HAVARLER

Dr. Muammer ULUTRK

ISBN 978-605-60986-1-1

Kapak Tasarm Emrah ERGN

Dizgi-Yayna Hazrlk Fatih KARAHAN

Bask-Cilt Mesa Biliim Hizmetleri San. Tic. Ltd. ti. Konya, 2009

Yrd. Do. Dr. Muammer Ulutrk 1969 Konya doumlu. Batman niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde retim yesi olan yazarn Dinlerde Gayb nanc (2009) adl bir kitab daha bulunuyor.

NDEKLER SAYFA NDEKLER ................................................................................I KISALTMALAR ............................................................................VI NSZ ............................................................................................VIII GR...............................................................................................1 BRNC BLM ...........................................................................23 HIRSTYANLIKTA HAVAR KAVRAMI VE HAVARLER ....23 Kavram Olarak Havarilik ................................................................23 Hristiyanlkta Havari Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam ..........23 Havariliin Kkeni .........................................................................26 Yeni Ahitte Havarilerin simleri ...................................................27 Havariliin ve Havarilerin zellikleri ............................................29 Havarilerin Grevleri .......................................................................34 Havarilerin Otoritesi ve Ayrcal ..................................................35 Havarilik ve Kilise Grevleri...........................................................36 KNC BLM .............................................................................39 On ki Havari ...................................................................................39 Simun Petrus ....................................................................................39 Pentekost ncesi Dnemde Havari Petrus ...............................40 Petrusun Aile Ortam ve Yetitii evre ...................43 sa le lk Karlamas ...............................................45 Havarilie ar .........................................................47 Havarilerin Gidii .......................................................48 Kutsal Perembeden Pentekost Dnemine ..............................56 Petrusun lm .......................................................................63 Petrusa Atfedilen Metinler ve Petrusun Mektuplar ...............65 Petrusun Birinci Mektubu ...........................66 Petrusun kinci Mektubu .............................69 Apokrif Petrus ncili ...................................................70 Apokrif Petrusun leri ..............................................71 Apokrif Petrusun Vahyi ............................................72 Andreas .........................................................................................72 Andreasa Atfedilen Metinler ...................................................79 Apokrif Andreasn leri ............................................79 Apokrif Andreas ve Matiyann leri .........................79 Apokrif Andreas ve Pavlusun leri .........................79 Yeni Ahitte Ad Geen Be Yakup ..............................................80 I

Zebedi Olu Yakup ..................................................................82 Zebedi Olu Yakupa Atfedilen Apokrif Byk Yakupun leri .........................................................................86 sann Kardei Yakup ..............................................................86 sann Kardei Yakupa Atfedilen Metinler ..............93 Apokrif Yakupun lk ncili ..........................93 Apokrif Yakup ncili ve Mektubu ................93 Apokrif Yakupun Vahyi ve Mektubu ..........94 Alfay Olu Yakup ....................................................................95 Zebedi Olu Yuhanna ..............................................................96 Yuhanna Ve sann Annesi Meryem .......................................99 Yuhannaya Atfedilen Metinler ................................................101 Yuhanna ncili ............................................................101 Yuhannann Birinci Mektubu ...................................103 Yuhannann kinci Mektubu .....................................104 Yuhannann nc mektubu...................................105 Yuhannann Vahyi (Esinleme) ..................................105 Filipus ..............................................................................................106 Filipusa Atfedilen Metinler .....................................................111 Apokrif Filipusun ncili...........................................................111 Apokrif Filipusun leri ...........................................................112 Matta ................................................................................................112 Mattaya Atfedilen Matta ncili ................................................117 Tomas (Thomas) ..............................................................................118 Tomasa Atfedilen Metinler .....................................................123 Apokrif Tomas ncili ..................................................123 Apokrif brani Tomas ncili .......................................125 Apokrif Tomasn leri..............................................125 Apokrif Tomasn Vahyi ............................................126 Taday (Thaddeus) ............................................................................127 Tadaya Atfedilen Apokrif Tadayn leri ...............................128 Yurtsever Simun ..............................................................................132 Bartalmay (Bartalamaeus) ...............................................................132 Bartalamaya Atfedilen Apokrif Bartalamay ncili ..................134 Yahuda skariyot .............................................................................134 Havari Olduu Kabul Edilenler ..............................................................145 Matiya ..............................................................................................145 Matiyaya Atfedilen Apokrif Matiya ncili...............................148 Pavlus ..............................................................................................149 Ad ............................................................................................149 Doum Yeri Ve Yetitii evre ...............................................150 II

Hristiyanlk ncesi Pavlus ......................................................152 Hristiyanla Girii ..................................................................157 Pavlus Ve Kuds Cemaati ........................................................158 Pavlusun Teolojisi ...................................................................161 Pavlusun Karakteri ...................................................................165 Pavlusa Atfedilen Metinler ......................................................167 Pavlusun Romallara Mektubu .................................168 Pavlusun Korintlilere Birinci Mektubu ....................168 Pavlusun Korintlilere kinci Mektubu ......................168 Pavlusun Galatyallara Mektubu ..............................168 Pavlusun Efeslilere Mektubu ...................................169 Pavlusun Filipililere Mektubu ..................................169 Pavlusun Koloselilere Mektubu ...............................169 Pavlusun Selaniklilere Birinci Mektubu ..................169 Pavlusun Selaniklilere kinci Mektubu ....................170 Pavlusun Timoteyusa Birinci Mektubu ....................170 Pavlusun Timoteyusa kinci Mektubu .....................170 Pavlusun Titusa Mektubu.........................................170 Pavlusun Filimuna Mektubu ....................................170 Apokrif Pavlusun leri .............................................170 Apokrif Pavlusun Vahyi ............................................171 Apokrif Pavlusun ehadeti .......................................171 Apokrif Pavlus ve Teclann leri .............................171 Pavlus Mektuplarnn zellikleri ..............................................172 Pavlusun Havarilii ve Havarilik Anlay ..............................174 NC BLM .........................................................................178 ARMIHTAN SONRA HAVARLER VE HIRSTYANLIIN YAYILMASI ..........................................................................................178 armh Hdisesinden Sonra Havarilerin Durumu ..................................178 lk Hristiyan Cemaatinde nan ve badet .............................................182 nan ................................................................................................182 badet ...............................................................................................184 lk Cemaatte Gr Ayrlklarnn Ortaya k ....................................187 Putperest Kkenli Hristiyanlar Sorunu ...........................................189 Havari Kavramndaki Anlamazlklar .............................................190 Cemaat daresindeki Anlamazlklar ...............................................196 Komnyon Konusundaki Anlamazlklar ........................................197 sann ahs Konusundaki Anlamazlklar .....................................198 sann Geli Gayesindeki Anlamazlklar ......................................200 Havariler Konsili ....................................................................................201 III

lk Misyon Yolculuklar .........................................................................209 Petrusun Filistin Dndaki Faaliyetleri ...................................................... 209 Pavlusun Misyon Yolculuklar .......................................................210 lk Kiliseler .............................................................................................217 Kilise Kavram.................................................................................217 Kilisenin Douunda Havari Petrus ...............................................221 lk Kiliseler ......................................................................................223 Kuds Kilisesi ..........................................................................225 Antakya Kilisesi .......................................................................227 Efes Kilisesi..............................................................................232 Korint Kilisesi ..........................................................................236 Selanik Kilisesi .........................................................................238 Galatya Kilisesi ........................................................................239 Kolose Kilisesi..........................................................................240 Filipi Kilisesi ............................................................................241 Roma Kilisesi ...........................................................................242 Havarilerden Sonra Hristiyanlk ............................................................252 Mesih Kavram ve Mesih Fikrinin Yayl ............................................255 Mesih Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam ....................................255 Yahudilikteki Mesih nancnn Hristiyanla Etkileri ...................257 Hristiyanlkta Mesih nanc ...........................................................259 Mesih nancnn Yaylmas ..............................................................264 Sonu ...............................................................................................269 Bibliyografya ...................................................................................273

IV

Ksaltmalar a.g.e. a.g.md. a.g.m. A.. Bar. Bas. 1.Kr. 2 1 Tar. 2 1 Sam. 2 Sam. Bkz. c. C.. k. d. ev. der. D..A. Ed. Fak. Hez. Hz. l. st. kr. Lev. M. M.E.B. M.. M.S. Mez. O.M.. . s. S.. sy. T.D.V.

: Ad Geen Eser : Ad Geen Madde : Ad Geen Makale : Ankara niversitesi : Barnaba ncili : Basm : I. Krallar : II. Krallar : Birinci Samuel : kinci Samuel : Baknz : Cilt : Cumhuriyet niversitesi : k : Doumu : eviren : Dergisi : Diyanet slam Ansiklopedisi : Editr : Fakltesi : Hezekyel : Hazreti : lahiyat : stanbul : Karlatrnz : Levililer : Miladi : Milli Eitim Bakanl : Milattan ce : Milattan Sonra : Mezmurlar : Ondokuzmays niversitesi : lm : Sayfa : Seluk niversitesi : Say : Trkiye Diyanet Vakf
V

Tek. Ter. trz. vd. Yay. Yer. Yu. yy. Zek.

: Tekvin : Tercme : Tarihsiz : ve devam : Yaynlar : Yeremya : Yeu : Yzyl : Zekarya

Yeni Ahitteki Blmlerin Ksaltmalar: Mat. : Matta ncili Mar. : Markos ncili Luk. : Luka ncili Yu : Yuhanna ncili Res. . : Resullerin leri Rom. : Romallara mektup 1 Kor. : Korintlilere Birinci Mektup 2 Kor. : Korintlilere kinci Mektup Gal. : Galatyallara Mektup Ef. : Efeslilere Mektup Flp. : Filipililere Mektup Kol. : Koloselilere Mektup 1 Se. : Selaniklilere Birinci Mektup 2 Se. : Selaniklilere kinci Mektup 1 Ti. : Timoteyusa Birinci Mektup 2 Ti. : Timoteyusa kinci Mektup Tit. : Titusa Mektup Flm. : Filimuna Mektup br. : branilere Mektup Yak. : Yakupun Mektubu 1 Pe. : Petrusun Birinci Mektubu 2 Pe. : Petrusun ikinci Mektubu 1 Yu. : Yuhannann Birinci Mektubu 2 Yu. : Yuhannann kinci Mektubu 3 Yu. : Yuhannann nc Mektubu Yah. : Yahudann Mektubu Esi. : Esinleme (Vahiy)
VI

NSZ Yeryz, asrlardan beri tarihe damgasn vurmu dini olaylarn, onlarn balatclar ile evrelerinde bir araya gelmi ilk taraftarlarn youn gayretlerine sahne oldu. inde Konfys ve ada Lao-tzunun yolunu izleyen ilk taraftarlar, Hindistanda Siddhartha Gotamann doktrinini Asyaya yayan Budist ilk be akirt, Parsvann grlerini Caynizm ad altnda sistemletiren Vardhamana, Nanaktan sonra Sihizmi gelitiren Gurular, sann setii on iki havari ve nihayet Hz. Muhammed Aleyhisselamn yannda yetien ve slam uzak corafyalara gtren ashab ile bunlarn dnda birok dini hareketi balatanlarn saflarnda yer alan ilk kii yahut cemaatler, din kurucularnn ardndan sahip olduklar din ve inanlarn yaylmasnda nemli rol oynadlar. Dinlerin kendi tarihi geliimleri iinde haleflerden kimileri grevlerini Tanrnn rzasna uygun biimde icra ederken kimileri de dine yorum katarak deimesine, bakalamasna hatta anlalmamasna sebep oldular. Szgelimi, Zerdtn tek tanrs Ahura Mazdah, Mazdeistlerce ayn a iinde onun kar kt eski ran tanrlar Mitra ve Anahitaya dnr. Havariler ve ilk cemaat gznde gemii hayli kirli olan ve Kudste kendine yer bulamayan Pavlus, seyahatlerinde kendisini havari ve sann halefi ilan eder. Dinlerin farkl corafyalarda yaylrken etkilendii kltrel ve sosyal kabul, elbette szn ettiimizin dndadr. Hristiyanln sonraki yzyllar iindeki doktrinel ve saysal geliimini etkileyen btn hareketlerin nvesini, ilk dnem olaylar oluturur. Bu dnemde, Davut soyundan gelecek ve Yahudiliin hasret kald siyasal erki ortaya karacak bir kurtarc beklentisinin zihinleri megul ettii bir srada tarih sahnesine kan sann, umumi beklentileri hayal krklna uratt grlr. Zira Yahudi temayl, intikamc bir kurtarc, bir kral-Mesih beklemektedir. Oysa sa, bu dnceyi ima edecek bir eylemde bulunmam, insanln topyekn kurtuluunu Tanrya yakn olmaya balam ve bizzat Mesih iddiasyla da ortaya kmamtr. lk Hristiyanlar, kendilerine Yahudilikten miras kalan Mesihle alakal Yahudi gelenein birounu alp onu saya uygulam, bylece sa, Yahudi toplumunda canlln srdren mesihi beklentilerin gereklemesi
VII

eklinde tanmlanm, nihayet Mesih kelimesi havariler dneminde sann ad olmutur. Olduka ksa sren mesaj dneminde sa, ne bir din kurucusu, ne de inan ile muamelata taalluk eden kanunlarn ve dini bir kurum hiyerarisinin ina edicisi olarak grnmez. Ancak ncillere gre onun, ilk cemaatine farkl yer ve zamanlarda yapt konumalarda, ahlki derinlii ve gelecekte kurulacak Tanrsal Devletii vurgulad ve Havari Petrusu halefi ilan ettii grlmektedir. Bu durumda sorulmas gereken, Yahudi bir peygamber olan sann nasl Gentile bir Tanrya dntrld, kilise ve kurumlarn kimler tarafndan tesis edildii, Hristiyanln farkl corafyalarda nasl kabul grd ve nihayet Hristiyanln kimlere ait olduudur. Hristiyanln, sann halefleri olan havarilerden bazlar ve dier nc misyonerler tarafndan abuk yaylna ve yerini salamlatrmasna tank olan bu ilk dnemde olup bitenler ba dndrc bir gelime gstermitir. Netice itibaryla, bugn sade bir hayata sahip sradan bir hristiyann yahut din adamnn da izini srd din, Hristiyanlk hangi deiime urarsa urasn, ite o dnemlerin brakt mirasa dayanmaktadr. Bu mirasn tayclar da, sann bizzat setii on iki havarisi, zellikle Tarsuslu Pavlus ve onlara tbi olan dier nc misyonerlerdir. Balangta kk bir dini hareketin temsilcileri olarak grnen ancak daha sonralar sadan aldklar retiyi kendilerinden sonraki dnemlere aktarmalar bakmndan Hristiyanla ok nemli izler brakm olan havarilerin ahsiyet ve rolleri ile kendilerinden sonra ortaya kan gelimelerin ortaya konmas ve Hristiyanlk tarihinin ilk yzyl iinde, zellikle sann mesajnn bandan (M.S. 30), Pavlusun Romada ldrlme tarihi olan M. S. 67ye kadar gerekleen olaylarn iyi tahlil edilmesi son derece nem arz etmektedir. Zira bu ilk dnemin gelimelerini ortaya koymak, bidayetinden gnmze kadar Hristiyan geleneinin tarihi ve teolojik sorunlarnn doru anlalmasn salayacaktr. sann on iki havarisi bir kenara braklrsa, Yahudi kkenli olmayan Hristiyanln havarisi kabul edilen Pavlusun Hristiyanlktaki rol, zellikle Hristiyanlk dnda teden beri
VIII

tartma konusu olmutur. Tartma konularnn banda da tarihsel sa yerine, kendisine Pavlus tarafndan Tanrsal zellikler kazandrlm bir sa modeli yer almaktadr. Bu durum, sann tanrsall ile birlikte Pavlusun da tartlmasna zemin hazrlamtr. Kanonik nciller, Resullerin leri ve Yeni Ahit mektuplarnn ieriinin Pavlusu gr erevesinde ekillenmi olmas ve Hristiyan geleneinin de Pavlusu dnceyi merkez olarak kabul etmesi ite bu tartmalarn odan oluturmaktadr. Bu sebeple, Hristiyanl lokal bir Yahudi tarikat olmaktan kp byk kitlelerin dini haline getiren olaylarn, saya, Meryeme ve hatta birtakm ahsiyetlere tanrsal kimlikler atfeden gelimelerinin ekirdeinin bu ilk dnemlere ait olmas, Hristiyanln bidayetinin etraflca incelenmesi gereini ortaya karmaktadr. Havarileri konu alan bu kitap, Dinler Tarihi disiplininin metodlarna bal kalnarak alldndan, kanonik yahut apokrif metinlerin shhati gibi bitmeyen tartma ve deerlendirmelerden uzak durularak, Hristiyan temel kaynaklar bata olmak zere havarilerle ilgili litaratrn incelenmesi sonucu ortaya kmtr. Bu kitabn yayna hazrlanmasnda deerli katklarndan dolay Hill SEYHANa teekkr ediyorum. Kitabmn bilim alanna katk salamas, faydal olmas en byk temennimdir.

Muammer ULUTRK Konya, 2009

IX

GR Hristiyanln kndan nce Filistinin Durumu Hristiyanlk ve Hristiyan literatr ierisinde, sadan sonra yaptklar faaliyetler ve etkileri bakmndan olduka nemli konuma sahip olan havarilerin, sa ile birlikte faaliyetlerini ortaya koymadan nce, onlarn almalarn ve bak alarn etkileyen Hristiyanlk ncesi Filistin merkezli corafyann birok ynyle ele alnmas konunun anlalmas asndan nem arz eder. nk Hristiyanlk, armh hadisesinden sonra, saya en yakn kiiler olarak tandmz havarilerin ve zellikle Pavlusun retileri vastasyla ekillenmitir. Gerek havarilerin iinden geldikleri ve yetitikleri ortam tanmak ve yeni dinin inasnda bu ortamdan etkilenip etkilenmediklerini anlamak, gerekse Hristiyanln zuhurundan nce, Filistin eksenli Yakn Dounun corafi, siyasi, kltrel ve dini mozayiini ortaya koymak isabetli bir balang olacaktr. Hristiyanln bidayetinden gnmze kadar polemik konusu olmaya devam eden pek ok hususun altnda, bu dinin gelimesi ve kurumlarn tesis etmesinde hangi tarihi ahsiyetin rol bulunduu tartmalar srp gitmektedir. Kimilerine gre bugnk Hristiyanlk, saya gelen Tanrsal vahyin bizzat kendisini, kimilerine gre de Yabanclarn Havarisi kabul edilen Pavlusun retilerine dayanan bir dini ifade etmektedir. Hristiyanlk, hangi etkiler sonucu l karakter tayan bir Tanr fikrine doru gitmitir? Kilise merkezli dini kurumlarn tesisinde kimlerin nasl tesirleri olmutur? Havarilerin ve Pavlusun bu uzun tarihi sreteki rolleri nelerdir? Btn bunlarn anlalmasnda Hristiyanln doduu ortam tanma gerei szn ettiim sebepleri bilme gereini ortaya kartmaktadr. Havariler konusuna gemeden nce, bu gerekelerin altnda, sa ncesi Filistinin corafi, siyasi, kltrel ve dini zelliklerini detayl ekilde tanmaya alalm.
1

Corafi Durum sa ve havarilerinin memleketi olan Filistin iin, Kitab- Mukaddesin birok yerinde st ve bal akan diyar denilmitir.1 Adn M.. XII. yzylda Kavimler g srasnda deniz yoluyla buraya gelen Filistlerden alr. Tarih ncesi devirlerden itibaren eitli kavimlerin glerle gelip yerlemesine, pek ok istila ve fetihlere maruz kalan bu corafyann, stratejik konumu ile byk ilahi dinin dou ve gelimesinde oynad nemli rol ve iinde barndrd kutsal yerler iki nemli zelliini oluturur; Filistin denen topraklar esasen, Suriye, Msr ve Akdeniz ile eria Nehri arasnda kalan topraklardr. eria Nehrinin dkld ldeniz de (Lut Gl), Filistinin dou snrna dahildir. Bu snrlar iinde de Filistin topraklar corafi bakmdan Akdeniz ky eridi, kuzeyden gneye doru uzanan da silsilesinin bulunduu ortadaki yayla blm ve en douda da eria Vadisi olmak zere paraya ayrlr. Bu paral ayrm hemen btn kaynaklarca benimsenmitir. Ortadaki dalk kesim veya yksek yaylalar ksm, genellikle kuzeyden gneye olmak zere, Safed ve Nsra ehirleri ile Tabor Dann bulunduu Celile (Galile) blgesi; ortada Nablus ehrinin bulunduu ve batda Cermel Dana kadar uzanan Samiriye blgesi; daha gneyde, eria Nehrinin l Denize dkld yerden balayp Kuds, Beytlehem ve Hebron ehirlerinin iinde bulunduu Yahudiye blgesi olmak zere ksma ayrlr.2 Buna gre, sann doduu yl ve sonrasnda, Filistin corafyasnda belli bal blge bulunmaktayd: Celile (Galile), Samiriye ve Yahudiye.3 Blgenin haritasna gnmz asndan baklacak olursa, sann urad yerleim blgelerinin birbirine ok uzak olmayan yerleim birimlerinden ibaret olduu grlecektir.

1 2

k. 3:8; Lev. 20:24; Tes. 11:9 M. Ltfullah Karaman, Filistin, D..A., st., 1996, XIII/89 3 Lukann ifadesinden anlaldna gre, sadan sonra bu blgede saysal adan ciddi bir cemaat teekkl etmi ve Pavlusun Hristiyanla girii ile de bu blgelerde yeni Hristiyanlarn says giderek artmaya balamtr. Bkz. Res. . 13:31. Ayr. Bkz.1 Se. 2:14

Siyasi Durum Filistin, tarih boyunca aralksz istilalara maruz kalm bir blge zellii tar. Pers mparatorluunun kurucusu Kyrosun M.. 539da Babili fethedip btn topraklarn ele geirmesiyle balayan ve iki asr kadar sren ran hkimiyeti dneminde, braniler belli bir lde hrriyet kazanm, Kyrosun serbest brakt Babil esaretindeki krk bin kii geri dnm ve Babillilerin ykt Kudsteki Sleyman Mabedi ile ehrin surlar yeniden ina edilmiti. Daha sonra blge, M.. 334ten itibaren Suriye ve Msr igal eden Byk skenderin, onun lmnden (M.. 323) sonra da Helenistik krallklardan Msrdaki Ptolemaioslar ile Suriyedeki Selevkoslarn eline gemiti. M.. 175163 yllar arasnda krallk yapan IV. Antiyokus, Helen medeniyetinin zorla blgede hkim olmas iin bask yapmt. Sleyman Mabedini Yahudi ibadetine kapatp Grek tanr heykellerine tapnmaya zorlamas zerine Judas Maccabaeus nderliinde byk bir isyan km, M.. 164te Selevkoslar Kudsten atlarak Hasmonlu hanedan kurulmu ve yetmi yl kadar srecek bir bamszlk srecine girilmiti. 4 Bu blgede Yahudiler, M..135104 yllar arasnda I. Hyrkan bakanlnda bir devlet kurmulard. Roma blgesindeki bu yahudi krallnn bana II. Hyrkan (M.. 6340), Antigones (M.. 4037), Byk Hirodes5 (M.. 37M.S. 4) gibi krallar gemiti. Bu krallar, blgede byk bir imar faaliyetine girimiler fakat Yahudilerce

4 5

M. Ltfullah Karaman, a.g.md., s. 90 Yeni Ahitte Hirodes, be ayr kiinin addr. 1) M.. 37 ile M.S. 4 yllar arasnda Filistini Roma adna yneten Antipater Olu Byk Hirodes. 2) Hirodeslerin en zalimi olan ve kt idaresinden dolay Yahudiye ile Samiriyenin ynetimi daha sonra bir Roma valisine verilen (M.S. 6) Arhelas: Bunun ad Matta 2:22de zikredilir. 3) Tetrark (Blge Kral) Hirodes olarak da tannan Hirodes Antipa. Kendi vey kardei Filipusun ei Hirodiya ile evlenebilmek iin ilk eini boam ve bu evlilie Kutsal Yasaya aykr olduu iin kar kan Yahya Peygamberi tutuklatp ldrtmtr. say yarglamak zere Pontiyus Pilatusa yollayan da ayn Hirodestir. 4) Byk Hirodesin torunlarndan Kral I. Hirodes Agripa. M.S. 37 ile 44 yllar arasnda Filistinin eitli blgelerini ynetmitir. M.S. 44 ylndaki lm, Resullerin leri 12:20-23te kaytldr. 5) I. Hirodes Agripann olu olan II. Hirodes Agripa. Babasnn kralln M.S. 48 ylnda miras almtr. Resullerin leri 25:13 ve 26:32de getii zere, Pavlusun durumasnda bulunan bu Agripa idi. Bkz. www.newadvent.org/cathen/07289c.htm (16.03.2005)

sevilmemilerdi. nk halk, bu krallar Romallarn ua olarak grmt.6 Filistin topraklar M.. 63te Romallarn istilasna uram ve uzunca srecek bu hkimiyet srasnda zaman zaman ba gsteren Yahudi ayaklanmalarna sahne olmutu.7 Byk Hirodesten sonra krallk, onun oullar arasnda taksim edilmi, Bylece siyasi blge meydana gelmitir: Yahudiye ve Samiriye Blgesi M.. 37-M.S. 4 yllar arasnda hkm sren Hirodes, lmnden evvel krall Arhelas, Antipa ve Filipus adndaki oullar ve kzkardei Salome arasnda bltrm ve Sezar Augustus blmeyi onaylamt. Yahudiyeyi ynetmeye atanan Arhelas, M.. 4 ile M.S. 6 arasnda bayndrlk projelerini srdrm fakat zulm nedeniyle Augustus Sezar tarafndan mevkiinden alnmt. Bundan itibaren Yahudiye, bir Roma eyaleti olmu ve Yahudiye (Judea) olarak adlandrlmt. Yrenin idaresi, M.S. 6M.S. 66 arasnda ayrcalkl Equistes snfndan Romal valilerce salanmt.8 Bu blge Dinler Tarihi asndan, gerek Milat ncesinde gerekse Hristiyanln doduu yllarda olduka nemli olaylara sahne olmutu. Burada yer alan Beytlehem Kasabas hem Davudun9, hem de sann doum yeridir.10 Dolaysyla Davud ve sa hemehridirler. Merkezi Kuds olduu anlalan Yahudiye11, Vaftizci Yahyann faaliyet alanlarndan en nemlisiydi.12 nk Kudsn, btn Yahudiyenin ve btn eria Nehri yresinde bulunan halk, Yahyaya gelerek vaftiz olmaktaydlar.13 Yahyann halk vaftiz ettii yerlerden biri de Salim yaknnda suyu bol olan
6

Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, T.D.V. Yay., Ankara, 1995, s. 4 M. Ltfullah Karaman, a.g.md., s. 90 8 Yusuf Besalel, Yahudi Tarihi, niversal Yay., st., 2000, s. 59 9 Luk. 2:4 10 Mat. 2:1 11 Mat. 2:3 12 Mat. 3:1; Mar. 1:4 13 Mat. 3:5-6
7

Aynondur.14 Sezar Tiberyusun egemenliinin on beinci ylnda Pontiyus Pilatus ise Yahudiye valisiydi.15 Ayn zamanda bu yl, Yahyann insanlar tvbe etmeye ard ve vaftiz ettii yln bana tekabl etmektedir.16 sa burada, eria Nehrinde Yahya tarafndan vaftiz edilmiti.17 Celile (Galile) ve Pereya Blgesi Bu blge, Celile Tetrark Hirodesin olu Antipaya verilmi (M.. 4-M.S. 39),18 M.S. 39 senesine kadar onun hkimiyetinde kalm ve Antipann lmnden sonra onun yerine Agripa I.e gemitir. Ancak M.S. 44 ylnda blgeye bir Roma valisi atanarak, ynetime el konulmutu.19 Hirodesin lmnden sonra Arhelasn tahta ktn duyan Yusuf, ryasnda ald buyrua uyarak, Msrdan sraile dnm, Meryem ve say alarak Celileye gitmi ve Nasra Kasabasna yerlemiti. saya verilmi olan Nasral sa20 lakab, Nasrann Celile blgesinde yer almasndan kaynaklanmaktayd. Bu lakap, Matta ve Markos ncillerine bakldnda, sann doduu yerin Nasra olduu anlamn tamaz. sa, Yahyann tutuklanmasndan sonra Celile Gl kysnda bulunan Kefernahuma yerlemi21 ve Petrus ve kardei Andreas ile Zebedi oullar Yakup ve Yuhannay burada havarilie armt.22 Celile blgesinin, sa dneminde iki nemli zellii dikkat ekicidir. Birincisi, mesajnn balang

14 15

Yu. 3:23 Luk. 3:1-2 16 Luk. 3:2-3 17 Mar. 1:9 18 Luk. 3:1 19 Mehmet Aydn, a.g.e., s.4 20 Mat. 2:19-23, 21:11; Mar. 2:39. Markos ve Yuhanna ncilleri, sann Beytlehemde doduundan bahsetmezler. Bu ncillere gre Nasra, sann memleketidir. Nasra kelimesinin mene ve anlam tartmaldr. nk Nasra, hem bir yerleim merkezinin hem de bir dini hareketin addr. sann memleketinin Nasra olduu belirtilirse de, Nasrada deil Beytlehemde doduunu syleyenler, memleket (patris) kelimesinin mutlaka doum yeri anlamna gelmeyeceini ileri srmektedir. Bkz. mer Faruk Harman, sa, D..A., st., 2000, XXII/466. 21 Mat. 4:12-13 22 Mat. 4:18-21; Mar. 1:16

noktas olmas, ikincisi de, dirildikten sonra havarilerden nce Celileye gideceini sylemesi23 ve havarilerin de onu orada, syledii gibi grm olmalardr.24 Yahyann faaliyet merkezi ise Yahudiye olmakla beraber, hreti abucak Celilede yaylm ve ilk vaazlaryla etrafnda kk bir dinleyici grubu toplam bulunan saya ulamtr.25 Antipa tarafndan Tiberiusun erefine Roma slubunda ina edilen (Miladn 15. senesine doru) Taberiye ehri haricinde Celilede byk ehir yoktur.26 Ayn zamanda Celile, Mecdelli Meryemin (Maria Magdalena) de memleketidir.27 tureya ve Trahonitis Blgesi (Filipus Sezariyesi) Filistinin kuzeydousunda bulunan bu blge de, Hirodes Antipann kardei Filipusa verilmitir. sann en az gezdii yer burasdr.28 nk Yeni Ahitte bu blge hakknda sadece bir kayt vardr. Zikrettiimiz bu blgenin dnda, Lisanyas adnda birinin, Abilini ad verilen blgeyi idare ettii Luka ncilinde belirtilmektedir.29 sann son gnlerini anlatan pasajlarda getii zere ska adlarn grdmz Kayafa ile kaynpederi Hanna adndaki kiiler de bakahinlik etmekteydiler.30 Kltrel Durum Hristiyanln doduu corafyada Yahudilik dnda birbiriyle ilikili balca drt kltrel model mevcuttu. Grek, Roma, helen ve pagan kltrleri olarak adlandrlabilecek bu kltrler Hristiyanln yayld corafyada yayordu. Blgede ehirli bir

