T. C .

ESKEHR

VALL

ISSN:1308-9056

YIL:2 SAYI:16 HAZRAN 2BN10

A Y L I K

E H R

K L T R

D E R G S

Nasreddin Hoca

MEDENYETMZN GLE YZL BLGES

SAHB VE YAZI LER MDR T.C. ESKEHR VALL ADINA Aydn TETKOLU Vali Yardmcs GENEL YAYIN YNETMEN Murat KK YAYIN KURULU Rahmi EME Yrd. Do. Dr. Arzu KILILAR Mehmet KONUKU Gamze Seil KURU Yrd. Do. Dr. Mehmet TOPAL Prof. Dr. Selahattin TURAN GRAFK TASARIM Burcu COGUN TASHH Bilal AKAN BASIM Sistem Ofset LETM eskiyeni@eskisehir.gov.tr Tel: 0 222 221 90 00/3188 YAYIN TR Yerel Sreli Yayn ISSN 1309-1956 DAITIM

Hoca, bilge, edip

Berrak bir bilincin yrei

Edebiyatmzn mtebessim rengi

Okunduka gamzeler belirten kelimeler
Kelimelerle kurulan mizah ehri

Datm destekleri iin teekkrler.

Nktelere brnen gerekler

Hakikat ve hikmet harfleriyle anlamlanan cmleler

nsanln halleri ve edebiyatn incelii

Kapak Karikatr: Osman SUROLU Arka Kapak Fotoraf:Bykehir Belediyesi Arivi Kapak Fotoraf: l Kltr Mdrl Arivi Yaynlanan yazlarn sorumluluu imza sahiplerine aittiir. Yazara telif creti denmez. Eletiri, neri ve rnlerinizi eskiyeni@eskisehir.gov.tr adresine gnderebilirsiniz.

Zekann bys

Bu saymzn hazrlanmasndaki byk katklar iin Mustafa zelik'e teekkr ederiz.

indekiler
4-9 10 - 12 13 - 15 16 - 17 18 - 21 22 - 29 30 - 35 36 - 37 38 - 39 40 - 41 42 - 43 44 - 50

HAZRAN 2010

Ali Haydar Haksan Bir Medeniyetin Glen Yz Abdurrahman en Anadolu'nun Glen Yzne zlem Ali Szer Nasreddin Hoca'nn Fkralar Hakknda Bir Eser, Bir Eletiri Ali Ural imdi Sra Denizleri Mayalamada Cemal Dedeba Nasreddin Hoca Kimdir? Ebru enocak Nasreddin Hoca Fkralarnda Gizli Diller. Rp. Erol Bykmeri ok Ynl Bir Yazn nsan; Yazar, air ve Eitimci Glsm Cengiz'le syletik. smail Karakurt Bozkrn Ulu Bilgesi Mehmet Ayc Bakas Adna Geldim. Rportaj Mehmet Konuku Sadk Yalszuanlar ile Nasreddin Hoca, Mizah ve Gnmz Mzah zerine... Mesut Doan Nasreddin Hoca ve Liderlik Rportaj Mustafa zelik Mustafa Duman'la Nasreddin Hoca zerne Bir Sylei

51 - 55 56 - 57 58 - 61 62 - 63 64 - 65 66 - 70 71 - 73 74 - 80 81 - 85 86 - 87

Mustafa Tat Nasreddin Hoca'dan ktibaslar ve Hoca'nn Ahlakl Sabri Tandoan Nasreddin Hoca Selami imek Nasreddin Hoca'nn Eznla lgili Fkras zerineTasavvuf Adan Bir erh Denemesi Seluk Hnerli Tun zberk'in Nasreddin Hoca Filmleri Sevgi yi Felsefe Asndan Nasreddin Hoca evket Topal Nktedan Bir Hukk Bilgesi: Nasreddin Hoca aban Abak Saltukname'ye Gre Akehir Sivrihisar Hattnda Nasreddin Hoca ve Misyonu Vefa Tadelen Nasreddin Hoca Fkralarnda Anlatc Tipi Zlfikar Bayraktar Mizahta stnlk Teorisi ve Nasreddin Hoca Fkralarnn Mizahta stnlk Teorisine Gre Deerlendirilmesi Nasreddin Hoca iirleri

Bir medeniyet corafyasnn glen yzdr Nasreddin Hoca. Glmenin her biimiyle karl olan, kendini eitlendiren ve farkllatran yz...

Bir Medeniyetin Glen Yz

Ali Haydar HAKSAL| Yazar, Yedi klim Dergisi Genel Yayn Ynetmeni

4|HAZRAN 2010

edeniyetleri tanmlayan kltrel unsurlardr. Kltrel unsurlarn da bir yz ve bir ruhu var. Bat ve Dou medeniyetlerinin birbirinden ayrld, kesitii; ayralarnn veya rtt yanlarnn olmas olaan. nsann var olduu bir dzlemde benzer ve farkl ruh tamalar kanlmaz oluyor gene de. Her medeniyet toprandaki insanlar farkl ruh ve kimlik tayorlar, her medeniyeti tanmlayan ve belirleyen belli bal unsurlar oluyor. Medeniyetimize zg glen yz, gle yzllk portresi yle kendiliinden, rastlantsal olumam. Onu belirleyen, oluturan ruh esneklii, doal, doas gerei hogrs, dierlerinden farkl bir porte oluturuyor, yani kendi oluyor. Glme, tebessm, kahkaha, ironi, alays veya dndren gl... Her birinin kendine zg bir karl bulunuyor. Hibiri nedensiz deil. Her medeniyet dncesinin davran biimi kendini yanstyor. Kiiliini, karakterini, duruunu, yaay ortamn. Bir medeniyet; belirledii, yol verdii, yol at dzlemde slubunca yryor. Yol veren ve yol tkayan beliriler; tepkileriyle, yaama anlaylaryla tiplerini ve karakterlerini oluturuyor. Yol veren ruh, alm kazandryor. Yol tkayan da onun tam tersi insan bungunlatryor, daraltyor, khneletiriyor, zamanla donduruyor. Donuk ruhlu medeniyetlerde yansyan karanlk ruh, kalc unsurlarn kendince oluturuyor. Aydnlk ve gle yzl, mtebessim ruhlu medeniyetler, yaplarn kendileri gibi gerekletiriyor, srekli almlanyorlar. Souk ve ask yzl medeniyetlerin yaplar, kurumlar da kendi gibi oluyor. Nasreddin Hocadan yola klarak, tebessmn bir medeniyet dzlemindeki almlarna yol alnabilir veya

bir medeniyet tanmlanabilir, byk medeniyetin ruhu, yansy ve duruu anlalabilir. Bir medeniyet corafyasnn glen yzdr Nasreddin Hoca. Glmenin her biimiyle karl olan, kendini eitlendiren ve farkllatran yz. Ask ve souk yzl milletler, yaamlaryla aralarnda sorunlar olduu varsaylrsa, kltrel verilerine yansyan yanyla amazlar yumaklatryor. Yaamn; srekli glen, aslan, gerilen, patlayan, sevecenleen ruh halini tamas ve gerilimli yaamas dnlemez. Fakat bir yanyla insan veya medeniyet doasn dengeleyen bir ruh hliyle karlalabilir. Kimi milletlerin hzn ve ruh hlini belirleyen, arlkta olan yanslarna dikkatle bakldnda, zgn durularn gryoruz. Bu, kltrel unsurlara, Nasreddin Hoca trbesinden mezarlk kltrne, camiinden medresesine yapsal anlamda ve ruh balamnda yansyor. Sleymaniyenin aydnlk ve ferah yznde, Yahya Kemalin, Necip Fazl ve Sezai Karakoun iirlerinde bu ruhun yansylar duruyor. Bunlar bir rnek, oaltlabilir. Yzn Batya evirmi aydn ve sanatlarda da bu kltr ve medeniyetin yz hatlar belirgindir. Bulunduklar toprann yz hatlarn tayorlar. lk kez bir milletle yzleildiinde, yansyan o ilk hl bir milletin duruunu belirler, tanmlar. lk portre, ilk siluet bir kir verir. Milletlerin kimi; souk, cidd, ilgisiz, sradan, kaygsz, ileli, sevecen, gle yzldr. lk buluma ok ey tanmlyor zaten. nsann var olduu dzlemde glme ile alama kardetir. Glmeyi de alamay da unutmu olmann felaketlerini anlatacak deiliz. nsan doas, dengeler zerine kuruludur. Dengelerin yitimiyle insan k srecine giriyor. Nasreddin Hoca fkralar okunduunda veya dinlendiinde; katla katla bir glmenin deil, acms bir gldrme

Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir Fotoraf: Can Dz

HAZRAN 2010|5

Nasreddin Hoca; gler yz ve bilge kiiliinin refleksiyle, medeniyetimizin bir yzne ayna tutuyor. Bu ylesine sevimlileiyor ki, medeniyetler, kltrler, hatta ayn kltr ve medeniyet dairesinde bulunan rklar, kabileler aras bir rekabete dnyor.
okunun hemen ardndan dnme srecini balatan, ynlendiren, o andan sonra ufku alan, karmlarla insann diriliini salayan bir zgnlk oluyor. Gln ardndaki dn, hikmetle buluuyor ve birden kendi ruh halinde ve doasndaki asl belirii getiriyor. Glmeyi, gldrmeyi, glnmeyi gereksindirecek zihn reeks bir birikim ve bir zeknn doal sonucudur. Medeniyetimizdeki kltrel unsurlardan; kiliminden mimarisine, mezar tandan emesine, silahndan kullanlan eyaya yansyan scaklk ve sevecenlik, yaknlk bir ruh oluumundan kaynaklanyor. Silah imgesini bile bilerek koyuyorum bu dzleme. Kllarn ve kamalarn kabzalarnda gz nuru emei duruyor. Selukluyla balayan Osmanl medeniyet dneminin, silahlar ve hayvan eyerleri bir alma ve inceleme konusudur. Sradan kullanlan eyann bir estetii ve zevki var. Kullanlan eya, yaanlan mekn insan yzn gldrecek, tebessm ettirecek, haz ile yaatacak bir ruh daman tayor. nsan rkten ve souk gelen yanlar gze gelmiyor. Onlar daha ok savalmak iin deil, bir sanat dnce rn olarak ellerimizin altnda duruyorlar. Byk medeniyet corafyamzda; gle, ironik, mizah dehann belirii balangtan gnmze derinleerek, eitli varyasyonlardaki deikenlii, eitliliiyle yaygnln srdryor. nsan; birikim ve bilgisiyle, ynetim ve yaay biimiyle sradanlayor veya kanksanabiliyor. nsan ok edecek, uyaracak, diriltecek nedenler gerekli. nk insan yenilenmeye ve almlanmaya zorunlu bir varlk. Dierlerinden farkl oluun gstergesidir de. Bu, sadece insan tekini etkilemiyor veya belirlemiyor, bulutuu her medeniyet ve insan katmanlarn da etkiliyor. Baz medeniyetler bunu daha anlaml bir hle getirerek bilgelik
6|HAZRAN 2010

ve lozouk derecesine gtryor, deta dnya milletlerine meydan okuyor. nsan doasn snrlayan dnceler, kurumlar zamanla oluuyorlar. Her ey doasnda ve ortamndaysa doaldr, gerektir. Fakat baz belirilerin nn aan da bir byk dnce rndr. Bir din temeli zerine kurulu olan medeniyetteki hogr ve esneklik olmasa, o medeniyet dzleminde, dehalarn kendine kap aralamas, yol bulmas dnlemez. Hatta bu dehalar en olmadk zamanlarda, katlaan kurumlarn kilitlerini paralyorlar. Zalimleen krallarn, padiahlarn, yneticilerin kllarn indiriyor, balarn nlerine dryorlar. Nasreddin Hocann yaad dnemde istila ve zulmn ba gsterdii, bir medeniyet topran kasp kavurduu zamanda, bir milletin soluu oluyor. Kllar knlara giriyor, atk yzler geviyor. Uzlama yntemiyle, yeni bir zamana kap aralanyor. Btn bir corafyaya yaylan, hemen her dnem ve blgede Nasreddin Hocalar treten zihn olgu, kendince, kendi tarznca yaplar kuruyor. Medeniyet ve dnce balamnda, byk bir milletin oluturduu tipler toplamndaki glen yz, zihn reeks, uyarc bir nitelik ve zelliktir, kendindenlii vardr. En souk, en gerilimli, en ask, donuk, ta gibi yzlerin bu etkileyici tutum karsnda zlmediini, zlemeyeceini kim syleyebilir? Zamandan zamana, corafyadan corafyaya, zellik tayan geni yrekli, seven, sevecen, hogrl, anlayl, tahamml edilebilir, sevgi dolu bir yz yansr. Nasreddin Hocadan bir medeniyetin geni yeryz topraklarna doru alan kollarn her birinden baklarak bir medeniyetin asl yz ve ruhu ok kolay kavranabilir.

Nasreddin Hocay bu kadar kendiletiren ve zgnletiren, alabildiine yaygnlatran nedenlerin ne olduunun zerinde dnlmesi gerekiyor. Dnyann bir ucundan dierine kadar bilinen, tannan, yknletiren, zendiren ve ona kar kar tipler oluturan bu g ve ruh, Nasreddin Hocay ve geleneini yeterince tanmlyor. Belki de Nasreddin Hoca cumhuriyeti ve medeniyeti dememiz bile szkonusu olabilir. Nasreddin Hoca; gler yz ve bilge kiiliinin reeksiyle, medeniyetimizin bir yzne ayna tutuyor. Bu; ylesine sevimlileiyor ki, medeniyetler, kltrler, hatta ayn kltr ve medeniyet dairesinde bulunan rklar, kabileler aras bir rekabete dnyor. Dnme, glme zerine bir yar ortam oluuyor ve kendindenlik kazanyor. Bir kyn ileri gelenleri kar kyn ileri gelenlerine bilge ve zihn reeksli durularyla stnlk kurmaya bakyorlar. Bu, o evre iin inanlmaz bir g gsterisine dnyor, stnlk salama arac oluyor. Mslman Nasreddin Hoca ile Hristiyan Bulgar Peter medeniyet dncelerinin kar tipleridirler. Petr, Peter, Petar, Batros, Trke karl peder, Hristiyan din adamnn addr. Bilinen Peder szcnn karldr. Her ulus kendi diline uygun telauz ediyor. Bu adan baklnca Nasreddin Hocann bir kart olarak seilmesi bir rastlant deildir. Bir tarafn gc, kar tarafn zihn refleksini harekele geiriyor. Ayn medeniyet corafyasnda ise, uha ve Nasreddin tiplerini, ayn zamanlarn adam olmasalar da yzleiyor. Daha dar alanlarda farkl tipler ve yzler ortaya kyor. Hacivat, Karagz, Temel, Bekri Mustafa, Meddah tipleri gibi.

Meddah, orta oyunu, ky meydanlarnda sergilenen oyunlar Nasreddin Hoca gelenei hogrsnden izler tayorlar. Bir bakma o gelenei srdryorlar. Zeki ve bn olan Karagz Hacivat tiplerinde Hocann fkralarndaki kartlar oluturuyorlar. Ask yzl bir medeniyeti tasavvur etmek olas, bunlar vardr da. Glen yzl medeniyetten beliren ltnn yansylar kltrel boyutuyla her yandan kendini gsteriyor. Aydnlk bir yz, ltl bir dzlem ve ferahlatan bir ortam; oluumlar, sanatsal veriler, insan kiiliinin yansylarnda beliriyor. Aydnlk yzl insanlar da bu ortamdan kyorlar. Aydnlk yzl, iir,
HAZRAN 2010|7

Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir

roman, yk, mimar, musik, resim, izgi gibi... Bat medeniyeti tiyatroyu ncelikli bir kuruma dntrrken, kendine benzeyen bir yap kuruyor. Dram arlk kazanyor. Bizde tiyatro yaamn iinde ve doal haliyle yaamaktadr. Nasreddin Hoca fkrasnn anlatld bir toplulukta, fkralarn mutlaka yediye tamamlanmas gerekiyor. nk her fkrada bir hikmet ve gzellik gizlidir. Bir fkraya taklp kalma yerine, bir kayla ufuk amay, dndrmeyi, analitik bir bak as salamay salyor. Bir taneyle yetinilmiyor, bu hem elenmeyi getiriyor hem de dnce ufkunu amlyor. Bu, yaamn doal hli oluyor, sadece fkra ile ilgili deil, masaln anlats iin de geerli bir kural oluyor. ok cidd durular -buna ask yzl de denilebilir-, hayat btnyle kuattklar ya da kuatacaklar sylenemez. Byle bir ruh ortamnda doal ve dengeli yaanamad, yaanamayaca da ortada. Hznle sevin, fkeyle sabr, istihza ile samimiyet, ironi ile tebessm veya benzerleri kart oluturuyorlar. Bunlar hayatn doal gerekleri ve dengeleri. Glmeyi, glmeceyi rndan karan sorumsuzluk duygusu, sradanlaan bir yaamn gstergesi, ya da hayat ciddiye almamann sorumsuzluu. Benin ve bencilliin sreci. Hayatn anarizme dnd bir yzylda, kalabaln, grltnn, kaosun, yaanamaz olan bir herc mercin egemen olduu bir yaamda var olma bilinci yitiyor. nk bu gibi durumlarda oklar da ie yaramyor. Glme sadece bir boalma arac oluyor. Gl bir Nasreddin Hoca soluu, gnmz iin gereklidir, ama alabilmesi iin de ok zor grnyor. Doal yaamn var olduu bir dzlemde; insanlarn ve toplumlarn en karamsar olduklar dnemlerde beliren bu aydnlk ve ok edici yzler birden bir dirili hareketi balatyorlar. Ayrmnda olunmadan girilen donukluu ancak byle bir okla atlatabiliyorlar.
8|HAZRAN 2010

Glme ve onun eitleri nedensiz deil. Yedi yz, sekiz yz yl akndr sregelen, amlanan gln karl boyutludur. Bu, sadece slam medeniyet corafyasnda karlk bulmuyor, kendi dndaki medeniyet ve kltrleri de etkiliyor, hatta kuatyor. Her medeniyet kendisini belirleyen onurlandran oluumlar dierlerini de etkiliyor ve ondan daha iyisini yapmaya, gerekletirmeye alyorlar. Mimaride ve yaznsal trlerde okluu gibi bir davran biimi olan gln de kendisine kart veya rakip oluturmas kanlmaz oluyor. Kartn alt edecek bir oluum gerekletirmeye alyor. Bu gibi durumlarda medeniyetler kendi unsurlarm kendi mizalarna ve kiiliklerine uygunluk iinde bir ruh oluturuyorlar. Dinsel bir kiilik olabilecei gibi, blgesel zellikler de etkiliyor. Mevlna, Yunus, Fuzul, Gazzali ve bn Sina, Muhyiddin, Hac Bakta- Vel gibi simalarn yetitii topraklarda Nasreddin Hocann belirii ayn ruh zenginliini tayacak ve hatta onlarn eksik brakt, belki de olamad dzlemde var oluyor. Bu nemli bir grnmdr. simlerini sraladmz her birinin dzleminden yol alarak yeryz dzlemine yayldmzda hemen her birinin karlklarn buluyoruz. Verimli bir medeniyet topra olarak grnyor. Yunustan almlanan dzlemden yol alrsak, mistik/metazik derinlik sevgi ykl ruh hali her solukta duyumsanabiliyor. Ayn sevgi dzlemini glmseyerek ve amlayarak yayoruz. Belli blge ve evrelerde, kentleme srecinin etkisini gstermedii ve etkin olmadnda, bilge, lozof Nasreddin Hoca tipleri kendiliinden ortaya kyor. Medeniyet corafyamzda, snrl bilgisiyle, ama zek ve yeteneiyle Nasreddin Hoca tipleri izlek-teki yollarn srdryorlar. Hatta mezhepten mezhebe, rktan rka, blgeden blgeye farkl, kk ama birbirini btnleyen tiplerdir bunlar. Bunlarn her biri, dierinin farkl bir tonudur. Bekta fkralar u olsa da bu medeniyet corafyasnn bir gereidir. Onlarn en u olanlarna bile Snn gelenekteki biri, ac bir istihza ile gler, gler sonuta. Tevbe ve rahmet kapsnn ak olduu bilinci, onu biraz daha rahatlatyor ve gevetiyor. Bekta; yadsyan bir tip deil, biraz daha cretkr, biraz daha cesurdur. Son dnem u oluumlar Bekta geleneiyle kartrmamak gerekiyor. Fkralar, gldrler blgenin

zelliklerine gre esniyor, daralyor, geniliyor. Bazlar ayniyle birbirlerine yknyor, bazlar deiiyor ve kltr corafyasna yeni bir renk sunuyorlar. Bu kkl ve byk gelenei salt Hocann kiiliine sdrmak, sktrmak da yanl olur. Byk medeniyet corafyasnn sadece bir, ama gl yzn oluturuyor Hoca. Blgeden blgeye fkralar renk ve ton deitiriyorlar, baz fkralar kaldrmayan blgeler var, orada bu tr fkralar konuulunca ve tartlnca silahlar konumaya balyor. Karadenize mal edilen baz fkralar orada anlatmak iin krk gibi bir yrek gerekiyor, onlara atfen anlatlanlar blge dnda anlatlyor veya sivriltiliyor. nk orada bu tr fkralar kaldrmayan bir gelenek ve bir miza var. Ayn fkra bir baka blgede ok rahat anlatlabiliyor. Medeniyet corafyamzda, her blgenin bir Nasreddin Hocas var ve her blge kendince bir tip retiyor. Bunlar biraz da blgesel zellikler tayorlar, kendi yerel renklerini katyorlar. Hocann fkralarn kendilerine uyarlyorlar. Kymde, rahmetli Hamdullah Aabey diye bilinen bir bymzn yapt her aka insanlar gldrmekten krar geirirdi. Her insann mizacna uygun da davranrd. Ky ortam ve kltrnde onlarn bir karl vard. Yannda aka yapamayaca insanlarn karsnda arbal, ama dudaklarnda srekli glmseyen bir duru, her an patlamaya hazr bir bomba, kabna smayan bir hareketlilik geliyor gzlerimin nne. nce retmen, sonraki yllar ky imam olan babamn yannda hep cidd durur, ayn duru sonradan ky imam olan babamn days, byk daym, Hocam, Rahmetli Ktib Efendi karsnda da geerliydi. Babamn ona, sevgiyle Hamo deyiini anmsyorum. O ise arada bir muziplikten geri kalmadan iine ekiliyordu. 1960l yllarda Almanyaya ii olarak gitti, gerek yanndakilerin veya kendisinin anlatt anekdotlarda, ask suratl ve cidd grnml Almanlar nasl gldrdn anlatrlard. Bir bulvarda, ie giden, sabahn mahmurluunu zerinden atamam, yz buruk ve ask insanlarn ya da dnyay umursamadan birbirine sarlm sevgililerin, dalgn ve durgun yryenlerin karsnda aniden durur, at gibi kiner, ayaklarn yerlere vurur, etrafnda dner ve aha kalkarm. Almanlar bir okun ardndan glmekten krlrlarm. Bir bara girer, bir baka muziplikte bulunur, o meknn ilgi odana dnrm. Son yllarnda Hacca gitti, geldi, biraz durulacana o muziplii zihn reeksi ve zeksyla en durgun ortamlar coturur, nee kayna olurdu. Bazan o kadar ileri giderdi ki matem ve yas iindeki bir ortam birden enlendirirdi. Bulunduu ortamda hibir ey yapmadan durmas bile yeterliydi. Yz mimikleri ok ey anlatyordu. nsanlarn aklarn ok kolay buluyordu. Cenaze evi hzn evi olmaktan kard, bir anlk olsun bir nee gelirdi. Hi kimse ona kzmazd, kzamazd. Baz insanlarda eytan ty benzetmesinde olduu gibi, onda da bylesine bir ekicilik vard. ocuklar onun evresinde pervane gibiydiler. Nereye gitse peini brakmyorlard ve ona yknyorlard.

Hogr medeniyetimizin doasndandr. Bir dieri de, annemin amcas, evre halknn Abdullah Amcas, dedem. nce zeks, zihn reeksiyle hibir szn altnda kalmaz, alays bir glle karsndakini, rakibini alt veya mat ederdi. Onun yannda, insanlar konumalarna dikkat eder, boa dmemeye alr, ortaya iddial sz atmazd. Bu blgesel zellikleri dndmzde, daha geni bir dzlemde de kartlarnn evrenselleen tiplerini bulmak olas. Bulgarlarn Petarna baktmzda sadece ondaki karlk kurnazlktr. Ad da Kurnaz Petardr. Kurnazlyla insanlar aldatan bir tip. Bilge, lim, mutasavvf, byk bir insan ancak kurnazlk ve hileyle alt edilebilir. nk bu insanlar hile dnmedikleri iin, kendilerine hile yaplacan da tasavvur edemezler. Bakalarn da kendileri gibi grrler. Bu tip, Nasreddin Hoca izgisinin ok uzandadr. Medeniyetimiz insanlarn aldatlmasn, enayi yerine konulmasn ho karlamyor. Ancak bir Nasreddin Hoca karlatrmasnda bir blge veya kltr insan tatmin ediyor. Aldatma ve hile zerine kurulu bir davran biimi medeniyetimizce su ve hatta daha ileri gidilerek gnah olarak grlyor. Petar gibi tipler; sadece, zekadaki incelii yakalayan ve bunu eytans amalar iin kullanan biri olmaktan teye gitmiyor. Nasreddin Hoca; bilge, lim, ynetici, imam ve halk adamdr. Halk iin halk adna bir ok kisveye giriyor. Olduu gibi yayor. Byk medeniyet geleneinde olduu gibi, kendisini zorlayan ve aan konumlar stleniyor. Zor gnlerin adamdr. Halkmz onu her haliyle kabulleniyor ve kendine uyarlyor. Zaten bu zellikli insanlar da bizim corafyamzn bide tipleridirler. Hemen herkesin olmay arzu ettii, olamad, ama belki mizacna uygun olamadn grebiliyoruz. Byk medeniyetin glen yz, sembol Nasreddin Hoca derinleerek oalyor. Yzyldan yzyla dnerek hayatiyetini srdryor. Hocaya ait olsun olmasn, ona yaktrlsn ya da yaktrlmasn; anlatlan fkralar, tahamml snrlan iinde kalyor ve yayor. Nerdeyse btn dnyay iine alan yaygn hreti, yz onu medeniyetimizin temsili noktasnda nemli bir yer sahibi klyor. Nasreddin Hoca bir medeniyetin, milletin, kltrn dengesidir. Nasreddin Hoca uyarc reekstir, uyarc ve dndrc reeks. Hayatn doal gereidir. Hayatn olabildiine acmasz olan yann esnetiyor, yaam sevecenletiriyor, ekici klyor. ekilebilir, yaanabilir, olabilir yann yzn yaatarak gsteriyor. Gzleri ak, uyank, bilinli, akll, bilge ve samimidir.

HAZRAN 2010|9

Anadolunun
Abdurrahman EN| Gazeteci-Yazar

Glen Yzne zlem

Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir

ola Dede Korkutla karsak; Ahmet Yesev ocandan ateimizi alp, Mevlna ile Hac Bekta- Vel, Yunus Emre, Hac Bayram- Vel ile gnllerdeki sevgi lambalarn yakabilir, o lambann yer ald bedenle birlikte nice bedenleri de stm oluruz Bylelikle de lke snr, aydnlanr sevgi dolar Her ktln ba sevgisizlik deil mi? Anadolu topraklarna bu gzle baknca, sevginin temel maya olduunu grrz asrlar iinde Nineyle torununu besleten masalnda, asrlar zetleyen destannda, ozannn sazyla birlikte coup gelen atmalarnda, nesilden nesile anlatlagelen hikyesinde, samimi tebessmnde, sohbetlerin ilingiri fkralarnda Tpk az nce isimlerini saydm Dede Korkut, Ahmet Yesev, Mevln, Hac Bekta- Vel, Yunus Emre, Hac Bayram- Vel vb. gnl erlerimiz gibi Anadolu corafyamzn temel mayalarndan, kltrel renkliliimizin ve zenginliimizin glen, glerken dndren yz de hi phe yok ki Nasreddin Hocamzdr. Bir zamanlarn Osmanl corafyas snrlar zerinde, zellikle Yunus Emre gibi Krolu gibi baz isimlere her yrenin kendince sahip kmas benzeri bir sevgi ve sahiplenmenin onuruna da sahip olan Nasreddin Hocann gerekten yaayp yaamad hi nemli deil Bugn Nasreddin Hoca hakknda aratrma yapan, yaz yazan, kir yrtenlerin Ona verdii sfatlara bakmak bile nasl zengin bir birikimle, kiilikle kar karya olduumuzu gstermesi asndan son derece nemli Mesela; Mustafa Miyasolu gldren evliya, rfan ifti Trkn vcut kitabndaki hicviyesi, Prof. Dr. Abdullah zbek eitimci, Halistin Kukul tebessm dnyamzn mimar, Ahmet

Efe dnyay gldren ve dndren adam diyerek tanmlamaya almlar Nasreddin Hocay Bence de asrlardr Anadolunun glen yz olan Nasreddin Hocann dnya ile ilikilendirilmesi, baz konularda yaptmz gibi kendi kendimize bir bbrlenme vastas aramak deil nk; bugn net olarak biliniyor ki Anadolunun her kesinde yerel bir Nasreddin Hoca bulunduu gibi snr komularmz randan Azerbaycana, Kafkaslardan Bulgaristana, Makedonya, Romanya, Kbrstan Balkan corafyasnn hemen hemen geneline, Orta Asya Trk cumhuriyetlerinden Pakistana kadar yaygn bir Nasreddin Hoca sevgisi, sahiplenmesi vardr Hatta bazen isim de deitirerek Afrika ve Arabistanda, Avrupa ve Amerikada da glen yzyle karmza kar Nasreddin Hoca Ve de bu sebeple olsa gerek ki; ilk ele geen yazmalarda 50 - 100 arasnda kalan Nasreddin Hoca fkralar iin bugn 1500 says bile az bulunmakta Buradan da anlalyor ki Anadolunun o en karmak dneminde gnller yapmaya koyulmu gnl erleriyle birlikte mayalama ilemine tebessmle koyulmu olan Nasreddin Hocann yuvarlad mizah kartopu, asrlar sren yolculuunu mteakip gnmze kltrel bir zenginlik olarak ulat yolculuuna gelecek asrlara doru devam etmekte Nasreddin Hocann bu uzun yolculuunu, geni bir corafyadaki sevilme adlanmalarn anlamak iin Prof. Dr. Esma imekin, Nasreddin Hocann airliini konu alan fkralar zerine bir deerlendirme balkl yazsnn u giri cmlelerine bakmak yeter; Trk Dnyasnda; Koca Nasr / Koja Nasr (Kazakistan), Apendi / Koco Nasriddin / Nasirdin Koco (Krgzistan), Nasreddin Ependi / Ependi

10|HAZRAN 2010

Hoca Nasreddin bir gn arda dalgn dalgn dolarken, yanna birisi sokulur ve ensesine bir tokat indirir. Hoca hemen dner, bakar ki, karsnda tanmad bir adam vardr. Adam da bozulur: - Aedersin Hoca der. Seni bir tandma benzettim de... Kusura bakma! Ama durup dururken, stelik de tanmad birinden ensesine tokat yiyen Nasreddin Hocann can fena halde yanm olduu iin adam brakmaz: - yle ey olur mu? Senden davacym yr kadya! der... Bylece birlikte kadnn huzuruna karlar ama kad da Hocaya tokat atan adamn ahbab deil miymi? Kad efendi balar dostu olan adam kayrmaya. - Yanllk olmu Hoca! Herkesin bana byle eyler gelebilir. Onu balaman gerekir. Ama istemezsen sen de onun ensesine bir tokat vur. Bylece demi olursunuz, der Hoca bu tekli kabul etmez. - Ben neden vuraym! Aedecek olsam onu buraya zaten getirmezdim. Cezas neyse ona vermelisin! Kad bakar ki Nasreddin Hoca diretiyor; - Pekl dediin gibi olsun! der. Bir tokadn bedeli bir akedir. Sen burada bekle... Gidip sana bir ake getirsin! Kad bu kararn aklarken de adama gz krpar. Tokad atan adam da kad efendinin maksadn anladndan hemen kar, savuur gider... Hoca uzun mddet bekler ama adam bir trl gelmez. Uzunca bir beklemeden sonra Hoca meselenin farkna varr. Yavaa yerinden kalkarak baka bir davayla megul olan kadya sezdirmeden arkadan yaklar ve serte ensesine bir tokat indirir. Kad yerinden frlar: - Be adam ne yaptn yle? diye grler. Hoca sakin bir tavrla karlk verir: - Ka saattir gelecek diye bir akeyi bekliyorum. Ama artk bekleyecek vaktim kalmad. Tokadn diyeti bir ake olduuna gre, demin salverdiin adam akeyi getirince bunu sen alrsn. Bylece kimsenin hakk kimsede kalmam olur. Kad bu szler karsnda verecek bir cevap bulamaz. Nasreddin Hoca da elini kolunu sallayarak oradan ayrlr.
HAZRAN 2010|11

(Trkmenistan), Nasriddin Afendi / Afendi (zbekistan), Nesrddin Ependi (Dou Trkistan), Molla Nasreddin (Azerbaycan), Nasretdin Huca (Bakurt Trkleri) vs. gibi adlarla anlan, Sivrihisarl m, Akehirli mi, zbek mi yoksa Araplarn Cuhas m olduu tartlrken btn insanlarn gnlnde taht kuran Nasreddin Hoca, Trk fkra tipleri arasnda en ok sevilen isim olmutur. O, belli bir inan gurubunu temsil eden Bektai tipinden; sarholar, iki bamllarn simgeleyen Bekr Mustafadan, belli bir blgenin insanlarn temsil eden Karadenizliden, Kayseriliden, Karatepeliden farkl olarak, HALKI temsil eden genel bir tip olmutur. Onun iin, halkn her trl problemi, arzusu, istei Hocann adna bal olarak anlatlan fkralarda dile getirilmitir. Hoca; fkralarnn hemen hepsinde hanmn, olunu, kzn, eeini, hindisini, koyununu vs. kullanarak; kzm sana diyorum, gelinim sen iit kabilinden, toplumda hoa gitmeyen durum ve tavrlar gler yzle tenkit etmitir. Son yllarda sevindirici biimde saylar artan Nasreddin Hoca hakkndaki kapsaml kitap almalarndan biri olan Bir eitimci olarak Nasreddin Hoca kitabnda da Prof. Dr. Abdullah zbek, Hocann bir eitimci olarak ahsiyetini u balklar altnda zetlemi; gzlemci, zeki ve tedbirli, tatl dilli, gler yzl, alak gnll, gereki, hazr-cevap, dindar, uyumlu, kreden, tutumlu, drst, mizah, iyimser ve mitli, sade hayat ve sakin aile reisi Nasreddin Hocann bu zelliklerini daha iyi anlamamz iin her bir tesbite rneklik tekl eden fkralarnn olduunu sylemek ne kadar abes olursa, adn anp da bir Nasreddin Hoca fkrasn hatrlamamak da o kadar abes olur

zellikle hak hukuk konularnda, adalet anlaynda ve uygulamasnda da -bakaca konularda olduu gibi- asrlar iinde rmeyen tazelikteki tesbitleri sayesindedir ki Nasreddin Hoca her ada olduu gibi gnmzde de her ortamda aranan bir sohbet scakldr Peki Ben neden yazmn balnda Nasredin Hocaya zlemden bahsettim ki? Neredeyse eyrek yzyllk gnmzn toplumsal ortamn, Mool istilasndan arta kalan yamalanm, tkenmi Anadolu gnlerine benzetiyorum Ve o ortamda; -girite de hatrlattm- Mevln, Hac Bekta- Vel, Yunus Emre, Hac Bayram- Vel vb. gnl erlerinin, nasl gnller yaparak Anadoluyu hem slamlatrdklarn hem de her adan onardklarn gryorum te Nasreddin Hocay da adn saydm gnl erleriyle ayn safa koymam bu yzden Sevgisiz, birbirine kar saygsz, adalet kavramn yitirmi, hak-hukuk tanmayan insanlardan oluan bir kitle gnlden gnle onarlrken, mizahn scaklndan istifadeyle kollarn svayan Nasreddin Hocann fkralaryla en sylenemeyecei bile sylemek her ortam iin mmkndr Yoksa Nasreddin Hoca Timur gibi birine nasl haddini bildirir, aznn payn verebilir ki? Timurla ilgili fkralardan Timur adn kararak her adaki Timurlara uyarlayan Anadolu insan her ada Nasreddin Hocay skntlarndan syrlmann aresi saym, taze tutmay bilmitir Bugn de -maalesef- genel manzara olarak 13. yzyl aratmayan bu sevgisiz, birbirine kar saygsz, adalet kavramn yitirmi, hakhukuk tanmayan insanlardan oluan mutsuz kitleyi, yedi asr ncesindeki gibi onarmakta Nasreddin Hocadan da istifade edebiliriz Toplu tama aralarndan yakn evrenize kadar yle bir bakn Glmsemekten korkan, birbirine neredeyse- selam vermekten ekinen, ask suratl insanlar lkesi olup ktk Bir zamanlar batda olduunu duyduumuzda; krler olsun ki bizde byle olaylar olmuyor dediimiz
12|HAZRAN 2010

trden cinayetler, intiharlar vb. kan dkmeler bizde de yaanmaya baladysa, neleri eksik yaptk, eksik braktk, hangi hasletlerimizi unuttuk acaba? Toplumun gerilmesine nclk eden siyasilerimiz ve medya mensuplarmz, kendileriyle ayn dnceleri tamayanlar ihanet, hyanet vb. hakaretlerle damgalamak yerine; Nasreddin Hoca bir gn diye balayan bir fkrayla eletirse, toplumun yznde tebessmler belirmez mi? Toplumlar, ne kadar ok ortak paydalara sahip olurlarsa o kadar gl kalrlar Ayn eylere zlmek, ayn eylere sevinmek gibi noktalarda bulumalar eksilen toplumlar bir arada tutmak da zorlar maazallah Onun iin diyorum ki; Anadolunun, asrlardr glegelen yzne, Nasreddin Hocamza da gnmzde en az Mevln kadar, Yunus kadar, hac Bekta- Vel, Hac Bayram- Vel kadar ihtiyacmz var Bu ihtiyacmzn farkna vardmz, en sert konular bile Nasreddin Hoca bir gn tadyla konuabildiimiz gn lke olarak da millet olarak da yzmzn daha fazla gldn greceiz nanmazsanz deneyin de bakn!

Fkralar Hakknda Bir Eser, Bir Eletiri

Ali SZER| air-Yazar

Nasreddin Hocann

ltr mirasmz iinde yorularak toplum ile ete kemie brnm bir halde yaayp giden unsurlar vardr. Bu unsurlar, Berat Demircinin ifadesiyle, bir kltrn hakiki ifreleridir.1 Cemil Merite ise insann kendi kendini fethi, bugn dnle zenginletirmek, dnle ve yarnla.2 eklinde bir btn olarak kltr tarif olunur. Yaay ekillerinden giyime, ahlak anlayndan gelenee ve szl kltr elerinden olan iirinden hikyesine, masalndan fkrasna, atasznden bilmecesine kadar her biri toplumu ayakta tutan unsurlardr. Bu unsurlar yzyllardr ylesine ilenmi, ylesine ekillenmitir ki, bugn bize anlamsz veya basit gelen birok ynlerinde bile esasl birer kir bulmak mmkndr. Hatta bu kirlere ulaabilmek, onlar gereksiz grlen onca enin arasndan fark edebilmek de bal bana bir itir. Gnlk hayatta yaanlan bir olaya aklama veya misal getirmek iin hemen fkralardan yararlanrz. Bu fkralarn en nde gidenleri de Nasreddin Hocaya ait olanlardr. O an anlatmak istediimizi, bu fkralar ylesine karlar ki, belki saatlerce dil dksek bir fkrann birka cmle ile baardn baaramayz. Bunu fkralarn veciz oluuyla aklayabiliriz ancak.

Fkra kltrmzn belli bal tipleri birbirinden aka ayrlrlar. Nitekim Nasreddin Hoca gldrp dndrrken bilgece bir tavr sergiler.
gibi duran bir iiri Yunusa, Karacolana aitmi gibi duran bir komay Karacolana ait gstermek yaygndr. Nasreddin Hocada da ayn duruma rastlarz. n lkemizi oktan am olan Hoca, kendine ait olmayan birok fkra ile anlatlmaktadr. Bordo Siyah yaynlarndan kan ve Ahmet zdemir tarafndan hazrlanan Nasreddin Hoca Fkralarndan Semeler3 isimli eser iin yazacamz bu yazya balamadan nce yukardaki szleri sylemeyi uygun buldum. lk sz olarak kltrle balayarak, bir gldr esi olmaktan ziyade fkralarn bir kltr esi olduunu vurgulamak istedim. zdemir, sz konusu eserin bana ksa saylmayacak bir inceleme yazs eklemi. Bu yazda Hocann tarihi ahsiyetinden efsanevi kiiliine, kendine ait olan fkralarn yannda ona ait olmayanlara, fkralarndaki ulusal tiplere, fkralarn tasnine, fkralardaki dnce ve dil elerine deinilmi. Bu incelemeden belirli blmleri iktibasen buraya aktarmak mevzunun anlalmas noktasnda faydal olacaktr dncesindeyim. Trkmenistandan Macaristana, Sibiryadan Afrikaya kadar yaylan, kimi zaman Hoca, kimi zaman Suha, kimi zaman Cuha, kimi zaman Hoja, Nasr, Apandi, Afandi, Molla gibi adlarla anlan ya da bu kiilerle kartrlan Nasreddin Hocann yaamyla ilgili bilgileri yle sralayabiliriz: Sylentiye gre Nasreddin Hoca Sivrihisarn Hortu kynde, 1208 ylnda domu; 1284 ylnda Akehirde lmtr. Babas Hortu kynn imam Abdullah Efendi, annesi ayn kyden Sdka
3. Ahmet zdemir, Nasreddin Hoca Fkralarndan Semeler, Bordo Siyah Yay., stanbul, 2006.

Fkralarn halk kltrnde, byk kk demeden herkes tarafndan kullanl ve yazl bir kaynak yerine toplumun hafzasnda korunmas gibi sebepler dolaysyladr ki yer yer karklklar olmaktadr. Bir ahsiyete ait fkra bir dier kiiye aitmi gibi anlatlmakta, aslnda fkra kullanl amac itibariyle yerini bulmakla birlikte mensubiyet deitirmektedir. Ayn soruna iirlerde de oka karlarz. Yunusa, Karacolana isnat olunan onlarca iirden bahsetmek mmkndr. Bu tr isnatlarda, halk tarafndan sevilen, bilinen kiiler ilk bata gelmektedir. Yunusa aitmi
1. Berat Demirci, Haneremizdeki Harita, Stun Yay., stanbul 2005. s. 15. 2. Cemil Meri, Maaradakiler, tken Yay., stanbul 1978, s. 39.

HAZRAN 2010|13

Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir

Hocann olaylardan kard gerekler, halkn olaylar karsnda duyduu ve dnd gereklerdir.
bilgisiz, akgz, uysal, vurdumduymaz, utanga, atlgan; ksaca renkten renge, klktan kla, kiilikten kiilie girer; birbiriyle elien kiiliklere brnr. (zdemir, 17). Fkralardaki dnce hakknda ise unlar sylemektedir: Nasreddin Hocann fkralarnn en nemli zellii, Hocann yaam grnn kiisellikten syrlarak toplumsal bir yaam felsefesine, bir baka deyile halk felsefesine dnmesidir. Hocann olaylardan kard gerekler, halkn olaylar karsnda duyduu ve dnd gereklerdir. Halk Hocaya mal ederek bunlar dile getirmi gibidir." Kitabmzn fkralar blmnde yer alan fkralardan dilimize Buhar satan parann sesini duyar, Halep ordaysa arn burada, Her duyduuna inanma, Paray veren dd alar, Acemi blbl bu kadar ter, Vermeye gnl olmayan ipe un serer () gibi onlarca deyim gemitir. (zdemir, 18). zdemir uzunca sayabileceimiz bu incelemesinde Nasreddin Hoca ve fkralar hakknda olduka yerinde tespitlerde bulunmu, fakat eserin fkralar blmnde incelemeye tezat oluturan bir tutuma girimitir. yle ki eserin banda bu tr fkralar Nasreddin Hocaya ait deildir derken, semeler blmne o fkralardan onlarcasn koymu. Ayrca eserin banda Timur fkralar hakkndaki tespiti ve eserde bu fkralarn yer al bu sylediklerimize dahil deildir. Yzyllardr Nasreddin Hocaya aitmi gibi anlatlan Timur fkralarnn eserde bulunmas olduka normaldir. Bizim sylediklerimiz Nasreddin Hoca ile uzaktan yakndan ilikisi olmayan ve gldrme-dndrme ynnden Hocaya ait olmadklar aka belli olan basit fkralardr.

