BN ARAB'NN AHLAK GR Necmettin Bilik tarafndan yazld

bn Arab nin ahlak dncesi insann mkemmelleme yolunu ve bu yoldaki dnm rlk ve bilginin ontolojik birliini kabul eder. Tanr lem ilikisini anlatrken insan anah tar konumdadr. lemin varlk sebebi insandr. nsann varlk sebebi de tanry bilmektir ns ilgiyi lemlerde ve nefsinde elde edebilir. bn Arab nin ahlak anlay tanr bilgisi ile il idir. Bu bilgi kef ve fetihlerle gelen insan iten kavrayan ve dntren bir bilgidir. Hayal lemlerinden beslenen bir dilin incelikli mecazlaryla kanatland eserleri, zgn bir anlatmn ba dndrc etkisini tar. Eserlerinde kendinden ncekilerde olmayan, ap verme zellii hkimdir. Yolda yryenlerin debilecekleri saysz tuzak ieren btn ili lgenin eserleri tarafndan kuatlmtr. bn Arab nin eserleri; Her eyi bilmey cak kendi hakikatinden habersiz, karanlk alarda yaayacak insana unuttuundan haberler tamaktadr. bn Arab nin be yz civarndaki eserlerinin oluturduu zengin k i hikmetin nemli rneklerindendir. En nemli eserleri Fususu l Hikem ve Ftuhat Mekkiyye . Fususu l Hikem, bn Arab nin metafiziidir. Bu eser; tanr, lem ve insan ili rini konu alr. Eser, tanr-lem benzerliine dayal bilgi anlay ile benzersizdir. Kelime am hikmetlerin ka olan eser, bir sembol olarak, lemin gz olan insana karlk gelir. Bi rn olan eser; dem kelimesindeki ilahlk hikmeti, Lokman kelimesindeki ihsan hikmeti, Yusuf kelimesindeki nuranilik hikmeti gibi yirmi yedi blmden olumaktadr. On yedi bin sayfay bulan Ftuhat Mekkiyye ise; lahi, hayali ve cismani lemle rin srlarnn -fkhtan tefsire, kozmolojiden harf ilmine- geni bir yelpazede muazzam bir mecmuasn sunmaktadr. bn Arab, sessiz bir kitap olarak niteledii, ruhani bir feta (gen) ile Kbe de hac esnasnda karlamasndan sonra, kendisiyle kalan sfatlarndan, suretinden yarak bu eseri tedvin ettiini belirtir. bn Arab, slam gelenei iinde kendi z amanna kadar hal ilmi olarak kalan, detayl olarak aklanmayan metafizik dnceyi yeni bir dil ile teoriletiren nclerdendir. Bunu kendisine verilen bir grev olarak aklamaktadr. en yata ilahi ltuf ile gerekletirdii i yolculuu, rencilerine rehberlik edebilmek i adm adm yrmek, tekrarlamak zorunda kalmtr. Fatiha suresini tasarruf e en, doksan yalarnda bir kadn olan, genlik yllarndaki hocas Fatma dan, ne yaz nede he en, mmi bir kyl olan, Ebu Abbas El Uryebi ye, lmszlerden olan yeil peygamber Hzr dan Birok yol rehberi olan eyh l-Ekber, yaamn slam corafyasnda bir gezgin olarak srdr titirdii az saydaki renciden ok eserleri vastasyla olmutur. Ekberi hikmet, iinde bu elenein kulland kavramsal yapdan farkl yeni entelektel bir vizyona sahiptir. Endlsl Bilge nin ahlak anlay, btncl dncesinden ayr anlalamaz ri ile yakn bir kkene sahip olan ahlak kelimesi; lemdeki ontolojik dinamiklii, bu dnm fste meydana gelmesi ile insani hakikati ve ahlaki durumun belirledii bilin halini bir btn olarak ele almay gerektirir. Bylece ahlaki kavramlar epistemolojik ve ontol