25
%8.508.000 237 %6.978.9%5 2%8 20
Not: Bu!day i fiyatlar ile ithal fiyatlar hesaplanrken sert (durum) bu!day fiyat %%5, yumu&ak bu!day fiyat %85 orannda a!rlklandrlm&tr. Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu
162
KIYMAZ
Ek Tablo-25 : Yllar !tibariyle Bu"day Destekleme Fiyatlarnn retime Etkileri (1987=100)

Birim $980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$
Bu!day retimi Destekleme Fiyat Bu!day D. Fiyatlar Endeksi reticinin Eline Geen Fiyatlar End. TEFE (%987=%00) Bu!day Sabit Fiyat Endeksi reticinin Eline Geen S. Fiyat End. Bu!day retim Endeksi TON TL/T %3.068 %3.464 %4.0%8 %3.%36 %3.777 %3.770 %5.390 %5.309 %0,6 %%,2 %%,7 90,5 96,0 85,4 %9,4 %9,3 %6,% %20,7 %20,4 87,9 23,7 24,3 20,7 %%4,4 %%7,4 9%,6 30,0 29,0 27,% %%0,7 %07,% 85,8 48,2 46,7 40,7 %%8,6 %%4,8 90,0 64,5 67,3 58,3 %%0,8 %%5,6 89,9 8%,7 85,7 75,5 %08,2 %%3,6 %00,5 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %6.790 %73,7 %54,4 %70,5 %0%,9 90,6 %09,7 %3.268 338,6 3%6,9 279,5 %2%,2 %%3,4 86,7 %6.560 520,2 489,4 425,7 %22,2 %%5,0 %08,2 %6.89% 788,% 693,0 66%,4 %%9,2 %04,8 %%0,3
$992
%5.980 %.%94,6 %.087,0 %.072,0 %%%,4 %0%,4 %04,4
$993
%7.388 %.904,6 %.829,7 %.698,0 %%2,2 %07,8 %%3,6
$994
%4.492 3.7%%,2 4.242,4 3.54%,7 %04,8 %%9,8 94,7
$995
%4.905 7.680,9 9.452,0 6.588,4 %%6,6 %43,5 97,4
$996
%5.3%7 %8.508.000 %9.%27,7 20.329,4 %%.59%,3 %65,0 %75,4 %00,%
%0.220 %8.740 22.950 28.980 46.670 62.450 79.030 96.760 %68.090 327.650 503.370 762.590 %.%55.9%0 %.842.920 3.59%.000 7.432.000
Not: TEFE ve reticinin eline geen fiyatlar endeksinde 1994 ylndan itibaren 1994=100 bazl endeksin art" hzlar kullanlm"tr. Bu#day i fiyatlar hesaplanrken sert (durum) bu#day fiyat %15, yumu"ak bu#day fiyat %85 orannda a#rlklandrlm"tr. Kaynak : Kendi Hesaplarmz; OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu; D!E
163
KIYMAZ
Ek Tablo-26 : Bu"day ve #eker Pancarnda Gbre Kullanm ve retimle !li$kisi (1987=100)

(Bin Ton)
$980 $98$ $982 Bu!dayda Gbre Kullanm ". Pancar Gbre Kullanm Bu!dayda Gbre Kull. Endeksi ".Pancarnda Gbre Kull. Endeksi Bu!day retim Endeksi ". Pancar retim Endeksi 4%7,8 572,0 720,5 %09,0 27,4 25,0 70,0 49,0 25,% 93,0 64,0 39,2
$983 $984 7%3,9 708,4 %03,8 66,4 46,2 87,3 69,4 48,7
$985 $986 $987 620,7 657,9 746,9 82,8 73,2 6%,% 88,5 %09,5 88,% %00,0 80,8 %00,0
$988 $989 $990 675,7 750,0 705,% 98,0 %%%,3 %%7,2 90,5 89,5 90,8 9%,0 85,8 97,4
$99$ $992 742,6 804,0 %08,7 %20,0 85,3 9%,8
$993 $994 925,3 6%5,2 %34,0 %%3,7 %29,6 54,3 93,7 64,3
96,7 %05,9
85,4
87,9
9%,6
85,8
90,0
89,9 %00,5 %00,0
%09,7
86,7 %08,2
%%0,3 %04,4
%%3,6
94,7
54,4
89,4 %02,%
%02,4
89,%
77,2
84,8 %00,0
88,%
86,4 %%0,4
%22,9 %25,%
%25,8
98,3
Not: Bu#day retim Endeksi Ek Tablo-25'te, $.Pancar retim Endeksi Ek Tablo-30'da hesaplanm"tr. Kaynak: Kendi Hesaplarmz; Gbre Tketim !statistik Katalo#u 1960-95, 1996
164
KIYMAZ
Ek Tablo-27 : Yllar !tibariyle Bu%day retim, Tketim Ve D& Ticareti

$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 RET#M TKET#M (insan tketimi) #HRACAT (*) #THALAT (*)
%3.068 %0.306 433 0 %3.464 %0.580 464 272 %4.0%8 %0.789 568 526 %3.%36 %%.09% %.023 %3 %3.777 %%.377 873 836 %3.770 %%.394 6%% 782 %5.390 %%.572 243 788 %5.309 %%.826 569 37% %6.790 %2.086 2.604 %0 %3.268 %2.35% 886 2.037 %6.560 %2.342 2%5 2.%87 %6.89% %2.6%2 3.273 %99 %5.980 %2.888 4.6%2 97 %7.388 %3.%7% %.303 %.223 %4.492 %3.460 %.968 497
(Bin Ton)
$989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996

%4.905 %3.756 %.430 %.254 %5.3%7 %4.058 %.445 %.585
(*) Mamul olarak ticareti yaplan dahil. Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu
Ek Tablo-28 : Yllar !tibariyle TMO rn Mdahale Alm Miktarlar ve retime Oran

BU$DAY RET#M# MDAHALE ALIM M#KTARI - Ekmeklik Makarnalk MD.ALIMI/RET#M (%)
Kaynak : TMO
%3.464 %.050 985 65 8 %4.0%8 2.523 2.443 79 %8 %3.%36 2.08% %.999 8% %6 %3.777 %.924 %.893 3% %4 %3.770 %.709 %.606 %03 %2 %5.390 2.93% 2.638 294 %9 %5.309 3.644 3.30% 343 24 %6.790 2.804 2.5%7 287 %7 %3.268 473 469 4 4 %6.560 5.%59 4.736 423 3% %6.89% 4.435 4.24% %94 26 %5.980 4.453 4.376 77 28 %7.388 2.67% 2.603 68 %5 %4.492 %.356 %.330 26 9
(Bin Ton)
%4.905 4% 37 4 0 %5.3%7 63% %74 456 4
$98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996
Ek Tablo-29 : Yllar !tibariyle TMO Bu%day Stoklar
(Bin Ton)
$98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 TOPLAM Ekmeklik Makarnalk
Kaynak : TMO
%.068 2.%53 %.5%7 %.676 %.330 3.%6% 4.%56 2.%09 %.55% 7.0%9 6.550 %.766 2.603 %.487 - %.55% 6.608 6.052 %.674 2.52% %.463 4%% 498 92 8% 24
220 %.040 2%6 4 593 447
165
KIYMAZ
Ek Tablo-30 : Yllar !tibariyle #eker Pancar Alm Fiyatlarnn retime Etkileri (1987=100)
(Bin Ton)
B!R!M "eker Pancar retimi ". Pancar Alm Fiyat "eker Pancar Alm Fiyat Endeksi TEFE #eker Pancar Sabit Fiyat Endeksi #eker Pancar retim Endeksi TON TL/T $980 % 6.45% 3.%00 %980 %3,6 %%,7 %.980,0 %%6,4 54,4 $98$ 2 %0.597 4.580 %98% 20,% %6,% %.98%,0 %25,0 89,4 $982 3 %2.%09 5.360 %982 23,5 20,7 %.982,0 %%3,3 %02,% $983 4 %2.%42 6.750 %983 29,6 27,% %.983,0 %09,3 %02,4 $984 5 %0.570 8.960 %984 39,2 40,7 %.984,0 96,5 89,% $985 6 9.%48 %3.960 %985 6%,% 58,3 %.985,0 %05,0 77,2 $986 7 %0.048 %7.%%0 %986 74,9 75,5 %.986,0 99,3 84,8 $987 8 %%.856 22.830 %987 %00,0 %00,0 %.987,0 %00,0 %00,0 $988 9 %0.443 45.270 %988 %98,3 %70,5 %.988,0 %%6,3 88,% $989 %0 %0.247 %989 367,9 279,5 %.989,0 %3%,6 86,4 $990 %% %3.093 %990 622,8 425,7 %.990,0 %46,3 %%0,4 $99$ %2 %4.577 %99% 953,9 66%,4 %.99%,0 %44,2 %22,9 $992 %3 %4.830 %992 %.574,7 %.072,0 %.992,0 %46,9 %25,% $993 %4 %4.9%6 %993 2.434,% %.698,0 %.993,0 %43,3 %25,8 $994 %5 %%.655 %994 4.523,4 3.54%,7 %.994,0 %27,7 98,3 $995 %6 %0.289 %995 %2.042,0 6.588,4 %.995,0 %82,8 86,8 %3.807 %996 2%.200,2 %%.59%,3 %.996,0 %82,9 %%6,5 $996
83.990 %42.%90 2%7.780 359.500 555.700 %.032.700 2.749.200 4.840.000
Not: TEFE iin 1994 ylndan itibaren 1994=100 bazl endeksin art" hzlar kullanlm"tr. Kaynak : Kendi Hesaplarmz; OECD; DPT
166
KIYMAZ
Ek Tablo-31 : Yllar !tibariyle Bu"day, #eker Pancar ve Ayie"inde Uygulanan Destekleme Fiyatlar ve Fiyat Pariteleri
(TL/TON)
DEST. F!YATLARI $980
%0.220
$98$
%8.740
$982
22.950
$983
28.980
$984
46.670
$985
62.450
$986
79.030
$987
$988
$989
$990
$99$
$992
$993
$994
$995
7.432.000
$996
%8.508.000
BU"DAY
96.760 %68.090 327.650 503.370
762.590 %.%55.9%0 %.842.920 3.59%.000
#EKERPANCARI
3.%00
4.580
5.360
6.750
8.960
%3.960
%7.%%0
22.830
45.270
83.990 %42.%90
2%7.780
359.500
555.700 %.032.700
2.749.200
4.840.000
AY!E"! TOHUMU
30.000
40.000
50.000
72.000 %%0.000 %42.000 %68.000 2%5.000 370.000 668.000 862.000
%.5%2.000 2.582.000 4.0%6.000 9.528.000
%8.000.000
35.000.000
F!YAT PAR!TELER! #.PANCARI/BU"DAY BU"DAY/AY!E"!