23 24

Mat. 26:32, 28:7-10; Mar. 14:28 Mat. 28:16-17 25 Ernest Renan, sann Hayat, M.E.B. Yay., M.E.Bas., st., 1992, s. 64 26 Ernest Renan, a.g.e., s.42 27 Mat. 27:55-56 28 Luk. 3:1 29 Luk. 3:1 30 Luk. 3:2; Yu. 18:13; Res. . 4:6

medeniyet kurmu olan Grek kltrnn temel hkimiyeti felsefe alannda kendini gstermiti. Milattan nce birinci yzyldan itibaren Yeni Eflatuncu felsefenin ats altnda birlemi olan Aristocu31, Stoac32, Epikurosu33 ve septik dnceler btn Grek hayatn etkisi altnda tutuyordu. Baz Hristiyan doktrinlerinin formle edilmesinde bu felsefelerin byk katks olmutu. Ayn dnemde siyasi olarak blgeyi hkimiyeti altnda bulunduran Roma mparatorluunun dini ve felsefi bakmdan bu corafya zerinde etkin bir rol oynad sylenemez. Geleneksel Roma dini umuma ait bir klt mahiyetindeydi ve siyasi nitelii yoktu. Romal idareciler, imparatoru tanrlatran evrensel bir din kurmak istemilerse de hibir zaman baarl olamamlard. Grek, Roma, pagan ve Dou kltlerinin sentezinden oluan Helenistik kltrn en belirgin izi sanatta ve dini alanda grlebilir. Helenistik din; Attis, Kibele, Mithra gibi Dou ve Ortadou kaynakl ilahlar etrafnda olumu mistik bir yapya sahipti. Bu dinlerin temel inanlarndan olan, len ve yeniden dirilen tanrlarla kurtulu doktrini Hristiyanlktaki baz kavramlara tesir ettii grlr. Ortadou blgesinin yerli halklarnn oluturduu, ou semitik kkenli paganlarn dini sistemleri de Hristiyanln ortaya kt srada mevcuttu. Attis ve Kibele ile ilgili inanlar esas olarak byk oranda pagan topluluklara aitti. Bununla birlikte Helenistik kltrn etkisiyle pagan dini sistemleri gnostik bir karaktere brnmt. Filistin, milattan nce I. yzyldan

31

32

33

Aristoculuk, Antik a Yunan dnr Aristotalesin (M.. 384-322) retisidir. Eskia Yunan ilmi ve felsefesi en yksek noktaya onunla ulamtr. Dneminin btn ilimlerini sistematize etmi ve metafizii kurmutur. Varl, varlk olarak ele alp ilk ve son sebepler bakmndan inceleyen, onu duyulur maddi cevherler olarak en ince ve en derin ynleriyle aratrmtr. Bkz. Orhan Hanerliolu ,Aristoculuk, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi Yay., 6. Bas., st., 1982, s. 18-20 Kbrsl Zenon (M.. 336-264) tarafndan kurulan Stoaclk, Hristiyanlkla savam ve Hristiyanl bir ok bakmdan etkilemi bir retidir. Ona gre, doru dnen kii doalam, bundan tr de tanrlamtr. Stoacln byk ilkesi, doaya uygun davranmaktr. Bkz. Orhan Hanerliolu ,Stoaclk, a.g.e., s. 382-383. Antika Yunan dncesinin en ilgin dnrlerinden biri olan Epikuros, felsefesini, Demokritosun atomculuuyla Pyrrhonun phecilii stne kurmuturtur. Epikuros, bilimlerin denetimden yoksun bulunduu halde stn bir seziyle, dnyann her zaman ve insan bilincinden bamsz olarak varolduunu, sonsuz ve ilksiz bulunduunu, insann bu dnyay ancak duyularyla tanyabileceini sylemitir. Ona gre, Felsefeden daha stn olan bilgelikle lm korkusu ve Tanr rknts kalmayacaktr. Bkz. Orhan Hanerliolu ,Epikurosuluk, a.g.e., s. 87.

itibaren hzl bir ekilde Helenlemeye balamt. Mnzevi bir hayat srerek Ortodoks Yahudi inancna bal kalmay hedefleyen mezhepler gnmzde dahi bu gcn etkisinden kurtulamamlardr. Ancak bu Helenlemeyi sadece bir Grekleme olarak dnmemek gerekir; nk Helenistik kltr Anadoludan Hindistana kadar uzanan geni corafyann bir sentezidir. Hristiyanln hemen ncesinde Yahudi lkesi olan Filistin bu anlamda Helenlemi bulunuyordu.34 Ernest Renana gre sa, byle bir kltr mozayii iinde yetimiti. Okuma yazmay, kk Yahudi ehirlerinde sinagoglarda grevli hazan denen hafzlardan renmi olmas muhtemeldi. sa, daha yksek olan haham okullarna az gitmi, bylece insan halk nazarnda bilgi bakmndan yetkili klan nvanlardan hi birini edinememiti. Onun Yunanca bilmi olmas olas deildi. Hkmet ilerine itirak eden kimselerin ve putperestlerin oturduu Kayseriye gibi ehirlerdeki snflarn bildii bu dil, Filistinde pek yaylmamtr. sann z dili, o zamanlar Filistinde konuulan brani diliyle kark Suriye lehesiydi. Yunan kltrnden hi nasip almam olmasnn bir sebebi de, bu kltrn Filistin bilginlerince yasak edilmi olmasyd. Dorudan doruya olsun, dolaysyla olsun, hibir yabanc din akidesi saya tesir etmemiti. sa, Yahudilikten baka bir ey bilmemi, mefkresi, geni ve deiik bir kltrn daima zayflatt safl muhafaza etmiti. Yahudiliin gbeinde, birou kendi gayretlerine mvazi olan faaliyetlere yabanc kalmt. Bir yandan Tedavicilerin35 srdkleri sofu hayatndan, te yandan skenderiye Yahudi Mektebince kurulmasna teebbs edilen ve ada Philonun ustalkla tercman olduu dini felsefeden haberi olmad. Kudste okutulan ve bir mddet sonra Talmudu tekil eden garip skolastie yabanc kalmas da kendisi iin hayrl olmutu. Bu skolastii Celileye baz Ferisiler getirmi fakat sa onlarla mnasebette bulunmamt. Tevrat surelerini okumas onun zerinde byk bir tesir meydana getirmiti. Celilede veya dolaylarnda Taberiye, Juliade, Sephori ehirlerini grmt. Yunan felsefesinin
34 35

Krat Demirci, Hristiyanlk:Giri-Tarih, D..A., XVII/330-331 Tedaviciler ifadesi Ernest Renana ait olup, bir Yahudi mezhebi olan Esseniler kastedilmektedir.

yaratt her trl felsefenin temelini tekil eden fikirlerden de habersiz kalmt.36 Renann sa hakkndaki bu kiisel yorumuna tamamen katlmadm belirtmeden geemiyorum. Zira sann, ncillerde ocukluk ve genlik dnemlerine ait bilgiler yeterli olmad gibi, birtakm felsef gr sahipleriyle tartmalar yaptna, Yunanca bilip bilmediine, haham okullarna gidip gitmediine dair bilgi de sz konusu deildir. Bu durumda, buradaki yorumlar sadece Renan balamakta olup, sann saf bir Yahudi inancna sahip olduunu anlatma gayreti sezilmektedir. Bununla birlikte, zellikle Ferisilerle ciddi tartmalara giren ve ne srdkleri iddialar hem Kutsal Yasay delil gstererek hem de kendisine ait yorumuyla ustalkla cevaplayan37 sann, olup bitenlerden habersiz olmas da mmkn grnmemektedir. Kald ki sa, yapt eyleri kendiliinden yapmadn ve Tanr nasl rettiyse yle yaptn38 sylemektedir. Dini Durum Hristiyanlk ncesi dnemin dini durumunu ortaya koymann son derece nemli olduu kanaatindeyim. nk sann mesajnn bandan armh olayna kadar geen sre iinde, bata sa olmak zere, havariler ve ilk hristiyanlara en kuvvetli mukavemet, siyasi otoritelerden ziyade zellikle Yahudilerden gelmiti. yle ki Yahudi fanatizmi, Yahudi din adamlarnn, Filistini idare eden siyasileri tahrik etmesiyle dorua km ve armhta sann sonunu hazrlamt. Bu sebeple gerek Yahudileri ve gerekse Yahudilerin saya olan dmanca tavrlarnn amillerini tanmak amacyla, sa ncesi dini inan, uygulamalar ve Yahudi mezheplerinin karakteristik zelliklerini izah etmeye alacam.

Ernest Renan, a.g.e., s. 23-29 Bazlar iin Bkz. Luk. 11:37-41; 14:1-8; 20:20-26; Yu.8:1-10 38 Bkz.Yu. 8:28
37

36

Dini nan ve Pratikler sann mesajn yaymaya balad dnemde Filistinde, Yahudiliin monoteist tanr karakteri, halk iinde belirgindir. Yahudiler, kendilerini Allah ile akit yapm bir millet olarak grdklerinden imtiyazl olduklarna inanmlard. Tanr Yehova, sadece Yahudi toplumunun tanrs zelliine sahipti ve Yahudi kutsal kitab Tora da Tanr Yehova ile Yahudi milleti arasnda yaplan bir szlemeyi meydana getirmiti.39 Hristiyanln zuhuruna kadar, Yahudileri bir arada tutan birok dini uygulama iinde tanesinin yeri son derece nemlidir. Brit-Mila (Snnet Olma) Erkek ocuklarnn snnet ettirilmesi anlamna gelen BritMila, Yahudi tarihinde ok eski alara kadar uzanan ilk ritelik amal ameliyat ekillerinden biridir.40 Brit-Mila, Kutsal Kitaba gre, Tanrnn talimat zerine nce Avraam Avinu (brahim Peygamber)41 tarafndan yaplm, daha sonra Torann dier blmlerinde de bu olguya rastlanmtr.42 Yahudi inanna gre, Tanrnn brahim Peygamber ile yapt bu akit, her brani erkein Tanryla olan maddesel bir balanty, ruhunda ve bedeninde duyumsamas, aidiyetini yaamas anlamna gelmektedir. Brit-Mila gelenei, Diasporada Romallar arasnda, Yahudi cemaatinden etkilenerek yaylmaya balamt. mparator Hadrian bunu Yahudilere tekrar yasaklad zaman ise Bar-Kohba isyan balatlmt. (M.S. 135). Hristiyanln douuyla birlikte BritMila, Yahudilik ve Hristiyanlk arasndaki farkll belirten bir iaret halini almt. Pavlus, iman iin snnetin art olmadn ileri srdnden43 Hristiyanlaan Romallar snnet olmamlar, Yahudilii seen Romallar ise Jstinyenin doktorlar tarafndan

39 40

Mehmet Aydn, a.g.e., s. 5 Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Yay., st., 1996, s. 98 41 Tek. 17:9-14; 42 Bkz. Tek. 34:14-17; k. 4:24-26, 12:48; Yu. 5:2-9; Yer. 6:10, 9:25; Hez. 44:7-9 43 Res. . 15:1 vd.; 21:21; Rom. 2:25, 3:1,29; 1 Ko. 7:17-18; Tit. 1:10

10

snnet edilmilerdi.44 Yahya ve sa da doumlarn takip eden sekizinci gn45 ebeveynleri tarafndan snnet ettirilmilerdi. abat (Cumartesi Gn) abat, Yahudiliin en nemli temel tadr ve tarih boyu Yahudi yaamnn merkezini, odak noktasn oluturmutur. abatn bir dinlenme gn olduu, abat ad anlmamakla birlikte Tanrnn dnyay alt gnde yaratt ve yedinci gn dinlendii noktasndan hareket edilerek tespit edilmitir. Bu durum, Yahudi temel iman esaslarn belirleyen On Emir46 iinde 4. Emirdir. abat, aile fertlerinin bir arada olmasn, birlikte dua etmeyi ve btnlemeyi salayan nemli bir gn olarak, Yahudilerin tarih boyunca kenetlenmesini salamtr.47 abata ballk ve gereklerine uyma, sa dneminde de Yahudilerin ok dikkat ettikleri hususlardan biri olmutur. Sinagog ve Bet-Hamikda (Sleyman Mabedi) Yahudiliin, aileden sonra yaamn kutsanmas ynnden en temel kurumu Sinagogdur. Sinagogun douu antik alarn karanlnda kaybolmu, grne gre sessizce yaam ve yine karanlk alarda olgunlua ulamt. Sinagog, olgunlua erimi bir dinsel/toplumsal kurum olarak ancak M.S. ilk yzylda ortaya kmt. Bir gre gre sinagogun kaynann Babil srgnnde aranmas gerekir.48 Yahudi tarihinin en nemli tapna; Sleymann, babas Davudun vasiyeti zerine Kudste ina ettirdii Bet-Hamikda (Sleyman Mabedi)dir. Buras Yahudilerin ylda birka kere ve Cumartesi gnleri ziyaret etmesi gereken nemli bir yerdi. Btn dini bayramlarda Kudsn her tarafndan ve d kentlerden toplanan btn Yahudiler mabette bir araya gelirlerdi.49 Yahudi tarihinde bu tapnak, sadece dini deil ayn zamanda sosyal

Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 101 Luk. 1:59, 2:21 46 Bkz. k. 20:2-17 47 Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 180; Bkz. k. 20:8; Tes. 5:15 48 Yahudilikte Kavram ve Deerler, s.268 49 Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 210
45

44

11

yaamn merkezi olmu ve din adam olan Kohenlerin oluturduu sosyal snfn yan sra, yeni sosyal snflarn gelimesini salamt. Helenistik dnemde Kral Antiyokusun tahta kmas Yahudi hayatn ve Mabedi derinden etkilemiti. Antiyokus, Yahudilerin i ilerine kararak Helenist eilimli Yehouay, Kohen Gadolun yerine grevlendirmi, kentte bir Gimnasium kurmu ve bu kurum zamanla Bet-Hamikdan nemini glgede brakmt. Ksa bir sre sonra da Mabed yamalanm ve iine paganist unsurlar yerletirmiti. Bu gelimeler, Mabedin ve Kudsn Yahudi karakterinin gerilemesine neden olmutu. Antiyokusun basks zamanla Yahudi isyanna ve Hasmoni ailesinin liderliinde bir ihtilale dnm ve yz yl boyunca Hasmoni idaresinde kalan Kudsn sembol olan Bet-Hamikda onarlmt. Roma egemenlii ve Hirodes dneminden sonra balayan valiler dneminde, Yahuda Krall Romallarn smrgesi olmu ve Titusun 70 ylndaki kuatmasyla Mabed, yerle bir edilip hayatta kalan btn Yahudiler srgn edilmilerdi.50 Mabedin varl ve ona ballk tpk bir aile gibi Yahudileri bir arada tutmutu. sann mesaj dneminde Mabed, bir Pazaryeri haline getirilmi ve bu durum sann tepkisine neden olmutu. 51 Buras, Hristiyanln balangcnda sann, havarilerin ve inananlarn toplanma yerlerinden biriydi.52 sa Zamanndaki Belli Bal Dini Akmlar Bu dnemde Yahudilik, gerek ibadet ekli, gerekse inan eitlilii asndan Helenistik senkretizmin getirdii btn etkileri ihtiva etmi ve sadan nceki I. Yzyl Yahudilii bu etkileri geni bir mezhepler prizmasnda yanstmt. Hristiyanln hemen ncesindeki srailoullarnn mensup olduu bu mezhepler Yahudilik iin olduu kadar onlarn arasnda veya etki alannda doan ve gelien Hristiyanlk iin de nemlidir.53 Sz konusu Yahudi mezhepleri unlard:

Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 212-214 Mar. 11:15-17 52 Res. . 5:12 53 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara, 1993, s. 204
51

50

12

Hasidiler (Hasideans) Hasid, balangta Makkabiler devrinin ar dindarlar iin kullanlrken, kelime (branice, dindar) mistikler ve stadlarna temil edilmiti.54 Adlar branice dindarlar anlamna gelen bu mezhep mensuplar, M.. II. yzyl balarnda IV. Antiyokusun Helenletirme siyasetine kar km ve ikence grmlerdi. Onlar Makkabileri desteklemiler, ancak siyasete ilgi duymadklar iin baarya ulatktan sonra kendilerini Mabedin onarm ve temizlenmesine vakfetmilerdi. Onlarn dini hkmlere sk skya bal fakihleri vard. Onlar Ferisiler ve Essenilerin ncleriydi.55 Hasidiler, bir Talmid Haham, yani Toraya, Talmuda, hahamlara has edebiyata vakf bir bilgin olmadan da iyi bir Yahudi olunabileceini savunmulardr. Bunlar cahilleri hakir gren birtakm manevi otoritelerin souk, sert, ekseriya gayri insani kuralclna kar km ve daha ok niyet, tanrsal hizmet sevinci, Allah ve komu ak gibi noktalar zerinde durmulard. Hasidilik, Talmud dneminden beri, Yahudiliin iinde grnen sofu ve mistik temayll bir ekold. M.. II. Yzylda Hasidiler, Makabilerin yannda mcadele etmilerdi.56 Zelotlar (Zealots) Zelot, kelime olarak gayretke anlamna gelir. Bu grup esasnda hem dini hem de milli bir grup zellii tamaktadr.57 M.S. 6 ylnda Celileli Yudah (Yehudah) tarafndan Yahudiyenin Roma mparatorluuna katlmasna kar kmak zere kurulan58 ve Romallara kar Yahudilerin bamszln

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Faklte Kitabevi Yay., Gen. IV. Bas., Isparta 2002, s. 285 55 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, a.g.e., s. 204 56 Francine KaufmannJosy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, ev: Mehmet Aydn, (Din Fenomeni iinde), Din Bilimleri Yay., Konya, 1993, s. 117-118, 128 57 Cross F. L.Livingstone E.A., Zealots, The Oxford Dictionary of The Christian Church, Ed. F.L. Cross, Oxford, 1989, s. 947 58 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s.209; Ayr. Bkz. inasi Gndz, Zelotlar Din Ve nan Szl, Vadi Yay., Ankara, 1998, s. 403

54

13

isteyen fanatik ve sava bir harekettir. sann akirtlerinden biri olan Gayyur Simunun bir Zelot olduu dnlmektedir. te yandan Markos (15:27) ve Yuhannada geen (19:18) armha gerilme olaynda, sann her iki tarafnda armha gerilen kiiler Lestai diye anlr; haydut anlamndaki bu kelime Zelotlar iin de kullanlmtr.59 Roma egemenliine kar lmne savaacak kadar dindar ve ihtilalci zellikleriyle bilinen Zelotlar, Romallarla ibirlii yapan Yahudileri de ldryor ya da ar ikenceler yapyorlard. Aratrmaclar, Zelot isminin, tm birinci yzyl ihtilalci Yahudi guruplara m yoksa sadece RomaYahudi savanda (M.S. 6670) faal bir guruba/hizipe mi verildii konusunda ortak bir gre sahip deildirler. Romallarla yaplan savata esir den ve Romallarn savalarn, sava gnlklerini kaleme alan, tarihi-yazar Yahudi Josephus Flavius (M.S. 37100)60 asl kaynak olmakla beraber, kulland terminolojisi belirsizlikler tamaktadr. Yeni Ahit, mahlas isimleri inceleyen Pseudepigrapha ve Rabin Literatrndeki referans kaynaklar da bu belirsizlie yenilerini eklemektedir.61 Celileli Judah, Yahudi lkesindeki Roma nfusuna kar bir ayaklanma balatarak Tanrnn emirleri ve lkesi iin byk gayret sarfetti. Onun takipileri de Romallarla ibirlii yapan yahudilerden intikam almak ve topraklarn hain yahudilerden arndrmak iin savatlar. Judah, bu ibirlikilii, Tanrya irk koarak, tanrnn yerine Sezar tanr kabul etmek olarak addetti. O ve taraftarlar bu intikamlarla Tanry memnun etmek, bu suretle Tanrnn rzasn onur ve sevap kazanmay, Romallara kar Tanrnn desteini

Krat Demirci, a.g.md., D..A., XVII/329 Yahudi tarihi Josephus, M.S. 37 ylnda khin snfndan bir Yahudi ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. yi bir eitim grm ve Yahudiliin Ferisi kolunu izlemitir. Yahudi ayaklanmas srasnda (66-70) Romallara kar silahl isyana kar kar ktn iddia etmesine ramen Celiledeki bir Yahudi askeri gcn baaryla ynetmitir. Jotapatada kuatlp Romallar tarafndan yakalanm, taraf deitirmi ve geri kalan Yahudileri de ikna etmeye almtr. Yahudi ayaklanmas sona erdikten sonra General Titusla birlikte Romaya gitmi ve yaklak 100 ylndaki lmne kadar orada kalmtr. Bkz., Michael A. Smith, Josephus, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yay., st., 2004, s. 18 61 David M. Rhoads, Zealots, The Encylopedia of Religion, Ed. Mircae Eliade, Macmillan Publishing Company, New York, 1987, XV/559
60

59

14

yanlarna almay amaladlar. htilal baarya ulaamad ve bastrld. Tm Yahudi topraklar tekrar Romann egemenliine girdikten sonra Judahn takipileri tekrar ortaya ktlar (M.S. 44). Judahn takipilerinin daha sonraki dnemde, yozlamaya, ahlakszla, beceriksiz ynetimlere kar bakaldrlar M.S. 66 savann patlak vermesine neden oldu. Josephus Flavius yazlarnda genellikle, Judahn yolundan giden guruplar, suikastlerde kullanlan haner (sikkah)den dolay Sikari diye adlandrmtr.62 Josephus Flavius, sava boyunca bir sava dnemi ynetimiyle beraber be ihtilalci-reformist gruptan bahseder. Yazlarnda bu be ayr grubun herbirinin ayr sosyal ve corafi orijinleri, ayr ayr motivasyonlar, metodlar ve hedefleri olduunu zikreder. (Tm gruplar ayn Zelot mentalitesini paylamazlar ve sadece ok byk bir dmanla veya saldryla yz yze gelince ibirlii yoluna giderler). Dier ihtilalci gruplar onlar Kuds terketmeye zorladklarnda (M.S. 66) Romallarla Maseda Savana girdiler (M.S. 74). Bu savata Romallarca yakalanp esir edilmektense intihar etmeyi tercih ettiler. Celileli Judah tarafndan ortaya konan doktrinlerinin ilk prensibi Tanr tek rab ve tek sahipti. Bunlar da eriatn dokunulmaz karakterini kabul ediyorlard. Bunlarn dier inan esaslar u ekildedir: 1. Gnahkr ruhlara ebedi bir ceza vardr. 2. Paganizme kar Filistini kurtaracak bir Mesih gelecektir. Zelotlarn canl tuttuklar bu Mesih inanc dindar-milliyeti Yahudileri birka defa zalimlere kar ayaklanmaya sevketmitir. Hristiyanln bidayetinde, Zelotlarn bekledikleri Mesih telakkisi ile Hristiyanln yakn ilikisi olduu izlenimi ortaya kmaktadr. Hatta baz yazarlar Hristiyanlar, Zelotlardan m gelmektedir? diye soru bile sormulard. Fakat bu soruya kesin olarak Hayr demek gerekir. nk Hristiyanlarla Zelotlar arasnda ayrlklar vard. Aralarnda bir yaknlk olsa da Mesih telakkileri tamamen farklyd.63

62 63

David M. Rhoads, Zealots, The Encylopedia of Religion, XV/559 Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s. 12-13

15

Bir gre gre, on iki havarinin altsnn Zelot olduu ifade edilmektedir.64 Sadukiler (Sadducees) Kelime olarak Sadukimin kkeni zerinde, Peruim de olduu gibi kesin bir hkme verilmemitir. Baz yazarlar kk, Sadoka balamlardr. Kral Davud ve Sleyman zamanlarnda kohenlik makamna getirilen ve kurduu slale ok uzun mddet i banda kalan Sadokun soyundan gelen kohenler, Yunan tesiri altnda dejenere olarak Helen kltrn benimsemiler ve onlarla birlikte btn aristokratlar da mehur deyimi ile Epikurosu olmulard. sim, muhtemelen btn bu aristokratlara muhalefetle Helenizmle birlikte her ikisine kar cephe alan Hasidim tarafndan Mabetteki kohenlerle akrabalk ba kurmu olan btn asilleri iine alan gruba verilmiti.65 Sadukilik, Ferisilie kar ortaya km bir Yahudi politikdini mezheptir. Saduki ismi muhtemelen Bakahin Sadoka nispet edilmiti.66 Tevratn hkmlerinin tatbikat ve mabet hizmetleri konusunda, yani itikat ve amelde Ferisilie kar olmas ile tannmt. Ferisilerin Yahudi dnyasnn mutlak hkimi olmalarndan dolay, Sadukiler hakknda fazla kaynak bulunmaz. Sadukiler, Ferisilerin aksine aristokrat snf tekil etmi ve Romal idarecilerle ibirliine girimilerdi. sa Mesihi bertaraf etmeye almalar, sosyal ve siyasi dzeni ellerinde tutma arzularndan kaynaklanmt. Yahudilerin Helen kltryle yorulmas iin aba gstermilerdi. Sadukiler, eski Yahudiliin savunucusu olduklarndan, sonrada ortaya kan ve Ferisilerin benimsedii szl Tevrat kabul etmemilerdi. Sadukilerin Ferisilerden ayrldklar en nemli husus, yeniden dirilme ve gelecek dnyadr (Olam-haBa).

64

Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, II. Bas., ev: Krat Demirci, nsan Yay., st., 1994, s. 40 65 Yaar Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yay., II. Bas., st., 2001, s. 229 66 F.L. CrossE.A. Livingstone, Sadducees, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 1077; Eski Ahitte Sadok, Tsadok adyla geer ve khin olduu vurgulanr. Bkz., 2 Sam. 8:17

16

Bu farkn sebebi de sadeceTevrat esas alm olmalaryd.67 Sadukiler, Hasmon Darbesinden, Kudsteki Kutsal Mabedin ykl (M.S. 70) sonrasna kadar devam eden dnemde gelien dnce ekolnden birisinin hzl savunucularndand. Josephus Flaviusa gre Sadukiler, sadece Pentateuchde68 yazlan emirler kabul edilip uyulmalyd diye dnyorlard. Yazlmam olanlar ise kabul edilmemeli uyulmamal ve yok saylmalyd. Bu prensip karar Sadukilerle, Tanrnn hem yazl hem de szl emirler verdiini ve her ikisinin de kabul edilmesi gerektiini savunan Ferisileri iddetli bir atmann iine srklemitir.69 Sadukiler ayrca kaderin insan hayatndaki etkisi ve ruhun lmszl ile bedenin tekrar dirilii konularnda da Ferisilerle atmaya ve fikir ayrlna dtler. Sadukiler, Ferisilerin aksine insan hayatnda kaderde yazanlarn baa gelmediini, insann bana gelen olaylarn onun kendi elinde olduunu ve kendisinin iyi bir insan olup mutluluklara urayaca gibi dncesizliklerinin neticesinde urad belalara da katlanmas gerektiini savunuyor ve kadere inanmyorlard. Dolaysyla da Sadukiler Ferisilerin inand gibi; ruhun lmsz olduuna, bedenin tekrar dirilip Tanrnn Pentateuchde vadettii ve syledii gibi bu dnyada yaptklarnn karl olan cezalar ekeceini kabul etmiyorlard. Her ne kadar Sadukiler M.S. 70de mabedin yklna kadar kendi retilerinde srarc olsalar da henz dncelerinin kabul grd taraftar kitle sadece aristokrat ve ruhban kesimin bir ksmndan oluan kk bir aznlkt. Henz Ferisilerin antitezleriyle Sadukilerin dnceleri aka mnazara edilmemiti.70 Sadukiler, Hasmon izgisinde gelen barahiplik kurumunun, Aarondan Elezar ve Phineasa ve onlarn ileri srd yazl

Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 205-206 Pentateuch (Pentakk): Be. Geleneksel Yahudilikte Eski Ahitin ilk be kitab; Torah; Tekvin k, Levililer, Saylar ve Tesniyeden oluan Eski Ahitin en nemli ksm. Birok Eski Ahit aratrcs, halihazrdaki bu kitaplarn M.. IX-V. yy.lara ait daha eski dokmanlardan yaplan bir derleme olduunu kabul ederler. Bkz. inasi Gndz, Pentateuch, Din ve nan Szl, s. 304 69 Ellis Rivkin, Sadducees, The Encyclopedia Of Religion, XV/559 70 Ellis Rivkin, a.g.md.
68

67

17

emirlere kar bir ihtilalin, bir kar geliin neticesi olduunu iddia ediyorlard. Bu kar kla Sadukiler kendilerini, Hasmon barahiplik geleneini, szl emirler temeline dayandran Ferisilerden ayrdlar. Gerekten de, bu kar kn Sadok taraftarlarnn, destekilerinin, ki kollu din retisini takipedenler, ayrmclar ya da hizipiler olarak nitelenmesine sebep olduu sylenebilir.71 Hasmonlerin muhalifleri olan Sadukiler, ne halkn basklarndan ne de Hasmon retisini uygulayan barahipler Jonathan ve Simondan etkilenmemi, izgilerini deitirmemilerdi. John Hyrkanusun Barahiplii dneminde, (M.. 134104), Sadukiler Johnun barahipliini kabullenme yoluna giderek Ferisilerin szl emirlerinin egemenliini tamamen ortadan kaldrmaya ve yerine sadece yazl emirlerin uyguland bir dzen getirmeye yeltendiler. Salome Alexandra (M.. 7667) tahta karken, Ferisilerin tekrar g kazanmasn ve szl emirlerin yeniden tamamen egemen yaplmasn salad.72 Bylece Sadukiler kendi zayflklarn ve gszlkleriyle yz yze geldiler ve mevcut durumla, Ferisilerle bar yolunu tercih ettiler. Sadukiler kendi ibadetlerini, Ferisilerin msaade ettii l ve kstlamalarla Mabede tama frsat buldular. Ferisiler Mabedde Sadukilerin papazlarna da belli artlarla yer vermeye raz oldular. Bylelikle inan ve fikir ayrlndan ortaya kan SadukiFerisi atmas son buldu. Bununla beraber sonraki devirlerde birka Saduki papaz, barahiplie kadar ykseltildi. (Bunlardan biri de say yarglad sylenen Kefast). Onlarn gc sadece politikti ve doal olarak dini hibir etkileri yoktu. Tm sosyal ve dini hayat Ferisilerin sahiplendii szl emirler dorultusunda yryordu. M.S. 70de Mabedin yklmasyla Sadukilerin fikri alanda varlklar ve etkileri de son buldu.73 Sadukilerin Yeni Ahitte ska anld grlr.74

71 72

Ellis Rivkin, a.g.md. Ellis Rivkin, Sadducees, The Encyclopedia Of Religion, XV/559 73 Ellis Rivkin, a.g.md., XV/559 74 Mat. 3:7; Res. . 4:15, 5:17

18

Esseniler (Essenes) Esseniler, Yahudilik tarihinin, Hasmoniler ve Romallar dnemlerinde bir Yahudi Mezhebi mensuplaryd (M..150-M.S.74). Bu gurup dindarlklar ve farkl teolojileriyle ne kmt. Esseniler Yunancada Essenoi ya da Essaioi olarak adlandrlmtr. Esseni ismi zerinde birok etimolojik nitelendirme yaplmtr. nemli olanlar ise; Suriye kaynakl Hase (Dindar), Aramaik dilde assaya (ifa verenler), Yunancada Hosios (Mukaddes), branicede Hashaim (Sessizler). u kesindir ki, etimolojik olarak ortaya atlan ve bilimsel bir konsensus elde edemeyen terimler, isimlendirmeler gsteriyor ki, kesin doru olarak kabul edilebilecek bir terim mevcut deildir. Essenilerle ilgili olarak branice merkezli kaynaklarda ya da Rabbinik literaturde (Midrashim ve Talmud) ayn isimde bir aklama olmamasna ramen sadece Philo Judaeusun (M.S. 4550) Yahudilii Yeniden Kefinde ve Josephus Flaviusun (M.S.100) Rnesansnda branice Siyyim (Esseniler) olarak anlmaktadr.75 Essseni kelimesinin etimolojisi zerinde bir fikir birlii bulunmamakla birlikte iki anlam da ileri srlmektedir. Birincisi; mtevaz ve dindar kii ve bunlarn meydana getirdii topluluk ki, Josephus bu anlamda kullanr. kincisi ise; sessiz, sakin ve ketum kii ve bunlarn topluluu ki Josephus bazen, Philo ise devaml bu anlam benimser.76 l Deniz Yazmalarnn kefinden nce Esseniler hakknda ok az ey bilinmekteydi. Pliny ve bir Esseni olarak yaamna balayan Josephus, onlar zikretseler de daha gen tarihiler onlarla pek ilgilenmemilerdi. Pliny, Essenileri dnyada pek ok insandan daha dikkate deer insanlar olarak zikretmiti.77 Peruim gibi ve hatta ondan daha ok isiyimin Hristiyanlkla ilikili bulunmas sebebiyle konu, iki dine mensup yazarlar arasnda ou zaman polemiklere sebep olmutu. Bu