ojik bir hviyet kazanr. Mkemmellie doru fiili bir dinamizm olarak, insani ahlakn amac, ilahi olanla kuanmaktr. Bu Allah n ahlak ile ahlaklanmak olarak tanmlan mmel ahlak Allah n isim ve sfatlar ile sfatlanmay gerektirir. Ahlak, ftrata dnme ve f (tabiat) almas srecidir. Ftrat; orijin, ilk hal anlamlarna gelir. Her insann ocukluk inin ftrat zere olduu bu hal mmilik olarak ta adlandrlr, sonradan d etkilerle ftrat dii kabul edilir. Gndelik yaam iinde ve d dnyadaki fiillerin tesinde, insann i dny eftseki dnm, tamamlanacak olan ahlak olarak grlr. bn Arab nin ahlak anlay m ve bilgi gr erevesinde inceleyeceiz. NSAN bn Arab nin nsan anlay t celikli olarak tanr bilgisi (teozofi) ile bilinebilir. nsan tanrnn d sureti, tanr insa i manasdr. nsann yaratlmam hakikati bizatihi tanrdr. O Hakkn aksinin yansd ay n O nun aksisin sen O nun kalbisin ve O senin kalbin der bn Arab. Kur andaki d m kssasnda, tek bir neftsen yaratlan ve Allah n ruhundan fledii, bu insan trnn ilk i nefsinin blnmesi ve insanda yeni bir insann yani Havva nn yaratmyla blnm, teklikt ler dnyasna dmtr. Bu kssada birliin bozuluunun sebebi olarak aaca yaklamak gster (ecere), blnme (teacur) kelimesi ile ayn kktendir. Bu d bilin ile ilgilidir. Ahlak e evrilmesidir. dem (gerek insan), Hakkn suretini ve lemin suretini kendi nde toplar. Bu adan merkezdir. Allah, dem in grnen suretini lemden, grnmeyen suretini kendi suretine gre var etti. dem deki celal ve cemal isimler birlikte tezahr eder. O d em i iki elini birletirerek yaratmtr. Eller; ilahi isimlerdir, kudretlerdir. Bu isimle r arasnda denge kurulmas ilahi ahlak ile ahlaklanmadr. dem btn esma-i hsna htiva eder. dem ilahi isimlerin inkiafndan baka bir ey deildir. dem byk lemin zeti

suretindeki her isim insann yaratlnda ortaya kmtr. dem btn ilahi isimlerin topl an, lemin varlk ve sreklilik sebebidir. Allah insan vastasyla lemi korur. nsann varl en stn olmas alacak ilerden biridir. Buradaki insandan kast insan- kmildir. bn A endi hakikatinden habersiz, hayvani insan ve ilahi sfatlarn tecelligah, insan- kmil ( tamamlanm) olarak ayrr. nsan kelimesi (unutmak anlamndaki) nisyan kelimesin in znesidir. nsan btnyle nur olduu durumda Hakkn gr, iitmesi ve btn gleri ol insann neyi unuttuu insann deeri ile ilikilidir. nsan; yerin ve gn kabul etmedii e tamaktadr. nsann dndaki her ey, halktr hlbuki insan hem Haktr hem de halktr. iinde kuvvet makam olarak havadan daha gl olan Genlik (Ftvvet), bn Arab tarafndan incileri olarak vlmektedir. Buna gre Gen (Feta) btn gzel huylar elde edendir. Hakiki gi sahibidir. Kendi nefsinin arzusunu brakp O nun hkmne uyandr. Kendilerine ktlk edil le yaratklara iyi muamele edendir. Kt davranlara himmetiyle engel olandr. Edep sahibid ir. Gen, her zaman hizmet edendir. Hak talebinde bulunmayandr. Genler, n efislerin doalar ve alkanlklar zerinde hkmran olan gl kimselerdir. Onlar, kul sure darlardr. Yce topluluk onlar