0,30 0,34 0,24 0,47 0,23 0,46 0,23 0,40 0,%9 0,42 0,22 0,44 0,22 0,47 0,24 0,45 0,27 0,45 0,%2 0,26 0,49 0,%3 0,28 0,58 0,%6 0,29 0,50 0,%4 0,3% 0,45 0,%4 0,30 0,46 0,%4 0,29 0,38 0,%% 0,37 0,4% 0,%5 0,26 0,53 0,%4
0,%0 0,%% 0,%% 0,09 0,08 0,%0 0,%0 0,%% #.PANCARI/AY!E"! Kaynak : Kendi Hesaplarmz; OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu.
167
KIYMAZ
Ek Tablo-32 : T#FA# #eker Stoklar

(Bin Ton)
$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 Ylsonu "eker Stoklar
Kaynak : T$FA$
557
6%8 %.049 %.366 %.458 %.%3%
9%%
847 %.098
963
720 %.279 %.440 %.572 %.453
882 %.628
Ek Tablo-33 : Yllara Gre #eker retim, Tketim ve D& Ticareti

(Bin Ton)
$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 retim Tketim #hracat #thalat
Kaynak : T$FA$
868 %.397 %.7%% %.629 %.522 %.286 %.30% %.64% %.30% %.268 %.789 %.888 %.968 2.039 %.486 %.388 %.850 %.0%0 %.030 %.225 %.228 %.3%5 %.240 %.364 %.525 %.4%2 %.5%0 %.575 %.500 %.6%% %.665 %.735 %.83% %.900 0 0 %65 26% 530 277 0 66 35 2 0 64 396 504 464 3 %0 %64 68 0 0 0 0 0 2%7 0 0 648 %2 %% % % 409 387
168
KIYMAZ
Ek Tablo-34 : Yllar !tibariyle St retici Fiyatlarndaki Geli$meler (1987=100)

$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 $988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 retici Fiyat (TL/Ton) %6.950 24.%50 30.390 38.470 63.750 85.980 %%0.860 %35.%00 245.930 432.890 744.230 %.%42.930 2.%00.970 3.%35.400 6.654.000 %3.000.000 %9.760.000 %3 %8 22 28 47 64 82 %00 %82 320 55% 846 %.555 2.32% 4.925 9.623 %4.626 retici Fiyatlar Endeksi %2 %6 2% 27 4% 58 75 %00 %7% 280 426 66% %.072 %.698 3.542 6.588 %%.59% TEFE %08 %%% %09 %05 %%6 %09 %09 %00 %07 %%5 %29 %28 %45 %37 %39 %46 %26 retici Sabit Fiyatlar Endeksi Not: TEFE ve reticinin eline geen fiyatlar endeksinde 1994 ylndan itibaren 1994=100 bazl endeksin art" hzlar kullanlm"tr. Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu; D!E.
Ek Tablo-35 : Yllar !tibariyle Stte Pazar Fiyat Deste%i

Birim retici Fiyat retici Fiyat retici Fiyat (Yeni Zelanda) Pazar Fiyat Deste!i (*) TL/T $/T $/T $/T %980 %98% %982 %983 %984 %985 %986 %987 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %3.000.000 284 %54 %30 %996 %9.760.000 253 %54 99 %6.950 24.%50 30.390 38.470 63.750 85.980 %%0.860 %35.%00 245.930 432.890 744.230 %.%42.930 2.%00.970 3.%35.400 6.654.000 223 2%9 %89 %72 %75 %65 %66 %58 %73 204 286 274 306 286 224 %32 %53 %53 %38 %%4 73 68 %05 %5% %62 %22 %29 %44 %38 %44 9% 66 36 34 6% 93 98 53 22 42 %63 %46 %62 %48 80
(**)
(*) Nakliye ve pazarlama ile ilgili ek maliyetler haritir. (**) Tahmin Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu; DPT
Ek Tablo-36 : Yllar !tibariyle St retim, Tketim ve D& Ticareti

$980 $98$ $982 $983 $984 $985 $986 $987 retim 4.263 4.39% 4.525 4.68% 4.847 5.002 5.024 5.%67 Tketim 4.267 4.385 4.5%0 4.676 4.883 5.%40 5.082 5.244 #hracat (*) 5 %34 2% %8 %9 25 26 28 #thalat (*) 8 %28 6 %3 56 %62 84 %05 (*) Ticareti yaplan st rnlerinin st e"de#eri olarak verilmi"tir. Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu; DPT $988 5.484 5.522 35 74 $989 5.359 5.390 28 60 $990 5.249 5.4%4 29 %94 $99$ 5.629 5.885 20 276 $992 5.759 6.063 3% 335 $993 5.903 6.%29 36 262 $994 6.0%9 6.%57 35 %73 $995 6.%36 6.269 5% %84
(Bin Ton) $996 6.%50 6.300 50 200
169
KIYMAZ
Ek Tablo-37 : Hububat ve #eker Pancarnda Birim Alandan Elde Edilen Verimler

(Ton/ha)
$975 Hububat Bu!day Arpa Msr "eker Pancar %,6 %,7 2,0 32,4
$980 %,8 %,9 2,% 25,%
$985 %,8 %,9 3,4 30,5
$990 2,% 2,2 4,% 36,8
$994 %,8 2,0 3,8 32,8
Kaynak: D!E Tarm !statistikleri zeti
Ek Tablo-38 : Hayvan Saylar ve St Verimi $980 S!r Says (bin ba&) St S!r Says (bin ba&) Hayvan Ba&na St Verimi (kg) %2.%96 4.095 %.04% $985 %2.466 4.%86 %.%95 $990 %%.377 3.820 %.374 $994 %%.90% 3.996 %.506
Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu
170
KIYMAZ
Ek Tablo- 39 : $994 ve $995 Yllarnda !hracat Te&vik Belgeli Olarak $996 Ylnda !se Dahilde !&leme Rejimi Kapsamnda !thal Edilen Bu%day, #eker ve Sttozu Miktarlar
(Ton) rn Ad Bu!day -Sert Bu!day "eker Sttozu $994 258.500 9.950 %.852 $995 479.800 5%.000 %3.574 2.690 $996(tah.) %.43%.587 : 67.900 7.3%%
Kaynak : DTM, #hracat Gn. Md.
171
KIYMAZ
Ek Tablo-40 : Bu%day ile Un ve Biskvi Arasndaki Fiyat !li&kileri ($987=$00) B!R!M

Bu!day Unu Fiyat Biskvi Fiyat Bu!day Unu Fiyat End. Biskvi Fiyat End. Bu!day reticisinin Eline Geen Fiyatlar Endeksi TEFE Bu!day Unu Sabit Fiyat End. Biskvi Sabit Fiyat End. Bu!day reticinin Eline Geen Sabit Fiyat End. Bin TL/T Bin TL/T
$987
%45 600 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0
$988
255 %.%58 %75,9 %93,0 %54,4 %70,5 %03,% %%3,2 90,6
$989
556 %.894 383,4 3%5,7 3%6,9 279,5 %37,2 %%2,9 %%3,4
$990
800 2.969 55%,7 494,8 489,4 425,7 %29,6 %%6,2 %%5,0
$99$
%.%70 4.5%0 806,9 75%,7 693,0 66%,4 %22,0 %%3,6 %04,8
$992
2.075 9.%55 %.43%,0 %.525,8 %.087,0 %.072,0 %33,5 %42,3 %0%,4
$993
3.4%4 %5.8%7 2.354,5 2.636,2 %.829,7 %.698,0 %38,7 %55,3 %07,8
$994
6.788 34.762 4.68%,4 5.793,7 4.242,4 3.54%,7 %32,2 %63,6 %%9,8
$995
%4.498 69.006 9.998,6 %%.50%,0 9.452,0 6.588,4 %5%,8 %74,6 %43,5
$996
27.%%8 %2%.802 %8.702,% 20.300,3 20.329,4 %%.59%,3 %6%,3 %75,% %75,4
Not: TEFE ve reticinin eline geen fiyatlar endeksi iin %994 ylndan itibaren %994=%00 bazl endeksin art& hzlar kullanlm&tr.
Kaynak : D#E
172
KIYMAZ
Ek Tablo-4$ : Ham Maddesi Hububat, #eker ve St Olan Baz Seilmi& rnlerin retim, Tketim ve !hracat
(Bin Ton)
Tketim
%988 ST VE ST MAMULLER# SAN. #&lenmi& #me St Beyaz Peynir UN VE UNLU MAM.SAN. Bu!day Unu ve #rmik Makarna Biskvi 8282 244 220 %4%2 93 24 8489 260 232 %500 %04 34 87%6 282 245 %550 %%6 45 8973 298 285 %6%0 %2% 53 9333 3%2 300 %690 %25 56 9559 327 3%6 %700 %24 55 9754 320 300 %800 %00 40 9800 328 307 %850 %%0 47 9900 354 3%7 %900 %24 50 %49 %39 %60 %44 205 %46 220 %50 250 %55 285 %64 243 %50 230 %68 278 %80 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %996
#EKER VE #EKERL! MAM.SAN.

"eker "ekerlemeler ikolata ve Kakaolu Mam.
retim
ST VE ST MAMULLER! SAN.
#&lenmi& #me St Beyaz Peynir UN VE UNLU MAM.SAN. Bu!day Unu ve #rmik Makarna Biskvi 8665 267 240 %30% 97 26 8690 277 253 %268 %08 36 88%8 295 260 %789 %20 47 9572 346 3%% %888 %24 57 9789 372 325 %954 %29 69 9927 380 352 20%6 %30 72 %0302 406 353 %547 %%2 63 %0426 439 4%5 %375 %28 83 %06%0 474 457 %850 %65 %0% %49 %40 %60 %45 205 %47 220 %50 250 %52 285 %6% 243 %50 230 %68 278 %79

"eker "ekerlemeler ikolata ve Kakaolu Mam.
!hracat
ST VE ST MAMULLER! SAN.
St ve Krema Beyaz Peynir 0,07 %,24 276,3 %06,4 23,2 20,0 34,4 4,2 2,2 0,27 %,04 %73,2 27,2 %6,8 2%,3 %,8 3,7 2,3 0,04 %,53 93,5 9,% %3,0 %5,3 0,3 3,7 2,2 0,%0 %,00 587,4 %%,6 48,% 26,0 64,8 3,9 5,% 0,07 0,50 456,8 %%,0 59,7 28,7 404,4 4,6 %%,2 0,03 %,00 359,5 7,7 52,9 36,3 49%,9 5,7 %7,3 0,08 %,20 538,7 9,3 85,5 53,2 457,0 %2,3 23,0 0,20 2,00 6%8,8 7,0 %%%,2 %08,2 4,% %9,3 37,4 0,40 3,00 700,0 %0,0 %20,0 %40,0 %0,0 44,0 60,0
UN VE UNLU MAM.SAN.
Bu!day Unu #rmik Makarna Biskvi

"eker "ekerlemeler ikolata ve Kakaolu Mam. Kaynak : DPT, Yllk Programlar
173
KIYMAZ
Ek Tablo-42 : Baz !$lenmi$ Tarm rnlerinin Ortalama !hra ve Yurtii Fiyatlar

