Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 1 ni Ricarod Lee

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong by Ricardo Lee 1. A-beinte uno de Mayo, sa aking lupang tinubuan Nagsimula ang ideya na sulatin ko ang kwentong ito noong 1967, apat na taon na ang nakararaan. Isang panahon iyong ang tingin ko sa pagsusulat ay isang indibidwal na akto. Isang bagay na ako lamang at ilang piling nilalang sa daigdig ang makagagawa. Nagsusulat kami sa isang makasining at matulaing paraang aabot sa isang pamantayang kami lamang ang nakaiintindi. Ang buong daigdig, ang lipunan noon, para sa akin, ay ang sarili ko lamang. aya ang pagsusulat ko noon ay ang paglalahad ng sarili. Noon gabi ang buhay para sa akin. asama ng mga kapwa ko manunulat na sina !ol, "reddie at #ong, palilipasin ko ang mga magdamag sa isang tagong $o%%ee shop sa &asay sa paglulunoy sa pagkaawa sa sarili. &ag-aari ito ni !ol. 'a gitna ng $o%%ee shop ay buong kapanglawang nakadukmo sa yakap-yakap na gitara ang isang hippie habang kinakanta ang kanyang dalit ng alyenasyon. ami naman nina "reddie, sa isang tasang kape ay ilalagay naming kasama ang, asukal ang aming mga hinanakit sa isang lipunang di makaunawa sa amin, sa isang daigdig na di namin maintindihan ang galaw, sa isang buhay na para sa amin ay walang pinaggalingan at walang patutunguhan. 'apagkat pare-pareho kaming nagdaan sa isang buhay na wasak-wasak(magulong pamilya, amang lasenggo, tiyang masungit, at iba pang mga putahe sa isang magulong buhay), lumalangoy kami noon sa paniniwalang kami*y maraming nalalaman at nararamdaman kaysa sa karaniwang tao. aya nakapagsusulat kami. aya may karapatan kaming buhat sa malayo ay tingnan ang galaw ng buhay sa lipunan, saka buhat sa malayo din, nang di nakikisangkot, ay isulat namin ang karanasang ito ng lipunan, nang ayon sa aming mga indibidwal na buhay. At kung mga magdamag na medyo mabait ang kunday ng halos mamatay nang kandila sa mesa, kapag wala pa ang paminsan-minsang bugso sa amin, ng pagnanasang basta na lamang umuwi at magkulong sa kuwarto at magbaril sa sarili, pinag-uusapan namin ang nag-iisang dahilan ng pagtitiyaga naming makiangkas sa buhay+ ang pangarap naming makapagsulat ng isang obra maestra iyong yayanig sa daigdig iyong hahalukay sa pinakaibuturan ng dibdib ng tao. Mag iisang taon na kaming pawang di nakapagsusulat, kung sa bagay, at ako nang mga araw na iyon ay wala nang nagagawa kundi basa-basahin nang paulit-ulit ang kahuli hulian kong kuwentong nasulat, sa takot na baka makahulagpos sa mga kamay ko ang kaalaman ko sa pagsusulat, at malulon ako ng pinagtatrabahuhan kong magasin. 'a drawer ng mesa ko sa munting apartment na inaarkila ko sa isang eskinita sa 'ampalo$, ay nagkalat ang mga panimula ng mga kuwentong di ko na siguro matatapos, at mga pangunahing tauhang di ko na siguro mabibigyang buhay, isang paring di ko pa malaman kung ano ang ibibigay kong kahapon, isang boksingerong wala pang laban, isang magsasakang di pa napapatay sa Maliwalu, isang bisayang utusang di pa napaglalalangan ng buhay lungsod, isang putang wala pang bugaw. ,i pa sila makagalaw at siguro di na makagagalaw pa.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 2 ni Ricarod Lee

-anggang isang gabing mabait na naman ang kunday ng kandila sa mesa, noong beinte uno ng Mayo ng 1967. Medyo lango sa isang dosenang beer na iniwan namin ang $o%%ee shop, upang salubungin ang madaling araw sa mga kalsada ng &asay. -uwag kang aalis diyan, baby ha, huwag kang sisibat, ani "reddie sa pinto ng $o%%ee shop nang paalis na kami. Mestisong astila si "reddie, at pinalayaw ng asenderong ama, kaya mahina ang loob. aya nakaririnig pa lang kami ng isang putok sa may isang gasolinahan sa &asay ay nagsimula nang manginig, mamutla, magyayang uwuwi na kami, sige na naman mga bok, o, halika na kayo. 'inusundan namin ang agos ng mga taong nagtatakbuhan habang hila hila namin si "reddie. Nakita namin ang isang pangkat ng matatanda at ilang kabataang nakarayadilyo, may wasiwas na mga bolo sa hangin at nagsisigawang tumatakbo padaluhong sa isang pangkat naman ng mga &. na walang puknat ang pagpapaputok ng mga karbin at armalayt. Napakapit sa akin si "reddie, at narinig ko ang garalgal at nagmamakaawang pabulong niya huwag, huwag, huwag. Nag-aatrasan na noon ang mga nakarayadilyong matatanda, natarantanta na*t nagkakapatung patong halos sa pagkakadapa sa batuhang kalsada, pero patuloy pa ring pinapuputukan ng mga &., pawasiwas ang asinta ng baril. Isang bus na punung-puno ng mga babae at bata at ilang nakarayadilyo pa ring matatanda ang dumating, sandaling huminto, ngunit nang makita ang nangyayari ay hintakot na umusad ding palayo. &ero isang matandang sakay nito ang nakababa na, at sa kalituhan ay napatakbo sa direksyon ng mga &. at nagkikisay na napahumindig sa gitna ng kalsada, saka nalugmok ang mukha sa sumabog na dala dalang bayong bigas. Ang lahat, para sa amin ay isang nakabibiglang panoorin lalo na kay "reddie isang banyagang arawang biglang pumasok at gumambala sa aming kamalayan. aya kahit nang nakasiksik na kami sa dingding ng isang tindahang turu turo, na dali daling nagsara noon ay di pa rin namin lubusang masakyan kung ano talaga ang nangyari. &arang isa sa mga tula mo, "reddie, sasabihin ni #ong kapag malayu layo na kami, nambubuntal at nakabibigla pero di naman maintindihan. Nahihilo si "reddie*t anyong magsusuka na, kaya bumalik kami, nakiusap sa $o%%ee shop na tanggapin kaming muli. 'a loob habang bubuntu-buntung hininga na lamang na nakamata si "reddie sa sulok, pinalipas muna namin ang mahabang sandali ng katahimikan bago namin tinangkang lagumin ang mga pangyayari nang madaling-araw na iyon. Ano nga ba ang nangyari/ 0anong ni #ong 1atak-watak pa ang mga larawan. Mga bangkay na nakalublob sa duguang kanal. &arang mga tipaklong na haging ng baril sa aspalto. arbin ng mga &. na nakaumang pa rin sa di na gumagalaw na mga bangkay. Ilang matatandang babaeng nagngunguynguyan sa gilid ng isang dyip. Isang nanlilitid na matandang lalaking tiklop ang sombrero sa dibdib habang nanggagalaiti sa pagsigaw ng putang ina n*yo putang ina n*yo sa mga &. na tumitisod patihaya sa ilang nakataob na bangkay. Isang matandang mag-ootsenta anyos na yata na kinakaladkad ng mga &. pababa ng isang hagdan. Mga taong nakamata lamang sa bangketa. Mga usap usapan.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 3 ni Ricarod Lee