tanr. Onlar, Arzular kendilerine baskn gelmedii ve nefsi yaratl zellii olan vlmeyi, teekkr almay ve tannmay sevmek gibi zelliklerden ar rine kar byk g sahibidirler. LEM Gerek varlk Allah a aittir. Her ey var mtr. Vcud (lem) ilahi isimlerin tezahrdr. lahi olan kendini lemde isimlerle sergile ini temaa eder. Tanr ile lem arasndaki benzerlik, ilahi isimlerin lemdeki yansmalar, un bu yansmalardan bilinebileceini gsterir. Her ey Tek Varln, varln eitli mertebe elli ve zuhurundan baka bir ey deildir. Duyu, akl ve kef ile bilinen ruhani varlklar, kelimeler, melekler, harfler, felekler ve benzeri her ey ilahi tecellinin yansmala rdr. bn Arab; hakikat, hayal ve madde lemi olarak varlk leminden bahseder. Arab on inde, yaadmz madde lemi, hayal leminden daha az gerektir. lahi isimler, t kkndaki bilgimizin kayna gibidir, tanrnn her trl fiil ve etkinlii de bu isimler sayes e mmkndr. simler ilahi dzeyde yaratma, insani dzeyde ise bilginin kaynadr. Her varl lahi isme dayanr. Var olan her ey canldr; nk her ey Allah tesbih eder ve lnzca canl olan tesbih edebilir. Bundan dolay her ey diridir. Buradaki her ey hayvanl ar gibi canll gzken eyler olabilecei gibi bitki ve donmu (cemadat) eyler gibi canl d eyler de olabilir. Bu lemden daha gzel (bir eyin var olmas) mmkn dei rahmann suretine gre yaratld. Allah varln lemin ortaya kmasyla gstermitir. O ha hur etmi suretiyiz. u halde O, anlam bakmndan ilk, suret bakmndan ise sondur. O, hkm hallerin bakalamas ile zuhur eden, ynetimiyle de gizli kalandr. Tecellide tekrarlanan herhangi bir ey yoktur. Her nefeste yaratma yenilenir. Tecellide tekr ar olmadndan her ey benzersizdir, biriciktir. Dolaysyla tecelli eden de benzersizdir. Allah tan baka her ey hareket etmektedir. Hareket sevgiden kaynaklanr. All ah n rahmeti her eyi hkm ve varlk bakmndan kapsar. Hakkn rahmeti, gazabn gemitir. rettii her ey, kukusuz mutlu olduu gibi rahmetin zikretmedii bir eyde yoktur. Rahmetin eyleri zikretmesi, onlar var etmesinin ta kendisidir. O halde var olan her ey merh amet edilendir. Allah n isimleri sonsuzdur. Hakikat zuhur eden sonsuz is imlerden her birinin bir hakikate sahip olmasn gerektirir. Bir ismin dierlerinden a yrlmasn salayan hakikat, anlam deil ismin bizzat kendisidir. BLG bn Arab isteminde Tanrnn isimleri ok nemli bir yer tutar. Bir yandan varlk hakkndaki gr di bilgi gr ilahi isimler grne balanmtr. lemin zeti olan insan, lemin ayn zaman lay bu ilminde zetidir. lahi isimler varln kaynadr. bn Arab ye gre ce zlik olmayp zihnin gerei rtmesidir. Cennet rtmek demektir. Cennete giri rtl olana gi ektir. Teomorfik insan, kendini ufuklarda ve nefsinde bilebilir ki in sann kendisi hakkndaki bilgisi aslna dnnn anahtardr. bn Arab de lekesi asl itibariyle tektir. Buna ruh, kalp yda ayn l-basiret der. Bu meleke nisbetl eri itibariyle ayrr. nsan kendisini yaratann suretindedir. Hatta o yaratcs iyeti ve hakikatidir. Nefsi bilmek rabbi