($/kg)
$988 $989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 Ortalama !hra Fiyatlar Makarna Biskvi ikolata "ekerleme Un 0,32 0,89 2,50 %,58 0,%2 0,37 %,03 2,59 %,43 0,2% 0,48 %,24 2,64 %,88 0,24 0,4% %,3% 2,53 2,44 0,%8 0,30 %,39 2,38 2,52 0,20 0,45 %,43 2,%6 2,30 0,20 0,46 %,44 2,%6 2,3% 0,%8 0,48 %,4% 2,%2 2,37 0,22
$996
0,53 %,36 2,20 2,54 0,30
Ortalama Yurtii Fiyatlar Makarna Biskvi ikolata "ekerleme 0,37 0,8% 7,73 2,00 0,44 0,89 7,84 2,04 0,26 0,5% % ,% 4 7,57 2,68 0,3% 0,44 %,08 8,57 3,05 0,28 0,56 %,33 6,69 3,23 0,30 0,55 %,44 5,59 3,08 0,3% 0,53 % ,% 7 4,68 2,59 0,23 0,66 %,5% 5,55 3,04 0,32 0,66 %,56 5,3% 3,05 0,35
Un 0,%8 Kaynak: DPT
174
KIYMAZ
Ek Tablo-43 : Durum Bu!day ile Makarna Arasndaki Fiyat #li&kisi (%987=%00) B!R!M Durum Bu!day Dest. Fiyat Makarna Fiyat Bin TL/T Bin TL/T $987 %%6 289 %00,0 %00,0 %00,0 $00,0 $00,0 $988 %86 522 %60,3 %80,6 %70,5 94,0 $05,9 $989 340 940 293,% 325,3 279,5 $04,9 $$6,4 $990 550 %.327 474,% 459,2 425,7 $$$,4 $07,9 $99$ 820 %.827 $992 %.285 3.859 $993 2.%00 6.063 $994 5.040 %5.600 $995 %%.200 30.296 $996 25.200 5%.853
Durum Bu!day Dest. Fiyat End. Makarna Fiyat End. TEFE Durum Bu%day Sabit Fiyat End. Makarna Sabit Fiyat End.
706,9 %.%07,8 %.8%0,3 4.344,8
9.655,2 2%.724,%
632,2 %.335,3 2.097,9 5.397,9 %0.483,0 %7.942,2 66%,4 %.072,0 %.698,0 3.54%,7 $06,9 95,6 $03,3 $24,6 $06,6 $23,6 $22,7 $52,4 6.588,4 %%.59%,3 $46,5 $59,$ $87,4 $54,8
Not: TEFE iin %994 ylndan itibaren %994=%00 bazl endeksin art& hzlar kullanlm&tr Kaynak : Kendi Hesaplarmz; D#E; TMO
175
KIYMAZ
Ek Tablo-44 : Yllar #tibariyle "eker Pancar E&de!eri "eker Alm Fiyatlar ile T"FA" "eker Sat& Fiyatlar Arasndaki #li&ki (%987=%00)
B!R!M "eker Pancar retimi "eker retimi Verim Katsays ". Pancar Alm Fiyat "eker Fiyat E&de!eri "eker Fiyat E&d. Endeksi T"FA" "eker Sat& Fiyatlar Kristal "eker Fiyatlar Endeksi TEFE Sabit #eker Fiyat E&d. Endeksi Sabit T#FA# Sat& Fiy. Endeksi Bin TL/T TON TON % Bin TL/T Bin TL/T $987 %%.856 %.64% %3,84 23 %65 %00,0 234 %00,0 %00,0 $00,0 $00,0 $988 %0.443 %.30% %2,46 45 363 220,3 38% %62,6 %70,5 $29,2 95,4 $989 %0.247 %.268 %2,37 84 679 4%%,5 752 320,7 279,5 $47,2 $$4,7 $990 %3.093 %.789 %3,66 %42 %.04% 630,9 %.308 558,3 425,7 $48,2 $3$,$ $99$ %4.577 %.888 %2,95 2%8 %.68% %.0%9,4 2.5%5 %.073,3 66%,4 $54,$ $62,3 $992 %4.830 %.968 %3,27 359 2.709 %.642,5 4.%9% %.788,3 %.072,0 $53,2 $66,8 $993 %4.9%6 2.039 %3,67 556 4.065 2.464,5 7.256 3.095,9 %.698,0 $45,$ $82,3 $994 %%.655 %.486 %2,75 %.033 8.%00 %3.725 3.54%,7 $38,6 $65,3 $995 %0.289 %.388 %3,49 2.749 20.380 38.%00 $996 %3.807 %.875 %3,58 4.840 35.64% 65.500
4.9%0,5 %2.355,5 2%.607,8 5.856,% %6.256,3 27.947,3 6.588,4 %%.59%,3 $87,5 246,7 $86,4 24$,$
Not: TEFE iin %994 ylndan itibaren %994=%00 bazl endeksin art& hzlar kullanlm&tr. Kaynak: Kendi Hesaplarmz; T"FA"; DPT
176
KIYMAZ
Ek Tablo-45 : Beyaz "eker Ortalama Borsa Fiyatlar #le Yurtii Fiyatlarn Kar&la&trlmas ($/Ton)
$980
Londra Borsas Paris Borsas Yurtii "eker Sat& Fiyatlar 693,87 706,85 49%,35
$98$
457,08 452,73 586,50
$982
250,40 250,02 447,96
$983
250,56 250,06 382,44
$984
%70,07 %69,2% 290,46
$985
%49,98 %49,52 269,65
$986
%86,55 %86,70 297,28
$987
%92,82 %92,85 274,24
$988
264,64 264,00 268,48
$989
378,42 378,87 354,56
$990
38%,%0 38%,40 50%,99
$99$
295,7% 296,47 603,39
$992
273,%8 274,77 6%0,9%
$993
282,03 282,94 66%,70
$994
$995
$996
346,57 462,06
396,65 833,6%
366,69 839,43
Kaynak : T"FA"
Burada Grafik var.
177
KIYMAZ
Ek Tablo-46 : "eker ile "ekerli rnler Arasndaki Fiyat #li&kisi (%987=%00) B!R!M "eker Fiyatlar "ekerleme Fiyatlar ikolata Fiyatlar Bin TL/T Bin TL/T Bin TL/T $987 234 %.360 $988 38% 2.84% $989 752 4.336 $990 %.308 $99$ 2.5%5 $992 4.%9% $993 7.256 $994 %3.725 76.839 $995 38.%00 $996 65.500
6.977 %2.722 22.%65 33.737
%38.762 238.292 253.540 4%4.43%
5.775 %0.968 %6.629 %9.730 35.7%8 45.896 6%.3%0 %39.030 %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 $00,0 $00,0 $00,0 %62,6 208,9 %89,9 %70,5 95,4 $22,5 $$$,4 320,7 3%8,8 287,9 279,5 $$4,7 $$4,$ $03,0
"eker Fiyatlar Endeksi "ekerleme Fiyatlar Endeksi ikolata Fiyatlar Endeksi TEFE #eker Sabit Fiyatlar Endeksi #ekerleme Sabit Fiyatlar Endeksi ikolata Sabit Fiyatlar Endeksi
558,3 %.073,3 %.788,3 3.095,9 5.856,% %6.256,3 27.947,3 5%3,0 34%,6 425,7 $ 3 $ ,$ $20,5 80,3 935,4 %.629,8 2.480,7 5.649,9 %0.203,% %7.52%,5 6%8,5 794,7 %.06%,6 2.407,4 4.390,3 7.%76,3
66%,4 %.072,0 %.698,0 3.54%,7 $62,3 $4$,4 93,5 $66,8 $52,0 74,$ $82,3 $46,$ 62,5 $65,3 $59,5 68,0
6.588,4 %%.59%,3 246,7 $54,9 66,6 24$,$ $5$,2 6$,9
Not: TEFE iin %994 ylndan itibaren %994=%00 bazl endeksin art& hzlar kullanlm&tr Kaynak : Kendi hesaplarmz; D#E
178
KIYMAZ
Ek Tablo-47 : i! St ile St rnleri Arasndaki Fiyat #li&kileri (%987=%00) B!R!M Pastrize St Fiyat Bin TL/T $987 3%3 %.28% %00,0 %00,0 %00,0 %00,0 $00,0 $00,0 $00,0 $988 573 2.%79 %66,% %83,% %70,% %70,5 97,4 $07,4 99,8 $989 820 3.935 286,0 262,0 307,2 279,5 $02,3 93,7 $09,9 $990 %.548 $99$ 2.557 $992 4.395 $993 6.073 $994 %2.977 60.%5% 3720,7 4%46,0 4695,6 354%,7 $05,$ $$7,$ $32,6 $995 24.744 $996 43.227
B. Peynir Fiyatlar Bin TL/T i! St Fiyat Endeksi (reticinin Eline Geen Fiyatlar End.) Past. St Fiyat Endeksi B. Peynir Fiyat Endeksi TEFE i% St Sabit F. End. Past. St Sabit F. End. B. Peynir Sabit F. End.
6.938 %%.03% %9.053 27.807 526,7 494,6 54%,6 425,7 $23,7 $$6,2 $27,2 855,% %422,6 2055,0 8%6,9 %404,2 %940,3 86%,% %487,4 2%70,7 66%,4 %072,0 %698,0 $29,3 $23,5 $30,2 $32,7 $3$,0 $38,7 $2$,0 $$4,3 $27,8
%%8.472 %77.545 76%6,3 %%593,8 7905,4 %38%0,5 9248,4 %3859,9 6588,4 %%59%,3 $$5,6 $20,0 $40,4 $00,0 $$9,$ $$9,6
Not: TEFE ve reticinin eline geen fiyatlar endeksi iin %994 ylndan itibaren %994=%00 bazl endeksin art& hzlar kullanlm&tr Kaynak : Kendi Hesaplarmz; D#E
179
KIYMAZ
Ek Tablo-48 : St Te&vik Priminin A ve B Grubu !&letmelere Gre Da%lm !le St Alm ve Kapasite Kullanm Durumlar
A GRUBU (Asgari i! st i&leme kapasitesi 2500 ton/yl zerindekiler) YILLAR %987 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995/96
(%)
B GRUBU
(Asgari i! st i&leme kapasitesi %000-2500 ton/yl arasnda olanlar) Kapasite Alnan St KKO Prim (ton) (ton/yl) (%) (milyon TL.) %.548.895 355.069 23,0 7.93% %.668.5%6 %.663.653 548.729 538.664 32,0 32,0 7.68% %4.435
TOPLAM Kapasite Alnan St KKO Prim (ton) (ton/yl) (%) (milyon TL.) 3.5%%.250 6%3.605 %7,0 %6.0%5 3.953.79% 4.548.426 4.952.870 5.499.887 5.724.720 5.867.79% 6.792.090 5.77%.497 say 48 78 967 46 67 %270 %.%%5.302 %.23%.966 %.376.2%5 %.360.868 %.456.%86 %.632.938 : %.4%4.486 Kap. 582979 %55493 2772778 658820 2%3520 59%9750 28,0 27,0 27,8 24,7 25,4 27,8 : 24,5 %8.784 39.955 95.594 %03.957 %40.675 92.455 233.778 4.243.459
Kapasite Alnan St KKO Prim (ton) (ton/yl) (%) (milyon TL.) %.962.355 258.536 %3,0 8.084 2.285.275 2.884.773 566.573 693.302 24,0 24,% %%.%03 25.520
3.238.%53 835.252 25,8 63.354 (Asgari i! st i&leme kapasitesi 5000 ton/yl ve zerindekiler) (%) 2.632.%60 723.87% 27,5 6%.448 2.9%6.520 3.08%.%20 4.00%.500 830.575 984.083 : 28,5 3%,9 : 89.893 6%.863 %56.424
%.7%4.7%7 540.963 3%,5 32.240 (Asgari i! st i&leme kapasitesi %000-5000 ton/yl arasnda olanlar) (%) 2.867.727 636.997 22,2 42.509 2.808.200 2.786.67% 2.790.590 625.6%% 648.855 : 22,3 23,3 : 50.782 30.592 77.354
%99%'den itibaren A grubu i&letmelerin minimum kapasitesi 5000 ton/yla ykseltilirken, B grubu i&letmeler, kapasitesi %000 ile 5000 ton/yl arasnda bulunanlardan olu&turulmu&tur.
%987 Toplam %083 i&letme %994 Toplam %383 i&letme %996 Toplam %30% i&letme Kaynak : TK#B, DPT
A grubu i&letme says %27 A grubu i&letme says %99
B grubu i&letme says 956 B grubu i&letme says %%84
Devlet Koop zel Devlet Koop zel
180
KIYMAZ
Ek Tablo-49 : St Te&vik Primi demelerinin Fiyata Oran