Hatunmu. Sivrihisarda medrese eitimi alm () 1237 ylnda hocalarnn arkasndan Akehire yerlemi. () Medresede ders okutmu, kadlk grevinde bulunmu ve bu grevlerinden dolay Nasuriddin Hace ad verilmi; sonradan bu ad, Nasreddin Hoca biimini alm. () Timurla ilgili fkralarnn bulunmasna ramen, Akehirdeki trbesi, mezar ta zerindeki tarih ve daha birok belge, Nasreddin Hocann Seluklular zamannda yaadn gsteriyor. () ki vakf senedinde Nasreddin Hocann kad nnde tankl saptanmtr. Senetlerin tarihleri 1257 ile 1266dr. () Bu belgeler Hocann ne zaman yaad konusundaki kukular gidermektedir. Timurla ilgisine gelince bu mmkn deildir. Timurlenkle Hoca arasnda getii anlatlan fkralar, baka kimselerle ilgilidir. Bunlarn birkann Ahmedinin olduu bilinmektedir. Olaslkla, Anadolu halk, Timurun karsna en yksek zeka rnei olan Nasreddin Hocay kararak, igalci sultan alaya alp kk drmek istemitir. Nasreddin Hocann () mezar tanda Yaz baki, mr fani, kul asi, Allah aedicidir, szleri yer almaktadr. Nasreddin Hocann salam bir slam inanc, kkl bir din bilgisi vardr. Tasavvuf kltrn de bilen Hoca, din konulu birok yazma eserde evliyalar arasnda anlr. Nasreddin Hoca, Evliya elebinin Seyahatnamesinde bilge, ulu bir can olarak tantlr. (zdemir; 2006, 15-16). zdemir, yukarda ksmen iktibas ettiimiz blmden sonra fkralar incelemi ve fkralarndaki Hocay yle aklam: Nasreddin Hoca asl mesajn verirken, bilgin,
14|HAZRAN 2010

Fkra kltrmzn belli bal tipleri birbirinden aka ayrlrlar. Nitekim Nasreddin Hoca gldrp dndrrken bilgece bir tavr sergiler. ncili avu ve Bekri Mustafa gibi tipler ise sivri dilli, kural tanmamazlk ynleriyle ne karlar. Fkralardaki Bektai tiplemesi ise kurnaz, menfaati ve frsatlk ynleriyle belirir. Bir dier tip olan Yrk ise grmemilik tarafyla ilgi eker. Temel ve Dursun gibi Laz olularyla ne kan tipler de zelde saf bir kiilie sahiptirler. Bunun dnda fkras az olan tipler de vardr. Btn bu tipler hazr cevaplkta birleirken ahsiyette ayrlrlar. Bu sebepledir ki Nasreddin Hocann fkralar iyi incelendii vakit kolayca dierlerinden ayrt edilebilir. Nasreddin Hocann lim bir ahsiyet oluu ve yzeysel ifadeler yerine derin anlaml veciz szleri tercih edii, onu dierlerinden ayran balca zelliktir. Nasreddin Hocann hemen her fkrasndan veciz bir sz ve derinlemesine bir eletiri bulmak mmkndr. Bir de Hocann yaad dnemi gz nnde bulundurarak baz fkralarn ona ait olmadn grebiliriz. Yine zdemirin halk yapmak istediini Nasreddin Hocaya mal ederek dile getirmi ifadesi doru olmakla birlikte bizi yanltc zelliklere de sahiptir. Zira Hocaya isnat edilen yle fkralar vardr ki ne toplumun ne de Nasreddin Hocann gr ve yaam anlayyla ilikili deildir. Hatta gnmzdeki kltrel yozlama ve teknolojik hayatn getirdii gelenei hie sayma gibi zellikler snr tanmadan istediini yapmakta, toplum vicdan ile bir nebzecik olsun ortak bir noktada bulumamaktadr. imdi zdemirin setii, derledii fkralardan bariz bir ekilde Nasreddin Hocaya ait olmayan birkan verelim. Sz konusu fkralardan ilkinde unutkan bir Nasreddin Hocadan bahsedilmektedir. Fkra zetle yledir: Ei Hocadan bakkaldan tuz alp gelmesini ister. Hoca, niin dar ktn unutmamak iin tuz kaban beline balar, (nasl oluyorsa, A.S.) darda Nasreddin Hocay bu halde gren ocuklar onu alaya alrlar ve bakkalda punduna getirip kaban ocuun biri alp kendi beline balar. Neden sonra bunu fark eden Hoca yle der: -Olum, sen ben olmaya bensin ya Acaba, ben kimim? (zdemir, 31) Hibir dnce parlts tamayan bu fkra dier fkralarn tersine Nasreddin Hocay aptal ve unutkan bir tip olarak gstermektedir. Fkra bu ynyle Hocaya ait deildir. Yine bu fkrann ayns Molla Caminin erhl-Kaye adl nahiv eserinde gemektedir. Bu esere gre fkra Araplarn en aptalna aittir. Hatta fkrann son sz Arap halk kltrnde Ente ena ve men ena? (Sen bensin, ya ben kimim?) eklinde deyimlemitir. Yine ayn eserde fkrann kime ait olduu da sylenilmektedir.

Bir baka fkra da Akll Adam balkl fkradr. Bu fkray birok Anadolu ocuu ve by bilir. Fkrada Nasreddin Hocann bir keile (papaz) ilmi noktada yarmas vardr. Kei bir yuvarlak izer, Hoca, daireyi ortadan ikiye bler. Kei daireyi drde bler, Hoca, drde blnm dairenin dilimine arp atar. Kei elleriyle aadan yukarya doru hareket yapar, hoca da ayn hareketi aadan yukar yapar. Kei sonuta Hocay tebrik eder ve yenilgiyi kabullenir. zleyenler ayr ayr Hoca ve keile konuunca iin aslna vakf olmular. Meer kei dnyadan, ekvatordan, dnyann su ve toprak oranndan bahsediyormu. Nasreddin Hoca ise bir baklava tepsisinin bllmesi hususunda keile tartmm meer. (zdemir, 37, 38). Bir ksmn ksaca zetlediim fkra daha devam ediyor. Bu fkra ak bir ekilde Hocann dier fkralarndan ayrlmakta. Zira ekvator ve sair bilgiler Nasreddin Hocann dneminde tam akla kavumu bilgilerden deildir. Yine fkra, son gnlerde Kurtlar Vadisi Irak lmi dolaysyla da oka sylenir olan psikolojik teselli trne ait. nk bir ekilde kei dolaysyla batdan intikam alnyor. Son olarak da bu fkrada Nasreddin Hocann kk drlmesi sz konusu. Fkra ne kadar yalan da olsa kei birtakm doru bilgileri sylerken Hocann safsata tr eylerden bahsetmesi, ocuka davranlarda bulunmas ne kadar dorudur ki Hoca byle bir tip deildir. Halk arasnda, zellikle ocuklar arasnda byle bir fkra yaygn da olsa kitaba girmemeliydi. Benden Yana msn, Aydan Yana msn? balkl fkray zetlemeye bile gerek yok. nk fkra Temel fkras olarak anlatlan ve ekil ve ierik ynyle Nasreddin hocann fkralarndan ayrlmaktadr. Ayn zellii bir dier fkra olan Balk Banda da grmek mmkn. Balk ban satarak karsndaki kandran bir tipi ieren fkra da Temel fkralarndandr. Bu tr fkralardan birka tane daha saymak mmkn. Sonu olarak, Nasreddin Hocay tipolojik adan yanstmayan fkralar dierlerinden ayrt etmek gerekir. Bilgin, mutasavvf, kad gibi sfatlarla andmz bir ahsiyetin yalan sylemesi, bir bakasn kandrmas, menfaatilik yapmas, hrszla soyunmas ve bu gibi dier ilerle meguliyeti ne kadar su gtrr? Bunu dnmek gerek! Bir de zdemirin Nasreddin Hoca birbirinden farkl tipler ile karmza kyor ifadesi de bu noktadaki yanln gsteriyor. Zira Nasreddin Hoca olsa olsa farkl mesajlar verir, yoksa ahsiyetinde bir deiikliin olmas sz konusu deildir. Yine Hoca byle davranlar iinde olsayd toplum onu bugne kadar efsaneletirerek yaatr myd? Bir rnek olarak Yunus Emrenin Pir Sultan Abdala gre daha ok sevilmesi, Pir Sultann Osmanl ile yaad sorunlar dolaysyladr. Halk Pir Sultan da sevmitir, fakat Yunus kadar deil. Yunus gerekte olduu gibi halkn gznde de tertemizdir. phesiz Nasreddin Hoca da yledir ve yle kalmaldr.
HAZRAN 2010|15

imdi Sra Denizleri Mayalamada

Ali URAL| air-Yazar, Yaync

z zerimizde, glmsyor. Grenlerin ban dndren derin bir glmseme bu. Definecilere sandk, sakalara su dleri grdren bu tebessmn doduu dudaklar, iki ktann iklimini buluturuyor bir izgide. Snrn iki taraf da maynl; kahkaha ve hkrk denmi. Glmeyle alamann birbirine bu kadar yakn olduunu grenler, bu tebessmn altnda ne olduunu merak etseler de, deil kazmak yanna bile yaklamaya cesaret edemiyorlar. En iyisi uzaktan seyretmek. Hatta yz kendilerine dnk bir ekilde yzyllardr bineinden inmeden yol alan bu tuhaf seyyahn, srf kendilerini elendirmek iin bu dnyaya geldiini dnerek, kahkahadan elbiseler bimek servenlerine. Yolculuktan skld m acaba? Neden yzndeki izgiler kalnlat? Hl gz zerimizde, glmsyor; fakat derinlik artt. Snr m geildi yoksa? Bal erbeti, kadehe dolarken neden renk deitiriyor. Bineinin zerinde ileri geri hareketler yapmaya balad. Anlam katmanlar iinde srkleyiciliini kaybetmeden uzadka uzayan o muhteem yolculuuna bir nokta m koyacak? Yzyllardr sren suskunluunu bozacak m? Gz zerimizde, glmsyor. Kahkahadan tuzaklar kuruyor bize. Eein zerinde ters ynde oturuyorsun! dememizle kendimizi derin bir ukurda bulmamz bir

Eein zerinde ters ynde oturuyorsun! dememizle kendimizi derin bir ukurda bulmamz bir oluyor: Benim ynm deil, eein yn ters! Fakat akllanmyoruz. Bir baka gn ayn yemle tekrar avlyor bizi. Soru iareti henz cmlenin sonunda yerini almadan, daha derin bir ukurda buluyoruz kendimizi: Eekle ayn yola, ayn ynde gittiimi grmemek iin!

Nasreddin Hoca Ky'nde bir heykel

16|HAZRAN 2010

oluyor: Benim ynm deil, eein yn ters! Fakat akllanmyoruz. Bir baka gn ayn yemle tekrar avlyor bizi. Soru iareti henz cmlenin sonunda yerini almadan, daha derin bir ukurda buluyoruz kendimizi: Eekle ayn yola, ayn ynde gittiimi grmemek iin! kinci ukurdan da kan ter iinde ktktan sonra bir daha ayn tuzaa dmemek iin yeminler ediyoruz. Ama vazgemiyor o! Yine bize doru geliyor bineiyle. Tvbekar baklarmz kkrtyor yem. Hayr sormamalyz o tehlikeli soruyu. Fakat birden azmzdan kayor cmle. Eyvah! Yakalamalyz kulaa varmadan nce. Kouyoruz nefes nefese. Derken nc ukurda ayoruz gzlerimizi. Uuan yldzlarn arasnda bu kez u cmle parlyor: Eer dz binip nnze geseydim, siz arkada kalacaktnz. Siz ne geseydiniz, bu defa ben arkada kalm olacaktm. Bylece size arkam dnmemi oluyorum! Nasrettin Hoca XIII. yzyldan bu yana hi dnmedi arkasn bize, hi ayrmad gzlerini stmzden. Seyyid Mahmud Hayrnnin bu sevimli dervii, memleketi Sivrihisardan ayrlrken kendisini uurlamaya gelen kale dizdar Aliar Beyin sitemi zerine bineinden inmi, sonra semere ters oturarak yle seslenmiti oradakilere ve orada olmayanlara: Mesele sandnz gibi deil! Bakn gzm zerinizde! Mesele sandklar gibi deildi. Yine byk bir yangn kmt Anadoluda. Zaman sorumluluk zamanyd. Kseda Savan kazanan Moollar, Anadolu Seluklularn tarihten silmek zereydiler. Dahas Hallar vard, srler halinde akan bu bereketli topraklara. Beyler mi? Onlara gre hibir ey yoktu! Saltanatlarn srdryor, israf vadilerinde at koturuyordular. stilalar canlar alp yerine alk ve sefaleti koymu, rvet, kanunsuzluk ve yolsuzluklar gerek hkimi olmutu Anadolunun. imdi kalp ehlinin, halkn yaralarn sarma zamanyd. Madem aalar onlara doru komuyordu, onlar aalara komalydlar. Madem blk prk olmutu Mslmanlarn dirayeti, zl bir tutkalla yaptrmalydlar. Madem Seluklu devleti elden gitmiti, Erturul Gaziye yol amalydlar. Mevlna Celleddin (1207-1273), Hac Bekt- Veli (1208-1271), Yunus Emre (1238-1321), eyh Edebali (. 1325) nereye kouyorsa, Nasrettin Hoca da (1208-1284) ayn yere kouyordu. te bu nedenle yzn dnmt bize, yzyllar srecek yolculuuna balad gn. Gzm stnzde! demiti gidiata brakmayarak kendini.

lk dura Akehirdi Hocann. Akehir mi! diyerek kmsemeyin sakn. Zira ilan etti Hoca. Neredeyse insan oras merkeziydi dnyann. Hem orada bir gl vard; bizim glmz. Hem onda bir gnl vard; bizim gnlmz. Hem bir maya tayordu kanda; bizim mayamz. Hem scack bir ark mrldanyordu; bizim arkmz. Fakat inatlmz tutmutu bir kere. Eeine neden ters bindiini soramaynca bir mitle soluu Akehirde almtk. te beklediimiz an! Gl mayalyor Hoca! Serpme a gibi frlatmal soruyu: Gl hi maya tutar m? Ya tutarsa! dedi Hoca ve maya tuttu gl. te o gn bu lkenin evlatlar imknsz kelimesini sildiler kamuslarndan. Stten fkran nar glgesini ktaya paylatrd. te o gnden beri bir milletin yzndeki tebessmn altnda hangi derinlikleri saklayabileceini rendi dnya. Nasrettin Hoca durdurursa bineini diye uykular kat. Akehir gl kurumusa ne kar. Srada denizler vard.
izer: Hikmet Cerrah

HAZRAN 2010|17

Nasreddin Hocann doduu ev Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir.

Nasreddin Hoca Kimdir?

Bugn dnyann alt ktasnn beinde, insanlarn gnlnde taht kurmu, Trk zekasnn, Trk dehasnn kltr eliliini yapan, dnyada Trk ve slam kltrnn glen yz Nasreddin Hoca
Cemal DEDEBAI| Nasreddin Hoca Beldesi Eski Belediye Bakan

18|HAZRAN 2010

208 ylnda Eskiehir linin Sivrihisar lesine bal Hortu Kynde (u anda kendi adn tayan Nasrettin Hoca Beldesinde) domu olup, 13. yzylda yaam, hep eriyi dorultup, yanl dzeltmi, hakkn, hukukun, adaletin, tecellisi iin mr rtm, dnyann incisi, iyiliin, doruluun, drstln temsilcisi olmu, Osmanl Trk Devletinin temellerinin atlmasnda Trk Kltrnn, Trk Dilinin ve Trk Birliinin oluumunda Yunuslar, Mevlanalar, Hac Bektai Veliler, eyh Edabaliler ve daha nice alperenlerle birlikte, Anadolunun tapusuna mhrn vurmu, gnl mimardr, gnl Sultandr\ Evliyllahtr, halk lozofudur, mderristir, alimdir, nktedandr, sosyologdur, hukukudur, tasavvufudur, Byk Trk ve slam dnrdr, vizyon ve misyon sahibidir, Halk dostu, Allah dostudur. Onun babas ayn kyn imam olan Abdullah Efendi, annesi Sdka Hanmdr. O, ilkrenimini babasndan alarak Arapa ve din bilgilerini rendi.Kuran hfz etti. Daha sonra Sivrihisarda medrese tahsili grd. Gerek Sivrihisar, gerekse doduu kyde mderrislik ve vaizlik grevlerinde bulundu. Babasnn lmnden sonra babasnn yerine bir mddet kyde imamlk grevini ifa etti.1237 ylnda 29 yalarnda iken ilim daarcn geniletmek ve insanlk adna insanla daha hayrl ve verimli olabilmek iin zamann kltr merkezi ve ilim yuvas olan Konyaya gitti. Konyada Karatay Medresesinde ilim tahsil etti. Bu arada evrede n yapm, Seyit Hac brahim ile Seyit Mahmut Hayrani Hazretlerinden ders alm ve seyit Mahmut Hayrani Hazretlerine intisap etmi olup, ayrca Konyada ilim tahsili yaparken yedi yl sreyle Seluklu Devletinin Hnkrna danmanlk grevinde bulunmutur. Ancak Konyada bulunan Seluklu Devletinin 1243 ylnda Kseda Savanda Moollara yenilmesi ve Seluklu Devletinin dalmas sonucu Karatay Medresesinin bir kolunun bulunduu Akehire gemi. Akehirde de medrese tahsilini tamamladktan sonra hem Akehirde hem Sivrihisarda ve kylerinde ky imaml, mderrislik, alimlik, sosyologluk ve kadlk grevlerinde bulunmutur. Ayn zamanda Konyada yklan Seluklu Trk Devletinin yerine kurulacak yeni bir Trk Beyliinin ve Trk Devletinin olumas iin Seluklu Hnkar tarafndan Ste gnderilen Erturul Beyin orada bir beylik, beylikten devlet, devletten cihan imparatorluu kurabilmesine imkan salamak zere zamann Seluklu Hkmdar dnemin Alperenleri olan Mevlanay, Hac Bekta Veli Hazretlerini, eyh Edebaliyi ve Nasreddin Hocay ard. Ve dedi ki: Ey Anadolunun sz geen Alperenleri, gnl mimarlar, gnl sultanlar! Seluklu Devleti ykld, Seluklu Devleti bitti, Seluklu Devleti gitti. Ama Trk devletsiz, Trk bayraksz, Trk vatansz yaayamaz. Bu sebeple biz bizden sonra Trkn bayran dalgalandracak, Trke yeni bir vatan kurabilecek akla, bilgiye, liyakate sahip olan Erturul Beyi Bilecik-Ste gnderdik.

Sizler Anadolu da sz geen alp erenlersiniz. nsanlar bilgilendirin, nsanlar Erturul Beye ynlendirin. Anadolu insannn Erturul Bey etrafnda toplanmasn salayn ve orada Trk Devletinin temellerinin atlmas ve kurulmas hususunda gayret sarfedin demesi zerine Anadolunun Alperenleri olan Mevlana, Hac Bektai Veli, eyh Edebali, Yunus Emre ile birlikte Nasreddin Hoca halkn Erturul Bey etrafnda toplanmalarna imkan salamlardr. Sonuta Stte airetten beylik, beylikten devlet, devletten bir cihan imparatorluunun kurulmasnn temellerinin atlmasnda ve Trk Birliinin oluumunda byk emei geenlerden biri de Nasreddin Hoca dr. Anadolunun muhtelif yerlerinde imamlk, vaizlik, mderrislik, alimlik, sosyologluk, kadlk grevlerinde bulunan byk Trk ve slam dnr Nasreddin Hoca Sonuta her fani gibi 76 yanda iken Akehirde 1284 ylnda Hakka yrmtr. Bugn dnyann alt ktasnn beinde, insanlarn gnlnde taht kurmu, Trk zekasnn, Trk dehasnn kltr eliliini yapan, dnyada Trk ve slam Kltrnn glen yz Nasreddin Hoca; kiilik olarak; derin ufuklu, elebi ruhlu idi. Zeki idi ama kurnaz deildi. Kurnazl aklllk sananlara ok zaman haddini bildirmiti. O, hnerli ve alkand. O, gerektiinde tarlada alr, gerektiinde pazarda ticaret yapard. O, yaam sreci ierisinde hep sosyal hizmetlere nc olup, ahlaka, kanunlara, devlete ve geleneklere bal idi. O, ykc deil birletirici idi. O, sabrl ve hogrl idi. O dindard ama so deildi. O, dalkavukluu reddeden mert, gler yzl, arbal ve mtevazi idi. O, Trk ve slam Ahlaknn ta kendisi idi. Ancak; Onun lkemizde insanlar gldren, ocuklar elendiren, komik gldr ustas gibi takdim edilmesi byk hakszlktr. Oysaki Onun amac ve nktedanl; olaylar alaya ve hafe almak, insanlar gldrmek, ocuklar elendirmek deil, insanlar ynlendirirken, aydnlatrken, insanlara rehberlik ederken ve vermek istedii mesajlar verirken, insanlar skmadan, strese sokmadan, onlar rahatlatarak, gam, keder ve endielerini azaltarak olaylar karsnda sonu almak istemesidir. O, insanlar tebessmle, gler yzle, mizahi bir dille sonuca doru ynlendirmeyi gaye edinmitir. Onun her sznde bir ibret, her davrannda bir hikmet mevcuttur. Hani, Dervi Yunusun: Sz ola kese sava, Sz ola kestire ba, Sz ola gulu a, Ya ile bal ede dedii gibi. Padiahn biri ryasnda azndaki otuz iki diin
HAZRAN 2010|19

skldnn tek bir adedinin kaldn grr.Bu ryasn sabahleyin birinci vezirine anlatr ve yorumlamasn ister. Birinci Veziri: - Sultanm, Devletlim, Hnkarm, sizin bu ryann yorumu; sizin ailede herkes lecek bir tek siz kalacaksnz der bu lm szcklerine sinirlenen padiah; - Bu ne biim yorumdur, diyerek derhal vezirinin kafasn kestirir. kinci vezirini arr. kinci vezirine de ayn ryay anlatr. kinci vezirinin cevab: - Sultanm siz, sizin ailenizin en uzun mrls olacaksnz der. Bunun zerine Padiah; kinci Vezirini mkafatlandrr. Oysa ki, bu ryann sonucu ayn olmasna ramen syleniler farkl olmas nedeniyle birisi cezalandrlrken dieri mkafatlandrlmtr. le halk lozofu, sosyolou ve alimi olan Nasreddin Hoca herhangi bir ite sonuca giderken ikinci vezir gibi insanlara verecei mesajlar, yaptraca ileri onlar korkutmadan, rktmeden, onlarn cann skmadan, insanlar ynlendirmeyi ve sonu almay hayat tarz haline getirmi mbarek bir ahsiyettir. O, Anadoluda yllarca kadlk yapm ve onun kadlnda hibir sorun olumsuzlukla sonulanmamtr. O, tasavvufu olmasna ramen hibir zaman gerici olmamtr. Bidat denilen safsatalara frsat vermemitir.Bir gn kabristana cenaze gtren ve tabutu omuzlarnda tayan cemaatin kendi aralarnda tartmalar sonucu Hocaya;
20|HAZRAN 2010

-Hocam, bu tabutun sanda m, solunda m, nnde mi, yoksa arkasnda m, neresinde bulunalm, neresinde bulunmak daha sevaptr? diye sorduklarnda Hoca: -Ey Cemaat! Allah akna tabutun iinde bulunmayn da neresinde bulunursanz bulunun dedii gibi Hoca, bidate, akl, ilm, slami ve Kurani olmayan btn safsatalara kar olmu olup, bylece gelecekte yaplabilecek yanllarn nne gemitir. O, gle yourt alarken, olmaz olmaz deme, aratr ve dene mesajn vererek, insanlarn devaml deneyerek aratrmas gerektiini ve umutla yaayabileceini, Cieri kedi yedi diyen ailesinin kurnazlna cevap olarak kediyi tartmas, pe un sererken, ii yokua srmesi, Sen de haklsn derken, hogr dersi vermesi, Suya giderken testiyi krmasn diye ocua pein dayak atmas, Aaca karken pabularn yanna alarak, belki aatan te yol gider esprisi ile geliecek olaylara tedbir almas, Baklava sizin eve gidiyor Hocam, diyenlere , gitsin size ne derken, gevezelik ve haik yapanlar terslemesi, Fil hikayesinde kendisini kral karsnda kaarak yalnz brakan kyllerini ikinci l ile cezalandrmas, Hi kimseyi memnun edemezsin, milletin az uval deil ki bzesin derken, insanlar memnun etmenin ok zor olduunu, mutlaka her ite bir kusur bulacaklarn ifade etmesi, Paray veren dd alar derken, her eyin bir bedeli olduunu belirtmesi, Damdan den halden anlar derken, bir bakasnn halinden ancak, o hali yaayanlarn anlayabileceini sylemesi,

Nasreddin Hocann doduu ev Nasreddin Hoca Ky-Eskiehir.

... Halk filozofu, sosyolou ve alimi olan Nasreddin Hoca herhangi bir ite sonuca giderken, insanlara verecei mesajlar, yaptraca ileri onlar korkutmadan, rktmeden, onlarn cann skmadan, insanlar ynlendirmeyi ve sonu almay hayat tarz haline getirmi mbarek bir ahsiyettir.
El elin eeini trk ara ara arar derken, en doru olann herkesin kendi iini kendisinin yapmas ve takip etmesi gerektiini, aksi taktirde insanlarn yaradl gerei kendisini ilgilendirmeyen, kendisine ait olmayan, hatta kendi menfaatlerinin bulunmad ilere gereken nemi vermediini ifade etmesi, Mahkeme Kadya mlk deilderken, btn makamlarn gelip geici olduunu hatrlatarak insanlar uyarmas, Hrszn hi mi suu yok? derken, suu tek tarafl aramann yanl olduunu belirtmesi, Ye krkm ye derken, toplumun gerek deerleri grmezden gelip, ekilcilie ve d grnme nem verdiini anlatmas, Kazan ld , Yorgan gitti, kavga bitti, Dostlar al verite grsn , Acemi blbl bu kadar ter , Geinmeye gnlm yok ki adn reneyim, imdi kua benzedin, Papaan konuursa hindi de dnr...v.s. te bu ifadelerin her birinde toplumun aksak ve eksik ynlerini Mizahi bir Kltrle dile getirerek hep insanlara mesaj vermi olmas, onlar iyiye, doruya, gzele ve toplum nizamna ve ahlak kurallarna uymalar ve sosyal asayiin salanmas iin ynlendirmesi Onun Halk Bilgeliinin gerek delilidir. Onun Nasrettin Hoca Beldesindeki (Hortu) doduu ve yaad ev bir kltr deeri olarak hizmet vermektedir. Sonu olarak: Evliyaullah, halk lozofu, nktedan, sosyolog, alim, mderris, hukuku ve tasavvufu, Trk ve slam dnr, hak dostu, Allah dostu, vizyon ve misyon sahibi olan ve; Paray veren dd alar, Damdan den halden anlar, El elin eeini trk ara ara arar diyen, Nasreddin Hoca 1208 ylnda Eskiehir'in Nasrettin Hoca Beldesinde (Hortu) dodu. Btn meknlar, btn gnller oldu Onun yurdu. Trk ve slam dnryd. nsanla k oldu. 13. yy. da yaad, hep yanl dzeltti, eriyi dorulttu. Hakkn, hukukun, adaletin tecellisi iin mr rtt. Gldrrken dndrd, ders verdi. 1284te (Akehirde) Hakka yrd. Onun yaam tarz ve mcadele azmi bizlerin ve milletimizin yolunu aydnlatmaktadr. Ondan alacamz ok byk dersler vardr. Btn gnller, Onun glme, gldrme ve dndrme feyziyle dolsun. Ruhu ad, mekn cennet olsun.

HAZRAN 2010|21

a d n r a l a r k F a c o Nasreddin H Gizli Diller

Yrd.Do. Dr. Ebru ENOCAK| Frat niversitesi Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. retim yesi

Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak 22|HAZRAN 2010

asreddin Hoca, Trk folklorunun bir taycs olarak, btn olumlu enleri kiiliinde btnletirmi esiz bir ahsiyettir. O, en zeki, en sevimli, en saf, en bilgili, en baba, en ocuktur Trk halknn kltrn, engin zeksn, dnya grn en iyi yanstan, davranlarn, atmalarn en iyi zmleyen odur. Bunlar, Trkenin ifade gcnn yan sra beden dilini de kullanarak ifade eden Nasreddin Hoca, bylece gizli dillerin en gzel rneklerini verir bizlere Sosyal canlln exterm noktada yaand Nasreddin Hoca fkralar, deta kiileraras iletiim rneklerini zevkle izleme imkn sunan, seyircisi bol, sessiz bir sinema gibidir. Okuyucu, fkray okuduu o dakika, abartl yz iaretlerini, el-kol hareketlerini, kamalar vs. hayal gcnn snrsz imknyla canlandrarak, bir gsteri izler. Anlama ortamnn salanabilmesi iin ortak bir dil gerekir. ster parola, ister ifre, ister iaret ve semboller kullanlsn, bunlar iletiimin bir yoludur. nsanolu yaad anlamlar dnyasnda bildiriim amacyla doal dillerin yan sra davran, inan, kelime, kyafet, renk, resim, mzik vb. gibi anlaml birimlerin oluturduu gstergelerden faydalanr. Btn bunlar gizli bir dil olarak anlamn bulur kelimelerde Biz, stn Dkmenin Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empati (Dkmen 2003) adl eserini gz nnde bulundurarak, Nasreddin Hocann ve onun ahsnda halkmzn, iletiim kurma yollarn ve atmalarn deerlendireceiz.

mutluluunu, gelimesini, zgrln olumlamasnn kkleri, onun sevebilme yetisine baldr. (Fromm 2003: 64). nsann bata kendisi olmak zere her eyi sevmesi, onun i dnyasyla bark olduunu gsterir. Kendine ve evresine her zaman sevgi dolu olan Nasreddin Hocann, kendi kendisiyle tatl bir dille alay etmesi, sevimli bir ocuk gibi itiraarda bulunmas onu evrenselletirir. atma unsurlarn, bilgiye/tutuma aykr davranta bulunan kiinin, bilisel elikiye dmesi eklinde (rahatsz olma) aklayan Festinger, bu elikiden kurtulmak iin kiinin davrann veya tutumunu deitireceini ya da psikolojik savunma mekanizmalarndan birisini kullanacan belirtir. (Dkmen 2003: 22). Nasreddin Hoca da savunma mekanizmalarn gerektii yerde kullanarak, kendisinin veya bakasnn yapt hatalar kapatmay bilir. Hocann, her sorulduunda krk yanda olduunu syledii fkrada, iine dt durumdan Sz bir, Allah bir, szmden dnmem (Tokmakolu 1981: 127-128) eklinde manta brnme (Ccelolu 1993: 301) mekanizmasyla kendisini hakl kard grlr. Sz azdan kar (Aksoy 1991: 383), Bir insan krk sene nce sylediini, krk sene sonra da sylyorsa sz dorudur mesajlarnn gizlendii fkra, Hocann kabul gren toplumsal deerlere sndn gsterir. Bylece, kendi kaygsn azaltrken, toplumun deer yarglarn da ihmal etmez. Bir gn Akehire ulemalar ziyarete gelen Timura erbet ikram eden suba, nce ayet olsun, sonra da merhaba diyerek ortam gerer. Hoca hemen imdada yetiir ve Bizim ehrin merhabas az tadyladr (ArslanPaacolu 1996: 131) szleriyle sosyal duyarlln ortaya koyar. Nasreddin Hocann, derdini anlatan herkese sen de haklsn demesi (Tokmakolu 1981: 84), onun Her azdan bir laf (Tokmakolu 1981: 215) adl fkrasyla ayn mesaj verir: Her insann kendine ait dorular vardr ve sayg gsterilmesi gerekir. Nasrettin Hoca bir yetikindir. Aklcdr; ziksel gerei ve sosyal kurallar akln kullanarak test etmeyi sever. Bireysellemitir; evreye/ana-baba otoritesine boyun emek yerine kendi aklmz kullanmamz nerir. (Dkmen 2003: 276).

1. Kii-ii letiim ve atma

nsanlar kolay kolay kendilerini eletirmez, hatalarn grmezler. Zamanla kiilik bozukluuna ve i huzursuzlua doru gtren bu davranlar, i gzlem yapan kiinin kendini sorgulamas ve kiisel ihtiyalarnn farkna varmasyla zmlenir. Nasreddin Hoca bir gn eekten der. Hey gidi genlik der.Hemen sonra Ben senin genliini de bilirimszleriyle z eletiride bulunan Hoca, kendisiyle bark, hatalarnn farknda, bilinli bir kiilie sahip olduunu gsterir. (Tokmakolu 1981: 154). evresine kar duyarl bir toplum yaratmak isteyen Nasreddin Hoca, Azerbaycanda Mindiini Saymrsan (Abdulla 1993: 8) adyla bilinen fkrada, kente giderken komularnn ricasyla onlarn da sekiz eeini alp yola kar. Bir hayli gider ve kaybolan eek var m diye balar saymaya Eein zerinde sayar sekiz, aa iner dokuz. Hocann skntl, zgn hlini gren bir ocuk, bindii eei de saymasn syleyerek, Hocaya yardm eder. Bu fkradan, yaantmz ve davranlarmz yer yer d gzlemcinin gzyle deerlendirmemiz gerektii mesajn alyoruz. Bazen bir ocuun dahi grebilecei gerekleri fark edememe sebebimiz, ben merkezci ve nyargl davranlarmzdr. Kiinin kendi yaamn,

2. Kiileraras letiim ve atma 2.1. Kiileraras letiim

letiim, insanlarn birbiriyle karlkl olarak sembolik anlaml gndergeler kullanarak mesajlamalardr. Bunlar szl veya szsz olarak dile getirilir.

2.1.1. Szl iletiim

Nasreddin Hoca fkralarnda, tpk gnlk hayatmzda olduu gibi karmak duygu ve dncelerimizi, yarglarmz anlatabilmek iin hem dil hem de dil tesi
HAZRAN 2010|23

Nasreddin Hocann en ok kulland iletiim yntemi dil ile iletiimdir. Hazr cevap, lafn altnda kalmayan kiiliiyle Hoca, evresini krmadan mesajlar vermeyi baarr.

iletiim kullanlr. Dille iletiimde kiilerin ne syledikleri, diltesi iletiimde nasl syledikleri nemlidir. (Dkmen 2003: 27). Nasreddin Hocann en ok kulland iletiim yntemi dil ile iletiimdir. Hazr cevap, lafn altnda kalmayan kiiliiyle Hoca, evresini krmadan mesajlar vermeyi baarr. Sevmediimiz, konumak istemediimiz kiilere uzak durur, adn bile sormayarak tanmak istemediimizi ifade ederiz. Hocann, yirmi be yldr einin adn bilmediini (Tokmakolu 1981: 124) syleyerek, onunla birlikteliindeki isteksizlie iaret etmesi dikkat ekicidir. Trkeyi en iyi ekilde kullanan Nasreddin Hoca, kelimenin ve ifade eklinin nemine de fkralarnda sk sk deinir. Bir gn pazardan dnerken bulduu akeye Bu ake benim ve Bu kese benim eklinde talip olan kiilere, syledikleri kelimelere gre ake ile keseyi paylatrmas (zkan 1999: 77), gle den adam kurtarmak istediinde, ver elini yerine cimri olduu iin al elimi dediinde adamn elini uzatmas, Hocann dilin kullanmna verdii nemle

ilgilidir. (Tokmakolu 1981: 225). Dil-tesi iletiimde kiilerin ses tonu, ifade tarz bizim iin nemlidir. Karmzdakinin samimi olup olmadn bu ifadeleriyle anlamaya alrz. Fakat bazen yanldmz da olur. Hocann, kendisini evine yana yana davet eden kiiyi ziyarete gittiinde camdan gizlice bakp, eine evde yok dedirtmesi onun oturmam bir kiilik yapsna sahip olduunu gsterir. Davetini yaparkenki candanl, Hocann hemen gel eklinde alglamasna neden olmu ve saklanp, evde yok dedirtmesiyle de daveti laf olsun diye yaptn gstermitir. evremizde de buna benzer, sevimli grnmeye alan, rol yapan pek ok kii bulunmaktadr. Fakat Hoca, bu hareketi karlksz brakmayarak, Eine syle, bir daha ban evde unutmasn (zkan 1999: 218) eklindeki eletirici ana-baba szleriyle (Dkmen 2003: 60) kiiyi annda talamtr. Bazen otoritenin elimizde olduunu ifade ederken, yksek sesle konutuumuzu grrz. Tpk Hocann kendisini yere dren eee, yem verilmemesini yksek sesle syleyerek, korkutmak

Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak 24|HAZRAN 2010

istemesinde (zkan 1999: 186) olduu gibi Bazen olaylar karsndaki davranlarmz bizi ele verir. Komusunun eeini trk syleyerek arayan (ArslanPaacolu, 1996: 117), kendi ineinin ldn duyunca kara kapl defteri karan (Tokmakolu 1981: 103-104) Hocann bu davranlar, Eldeki yara, yarasza duvar delii dedirtmekte, (Aksoy 1991: 237) toplumdaki bu tr duyarsz kiiler knanmaktadr. nsanlarn susmak, ksmek yerine birbirleriyle iletiimlerini srekli hale getirmeyi amalayan, aradaki ba koparmamalarn tleyen Nasreddin Hoca, konumann en iyi zm olduunu anlatr fkralarnda... nk o bilir ki, krgnln reetesi sevgi ve ho grdr. Elazda bir sz vardr. arrlarsa gitmeyek, armazlarsa ksek. Nasreddin Hoca, halk arasnda yaygn olan bu grn aksine, dne davet edilmeyince eiyle dankl dv yapp, arkal nl dne gider. (Arslan-Paacolu, 1996: 120). Bu davran, onun neden arlmadn dnerek huzursuz olmak yerine, ilikileri araya mesafe girmeden balamaya ynelik bilinli tepkisine iarettir. nsanolunun atmas gereken ilk adm insann alglamasn ve kavrayn snrlayan otomatik kalpl dnmenin, koullu armlar ve doktrinli deerlerin farkna varmaktr. Bu ekilde o bir adm atnca bile pek aldr etmediimiz, ben merkezci muhakemenin yitirildiini gsterir. (Sayar 2004: 139).

hemen anlar ve kadna kzn evlendirmesini syler. Bu konuyu, Elazda anlatlan Heralm Evlenmek sti adl fkrayla renklendirmek istiyorum. Elazl bir gen, anne ve babasnn eei satp, kendisini evlendireceklerini duyar. Aradan zaman geer. Ne eek satlr ne de evliliin sz edilir. Bunun zerine gen, evlenme isteini anlatmak iin balar artistik hareketler yapmaya (gerilir, tespih sallar vs.) Derdini anlatp evlenince, bu sefer kz kardei benzeri tuhaf hareketler yapmaya balar. Sahan noli gz dediklerinde Gakkoma ne olise, bahan da o oli. diye cevap verir. (Hangn 2000: 232). Szsz iletiimde gnderici grevini gren yz ve beden, niyet edilerek ya da niyet edilmeden yaplr. (Dkmen 2003: 28). Nasreddin Hocann eein yemini sulama konusunda eiyle lades tutumas, bu yzden sorulan sorulara bayla cevap vermesi, bakkaln uzanda olan Hocaya iaretlerle borcunu hatrlatmas niyet edilmi szsz iletiimdir. (Dkmen 2003: 28). Aynaya baktmzda grmek istediimizi grdmz iin nadiren farkna vardmz yz ifadeleri ile beden dili, yorulmak bilmeden d dnyaya hayati sinyaller verirler. ( James 2004: 7). Bazen karmzdaki kiiye gnderdiimiz grsel mesajlarn yanl alglanarak, iletiim atmalarna neden olduunu grrz. Eiyle lades tuttuu iin konuma yasa olan Hocann, kendisine bir tas orba getiren ocua iaretle eve hrsz girdiini, bandaki kavuun alndn anlatmak isterken, orbay kere bamn stnde dndr, sonra bama geir eklinde alglatmas (Arslan-Paacolu, 1996: 80-81) konuya gzel bir rnektir. Hocann buradaki mesaj, karlkl iletiim ierisinde olan kiilerin birbirini anlamasnda iaret dilinin yetersiz olmasdr. Yanl anlalmaya meydan vermek istemeyen Hocann, kendisine laf vuran tccar ve kadnn arasna geip, eliyle kadya iaret ederek Ne bu kadar mzevir, tccara iaretle de Ne de bu kadar kzm demesi (Arslan-Paacolu, 1996: 120), kendisine glde srayan balklara bakmasn syleyen arkadan anlamayp farkl yne baknca, eliyle gl de iaret etmesi gerektiini sylemesi (ArslanPaacolu, 1996: 119), onun hem szl hem de beden dilini kullanma grnde olduunu gsterir. Akehire gelen bilginle ortak bir doal dil olmad iin iaretlerle anlaan Nasreddin Hocann, izilen yuvarlak daireyi dnya yerine bir tepsi baklava olarak alglamas, drde blnen daireyle dnyann 1/3nn sularla kap olduu anlatlrken, baklavann 1/3n kendisine ayrmas (Arslan-Paacolu, 1996: 121), kiilerin yaantlarna, kltrlerine vs. bal olarak duyumsadklar ekilleri, farkl bir ekilde alglamalarna rnektir. Her ne kadar anlama ortam salanm grnse de, anlamlandrmalarn farkll, iaret dilinin yetersiz kaldn vurgulamaktadr.

2.1.2. Szsz iletiim

Dkmenin yz ve beden, bedensel temas, mekn kullanm ve aralar (Dkmen 2003: 28) olarak tasnif ettii szsz iletiimi, biz grupta ele alacaz.

2.1.2.1. Yz ve Beden

Kiinin, duygu ve dncelerini anlatrken, ister szl ister szsz iletiimle olsun yz ve beden hareketlerinden yararland grlr. Zihnin sessizce dndklerini, beden yksek sesle syler letiim sz konusu olduunda hareket szden nce gelir. (Turchet 2005: 29). Yz ve beden iaretleri, geleneklerine sk skya bal olan halkmzn, dile getirilmesi ayp, gnah olarak kabul edilen hdiselerde sk sk tercih sebebidir. Bedenimiz ruhumuzun eldivenidir ve dili de kalbimizin szleridir. imizdeki tm kprtlar, duygular, heyecanlar, arzular bedenimiz sayesinde kendilerini ifade ederler. (Molcho 2000: 71). Evlilik, yuva kurma her gencin ve gen kzn hayallerini ssler. Fakat bu istei aka dile getirmek Anadolu halknn rf ve detlerine uygun dmez. Bu yzden genler, pilava kak saplayarak, ksrerek beden dilinden yardm beklerler. Bu durum Nasreddin Hoca fkralarna da konu olmutur. Bir kadn, evde tuhaf hareketler yaparak sz dinlemeyen kzn, Nasreddin Hocaya ikyete gelir. nsan tanma sanatna sahip olan Hoca, kzn verdii gizli dil mesajn

HAZRAN 2010|25

2.1.2.2. Mekn Kullanm

Mekn, insanlar arasndaki ilikinin yaknlk derecesini gsterir. Fkralarda Nasreddin Hocann, konuurken arada iki arn kadar mesafe brakt (Tokmakolu 1981: 208), dolaysyla sevmedii tek kii Timurdur. 13. yy Anadolu halknn, a, karamsar, yoksul hayat artlarna duyarsz bir kiiyi eletirmesi, onu sevmemesi gayet tabidir. Meknlarn kullanl ekli, dostluun bir gstergesi olabilecei gibi statnn de gstergesi olmaktadr. (Dkmen 2003: 31). Hocann eeine ters binerek nde yrmesi, onun hem statsne uygun davrandn hem de yksek stats ile halk arasndaki kopukluu nlemi olduunu gsterir. (Dkmen 2003: 31). Nasreddin Hoca bu fkrada, gelecee ynelik admlar atlmasnn geliim asndan nemli olduunu yalnz, ncelikli olarak gemi ile kurulmas gereken ban ihmal edilmemesini nemle vurgular. Nasreddin Hoca, gemi ile gelecek arasnda bugn temsil eder. Hocann kalbinin halka ynelik olmas, varlnn gnl ba kurduu halkna, gemiine sk skya bal olduunun ifadesidir.

Nasreddin Hoca da anlatmak istediini, dorudan deil, insan dndren ifreler ardnda verir. Bu da onun, ayn kltre sahip insanlar arasnda referan birlii oluturarak, biz bilincini kazandrmay hedeflediini gsterir.