75 76

Lawrance H. Schffman, Essenes, The Encyclopedia Of Religion, V/163 Yaar Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, s. 236 77 Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, s. 29

19

mezhebin kurallaryla, ilk kilisenin esaslar arasndaki benzerlikler yannda, kaynaklarn eksiklikleri kesin hkm verilmesine engel olmaktadr.78 Bir gre gre, Eski Ahiti ok abuk renen say Esseni retmenler eitmilerdi. Yahya da, sann genlik anda Essenilerden ayrlp tek bana lde yaamt.79 Ferisiler (Pharisees) branice Peruim adyla da bilinen Ferisi kelimesi iki anlama gelmektedir: Birincisi; kendini ayr tutmak veya saf ve temiz olmayan ahs veya eyadan uzaklamak, ikincisi de; aklamak, tefsir etmek olup bu anlam pek kabul grmemektedir. Uzaklaanlar yani itizal edenler denmesine sebep olarak, Yahudi geleneinde bunlarn Makabi mcadelerine karmaktan saknmalar, itiraki reddetmeleri gsterilmektedir. Fakat bu gr kendi kendisiyle tezat halindedir.80 Ferisiler, Hasmonyal Jonathan zamanndan Mabedin ikinci yklna kadar (M.S. 70), Sadukiler ve Essenilerle birlikte Yahudiler arasnda yaygn olan dnce sisteminden/ekolnden biriydiler. Josephus Flaviusa gre Ferisileri dier iki dnce akmndan ayran en temel zellik, atalarnn inand ama Musann kanunlarnda yazlmam olan kanunlarn da doru olduunu kabul etmeleriydi. Bunlar arasnda zgr iradeyle kader arasnda hassas bir iliki olduu, ruhlarn hibirinin kolay bozulmad, iyilikler emreden nefislerin sonunda baka bedenlere geebildii (resurrection) ve eytani nefislerin sonsuza kadar cezalandrld inanlar saylabilir. Bu yaklamlarla Josephus, Ferisilerin sergiledii farkllklarn, kutsal ayinlerinde, ruhani liderlerinde ve tm mensuplarnda grlebilir olduunu belirtmektedir. Josephusun, Ferisilerin yazl olmayan kanunlarn en yetkin bu konuda konumaya en ehil otorite ve szl kanunlarn reticileri olduunu
78

Yaar Kutluay, a.g.e, s. 235 Muhammed Ataurrahim, a.g.e., s. 32-35 80 Yaar Kutluay, a.g.e., s. 216
79

20

belirten izah, farkl kaynaklarla da uygunluk gstermektedir. Hepsi de, Ferisilerin Musann yolunda onun mirasn tadklarna ve szl kanunlar hakknda sylediklerinin doru olduuna, dini liderlik sfatn hakl olarak tadklarna tam olarak inandklarndan bahseder. Josephusun syledikleri, Tannaitik Literatrle de elimez. Tannaitik Literatr (Misnah, Tosefta ve Beraitot) de szl kanunlar dorular mahiyettedir. Bunlar incelendiinde Ferisiler, Soferim (Scribes) ve Hakhamim (Sages)le de Josephus ve Yeni Ahitte olduklar gibi szl ve yazl kanunlarn hakiki reticileriotoritesi olarak zdeleir. Yine Josephus ve Yeni Ahit; Sadukileri, Ferisilerin szl kanunlarn reddeden ve onlarn dini otoritesine kar kan bir gr olarak ortaya koyar.81 Ferisi ismi Yunan literaturnden, branice Perushim ismine bir oul son ek taklarak tretilmitir. Ayrlklar, ayrmclar, ayrlanlar, miraslar manalarna geldii sylenilebilir. Bu isim Ferisilerin otoritesini reddeden Sadukilerce Tannaitik Literatr82de Tsedukimin tam kart olarak ortaya konan Perushimden tretilerek, szl kanunlarn reticilerine Ferisiler olarak yaktrlm da olabilir.83 Yukarda izah edilen branicedeki ou Tannaitik yazlardaki Perushim teriminin Ferisiler olduunu syleyen faraziyenin tam aksine, pek ok saygn tarihi, Emil Schrer (1902), Robert Travers Herford (1902), Louis Finkelstein (1962), ve son olarak Jacob Neuser (1971) Tannatik yazlar temel alarak yeni bir gr gelitirdiler ve bu yazya gre Perushim giysilerinin ammei Ha aretsin temiz olmayna bir kaynak olarak gsterdiler. Bu yazmaya gre Perushim, dindar ve ayinlere ibadetlere, dini inanlarna ok zen ve titizlik gsteren, kendilerini ammei ha- arets in daha bozuk ve pejmrde davranan topluluklarndan ayran kimselerdi. Tarihiler ayrca, Perushimi haverim (birleen), kendilerini ayn sebep iin toplumdan soyutlayanayran olarak tanmlar. Her iki Perushim
81 82

Ellis Rivkin, Pharisees, The Encyclopedia Of Religion, XV/269 Tannaitik (Tanah veya Tanna) Literatr: Yahudilerin Eski Ahite verdikleri isim. Torah, Nebim ve Ketuvimden oluan (yasa, peygamberler ve kitaplar) Yahudi Kutsal Kitap klliyat. Bkz. inasi Gndz, Tanah, Din ve nan Szl, s. 358 83 Ellis Rivkin, a.g.md., XV/269

21

terimini tanmlama gayreti de kendisine has zellik tar. lk tanm, Perushim terimi ile Tseduqim terimini birbirine zt ifadeler olarak ortaya koyan yazmalar kaynak gsterirken, ikinci tanm Perushim terimi ile ammei haarets terimini kar karya zt olarak tanmlayan yazmalar kaynak edinmitir. Perushim ile Tsedukim (saduki) terimlerini tezat olarak ifade eden gr, hem Tannaitik yazmalara hem de Josephusun ifadelerine ve Yeni Ahitle de uygunluk gsterdiinden daha akla yatkndr.84 Pavlusun mektuplarnda srailli ve eski bir Ferisi olduunu syledii grlmektedir.85 Ayrca, Yeni Ahitte Ferisilere birok atf bulunmaktadr.86

Ellis Rivkin, Pharisees, The Encyclopedia Of Religion, XV/269 Flp. 3:5; Rom. 11:1 86 Bkz. Mat. 3:7, 15:1; 16:6; Luk. 18:9
85

84

22

BRNC BLM HIRSTYANLIKTA HAVAR KAVRAMI VE HAVARLER Kavram Olarak Havarilik Hristiyanlkta Havari Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam Bu kelime Bat lisanlarnda birbirlerine fonetik olarak yakn olup, Yunancada apostello ve apostolos, ngilizcede apostle Franszcada aptre87, Almancada apostel88, talyancada apostolo89, spanyolcada apstol90, Rusada (okunuu apostle)91 eklindedir. Etimolojik olarak havari kelimesi, yaygn kanaate gre Greke birini darya gndermek anlamna gelen apostello kelimesinden tremitir. Bununla birlikte kelimenin, zel grevli, temsilci anlamlarn tayan anlamlar da vardr. Ancak klasik yazlarda kelimenin bu anlamlar ska kullanlmaz. Mesela, Eski Ahitin Yunanca Versiyonunun III. Krallar XIV. Babnn 6. cmlesinde sadece bir defa yer alr. branice eliah kelimesinin kk tam olarak apostello, yani havari kelimesini karlar. Apostello kelimesi buna gre, eliah kelime kknn kesin bir tercmesidir.92 Bir gre gre, havari kelimesinin kkenine dair en uygun aklama, sa zamannda cari olan Seliah kavram olabilir. Seliah, hem zel bir ahs hem de, diaspora Yahudilerine Kudste bulunan dini otoritelerin temsilcisi olarak grevlendirilen ve gnderilen bir vekil anlamn tamaktayd. Kavramn tad bir incelik, eliahn
H. J. Kornrumph, Dictionnaire Universal Langenschedt, Altn Kitaplar, 34. Bas., st., 1966, s. 198 88 Langenschedts Universal Wrterbuch, Altn Kitaplar, 35. Bas., st., 1993, s. 226 89 Renato Luciano-Ramize Pnar, Turco-taliano Dizionario Tascabile, Fono Yay., st., 2004, s. 23 90 Birsen ankaya, Espanol-Turco Diccionnairo de Bolsillo, Fono Yay., st., 2000, s. 23 91 Ayten Kazmova vd., Rusa-Trke Szlk, Fono Yay., st., 2005, s. 401 92 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004)
87

23

gnderenle olan ilikisi birincil, grevlendirmenin muhtevas ise, ikincil bir neme sahip olmasdr. Bu iliki, hukuki olarak, bir kimsenin gnderdii kimse, gnderen gibidir eklinde ifade edilir. Bu kavram sa tarafndan alnm, Tanr tarafndan gnderilmi biri olarak nce kendisi daha sonra da kendisi tarafndan gnderilen kimseleri ifade etmek iin kullanlmtr.93 Pavlus ncesi kilisede apostolos yalnzca iki anlamda kullanlmaktayd. Birincil anlam olan havarilerle birlikte, Mesih tarafndan gnderilen misyonerler manasna kullanlyordu. Pavlus, apostolos kelimesiyle kendisinin seilmi havari olduu ve ncili milletlere tebli etmek iin gnderildii anlamn, kelimenin nceki anlamna ekledi. Onun bu anlamda kullanmasndan sonradr ki zellikle dar anlamda kelime, Mesih tarafndan seilen Onikileri ifade etmek iin kullanlmaya baland. Bunu dier Yeni Ahit metinlerinde de grmek mmkndr. Markos, Matta ve Yuhanna ncilleri, sann bu yakn takipilerini akirtler olarak isimlendirirler ancak, yine Yuhanna dnda Markos ve Matta onlar ou kez ise Havariler diye isimlendirirler; byle yaparken de aralarndaki bir farka iaret etmezler. Buna ramen, Lukada ok ak bir ayrm vardr. saya saysz akirt izafe ederken, onlardan yalnzca on ikisini havari olarak isimlendirir.94 Yeni Ahitte havari karl olarak Yunanca apostolos kullanlr. Kelimenin Yeni Ahit ncesi Yunan dilinde kullanm ok azdr. Klasik Yunancada denizcilie zg bir kullanm vardr. Heredot, ulak, kurye, haber tayan anlamnda iki, Yetmilerde (Septauginte=Eski Ahitin Yunanca evirilerinden en nemli olan) ise, ayn anlamda bir kez kullanr. Yetmilerdeki tek anlaml kullanmn aksine, birinci yzyl Yahudiliinde kelime iki anlama sahiptir: Birincisi, Yetmilerdeki sekler anlam (eli, delege); ikincisi ise sann kendisi iin de kulland dini anlam (Tanr elisi).95 Eski Ahitin Yetmiler tercmesindeki nadir kullanmnn

93

www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004); Fuat Aydn, sa Sonras Tartma Konularndan Havarilik Ve Pavlusun Havarilik Anlay, s. 72-73 94 Fuat Aydn, a.g.m., s. 74 95 P. W. Barnett, Apostle Dictionary of Paul and His Letters, s. 47

24

aksine, Pavlus klliyatnda otuz be, dier Yeni Ahit metinlerinde ise seksen defa olmak zere toplam yz on be kez kullanlr. Kullanmdaki bu younluk Pavlus ve dier Yeni Ahit mellifleri iin kavramn tad nemin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.96 Hristiyan anlaynda, Tanrdan veya sadan grev alan herkesin havari olarak nitelendirildii anlalmaktadr. Aslnda bu, bu unvan sadan alan mritlere ayrlmtr. Ayn zamanda, eref ifade eden anlamlar gibi, bir ekilde kelimenin temel fikrinin farkna varanlar iin de kullanlmtr.97 Havari kelimesi, kutsal bir konumda sa tarafndan zel bir grev iin adlandrlan zellikle on iki mritten her birisini belirtir. Ancak ncillerde bu mritler sklkla mathetai (mritler) veya dodeka (on iki), yahuda skariyotun ihaneti ve lmnden sonra hendeka (on bir) kelimeleri ile unvanlandrlmlardr. Sinoptik ncillerde, sadece bir kez Matta ve Markosta havari kelimesi nadiren bu anlamla yer alr. Fakat Pavlusun mektuplarnda, Resullerin lerinde ve dier ncil kitaplarnda kelimenin bu kullanm yaygndr. Pavlus, inatla bu unvann kendi havariliine delalet ettiini iddia eder. branilere Mektupta bu unvan, aklanan gerei dnyaya vaz etmek iin Tanrdan gnderilen bir temsilci anlamnda saya bile verilmitir.98 Ayrca havari kelimesi Yeni Ahitte daha geni bir anlama sahiptir ve havarilerin ynetimi altnda ncili vaz eden veya onun yaylmasna katkda bulunan daha alt mritleri de ifade eder. Bunlar muhtemelen Barnaba, Andronikus ve Yunia, Epafrodit ve kim olduu bilinmeyen iki Hristiyandr. Havari unvannn neden Timoteyus, Titus ve ayn ekilde bunu hak edecek dier hretli misyonerlere verilmedii belli deildir. Yeni Ahitte, inde havari kelimesinin bulunmas sebebiyle kelimenin kapsamn genileten havariler ve peygamberler tarznda kinayeli ifadeler de yer

96 97

P. W. Barnett, a.g.md., s. 45 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) 98 Bkz. br. 3:1

25

almaktadr.99 Hristiyanlkta Havari kelimesinin terim anlamna bakacak olursak; Havari kelimesi Yeni Ahitte u anlamlara gelmektedir: sann havarileri, yandalar, sann ldkten sonra dirilmesine ahit olanlar, Kutsal Ruhun gc ile zel bir mertebeye sahip olmu olanlar, Umumiyetle Hristiyan misyonerleri.100 Buna gre, havari kelimesi terim olarak; her ne kadar yukarda zikrettiim kimseleri kapsam olsa da, zel anlamyla, sa tarafndan seilmi, misyonu dnemi ve sonrasnda ona yardmc olan, on iki kiilik grubu ifade etmektedir. Havariliin Kkeni nciller, misyonunun bandan beri sann, Yahudilerden bazlarn nasl davet ettiine ve gayretli misyonu ile onlar nasl mritleri yaptna iaret etmektedirler. sa, ncillerdeki havari listelerinde adlar zikredilen on iki kiiyi Celiledeki misyonu srasnda semiti. Bu nedenle havariliin kkeni; sann resmi grevlendirmesinden kaynaklanan zel otoriteye, belirli bir makama dayanr. On iki havarinin grevlendirilmesi ncilde hemen hemen ayn ifadelerle verilmitir.101 Bu anlatmda edebi anlamda bir yaknlk sz konusudur. Hristiyan dncesine gre bu meselede tartma yapmann bir anlam yoktur ve sann, misyonunu devam ettirmek amacyla on iki havariyi grevlendirmedii yolundaki iddialar,

99

Bkz. Luk. 11:49; Yu. 13:16; Gal. 2:7; Ef. 3:5; Yah. 17; Bkz. www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) 100 Galip Atasagun, lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Dini Semboller, Konya, 2002, s.225 (Scott Ernest Findlay Apostles, An Encyclopedia of Religion, Ed. Vergilius Ferm, New Jersey, 1959, s. 32-33) 101 Bkz. Mat. 10:1-4; Mar. 3:13; Luk. 6:12-16

26

ncillerin gvenilir olup olmad zerindeki varsaymlardan kaynaklanan karmlardan ibarettir. sadan sonraki ilk yllardan beri sregelen en ateli tartmalarda bile evrensel olarak tasdik edilen havarilerin otoritesini, sa tarafndan on iki kiinin grevlendirildiini anlamakszn aklamak ve anlamak mmkn deildir.102 Yeni Ahitte Havarilerin simleri ncillere gre sa, daha tebli faaliyetinin banda kendisine inananlardan on iki kii semi ve bunlara havari adn vermiti.103 Ayrca onlardan on iki havari 104 ve havariler105 olarak da bahsedilmektedir. Ancak daha ziyade renci106 diye adlandrlmlard. Ayrca onlar Onikiler107 eklinde de zikredilmilerdir. Havarilerin saysnn on iki olarak tespiti, srailoullarnn oniki kabilesiyle ilgilidir. Ben yalnz srail halknn kaybolmu koyunlarna gnderildim108 diyen sa, srailin on iki kabilesini temsilen kendisine inananlardan oniki kii semitir.109 On iki saysyla ilgili benzer grler de sa onlara: Dorusunu syleyeyim: nsanolu grkemli tahtna oturduunda, siz, evet ardmdan gelmi olan sizler, oniki tahta oturup srailin on iki oyman yarglayacaksnz110 cmlesine dayandrlmaktadr. On ikilerin gnmze kadar gelen listelerinde birok katiyetsizlikler, birbirini tutmazlklar vardr. Bu listelerde adlar

102 103

www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) Luk. 6:13-16 104 Esi. 21:14 (Yuhannann Vahyi, Yeni Ahitin kullandmz versiyonunda Esinleme olarak getiinden, sonraki dipnotlarda Esi. ksaltmasn kullanacaz.) 105 Luk. 6:13; 9:10; Mar. 6:30 106 Mat. 11:1; 13:10; 14:17, 26; 15:12; 16:5, 14, 25; 17:19; 18:1; Mar. 2:7; 4:36; 5:31; 6:1; Yu. 16:1 vd. 107 Mar. 4:10; Luk. 9:1 108 Mat. 15:24 109 Osman Cilac, Havari, D..A, st., 1997, XVI/514 110 Mat. 19:28

27

bulunanlardan anlalamamtr.111

kiinin

kim

olduklar

kesin

olarak

Havarilerin isimleri baz kk farkllklarla Matta (10:2-4), Markos (3:14-19), Luka (6:1-16), ve Resullerin lerinde (1:13) gemektedir. Matta ve Markos ncillerinde u isimler zikredilmektedir: Simun Petrus, Andreas, Zebedinin Olu Yakup ve Yuhanna, Filipus, Bartalamaeus, Tomas, Matta, Alfayn Olu Yakup, Taday, Gayyur Simun ve Yahuda skariyot. Onuncu havari Tadayn ad Resullerin leri112 ve Lukada Yakupun Olu Yahuda113, Markos ve Mattada Taday114, Matta ad da Matta ncilinde vergi grevlisi115 olarak gemekte ve bu sfat dierlerinde bulunmamaktadr. Buna karlk Yuhanna ncilinde, Simun Petrus; Simun Petrusun kardei Andreas; Filipus; Tomas; Taday; Yahuda skariyot; Celileden Kanal Natanyelin isimleri gemekte ve bir de sann sevgili mridi diye birinden sz edilmektedir.116 Apokrif Tomaya Gre ncilde sann yalnzca mritleri (akirtleri-rencileri) vardr. Kanonik ncillerde117 sz edilen On ikilerden ve havarilerden hi sz edilmemektedir. Dier ncillerde On ikiler diye isimleri verilmi olanlardan yalnzca Tomas, Matta ve Simun Petrusun isimleri gemektedir. Fakat 12 numaral Hadisden118 sann, vefatndan nce havarilerden olmayan

111 112

Ernest Renan, sann Hayat, s. 169 Res. . 1:13 113 Luka 6:16 114 Mar. 3:18; Mat. 10:4 115 Mat. 10:4 116 Yu. 1:45,46,47,48,49, 21:20 117 Kanonik nciller: Hristiyanlk, ncil ad verilen ok saydaki kitap arasndan sadece drdn muteber addederek ilham edilmi kitaplar listesine (canon) dahil etmi, dierlerini ise apokrif sayarak reddetmitir. Kilise bu drt ncilin Matta, Markos, Luka ve Yuhanna tarafndan yazldn kabul etmektedir. Ancak bunlarn sz konusu ncillerin gerek yazarlar olduklar hususu tartmaldr. Bkz. mer Faruk Harman, ncil, D..A., st., 2000, XXII/271 118 Tomaya Gre ncil adn tayan bu eser, gerek ilk basmna gerekse Nag Hammadi Klliyatnn Uluslar aras Yayn Kurulunun kabulne gre 114 adet logiondan (hadisten) olumaktadr. Logion (oulu: logia), manevi bir mrebbibin hikmetli szleri; peygamber sz konusu olduunda ise hadis demektir. Bkz. Ahmed Yksel zemre, Tomaya Gre ncil, s.75.

28

bir nc Yakupu anlalmaktadr.119

halife

olarak

ilan

etmi

olduu

Kanonik ncillerde sann etrafnda kmelenenlerin mridler, On ikiler ve havariler olarak snfa ayrlm olduu grlmektedir. Tomaya gre ncilde ise yalnzca mridler ve seilmilerden sz edilmektedir. Mridlerden burada ismi geenler: Simun Petrus, Matta, Tomas, Yakup, Meryem ve Selimedir. Bunlarn ilk ayn zamanda, kanonik ncillerdeki Onikilerdendir. Hadis 12ye gre, Yakupun ve Hadis 13e gre de Yahuda Tomann seilmilerden ve sann manevi ikizleri olduklar ve ayrca da, sann sddk mahlasyla ycelttii Yakupun kendi irfannn varisi ve halifesi olduu sezilmektedir. Kanonik ncillerde (Mar. 15:40) ile (Mar. 16:1)de sz edilen Selime herhalde Byk Yakup ile Yuhannann annesi olmaldr; ama Meryemin sann annesi mi, Mecdelli Meryem mi, yoksa Kk Yakup ile Yosenin annesi Meryem mi olduuna dair bir bilgi de verilmemitir.120 Havariliin ve Havarilerin zellikleri Hristiyanlk ncesi dnemde, hem Grek hem de Yahudi dnyada kelime olarak kullanlmakla birlikte, zel bir anlamda; sann hayatta iken akirtleri olan ve dirili sonras, mesajn dier insanlara iletmek maksadyla grevlendirdii kiiler anlamnda havarilik, Hristiyanlkta nemli bir yere sahiptir. Havarilik ve havari kavramlarnn belirleyici etkisi, hi phesiz sann hayatta olduu dneme ait deildi. sa, yalnzca kendi mesajnn yaylmasna yardmclar olarak onlar bizzat kendisi semi ve neredeyse her yer ve zamanda onlarla birlikte olmutu.

Biz, ileride geecek olan hadis ifadesini H. Harfi ile kullandk. Baz evirilerde bu hadis kelimesi zdeyi eklinde de grlmektedir. 119 Ahmed Yksel zemre Tomaya Gre ncil, s. 110. zemre; bu ncilde ad geen ve sann Sddk Yakub dedii kiinin Havarilerden Byk ya da Kk Yakub diye bilinenlerden biri olmad kaydn dmektedir. 120 Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s. 215

29

sann tebliine konu olduu sylenen ve armhta son bulan yllk dnem121 iinde havarilerin, mesajn ieriine doal olarak hibir katklar olmamt. Onlar, sann dizinin dibinde, azndan kacak sz yapmaya hazr renciler olarak gze arparlar. Mesajn sahibinin mucizelerine, tartmalarna, dirili ve sonrasna tank olmular, onunla birlikte yolculuklar yapmlard. Fakat Kanonik ncillerde ad geen havarilerin, sann mesajn yayd dnem iinde, akirtler olarak zikredilen bakalarndan nemli farklar sz konusuydu. sa tarafndan seilmi olmalar, kendilerine yetkiler verilmesi, onlar armh sonras ok nemli hale getirmiti. Bu durum Hristiyanlk tarihinde onlar tartlmaz otorite sahibi yapmtr. zellikle sadan sonraki ilk dnemde say ve mesajn yorumlama, mesajnn ieriini koruma ve insanlara nakletme grevi sadece havarilere ait bir grnm arz eder. Bu hususu hem ncillerde, hem de mektuplarda bulmak mmkndr. Daha sonra detaylarn ele alacam Pavlusun havarilii konusuna gelince, Yahudi Hristiyanlarca sa, on iki havarisini henz salnda semiti. Onlara havari unvann vermiti. Onlarla beraber yemi, imi, dolamt. Buna kar, Pavlusun am yolunda karlat istirak ve vizyon kendisine havarilik yetkisini ve unvann vermez. Bu sebeple Pavlusun, lmden dirilen sann kendisini putperestlere misyoner ve havari tayin ettiini kabul edilmez. stiraktaki grevlendirmenin habis bir ruh, eytan tarafndan yapldn sylenir. retim istirakla deil, peygamberin ahsndan olur denilir. Hatta Yahudi-Hristiyan olarak gsterilen Petrus, Pavlusa yle der: Mesele hayalle olacakt da, stat bizimle senelerce neden dolat? Onun sana grndne nasl inanalm? Hem sen onun dmanydn, onun aksine dndn halde, o sana nasl grnr? Peki, sen onun bir saatlik grnyle her eyi rendiini, havari olduunu sylyorsun, o zaman onun konumalarn syle, statla beraber bulunmu havarilerle tartma, onlar sev! Eer sen hakikate ynelmek istiyorsan, nce bizden say ren ve bizim yardmcmz ol! Bu tartmalardan daha ilk

121

Xavier Jacop, ncil Nedir? Tarihi Gerekler, Ankara, 1985, s. 10

30

zamanlar Pavlusla havariler arasnda gr ayrlklar olduunu anlyoruz.122 Pavlus, Luka iin byk bir kahraman olmakla birlikte hibir zaman onun tarafndan havari olarak nitelendirilmez. O, havarilii belli bir zamanla ve belli bir sayyla nitelendirir. Onun iin havariler On ikilerdir ve Pavlus bunlardan biri deildir. Lukann havarilik anlay da Korintlilere kinci Mektubun yazlmasna sebep olan kimselerin havarilik anlaylarn andrr. Bunlar birka madde halinde ylece sralanabilir:123 1.Resullerin lerinde havariler, anlalmas g konumalar yapan gemi kahramanlar gibi edebi yetenee sahip insanlardr. Eski Ahitin baarl yorumculardr.124 Bakalar tarafndan dinlenilmesi gerekenlerdir.125 Hibir kimse havarilere benzeyemez. nk hi kimsenin gerekletiremeyecei konumalar yapmalarn salayan Ruha sahiptirler.126 2.Havariler, mucize gsteren ve Mesihi dnyevi hayatnda grmenin iaretlerini zerinde tayan kimselerdir.127 3.Korintteki havariler vecdi insanlardr ve tanrsal ilhama sahip olduklarn iddia ederler. Onlarn havarilikleri, yalnzca mucizelere deil, ayn zamanda, vecd ve vizyonlar128 gibi etkileyici olaanst hallere de dayanr. Pavlusu bedensel olmakla129 zayf ve desteksiz ya da btncllkten yoksun130 olmakla sulamalarndan dolay, vecd konuma, Resullerin lerinde havarilii ayrc bir zellii olarak grnr.
122

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.324-325; Ernest Renan, sann Hayat, s. 169 123 Fuat Aydn, a.g.m., s. 88 124 Res. . 2:37 125 Res. . 13:42 126 Res. . 6:10 127 Res. . 2:22; Kr. 2 Ko. 12:12 128 2 Ko. 12:1; 5:12-13 129 2 Ko. 10:2 130 2 Ko. 10:12; 11:7

31

4.Havariler ok byk bir etkileme gcne sahiptiler.131 5.Havariler ok ac ekerler ve eziyete maruz kalrlar. Pavlusa Hristiyanl daha ziyade Yahudi olmayanlarn arasnda yayd iin Yabanclarn Havarisi denilmiti.132 Tomaya Gre ncilde sa, mridlerinden, mridliin edebi ve erkn ile ilgili olarak unlar talep etmektedir:133 1.Aramalarn ve aramaktan vazgememelerini (H. 2) 2.Nefslerini tanmalarn (H.3) 3.Yalan sylememelerini yapmamalarn (H.6) ve nefret ettikleri ileri

4.Kendisi bu dnyadaki mrn doldurduktan sonra Sddk Yakupa biat etmelerini (H.12) 5.Azlarndan kacak olan szlere ok dikkat etmelerini (H.14) 6.Kendisinin szlerini dinlemelerini (H.19) 7.leme kar uyank olmalarn (H.21) 8.Tefekkr ve murakabelerinin vahdete ynelik olmasn (H.22) 9.Dier mrid kardelerini kendi nefsleri gibi sevip kusurlarn rtmelerini (H.2526) 10.Kendilerini saknmalarn (H.34) basiretsiz bir kimsenin gtmesinden

11.Kendilerinde vuku bulan tecelliler hakknda endie etmemelerini (H.36) 12.Ylanlar kadar temkinli ve gvercinler kadar temiz yrekli olmalarn (H.39)

131 132

Res. . 19:19; Kr. 2 Ko. 11:13 Mehmet Aydn, Hristiyan kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s. 18 133 Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s. 215

32

13.Dnyann cazibesine ve lezzetlerine kaplmamalarn (H.42) 14.Sylediklerinden kendisinin nasl biri olduunu tefekkr etmelerini (H.43) 15.Allaha kulluk etmelerini ve kendi nefslerine hizmet etmemelerini (H.47) 16.Kendilerine tevdi edilen esrar muhafaza etmelerini, gizlilie riayet etmelerini (H.62-93) 17.Daima kendisine snmalarn (H.90) 18.Herkesin hakkna kar adil davranmalarn (H.100) sa dneminde, havarilerin dnda kalan yeni din yelerinin kendileri iin kulland kelimeler de u ekilde sralanabilir :134 1.akirdler (Greke mathates, branice talmid, Latince discipulus). Ge Yahudilikte Talmud renenlere talmidim (akirdler) denilmekteydi. Talmud, sann be talmidiminden bahseder. Talmid, herhangi bir lider veya harekete bal olan kiiler anlamnda da kullanlr. Genel olarak da Mesihe inananlar ima eder. Bazen Onikiler den birini veya birkan anlatmak iin de kullanlr. 2.Kardeler (Greke adelfoi, branice ahut). Mektuplarda yer yer rastlanrsa da135, Resullerin lerinde ska kullanlr. Fert olarak Hristiyan kardei ima eder. 3.Azizler veya Mukaddesler (Greke hagios, ieros, semnos, branicede kds). Bu terim Yahudilikten olduu gibi alnmtr. nsanlarn Tanrya adanmln ima eder. Pavlus, Gentile meneli muhtedileri bu ekilde adlandrr. Mukaddesler ibaresi zellikler Kuds cemaatine yneltilmi gibi grnmektedir. 4.nananlar (Greke pistis, branice Emun). Terimin anlam ak deildir. Dini inan veya ahlaki fazilete sahip olanlar ima eder.