2Nagnonobena daw sila kanina dahil kabilugan ng buwan.3 2 arbin at armalayt.3 2'aka lulusubin daw nila ang Malakanyang.3 24apiang Malaya.3 &inasusuko daw nila si Mar$os.3 20atang de los 'antos.3 2&ustahan tayo, 2ani !ol, sa lasing na tinig. 2Magkita-kita tayo sa isang taon dito, a-beinte uno de Mayo din. ung sino ang makagagawa ng isang magandang kwento tungkol sa nangyari kanina ay paiinumin ko ng beer, libreng beer, hanggang madaling araw, okey/3 2Mahirap,3 reklamo ni #ong. 2'antaon na 5kong di nakaaamoy ng peryodiko.3 2'abagay,3 patianod ni !ol. 2&ero kaya nga pustahan e, mahirap,3 sambot ko naman 2kung gayo*y payag ka/3 waring gusto na rin umatras ni !ol 0umango ako 2Ayoko ng topi$,3 ani "reddie, na mukhang masusuka na naman 2iba na lang3 -anggang noon, ang nasusulat pa lamang ni "reddie ay walong kuwentong ang mga pangunahing tauhan ay pawang mga batang lilimahing taong gulang, na parang matatanda na kung kumilos, malulungkot at di tumatawa, tiwalag sa mga kapwa bata. Namatay ang ina ni "reddie noong limang taong gulang pa lamang siya, at mulang pagkabata*y ikinulong siya ng ama sa kanilang asyenda sa pampangga hanggang lumaki siya at magkalakas ng loob lumayas. Nagkikita na lamang silang mag-ama, walang kibuan, kung humihingi siya rito ng linggu-linggong allowan$e. &angarap niyang magkatrabaho, kahit ubod siya ng tamad, para matupad ang lagi niyang minimithing pag-aampon ng isang bata. #ago natapos ang gabi ay napatianod na rin sa pagsangayon sa pustahan sina "reddie. 'a lamlam ng kandila ay biglang bumalatay sa aming mga isipan ang konting pangamba, at nagkatinginan kaming apat. &aano kung sa isang taong pagtigil naming sumulat ay bigla naming matuklasang di na pala talaga kami makapagsusulat pa/ 0atawa ka marahil, pero noon, unawain mo, ang buhay namin ay umiikot lamang sa ilang boteng beer, isang makinilyang kung kaninong kaibigan nahiram, ilang tula at kuwentong mga buwan binibilang bago namin matapos dahilan sa masusing pagsusuri sa bawat salita at tuldok, at isang maliit na kandilang aandap andap sa lamig at dilim ng $o%%ee shop, na sa munting hihip ng hangin ay maaaring mamatay. 6. -7N89 ,9':, A!A1 N; M;A #A4I1. 2Nabubuhay sila sa tanglaw ng isang kandilang aandad-andap, na sa munting hihip lang ng hangin ay maaaring mamatay3 Matapos ang nakahihilong pagkakasunod-sunod ng pagpunta ko sa head<uarters ng 4apiang Malaya sa &asay sa National Mental -ospital na pinagkulungan sa maraming kasapi ng 4apiang Malaya dahil nga baliw daw ang mga ito ayon sa gobyernong pinaghimagsikan nito, pag-interbyu ko sa kanilang 'upremo na si 0atang de los 'antos,

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 4 ni Ricarod Lee

pakikinobena ko sa mga tauhan niya*t pakikipagtalakayan, matapos ang lahat ng ito*y nalunod ako sa mga konkretong detalye ng mga tunay na pangyayari sa kapaligiran. At ako, akong nahirang magsulat nang batay lamang sa imahinasyon, ay sandaling nawalan ng panimbang, di malaman kung paanong susulatin ang buhay ng isang tunay na tao. Ano meron si 0atang at nagawa niyang pasugurin ang ilang daang matatandang walang dala kundi bolo sa mga karbin at armalayt ng &./ &inuntahan ko siya sa Mental -ospital isang araw. 'a &a=ilion >. Nang dalhin siya roon kinaumagahan noong ng pagpaslang sa mga tauhan niya ay tumutol siya, nanlaban sa mga &. at nars, ba*t n*yo ako ikukulong, anong akala n*yo sa 5kin, luku-luko/ #asta ba tumututol sa palakad ng gobyernong ito ay luku-luko at dapat ikulong/ Mababa lamang si 0atang. #alingkinitan ang pangangatawan bagamat siksik sa laman at lakas ang bisig boksingerong kahit sa gulang na otsenta anyos ay makapagpapailanlang pa rin ng isang &. sa isang bigwas lamang. &ero medyo mahiyain siya isang palatandaan, na ang mga estudyanteng di malaunan ay ininterbyu ko rin, ng panggagaling ni 0atang sa isa sa pinakamatitibay na base ng piyudalismo sa &ilipinas. &ero galing din ako sa #ikol, at ang impormasyong ito ay saglit ko munang pinag alinlanganan. Matagal bago ko naamin na ano nga ba ang nalalaman ko sa buhay sa bukid doon, samantalang sa kabayanan ako lumaki/ 0alamak nga ba ang pang-aapi sa amin/ Ang tanging nalalaman ko lamang noon ay ang mga larawang lagi kong nakikita sa mahigit na labinlimang taong ginugol ko sa pagbabantay sa tindahan ng alak ng tiya kong umampon sa akin, mga magsasaka at mangingisda at drayber at kanto boy na wala nang ginagawa kundi almusal tigreng beer gin $oke sa umaga*t magbangayan naman sa gabi, saka aalis nang di nagbabayad kaya ako ang pagagalitan ng tiya ko. 2 aramihan ng kasapi namin,3 ani 0atang nang kausapin ko siya sa mental hospital, 2hanggang ngayon, ay mga magsasakang galing pa sa #ikol. Napakalakas ng relihiyon doon, di ba/ 0umango uli ako. Ang naaalala kong larawan ay noong bata pa ako sa mga tulay ng ,aet, kapag pasyon na*t kumakalembang na ang kampana lahat ng tao, pati ako, kahit mga sasakyan umaandar man, ay tumitigil para sa sandaling panalangin. Nag-aaral ka pa ba/ 7miling ako. 2&roo%reader ho ako sa isang magasin.3 : ano naman ang kailangan mo sa akin/ Me sinusulat ho akong kuwento.3 hindi noon, kundi sa sumusunod pang mga araw ng walang sawa pagbalik-balik kay 0atang sa mental hospital, nagsimula ang walang tigil niyang pagamin sa kanyang naging napakalaking pagkakamaling natutuhan niya sa 4apiang Malaya*t sa pagkakakulong niya. &aulit ulit sa loob ng maraming araw ay pipilitin niyang maintindihan ko, na, hindi lang pala sapat ang gutom upang mag-alsa at tumutol sa pangaapi ng kasalukuyang sistema, kailangan din ng kapangyarihan sa dulo ng baril at itak unti unting mawawala sa mukha niya ang dating amo at ang hahalili*y ang determinasyon ng isang nakaunawa na.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 5 ni Ricarod Lee