Tanmadmz bir kii hakknda onu grr grmez; zengin, fakir, titiz, kibar, zppe, efendi vb. gibi bilinaltmzda pek ok gr retiriz. Nasrettin Hocann, Ye krkm ye (Arslan-Paacolu, 1996: 56) adl fkrasnda nce yzne bile baklmazken, krk giydiinde ba keye oturtularak arlanmas, onun Mdem ki ikrm krkedir, taama da o buyursun szleriyle eletirilir. Bir gn halktan birisi Hocaya gelip, kyafetinden onun asabi olduunu anladn syler. Bunun zerine Hoca da ona, Konumalarndan aptal birisi olduunu anladm der. (zkan 1999: 250). Bu fkralaryla, Hoca, insann kiiliini tanmada kyafetin deil, konuma tarz ve ifadelerin nemli olduunu vurgular. Duygu ve dncelerimizi bazen sembollerin yardmyla da anlattmz olur. Semboln en nemli zellii udur: inde bulunduumuz ann ve evrenin esiri olmaktan bizi kurtarr ve daha nceden grm olduumuz d evreyi ve o evre iinde yer alan deneyimlerimizi istediimiz zaman yeniden yaratma olanan bize verirler. (Ccelolu 1993: 202).Dn gecesi ok sevdii zerdeden bir trl yiyemeyen Nasreddin Hocann bu tatldan sar a(Arslan-Paacolu, 1996: 64) diye bahsetmesi, iki eine birden gizlice birer boncuk vererek, mavi boncuk kimdeyse gnlnn onda olduunu sylemesi (Arslan-Paacolu, 1996: 92), misar kald evde susuz musun?, uykusuz mu? diye sorulunca Buraya gelirken bir pnar banda uyumutum (ArslanPaacolu, 1996: 64) demesi sembollerin gizli dilidir. Yine bir fkrasnda Hkim Efendinin yemek davetine giden Hocann, bahsedilen kaymakl incir tatls gelmeyince yats namaznda ..vet-tin..i atlayarakvez-zeytn demesi (Arslan-Paacolu, 1996: 116) unutulan tatlya iaret ettiini gsterir. Kelimelerin, kavramlarn ardna kodlanan anlamlar dnyas, kiilerarasnda ortak bir referans birlii salayarak, iletiimi kolaylatrmakta ve atma unsurlarn ortadan kaldrmaktadr. Nasreddin Hoca da anlatmak istediini, dorudan deil, insan dndren ifreler ardnda verir. Bu da onun, ayn kltre sahip insanlar arasnda referan birlii oluturarak, biz bilincini kazandrmay hedeediini gsterir. Halk arasnda ak sal, ak sakall kiilere, ya bakmndan hrmet edilip, szne itimat edilir. Eeini komusuna vermek istemeyen Hocann eek yok dediinde, ierden eein sesini duyan akn komusuna Ak saklmla benim szme inanmyor musun? demesi bu gveni ifade etmektedir. (Arslan-Paacolu, 1996: 57). Bir baka fkrada memleketine giden Nasreddin Hocay,

2.1.2.3. Aralar

Sosyal hayatn en canl sahnelerini, szck daarcyla resmederek donduran fkralar, hayatmzn ksa ksa kesitleridir. Bazen kyafetimizdeki renklerle, tadmz rozetler, anahtarlar, boncuklar, iekler, mendiller bazen de sembolik kavramlar ile srekli olarak evremizdeki kiilere mesajlar veririz. Nasrettin Hocann kavuu ve cbbesi bir g gsterisidir. Kyafeti onu, dier kiilerden farkllatrmakta ve sradanlktan uzaklatrmaktadr. Takt cbbe ile bilgili, lim kii mesajn veren Nasreddin Hoca, u fkrasyla da grne aldanmamak gerekir mesajn verir. Kavuunu banda grp, ondan sorularna cevap isteyen fakat cevap alamayan adam Hocaya, Utanmyor musun bandaki kavuktan diyerek kr. Hoca da bunun zerine bandaki kavuu karp Marifet kavuktaysa al sen oku der. (Tokmakolu 1981: 209). Kyafet, kiinin kendisini kar tarafa kabul ettirme veya ilk elenme hakkn tanmas asndan nemlidir. Nasreddin Hocann, srt kebeli, aya arkl, ba sarkl kyafetlerle tarlada ift srdn grenlerin onu ifti sanmas (Arslan-Paacolu, 1996: 54), hi tanmad kiiyle Kaftann kaftanma, sarn sarma benziyor, seni kendim sandm diyerek konumas (Tokmakolu 1981: 152) kyafetin kiiler zerinde uyandrd olumlu veya olumsuz etkilerini gstermektedir.
26|HAZRAN 2010

Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak

halktan birisi ok sevdii iin tuz-ekmek yemee arr. (Arslan-Paacolu, 1996: 126). Anadolu halk arasnda tuz-ekmek hakk, birbirini tanmayan iki kiinin bir mnasebetle bu nimeti paylaarak, mr boyu srecek bir dostluun kaplarn aralamas demektir. Karlkl itimadn ve civanmertliin asil bir rnei olan bu ruh ve kir birlii, kutsal bir yemin hkmndedir. (Elin 1988: 374). Anadolu halknn sembolik diline bir dier rnek de Nasreddin Hocann, helva yedii dkknda dayak yiyince Vallahi ehriniz ok iyiymi, dve dve burada helva yediriyorlar demesidir. Bu szler, Anadoluda anlatlan bir hikyeye iaret etmektedir. yle bir ky vardr ki, kyller gelen konuu nce iyi bir dverler, ardndan etekleyerek ky odasnda yedirir, iirir, ertesi gn azn dzer, cebine de harln kor, yolcu ederler. Misarin akn baklarna da Dayak yemeseydin, izzet ikrammzn tadn bilemezdin (nder 1992: 45) diye cevap verirler. Sz konusu edilen fkrada, Nasreddin Hocann ahsnda toplumun yoksulluu dile getirilirken, Anadolu halknn anlaml konukseverliine de telmihte bulunulmutur. Hocann fkralarndaki bu sembolik anlamlar, mutlaka bir mesajn verilmek istendiini, anlatlanlarn bo yere olmad gstermektedir.

2.2. Kiileraras atma 2.2.1. Aktif atma

Birbirlerinden holanmayan kiilerin kar karya geldiklerinde kzarak, savunma mekanizmalarn kullanarak tepki gstermeleridir. Timur ile Hoca arasndaki u hdise,konuya gzel bir rnektir. Timur, Hocann kendisiyle alay ettiini duyunca, onu kk drmek iin vezirlerine k, gzel bayram elbiseleri, Hocaya da eek cann hediye eder. Hoca, vezirlerin akn baklar arasnda cmertliinden tr padiaha teekkr ederek, Timurun bayramda giydii elbiseyi, kendisine

vermesinin byk bir ltuf olduunu syler. (zkan 1999: 45). Fkradaki atmada, Timur ve Hocann, farkl savunma mekanizmalarn kullanarak, tepki gsterdikleri grlr. Timur kendisine ait olumsuzluklar, O benimle alay ettii iin, onu cezalandrdm eklinde yanstarak, yanstma (Ccelolu 1993: 303) mekanizmasyla kendisini hakl karr. Burada, kendisiyle alay edilme sebepleri zerinde durmayan Timur, hatalarn dzeltmeyi asla denemez. Buna karlk Nasreddin Hoca da kart tepki gelitirme (Ccelolu 1993: 302) mekanizmasyla Timura kzaca yerde, gerek duygularna zt davranarak, ona teekkr eder. Kiileraras atmalarn sebepleri eitlidir. Hanmlar arasnda genellikle ya, gzellik, rekabet konusunda problemlerin olduunu dnen Nasreddin Hoca, hanmyla baldznn sa saa ba baa kavga ettiini syleyen adama sorar. Hocann, kavgann ya yznden olmadn anlaynca, Gnln rahat olsun ortalkta kavga lan kalmamtr (Tokmakolu 1981: 171) demesi, onun iyi bir gzlemci olduunu gsterir.

2.2.2. Pasif atma (Ksler Diyalou)

Kiilerin yaadklar sosyal ortam ierisinde, bir takm sebeplerden dolay iletiim kuramamalardr. Pasif atmalarmz bazen pasif saldrganla dnebilir. Fiziksel ya da szl saldrganlk gibi pasif saldrganlkta, karmzdakini susarak fkelendirmeye alrz. nat olsun diye bir ey yapmamak sz konusudur. (Dkmen 2003: 51).

HAZRAN 2010|27

Nasreddin Hoca eine, Komu ark Mehmed Aann ad neydi? diye sorar. Ei, Kendi aznla diyorsun ya deyince Hoca, ardm, iini sordum der. Ei, yine ayn cevab verir. Hoca bu sefer, Oturaca yeri soracaktm der. Einin verdii ayn cevap zerine Hoca, Seninle de iki ift laf edilmez ki...

kiilerden oluan toplumu, dorudan sylenecek unu yap, bunu yap szleriyle kzdrmamak, olumlu bir davran deiikliine doru ynlendirmektir.

2.2.3. Varolu atmas

Bir insan karsndakinin szlerini yanl anlarsa ya da onun szleriyle ilgisi olmayan bir mesaj verirse buna varolu atmas denir. (Dkmen 2003: 52). Nasreddin Hoca eine, Komu ark Mehmed Aann ad neydi? diye sorar. Ei, Kendi aznla diyorsun ya deyince Hoca, ardm, iini sordum der. Ei, yine ayn cevab verir. Hoca bu sefer, Oturaca yeri soracaktm der. Einin verdii ayn cevap zerine Hoca, Seninle de iki ift laf edilmez ki diyerek sinirlenir. (Tokmakolu 1981: 190). Kar-koca iletiim hlinde grnseler de aksine, birbirlerini anlamamakta, ortak bir paylamlar bulunmamaktadr. Kiiler, olmasn istedikleriyle, gerekleen hadiselerin oluturduu atmalar, i dnyalarnda bir bunalm olarak yaarlar. dnyalarnda zmleyemedikleri duygu ve dnceler de, bilinsizce szcklere dnerek, kiinin kendisini anlatamamasna yol aarlar. Cevab iinde olan sorular, atmaya neden olan sebeplerin bilinaltna atldn gstermektedir. Ei her ne kadar bu gereklii ifade etse de Hocann anlamamakta srar etmesi, onun ahsnda toplumun farknda olup bastrd sorunlar ifade eder. mal iletiimde bulunan kiilerin de varolu atmas yaadklar grlr. Eleriyle sandal gezisi yapan Hocaya Sandal batsa, hangimizi kurtarrdn? diye sorulduunda Hocann, yal ve irkin eine dnp Sen yzme bilirsin deil mi? (Tokmakolu 1981: 93) szleri, kendisinden un isteyen adama, un vermeye gnl raz olmad iin unun ipe serili olduunu sylemesi (Arslan-Paacolu, 1996: 54) atma unsuru oluturur. Dorudan anlalmayan, akl ve mantk lleriyle snrlandrlm bu ifadeler, kiileraras atmay haetmeyi hedeemektedir.

Eiyle konumamakta srar eden Hocann, eve hrsz girdiini, evin tam takr olduunu gren einin, Bu ne hal deyince, Haydi git eee yem ver (Arslan-Paacolu, 1996: 80-81) diye cevap vermesi, ocuk-benlik (Dkmen 2003: 62) durumunu sergileyen Nasreddin Hocann, asi-yaramaz bir ocuk olduunu gsterir. Beyinlerimiz yapma diyen mesajlara kar diren gsterir. Bu yzden olumlu mesajlar daha kolay kabul ederler. ( James 2004: 27). Toplumdaki Sana inat tersini yapacam diyen insan gruplarn temsil eden Nasreddin Hoca, herkese anlayaca dilde konuulmasn tler. Nasreddin Hoca bir ocuktur: nk, spontan ve yaratcdr; bir ocuk gibi muziptir. Elenmeyi sever; fkralarnda insanlara ders verirken veya aklc zmler retirken ks ks gldn hissederiz. (Dkmen 2003: 277). Hocann cevaplar bu yzden Kzm sana sylyorum gelinim sen anla tabirindendir. Onun amac, daha ok ocuk kiilie sahip
28|HAZRAN 2010

Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak

3. rgt-ii letiim ve atma

Kiilerin toplumdaki rollerini gerei gibi yerine getirmeleri, her yaa, her makama uygun olarak davranmalar salkl bir iletiimin kaplarn aralar. rgt yelerinin bir takm ileri kendi rolleri iinde alglayp alglamamalar ya da sahip olduklar rolleri kendilerine uygun bulup bulmadklar rgt-ii atmalarda belirleyici unsurlardr. (Dkmen 2003: 38).

Nasreddin Hocaya bir gn evinin yand haber verilir. Ama Hoca, oral bile olmadan evin i ilerinden einin sorumlu olduunu syler. (zkan 1999: 236-237). Bu hadise, toplumda roln alglama zorluu eken kiilere gzel bir rnektir. Hocaya bir gn Padiah m byk, ifti mi? diye sorarlar. O da, ifti buday vermezse padiah a kalr diye cevap verir. (Tokmakolu 1981: 181). Bu fkrada verdii cevapla Nasreddin Hoca, takdir etmesini bilen bir yetikin olduunu gsterir. Hoca, sadece ifti kelimesiyle de soruyu yantlayabilirdi. Fakat o, toplumdaki rol dalmn yksek veya alt tabaka fark etmeksizin herkesin birbirine olan ihtiyacn dile getirerek anlatr. Bylece, toplumsal baarlarn kazanlmasnda ve hayatiyetin srdrlmesinde ben deil biz bilinciyle hareket etmenin nemini vurgular. Hoca bazen de makama saygs olmayan kiileri yerer. Kasaballarn dileini Timura senli benli anlatrken, azarlanan Hoca, Sen byksn, biz de kk (Tokmakolu 1981: 138) szleriyle tam bir yetikin olmayan Timuru eletirir. Timurun azarlayc ifadelerine sessiz kalmayan Nasreddin Hoca, buradaki davran zelliiyle, otoritenin karsnda geri ekilmeyen, da dnk bir tip olduunu gsterir ve susan bir toplum olmamay tler. Fkrada ayrca gerginleen ortam dzeltme asndan hitabetin nemli olduu vurgulanr. fade tarz, konutuun kiiye deer verme, davran ve kiilik zerinde mutlaka etkilidir. Bazen kk bir ocukla konuurken dahi, onu deerli hissettirdiinizde, kendisine ekidzen verdiini, bir anda bydn rahatlkla grebilirsiniz. Nasreddin Hoca, ocuk-ana-babalar toplumundaki insanlarn bireysel snrlarnn yok denecek kadar az olmasna veya ar geirgen olmasna bal olarak, birbirlerine fazlaca mdahale etmelerini de eletirir. (Dkmen 2003: 278). Hocann merakl bir komusunun, nmden az nce bir tepsi baklava geti dedikten sonra tepsinin, Hocann evine gtrldn sylemesi, toplumumuzda birok benzerine rastladmz eletirel bir hdisedir. Hoca bu durum karsnda Bana ne, bize gidiyorsa sana ne (Tokmakolu 1981: 183) diye tepki gsterirken, aslnda ocuk toplumun davranlarn, yetikin rolyle eletirir.

Nasreddin Hoca, her eyden nce kendisine zgveni olan, kendisini nasl ifade edeceini bilen, bilinli, nktedan, bilgelik vasarna sahip bir kiidir. O, sosyal hayatn aksaklklarn sergilerken bir oyuncu, zmler getirirken ana-baba, hdiselere bak asyla bir psikologdur. Hoca, ana-baba, yetikin ve ocuk rollerini yerine ve zamanna gre kullanmasn bilir. ounlukla da bunlar ayn fkra iinde kaynatrarak sergiler. (Dkmen 2003: 277). Kadlk grevini yaparken, davacnn kulana Yemein buharn satan, parann krtsn alr szleriyle adaleti salayan Hoca, Yetikin roln stlenir. Davacy eletirdii iin Anababa, btn bunlar yaparken hem kendisi hem de izleyenlere keyii vakit geirdii iin ocuktur. (Dkmen 2003: 277). Bilgeliin; alay veya ar tevazu ardna gizlenmi olsa bile tanndn belirten Sayar, bilgelii kalabalklar arasnda yanmadan ve gz kamatran, yavaa yol alan bir fener gibi yaymak (Sayar 2004: 165) gerektiini szlerine ekler. Nasreddin Hocann stlendii bu rol, gnmze kadar etkisini srdrmtr ve buna da devam edecektir. Nasreddin Hoca fkralarndaki gizli dil rneklerinin younluu, sz konusu unsurlarn toplumsal bildiriimde kabul grerek, hzla yaylmakta olduunu ve hedene hemen ulatn gsterir. Bu durumun farknda olan Nasreddin Hoca da, temsil ettii deerler ile saf, katksz Anadolu halknn olaylar zmleyiine folklorik adan yaklamay dener. O, hem beden dilinin, hem de szl iletiimin bir arada olmas taraftardr. nk bazen dil ile bazen de beden ve iaret diliyle ifadelerimiz yetersiz kalarak, farkl anlamlara yol amakta, atma unsurlarn ortaya karmaktadr. Diyebiliriz ki, Nasreddin Hoca, her trden insan grubunun i atmalarn ocukluk, annelik, babalk, rehberlik rolleriyle zmleyen, empatik bir toplum iin gayret sarfeden esiz bir ahsiyettir.
Kaynaka: 1. ABDULLA, Behll (1993), Dava Yorgan Davas (Molla Nesreddin Letifeleri), Bak. 2. AKSOY, mer Asm (1991), Ataszleri ve Deyimler Szl I-II, stanbul. 3. ARSLAN, Mehmet-Burhan Paacolu (hzl.) (1996), Letif-i Hoca Nasreddin, Sivas. 4. CCELOLU, Doan (1993), nsan ve Davran/Psikolojinin Temel Kavramlar, stanbul. 5. DKMEN, stn (1994), Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empati, stanbul. 6. ELN, kr (1988), Halk Edebiyat Aratrmalar, C. II, Ankara. 7. FROMM, Erich (1997), Sevme Sanat, (Trkesi: Itan Gndz), stanbul. 8. HANGN, krami (2002), Elaz Fkralar (nceleme-Metin), Elaz, (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). 9. JAMES, Judi (2004), Beden Dili/Olumlu maj Oluturma, (ev. Murat Salam), stanbul. 10. MOLCHO, Samy, (2000), Beden Dili (Sessiz Diliniz), (Trkesi: E. Tlin Batr), stanbul. 11. NDER, Mehmet (1992), Ald Sz Anadolu, stanbul. 12. ZKAN, sa (hzl.) (1999), Huca Nasreddin Mezeklere (Nasreddin Hoca Fkralar), Ankara. 13. SAYAR, Kemal (hzl.) (2004), Su Psikolojisi / Bilgeliin Ruhu, Ruhun Bilgelii, stanbul. 14. TOKMAKIOLU, Erdoan (1981), Btn Ynleriyle Nasrettin Hoca, stanbul. 15. TURCHET, Phlppe (2005), Bedenin nce Dili/Sinergoloji, (ev. Yeim Ongan Akyz-Simla Ongan Kocaolu), stanbul.

4. Kitle letiimi ve atma

Hocann fkralar gnlk yaamn, kiileraras iletiimin birebir yaand, sosyal hayatn gerek kesitleridir. Daha ok szl iletiim rneklerini grdmz fkralarda yaz ve mektup eklinde iletiimden bahsedilse de, Hocann karlkl iletiimi tercih ettii grlr. Bu da onun insan ile i ie olma, scak dostluklar kurma isteinden kaynaklanmaktadr.

HAZRAN 2010|29

ok Ynl Bir Yazn nsan;

Rportaj: Erol Bykmeri

Glsm Cengiz
Kimdir?
air, yazar. 12.7.1949da IspartaStlerde dodu. 1966da stanbul lkretmen Okulunu bitirdi. 1966dan 1980e dek Balkesir ve stanbulda retmenlik yapt; 1980de mesleinden ayrlarak yaynclk alannda almaya balad. eitli yayn kurulularnda ansiklopedi editr, ocuk yaynlar ynetmeni; ocuk ve genlik kitaplar editr; ocuk sayfas sorumlusu olarak alt. TRT 1 stanbul Radyosunda, Yaam Radyoda, Radyo Cumhuriyette, zgr Radyoda, TRT 2 televizyonunda program hazrlayp sundu, metin yazar ve danman olarak grev yapt.. Cumhuriyet, Emek ve Evrensel gazetelerinde ke yazarl yapt. u anda Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Karlatrmal Edebiyat Blmnde retim grevlisi olarak almaktadr. Trkiye Yazarlar Sendikas, Uluslararas PEN, Edebiyatlar Dernei, Tiyatro Yazarlar Dernei yesidir.
30|HAZRAN 2010

Yazn yaam ve yaptlar:

Edebiyata iirle girdi. iir kitaplar: Eyll Deyileri (1987), Sevdamz ieklenir Zulada (1990), Maysta zgn Gnlm (1993), Akdenizin Rengi Mavi (1997); Oyun kitaplar; Makas Kesmez ne Dikmez Olmasa Ellerimiz (1997), Hepimiz evreciyiz (1997) ve Yaamn zindeki Kadnlar (2007); Boazdaki Mutlu ocuk Kuzguncuk, 2009, an yk deneme. Yazar; Selam Yaratana: Emek iirleri 1 (2000), Ellerimiz Gn: Emek iirleri 2 (2002) adl antolojileri Eray Canberkle birlikte hazrlad; Ayrca yaymlanm 89 ocuk ve genlik kitab vardr.

evrilen yaptlar:
Ayenin Gnleri adl ilkgenlik roman, 1997de Almancaya evrilerek Katzen washt man Nicht adyla svire ve Avusturyada; 2009da Arapaya evrilerek Suriyede yaymlanmtr. 13 ocuk yks Almancaya evrilerek Almanyada Verlag Anadolu tarafndan ki Dilde Kitaplar dizisinde; 6 ocuk yks de Almancaya evrilerek Freie Akademie tarafndan Almanyada Trke-Almanca ve CDli olarak yaymlanmtr. Suyun Rengi ya da Rengarenk iek Bahesi adl yks ngilizce ve Trke olarak yaymlanmtr. (2007); iirleri ngilizce, Almanca, Elence, branice, Romence, Azerice, Rusa, Arapa, Franszca ve Krteye evrilerek seki, derleme ve dergilerde yaymlanmtr.

dlleri:
iir, YG iir ve Politika Gazetesi zel dl-1979; iir, Yeni Trk Yaynevi-1986; ocuk Kitab, Kular Kral Kim Olacak? Stk Dost ocuk Edebiyat-1990; ocuk yks, Bir Kedinin Gnl, Trkiye Yaynclar Birlii- 1990; Oyun, Makas Kesmez ne Dikmez Olmasa Ellerimiz, TOBAV ve ankaya Belediyesi- Genlik Dal Byk dl- 1991; iir, TRUVA R DL-1995; Genlik roman, Ayenin Gnleri- Almanya Mainzdeki ESELSOHR dergisinden Fallt aus dem rahmen sradlk dl- 1997; Oyun, Yaamn zindeki Kadnlar; Dil Dernei Kerim Afar dl- 2005.

Yazar, air ve Eitimci Glsm CENGZ'le Syletik

Hocann ok ynl, yetenekli ve yaratc kiiliini fkralarnda grebiliriz.
>Sevgili
Glsm Cengiz, Nasreddin Hocamzn 800. doum yldnmn Ona bir kitap armaan ederek karlamsnz. ocuklara da bir armaan vermi olarak Deil mi ki armaandan sz ediyoruz. Armaan edimiyle balayalm sze. Anadolu tarihimizin toplumbilimsel sreleri iinde ve de gnmzde Al glm- ver glm, kazn gelecei yerden tavuk esirgenmez, gnlden armaan verme, dahas olgunun anlam eksiltilerek yan cebime koy gibi zdeyiler ortaya karan armaan verme kltr toplum yaamnda yaygnken; yaad dnemde 150-200 fkras bulunan Hocamza insanmzn ona armaan ettii ve gnmzde birka bini bulan hoca fkralarnn ve eitlemelerinin okluunu zellikle arnma (katarsis) ve yansma balamnda hocamzn ve insanmzn hangi zelliklerine balyorsunuz? Nasrettin Hoca mizah, eitimci ve felsefeci bir Anadolu bilgesidir. Zamanndaki btn dini ve pozitif bilimleri okuyarak renmi ve kendisini gelitirmitir. Nasrettin Hoca bilge ve eitimci tavrn her kesimden insan arasnda, halkla i ie srdrmtr. Halkn ve yneticilerin zerinde nemli bir saygnl vardr. Yaad toplumdaki elikileri, yneticilerin ve insanlarn hatalarn aka sylemesine karn bunu tatl dille, gler yzle ve zekice yapmay tercih etmitir. akaclk ve hazrcevaplk onun en nemli zelliklerindendir. Ancak o gldrrken dndrmeyi de baarm biridir. Aratrmaclar Nasrettin Hocann bilim adam, mutasavvf, din adam, hukuku ve eitimci ynleri olduunu belirtmektedirler. ok ynl, yetenekli ve yaratc kiiliini fkralarnda grmek olanakldr. Nasrettin Hocann fkralar kvrak bir zekann, sevgi ve hogrnn, zgr bir kiiliin da vurumudur. Nktecilik, hazrcevaplk Nasrettin Hocann en nemli zelliidir, ancak onu komik bir adam olarak grmek doru bir yaklam deildir. Onun fkralar gldrrken dndren fkralardr. Baz fkralarndaki saf ya da aptallk derecesindeki iyi niyetli tutum da onun hakknda yanl bilgi vermemelidir. Bu tr fkralarda Nasrettin Hoca, kendi eksiklikleriyle elenerek z eletiride bulunur. Ya da sak grnts altnda en sylenemeyen szleri bile syler. Yaad dnemde ve corafyada srp giden savalarn ve saltanat kavgalarnn halkn yaam zerinde olumsuz etkileri olmutur. Ynetenlerin uygulad bask ve hakszlklar zeki bir insan olan Nasrettin Hocann gznden kamaz. Nasrettin Hoca, grd hakszlklar ironik biimde anlatarak halkn duygu ve dncelerini dile getirdii iin ad dilden dile yaylr. Yoksulluk eken, hakszlklarla karlaan halk, kendi durumlarn, duygu ve dncelerini dile getirdii iin Nasrettin Hocay sahiplenmitir. Bu sahiplenme, hem onun fkralarnn dilden dile yaygnlamasna, hem de halkn sylemek isteyip de syleyemedii szleri, bu nl halk bilgesine syletmesine neden olmutur. Onun da tesinde, Nasrettin Hocann lmnden sonra da halk arasnda sylenen zeka rn ve eletiri ieren her fkray halkn ona mal etmesinde, Hocann halkn nezdinde kabul grm saygn kiiliinin etkisi vardr. Bask ve hakszlklar, insanlarn elikilerini, zayf ynlerini eletiren fkralarn onun adn anarak sylendiinde kabul grecei dncesi belirleyici olmutur. Timur ve Nasrettin Hoca hakkndaki fkralar bunun en iyi rneidir. Timur ile Nasrettin Hoca arasnda yaklak 120 yllk bir zaman fark vardr. Nasrettin Hocann lmnden ok sonra Anadoluya gelip Yldrm Bayeziti yenerek egemenlii ele geiren Timur ile Nasrettin Hoca ayn dnemde yaamamalarna karn pek ok Nasrettin Hoca fkrasnda Timurun ad gemektedir. Nasrettin Hoca fkralar, halkn, sylemek isteyip de syleyemediklerini dile getirdii iin yaygnlam ve yz yllarn tesinden gnmze dek gelebilmitir.

>Nasreddin

Hocamzn yaad dnemde Anadolu Seluklu Devleti yklmak zeredir, Seluklu ehzadeleri arasnda kyasya taht kavgalar vardr, Anadolu, Mool
HAZRAN 2010|31

yaylmacl altndadr, halk ayaklanmalar vardr; Anadolu insan ktlktan krlmakta, toplumsal yaamda yoksulluk, adam kayrma, rvet, hrszlk kol gezmektedir. Kitabnzda satr aralarnda siz de ilemisiniz bu olgular. Bir lkede toplumsal alkantlarn youn olduu dnemlerde mizahn, hicvin ykseldii, keskinletii grlr genellikle. Mizahmzn byk ustas Hocamz bu koullarn yaratt ve lkemizde yakn dnemde Aziz Nesin, Turhan Seluk, Semih Balcolu ve bunun gibi daha birok mizah devlerinin yetitii dnlrse; szn ettiim olgu balamnda lkemizde yaanan toplumsal olaylarn karl nedir? Fkralar, gldr ykleri ya da karikatrler, kiisel ya da toplumsal konulardaki elikileri, eitsizlikleri, hakszlklar, arpklklar ve bunlar yapan kiileri eletirmek ya da talamak amacyla retilmi rnlerdir. Halk edebiyatnn nemli bir rn olan masallarn ve fabllarn da bu tr zellikleri vardr. Toplumsal alkantlarn ykseldii dnemlerin dnda, dorudan eletirinin hogryle karlanmad toplumlarda daha fazla yaygnlamlardr. Bir toplumda gldr yklerinin ya da fabllarn yaygn olarak retilmesi, o toplumda demokrasi kltrnn yeterince olumadnn gstergesidir. Nasrettin Hoca fkralarn ortaya karan ve yaygnlatran toplumsal koullar, o gnden bugne biimsel deiiklikler geirmi olsa da znde ok fazla deimemitir. Nasrettin Hoca dneminin kadlar, bugnn devlet grevlileri ve yetki sahibi insanlardr. Gryoruz ki, zerinde yaadmz corafyada, hangi dnemde olursa olsun ynetim organlarnda yer alanlar, yetki sahibi kiiler
32|HAZRAN 2010

eksikliklerinin ya da hatalarnn eletirilmesinden holanmyorlar. Oysa eletiridir insanlar ya da toplumlar gelitirecek olan Eletirinin olmad yerde insanlar duygu ve dncelerini benzetme, hayvan karakterlerin konuturulma zelliklerinin yer ald fabllarla ya da gldr ykleriyle ortaya koyuyorlar. Nasrettin Hocay ortaya karan toplumsal koullar bunlardr; Cumhuriyet sonrasnda, daha yakn dnemde Aziz Nesin, Rfat Ilgaz, Muzaer zg vb. yazarlar; Cemal Nadir, Turhan Seluk, Semih Balcolu vb. izerleri ortaya karan toplumsal koullar da 1940l ve 1950li yllarda Aziz Nesin ve Rfat Ilgazn da yazd Marko Paa, Malum Paa ve 1980li yllarda sat rakamlar yz binlere ulaan Grgr dergilerini anmsamak bile mizahn hangi dnemlerde halkn bir ifade gereksinimi olarak ortaya ktn ok iyi gstermektedir.

>ocuk ve ilk genlik yaznnda en verimli yazarlarmzdansnz. Bugne dein bu alanda seksen dokuz rn verdiniz. Ve yine bu alanda dller aldnz. Kitaplarnzn kimileri yabanc dillerde yaymland. Bu yl da -28-30 Nisan 2010da- Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi Karlatrmal Edebiyat Blmnn dzenledii IV. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Yaayan Yazarlar Sempozyumunda -Glten Dayolu, Muzaer zg ve Ayla narolundan sonra- mercek altna alnan drdnc yazar oldunuz. Sempozyum katlmcs olmamama karn gn boyunca sunumlar izledim. Alta Hfz Topuzun iiriniz zerine yapt vgler imdi bile kulamda Dnya karikatrn Trkiyede en kapsaml olarak aratran bu

ok saygdeer insann indinde on airden biri olmak byk bir onur olmal sizin iin. Sempozyumdaki sunumlarda kimi satr aralarnda verilmeye allan eletiriler dndakitaplarnz genellikle olumland. Alt yldr derslerine girdiiniz rencilerinizle, Osmangazi niversitesinde birlikte altnz akademisyen arkadalarnzla ve Kbrs, Azerbaycan ve Rusyadan da olmak zere lkemizin eitli kentlerinden gelen yazar ve akademisyenlerle bir enlik havas iinde yaanan sempozyumun sizdeki yansmalar, etkileri neler oldu sevgili Glsm Cengiz? Her eyden nce benim iin byk bir onur ve mutluluk olduunu sylemeliyim... Bir yazarn, yaarken yazarlk yaamnn ve yaptlarnn deerlendirilmesi bizim corafyamzda ok sk grlen bir olay deil. Yazarlarn yazdklar, syledikleri nedeniyle hapislerde yattklar, cezalandrldklar bir corafyada yaarken, bir niversite tarafndan yaptlarmn deerlendirilmesi iin bir sempozyum dzenlenmesi gerekten ok onur verici. 1993te Trkiye Yazarlar Sendikas ynetim kurulu yesi olduum srada, ukurova niversitesi, Kltr Bakanl ve TYS tarafndan dzenlenen Yaar Kemal ve ada Epope Sempozyumuna katlmtm. Orada Yaar Kemalin romanlarn, bilimsel ltlerle inceleyen bilim insanlarnn sunumlarn byk bir sevinle dinlemi ve pek ok yeni bilgi edinmitim. O sempozyumdan sonra da btn yazarlarmzn yaptlar iin bu tn almalar yaplmasn dilemitim. Sonra biz TYS olarak Yakup Kadri Karaosmanolu, Tevk Fikret, Cevdet Kudret ve daha birok yazn insanmz iin panellerin yan sra sempozyumlar dzenlemitik. Benim yaptlarm zerine de bir sempozyum dzenlendii iin ve bunu yaarken grebildiim iin kendimi ok ansl duyumsadm. stelik bu sempozyum srecinde sevincime sevin katan birok olay yaadm. Deerli yazn ve kltr insan Hfz Topuzun sempozyuma onur konuu olarak katlmas, iirim stne yapt konuma beni gerekten ok onurlandrd ve mutlu etti. Ayrca, sempozyuma bildiriyle katlan yazar dostlarmn, bilim insanlarnn, blm arkadalarmn, rencilerimin scack yaklamlaryla kendimi bir sevgi emberi iinde duyumsadm.Kukusuz ki bu scaklk ve sevgi ortam, onlarn sunumlarnda nesnel davranmalarna engel olmad, bu da beni sevindiren etkenlerden biridir. ayr salonda paralel oturumlar eklinde yapld iin sunumlarn btnn izleme olanam olmad. Ancak sunumlar kitaplanca okuyabileceim. Ancak, izleyebildiim kadaryla sunumlarda ok ilgin konu balklar altnda pek ok kitabm incelenmiti. Aratrmalar, sunumlar nitelikli ve doyurucuydu. Eletirel yaklamlar da oldu, bunlar da ilgiyle dinledim. Al srasnda belirttiim gibi, bundan sonraki yazarlk yolculuumu, olumlanan yaptlarmn yan sra eletirilerden rendiklerimle, bu sempozyumun bana kattklarndan yararlanarak srdreceim.

Sempozyuma ilgin bir boyut katan sunumlardan birini dokuz yandaki bir ilkretim nc snf rencisi gerekletirdi. O da ben de ok heyecanlydk Benim iin bilimsel deerlendirmeler ne kadar nemliyse, yazdklarmn ocuk dnyasnda uyandrd etki de o kadar nemli. Sempozyumun kendisi tek bana bir sevin ve onur kaynayken, bir de ho srprizler yaadm. Al etkinlikleri srasnda sahnede Vektor Uluslararas lim Merkezi tarafndan Trk Edebiyatna Hizmet Uluslararas dl ve Azerbaycann nl kadn airi Mehseti Gencavi adna bir dl sunulmas; Tamila Aliyevann evirdii Bir Kedinin Gnlnn Azerbaycan basksnn ve Makbule Muharremovann evirdii Ayenin Gnlerinin Rusa basksnn bana sahnede sunulmas pastann kremas oldu diyebilirim. Emek yerde kalmaz, sylemimin gerek olduunu bir kez daha grdm. Bu sempozyum benim iin birok ynden ok anlaml. Alt yldr retim grevlisi olarak altm blm tarafndan dzenlenmesi, blmmn bu kez beni bir yazar olarak arlamas, alma arkadalarmn bu sempozyumun gereklemesi srecindeki emek ve heyecanlar, rencilerimin etkinliklere ve grevlere sevgiyle katlmalar, etkinlik organizasyonunun, eski rencilerimin kurduu Evreka adl kurum tarafndan hibir kar gzetmeden gerekletirilmesi ve daha pek ok sevin yaadm sempozyum srecinde. Bu nedenle bu sempozyumlar dizisini balatan Karlatrmal Edebiyat blm bakan Prof. Dr. Ali Gltekine, bu sempozyumun gereklemesine olanak tanyan ESOG Rektr Prof. Dr. Fazl Tekine, Fen ve Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Rstem Kayaya teekkr ediyorum ve bu almalarn srmesini diliyorum.

>imdi

airlik yannza dnelim. Yazn dnyasna iirle girdiniz. 1998 ylnda ilk kez Moda (Kadky) ayevi masalar cam altlarnda rastlamtm iirlerinize. Akdenizin Rengi Mavi adl kitabnzla tanmtm sonra; sizden de imzal olarak Drt adet iir kitabnz; bunun yannda Eray Canberkle birlikte hazrladnz, izlei emek ve emekiler olan iirlerden olumu iki de seki kitabnz var. Zaman zaman mitolojiden de beslenen iirlerinizde genellikle, doa sevgisi, paylam ve savasz ve smrsz bir dnya umudu izleklerini iliyorsunuz. Ksaca iir anlaynz (poetikanz) syler misiniz? nsann dnyay alglamas ve bu algsn sanatsal rnlerle ortaya koymas onun kiisel tarihiyle yani o gne dek biriktirdikleriyle, yaad dnem ve corafyayla yakndan ilgilidir. Akdeniz Blgesinde, Orta Toroslarda, yeilin binbir rengiyle kapl dalarn ortasndaki Stlerde dodum. On ki Temmuz arks iirimin giriindeki
HAZRAN 2010|33

Gl kokulu sabahlara uyandm/hal tezgahnda kirkit; yamalarda/ an, ngrak, olak, oban sesine./Kl adrlar, tahta beik/ defne, mersin kokusu;/ sylenceler,/trkleri bu iklimin/emzirdi iirimi. dizelerimin, kiiliimin ve iirimin doal ve kltrel kaynaklar hakknda ip ular verdiini dnyorum. Ancak bu yeterli deil. nk Akdenizde dodum, ama stanbulda yetitim. ocukluumun en gzel yllar, birbirinden farkl dinlerin, kltrlerin i ie yaad bir semt olan Kuzguncukta geti. Farkllklara saygy, hogry rendim orada... Akdeniz gneinin yreime doldurduu scaklk, doa sevgisi ve yaam sevincine, Kuzguncukta rendiim insan sevgisi ve farkllklara sayg dncesi eklendi. ok gen yata okuduum yaznsal kitaplarn yan sra toplum yasalarna dair bilimsel kitaplar bana yaama geni bir pencereden bakmay retti. Kiiliimin oluumunda doduum corafyann bana kattklar, kazandm kltrel birikim ve edindiim dnya grm etkili oldu. iirlerim, kiiliimin bir yansmas olarak ortaya kt. te yandan, Akdeniz yalnzca doal gzellikleriyle deil, doadaki canllarn zellikleriyle de etkiledi beni. Kayalarn arasndaki yarkta biten otlardan, toprak damlarn saaklarndaki ieklerden; yaamn ne denli deerli olduunu ve canllarn yaamak iin gsterdikleri direnci rendim. Toplumsal, siyasal konularda iir yazarken bile doadan gelen bu imgeleri kullandm. Doal olaylarla toplumsal olaylar birbirine kout biimde yer ald iirimde; diyalektik btnlk iinde... mgelerim genellikle doa kaynakldr; doadaki gelime ve deiimlerle toplumsal yaamdaki gelime ve deiimleri zdeletiririm ou kez. Beslendiim kaynaklardan biri de iir geleneimizdir. Gemiten gnmze gelen kltrel birikim; halk iirindeki zenginlik, divan iirindeki syleme ustal, ada iirimizdeki almlar bize sonsuz olanaklar sunuyor. Bu olanaklar deerlendirmek; yaamda var olan gzellikleri, ironiyi bulup karmak ve kendi szgecinden geirip kendi bak asyla yourarak yeniden dourmaktr sanatnn ii. Sanat, yaamn yeniden yaratlmasdr nk. Ancak yaratclk yetmez bir bana; bilgi-kltrel birikim ve youn emek de gerekmektedir. Sanatnn yaama bak as, dnya gr ve iire verdii emek, retilen sanat yaptlarnn niteliini belirleyen en nemli elerdendir. iir iiliini nemsiyorum; nk insanlara ne sylediiniz kadar nasl sylediiniz de nemli. O yzden iirde biim kaygs ve estetik araylar ayrca nem kazanyor. nk sz sanatlar iinde en zor olan iir ve ben bu yolda hep daha iyiyi ve gzeli arayarak yryorum. iir iiliini dlamadan, youn emek vermem gerektiinin bilincinde olarak... iir yazmaya baladm 70li yllarda yaadmz aclar, 80li yllarn bunaltc havas kukusuz ki benim iirimi etkiledi Gren gz, iiten kulak, duyumsayan yrek
34|HAZRAN 2010

ve dnen beyin olarak yaananlar grmezden gelmek elimden gelmezdi; gelmedi de... nk sanatnn toplumuna, ana kar grev ve sorumluluklar olduuna inanyorum. airler toplumlarn vicdandrlar; btn seslerin sustuu, susturulduu bir dnemde airlerdir iirleriyle toplumsal elikileri, aclar, irkinlikleri gsteren, yaanlana tanklk eden. Bununla birlikte iirlerimde yalnzca mcadele, mcadele srasnda yitirdiimiz dostlara ilikin aclar, tanklklar yer almyor. Diyalektik bir btnlk iinde yaam, insan btn boyutlaryla iirimde yer almaktadr. Ksaca sylemek gerekirse, yaam, insan ilgilendiren her ey iirimin konusunu oluturuyor. airler umut iileridir; insanlarn ayrmna varmadklar ince ayrntlar, yaamn eitlilii iinde aclarn, glklerin yan sra yaamn zenginliklerini, gzelliklerini, umut ve direnci gsteren... airler bilin iileridir; iinde yaadklar topluma ve dnyaya kar sorumluluk duyan; insanlara, kendi ilerindeki deitirme gcn yaptlaryla ve yaamlaryla duyumsatan... Genelde sanatn, zelde iirin ilevselliine ve dntrc gcne inanyorum. iirlerimin insanlarn yaadklarna tanklk etmesinin yan sra; kendi duygularm araclyla teki insanlarn duygularna ses olmasn, insanlara daha gzel bir yaam kurma yolunda umut ve g vermesini istiyorum. nk iir; Hasan Hseyinin Karagn Dostunda dedii gibi, biliyorum/matarada su/ torbada ekmek/ve kemerde kurun deil iir/ama yine de matarasnda su /torbasnda ekmek / ve kemerinde kurun kalmamlar /ayakta tutabilir.

izer: Erol Bykmeri

Nasreddin Hoca,

Gldrrken Dndren Adam

nceleme: Erol Bykmeri

Sylediklerine gre herkesin yapt gibi alayarak deil de glerek domuum ben. Doduumda yzmde glyormu gibi bir ifade varm. Kim bilir, belki de yledir; ama bunun gerek olup olmadn bilmiyorum. nk o zamanlar evremde ne olup bittiini anlamayacak kadar kktm.
Nasreddin Hoca, Gldrrken Dndren Adam ama bunun gerek kitab, Glsm Cengizin Morpa Yaynlarnn, Tarihte z olup olmadn Brakanlar dizisinde 2008de yaymlanan bir yapt. bilmiyorum. nk o zamanlar evremde ne olup bittiini anlamayacak kadar kktm. (s.9) Glsm Cengizin bu yaptnda; diziye zg uygulanan biim ve biemle Hocamzn doumundan balanarak Cengiz, kitabna ald bir ykyle bir bakma Aziz lmne dek sren yaam izgisinde, Onun mizah Nesinin de dedii gibi- Hocamzn tarih st bir kiiliini kimliini yaratan kendinden nceki ve zamanndaki de vurgular. nk hocamz sanki kendinden nce ve sonra toplumsal, kltrel ve siyasi corafya da verilerek; tm bu da yaamaktadr insanmzn arasnda. olgu ve olaylardan adrlm otuz yks Ouz Demirin yaln ve ho izgileriyle de desteklenerek ocuklarn alg Bir sylenceye gre Seyit Mahmut Hayrani (XIII. yy.) dzeyinde ilenmi. bir gn kyne gider. Giderken de ok sevdii kuzusunu sevdii rencisi Nasreddin Hoca (XIII. yy.), air Ben Nasreddin Hoca, bu kitapta ben varm Nesimi (XV. yy.) ve Hallac- Mansura (IX. yy.) emanet tmcesiyle balayan kitapta, Hocamzn genellikle kendi eder. Bir gn karnlar acknca bu kafadar kuzuyu kesip azyla anlatt yaam ve ykleri, ocuklar Hocayla yerler. Seyit Hoca, kynden dnp de durumu renince zdeletirirken bir bakma yazarn kendisiyle de buluturan ok kzar ve rencilerine ilenir. Kuzunun ban kesen biemde ok sevdiim ocuklarla geirdiim anlarm Mansura, Senin de ban kesecekler.; kuzunun derisini var. (s.7), Gnlerim yeni bilgiler renmekle ve kendimi yzen Nesimiye, Senin de derini yzecekler.; btn gelitirmekle geiyor. (s.27), Aydnlar yol gsterici bu olup bitenlere glen Nasreddin Hocaya da, Sana da olmaldr (..) in kan alasa bile gleceksin. Halka kyamete dek glecekler. der. (s.44) yol gsterenin zellii budur. (s.33), Yaammn hibir dneminde refah ve bolluk iinde olmadm; hep zorluklarla Yazarn bu balamda verdii bir rnek de Nasreddin mcadele etmek zorunda kaldm. Hocann lmnden bir yzyl (s.46) bg. sonra Anadoluya gelen Timur ve Timurla Nasreddin Hoca fkralarnn Cengiz, insanmzn gnlnde olduunun imlenmesidir. (s.78) yce bir yer tutan ve dahas evliya mertebesine (Evliyaullah Bugne dein Nasreddin Hoca zerine Nasreddin Hoca) karlan onun zerinde tiyatro, yirmi bein Hocamzla ilgili anlatlan kimi zerinde sinema uyarlamas yaplmtr. yklerinde efsane ile gereklik Glsm Cengizin ocuklar iin arasndaki ilintiyi ocuklara yazd 87 sayfalk bu kk oylumlu bilimsel bir anlat ile sezdiriyor: yaptnn, aslnda bir sinema yapmcs gzyle bakldnda bir Nasreddin Sylediklerine gre herkesin Hoca lminin eskizi olduu grlr; yapt gibi alayarak deil de glerek ocukluundan lmne yaamn domuum ben. Doduumda iinde -Nasreddin Hoca yklerinin yzmde glyormu gibi bir ifade yedirildii- bir Hoca lmi varm. Kim bilir, belki de yledir; izer: Erol Bykmeri
HAZRAN 2010|35

Bozkrn Ulu Bilgesi

smail KARAKURT| Eitimci, air-Yazar

izer: Hikmet Cerrah

asreddin Hoca, Anadoluyu aydnlatan, Anadolu mayasn alan bozkrn ulu bilgelerindendir. Onun mam- Azam-Ahmed Yesev MevlanaYunus Emre-Hac Bekta Veli-Ah Evren Hac Bayram Vel izgisinde lim-su-halk-esnaf zmreyle Anadoluyu medeniyetletirenler arasnda olduu bir hakikat Bu isimler bizim, Anadoludaki Trk-slam medeniyetinin olmazsa olmazlarndandr.