134 135

Krat Demirci, a.g.md., D..A., XVII/329 Kol. 1:2

33

5.Seilmiler (Greke eklektoi, branice bhr). Nadiren kullanlm olup apokaliptik bir mahiyet tar. 6.arlmlar (Greke kaletoi, branice kara). Kelimenin tam olarak neyi ima ettii belli deilse de byk ihtimalle cemaat yelerinin adlandrlmasnda kullanlmtr. 7.Kilise (Greke ekklesia, branice kahal). Topluluun btnn ifade etmekte olup, I. Yzyldan sonra yaygnlamtr. 8.Fakirler (Greke patokoi, branice eviyon). Yahudi meneli ilk Hristiyanlara verilen bir isim olmaldr. 9.Dost (Greke fidoi, branice rea, ahav). Yahudilerin takt bir isim olmas muhtemeldir. 10.Nasrallar. Tekil olarak Yeni Ahitte sa iin birok defa kullanlan kelime oul ekliyle sadece bir yerde136 Hristiyanlar ifade etmektedir. 11.Celileliler. Gentileler tarafndan kullanlr.137 Hristiyanlarn Celileden gelen havariler olduu sylenir. Epiktetos, Hristiyanlar Celileliler olarak adlandrr. Havarilerin Grevleri Sinoptik ncillerden ikisi; Matta ve Markos, on iki havarinin grevlendirilmesi hususunda ksa detaylar ihtiva ederler. Buna gre havarilerin grevleri u ekilde zetlenebilir: 1.Kt ruhlar kovmak ve her hastal, her illeti iyiletirmek. sa bu konuda onlar kt ruhlar zerine yetkili klar.138 2.Tanr szn duyurmak ve cinleri kovmak.139 3.Dnyann her yerinde sann misyonunu btn insanla duyurmak.140

136 137

Res. . 24:5 Res. . 2:7 138 Mat. 10:1; 6:7 139 Mar. 3:14 140 Mar. 16:15

34

4.Btn milletleri sann rencileri olarak yetitirmek ve onlar Baba, Oul ve Kutsal Ruhun adyla vaftiz etmek.141 5.nsanlar tvbeye armak ve hastalar tedavi etmek.142 6.Kutsal Ruhun gcyle, Filistinde ve dnyann her yerinde sann tanklar olmak.143 Havarilik grevi, havarilerin sadan sonra syleyedikleri szler ve uygulamalar ile daha aklk kazanmtr. Havariler tarafndan yazld ileri srlen mektuplar ve havarilerin misyon faaliyetlerine bakldnda, onlarn grevlerini sadakatle yerine getirdikleri anlalmaktadr. Havariler her yerde cemaatleri ynetir, sann doktrinini vaz eder ve kutsal trenleri idare ederler. Yukarda zikrettiimiz hususlar, baka bir ifadeyle sa tarafndan havarilere verilen grev ve talimatlar havarilik iin gereken temel artlardr. Bu durumda gerek Pavlusun ve gerekse Matiyann havarilii dierlerinin havariliine benzemez. Onlarnki sann yeniden dirilmesine bir ahitlik olarak dnlebilir.144 Havarilerin Otoritesi ve Ayrcal Hristiyan dncesine gre, havarilerin otoritesi, sa tarafndan kendilerine sylenen szler ve verdii grevlerden kaynaklanmaktadr. sa, dnyann sonuna kadar145, havarilerin insanlar imana armalar146 srasnda ve Tanrnn vaadiyle gkten gelecek gle kuanncaya kadar her zaman havarilerle birlikte olacaktr.147 Sz gelimi havariler, bu otoriteye dayanarak; yemeime, ahlak, evlenme ve boanma hususunda kural koyar148, insanlar ne yapmalar gerektii hakknda bilgilendirir149, retinin Tanr sz

141 142

Mat. 28:18 Mar.6:12-13 143 Res. . 1:8, 21,22 144 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) 145 Mar. 28:20 146 Mar. 16:16 147 Luk. 24:49 148 Res. . 15:28-29; 1 Kor. 7:8-13 149 Res. . 2:38 vd.

35

ile yaplmas gerektiini anlatr150, cezalandrr151, dini trenleri idare eder152 ve kendilerine halef seerler.153 Bunlarn yan sra havariler, yarglama ve hkmetme gcne de sahiptirler.154 Hristiyan ilahiyatlarna gre, havarilerin otoritesinin ve kendilerine verilen baz zel ayrcalklarn temeli, Yeni Ahit metinlerinde zikredildii zere, Tanr katnda tasdiklenmi olmalarna dayanmaktadr. Onlar o kadar lutuf sahibi olmulardr ki, lmcl her hatay ve gnahlar engelleyebilmilerdir. Dier bir ayrcalklar da, yetkilerinin evrenselliidir. Bu sebeple onlar mekan snr olmakszn gezmi ve misyon faaliyetleri yapmlar ve nan ve ahlak konularnda kendilerine retileni hatasz ekilde aktarmlardr.155 Havarilik ve Kilise Grevleri Hristiyan dncesine gre, havarilere bahedilen yetkinin, onlarn lmnden sonra haleflerine gemesi doald. lk dnem kiliseleriyle ilgili en eski Hristiyan dokmanlarnda, havari haleflerinin deiik adlar tadklar grlr: Rahipler, piskoposlar, bakanlar, liderler, obanlar, retmenler ve peygamberler. Bunlarn yan sra, Timoteyus ve Titus gibi havari temsilcileri de mevcuttu. Bunlardan en ok rastlanan kilise unvanlar, rahip ve piskopostu. Bu unvanlar, Hristiyan toplumunun otoriteleri iin verilen teknik adlardr. Kk Asyada ve baka yerlerde, II. yy. bandan itibaren sadece iki unvan grlmektedir. Bunlar piskoposlar, rahipler ve daha alt grevlerle sorumlu olan deaconlardr.156 Hristiyan leminde III. yy.a kadar btn piskoposlarn onur unvan olan Papa terimi, sonraki dnemlerde Batya has bir kullanmyla sadece Roma piskoposuna ait bir unvan olarak

150 151

1 Se. 2:13 vd. Res. 5:5 152 Res. . 6:2, 33 153 2 Ti. 1:6, 2:2 154 Luk. 22:30 155 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) 156 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004)

36

yerlemitir. Papa, sadece Katoliklerce, kilisenin grnmez manevi liderinin (sa Mesih) vekili sfatyla, grnr nderi kabul edilir. Bu grevinde o, sa tarafndan belirlenen on iki havarinin birincisi ve Kilisenin kurucusu Simun Petrusun halefidir.157 Antakyal gnatiyusun mektuplarnda grld gibi, piskoposlarn yetkileri, rahiplerin yetkilerinden farkldr. Her ehirde bir tane bulunan piskoposlar kendi kiliselerini ynetir, kendisinden alt seviyede bulunan rahipleri grevlendirir ve onlarn danman olur, toplantlara bakanlk yapar ve halk bilgilendirirler. Bu g ve ayrcalk esas olarak havarilerin sahip olduu genel yetkilerle izah edilir. Antakyal gnatiyus, makamnn yetkisini, sa araclyla aldn bildiririr. Romal Clement ise, mektubunda Korint Kilisesine kar piskoposlarn ve rahiplerin dini liderlii konusunda getirdikleri kurallar ateli bir biimde savunur ve havarilerin kiliseleri ynetmek iin halefler tayin ettiini iddia eder. Buradan II. yy.n sonuna doru kilise liderlerinin hemen her yerde havarilerin yasal halefleri olarak grld sonucu karlabilir. Baz yazarlar, havarilik zamanlarnn piskoposluu ile daha sonraki zamanlarn piskoposluunun ayn itibara sahip olduunu savunmulardr. Piskoposlar, genel bir emir verme, imtiyaz ve yarglama gcne sahip olsalar da, havarilerin zel imtiyazlarna sahip deildiler.158 Hiyerarik dzenin en st noktasnda papaln bulunduu Katoliklikte papann ycelii, kiiliinden ok, sa Mesihin Kilisesinin banda olmasndan kaynaklanr. Petrusun on iki havarinin ba olmas gibi, Papa, piskoposlar meclisinin badr. Papann dier piskoposlarla ilikisi, Petrusun br havarilerle balants gibi deerlendirilir. Yani Petrus havarilik, Papa ise piskoposluk geleneinin kaynadr.159

157 158

Halim Ik, Gnmzde Papalk Tekilat, Baslmam Doktora Tezi, st., 2001, s. 27 www.newadvent.org/cathen/01626c.htm (20.09.2004) 159 Halim Ik, a.g.e., s. 29

37

38

KNC BLM On ki Havari Simun Petrus

Havari Petrusun hayat ile ilgili bilgiler; nciller, Resullerin leri, Pavlusun Galatyallara Mektubu (II. Blm) ve geleneksel ifahi nakillere dayanr. Birbirinden farkl mahiyet arzeden ifahi bilgiler sonu olarak yine Yeni Ahit yazarlarnn verdii malumat nda olmutur. Aralarnda eski kilise yazarlarnn bulunduu bir grup, Petrusu iman noktasndan deerlendirirken, ona atfda bulunan apokrif metinlerin160 yazarlarnn bulunduu dier bir grup ise onu efsanevi bir karakter erevesinde tahlil ederler. Havari Petrusun hayatn aadaki balklar altnda toplamak mmkndr: sa dnemi, Kuds ve Filistindeki yaam, Batdaki misyoner yolculuklar, Romadaki hareketlilik ve lm,161 Ancak, Havari Petrusun hayatn genel olarak iki ksmda deerlendireceiz: a.sa Mesihin ars ile havarilie Pentekost162 dnemine kadar geen periyod. seilmesinden,

160

Apokrif: Yunancada gizlenmi anlamna gelen terim, genel anlamda dinsel literatr ierisinde sahih ve otantik olarak kabul edilmeyen metinleri ifade eder. Kanonik metinlerin dndaki Yeni Ahitle ilikili metinleri, yani gnostik nciller, ocukluk ncilleri ve eitli szl ncil gelenekleri gibi metinleri kapsar. Bkz. inasi Gndz, Apokrif, Din ve nan Szl, s. 38 161 newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) 162 Pentekost, iki anlamda kullanlmaktadr: 1) Passoverden sonraki ellinci gne denk den Yahudi Haftalar Bayramna verilen Yunanca isim. 2) Hristiyanlarda Paskalyadan elli gn sonra, Kutsal Ruhun havarilere inii ansna kutlanan bayram. Bkz. inasi Gndz,

39

b.ncelikli havari seilmesinin, kendisini lk Papa konumuna gtren Katolik kabulde bu iki adla birlikte, Pentekosttan ldrlmesine kadar uzanan dnem.163 Havari Petrusun, Romann ilk piskoposu, dolaysyla ilk papa olduunu kabul eden Katolik Kilisesini bu anlaya gtren sebep, bizzat sa Mesih tarafndan ncillerde Petrus iin belirtilen statdr.164 Bu statnn temelinde, Petrusun Sen, yaayan Tanrnn Olu Mesihsin cevabn vermesi zerine sann onu verek Sen Petrussun ve ben topluluumu bu kayann zerine kuracam165 demesi bulunmaktadr. Buna ilaveten, Petrusu sa ile birlikte birok olayda bir arada gsteren Yeni Ahit rivayetleri de, sann Petrusa zel bir nem verdiini vurgulamaktadr. Pentekost ncesi Dnemde Havari Petrus Yeni Ahitte Simun ve Petrus diye iki ayr isim tadn grdmz havarinin bu iki adla birlikte (Simun Petrus) anld da grlr. Yeni Ahit klliyatnn tmnde 81 kez bahsi geen dier 11 havari adna karlk, Petrus ismi 120 deiik yerde anlmaktadr. Sinoptik ncillerde 61 defa tekrarlanan isim, Yuhanna ncilinde 20 kez zikredilir. Simun isminin, kendisine snnet olduunda verildii anlalmakta, dier taraftan adnn, Yeni Ahitin Yunanca yazma nshalarnda Simun166 ve Simeon167 imlas ile iki ayr biimde yazld grlmektedir. Bu ismin iki ayr formda yazlmas, kelimenin branice transkripsiyonundaki imladan kaynaklanmaktadr. Simunun dier bir ad olan Petrus, kendisine sa Mesih tarafndan kazandrlm bir nvandr. ncilin verdii bilgiye gre168 bu ad, sa ile ilk kez (Yahya ile nceden grm olan) kardei Andreasn tavassutu ile gren Simunun bu karlamada
Pentekost Din ve nan Szl, s. 304 Ayr. Bkz., F. L. CrossE. A. Livingstone Pentecost, The Oxford Dictionary of Christian Church, s.1093 163 Halim Ik, a.g.e., s. 8 164 Halim Ik, a.g.e., s.7; Ayr. Bkz. mer Faruk Harman, Aziz, D.A., st., 1991, IV/332 165 Bkz. Mat. 16:15-20. Markos, Luka ve Yuhanna ncilleri bu detaydan fazla sz etmezler. Bkz. Mar. 8:29; Luk. 9:20; Yu. 1:42 166 Kr. 2 Pe.1:1 167 Kr. Res. l. 15:13-14 168 Yu. 1:40-43

40

edindii isimdir: Sen Petrussun ve ben kilisemi bu kayann zerine kuracam.169 Aramicede kullanld biimi ta, kaya anlamna kefa olan terim, Greke ifadesinde yine ayn manada Kifas (Petros) telaffuzu ile kullanlp, sondaki s sesi kelimenin erkek olmasndan kaynaklanan gramatikal bir formattr. Latince sylenii Petrustur. Dier taraftan isim, Aramice ve Yunancada, Simuna verilmeden nce kullanlmayan tarihi bir ncelik de sergilemektedir.170 Kefas ve Petrus isimlerinin her ikisi de kaya anlamna gelmektedir. Kutsal kabul edilen kitaplarda Simun ad kullanlmakla birlikte, Petrus ad daha baskndr. Bu ad Mattada 5, Markosta 6, Lukada 11 ve Yuhannada 22 kez zikredilir.171 Petrus, Grekede Petros kaya paras, ta; yine Greke bir kelime olan Petra byk ta ktlesi, kaya172 kelimesinden tremitir. Petrusun gerek ve doru ismi Simondur. Bazen de Symeon eklinde sylenir. Yuhannann (Jona veya Johannes) oludur.173 Petrus takma ad, Simunun Hristiyanlkta oynayaca salam temel rol belirtmek zere sa tarafndan zellikle seilmiti. sa, birok defa ona arkadalar arasnda bir stnlk vermi ve onu kurduu binann temel ta saydn gstermek iin kendisine Aramicede ta demek olan Kefa lakabn takmt. Hatta bir aralk ona gk lkesinin anahtarn ve yeryznde verecei her hkmn gklerde de muteber olacan vdetmiti.174 sa, ona yle demiti:

Mat. 16:18; Halim Ik, a.g.e., s. 9 171 F. V. Filson, Peter, The nterpreters Of The Bible Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 749 172 Yeni Ahit, Matta ncili, s. 20 173 www.newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) 174 Ernest Renan, sann Hayat, s., 98
170

169

41

Sen Petrussun (tasn) ve ben topluluumu bu ta zerine kuracam175 Matta hari dier nciller Petrus yerine Simun adn kullanrlar. Apokrif Ebionler ncili176nde ise ad, lakab Petrus olan Simon177 eklindedir. Petrus, sann havarilerinden Andreasn yaa byk kardeiydi. Renan, kitabnda ona Simun Barjona178 demektedir. armh olaynn ardndan sann son defa havarilere grnmesi srasnda, sa, Petrusa Yuhanna Olu Simun diye hitap eder. Buna gre Petrusun babasnn ad Yuhanna,179 Mattaya gre de Yunustur.180 Renan da eserinde ayn ismi zikreder.181 sann havarileri arasna girmeden nce Vaftizci Yahyaya intisap ettii dnlen Petrus, Simon bar ona (Yuhanna Olu Simun) olarak da zikredilmitir.182 Simun Petrusun anld nvanlarnn bazlar arasnda Aziz Petrus, Beytsaydal, Havarilerin Prensi, sann papalk yetkisini haleflerine ulatrmay uygun grd havarisi gibi nitelendirmeler gze arpmaktadr. Dier yandan Yeni Ahitte kaya tabirinin, lmnden sonra Petrus ve Pavlus tarafndan sa hakknda kullanld da grlr. Petrus, Yahudi cemaatinin nde gelenlerinin de bulunduu kalabalk bir toplulua yle der:
175 176

Mat. 16:18 Ekrem Sarkolu, Ebionler ncili hakknda u bilgileri vermektedir: Yahudi-Hristiyanlarn ncillerine bugne kadar bir btn veya btnn paras halinde rastlanamamtr. Bunda dar bir alanda meskun olmalarnn, yaylmamalarnn etkisi olabilir. ncilleri hakknda elimize gelen krk bilgiler, zamann kilise babalarnn bir baka kayna aklamak iin kullandklar iktibaslara dayanr. Ancak bu alntlarda da bir birlik veya itina yoktur. Belki de esas kayna grmeden birbirlerinden nakletmi veya kendilerine gelen haberleri kartrm olabilirler. Gnmzde Yahudi-Hristiyan ncilinin varl kesin grnyor. Bunlar Nasraniler, Ebionler ve braniler ncilleridir. Bkz. E. Sarkolu, Yahudi-Hristiyan ncilleri (nsz ve Tercme), O.M.., l. Fak. Der., Samsun, 1998, Sy. 10, s. 7 177 Ebionler ncili 4 (Ekrem Sarkolu, Yahudi-Hristiyan ncilleri (nsz ve Tercme), O.M.. l. Fak. Der, Samsun, 1998, sy. 10, s. 12-13) 178 Ernest Renan, a.g.e., s. 96 179 Yu. 21:15 180 Mat. 16:17 181 Ernest Renan, a.g.e., s. 93 182 Albert M. Besnard, a.g.m., s. 168

42

sa siz yapclar tarafndan hie saylan, ama kenin bata durumunda gelen tatr.183 Musa ile birlikte denizden geen srailoullarnn tarihi aksiyonunu vaftiz olarak deerlendiren Pavlus, sa hakknda u benzetmeyi yapar: Hepsi ayn ruhsal kayadan itiler ve o kaya Mesihti. Buna ramen tanr onlarn oundan honut deildi. Cesetleri de le serildi.184 sa dneminde Petrusun, bazen Simun, bazen de Kifas ismiyle anld grlr. Buna karlk ilk kilise dnemlerinde Simun, daha ziyade Kifas adyla arlrd.185 Bunun delili Pavlusun bir mektubunda yle geer: Her biriniz, ben Pavlus yanlsym, ben Apollos yanlsym, ben Kifas yanlsym ya da ben Mesih yanlsym diyor. Mesih blnd m?186 Bir gre gre, baz kilise ve Mesihi mezhepler Petrusun ahsnn deil, onun itikadnn taa benzetilmi olduunu iddia etmektedirler. Bazlar ise, Mesih sa ibu ta zerine cmlesiyle bizzat kendisini demek istedi grndedirler. nk Yunancada Petrus zel isim ve mzekkerdir. Oysa (petra) cins ismi ve mennestir. Onun iin bina olunacak ta (hacer) deil (hacera)dr, yani Petrustan bakasdr ki, Mesihin kendisidir. Keldance olan kifa kelimesi kaya manasnda deildir.187 Petrus'un Aile Ortam ve Yetitii evre Petrus, Taberiye Glnn kuzeyindeki arama almalarna ramen bulunduu yer kesin olarak bilinemeyen bir kasaba olan Beytsaydada domutur.188 Petrusun, Taberiye Glnn kuzey dousundaki Erden Nehrinin189 sol yakasnda ve bu gle
183 184

Res. l. 4:11 1 Ko. 10:1-5 185 Simun 31, Kefas 6 tekrarla grlr. Bkz.Yu. 1:43; 1 Kor 1:12, 3:22, 4:5, 15:5; Gal. 2:19 186 1 Ko. 1:12-13 187 Abdulehad Davud, ncil ve Salib, Sad. Kudret Bykcokun, nklab Yay., st., 1999, s. 181, 183 188 newadvent.org/cathen/11744a.htm 189 sa Mesihin Yahya tarafndan vaftiz edildii bu nehir, Kitab- Mukaddes'de yaklak 500 tekrarla anlr. Bkz. Halim Ik, a.g.e., s. 12

43

dkld mntkada bir kasaba olan Beytsayda190 asll olduu ncilde nakledilmektedir.191 Babasnn ad Matta nciline gre Yunus192, Yuhanna nciline gre Yuhannadr.193 ncillerde sann hitabndan rendiimiz Simun Petrusun babasnn bu deiik isimlerle anlmasnn, aslen Grek kkenli olan kelimenin (Jonas-Jean) Aramiceye transkripsiyonundan kaynaklanan bir form olmas muhtemeldir.194 Dnemin, mensubu olduu Yahudi geleneine gre erken yata evlenen Simunun en az bir kardeinin (kendisi gibi Havari olan Andreas) olduu anlalmaktadr. Petrusun kardei Andreas, Vaftizci Yahyann rencilerinden biriydi ve sa da onu muhtemelen rdn kylarnda tanmt.195 Petrusun zel hayatnda evli olduu bilgisini, Sinoptik nciller ve Pavlusun bir mektubu ve sa, Petrusun evine geldii zaman, onun kaynanasn stmal olarak yatm grd196 ifadesiyle vermektedir. Yine Pavlusun Dier resuller ve Rabbin kardeleri ve Kifas gibi, yanmzda iman eden bir kadn-gezdirmee selahiyetimiz yok mudur?197 Sz Simun Petrusun evli olduuna iaret etmektedir. Pavlusa gre Petrus, yolculuklarnda eini yanna alp birok cemaat ziyaretlerine beraberinde gtrmtr.198 Simun, sa dneminin balarnda (yaklak olarak M.S. 26 28) evlenir kendisine ait evde kaynvalidesiyle birlikte yaad Kefernehuma yerleir. skenderiyeli Clemente gre ocuklar vardr. Ayn yazar Petrusun karsnn ehitlik acs ektiini syler. Bu gereklerin etkisi dnlerek Clementten intikal eden antik

190

Celile Gl yaknnda Kefernahum ve Horazin ile komu bir kent. Bkz. Yeni Ahit, Haritalar ksm. 191 Yu. 1:44 192 Mat. 16:17 193 Yu. 21:15 194 Halim Ik, a.g.e., s. 12 195 Mat. 20:25; Renan, sann Hayat s.98 196 Mat. 8:14; Mar. 1:30; Luk. 4:38 197 1 Ko. 9:5 198 F. V. Filson, a.g.md. s. 749

44

Hristiyan edebiyat Eusebius tarafndan derlenmitir. Simun, Kefernahumda Taberiye Glndeki kendi kayyla balk mesleini devam ettirmitir.199 Zebedi'nin oullar Yakub ve Yuhanna i l e i ortadr ve bunlar geimlerini, Taberiye Glnden salamlardr. 200 sann Hristiyanl teblie balad dnemde, Beytsayday terkeden Simun Petrus, Taberiye glnn bat yakasndaki Kafernahuma gm, buraya yerlemitir. Bu beldede bulunan sa artk buray mekn tutan Petrusun evinde misafirdir.201 sa ile birliktelii sonucu Petrusta, onun Tanr tararndan vadedilen ve peygamberlere bildirilen Mesih olmasnn tesinde, yaayan Tanrnn olu202 olduu konusunda bir inan gelimitir. Bu balamda Simun Petrusu havarilie ulatran sreci blmde tahlil etmek gerekir: sa le lk Karlama sann Petrusla ilk karlamas, Vaftizci Yahyann tutuklanmasndan sonra, Nsradan ayrlarak Zebulun ve Naftali yresinde, Celile Gl kysnda bulunan Kefernahuma gelip yerlemesini takiben gereklemiti. Bu sralarda sa, gklerin egemenliinin yaklam olmas sebebiyle insanlara tvbe etmeleri gerektii konusunda arlarda bulunmaktayd.203 Rivayete gre, Yahya rencileriyle birliktedir ve oradan gemekte olan saya bakarak te tanr kuzusu der. Bu iki renci Yahyann sylediklerini iitince sann ardnca giderler. sa arkasn dnp onlarn kendisine doru gelmekte olduklarn grnce ne aradklarn sorar. Bu kiiler sann nerede oturduunu renmek isterler. Birlikte gidip sann evini grrler ve o gn onunla birlikte kalrlar.

199 200

newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) Luk. 5:10 201 Mat. 8:5-14 202 Mat. 16:16 203 Mat. 3:1-3

45

Yahyann sylediklerini iitip sann ardndan giden iki kiiden biri Simun Petrusun kardei Andreastr. Andreas nce kendi kardei Simunu bularak ona Mesihi bulduklarn syler.204 Yuhanna ncili, Mesih kelimesini ilk olarak burada kullanan ncildir. Yahyadan rendikleri zerine kardei Andreasn giriimiyle sa ile buluan ve Kifas nvann burada alan Simun, kendisini havarilie gtrecek srece girmiti.205 Petrus bu aamada ayrca sann Celilenin Kana ehrinde suyu araba eviren mucizesine206 de tank olmutu. Birok yahudi adalar gibi Petrus da rdn Vadisinin dousundaki Beytanyada, Andreasla birlikte vaftiz edilmiti.207 Petrus, sa ile ilk karlamasndan sonra Celile, Yahudiye Kuds ve Samariyede saya bir sre arkadalk ederek onunla birlikte kalr.208 Petrus Celilede, asl ii olan balklkla ilgilenir. Daha sonra da sann komusu olarak kalr. Dadaki vaazdan ve Kefernahumda Centurionun olunu iyiletirdikten sonra sa, Petrusun evine gelir ve onun ateler iindeki hasta kaynvalidesini iyiletirir. Bir sre sonra sa, on iki havarisini Tanrnn kralln yayma konusunda yardmclar olarak seer.209 Matta nciline gre sann, Petrusla karlamas bu ekilde olmutu. sa ve Petrusun daha evvel birbirlerini tandklarna dair Matta ile birlikte dier ncillerde, havari mektuplarnda ve gelenein teki baka kaynaklarnda hibir bilgiye rastlanmaz. Luka ncili, dier ncile gre Petrusun sa ile ilk karlamasn daha ayrntl ekilde anlatmaktadr. kisinin birbirlerini ilk kez grmeleri Taberiye Gl kysnda olmutur. Matta ve Markosa gre bu gln ad Celiledir.210

204 205

Yu. 1:35-41 Mat. 16:18; Yu. 1:35-42 206 Yu. 2:1-11 207 newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) 208 Yu. 2:4 209 Mat. 4:19; Mar. 3:13; Luk. 5:10 210 Luk. 5:1; Ayr. kr. Mat. 8:14; Mar. 1:30

46

Havarilie ar sa, Celile Glnn kysnda gezerken birbirleriyle z kardeler olan Simun ve Andreas gle a atarlarken grr ve meslekleri balklk olan bu iki kardein kendisine katlmalar iin davette bulunur. Onlara: ardmca gelin, sizi insan avclar yapacam der ve bunun zerine Petrus ve Andreas sorgusuz sualsiz ilerini brakarak onun ardndan giderler.211 Bu durum yle anlatlmaktadr: sa onlara dedi: Ardmca gelin, sizi insan avclar yapacam. Onlar da hemen alar brakp onun ardnca gittiler.212 Luka ncilinde ise bu olay yle nakledilir: Halk, gln kysnda duran sann evresini sarm olduklar halde onu dinlemektedirler. sa, gln kysnda iki kayk grr. Balklar kayklarndan inmiler ve alarn ykamaktadrlar. sa, bu iki kayktan Simuna ait olanna biner ve Simundan kydan biraz almasn rica eder. Sonra oturup kayn iinden toplulua ders vermeye devam eder. Konumasn bitirince Simuna derin sulara almalarn ve balk tutmak iin alarn salmalarn syler. Simun, saya btn gece balk tutamadklarn ama yine de bu sz sebebiyle alar salacan syler. sann istedii ey yaplr ve yle ok balk yakalanr ki, alar yrtlmaya balamtr. teki kayktakiler de iaret zerine yardma gelirler ve her iki kayk ta tutulan balklarn okluu yznden batma tehlikesi geirir. Simun Petrus bu allmadk manzaray grnce, Rab, uzakla benden, ben gnahkr bir adamm szleriyle sann dizlerine kapanr. Petrus ve yanndakiler, tuttuklar balklarn okluundan arp kalrlar. Bu srada orada Simunun ortaklar olan Zebedi Oullar Yakup ve Yuhanna da vardr. Luka sann arsna ilk olarak uyacak olan bu kiilerin, Simunun i ortaklar olduunu belirtmektedir. Nihayet sa, Simuna korkmamasn, bundan sonra balk yerine insan tutacan syler. Kayklar kyya ekip her eyi olduu gibi brakarak sann ard sra giderler.213

211 212

Mat. 4:20 Mat. 4:19-20; Mar. 1:16-20; Luk. 5:10 213 Luk. 5:1-10

47

Renana gre iki karde, statlaryla en fazla megul olduklar devirde bile balk avlamaya devam etmilerdi. Kelime oyunu yapmaktan holanan sa, onlar insan avcs yapacan sylemiti. Simon Barjona veya dier adyla Petrus, pek zel bir neme haiz olarak dier havarilerden ayr tutulmutu. sa onun evinde oturur, onun kaynda ders verirdi. Evi ncil vaaz merkeziydi. Halk kendisini srnn reisi sayard ve cemaat bir geit vergisi verecei zaman tahsildarlar paray ondan isterlerdi. say ilk defa Mesih olarak tanyan Simundur. Halkn gznden dt bir srada sa havarilere: Yoksa siz de mi ekip gitmek istiyorsunuz? diye sormu, Simun da: Ey Rab, biz kime gideceiz, ebedi hayatn szleri sendedir cevabn vermitir.214 Lukaya gre Petrus ve dier bu olaydan sonra Mattann verdii bilginin aksine bir daha balklkla veya baka bir meslekle uramamlardr. Bylece Dinler Tarihine damgasn vuracak olan hareket burada, Taberiye Gl kysnda balamtr. saya ulap ondan kaynvalidesini dier hastalarla birlikte tedavi etmesini isteyen, bu arada baka mucizelerine de 215 ahit olan Petrus, sann insan avcs ars ile havarilik yolculuuna balam, bundan byle Petrusun evi sann mesajna tahsis edilen bir mekn olmutur. Petrus, havarilie sa tarafndan arld zamandan, havarilie giriine kadar retmeniyle birlikte yaayan, mesajlarn dinleyen bir renci, bir mritti. Burada mritten kast, birliktelik iinde ve tam gn renme srecinde olan zel renciydi. sa, onu havari olarak grevlendirdikten sonra vaaz vermek ve eytan srmek iin yetki vermiti.216 Havarilie Girii Btn bu aamalarn sonucunda sa tarafndan belirlenen 217 ve yalnzca Sinoptik nciller ve Resullerin lerinde verilen drt havari

214 215

Mat. 20:25; Ernest Renan, sann Hayat, s. 98 Mat. 8:4-17; Mar. 1:29-31 216 F. V. Filson, a.g.md. s. 750 217 Yu. 6:70

48

listesinin her birinde Simun Petrusun ilk sray aldn izlediimiz on iki havari grrz.218 Bylece sann ilk rencileri Petrus ve kardei Andreas olurlar. Onlar gibi geimlerini balklkla kazanan iki karde, Zebedinin oullar Yakup ve Yuhanna da ayn gn sann arsna uyarak ona katlrlar.219 Bu ilk drt kii ile birlikte sa, Celile blgesinin her tarafn dolaarak gksel egemenliin mjdesini duyurur, evre blgelerden gelen hastalar iyiletirir ve vaazlar verir.220 Matta nciline gre sann, meslei vergi toplama memurluu olan Matta hari bu ilk havarilere katlan dier yedi havari ile nasl ve hangi artlarla karlat ve onlarla neler konutuuna dair herhangi bir bilgi de yoktur. Fakat on iki havariyi yanna arp kt ruhlar (cinleri), kovmak ve her hastal, her illeti iyiletirmek zere onlara, kt ruhlar zerine yetki verdii anlatlmaktadr.221 Petrus ve dier havariler ilk defa olmak zere aldklar buyruklar halka anlatmak amacyla kendilerine verilen grevi yerine getirmek iin ilk faaliyetlerine balarlar.222 Burada ve dier havari listelerinde hep ilk srada yer verilen Petrus adna ncil yazarlarna gre, saya yaknln temin eden u ayrcalkl konumlar gze arpar: Petrus, sa Mesih'in havra reisi Yairusun kznn diriltilmesi mucizesine tank olan rencisinden (dier ikisi Yakup ve Yuhanna) biridir.223 Blgede hastalklara yakalanm insanlar bata olmak zere ok byk bir kalabalk sann etrafnda toplanmlardr. Yllardr tedavi olmasna ramen hastalndan kurtulamayan bir kadn da kalabaln arasndadr. sann arkasndan yetiip giysisinin eteine dokunur, kanamas kesilir ve iyileir.