bilmektir. Nefsin hakikatini teorik dnce b akmndan renmek isteyen kimse, yerinde ier durur ve atesiz odunu fler. Kal akka dair bilginin mahallidir. Bu bilgiye hrmet edilmezse Hakkn kabirdeki l gibi bir hkm olmaz. Kalp Hakkn kabri olur. bn Arab insann bilgisi ve inanlarndaki kll kalp ile aklar ona gre bunun nedeni kalbin ierdii blnmlk. Baka bir ifadeyl in snrsz olmasdr; nk her inan bir ubedir. Bundan dolay onlar, yani inanlar btn . Perde aldnda ise Hak herkese inancna gre grnr. Su kabnn rengini alr. Buradaki nlardr. Kabn effaf olmas yda n renksiz olmas insani yetkinlikle ilikilidir. Baze nandndan farkl bir hkme sahip olarak ta ortaya kar. Bir eyi bilmek, ancak ye dair bir zellie sahip olmakla olur. nsan, tanr hakknda ortak olduu eyleri bilebilir

Hibir zaman kendinde olmayan bir zellikle tanry bilmesi sz konusu olamaz. nsan her ey bilme potansiyelini tar. Bu, Allah bilgisi ve lemin Allah taki kklerine ilikin bilgidi r. Allah a ehadet etmek O nu bilmektir. O her eyi bilen ve g yetirendir. O nu iin var etmek bilmektir. Allah her eyi dnce vastasyla deil grerek bilir. Bu nedenle er eyi grendir. Ayn ekilde, fikir gcnden kaynaklanmayan zevkler ilmi de byledir. Gr yanr. Sz konusu ilim, doru bilgidir ve onun dndakiler yalnzca sezgi ve tahmindir; kesi likle bilgi deildir. lahi isimler, zat hakknda bilgi verirken ayn zamanda paradoksal bir ekilde perdeye dnr. lahi isimler tek bir zata iaret etmel ne ramen kendiliklerinde farkldr. Bu farkllk; sz, anlam ve etki farklldr. Her bir m btn ilahi isimleri ierir. Tanr hakkndaki bilgi benzetme ve ayrma arasnda dengedir. B denge bilginin kemalidir. AHLAK bn Arab nin ahlak anlay inisiyat ik srele ilgilidir. Ahlak, insann i dnm, nefsin bakalam ve ilahi isimlerin insan ilikilidir. nsan, z gerei ktlenemez, yalnzca ondan ortaya kan davran davran ise onun kendisi deildir. nsan ve insann ne olabileceine ilikin fikirlerimiz m ut halimizi ve gelecei belirler. nsann kemali sadece aklndadr. nsan kendini ina eden k . nsan dier canllardan farkl olarak doay ama ehliyetine sahiptir. Hayvani nsandan mkemmel insana dnm kendini ilahi sfatlara amayla mmkndr. nsan olma grevi a ilahi isimlerin tezahr neticesinde mkemmelleme salanr. Mkemmellik duraan bir hal de amln fiili srekliliidir. lahi ahlak sadece insan- kmil gerekletirir. n retinde yaratlmas ona mkemmellik imkn salar. nsann btn ontolojik mmknleri bir ara i hakikati insanlarn hem iyi hem kt ynde geliebilme imknn dourur. Allah, n nefsi hakknda yle der; Onu arndran kii kurtulua ermitir. Nefsin dnm onun ahlak gayb lemindendir. Cisimsel yap nefsin annesi, ilahi ruh nefsin babasdr. Nefste bulu nan ilahi nitelikleri dengeli bir ekilde tezahr ettirmeye almak ahlakn tamamlanmasn s . slam tamamlanm ahlaktr. nsan nefsinde mndemi bulunan yedi nc ilahi nite Hayat, Bilgi, rade, Kelam, Kudret, Kerem ve Adalettir. Bunlar kendilerini her bir fertte ayn derecede gstermezler. lk drt nitelik