Birim retici Fiyat St Te&vik Primi demeleri #&letmelere Aktarlan St Miktar Birim Te&vik Primi demesi Te&vik Primi/retici Fiyat TL/T Milyon TL Bin Ton TL/T % $987 %35.%00 %6.0%5 6%4 26.%00 %9,3 $988 245.930 %8.784 %.%%5 %6.842 6,8 $989 432.890 39.955 %.232 32.43% 7,5 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 (tah.) 744.230 %.%42.930 2.%00.970 3.%35.400 6.654.000 %3.000.000 %9.760.000 95.594 %.376 69.462 9,3 %03.957 %.36% 76.388 6,7 %40.675 %.456 96.604 4,6 92.455 %.633 56.620 %,8 233.778 : : : %.772.507 59% 3.000.000 23,% 2.470.952 823 3.000.000 %5,2
Kaynak : OECD lke Tarm Politikalar ve Ticareti, Trkiye Raporu; DPT; TK#B
181
KIYMAZ
Ek Tablo-50 : Baz !&lenmi& Tarm rnlerinin CIF Ortalama !thal Fiyatlar ile !thalat Vergilerinden Sonraki Fiyatlar $993 $994 Ortalama !thal Fiyatlar (CIF) Makarna %,03 % ,% 9 Biskvi ikolata "ekerleme 2,58 4,05 2,44 %,77 3,8% 2,30 $995 0,97 2,07 4,29 2,53 $996 % ,% 2 3,57 5,03 3,03 $997 % ,% 2 3,57 5,03 3,03 $998 % ,% 2 3,57 5,03 3,03 $999 % ,% 2 3,57 5,03 3,03
Not: %996 ylndan %999 ylna kadar %996 yl ortalama ithal fiyatlarnn aynen devam edece!i varsaylm&tr.
!thalat Vergileri % 37 Makarna Biskvi ikolata "ekerleme
% 37
% 37
0,%07 ECU/kg 0,65% ECU/kg 0,4%6 ECU/kg 0,324 ECU/kg
0,%07 ECU/kg 0,463 ECU/kg 0,339 ECU/kg 0,237 ECU/kg
%%0+%,2 %%0+%,25 %%0+%,%6 5 $/kg $/kg $/kg %%0+%,7 %7+%,75 %7+%,75 5 $/kg $/kg $/kg
%29
%49
%%9,5
Not-%: Makarnada %996 ylnda, "ekerleme ve ikolatada %997 ylnda, biskvide ise %999 ylnda nihai tarm payna ula&lacaktr. Not-2: Biskvi, ikolata ve &ekerlemede rn yelpazesinin geni& olmas dolaysyla %996 yl ve sonrasnda uygulanacak olan ithalat vergileri en fazla ticareti yaplan rnlerin ortalama bile&imine gre seilmi&tir.
!thalat Vergilerinden Sonra rnlerin Ortalama Fiyatlar Makarna %,4% %,63 %,33 %,25 Biskvi ikolata "ekerleme 4,09 6,2% 3,%5 3,20 5,83 3,43 3,43 6,34 3,02 4,38 5,55 3,44
%,25 4,%5 5,45 3,33
%,25 4,0% 5,45 3,33
%,25 3,86 5,45 3,33
Not: rnler iin esas alnm& olan ve ECU cinsinden verilen ithalat vergileri $ bazna dn&trlrken % ECU=%,25 $ kabul edilmi&tir. Kaynak : #KV, GB erevesinde AB ve Trkiye'de #&lenmi& Tarm rnleri; DPT
182
EK L!STELER
KIYMAZ
Ek Liste-$ : 2727/75 Sayl Topluluk Ynetmeli%i Ek A'da Yer Alan rnler (GT!P Fasl 4 ile 2$ aras) CCT No. 0706 A ex.%%0% Maln Tanm Manyok, ararot, salep, yer elmas, tatl patates ve yksek oranda ni&asta veya inlin ieren benzeri kk ve yumrular (tatl patates hari) Hububat unlar : C. Arpa unu D. Yulaf unu E. Msr unu F. Karabu!day unu L. Di!er Di!er &ekilde i&lenmi& hububat taneleri (rne!in; kabu!u karlm&, yassla&trlm&, flokon halinde, yuvarlatlm&, dilimlenmi&, iri paralar halinde ufalanm&) 0706 pozisyonuna giren sagunun, kklerin ve yumrularn un ve ezmeleri Malt (kavrulmu& olsun olmasn) Ni&astalar : I.Bu!day ni&astas II.Msr ni&astas III.Patates ni&astas IV.Di!er Bu!day gluteni (kurutulmu& olsun olmasn) Glikoz ve glikoz &urubu II. Di!erleri Glikoz ve glikoz &urubu (tatlandrlm& ya da renklendirilmi&)
ex.%%02
%%06 %%07 ex.%%08 A
%%09 %702 B %705 B
KAYNAK: Toplulu!un 2727/75 sayl Ynetmeli!i Eki
183
KIYMAZ
Ek Liste-2 : 2727/75 Sayl Topluluk Hububat Ynetmeli%inde !hracat Yardmndan Faydalandrlan !&lenmi& rnler (GT!P Fasl-4 ile 2$ aras) CCT No. %702 Maln Tanm Di!er &ekerler (kimyaca saf laktoz, maltoz, glikoz ve fruktoz dahil) (kat halde); ilave aroma veya renk verici maddeler katlmam& &eker &uruplar; suni bal (tabii bal ile kar&trlm& olsun olmasn); karamel B. Glikoz ve glikoz &urubu - Kuru halde a!rlk itibariyle %99 ya da daha fazla saf rn ierenler Kakao iermeyen &eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) B. Ciklet C. Beyaz ikolata D. Di!er ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar Malt hlasas Esasn un, ezme, ni&asta veya malt hlasas te&kil eden gda mstahzarlar (iinde a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu bulunanlar) Makarnalar, spagetti ve benzeri rnler Tapyoka ve ni&astadan hazrlanan tapyoka benzerleri (flokon, dane, yuvarlak, kalbur ii kalnts vb. &ekillerde) Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi&irme yaplm& veya ba&ka &ekilde hazrlanm&) Hosti, eczaclkta kullanlan bo& ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler Ekmek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (&eker, bal, yumurta, ya!, peynir veya meyve iermeyen) Pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin) Kavrulmu& hindiba ve kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreleri orbalar, et sular Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar Toplulu!un 2727/75 sayl Ynetmeli!i Eki
%704
%806 C %90% %902
%903 %904 %905
%906 %907 %908 2%0% ex. 2%05 2%07 KAYNAK:
184
KIYMAZ
Ek Liste-3 : $766/92 Sayl Topluluk Ynetmeli%i Ek A'da Yer Alan rnler (GT!P Fasl 4 ile 2$ aras) CN kodu Maln Tanm 07%4 Manyok, ararot, salep, yer elmas, tatl patates ve yksek oranda ni&asta veya inlin ieren benzeri kk ve yumrular (taze veya kurutulmu&)(dilimlere ayrlm& veya pellet &eklinde olsun olmasn);sagu z ex.%%02 Hububat unlar (bu!day unu veya mahlut unu hari) %%0220 Msr unu %%0290 Di!erleri %%0290%0 Arpa unu %%029030 Yulaf unu %%029090 Di!erleri ex.%%03 Hububat bulgurlar, irmikleri ve pelletleri ex.%%04 Di!er &ekilde i&lenmi& hububat taneleri (rne!in; kabu!u karlm&, yassla&trlm&, flokon halinde, yuvarlatlm&, dilimlenmi&, iri paralar halinde ufalanm&) (%006 pozisyonunda yer alan pirin hari) %%0620 07%4 pozisyonuna giren sagunun, kklerin ve yumrularn un ve ezmeleri ex.%%08 Ni&astalar; inlin %%08%%00 Bu!day ni&astas %%08%200 Msr ni&astas %%08%300 Patates ni&astas %%08%400 Manyok ni&astas %%08%9 Di!er ni&astalar %%08%990 Di!erleri %%090000 Bu!day gluteni (kurutulmu& olsun olmasn) %702 Di!er &ekerler (kimyaca saf laktoz, maltoz, glikoz ve fruktoz dahil)(kat halde); ilave aroma veya renk verici maddeler katlmam& &eker &uruplar; suni bal (tabi bal ile kar&trlm& olsun olmasn); karamel ex.%70230 Glikoz ve glikoz &urubu (fruktoz iermeyenler veya kuru halde a!rlk itibariyle %20'den az fruktoz ierenler) Di!erleri %702309% Beyaz kristal toz halinde (aglomere edilmi& olsun olmasn) %7023099 Di!erleri ex.%70240 Glikoz ve glikoz &urubu (fruktoz iermeyenler veya kuru halde a!rlk itibariyle %20'den az %50 fazla fruktoz iermeyenler) (%70240%0 hari) ex.%70290 Di!erleri (invert &eker dahil) %7029050 Maltodekstrin ve maltodekstrin &urubu Di!erleri %7029075 Toz halinde (aglomere edilmi& olsun olmasn) %7029079 Di!erleri 2%06 Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar ex.2%0690 Di!erleri Tatlandrlm& ve renklendirilmi& &uruplar Di!erleri 2%069055 Glikoz &urubu ve maltodekstrin &urubu KAYNAK: Toplulu!un %766/92 sayl Ynetmeli!i Eki
185
KIYMAZ
Ek Liste-4 : 1766/92 Sayl Topluluk Hububat Ynetmeli!inde "hracat Yardmndan Faydalandrlan "#lenmi# rnler (GT#P Fasl-4 ile 2$ aras) CN Kodu Maln Tanm
ex. 0403 ex. 0403$0
Yaykalt st, phtla%m% st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente edilmi% veya asitli!i artrlm% st ve krema (konsantre edilmi% veya ilave %eker veya di!er tatlandrc maddeler katlm% olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) Yo!urt Aromalandrlm%, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat %ekillerde olanlar:
0403$05$ 0403$053 0403$059 0403$09$ 0403$093 0403$099 ex.040390 0403907$ 04039073 04039079 0403909$ 04039093 04039099 07$0 07$04000 07$$ 07$$90 07$$9030 ex. $302 $3023$00 $30232 $3023900 $5$800
A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler Di!erleri Aromalandrlm%, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat %ekillerde olanlar: A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler Sebzeler (pi%irilmi%, buharda veya suda kaynatlarak pi%irilmi%)(dondurulmu%) Tatl msr Geici Olarak Konserve Edilmi% Sebzeler (rne!in; kkrtdioksit gaz kullanlarak salamurada kkrtl su iinde veya di!er koruyucu eriyikler iinde), fakat bu halleriyle derhal yenilmeye elveri%li olmayanlar Di!er sebzeler ve sebze kar%mlar Tatl msr Bitkisel zsu ve hlasalar; pektik maddeler; pektinatlar ve pektatlar; agar-agar; bitkisel rnlerden elde edilen yap%kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi% olsun olmasn) Bitkisel rnlerden elde edilen yap%kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi% olsun olmasn) Agar-agar Kei boynuzundan, kei boynuzu tohumlarndan ve Siyam baklas tohumlarndan elde edilen yap%kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi% olsun olmasn) Di!erleri Hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar (kaynatlm%, oksitlenmi%, suyu alnm%, flenmi%, vakum veya inert gaz iinde syla polarize edilmi% veya kimyasal olarak ba%ka bir %ekilde de!i%tirilmi%) ($5.$6 pozisyonundakiler hari); tarifenin ba%ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bu fasldaki hayvansal veya bitkisel kat veya sv ya!larn veya farkl kat ve sv ya! fraksiyonlarnn yenilmeyen kar%mlar veya mstahzarlar Linoksin Gliserol (gliserin), saf halde olsun olmasn); gliserinli sular ve gliserinli lesivler Di!erleri, sentetik gliserol dahil Di!er %ekerler (kimyaca saf laktoz, maltoz, glikoz ve fruktoz dahil) (kat halde); ilave aroma veya renk verici maddeler katlmam% %eker %uruplar; suni bal (tabii bal ile kar%trlm% olsun olmasn); karamel Glikoz ve glikoz %urubu (fruktoz iermeyenler veya kuru halde a!rlk itibariyle %20'den az fruktoz ierenler) Di!erleri Kuru halde a!rlk itibariyle %99 veya daha fazla glikoz ierenler Beyaz kristal toz halinde (kimyaca saf glikoz)(aglomere edilmi% olsun olmasn) Di!erleri Di!erleri, invert %eker dahil Kimyaca saf maltoz Kakao iermeyen %eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) ($70490$0 hari) ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar
$5$800$0 ex. $520 $5209000 $702 ex. $70230 $702305$ $7023059 ex.$70290 $70290$0 $704 $806
186
KIYMAZ
ex. #90#
ex. #902 #902##00 #902#9 ex. #90220 #902209# #9022099 #90230 #90240 #9024090 #903 #904 #905 200# ex.200#90 200#9030 200#9040 2004 2004#0 2004#09# 200490 200490#0 ex 2005 200520 200520#0 20058000 2008 ex.2008## 2008###0 20089#00 ex.200899 20089985 2008999# ex.2#0# 2#0##0 2#0#20 2#0#30 2#0#30#9 2#0#3099 ex.2#02 2#02#0 2#02#03# 2#02#039 2#0220 2#0220## 2#0220#9
Malt hlasas; tarifenin ba$ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni$asta veya malt hlasas te$kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu Ierenler); tarifenin ba$ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 040# ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te$kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %#0'dan az kakao tozu ierenler) Makarnalar (pi$irilmi$ veya et ile veya di!er maddelerle doldurulmu$ veya ba$ka $ekilde hazrlanm$ olsun olmasn) (spagetti, makaroni, $ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm$ olsun olmasn); Pi$irilmemi$ makarna (doldurulmam$ veya ba$ka $ekilde hazrlanmam$) Yumurta ierenler Di!erleri Doldurulmu$ makarnalar (pi$irilmi$ veya ba$ka $ekilde hazrlanm$ olsun olmasn) Pi$irilmi$ Di!erleri Di!er makarnalar Kuskus Di!erleri Tapyoka ve ni$astadan hazrlanan tapyoka benzerleri (flokon, dane, yuvarlak, kalbur ii kalnts veya benzeri $ekillerde) Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi$irme yaplm$ veya ba$ka $ekilde hazrlanm$) Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo$ ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (sirke veya asetik asitle hazrlanm$ veya konserve edilmi$) Di!erleri Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni$asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba$ka usullerle hazrlanm$ veya konserve edilmi$)(dondurulmu$) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Di!er Sebzeler ve sebze kar$mlar Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba$ka usullerle hazrlanm$ veya konserve edilmi$)(dondurulmam$) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Tarifenin ba$ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (ba$ka surette hazrlanm$ veya konserve edilmi$) (ilave $eker veya di!er tatlandrc maddeler veya alkol katlm$ olsun olmasn) Yer fst! Yer fst! ezmesi Palm meyvesi ii Di!erleri %lave alkol ve ilave $eker iermeyenler Msr (Tatl msr (zea mays var.Saccharata) hari) Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni$asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar Kahve, ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu rnler veya kahve, ay, Paraguay ay olan mstahzarlar, kavrulmu$ hindiba ve kavrulmu$ kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreler Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan mstahzarlar ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar Kavrulmu$ hindiba ve kavrulmu$ kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreleri Di!erleri (Kavrulmu$ hindiba hari) Di!erleri (Kavrulmu$ hindiba hari) Mayalar (canl ve cansz); cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar (30.02 pozisyonunda yer alan a$lar hari); hazrlanm$ kabartma tozlar Canl mayalar Ekmeki mayalar Kuru maya Di!erleri Cansz mayalar; cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar Cansz mayalar Tablet, kp veya benzeri $ekillerde veya net a!rl! # kg. gemeyen ambalajlarda Di!erleri