218 219

Havari listelerinin getii yerler: Mat. 10:1-4; Mar. 3:13-19; Luk. 6:12-19; Res. . 1:13 Mat. 4:12-22 220 Mat. 4:23-25; 5:1-48; 6:1-34; 7:1-28; 8:1-13 221 Mat. 10:1 222 Havarilere sa tarafndan verilen grevler iin Bkz. Mat. 10:5-41 223 Mar. 5:21-43; Mat. 9:18-26; Luk. 8:40-56

49

Kendisine kimin dokunduunu soran saya, Petrus hari kimse cevap vermez. sa, iinden bir gcn akp gittiini hissettiini syler. Petrus, ona cevaben, kalabaln epeevre sarp sktrdn anlatr. Bu srada Yair adnda havra yneticisi olan bir adam hasta kznn iyilemesi iin yalvarmtr. Yairin evinden biri gelerek, kznn ldn haber verir. sa adamn evine gelince Petrusla birlikte Yuhanna, Yakup ve kzn babasndan baka kimsenin ieriye girmesine izin vermez. sa, kz elinden tutarak ayaa kaldrr. sa, olanlar hi kimseye anlatmamalar iin onlar uyarr.224 Bu, Petrusun tank olduu birok mucizeden biridir. Lukada anlatlan bu olay da dier iki ncilde yoktur. Yuhannadaki benzer olayn kahramanlar da farkldrlar.225 sann ekmei ikiye blmesi ve su zerinde yrmesi mucizesinden sonra Petrus, aynsn tekrarlar ve sonucunda sann Allah'n olu olduu inancn ikrar eder. 226 Bedenim gerek yiyecek, kanm gerek iecektir. Bedenimi yiyip kanm ien bende yaar, ben de onda. 227 Diyen sann derun ierikli bu szlerinden sonra rencilerden onu anlayamayan ounun terk etmesine ramen Petrus, sebat dolu bir istikrarla Rab, biz kime gideceiz? Sonsuz yaamn szleri sendedir. man ediyor ve biliyoruz ki Sen Tanrnn kutsalsn 228 szleri ile saya olan sadakatini tescil eder. zellikle Son Akam Yemeinde sa, havariler arasnda Petrusun liderliini vurgulamtr. Petrus, say kurtarc olarak tanmladktan sonra, havarilerin ba olacana dair sz vermitir. sa, Filipus Sezariyesinde havarileriyle birlikte otururken Petrusa nemli yetkiler verdiini bildirmitir. Petrus, burada dier havarilere gre ayrcal olan bir ahsiyet olarak zikredilir. sa, rencilerine, halkn, insanolunun kim olduu, bir baka ifadeyle kendisinin kim
224 225

Luk. 8:40-56 Yu. 4:46-54 226 Mat. 19:22-33; 16:5-20; Mar. 6:52 227 Yu. 6:55 228 Yu. 6:68-69

50

olduu hakknda ne sylediini renmek ister. Onlardan farkl cevaplar alr, sonra da havarilerin kendisi hakkndaki dncelerini sylemelerini istemesi zerine Petrus sz alr ve saya: sann, havarilerine ynelttii Halkn dediine gre nsanolu kimdir229 sorusuna Sen yaayan Tanrnn olu Mesihsin 230 cevabn verir. Bunun zerine Petrus, sann Ne mutlu sana ey Yunus olu Simun, nk bu srr sana aan insan deil, gklerde olan Babamdr231 iltifatna mazhar olur. Ayn zamanda sa, havarilerine kendisinin Mesih olduunu hi kimseye sylememeleri iin uyarlarda bulunur. Nitekim bu tarih diyalogdan sonradr ki Simun, Petrus-kaya ve gklerin krallnn anahtarlarnn sahibi unvanlarn almtr. 232 Bu konuma ve taltif, hem havariler hem de daha sonra nevnema bulacak Hristiyan dncesinde Petrusa son derece zel bir konum kazandrm ve o kilisenin direi ve papalarn ilki saylmtr. Asl ad Simun olan bu havariye Petrus ad, bu konuma ile sa tarafndan bizzat verilmitir. Grekede Petros yani kaya paras anlamna gelen Petrus, bundan sonra havarilerin reisi olmak zelliini de elde etmi ve kendisi de ilk Hristiyan cemaatinin nderi olarak Petra yani byk ta ktlesi benzetmesiyle gerek havarilerin gerekse de saya daha sonra katlan yeni dindarlarn merkezi haline gelmitir. Katolik ve Ortodokslara gre sa, kaya kelimesiyle kendisini kastetmeyip Petrusu kastetmi ve onu, gerek bir kurtarc olarak inananlar arasnda lider yapmak istemitir. Buna gre, sann krall fethedilemez ve inancn ruhi rehberlii de, sann zel temsilcisi olan Petrusun eline gemitir. Dier havariler iinde Petrusun pozisyonunun ve Hristiyan toplumunda dnyadaki tanrsal kralln temeli olduu aktr. Yani Petrusa kilisenin ba unvan

229 230

Mat. 16:13-20 Mat. 16:16 231 Mat. 16:17 232 Mat. 16:18-19; Mar. 8:27-30; Luk. 9:18-21

51

bizzat sa tarafndan verilmitir. Kilise iin yaplandrlan bu liderlik Petrussuz olamaz ve devaml oluu dnlr.233 sa, kendisinin Yahudiler elinden eza ile ikence greceini, sonunda ldrleceini sylemesi zerine Simun Petrus bu szlere Tanr korusun Ya Rab senin bana asla byle bir ey gelmeyecek234 diyerek iddetle itiraz eder.235 Fakat sa, dier havarilere bakar ve Petrusa kzarak onu eytan olmakla itham eder ve Petrusun dncelerinin Tanrya ait olmadn, ancak bir insana ait olduunu ifade eder. Sonra da havarileri ve halk yanna arp, kendisiyle birlikte ardndan gelecek olanlara mjdeler verir.236 Matta ve Markos ncillerinde bu konuma sonrasnda Petrusun say bir kenara ekip, asla lmeyeceini sylediini anlatan azarlama slubu ve sann da ona tepki gstermesi 237 Lukada yer almaz. Transfiguration238 mucizesinde Petrus, Yakup ve kardei Yuhanna ile birlikte yine n plandaki tanktr: sa, havarilerinden sadece Petrus bata olmak zere Yakup ve Yakupun kardei Yuhannay da yanna alarak yksek bir daa kar. Dada Tanrsal bir vizyona/deiime giren saya havarilerin gzleri nnde Musa ve lya Peygamberler grnp onunla konuurlar. Bu srada Petrus, saya sevincini dile getirip, saya, Musa ve lya iin bir glgelik kurmay teklif eder. Petrus konuurken parlak bir bulut onlar glgeler ve buluttan gelen bir sesin Sevgili Olum budur, ondan honudum, onu dinleyin! demesi zerine Petrus ve dier havariler korkularndan yere ylrlar. sa gelip onlara dokunur ve balarn kaldrp baknca sadan baka kimseyi gremezler. Dadan inerlerken sa onlara,

233 234

newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) Mat. 16:21-22 235 Mar. 8:31-33 236 Mar. 8:31-38 237 Kr. Mat. 16:21-23; Mar. 8:31-33 238 Mat. 17:4. Transfigrasyon, sann grnmnn deimesi anlamndadr.

52

burada grdklerini bakalaryla paylamamalar konusunda uyarr.239 Kanaatimce Hristiyan inancnda sann Tanrnn olu olduu ynndeki dogmatik dncenin temeli sinoptik ncilde de ayn ekilde getii zere bu olaya dayanmaktadr. Bu dogmay destekleyen ikinci bir rnek ise Petrusa dayandrlan Sen Tanrnn olu Mesihsin240 cmlesidir. ncillere gre sa, Petrusun bu sz sebebiyle ona Kefas lakabn vermitir. Bir miktar bor parann denmesi konusunda sann, rencilerine talimat zerine, denize gidip baln karnndaki parann alnmas mucizesinde241 Simun Petrus yine znedir. Kefernahumda iki dirhemlik tapnak vergisini tahsil eden memurlar Petrusa gelip, sann bu vergiyi deyip demediini sorarlar. Petrus da onlara onun sz konusu vergiyi dediini syler. Petrus eve gelince bu olay saya sylemek niyetini tar. Fakat sa, o bir ey sylemeden Simun ne dersin, dnya krallar gmrk ya da vergiyi kimden alrlar, kendi oullarndan m, yabanclardan m? diye sorar. Petrusun yabanclardan demesi zerine sa: O halde oullar muaftr der. sa bununla vergi memurlarn gcendirmek istemediini ima eder. Petrusa: gle gidip oltan at, tuttuun ilk bal kar ve onun azn a, drt dirhemlik bir ake bulacaksn. Paray al, ikimizin vergisi olarak onlara ver242 eklinde tembihte bulunur. Matta ncilinde Petrusla sa arasnda geen bu diyaloun sonrasnda ne olup bittii anlatlmaz. htimal ki Petrus, efendisi sann bir mucizesine daha tank olmutur. Havarilerin szcs konumundaki Petrus, ok nemli teolojik mesele ile ilgili, saya soru sorar:

239 240

Mat. 17:1-9 Mat. 16:16-18 241 Mat. 17:27 242 Mat. 17:24-27

53

Birinci sorusu: Mesih, byk bir kalabaln hazr bulunduu bir esnada havarilerine nce derin istiarelerle ykl bir konuma yapar ve szn Siz de hazr olun, nk nsanolu ummadnz bir saatte gelir243 diyerek bitirir. Petrusun Ya Rab bu benzetmeyi bizim iin mi anlatyorsun yoksa herkes iin mi?244 diye sormas zerine sa kurtulu ile ilgili uzun konumasn tamamlar. Petrus, sann yanndan hi ayrlmayan bir havari olarak, bilmediini srekli renmeye alan, iyi anlamad bir meseleyi tekrar tekrar sorup renmeye alan biri olarak grnmektedir. kinci sorusu affetmek zerine olan Petrusun Ya Rab kardesim bana kar ka defa gnah ilerse onu balamalym? Yedi kez mi? sorusuna sa: Sana yedi kez deil yetmi kere yedi kez derim sana245 karln verir. Petrus ve sa arasnda buna benzer birok konuma vardr. nc sorusu: sa, Celileden ayrlp Yahudiye snrlarna, eria Nehrinin tesine havarileriyle birlikte geer. Burada da baka yerlerde olduu gibi ardndan gelen halk topluluklarna vaazlar verir ve hasta olanlar iyiletirir. Elerin boanmas, kk ocuklara nem verilmesi ve maddi zenginlikle ilgili aklamalarda bulunur. Elerin boanmasnn ho bir ey olmadn, gklerin egemenliinin ocuklar gibi olanlara ait olduunu, maln hayrl ilerde kullanmayanlarn sonraki hayatlarnda ilerinin zor olduunu anlatr.246 Petrusun nc suali say izlemek ile ilgilidir. Simunun Bak biz her eyi brakp senin ardnca geldik, yle ise bizim neyimiz olacak sorusuna cevab Sizler de on iki tahta oturup srailin on iki oyman yarglayacaksnz247 eklinde olan sa, szlerini Ne var ki birincilerin birou sonuncu, sonuncularn birou birinci olacak248 eklinde vurgular. Matta ncilinde bu olaydan Son Akam Yemeine kadar geen zaman diliminde Petrus ad zikredilmez. Ancak

243 244

Luk. 12:40 Luk. 12:41 245 Mat. 18:22 246 Mat. 19:1-26 247 Mat. 19:28 248 Mat. 19:30

54

muhtemelen sa her nereye gitmise Petrus oradadr ve sa her ne sylemise onu iitmitir. Simun Petrusun btn bu ncelikli havari konumuna ramen sann huzurunda olumsuz bir an da vuku bulmutur: Petrusun say Sen Mesihsin249 szleri ile yceltmesi sonrasnda sann, kendisinin Kudse gidip orada, ihtiyarlar, bakhinler ve din bilginlerinin elinden ok ac ekmesi, ldrlmesi ve nc gn dirilmesini anlatmaya balamasn iitmesi zerine Petrus onu yan tarafa ekip btn bu sylediklerinin olmayaca konusundaki temennilerini ifade edip azarlar.250 Bunun zerine sa, ekil nmden eytan, nk senin dncelerin Allah'n deil, insann dnceleridir251 szleriyle sitem eder. sa ile Simun Petrus arasndaki olumsuz gibi grnen bu diyalou ncil yorumcular; sann beser yapsnn daha nde olduu ve bir an Mesih unvannn gerektirdii vasflardan uzak bir hal eklinde deerlendirip bu konuda Petrusun yceliini teslim ederler.252 Petrusun, sa tarafndan bir pasaj ncesi kendisine pek mhim bir konum verilmi olmasna ramen, bir pasaj sonras ok ciddi ekilde azarlanp neredeyse aalanmas dikkat ekicidir. Buna benzer bir rnek, sann tutuklanmasndan nce cereyan etmitir. Havarileriyle birlikte Son Akam Yemeinde olan sann, Petrusa gece horoz tmeden nce kendisini kez inkr edeceini253 sylemesi, onun nemli konumunu adeta yok eder grnmektedir. Her iki rnee bakarak, buradan Petrusun saya olan ballnn ve sevgisinin kuvveti mi yoksa Renann da alntlar yaptmz eserlerinde ska vurgu yapt gibi cehaletinin derecesi mi, yoksa sann Petrusa tepkisi ncillerin muhtelif yerlerinde zikredildii zere, eytann ve kt cinlerin, insanlarn bedenine girerek konumas eklinde mi anlalmaldr, belirsizdir. Herhalde

Mar. 8:29 Mar. 8:32 251 Mar. 8:33 252 Halim Ik, a.g.e., s. 17 253 Mat. 26:34
250

249

55

sa, kendisinden sonraki dnem iin, mesajn etkili klan ve byk kitlelerin kendisine ilgilerini artran, dnyann sonunda kendisini bekleyecek nesiller iin bu iddette bir vurgu yapm olmaldr. Ayn zamanda sa bu konumasnda, havarilere Kudste balarna gelecek hdiselerden bahseder ve kendi yolundan gelenlerin kurtulua ereceklerinin mjdesini verir.254 Petrusa sa tarafndan verilen kaya unvanndan baka Gklerin anahtarlarn sana vereceim; yeryznde balayacan her ey gklerde balanm olur ve yeryznde zecein her ey gklerde zlm olur255 ifadesinde grlen gklerin krall gibi sembolik bir zellii de vardr. Dolaysyla katolik kabul Simun Petrusun ilk papa olduu tezine gtren ve bir papalk kurumu dogmasnda rol olan, sann kilisemi bu kayann zerine kuracam256 ifadesinden sonra yapt bu benzetme, Petrusun konumunu daha da glendirmitir. Kutsal Perembeden Pentekost Dnemine sa, hayatnn sonuna yakn gnlerde kendisinin ele verileceini syler ancak sz kavrayamasnlar diye bunun anlamn havarilerden gizlemitir ve zaten onlar da bunu anlamazlar. stelik havariler saya bu szyle ilgili soru sormaktan da korkmaktadrlar.257 Tarihi bir hdise olan Son Akam Yemeinde, sa ile havariler arasnda kendisini Kuds ynetimine ihbar edecek olann kim olduu konusunda havarileri akna eviren bu konuma gemektedir. sa burada ilerinden birisinin kendisini ele vereceini ancak bu kiinin hem dnyada hem de gklerin egemenliinde zorda kalacan haber verir. Ancak sadece Yahuda skariyot, olup bitenin farkndadr.258 Yemein ardndan bir ilhi terennm eden topluluk darya karak Zeytin Dana giderler. sa, havarilerine hepsinin bu gece kendisinden tr sendeleyip deceklerini fakat kendisinin

254 255

Mat. 16:24-28 Mat. 16:19 256 Mat. 16:18 257 Luk. 9:45 258 Mat. 26:20-25

56

dirilmesinden sonra havarilerinden evvel Celileye gideceini syler.259 saya olan sadakatini her zeminde aa vuran Petrus, herkesin sadan tr sendeleyip dse bile kendisinin asla dmeyeceini ifade eder. Bunun zerine sa, Petrusun, gece horoz tmeden kendisini kez inkr edecei eklindeki mnidar cevabn verir. Petrusla birlikte orada bulunan dier havariler ayr ayr, canlar pahasna da olsa say inkr etmeyeceklerine dair sz verirler.260 sa, Simun Petrusun da aralarnda bulunduu havarilerine tevazu dersi vermek iin bir leende onlarn ayaklarn ykar. Bir Perembe gn cereyan eden ve zaman iinde Hristiyan geleneinde uygulanma alan bulan bakalarnn ayaklarn ykama riteli ilk dnem Hristiyanl ve Simun Petrusun hayatnda zel bir dnm noktas oluturur. Anlaldna gre sa, ihtimal ki bu konumasnda havarilerin kendisine olan balln adeta denemek istemi ve sendeleyip dmekten kastettii eyle de, zor durumda kaldnda onlarn ne ahval iinde bulunacaklarn nceden bildirmeyi murad etmi olmaldr. Bir gre gre, saya olan salam sadakatine ramen Petrus, kurtarc zelliin grevi ve misyonu hakknda kesin bilgiye sahip deildi. sann yaknmalar, zellikle de kendisinin dnyevi Mesih kavramyla elien yaknmalar Petrus a anlalmaz ve inanlmaz geliyordu. Onun hatal klar sadan sert tepkilerin gelmesine yol at.261 Petrusun efendisine olan istekli sadakatiyle rtmemeye balayan kararsz kiilii, sann azmi sayesinde kesin bir ekilde aa karlmtr. sa Petrusa, eytann onu buday gibi tmek istediinianlatm ve sadakatinin amamas iin dua etmitir.262 Petrusun, efendisiyle zindana ve lme elik etmeye hazr olduunu garanti etmesi, say inkr etmesi ve reddetmesi zerine olan tahminini yok etmitir.263 sa, son yemekten nce

Mat. 26:30-31 Mat. 26:32-35 261 Mat. 16:21-23; Mar.8:31-Bkz. 33;www.newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) 262 Luk. 22:31-32 263 Mat. 26:30-35; Mar. 14:26-31; Luk. 22:31-34; Yu. 13:33-38
260

259

57

havarilerine, kendisinin ayaklarn ykamalarn buyurup ilk nce Petrusa geldiinde, o kar km ancak sann aksi takdirde bana katlamazsn sz zerine tela iinde yle demitir: Efendim, sadece ayaklarm deil, yzm de.264 Getsemani Bahesinde Petrus, sann lmcl bir strapla inlerken kendisinin dierleri gibi uyumasna sitemini aklamtr.265 sa tutsak dtnde Petrus, fkeden kudururcasna efendisini savunmak istemi fakat bunu yapmas yasaklanmtr. Bu inkr saya olan iten sadakatinin, inancnn sapmasna iaret deildir. Sadece korku ve esaretlik yzndendir. sa ile yz yze geldiklerinde efendisi Petrusun yzndeki ifadeden ne denli derin bir hzn iinde o bu zayflna ramen Petrusun, havarilerin nderi olma durumu sa tarafndan salama alnmtr. sann mezarnn bo olduunu fark eden kadnlar Melekten zel bir mesaj almlardr ki bu mesaj Petrus iindir.266 Dirilmeden sonraki ilk gn sa, havarilerden sadece Petrusa grnmtr.267 Fakat btn bunlardan nemli olarak Celile Glnde sa, Petrusa grndnde onun zel misyonunun, cemaati korumak ve ilgilenmek olduunu bildirmi ve bunu Petrusun kendisine olan sevgisini defa beyan ettikten sonra yapmtr.268 Sonu olarak sa, Petrusun bana gelecek olan vahi lm nceden bildirmi ve bu sebeple de Tanry zel bir uslle izlemeye davet etmitir. Petrus, nderlik iin arlp eitilmi ve havari kyafetine brndrlmtr.269 Bu kutsal Perembe ile balayp Pentakost dnemine kadar geen periyotda, Simun Petrus n plandadr. Bu periyotda u olaylar gze arpmaktadr: 270 Fsh kurbannn kesilmesi gereken mayasz ekmek gn271

Yu. 13:1-10 Mar. 14:37 266 Mar. 16:7 267 Luk. 24:34; 1 Ko. 15:5 268 Yu. 21:15-17 269 newadvent.org/cathen/11744a.htm (20.09.2004) 270 Halim Ik, a.g.e., s. 18 271 Fsh (Pesah, Passover): srailoullarnn Msr topraklarndan knn ansna bir eit bahar festivali olarak kutlanan ve bran takvimine gre Nisann 15ine denk den bir
265

264

58

gelir ve sa, Petrusla Yuhannay, fsh yemeini yiyebilmek iin hazrlk yapmaya gnderir. Petrus ve Yuhanna, ona nerede hazrlk yapmalarn istediini sorarlar. sa da onlara ne yapmalar gerektiini anlatr.272 Gidip sann kendilerine sylemi olduu eyi bularak fsh yemei iin hazrlk yaparlar.273 Mayasz gnnde sa, Fsh kurban kesme talimatn Petrus ile Yuhannaya verir.274 sann tebihlerle dolu Mesih tarafndan ayaklarnn ykanmas nktesinde muhatabn yine Simun Petrus olduunu Yeni Ahit'ten renmekteyiz.275 Petrusun saya kar sergiledii bir baka sadk tavr, sann btn havarilerini kastla hepiniz benden tr sendeleyeceksiniz, nk yazlmtr.276 oban vuracam ve srnn koyunlar dalacak beyanna kar Petrusun hepsi sende srseler de ben srmem277 eklindedir. sa, havarilerle birlikte Getsemani denen bir yere gelir. Kendisinin gidip dua edeceini ve onlardan bulunduklar yerde beklemelerini ister. Petrus ile Zebedinin iki olunu yanna alr ve onlara yreinin lm derecesinde kederli olduunu syler. Biraz ileriye gittiklerinde Petrus, Yuhanna ve Yakupa olduklar yerde kalp uyank olmalarn tembih eder. Biraz daha ileriye gider, yzst yere kapanp dua etmeye balar. Havarilerin yanna dndnde onlar uyumu halde bulur ve bir saat bile uyank kalmadklar
Yahudi bayram. Torada (k. 12), onunla ilgili olan ifadede, o gnde her ev halk tarafndan bir kuzu kurban edilecei ve kannn eiklere ve kap zerlerine srlecei ifade edilir. Pesah bayram, sraildeki Yahudilerce 7 gn, dierlerince 8 gn boyunca kutlanr. Pesah sresince evlerde mayal hamur ya da mayalanabilecek trden olan yiyecekler kullanlmaz. Bu gnlerde i yaplmas yasaktr. Bkz. inasi Gndz, Pesah, Din ve nan Szl, s. 305. 272 Luk. 22:7-12 273 Luk. 22:13 274 Luk. 22:7-8 275 Yu. 13:8 276 Zek. 13:7 277 Mat. 26:31-34; Mar. 14:27-31; Luk. 22:31-34; Yu. 13:36-38

59

konusunda Petrusa ierler.278 Yine ayn ikazn yaparak bir kez daha dua ettii yere kadar gider. Geri dndnde havarileri yine uyumu halde bulur ve artk kendisinin ele verilme zamannn geldiini aklar.279 Devam eden gelimelerde, say Yahudi askerine ihbar etmek zere yanlarna gelen Yahuda skaryotun, perek onu hedef gsterdii olaylar zincirinin anlatld Yeni Ahitte biri diye zikredilen ve say mdafaaca n planda olan yine Simun Petrustur.280 Yahuda skariyot, beraberinde bir blk asker, bakhinlerin ve Ferisilerin gnderdii grevlileri buraya getirmitir. Petrus, yannda tad klc eker, bakhinin Malkus adndaki klesine vurup sa kulan koparr. sa, Petrusa klcn knna koymasn ve lmne iaret edecek szn syler: Babamn bana verdii kseden imeyeyim mi?281 Yuhanna ncili, klla klenin kulan koparan kiinin Petrus olduunu yazar. Dierlerinde ise bu ii yapann ad aklanmaz.282 Ayrca sann ele verildii yer Lukada Kidron Vadisi (18:1), Zeytin Da (22:39), Markosda Getsemani Bahesi (14:32), Mattada da Getsemani Bahesi (26:36) olarak farkl ekillerde zikredilir. Askerler ve Yahudi grevliler, say tutup balarlar ve bakhin Kayafann kaynbabas Hannaya gtrrler. Petrusla baka bir renci sann ardndan giderler. O renci bakhinin tand olduu iin bakhinin avlusuna girer. Petrus, darda kapnn yannda durur. Bakhinin tand renci dar kp kapc kzla konutuktan sonra Petrusu ieriye getirir. Kapc kz Petrusu tandn ve onun sa ile birlikte olduunu syleyince Petrusun ilk inkr ortaya kar. Hava souk olduu iin kleler ve nbetilerle birlikte Petrus da atein

278 279

Mat. 26:36-41 Mat. 26:42-46 280 Mat. 26:51 281 Yu. 18:1-11 282 Kr. in Bkz. Mat. 26:5; Mar. 14:47; Luk. 22:49

60

etrafnda snmaktadr.283 Bundan sonra Matta ncilinde zikredilen hdiseler, sann da iaret ettii tarzda geliir ve Petrus, korkusundan, say tanmadn iki defa inkr eder. Hdisenin getii yerde bulunanlar da Petrusu sa ile birlikte grdklerini, konuma biiminin de kendisini ele verir tarzda olduunu sylemeleri zerine Petrus, yemin edip lnet okur ve say tanmadn syler. Tam o srada horozun tmesi ile de Petrus, sann kendisi hakkndaki szlerini hatrlayp iinde bulunduu avluyu terk ederek ac ac alar.284 Simun Petrus hakknda oka konuulan sa Mesih'i kez tanmadn sylemesi ifadesi ncillerin tmnde zikredilir.285 Yeni Ahite gre Simun Petrusun saya olan yaknlnn dier iaretleri, sann lmnden sonraki gelimelerdir. Bir gnn, sras ile sabah, le ve akam vakitlerinde meydana gelen olay zerinde durmak gerekmektedir: 1.Petrus, sann lm cezasna arptrlmas ve armhta lmne kadarki sre iinde muhtemelen olup biteni halkn iinden gizlice takip etmi ve benzer bir cezadan payn almamak iin ortalkta grnmemitir. armhtan gn sonra da Yahuda skariyot aralarnda olmakszn Celiledeki daa giden ve orada say gren havarilerden biri de Petrustur. sann tutuklanmasndan armha kadar geen sre iinde Petrusla ilgili bilgi yoktur. Muhtemelen o, olaylar geriden izlemitir. lmnden sonra sann kabrini ziyaret eden kadnlarn hatrlatmas zerine mezara giden Petrus kabrin bo ve iinde kefen bezlerinin var olduunu grr;286 sann, armha gerilip gelenee uygun olarak mezara konulmasn takip eden ilk gn erkenden, ortalk daha karanlkken Mecdelli Meryem mezara gider, tan mezarn giriinden kaldrlm olduunu grr. Koarak Simun Petrusa ve sann sevdii renciye (Yuhannaya) gelerek durumu
283 284

Yu. 18:12-18 Mat. 26:69-74 285 Mat. 26:69-75; Mar. 14:66-72; Luk. 22:55-62; Yu. 18:15-18, 25-27 286 Luk. 24:12

61

anlatr. Bunun zerine Petrusla teki renci dar kp mezara ynelirler. Mezara varnca keten bezlerinin orada serili olduunu grrler. Petrus mezara girer. Orada serili duran keten bezleri ve sann bana sarlm olan mendili grr. Mendil keten bezlerle birlikte deil ayr bir yerde drlm durmaktadr. Bundan sonra havariler evlerine dnerler.287 2.Ayn gnn ortasnda sa, Simun Petrusa grnr. 288 3.Yine o akam sa, Simunun da aralarnda bulunduu Onbirlere 289 grnr. Simun Petrus, beraberinde sann alt rencisi olduu bir srada sa kendilerine grnr. Burada Petrusa kez: Ey Yuhanna olu Simun, beni bunlardan ok sever misin?290 Diye soran sa, her defasnda Evet ya Rab, seni sevdiimi bilirsin291 cevabn alnca kuzularm otlat292 karln verir. Simun Petrus, kalabalk bir topluluk nnde, say ihbar eden Yahuda ile ilgili bir konuma yapar.293 nceden sann havarilerinden biri olduu halde say ele veren Yahuda skariyotun yerine, birisini belirlemede Petrus, yapt dua ile aktif rol oynar.294 armhtan sonra gelien olaylarla ilgili detayl bilgiler sadece Yuhanna nciline aittir. Burada olduka tafsilatl aklamalar yer almaktadr. sann Petrusla arasnda geen konumalar ve kuzularm otlat sz, havariler arasnda Petrusun lider olarak grevlendirildiinin iareti saylmtr. Bu anlamda Petrus, Yuhannaya gre sann diriliinden sonra bizzat havarilerin bana

287 288

Yu. 20:1-11 Luk. 24:34 289 Luk. 24:36. Yahuda skariyot, say ihbar ettikten sonra intihar eder. Havarilerin says bylece on bire der. 290 Yu. 21:15 291 Yu. 21:15 292 Yu. 21:15 293 Res. l. 1:16 294 Res. l. 1:25-26

62

reis olarak seilmitir.295 Petrus, sann yeniden diriliinden sonra, kendini ncilin vaazna vermi ve ilk putperestleri vaftiz etmitir. Sonraki blmmzde zikredeceimiz zere Petrus, gen Hristiyan cemaatlerinde Yahudi uygulamalarnn devamna riayet edilip edilmemesi hakknda iki havariye kar srdrlen mcadeleyi Pavlus lehine zmleyen Kuds toplantsnn kararlarn tasvip etmitir. (Bu toplantda putlara yaplan kurbanlarn, kanlarn, boulmu hayvanlarn, zinann dndaki Yahudi yasaklarnn yerine getirilmemesine lzum grlmemitir.) Petrusun lm Romada, Aziz Sebastienin mezarnda yaplan kazlar, Petrusun burada mevcut kabrinin ok saygn bir mekn ve hac merkezi olduuna iaret etmektedir. Petrusun Romaya geli tarihi net olarak bilinemedii gibi buradaki ikamet sresi de kesin olmaktan uzaktr. Ayrca katolik Hristiyanln bakenti Romadaki ilk ncil faaliyetlerinin kim tarafndan balatld pek kesin olmamakla birlikte misyonerlik almalarnn tarihi, Petrustan nceki dnemlere uzanmaktadr. Daha erken devirlerde Yahudilikten Hristiyanlka gemi baz Yahudilerin burada ncili vz ettikleri Pavlusa ait bir mektubun296 sonundaki bilgilerden anlalmaktadr. Kaynaklar, Petrusun lmyle ilgili birbirine yakn tarihler ve akbet sahnelerini gstermektedirler. Bunlardan biri Pavlusun mparator Nero dneminde (5468) idama mahkm edilerek ldrld kanaatindedir. Bu kanaat, Pavlusla ilgili apokrif metinlerle eitli erken dnem kilise babalarnn konuya ilikin rivayetlerine dayanmaktadr. Bu kaynaklarn hemen hepsi Pavlusun lm ile Petrusun lmn birlikte ele alrlar ve genellikle Pavlusla Petrusun ayn gnde ldrldklerini ileri srerler. rnein Latin Hristiyanlnn nl temsilcisi Tertullian, Zndklara Kar Reete isimli eserinde mparator Nero dneminde