insanda tam tezahr eder. Mineral bit ki ve hayvanlar ise yetenekleri orannda isimleri yanstrlar. nsan zorunlu olarak meyil halindedir. nk o, ilahi isimler bakmndan her zaman Hak ile halk, halk il e Hak arasndadr. Her yn onu kendisine arr ve bir yana sapmas kanlmazdr. Ya O ndan O na veya kendi haline gre kendisiyle O na meyleder. Yolun yolcular bilhassa byledir. nsan, nefsinde bulunan ilahi nitelikleri, dengeli bir ekilde harekete g eirebildike zgrleir. Bu nitelikleri, istikrarsz ve uyumsuzluk ynnde gelitirirse (ila teliklerin bazsn bazsnn zararna olarak gelitirirse) tm mutluluk imknlarn kaybeder bir ismin rengine boyandnda her eyi kuatc insani arta mahsus olan merkeziyet ve deng n uzaklam olur. Zahiren kt bir anlam tayan sfatlar, iyi bir anlama sahiptir. Allah n leri iyidir. lemde bizatihi ktlk yoktur. lahi niteliklerin neftse uygun ol mayan geliimine bir rnek olarak celal isimlerden Cebbar ve Mtekebbir in cemal isimler den olan Hikmet ve Adalet ile dengelenmemesi durumunda bu ahlaklanmann ruhi krlk ve aresizlikle sonulanmasdr. bn Arab ye gre tm inan ve uygulamalar, ilahi k yum elde edebilelim diye z benliklerimizi dntrmek iin dzenlenmitir. Nefsin dnm a eftse gizli bulunan ilahi suretin tezahr etmesi insani kemal salar. Ruh, bedenin c anllnn duyuya grnmesini salar. Nefs ise art, eksilme ve bunlarla ilgili olgunlaman ini salar. Gne; ruha, Ay ise nefse benzer. nsann ahlaki yetkinlii tanr ile insan arasndaki ilikiyi gelitirir. Tanr ile uyum elde etme; ilahi ahlak ile ahlaklan ma, merkezde olma, dengede olma, birletirip tekleyici olmadr.

Necmettin Bilik, Aratrmac Kaynaklar: bn Arab, Fussu l- Hikem, stanbul, Kabalc vi, 2006. bn Arab, Ftuhat Mekkiyye, stanbul, Litera Yaynclk, 2006 2007.Suad El- Hakim abi Szl, stanbul, Kabalc Yaynevi, 2004.Claude Addas, bn Arab, Kibrit-i Ahmer in Pei nek Yaynclk, stanbul, 2004.William Chittick, Hayal lemleri, stanbul, Kakns Yaynlar, .William Chittick, Varolmann Boyutlar, stanbul, nsan Yaynlar, 1997.Michel Chodkiewicz, Sahilsiz bir Umman, Muhyiddin bn Arab, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2003.Sadk Yalszuan Gezgin, stanbul, Tima Yaynlar, 2004. Metinde Geen eitli Kavramlarla lgi Ksa Aklam rfik: Allahn suretine uygun olarak yaratlm olan.Ka: Fusus; yzk ta, yzkteki mhr a r. Yzk tana ka da denir. Sahibinin mhr olarak onun kimliini tayan Yzk ta, lemi n insan sembolize eder. Fusus kalp ve z anlamlarna da gelir.Celal: Allahn zorlayan ve gazapla tecellisine ait sfatlara ve bu ekilde tecellisine verilen ad.Cemal: All ahn ltuf ve rzasna ait sfatlara, ltuf ve merhametle tecellisine verilen ad.Tecelligah: Tecelli yeri, lhi kudretin, lhi srrn grnd hale geldii yer.Nisyan: Unutmak.Tecell

grnme, zuhur etme.ahadet etmek: Tanklk etmek.Ontolojik: Varlk ile ilgili, varla daya .Cebbar: Dilediini zorla yaptran, ulalmaz, azametli.Mtekebbir: Allah'n her hususta ok ve azamet shibi ulu yaratc olduu anlamndadr.