Evet, Anadoluyu mayalayan bozkrn ulularndan biridir Nasreddin Hoca... Onun adyla btnleen, adyla msemma olan iki kavram var: Hoca(lk) ve nkte Hoca olarak halkn iinde, hoca olarak halkn muhayyilesindedir. Temsil ettii hocalk, zellikle gnmzde baz kesimlerce clk karlan, ii boaltlan, banazln ya da kurnazln ifadesi bir kavram deil;

36|HAZRAN 2010

Nasreddin Hoca hibir zaman ve hibir fkrasnda hayata, eyaya, dnyaya komik adam algsyla bakmam; inden bakan bir gzle ve iimiz adna bakmtr
insanlara iyilii emreden ve insanlar ktlkten sakndran bir anlayn temsil gcdr. Adyla btnleen nktenin kk hikayecikleri olan fkralar ile insanolunun her iki dnya algsn, irade zayn, dncelerini, erdemlerini, eletirilerini, gnlk hayata dair sevinlerini ve kederlerini dile getirir; hayata ve hadiselere bak asn yanstr. Nasreddin Hoca bir fkra yazar deil, bir fkra anlatcs olmad gibi. Bugn fkra adyla bildiimiz kvrak bir zekann ve nkte yeteneinin rn olan bu kk hikayecikler, Nasreddin Hocann dnya algsn ve eitim anlayn somutlatran nemli metinlerdir. Bu metinler, insan ruhunu adeta bir aynaya aksettiren ve herkese dnyada olan biteni buradan seyrettiren bir zellie sahiptir. Bu aynada Trkn dnya algs, mthi bir muhayyile gc ve hayat gr vardr. Kk hikayecikler dememiz, sakn ola ki yanl anlalmasn. Boyut olarak kk ama anlam younluu, mesaj yk bakmndan bir atalarsz ya da iir deerindedir. Maksat komiklik olsun ya da insanlara kahkaha attrma deildir. Bu zellikler Nasreddin Hocann hem ald eitime ters hem de verdii eitime nsanlar glmsetebilir ama kahkaha attrmak niyetinde olacan sanmyorum. nand dnya algs ruhuyla uyumaz byle bir dnce. Onun grevi bellidir: Ne yapp edip insan gerekle yz yze getirmek... Bu, insan eitiminde bir tarzdr, bir slptur. Gerekleri odun gibi gstermektense, naif bir ifade, kk bir hikaye ve tatl bir mizahla kavratmak esastr bu tarzda. Herkes kabiliyetine gre insan ruhunun derinliklerine etki eder. Nasreddin Hoca da, hocalnn bir gerei olarak bilgisi, kvrak bir zekas, nkte yetenei ile beklenmedik durumlar ve olaylar karsnda armadan, duygusalla meydan vermeden soukkanllkla sorulara ve sorunlara zmler retmi, cevaplar vermitir. Ani sorulara verdii cevaplar ilgi ekici, saduyulu ve dndrcdr. Bu nkte yapmann, hazrcevapln bir gereidir. Yaad dnem gz nnde bulundurulduunda Nasreddin Hoca, medresedeki derslerinin ya da camideki vaazlarnn birer paras olan bu kk hikayecikleriyle halka ve yneticilere moral, mit ve yaama sevinci verme istei grlebilir. nk tarihilerin tespitlerine gre Hal ve Mool saldrlaryla ypranan Anadolu insannn yaralarna,Anadolunun dier manevi mimarlaryla merhem olmaya alt bir gerektir. Ahmet Caferolunun Nasreddin Hoca yorumuna bakar msnz? valyelii dnda tek kelimeyle muhteem: Bu aziz halk evladnn sarnda ehir, yani yerleik; kk eeinde ise gebe Trk yasaynn badatrlmak istendiini sezmekteyim. Bu yolla Hocamz kee medeniyeti ile balk medeniyetini kendi ahsnda kaynatrm bir valyedir. nk fkra denilen kk hikayecikleri iyi tarandnda, hakkyla okunduunda, zerinde dnlp analizleri yapldnda insani ilikiler ya da eitimde yntem almas yapmak isteyenler iin nemli ipularnn yakalanaca birer kaynaktr. Bunlarda grlecektir ki Nasreddin hoca hayatn, kee medeniyeti ile balk medeniyetinin her alannda; camide imam, medresede lim, dergahta arif, kahvede, sokakta, badabahede, tarlada yer alan sosyal ve nktedan bir kiilikle rtmektedir. Bu zellikleri ona, toplum yapsn gzlemleme, insani ilikilere hakim olma ve toplumu ok iyi tanma; durumlar ve olaylar hazrcevaplk, nkte ve saduyu ile zmleme imkann salamtr. Gnmzdeki mizah anlaynn ykclnn aksine, Nasreddin Hocadan gelen kk hikayeciklerin eitimde kiiliin oluumuna katks inkar edilemez. Bir eitimcide, bir toplum nderinde olmas gereken ve erdemliliin birer iareti olan nitelikleri bulabiliriz bunlarda. nk Nasreddin Hoca, komik adam deil, erdemliliin bir sembol olarak insanlara komik gelenden hareketle yanl eitimin ve yanl ynetimin alg sistematiine kk bir hikayecikle omak sokan bir bilgedir. Hocaya hakkn verenler, onun iin evliya- kiramdandr derken, gnmzdeyse kimi aklabanlarla kartrlarak komik adam gzyle bakanlar da sz konusudur. Hsl, ulu atalarmdan Nasreddin Hoca hibir zaman ve hibir fkrasnda hayata, eyaya, dnyaya komik adam algsyla bakmam: inden bakan bir gzle ve iimiz adna bakmtr
HAZRAN 2010|37

Bakas Adna Geldim

Mehmet AYCI| air-Yazar
oca kendi hanmn kendisi yle syleyecektim ama ok beendim, mi istemeye gitmitir, yoksa kendime istedim, bana vermediniz bari Nasreddin Hocay kz baka birini mi gtrmtr u garibana verin, diye cevap verir., istemeye gndermiler. bilemeyiz ama bildiimiz Nasreddin Hocann bir byk sfatyla Allahn emriyle, peygamberin Anladk da, bu Mehmet Akif nerden dnrcle, dier tabirle kz istemeye kt demeyin, fakir de duymad bu kavliyle dibacesini gtrlddr. Burackta syleyelim, fkray Akif in 1924 ylnda Asm akir okuduktan sonra kerime Trk halk geneli itibariyle tek elilie Gnene yazd bir mektupta okumu itibar eder, birka istisna fkray sosyal ve Mehmet Akif in Mektuplar hanm evvela kendisi iin fayda gzeterek ayklarsak Nasreddin adyla rahmetli stiklal airimizin talep etmi. Olmaz cevabn Hoca da tek elidir, bir fkrada mektuplarn bir araya getiren Yusuf alnca, zaten bakas iin Hocann hanm rahmetli olduktan Turan Gnaydna hem teekkr gelmitim, nefis mukaddem etmi hem de minnet borcu olduunu sonra tekrar evlenir vesaire ancak niyetimiz bu gler yzl bilgenin ev olduu iin yle sylemitim, bildirmitir. Tabii, bu vesileyle rahmetli halkndan/ev halinden/evlilik halinden airimize Fatiha gndermeyi de ihmal demi. bahsetmek deildir. Yoksa karsnn etmemitir. yzne baklmazl, krk kapnn ipini ekmesi gibi olumsuz huylar yannda kadncaz bir Kssadan hisse karacak deiliz ancak, bir kz sabr timsali olarak Hoca gibi hazrcevap, ne hazrcevab isteyici olarak Hocann neyi murat ettiini de merak sz cambaz birinin kahrn ekmeye devam etmektedir. etmekteyizdir. Birincisi, Hoca salt muziplik olsun diye Ecnebilerden dn aldmz tabirle pozitif ayrmclk ortam nce germek sonra yumuatmak yolunu tutmu yaptmz kanaati olumasn ltfen; o ileli kadn sahiden olabilir. kincisi, kahve getiren kzcaz sahiden beenmi, hanm hanmck bir hayat yoldadr ve inallah fkrasnda bundan iyi hanm olur, ben bile, koskoca Nasreddin Hoca olduu gibi Hoca merhumun gazabna uraml az olarak bunu isterdim diyerek olancazn gnlszln deildir. Bir miktar glgede kalml varsa da balayn, gidermeye alm olabilir. ncs ve birinci maddede Nasreddin Hoca gibi bir kiinin glgesinde kim kalmaz ki, zikredilmesi gerekeni, Hocann sahiden gnl kaymtr, kars bundan mstani olsundur. acaba verirler mi diye bir deneme yapm olabilir. Drdncs, lm gsterip stmaya raz etmeye alm imdi, bu kadar szden sonra sadede gelerek olabilir. Diyelim ki kzcazn baka taliplileri vardr, Hoca yaznn ilk cmlesine dnelim ve fkray Mehmet bunlar tanmaktadr ve ona gre bir yntem gelitirmitir. Akif ten dinleyelim. Nasreddin Hocay kz istemeye Beincisi, kz istemenin bir merasim haline getirilmesini, gndermiler. Allahn emriyle, peygamberin kavliyle kurumsallamasn, trensilemesini dalgaya alm olabilir, dibacesini okuduktan sonra kerime hanm evvela kendisi bir kzn bakalar tarafndan olana istenmesi deti yle iin talep etmi. Olmaz cevabn alnca, zaten bakas iin byle bin yllk bir gemie sahip olsa bile nihayetinde ahir gelmitim, nes mukaddem olduu iin yle sylemitim, zaman iidir. Altncs, Hocann byle bir nktesi/fkras demi. E, bu cmleleri fkra formunda yeniden yazalm yoktur da pek ok fkrada olduu gibi ona mal edilmi da glmsemeniz dudanzda kalmasndr. olabilir. Hoca merhumu kz istemeye gtrrler. Kahveler iilir. Dnrcler istesin diye Hocann gznn iine bakarlar. Hoca, Allahn emri peygamberin kavliyle kznz hanmefendiyi kendime e olarak istiyorum, demez mi? Buz gibi bir hava eser. Ev sahiplerinin de kz isteyicilerin de suratlar aslr. Nihayet kzn babas, Hoca, olmaz, hem buraya bakasna istemeye geldin deyince, rahmetli, ben de
38|HAZRAN 2010

Biraz daha zorlarsak bu maddeleme ii on alty da yirmi alty da bulur; iyisi mi ksa keselim ve diyelim ki, siz siz olun Hocay kz istemeye gtrrken nceden, aman ha kz kendine isteme diye sz aln, malum Hoca sznde duran adamdr; yoksa Allah korusun istediiniz kz bir defa Hocaya verildi mi ne kadar dizinizi dvseniz fayda etmeyecektir.

izer: Cem Gnen - Eray zbek

HAZRAN 2010|39

Sadk Yalszuanlar
ile Nasreddin Hoca, Mizah ve Gnmz Mizah zerine
Rportaj: Mehmet KONUKCU

Nasrettin Hoca kelam ile Anadoluyu mayalayanlardandr ama anlayabilene, ama mayalanabilene. Hem gleriz hem mayalanrz. Yani Nasrettin Hocann szn gnlne maya edebilen elbette ki Anadoluda mayalanr. Hocann ii de budur.
40|HAZRAN 2010

>Gldrrken

dndren Hoca Nasreddinin mizahndan gnmze neler kald acaba? Nasreddin Hocadan gnmze daha ok fkralar, nkteler, latifeler kalm biliyorsunuz. Hoca, bir glmece imgesi olarak toplumsal bellekte yayor. ifahi edebiyat verimleri arasnda, Hocann nkteleri de yer alyor. Tabi, bu, onun tarihsel anlamda gerek kimliini ne lde yanstyor, bunu tartmak lazm. Ama kesin olan bir ey var, Nasreddin Hoca, bizim toplumsal-ortak hafzamzn en canl imgelerinden biri. yllarda dizilerde, lmlerde izleyiciyi kahkahalara boan almalar yapld. Geleneksel mizahmzla hlihazrdaki durumu karlatrrsanz neler syleyebilirsiniz? Mizah, elikinin byd yerde belirir. roni, esasen, yksek dzeyde bir dil ve mantk oyunudur. Tabi zeki olmas ve yksek bir soyutlama iermesi kaydyla Mizah birikimimiz ve dilimiz, daha ok orta oyunu, tuluat, meddah, Karagz gibi geleneksel iletiim ortamlarmz ve grlerimizce tanmtr. iir, bir ironi ortam olarak gncelliini ve etkinliini daima korumutur. Fkra geleneimiz olduka grbzdr. Modern zamanlara gelindiinde, bu iletiim ortamlar gncellenerek srmtr. Bugn stand up diye isimlendirilen etkinlik meddahn modern bir trevidir diyebiliriz. Tiyatro, sinema ve edebiyat, mizahn varln ve etkinliini koruduu iletiim ortamlar arasnda mutlaka saylmaldr. Tabi dil ve ierikte belirli bir deiimden sz edilmelidir. Ama mizahn ierie olduu kadar dile ilikin zelliklerini de koruduu grlmektedir. beslendii mizahn kaynaklar ile gnmz mizahnn beslendii kaynaklar karlatrrsak nasl bir ayrm ya da benzeik zellikler ortaya kar? Hocann yzeysel gibi alglanan ironisinin gerisinde derin bir bilgelik daima sezilir. Bu anlamda dilinin de alegorik nitelikleri dikkat ekicidir. Beslendii kaynak, mizahi bir gelenek deil, dorudan akl aan ve onu da kuatan irfani bir gelenektir.

>Son

>Nasreddin

Hoca fkralarnn felse bir zemininin de olduu hep sylenegelmitir. Bu felsefe, gelenekten beslenen bir yap m arz eder yoksa Hoca bu felse gc, kiiliinden ve zeksndan m almaktadr.? Bu, sadece zek ile aklanabilir bir ey deil sanrm. Zek ve akl aan bir yan var Hocann. Hocann gnderme ve alntlar, bizim bilgelik geleneimizin birikimine ilikindir. Bunu Prof. Dr. Yaln Koun belirlemesiyle yle amlayabiliriz: Nasreddin Hoca kelam ile Anadoluyu mayalayanlardandr ama anlayabilene, ama mayalanabilene. Hem gleriz hem mayalanrz. Yani Nasreddin Hocann szn gnlne maya edebilen elbette ki Anadoluda mayalanr. Hocann ii de budur. Nasreddin Hoca dnce ile gnl arasndaki ayrm ortaya koymaktadr. Anadolu gnl zerinden yrr. Nasreddin Hocann yapt gndelik hayatn iinden gelen manzaralar yoluyla kelama mahsus hakikati anlatmaktadr.Gldrmek tarafndan. Alatmak yoluyla da olur. Merkebe

niye ters biner. Gsterir. Grn bakn der. Merkep sizin dncenize benzer. Siz dndnzde aynen merkebe ters binmi biri gibi gidersiniz nnz grmezsiniz sadece katettiiniz yolu grrsnz, etraf gremezsiniz. Dnce byle alr ama gnl baka trl alr. Gnln esas farkldr. Dncenin esas farkldr. Gnl sze gelmez. Dnceye kapaldr. Yani dnmek yoluyla, dil yoluyla analitik olarak gnl aamazsnz. Eer bunu amak mmkn olsayd, GrekoLatin-Kilise diyarnn dnrleri, mtefekkirleri Anadoluya gnl ehli olurlard. Oysa bu manada hibir mtefekkir Anadoluya gnl ehli deildir. nk dnmek yoluyla, analiz yoluyla, rasyonalite yoluyla hakikati ereveleyemezsiniz. Kelam kuatamazsnz, zaptedemezsiniz o anlamda.

>Latife, nkte, fkra, mizah, aka,

gldr, komedi Kelimelerden hareketle gelenekten modernizme benzeri kavramlar nasl evrilmitir?

>Hocann

Bu evrimle byk oranda olaan/ doal bir dnm olarak alglanmaldr. rnein Eref veya Neyzendeki yergi/ironi ile, bugnn stand uplar arasnda byk bir dil fark yoktur, daha ok ierik fark vardr. Bu anlamda, bizim mizah geleneimizin varln, gelenekteki gibi koruduu sylenebilir.

HAZRAN 2010|41

Nasreddin Hoca ve Liderlik

Mesut DOAN| air-Yazar

Genelde akac bir kii olarak bilinen ve ok yzeysel sohbetlerde fkralarndan rnekler verilerek adeta deerinden uzaklatrlan Nasrettin Hocann aslnda ok salam bir filozof olduu bilinen bir gerektir.

lkemizde genelde topluma yn vermi, ufuk gstermi byk insanlarn deeri anlal(a)myor. Bu deerlerden birisi de Nasreddin Hocadr. Genelde akac bir kii olarak bilinen ve ok yzeysel sohbetlerde fkralarndan rnekler verilerek adeta deerinden uzaklatrlan Nasreddin Hocann aslnda ok salam bir lozof olduu bilinen bir gerektir. Biz onun fkralarnn hep yzeysel ve komik tarafna taklp, zn merak etmediimizden, bir konu zerinde younlama becerimiz olmadndan Hocay anlama ve anlatma seviyesine bir trl ulaamadk. Peter Hawkinsin Sistem Yaynclk tarafndan yaynlanan Nasreddin Hocann Liderlik Rehberi isimli kitabn okuduumda, Nasreddin Hocann bir baka ynn daha kefetmenin mutluluunu yaadm. Kitapla ilgili grlerini belirten yabanc CEOlar ve iletme okulu profesrleri, Nasreddin Hocann fkralarn kendi kltrlerinden kii ve kitaplarla karlatrarak Hocann daha ufuk ac olduunu sylyorlar. Kendimize ait bir deeri daha bir yabancdan renmenin hzn ve sevinci iimde srekli kavgaya tutuurken, iimde tembellik ve pimanla neredeyse dokunacak kadar yakn duran bir duyguya kapldm. Aslnda gnlk hayatta rnek vermede, sz balamada ve bir eyi tarif etmede sktmz anda Nasreddin Hocann bir fkrasn kullanarak durumu kurtaryoruz. Bunu ok daha ciddi ilerde ve liderlikle ilgili yaklamlarda kullanmay, akl yrtmeyi ise nadiren yapyoruz. Btn ilimlerde sadece youn bilgi sunmak okuyucuyu ve

42|HAZRAN 2010

dinleyenleri genelde skyor. Aslnda bir makalede bile bir ok yazarn nemli bir sz veya fkra ile durumu sslediini biliyoruz. Liderlikte dnyada kabul edilen liderlik zellikleri vardr. Bunlardan bazlar ve en nemlileri arasnda, vizyon sahibi olma, sorunlar zme, iyimser olma, risk alma, insanlara gvenme, yetki ve yetkesini dier insanlara aktarma, hogrl olma, srekli kendini yenileme, dncelerini grselletiren, baarma duygusu ile dolu olma, konusunu ok iyi bilme, cesur olma, kendisinin eletirilmesine izin verme ve yalnz kalmaktan korkmama saylabilir. Nasreddin Hocann bir ok fkrasnda liderliin bu saylan ve belki de daha kefedilmemi olan bir ok zelliini grmek mmkndr.

Eski bir Nasreddin Hoca kitabnda Hocann dnyann ortasn gstermesi fkrasnn resmedilii.

ve gerek d grnen ama alnca baardmz ilerimiz yok mu? Hayal kurmay, hayal kurduumuzda gizli bir gcn bizi o hayalimize doru ittiini ve adeta zorla ona doru bizi srklediini yaammzdaki bir ok olaylardan biliyoruz. Bu noktada Mevlana Celaleddin, Nasreddin Hocadan daha ileri gidiyor ve hayale Hoca bir gn can cier ektii iin bir kilo ulamann ok kolay olduunu ve nemli olann sonsuza ulamak cier alr ve hanmna cieri teslim edip akama olduunu sylyor. Mevlana, madde ile (kiinin elinde olan ey), piirmesini syler. Hanm cieri piirir ama hayal arasnda perdeler vardr diyor. Maddenin, hayal yannda tadna bakarken hepsini yiyiverir. Hoca akam ok basit ve komik kaldn, ama o hayale ulatnzda artk eve dndnde hanm tm cieri kedinin kapp o hayalinizin de basitletiini sylyor. (Sonsuzluk lemi katn ve yediini syler. Hoca alr eline teraziyi pek geni ve hudutsuz bir lemdir. Varlk ve hayal sonsuzluk ve kediyi tartar. Kedi tam iki kilo gelir. Hakl olarak leminden yzlerce gda alr, o lemden beslenir. Hayaller hanmna, kedi buysa cier nerde, cier buysa kedi sonsuzluk lemine nispeten dardr. Varlkta hayalden daha nerde diye sorar. Bu olayda sorun nerededir? Kedide dardr. Mesnevi 1. cilt). Oysa biz Hocay bu fkrasndan mi, yoksa hocann hanmnda m? Hoca sorun olarak dolay ar hayalperest bulabiliyoruz. kediyi grp onu cezalandrsayd sorun zlr myd?

Bu fkra ile liderin sorunlar zerken gerek faili Yine Hocann l fkrasnda insanlarn Timura gitme bulmasnn o kadar da kolay olmadn, ama gerek fail bahanesiyle Hocay grnrde desteklemeleri ama bulunmadan yaplacak her tasarrufun da yanl olacan Timuru kapsna vardklarnda Hocay yapayalnz anlatyor. Bu fkradan ayrca, liderin konusunu ok iyi brakmalar, bize liderlikte ok nemli baka bir zellii bilmesi gerektiini, bir retim yaparken girdilerle ktlar anlatyor. Bir kiinin kendisinde liderlik zellii olup arasnda bir denge olduunu ve bu denge bozulduunda olmadn anlamas iin, rnek alaca birisi, kendisini rnn miktar ve kalitesinde sapmalar olacan bilmemiz sadece dinleyecek birisi, dert orta ve akl hocas gerektiini anlyoruz. eklinde drt ayr kiiyi bulmas gerekmektedir. Bu drt kiinin emek ve abalarn geree evirecek tek faktr Mavi boncuk fkrasnda ise (her hanmna bir mavi boncuk vererek onlar idare etmesi) liderin, alanlar birbiriyle vardr, kiinin i motoru veya zgven. Fil fkrasnda, Timurun kapsnda Hocay yalnz brakanlar ite bu kskanla ve srtmeye sokmadan nasl yneteceini ok drt kiiye benzetebiliriz. Bundan sonras tamamen gzel bir ekilde anlatmaktadr. liderin kendi zgven veya i motorunun gcne Hepimizin bildii ve sama bulduu bir fkrada Hoca, Akehir kalmtr. Glne maya almakla urarken kendisine ne yaptn soran kiiye gle maya alyorum, ama Hocam hi gl maya tutar Nasreddin Hocann fkralar zerinde elence amal deil ders amal olarak durulduunda ve m sorusuna karlk ya tutarsa cevabn vermektedir. Oysa bu fkra bir liderin vizyon (gelecekte olmak istedii yer) sahibi eitli olaylar ve bilimlerle birlikte dnldnde olmas gerektiini ne gzel anlatyor. Hepimizin balangta hayal ciddi anlamda yeni ynler ve ufuklar bulunaca aktr.

HAZRAN 2010|43

Mustafa Dumanla
Nasreddin Hoca zerine Bir Sylei
Rportaj: Mustafa ZELK

Mustafa Duman, 1946 Trabzon doumlu. stanbul niversitesi Tp Fakltesi mezunu. Halen Hastalklar Mtehasss olarak alyor. Fakat Mustafa Duman denilince, bilhassa kltr muhitlerinde akllara onun Nasreddin Hoca uzmanl geliyor. Zira, 1984 ylndan bu yana genelde Halk kltr, zelde de Nasreddin Hoca konusunda ok nemli almalara imza att. Makale ve kitaplar yaymland. Bilimsel toplantlarda tebliler sundu. Hoca konusundaki ok kapsaml son eseri Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras adyla 2008de yaymland. Bu yzden Eski/Yeni dergisi iin Nasreddin Hoca konusunda bir sylei yapma fikri doduunda bu sahada en ehil kiilerden biri olarak kendisiyle bir sylei yapmay dndk. Saolsunlar, bizi krmadlar ve sorularmz cevaplandrdlar. Sayn Dumana bu ince tavrndan dolay teekkr ediyor ve sizleri bu syleiyle ba baa brakyoruz.

44|HAZRAN 2010

>Sayn

Duman, siz bir tp doktorusunuz. Buna karn, Nasreddin Hoca ve Halk kltr aratrmalarna yllarnz verdiniz ve ortaya ok nemli eserler koydunuz. Bir tp doktorunun Nasreddin Hocaya bu zel ilgisinin zel sebeplerini bizimle paylar msnz?

Dr. Mustafa Duman

Eskiden, benim mezun olduum stanbul niversitesi Tp Fakltesini bitirenler arasnda ok sayda mzisyen, ressam, yazar ve baka alanlarda da uzmanlar yetitii iin: Tp fakltesinden her ey kar; arada bir de doktor kar, derlerdi. Biz de o eski kuaktanz. ok sevdiim Nasreddin Hoca konusunda olduu gibi, zellikle Trk halk kltrnn baz alanlarnda, almalarm, yaynlarm vardr. rnein, Trabzon Halk airleri, Kemenemin Telleri, Geleneksel Trk Yorganclk Sanat, ay Kitab, Trk Kltrnde ay, Fndk Kitab, Trk Kltrnde Fndk, adl almalarm da gnmze kadar alanlarnda ilk olma zelliini tamaktadrlar. Nasreddin Hoca fkralarn ok severim. Onlar dinlemekten bkmam. Nasreddin Hoca konusuna ynelmemin nedeni, Trk fkra yaratclnn sembol olan bu kiiyi, kiilii iyi tanmak ve tantmak, fkralarn elden geldiince eitli kaynaklardan derleyip bir araya toplamak isteyiimdir. Bunlardan sonuncusu Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras adn tayor. Aslnda size sormak istediim sorularn cevaplar bu kitabnzda var. Ben bu kitab henz gremeyenlerin de olabileceini dnerek ilk sorumu yle sormak istiyorum. Nasreddin Hocann tarihi bir ahsiyet olup olmad konusunda kimi yaynlarn varln siz de biliyorsunuz. Bu yaklam iin bir deerlendirme yapar msnz?

Eskiden, benim mezun olduum stanbul niversitesi Tp Fakltesini bitirenler arasnda ok sayda mzisyen, ressam, yazar ve baka alanlarda da uzmanlar yetitii iin: Tp fakltesinden her ey kar; arada bir de doktor kar, derlerdi. Biz de o eski kuaktanz.
Benim de Hocann tarihsel kiiliini ispatlamaya ynelik tesbitlerim ve yaynlarm vardr. Baz uluslarn fkra kahramanlar gibi, o hayali bir kiilik deil, aslnda 13. yzylda, Anadoluda yaam bir kiidir. Daha dorusu, elimizdeki belge ve bilgilere gre o, Sivrihisarda domu, bir sre orada yaadktan sonra Akehire g etmi ve 1285 ylnda orada lmtr. Trbesi gnmzde de ziyaret edilmektedir. Nasreddin Hocann tarihsel kiilii konusunda bir hayli belge ve bilgiye sahibiz. Ksaca anlatmak gerekirse, onun trbe haline getirilen mezar ve orada bulunan kitabeler. On beinci yzyldan beri o trbeyi ziyaret edenlerin yazdklar, Mehmet Gazli, Lmi elebi, Evliya elebi ve dierlerinin yazdklar. Saltuknmede anlatlan olaylar. Nasreddin Hocann kzlarnn Sivrihisarda ve Akehirde bulunan mezarlar, mezar kitabeleri. Nasreddin Hocann torunlarnn stanbulda bulunan mezarlar ve mezar kitabeleri Bu listeyi daha da uzatabiliriz. Baz yabanc yazar ve aratrmaclar, iin kolayna kamlar ve: Nasreddin Hoca Araplarn Cuhasdr deyip iin iinden kmaya almlar. Ben, 2008 ylnda, Akehirde dzenlenen Uluslararas Nasreddin Hoca Kongresinde bu iddialarn doru olmadn, aslnda Cuhann, Nasreddin Hocann miras zerine konduunu anlattm. Bildiri kitab da kt. Kitabmzda ve kongrelerde anlattklarmz, yabanclarn baz anlaylarn deitirecektir. i iyi bilen baz yabanc aratrmaclar, Nasreddin Hoca ve Cuhann ayr ayr kiilikler olduunu zaten kabul ederler. Zaman ierisinde sizin vurguladnz anlayn tamamen

>Nasreddin Hoca konusunda ok sayda eser yaymladnz.

Nasreddin Hocann tarihsel kiiliinden ok onun folklorik kiilii, Trk fkra tipi olarak kimlii bizi daha fazla ilgilendiriyor. Ama, onun tarihsel kiiliini biliyoruz.

HAZRAN 2010|45

deieceini, Nasreddin Hocann hem tarihsel hem de folklorik kiiliinin herkes tarafndan iyice anlalacan umuyorum.

>Yine ortada ok farkl Nasreddin Hoca portreleri var.

Hoca, kimilerine gre, sadece mizah adam, kimilerine gre fkralaryla felsefe yapan bir halk lozofu hatta bir mutasavvf bir isim. Onu toplumun deer yarglarna muhalif bir kimlikte sunanlar da var. Hocann hakiki portresi iin neler sylemek istersiniz?

bandan geen baz olaylardan fkralar retmi, sonra da bu fkralara yenilerini katm ve bylece Nasreddin Hoca Fkralar klliyat domutur. O bir fkra kahraman, daha dorusu fkra tipidir ama dnceleri, grleri onun ayn zamanda bir halk lozofu olduunu da gstermektedir.

>Son kitabnza Nasreddin Hoca ve 155 Fkras adn

Nasreddin Hoca hakknda sylediiniz deerlendirmeler, eitli evreler tarafndan yaplmtr. rnein Trkiyede o baz yazarlar tarafndan mutasavvf olarak da deerlendirilmitir. Konyada, 1888 ylnda tabasks tekniiyle baslan Burhaniye erhi bu anlay sergileyen bir kitaptr. Yazar bu kitapta, Nasreddin Hocann fkralarndan tasavvu anlamlar karmaya almtr. Aslnda Nasreddin Hoca kiiliinde bu zellikler yoktur. Ancak bu ve baka konularda zorlama yorumlar yaplmtr. Nasreddin Hoca kiilii, zellikle 20. yzylda, deiik zellikler yklenerek propaganda amal kullanlmtr. Ona baz siyasal kimlikler de yaktrlmtr. rnein, Sovyetler Birliindeki ve indeki Nasreddin Hocada bu olguya rastlyoruz. Onun, ynetenlerin yanllarn eletiren muhalif kiiliinin izlerine fkralarnda rastlyoruz. Nasredddin Hoca kimdir? O mu, yoksa bu mu? Bana sorarsanz Nasreddin Hoca ne o, ne de dieridir. Nasreddin Hoca, Trk halkdr. Onun fkralarnda Trk halknn duyu ve dncelerini, olaylar karsndaki tepkilerini, yaam felsefesini bulmaktayz. Bu nedenle, onu bazen yneticileri eletiren, bazen dini kendi amalar iin kullanmaya alanlar knayan, olaylar karsnda bazen ok gl, bazen olduka zayf gzken biri olarak tanmaktayz. rnein, Ortaasyadan derlenen fkralarnda, onun, Timur gibi acmasz bir emire nasl kar durduunu, yeri gelince onu eletirdiini grrz. Gerekte byle bir ey mmkn mdr? Timuru kim eletirebilirdi? Eletirmeye kalksa bile bunu canyla derdi herhalde. Ama Trk halk, Nasreddin Hocay szc yapm ve onun araclyla en mstebit yneticileri bile eletirmitir. te, Nasreddin Hocay byk yapan, onun tm Trklerin, fkra ve espri gcnn bir sembol olmas, halkn tm zelliklerini kiiliinde toplamas daha dorusu halk temsil etmesidir. Nasreddin Hoca bir mizah yazar deildir. O fkra ya da hikye yazmamtr. Hatta ondan gnmze tek satr yaz bile kalmamtr. Trk halk onun yaamndan ve
46|MAYIS 2010

vermisiniz. Buradan hareketle unu sormak istiyorum. Bugn Hocaya atfedilen fkralarn 8-10 bini bulduunu biliyoruz. Siz, bu 1555 saysn neye gre belirlediniz? Bir fkra iin Bu, Nasreddin Hocannd diyebilmenin lleri nelerdir? Rus yazar Charitanov, 23 Nasreddin ve ikinci bask olarak 24 Nasreddin adl kitaplar yaymlamtr. kinci baskda 1235 Nasreddin Hoca fkras vardr. Dnyada en ok Nasreddin Hoca fkras bu kitapta bir araya getirilmiti. Kitabn Kiril hari Azerice basksn okudum. Orada 23 ulustan ve halktan derlenen Nasreddin Hoca fkralar vard. Fkralarn kaynaklar ak olarak gsterilmemiti. Benim kitabmda ise, 39 ulustan ve halktan derlenmi 1555 fkra, yani Charitanovun kitabnda bulunanlardan daha fazlas, tmnn kaynaklar gsterilerek, bir araya getirilmitir. Bu saylar bile Nasreddin Hocaya bal yzlerce fkrann anlatlmakta olduunu gsterir. Kitab hazrlarken, giri ksmnda da belirttiim gibi, Nasreddin Hoca adna balanan fkralar derledim. Yoksa lml bir insann bandan, yz yl yaadn var saysak bile, bu kadar olay gemez. stelik Nasreddin Hocaya balanan fkralarda, ondan nce ve ondan sonra da halk tarafndan yaratlm fkralar vardr. Ben bu fkralardan 1555 tanesini derledim. Eer daha fazla fkra bulabilseydim bu rakam aklda kalmas kolay olsun diye belki 1666 olabilirdi. Nasreddin Hocaya atfedilen 8-10 bin fkra ise, Pertev Naili Boratavn da belirttii gibi, bugne kadar derlenen ve yaymlanan Nasreddin Hoca fkralarnn tmdr ki ou tekrardr. Yazmalardan, basmalardan ve halk azndan yaptmz derlemelerle biz ancak 1555 saysna ulaabildik. Zaman ierisinde bilinmeyen fkralar tesbit edilecek, yeni fkralar teekkl edecek ve bu say artacaktr. Fkralar derlerken, Nasreddin Hocaya balanan, daha dorusu Nasreddin Hocann yaad ve yaatld yerlerde teekkl eden fkralar setim. Her hangi bir l uygulamadm. Kitabm, aratrmaclara dnk, bilimsel bir yaym olduu iin, en eski yazmalardan balamak zere, bulabildiim tm Nasreddin Hoca fkralarn oraya aldm. Gzmden kaanlar mutlaka olmutur. Ama fkra olarak salam metinlerden oluanlarn tamamna yaknn

1. Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras Kitab 2. Nasreddin Hoca Kitaplar Bibliyografyas Kitab 3. Nasreddin Hoca izgi Romanlar Bibliyografyas Kitab

Nasreddin Hoca bir mizah yazar deildir. O fkra ya da hikye yazmamtr. Hatta ondan gnmze tek satr yaz bile kalmamtr. Trk halk onun yaamndan ve bandan geen baz olaylardan fkralar retmi, sonra da bu fkralara yenilerini katm ve bylece Nasreddin Hoca Fkralar klliyat domutur.

aldm syleyebilirim. Benden nce, Trkiyede, Pertev Naili Boratavn, kitap olarak 594 Nasreddin Hoca fkras yaymladn dnrsek, ben bu sayy neredeyse katna kardm. Bir zamanlar kr Kurgann yapp sonradan doru olmadn belirttii gibi, u fkra Nasreddin Hocanndr, u deildir, eklinde ller retmenin yanl olduunu dnyorum. Nasreddin Hoca aslnda halktr. Halkn szl edebiyat verimleri olan halk fkralarn ayklamaya tabi tutmak salkl bir yol deildir. Halk bir fkray Nasreddin Hocaya balayarak anlatmsa o fkra Nasreddin Hoca fkras olarak alnmaldr. Nasreddin Hoca fkralar arasnda bazen dier fkra kahramanlarnn fkralarnn da anlatldn grrz. Byle fkralar iin kitabmzda olduu gibi aklamalar konulabilir. Ayrca fkralarn yaylma alanlarn belirlemek iin, ayn fkrann biraz

deiik anlatmlar, varyant ya da eitleme dediimiz ekilleri de incelenmelidir.

>Bizde biliyorsunuz baka fkra tipleri de var. Onlar, neden

Nasreddin Hoca gibi evrensel bir deer kazanamadlar? Bu balamda unu da renmek isterim. Nasreddin Hocay hem milli hem de evrensel bir kabule sevk eden zellikleri nedir? Fkra tipleri incelenirken, dier tipler arasnda, yalnzca belirli evrelerde tannan fkra tiplerinden de sz edilir. Bunlar yerel fkra tipleridir ve her lkede olduu gibi Trkiyede de yerel fkra tipleri vardr. rnein, Makal Cemal Aga, Konyal Tayyip Aa, Karatepeli vd. bunlardandr. Bir de Trk halk fkra tipleri ierisinde Bektai, Tahtac vd. gibi tarikat ve zmre temsilcisi fkra tipleri vardr. Ayrca Bekri Mustafa ve ncili avu gibi,
MAYIS 2010|47

Halkmz Nasreddin Hocay, daha dorusu onun fkralarn yaatmak iin gerekeni yapyor. Halk arasnda: Eer dnyada bir gn Nasreddin Hoca fkras anlatlmazsa, kyamet kopar, Nasreddin Hoca fkras anlatanlar bunu e tamamlamaldr;yoksa kaynanalarnn Hocann elinden ekecei var, eklinde baz inanmalar bulunmaktadr. Halk, Nasreddin Hocay her dnemde yaatt gibi, gnmzde de yaatmaya devam ediyor. Nasreddin Hocay internet ana bile getirmitir ve onun dilinden eletirilerini srdrmektedir. Nasreddin Hocay tantma konusuna gelince, bu alanda yeterli almalarn yapldn sanmyorum. Ylda bir kez Akehirde, bazen Sivrihisarda dzenlenen etkinliklerin Nasreddin Hocay tantmaktan ok o yerlerin turistik zelliklerini duyurmak veya festival tarznda, katlanlarn elenmelerini temin etmek amacna ynelik olduunu grmekteyiz. En azndan bugne kadar alt kez izlediim Akehir Nasreddin Hoca enlikleri balamnda buna tank oldum. Nasreddin Hoca konusunda dzenlenen baz ulusal ve uluslararas kongreleri anlattklarmn dnda tutuyorum. O kongrelerde, ou tekrar edilen bilgilerin yannda nemli bildiriler de verilmitir.

>Bir

nemli konu da Nasreddin Hocaya ait kimi kaynaklarda yer alan mstehcen fkralar meselesi Siz, kitabnzda bu durumu bu tr fkralarn Hoca klliyatna sonradan eklendii eklinde yorumluyorsunuz. Bunu biraz daha aabilir misiniz?

sonradan efsane haline gelmi kiilere balanan fkralar vardr. Bunlarn yannda, Kayserili, Karadenizli, vd. halk fkra tiplerindendir. Bunlarn hi birisi tek bana, tam olarak Trk halk fkralarn temsil gcne eriememitir. Ancak Nasreddin Hoca fkralarnn eitlilii ve kapsamlar, herkes tarafndan sevilip anlatlmalar ve daha nemlisi Trk mentalitesini yanstmalar asndan hepsinden ok tannm ve yaylmtr. Bu yaylma srasnda dier baz yerel veya komu fkra tiplerinden baz fkralar da Nasreddin Hocaya bal olarak anlatlm, onun fkra klliyat ierisinde yer almtr. Bunun tersi de sylenebilir. rnein, Nasreddin Hoca fkralarnn byk bir blm Araplarn fkra kahraman Cuhaya atfedilerek anlatlmaktadr. Aslnda ilk fkralarnda eekten sz edilmeyen Cuha, sonradan eee bindirilmi, Nasreddin Hoca gibi sevimli bir fkra kahraman olup kmtr. Baz Nasreddin Hoca fkralar da yerel fkra tiplerine bal olarak anlatlmaktadr.

Mstehcen yani ak-sak baz anlatmlar konusunda, Abl Faratan gnmze, yazarlarn dncelerini kitabmda zetledim. En eski yazmalardaki Nasreddin Hoca fkralar ierisinde baz ak-sak anlatm ieren fkralara rastlyoruz. O dnemlerde, yani 13. yzylda veya daha sonra kaleme alnan Mevlnann Mesnevisi dahil, bir ok eserde byle anlatmlarn yer aldn erbab bilir. Hatta dou edebiyatnn esiz klasii olan Binbir Gece Masallarnda da baz ak sak anlatlar vardr. Hatta o zamanlarda,randa ve Anadoluda,Hakim Azraki tarafndan Alyya ve alyya ve Mehmet Gazali tarafndan Daf il Gumm ve Raf i l-Humm gibi yalnzca ak-sak hikyeleri ieren eserler de yazlmtr. Eskiden, kadnlarn yer almad meclislerde aksak fkra ve hikayeler anlatlrd. Bugn de erkek meclislerinde ak-sak fkralarn anlatldn herkes bilir. Eski yazmalardaki bu tr fkralarn bilimsel yaymlarda yer almasnn sorun yaratmayacan dnyorum. Batdaki uygulama da byledir. Halk iin, genler ve ocuklar iin

>Halkta ve aydnlardaki Nasreddin Hoca

48|MAYIS 2010

algs size gre nasldr? Hocay ne kadar tanyor ve tantabiliyoruz?