187
KIYMAZ
ex.2%03 2%03%000 2%032000 2%0390 ex.2%04 2%04%000 2%0500 ex.2%06 2%06%0 ex. 2%0690 2%0690%0 2%06909% 2%069099
Soslar ve mstahzarlar; e&ni ve lezzet verici kar&mlar; hardal unu ve irmi!i ve hazr hardal Soya sosu Domates soslar ve di!er domates soslar Di!erleri orbalar, et sular ve mstahzarlar; kar&m halindeki homojenize gda mstahzarlar orbalar, et sular ve mstahzarlar Dondurma ve yenilen di!er buzlar (kakao iersin iermesin) Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstashzarlar Protein konsantreleri ve protein bnyeli maddeler Di!erleri Peynir fondleri Tatlandrlm& ve renklendirilmi& &eker &uruplar Kat st ya!, st proteinleri, sakkaroz, izoglikoz, ni&asta veya glikoz iermeyen veya %%,5'ten az kat st ya!, %2,5'ten az st proteinleri, %5'ten az ni&asta veya glikoz ierenler Di!erleri
KAYNAK: Toplulu!un %766/92 sayl Ynetmeli!i Eki
188
KIYMAZ
Ek Liste-5 : #eker Rejiminde !hracat Yardmndan Faydalandrlan !&lenmi& rnler (GT!P Fasl-4 ile 2$ aras) CN Kodu ex. 0403 07%0 07%04000 07%% 07%%90 07%%9030 ex. %302 ex. %520 %5209000 %7025000 %70290%0 %704 %806 ex. %90% Maln Tanm
Yaykalt st, phtla&m& st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente edilmi& veya asitli!i artrlm& st ve krema (konsantre edilmi& veya ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler katlm& olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) Sebzeler (pi&irilmi&, buharda veya suda kaynatlarak pi&irilmi&)(dondurulmu&) Tatl msr Geici Olarak Konserve Edilmi& Sebzeler (rne!in; kkrtdioksit gaz kullanlarak salamurada kkrtl su iinde veya di!er koruyucu eriyikler iinde), fakat bu halleriyle derhal yenilmeye elveri&li olmayanlar Di!er sebzeler ve sebze kar&mlar Tatl msr Bitkisel zsu ve hlasalar; pektik maddeler; pektinatlar ve pektatlar; agar-agar; bitkisel rnlerden elde edilen yap&kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi& olsun olmasn) Gliserol (gliserin), saf halde olsun olmasn); gliserinli sular ve gliserinli lesivler Di!erleri, sentetik gliserol dahil Kimyaca saf fruktoz Kimyaca saf maltoz Kakao iermeyen &eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) (%70490%0 hari) ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar Malt hlasas; tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni&asta veya malt hlasas te&kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu ierenler); tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 040% ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te&kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %%0'dan az k. tozu ierenler) ocuklarn beslenmesinde kullanlan mstahzarlar (perakende satlacak hale getirilmi&) %905 pozisyonunda yer alan ekmeki mamullerinin hazrlanmasnda kullanlan kar&mlar ve hamurlar Di!erleri Di!erleri Makarnalar (pi&irilmi& veya et ile veya di!er maddelerle doldurulmu& veya ba&ka &ekilde hazrlanm& olsun olmasn) (spagetti, makaroni, &ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm& olsun olmasn) Doldurulmu& makarnalar (pi&irilmi& veya ba&ka &ekilde hazrlanm& olsun olmasn) Pi&irilmi& Di!erleri Di!er makarnalar Kuskus Di!erleri Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi&irme yaplm& veya ba&ka &ekilde hazrlanm&) Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo& ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler Zencefilli ekmek ve benzerleri Tatl biskviler; gofretler Gevrekler, kzartlm& ekmek ve di!er kzartlm& mamuller Di!erleri A!rlk itibariyle su oran %%0'u geen gofretler Aromal veya tuzlu biskviler #lave tatlandrc madde ierenler Di!erleri Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (sirke veya asetik asitle hazrlanm& veya konserve edilmi&) Di!erleri Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni&asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar
%90%%000 %90%2000 %90%90 %90%9090 ex. %902 %90220 %902209% %9022099 %90230 %90240 %9024090 %904 %905 %90520 %90530 %9054000 %90590 %9059040 %9059050 %9059060 %9059090 200% ex.200%90 200%9030 200%9040
189
KIYMAZ
2004 2004%0 2004%09% 200490 200490%0 ex 2005 200520 200520%0 20058000 2008 ex.2008%% 2008%%%0 ex.200892 ex.20089948 ex.20089969 ex.20089999 ex.2%0% ex.2%02 2%02%0 2%02%03% 2%02%039 2%0220 2%0220%% 2%0220%9 ex.2%03 2%03%000 2%032000 2%0390 2%0500 ex.2%06
Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dondurulmu&) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Di!er Sebzeler ve sebze kar&mlar Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dondurulmam&) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (ba&ka surette hazrlanm& veya konserve edilmi&) (ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler veya alkol katlm& olsun olmasn) Yer fst! Yer fst! ezmesi Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Kahve, ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu rnler veya kahve, ay, Paraguay ay olan mstahzarlar, kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreler Mayalar (canl ve cansz); cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar (30.02 pozisyonunda yer alan a&lar hari); hazrlanm& kabartma tozlar Canl mayalar Ekmeki mayalar Kuru maya Di!erleri Cansz mayalar; cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar Cansz mayalar Tablet, kp veya benzeri &ekillerde veya net a!rl! % kg. gemeyen ambalajlarda Di!erleri Soslar ve mstahzarlar; e&ni ve lezzet verici kar&mlar; hardal unu ve irmi!i ve hazr hardal Soya sosu Domates soslar ve di!er domates soslar Di!erleri Dondurma ve yenilen di!er buzlar (kakao iersin iermesin) Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar (2%069030, 2%06905%, 2%069055, 2%069059'da yer alan tatlandrlm& veya renklendirilmi& &eker &uruplar hari)
KAYNAK : Toplulu!un %785/8% sayl Ynetmeli!i Eki
190
KIYMAZ
Ek Liste-6 : St ve St rnler Rejiminde !hracat Yardmndan Faydalandrlan !&lenmi& rnler (GT!P Fasl-4 ile 2$ aras) CN Kodu Maln Tanm Yaykalt st, phtla&m& st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente edilmi& veya asitli!i artrlm& st ex. 0403 ex. 0403%0
ve krema (konsantre edilmi& veya ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler katlm& olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) Yo!urt Aromalandrlm&, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat &ekillerde olanlar:
0403%05% 0403%053 0403%059 0403%09% 0403%093 0403%099 ex.040390 0403907% 04039073 04039079 0403909% 04039093 04039099 %5%7 %5%7%0 %5%7%0%0 %5%790 %5%790%0 %704 %7049030 %704905%-99 %806 ex.%806%0 %80620 %8063% %80632 %80690 ex. %90%
A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %%,5'i gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %%,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler Di!erleri Aromalandrlm&, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat &ekillerde olanlar: A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %%,5'i gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %%,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler Margarin; bu faslda yer alan hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya!larn veya farkl kat ve sv ya! fraksiyonlarnn yenilen kar&mlar veya mstahzarlar (%5.%6 pozisyonundaki yenilen kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar hari) Margarin (sv margarin hari) A!rlk itibariyle iindeki ya! oran %%0'u geen fakat %%5'I gemeyenler Di!erleri A!rlk itibariyle iindeki ya! oran %%0'u geen fakat %%5'I gemeyenler Kakao iermeyen &eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) Beyaz ikolata Di!er rnler ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar Di!er Kakao tozu (ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler ierenler) A!rl! 2 kg.dan fazla olan kalp veya dilimler halinde veya sv, hamur, toz, granl veya benzeri &ekillerde olup muhteviyat 2 kg. geen kaplarda veya ambalajlarda sunulmu& olan di!er mstahzarlar Doldurulmu& Doldurulmam& Di!erleri Malt hlasas; tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni&asta veya malt hlasas te&kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu ierenler); tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 040% ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te&kil eden gda mst. (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %%0'dan az kakao tozu ierenler) ocuklarn beslenmesinde kullanlan mstahzarlar (perakende satlacak hale getirilmi&) %9.05 pozisyonunda yer alan ekmeki mamullerinin hazrlanmasnda kullanlan kar&mlar ve hamurlar Di!erleri Makarnalar (pi&irilmi& veya et ile veya di!er maddelerle doldurulmu& veya ba&ka &ekilde hazrlanm& olsun olmasn) (spagetti, makaroni, &ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm& olsun olmasn) Pi&irilmemi& makarna (doldurulmam& veya ba&ka &ekilde hazrlanmam&) Di!erleri Doldurulmu& makarnalar (pi&irilmi& veya ba&ka &ekilde hazrlanm& olsun olmasn) Pi&irilmi& Di!erleri Di!er makarnalar Kuskus Hazrlanmam& kuskus Di!erleri
%90%%0 %90%20 %90%9090 ex. %902
%902%9 ex. %90220 %902209% %9022099 %90230 %90240 %90240%0 %9024090
191
KIYMAZ
ex. %904 %905 %905%0 %90520 %90530 %90540 %9059040-90 2004%0 2004%09% 200520 200520%0 2008%%%0 ex.20089245 ex. 2%0%%0 ex. 2%0%20 2%0%30 2%0%30%% 2%0%30%9 2%0%309% 2%0%3099 2%02%03%-39 2%0220 2%0220%% 2%0220%9 ex.2%03 ex.2%039090 2%0500 ex.2%06 2%06%0 ex. 2%0690 2%0690%0 2%06909%
Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi&irme yaplm& veya ba&ka &ekilde hazrlanm&) Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo& ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler Gevrek ekmek Zencefilli ekmek ve benzerleri Tatl biskviler; gofretler Gevrekler, kzartlm& ekmek ve di!er kzartlm& mamuller Di!erleri Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Yer fst! ezmesi Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan mstahzarlar ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar Kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreleri Kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan di!er maddeler Kavrulmu& hindiba Di!erleri (Kavrulmu& hindiba hari) Kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan maddelerin hlasa, esans ve konsantreleri Kavrulmu& hindibadan elde edilenler Di!erleri Ekmeki mayalar Cansz mayalar; cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar Cansz mayalar Tablet, kp veya benzeri &ekillerde veya net a!rl! % kg. gemeyen ambalajlarda Di!erleri Soslar ve mstahzarlar; e&ni ve lezzet verici kar&mlar; hardal unu ve irmi!i ve hazr hardal Di!erleri Dondurma ve yenilen di!er buzlar (kakao iersin iermesin) Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstashzarlar Protein konsantreleri ve protein bnyeli maddeler Di!erleri Peynir fondleri Tatlandrlm& ve renklendirilmi& &eker &uruplar Kat st ya!, st proteinleri, sakkaroz, izoglikoz, ni&asta veya glikoz iermeyen veya %%,5'ten az kat st ya!, %2,5'ten az st proteinleri, %5'ten az ni&asta veya glikoz ierenler Di!erleri
2%069099 KAYNAK : CAP Monitor Chapter %4 App.9
192
KIYMAZ
Ek Liste-7 : !&lenmi& Tarm rnleri Rejiminde !thalatnda Sabit ve De%i&ken Unsur Uygulanan rnler (GT!P Fasl-4 ile 2$ aras) CN Kodu Maln Tanm Yaykalt st, phtla&m& st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente edilmi& veya asitli!i artrlm& st ex. 0403 ex. 0403%0 0403%05%-99 ex.040390 0403907%-99 07%04000 07%%9030 ex.%5%7 %5%7%0%0 %5%790%0 %7025000 ex.%704 %806 %90%