295 296

Yu. 21:15 Rom. 16

63

Hristiyanlara yaplan zulmlere ve Petrusla Pavlusun Romadaki lmlerine deinir.297 Geleneksel Hristiyan dncesi onu Roma ile irtibatl grr ve Romada yaam olduunu iddia eder. Buna gre onun lm imparator Nero zamanna rastlar ve M.S. 67te lm olduu iddia edilir. Ayrca onun mezarnn Romadaki St. Peterde olduuna inanlr. Kilise yazar Papias, Markos ncilinin Petrusun anlar dorultusunda kaleme alndn syler. Katolikler Roma kilisesinin havarilerin ba Petrus tarafndan kurulduu iddiasyla kendi kiliselerinin dier tm kiliseler zerinde stnle sahip olduunu iddia ederler.298 Bir baka iddiaya gre de, Petrusun lum Roma byk yangnn (Temmuz 64) izleyen aylarda, mparator Neronun saltanat dnemindeki saysz cinayetlerinden biri olmutur. Ayrca Petrusun, Nero zulm altnda ldrlecei vakasna, sa tarafndan, ncilde, lmeden nce bir telmih ile iaret ettii kabul edilmektedir. Petrusun lm tarihi baz kaynaklarda 64 olarak verilirken Eusebe ve Jerome tarafndan 67 yl gsterilir. Romal Rahip Caiusa ait 200 tarihli bir esere gre ldrld mekn, Neronun arenasna yakn bir yerde mevcut Vaticarius tepeleridir ve Simun ldrldkten sonra bu tepelerden birine defnedilmitir. Katolik gelenein, lmnden sonra Petrus adna belirledii dini anma gn (Pavlusla birlikte) her yl 29 Haziranda kutlanmaktadr. Petrusun hayat ve aksiyonunu balangcndan lmne kadar veren btn bu bilgiler onu, sadan sonraki kilise dneminin manevi lideri ve Katolik anlayta da lk Papa konumuna ykselten unsurun Yeni Ahit kaynakl olduunu gstermektedir.299 Kilise tarihinin babas lakapl yazar Eusebius, Pavlusla Petrusun ayn zamanda katledildiklerini ifade ettikten sonra bu grn Korintli Dionysusun Romallara yazd mektubuna dayandrr. Eusebius, mparator Neronun emriyle Pavlusun kafasnn kesildiini, Petrusun ise armha gerilmek suretiyle
inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001, s. 82 inasi Gndz, Pavlus , Din ve nan Szl, s. 305 299 Halim Ik, a.g.e., s. 24-25
298 297

64

ldrldn ileri srer. Bir baka nemli Hristiyan yazar Sulpicius Severus (M.S. 360-420) ise Petrus ve Pavlusun Romada Byc Simonla mcadelelerini anlattktan sonra, mparator Nero dnemindeki mehur Roma yangnna deinir. O, bu yangn sonras Neronun btn Hristiyanlar sulamaya baladn ve onlara kar sistematik bir eza ve ikence balattn, bu erevede baz Hristiyanlarn armha gerildiklerini ya da atee atldklarn bazlarnn ise vahi hayvanlarn derisine sarlarak kpeklere paralatldklarn anlatr. Severus, Petrusla Pavlusun da bu katliam srasnda ldrldklerini, Petrusun armha gerildiini, Pavlusun ise bir klla bann kesildiini vurgular. Son olarak kilise babas Jerome da Pavlus ile Petrusun Nero dneminde ayn gnde ldrldklerini ifade eder. Jerome, ba kesildikten sonra Pavlusun cesedinin Ostasian (Ostian) yolunda gmldn syler.300 Petrus, M.S. 67 ylnda Romada tutuklanp ayaklarndan aslarak armha gerilmitir. Romann ilk piskoposu, kilisenin ke ta, havarilerin ilki, gklerin melektunu elinde tutan Petrus, ayn zamanda ilk papadr.301 Grld gibi, Petrusun lmyle ilgili farkl kaynaklardan gelen farkl iki tarih (M.S. 64 ve 67) ortaya atlmtr. Mehur Roma yangn sebebiyle, Romadaki Hristiyanlara kar balatlan ikenceleri ve Pavlus ile birlikte katlediliine dair rivayetleri gz nne alrsak, Petrusun M.S. 67 ylnda ldrld akla daha yatkn grnmektedir. Petrusa Atfedilen Metinler ve Petrusun Mektuplar Havari Petrusun yazd ileri srlen iki mektup bulunmaktadr. Annamarie Schimmele gre bu iki mektup da Petrusa ait deildir.302 Ancak Yeni Ahitteki ekliyle mektubun ieriini deerlendirmeye ve buradan elde edeceim ipularna dayanarak Petrusa ve onun retilerine dair bilgiler vermeye alacam.
inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 82 Albert M. Besnard, Katolik Mezhebi, s. 168 302 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Krkambar Yay., Ankara, 1999, s. 163
301 300

65

Petrusun Birinci Mektubu Havari Petrusun Birinci Mektubu, Anadoluya dalm yeni Hristiyanlar iin yazlmtr. Mektubun yazl tarihi muhtemelen mparator Neronun egemenlik srd dnemin (M.S. 5468) sonlarna dorudur. Bu dnem, Hristiyanla girenlerin youn basklar yaadklar bir zaman dilimini kapsar. Petrusun Romada ldrld tarih ve zaman gz nne alndnda mektubun burada kaleme alnd ve Anadoluya da buradan gnderildii dnlebilir. Ayrca mektupta Pavlusun yakn dostlar ve alma arkadalar Markos ve Silvanusun adlarnn anlmas ve Babil adnn da Romay sembolize eden bir ad olarak kullanlmas bu ihtimali artrmaktadr.303 Mektupta Silvanus, Petrus tarafndan gvenilir bir karde olarak nitelenirken, mektubun da onun telkini dorultusunda yazld anlalmakta ve burada ad geen Markosun da yine Petrus tarafndan kendi olu olduu eklinde dnlmektedir. Burada ad geen Markosun z olu mu yoksa ok sevdii rencilerinden biri mi olduu konusu ak deildir. Ancak, Babilde bulunan inanllar topluluu ifadesinde bu ismin zellikle sylenmesinden Petrusun olu olduu kanaatine de varabilmek mmkn grnmektedir. Kaynaklarda Petrusun Mezopotamyann Babil kentinde ikametine veya dini yaymak adna burada bulunduuna dair herhangi bir bilgi olmadna gre Babilin, Romay ifade eden bir ad olmas kuvvetle muhtemeldir. Mektup, o dnemde Anadolunun nemli yerleim blgeleri olan Bitinya ve Pontus (Bugnk Orta ve Dou Karadeniz), Galatya ve Kapadokya (Orta Anadolu)ve Asya li (Ege Blgesi) civarna dalm dindarlara hitap etmektedir.304 Toplam be blmden oluan mektupta Petrus, Tanry ver ve sa Mesihin lmden dirilmesiyle balangta ac eken dindarlarn kurtulua ereceklerini mjdeler, onlarn, sa Mesihin dnyle birlikte vg, ycelik ve onur kazanacaklarn, sahip olduklar iman sayesinde zaten kurtulua ermi olduklarn bildirir.305
303 304

Yeni Ahit, Petrusun Birinci Mektubuna Giri, s. 263 1 Pe. 1:1-2 305 1 Pe. 3:9

66

Vaktiyle gelmi olan peygamberlerin esasen vaz ettikleri gereklerin, Mesihi ve Mesihin dnemini iaret ettiini, bu sebeple kendilerine deil de yeni dindarlara hizmet etmi olduklarn anlatr.306 Bundan dolay onlar (mektubun muhataplar), uyank olmal, zihinlerini eyleme hazrlamal ve gemiteki tavr ve davranlarn tekrar etmemelidirler.307 Petrus burada, Mesihe inananlarn, Mesihin armhta aktlan kan sayesinde kurtulua erme kudretine sahip olduklarna vurgu yaparak, Hristiyanln en nemli akidelerinden biri olan asl su ve bu suta kurtuluun formln ortaya koyar. Bu husus, Son Akam Yemeinde sann ekmei blmesi ve bir kseden iecei havarilerine paylatrarak yeme ve imelerini istemesi zerine ekmein bedeni, iecein de gnahlar balanmas iin aktlan anlama kan olduunu ifade ettii konumasn308 teyit etmektedir. Petrusa gre sa, dnyann kuruluundan nce bilinmektedir ve alarn sonunda insanln kurtuluu adna ortaya km bulunmaktadr.309 Grld gibi mektubun birinci blmnde Petrus, inananlarn kurtulu ve umudunu kuvvetlendiren bir hitap ekli kullanmtr. Mektubun devamnda dnya hayatnn bedensel tutkularn deersizlii zerinde durulmaktadr. sa Mesihin takipileri, vaktiyle halk bile deilken, Mesihten sonra Tanrnn halk haline gelmilerdir.310 Petrusun vurgulad hususlardan biri de tebaa durumunda olanlarn, yneticilere kar almalar gereken tutumdur. Ona gre, insanlar arasnda yetkili klnm her kuruma, gerek her eyin stnde olan krala (Burada Roma imparatoruna), gerek ktlk yapanlarn cezalandrlmas ve iyilik edenlerin onurlandrlmas iin kral tarafndan gnderilen valilere Rab adna bal olmak311 gerekmektedir. Bu, Tanrnn hem bir isteini

306 307

1 Pe. 1:10-12 1 Pe.1:13-14 308 1 Pe. 1:18-19; Mat. 26:26-28; Mar. 14:22-25; Luk. 22:17-21 309 1 Pe.1:20 310 1 Pe. 2:9-12 311 1 Pe. 2:13-14, 17

67

yapmak, hem de iyilik yaparak aklszlarn bilgisizliini susturmak312 anlamna gelmektedir. Ayn ekilde, hizmetkrlar da sadece efendilerinin iyi ve yumuak olanlarna deil, ters huylu olanlarna da saygyla baml olmaldrlar.313 Kadnlar iin de kocalarna kar byle bir bamllk gerei vardr. Onlarn ssleri dnyann nimetleri olmak yerine ruh gzellii olmaldr. Kocalar ise, kadnlarna kar anlay iinde yaamaldrlar.314 Mektubun bu ksm, insanlarn birbirlerine kar sosyal davran kurallar erevesi iinde nasl davranmak zorunda olduklarn aklamaktadr. Aile ierisinden topluma, oradan da ynetici snfa kar grevler ve sorumluluklar sralanmaktadr. Petrus, muallimleri olan sann, sz ve davranlarndan oluan yaam tarzn mektubun muhataplarna ite bu ekilde ulatrmaktadr. Zaman zaman, mektubun kimi yerlerinde, sa Mesihin yeryznde kavga etmek iin deil, aclara ramen insanlar sknete erdirmek ve Tanry honut etmek adna geldiini, kendisine svld zaman svgyle karlk vermediini, ac eken kimseyi tehdit etmediini ve davasn, adaletle yarglayan Tanrya braktn315 vurgulamaktadr. Hristiyanln resm kabul grmesine kadar geen yz yldan fazla sre iinde, ynetici konumunda olanlara, iktidarlara, blgesel ynetimlere, farkl corafyalarda yaylm olan Hristiyanlarn, mukavemet gstermeksizin basklara boyun emelerini, yukarda belirttiimiz trden saysz yorumlarn etkisi ve bu eit genel kanaatin, bir Hristiyan yaam biimi haline gelmesiyle izah etmek mmkndr. Petrus, lmden sonraki hayat iin, Tanrnn yarglamasndan, insanlarn hesaba ekileceklerinden ve Mjdenin llere de bildirildiinden316 sz etmektedir.

312 313

1 Pe. 2:15 1 Pe. 2:18 314 1 Pe. 3:1-5,7 315 1 Pe. 2:1-2, 11;2:16; 3:15-16 316 1 Pe. 4:5-6

68

Mektubun son ksmlar, Mesih uruna ac ekmek, hakarete uramak ve bu sayede Mesihin aclarna ortak olmann mutluluk verici ve kurtulua yol ac bir hususiyet olduunu317 anlatmaktadr. Sonu olarak bu mektup, kim tarafndan yazlrsa yazlsn, yukarda belirttiimiz yerlerde Roma mparatorluunun youn basks altnda yaayan kitlelerin imann artrmak, diren kazandrmak amacyla yazlm grnmektedir. man terk etmeksizin aclara katlanmak suretiyle, kurtulua ulamann yollar gsterilmekte ve iman sahipleri yreklendirilmekte ve gelecek semavi egemenlii bekleyi, ne karlmaktadr. Petrusun kinci Mektubu Toplam blmden oluan ikinci mektup, Havari Petrusun lmne yakn318 olduu gnlerde, muhtemelen bir nceki mektubun muhataplar olan toplulua yazlm olmaldr.319 kinci mektup, Tanr yolunda yryenlerin bir takm iyilik yapmak ve bunu derinletirmek suretiyle sa Mesihin sonsuz egemenlie girme hakkna sahip olacaklarn tleyen ifadelerle320 balamaktadr. Yazl gerekesi olarak Petrus, inananlarn her ne kadar baz eyleri bildiklerine ve sahip olduklar gereklerle pekitirilmi olmalarna ramen yaad srece bunlar hatrlatarak topluluu gayrete getirmeyi amaladn321 sylemektedir. Petrus, sa Mesihle ilgili bilgileri insanlara aktarrken, bunlar bizzat yaadn ve gzleriyle grdn, uydurma masallara bavurmadn anlatarak kendini ahit gstermekte ve Kutsal Dada, sa Mesihin kendisi, Yakup ve Yakupun kardei Yuhanna ile birlikte gkten gelen sesi iittiini322 hatrlatmaktadr. Kutsal yazlarda bulunan peygamber szlerinin hi kimsenin yorumu olmadn, peygamberlerin szlerinin insan isteinden kaynaklanmayp Kutsal Ruh tarafndan iletildiini szlerine eklemektedir.

317 318

1 Pe. 4:13-17 2 Pe. 1:14 319 2 Pe. 1:1; 2 Pe. 3:1 320 2 Pe. 1:3-11 321 2 Pe. 1:12-15 322 2 Pe. 1:16-18; Ayr. Bkz., Mat. 1:1-5; Mar. 9:2-7; Luk. 9:28-35

69

Mektubun ikinci blmnde, yanl reti yaymay amalayan sahte peygamberlerin kacana ve onlarn ortaya atacaklar iddialara dair uyarlar ve gemite peygamberlerini dinlemeyen milletlerin balarna gelen felaketlerden alnacak derslerle ilgili hatrlatmalar 323 bulunmaktadr. Petrusa gre dnyann son gnlerinde kendi tutkularnn ardndan giden alayc kiiler treyecek ve bunlar sa Mesihin geliiyle ilgili vaad hakknda alayc tavrlar sergileyeceklerdir.324 Petrus, mektubunun sonunda Pavlusun mektuplar ve bu mektuplarda zor anlalan yerlerin arptldn325 vurgulamaktadr. Bu son ifadeler gz nne alndnda Petrusun; Pavlusun mektuplarnn ierii ve etkileri hakknda bilgi sahibi olduu sonucuna ulama imkn ortaya kmaktadr. Apokrif Petrus ncili lk devir yazlarndan edinilen intibalara gre, M.S. 190 yllar ncesinde ortaya km olabilecei ihtimali zerinde durulan bu ncil, Pavlusun grlerine paraleldir. Petrus ncilinin II. yzyl sonunda ve III. yzyl banda Msrda kullanld anlalmaktadr.326 Kral Hirodesin, say tutuklatma emriyle balar ve sann armhyla sona erer.327 Bu ncilde en ok ilgimizi eken husus, armhtan sonra grlen olaanst olaylarn kendilerini fazlasyla etkileyen Ferisiler ve Yahudi din adamlarnn, korkuyla Pilatusa gelerek asker istemeleridir. Zira bunlar, sann mezara konulmasndan gn sonra dirileceini hatrlam ve rencilerin sann cesedini almaya teebbs edeceklerine, dirilecek olan sann halka ktlk yapacana inanmlardr. Hikyeye gre mezar korumak zere Pilatus onlara askerlerle birlikte Petronius adnda bir yzbay verir. Bunlar, Yahudi ileri gelenleriyle mezara

2 Pe. 2:1-3 2 Pe. 3:8-13 325 2 Pe. 3:15-16 326 Ekrem Sarkolu, Apokrif Petrus ncili (nsz ve Tercme), O.M.. l. Fak. Der., Samsun, 1998, s.3. Ekrem Sarkolu tarafndan dilimize kazandrlan bu ncil, Kptice aslndan Christian Maurer tarafndan Almancaya evrilmitir. 327 Apokrif Petrus ncili 1:1, 14:60
324

323

70

gelip byk bir ta mezarn giriine koyarlar ve nbet tutarlar.328 Cumartesi sabah Kuds halk, kalabalk bir halde mhrl mezar grmeye gelirler. Bu srada gr bir ses semay aydnlatr. Gk alr ve iki adamn, byk bir k parlaklnda mezara yaklatn grrler. Mezarn giriine konan kaya kendiliinden yuvarlanr, kenara ekilir, mezar alnca da bu iki gen adam ieri girerler.329 Askerler olanlar grnce korumaya geldikleri yzbay ve ihtiyarlar uyandrrlar. Onlara grdklerini anlatrlarken, tekrar adamn mezardan ktklarn grrler. Bunu Pilatusa bildirmek konusunda tereddte derler. Onlar istiarede iken, gn ald, bir insann aaya indii ve mezara tekrar girdii grlr. Yzbann etrafndaki halk bunu grnce gece olduu halde Pilatusa giderek durumu anlatrlar. Pilatus, yanna gelmi olan toplulua, kendisinin sa hakknda temiz olduunu ifade eder. Neticede, bu olayn kimseye anlatlmamas iin Pilatus tarafndan emir verilir.330 bn Halduna gre, Petrus bu ncilini Latince olarak yazmtr. Buna ilaveten, havariler Romada toplanarak, Hristiyan dini iin kaide ve kanunlar koyup bu kararlar Petrusun talebesi klimintosa vermiler ve bu kanunlarn nshalarn oaltmlardr.331 Apokrif Petrusun leri Apokrif tarzda ekillenmi, Petrusun Romadaki faaliyetlerini; Simon Magus ile mcadelesini, mucizelerini ve lmn anlatan uzun hikyeler serilerinden biridir. Eusebius, bu yaznn dierleri gibi Petrusa atfedildiinden, Katolik geleneince de tannmadndan sz eder. Nicephorus, imdi mevcut, yaklak bin satrdan oluan bu yaznn, 2750 satr uzunlukta olduu bilgisini verir. Bu yaznn byk bir ksm muhtemelen M.S. 200 civarnda

328 329

Apokrif Petrus ncili 7:28-33 Apokrif Petrus ncili 9:34-37 330 Apokrif Petrus ncili 10:43-49 331 bn Haldun, Mukaddime I, ev. Zakir Kadiri Ugan, M.E.B. Bas., st., 1986, s. 592; Apokrif Petrus ncilinin Trke metni iin bkz. Ekrem Sarkolu, O.M.. l. Fak. Der., Samsun, 1998.

71

Grek dilinde yazlmtr. Birok blmden oluur: Gkten ald vizyona uyan Pavlusun Romadan spanyaya gidii, Pavlusun, Narkis332 ve alt dindar kadn dnda bakalarnn dinini terk etmesine sebep olan, mucizelerini ktleyen Simon Magusun memleketi Romaya var, Petrusun, gkten ald vizyona uyarak eski dmanlaryla savamak iin Kudsten hareket edii, Romadaki mucizeleri, Simon ile mcadelesi ve lm.333 Apokrif Petrusun Vahyi II. yy.da Hristiyanlar tarafndan havarilere atfedilen ve son derece nem verilen ilk apokaliptik yazlardandr. Sozomenin rivayetine gre, sonradan gelenler tarafndan reddedilmi olmasna ramen, V. yyda Filistin Kiliselerinin ounda senede bir defa Perembe gnleri okunmutur. skenderiyeli Clement, tpk kanonik yazlar gibi bunun nemine iaret etmi ve iktibaslar yapmtr.334

Andreas
Simun Petrusun kardei,335 Yunus336 veya Yuhannann337 olu olarak tannan Andreas, on iki havariden birisidir. ncillerde Andreasn ad Luka ve Mattada bir, Yuhanna ve Markosta yerde zikredilir. Andreas bir Grek ismidir. Havariler arasnda Andreastan baka Grek ismi tayan bakas yoktur.338 Dier Grek isimleri gibi Andreas isminin (Grekede Andreas, mertlik ya da yiitlik anlamndadr) M.. ikinci veya nc yzylda Yahudiler arasnda yaygn olduu grlmektedir.339 Andreas, havarilerin isimlerinin

332 333

Bkz. Rom. 16:11 M. S. Enslin, Acts Of Peter, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes:K-Q), s. 757 334 M. S. Enslin, Apocalypse Of Peter, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes:K-Q), s. 758 335 Mat. 4:18; Mar. 1:16; Yu. 1:40 336 Mat. 16:17 337 Yu. 1:42 338 E. P. Blair, Matthew, The nterpreters Dictionary Of The Bible, (Volumes: A-D), Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 126 339 www.newadvent.org/cathen/01471a.htm (09.07.2003)

72

getii listelerde ismi ilk srada bulunanlar arasndadr.340 Baka yerlerde Andreas, sadece Markos 13:3 ve Yuhanna 6:8-9; 12:20-22 de grlr. Salam olmayan rivayetler onun Schythiada vaaz verdiini ve eski Yunanda armha gerildiini kabul ederler. 341 Aslen Beytsaydal olan Andreas, sa tarafndan havarilie davet edildiinde Kefernahumda yaamaktadr.342 Markos ve Mattaya gre Andreas ve Petrus, saya uymaya arldklar zaman balk avndadrlar. Yuhannann rivayetine gre, balangta Vaftizci Yahyann rencisi olan Andreas, Yahyann te bak tanrnn kuzusuna szn duyduktan sonra, saya tbi olur. Andreas, sonra kardei Simunu bulur ve onu saya getirir.343 Mattaya gre sa, Yahyann tutukland haberini aldktan sonra Nasradan ayrlarak Celileye dner, Celile Gl kysnda bulunan Kefernahuma yerleir.344 Kefernahum bu ynyle sann mesajnn balad yer olur. O gnden itibaren sa, insanlara arda bulunmaya; tvbe etmeye, gklerin egemenliinin yaklamakta olduuna dair uyarmaya balar.345 sa ile Andreasn ilk karlamalar Celile Gl kysnda gerekleir. sa burada gezerken, geimlerini balklkla temin eden Petrus lakapl Simun ile kardei Andreas gle a atarlarken grr ve onlara ardndan gelmelerini, kendilerini insan avcs yapacan syler. Andreas ve kardei Simun da ilerini brakp sann ardndan giderler.346 Mattann bu haberine gre Andreas, kardei Simunla birlikte, sa tarafndan kendilerine yeni mesaj bildirilen ilk kimseler olurlar. sann ardndan hibir ey sormadan giden bu iki karde Sept Gn havrada sann verdii ilk dersin de ahitleridirler.347

340

Mat. 10:2-4; Mar. 3:16-19; Luk. 6:14-16; Res. . 1:13 Philip L. Schuler, Andrew, Harpers Bible Dictionary, Ed. Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishers, San Francisco, 1985 s. 30 342 Mar. 1:21,29 343 Yu. 1:13-41 344 Mat. 4:12 345 Mat. 4:17; Mar. 1:14-16 346 Mat. 4:18-22, Mar. 1:16-20 347 Mar. 1:21-28
341

73

Andreas, dier havariler gibi sann yannda onun faaliyetlerine katlmtr. Matta ve Lukaya gre sa, daa karak istedii kiileri yanna arr ve bunlardan on iki kiiyi yannda bulundurmak, Tanr szn duyurmaya gndermek ve cinleri kovmaya yetkili klmak zere seer. Bunlardan biri de Andreastr.348 Yeni Ahit ve dier kaynaklarda kendisiyle ilgili detaylar u ekildedir: sa, bir gn Zeytin Danda Tapnan karsnda otururken Petrus, Yuhanna ve Yakup ile birlikte bulunan Andreasn, dnyann sonunda neler olacan sormalar zerine, havarilerin ve kendisine bal olanlarn gelecekteki akbetleri, ortaya kacak sahte peygamberler ve mesihler ve Yahudiyede olacaklar hakknda, onlara uyarc bilgiler verir.349 Yuhanna ncilinde, sann Andreas ve Simun ile karlamas hakkndaki bilgi daha genitir. Yahya, iki rencisiyle birlikteyken oradan gemekte olan saya bakarak onun Tanr Kuzusu olduunu syler. Bunun zerine o iki renci sann ardndan giderler. sa, onlarn kendisini takip ettiklerini fark edince neyi aradklarn sorar. Bu iki renci de sann nerde oturduklarn renmek isterler. sann davetine icabet eden renciler o gn onunla birlikte geirirler. te, Yahyann szn iitip ardndan giden bu iki renciden biri Simunun kardei Andreastr. Andreas, balarndan geen bu olay kardei Simunu bulup anlatm ve Mesihi bulduklarn syler. Anderas, Simunu saya gtrm ve Simunu karsnda gren sa, ona bakp onun Yuhannann olu Simun olduunu ve artk bundan sonra Kefas diye arlacan syler.350 Andreasn, Mesihi bulduk, yani say szleri heyecanla aktar, Mesihin geliini zleyen, cennetten geliini iple eken, ortaya kt zaman ok sevinen ve dierlerine bu byk olay iletmek iin acele eden bir karaktere sahip olduunu gstermektedir.351

348 349

Mar. 3:1319; Luk. 6:14 Mar. 13:3-23 350 Yu 1:35-42 351 www.catholic-forum.com/saints/sainta/12htm (04.07.2003)

74

Bylece aslnda Yahyann rencilerinden biri olan Andreas, bu olayn ardndan artk sann bir rencisi olmutur.352 Andreas, sann birok mucizesine tanklk etmi havarilerinden biridir. Celilede sann hastalar zerindeki mucizelerini grmek isteyen be bin kiilik bir kalabalk, Yahudilerin Fsh Bayramna yakn bir gnde sa ve havarilerinin ardndan giderler. Bu insanlarn karnlarn nasl doyurabileceklerini, elinde sadece be arpa ekmei ve iki balk olan bir ocuktan baka bir ey olmadn syleyen Andreasa sa, ne yapmalar gerektiini ifade eder ve burada gerekleen mucize zerine be bin kii karnn doyurur. Bu olay sonucu orada bulunanlar saya iman ederler. 353 Yuhannada Andreasn ad bir yerde daha gemektedir. Kudse bayramda tapnmak zere giden baz Grekler, say grme dileklerini havarilerden Filipusa, o da Andreasa bildirir, ikisi birden bu grme isteini saya haber verirler.354 Kanonik kabul edilen Drt ncilde, Andreas hakknda verilen bilgiler buraya kadar zikrettiklerimizle snrldr. Kilise tarafndan apokrif saylan Barnaba ncilinde de Andreastan sz edilmektedir. Bunlardan biri; sann, kendisine ihanet edecek kii hakknda ipular verip, bu dnyadan ayrlacan syledii, bunun zerine Andreasn, ondan ihanet edecek kiiyle ilgili baz iaretler vermesini rica ettii eklindedir. Ancak sa bu konuda herhangi bir isim vermez.355 Yuhannada zikredilen ekmek balk mucizesi ve Andreasn szleri benzer cmlelerle Barnabada da yer almaktadr.356 Bir baka yerde, sann, ruh ve bedenin uyanklnn Allaha gerek bir yaknla yol at konusundaki dikkat ekici cmlelerine Andreas, ayn tarzda cevap verir.357 sann, ehvet yznden helak olmu kavimler ve insanlar ve bu sebeple insanlarn sadece bir hanmla evli kalmasnn gerei hakkndaki

352 353

Yu 1:44 Yu. 6:1-14 354 Yu. 12:20-22 355 Bar. 72 356 Bar. 97 357 Bar. 108

75

konumas zerine Andreas, bunun zorluundan bahseder, sa da ona ehirde yaamann insana zarar vereceini ifade eder.358 Barnabann verdii haberlerin birounda sa, havarilerine Allahn birliinden bahseder, onlar dinsizlerin yapaca dini tahribat konusunda uyarr. Bunlardan birinde Andreas, sann gerek olan aln sznn anlamn sorar, sa da, Musann kitabnn tahriflerinden doan problemlerden sz eder.359 Hristiyan geleneine gre, Andreasn Anadoludan Makedonyaya oradan Volga Nehrine kadar geni bir alanda misyon almalarn yrtt ve Yunanistann Patras kentinde armha gerilerek ldrld rivayet edilir. Rivayete gre O, ayn zamanda Rus ve sko azizlerinin koruyucusudur.360 Havarilerin ounda olduu gibi Andreas, srasyla Petrus, Yuhanna, Yakup ve kendisinin olduu havariler listesi dndaki blmlerde ismi anlmaz. Ne mektuplarda ne de Vahiyde onun hakknda bir ey yoktur.361 Andreas, say en iyi bilen kii olarak kabul edilmitir. O, Son Akam Yemeinde vardr. sann ge kna tank olur. lk Hamsin yortusunda Tanr vergisi ve kran duasn paylar. Tehdit ve zulm arasnda Filistinde inancn kurulmasna yardm eder. Havarilerden bazlarnn dier milletlere vaaz vermek iin darya ktklar zamanlarda, Andreasn nemli bir grevi olduu grlmektedir.362 lk yazarlara gvenen Nicephorus, Andreasn Kapadokya, Galatya ve Bitinyada, sonra Anthropopagi ve Scythan llerinde, sonradan Aziz Stachysn ilk piskopos olarak atand Byantiumda ve son olarak Thrace, Makedonya, Teselya ve Achaiada vaaz verdiini belirtir. Yunanistanda, Achaiada, Patrasda Roma valisi Aegeas veya Aegeatesin emriyle armha gerildii ve ac ektirmek

358 359

Bar. 115 Bar. 124, 164 360 inasi Gndz, Andreas, Din ve nan Szl, s. 32 361 www.newadvent.org/cathen/01471a.htm (09.07.2003) 362 www.newadvent.org/cathen/01471a.htm (09.07.2003)

76

iin armha ivilenmedii, baland genel olarak kabul edilir. Bu grn kant XIV. yy.dan daha erken olmamasna ramen zerinde ac ektii armh, imdi Aziz Andreasnki olarak bilinen decussate armh diye bilinir. Onun lm Neronun hkmdarl zamannda, M.S. 30 Kasm 60 ylndadr.363 Andreasn misyon yolculuklaryla ilgili olarak gnmze kadar ulaan bilgilerin son derece zayf rivayetler olduu kanaatindeyiz. Mesela u bilgi bu trdendir: Andreas, armha gerilmeden nce insanlar saya gtrmekle hayatn srdrmtr. Kk Asyada ve Yunanistanda ve muhtemelen Rusya ve Polonyada misyonerlik yapmtr. armhta ehit edildiinde iki gn boyunca armh stnde vaaz verdii sylenir.364 Bir baka rivayet u ekildedir: Havari Andreasn kutsal emanetleri Patrasdan Constantinopole M.S. 357 yl civarnda gtrlr ve oradaki Havariler Kilisesine konur. XIII. yy.n banda Constantinopol, igal edilince Capual Kardinal Peter, kutsal emanetleri talyaya getirir ve onlarn birounun hl orada olduu Amalfi Katedraline koyar. Havari Andreas, Rusya ve skoya tarafndan barahipleri olarak onurlandrlr.365 Evlenme ile ilgili baz garip hurafeler, Havari Andreasn ziyafet gnne atfedilir: -Eski bir Alman gelenei, evlenmek isteyen bekr kadnlarn ziyafet bayramnn arefesinde, Havari Andreasn yardmn istemeleri gerektiini, sonra o gece plak olarak uyumalarn, ryalarnda gelecekteki kocalarn greceklerini syler. -Dieri, gen kadnlarn Havari Andreasn ziyafet bayramnn arefesinde havlayan kpeklerin bulunduu yere dikkat etmesi gerektii, gelecekteki kocalarnn bu istikametten gelecei eklindedir.