Noon daw niya unang naisip, ano na nga ba ang turo niya sa kanyang mga kasamahang dumayo mulang kabikulan upang idaing ang kahungkagan ng kanilang mga sikmura*t isipan, ano nga ba/ 1ala, lang, wala kundi pagmamahal, pagmamahal lang sa kapwa*t pagsamba sa ,iyos. 'aka mga pamahiin. ,apat, aniya, na sana*y nakiisa ang 4apiang Malaya sa mas malaki pang kilusan noon ng manggagawa*t magsasaka, dapat sanay nakaigpaw pa ang pang unawa nila sa kalagayan ng bansa mula sa isang akala nila*y mesiyas na kagaya ni 0atang, hilot at tagagawa ng mga anting-anting, tagabigay ng tinapay at tagaalo kapag nagdadalamhati sila. &ero ano ang magagawa ko noon/ daing ni 0atang. Ang nalalaman ko lamang ay arawgabing nagtitinda ng bangos ang asawa ko sa palengke at sinalubong ng mga sundalo ng gobyerno ang mga tauhan kong walang dala-dala kundi bolo at anting anting. At mga hungkag na sikmura. Isinalaysay niya na isang gabi*y naalimpungatan siya*t nagising, nang maalala niyang nakalimutan niya ang tuwing hatinggabi*y ginagawang pagdarasal kaya bumangon siya. 'a ngalan ng ,eyos Ama, ,eyos :na, ,eyos :spiritu 'antong 1agas?saka napalunok siya, anong nangyayari sa kanya, nakalimutan niya ang sariling dasal na itinuro sa mga kasamahan. ,eyos :spiritung 1agas?,eyos..,eyos 9mnipotente/ Nahiga siyang muli, pinilit na huwag mabalisa. Makapagdasal muli. &ero natagpuan na lamang niya ang sariling nakasandig ang ulo sa dingding, nakamata na lamang sa pagdaraan ng mga alaala ng mga nakaraang pagkakamali sa buhay niya. Noong bata pa siya*t sa panahon ng rebolusyon ay isang magdaragat ang ama niyang napatay nang di kinukusang mapasabak sa labanan. Noong ampunin siya ng isang pari pag-aralin sa seminaryo*t isang dapithapon ay pagpakitaan ni -esukristo, nagtatanong sa kanya, nagtatanong sa kanya ba*t ka andito. @alentin, nasa labas ang mga nagugutom at nangangailangan sila ng iyong tulong, ikaw, @alentin, ang pangalawang Mesiyas. Noong maghubad siya ng sutana at maging boksingerong at habang nakikipaglaban ay napaudlot, naisipang ba*t ba niya kinakaaway ang isang kapwa niya naghahanapbuhay, at di na makaganti sa walang tigil na kasusuntok ng kalabang habang ang asawa niya*y walang tigil pa rin sa umaga*t hapong pagtitinda ng bangos sa palengke. Noong sa paghahangad na makita kung sa papaanong paraan siya higit na makatutulong sa mga kababayan ay kumandidato siya sa pagkapangulo laban kay .arlos &. ;ar$ia sa platapormang anti imperyalismong Aremikano. At natalo siya. Noong anim na sa pitong anak niya ang sunod sunod na mangamatay anong salot ito, panaghoy ng asawa niya at isa isa niyang tanggaping parang tunay na mga anak ang parami nang paraming mga kababayang dumayo pa mulang probinsiya upang sa kanya*y magpahilot at magpagamot. 9 di kaya*y upang tingnan ang kanyang kamisetang di nilalaban dahil umano*y sa pamamagitan lamang nito niya nakakausap si -esukristo. 9 di kaya*y upang makinig sa mga itinuturo niyang 4apiang Malaya. Napakarami nila, doon na natutulog, sa labas ng kanilang bahay sa &asay, sa mga bangketa, sa bunton ng mga dalang balutan ng damit, pagkatapos ng ilang gabing

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 6 ni Ricarod Lee

pagnonobena sa kabilugan ng buwan, mga matatanda karamihan, iyong mga di na makaugaod sa kahirapan, mga magsasaka at mangingisda at manggagapas at sastre at panday at karpintero na ayon kay 0atang ay pawang di na nakatiis sa hirap ng buhay sa probinsiya, at dito sa lungsod ay naghanap ng mapapanganlungan, ng isang simpleng kaayusang maiintindihan nila*t tatanggap sa kanila. 4ahat sila*y napapagod, at naroon si 0atang upang tanggapin sila. inausap sila ni 0atang. At sapagkat sila*y pawang di nakalampas ng ikatlong grado sa elementarya, walang binanggit si 0atang kundi mga bagay na madaling maintindihan, na kagaya ng ,iyos at palengke at kulog at kanin. -anggang sa ang makita niya*y libu-libo, libu-libong buhat sa buong kapuluan ay papalapit sa kanya, napakukupkop. 2Ang nakita ko sa mga mukha nila, amang, e si Inang.3 2Ang ina n*yo/3 29o.3 Maamo raw ang mga mata ng kanyang ina. Makipot ang bibig. ,i makasulat ng sariling pangalan at natataranta makakita lamang ng puti, pagkalalaki naman, pagkalalaki. 'a isang panahon ng kabataan ni 0atang ay tumakbo siyang payakap dito noon, nakakorto*t sabit ang s$hoolbag sa likuran, Inang, Inang, bagong lesson namin sa eskuwela, turo ng mga 5Merkano, demokrasya raw ang bagay sa &ilipinas. &ero namilog lamang ang mga mata nito*t ngumiting walang naintindihan. 'aka nagpatuloy sa panunulsi. ,emokrasya, Nang, demokrasya raw, teka, isusulat ko. &ero pangiti-ngiti lang na ginusot ng ina ang buhok saka bumalik sa pagusulsi. aya nang malaunan, nang itatag niya ang 4apian, sa mga mukha ng mga dukha*t matatandang probinsiyanong sumasapi*y may pagkasentimental na makikita niya ang ina. ,ahil ang gusto niya noo*y isa lamang lipunang magtuturo sa kanyang ina at sa mga kagaya nito na magsulat ng sariling pangalan. Noong una*y nagtatanong pa siya sa mga sumasali sa lapian. 'ino ang tinyente del baryo senyo, mabait ba siya/ (0inyente del baryo/ sino ba yon/) Alam nyo ba kung anong katraiduran ang ginawa at ginagawa sa atin ng mga Amerikano/ Anong grado ba*ng natapos n*yo/ (0hree lang naman, 0atang kaya nga gusto kong makatapos 5tong si #oy ko, ang bobo naman yung si #ebot nga ng kapitbahay namin, listo, onse anyos pa lang pero kung maka-ingles akala mo e anak ng ano.) Anong palagay n*yo sa gobyerno ni Mar$os/ &ero di malaunan ay tumigil ni di nakaaamoy ng peryodiko*t nagsakripisyo ngayong bumiyahe*t gumasta makarinig lang ng isang klase ng pangarap na simple at di masyadong komplikado*t maiitindihan nila pagkain para sa lahat. At ang mga simpleng taong ito, ang mga gutom at mapamahiing taong ito, ang isang madaling araw matapos magnobena, ay pinagbabaril ng mga &., hindi, hindi, hindi kami tatablan ng bala, sabi sa amin ni 0atang ay anting-anting daw ang dala namin. aya walang nagawa ang mga ito kundi ang magkikisay na lamang gilid ng mga bangketa*t malugmok sa dugo ng kapwa kasaping nakatimbuwang na rin sa kanal, hawak-hawak pa rin ang umano*y anting anting na binasbasan ni 0atang. 'apagkat wala siyang itinuro sa mga ito kundi pagmamahal, pagpapakumbaba at pagmamahal sa kapwa. 'aka saplot ng mga pamahiin.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 7 ni Ricarod Lee