ve krema (konsantre edilmi& veya ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler katlm& olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) Yo!urt Aromalandrlm&, ilave meyve veya kakao ierenler Di!erleri Aromalandrlm&, ilave meyve veya kakao ierenler Tatl msr (pi&irilmi&, buharda veya suda kaynatlarak pi&irilmi&)(dondurulmu&) Geici Olarak Konserve Edilmi& Tatl msr (rne!in; kkrtdioksit gaz kullanlarak salamurada kkrtl su iinde veya di!er koruyucu eriyikler iinde), fakat bu halleriyle derhal yenilmeye elveri&li olmayanlar Margarin; bu faslda yer alan hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya!larn veya farkl kat ve sv ya! fraksiyonlarnn yenilen kar&mlar veya mstahzarlar (%5.%6 pozisyonundaki yenilen kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar hari) Margarin (sv margarin hari) a!rlk itibariyle iindeki ya! oran %%0'u geen fakat %%5'I gemeyenler Di!erleri a!rlk itibariyle iindeki ya! oran %%0'u geen fakat %%5'I gemeyenler Kimyaca saf fruktoz Kakao iermeyen &eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar Malt hlasas; tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni&asta veya malt hlasas te&kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu ierenler); tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 040% ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te&kil eden gda mst. (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %%0'dan az kakao tozu ierenler) Makarnalar (pi&irilmi& veya et ile veya di!er maddelerle doldurulmu& veya ba&ka &ekilde hazrlanm& olsun olmasn) (spagetti, makaroni, &ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm& olsun olmasn) Pi&irilmemi& makarna (doldurulmam& veya ba&ka &ekilde hazrlanmam&) Tapyoka ve ni&astadan hazrlanan tapyoka benzerleri (flokon, dane, yuvarlak, kalbur ii kalnts veya benzeri &ekillerde) Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi&irme yaplm& veya ba&ka &ekilde hazrlanm&) Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo& ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler Tatl msr (zea mays var.Saccharata)+B89 Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni&asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar (sirke veya asetik asitle hazrlanm& veya konserve edilmi&) Un, ezme veya flokon halinde (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dondurulmu&) Tatl msr (zea mays var.Saccharata) (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dond.) Un, ezme veya flokon halinde (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dondm.) Tatl msr (zea mays var.Saccharata) (sirke veya asetik asitten ba&ka usullerle hazrlanm& veya konserve edilmi&)(dondm.) Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar Kavrulmam& hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Msr (Tatl msr (zea mays var.Saccharata) hari) (ba&ka surette hazrlanm& veya konserve edilmi&) (ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler ilave edilmemi&) Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni&asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar (ba&ka surette hazrlanm& veya konserve edilmi&) (ilave &eker veya di!er tatlandrc maddeler ilave edilmemi&) Kahve, ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu rnler veya kahve, ay, Paraguay ay olan mstahzarlar, kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreler Di!er Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan mstahzarlar (2%0%%09%'dekiler hari) ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar (2%0%20%0'dakiler hari) Kavrulmu& kahve yerine kullanlan di!er maddeler (Kavrulmu& hindiba hari) Kavrulmu& hindiba ve kavrulmu& kahve yerine kullanlan maddelerin di!er hlasa, esans ve konsantreleri Ekmeki mayalar
ex. %902
%903 %904 %905 200%9030 200%9040 2004%09% 200490%0 200520%0 20058000 2008 20089245 20089985 2008999% ex.2%0% 2%0%%099 2%0%2090 2%0%30%9 2%0%3099
2%02%03% 2%02%039 Dondurma ve yenilen di!er buzlar (kakao iersin iermesin) 2%05 Tarifenin ba&ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar ex.2%06 KAYNAK : CAP Monitor Chapter %4 App.% Table % 193
KIYMAZ
Ek Liste-8 : !"lenmi" Tarm rnleri Rejiminde !thalatnda Sadece Sabit Unsur Uygulanan Baz rnler (GT!P Fasl-4 ile 2# aras) 0505 05090090 $2$220 $302$2 $302$3 $302$4 $302$93$ ve $302$99$ $30220 $3023$ $30232$0 $505 $506 $5$560 $5$620$0 $5$79093 $5$8 $5$9 ex. $520 $70290$0 $70490$0 200$9060 2008
Ku#larn tyl ve ince tyl deri ve di!er ksmlar, tyler ve ty paralar Hayvansal men#eli tabii sngerler Deniz otlar ve di!er algler Meyan kknden elde edilen bitkisel zsu ve hlasalar "erbeti otundan elde edilen bitkisel zsu ve hlasalar Pire otundan elde edilen bitkisel zsu ve hlasalar %ecek ve gda mstahzarlar imalinde kullanlmak zere birbirleriyle kar#trlm# bitkisel hlasalar
Pektik maddeler, pektatlar Agar-agar (tadil edilmi# olsun olmasn) Keiboynuzundan, keiboynuzu tohumlarndan elde edilen yap#kan svlar ve kvam verici maddeler Yapa! ya! ve bundan elde edilen ya!l maddeler (lanolin dahil) Di!er hayv. kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar (rafine edilmi# olsun olmasn fakat kimyasal olarak de!i#tirilmemi#) Jojoba ya! ve fraksiyonlar Hidrojene Hint ya! E#yann kalptan karlmasnda kullanlan yenilen kar#m ve mstahzarlar Hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar ($5$6 pozisyonundakiler hari) Snai monokarboksilik ya! asitleri; rafinaj mahsl asit ya!lar; snai ya! alkolleri Gliserol (gliserin), saf halde olsun olmasn); gliserinli sular ve gliserinli lesivler Kimyaca saf maltoz A!rlk itibariyle %$0'dan fazla sakkaroz ieren fakat di!er katk maddeleri iermeyen meyan kk hlasalar Palm meyvesi ii (sirke veya asetik asitle hazrlanm# veya konserve edilmi#) Tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (ba#ka surette hazrlanm# veya konserve edilmi#) (ilave #eker veya di!er tatlandrc maddeler veya alkol katlm# olsun olmasn) Yer fst! ezmesi
2008$$$0 20089$00 Palm meyvesi ii ex. 2$0$$0 Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan 2$0$20 2$0$20$0 2$0$30$$ 2$0$309$ 2$02$0 2$02$0$0 2$02$090 2$0220 2$0230 ex.2$03 ex.2$04 ex.2$06 2$06$0 2$06$0$0
mstahzarlar ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar Kat st ya!, st proteinleri, sakkaroz, izoglikoz, ni#asta veya glikoz iermeyen veya %$,5'ten az kat st ya!, %2,5'ten az st proteinleri, %5'ten az sakkaroz veya izoglikoz, %5'ten az ni#asta veya glikoz ierenler Kavrulmu# hindiba Kavrulmu# hindibadan elde edilen hlasa, esans ve konsantreler Canl mayalar Kltr mayalar Di!erleri Cansz mayalar; cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar Hazrlanm# kabartma tozlar Soslar ve mstahzarlar; e#ni ve lezzet verici kar#mlar; hardal unu ve irmi!i ve hazr hardal orbalar, et sular ve mstahzarlar; kar#m halindeki homojenize gda mstahzarlar Tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar Protein konsantreleri ve protein bnyeli maddeler Kat st ya!, st proteinleri, sakkaroz, izoglikoz, ni#asta veya glikoz iermeyen veya %$,5'ten az kat st ya!, %2,5'ten az st proteinleri, %5'ten az sakkaroz veya izoglikoz, %5'ten az ni#asta veya glikoz ierenler Di!erleri
ex. 2$0690 2$06909$ Di!erleri KAYNAK : CAP Monitor Chapter $4 App.$ Table 2
194
KIYMAZ
Ek Liste-9 : !"lenmi" Tarm rnleri Rejiminde !hracat Yardm Alan rnler (GT!P Fasl-4 ile 2# aras) CN Kodu Maln Tanm ex. 0403 Yaykalt st, phtla!m! st ve krema, yo"urt, kefir ve di"er fermente edilmi! veya asitli"i artrlm! st ve krema
(konsantre edilmi! veya ilave !eker veya di"er tatlandrc maddeler katlm! olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin)
ex. 040310
Yo"urt Aromalandrlm!, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di"er kat !ekillerde olanlar:
04031051 04031053 04031059 04031091 04031093 04031099 ex.040390
A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %1,5'i gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %1,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %27'yi geenler Di"erleri A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %3' gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %6'y geenler Di"erleri Aromalandrlm!, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di"er kat !ekillerde olanlar:
04039071 04039073 04039079 04039091 04039093 04039099 0710 07104000 0711 07119030 ex. 1302 130231-39 1517 151710 15171010 151790 15179010 15180010 ex. 1520 15209000 17025000 17029010 1704 170410 17049030 17049051-99 1806 180610 180620 180631 180632 180690
A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %1,5'i gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %1,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %27'yi geenler Di"erleri A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %3' gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %6'y geenler Sebzeler (pi!irilmi!, buharda veya suda kaynatlarak pi!irilmi!)(dondurulmu!) Tatl msr Geici Olarak Konserve Edilmi! Sebzeler (rne"in; kkrtdioksit gaz kullanlarak salamurada kkrtl su iinde veya di"er koruyucu eriyikler iinde), fakat bu halleriyle derhal yenilmeye elveri!li olmayanlar Tatl msr Bitkisel zsu ve hlasalar; pektik maddeler; pektinatlar ve pektatlar; agar-agar; bitkisel rnlerden elde edilen yap!kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi! olsun olmasn) Bitkisel rnlerden elde edilen yap!kan svlar ve kvam verici maddeler (tadil edilmi! olsun olmasn) Margarin; bu faslda yer alan hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya"larn veya farkl kat ve sv ya" fraksiyonlarnn yenilen kar!mlar veya mstahzarlar (15.16 pozisyonundaki yenilen kat ve sv ya"lar ve bunlarn fraksiyonlar hari) Margarin (sv margarin hari) A"rlk itibariyle iindeki ya" oran %10'u geen fakat %15'I gemeyenler Di"erleri A"rlk itibariyle iindeki ya" oran %10'u geen fakat %15'I gemeyenler Linoksin Gliserol (gliserin), saf halde olsun olmasn); gliserinli sular ve gliserinli lesivler Di"erleri, sentetik gliserol dahil Kimyaca saf fruktoz Kimyaca saf maltoz Kakao iermeyen !eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) Ciklet (!eker kaplanm! olsun olmasn) Beyaz ikolata Di"er rnler ikolata ve kakao ieren di"er gda mstahzarlar Kakao tozu (ilave !eker veya di"er tatlandrc maddeler ierenler) A"rl" 2 kg.dan fazla olan kalp veya dilimler halinde veya sv, hamur, toz, granl veya benzeri !ekillerde olup muhteviyat 2 kg. geen kaplarda veya ambalajlarda sunulmu! olan di"er mstahzarlar Doldurulmu! Doldurulmam! Di"erleri
195
KIYMAZ
Ek Liste-9 : !"lenmi" Tarm rnleri Rejiminde !hracat Yardm Alan rnler (GT!P Fasl-4 ile 2# aras) (devam) ex. 1901 Malt hlasas; tarifenin ba!ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni!asta veya malt hlasas te!kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a"rlk itibariyle %50'den az kakao tozu ierenler); tarifenin ba!ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 0401 ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te!kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a"rlk itibariyle %10'dan az kakao tozu ierenler) 190110 190120 190190 19019011-19 19019090 ex. 1902 ocuklarn beslenmesinde kullanlan mstahzarlar (perakende satlacak hale getirilmi!) 19.05 pozisyonunda yer alan ekmeki mamullerinin hazrlanmasnda kullanlan kar!mlar ve hamurlar Di"erleri Malt hlasas Di"erleri Makarnalar (pi!irilmi! veya et ile veya di"er maddelerle doldurulmu! veya ba!ka !ekilde hazrlanm! olsun olmasn) (spagetti, makaroni, !ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm! olsun olmasn) Pi!irilmemi! makarna (doldurulmam! veya ba!ka !ekilde hazrlanmam!) Yumurta ierenler Di"erleri Doldurulmu! makarnalar (pi!irilmi! veya ba!ka !ekilde hazrlanm! olsun olmasn) Pi!irilmi! Di"erleri Di"er makarnalar Kuskus Hazrlanmam! kuskus Di"erleri Tapyoka ve ni!astadan hazrlanan tapyoka benzerleri (flokon, dane, yuvarlak, kalbur ii kalnts veya benzeri !ekillerde) Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi!irme yaplm! veya ba!ka !ekilde hazrlanm!) Hububat ve hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri Di"erleri Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di"er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo! ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka"d ve benzeri rnler Gevrek ekmek Zencefilli ekmek ve benzerleri Tatl biskviler; gofretler Gevrekler, kzartlm! ekmek ve di"er kzartlm! mamuller Di"erleri Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di"er bitki paralar (sirke veya asetik asitle hazrlanm! veya konserve edilmi!) Di"erleri Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Hint patatesi, tatl patates ve a"rlk olarak %5 veya daha fazla ni!asta ieren yenilen benzeri di"er bitki paralar Di"er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba!ka usullerle hazrlanm! veya konserve edilmi!)(dondurulmu!) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Di"er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba!ka usullerle hazrlanm! veya konserve edilmi!)(dondurulmam!) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Tarifenin ba!ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di"er bitki paralar (ba!ka surette hazrlanm! veya konserve edilmi!) (ilave !eker veya di"er tatlandrc maddeler veya alkol katlm! olsun olmasn) Yer fst" ezmesi Palm meyvesi ii Kavrulmam! hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Msr (Tatl msr (zea mays var.Saccharata) hari) Hint patatesi, tatl patates ve a"rlk olarak %5 veya daha fazla ni!asta ieren yenilen benzeri di"er bitki paralar 196