Nasreddin Hoca Aratrma Merkezi sorunuza gelince, byle bir merkezin kurulmas phesiz iyi olur. Ama bu merkez, gdml bir merkez olacaksa, oraya atananlar, bilgi ve deneyimlerine gre deil de, siyasal ya da baka tercihlerine gre seilecek olurlarsa, baar salanamaz. Yalnz birka kiiye i ve masa bulunmu olur.
hazrlanan kitaplarda ise belirli etik-pedagojik kurallara uyulmaldr. O kitaplarda ak-sak fkralar yer almaz zaten. Nasreddin Hoca fkralar da zaman ierisinde deiiklie uram ve eski yazmalardaki baz ak-sak fkralar ya deitirilmi, ya da klliyattan karlmtr. Gnmzde anlatlanlar arasnda onlara rastlamyoruz. vermek gerekirse, 2008 ylnda, Akehirde dzenlenen 21. Yzyl Nasreddin Hoca ile Anlamak konulu uluslar aras sempozyumun bildiri kitab yaymland. Nasreddin Hoca Kitaplar Aklamal Bibliyografyas, orada yer alan 75 bildiri metninin yalnzca bir tanesinin kaynakasnda verilmitir. Bir konuda, kendisinden nce alanlarn yaptklarn incelemeyenlerin yazdklar bilim dnyasnda ne derece ciddiye alnr? Son kitabmz olan Nasreddin Hoca ve 1555 Fkrasn, kitapta tm fkralarn kaynaklar, bazlarnn da varyantlar gsterildii halde, eksik olmasn, bir halk edebiyat profesrmz: Arapa deil mi uydur uydur syle, szleriyle aalamaya kalkmtr. Nasreddin Hoca konusunu aratrdklarn iddia edenler, bu kitab grmemezlikten gelmektedirler. Berlin ve New Yorkta yaymlanan uluslararas folklor dergisi Fabulada ise bu kitap hakknda nce bir tantma duyurusu, sonra, 50. saysnda da ngilizce iki buuk sayfalk bir tantma ve eletiri yazs yaymlanmtr. Nasreddin Hoca konusunda yazlanlar bile okumayanlarn o konuda yeni bir ey retmelerini beklemek hayaldir. Onlar hal Nasreddin Hocann, Timurla ada olmad noktasnda kalmlar, halk fkralarnn ve fkra kahramanlarnn teekkln anlamamakta srar etmektedirler. Falanca fkralar Hocann deildir, Timurlu fkralar Hocann deildir, diyerek, eleye eleye, Nasreddin Hocaya nerdeyse yz fkra brakmlar. O braktklar fkralarn ve eitlemelerinin byk bir ksmnn baka fkra kahramanlarna bal olarak anlatldn da onlara gsterebilirim. Akas, onlara bakarsak, elimizde Nasreddin Hoca fkras diye bir ey kalmayacak neredeyse. Onlara gre, Nasreddin Hoca bir halk fkra kahraman deil, her davran, ahlk sorgulanabilen bir hikye ya da mizah yazar. Nasreddin Hoca Aratrma Merkezi sorunuza gelince, byle bir merkezin kurulmas phesiz iyi olur. Ama bu merkez, gdml bir merkez olacaksa, oraya atananlar, bilgi ve deneyimlerine gre deil de, siyasal ya da baka
MAYIS 2010|49

>Trkiyede

Nasreddin Hoca ile ilgili yaymlar say ve nitelik olarak nasl buluyorsunuz? Hl bir Nasreddin Hoca Aratrma Merkezimiz yok. Bu, ok ciddi bir eksiklik deil midir? Nasreddin Hocann, Trklerin zek, hazrcevapllk ve espri gc balamnda yaygnln ve esizliini dnnce, Trkiyede onun hakknda yaplan yaymlarn yetersiz olduu ortadadr. Bu balamda, bugne kadar gerekletirebildiim baz almalardan, bilgi vermek amacyla, sz etmek isterim. Toplam 2523 Nasreddin Hoca kitabnn knyesinin verdiim Nasreddin Hoca Kitaplar Aklamal Bibliyografyas (1480-2004) ve Nasreddin Hocaya balanan 1555 fkray, tmnn kaynaklarn gstererek verdiim Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras adl kitaplarm gemi yllarda yaymladm. Ayrca be yzden fazla knyeyi ieren Nasreddin Hoca izgi Romanlar ve izgi-Bant Hikyeleri, Aklamal Seme Bibliyografya adl kitabm da yaymland. Ayrca Nasreddin Hoca konulu elliden fazla makalem yaymland. Bu yaymlar, lkemizdeki niversitelerin saylar yz bulan Trk Dili ve Edebiyat blmleriyle Eitim Fakltelerinin Trk Dili ve Edebiyat blmlerinde ilgi uyandrmad. Ama uluslararas alanda takdir edildi. rnein, Nasreddin Hoca izgibant roman ve hikyeleriyle ilgili bibliyografya bile Prof. Dr. Ulrich Marzolphun dikkatini ekti. Karlatmz bir toplantda bu ilgisini ve takdirlerini dile getirdi. Ayn konularda kendisinin de alacan syledi. Yaz ve bildirilerinden anladm kadaryla,Trkiyede,Nasreddin Hoca konusunda yazanlarn byk bir blmnn bu kitaplardan haberleri yoktur. Onlar, Fuat Kprlnn, 1918 ylnda yazd, ou sonradan . Hakk Konyal tarafndan rtlm olan bilgilerle ii gtrmeye alyorlar. Somut bir rnek

tercihlerine gre seilecek olurlarsa, baar salanamaz. Yalnz birka kiiye i ve masa bulunmu olur. Ksacas, bamsz bir Nasreddin Hoca Aratrma Merkezi kurulabilirse yararl olur. 6 Mart 2010 tarihinde, stanbulda toplanan Akehir Nasreddin Hoca ve Turizm Derneinin Danma Kurulunda, bu konu ele alnd. Uzmanlar: Byle bir merkez ya da enstit kurulacaksa bamsz olmaldr, grnde birletiler. Seluk niversitesinde byle bir enstit kurulmas iin karar alndn duyduk. Bu konuda yeterli bilgiye henz ulaamadk. Aslnda niversitelerde Nasreddin Hoca konusunda almalar her zaman yaplabilirdi. Ne yazk ki bugne kadar bu konuda da pek bir ey yaplabilmi deil. Enstit kurulursa yaplr m? Bekleyip greceiz. Biraz zel olacak ama, konuyu amak iin bir olay anlatacam. 2005 ylnda, Akehirde dzenlenen I. Uluslararas Akehir Nasreddin Hoca Sempozyumuna arlmamtm. Nasreddin Hoca kitaplarm, Nasreddin Hoca konusunda o tarihe kadar yaymladm elliden fazla makale, 1996 ylndaki Uluslararas Trk Folklor Kongresi Nasreddin Hoca Seksiyonunda sunduum bildiri,televizyon ve radyolarda yaptm konumalar ve Nasreddin Hoca konusundaki baz yeni tesbitlerim vs. oraya arlmama yetmedi. Ama mrnde doru-drst bir Nasreddin Hoca kitab okumayan ve o konuda bir yaz dahi yazmayan bir hayli arl orada idi. Bildiri kitabn inceleyenler, birka bildiri hari, uluslararas bir kongrede hangi dzeyde katlmclarn bulunduunu greceklerdir. te bu ve bunun gibi olaylar Nasreddin Hoca Aratrma Enstits konusunda mitli olmam engelliyor.

Nasreddin Hoca, 13. yzylda, yani Anadolunun ok kark olduu, insanlarn aclar ektii bir dnemde yaamtr. Halk byle zamanlarda sylemek istediklerini szcleri araclyla syler. Byle zamanlarda mizah ykselir. Yirminci yzyl Trkiyesinde, Aziz Nesin, Rfat Ilgaz ve Muzaer zg gibi mizah yazarlarn ayr tutarsak, bu alanda baarl sanatlarmz pek yok. Gnmzde de yle. Nasreddin Hoca fkralar dzeyinde bir mizahmz yok. Yalnz karikatr sahasnda, dnyayla boy lebileceimizi syleyebilirim. Nasreddin Hoca fkralar, edebiyatn, tiyatronun, resim ve heykelin yan sra daha bir ok sanat dalnda yararlanlacak kaynaklardr. Fakat bugne kadar iyi bir Nasreddin Hoca roman, piyesi ya da lmi ortaya konmu deil. Trkiyede Nasreddin Hocann yeterli sayda heykeli, resmi de yok. Bundan sonra belki olur.

Nasreddin Hoca, 13. yzyldan gnmz insanna, bilen, dnen, duyan ve eletiren bir kimlie sahip olmasn nermektedir. O, halkn temsilcisi olarak, ister ada olsun, ister olmasn, zamann en zalim hkmdar Timura ve onun gibilere bile boyun ememi, yeri geldiinde, ona: Belindeki petamala krk aka veririm. Senin gibi bir Mool parasna ise be para vermem, diyebilmitir.

>Son

olarak unu sormak istiyorum. Nasreddin Hoca, gnmze ne/neler sylemektedir? Nasreddin Hoca, 13. yzyldan gnmz insanna, bilen, dnen, duyan ve eletiren bir kimlie sahip olmasn nermektedir. O, halkn temsilcisi olarak, ister ada olsun, ister olmasn, zamann en zalim hkmdar Timura ve onun gibilere bile boyun ememi, yeri geldiinde, ona: Belindeki petamala krk aka veririm. Senin gibi bir Mool parasna ise be para vermem, diyebilmitir. Gnmz insan da, Nasreddin Hocann yolunda olmak istiyorsa, demokrasi ve dnce zgrl erevesinde, an sorgulamal, iyiyi, doruyu, gzeli aramaktan vazgememeli, hogrl ve bar olmaldr.

>Nasreddin

Hocann mizah anlay ile gnmzn mizah anlayn mukayeseli olarak deerlendirir misiniz? Gnmz mizahlar Nasreddin Hocadan ne lde beslenebiliyorlar?

>Hocam, vakit ayrdnz, bilgi ve kirlerinizi

paylatnz. ok teekkr ediyorum.

Nasreddin Hocadan

ktibaslar ve Hocann Ahlakl

Yrd. Do. Dr. Mustafa TATCI | Gazi niversitesi Fen Ed. Fak.TDE Blm retim yesi

asreddin Hoca, fkralarnda MslmanTrk karakterinin btn ana hatlarn ortaya koyan kiidir. Nefs davranlar iinde bulunan hata ve isyn ehlini mizh olarak yarglar ve tabi mizh ile de ird etmeye alr. Nasreddin Hocann tarih ahsiyeti ve gerek dncesi hl karanlklarla doludur. Mill ve din kltrmz tam bilmeyen ehliyetsiz aratrmaclarn kalemiyle sanki bir komedyenmi gibi gsterilen Hoca, esasen XIII. yzyl Anadolu Seluklular devrinde yaayan byk bir mrid, byk bir ahlk idi. Byle olduu halde, braknz tarih kaynaklarda zikredilen Nasreddin Hoca telakkisini, onun fkralarn toplayan mstensihlerin evliy-y kirmdan Hace Nasreddn eklinde koyduklar kaytlara bile dikkat edilmedi. Bereket son yllarda yaplan baz aratrmalar Hocann gerek kimliini gsterecek mahiyettedir.1
1. Mesela bkz. Fevzi Halc, Mevlev airi Burhaneddinin N. Hocann Fkralarn erh Eden Eseri, II. Milletleraras T.F.K. Bildirileri, Ank. 1982, s. 236; Fikret Trkmen, Letaif-i Nasreddin Hoca (Burhaniye Tercmesi) nceleme-erh, Ank. 1989.

Nasreddin Hoca, halk mabeyninde slih, vel ve mbarek bir kiidir. Hoca, madem ki bir veldir; fkralarn da, bu cihetle anlamak ve deerlendirmek icap eder. Nitekim byk lim ve mridler Nasreddin Hocadan yaptklar iktibslarda onun fkralarna ahlk ve lednn manlar vermektedirler. Bu, mhim bir ldr. Demek ki, onun adna sylenegelen gayr- ahlak fkralar Hocamzn deildir. eriata mugayir, halk artan ve yanl grlere sevkeden fkralar, Hocamzn olamaz. Byle olunca fkralarn deerlendirilmesi de ehliyetli kiilerce yaplmaldr. Bu konuda yaplacak olan bir tahlil neticesinde iyi niyetli bir kii mesela, eee ters binen Hocadan, nefsinin dediini yapma! diye bir mesaj alacaktr. Zira, nes ruhun bineidir. Bu binek ruhun istikametinde gitmezse, inat bir eek olacaktr. Kanaatimizce bu mehur fkrann ana kri budur. Yine Turu satan eek fkrasndaki eek her eyde n plana kan nefs-i emmreden ibarettir. ki ayr kyn yldzlarnn ayn olmas, vahdet krini telkin eden bir fkradr.

PTT Pullar

Nasreddin Hocann tarih ahsiyeti ve gerek dncesi hl karanlklarla doludur. Mill ve din kltrmz tam bilmeyen ehliyetsiz aratrmaclarn kalemiyle sanki bir komedyenmi gibi gsterilen Hoca, esasen XIII. yzyl Anadolu Seluklular devrinde yaayan byk bir mrid, byk bir ahlk idi.
HAZRAN 2010|51

Yzyllar iinde yetimi olan air ve mnilerimiz eitli vesilelerle Hocadan veya Hocann fkralarndan bahsederler. Umumiyetle ahlk bir prensibin dile getirildii bu fkralarn bazlar nazma ekilerek daha bir kalc olmutur. Bayburtlu Osman tarafndan yazlan Kitab- Mirat- Cihan adl eserde evliya-y kiram sralanrken Nasreddin Hocann ismi de zikredilir. M. 1581 tarihinde telif edilen bu eserde, grld zere Hocann velilii sz konusudur.4 Hocadan bahseden en eski kaynaklardan birisi de mehur Alp-eren Sar saltuktan bahseden Saltuk-nmedir. EblHayr- Rm tarafndan yazlan ve Ftihin olu Cem Sultana sunulan Saltuk-nme, din ve mill rivayetleri dile getiren mhim bir kaynaktr. Bu kymetli eserde Nasreddin Hoca, Akehirde medfun Seyyid Mahmud Hayranye bal bir sf olarak tantlmaktadr. Sar Saltuk, eyhi Hayranye ziyaret iin geldiinde
2.Bkz. Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halvet, st. 1982, s. 145. 3. Yaar Nuri ztrk, a.g.e., s. 142, 233. 4. F. Halc, a.g.e, s. 236

Hocann misari olmutur.5 Halk rivyetlerini ve dilden dile nakledilerek yaatlagelen gerekleri toplayan Saltuknme, tertibi ve muhtevasyla dikkatimizi ekmektedir. Bu adan deerlendirilirse, eserin Nasreddin Hocadan bahseden ksmlar konumuz asndan pek mhimdir. Burada akla, ister istemez Nasreddin Hocayla Mahmud Hayrannin ilgisi var mdr? eklinde bir soru gelmektedir. Kanaatimizce Hoca, Hayrannin musahiplerindendir. XVI. yzyl balarnda vefat eden Gvah bilindii gibi, edebiyat tarihimize Pend-nme adl eseriyle gemitir. M. 1527 senesinde yazlan bu eser tler kitab olup mesnev tarznda yazlm nes bir
5. A. Glpnarl , Nasreddin Hoca, st. 1961, 11.

derlemedir. Ataszleri ve kssalar, Gvahnin kaleminden baka bir terkible karmza karken, eserdeki kssann da Nasreddin Hocaya ait olduunu gryoruz. Bizzat Hocann ismi verilerek anlatlan bu kssalar, bildiimiz kadaryla Nasreddin Hocann nazma ekilen ilk fkralarndandr. Birinci fkra u ekilde nazma ekilmitir. Dimiler Nasirddin Haceye h Dben olun uss gitdi ngh Dimi uss yogd bu ne tan i Nesi gitdi ola idin ki tefti6 Sz konusu eserdeki ikinci fkra ise Ye krkm ye kssasnn yine manzum hikayesidir.
6. Pend-name, Haz. Mehmed Hengirmen, Ank. 1983, s. 172.

52|HAZRAN 2010

Minyatr: Ahmet Yakupolu

rnekleri oaltmamza gerek yoktur. unu belirtelim ki, Hocann fkralar mslman Trk halk tarafndan eskiden beri hep byle yorumlanagelmitir.. Son devrin byk mutasavvarndan Kuadal brahim Halvet, Dervi Seyyid Ali Efendiye yazd mektubunda; Hoca Nasreddin Hazretlerinin amura batmas, yokluk eseri olan tevazua temsildir. Filhakka tevazu zuhur eder ise, rif at zuhurunda itibah olmaz2 der. Yine Kuadal, iki ayr mektubunda Nasreddin Hocann iki fkrasnn erhini ima yoluyla yapmaktadr.3

idn Nasirddinden hikyet Pals v libsndan rivyet Meer bir devlet ss nie nimet Birp halka ider toya davet Varur hem Nasirddin Hace anda Hemin geydi khneyle meknda Geyenler tze v rengn kablar Geben sadra srerler saflar Bulamaz ragbet olmayan libs Drr Haceyi alak pals Tolar allar n nimet ile Geer ednlar anda killet ile Bu cemiyyet dalup gn geer ay der bir toy u davet yine bir bay Bu def a Nasirddin Hoca kat kat Tonanur kymetli tonlarla onat ine atlas u stine cbbe Geyp destr urnur misl-i kubbe Varur ol davete bu sret ile Emirne vekr u ziynet ile

Grben halk istikbl iderler Kamu hizmetde isticl iderler Ana mesken klup al makm ekerler nine drl taam ekildginde nimetler nine eker iki elin Hacem yinine Sokar yinleri iine her aun Ziynun kr klmaz ol kumun Grenler dirler iy Hace ne idr Taam bu ne vecd ile yiyidr Dir anlara degl bana bu hizmet Libs in gelpdr bunca nimet Fakirne varup bu toya evvel Bulamadum taam uzatmaa el bu onlaradur bunca yimekler Der pes bunlar yinler yimekler7 Gvahnin eserindeki nc fkra pein paray grnce glen adamla ilgilidir. Fkra yledir:
7. Gvah, a.g.e., s. 231.

Meer bir kimse bir merd-i gedya dn ake virp dmi belya Zamnlar gedi ok hakkn hergiz Almazd kat kalmd aciz Begyet incinp ol kii bir gn Varur anda ki olur idi medyn Bulur bir gen olan kapuda ol Didi ana yri atana oul Bana gelsn bulusun var haber kl Bir iki szlerm vardur ana bil Didi olan nedr anda murdun Bana di kim idem anunla ydun Eyitdi vard anun bana borc Umaram deye pr ise drci Didi anun bu gamdan yok huzr Mdm efkr ile gitdi srr Hele imdi idpdr kr-i makl Ki vire sana borcun tzrek ol Eyitdi bu ie sayi ne yzden Sevindr bana syle kutlu szden
HAZRAN 2010|53

Nasreddin Hocann XVII. yzylda yaplm minyatr, Topkap Saray Mzesi

Minyatr: Funda Koer Yeilyurt

Didi atam ekben hr zahmn Nice gn old direr al tohmn An zahmet virp cn u tenine Eke ta yollarun iki yanna Pes andan bite alular oraya Pamuklar yn ile ol yreye Kaan urasalar her gh yoldan Pamuk dolar allar sa u soldan Pes atam ol pamu vara dire Getre tz eve anam egre n iplik oala atam an cst Sata bzra iltp olmaya sst Getre ake hakkn vire neyse Aradan iki yl gie geyse enme hi denmez bor olmaz Kimesnenn hakk kimsede kalmaz. Almlu n bu szleri iitdi Begyet gldi sankim ii bitdi8 Bursa vefeyatnmelerinde ve uar tezkirelerde isminden vgyle bahsedilen Nakibend mellif ve airlerinden Bursal Lami (l.
8. Gvah, a.g.e., s. 172

1531)nin yazm olduu Letaif te, Hocann iki fkras kaydedilmitir. Fkralarn birinde eyyad Hamzann ismine de rastlanr. Sz konusu fkralar, tamamen ahlak-din mahiyettedir. Mizah, bu fkralarda da gaye deildir. Laminin bu eserinden de anlald kadaryla XVI. yzyldan itibaren yazlan eserlerde Hocann bahis konusu fkralar, ahlk telkinler gayesiyle ilenmeye balanmtr. Ayn gayeyle nazma ekilen Rvet yiyen kad kssas, Yahya Bey (l. 1582)in kaleminden hret kazanmtr. Bu fkrasnda Hoca, rveti bir kadya bir hccet alma bahanesiyle alt toprak dolu bal mleiyle ders vererek, haddini bildirir.9 Yahya Beyin Gencine-i Rz adl mesnevsindeki fkradan baka, Usl-nmesinde Hocann
9. Metin Akar, Nasreddin Hocann Yahya Bey Tarafndan Nazma ekilen ki Latifesi, Mill Kltr, s. 6, 7, 8, Ank. 1980, s. 45.

ismi anlmadan bir fkra daha nazma ekilmitir. Sz konusu fkrada birisi bir kadnla evlenir. Kadn zaf ve nahftir. Ei dostu ok olan kocasna kimlere grnmesi gerektiini sorar. Ald cevap: Kime grnrsen grn itme ar Hemen bana grinme leyl nehr eklindedir. Bu fkra daha sonra yazlan yazmalarda Hocaya atfedilmitir. Hocann rvet yiyen kad fkrasn biz, XVII. yzyl mutasavvarndan Niyaz-i Msrnin kendi el yazs hatralarnda da rastlam ve bir makelemizde tamtk.10 Bu fkrann da bir ahlk zaayeti tenkit ettiini ayrca belirtmeye lzum yoktur.
10. Bkz. Mustafa Tatc, Nasreddin Hocaya Ait Bir Fkra, Milli Kltr, S. 61, Ank. 1988, s. 35.

54|HAZRAN 2010

Grld zere Hocayla ilgili anekdotlar din-tasavvuf veya ahlak muhtevadadr. Esasen bu kavram ayn eyi ifade eder. Bu, Nasreddin Hoca fkralar iin bir ldr. Szkonusu yazma kaynaklarn yannda, halk telakkisini de ilave edersek, yani, halkn Hoca iin veli telakkisini de gz nnde bulundurursak, daha net bir biimde ortaya kar!

Grmz destekleyen ve yine XVI. yzylda Nev-zde Ata (l. 1535) tarafndan yazlan SohbetlEbkrda Hocann ahlak deerlerle ilgili gzel bir fkras nazma ekilmitir. Bu fkrada kapal bir emenin tkacn uursuzca aan Hoca, stn ban berbat eder. O, bundan gzel bir netice karr. Boboaz, chil bir kiinin uursuzca syledii bir sz, bu fkrada, tkac alm bir emeye benzetilir. Byle bir sz, temiz bir insan kirletir; haksz dedikodulara sebep olur. Fkra yledir: Hace-i ukde-g Nasrddn Old bir eme kenrnda mekn b- sf dil-i ride Oldur yiryzine nr- dide Srar ider yzine gl iken Gh koynna girer de yakadan Dilini tutmadyn her-br Deheni bile olmutur gar Didi iy haddini bilmez chil Beni itmidr sktun gl pden zahmetine rikkat idp Yanna gelmidm efkat idp Dim eylemesen halk ile lec Azuna sokmaz idi kimse aa Bu latfe sana old temsl Pertev-i akl dim eyle dell Dilini zabt eyle gr slim iken evme-ve t ki ban ola esen11 Edeb eserlerimizde mevzu edilen manzum ve mensur bu ahlak fkralar yannda, Hocamzdan kalan pek
11. Nev-zde Ata, Sohbetl-Ebkr, Destan- Hace Nasreddin, Konya l Halk Ktp. Nu: 6660, vr. 52b; Bu fkra nder Ggn tarafndan yaymlanmtr. Bkz. Mill Kltr, s. 56, s. 61.

ok kelm, kalplam ifade, fkra ve latifeler, konumalarmza veya iir dilimize gemitir. Burada bir rnek vermek yerinde olacaktr. mr boa geirmek, heba etmek mansna kullanlan ve Hocadan hatra kalan ipe un sermek deyimi, k Yunusun bir iirinde gemektedir; Dervi Yunus syler bun Sakp ipe serme un Yakndur dnyanun son Kopacak kyametdr12 Burada son olarak, Hocann sf mellierce yazlan fkra erhlerinden bahsetmekte de yarar grmekteyiz. Mevlev air ve rihlerinden Burhaneddin, bu konuda en gzel rnei vermi olup, Hocaya ait fkralarn en mehurlarn yukardan beri syleyegeldiimiz ller iinde erhetmitir. Feyzi Halc ve Fikret Trkmen tarafndan incelenerek ilim lemine tantlan bu erhler, ta basmas olarak da bir kitapkta toplanm ve baslmtr. Bu ilgi ekici ve Nasreddin Hocann gerek kimliini gsteren eser, Onun tasavvuf gelenei iindeki yerini gstermektedir. Kanaatimizce bu eserde, arih Burhaneddin Nasreddin Hocann deerlendirilmesi iin dikkat edilmesi gereken nemli ltler vermektedir. Bu ltler, yukarda sz ettiimiz Kuadal
12. Mustafa Tat, Yunusun Yeni Bir iiri mi, Erguvan, s. 6, Mart 1985, s. 6.

brahim Efendinin de anlayyla uygunluk tar13. Esasen bizzat grdmz bir ka yazmada, Hocann evliyadan biri olduu eserlerin salvele veya hamdele ksmlarnda belirtilmektedir. Baz yazmalarda ise, fkra(latife)lar, eitli ahlak ve ictima deerlere gre bablara ayrlmaktadr. Diyanet Vakf Ktp. bulunan 1797 tarihli yazmada,14 bu deerler sekiz babda toplanm olup, balklar Hocann fkralarnn zelliklerine gre konmutur. Bu ve benzeri yazmalarn ayrca ve mukayeseli olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Netice olarak unu diyeceiz: Bu makalede, ilk kaynaklardan itibaren Hocadan bahseden manzum ve mensur baz eserleri deerlendirdik. Grld zere Hocayla ilgili anekdotlar dintasavvuf veya ahlak muhtevadadr. Esasen bu kavram ayn eyi ifade eder. Bu, Nasreddin Hoca fkralar iin bir ldr. Szkonusu yazma kaynaklarn yannda, halk telakkisini de ilave edersek, yani, halkn Hoca iin veli telakkisini de gz nnde bulundurursak, daha net bir biimde ortaya kar! Nasreddin Hoca bir ahlkdr; bir mutasavvftr. Hocann fkralarnn ls de ahlak ve tasavvuf olacaktr.
13. Feyzi Halc, a.g.m., s. 237. 14. Bkz. Yz. Nu. 731. HAZRAN 2010|55

Nasreddin Hoca
Sabri TANDOAN |Emekli Dantay yesi, Yazar

nadolu kltrnn yetitirdii en byk, en yce insanlardan biri de Nasreddin Hocadr. Baz kimseler, Nasreddin Hocay sadece gzel esprileri olan bir kimse olarak tanrlar, hikyeleri anlatld zaman da gbeklerini hoplata hoplata glerler. Bu bak as ok yanl, ok noksandr. Nasreddin Hoca, Anadolu kltrn nak gibi ileyen en gzel, en byk, en yce insanlardan biridir. O, hem bir lim, hem bir mutasavvftr. Nasreddin Hoca, ok kk yatan itibaren bir yandan insan ruhunu, bir yandan toplumu anlayabilmek iin olaanst bir aba harcamtr ve sanrm insanlk kltr tarihinde Nasreddin Hoca kadar insan ruhunun derinliklerine inebilmi ok az kimse vardr. Birtakm ezber sloganlarla insan hakknda, toplum iindeki insann konumu hakknda ahkam kesmek kolaydr. Genellikle insanlarn yapt da budur. u yledir, bu byledir demekle acaba neyi halletmi oluruz? Aslnda hayat her an bir deiim iindedir. Kuran- Kerimde Allah, her an yeni bir en zeredir. buyruluyor. Evet, hayat her an bir oluum, bir deiim, bir bakalam iinde. nemli olan ne dnde taklp kalmak, ne de yarn endiesiyle bugnn gzelliklerine srt evirmektir. Bir ilahide ne gzel anlatlr: Dem bu demdir, dem bu demdir, dem bu dem. diye. te Nasreddin Hoca ann bykln hissedebilmi, grebilmi ve
56|HAZRAN 2010

davranlarn ona gre ayarlayabilmi nadir insanlardan biridir. nsan; kinatn en byk srr. Yalnz Yce Peygamberimiz ve Onun izinden giden veliler bu gzellii grebildiler, tadabildiler, yaayabildiler. Herkes kendine gre insanlar tandn sand. Ama yanldlar. Attila lhan bir iirinde bu gerei ne gzel anlatyor: Anladm imknsz ey, bir insann bir baka insan anlamas. Mevlana, ne gzel sylemi: Dn, dnle beraber geti cancazm Bugn yeni eyler sylemek lazm. nsann bilinmezliini Nobel armaan kazanan Aleksi Carel, o mehur kitabna nsan bu Mehul demekle ne gzel anlatmt. Nasreddin Hocann btn hikyelerinde yeryzndeki btn insanlarn faydalanaca, ders alaca ne gzel mesajlar vardr. sterseniz bir tek hikyesini anlatarak onun ne byk, ne gzel bir eitici, retici, mrit olduunu anlayabiliriz. Bir gn Nasreddin Hoca uyanr. Hanm der ki: Hoca, gece yamur yad, at akt. Bir zahmet atya k da tamir et. Hoca, Peki, hanm. der, atya kar, tamire balar. O srada kap alnr. Nasreddin Hoca atdan bakar, kapda bir adam duruyor. Hayrola, der, ne istiyorsun? Adam, Hocam, der, ben fakirim. aresizim. Bana ltfen yardm et. Hoca, Biraz bekle, der, iniyorum. Damdan nc kata, oradan ikinci kata, oradan birinci kata iner, kapy aar. Ho geldin kardeim. der, adam elinden tutar, ikinci kata, oradan nc kata, oradan atya karr, sonra Allah versin. der. imdi olaya biraz tasavvuf asndan bakalm. Evet, asrlarca insanlar bu hikyeyi birbirlerine anlatmlar sonra glmlerdir. Efendim, Nasreddin Hocann atda olmas onun mnevi bakmdan ok ileri dzeyde bir mrit olduunu gsterir. Kapy alan, yardm isteyen aslnda mnen ilerlemek isteyen bir rencinin simgesidir. Nasreddin Hoca, burada ok byk bir edep, sayg ve incelik gsterir. Katlar inip kapya gitmesi ve amas onun talebenin dzeyine inmesi demektir. Bu, insan eitiminin en nemli bir ilkesidir. Hoca, talebenin dzeyine inecek, ona o dzeyden seslenecektir. Aksi takdirde syleyeceklerinin hibir faydas olmaz. Kerat cetvelini bilmeyen bir insana yksek matematikten bahsetmek biraz gln olmaz m? Nasreddin Hoca, talebesinin elinden tutuyor sonra onu mn leminin btn katmanlarnda hazmettirerek dolatryor, sonra en yce katmana kararak Allah versin

evladm. diyor. Yani, sen artk yetitin, olgunlatn, kemale erdin, mritlik yapabilecek dzeye geldin. Bundan sonra insanlarn arasna katlacak, onlarn ellerinden tutarak yol gstereceksin. Onlara huzurun, mutluluun, gzelliin, edebin, asaletin kaplarn aacaksn. Bugn baz kimseler gryoruz. Her naslsa televizyonda baz programlara geip kurulmular. Sadece kendi kaprislerini tatmin edecek iri iri lakrdlar ediyorlar. Bilim adam pozunda hepsi. Siz i mi yaptnz sanyorsunuz? Brakn memleket sathn, kendi evrenizde bu kelimelerin manasn bilen ka kii var? Anlattnz konuyu siz de bilmiyorsunuz. Kendi anlamadnz (hi mi hi yaamadnz) kavramlar gya ilim maskesi altnda bize yutturmaya alyorsunuz. Nazm Hikmet bir iirinde Memlekete kymayn efendiler der. Sizler gerek bilim adam iseniz, gerek aydn iseniz, memleketinizi, onun ileke insanlarn kmseyerek, onlara tepeden bakarak, alay edercesine lgat paralar msnz? Biliyorsunuz, batda vlgarize etmek diye bir kavram var. Yani en ar, en koyu bilimsel meseleleri halkn anlayabilecei ekilde sadeletirmek. Yllarca evvel byle bir kitap okumutum. Bir bilim adam, kuantum ziini anlatyordu. Vlgarize edilmiti. Bir blmn apartmann kapcsna okudum, anlad. Sizin entel-dantel konumanz on be bilim adamna sordum. Hibiri bir ey anlamadn syledi. Bizler, bir bilinmeyeni bir baka bilinmeyenle izah ettiimiz zaman bir ey yaptmz sanyoruz. Sonra da kasm kasm kaslyoruz. Allah cmlemizi slah etsin. Churchille sormular: Efendim, demiler, politikac kime derler? Churchill cevap vermi: ki saat konutuu halde, hibir ey anlatmayan insan . Bir gn Nasreddin Hoca kahveye gitmi. Camn nnde oturuyormu. Bir hindi srs geiyormu. Bir adam gelmi yanna, hindileri gstermi. Hocam, bunlar nedir?. Nasreddin Hoca bakm, cevap vermi: Onlar, onlar demi. Adam Saolasn hocam, anladm. demi ve tekrar sormu: Hocam, demi, peki enelerinden aa doru sarkan o krmz eyler nedir? Hoca cevap vermi: Onlarn, osu.

Ne olur, Nasredin Hoca hikyelerini okuduumuz zaman sadece glmekle yetinmeyip o hikyelerde anlatlanlarn derinliine inmeye alsak, insan ruhunun sonsuz nanslarn biraz olsun kavramaya alsak... Hepinizi saygyla selamlyorum.
HAZRAN 2010|57

Nasreddin Hocann
Eznla lgili Fkras zerineTasavvuf Adan Bir erh Denemesi
Yrd. Do. Dr. Selami MEK |Rize niversitesi Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. rt. yesi.

Fkra Hoca, mahallelerindeki mescidin mezzinliini de yaparm. Bir gn, onun sokakta koa koa ezan okuduunu grenler sorarlar:
Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak

-Hoca Efendi, neden byle ezn okuya okuya, o yana bu yana koup duruyorsun? Hoca, gayet ciddi cevap vermi: -Sesim nerelere kadar gidiyor, onu anlamak istiyorum.

58|HAZRAN 2010

erh

Ezn, szlkte bilmek, bir eyi bildirmek, ilan etmek, duyurmak1 anlamlarna gelir. Istlahta ise, bilinen ve naklolunan lafzlarla namaz vaktini bildiren ilh ar olarak tanmlanmtr.2 Kurndaki, Haccn en byk gn, Allah ve Reslnden insanlara unu ilan edin ki, Allah da, Resl de mriklerden beridir3 melindeki yetin de bu mnda kullanld kaydedilmektedir. Hadislerde ise terim anlamnda hem isim olarak hem de eitli il kalplaryla epey bir yekn tutar.4 Eskilerin deyimiyle, eir-i slmdan olan Ezn, namaz vakitlerini bildirmek zere Hicretin birinci ylndan itibaren Medinede okunmaya balanmtr. Mn itibariyle Allahn birliine, Hz. Muhammedin peygamberliine inanmaya, namaza ve kurtulua aran Eznn etrafnda, szlerinin eklini aan bir byk anlam dnyas meydana geldii grlmektedir.5 kif in stikll Marnda terennm ettii, Bu eznlar ki ehdetleri dnin temeli Ebed yurdumun stnde benim inlemeli msralar ile yine onun, Ne lht sad Allh ekber! sarsyor cn Bu bir glbank- Haktr, ok mudur inletse ekvn? ile Yahya Kemal Beyatlnn, Emr-i blendsin ey ezn- Muhammed Kf deil sadna cihn- Muhammed Tevk Fikretin, Allh ekber Allh ekber Bir samt-i ulv gy tabat Hm hm eyler ibdet ve Ahmet Himin, O demde nr- hidyet, sad-y yezdn Eder bu rhumu mevkf- vecd istirk Btn mehsin-i lem olup gzmden uzak Scd- kr ile terkeylerim bu dnyy iirleri, mill ve edeb dnyamzda Eznn ne derece yer ettiini gsteren rneklerden bazlardr.6 Bu bilgilerden sonra imdi Hocann Eznla ilgili fkrasn erh etmeye balayalm. erhe gemeden nce, Hocann mezzinlii konusuna ksaca temas edelim. Hocann Abdullah Efendi adnda babasnn olduunu, kylerinde
1. bn Manzr, Lisnul-Arab, Ezn Maddesi. 2. Seyyid erif Crcn, Arapa-Trke Terimler Szl (Kitbut-Tarft), Trc. Ve erh: Arif Erkan, Bahar Yay., stanbul 1997, s. 16. 3. Bkz. Tevbe, 9/3. 4. Geni bilgi iin bkz. Abdurrahman etin, Ezan, DA, XII, 36-38. 5. Mehmet Demirci, Mesnevde Ezn- Muhammed, Uluslararas Trk Tasavvuf Kltr ve Mevln Sempozyumu, (Al Teblii), Manisa, 29-30 Eyll 2007. http://akademik.semazen.net/(28.03.2010). 6. Edebiyatmzda ezan ile ilgili geni bilgi iin bkz. Mustafa Uzun, Ezan (Edebiyat), DA, XII, 42-43.

imamlk yaptn, vefatndan sonra yerine Hocann getiini ve onun da sonra bu grevi 635/1237-38 ylnda Molla Mehmed adnda bir kiiye brakarak Akehire gittiini biliyoruz.7 Dolaysyla Hoca, muhtemelen bu imamlk yapt srada gnmzde baz cmilerde olduu gibi grevli kiiler imam-hatipliin yan sra mezzinkayyumluk da yapmaktadr. Bu sebeple Hocann mezzinlik yapmasnda herhangi bir saknca olmadn syleyelim. Son dnemde yaam bir Nasreddin Hoca muhibbi ve asrn Ynus Emresi olarak da nitelendirilen ir-yazar smail Emreye gre, Nasreddin Hocann okuduu bu ezn, hakkat, tasavvuf ezndr. Etrafndakilere bu ezn duyuramaynca, ii mizaha ve akaya dkmtr. Gyesi, iinde yok olduu hakkat, yaad evreye anlatmak ve retmektir. Bunun iin Hoca, kendisini gln duruma drmekten geri durmaz. Bu da Hocann insanla efkatidir.8 Dolaysyla smail Emre, Hocann okuduu Eznn, daha dorusu Eznn knhne vakf olabilmek iin tasavvuf adan deerlendirmeye tabi tutmamz gerektiini syler. O hlde hemen u sorular soralm: Gnde be kez elife minarelerden yanklanan ezn nasl anlayalm? Bu semv dvetin gizli bir anlam var mdr? Her eyin bir zhir, bir de btn yn varsa, o hlde eznn lednn hakkat nedir?9 te bu sorulara verilecek cevaplar, Hocann bu fkrasn tasavvuf ynden anlamak ve aklamak hussunda epeyce kap aralayacaktr. Yukarda da ifade edildii zere ezn, namaz vakitlerini duyurmak ve Mslmanlar namaza dvet iin kuts bir ardr. Namaz da hadiste getii gibi mminlerin mircdr. Mirc ise, Hakkn zt tecellsine mazhar olmak iin yaplan beden ve rh ykseliin addr. Bu balamda ezn, mminin mirc olan namazn det bir takrzi, ilh tecelllerin ksa bir zeti durumundadr. lh tecelllerin de, tasavvu kaynaklarda olduka sk getiini biliyoruz.10 lh tecelller, Hakkn Cell ve Ceml sfatlar ynyle olduu gibi zt kemller ynyle de olabilmektedir. Esas itibariyle insann asl gyesi, Allahn zt kemllerini idrak etmek, zt tecellye vsl olmaktr.11 Sfler insann
7. Bkz. Selami imek, Nasreddin Hoca ve Tasavvuf, Buhara Yay., stanbul 2005, s. 38. 8. smail Emre, Doular-II, Adana 1965, s. 278. 9. Mustafa Tatc, Ezn- Muhammednin Tasavvuf Mns, Edebiyattan eri, Aka Yay., Ankara 1997, s. 84. 10. Bu konuda bkz. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1995, s. 514-515. 11. Seyyid Muhammed Nur, Ezn- Muhammed erhi, Simavna Kads Olu eyh Bedrettin Vridat erhi (inde), haz. M. Sadettin Bilginer, H. Mustafa Varl, Esma Yay., stanbul 1994, s. 112; Tatc, a.g.m., s. 85. HAZRAN 2010|59

bu mertebeye ulamas iin u tevhd makmlarndan gemesi gerektiini belirtir: 1. Tevhd-i Efl (Fiiller Tevhdi): Bu makmdaki kii, insan, melek ve eytandan sdr olan btn illeri msivdan tecrd ederek onlar Cenb- Hakka izfe eder. Btn illerin shibini bilip tanr, L file illallh (Allahtan baka il shibi yoktur.) der. 2. Tevhd-i Sft (Sfatlar Tevhdi): Bu makmdaki kii, btn sfatlar msivdan tecrd ederek Allaha nisbet eder ve L mevsfe illallh (Allahtan baka vasanan yoktur.) der. 3. Tevhd-i Zt (Zt Tevhdi): Bu makmdaki kii de varlk olarak sadece tek bir Zt (Allah) ve onun eitli mertebelerdeki tecelllerini grr. Bylelikle msivdan varl tecrd ederek L mevcde illallh (Allahtan baka mevcd yoktur) der. lh ztn, nruyla btn kint kuattn bilip mhede eder. k Ynusun, Sen karsan aradan/Kalr seni yaradan12 sz bu tevhde en gzel misaldir.13 Dolaysyla Ezn, gnn belirli be vaktinde Mslmanlar namaz klmak iin cmiye dvet ettii gibi, Allahn her an vuku bulan Cell ve Ceml tecelllerini bildirir, bilhassa Hakkn zt tevhdine ulamann srlarn if eder.14 Son devir Melmliinin pri Seyyid Muhammed NrulArab, sz konusu eserinde Ezn, tevhd makmlar nda ele alarak yle deerlendirmektedir: Mezzin nce ikier defa Allhu Ekber eklinde nid eder ki bunun iki anlam vardr: Birincisi, Allahn tecell vuku bulan eserlerinde kaytl olmaktan beridir, o ok byktr (kusur ve noksanlklardan uzaktr) demektir. kincisi, Allah, sfatlarndaki tecelllerinde kaytl olmaktan beridir, ok byktr ve hibir tecell ile kaytl deildir, belki her tecellsinde ztyla tecell eder. Bundan sonra slmn be artndan biri olan ehdet kelimesinin ilk ksm: Ehed en lilhe illallh (hitlik ederim ki Allahtan baka ilh yoktur.) iki defa okunur. Bunun sebebi, eserleri ve sfatlaryla grnen ancak Allahtr, onun kudretidir, ztdr demek iindir. Bundan sonra ehdet kelimesinin ikinci ksm gelir ki, o da Ehed enne MuhammederReslullh (hitlik ederim ki Muhammed Allahn
12. Bu iir, k Ynus Dvnnda yle gemektedir: Ey lemleri yaradan/ Kaldr perdeyi aradan/Gster kemlin yaradan/Kaldr perdeyi aradan. Bkz. Mustafa Tatc, k Ynus (Ynus Emre Klliyt-IV), MEB Yay., s. 99. 13. Seyyid Muhammed Nur, Tevhid Mertebeleri Simavna Kads Olu eyh Bedrettin Vridat erhi (inde), s. 127-134; Osman Trer, Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Neriyat, stanbul 1998, s. 246-247. 14. Seyyid Muhammed Nur, a.g.e., s. 113.

Resl yani peygamberidir.) eklindedir, iki defa okunur. Bunun birinci defa okunmas, Hz. Peygamberin lh eserlerinin, ikinci defa okunmas da lh sfatlarnn ancak Hz. Peygamberin nruyla grnmesine iret olunmaktadr.15 Daha sonra mezzin Hayye ales-salh (Haydi namaza gelin!) diye iki defa seslenir ki bunun sebebi, eserlerde kalan mminleri Allahn sfatlarn (niteliklerini) grmeye, ikincisi de Allahn ztn mhedeye dvettir. Zira namaz mminlerin mircdr. Mmin eserdeki sfatlar, sfatlardaki zt grmeden Hakkn cemlini mhede edemez. Bundan dolay namaza salt denilmitir.16 Ayrca namazda kble cihetine dnlr. Bundan maksat, Kbenin zt makmn temsil etmesindendir. Yoksa Allah, namaz klann kblesi ynndedir. Namazn secdeyle bitirilmesi de tevhde irettir. Bu makmda kii, kendine ait sand il ve sfatlarn gerek shibini tanr. te yandan namaz, Allahn yeryzndeki halfesi (halfetullah) konumunda olan demi de sembolize eder. yle ki, kyam, rku ve scd ile btn fen ve bek mertebelerini ikml eden dem, artk hilfet srrna ulam, Hakkn tevhd emnetini uhdesine almtr. te bu ynden namaza dvet, demiyete yani insanla dvettir; dem olmann yolu da tasavvuf terbiyeden yani seyr u slktan geer. Hlsa namaza ar, tasavvuf terbiyeye de ar demek olur.17 Burada Nasreddin Hocann ezn okuyarak saa sola komasnn ve sesinin nereye gittiini anlamak istemesinin hakkat ortaya kmaktadr ki, o, bylelikle toplumu insanla, lh ve Muhammed ahlka dvet ederek onlara bunu bildirmek, retmek ve yaatmak istemektedir. Mezzin Ezna devamla bu sefer Hayye alel-felh (Haydi felha, kurtulua gelin!) diye iki kez seslenir. Birinci okuyuunda tabiat mertebesinden kamak zere insanlar namaza dvet eder ki, bu dvet, dnyev meguliyetlerden syrlarak mutlulua, iyilie, bar ve huzura kavumak zere namaza gelin demektir. kinci defa okuyuunda ise, nefs hev ve heveslerden kurtulmak iin Siz insanlar namaza aryorum, haydi koup gelin! demektir.18 Bundan sonra mezzin, Allhu Ekber, Allhu Ekber (Allah en byktr, Allah en byktr.) diyerek onun ululuunu, yceliini bir kez daha tekrar eder ve Cenb- Allahn sfatlarnda kaytl, balantl olmadn, her bir eser ve sfatlarnda olan ancak Allahn ztnn olduunu ve her eserin onun birliine iret ettiini dile getirir. Mezzin nihyet Ezn bitirirken, Allahn birliine iretle hid ve
15. Seyyid Muhammed Nur, a.g.e, s. 113-114. 16. Seyyid Muhammed Nur, a.g.e, s. 115. 17. Tatc, a.g.m., s. 88-89. 18. Seyyid Muhammed Nur, a.g.e, s. 115-116.