At iyon, iyon ang kanyang naging napakalaking pagkakamali. &aano mo mababago ang isang sistema sa pamamagitan lamang ng bolo*t ng walang lamang sikmura/ &aano mo pababagsakin ang isang gobyerno sa pamamagitan ng isang dasal/ A. -ulyo >, %lores para los muertos. ,umating ang panahong isang hapon, nang maupo ako sa harap ng makinilya matapos magkulong sa kuwarto, ay natuklasan kong nagbabago na ang pananaw ko, di ko na mapanghawakan ang mga nakagawian kong paraan ng pagsusulat ni di ako makapagsulat ngayon. Nalilitong napasugod ako sa $o%%ee shop, at doon, kina !ol, inihanap ko ng kasagutan ang pagkalito. 2'obra ka naman, !i$o,3 anila sa akin. 2 alimutan mo na ang kuwento iyan. #aka kung ano na ang tinuturo sa*yo ng 0atang na iyon.3 2At paano*ng pustahan/3 &inipigil ni !ol ang mapabulalas ng tawa. 2,i mo ba alam, matagal na naming napagpasiyahan ditong huwag nang ituloy ang pustahan. -inanap ka namin pero lagi ka raw wala sa bahay ngayon, dinidibdib mo ata ang resear$h mo sa 4apiang Malaya.3 2Interesado pa rin ako sa kuwento.3 2,i ituloy mo ang sinusulat mo,3 ani "reddie. 2At ikaw/ Magdadalawang taon ka nang walang naisusulat.3 2Mayroon ako ngayon. 0ungkol ke &apa. Ipapabasa ko sa*yo pag natapos. Matagal nang paulit-ulit na sinasabi ni "reddie na may sinusulat siyang kuwento tungkol sa &apa niyang asendero. &ero wala siyang matapus-tapos. ,i na ako kumibo. Naramdaman ko ang hininga ni "reddie sa kaliwang tainga ko. 20akbo tayo sa ilabas,3 bulong niya.3 0umakbo tayo nang tumakbo sa kalsada hanggang sa makita nating sumikat ang araw.3 2Ano/3 #iglang umatras ang ulo ni "reddie, at nakita ko, nakaramdam agad siya ng hinanakit. 21ala,3 aniya. &ero nagsuspetsa na ako. ,epressed na naman kaya siya/ araniwan na sa akin ang mga pabigla-biglang pasiya ni "reddie kapag sinusumpong siya ng di maintindihan kapanglawan, takbo tayo, pustahan tayo, sige na, suntukin mo ako, sige na naman o. At karaniwan na rin sa akin ang mga hatinggabing hahangos na lamang sa tirahan ko si "reddie, walang tigil ng hahahagod ng buhok sa noo, sinasabing nakaistorbo raw ba siya, napadaan lang naman siya, wala, talagang wala. At kapag pinilit mo*y biglang mapapabulalas ng hikbi, tulungan mo ako, !i$o, tulungan mo ako, kanina*y takot na takot ako, akala ko*y di kita daratnan dito, tulungan mo ako. 2 ailangan mo ng tulong/3 bulong ko kay "reddie. 2Nagbago ka na,3 aniya. 'aka niya ibinaling ang tingin sa baso ng beer. 2'ino 5yong matandang nakita namin sa kuwarto mo/3 tanong ni !ol. Natawa ako. 2A, si 0andang 'enyong. ,ati raw siyang tauhan ng 4apiang Malaya. #aka kako makatulong sa kuwento ko, kaya sa amin ko na muna pinatuloy.3 20andang 'enyong/3 Napakunut-noo si 0atang nang bumalik ako sa Mental.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 8 ni Ricarod Lee

29ho. Me kasapi ba kayong ganoon/3 7miling si 0atang. 2 ung sa bagay ho, di yun ang tunay niyang pangalan.3 Ikinuwento ko na tuloy kung paano ko natagpuan si 0andang 'enyong. ung paanong isang hapon sa laging pagpunta-punta ko sa mga lugar na malapit sa kinamatayan noon ng mga 4apiang Malaya sa &asay ay nakita ko sa hagdan ng isang bahay doon, nakaupong siksik ang ulo sa tuhod, nanginginig sa di ko mawawaang takot sa kung anong di makita sa paligid, halos hubad ang katawang natatakpan lamang ng punit-punit na pantalon, magpipitumpo na marahil, si 0andang 'enyong. Ipinakilala siya sa akin ng isang kapitbahay doon. Natagpuan daw na umiyak sa bunton ng mga bangkay ng kasapi ng 4apiang Malaya noong madaling araw ng Mayo 61. &ero di naman malaman kung sino doon ang iniiyakan dahil ayaw magsalita kapag tinatanong, at palipat-lipat lang sa mga bangkay doon, lahat ay iniiyakan, hinahagod ang mukha. Muntik na tuloy mahuli ng mga &. kung di pa naitago ng isang kapitbahay. Mula noon ay naging pangkaraniwang tanawin na siya sa lugar na iyon. ung saan siya abutin ng tanghali*y doon pinakakain. ung saan abutin ng gabi*y doon pinatutulog. ung makakatulog nga siya. ,ahil kung mga gabi*y wala naman siyang ginagawa kundi humikbi. 4aging itinataghoy ang isang mahabang litanya ng mga pangalan. Mga pangalan ng kung sinu-sinung napatay sa kalsada noon. Igme, Buan, Miguel, putang gobyerno, Miguel, Bose, Anton, Igme?.Ang mga tagaroon na ang nagbinyag sa kanya ng 0andang 'enyong. Nang hapong iyong makita ko siya*y naalala ko ang mga sinabi sa akin ni 0atang tungkol sa mga probinsiyanong kasapi ng 4apiang Malaya, at ipinasiya kong sa bahay ko na muna patuluyin si 0andang 'enyong, baka makatulong pa sa mga materyal ng kuwento ko. &ero mula umaga hanggang gabi*y tahimik lang siyang mauupo sa isang sulok. ,i kakain kung di mo hilahin, kain ho kayo, kahit lugaw, ang payat n*yo na. ,i magbibihis kung di mo pilitin, sige na ho, bagong bili ko*to sa inyo, medyo masikip nga lang ho*ata. ,i mahihiga kung di mo batakin buhat sa laging pagkakaupo sa sulok, kagat-kagat ang anting-anting niya na ang kapitbahay niya noon ay bigay daw sa kanya ni 0atang. Nawalan daw ito ng bisa nang paslangin sa &asay ang mga kasamahan niya, at lagi niyang dala-dala ngayon dahil hinihintay niya ang panunumbalik ng bisa. apag nagngunguyngoy na si 0andang 'enyong kung gabi*y aaluin ko siya pero susukot lang siyang lalo sa dingding takot na takot sa kung anong di ko makita sa hangin, yakapyakap ang sariling katawang patpatin na halos ay isang mahabang hibla na lamang ng buto at laman na may mga latay pa*t pilat ng tama ng latigong nakuha niya marahil sa pagiging isang magsasaka. 1ala pa ring tigil sa katataghoy ng pangalan ng mga napatay sa &asay noon. Isang hapon ay dinala ko siya kay 0atang sa Mental -ospital. Nagtago siya sa likuran ko, naglalaway. ,i niya nakilala si 0atang. ,i rin siya nito kinilala. Inilapit ko siyang pilit dito at ipinaliwanag kong muli ang mga pangyayari noon, pero ako na rin ang napatigil sa pagsasalita, matagal lamang silang nagtinginan, walang imikan, talagang di magkakilala. At noon ako nainis kay 0andang 'enyong, naisip na nalinlang niya ako.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 9 ni Ricarod Lee