190211 190219 ex. 190220 19022091 19022099 190230 190240 19024010 19024090 1903 1904 190410 190490 1905 190510 190520 190530 190540 190590 2001 ex.200190 20019030 20019040 2004 200410 20041091 20049010 ex 2005 200520 20052010 20058000 2008
20081110 20089100 ex.20089245 20089985 20089991
KIYMAZ
Ek Liste-9 : !"lenmi" Tarm rnleri Rejiminde !hracat Yardm Alan rnler (GT!P Fasl-4 ile 2# aras) (devam) ex.2101 Kahve, ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu rnler veya kahve, ay, Paraguay ay olan mstahzarlar, kavrulmu! hindiba ve kavrulmu! kahve yerine kullanlan di"er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreler Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan mstahzarlar ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar Kavrulmu! hindiba ve kavrulmu! kahve yerine kullanlan di"er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreleri Kavrulmu! hindiba ve kavrulmu! kahve yerine kullanlan di"er maddeler Kavrulmu! hindiba Di"erleri (Kavrulmu! hindiba hari) Kavrulmu! hindiba ve kavrulmu! kahve yerine kullanlan maddelerin hlasa, esans ve konsantreleri Kavrulmu! hindibadan elde edilenler Di"erleri Mayalar (canl ve cansz); cansz di"er tek hcreli mikroorganizmalar (30.02 pozisyonunda yer alan a!lar hari); hazrlanm! kabartma tozlar Canl mayalar Ekmeki mayalar Kuru maya Di"erleri Cansz mayalar; cansz di"er tek hcreli mikroorganizmalar Cansz mayalar Soslar ve mstahzarlar; e!ni ve lezzet verici kar!mlar; hardal unu ve irmi"i ve hazr hardal Di"erleri orbalar, et sular ve mstahzarlar; kar!m halindeki homojenize gda mstahzarlar orbalar, et sular ve mstahzarlar Dondurma ve yenilen di"er buzlar (kakao iersin iermesin) Tarifenin ba!ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan gda mstahzarlar Protein konsantreleri ve protein bnyeli maddeler Di"erleri Peynir fondleri Di"erleri CAP Monitor Chapter 14 App.9
210110 210120 210130 21013011 21013019 21013091 21013099 ex.2102 210210 21021031 21021039 210220 21022011-19 ex.2103 ex. 21039090 ex.2104 210410 2105 ex.2106 210610 ex. 210690 21069010 21069091-99 KAYNAK :
197
KIYMAZ
Ek Liste-10 : !"lenmi" Tarm rnleri Rejiminde !hracat Yardm Alacak rnlerin Muhtevasnda Bulunmas Gereken Temel rnler (GT!P Fasl-4 ile 21 aras) CN Kodu Maln Ad Kat ya! oran a!rlk itibariyle %#,5'i gemeyen sttozu (ilave $eker veya ba$ka tatlandrc maddeleri iermeyenler) Kat ya! oran a!rlk itibariyle %26'y gemeyen sttozu (ilave $eker veya ba$ka tatlandrc maddeleri iermeyenler) Peyniralt suyu tozu (ilave $eker veya ba$ka tatlandrc maddeleri iermeyenler); A!rlk itibariyle ya! oran %82 olan tereya! Sert Bu!day (Durum) Yumu$ak Bu!day avdar Arpa Yulaf Msr Sorgum Bu!day unu veya mahlut unu avdar unu Sert bu!daydan bulgur ve irmik Yumu$ak bu!daydan bulgur ve irmik Ham $eker (kam$ ya da pancar) Di!erleri Beyaz $eker Kuru halde a!rlk itibariyle %98,5 saf rn ieren laktoz Kuru halde a!rlk itibariyle %4# veya daha fazla fruktoz ieren izoglikoz Kuru halde a!rlk itibariyle %85 veya daha fazla sakkaroz ieren pancar veya kam$ $urubu (invert $eker dahil) "eker ekstraksiyonu veya rafinasyonundan elde edilen melaslar
ex.0402#0#9 ex.04022##9
ex. 0404#0 ex. 040500 #00##0 #00#9099 #002 #0030090 #004 #00590 #0070090 ##0# ##02#0 ##03###0 ##03##90 #70###90 #70##290 #70#99#0 ex.#702#090 ex.#70240#0 ex.#7029090 #703
KAYNAK :
CAP Monitor Chapter 14 App.1 Table 4
198
KIYMAZ
Ek Liste-11 : TRK!YE'N!N DNYA T!CARET RGTNE B!LD!RD!"! 2004'E KADAR HER YIL !ND!R!ME TAB! TUTULARAK !HRACAT TE#V!"! VER!LEB!LECEK RN L!STES! (HAM MADDES! HUBUBAT, #EKER VE ST OLANLAR)
CN Kodu
Maln Tanm
0401 040130 0402 0403
St ve Krema (konsantre edilmemi!, ilave !eker ya da di"er tatlandrc maddeleri iermeyenler) A"rlk itibariyle ierdi"i kat ya" oran %6'y geenler St ve Krema (konsantre edilmi! veya ilave !eker ya da di"er tatlandrc maddeleri ierenler) Yaykalt st, phtla!m! st ve krema, yo"urt, kefir ve di"er fermente edilmi!, asitli"i artrlm! st ve krema (konsantre edilmi! veya ilave !eker veya di"er tatlandrc maddeler katlm! olsun olmasn, aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) Stten elde edilen tereya" ve di"er kat ve sv ya"lar Peynir ve lor Bu"day ve mahlut Arpa Msr Bu"day unu veya mahlut unu Bu"daydan bulgur ve irmik Malt Margarin (sv margarin hari) ikolata ve kakao ieren di"er gda mstahzarlar Makarnalar (pi!irilmi!, et ile veya di"er maddelerle doldurulmu! veya ba!ka !ekilde hazrlanm! olsun olmasn) (spagetti, makaroni, !ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm! olsun olmasn) Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di"er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo! ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka"d ve benzeri rnler
0405 0406 1001 1003 1005 1101 110311 1107 151710 1806 1902
1905
KAYNAK : Resmi Gazete, 25.2.1995
199
KIYMAZ
Ek Liste-12 : Gmrk Birli!i Karar ile Trkiye'nin Kabul Etti!i "#lenmi# Tarm rnleri Listesi (GT"P Fasl-4 ile 21 aras) CN Kodu Maln Tanm ex. 0403 Yaykalt st, phtla#m# st ve krema, yo!urt, kefir ve di!er fermente edilmi# veya asitli!i artrlm# st ve krema (konsantre edilmi# veya ilave #eker veya di!er tatlandrc maddeler katlm# olsun olmasn veya aroma veya ilave meyve, sert kabuklu meyve veya kakao iersin iermesin) ex. 0403$0 Yo!urt Aromalandrlm#, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat #ekillerde olanlar: 0403$05$ A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i gemeyenler 0403$053 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler 0403$059 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri 0403$09$ A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler 0403$093 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler 0403$099 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler ex.040390 Di!erleri Aromalandrlm#, ilave meyve veya kakao ierenler Toz, granl veya di!er kat #ekillerde olanlar: 0403907$ A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i gemeyenler 04039073 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %$,5'i geen fakat %27'yi gemeyenler 04039079 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %27'yi geenler Di!erleri 0403909$ A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' gemeyenler 04039093 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %3' geen fakat %6'y gemeyenler 04039099 A!rlk itibariyle ierdi!i kat ya! oran %6'y geenler 07$04000 Tatl msr (pi#irilmi#, buharda veya suda kaynatlarak pi#irilmi#)(dondurulmu#) 07$$9030 Geici Olarak Konserve Edilmi# Tatl Msr (rne!in; kkrtdioksit gaz kullanlarak salamurada kkrtl su iinde veya di!er koruyucu eriyikler iinde), fakat bu halleriyle derhal yenilmeye elveri#li olmayanlar ex. $5$7 Margarin; bu faslda yer alan hayvansal ve bitkisel kat ve sv ya!larn veya farkl kat ve sv ya! fraksiyonlarnn yenilen kar#mlar veya mstahzarlar ($5.$6 pozisyonundaki yenilen kat ve sv ya!lar ve bunlarn fraksiyonlar hari) $5$7$0 Margarin (sv margarin hari) $5$7$0$0 A!rlk itibariyle iindeki ya! oran %$0'u geen fakat %$5'I gemeyenler $5$790 Di!erleri $5$790$0 A!rlk itibariyle iindeki ya! oran %$0'u geen fakat %$5'I gemeyenler $7025000 Kimyaca saf fruktoz ex.$704 Kakao iermeyen #eker mamulleri (beyaz ikolata dahil) $806 ikolata ve kakao ieren di!er gda mstahzarlar $90$ Malt hlasas; tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn un, ezme, ni#asta veya malt hlasas te#kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %50'den az kakao tozu ierenler); tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan esasn 040$ ile 0404 pozisyonlarnda yer alan maddeleri te#kil eden gda mstahzarlar (iinde kakao tozu bulunmayanlar veya a!rlk itibariyle %$0'dan az kakao tozu ierenler) ex. $902 Makarnalar (pi#irilmi# veya et ile veya di!er maddelerle doldurulmu# veya ba#ka #ekilde hazrlanm# olsun olmasn) (spagetti, makaroni, #ehriye, lazanya, gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazrlanm# olsun olmasn) $903 Tapyoka ve ni#astadan hazrlanan tapyoka benzerleri (flokon, dane, yuvarlak, kalbur ii kalnts veya benzeri #ekillerde) $904 Hububat veya hububat rnlerinin kabartlmas veya kavrulmas suretiyle elde edilen gda mamulleri (corn flakes gibi); dane halindeki hububat (msr hari) (n pi#irme yaplm# veya ba#ka #ekilde hazrlanm#) $905 Ekmek, pasta, kek, biskvi ve di!er ekmeki mamulleri (kakao iersin iermesin); hosti, eczaclkta kullanlan bo# ila kapslleri, mhr gllac, pirin ka!d ve benzeri rnler 200$ Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (sirke veya asetik asitle hazrlanm# veya konserve edilmi#) ex.200$90 Di!erleri 200$9030 Tatl msr (zea mays var.Saccharata) 200$9040 Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni#asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar 200
KIYMAZ
Ek Liste-12 : Gmrk Birli!i Karar ile Trkiye'nin Kabul Etti!i "#lenmi# Tarm rnleri Listesi (GT"P Fasl-4 ile 21 aras) (devam) ex. 2004 2004$0 2004$09$ 200490$0 ex 2005 200520 200520$0 20058000 ex. 2008 Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba#ka usullerle hazrlanm# veya konserve edilmi#)(dondurulmu#) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Di!er Sebzeler (sirke veya asetik asitten ba#ka usullerle hazrlanm# veya konserve edilmi#) (dondurulmam#) Patatesler Un, ezme veya flokon halinde Tatl msr (zea mays var.Saccharata) Tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen di!er bitki paralar (ba#ka surette hazrlanm# veya konserve edilmi#) (ilave #eker veya di!er tatlandrc maddeler veya alkol katlm# olsun olmasn) Kavrulmam# hububat flokonu esasl Msli tipi mstahzarlar Msr (Tatl msr (zea mays var.Saccharata) hari) Hint patatesi, tatl patates ve a!rlk olarak %5 veya daha fazla ni#asta ieren yenilen benzeri di!er bitki paralar Kahve, ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu rnler veya kahve, ay, Paraguay ay olan mstahzarlar, kavrulmu# hindiba ve kavrulmu# kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreler Kahve hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya kahve olan mstahzarlar ay ve Paraguay ay hlasas, esans ve konsantreleri ve esas bu hlasa, esans ve konsantreler veya ay ve Paraguay ay olan mstahzarlar Kavrulmu# hindiba ve kavrulmu# kahve yerine kullanlan di!er maddeler ve bunlarn hlasa, esans ve konsantreleri Kavrulmu# hindiba ve kavrulmu# kahve yerine kullanlan di!er maddeler Di!erleri (Kavrulmu# hindiba hari) Kavrulmu# hindiba ve kavrulmu# kahve yerine kullanlan maddelerin hlasa, esans ve konsantreleri Di!erleri (Kavrulmu# hindiba hari) Mayalar (canl ve cansz); cansz di!er tek hcreli mikroorganizmalar (30.02 pozisyonunda yer alan a#lar hari); hazrlanm# kabartma tozlar Canl mayalar Ekmeki mayalar Kuru maya Di!erleri Dondurma ve yenilen di!er buzlar (kakao iersin iermesin) 2$06$0$0 ve 2$06909$ alt pozisyonlar d#nda tarifenin ba#ka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan ve tatlandrlm# veya renklendirilmi# #eker #uruplar d#nda kalan gda mstahzarlar
20089245 20089985 2008999$ ex.2$0$
2$0$$099 2$0$2090 2$0$30 2$0$30$9 2$0$3099 ex.2$02 2$02$0 2$02$03$ 2$02$039 2$05 ex.2$06
KAYNAK : DTM, Trkiye-AB %li#kileri, $995
201