60|HAZRAN 2010

Hoca, Ezn sokakta okurken, Hac Bayrm- Vel minareden okumaktadr. Yoksa hedef, gye hep ayndr: nsanl, lh, Muhammed ahlka, nefs terbiyesine dvet. Hoca, bu ary smail Emrenin dedii gibi latfe, nkte yoluyla yaparken, Hac Bayrm, tasavvuf bir dille yapmaktadr. Ayrca Hoca da sokakta, caddede Ezn okunmayacan bilmektedir. O, nkte yoluyla insanlarn Ezna olan tavrn bizzat grmek iin sokaa kmakta ve ierdii mesajn nasl anlalmasn gerektiini sylemektedir.
Nasreddin Hoca Glmece Park Fotoraf: Birol Kayrak

mehda gerek kalmakszn dim grnen Allah anmak zere bir kez daha, L ilhe illallh (Allahtan baka ilh yoktur.) der.19 te bu anlay ve duygularla dinlenecek olan ezn ve akabinde klnacak namaz mminin mirc olsa gerektir.20 Eznn tevhd makmlarnn srlarn if etmesinin yan sra tasavvuf mertebelere yani yedi nefs mertebesine de iret ettiini syleyelim. yle ki, Eznn szleri, tekrarlar karldnda yedi lafzdan ibaret olduu grlr ve onun bu ekilde tertip edilmesi de olduka manidardr. Zira bir Allah yolcusunun tevhdi tam olarak yaayabilmesi iin Kurnda da iret edildii zere21 yedi nefs mertebesini ki bunlar emmre, levvme mlhime, mutmainne, rziye, marziyye ve kmile (sye)dir, katetmesi gerekir. nk nefsini bilen Rabbini bilir. Nefsin hakkyla bilinmesi ise, kmile (sye) ad verilen yedinci mertebede mmkn olmaktadr. O hlde Eznn yedi mertebe zerine tertip olunmasndaki hikmet, bizi mezkr nefs mertebelerini katetmeye yani seyr u slka dvet olsa gerektir.22 Nasreddin Hocann bu fkras bize Hac Bayrm- Velnin, alabm bir r yaratm iki cihn resinde / Bakcak ddr grnr ol rn kenresinde diye balayan iirinin sonundaki, Bu szm rier anlar, chiller bilmeyp tanlar, Hac Bayrm kendi banlar ol ehrin minresinde beytini de hatrlatmaktadr. Sz konusu iirin rihlerinden olan eyhlislm Feyzullah Efendi bu beyti yle aklar:
19. Seyyid Muhammed Nur, a.g.e, s. 116. 20. Tatc, a.g.m., s. 89. 21. Bu yetler iin bkz. Ysuf, 53; Kymet, 2; ems, 8-9; Fecr, 27-28. 22. Tatc, a.g.m., s. 86.

Bu sz rier sylerler ve her sylediklerinden de bir mny kastederler. (Her sylediklerinin bir mns vardr.) Bu sz Hac Bayrmn bizzat kendi rhu syler. Bu sze vkf olmayanlar, ifade ettii mny da anlayamazlar; bu yzden acaba mns nedir? diye hayret iinde kalrlar. Bu, Hac Bayrmn bizzat kendi rhundan ortaya kan bir szdr. O ehir, insann madd bedenidir. O ehrin, yani insan bedeninin minaresinden kast da, insann hakkatnn ve nefs-i ntkann bal bulunduu, am kozal eklindeki kalptir. Nrlarn fkrd yer olmas bakmndan kalb, tpk minare gibi, insann btn vcut organlarnn hlidir.23 Burada Nasreddin Hoca ile Hac Bayrm Vel arasndaki fark grntedir. yle ki, Hoca, Ezn sokakta okurken, Hac Bayrm- Vel minareden okumaktadr. Yoksa hedef, gye hep ayndr: nsanl, lh, Muhammed ahlka, nefs terbiyesine dvet. Hoca, bu ary smail Emrenin dedii gibi latfe, nkte yoluyla yaparken, Hac Bayrm, tasavvuf bir dille yapmaktadr. Ayrca Hoca da sokakta, caddede Ezn okunmayacan bilmektedir. O, nkte yoluyla insanlarn Ezna olan tavrn bizzat grmek iin sokaa kmakta ve ierdii mesajn nasl anlalmasn gerektiini sylemektedir. Hlsa, Nasreddin Hocaya gre Ezan en gzel ekilde okumann ve dinlemenin yan sra essen ierdii hikmet ve srlar anlamaya almak, dolaysyla Hakkn zti tevhdine ulamak ve nefs mertebelerini katederek kmil insan olmak gerekir.
23. Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Vel, KB Yay., Ankara 1991, s. 90-91. HAZRAN 2010|61

Tun zberkin Nasreddin Hoca Filmleri

Do. Dr. Seluk Hnerli|stanbul Kltr niversitesi, Sanat ve Tasarm Fak. letiim Tasarm Bl. Bk. Vekili

Giri

Nasreddin Hoca Trk mizahnn biricik rneklerinden biridir. Bu nedenle pek ok fkra kitabnda farkl biemler denenerek yer bulmu milyonlarca okurla bulumutur. Nasreddin Hoca ayrca tiyatro, izgi roman, karikatr, sinema gibi pek ok alana da kaynak olmutur. Sinema alannda, zellikle de canlandrma (animasyon) sinemas alannda pek ok rnee rastlanr. ekilen Nasreddin Hoca lmlerine baklnca Tun zberkin 33 Nasreddin Hoca lmi ile ba ektii grlr. zberkin sevimli tiplemeleri ve ykye sadk kalmas izlendii dnemlerde bu lmlerin sevilmesini salam ve yurt dna da satlmtr. Tun zberk TRTde yaynlanmas iin yaptklar lmlerin sat ile ilgili grlerini aklarken 33 Nasreddin Hoca lmi sve, Norve, Danimarka, rlanda, rdn gibi lkelere satld. Ancak karln TRT kat kat kasasna koyarken bize en ufak bir telif hakk denmedi1 diyerek TRTnin bu lmlerin sat konusunda uygulad yanl politikalara dikkati ekmekte ve bu ekilde sanatlara ok fazla destek kmadnn altn izmektedir. Betl Kreasyon yapmclnda 1989 ylna karlan Nasreddin Hoca, birbirinden bamsz 33 fkradan olumaktadr. Aada bu lmlerden Kazan adl olann gsterge zmlemesi yntemiyle yaplm zmlemesi yer almaktadr.

Kazan Filminin Btncesi

Hoca, komusundan kazann dn ister. Kazanda su kaynatp ykanrken, komusu gelip kazann geri ister. Hoca kazan verirken iine kk bir tencere koyar ve Komu kazann dourdu der. Bu durum komunun houna gider ve bir tencere daha beklentisiyle,Kazan kalsn hocam, yarn alrm der. Daha gn domadan tekrar gelen komu, kazann geri ister. Hoca, bu kez, kazann ldn syler. Komu, Kazan hi lr m hocam yantn verince, Nasreddin Hocada Dourduuna inandn da, ldne mi inanmyorsun yantn verir.

itsel Nitelikli Gstergeler

Film karlkl konuma yntemiyle gerekletirilmi olup, Nasreddin Hoca ve komusu arasnda geen, konumalar ierir. Bu konumalar, gnlk konuma bieminde ve gnmz Trkesiyle yaplmaktadr. Filmin balang ve bitiinde, balang ve bitiini simgeler nitelikte ok ksa bir simgesel mzik konulmutur. Ezgi Klasik Bat Mzii formunda olup, tle seslendirilmitir. Doa sesleri, nesne ve karakter devinimlerinden doan sesler yerinde kullanlmtr. Bir sahnede, hocann kazann iine yerletirdii tencerenin vurguland grntde, yaplan optik kaydrmay pekitirecek bir biimde, t ezgisi kullanlmtr.

Grsel Nitelikli Gstergeler

Nasreddin Hoca Fkralar Filmleri Knyesi

Ynetmen: Canlandrma: Senaryo: Yapm: Tun zberk Tun zberk Tun zberk Nedret atay

1. Aye Gnlllerolu, Kltr Bakanl ve TRTden Darbe stne Darbe, s. 14, Milliyet Sanat Dergisi, stanbul, Milliyet Yaynlar, Aralk 1991.

Nasreddin Hoca lminde, kstl devinimli canlandrma yntemi uygulanm olup, devinimlerde duraanlk gzlemlenmitir. Nasreddin Hocann yznn ve duruunun, deneyiminin verdii bir rahatlkla grntlendii anlalmaktadr. Hoca, her durumda rahat grntlenmitir. nk, her zor durumun bir zmn de hemen bulmakta ve uygulamaktadr. Nasreddin Hocann komusunun kurnazl ve karcl, yzne ve devinimlerine de yanstlmtr. atk kalar, iine gelince

62|HAZRAN 2010

glen, iine gelmeyince somurtan yz ifadeleri verilerek, kt karakteri vurgulanmaktadr.

bir ihtiyar olarak gsterilmitir. Nasreddin Hoca , yoksul ama, zeki ve hazrcevaptr. Hocann komusu; sivri burunlu, uzun eneli ve cin bakl birisidir. Hocadan daha gen olarak izilmi olan Komu; kurnaz, karc ve aksi biri olarak betimlenmitir. Hocann yaad yer, Anadoluda bir kk kasabadr. Kasabadaki binalarn biiminden, yknn zaman belirginleir. Bu yaplar, arlkl olarak eski, kemerli ve tek katl yaplardr. uzam olarak Hocann evi kullanlmtr. Evin yatak odas ve banyosunun kullanld i uzam grntleri, yk iinde ilev tadklar iin seilmilerdir. Nesneler eski dnemlerin nesneleridir. Aydnlatma iin, gaz lambas kullanlm, ocakta da suyu stma amal olarak odun yaklmaktadr. Nasreddin Hocann ne zaman yaad tam olarak bilinmemekle birlikte, ... eski yazma letaif mecmualarnda, Seluklular devrinde ve Aleddin zamannda yaam gsterilir. Akehirdeki trbesindeki kitabede 386 tarihi var... 386, tersine okunursa Hocann lm yl olan 683 senesi (1284-1285) bulunmu olur.2 Filmsel zaman ykden anlald kadaryla 2 gn iinde gemektedir. Gece ve gndz fark aydnlatmayla, gkyznn koyu rengiyle ve zerindeki ay, yldzlarla grntlenmitir.

Teknik Adan Grnt Gstergeler

Filmde kamera devinimi olarak 1 optik kaydrmayla yaklama, 1 optik kaydrmayla uzaklama belirlenmi olup, bakaca kamera devinimiyle karlalmamtr. Hoca komusuna kazan geri verirken, kazann dourduunu syledii grntde, kamera kazana doru optik kaydrma yaparak yaklar ve kazann iindeki kk tencere vurgulanr. Filmin sonunda kazann ldn syleyen Hocadan, optik kaydrmayla ayrlan kamera, komunun aknln da gstererek , bitii vurgular. Film, 14 genel, 5i omuz,10u yakn, 1i bel, 1i ayrnt ekim olmak zere toplam 31 grntden olumaktadr. Karlkl konumalarda yakn ve genel ekim lekleri kullanlarak iki kiinin konutuu vurgulanmtr. Hocann kazann dourduunu syledii grntde, kk tencere ayrnt ekimle gsterilerek vurgulanmtr. Ayn zamanda Hocann ve komusunun yz ifadelerindeki deiiklikler de grntlerde yakn ekim olarak belirginleir. Filmin tm gz as ve nesnel kamera ile gerekletirilmitir. Kamera alaryla verilmek istenilen bir iletiye rastlanmamtr. Filmdeki toplam 30 geiten ikisi zincirleme ve biri de kararmadr. Kararma lmin sonunda bitii vurgulamak iin yaplmtr. Zincirleme geilerden ilki uzamsal deiiklii, ikincisiyse zamansal geii vermek iin kullanlmtr. Filmde k genellikle dz aydnlatmada kullanlmtr. Bunun dnda Hocann uyuduu grntde, odann karanlk olduu, Hocann ba ucundaki gaz lambasnn yanmas ve evresini biraz aydnlatmasyla anlatlmtr. Ayn biimde yatak odasnn penceresinden karanlk gkyz ve klar ile lo bir hava yaratlmtr. Bir dieriyse, kazann iindeki tencerenin stnde klar akmakta, bununla da tencerenin deerlilii vurgulanarak, ekici hale getirilmektedir. Filmde, canl renkler kullanlarak, Nasreddin Hocann elenceli ve renkli dnyas vurgulanmtr. Bunun yannda Hoca, ak sal, ak sakall ve ak kavuklu olarak betimlenmi olup, buradaki beyaz kullanm bilgelik, zeka ve deneyimin gstergesidir. Kazann dourduu sylenilen grntlerde, kazann iindeki tencere de altn sars olup, parlamaktadr. Burada bedavadan gelenin, ne kadar ekici grndnn bir gstergesi olarak altn sars kullanlmtr.

Sonu

Tun zberk trk canlandrma sinemasna nemli eserler brakm nc sanatlardan biridir. zberk yazn uyarlamalarnn canlandrma lmlerinde nasl uygulanabileceini mer Sefettinin Kaa adl yaptyla gstermitir. Kaa, aslnda melodram olan bir konunun canlandrma teknikleriyle ve karikatr biemiyle ok etkili bir biimde anlatlabileceinin nemli bir rneidir. zberk ektii 33 Nasreddin Hoca fkras lminde, biem olarak Kazan lminin aynn uygular. Genelde duraan bir yaps olmasna ve sinematograk elerin zayf kullanlmasna ramen, tiplemeler ve samimi anlatm nedeniyle rahat izlenir bir yaps vardr. Filmlerde eitli devinimler ve tiplemeler birden fazla kullanlmtr. Ancak bu durum canlandrma lmi gelenei olan lkelerin lmcileri tarafndan da yaplan bir uygulamadr. zberkin bu urann ne yazkki devam gelmemi/gelememi, Trk canlandrmas nemli bir kayp yaamtr. Yeni uyarlama lmlerin yaplmas okuma alkanlnn gitgide azald toplumumuzda deerli mizah kahramanlarnn tannmasn ve anlalmasn kolaylatracaktr.
Kaynaka 1. Glpnarl, Abdlbaki, Nasreddin Hoca: Abidin Dinonun izgileriyle, stanbul, nklap Kitabevi, 1996. 3. Gnlllerolu, Aye, Kltr Bakanl ve TRTden Darbe stne Darbe, s. 14, Milliyet Sanat Dergisi, stanbul, Milliyet Yaynlar, Aralk 1991. 2. Abdlbaki Glpnarl, Nasreddin Hoca: Abidin Dinonun izgileriyle, stanbul, nklap Kitabevi, 1996, s. 10. HAZRAN 2010|63

B.5.b. Anlatsal zmlenmesi

Nitelikli

Gstergelerin

Kii izimlerinde karikatr biemi benimsenmitir. Nasreddin Hoca, ak sal, ak sakall ve ak kavuklu, sevimli

Felsefe Asndan

Nasreddin Hoca

Prof. Dr. Sevgi yi|Maltepe niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi

ok ustalkl bir itir mizah. yle ki, gerektii yerde incelikli ekilde esneterek; hogry, anlay devreye sokarak eletirir insan. En sknt verici, zc durumlar gldrerek anlatr, eletirerek dndrr. Ama yergide asl ama gldrmek deildir elbet. Asl ama, sylenmesi zor eyleri (yanllar, hakszlklar, irkinlikleri v.b.), glmece iinde (ortam germeden) syleyerek insan dnmeye ve kendini dzeltmeye sevk etmektir, retmektir, bir bakma eitmektir.
ilindii gibi ince mizahyla dnyaca tannan bilge bir glmece ustas olarak Nasreddin Hoca, kii zellikleriyle, gnlk yaam iindeki Anadolu insann hemen her ynyle yanstan bir simgedir. Kendini tm dnyaya ince bir sanat yoluyla duyuran bu yergi ustas, yerel bir yaama tarznn, Anadolu halknn insana alan boyutlarn gelitirerek kendi tek(il) varoluunun tesine gemi, insan varlnn ve yaamnn btnne erimi bir anlamann ve anlamlandrmann ok baarl bir rneidir. Bu temel niteliine bal olarak onun, gcnn/ baarsnn dayana (kayna), bir yandan bu yerel yaamn deneyimlenebilir zenginliidir bir yandan da phesiz kii olarak kendi yergi gc ve bundaki ustaldr. Kiiye zg olan bu nokta aslnda insann, her kiide ortaya kabilecek ya da gerekleebilecek olan deerli bir olanadr. Yerel bir yaam tarzndan veya deneyimlenebilir olandan beslenerek gelen mizahn, insan yaam iin vazgeilemez neminin ve deerinin iyi bir rneidir Nasreddin Hoca. ner Yacnn saptamalarndan hareketle sylenirse yerellii bakmndan Nasreddin Hoca, kynde yoksul bir imamdr. Bazen kadlk da yapan Hoca, insanda ortaya kan pek ok zellii kendinde tar. Bilgin, zeki, doru, ak szl, yoksul, odununu dadan kendisi getiren, budayn deirmene kendisi gtren, karsndan ok eken, sabrl, anlayl, hazrcevap, keskin zekl, saduyulu ama ayn zamanda saf; deli dolu, insanlar elendiren
64|HAZRAN 2010

bir kii, bir insan rnei. te yandan, Nasreddin Hoca dendiinde nemle vurgulanmas gereken bir nokta da udur: Zulmedene kar kmak, adaletten yana olmak onun baat zelliklerinden biridir. Ayrca, din bilgini ama banaz olmay da dikkate deer baka bir zelliktir (1). Bu durum aslnda onun, hemen her ynyle insan temsil eden bir rnek olmasndan ileri gelir. Ksa, zl ve anlatana gre deitirilebilir olan fkralarnda o, insan dnyasn olumlu olumsuz, deerli deersiz, gzel irkin ynleriyle anlatr. Her eit insandan, insann eit eit eylem olanaklarndan, yaam, ilikileri, olaylar ve eylemleri anlama ve yorumlama tarzndan sz eder. Bunu da olaan gnlk yaamn iinden en yaln biimde verir. Ama onun belki de en nemli zellii yaamn ya da insann eitli hallerini gldrerek ortaya dkmesidir. Bylece bizleri, insan ve yaam hakknda gldrerek dndrr; bu yolla da hakikati gsterir, insann varlk yaps hakknda bilgi verir. Bu durumda Nasreddin Hocay kendine ait, somut bir kii olarak grmek yerine, kendi tekliinin, bireysel varoluunun dna km, tekil olmann ve dolaysyla yerelliin tesine gemi, bir anlamda herkes olmu; insana ait ve hepimizde varolan bir kii diye anlamak mmkndr. Evet, o, Sivrihisarn Hortu kynde domu (1208), sonradan Akehire gm (1237), 1284 ylnda da lm tarihsel bir kii olmakla birlikte bir btn olarak insan temsil etmek bakmndan tarihst bir varolan konumuna gelmitir. Tarihst varolma dzleminde yer

alm baka kiiler de var phesiz, insan dnyasnda. Ancak, bu anlamda tarihst bir varolan olarak Nasreddin Hocada farkl olan ey udur: Onda sz konusu olan ey, onun, kii olarak kendisi ya da eser koyan sanat olmas deil, fkralaryla, insan varlnn ok baarl bir temsili olmasdr. yle ki bu fkralar, bir Nasreddin Hocann somut ya da tarihsel kii varlnn stnde, bir toplumun, bir yaama tarznn, bir halkn kendi yerelliini aarak evrensel olanla ya da insanla buluabilme becerisinin baarl bir rnei olarak simgelemi bir Nasreddin Hocay ifade etmektedir. Bu tarihst varolu, onun, insan ve insann hallerini temsil etme ynn glendirmektedir ya da o, bu temsil gcnden dolay tarihst varoluunu srdrebilmektedir. Bilindii gibi bu fkralar, bir yandan insan yaamnda skntl, can skc, huzursuz edici, zc durumlar; te yandan, insann yerine gre karc, hesap, kurnaz, haksz; anlayl, zeki, akll ve bilgece, bazen de saf tutum ve davranlarn komiini kartarak anlatr. Bundan dolay bu fkralarda veya Nasreddin Hocada insann mizah gcn de buluruz ayn zamanda. nsann kendini dile getiriinin nemli biimlerinden bir olan mizah, yine bilindii gibi asl gcn toplumsal ve siyasal yaamdaki zgl ilevinden almaktadr. Bir bakma btn anlam ve deeri buradadr denebilir mizahn. nk o, insan sorunlarnn olaan ve bir bakma kanlmaz zemini olan toplumsal ve siyasal konularda en etkili eletiri aralarndan biridir. ok ustalkl bir itir mizah. yle ki, gerektii yerde incelikli ekilde esneterek; hogry, anlay devreye sokarak eletirir insan. En sknt verici, zc durumlar gldrerek anlatr, eletirerek dndrr. Ama yergide asl ama gldrmek deildir elbet. Asl ama, sylenmesi zor eyleri (yanllar, hakszlklar, irkinlikleri v.b.), glmece iinde (ortam germeden) syleyerek insan dnmeye ve kendini dzeltmeye sevk etmektir, retmektir, bir bakma eitmektir. nsann, kendini ve dnyay anlamlandrma ve zenginletirme biimlerinden biri olan sanatn, kendine zg bir tr olarak yergi, zellikle toplumsal ve siyasal yaamn vazgeilemez bir eletiri aracdr. Temelde ok gl bir dnme ve kavrama dzeyini barndrr kendinde. te Hocann felsefeyle balants ve lozof kimlii buradadr. Anadolu insan, Batda olduu gibi kavramsal bir dn tarz, bu anlamda bir felsefe ortaya koymamtr belki ama kendine zg yaam tarz iinde Nasreddin Hoca fkralaryla insanla ve evrensel olanla bulumay, bu kimlikte bir lozofu var etmeyi baarmtr. Aadaki fkra, insanlar arasnda ou zaman bir uurum gibi duran znelliin ok yaln bir anlatm olarak dikkate deerdir.

Kendi Bildiinden amayacaksn

Bir gn Hoca, olunu eee bindirmi, kendisi de yryerek kyne dnyormu. Onlar byle grenler: -Yal adam yryor, gen eekle gidiyor. Olacak i deil!.. demiler. Bu szleri duyan Hoca, olunu eekten indirmi, kendisi binmi. Yollarna devam etmiler. Karlatklar insanlar: -Allah Allah! Demiler, adam eee binmi, ocuunu yrtyor. nsaf, merhamet diye bir ey kalmad anlalan. Hoca bu szler zerine, olunu da eee bindirmi. Giderlerken yine birka kiiye rastgelmiler. lerinden biri: -Bakn, bakn, eee iki kii birden binmiler. Zavall hayvan neredeyse dp lecek Hocann can iyiden iyiye sklm. Kendi de inmi, olunu da indirmi. Bir sre daha byle ilerlemiler. Yanlarndan geen birka kii: -Aptallk parayla deil ya! demiler. Eek bo gidiyor, kendileri de yryorlar Hoca dayanamam, oluna dnp: Bak olum, demi, grdn m, herkes bir ey sylyor. Bu dnyada hi kimseyi memnun edemezsin. yisi mi kendi bildiinden amayacaksn(2).
* Bu yaz 2007 ylnda Varlk Dergisi'nde yaymlanmtr.
Yararlanlan Kaynaklar ve Notlar: (1) ner YACI, Nasreddin Hoca, Engin Yaynclk, stanbul, 1994, s.22. (2) Yusuf OTUKSKEN, Anadolu ve Dnya Bilgesi Nasreddin Hoca ve Fkralar, Toroslu Kitapl, stanbul, 2003. s.39.

HAZRAN 2010|65

Nktedan Bir Hukk Bilgesi:

Nasreddin Hoca
Do. Dr. evket TOPAL |Rize niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi

GR:

Nasreddin Hocaya nispet edilerek nesilden nesile aktarlan; insanlar kah gldren kah dndren ok saydaki fkra, szl anlatm ya da basl kaynaklar yoluyla gnmze kadar ulamakla birlikte, bu fkralarn toplam saysn ve hangisinin gerekte Hocaya ait olduunu tespit etmek olduka zordur.1 Bununla birlikte Nasreddin Hoca adn ieren fkralar, dnemin geleneksel toplum ilikilerini, hayatn deiik ynlerini, kltrel yapsn, nkte anlaylarn, hsl hayatn btn renklerini yanstmas bakmndan gnmz insanna kayda deer ipular sunmaktadr. Biz de bu yazmzda kendisine nispet edilen baz fkralardan yola karak Hocann, bir dnem kendisinin de mensubu olduu kdlk2 ve adalet (yarg) sistemiyle ilgili ynne temas edeceiz. Nasreddin Hocann miladi 1202 (?) tarihinde dnemin Akehir Sancann Sivrihisar Kazasnn Hortu Kynde doduu eklindeki rivayetler dikkate alndnda3 bu
1. Baz kaynaklarda yer alan bilgiler dikkate alnacak olursa, Nasreddin Hocaya ait fkralarn says yz bulmamaktadr. Bilgi iin bkz.: zalp, Tahsin, Sivrihisar Tarihi, Tam- Matbaas, yy., 1960, s. 94. 2. kd kelimesi gemite, dnemin hukuk adamlarn ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. 3. zalp, Sivrihisar Tarihi, s. 89.

Nasreddin Hoca adn ieren fkralar, dnemin geleneksel toplum ilikilerini, hayatn deiik ynlerini, kltrel yapsn, nkte anlaylarn, hsl hayatn btn renklerini yanstmas bakmndan gnmz insanna kayda deer ipular sunmaktadr.

tarihlerin Trkiye Seluklular dnemine (1075-1308) karlk geldii anlalr. Dnemin genel karakteristiine baktmzda, Nasreddin Hocann doumundan nceki dnemlerde Devleti yneten Sultan II. Kl Arslann, Bizansla srekli mcadele ierisinde olduu; gerek askeri ve siyasi dehasyla, gerek ilme, adalete, hogrye ve insana verdii deerle nemli baarlara imza att; Anadoluda Mslman Trklerin hkimiyetinin tam olarak salanmas ynnde ok nemli kazanmlar elde ettii grlr.4 Pek tabii ki, Anadolu gibi bir hazinenin tarih boyunca dmansz kalmad dikkate alnacak olursa, bir yandan yall sebebiyle lkenin idaresini kendilerine taksim ettii Sultan II. Kl Arslann oullar arasndaki i mcadeleler, te yandan durmakszn devam eden Hal seferleri, lke ortamnda ciddi skntlara ve i karklklara sebep olmutur.5

Burada amacmz tarihi malumat vermekten ziyade Hocann nktelerini rettii tarihsel ve mekansal artlara genel bir deinme olduundan dolay u kadarn ifade edelim ki; II. Kl Arslann oullar I. Gyaseddin
4. Geni bilgi iin bkz.: Yazc, Nesimi, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, s 283-286. 5. Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s 285.

66|HAZRAN 2010

Keyhsrev (1205-1211) ve zzeddin Keykavus (12111220) arasndaki taht kavgalar ve i mcadeleler ynetimi belli oranda zaafa uratsa da, I. Alaaddin Keykubatn (1220-1237) hkmdarl dneminde devlet, gerek bir refah seviyesine ulam; insanlarn yz glmtr. Garip tecellidir ki, I. Alaaddin Keykubat idaresi altnda lke ierisinde yaanan hayatn her alanna ait gzellikler, Mool istilasnn Dou Avrupa ve Asya zerinde etkili olduu bir dneme denk gelmektedir. Gerekli asker ve idr tedbirleri almak suretiyle Mool istilas karsnda lkesini baaryla mdafaa etmeyi baaran I. Alaaddin Keykubatn lm (1236) zerine tahta geen kardei II. Gyaseddin Keyhsrev (1237-1246)in dirayetsiz ve beceriksiz ynetimi devleti ieride zayatm, te yandan lkeyi Mool tehditlerine kar gsz drmtr.6 Trkiye Seluklularnn bu tarihlerden itibaren yklna kadar devam eden (1308) zaman zarfnda huzur ve bar ortam tesis edilememi; ynetime hkim olan sultanlar da Moollarn7 adeta bir kuklas olarak ynetimde bulunmulardr.8 Mslman Trk toplumunun yetitirdii ve dnya mizahna armaan ettii byk deer Nasreddin Hocann yaam olduu (bizim de yukarda ksaca deindiimiz) siyasi tarihe ilikin bilgilere ilaveten, Onun nktelerinin ne gibi bir kltrel ortamda retildiine de ksaca deinmek yerinde olacaktr. Hocann ierisinde yetitii Trkiye Seluklular daima bilimde, kltrde, sanatta, mimaride... ksacas hayatn her alannda var olagelen ve bu trden estetik deerlerin toplumda yerlemesi iin gerekli admlar atmay kendisine grev addeden bir ynetim anlayna sahip olmutur.9 Bu anlamda Seluklularn slam lemine getirdikleri yeniliklerden birisinin de tiyatro sanat olduuna10 burada dikkat ekmeliyiz. Dolaysyla Hoca, yetimi olduu toplum ierisinde, kendi ahs yeteneklerine ilaveten, bu yeteneklerini gelitirebilecei ve sergileyebilecei elverili bir kltrel ortam da bulabilmitir. Ne var ki, Hoca, kimi zaman mreeh bir ynetim altnda, kimi zaman ise alkantl dnemlerde hayatn srdrmek zorunda kald iin Onun nktelerinde, iinde bulunduu ortama bal olarak, benzer olaylar karsnda farkl zamanlarda farkl tavrlar sergiledii grlr. Bu sebeple Nasreddin Hocann nktelerini, yukarda ksaca temas etmeye altmz inili kl dnemlerden ve bu dnemin kendine has
6. Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s 290-291. 7. Burada yeri gelmiken ifade edelim ki; tarihi olarak ayn dnemde yaamamakla birlikte Nasreddin Hoca ile Timurun fkralarda sk sk kar karya getirilmesinin nedenlerinden birisi de, Anadolu zerinde var olan Mool tehdidi olsa gerektir. 8. Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 292. 9. nder, Mehmet, Mevlana ehri Konya, Ankara, 1971, s. 472 vd.; Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 324-345. 10. Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 341 vd.

artlarndan bamsz ele almak mmkn deildir. Biraz da Nasreddin Hoca ile ilgili ahsi bilgiler verelim. Asl ad Hasan olan11 Nasreddin Hoca, miladi 1202 tarihinde dnemin Akehir Sancann Sivrihisar Kazasnn Hortu Kynde z be z Trk bir ailenin olu olarak domutur. Babas kyde imamlk yapan Abdullah Efendi, annesi Sdka Hanmdr. lk tahsilini babas Abdullah Efendiden alan Hoca, babasnn lmnden sonra bir mddet Onun yerine imamlk grevini yrtm, daha sonralar bu grevi babasnn yetitirmi olduu rencilerinden birisi olan Mehmet Efendiye brakarak, Akehire g etmitir. Tahsil hayatna Akehir ve Konyada devam eden Nasreddin Hoca, burada Hace-i Cihan ve Hace-i Fakh gibi limlerinden dersler almtr.12 Hoca, kesin tarihlerini burada ortaya koyamamakla birlikte, Akehirde ve bu arada memleketi Sivrihisarda da hatiplik (halk dini konularda bilgilendirme hizmeti), kdlk (hkimlik), mderrislik (bugnk anlamda retim yelii) gibi grevler stlenmitir. Kendine ait mstakil bir eseri olup olmad hususunda u ana kadar bir bilgimiz olmasa da Hoca, dnemin ilim asndan hayli ileri bir seviyesini temsil eden ve nde gelen hocalarn okutmaya salahiyetli olduu Kudr13 adl hane fkh bilgininin el-Muhtasr adl eserini14 okutmu bir fkh (hukuk) alimidir.15 Btn bu meziyetlerinin yannda ayn zamanda tasavvuf yaamla da i ie olan Nasreddin Hoca, yargda olup bitenleri yakndan bildiinden dolay, idari kokumulua ve meslektalarnn adnn zaman zaman rvet sylentilerine karmasna bir tepki olarak bu meslei daha fazla devam ettirmemi;16 hayatnn artakalan ksmn geliri daha az olan ama kendi dnya gryle ve tasavvuf yaantsyla da bir arada yrtebilecei medresedeki mderrislik (retim yelii) grevine dn yapmtr. Hoca, miladi 1283 ylnda Akehirde vefat etmitir.17 Nasreddin Hoca adnn, Onun yaad muhit, tahsil ettii ilimler, stlendii grevler ve okuttuu dersler dikkate alndnda hukukla zdeletii grlr. Bu nedenle Nasreddin Hoca
11. Bir keresinde ok atnda maharetini gstermek isteyen Hoca, ilk att ok uzaa dnce sekbanba oku byle atard der. Att ikinci okta da hedefi bulamayan Hoca suba da byle ok atard der. ncsnde tesadfen oku hedefe isabet ettiren Hoca Hasan Nasreddin de oku byle atard der. Bu szlerinde Hoca, isminin Hasan olduunu kendi azndan beyan etmitir. 12. Heyet, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, XVI, 8549. 13. Asl ad Ebul-Huseyn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Cafer el Kudrdir. Kendi dneminde Irak Hanef alimlerinin en nde geleni olup, (362/972) ylnda Badatta domutur. ok nemli renciler yetitirmitir. El-Muhtasar, erh-u Muhtasaril-Kerh, et-Tecrd, et-Takrb adl eserlerin sahibidir. Bkz. zel, Ahmet, Hanefi Fkh Alimleri, Ankara, 1990, s. 36-37. 14. Bu eser Hanef mezhebinin en nemli el kitaplarndan birisi olup, deiik dillerde evirileri mevcuttur. Sz konusu eserin otuzdan fazla erh ve haiyesi mevcuttur. zel, Hanefi Fkh Alimleri, s. 37. Bu eserin en nemli erhlerinden birisi de Meydan tarafndan yaplm olup el-Lnb f erhi Kitb adyla matbudur. 15. zalp, Sivrihisar Tarihi, s. 94. 16. Tasavvufun, dnya sevgisini ve insann ruh ykseliinin nnde engel oluturan ben duygusunu terk ederek, ruhu olgunlatrmay tavsiye eden bir eitim metoduna sahip olduu gz nnde bulundurulduunda, Hocann bu davrann temellendirmek ok daha anlalabilir olacaktr. 17. zalp, Sivrihisar Tarihi, s. 88. HAZRAN 2010|67

sadece nkteler reten,18 mizah yoluyla grlerini aklayan bir bilge ilim adam deil, ayn zamanda dnemin yarg sisteminde grev alm; ilaveten devlet kademelerinde serlik (elilik)19 gibi nemli vazifeler stlenmi mhim bir ahsiyettir. Nasreddin Hocann yetimi olduu tarihi artlar, sosyal faktrler, alm olduu ilmi eitim, stlenmi olduu grevler ve tasavvu ahsiyetinin btnn gz nnde bulundurmak suretiyle Onun nktelerini deerlendirdiimizde, Kendisinin yarg alannda retmi olduu nktelerinin ana kategoride yer aldn grrz: Kd Nasreddin Hoca, Bilge Nasreddin Hoca, hukuk olaylara mdahil bir kii olarak vatanda Nasreddin Hoca. Bunlar fkralarndan setiimiz baz rneklerle temellendirmeye alalm.

1- Kd Nasreddin Hoca:
nsanlar arasnda kimi zaman meydana gelen anlamazlklar, slam hukkunun temel prensipleri dorultusunda zmek zere devletin grevlendirdii hukuk adamlarna, gemi dnemlerde kd denmekte ve bu sfata haiz olan kimseler hem adli hem de kazai yetkileri bir arada kullanmaktayd. Bu yetkinin tabii bir sonucu olarak kdlik grevini yrten kimse; bir yandan adli kovuturma (savclk) yetkisine, te yandan kaz (hakimlik/yarglama) yetkisine sahipti. Bugnk hukuk sistematiinden farkl olarak, o dnemlerde kdlik grevinde bulunan kimse, grev yapt yerde hakimlik ve savclk grevlerini bir arada yrtmekte idi.20 Nasreddin Hocann kdlik yapt sralarda nne pek ok dava gelmitir. Onlardan birisi u ekildedir:
18. Nasreddin Hocann doup byd Sivrihisarda pek ok alim, fakih (hukuku) ve kad yetimitir. Burada yetien alimlerden birisi de zek, hazr cevapllk ve nktedanllk ynyle Nasreddin Hocayla benzer zelliklere sahip Bilal Mustafa Efendidir. Bkz.: zalp, Sivrihisar Tarihi, s. 49. 19. Hoca elilik grevlisi olarak bir mddet Acemistana gnderilmitir. zalp, Sivrihisar Tarihi, s. 94. 20. Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, stanbul, 1998, s. 223.

Nasreddin Hoca Akehirde kd (hkim/yarg) iken, karna cimrilii ile hret yapm bulunan bir a ile zavall bir adam kar. A adam yaka paa srkleyerek Hocann karsna getirir. Hoca ne olduunu sorunca, davac olan paragz a olay yle anlatr: Efendim bu adam dkknmn nne geldi. Elinde bir somun vard. Ben de dkknn nnde lezzetli bir fasulye yemei piiriyordum. Tencere buusu da kenarndan kyordu. Bu adam elindeki somundan lokmalar kopararak buuya tutup tutup yedi. Btn somunu bitince buunun parasn istedim ama vermedi. Hoca kendisini ciddi bir ekilde dinledikten sonra adama dnerek: Syledikleri doru mu? dedi. Adamcaz boynunu bkerek: Evet Kd Efendi, yle oldu diye cevap vermesi zerine Hoca: Ver bana hele u para keseni, dedi. Adamcaz rker. Fakat ne yapsn? Karsnda koskoca bir kd vardr. inde birka ake bulunan para kesesini, istemeyerek de olsa kendisine uzatr. Nasreddin Hoca para kesesini aldktan sonra, aya yanna yaklamasn emreder. O da para alacam sevinciyle Kd Efendiye yaklar. Nasreddin Hoca para kesesini ann kulann dibinde sallar. Paralar da birbirine arptklar iin krts duyulur. Hoca: Ne duydun? diye sorar. A: Para krts! cevabn verir. Hoca: Tamam hakkn aldn. Haydi git iine! diyerek keseyi sahibine verir. A hemen itiraz eder: yi ama Kd Efendi! Bana para vermedin ki... Nasreddin Hoca o zaman kalarn atarak mehur vecizesini syler: Daha ne istiyorsun be adam? Yemein buusunu satan, ancak parann ngrtsn alr. Hakkn aldn. Savul git karmdan!.. der ve adam oradan uzaklatrr.21 Bu olayda aka grld zere Hoca, mahkemeyi fuzl yere igal eden kimsenin davasn dahi ciddiye alm; bu davay sonuna kadar dinleyerek taraara anlayaca dilden bir cevap vermitir. Zira slam hukukuna gre bir eyin al veri konusu olmas iin teslim edilebilir bir niteliinin olmas gerekir. Hlbuki ge doru ykselmekte olan
21.Seilmi Nasreddin Hoca Fkralar, enyldz Yaynevi, stanbul, 1997, s. 90-92.

68|HAZRAN 2010

yemek buhar bu anlamda sata konu olabilecek bir mal olmad iin, byle bir eyi satmaya kalkan kimse pek tabii olarak Hocann yapt gibi, satt mal karlnda ancak para ngrtsna hak kazanr. Burada takip ettii metot asndan Hoca, bir yandan hukuki bir sreci sonuna kadar srdrm, dier taraftan taraara kendi anlayacaklar dilden bir hukuk dersi vermitir.

3-Hukuk Olaylara Mdahil Bir Kii Olarak Vatanda Nasreddin Hoca:

Yargda bir mddet grev yapm bir ahsiyet olan Nasreddin Hocann, kendi dnemindeki meslektalarnn adnn zaman zaman rvet sylentilerine karmasna bir tepki olarak bu meslei daha fazla devam ettirmediine; hayatnn artakalan ksmn medresede mderrislik (retim yelii) grevi yaparak tamamladna yukarda iaret etmitik. Hocann adli ve ahlaki alandaki bozulmuluu hicveden davranlar, fkralarna da yansmtr. Bu fkralardan bir ka u ekildedir: Nasreddin Hoca, Hoca merhum bir gn arda dalgn dalgn dolamakta iken, yanna birisi sokulur ve ensesine bir tokat indirir. Hoca hemen dner, bakar ki, karsnda tanmad bir adam vardr. Adam da bozulur: Aedersin Hoca! Seni bir tandma benzettim de... Kusura bakma! der. Ama Hocann can fena halde yanm olduu iin adam brakmaz: yle ey olur mu? Senden davacym yr kdya! der... Bylece birlikte kdnn huzuruna karlar. Meer kd adamn ahbabym. Hemen balar kendisini kayrmaya. Yanllk olmu Hoca! Herkesin bana byle eyler gelebilir. Onu balaman gerekir. Ama istemezsen sen de onun ensesine bir tokat vur. Bylece demi olursunuz. Hoca bu tekli kabul etmez. Ben neden vuraym! Aedecek olsam onu buraya zaten getirmezdim. Cezas neyse ona vermelisin! der. Kd Hocann direttiini grnce: Pekala dediin gibi olsun! Bir tokadn bedeli bir akedir. Sen burada bekle... gidip sana bir ake getirsin! der. Byle derken de dierine gz krpar. Tokad atan adam bunun manasn anladndan hemen kar, savuur gider... Hoca uzun mddet bekler ama adam bir trl gelmez. Hoca meselenin farkna varr. Yavaa yerinden kalkarak baka bir davayla megul olan kdya sezdirmeden arkadan yaklar ve serte ensesine bir tokat indirir. Kd yerinden frlar ve be adam ne yaptn yle? diye grler. Hoca sakin bir tavrla karlk verir: Ka saattir gelecek diye bir akeyi bekliyorum. Ama artk bekleyecek vaktim kalmad. Tokadn diyeti bir ake olduuna gre, demin salverdiin adam akeyi getirince bunu sen alrsn. Bylece kimsenin hakk kimsede kalmam olur. Kd bu szler karsnda verecek bir cevap bulamaz. Hoca da elini kolunu sallayarak oradan ayrlr.24 Fkra, veciz bir o kadar da ibret doludur. Zira hukuk karsnda adam kayrma ve su ile karlnda takdir edilen ceza arasndaki mnasebetsizlik, bir yandan vatanda madur etmekte te yandan sulu kimseleri himaye etmek suretiyle adalet mekanizmasna olan gveni ortadan kaldrmaktadr. Aslnda anlayan kimse iin Hoca tokad kdya deil, adaletsiz uygulamalara indirmitir.
24. Seilmi Nasreddin Hoca Fkralar, s. 82-83. HAZRAN 2010|69

2- Bilge Nasreddin Hoca:

Nasreddin Hocaya atfedilen baz fkralarn ieriine bakldnda, kendisinin toplum ierisinde bilge bir insan olarak bilindii ve sklkla grlerine bavurulan bir kimse olduu anlalmaktadr. Hocann bilge kiiliini vurgu yapan fkralardan bazlar unlardr: Bir grup mahalleli, cenazenin tanmas esnasnda tabutun neresinde bulunulmas gerektii hususunda aralarnda tartmasna ramen, zerinde uzlaabilecekleri herhangi bir kir ortaya koyamaynca, konu hakknda bilge bir insan olarak kabul ettikleri Nasreddin Hocaya danmaya karar verirler ve doruca Hocann yanna giderler; Ona ihtilaf ettikleri konu hakknda soru sorarlar. Ancak kim ne anlatmaya kalkarsa hep kendisinin hakl olduuna inanmaktadr. Hoca durumu etraca bir gzlemler ve bunlara ne sylese memnun edemeyeceini anlar. Bu durum zerine hoca herkesi ikna edecek pratik bir zm nerisinde bulunur: Dostlar! Size tavsiyem, tabutun ierisinde bulunmayn da neresinde bulunursanz bulunun.22 Bir baka fkra ise u ekildedir: Dini konularda kendi kendine zemedii bir problemle karlatnda, konuyu renmek iin Nasreddin Hocann yanna gelen dier insanlarn yapt gibi, adamn biri de kafasna taklan konunun cevabn renmek iin Hocann yanna gelir ve kendisine u soruyu sorar: Hocam, gusl abdesti alrken ne tarafa dnmek lazm gelir? O sralarda Akehirde pek ok hrszn tremi olduu bilgisine sahip olan Hoca, bu anlamsz soruyu soran adama elbiselerini astn tarafa!.. cevabn verir.23 Bu fkralarda sorulan sorularn ierii, halkn bilgi seviyesini ve vakitlerini lzumsuz sorulara faydasz cevaplar bulma urayla geirdiklerini gstermesi bakmndan nemli olmakla birlikte, halk arasnda Nasreddin Hocann hukuk (fkh) bilgisiyle otorite sahibi bilge bir ahsiyet olduunu gstermesi bakmndan da olduka manidardr. Ne var ki, kendisine sorulan sorulara baklrsa, olduka cahil bir toplulukla muhatap olduu anlalan Nasreddin Hocann, onlara ilmi fetvalar sunma yerine, seviyelerine uygun bir slupla cevap vermeyi tercih etmesi olduka yerinde ve zekice bir davran olarak gzkmektedir.
22. Seilmi Nasreddin Hoca Fkralar, s. 94. 23. Seilmi Nasreddin Hoca Fkralar, s. 224.