ailanman di siya naging kasapi ng 4apiang Malaya. At naisip kong mabuti pa siguro*y ipakulong ko na lang siya sa mental hospital. ,oon naman talaga siya nababagay. >. -ulyo 69, at kung magsusulat ka tungkol sa pangaapi*y kaninong panig ka/ Nang sabihin ko isang gabi kay 0andang 'enyong na ibibigay ko na siya sa mental hospital, nang sabihin kong magkakasama sila roon ni 0atang, at nang ipakita ko sa kanya ang mga binalot kong damit niya, nagpakita siya ng reaksiyon sa kauna-unahang pagkakataon magmula nang kunin ko siya. Matigas siyang umiling-iling, tumitilapon ang uhog sa ilong at namimilog ang mga mata. &inakakain ko siya ngunit ayaw. &inatutulog ngunit bumangon din. At isang gabi, nang umuwi ako*y iniabot niya sa akin ang tsinelas ko, pinaupo niya ako sa sopa, at sa laki ng pagtataka ko*y nagsalita siya. Ang isinalaysay niya*y ang buhay ng libong mga magsasakang katulad niya*y nagdumugan dito sa Maynila*t sumali sa lapian ni 0atang. 1ala siyang matandaang tiyak na lugar, at tiyak na panahon, pero alam niya kung ilang magsasaka ang natagpuang patay sa isang kanal sa abikulan bilang reaksiyon ng asendero sa reklamo nilang panggagahasa ng anak nito sa isang taga baryoC alam niya kung ano ang kinain ng kanyang anak isang gabing di na ito nakatiis ng gutom at lumabas sa tumanaC at kung ilang bangkay uli ang natagpuang nakatimbuwang sa talahiban nang magpulong upang magkaisa-isa ang mga magsasaka sa nayon at karatig nayon. Magdamag siyang nagsalita, walang tigil na hinahabi ang kasaysayan ng pagkaapi ng kanyang mga kababaryo na ang ibang di na makatiis ay lumuwas ng Maynila*t nang malamang masahol pa pala rito kaysa sa nayon ay sumapi sa 4apiang Malaya ni 0atang. 'apagkat matatanda silang di mapalagay at takot sa komplikadong galaw ng lipunang di nila maintindihan. At ilan sila sa mga tinuruan ni 0atang ng pagmamahal, ng pagmamahal sa kapwa*t ng pagpapakumbaba. Ng paglaban sa mga karbin at armalayt ng mga &. sa pamamagitan ng bolo*t pagdaing ng sikmurang gutom. -abang nagsasalita si 0andang 'enyong ay walang tigil naman ako ng kasusulat, kasusulat nang kasusulat sa lahat ng mga sinasabi niyang para sa akin ay mga karit at kamao at dugo at talahiban at masinggang magiging mga tauhan ng gagawin kong kwento. aya*t di ko napigilan ang pagsilakbo ng galit ko isang gabi*y nang maratnan kong umiiyak na naman si 0andang 'enyong, habang sa harapan niya*y nagkalat punit-punit na*t wala nang pag-asa pang mapagtagni-tagni, ang mga manuskrito kong sinulat tungkol sa karanasang ikinuwento niya at ang isinisigaw niya, nangangatal sa dalamhati, ay ang dating por ,iyos por santo, Igme, Bulian, Anton, Bose, putang gobyerno, Igme, Bulian, Anton, Bose. At sa gayo*y nakalimutan ko ang sarili ko at sinunggaban ko siya sa bisig, itinayong pilit ang napakagaan na katawan, hanggang sa mapalitan ng sindak ang mga gatla ng dalamhati sa mukha niya at mapanganga siyang naglalaway sa pagkabigla, napasukot na lalo sa dingding nang isalya ko siya rito, at walang tigil nang nag-iiyak nang hablutin ko sa pagkakasaklot niya ang anting anting niya.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 10 ni Ricarod Lee

At noon siya nanlaban. #uong tatag na inipon ang natitira pang lakas ng kanang mahigit na pitumpong taong katawang patpatin at nanlaban siya, nangalmot, nangagat, nanipa, nandaluhong na parang isang hayop upang mabawi ang kanyang anting-anting na itinataas naman ng kanang kamay ko sa hangin. Napuno ng uhog niya*t laway at luha ang akin katawan, nanghina na ako*t naisip kong ano bang kahangalan itong ginagawa ko sa matanda, pero kailanman ay di ko ibinaba ang kanan kong kamay, nakapag pasimula na ko sa pakikipaglaban sa kanya at di na ako maaari pang umurong. aya nanatili akong walang naramdaman maging nang humihingal na habulin niya ang paghinga. Maging nang manginig na ang kanyang katawan sa suko sa langit na galit. Maging nang sa wakas ay parang asong uungul-ungol at pahagu-hagulgol na lamang na umurong siya palayo*t muling naupong nakasukot sa kanyang sulok. inaumagahan noon, di ko na siya nakita pa. 'a sahig, lahat ng ibinigay kong damit at tsinelas at sipilyo at komiks ay iniwan niyang lahat, kung di punit-punit ay sira sirang nagkalat. asama ng mga ito*y ang mga pahina ng manuskrito kong pinagpasta-pasta ng mga butil ng kanin na pinagtiyagaan niya marahil, sa isang bugso ng pagsisisi, na maipantagni. Mali nga lang ang pagkakadikit-dikit ng mga pahina. ,i marunong bumasa si 0andang 'enyong at bali-baligtad ang lumabas ng mga letra*t salita. Noon muling umahon sa dibdib ko ang dati-rati kong pagnanasang tumakas na naman sa lahat ng komplikadong bagay na ito, magkulong na lamang sa $o%%ee shop kasama sina !ol at #ong at "reddie, magpatianod sa pagkaawang muli sa sarili*y malunod sa sariling luha, maghintay na tuluyang mamatay ang napakagandang kandila sa mesa. &ero napakarami ko nang natutunan kay 0atang at sa pakikisangkot ko sa mga materyal ko, at alam kong kailanman ay di na ako maaari pang lumakas na lang tumakas sa katotohanan. Noon ko rin naunawaan kung bakit naging halos obsesyon ko na ang sulatin ang kuwento tungko sa 4apiang Malaya at kay 0atang sa Mental -ospital+ ako at si #ong at si !ol at si "reddie at ang mga kasapi ng 4apiang Malaya at si 0atang at si 0andang 'enyong, lahat kaming mga posibleng tauhan ng gagawin kong kuwento walang pinagibhan. &are-pareho kami. 4ahat kami ay pawang tumatakas sa lipunan, naduwag na lumaban sa isang mapang-aping sistema, pero sa pagtakas sa sistemang ito ay nakulong naman sa isa pang uri ng kulungan, tawagin mo man itong $o%%ee shop o 4apiang Malaya o Mental -ospital. Maguguluhan pa rin ako noon, kung sa bagay. 'a mesa ko*y nagkalat na ang unang mga pahina ng kuwento ko, pero bawat gabing maupo ako*y laging hanggang doon na lang. ,i ko matapus-tapos ang kuwento ko. Natuklasan ko na habang nagsusulat ako*y nagbabago naman ang mga materyal ko. Ang 0atang na isinulat ko sa unang pahina*y di na ang 0atang na nakausap ko sa huli kong pagpunta sa Mental. At maging ako man, natuklasan kong simbilis ng pagtipa ko ng makinilya ang pagbabago ng pananaw ko*t paniniwala. Ang dati kong pagnanasang sa isang kuwento*y makapaglahad ng isang talagang indibidwal na pangunahing tauhan, isang memorableng tauhang may mga naiibang