363 364

www.newadvent.org/cathen/01471a.htm (09.07.2003) www.catholic-forum.com/saints/sainta/12htm (04.07.2003) 365 www.newadvent.org/cathen/01471a.htm (09.07.2003)

77

-Andreasn ziyafet bayramndan sonraki gn, genler amar leeninin iinde bardaklar yzdrr. Eer olann ve kznki birlikte srklenir ve papaz denilen bardak tarafndan durdurulursa bu, evliliin olacan gsterir. 366 Havari Andreasn neden konusunda birok aklama vardr: skoyann azizi olduu

345 ylnda, Byk mparator Konstantin, Havari Andreasn kemiklerini Patrasdan Constantinopolee getirmeye karar verir. Aziz Regulus, bu kutsal emanetleri kuzey batya gtrmesi iin bir melek tarafndan eitilir. Sonunda Havari Andreasn yerletii skoyann Fife sahilinde durmas sylenir.367 VII. yy.da Aziz Wilfred Romaya haccndan sonra azizin kutsal emanetlerinin bazlarn birlikte getirir. sko Kral Angus MacFernus yeni diocesenin tibarn arttrmak iin onlar Havari Andreasnkinin yerine koyar. Pictish Kral Angus byk bir istilac ordu ile kar karya geldii zaman are iin dua eder. armh eklindeki beyaz bulutlar mavi gkyznden gider. Angus da kesin bir zafer kazanr. Havari Andreasn, ehrinin aziz rahibi olmasna karar verir. 1314te Bannockburn savanda, Robert Bruceun zaferini takiben, Arbroathn deklerasyonu Havari Andreas resmen skoyann rahibi olarak belirler. armh, 1385te skoyann ulusal amblemi olur. Gelenekte Havari Andreas balk, balk a, armha bal adam, armhta vaaz veren adam ve balk tutan baz vaizler temsil etmitir.368

366 367

www.catholic-forum.com/saints/sainta/12htm (09.07.2003) Andreasn mezarnn Eski adyla Konstantinopole baka Konstantinopol olmadna gre stanbula- tanp tanmadnn bir iddiadan ibaret olduunu dnmekteyiz. Kald ki, bu hususla ilgili salam kabul edilecek hibir bilgi yoktur. Bu iddia, stanbulda bir apostolik kilisenin mevcudiyetini beraberinde getirmektedir ki, kanaatimize gre, bu dnceyi savunanlarn, stanbulu yeniden Hristiyanln birinci dereceden merkezi haline getirme gayreti iinde olduklar anlalmaktadr. 368 www.catholic-forum.com/saints/sainta/12htm (04.07.2003)

78

Andreasa Atfedilen Metinler Apokrif Andreasn leri Andreas, ilk Hristiyan ncil yazarlarndan biri olarak kabul edilmektedir.369 Andreasn leri, Genellikle Apokrif tarzda ekillenmi, Andreasn yolculuklarn, mucizev faaliyetlerini, vaazlarn ve lmn anlatan ilk dnem uzun hikyeler serilerinden biridir. Gregory tarafndan ksaltlarak uyarlanp yaynlanm bu uzun mucizev hikyeler serisi, Andreasn gerek Pontus, Bitinya, Trakya ve Makedonyada ve gerekse Achaia (Gney Yunanistan)daki faaliyetlerini ele alr, lmn ve refini iler.370 Apokrif Andreas ve Matiyann leri Tutsakl srasnda Yamyamlar tarafndan kr edilip damgalanm Matiyann, Andreas tarafndan heyecanl kurtarln anlatan apokrif bir kitaptr. Hikyeye gre, yirmi ya da yetmi gn boyunca sa, Andreasa grnr ve meslektan kurtarmasn emreder. Bu emre itaat eden Andreas, sa tarafndan dmeni tutulan bir gemiye biner. Yolculuk boyunca Andreas, gemi kaptannn kim olduunu bilmeksizin sann; ilk hikyelerini, servenlerini, putperest tapnaklarna yapt ziyaretleri, sfenkslerle konumalarn, brahim, shak ve Yakup ile grmelerini anlatr. Bir kara parasna ayak basan Andreas, Matiyay kurtarr, bu uursuz adada birok mucize gsterir, ikence grr, sa tarafndan salna kavuturulur, sonunda yaptklarndan pimanlk duyan ehir halk iin ehri yeniden ina eder, bir kilise ina eder ve halk vaftiz eder.371 Apokrif Andreas ve Pavlusun leri Bu balk genellikle, Andreas ve Pavlusu bir araya getiren, ok sayda ve paralar halinde yazlp apokrif tarzda derlenmi ve sadece Koptik dilde hala mevcut vahi macera hikyelerine verilmektedir. Hikyeye gre Pavlus, denize dalar ve dnyann altn
369 370

E. P. Blair, a.g.md., s. 126 M. S. Enslin, Acts Of Andreas, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Volumes: A-D, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 127 371 M. S. Enslin, Acts Of Andrew And Matthias, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes:A-D), s. 128

79

gezer, dnnden sonra Andreasa grdklerini anlatr. sann Yahuda tarafndan kandrlp ele veriliini ve pimanln, sann ele veriinin detaylarn ve Yahudann akbetiyle ilgili korkun hikyeleri tekrarlar. ki havari baka bir ehre ziyarete giderler. ehrin kaps, kendilerine kar olanlar tarafndan kilitlenmitir. kisi topran altnda gzden kaybolurlar. Kendilerini sahtekrlkla sulayan Yahudilerle mcadeler ederler ve onlardan yirmibe kiiyi dinlerinden dndrrler.372 Yeni Ahitte Ad Geen Be Yakup Havari Zebedi olu Yakupa gemeden nce, kimlikleri hakknda deiik kanaatlerin mevcut olduu Yakup isimli be farkl ahsiyetin kimliklerini ortaya karmann gerekli olduunu dnyoruz. Bunlardan zellikle, Zebedi olu Yakup ile sann kardei Yakupun kimliklerinin tespitinde bir sorun bulunduu, yazarlardan kiminin bu iki ismi kartrd anlalmaktadr. Yeni Ahitte 64 yerde, ayn kiilere iaret etmeyen Yakup isimleri gemektedir. Biz burada, Yakuptan sz edeceiz: Havariler listesinde ad geen Havari Zebedi olu Yakup, ilk dnem Kuds Kilisesinin lideri ve sann kardei Yakup ve Havari Alfay olu Yakup. Ancak ncelikle yukarda szn ettiim be Yakup kimlerdir? Onlar tespit etmeye alalm. Yeni Ahitte Yakup ismi birka ekilde gsterilir: 373 1.Zebedinin olu Yakup.374 Havaridir. Havari Yuhannann kardeidir. Byk Yakup da denir. 2.Alfayn olu Havari Yakup.375 Kk Yakup da denilmektedir. 3.sann kardei Yakup.376

372

M. S. Enslin, Acts Of Andrew And Paul, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes:A-D), s. 128 373 www.newadvent.org/cathen/0828a.htm (19.08.2003) 374 Mat. 4:21; Mar. 1:9; Luk. 5:10 375 Mat. 10:3; Mar. 3:18; Luk. 6:15; Res. . 1:13

80

4.Meryemin olu Yusufun (ya da Joses) kardei Yakup.377 Evli kadnlarn kocalarnn isimlerinin eklenmesiyle ayrt edilebildii yerde, Meryem Kefas; Kefasn kars Meryem olarak evrildii iin Kefas ya da Cleopasn oludur. 5.Yahudann kardei Yakup (Jude). Birok katolik eletirmen Yahuday, Yakupun kardei Judas Jacobi ile bir tutar ve byle dnr. nk kardei Yakup, ilk kilisede Yahudadan daha iyi tannmaktadr. Yukarda belirttilenler, Yakup adnn iaret ettii kiiler hakknda deiik grler ne srlmektedir. Bunlardan birine gre; Yahudann (Jude) kardei Yakupun (James), Kuds piskoposu ve sann kardei Yakup ile bir tutulmas gerekir. Cleophas ya da Clopasn ve Meryemin olu, sann kardei Yakupun kimlii baz glkler karmaktadr. Bu kimlik, Yakupun annesi Meryem378 ile Cleophasn kars Meryem in379 kimliinin ve sonunda da Clopas ve Alfeusun kimliinin saptanmasn gerektirmektedir. Aramaik dilde, muhtemelen Clopas ve Alfeus isimleri ayn anlama geldiinden tek bir kiinin iki farkl isim tad kabul edilmelidir. Ayn kiiyi belirtmek iin iki ismin kullanldnn rnekleri (Yahudi ve Yunan ya da Latin isim) oktur. (Simon-Petrus; Saulus-Paulus) gibi. Buna ramen, Cleopas ve Alfeusun kimliklerini saptamak mmkn deildir. Genellikle Meryemin olu, sann kardei, Alfayn olu Yakupun kimliini belirlemek iin kesin delil olmamasna ramen, Yeni Ahittin bu farkl yolla tek ve ayn insan belirttii gr muhtemeldir. Herhalde, iyi bilinen Kuds piskoposu, sann kardei Yakup ile Alfayn olu Havari Yakupun ayn olduuna inanmak iin iyi nedenler vardr.380 Yeni Ahitte yer alan ve Yakupa atfedilen mektuba bakldnda ise Yakup adnda nde gelen iki kiiden sz edildii grlmektedir. Bunlardan biri, sann yakn evresinden olan Havari

376 377

Mat. 13:55; Mar. 6:3; Gal. 1:19 Mar. 15:40 378 Mat. 27:56; Mar. 15:40 379 Yu. 19:25 380 www.newadvent.org/cathen/0828a.htm (19.08.2003)

81

Yakuptur. Zebedinin olu olan bu Yakup, Yuhannann kardeidir. br, sann kardei olan ve yllar sonra Kudsteki inanllar topluluunun nderi durumuna gelen Yakuptur.381 Havari Yakup, inanllar topluluunun olumaya balad yllarda (M.S. 44 yllarnda) ldrld iin, Yeni Ahitteki mektubun, sann kardei Yakup tarafndan yazld kabul edilmektedir.382

Zebedi Olu Yakup

Zebedi Yuhannann kardei ve havaridir. Yeni Ahite gre sa, Yahyann tutuklanmasn duyduktan sonra Celileye dner ve Celile Gl kysnda bulunan Kefernahuma yerleir ve gklerin egemenliinin yaklatna dair mesajn yaymaya balar. Petrus ve kardei Andreastan sonra ayn gn ve ayn yerde babalaryla birlikte meslekleri gerei balk avnda olan Zebedi oullar Yakup ve Yuhannay da mesajna arr. Onlar da ilerini brakp sann ardndan giderler.383 Yakupun da dierleri gibi, sa ile ilk defa karlamalar bu ekilde cereyan etmitir. Burada anlatlan Yakupla ilk karlama, Luka ve Yuhanna ncillerinde yer almaz. Daha sonra sa, on iki havarisini yanna alp onlara yetkiler vermitir. Zebedi olu Yakup, say hayatnda ilk defa Celile Gl kysnda grmtr. Yakup ad, havariler listesinin her birinde ad geer.384 Resullerin lerindeki listede ise bana bir sfat eklenmemi Yakup ile Alfay olu Yakup ad grlr.385 Mattada iki karde Zebedinin oullar olarak anlrken, Markosta Ben-i Rege yani Gkgrlts oullar386 adyla anlr. Baba Zebedi hakknda sz geen sfata Yeni Ahitin baka bir yerinde rastlanmaz. Buna gre Yakup, Balk Zebedinin olu, Yuhannann kardei olup, sann arsna katlan havaridir.

Bkz. Ernest Renan, Havariler, s. 45; Kr. Mat. 13:55 Res. . 12:2; Yeni Ahit, Yakupun Mektubuna Giri, s. 257 383 Mat. 4:12-22; Mar. 1:16-20 384 Mat. 10:2-4; Kr. Mar. 3:4-19; Luk. 6:13-16 385 Res. . 1:13 386 Mar. 3:14
382

381

82

Yakup, sann dadaki vizyonuna tank biri olarak gsterilir. sa, daa beraberinde Petrus, Yakup ve kardei Yuhannay da gtrmtr.387 Bu durum, dier havarilerin arasnda bu kiinin nemli bir konumda olduklarnn bir iareti saylmaldr. nk dierleri iin bylesi olaanst bir hle tank olma frsat bulunmamaktadr. Kald ki sa iin Yeni Ahitte ayn tarz baka bir transfiguration 388 grlmemektedir. Rivayete gre dada, olaanstlkleri gren havari, korkudan baylrlar ve sa eliyle kendilerine getirilince de etrafta sadan baka hibir kimse gremezler. sa, olup bitenlerin bakalarna anlatlmamasna dair onlar uyarr.389 Yakup, sann mesajnn balarnda, kardei Yuhanna ve dier kardeler Petrus ve Andreas ile birlikte sk bir birliktelik iinde gibi grnrler. sann Simun Petrusun kaynanasn iyiletirme mucizesine Yakup da tank olmutur. 390 Benzer bir tanklk da, havra yneticisinin kznn ldkten sonra sa tarafndan diriltilmesi mucizesinde de grlr.391 Renana gre Yakup, kardei Yuhanna ile saya olduka yakn kimseler olarak zikredilmektedir. Yakupun mensubu bulunduu Zabdia veya Zebedi Ailesi geimlerini balklkla salamakta ve maddi bakmdan zengin bulunmaktadrlar. nk Baba Zebedinin birok kay ve yannda altrd iileri vardr. Yakup, sonralar Hristiyanln ilk zamanlarnda pek kati bir rol oynam olan Havari Yuhannann aabeyidir. Her ikisi de sann hevesli ve gayretli rencileri idiler. Yakubun annesi alome de, saya son derece bal olup, onun lmne kadar yoldalk etmitir.392 Yakup ve Yuhanna, Golgotaya kadar saya yoldalk edenler arasnda bulunan Meryem Kleofasn teyze ocuklardrlar.

387 388

Mat. 17:1; Mar. 9:2 Bkz. F.L. CrossE.A. Livingstone, Transfiguration, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 1390. sann bu transfigurasyonu ansna 6 Austosta anma gn yaplmaktadr. 389 Mat. 17:1-9 390 Mar. 1:29-31; Kr. Mar. 5:37 391 sa, kzn ldn haber alnca, aralarnda Yakupun da bulunduu havarisiyle havra yneticisinin evine girer ve baka kimsenin ieriye girmesine izin vermez. On iki yandaki kzn elinden tutar ve Talita kumi yani, kzm sana sylyorum, kalk diyerek ayaa kaldrr. sa, bu olayn duyulmamasn ister. Bkz. Mar. 5:35-42 392 Ernest Renan, sann Hayat, s.93

83

sann ailesi, kendilerinden pek holanmasalar da Zebedi Ailesi ve evresi gibi kendine bal bir ailenin ilgisine mazhar olmutur. Bu dost kalabalklar iinde sann tercih ettii ve kendisinin etrafnda deta daha dar bir halka tekil eden kimseler vard ve Zebedinin Oullar Yakup ve Yuhanna, bu halkann ilk safnda bulunmu adamlardr. sa, ifrata varan gayretlerinden dolay onlara imek Oullar demitir. nk yldrm ellerine geirseler onu sk sk kullanacak yaratlta insanlardr. zellikle Yakupun kardei Yuhanna, sa ile ok samimi ve teklifsizdir.393 Yine Renann rivayetine gre, sann Petrusa olan ilgisi ve ona gk lkesinin anahtarn ve yeryznde verecei her hkmn gklerde de muteber olacan vadeden tavr ve bu sebeple Petrusun kazand stnlk kskanla sebep olmutur. nsanolunun iki yannda bir nevi bavekil ve muavin gibi kimin oturacana olan merak, Yakup ve Yuhannay zellikle cezbetmitir. Zebedinin iki olu bu mevkilere namzettiler. Zihinleri daima bu mesele ile megul olduu iin anneleri alomeyi ne srdler; O da bir gn say kenara ekerek bu iki eref mevkiini oullarna vermesini rica etti. sa, her zaman ki prensibini; byklk hrsna kaplanlarn alalacan gk lkesinin kklerin mal olacan syleyerek bu dilei reddetti.394 Bu, cemaat iinde biraz dedikoduya sebep oldu; Yakup ile Yuhannaya ok gcenildi. Ancak sa, havarilerini yanna arp onlarn bu sebeple aralarnda kmas muhtemel dargnl yumuatc bir slp kullanarak gidermitir.395 Sinoptik ncillere gre, Petrus ile Zebedi Olu Yakup ve kardei Yuhanna, deta kendi aralarnda bir cemiyet tekil etmilerdir. nk sa, bakalarnn imanndan veya zeksndan pheye dt zamanlarda bu kiiye bavurmutur. Anlaldna gre bu adam; Petrus, Yakup ve Yuhanna balk

Ernest Renan, a.g.e., s. 95-96 Ernest Renan, a.g.e., s. 98; Mat. 20:20-23; Mar. 10:35-40. Bu hdise Markos ncilinde zikredilmektedir. Fakat gk lkesinde sa ycelie kavuunca Onun sa ve solunda oturma ayrcaln isteyen, Zebedinin kars ya da bir baka ifadeyle Yakup ve Yuhannann anneleri alome deil bizzat kendileridir. 395 Bkz. Mat. 20:24-28; Mar. 10:41-45
394

393

84

avcl iinde yani mesleklerinde de ortaktrlar.396 Yakup, sann armhtan sonra ikinci defa fakat bu sefer Taberiye Gl kysnda grnmesine ahit olan yedi kiiden biridir.397 Yakup, Luka ncilinde mucize gsterebilecek haslete sahip bir havari olarak zikredilir. Kudse doru yola kan sa, kendi nnden haberciler gnderir. Bunlar kendisi iin hazrlk yapmak zere gidip Samiriyelilere ait bir kye girerler. Ancak Samiriyeliler Kudse gitmekte olan say kabul etmezler. Yuhanna ile birlikte burada bulunan Yakup bunu grnce sadan, ky yok etmek iin bir buyrukla gkten ate yadrmak amacyla izin isterler fakat sa bu teklifleri yznden onlar azarlar.398 Pavlusa gre say, lmnn nc gn dirildikten sonra Yakup da grmtr.399 Sryanilere gre havariler Kuds ehrinde ikamet ederlerken (Markosun evinde), lk Kiliseyi kurduklarnda Sryaniceyi kullanmlardr. Onlar bu hususu, Havari Yakupun bizzat yazdna inandklar Letorciye (Kddas Kitab) isimli bir kitaba dayandrrlar. Bundan hareketle onlar, havariler dneminde Sryanicenin Yunancadan daha geerli olduu ve ilk yinin de Havari Yakup tarafndan Sryani dilinde icra edildiini ileri srerler.400 Havari Zebedi olu Yakup, sa hzla oald ve Samiriye halknn benimsedikleri gnlerde Yahudilerin de tarafndan klla ldrlmtr. O, ayn ehidi unvanna sahiptir.401 taraftarlarnn saylarnn ounun Yeni Mesaj tevikiyle Kral Hirodes zamanda havarilerin ilk

Bunun dnda Yakupla ilgili olarak baka bir hususa rastlanmamaktadr. Ancak u kadar var ki, Zebedi Olu Yakup ad

396 397

Ernest Renan, sann Hayat, s.97; Luk. 5:4-5 Yu. 21:1-2 398 Luk. 9:51-56 399 1 Ko. 15:8 400 Aziz gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970, s.41 401 Res. . 12:2

85

baka yerlerde hususiyetle anlmasa da o, dier havariler gibi sa ile birlikte bir arada bulunmutur. Zebedi Olu Yakupun leri Yakupa Atfedilen Apokrif Byk

Rivayete gre, Zebedi olu Yakupun (Filistin) dndaki servenlerini ve lmn anlatan apokrif bir metindir. Yakup, byc Hermogenes ve onun talebesi Philetus ile mcadele eden sadk bir sava olarak tasvir edilir.402

sann Kardei Yakup

sann kardelerinin kimler olduu konusu, Yeni Ahit metinlerinin anlalmas zor meselelerinden biridir. nk bu hususta ak bilgiler bulunmamakta ve zikredilen yerlerdeki bilgilerden de kesin sonular karmak mmkn olmamaktadr. Luka ncilinde, Meryemin say dourmasn anlatan pasajda dikkat eken hususlardan biri, Meryem, ilk olunu dourdu cmlesidir.403 Buna gre sann Meryemden doma baka erkek kardeleri vardr. Markosta da sann kardeleri olduunu vurgulayan bir baka ifadeye daha rastlamaktayz.404 sann, mesajn yaymaya balad ve on iki havarisini henz setii gnlerde, yaknlar ve Kudsten gelen din bilginleri tarafndan, akln kard ve iine eytann girdii tarznda tepkiler ald zikredilmektedir. Ona bu tepkileri gsteren kimselerden bazlar, annesi ve kardeleri geldii vakit, say arp kendisinden ikyeti olurlar. sa da onlarn szlerine karlk, evresinde bulunanlara bakar ve Tanrnn isteini yerine getiren herkesin kardei, kzkardei ve annesi olduunu syler.405 Burada geen ifadeden kardelerinin kim olduunun bilinmesine imkn yoktur. Benzer bir cmle Luka ncilinde de yer alr.406 Yuhanna ncilinde ise, sann ilk mucizesini gsterdii pasajn

402

M. S. Enslin, Acts Of James The Great, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: E-J), s. 800 403 Luk. 2:1-7 404 Bkz. Mar. 3:31-32 405 Bkz. Mar. 3:20-35 406 Bkz. Luk. 8:19-20

86

ardndan, sann annesi ve kardelerinin Kefernahuma giderek orada birka gn kaldklar407 anlatlr. Bu ncilden, saya iman etmeyen kardelerinin, Yahudilerin ardak Bayramnn yaklat gnlerde, Celileden ayrlp Yahudiyeye gitmesini istedikleri ancak sann onlar dinlemeyip Celilede kaldn renmekteyiz.408 Matta ncilinde ise, say douruncaya kadar Meryemle Yusufun birlemedii409 zikredilmektedir. Sadece bu ncilde geen ve sann bilgeliini ve mucizeler yaratan gcn aknlkla karlayan kimselerin dile getirdii Marangozun olu deil mi bu? Annesinin ad Meryem deil mi? Yakup, Yusuf, Simun ve Yahuda onun kardeleri deil mi? Kzkardelerinin hepsi aramzda yaamyor mu?410 Cmleleri, sann kardelerinin isimleri hususunda kk bir bilgi sunmaktadr. Resullerin lerine gre, sann kendisine iman etmeyen kardeleri bulunduu gibi, ona tbi olan kardeleri de sz konusudur. Bunlarn kim olduklar belirtilmez ancak armh olayndan sonra Meryem, baz kadnlar ve havarilerle birlikte bulunduklar411 zikredilir. Yeni Ahit mektuplarndan biri olan Yahudann Mektubunu yazan kimsenin, sann vey kardei Yahuda olduu ve bu Yahudann, Kudsteki ilk Hristiyan cemaatinin lideri olan Yakupun kardei olduu belirtilmektedir.412 u halde Yahuda, sann vey kardei olduuna gre, Yakup da sann vey kardeidir. Bunlarn dnda, Apokrif Nasarallar ncilinin gnmze kadar ulaabilen paralarndan birine gre, sann annesi ve kardelerinin saya; Vaftizci Yahyann, gnahlarn aff iin vaftiz yaptn, birlikte gidip vaftiz olmak istediklerini syledikleri ancak sann gnah ilemediini belirterek gitmedii belirtilmektedir.413 Yakupun, sa ile kardelii konusunda Katolik Kilisesi manevi

407 408

Yu. 2:12 Bkz. Yu. 7:1-9 409 Mat. 1:25 410 Mat. 13:54-56 411 Res. . 1:14 412 Yeni Ahit, Yahudann Mektubuna Giri, s. 282.Ayr. Bkz. Franz Mussner, The Letter of James, Encyclopedia of Theology, s. 1057 413 Ekrem Sarkolu, Yahudi ve Hristiyan ncilleri, O.M.. l. Fak., Samsun, 1998, sy.10, s. 8

87

karde, Protestan Kilisesi ise maddi karde kabul etmektedir. Baz eski kiliseler de Yakupu Yusufun nceki karsndan doma ve Meryemin vey olu sayarlar.414 Renana gre de, sann erkek ve kz kardeleri vardr ve sa onlarn en bydr. Bu kardelerin hepsi mehul kalmtr nk erkek kardeleri diye gsterilen ve ilerinde hi olmazsa Hristiyanln ilk gelime senelerinde byk bir ehemmiyet kazanan Yakup adnda biri de bulunan drt kii, anlaldna gre onun teyze oullardr. Meryemin, gene Meryem adnda bir kardei vardr; bu kadn, Alfeus veya Clofas isminde (bu iki isim ayn ahsa ait gibi grnyor) bir adama vararak birka erkek evlat anas olmu ve bunlar sann ilk raklar arasnda byk rol oynamlardr. z kardelerinden muhalefet gren saya katlan bu teyze oullar sann kardeleri adn almlardr. sann z kardeleri de, anas gibi, ancak onun lmnden sonra ehemmiyet kazanmlardr. Bununla beraber bunlar bu lmden sonra bile teyze oullar kadar itibar grmemie benzerler, nk tekiler Hristiyanl daha abuk benimsemilerdir. sann kz kardeleri de Nasrada evlenmiler, kendisi de ilk genlik senelerini orada geirmitir.415 Bununla beraber yle grnyor ki Efendinin erkek kardeleri denilen insanlar arasnda, onun ikinci derece akrabalar da mevcuttu. Bu meselenin yalnz Yakup bahsinde byk bir nemi vard. Doru Yakup veya Efendinin kardei denilen ve Hristiyanln ilk otuz ylnda pek byk bir rol oynadn bildiimiz bu havari, sann birinci derece kuzeni olmas lzm gelen Alfay Olu Yakup mudur,

414

Ekrem Sarkolu, Hristiyanlarda ocukluk ncilleri, Trkiye Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu I, Samsun, 1992, s. 8 415 Ernest Renan, sann Hayat, s. 19. Matta nciline gre (13:55) sann z erkek kardeleri Yakup, Yusuf, Simun ve Yahudadr. Burada sann kzkardeleri olduundan sz edilse de isimleri zikredilmemitir. Renann, yukarda geen sann z kardelerinden muhalefet grd ifadesi bir anlam ifade etmemektedir. Zira Yeni Ahitte bu tarz bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Maurice Bucaille ise, ncillerin sann karde ve kzkardelerinden bahsettiinden hareket ederek, Yunanca olarak kullanlan Adelphoi ve Adelphai kelimelerinin biyolojik anlamdaki erkek ve kz kardeleri ifade ettiini, Smi kkenli kelimelerin yanl tercme edilmi olmasnn kesin olduunu ve muhtemelen kuzenlerin sz konusu olabileceini sylemektedir. Bkz. Maurice Bucaille, Kitab- Mukaddes Kuran ve Bilim, ev: Suat Yldrm, Trkiye retmenler Vakf Yay., zmir, 1984, s. 129

88

sann hakiki kardei midir? Belli deildir.416 Eski gelenekler bu Yakupu, Luka, Markos ve Matta ncillerindeki Kk Yakup (the Lesser James) ile bir tutarlar. Bylece harfi harfine kk olan anlamndaki the Lesser bal, Alfay olu Yakupa aktarlmtr. Kk Yakup ifadesi, akrabalk ilikisini deil, ya bykl ya da ya gstermektedir. lm, yeniden dirilme ve sann ge kndan sonra, havariler dnyaya daldklar zaman Yakup, Kudsn piskoposu olarak geride kalmtr. Bu durumda, ilk Kilise iin zellikle Yahudilerin yz yze sorduklar sorularda en nemli konumaclardan biri olmutur. Kutsal kitap, Yahudi hkmlerinin yeni Hristiyanlar ne kadar balad meselesinde Yakupun nemli bir rol aldn yazar. Geleneklere gre, kutsal kitap yorumcular, Alfay olu Yakupun, ilk kilisede otoriter bir ekilde konuan sann kardei Yakupla ayn kii olduunu dnrler. Bununla birlikte baz yorumcular da Yakup isimli iki kiinin olabilecei kanaatindedirler. lki, on iki havariden biri olan Alfayn olu, ikincisi ilk kilisede yetkili ve Yakupun mektubunun yazar sann kardei Yakuptur. Bu yorumcularn iddialarna dayanak olarak sunduklar sebepler arasnda, bu Yakupun, mektubunda havarilerden bahsetmesi ve kendini havari olarak tanmlamamas gerei vardr. Ayn iddia sahipleri, mektubun yazar tarafndan kullanlan zarif yunan edebiyat slubunun bir Celile kyls tarafndan kullanlamayacan sylemektedirler.417 Pavlus, sann armhta lmn takip eden nc gn dirildiini, nce Petrusa, sonra Onikilere, sonra taraftarlarndan be yz kiiye ve ardndan da Yakupa ve btn havarilere ve kendisine grndn syler.418 Pavlusun, Korintoslulara yazd birinci mektuptan burada ad geen Yakupun, sann kardei Yakup olduu anlalmaktadr. Sonu itibaryla baz kaynaklarda buraya kadar elde ettiimiz bilgiler bizi, kim olduklar ak olmasa da, sann kz ve erkek
416 417

Ernest Renan, Havariler, s.45-46 www. newadvent.org/cathen /08280a.htm (19.08.2003) 418 1 Ko. 15:5-7

89

kardeleri olduu vakasna gtrmektedir. Bunlar tabii olarak, Yeni Ahit metinlerinde ska zikredilen din kardeleri ifadelerinden ayr tutmak gerekecektir. Pavlusun dininden dnnn ardndan yl sonrasna, Kudse gidiine kadar Yakupu gremiyoruz. Pavlus, on iki havariden sadece Petrus ve sann kardei Yakupu grmtr.419 M.S. 44 ylnda Petrus hapisten kat zaman, ka haberinin, Kuds Kilisesinde vaaz veren Yakupa iletilmesini istemitir. Kudsteki mecliste Yakup sz alarak, Simun Petrusun, Tanrnn dier uluslardan kendine ait olacak bir halk karmak (kendi ad iin) amacyla onlara ilk kez nasl yaklatn anlattn, peygamberlerin szlerinin de yazlm olduu gibi bunu doruladn, bu nedenle dier uluslardan tanrya dnenlere glk karmamak gerektiini, ancak putlara sunulup murdar hale getirilen etlerden, cinsel ahlakszlktan, boularak ldrlen hayvanlarn etinden ve kanndan saknmak lazm geldiini onlara yazmak gerektiini, nk ok eski zamanlardan beri Musann szlerinin her kentte duyurulmakta ve her sept gn havralarda okunmakta olduunu sylemitir.420 Pavlus, bu hususta unlar sylemitir: Toplumun direkleri saylan Yakup, Petrus ve Yuhanna; Barnabas ve Pavlusa arkadalk ellerini uzattlar. Pavlus bu hususu onlar bana balanan lutfu sezdikleri zaman, paydalmzn iareti olarak bana ve Barnabaya sa ellerini uzattlar. Dier uluslara bizlerin, Yahudilere ise kendilerinin gitmesini uygun grdler ancak yoksullar hatrlamamz istediler ben de tam bunu yapmaya gayret ediyordum.421 Buna ilaveten Pavlus, Kefas Antakyaya geldii zaman, onu aka sular. Yakupun yanndan baz adamlar gelmeden nce Kefasn dier uluslardan olan adamlarla birlikte yemek yediini ama o adamlar gelince snnet yanllarndan korkarak snnetsizlerden uzaklatn, onlarla yemek yemez olduunu anlatarak Petrusu ikiyzllkle itham eder ve onun adn kullanr.422 Yakupun ad, Pavlusun nc misyon yolculuundan sonra Kudse geri dnmesi srasnda
419 420