Sayn Duman, siz bir tp doktorusunuz. Buna karn, Nasreddin Hoca ve Halk kltr aratrmalarna yllarnz verdiniz ve ortaya ok nemli eserler koydunuz. Bir tp doktorunun Nasreddin Hocaya bu zel ilgisinin zel sebeplerini bizimle paylar msnz?Eskiden, benim mezun olduum stanbul niversitesi Tp Fakltesini bitirenler arasnda ok sayda mzisyen, ressam, yazar ve baka alanlarda da uzmanlar yetitii iin: Tp fakltesinden her ey kar; arada bir de doktor kar, derlerdi. Biz de o eski kuaktanz. ok sevdiim Nasreddin Hoca konusunda olduu gibi, zellikle Trk halk kltrnn baz alanlarnda, almalarm, yaynlarm vardr. rnein, Trabzon Halk airleri, Kemenemin Telleri, Geleneksel Trk Yorganclk Sanat, ay Kitab Trk Kltrnde ay, Fndk Kitab, Trk Kltrnde Fndk, adl almalarm da gnmze kadar alanlarnda ilk Nasreddin Hoca fkraln ok severim. Onlar dinlemekten bkmam. Nasreddin Hoca konusuna ynelmemin nedeni, Trk fkra yaratclnn sembol olan bu kiiyi, kiilii iyi tanmak ve tantmak, fkralarn elden geldiince eitli kaynaklardan derleyip bir araya toplamak isteyiimdir. Nasreddin Hoca konusunda ok sayda eser yaymladnz. Bunlardan sonuncusu Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras asn tayor. Aslnda size sormak istediim sorularn cevaplar bu kitabnzda var. Ben bu kitab henz gremeyenlerin de olabileceini dnerek ilk sorumu yle sormak istiyorum. Nasreddin Hocann tarihi bir ahsiyet olup olmad konusunda kimi yaynlarn varln siz de biliyorsunuz. Bu yaklam iin bir deerlendirme yapar msnz? Nasreddin Hocann tarihsel kiiliinden ok onun folklorik kiilii, Trk fkra tipi olarak kimlii bizi daha fazla ilgilendiriyor. Ama, onun tarihsel kiiliini biliyoruz. Benim de Hocann tarihsel kiiliini ispatlamaya ynelik tesbitlerim ve yaynlarm vardr. Baz uluslarn fkra kahramanlar gibi, o hayali bir kiilik deil, aslnda 13. yzylda, Anadoluda yaam bir kiidir. Daha dorusu, elimizdeki belge ve bilgilere gre o, Sivrihisarda domu, bir sre orada yaadktan sonra Akehire g etmi ve 1285 ylnda orada lmtr. Trbesi gNasreddin Hocann tarihsel kiilii konusunda bir hayli belge ve bilgiye sahibiz. Ksaca anlatmak gerekirse, onun trbe haline getirilen mezar ve orada bulunan kitabeler. On beinci yzyldan beri o trbeyi ziyaret edenlerin yazdklar, Mehmet Gazli, Lmi elebi, Evliya elebi ve dierlerinin yazdklar. Saltuknmede anlatlan olaylar. Nasreddin Hocann kzlarnn Sivrihisarda ve Akehirde bulunan mezarlar, mezar kitabeleri. Nasreddin Hocann torunlarnn stanbulda bulunan mezarlar ve mezar kitabeleri Bu listeyi daha da uzatabiliriz. Baz yabanc yazar ve aratrmaclar, iin kolayna kamlar ve: Nasreddin Hoca Araplarn Cuhasdr deyip iin iinden kmaya almlar. Ben, 2008 ylnda, Akehirde dzenlenen Uluslararas Nasreddin Hoca Kongresinde bu iddialarn doru olmadn, aslnda Cuhann, Nasreddin Hocann miras zerine konduunu anlattm. Bildiri kitab da kt. Kitabmzda ve kongrelerde anlattklarmz, yabanclarn baz anlaylarn deitirecektir. i iyi bilen baz yabanc aratrmaclar, Nasreddin Hoca ve Cuhann ayr ayr kiilikler olduunu zaten kabul ederler. Zaman ierisinde sizin vurguladnz anlayn tamamen deieceini, Nasreddin Hocann hem tarihsel hem de folklorik kiiliinin herkes tarafndan iyice anlalacan umuyorum.Yine ortada ok farkl Nasreddin Hoca portreleri var. Hoca, kimilerine gre, sadece bir mizah adam, kimilerine gre fkralaryla felsefe yapan bir halk lozofu hatta bir mutasavvf bir isim. Onu toplumun deer yarglarna muhalif bir kimlikte sunanlar da var. Hocann hakiki portresi iin neler sylemek istersiniz?Nasreddin Hoca hakknda sylediiniz deerlendirmeler, eitli evreler tarafndan yaplmtr. rnein Trkiyede o baz yazarlar tarafndan mutasavvf olarak da deerlendirilmitir. Konyada, 1888 ylnda tabasks tekniiyle baslan Burhaniye erhi bu anlay sergileyen bir kitaptr. Yazar bu kitapta, Nasreddin Hocann fkralarndan tasavvu anlamlar karmaya almtr. Aslnda Nasreddin Hoca kiiliinde bu zellikler yoktur. Ancak bu ve baka konularda zorlama yorumlar yaplmtr. Nasreddin Hoca kiilii, zellikle 20 yzylda, deiik zellikler yklenerek propaganda amal kullanlmtr. Ona baz siyasal kimlikler de yaktrlmtr. rnein, Sovyetler Birliindeki ve indeki Nasreddin Hocada bu olguya rastlyoruz. Onun, ynetenlerin yanllarn eletiren muhalif kiiliinin izlerine fkralarnda rastlyoruz. Nasredddin Hoca kimdir? O mu, yoksa bu mu? Bana sorarsanz Nasreddin Hoca ne o, ne de dieridir. Nasreddin Hoca, Trk halkdr. Onun fkralarnda Trk halknn duyu ve dncelerini, olaylar karsndaki tepkilerini, yaam felsefesini bulmaktayz. Bu nedenle, onu bazen yneticileri eletiren, bazen dini kendi amalar iin kullanmaya alanlar knayan, olaylar karsnda bazen ok gl, bazen olduka zayf gzken biri olarak tanmaktayz. rnein, Ortaasyadan derlenen fkralarnda, onun, Timur gibi acmasz bir emire nasl kar durduunu, yeri gelince onu eletirdiini grrz. Gerekte byle bir ey mmkn mdr? Timuru kim eletirebilirdi? Eletirmeye kalksa bile bunu canyla derdi herhalde. Ama Trk halk, Nasreddin Hocay szc yapm ve onun araclyla en mstebit yneticileri bile eletirmitir. te, Nasreddin Hocay byk yapan, onun tm Trklerin, fkra ve espri gcnn bir sembol olmas, halkn tm zelliklerini kiiliinde toplamas daha dorusu halk temsil etmesidir.Nasreddin Hoca bir mizah yazar deildir. O fkra ya da hikye yazmamtr. Hatta ondan gnmze tek satr yaz bile kalmamtr. Trk halk onun yaamndan ve bandan geen baz olaylardan fkralar retmi, sonra da bu fkralara yenilerini katm ve bylece Nasreddin Hoca Fkralar klliyat domutur. O bir fkra kahraman, daha dorusu fkra tipidir ama dnceleri, grleri onun ayn zamanda bir halk lozofu olduunu da gstermektedir.Son kitabnza Nasreddin Hoca ve 155 Fkras adn vermisiniz. Buradan hareketle unu sormak istiyorum. Bugn Hocaya atfedilen fkralarn 8-10 bini bulduunu biliyoruz. Siz, bu 1555 saysn neye gre belirlediniz? Bir fkra iin Bu, Nasreddin Hocannd diyebilmenin lleri nelerdir?Rus yazar Charitanov, 23 Nasreddin ve ikinci bask olarak 24 Nasreddin adl kitaplar yaynlamtr. kinci baskda 1235 Nasreddin Hoca fkras vardr. Dnyada en ok Nasreddin Hoca fkras bu kitapta bir araya getirilmiti. Kitabn Kiril hari Azerice basksn okudum. Orada 23 ulustan ve halktan derlenen Nasreddin Hoca fkralar vard. Fkralarn kaynaklar ak olarak gsterilmemiti. Benim kitabmda ise, 39 ulustan ve halktan derlenmi 1555 fkra, yani Charitanovun kitabnda bulunanlardan daha fazlas, tmnn kaynaklar gsterilerek, bir araya getirilmitir. Bu saylar bile Nasreddin Hocaya bal yzlerce fkrann anlatlmakta olduunu gsterir. Kitab hazrlarken, giri ksmnda da belirttiim gibi, Nasreddin Hoca adna balanan fkralar derledim. Yoksa lml bir insann bandan, yz yl yaadn var saysak bile, bu kadar olay gemez. stelik Nasreddin Hocaya balanan fkralarda, ondan nce ve ondan sonra da halk tarafndan yaratlm fkralar vardr. Ben bu fkralardan 1555 tanesini derledim. Eer daha fazla fkra bulabilseydim bu rakam aklda kalmas kolay olsun diye belki 1666 olabilirdi. Nasreddin Hocaya atfedilen 8-10 bin fkra ise, Pertev Naili Boratavn da belirttii gibi, bugne kadar derlenen ve yaynlanan Nasreddin Hoca fkralarnn tmdr ki outekrardr. Yazmalardan, basmalardan ve halk azndan yaptmz derlemelerle biz ancak 1555 saysna ulaabildik. Zaman ierisinde bilinmeyen fkralar tesbit edilecek, yeni fkralar teekkl edecek ve buFkralar derlerken, Nasreddin Hocaya balanan, daha dorusu Nasreddin Hocann yaad ve yaatld yerlerde teekkl eden fkralar setim. Her hangi bir l uygulamadm. Kitabm, aratrmaclara dnk, bilimsel bir yayn olduu iin,

zerine ehrin asayiine bakan suba, silah tanmasn yasak eder. Devrin genleri arasnda yaygn olan adete uygun olarak Molla Nasreddin de cbbesinin altnda kama tamaktan26 vazgememi; bunun fark edilmeyeceini zannetmitir. Ancak bir gn yolda giderken, kendisinden phelenen memurlar stn arar ve kendisinde koca bir kama olduunu grrler. Bunun zerine kendisini derhal subaya gtrrler.27 Aksi bir adam olan suba, Hocaya fena halde kzar ve bu yasak eyi niin tan sorar. Bunun zerine olayda kt bir niyetinin olmad syleyen Molla Nasreddin kitaplarda baz yanllklar olduu iin, bununla o yanllar kazdn syler. Bu szler suban daha da hiddetlenir: Benimle alay m ediyorsun? Hi yanllar byle bir kama ile dzeltilir mi? Molla Nasreddinin cevab hemen hazrdr: Ne diyorsun suba? Bazen kitaplarda yle yanllara rastlanyor ki, bunu dzeltmek iin bu bile yetmiyor. 28 Molla Nasreddin, subaya karlk olarak verdii zekice cevaplarla bir anlamda kendini savunmaya alsa da, burada ince bir talama yapmak suretiyle toplumsal hakikatleri dile getirmitir. Bu szleriyle O, aslnda kitaplardaki yazm yanllklarn deil, kitaba uydurularak yaplan kanunsuz davranlar hicvetmitir.

Sonu
Toplum genelinde, hukuk adam imaj vakar ve ciddiyet eklinde alglanmakla birlikte, gerekte tarih, nktedan pek ok hukukunun varlna ahittir. Nktedanlk, bir hukuk adam iin kiisel zaaf deil, yeri geldiinde, belki olaylara farkl alardan da bakabilme yeteneidir. Bu nedenle nktedanlk, kiisel bir beceri olduu kadar, bazen olaylar zmede kullanlabilecek etkin bir metottur. Bunun en ak rneklerinden biri de Nasreddin Hocadr. Hoca, kendi dneminin artlar ierisinde kendine has slup ile hakikatleri ifade etmi; insanlarn fkh/hukuk problemlerine zm retmeye gayret gstermitir. Nktedan karakteriyle tarihe mal olmu Nasreddin Hocann, fkra kitaplarnda yer alan ve kendisine ait olmas kuvvetle muhtemel az saydaki fkrasndan hareketle kaleme almaya altmz bu makalenin, Onun kdlk ve hukuk adaml ynn tam olarak yanstt ifade edilemez. Ancak gemite ve gnmzde pek ok rneine rastlayabileceimiz nktedan hukuku karakterine iaret etmek maksadyla, iyi bir tipleme olarak setiimiz Nasreddin Hoca ile ilgili deneme mahiyetinde ele aldmz bu yaz, kendisinden sonra paralel dorultuda yaplabilecek almalara bir katk salayabilirse amacna ulam olacaktr.

Bir gn Hocann hatrn kramayaca yakn bir dostu Ondan mahkemede bir buday meselesi yznden kendisi lehine yalanc ahitlik etmesini ister. Hoca hatrn kramayaca dostunun bu talebi karsnda ahitlik etmeyi kabul eder ve kdnn huzuruna kar. ahitlik etmeye balad andan itibaren buday meselesi yerine hep arpa meselesi der. Durumu fark eden kd Hocann szlerine mdahil olur: Buday diyecek yerde hep arpa diyorsun szlerine dikkat et! der. Hoca mahup bir tavrla: Siz de ii uzatmayn kd efendi. Sylediklerim yalan olduktan sonra buday demiim arpa demiim ne fark eder demek suretiyle, mahkemeden kendisinin sebep olabilecei yanl bir kararn kmasna engel olur. Bir baka fkrada ise Molla Nasreddin,25 Akehirde medreseye gidip gelirken st ste birka olay olur. Bunun
25. Bu dnemde henz gen bir medrese rencisi olduu iin, kendisi molla lakabyla anlmaktadr.

26. ki taraf keskin sivri ulu bak. 27. ehirlerdeki emniyet ve asayii teminle grevli kimselere verilen unvan. 28. Seilmi Nasreddin Hoca Fkralar, s. 127-128.

70|HAZRAN 2010

Saltuknameye Gre
Akehir Sivrihisar Hattnda Nasreddin Hoca ve Misyonu
aban ABAK| air-Yazar

Nasreddin Hoca Ky- Eskiehir

arihi bir ahsiyet olarak Nasreddin Hocann kimlii ve hikayelerinin anlam zerine konuulurken dikkatlerden kaan hususlardan biri de Hocann yaad devir; 13-14. yzyl Anadolusudur. Anadolunun o devirde Trklerin hkimiyetinde olmasna ramen yerleik halknn Mslmanlama srecinin henz tamamlanmad, nfusunun ounluu Hristiyan olan baz ky ve kasabalarn bulunduu bilinmektedir. Horasanda Ahmet Yesevi Ocanda yetien erler, bu dnemde tebli ve irad sahasnda byk bir mcahede yrtmektedirler. Dnemin bu zelliinden her bahsedilite adlar anlan Hac Bekta- Veli, Hac Bayram- Veli, Tapduk Emre, Sar Saltuk Gazi, Yunus Emre, Mevlana Celaleddin-i Rumi gibi nemli ahsiyetler arasnda Nasreddin Hocann ad unutuluverir. Oysa medrese hocal ve kadl

(yani Hane fkh alimlii) sabit olduuna gre halkn slama henz girdii, dini ilgi ve bilgilerin zayf olduu byle bir dnemde yukardaki isimlerden birouyla da ada olan Hocann insanlar uyarma ve aydnlatma grevinden uzak kalmas dnlebilir mi? Bu yazda Nasreddin Hocann, Anadolunun Mslmanlama srecinde etkin rol oynayan alperenlerden olduu grne kuvvet kazandracak iki belgeyi yorumlamaya alacam. lki, Hocann bir latifesi, ikincisi nl Saltuknamede Hocadan ikinci kez szedilen blm. Hocann bu ynne k tutan gerek Nasreddin Hoca hikayelerinden biri Ramazan hilalini gzleme ii ile ilgilidir.

Hoca bir gn Akehirde akam vakti bir grup insann ykseke bir tepede toplanp ufukta bir noktaya dikkatle baktklarn grr. Yaklap neye baktklarn sorar. Cemaatten biri, Bilmiyor musunuz hocam, Ramazan geliyor, bugn aban aynn son gn, hilali gzlyoruz deyince Hoca, Bu kadar adam toplandnza gre bari bir ey gryor musunuz? diye sorar. Tepedekiler, Evet Hocam, bakn ite tam karda hilal, demek ki yarn Ramazann birinci gn diyorlar. Hoca bu sefer, Yahu hepiniz toplanm u incecik, kl gibi aya m bakyorsunuz? diye taklr. Adamlar, Hocam o nasl sz, yeni ay byle incecik olur zaten diyince Hoca; u Akehirliler tuhaf adamlar dorusu, incecik bir hilalin bana bir sr adam toplanyor, u bizim Sivrihisarllar ise araba tekerlei kadar ay grrler de dnp bakmazlar bile demi.
HAZRAN 2010|71

Bu latifeden ne anlamamz gerekiyor? Hocann dinle diyanetle, orula hilalle hi ilgisi olmadn m anlayacaz? Akehirlilerle dalga geerken Sivrihisarllar vm olduunu mu dneceiz? u bizim Sivrihisarllar dediine gre Hocann Sivrihisarl olduuna m hkmedeceiz? Bu hikyenin doru anlalabilmesi iin o dnemde Sivrihisarn neredeyse tamamen Hristiyanlardan olutuunun ve Hocann ileri gelen papazlarla dini konularda konuup tartmak iin sk sk oray ziyaret ettiinin bilinmesi gerekiyor. Nasreddin Hocann szlerinin hep mecaz olduuna, hakikatin bir rumuzun ardnda gizli bulunduu gereine dayandna arpc ilk yazl rnek de Saltuknamede yer alyor. Anadolu ve bilhassa Balkanlarn Mslmanlamasnda byk rol oynam bir mutasavvf ve komutan olan Sar Saltuk Gazinin savalarn, kahramanlklarn, kerametlerini ve13. yzyl alperenlerini anlatan Saltuknameyi Ebul-Hayr Rumi yazm, 1480de tamamlayarak Edirne Saraynda Vali olan ehzade Ceme takdim etmitir. Nasreddin Hocadan szeden elimizdeki ilk yazl kaynak bu eserdir. Saltuknamede Saru Saltukun bir veli olduunu iitip tanmay arzu ettii Molla Nasrd-din ile ilk karlamalar ok ilgintir. Saru Saltuk Trkistanda Ceyhun nehri kysnda iken Hzr (a.s) ile karlar. Ve Saltuka Buralarda oyalanma, hemen Anadoluya git. Mslmanlar karn saldrsna urad. Onlarn imdadna ko der. Hatta, Sen imdi Ruma ge varrsn gel beri diyerek Saltuku arr, Yum gzlerini ve ben a deyince a deyince ader. Saltuk Gazi gzlerini atnda kendini Fratn bat kysnda bulur ve doru Konyaya gelir; uramadan Akyanosa ( Akehir) geer. ehrin giriine vardnda yorulup bir ba kenarnda oturan Sar Saltuk anszn bir kiinin kageldiini grr. Gelen
72|HAZRAN 2010

kii Saltuk Gazinin nne bir salkm taze zm koyarak onu evine misar etmek ister. Bu kii Nasreddin Hocadr. Sohbet ederek eve giderken Saltuk Gazi , Mevlana der, sizlere oktan itiyakum vard; grmee bihamdilillah myesser old.der. Eve girince Saltuk Gazi evin mlk olup olmadn sorar. Hoca , Server, dnyada benim bu nesne heman mlkmdr, bakisi benim deildir. Zira ki gece gndz benden anlar ayr olmazlar. diye cevap verir. Devamn aynen aktaracam: Server eyitti: Mevlana anlar nedr, ltfunuzdan bize bildirin didi. Hace Nasrddin eyitti. Server, ol, nesnenin biri zekerm ve ikisi hayalarmdr. Daim benmledr didi. Bu cevaba glen Saltuk, Hocann dar kmas zerine dnceye dald. Bu eri veli dirler, bu szn beher hal bir meali ve bir tevili vardr. Zira el mecazi nazaratl-hakiki (mecaz gerein grntsdr) didi. mdi kii dnyadan ahirete gittikte anunla kim nesne kim bile giderse anun mlki ola, bilesince gide. Kendnden ayrulmaya o ne ola? Saltuk Gazi, Nasreddin Hocann mlk kavramna getirdii yorumu fark eder nce. Daima bizimle olan ve bizimle birlikte te dnyaya gidecek olan, bu dnyada kalp (ahap bir ev gibi) harap olmayacak olan o eyi dnrken ikisini bulur: lim ve amel. ncsnn ne olabileceine kafa yorarken Nasreddin Hoca selam vererek elinde orba kasesiyle ieri girer ve Server, ne olduunu dndnz ey ihlas- kalbdir deyiverir. Pes Server, n an iitti, tahsin idp hub buyurdunuz (gzel sylediniz) didi. Pes kim bildi kim bu Molla Nasrd-din geri zahirde hep syledii mecazdr, veli hakikat sylermi, mecazi szi suret eylermi. Bu bir remz imi. Saltuknamede Nasreddin Hoca adnn ikinci kez geii ise zetle yledir. Saltuk Gazi yine birgn Akehire gelir, doru Hocann evine gider, (nk artk evin yerini bilmektedir) ancak Hocay evde bulamaz. Kars, kapnn

arkasndan gelenin kim olduunu ve ne istediini sorar. Saltuk Gazi, kendi adn belirtmeden Hocann elini pp duasn almak istediini syler. Kars, gelen kiiyi slama yeni girmi biri sanarak, kapnn ardndan ona yalan syleme, haram yeme gibi dini konularda baz temel tler verir. Saltuk Gazi, ok yararlandm, ok teekkr ederim, acaba Hoca nerede, keke elini pebilseydim der. Kars, Hoca Sivrihisara ve Karahisara gitti cevabn verir. Nasreddin Hocann evde olmadn, stelik Sivrihisara ve Karahisara gittiini renen Saltuk Gazi buna ok arr ve Hayret, oralarn halk ekseriyetle kr deil midir, Hocann ne ii vard oralarda diye sorar. Meer Sivrihisarn papazlar Hocayla alay ederek, u Trklerin de bir hocalar varm, millet kavuuna sakalna glp dururmu, gelse de azck da biz glsek diyorlarm. Bu szler Hocann kulana gelince sinirlenmi ve Ben gidip onlarn kara suratlarna ve kara donlarna bir gleyim de grsnler dedii gibi eeine atlayp gitmi. Burada aka Hocay Sivrihisarda hem de sradan kiilere deil dorudan papazlara hitaben slam anlatrken gryoruz. Bilindii gibi Nasreddin Hocann papazlarla ilgili fkralar da vardr. Bu fkralarda genellikle el iaretleri ile konuurlar (nk birbirlerinin dilini bilmiyorlardr). Bunlardan en ok bilineni yledir: Hristiyanlar, Trklere bakalm sizin aliminiz mi byk bizimki mi diyerek nl bir papazlarn Hocayla buluturmular. Papaz, Hocaya sorular soracak, Hoca da cevap verecektir. Papaz, bir elinin iaret parman havaya ileri doru kaldrr. Hoca ayn elinin iki parman havaya kaldrr. Papaz, eliyle havaya bir daire izer. Hoca, eliyle bu daireyi drde bler. Papaz, avu ii ste gelecek ekilde eliyle bir elma tutuyormu gibi yapp parmaklarn oynatr. Hoca bunun zerine avu ii yere gelecek ekilde elini evirip parmaklarn oynatr.

Papaz, bir elinin iaret parman havaya ileri doru kaldrr. Hoca ayn elinin iki parman havaya kaldrr. Papaz, eliyle havaya bir daire izer. Hoca, eliyle bu daireyi drde bler. Papaz, avu ii ste gelecek ekilde eliyle bir elma tutuyormu gibi yapp parmaklarn oynatr. Hoca bunun zerine avu ii yere gelecek ekilde elini evirip parmaklarn oynatr. Bu karlama sonrasnda Papaz, Hristiyanlara dnerek gerekten de byk bir alim imi. Ne sylediysem tamamlayc bir yeni bilgi syledi demi. Ve konumalarn yle aklam: Ben iaret parmamla ona dedim ki Tanr birdir, Nasreddin Hoca dedi ki yledir ve peygamberlik de haktr dedi. Ben dedim ki dnya yuvarlaktr, Hoca dedi ki, drtte sudur. Ben, Tanr bize yerden trl nimetler verir dedim, Hoca ise, Tanr yerden verdii nimetleri gkten gnderdikleriyle besler dedi. Bu kez gelip Nasreddin Hocaya soruyorlar papazla aralarndaki konumay. Hoca ise yle aklyor: Papaz bana dedi ki senin bir gzn karrm, ben de ona ben senin iki gzn karrm dedim. O bana dedi ki ah ah, bir tepsi baklava olsa da yesek, ben dedim ki drtte n ben alrm ona gre! O bana dedi ki tencerede rdek yahnisi piiyor, ben de aman kapan kapatalm da rdek umasn dedim!

Bu karlama sonrasnda Papaz, Hristiyanlara dnerek gerekten de byk bir alim imi. Ne sylediysem tamamlayc bir yeni bilgi syledi demi. Ve konumalarn yle aklam: Ben iaret parmamla ona dedim ki Tanr birdir, Nasreddin Hoca dedi ki yledir ve peygamberlik de haktr dedi. Ben dedim ki dnya yuvarlaktr, Hoca dedi ki, drtte sudur. Ben, Tanr bize yerden trl nimetler verir dedim, Hoca ise, Tanr yerden verdii nimetleri gkten gnderdikleriyle besler dedi. Bu kez gelip Nasreddin Hocaya soruyorlar papazla aralarndaki konumay. Hoca ise yle aklyor: Papaz bana dedi ki senin bir gzn karrm, ben de ona ben senin iki gzn karrm dedim. O bana dedi ki ah ah, bir tepsi baklava olsa da yesek, ben dedim ki drtte n ben alrm ona gre! O bana dedi ki tencerede rdek yahnisi piiyor, ben de aman kapan kapatalm da rdek umasn dedim! Maksadn anlalmasndan sonra Hoca, bir bakma ii ironiye vurup rakibini haf bulduunu ima ederek konuyu kapatyor. Hocann papazlarla geen baka fkralar da vardr. Yani Saltuknameden rendiimiz Sivrihisara ve Karahisara gidip oralarn papazlaryla tartmalara girii, tarihi bir gerekliktir. Nitekim sonradan oraya yerletii, dorudan dini anlatma ve yayma iini bir grev olarak Sivrihisarda yerine getirdii pek ok aratrmac tarafndan kabul edilmektedir. Bu tr papaz fkralar da onun bir gstergesi, bir yansmas olmaldr. Bu arada Hocann hayatta olduu tarih dilimi iinde sekiz byk Hal saldrsndan drdnn gereklemi olduunu da hatrda tutmalyz. Hal savalar srmekte, Batdan akn akn Hal ordular gelmekte ve yerli Hristiyan din adamlar ile slam aydnlar kar karya gelmektedirler. imdi baa; hilal gzleyen adamlar latifesine dnecek

olursak, yukarda andm/aktardm bilgiler erevesinde Hocann ne demek istemi olduunun aslnda ok ak olduunu grebileceiz. Hoca, burada Ramazan ile dolaysyla hilalle bir ilgileri bulunmayan Hristiyan Sivrihisarllar inelemi oluyor. nk aban aynn son gnlerinde tepelere kp hilali gzleme ii Mslmanlar iin bir farz- kifaye (herkesin yapmas art olmayan, ancak baz kimselerin mutlaka yapmas gereken trden bir farz)dir. Szne gvenilir, ahitlii kabul edilir en az iki kiinin hilali grdk demesiyle Ramazan orucu balar. Hristiyanlar bunu bilmedii iin ay hilal olmu, dolunay olmu hi umurlarnda deildir. Ay, araba tekerlei kadar bile olsa, dnp bakmazlar. Kanaatimizce bu hikyede Hocann mutasavvna da esasl bir delil tekil edecek iaretler vardr. Hoca bu hikyede ancak haberdar ve talip olanlarn hakikate ve onun yansmalarna dikkat kesileceini, gzn ve gnln geree kapatm, bylece nasipsiz kalm kimselerin ise, gkte bakr bir tepsi gibi parldayan ay misali hakikatin nuru gzler nnde apak parldasa bile dnp bakamayacaklarn, onu gremeyeceklerini de sylemi oluyor. Dilimizde namazda gz olmayann ezanda kula olmaz diye bir sz var. Cmleyi olumlu biime evirirsek, gz namazda olann, kula ezanda olur diyebiliriz. Buradan hareketle de akl Ramazanda olann gz gklerde (hilalde) olur, olmas gerekir diyebiliriz. nsan hakikatin peine dmse, daima ve her yerde (hatta gklerde bile) ondan bir iz, bir iaret arar. Ancak Hakka hakikate kendini kapatm ise, gznn nnde apak olan iaretleri bile grmekten, yorumlamaktan, sonular karmaktan mahrumdur. Bir tepeye km, heyecanla hilali gzleyen bir gurup sekin Akehirliye taklma yollu iltifat ederken grdmz Nasreddin Hocamz, bu latifede bize bunlar da dndryor.
HAZRAN 2010|73

Nasreddin Hoca Ky- Eskiehir

Nasreddin Hoca Fkralarnda Anlatc Tipi

Do Dr. Vefa Tadelen| Yznc Yl niversitesi Fen-Ed. Fak. Felsefe Bl. retim yesi

Trbenin 19. asr sonlarna ait gravr (Cl. Huarttan)

Hissettim ki asl Trkeyi dokuz yz seneden beri yaza yaza deil, syleye syleye yaratmz.
Yahya Kemal
Ressam Agayan Efendinin Nasreddin Hoca ve olunu tasvir etii gravr.

zl gelenein anlatc, dinleyici, szel metin, anlat ortam gibi eitli eleri vardr. Bunlardan belki de en nemlisi anlatc tipidir. Zira o, sadece var olan szel metni anlatan kii deil, bizzat onu oluturan, reten, oaltan, yorumlayan, yayan ve yaatan kiidir. Ustal ve mahareti, anlatm esnasnda ortaya kar. Anlats yaplan alan ve snr belli bir metin deildir. O, ana hatlar ile bilinen bir konuyu, syleme sanatn, jest ve mimii, yorumlama gcn de eylemine katarak dinleyicilere ulatrr. Anlatya kendini, kendi duygularn, dnya grn, istek ve umutlarn da katar. Bu nedenle basit bir nakilci deildir; bundan daha fazlasdr: anlatya kendi dnyasn katt gibi, dinleyicinin dnyasn da aan, onun kendi dnyasn da grmesini salar. Kimi zaman dz bir anlatmla, kimi zaman iir biiminde, kimi zaman bir enstrman eliinde anlatsn gerekletirir. nsanlar onun anlatt metinlerden zevk alrlar, haz duyarlar. Bunun
74|HAZRAN 2010

yannda icra edilen anlatnn eitici ve elendirici boyutu da vardr. Anlat bir arada yaama, paylam iinde olma, ortak bilin ve referans noktalar oluturma asndan nem tar. Anlatnn tiyatral bir zellii de vardr. Sze kazandrlan anlam, heyecan, vurgu, tmyle anlatcnn ustalna ve yorum gcne baldr. Metin kendi bana iyi ya da kt, gzel ya da irkin deildir. Onu iyi ya da kt, gzel ya da irkin klan anlatcnn yorumudur. Hangi tr anlatc tipi olursa olsun, her anlatm eyleminde az ya da ok ortaya kan ey, yorum gc ve anlatm yeteneidir. Anlatc, hayal gc geni olan, yaratc ve retici bir tiptir. Sze ve sese verilen anlam, derinlik, duygusal boyut; baklarda, el kol hareketlerinde, jestlerde ve mimiklerde ortaya kan anlam boyutu; bir yaantnn belirli bir varolusal balamda paylam; btn bunlar anlat faaliyetinin geni kapsaml bir sanat ve eitim faaliyeti olduunu gsterir.

Bu makalede szl gelenek, szl gelenekte anlatc tipi gibi kavramlar ele alndktan sonra, szl gelenein bir esi olarak Nasreddin Hoca fkrarnda anlatc tipi zerinde durulacaktr. Bu balamda cevap aranacak sorular unlardr: Nasreddin Hoca fkralar asndan anlatc tipi ne ifade eder? Anlatc tipi, fkralarn retilmesi, hayatiyet kazanmas, canllnn korumas, anlalmas ve yorumlanmasna nasl bir katk salar? Anlatc tipinin dnyas, fkralarn dnyasna nasl yansr?

1. Szl gelenek
nsann varolu imkn iletiimle gerekleir, iletiimle etkin hale gelir. Bu durum, eskiden olduu gibi iletiim teknolojilerinin ok ileri dzeyde olduu gnmzde de byledir. letiim halinde yaamak, insan varoluunun en temel zelliklerinden biridir. Eylemlerimiz, pratik yaantmz, ak ve rtk, yazl ve szl iletiim alar zerine kuruludur. letiim ortam anlamn, deneyimin, tecrbenin, hatrann, grn, dncenin, duygularn paylald bir ortamdr. Bu iletiim biimi pratik bir gayeye hizmet edebilecei gibi bazen salt sylemeye, dinlemeye, paylamaya, elenmeye, renmeye de ynelebilir. Szl gelenek, ite bu iletiim ortamnn rndr. O, kayna, k noktas bilinmeyen, kendine zg formlar ve trleri olan bir gelenektir. Kkleri karanlktadr; tpk bir aacn kkleri gibi. Biz onun yalnzca darda olan yann grebiliriz. Bu gelenein oluabilmesi iin zamana ihtiya vardr; bugnden yarna olumaz. Geen zaman onun kklerini unutturacak, karanla gmecek denli ok olmaldr. Onlarda nesillerin birikimi ve deneyimi vardr. Gemi nesillerin hayata ve dnyaya kattklar anlam vardr. Yaanm mrlerin duygular, tutkular ve heyecanlar vardr. Her nesil onlarla yaar; onlar kendine, kendini onlara katar. Onlarda ismi bilinmeyen kiilerin baklar, grleri, duygular ve yaantlar vardr; aclar ve sevinleri vardr; sevinme ve sevindirme, glme ve gldrme, alama ve alatma anlaynn izleri vardr. Halk, yaantlar, deneyimleri, sezgileri ve kavray gcyle yourduu kendi hikmetini, kendisi gibi olanlara, yine onlarn dili ile sunmann yolunu da bulmutur. Bu syleyi biiminin adnn, felsefe, edebiyat ya da sanat olmas, szl gelenei reten bilin asndan bir sorun tekil etmez.

Nasreddin Hoca Fkralarnda asl metin, ana metin yoktur; anlatc vardr, yorumcu vardr. Fkralarda ne kan her ne kadar Nasreddin Hoca gibi grnse de, aslnda Nasreddin Hocann ahsnda cisimleen anlatc tipinin kendisidir.

Onun ncelikli kaygs edebi bir tr ortaya koymak, sanat ve felsefe yaptlar retmek deil, hatta oluturduklar hikmeti yaatmak ve gelecek kuaklarn dikkatine sunmak da deildir. Zira zamann eleinden gemesi de gerekir her eyin. Ancak zamana kar koyma gc olan, yaamaya devam eder. Szl gelenei reten halk, kalc bir eser, gelecee braklabilecek bir ifade retme isteinden hareket etmez; aksine bu gelenek her eyden daha ok imdiki zaman yaama biiminden, acsyla tatlsyla imdiki zamann iinde olma duygusundan kaynaklanr. Szel metinlerde, gelecek duygusu ok gl deildir. Bu yaanan hayatn, yaama biiminin bir rndr. Sonuta dnp dolap her anlatmla, her yorumla, yeniden imdiki zamana, imdiki zamandaki eitime, dnceye, elenceye, sevince ve hzne katlr. Onun icras, her ne kadar sanatsal eler tasa da, sanat olarak deil, o an oradaki bir gereksinimin karlanmas amacna ynelir. Bu icra, bir kereliktir, kayd yoktur. Kayt yeri hafzalardr. Bu nedenle sras geldiinde yeniden anlatlmalar, yeniden icra edilmeleri gerekir. Ama, bir ismi gelecee tamak deil, imdi ve burada bir muhabbet ortam oluturmaktr. Halk tarihi yapan, ama yapt tarih iinde kendisine ok az yer verilen bir topluluktur. Halk, devletin, scak ve canl bedenidir. Hayat oradadr, hareket oradadr, nee, sevin ve hzn oradadr, yaant oradadr, sahne oradadr. Sal devletin sal, hastal devletin hastaldr. Yeryznde halk zayf, buna karn kendisi gl kalabilmi bir devlet yoktur. Yine de tarihi yazanlar nedense devleti oluturan temel nemli unsura kar yeterli ilgiyi gstermemiler, bunun yerine belirli grleri n plana karmlardr. Bylece tarih onlardan yeterli derecede sz etmemi; bilim ve sanat onlarn uzanda kalmtr. Kimdir bu insanlar? Halktr. Tarlasn sren, ekinini eken, hayvann besleyen, eti ve st reten, sekin zmrenin yiyeceini ve ieceini hazrlayan geni, canl, esprili, hznl, cokulu insanlar topluluudur. Bilim, sanat ve edebiyat, her ne kadar onlara uzak dursa da, onlar kendi sevinlerini ve hznlerini, yine kendi dilleriyle, ama her zaman kendi anlayabilecekleri bir biimde iirlerde, trklerde, fkralarda, ataszlerinde, destanlarda, atlarda, masallarda, efsanelerde yaamlar ve yaatmlardr. Bu nedenle szl gelenei kuran unsurlar, dorudan okuma,
HAZRAN 2010|75

dnme, akl yrtme sonucu retilmi ifadeler deildir. Bir halk kendisi yapan ne varsa onlarn iinde de vardr. Akl, dil, alg, gelenek, tarih, insan, tabiat anlay, her ey. Onlar, dorudan yaantya ilikin olduklarndan akln, bilimin, bilginin araclna bavurmadan, halkn znden ve yine onun yaln dili ile bize ularlar. Szl gelenek yalnz gemii vermekle kalmaz; yalnz gemite sylenmi szleri, gemite anlatlm hikyeleri, yaplm eylemleri, ortaya konulmu yaantlar anlatmakla kalmaz; bugn de verir, asl bunu yapar. Bu nedenle, herkesten ok, kendisini bir yaant zerinde kefeden, hatrlayan anlatc ve dinleyici topluluunun hikyesidir. Bir duygu, bir dnce, bir his ve yaant olarak bize kendisini anmsatmasnn asl nedeni, imdi ve burada yayor ve yaanyor olmasdr. Bu nedenle szl gelenek yeri ve zaman geldiinde sylenen szdr. Kendisine balanlan, zerinde durulan bir zemin, atfta bulunulan ortak bilin ve hafzadr. Bu zellii ile tek tek bilinleri kuran, ina eden bir zellie de sahiptir.

izer: Cem Gnen - Eray zbek

2. Szl Gelenekte Anlatc Tipi

Szl gelenein en nemli unsuru, anlatc tipidir. Szl gelenek onda yaar, onda hayat bulur. O, szn canl, yaayan ksmn temsil eder, szl gelenein varolula ban kurar. Szel metnin etkisi, younluu, yorum kazanmas tmyle onun icrasna baldr. Metni, kendi kiiliine, dnya grne ve yaad ortama gre yeniden anlar; onun her anlat farkl bir yorumdur. Anlat ortam, szl metnin dorudan varolua katld bir yaant ortamdr. Szn o ortamda, o an orada yeniden canllk kazanmas, szel metinle yaant balam arasnda bir uygunluk ve uyuma olduunu gsterir. Belirli bir ortam ve koul iinde yaayan kiiler, szel metni kendi ilerinde, kendi hayatlarnda yeniden yeniden kefederler. Bu nedenle her anlatta, szel metinin yeni bir alm ve yorum kazanmas sz konusu olur. Anlatc, anlatya kendi koul ve ortamnn motierini katar; kendi deneyimlerinden hareket eder. Anlatya kendini, kendi bak asn ve yorumunu katar. Anlat, giderek anlatcnn o anki durumuna bal bir metin haline gelir. Eer anlatan ve dinleyen, anlat ile kendi arasnda bir yaknlk, bir duygudalk kuramazsa, anlatnn amac gereklemi saylmaz. Anlatc, szel metni kendi koullar, kendi evresi, kendi ortam, kendi yaants, kendi

izer: Cem Gnen - Eray zbek

76|HAZRAN 2010

Nasreddin Hoca, hibir zaman kendi fkralarndan sz etmez, sz ve eylemlerini, fkra olsun diye o ekilde gerekletirmez. Onlarn fkra olacan da bilmez. Dolaysyla Hoca imajn oluturan hocann kendisi deil, onun fkralarn anlatan, halkn bilincine emanet eden, gelecek kuaklara ulatran anlatc tipidir. Onun anlatlarn var klan, szn sylenip emanet edildii bilinlerdir, halktr.

ufku, kendi birikim ve deneyimleri asndan yorumlayan kiidir. Anlatc bir yorumcudur; yaanan halde szel metne bir yer bulur, anlatnn halini kendi halinde, kendi halini de anlatnn halinde yeniden bulgular. ki tr anlatc tipinden sz edilebilir: (1) Profesyonel anlatc tipi ve (2) yaygn anlatc tipi. Profesyonel anlatc, anlatma eylemini bir sanat, bir meslek olarak icra eder. Hayatn onunla kazand bile sylenebilir. Kyden kye, ehirden ehre dolaarak hafzasnda tad ya da doalama olarak rettii metinleri meydanlarda, konaklarda, kahvehanelerde, ky odalarnda okur, anlatr. Bunu sadece hayatn srdrmek iin yapmaz; insanlar etkilemek, sze bir gzellik ve canllk kazandrmak iin de yapar; bu ii sevdii, bundan haz duyduu iin de yapar. Bu sylediklerimiz, kukusuz profesyonel anlatc tipleri iin geerlidir. Bir de hemen her yerde karlaverdiimiz yaygn anlatc tipleri vardr. Bu kiiler, ou kez kendileri de yaptklar iin farknda deillerdir. Szl gelenein masal, fkra, atasz, trk gibi elerini farkl bilinlere tarken, szl gelenei canlandrp yaattklarn, zenginletirip yeniden rettiklerini ou kez bilmezler bile. Her gn onlarca kez szl gelenekle gndelik hayatn balantsn kurarken bu gelenei yaant dzeyine de karrlar. Szl gelenekteki kendini yaatma gc, sadece baz insanlarn szl gelenee duyduu eilimden kaynaklanmaz; bu, gndelik hayatn doasnda da vardr. Dolaysyla kendi bana bir merak deildir insanlar her gn szl gelenein mecrasna doru tayan, gndelik hayatn doasdr da. Zira gndelik hayat, bir iletiim ve paylam ortamdr. Yaygn anlatc tipleri profesyonel anlatclar olmamalarna karn evde ite, arda

pazarda, szl gelenek esi ile yaanan an arasnda bir kesime olutuunda, szn sras geldiinde bir mesel olarak, bir espri anlamnda szel metinleri kendilerince yorumlarlar. Fkralar, efsaneleri, masallar, ataszlerini anlatrken, trkleri, ninnileri sylerken farknda olmadan kolektif hikmeti, tefekkr geleneini, yaanan gncel olaylar balamnda tazelemi, yeniden yaam ve yaatm olurlar. Onlar, szl gelenei tayarak szn gzellemesini, hikmetin yaylmasn, tecrbenin paylalmasn, gzel ve ho olan bir duygunun birlikte yaanmasn amalarlar. Szl gelenein ortam, yalnz bir elence ortam deil, renmenin, dnmenin, eletirmenin ve sezmenin de ortamdr. Anlatc, gelenei var klan, reten, yorumlayan ve zenginletiren kiidir. O, szl gelenein kayna olduu gibi, arivi ve yayncsdr da. Szl gelenekte, anlatc tipi, anlaty yeniden kuran kiidir. Bu yeniden kurmada, anlatya katt hava, dinleyiciyle kurduu diyaloun nitelii, anlatyla btnlemesi, bireysel gsteri ve sanat yetenei nemlidir. Anlatc tipi, bu zellikleri ile bir yetenek olarak ortaya kar. O sanat ve hitabeti, jesti ve mimii kendi ahsnda cisimletirir. eitli yetenekleri bir arada bulundurur. Sesini ve bedenini, ifadeyi glendiren bir unsur olarak anlatya katar. Diyalog kurma, topluma hitap etme, bir topluluk nnde gsteri yapma yetenei vardr. Doalama gc ile o an orada sorulan cevaplama, yky yeniden ina etme veya yeni bir anlat ortaya koyma yetenei sergiler. Heyecanl, cokulu, iletiim kurmay seven, sanatkr bir tiptir. Toplumsallam, toplumun deerlerini zmsemi, topluma yeni deerler katma yeteneine sahip bir kiidir. Zihinsel kapasitesi ve espri gc yksek olan biridir.
HAZRAN 2010|77

Ressam Agayan Efendi'nin yapt N. Hoca resmi

Seyyid Burhaneddinin hazrlad Nasreddin Hoca hikayeleri kitabnn son sayfas.