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 11 ni Ricarod Lee

katangiang di makakalimutan ng mga mambabasa, ay wala na ngayon, Imposible na nga ngayon. 'apagkat di ko na matingnan ngayon si 0atang bilang tauhan ko, o ang mga kasapi niyang pinaslang, o si 0andang 'enyong, o si "reddie, nang di ko masilip ang kanilang mga ginagawa sa lipunan. Nang-aapi ba sila, o sila ang inaapi/ 0umatakas ba sila o tinatakasan/ &ero mabuway ang mga unang hakbang sa pagpipilit makaunawa. May mga gabi rin namang malalamukos ko ang mga manuskrito kong di matapus-tapus, at magtatanong ako sa sarili, ano talaga rito ang tama, at ano talaga rito ang mali/ 'aka humahangos na darating sina !ol at #ong ibabalitang nakipag-away na naman daw sa kalsada si "reddie, iyong payatot na iyon, talung-talo na ng maton ay wala pa ring tigil ng kababangga ng patpating katawan sa mga kalaban, umiiyak na*y nakikipaglaban pa rin at lalo akong maguguluhan D. Agosto 6A, araw at buwan ng isang pugad-lawin. Nang isang unyon ang itatag sa aming palimbagan ay bagu-bago pa lamang sa akin ang mga katagang kagaya ng $olle$ti=e bargaining o un%air labor pra$ti$e, o s$abs. &ero nakikita ko ang punto ng mga manggagawa nang sabihin nilang sa walong oras isang araw na paggamit nila ng mga mata sa tanglaw ng nangingitim nang bombilya, 2sa pasahod na kulang pa sa minimum, ay waring unti-unti nang sinisipsip ang dugo*t laman nila ng makinang kanilang pinaaandar. aya sumali ako. 2,e pawelga welga ka na pala ngayon3 napapatawa si !ol 29o.3 2 ung anu ano pala*ng itinuturo sa*yo ni 0atang, ano/3 ,i na ako kumibo. ung saan-saan napunta ang usapan, sa mga demonstrasyong dumadalas na noon, nangyayaring panggagahasa kay Maggie dela !i=a, sa pagkatay kay 4u$illa 4alu, sa mga mang-aawit ng banyagang 'imon and ;ar%unkel na kinalolokohan ni "reddie, sa mabilis na pagtatapos ng taong 1967. 2Ang bilis-bilis,3 ani "reddie, na akala mo*y ang baso ang kinakausap, 2alis nang alis ang mga araw, wala namang iniwan.3 'aka balik sa mga tanong nila sa akin, na akala mo*y isa akong kakatwang nilalang na napadpad sa $o%%ee shop. 2&aano ako makapagsusulat tungkol sa mga pangyayari kung di naman ako makikisangkot doon,3 pagtatanggol ko. 2&aano mong maisusulat ang isang bagay kung kasama ko rito at walang aestheti$ distan$e/3 ani !ol naman. 2At sinong magkakagustong magbasa tungkol sa mga luku-lukong gaya ni 0ata 'enyong at 0atang, o kaya e sa welga/3 ani #ong naman. 2'awang-sawa na ako sa mga pinagsusulat ko noon,3 aniko mga dapithapon, mga inaagiw na mansyon, mga batang di lumalaki-laki. ;usto ko namang makapagsulat tungkol sa mga totoo nang nangyayari, hindi iyong mga kuwentong pampamilya lang.3 2At sinong me sabing ang mga kuwento ko e pampamilya lang/ 2galit kaagad si "reddie. 2"reddie, di puwedeng habang buhay e?. 0inalikuran niya ako.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 12 ni Ricarod Lee

4alo akong naggugol ng panahon sa piket sa aming palimbagan. Ang dating panahong ibinababad ko lagi noon sa $o%%ee shop ay nahati sa pakikipag-usap ko kay 0atang sa Mental -ospital, at sa pakikihalubilo ko sa mga manggagawa ng aming palimbagan. 'aka kung mga gabing aalis sandali ako sa aming piket, nililibot ko ang mga kalyehon ng &asay, dala-dala sa dibdib ay ang pagsisisi sa ginawa ko kay 0andang 'enyong, at umaasa na muli ko siyang matatagpuang nakaupo sa isang hagdan doon, nakasiksik ang ulo sa dalawang tuhod, iniiyakan uli ang mga pinaslang sa kalsada ng &asay. ,i na ako makapagsusulat pa muna. ,i na makapagsusulat pa hanggang isang hapon, nang hangos akong pumanhik ng bahay nina 0atang sa &asay at doon, sa sala nila, ay datnan ko ang pagkarami-raming mga nakaitim ng mga kasapi ng 4apiang Malaya, itim sa buong sala, itim sa lahat ng dingding, itim sa telang nakabalot sa kabaong. At itim, itim ang mga gatla at sugat at kalmot sa mukha ni 0atang na ang kamao, kahit kamatayan, ay nakakuyom pa rin sa pagtutol. 2Ipinabugbog si 0atang sa mental hospital, hanggang sa mamatay,3 aniko kina "reddie sa $o%%ee shop matapos ang aking pakikipaglamay. 2#akit naman gagawin iyon ng gobyerno/3 tanong ni "reddie. 2'apagkat kagaya ng mga tauhan iyang pinaslang noong a-beinte uno ng Mayo sa tumututol din siya, tumututol pa rin siya sa sistema.3 2,i ka namin maintindihan,3 umiling si !ol. 'apagkat ayaw nyo akong intindihin. Ilang ulit na akong nagpapaliwanag sa inyo, pero mas gusto n*yo pang magbumabad dito sa $o%%ee shop. Mahirap daw gisingin ang nagtutulug-tulugan.3 Naghihinanakit na sumandig si !ol sa dingding. 2Nagbago ka na nga. &ati tono ng pagsasalita mo ngayon, ibang iba na rin. Ano bang ginagawa mong totohanan ba*t mo to ginagawa sa amin, !i$o, #a*t mo kami nilalayuan ngayon/3 2,i rin kita maintindihan, !ol, pero isang bagay ang naiintindihan ko na ngayon. At totoong may kinalaman dito sina 0atang at ang welga sa aming opisina. 'awang-sawa na ako sa walang nangyayaring magdamagan nating pagbubumabad dito sa iyong shop, nagbibilang ng mga bote ng beer, nagkukuwentuhan ng mga hinagpis, na paulit ulit lang naman, salita nang salita tungkol sa mga obra maestrang isusulat pero wala namang maibuga kundi pulos buntung-hininga. ;usto ko namang may magawa, may maitulong sa iba.3 &arang pagong na umusad ang mga sandali at nag-alumpihit ako sa upuan. Muling nagkuwento si "reddie, di na mapigilan, tungkol sa obra maestrang sinusulat niya, honest talaga, !i$o meron, gusto ko kasing patunayan ke &apa na may mangyayari din naman sa akin kahit wala siya. Nakamata lang naman si #ong sa kisame at pinaiikut-ikot naman ni !ol ang daliri sa yelo sa baso ng beer. 'aka bigla na lamang naramdaman kong nakayupyop na sa balikat ko si "reddie, ang iyaking si "reddie, humagulgol, niyuyugyog ang buong katawan. ;usto ko uling makapagsulat, brod, singhot niya, gusto ko uling makapagsulat.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 13 ni Ricarod Lee