Hammad de

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hammad de

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAYIN NO: DPT: 2504

Taylan KIYMAZ Uzmanlk Tezi

!KT!SAD! SEKTRLER VE KOORD!NASYON GENEL MDRL"

81 8& 8& 8& 85 88 88 90 9& 93 93

#0# #0# #03 #05 #06

### ### 114 128 134 136

Hububat, "eker veSt rnlerinde ATnin Kendine Yeterlilik Oranlarnda Geli$meler

Yllara Gre ATde retilen St ve %$leme Tesislerine Aktarlan St Miktar

Yllar %tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden Hububat Sektrne Yaplan Harcamalar

Yllar %tibariyle FEOGA-Garanti Blmnden "eker Sektrne Yaplan #52 Harcamalar

#57 #58 #59 #60 #6#

St Destekleme Politikalar erevesinde St S!rcl! iin Yaplan Yardmlar

Yllar $tibariyle TMO rn Mdahale Alm Miktarlar ve retime Oran

#93 #94 #95 #98 #99

ISBN 975 19 2468 - 5 (basl nsha)

G!R!# Trkiye ile Avrupa Toplulu!u

(AT) arasnda, %963 ylndan beri srmekte olan

d) 2727/75 sayl Ynetmeli!in A Ekinde yer alan rnler

#thalat vergisi hedef fiyat Rotterdam-Duisburg ta&ma masraflar e&ik fiyat

#hracat iadesi Topluluk pazar fiyat

Ortalama dnya fiyat en d&k cif fiyat

d) %766/92 sayl Ynetmeli!in A Ekinde yer alan rnler

Kat halde pancar veya kam& &ekeri ve kimyaca saf

(e) 23.03.20 (f)%7.02.30.%0 (g) 2%.06.90.30 (h)ex.%7.02.60.90.%0, %7.02.90.90.%0

Stn yapsnda bulunan proteine verilen isimdir.

Grafik-$ : retim Dnemleri !tibariyle Yumu&ak Bu%day Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

Veriler Ek Tablo-2dedir. Veriler Ek Tablo-3dedir.

Grafik-2: retim Dnemleri !tibariyle Sert Bu%day Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

Grafik-3 : retim Dnemleri !tibariyle #eker Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

Grafik-4 : retim Dnemleri !tibariyle St Destekleme Fiyatlarndaki Geli&meler

retim Dnemleri St Hedef Fiyat Dnya Fiyat

retim Dnemleri retim Tketim $hracat $thalat

retim Dnemleri retim Tketim $hracat $thalat

Grafik-7 : retim Dnemleri !tibariyle $eker retim ve Tketimi

retim Dnemleri Toplam retim A+B Kotas retimi Tketim

Ayrntlar Ek Tablo-8de verilmektedir. Veriler Ek Tablo-9dadr.

Grafik-8 : Yllar !tibariyle Ya%sz Sttozu retim, Tketim ve !hracat

Yllar retim Tketim (insan gdas) #hracat

Grafik-9 : Yllar !tibariyle Tereya% retim, Tketim ve !hracat

Tketim (insan gdas)

Veriler Ek Tablo-%% ve %2de sunulmu&tur.

4. TRK!YEDE TARIMSAL DESTEKLEME POL!T!KALARI 4.%. GENEL POL#T#KA ANLAYI"I

da grlece!i zere, bu!day destekleme fiyatlar, Trkiye'de

Veriler iin Ek Tablo-24e baknz.

%60 %40 %20 Endeks %00 80 60 40 20 0 %

reticinin Eline G.S.F.E. #zleyen Yln retim End.

Grafik-$2: Yllar !tibariyle Bu%day retim, Tketim ve D& Ticareti

Grafi!in verileri Ek Tablo-25dedir.

Grafik-$3: Yllar !tibariyle #eker retim, Tketim ve D& Ticareti

Yllar retim Tketim #hracat #thalat

Grafik-$4: #eker Pancar Alm Fiyatlarnn !zleyen Yln retimine Etkileri

Grafik-$5: Bu%day Fiyatlarnn Bu%day Unu Fiyatlarna Etkisi

Grafik-$6: Bu%day Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi

Grafik-$7: Bu%day Unu Fiyatlarnn Biskvi Fiyatlarna Etkisi

gsterilmi&tir. TMOnun, %990 ylnda

Grafik-$8: Durum Bu%day Fiyatlarnn Makarna Fiyatlarna Etkisi

grlece!i gibi %988-%990 dneminde

200 %50 %00 50 0

Grafik-20 : #eker Fiyatlarnn #ekerleme Fiyatlarna Etkisi

"eker Sat& S.F.E.

Grafik-2$ : #eker Fiyatlarnn ikolata Fiyatlarna Etkisi

"eker Sat& S.F.E.

Veriler iin Ek Tablo-47ye baknz.

$994 $995 () $996 ()