Anlatm eylemi, anlatc ve dinleyicinin birlikte oluturduklar bir eylemdir. Anlatm, anlatcnn anlatma, aklama duygusunun ifadesi olduu kadar, dinleyicinin dinleme, anlama isteinin de ifadesidir. Dinleyicideki dinleme, anlama, renme ve birlikte hoa vakit geirme istei, anlatc tipini motive eder. Bu nedenle anlat eylemi yalnz anlatmaktan olumaz, dinlemekten de oluur. Usta anlatc olmak kadar, usta dinleyici olmak da szl gelenei oluturan elerden biridir. Anlat, bir paylamdr, diyalogdur. Anlatan ve anlayan, syleyen ve dinleyen, reten ve renen, ayn etkinlik iinde buluurlar. Ama bu konuda sylenebilecek en iyi sz udur: Szl gelenein ortam, yalnzca bir sanat, edebiyat, nkte ve elence ortam deil, ortam paylaan bireylerin, ou kez farknda bile olmadan birbirlerini eittikleri bir eitiim ortamdr da. Anlatc, her eyden nce bir eitici tipidir. Anlatc, szl gelenekle ortaya kan yaygn ve geni kapsaml szel metni reten, tayan, saklayan, gelitiren, canlandran ve her bir defasnda yorumlayan kiidir. Szl gelenek onun her bir anlatmnda yeniden kurulur, yeniden varlk kazanr. Szel metin ancak kendisini yaatacak kiilerle varln srdrmeye ihtiya duyar. Anlatc hatrlayan ve hatrlatan biridir. Bu hatrlama ve hatrlatmalarla, ortak bilince, ortak duyuya, ortak anlamlar alanna gndermeler vardr. O szel metni, bir kir ve gr hatrlatmak ve yeniden sylemek iin anlatr. Bu balamsz bir anlat deildir; aksine o anda, orada yaant dzeyinde somut bir karl vardr. Asl
78|HAZRAN 2010

amac, ortak bilince atfta bulunarak kendi hislerini, duygu ve dncelerini ifade edebilmektir. Szn ve yorumunu bize iletmekte, bize hitap etmektedir. Sylemi bize anlatrken iinde yaadmz bir koula, bir soruna gndermede bulunmaktadr. O, sylemiyle asl bize bir ey sylemek ister. Bunun nedeni bizi ve sorunumuzu tanyor oluudur. Bu nedenle anlatc tipi, aina bir tiptir. Aramzdan biridir. Aksi halde bize seslenemez, bizim dilimizle bize hitap edemez, hislerimize tercman olamaz, bizi yakalayamaz, bizi alatamaz ve gldremezdi. O yalnz szel metni anlamakla kalmaz, dinleyiciyi de anlar. Onun bizi duygulandrmas, bir anlamn taycln yapmas, her eyden nce bizi ok iyi tandn gsterir.

3. Nasreddin Hoca Fkralarnda Anlatc Tipi

Szl gelenek her an yeniden hatrlanmaya, yeniden hatrlatlmaya, yeniden yaanmaya ihtiya duyar. Onun varl bu ilgiye, bu tazelenmeye baldr. Fkra da byledir. Bir kez anlatlm, yorumlanm ve yaanm olmas yetmez; her an yeniden sylenmeye, yaanan anla ilgilendirilmeye, yeniden yorumlanmaya gereksinim duyar. Kendisini hatrlayan insanlarla yeniden yaar, onlarn ahsnda yeniden hayat bulur. Fkrann ortam, bireysel bir ortam deildir. Onu bir kii hatrlar, ancak bunu bakalaryla paylamak, bakalarna da hatrlatmak iin yapar. Ondan bir ders alrz, bakalarnn da ayn dersi almasn isteriz. Ondan holanrz, bakalarnn da holanmasn isteriz. Onda bir tat, bir nee buluruz, bakalarnn da ayn tad

ve neeyi bulmasn isteriz. peinden gidiyordur. Kendi Anlatm ortam, bir paylam borcunun, kendi alnn, ortamdr. Anlatrken ve kendi yoksulluunun derdine dinlerken, fkralar zerinden dmtr. Fkrann o an iletiime ve paylama geeriz; orada bir kayd ve yle olup bir sz almak ve bir sz bittiine dair bir belgesi de vermek isteriz. Fkralar, her yoktur. Onu yaatan, bugnlere anlatlnda bizi ortak anlam ve getiren, sesini kendi sesine yaant alanlar olan toplumsal katarak gelecee doru bir paylam ortamna gtrr. tayan, anlatc tipleridir. Bu sosyal ortam sohbetin, Hoca, kendi ann yayordur. muhabbetin, paylamann da O an orada bulunanlara ortamdr. Gl balar olan sesleniyordur; ama bunu bir bir ortamdr. Anlatma, dinleme, fkra anlatcsnn bilinci iinde glme, elenme, alama, yapmyordur. Nasreddin Hoca, kederlenme, fkelenme, fkralar yaayan kiidir. Onlar ilenme, heyecanlanma; kefeden, fkra formu ve bilinci btn bu duygusal durumlar, iinde yeniden reten, anlatan, bu sosyal ortamn tepki aktaran ve yaatan ise anlatc ve yaant biimleridir. Bu tipleridir. Fkralarn bir ilk Veled elebinin hazrlad Nasreddin Hoca kitabnn ilk sayfas nedenle szl gelenek ortam, ve orijinal halinin olmamas, birincil ilikilerin, gl duygu onlar daha ok anlatcya ait balarnn olutuu sahici ve klar. Hatta u sylenebilir: itenlikli bir ortamdr. Nasreddin Hoca Fkralarnda asl metin, ana metin Nasreddin Hoca Fkralarnn anlatc ile olan ilikisi yoktur; anlatc vardr, yorumcu vardr. Fkralarda ne nedir? Anlatc, gemite, herhangi bir zamanda ve kan her ne kadar Nasreddin Hoca gibi grnse de, meknda olup bitmi bir durumu deil, imdi ve burada aslnda Nasreddin Hocann ahsnda cisimleen anlatc olup biten bir yaanty anlatr; ancak bunu gemie, szl tipinin kendisidir. gelenee gndermede bulunarak yapar. Fkralarn iinde her ne kadar anlatc ve dinleyici tipi yer almasa da, o an Dolaysyla, Nasreddin Hocaya atfedilen bir davran ve oradaki varolusal yaantda bulduu somut karl ile szn, fkra halini almasnda, anlatc tipinin dorudan anlatc tipi Nasreddin Hocay, dinleyiciler de Nasreddin katks vardr. yle ki, fkrann fkralk zelliini kefeden, Hocann evresindeki kiileri temsil etmeye balarlar. Hocann kendisi deil, sze ve davrana tanklk etmi Ama her halkarda olup biten ey udur: Fkrann hali olan anlatc tipidir. Hoca, yle yaptm, byle syledim ile fkray anlatan ve dinleyen kiilerin halleri benzemi, demez, kendi kendini anlatmaz. Anlatm, Hocaya, onun akm, ayn varolusal durum zerinde bir araya sz ve davranlarna ilikindir. Hocalk vasfndan gelmilerdir. Hocann deil, anlatc tipinin haberi vardr; bu zellii ilk alglayan kii odur. Dolaysyla Nasreddin Hocada, bir Nasreddin Hoca, yaant, sz ve davranlaryla fkralar kendi-bilinci, bir Nasreddin Hocalk imaj yoktur. O, rettii dnlen kiidir. Fkra onun iin, o an orada, kendi imajna gre hareket eden, hocalk yapmak iin bugnk anlamyla fkra deil, sradan gndelik bir tuhaf davranlar sergileyen bir kii deil, sradan hayatn yaantdr. O, szlerini rivayet edilmesi, anlatlp yaayan, gndelik i ve eylemlerini srdrmeye alan glnmesi, azdan aza dolamas iin sylemez; insanlar bir kiidir. Kendisine ait rivayetlerde, kendi anlatlarna, kendisine glsn diye o ekilde davranta bulunmaz. Bu fkralarna iaret eden bir ifadeye rastlanmaz. Fkralarn nedenle, fkralarn kendisinde, kendilerine ynelik bir kendi kendilerine gndermeleri yoktur; Nasreddin gelecek zaman bilinci yoktur. Nasreddin Hoca, eser verme, Hoca, hibir zaman kendi fkralarndan sz etmez, sz bir anlat biimi ortaya koyma bilinci iinde hareket eden ve eylemlerini, fkra olsun diye o ekilde gerekletirmez. birisi deildir, fkralarda bu ynde bir ima grlmez. O, Onlarn fkra olacan da bilmez. Dolaysyla Hoca imajn kendi zamanna sesleniyordur, kendi zamann yayordur, oluturan hocann kendisi deil, onun fkralarn anlatan, karsndaki kiiyle konuuyordur, kendi sorunlarnn halkn bilincine emanet eden, gelecek kuaklara ulatran
HAZRAN 2010|79

Nasreddin Hoca fkralar, anlatc tipinin onlarn altn izmesiyle, onlara fkra deeri katmasyla bir nkte ve dnce arac olarak bilin seviyesine ykselmi, ortak kltre katlmtr. Onlar, Nasreddin Hocadan kmlar, fakat anlatcnn yorum gcne, dnya grne, yaam biimine emanet edilmilerdir.

anlatc tipidir. Onun anlatlarn var klan, szn sylenip emanet edildii bilinlerdir, halktr. Nasreddin Hoca fkralar, anlatc tipinin onlarn altn izmesiyle, onlara fkra deeri katmasyla bir nkte ve dnce arac olarak bilin seviyesine ykselmi, ortak kltre katlmtr. Onlar, Nasreddin Hocadan kmlar, fakat anlatcnn yorum gcne, dnya grne, yaam biimine emanet edilmilerdir. Bu nedenle anlatc saysnca Nasreddin Hoca yorumu, anlatc saysnca Nasreddin Hoca tipi vardr. Anlatc, Hoca tipinde kendisini saklar, kendi yorumunu etkin klar. ncelikli olan fkralarn dnyas deil, anlatcnn dnyasdr. O anlatsna kendi bak asn, kendi ufkunu ve dnya grn ekler. Fkralar her zaman, anlatcnn bak as ve ruh hali ile bize ular. Bu bak asnn ve ruh halinin dnda, herhangi bir yerde bir doru fkra idesi yoktur. Anlatc, fkralar anlatrken, onlar yorumlar, onlar anlatrken kendisini anlatr. Fkralarda anlatlan, hakknda konuulan kii Nasreddin Hocadr, ama konumay yapanlar, her zaman farkl kimliklere, farkl ruh hallerine, farkl dnya grlerine, farkl yaant ve deneyimlere sahip kiilerdir. Bununla birlikte onlarn temel zellii Nasreddin Hocaya yaknlklar, onu anlam, tanm, bilmi ve yaam olmalardr. Nasreddin Hocann sesini kendi seslerinde, onun esprilerini kendi ilerinde duymu olmalardr. Onlar, ayn zamanda, Nasreddin Hocay yorumlayabilecek kadar neeli, sabrl, hogrl, yaratc, zeki ve espri gc gelimi kiilerdir. Bu zellikleri onlar Nasreddin Hocay anlamaya ve yorumlamaya yetili klmtr.

olmaktan ok vericidirler. Maddi deerleri ne karmazlar. Yarn nasl geireceiz diye dnmezler. An yaamaktan holanrlar, bununla birlikte gelecee ilikin ngrleri de vardr. Gnl insandrlar, dnyay akn penceresinden seyretmeyi severler. lerinde klk istidad olan kiilerdir. Ak derdinden uzak olmay istemezler. Denilebilirse bu strap kendilerini mutlu eder, hayatlarnn anlamn oluturur. Belirli bir nleri vardr. evreleri tarafndan sevilip saylrlar. Bu iyi n onlar mutlu eder. Sanat tiplerdir Sz ezberleyen deil reten, tekrarlayan deil syleyen yaratc tiplerdir. Szde ann ruh hali vardr. Gndelik dil zerinden iletiim kuran, fakat ona yeni anlamlar katarak syleyi zenginlikleri oluturan kiilerdir. Szl gelenekte, anlatc, bu gelenei yaatan, canlln salayan, gelenei ileyen, yok olmaktan koruyan, ona hayatiyet kazandran kiidir. airi, yapt ii bilmemesi asndan arya benzetirler: anlatc tipi de yledir. O da yapt iin farknda deildir. Her gn onlarca kez szl gelenei gndelik hayat balamnda yeni batan yaayp yorumlarken, bir bakma ne yaptnn ayrdnda deildir. Bu durum Nasreddin Hoca fkralar asndan da geerlidir. Anlatc tipleri, fkralar anlatrken, farknda olmadan kolektif hikmeti, tefekkr geleneini, yaanan gncel olaylar balamnda tazelemi, yaam, yaatm ve yaym olurlar; tpk polenleri ayaklarnda tayarak bitki rtsn dlleyen arlar gibi. Her anlat yeni bir varolu halinde karlk bulur. Dnk anlatlanla bugnk anlatlan ayn deildir. Szler ayn olsa da, konunun ruhu deimi, varolu hali deimi, yaayan ve yaananlar deimitir. Bu nedenle, fkra her anlatlta, eski bir szn tekrar olmaktan teye geer; tmyle yeni ve zgn bir ifade biimi olarak ortaya kar. nk szn varolu balam deimitir. Her anlatlta, sz gerekelendirecek, anlaty hakl klacak yeni varolu halleri vardr ortada. Burada, yalnz anlatc tipi Nasreddin Hocada, onun kiiliinde yaamaya balamaz, Nasreddin Hoca da anlatc tipinde hayat bulur, yeniden yaamaya balar: o an, orada yeniden varolua katlr.

Sonu:
Anlatc tipleri aydn, yol gsterici, ufku geni, basireti ak, zengin deneyimi olan, empati gc gelimi, insanln yeryzndeki hallerine ilikin grleri ve yaantlar olan, onlar anlayp hissedebilen, yol gsterici, irat edici, saduyulu tiplerdir. Farkl, zgr ve zgn, iletiim ve espri gleri gelimi tiplerdir. karc deillerdir. Alc
80|HAZRAN 2010

Mizahta stnlk Teorisi ve

Nasreddin Hoca Fkralarnn

Mizahta stnlk Teorisine Gre Deerlendirilmesi

Dr. Zlfikar BAYRAKTAR| Eskiehir Atatrk Lisesi Trk Dili ve Edebiyat retmeni

n eski ve hala en yaygn glme kuram, glmenin bir kiinin dier insanlar zerindeki stnlk duygularnn bir ifadesi olduudur. Platona gre, glmenin uygun nesnesi, insani eytanlk ve budalalktr. Platon iin, bir kiiyi gln klan ey, onun kendisini bilmemesidir. Gln kii kendisini gerekte olduundan daha varlkl, daha ho, daha erdemli ya da daha akll sanan kiidir. te biz byle insanlara glmekten zevk alrz, ancak bizim onlara glmemiz, belirli bir ktlemeyi ierir ve ktleme de zararl bir eydir. Platon, glmeyi beslememeliyiz der, ola ki, gldmz kusurlardan bazlar bize de bulaabilir. Platon, glmenin sebebine sayg duymaz ama ayn zamanda glmenin olaanst gcn yzyllar nce zmtr. Platona gre, bu tr glme hem fertlerin hem de bir devletin dzenini yok etme gcne sahiptir. Bunun dnda, glmede, dikkatimiz kusur zerine odaklanmaktadr. Aristoteles, glmenin alayn bir tr olduu konusunda Platon ile ayn gr paylamtr. Nkte bile, ona gre, gerekte adam edilmi kstahlktr.Bununla birlikte,insanlar kendilerine glnmesinden holanmadklar iin, glme, hakszlk yapanlar yeniden doru yola sokan bir toplumsal dzenleyici gibi hizmet verebilir. Ancak Aristotelese gre, glmenin bu deeri fazla nemsenmemelidir. Glerken aalk olan eye ilgi gsterdiimiz iin, Aristoteles, ar glmenin iyi bir yaamla uyumayacanda srar eder. Ayrca akac tutumun insan nemli eylere kar gayr ciddi yapaca iin kiinin karakterine zararl olabileceini syler.

Aristoteles, ar glen kiilerin ahlaksal olarak arzulanabilir yoldan nasl saptklarn tartr. Gldrlerde ipin ucunu karanlarn adi soytarlar olduu dnlr. Onlar ne pahasna olursa olsun komik olmaya alrlar ve uygun bir ey sylemekten ve akalarnn ucunu kendilerine dedirmektense bir kahkaha patlatmay yelerler. Aristoteles, mizahi davran bsbtn knamaz; bununla birlikte, kendileri gln hibir ey sylemeyip, syleyenlerden rahatsz olan kiilerin kaba ve hain grndklerini kabul eder. Burada beklenen ey lmllktr, ancak lmllk nadiren elde edilebilir. ou insan gereinden daha fazla elenmekten ve nkte yapmaktan zevk alr, nkte alay etmenin bir trdr ve yasa koyucular alay etmenin baz trlerini yasaklarlar, belki nktenin baz trlerini de yasaklamaldrlar, der. Glmeye ilikin olarak, Platon ve Aristoteles tarafndan ortaya konan stnlk kuram, daha sonraki dnrler zerinde etkili olmutur. Hobbesun kuram daha da glendirdii modern dneme kadar kurama eklemeler yaplmtr. Hobbes iin, insan rk birbiriyle srekli savam iinde olan bireylerin bir koleksiyonudur. nsanln genel eiliminin, yalnzca lmle sona eren, bitmez tkenmez bir g arzusu olduunu ne sryorum, diye yazar eserinde. Bir kavga kazandmzda glme iin iine karr. Hobbese gre, daha nce bize ait olan zayklarmzla karlatmzda, birdenbire iimizi bir ycelik duygusu kaplar. te glme, bir kendi kendini kutlamadr; her eye kar olan btn bu savamda, kendimizi bir bakasndan ya da daha
HAZRAN 2010|81

nceki durumumuzdan daha iyi grme duygusu zerinde ykselmektedir. Etolog Konrad Lorenz, glmeyi kontrol altna alnm bir saldrganlk durumu, olarak grmtr. Birok kuramc, ziksel glme davrann saldrgan tutumlardan nasl kaynakland ve hala bu dmanca zelliini nasl koruduu konusunda eitli dnceler ileri srmektedirler. Anthony Ludovici, Hobbesin ani zafer duygusu kuramnn evrimsel bir sunumunu dile getirir; her glme, der, bir kiinin baz zel durumlara ya da genelde evresine olaanst uyum duygusunun bir ifadesidir. Voltairee gre, glme, ortadaki bir durumla elenme duygusunda kaynaklanr ki bu, kesinlikle kk grme ve fkeyle badamaz. Bu yzylda bile, hor grme iin iine girer girmez glmeyi ondan ayrmamz neren Max Eastman gibi yazarlarmz olmutur. Glme durumlarndan, ounun stnlk kuramyla uyumadn biliyoruz. rnein, bir bebein gdklandnda ya da cee dendiinde glmesi, ondaki stnlk duygusuna yklenemez, nk bu tr glmeler, bebein bakalaryla kendisini karlatrp kendi imgesini henz karmasndan ok nce, aslnda bebek kendisini evresindekilerden ayr bir varlk olarak ayrt etmeden nce balar. Daha byk ocuklar ve erikinler kendilerini deerlendirebilirler ve stnlk duygusuna sahiptirler. Ancak gldmz birok durumlarda, stnlk duygularn gerektiren hibir ey yoktur. Erikinler de, gdklandklarnda, bebekler gibi glebilirler; bir sihirbazlk numaras grdklerinde ya da sokakta eski bir arkadalaryla karlatklarnda da glebilirler. Bu durumlarnn hibirinde bir kendi kendini deerlendirme sz konusu olmamaktadr; gerekten de, sihirbazlk numarasn izlerken gldnde bir kendi kendini deerlendirme sz konusu olsayd, glen kiinin ona stn gelen sihirbaz karsnda aalk duygusuna kaplmas gerekirdi. Yukarda dile getirilen, mizahi olmayan glme durumlarnn yan sra, mizahi glmede de stnlk duygularn iermeyen birok glme rnekleri vardr. Daha ok szel mizahta, l uyak kullanarak ya da ayn sesi srekli yineleyerek gldrmeyi amalamakta olduu gibi, kii kendi kendini deerlendirmeye gereksinim duymaz. ou cinaslar da zaten, daha ok szl oyunlardr ve stnlk duygularn uyandrmay gerektirmezler. Sama ya da anlamsz mizah sk sk bizi, kendimizi deerlendirmeye sokmadan gldrr. Gerekten de baz
82|HAZRAN 2010

zamanlar, yalnzca stnlk duygularndan tr deil, baz biimlerde bize bayalklar gsteren durumlardaki samalklardan da zevk alrz. stnlk teorisine bakldnda, bu teorinin temelinde bir kiinin tekinden daha gl, stn sfatlara sahip olmas yatmaktadr. Bir bakma da stnlk duygusuyla glme, insann kendi egosunu tatmin etmesidir. Kk ego yani kiiliin zay byk kahkaha yaratmaktadr. Hobbesin de belirttii ve herkese nerdii gibi, akll insan stnln fark ettirmemeye alr. Fakat gerek hayatta bunun uygulanmad grlmektedir. nk insann yapsnda bu stnlk duygularn drten ve aklanamayan igdler vardr. Gnmzde bu teoriyi temsil edenler arasnda yer alan Hobbesin aklamas, stnlk teorisi iin en uygun ve klasik bir tanm olarak kabul edilmitir. yleyse, stnlk kuramndan karlacak genel sonu, bu kuramn kapsaml bir glme kuram olamayacadr; nk stnlk duygularyla ilgili olmayan hem mizahi hem de gayri mizahi eitli durumlar vardr. stnlk teorisini konunun daha iyi anlalabilmesi iin yukarda detayl bir ekilde aklamaya altk. imdi de bu teoriye uygun olan Nasreddin Hoca fkralarn tahlil etmeye alacaz. Zengin bir adam Hocayla alay etmek iin, Hocam sen bu kitaplarn hepsini okuyor musun gerekten, der. Hoca: Senin ka evin ve koyunun var, diye sorunca, adam, O kadar ok ki saysn ben bile bilmiyorum. deyince Hoca, cevab yaptrr Sen o evlerin hepsinde yaayp koyunlarn hepsini de yiyor musun? Bu fkrada da Hocay alaya alan ve onunla dalga gemeye alan bir adama Hocann verdii srpriz bir o kadar da artc cevaba ahit olmaktayz. Hoca bylelikle karsndaki kiiyi aptal durumuna drp onunla alay etmektedir. Ama bu alaya almann temelinde kardaki muhataba ders verme dncesi vardr. Hoca, yolculuk srasnda mola verip bir hana girer, bu srada hana bir baka yolcu daha girer ve ikisi birden hancdan yiyecek bir eyler isterler. Fakat hanc yiyecek olarak sadece bir balk olduunu syler ve bunu paylamalarn nerir. Bunun zerine Hoca,Ben baln sadece ban yiyeceim. der. Hanc bunun nedenini sorar. Hoca da, Balk ba zeky arttrr, balk ba yiyen insan akll olur, der. Bunun zerine dier yolcu hemen atlr ve Hocaya, Balk ban niye sen yiyeceksin, ben yemek istiyorum. der. Hoca da itiraz etmez ve baln koca gvdesini Hoca yer ve bir gzel karnn doyurur, dier yolcu ise sadece baln ban yer ve sonra Hocaya seslenir, Sen koca gvdeyi yedin karnn doyurdun ben sadece kafay yedim a kaldm. der. Hoca da bunun zerine, Bak nasl da hemen akllandn. der.

Bu fkrada da grld gibi Hoca yanndaki frsat arkadana bir oyun yaparak ona stn gelmi ve bu yolla ona bir ders vermek istemitir.

Akehir ocuklar, bir gn gen Nasreddini hamama gtrrler ve gbekta zerine oturduklar srada daha Hoca bir gn Timura hediye nce kararlatrdklar olarak taze incir gtrr. plan uygulamaya Timur incirleri birer birer sokarlar. Birbirlerine, Hocann kafasna atar. Hoca Bu hamamn durmadan kreder. Timur suyunda ykanan insan sebebini sorunca, iyi ki yumurtlamaya balar. algam getirmemiim, yoksa Herkes yumurtlayp halim nice olurdu? diye yumurtlamadna cevap verir. Burada da daha baksn! Kim iyi durumda olmann verdii yumurtlamazsa hamam stnlk duygusu vardr. parasn o versin. derler. Hep birden gdaklamaa Bir gn Timurlenk, Efendi, balarlar. Bir taraftan da Abbasi halifelerinin hepsinin yanlarnda getirdikleri bir lakabnn olduunu izer: Dastan etinkaya yumurtalar el abukluu sen bilirsin. Birsinin lakab ile mermerin stne Mtevekkil billh, dierinin brakrlar. Gen Nasreddin arkadalarnn hilesini anlar, Mutasm billh ve bunun gibi lakaplar var. Eer ben de ama hi tela gstermez. Hemen gbektana kp Abbasilerden olsaydm, benim lakabm ne olurdu? diye horoz gibi rpnp tmeye balar. ocuklar, Nasreddin, Efendiye sormu. Efendi, Ey ulu hkmdar, inann ne yapyorsun? diye sorarlar. Gen Nasreddinin cevab size neuzibillh derlerdi. diye cevap vermi. Hocamz hazrdr, Bu kadar tavua, bir horoz lazm deil mi? burada szn esirgemeden inci bir espri ile karsndaki der. Burada Nasreddin arkadalarndan daha zekice bir hkmdardan almtr. Timurun keskin klc Hocann yol izleyerek onlara stn gelmitir. stn olma duygusu szlerine malup olmutur. Anadolu insannn Timurdan karsndakine verdii zekice bir cevabn dldr en iyi alma silah Hocann hikmet dolu fkralar Nasreddin iin burada. olmutur. Eeini kaybeden Hoca, her yerde onu arar. Yoldan geenlere sorarm. Dostlarndan biri, alayl bir ifadeyle, Yine, Timurlenk, bir gn Hocaya sormu, Acaba ahirette Hoca, demi. Duydun mu, senin eein Msra kad bizim meknmz neresi olacak? Cennet mi, yoksa olmu? Hoca, lafn altnda kalr m? Ciddiye alm gibi, cehennem mi? Hoca, hemen kendini toplam. Mbarek Sahi yahu, demi. Ben, rama ders verirken, o da hep kalbinizi byle eylerle megul etmeyin, padiahm demi. kulaklarn diker, dikkatle dinlerdi. demi. Hoca burada Cennete gidip de ne yapacaksnz? Hlag ve Cengiz gibi altta kalmayarak karsndakine aptal gibi grnerek onu ok byk hkmdarlar hep cehennem ehlidirler. Sizin kk grmtr. Ayrca burada bir ironi vardr. Hoca gibi bir padiah onlardan aa kalr m ki, cennete girsin? burada bilip de bilmemezlikten gelerek karsndakinden demi. Bu fkrada da ince bir alay ve alma duygusu almtr. Bu fkrada da stnlk duygusu ar basmtr. vardr. Hocann Timurla olan maceralarn anlatan fkralarda stnlk duygusu ve sevinci daha ak olarak karmza Trk dnyasnn deiik kelerinden aldmz Nasreddin kar. Hoca fkralarnda Hoca hanlar ve beyler karsnda pes etmez. Bir gn Han avdayken Apendi ile dalga gemeye Timurun defterdar hesapta bir yanllk yapar. Bunun karar verir ve onun atnn st dudan keser. Apendi bunu zerine Timur o defterdara ktlar yedirir ve iten fark eder ve belli etmeden hann atnn kuyruunu keserek kovar. Yerine Nasrettin Hocay alr. Hoca hesaplar yufka ondan intikam alr. Her zaman olduu, gibi Han nde,
HAZRAN 2010|83

zerinde yapmaya balar. Timur bunu grr ve sebebini sorar. Hoca aynen u cevab verir, Yemesi kolay olsun diye! Hoca burada Timurun mukavemetini krarak onunla alay etmitir. Bir hkmdar karsnda alnabilecek en iyi intikam biimi bu olsa gerektir.

Apendi arkada, akam eve dnerlerken han geriye dner ve alayc bir tavrla glerek Hey, Apendi, senin atn niin irkin irkin glyor? der. nk senin atn kuyruunu kaybetmi, ona glyor, der. Bu fkrada da olduu gibi halkn bilinalt intikamn mizah yolu ile yine halkn iinden km bir mizah kahramanna (tipine) aldrr. Keskin kllarn, byk ordularn yapamadn mizah yolu ile yapmak olanakl hale gelir.

Cimri ve boboazn biri Hocaya alayl bir dille sormu, Hoca Efendi, demek paray ok seviyorsun? Neden acaba? Hoca, cevab yaptrm, Senin gibilere muhta olmamak iin! demi.

Apendi, bir gn yolda giderken temele yuvarlanm. Orada horlayarak derin derin uyuyan bir sarho grm. Ona yle bir yaklar ve onun ehrin kads olduunu anlar. Hemen sarho kadnn kaftann ve tebeteyini karp Nasreddin Hoca'nn Hazine-i Letaif'te yer alan bir fkras alr ve doruca evine gider. FikretTrkmen,bu fkralardaki Sarho kendine gelir gelmez stnlk duygusu daha kaftan ve tebeteyinin nceki durumdan daha olmadn grr. Kimseye iyi olmann psikolojik gzkmemek iin acele durumudur. Hoca, bu acele evine gider. Ertesi nktelerinde yaanan olayn gn adamlar arr ve anndaki durumundan Kaftanm ve tebeteyimi farkl bir durumda olduu kaybettim. Aratrn, kimin iin espiri yapabilmektedir, aldn bulun ve bana demektedir. getirin. Ona acmayacam, der.Yiitler ehri arar. Pazara Yine Trkmene gre, giden iki yiit ise yolda stnlk duygusu ile ilgili tebetey ve kaftan satmak teorilerle zafer duygusunun iin pazara giden Apendiyi sesle ifade edilmesi ou grr. Yiitler efendilerinin zaman cansz nesnelere ve eyalarn hemen tanr ve entelektel malzemeye de Apendiyi kadya gtrrler. ynelir. Glme, bakalarna Bunlar senin mi? diye Seyyid Burhaneddinin hazrlad ynelirken birtakm szlerle sorar kad. Nereden aldn Nasreddin Hoca hikayeleri kitabnn son sayfas. birlikte ortaya kar. Bu bunlar? Dn gece eve szlerin ou tehlikeli ve dnyordum, uradaki aalayc olmaktan ok sevgi ile karktr. temele sarho birinin dm olduunu grdm. O kendinden gemi bir halde yatyordu. Birileri elbiselerini Nasreddin Hocann fkralarndaki dnce sisteminde, alar diye korktum ve saklamak iin onlar ben aldm. kendi dnda kalan ve kendisini olduundan daha zeki, Eer gerekten bunlar sizin ise, alnz, der Apendi. Kad daha zengin ve daha namuslu gren kiilerle alay ederek bu iten pek memnun olmayan bir tavrla, Hayr, Apendi, veya bu duygunun glnln ortaya kararak bu teori ben hibir zaman sarho olup ukura yuvarlanmadm. O dorulanmaktadr. kaftan ve tebetey benim deil. Bakasnn olmal. Onlar topla ve buradan abucak git der ve Apendi kadnn dedii Hoca bir gn bakkala girer ve helva alr. Daha sonra gibi yapar. Burada grld gibi Hoca keskin zekas ile helvay geri verir ve yerine zeytin ister. Zeytini alp parasn kadnn stesinden gelir ve ona byk bir ders verir. demeden giderken, bakkal para ister. Hoca, zeytini helvann yerine aldm der. Bakkal o zaman helvann Nasreddin Hoca hibir zaman kendine gldrmez. Daima parasn ver deyince, ben helva almadm ki parasn durumu kurtaracak bir k yolu bulur. Bazan kendini vereyim diye cevap verir. Bu fkradaki mantk ve kelime bulunduu durumdan daha stn gsteren davranlar oyunlar stnlk duygusunun tipik grntleridir. sergiler. Bu stnlk teorisinin tarine de aynen uyar.
84|HAZRAN 2010

Paras olmad halde zengin grnen ve atp tutan Hocaya birisi gelip bir altn bozdurmak ister. Hoca, altn inceledikten sonra parann eksik (krplm) olduunu syler. Adam srar ederek eksik de olsa bozmasn ister. O zaman Hoca Bu para o kadar eksik ki senin ste bir altn daha vermen gerekir diye cevap verir. Bu fkrada olduundan farkl grnmesine ramen durumdan kurtuluu, mizah yaratr. Bir baka rnek de Hoca ile Timur arasnda geen bir iddia ile ilgilidir. Timurla sohbet ederlerken, su kenarnda tek ayak zerinde dinlenen kazlar grrler. Hoca, kazlarn tek ayakl olduklarn Timur da iki ayakl olduklarn iddia eder. Sonunda Timur, kazlara bir sopa frlatr. Kazlar korkarak kamaya balarlar. Timur, Hocaya dnerek grdn m hepsi iki ayakl deyince Hoca, O sopay sana frlatsalar, sen drt ayakla kaardn diye cevap verir. Timurun ayann sakat olduu da dnlnce fkradaki stnlk ve zik noksanlkla intikam alma dncesi daha da kuvvetlenmektedir. stnlk teorisinin en nde gelen savunucularndan Rapp, kendi kendimize glerken, mesel ocukluk resimlerimize bakarken glmemiz gibi, tam anlamyla ikinci benliimizle zdelemediimiz iin, o benlie gleriz, der. Kendi samalklarmza glerken daha fazla gleriz. nk yapan da glen de bizizdir. Nasreddin Hocann kendi kendisi ile alay ettii ve mizahn en st noktaya kt pek ok fkras vardr. Eeine binmek iin srar ve yere der. Ah yallk der. Etrafna bakar ki kimse yok. O zaman Senin genliini de biliriz diyerek kendisiyle alay eder. Bu fkrada kendisinin ikinci benlii ile alay, mizahn en yksek noktasn tekil eder. Nasreddin Hoca fkralarna metin balam erevesinde bakldnda,bunlarn bir fkra tipi oluturduu ve Nasreddin Hocann tarihi kiiliini yanstmaktan te Trk halknn kolektif bilincini ve kolektif karakterini yanstmakta olduu grlr. Nasreddin Hoca fkralarnda sonu olarak ortaya kan sadece reeks olarak deil, bilisel olarak da glme aslnda Trk halknn kendisiyle bark olduunu, ou komplekslerinden arndn, kendi eksikliklerinin farkna varp buna glebildiini gstermektedir. Psikoloji disiplini iinde deerlendirildiinde kiinin eksikliklerini fark etmesi, buna glebilmesi ve bununla ilgili zm retmeye almas salkl bir zihnin sonucudur diyebiliriz. Mizah teorileri, doal olarak kendi metotlarn da birlikte getirirler. Her teori kendi grn dorulamak iin eitli yntemler kullanr. Tek bir teori elbette Hocamzn mizah anlayn aklayamaz. Ancak onu ne kadar ok ynden incelersek, doru olana, bilimsel olana o kadar ok yaklarz. Yukarda stnlk teorisi ile aklamaya altmz Nasreddin Hoca fkralarn oaltmak

mmkndr. Ama bir fkray aklarken anlatm ortamn da dikkatlerden karmamak lazmdr. Daha nce de belirttiimiz gibi, fkralarn yorumlanmasnda kullanlan mizah teorilerinin hibirinin fkralara neden glndn kesin olarak aklayamadn grrz. Bunun sebebi; her kuramn glmenin bir boyutuna odaklanm olmasdr. Her fkra yani her anlatm, kendi bana bir gsterimdir. Gsterim olarak dnlen fkrada en nemli iki unsur, anlatan kimlii ve dinleyici prolidir. Fkralar bir gsterim olarak dnldnde anlatm ortamlaryla birlikte ele alnmaldr. Bu durum fkralarn niteliine ilikin yarglarn olumasnda nemlidir. Bu da bir fkrann A anlatm ortamnda stnlk teorisiyle yorumlanabilirken, B anlatm ortamnda rahatlama ya da uyumsuzluk teorisiyle aklanmasn olanakl klabilir. rnein, bir erkek anlatcnn kahvede arkadalarna iktidarszlk konu edinen bir fkra anlatmas, stnlk teorisi erevesinden yorumlanabilecekken, ayn fkray bir kadn anlatcnn evde komularna anlatmas, kocasndan ikyeti dile getirmek istemesi nedeniyle rahatlama teorisiyle aklanabilir. Metinlerin anlatld ortam da metinler kadar nemlidir. Hatta ortam deitike metinlerin deitii gzlenen bir folklor hadisesidir. Bu sebeple her Nasreddin Hoca fkras, anlatld ortam ile yani contextanlatm ortam ile ele alnmaldr. O zaman fkrann anlatmnda veya muhtevasnda meydana gelen her trl deimeyi izah etmek ve deerlendirmek daha kolay olacaktr.
Kaynaka: 1. Aiourova, Erjena; Buryat Mizah, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir: 2003. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 2. Aydn, Bilgen; Mizah Yaratma Eyleminde Nasreddin Hoca, Mill Folklor, S 55, 2002, s. 2530. 3. Bayraktar, Zlkar; Nasreddin Hoca Fkralarnda deolojik Yaklamlar Sonucu Meydana Gelen Deiimler, Uluslararas Trk Dnyas Kltr Kurultay Bildirileri, emezmir: 2006, C I, TKA Yaynlar, Ankara: 2007, s. 353358. 4. Bayraktar, ZlkarAhmet Sakesen; Kazan Sahas Nasreddin Hoca Fkralar, dilUral Aratrmalar Sempozyumu, Ktahya 1112 Kasm: 2006. (Yaynlanmam Bildiri) 5. Canpolat, Mge; Fkra, Glmece Kuramlar ve Anlatm Ortam, Mill Folklor, S 55, 2002, s. 3135. 6. Duman, Mustafa; Nasreddin Hoca Kitaplar Aklamal Bibliyografyas (14082004) Turkuaz Yaynlar, stanbul: 2005. 7. Duman, Mustafa; Nasreddin Hoca ve 1555 Fkras, Heyemola Yaynlar, stanbul: 2008. 8. Morreall, John; Glmeyi Ciddiye Almak, ev. Kubilay Arseverenar Soyar, ris Yaynlar, stanbul: 1997. 9. Trkmen, Fikret; Dede Korkut Hikyelerinin Anadolu ve Rumelide Yaayan Kollar, Trk Kltr Aratrmalar, C 29, Ankara: 1991, s. 345369. 10. Trkmen, Fikret; Nasreddin Hoca Fkralarnda Sz ve Hareket Komii, I. Milletleraras Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri, 1517 Mays 1989, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara: 1990, s. 361369. 11. Trkmen, Fikret; Nasreddin Hoca Fkralarnn Yaylma Sahalar, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, S 3, zmir: 1984, s. 141152. 12. Trkmen, Fikret; Yunus Emrenin Trk ve Dnya Edebiyatndaki Yeri, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, 710 Ekim 1991, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara: 1995, s. 5359. 13. Trkmen, Fikret; Nasreddin Hoca Latifelerinin erhi (Burhaniye Tercmesi) Transkripsiyon, nceleme, Metin, Akademi Kitabevi, II. Bask, zmir: 1999.

HAZRAN 2010|85

Nasreddin Hoca

iirleri

BLENLER ANLATSIN

Cuma hutbesi iin, Hoca, km minbere; Ey Mslmanlar! demi, Burada ben sizlere, Neler anlatacam, acaba var m bilen? Bilmiyoruz! demiler, dinleyenler hep birden. Bilmiyorsunuz madem, bitireyim hutbeyi; Nasl anlataym ki, bilmediiniz eyi? Byle demi ve inmi, Hoca minberden hemen. Hibir ey anlamam, ordakiler bu iten. Ertesi cuma, Hoca, yine km minbere; Ayn soruyu sormu, onu dinleyenlere. Camidekiler bu kez, Biliyoruz demiler. Ama: Vaaz etsin de, kaamasn bu sefer. Hoca: Biliyorsanz demi, yleyse, tekrar Anlatmaya gerek yok; szn fazlas zarar. nc cuma, Hoca, yine km minbere. Soru ayn: Ahali, imdi burda sizlere, Ne anlatacam, biliyor musunuz siz? Cemaat anlam da plan yapm aresiz. Bir ksm, Biliyoruz derken, bir ksm halkn, Yok, bilmiyoruz demi; Haydi, artk anlatn Aranzda bilen de bilmeyen de var demek Hoca inmi minberden, unu da ekleyerek: Desenize ben yine, boa ktm minbere; Eh, bilenler anlatsn, artk bilmeyenlere!
A.Vahap AKBA
86|HAZRAN 2010

TABUTUN NDE BULUNMA DA

Yine bir gn komudan Biri vefat etmiti. Herkes ii gc brakp Cenazeye gitmiti. O srada bir adam, Yaklam Nasreddine. Demi: Sorum olacak, Ey Hocam sana yine. Acmz fazla byk, Elbette sabretmeli! Cenaze gtrrken, Neresinden gitmeli? Hoca demi: Elbette, Sonu budur her kulun! Tabutta bulunma da Nerde istersen bulun Halistin KUKUL

KAYBOLAN EEK
Hocann eei Kaybolmu bir gn. Hlini sormayn, zgn m zgn!

HOCA LE EE
Bizim Hoca eeinden Hi inmez, binicidir Lkin baz kotururken Der, kendini incitir. Bir gn ehrin meydannda Svarilik ak coar Ciridi varm yannda; Bir kahraman gibi koar. Lkin ok srmez bu koma, Hoca birden yere der. Yerinden kalkmadan daha Bana ocuklar er: Hoca, biz dedikti sana. Neye bu kadar koturdun? Bak svarilik satana! Hocam, neye byle durdun? Trl lflar syleyerek Hepsi geldi bir kulp takt. Hoca grd ki bo emek, Cevap vermeyerek bakt. En sonunda herkes sustu Hoca ne diyecek? diye. Hoca marur bir tavustu, Toz kondurmad beylie. lerledi yava yava, Dedi: -Yok mu baka derdim? Neye iyi bunca tela? Dmeseydim inecektim. M. Fuat KPRL

lk nce balam h ile vha, Sonra da kretmi Yce Allaha. Onu gren herkes Hayretle durmu, lerinden biri Hocaya sormu: -Kaybolan biricik Eein iin, kredip durursun Allaha niin? yle cevap vermi Hoca glerek: -Dostlar, her i iin Bir kr gerek. Eein stnde Olsaydm eer, Kaybolup giderdim Ben de beraber! Bestami YAZGAN

YA SECDE EDERSE
Bir dostunu grmek iin Hoca km uzun yola. Gne bataca zaman Eski handa vermi mola. Tahta merdivenden kp Uzannca yatana, Esen rzgrla beraber Sesler gelmi kulana. Bina yklacak diye Hocada balam korku, Beik gibi sallannca Kap gitmi tatl uyku. Bir telala gidip sormu: -Duvar niin sallanyor? Hanc glm: -Korkma Hocam, Onlar Allah anyor! Hoca demi: -Her zikreden Varl iyi tanrm, u duvarlar biraz sonra Secde edecek sanrm! Bestami YAZGAN

KAVUK
Bir gn bir adam, elinde mektup, Der ki Hocay tutup: -Hocam, zahmet ya, sana, u mektubu bir okusana! Aar bakar ki Hoca, Mektup batan sona Arapa. yle bir evirir, evirir; Sktremez aresiz geri verir. Der ki: -Bakasna okut bunu sen. Adam, arr: -Neden? -Trke deil, bu mektup okuyamam. Yine anlamaz adam. Hocann okumas yok zanneder. -Ayp, Hoca! Ayp, der. Benden utanmyorsun, undan utan! u bandaki koca kavuundan. Hoca, kavuu karp uzatr. Sonra da Mademki der, i kavuktadr; Haydi, benim ddm, giy de unu Kendin oku bakalm mektubunu. O. Veli KANIK
HAZRAN 2010|87

izer: Atila zer

88|HAZRAN 2010

YAZILIKAYA VADS - Doanl Kale

KMBET VADS Meros ehri - Aslanl Mabet (Solon Mezar)