Nang gabing iyon, apat na taon na ang nakalilipas, araw ng kamatayan ni 0atang, lumabas ako ng $o%%ee shop na kasama si "reddie at di na kami bumalik pa 1967 at nagsimula ang lahat sa pagtalikod ko sa $o%%ee shop. asama ang susuray-suray na si "reddie, na namumula na sa kalasingan at hihikbi-hikbi pa rin noong gabing iyon. ,inala ko siya sa amin. &inahihiga ko siya sa kama noon, pero matigas ang ulong umiling-iling siya. &arang si 0andang 'enyong. &inaupo ko siya, pinunasan, kinuwentuhan nang kinuwentuhan. 0ungkol sa napakabait na si 0atang at sa ginawa niyang pagkupkop sa mga matatandang probinsiyanong kagaya ni 0andang 'enyong. 0ungkol sa aming bayan sa #ikol at sa mga relihiyosang manang nito. 0ungkol sa pagkababait na mga kasamahang manggagawa sa welga kong di ko pa rin matapus tapus sa dami ng mga natutuklasan kong bagong kaalamang nais kong mailagay doon. 0ungkol sa isang samahan ng mga progresibong manunulat na balak kong samahan para lalong makatulong ako sa pagbabago ng isang sistemang nang-api sa mga 0atang at 0andang 'enyong at mga kapwa ko nagtatrabaho sa aming magasin. 'aka napatigil ako, nagsasalita si "reddie, paputol-putol, parang bata na nakalungayngay ang ulo sa balikat habang sumusubo ang bibig sa alak, kinukuwento na lumayas siya sa kanilang asyenda, at di na siya babalik pa. Nakaaway daw niya ang papa niya nang bugbugin nito sa harapan niya ang isang kasama. #ago nahambalos ng &apa niya ang matandang kasama*y nadaluhong na niya ang &apa niya, at naitulak. -umihingal ang matabang katawang napasadsad ito sa dingding. 0umilapon sa sahig ang kuwako. 'aka di makapaniwalang napatingala na lamang sa anak. 2,i na ako uuwi pa sa amin,3 ani "reddie. inaumagahan noon, apat na taon na ang nakararaan, isinama ko siya sa aming welga, sa aming welga na maaring natalo nga, na kagaya ng kadalasang nangyayari, sapagkat lahat kami sa palimbagan ay pawang nagsisimula pa lamang matuto ng mga ganitong bagay, at ang management ay may mga katulong na pulitiko sa gobyerno*t napakadali sa kanila ang paghakot ng mga tauhang s$abs na sumira sa aming welga. &ero ang mga natutuhan ko at ni "reddie sa ilang linggong pagwewelgang iyon, at maging ang mga natutuhan din ng mga kasama kong manggagawa doon, ang natutuhan namin sa isa*t isa ay di matutumbasan, naisip namim, ng ilan taon mang pagbabasa ng magasing iyon. 4alo na sa amin ni "reddie, na bilang manunulat ay noon pa lamang, 1967 at noon pa lamang, gumawa ng mga una naming mabubuway na paghakbang sa pagkamulat. 1967 noon at 1971 na ngayon. 'a pagitan ng mga taong umusad ay napakaraming pangyayari ang pumagitna, pero para sa akin, at kahit na kay "reddie, kailanman ay di natabunan ang alaala nina 0atang at ng unang larawan ng pang-aaping sinasagisag niya sa akin. Napakarami na rin naman ng mga kuwentong nasulat ko mula noon, at may mga gabi, kapag himbing ng himbing na si "reddie, sa pagkakaupo ko sa harap ng makinilya ay muling sisibasibin ako ng pagnanasang sana*y makita kong muli si 0andang 'enyong, sana*y maakbayan ko siyang muli para maipaunawa ko sa kanyang nagsisisi na ako sa ginawa kong paggamit, at pagsasamantala, sa kanya noon, para maipaunawa rin

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 14 ni Ricarod Lee

sa kanyang alam ko na ngayong higit na mahalaga kaysa sa materyal ng kuwento*t sa pinunit na manuskrito ay ang tao, ang tao. ahapon, napagawi kami ni "reddie sa kalsada ng &asay na kinapaslangan sa mga tauhan ni 0atang noon, upang muling salubungin ang madaling araw doon matapos ang pagsama ang pagsama namin sa isang o=ernight =igil sa &laEa Miranda para sa mga napatay na demonstrador. Napatigil kami sa harap ng $o%%ee shop ni !ol. Nakasara na ito, at sa malas ay di na mabubuksan pa kailanman. Napakarami nang mga nakapakong playwud sa harapan, na kinasusulatan ng kung anu-anong malalaswang salita. Ilang linggo pa lamang ang nakalilipas nang mabalitaan naming ang may-ari nitong si !ol, ang aming si !ol, ay natagpuang patay, parang batang nakasukot, sa ilalim ng isang silya doon, umiinom sobrang sleeping tablets. 2Namatay na sila, si !ol at ang $o%%ee shop,3 aniko habang lumalakad kaming palayo. 2Namatay na ang magandang kandila sa mesa,3 ani "reddie. 2Ang subo ng beer ang mga gabing ayaw umalis, ang mga tulang umiiyak, wala na silang lahat. ahit siguro si #ong wala na rin.3 2&ero naririto pa rin tayo,3 aniko. 2At ang mga bagong akda natin,3 nakatawang wika ni "reddie. 2At ang mga welga at piket.3 2At ang mga plakard at demonstrasyon.3 2At ang mga kasamahan nating naghihintay sa head<uarters3. 2At ang simula ng pagkamulat.3 2&aalam,3ani "reddie, paalam sa lahat ng $o%%ee shops sa buong mundo.3 'aka parang komikong sumaludo pa siya. At nagpatuloy kami ng paglalakad, pabalik sa aming mga kasamahan sa head<uarters, apat na taon na sa pagkamulat at maaaring di na muling makakita ang 0atang at 0andang 'enyong at ng gaya nilang mga tauhan ng aming kuwento F mga tauhan din ng aming pagkamulat F sa madaling araw ng beinte uno ng Mayo sa aming paglalakad sa mga kalsada ng &asay pero panatag na ang aming loob, panatag na ang aming loob sa pagkaunawang nagsimula na, napakaganda*t nagsimula na, bilang mga manunulat, ang aming paglaya. Notes+ 7na kong nakilala si !i$ky sa mga pahina ng &ilipino "ree &ress. Naasiwa ako sa kanyang pananagalog (noon ko lamang nasimulang mamalayan na ang wikang pambansa pa ay nagbabago na), na hindi lagi umaayon sa kinagawiang personal na gamit ko sa tagalog. Ang pagkaasiwang iyon ay madaling nahalinhan ng paghanga sa eksperimental na pagbubuo niya ng mga talata, na nagpahiwatig ng mapangahas na pagtatangkang hutukin ang lengguwahe ayon sa pangangailangan ng tema at karakter. Na epektibo ang kanyang eksperimento ay naging katunayang para sa akin, nang hindi ko namamalayan ay pinaluha ako ng kuwento ni dong sa ,apithapon ng isang Mesiyas.3 -inanap ko ang dahilan kung bakit ganoon ang naging tugon ko sa kuwento, at nagagap ko iyon sa mga pangungusap na hitik sa mga detalyeng habang nagpapalalim sa tema ay kumukurot sa damdamin at alaala.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 15 ni Ricarod Lee

&inahanga rin ako ng istraktura ng mga kahulugang maingat na pinagsuson-suson. Narito, wika ko, ang isang manunulat na ayaw paawat, desididong mag-iwan ng sariling tatak sa maikling kuwento ng kanyang henerasyon. Nang magkapulitika si !i$ky, tinalikdan niya nang walang kaabog abog ang anyo ng kuwentong papaloob ang takbo. 7pang mahatid nang buong linaw ang mennsaheng pampulitika, hinawan niya ang masilimuot na istraktura at ginawang payak ang retorika. Ang resulta. 2'i 0atang, si "reddie, si 0andang 'enyong at Iba &ang 0auhan ng Aking uwento.3 Isa itong pagsusuri ng awtor sa kanyang sarili bilang manunulat at pagsusuri n a rin sa lipunang kanyang tinalikdan at muling binalikan. 'a 2'i 0atang3 pa man ay may mga palatandaan nang nasisikipan na si !i$ky sa lipunan ng kanyang maikling kuwento. Nakalaya si !i$ky sa pahina nang pasukin niya ang pagsusulat para sa pelikula. Makailang beses nang nagbanta siyang lisanin ito, pero naroon pa rin siya*t nagtitiyaga sa mga assignment niya. 9o nga, mahirap humanap ng ikabubuhay sa ating panahon, pero sa palagay ko hindi hanapbuhay lamang ang pumipigil sa kanya. Naroroon ang 2iba pang tauhan3 ng kanyang maikling kuwento na magagawang buhayin lamang sa maluwag da daigdig ng Iskrip pampelikula. &ara sa ibang kuwentista, ang susunod na hakbang ay tungo sa nobela. Iilang manunulat ang nagkakapalad tulad ni !i$ky. Nakasumpong siya ng ibang daigdig at pinupuno pa niya iyon ng mga taong makasabay niya sa paglalakbay. #I:N@:NI,9 47M#:!A Ang mga sumusunod ay isang diary entry ko noong 1971 matapos ang %irst dra%t ng 2'i 0atang.3 Notes+ Ang unang kapansin-pansin siguro sa 2'i 0atang3 ay ang pangyayaring ang binigyangdiin ko dito ay ang maintindihan ito kaagad. 1ala na ang malalabo at maliligoy na paraan ng pagsusulat ko noon. ,i na baleng di malaman ng iba kung ito ay maikling kuwento nga o artikulo o talambuhay o reporting o do$umentary. Ang importante ay may mga sinasabi ako, at maintindihan it ng babasa. aya wala na ring halaga sa akin kung wala sa kuwentong ito ang mga lumang katangian ng isang maikling kuwento na natutunan ko sa mga writing $lasses. Isang uni%ied emotion, halimbawa o uni%ied plot, o pe$uliar $hara$ter na ang buhay lamang niya ang iniikutan ng kuwento. 'a 2'i 0atang3 ay napakaraming plot, na pawang di malaman lubusang binigyang-wakas. -iwa-hiwalay at yugto-yugto pero makakakonekta ang mga pangyayari. Matapos ang bawat pangyayari ay ipinaliwanag at sinusuri ang kahulugan. Ibig sabihin, matapos ang isang kongkretong aksyon ay isang abstraksyon naman tungkol sa pangyayaring ito. Naipakikita ang praktika sa isang insidente, saka ang abstraksyon nito sa isang teorya. Nagsasanib ang estilong kuwento at Gournalism. Ang kaibhan nga lang, ang writer sa Gournalism ay ginawang isang tauhan din sa kuwentong ito. aya habang sinasala niya ang mga pangyayari sa palibot niya para lalong maintindihan ito ng mambabasa, ay sinasala din siya*t sinusuri ng mambabasa.

Si Tatang, Si Freddie, Si Tandang Senyong 16 ni Ricarod Lee

1ala na rin sa 2'i 0atang3 ang dating baha-bahagdan ng mga pangyayari hanggang sa $limaH, at saka denouement. Ayaw ko na ng dating pagpupurga ng emosyon ng mambabasa. ,i tuloy siya makapag-isip. Masisiyahan na siya at makakahinga pagkatapos ng kuwento. 0apos na pala. : ang totoo di pa naman tapos. 'imula pa nga lang siguro. &layed down ang mga emosyonal na insidente sa kuwento. &aano makapag-iisip nang maayos ang mambabasa kung nalulunod siya sa emosyon/ aya sa halip ng dating ending F binugbug si 0atang sa mental hospital at namatay F pinasadahan lang nang konti ang pagkakabugbog at napunta lahat sa isang rasyonal at parang artikulong pagsusuri sa resulta ng pagbubugbog. &ero naririto pa rin ang dating kaisahan ng mensahe sa isang maikling kuwento. ,ito, ang tinutukoy ay ang iba*t ibang anyo ng karahasan mula sa matagal at di nakikitang karahasan sa mental hospital, hanggang sa subtle at sophisti$ated na =iolen$e ng isang manunulat na gumagamit lamang sa kanyang mga tauhan para sa sarili niyang ad=an$ement, hanggang sa =iolen$e na hubad at bulgar ng estado, hanggang sa =iolen$e sa sarili ng mga es$apist sa $o%%ee shop. Ang mga detalyeng ginamit ko tungkol sa buhay ng narrator na si !i$o ay totoong mga nangyari sa akin. ;ayundin ang mga detalye tungkol kay 0atang. Ang %i$tional ay ang pagtatagpo namin. Nalaman ko na lamang ang nangyari kay 0atang delos 'antos nang mabasa ko sa diyaryo. Nagsaliksik ako at ininterbyu ko ang asawa niya at ibang mga nakasama niya. "i$tional din ang $hara$ter ni 0andang 'enyong.