Gal. 1:19; Res. . 9:27 Res. . 15:13 421 Gal. 2:9,10 422 Gal. 2:11-12

90

da geer. Pavlus, Yakupu grmeye gider ve burada, Yakup ve orada toplanm bulunan ihtiyarlara hal hatr sorduktan sonra hizmetinin araclyla tanrnn dier uluslar arasnda yaptklarn teker teker anlatr. Bu mecliste bulunanlar ittifakla, Yahudiler arasnda binlerce imanl kimse bulunduunu ve onlarn kutsal yasann candan savunucusu olduunu sylerler. Ancak Pavlusu, dier uluslar arasnda yaayan btn Yahudilere, ocuklarn snnet ettirmemelerini, trelere uymamalarn sylediini, Musann yasasna srt evirmeleri gerektiini rettiini, bu sebeple dikkatli olmas gerektiini ikaz ederler.423 Buradaki mecliste bulunanlarn Pavlusu koruyor grnmekte olduklarn belirtmemizde fayda vardr. nk Pavlus hakknda duyulanlar son derece ciddi ithamlardr. Bunun iin Pavlusun orada bulunan adak adam drt kiiyle birlikte arnma trenlerine katlmasn, balarn tra edebilmeleri iin kurban masraflarn demesini ve bylece hakknda duyulanlarn aslsz olduuna kanat getireceklerini ve kutsal yasaya uygun olarak yaadn anlayacaklarn tavsiye ederler ve o da buna uyar.424 Bir gre gre Yahudi-Hristiyanlarca sadan sonra cemaat bakan, Katolik Kilisesinin iddia ettii gibi Petrus deil, sann kardei Yakuptur. nk Petrus, Yakupa vaazlar ve faaliyetleri hakknda senelik rapor vermitir. Bu durum Yakupun, Petrusun amiri olduunu gstermektedir. Yahudi meclisini takliden kurulmu idari tekilatlarna gre, Yakupun bakanlnda M.S. 70/72 kiilik bir meclisleri vardr. Cemaat ileri burada grlrd. Havariler Konsilinde, toplant bakanln Yakup yapmtr. Bu toplantda Yahudi barahibi Kayafaya kar, cemaatn szcln Yakup yapmtr. lk cemaatte sann halefi Petrus veya Pavlus deil, sann kardei Yakup idi.425 Yakup, Petrus ve Yuhanna, Kuds kilisesinin direi saylmlar ve Efendinin Kardei olarak Yakup, Kudste Yahudi-

423 424

Res... 21:17-22 Res. . 21:23-24; Bkz. www.newadvent.org/cathen/08280a.htm (19.08.2003) 425 Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 324

91

Hristiyan topluluunun ba olmutur.426 Renana gre Pavlus, Yakupun ryetinden bahsetmitir. Yakup, sann kardei veya akrabas idi. sann Kudste son oturuunda Yakupun da onun yannda olduunu gsteren bir emare yoktur. Yakup herhalde, havariler Celileyi terk ettikleri zaman onlarla birlikte Kudse gelmitir. Byk havarilerin hepsinin ryetleri vardr. Efendinin kardei denilen bu havarinin de bir ryeti olmam olmasn kabul etmek gtr. Bu, anlalan okaristik bir ryet, yani sann ekmeini eline alarak paralar vaziyette grnd bir ryettir. Sonralar, Hristiyan ailesinin Yakupa balanan ve branler denen ksmlar bu ryeti dirilme gnne irca ederek btn ryetlerin ilki olduunu iddia ettiler.427 Havariler Konsilinde Cemaatn bakan olarak sann kardei Yakup bulunmutur. Pavlusla ayn fikirde olmamakla beraber, cemaatn tehlikeye dmemesi iin uzlatrc bir yol takip etmitir. Yakupun lmyle de Hristiyanlar arasnda blnmeler balamtr. Daha sonralar Yakup, Yahudi-Hristiyan efsanesinin kahraman olmutur. O bir vejeteryan, bir riyazeti olarak gsterilir. Rivayete gre O, cemaatnn gnahlarnn aff iin, mabette o kadar uzun sre kalmtr ki, dizlerinin derisi deveninki gibi kat kat olmutur. Bu ar dindarlndan dolay o, bir nevi Paraklet olarak grlmtr. Yakupun lm tarihi hakknda farkl iki haber vardr. Biri 62/63 senesini, dieri 66 senesini gsterir. Ebion rivayetleri, Yakupun lmn, kendi dallarnn, glerinin balamas olarak gsterirler. Yahudilerin bana gelen M.S. 70 senesi felaketini, Yakupun ldrlmesine balarlar. Ayn zamanda bunu, Tanrnn Yahudilere gnderdii bir ceza olarak teksif ederler. Yakupun lmn, Ebionlarn hicretleri takip etmitir. nk M.S. 70 senesinde meydana gelecek felaketlerin yaklaan glgeleri, Yahudilerin dmanl, Pavlus taraftarlaryla olan i ekimeler, onlarn anavatanlar olan Kudsten ayrlma kararn hazrlam

426

Klaus Berger, Apostolic Church, Encyclopedia of Theology, Ed. Karl Rahner, New York, 1982, s. 29 427 Ernest Renan, Havariler , s. 44-45

92

olabilir.428 Hikyeye gre, Yakupun ldrlme ekliyle ilgili iki gr vardr. Flavius Josephusa gre Yakup, M.S. 62 ylnda talanarak ldrlmtr. kinci yzyl din tarihisi Hegesippusa gre Yakup, Ferisiler tarafndan tapnan tepesinden atlm, dt zaman da lmedii iin sopalarla dvlmtr. Yakupun geleneksel sembol ehit edildii sopa ve yazd mektubu temsil eden kitaptr. Yakupu anma gn Latin kilisesinde Maysn nde kutlanr. 429 sann Kardei Yakupa Atfedilen Metinler Apokrif Yakupun lk ncili Hristiyanln ilk alarnda kaleme alnan Yakupun lk ncili, ortaa boyunca eitli dillere tercme ve istinsah edilmitir. IX-XVI. yzyllardan kalma pek ok Yunanca nshas vardr. Kendi ifadesine gre yazar, Yakup ncilini Hirodesin lmnden sonra yazmtr. Yakuptan kastedilen, hakknda ihtilaf bulunan sann kk kardeidir. eitli dillerdeki el yazmalar arasnda byk farklar olduu dikkat ekmektedir. lk ncil (Protoincil) nvan, bilinen baka nciller arasnda eskilerden, ilk devirlerden beri bilindii ve dierlerinden nce yazld kanaatini vermektedir. ok sayda ve farkl dillerde kopyalar vardr. Bunlar Sryanice, Grcce, Latince, Ermenice, Arapa ve ok sayda Yunanca ve Kptice yazma nshalardr. Yakupun ilk ncili, Tomasa atfedilen brani Tomas ncili ile birlikte dier ocukluk ncillerinin kaynan tekil etmektedir. 430 Apokrif Yakup ncili ve Yakupun Mektubu Apokrif Yakup ncili (dier adyla Meryemin Doumu), 63 veya 66 yllarnda Romallarca ehit edilen sann kardei Yakupa dayandrlmaktadr. sann annesi Meryemin babas mran ve annesi Hannann ocuk hasretleri ve Meryemin douuyla

428 429

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 322 www. newadvent.org/cathen /08280a.htm (19.08.2003) 430 Ekrem Sarkolu, Hristiyanlarda ocukluk ncilleri, Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun, 1992, s. 8

93

balar, bymesi, Zekeriyann himayesine mabede verilii, evlilik zaman gelince evlenecei erkekler arasnda kura ekilii, marangoz Yusufun ansna d, Kutsal Ruhla hamile kal ve sann doumu hikyeleri anlatlr.431 Yeni Ahitte yer alan bu mektubun ne zaman, niin ve kim tarafndan yazld belli deildir. ncilde Yakup adnda nde gelen iki Yakuptan havari olan M.S. 44 ylnda ldrld iin mektubun sann kardei Yakup tarafndan yazld kabul edilmektedir. Be bbdan oluan mektubun, ilk cmlesinde getii zere o dnemde dnyaya dalm on iki Yahudi oymana veya stefann lmnden sonra artan basklara dayanamayp geni bir alana yaylan ilk cemaat mensuplarna hitaben yazld ihtimali zerinde durulmaktadr.432 Apokrif Yakupun Vahyi ve Apokrif Yakupun Mektubu 1946 ylnda Msr Chenoboskionda bulunan gnostik bir yazmadr. Bu yazma grnte, Vaftizci Yahyaya vgs ile dier apokriflerden tamamen farkllk gsterir.433 ki ksa kitaptan oluan yazmann ilki, sa ile Doru ve Efendinin Kardei denilen Yakup

431

Yakup ncilinde anlatlan bilgiler, Kurann l-i mran, 33-48; Meryem, 2-35 ayetlerine paralel ve daha ayrntl olarak anlatlmaktadr. Sarkolu, bu ncille ilgili u bilgileri vermektedir: Hristiyanln ilk alarnda kaleme alnan Yakupun lk ncili Ortaa boyunca eitli dillere terceme ve istinsah edilmitir. 9.-16. y.yllardan kalma pek ok Yunanca nshas vardr. Baz papirs paralar daha da eski tarihlere gitmektedir. Ancak bu yazma ve tercemelere sk sk ilaveler yapld da aratrclarn dikkatini ekmektedir. Bu sebeple, yaplan aratrma ve almalarla ilk orijinal metni tekrar ortaya koymak mmkn olmamtr. eitli dillerdeki el yazmalar arasnda byk farklar olduu dikkatleri ekmektedir. lk ncil (Protoincil) nvan, bilinen baka nciller arasnda eskilerden, ilk devirlerden beri bilindii ve dierlerinden nce yazld kanaatini veriyor. Bununla birlikte, bu nvann sann hayatnn ocukluk kesimini anlatmas sebebiyle, genlik ve hayatnn sonunu anlatan ncillere gre evveliyat tamas sebebiyle, verilmi olabileceini ileri srenler vardr. Bkz., Yakup ncili, ev. Ekrem Sarkolu, Trkiye I. Dinler Tarihi Sempozyumu, 24-25 Eyll 1992, Samsun, s. 9-22. 432 Yeni Ahit, Yakupun Mektubuna Giri, s. 257 433 M. S. Enslin, Apocalypse Of James, The nterpreters Dictionary Of The Bible, , Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: E-J), s. 794

94

arasnda geen diyaloglar ihtiva eder. kincisi ise lmn anlatr. ki yazma da, gnostizm ve Yeni Ahit hikyelerinden etkilenmitir.434 nceden bilinmeyen ve ilk blmleri Nag Hammadide kefedilip ortaya karlan bir eserdir. Bu eserde armhtan nce sann son vaazlarnn yazl olduu, Petrus ve Yakupa teslim edildii ve 550 gn sonra sann ge ekildii iddia edilir. YahudiHristiyan bir evrede yazld izlenimini verir. Gnostik yazlarla bir yaknl sz konusudur ancak gnostik bir tarikata atfedilemez. Dalist olan yazar, dnyay kmser ve ehitlii ver.435

Alfay Olu Yakup

Alfeus, Filistinde ilk yzylda yaayan Yahudilerin ou tarafndan umumiyetle kullanlan tam bir Grek addr. Yeni Ahitte getii ekliyle Alfay adnn iki yerde zikredildii grlr: I. Levinin Babas.436 ayet, Matta 9:9, Markos 2:14 ve Luka 5:27 karlatrlrsa, Levi ve Mattann ayn kiiler olduklar dnlr. Buna gre bu Alfay, Yakupun babas olamaz. nk Matta 10:3 ve Markos 3:18, Havari Mattann deil, Yakupun babas olan sadece bir Alfayn kimliini gsterir. II. Yakupun Babas.437 Matta 10:3, Markos 3:18 ve Luka 6:15 de geen isimlerde bir uyumluluk sz konusudur. Buna gre bu Alfay, Yakupun babasndan bakas deildir.438 Havariler listesinde grlen iki Yakuptan biridir ve sa tarafndan seilmitir. Kendisiyle ilgili olarak Yeni Ahitte fazla bilgi bulunmaz. Sadece boyunun ksal sebebiyle Kk Yakup439 denildii anlatlmaktadr. Bu lakab Markos ncili, armha gerilen

434

F.L. CrossE.A. Livingstone, Apocalypse Of James, The Oxford Dictionary of The Christian Church, Oxford University Press, New York, 1989, s. 723 435 F.L. CrossE.A. Livingstone, Apocryphal Epistle Of James, The Oxford Dictionary of The Christian Church, Oxford University Press, New York, 1989, s. 723 436 Mar. 2:14 437 Mat. 10:3; Mar. 3:18; Luk. 6:15; Res. . 1:13 438 Bkz. J. M. Norris, Alphaeus, The nterpreters Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: A-D), s. 96 439 Mar. 15:40

95

say uzaktan izleyen Mecdelli Meryem, Yosenin annesi Meryem ve alome ile birlikte zikreder. lk dnemlerden itibaren yaplan katakomplarda ve lahitlerde grlen tasvirlerde Yakup, elinde hac asas ve istiridye kabuklu apka ile sembolize edilmitir.440

Zebedi Olu Yuhanna

Yuhanna, on iki havariden biri olup Yeni Ahitdeki drdnc ncilin yazar olduu kabul edilir. Geleneksel olarak onun, baz mektuplarn ve Vahiy balkl blmn de yazar olduu dnlr. Hristiyan geleneinde onun bir havari olduu ve Efese yerletii kabul edilir ancak bu, modern aratrclarca tenkit edilmektedir. Rivayete gre Efese yerleen Yuhanna, sonra Patmosa srlm ve orada ncili ve baz mektuplar kaleme almtr.441 Yuhanna hakknda aklayc bilgilerin kayna, birbirinden biraz farkl bilgiler ierse de Drt ncil ve Resullerin leridir. sa, Yuhannay da tpk Petrus ve kardei Andreas yanna ard gibi Yakup ile birlikte kaykta alar onarrken grr ve arr. Onlar da kay ve babalarn brakp sann ardndan giderler.442 Bu hdise, ayn zamanda Yuhanna ile sann ilk karlamalar anlamna gelmekte olup kaynaklarda onlarn daha evvel birbirlerini tandklarna dair her hangi bir bilgi de mevcut deildir. Matta ve Markos ncillerinde anlatlan bu davet, Luka ve Yuhanna ncillerinde yer almaz. Yuhanna, sa tarafndan bizzat seilmi birisidir. sa, on iki havarisini yanna arp kt ruhlar kovmak ve her hastal, her illeti iyiletirmek zere onlara kt ruhlar zerine yetki vermitir. sann inayetiyle bu zellii kazanan oniki kiiden biri de Yuhannadr.443 Dier havariler gibi sann birok mucizesine ahit olan Yuhanna, dier havarilerin grmedii iki mucizenin de yakn ahidi

440 441

Osman Cilac, a.g.md., D..A., XVI/515 inasi Gndz, Yuhanna, Din ve nan Szl, s. 309-400 442 Mat. 4:21-22; Mar. 3:1319; Luk. 6:1316, 9:1. Lukaya gre Yuhanna ve Yakup, Petrusla birlikte balk avndadrlar. 443 Mat. 10:1-4; Mar. 3:13-19; Luk. 6:13-16

96

olmutur. Bir defasnda o, ocuu len havra yneticisinin evine Petrus ve Yakup ile birlikte gtrlr ve burada on iki yandaki kz ocuunun sa tarafndan diriltiliine tank olur.444 Dieri de sann dada, Musa ve lya peygamberlerle grp onlarla konumasn grm olmasdr.445 sa, mesajn insanlara ulatrd zamanlar iinde Yuhanna, Petrus ve Yakupa zel bir nem vermi ve ou defa gittii yere onlar da beraberinde gtrmtr. ncillerde sadk bir renci olarak grnen Yuhanna, etrafnda olup biten hdiselerin de dikkatli bir takipisidir. sa adna cinleri kovan ancak havarilerden olmayan birinin iine engel olmaya altklarn syleyen Yuhannaya, sa, bunu yapmamalar gerektiini ve kendi ad ile mucize gsterenin dost olduunu ifade eder.446 Yuhanna, sa ile birlikte onun son gnlerinde birlikte olmu bir havaridir. Yahuda skariyotun say ele vermesinden hemen nce sa, yannda Yakup ve Petrustan baka Yuhanna da olduu halde Getsemani denen yere gelip burada kendisini dua ederken oturup beklemelerini, uyank durmalarn istemitir. Getsemaniden biraz ileriye duaya giden sa, onlar nceden ikaz etmesine ramen defa uyur halde bulmutur.447 Bu, sann bu havarisiyle armh ncesi son birlikteliidir. Resullerin lerinde Yuhanna, Petrusla birlikte sa adna ve onun araclyla hastalar iyiletirirken karmza kmaktadr. ncillerde ve Resullerin lerinde anlald kadaryla bu iki havari birok defalar grevlerini birlikte yapmlardr. Bu hususa rnek tekil etmesi bakmndan u rnei zikretmek uygun olacaktr: Bir gn dua vakti Yuhanna ve Petrus tapnaa karken doutan ktrm olan birini Nsral sa Mesih adyla yrtr ve halkn ilgisini ekerler. Bulunduklar yerde, say ldrmeleri sebebiyle halk azarlayan Petrus, szlerini bitirir bitirmez Sadukilerin

444 445

Mar. 5:37 Mar. 9:2-4 446 Mar. 9:38-40 447 Mar. 14:32-42

97

saldrsna urarlar.448 Luka, olayn grg tanklarndan be bin kadar kiinin hemen iman ettiini yazmaktadr. Yahudi yneticileri, ihtiyarlar ve din bilginleri Kudste toplanp Petrus ve Yuhannay huzurlarna getirtip yarglar, onlarn yrekliliini ve kararllklarn anlaynca yaptklar iten vazgemelerini emrederler. Birok tehdidin ardndan Yuhanna ve Petrusu cezalandrmaya gereke bulamayan kurul yeleri, onlar serbest brakmak zorunda kalrlar.449 Bu olaydan sonra Petrus ve Yuhanna, arkadalarnn yanna dnerek bakhinle ihtiyarlarn kendilerine syledikleri her eyi bildirirler ve onlarn szlerini iiten dier havariler Tanrya dua ederek kendilerini gl klmasn, sa adna hastalar iyiletirmek, mucizeler ve harikalar yaratmak iin elini uzatmasn isterler. Bunun zerine havariler dualarn bitirir bitirmez toplandklar yer sarslr ve hepsi de Kutsal Ruhla dolup Tanr szn cesaretle duyurmaya devam ederler.450 Havariler tarafndan Ruh ve bilgelikle dolu seilmi yedi kiiden biri olan stefann451 Yahudiler tarafndan ldrlmesinden sonra, saylar hzla oalan sa taraftarlarna bask dnemi balamtr.452 Hatta i, Yahudilerin tevikiyle Yuhannann kardei Yakubun ldrlmesine kadar gitmitir.453 Havariler, Samiriye halknn Yeni Mesaj benimsediklerini rendikten sonra Yuhanna ile Petrusu onlara gndermilerdir. sa adna vaftiz olan Samiriyelilerin zerine ellerini koyan Yuhanna ve Petrus, onlarn Kutsal Ruhu almalarn salamlar ve Samiriyenin birok kynde de Mjdeyi duyurarak Kudse dnmlerdir.454 Yuhannaya dair, Filistindeki faaliyetlerinin sreklilii ile ilgili hibir aklayc bilgi yoktur. Grne gre Yuhanna, dier havarilerle beraber, Roma mparatorluunun eitli eyaletlerine havarilerin dalmasna nderlik etmi ve Hirodes Agripa ikencesine kadar 12 yl almalarna devam etmitir. Birok

448 449

Res. . 4:1-4 Res. . 4:5-22 450 Res. . 4:23-31 451 Bkz. Res. . 6:1-6 452 Res. . 8:1-3 453 Res. . 12:2 454 Res. . 8:14-25

98

yazarn aksine Yuhannann Kk Asyaya ilk kez gittii ve buralardaki birok eyalette havarilik ettii imknsz grnmemektedir. Pavlusun ilk almalarndan nce bir Hristiyan topluluu, Efeste vardr ve Yuhanna burada konaklamtr.455 Yuhanna ve sann Annesi Meryem sann, armhta Meryemi Yuhannaya emanet etmesi ve ikisinin Efeste ikameti konusunda Epiphaniustan gelen rivayetler vardr. Meryemin lm ile ilgilenen Kilise Babalarndan Epiphanius (. 403), Meryemin hayat hakkndaki eitli iddialar gzden geirmitir. Bu iddialardan birisi, onun Yuhannann evinde srekli kald, beraberce Efese gittii ve orada ld yolundaki inantr. Epiphanius, bu konuda bir bilgi bulunmadn, Yuhannann evinde geici olarak kalm olabileceini belirterek yle demitir: Eer benim hatal olduumu dnyorlarsa Kutsal metinlerde Meryemin izini aratrsnlar; orada onun lmn, lp lmediini, gmlp gmlmediini bulamayacaklardr. Yuhannann n Asyaya seyahati bakmndan bu seyahatte beraberinde Meryemi de gtrdn hibir yerde okumadk.456 sann ha srasnda Meryemi Yuhannaya emanet etmesini devaml bir buyruk olarak kabul edip, Yuhannann Efeste lmesine dayanarak Meryemin de orada ld konusundaki tartmalara bunun delili bulunmadn syleyerek katlan Epiphanius, Efes Konsilinden nce byle bir konunun varln ortaya koymaktadr. Efes Konsili Babalar tarafndan 431de yazlan bir mektupta Yuhanna ve Bakire-Tanrnn Anasnnyer eklindeki cmlenin bir kelimesi rme sonucu dklmtr. Bunu ldkleri veya ikamet ettikleri eklindeki yorumlamaya gre bu belge bir kaynak tekil edecektir. Ancak bu en azndan Meryemin Efese geldiine delil olabileceinden Dziewicki, Meryemin havarilerle beraber Kudsten ayrlp Yuhannann yannda Efese geldiini fakat geri dndn zikretmektedir. Canice, Meryemin Kudsteki bask ve ikenceler srasnda dierlerinin canlarn korumak iin Filistinden dar ktklar gibi, Efeste ikamet etmi olabileceini, ancak bunun

455 456

www.newadvent.org/cathen/08492a.html (13.09.2003) Gnay Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, T.D.V. Yay., Ankara, 1997, s. 81-82

99

orada ld anlamna gelmeyeceini; nk Yuhannann oraya eski bir tarihte gidip beraberinde gelen Meryemin de orada lnceye kadar kaldn tartanlarn Yuhannann Efese M.S. 66 ylna kadar gitmediini gz nnde bulundurmalarn, bu tarihte onun umumi kanaate gre lm olacan, dolaysyla o gzlerini yummadan Yuhannann Kudsten ayrlmadn kabul etmektedir.457 Kutsal Ruhtan ilhamland ileri srlen Alman mistik ve stigmatisti Caterine Emmerich, Meryemin iki defa Efese gittiini, bunlardan sonuncusunda ar bir hastalktan sonra byle bir yolculuk yaptn anlatmaktadr. Bu, olaylara hi uymamaktadr. Onun vizyonuyla bulunan yerin de Meryemin evi olmas, ilmi bir delile dayanmamaktadr. Eski Kilise Babalar, Yuhannann Efesteki mezarndan, hatta Diyakos Filipin bilinmeyen bir kzndan bile bahsetmiler, fakat Meryemin Efeste bir evi ve mezar bulunduundan hi bahsetmemilerdir. Meryemin Efeste lp oraya gmld, Yuhannaya sann te annen458 demesinden karlmaktadr. Gvenilir haberlere gre Yuhanna, Efese ancak byk bir ihtimalle Yahudi Savann patlamasndan ve Pavlusun lmesinden sonra (aa yukar 67lerde) gelmitir. nk Pavlus Efeste bir Hristiyan cemaati kurmu ve lnceye kadar onlara rehberlik etmitir. Yuhannann bazlarnn ileri srd gibi, kardei Yakupun ldrlmesinden sonra can gvenlii iin 43 yl gibi erken bir tarihte Efese gelmi olmas kolay savunulamaz. leri yata bir kadnn geride en nemli hatralarn brakp byle uzak yerde yeni bir evreye, bir putperest ehrine gitmeyi dndne ihtimal vermek zordur. Meryemin ocukluu muhtemelen Kudste gemitir; kutsal tapnak oradadr, olu ile ilgili her ey oradadr; ilk kilise orada tekil olunmutur.459 te yandan Yuhannann yal bir kadn byle tehlikeli ve zor bir yolculua kardn dnmek zordur. Yuhanna, Meryem iin ikinci bir oul olmutur fakat Meryem onun havarilik grevlerine engel olmay dnmemi olsa gerektir. Yuhannann ilk yllarda sk sk Kuds dnda seyehatte

457 458

Gnay Tmer, a.g.e., s.85-86 Bkz. Yu. 19:26 459 Gnay Tmer, a.g.e., s.92; Bkz. Res. . 1:14, 2:42

100

olduu grlmektedir.460 Meryemin, armh olaynda krk dokuz veya elli yanda olduu, bundan sonra on veya on yl yaad, altm veya yetmi iki yanda ld gibi eitli rivayetler vardr. sann armhta iken annesini Yuhannaya emanet ettiine ve Yuhannann Meryemi kendi evine aldna dair bilgiden hareketle461 o tarihte Yusufun hayatta olmad, Meryemin ise Yuhannann himayesinde Kudste ikamet ettii kabul edilmektedir. Ancak havarilerden en ok yaayan ve Meryemin vefatna ahit olabilecek yegne kii olmasna ramen Yuhanna, ne ncilinde ne de Yeni Ahit klliyatndaki mektuplarnda Meryemin sadan sonraki hayatna dair bilgi vermemektedir.462 Meryemin son gnlerini Efeste mi yoksa Kudste mi geirdii konusunda Kuds tezinin daha gl olduu grlmektedir. Esasen Katoliklerin dnda Efes tezini savunan yoktur. Ancak yine de Meryemin son yllarn nerede geirdiini, ka yl yaadn, nerede ldn ak olarak bilmek mmkn deildir.463 Yuhannaya Atfedilen Metinler Yuhanna ncili Dier ncil gibi Yuhanna ncilinin de yazarnn ayn ad tayan kii olduu konusu tartmaldr. ncillerin bana konan bu ahs isimlerinin orijinal olmad, zira eski dnemlerde ve zellikle arkllarda kendi isimlerini eserlerinin bal olarak koyma detinin bulunmad belirtilmektedir. Bununla birlikte ncillerin bu adlar II. yzyln ilk yarsna kadar kmaktadr ve erken dnemlerden itibaren yaygnlk kazanmtr. Bu kiiler ncilleri bizzat yazmasalar da bilgi kayna kendileridir.464 Yazaryla ilgili olarak bu ncilde bilgi bulunmamaktadr. II. yzyldan itibaren Kilise, yazarn Yuhanna diye adlandrmakta, kendisini on iki havariden biri kabul etmektedir. Ona nispet edilen ncil, Sinoptik ad verilen dier ncillerden farkldr. XVIII. yzyla kadar

460

Gnay Tmer, a.g.e., s. 93; Bkz. Gal. 1:19, Res. . 8:14 Yu. 19:26-27 462 mer Faruk Harman, Meryem, D..A., Ankara, 2004, XXIX/237 463 mer Faruk Harman, a.g.md., D..A., XXIX/239 464 mer Faruk Harman, ncil, D..A., XXII/271
461

101

drdnc ncil Yuhannaya atfedilirken daha sonra gerek yazarnn kim olduu tartlmaya balanm, Yuhannann bir akirdi tarafndan yazld, yazarnn baka bir Yuhanna olduu eklinde grler ileri srlmtr. Edebi tenkit, bu ncilin Havari Yuhanna tarafndan yazld grn reddetmektedir.465 Havari Yuhannay, Drt ncilden birinin yazar olan Yuhanna kabul edenler, bunu Yuhanna ncilinin son blmne dayandrrlar.466 Burada Yuhanna, isim vermeden kendini akam yemeinde sann gsne yaslanan ve Rab! Seni ele verecek olan kimdir? diye soran rencidir eklinde anlatmaktadr. sa, havarilerini Petrusa emanet eder ve ona ardndan gelmesini syler. sa ile Petrus giderlerken arkalarndan onlar takip eden kii Yuhannadr. Hakknda lmeyeceine dair bir sylenti kmsa da Petrus, bu sylentiyi akla kavuturmutur. Yuhanna bu blmde szlerini, yazd her eye tanklk eden kimsenin kendisi olduunu hatrlatarak noktalamtr.467 Bu ncile ait yeni aratrmalara gre, Yuhannann yazar sann retisini yeniden yazm ve Kilise de teolojisini ve doktrinlerini gelitirirken byk oranda bu ncili esas almtr. Buna gre Yuhanna ncili yeniden yazlmaldr. Zira Sinoptiklerde sann mesajnn bizzat kendisi zerine deil de, Tanrnn Krall zerine bina edilmesi olduka dikkat ekicidir. Dolaysyla bu ncil, znik Konsili ile zirveye ulaan sann ilahlatrlmas ve tanrsallatrlmas srecinde son derece nemli bir rol oynamtr.468

465

466

mer Faruk Harman, a.g.md., D..A., XXIX/273 sadan yaklak olarak 60 yl sonra (M.S. 90 yllar ile M.S. 110 yllar arasnda) yazlan Yuhanna ncili, sann kendi havarisi olan Yuhannaya atfedilmektedir; ancak, sann havarisi olan Yuhannann bu ncili yazmasnn tarihsel adan mmkn olmad pekala bilinmektedir. Bu balamda karmza, tarihsel olarak mmkn olmamasna ramen, Hristiyanlarn drdnc ncili niin Yuhannaya atfettikleri sorusu kmaktadr. Kanaatimizce, bu sorunun cevab gayet aktr. sann lmnden sonra am yolunda grd bir vizyon sonucu sann, kendisini milletler havarisi olarak tayin ettiini iddia eden Pavlus, zamanla kendi grlerinin hkim olduu bir Hristiyan dogmas oluturmutu. Bu Hristiyan dogmas da temelde Yuhanna ncilinin retisi ile uyumaktayd. te bu nedenle, Pavlusun grleri etrafnda ekillenen bu Hristiyan dogmasnn gvenilirlii ve otantikliini artrmak iin, drdnc ncil, sann orijinal havarisi olan Yuhannaya atfedilmitir. Bkz. Mahmut Aydn, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya: sann Tanrsallatrlma Sreci slamiyat Der., c. 3, sy. 4, s. 53 467 Res. . 3:1-10 468 Mahmut Aydn, sa tanr m nsan m?, z Yay., st., 2002, s. 140

102

Yuhannann Birinci Mektubu Yeni Ahitte Havari Yuhannaya atfedilen mektup yer almaktadr. Bunlardan birincisi Yuhannann Birinci Mektubu adn tamaktadr. Mektuplardan, Yuhannann kimliine ve etkilerine dair baz ipular elde etmek imkn sz konusudur. Yuhannann Birinci Mektubundan, yazarnn kim olduunu aklayan bir bilgiye ulalamamaktadr. Hristiyan tezine gre ancak btn ipular sann sevdii renci469, yani ncilin Yuhanna ksmn ve Esinlemeyi (Vahiy) yazan Havari Yuhannay iaret ediyor grnmektedir. Mektubun yazar mektupta sa Mesihle ilgili kiisel deneyimlerini vurgulamaktadr. slp ve ierik ynnden bu mektupla Yuhanna ncili arasnda benzerlikler vardr. Bunun yan sra havarileri izleyen ilk yazarlar Yuhannay, bu mektubun yazar kabul ederler. Mektupta, mektubun ne zaman ve kime yazld hakknda da bilgi bulunmaz. Ancak yine bu ilk yazarlarn eserlerinden Yuhannann M.S. 70100 yllar arasndaki dnemin ounu Efeste geirdii anlalmaktadr. Eldeki belgelere gre mektup ilk kez Asya ilindeki (bugnk Ege Blgesi) topluluklar arasnda okunmaya balanmtr. lk yazarlardan biri olan skenderiyeli Clement, Yuhannann Asya lindeki topluluklara ne denli ok ders verdiini anlatmaktadr. Bu sebeple mektup, bu yredeki topluluklara yazlm olabilir. Dili olduka yumuaktr. Yuhanna, okuyucularna sevgili kardelerim, yavrularm, ocuklar diye seslenmektedir.470 Mektubun ieriine gelince, Yuhanna, mektubunun birka amac olduunu sylemektedir. Bunlardan birincisi Mesihin kimlii hakknda bilgi vermek, dieri de mektubun yazl gayesini aklamaktr. Yuhanna, Mesihin kim olduunu u cmlelerle anlatr: Mesih, Babayla birlikteydi, sonra beden alp dnyaya geldi ve bizlere grnd.471, O, Tanrnn oludur.472, Gnahlar ortadan

Yu. 13:23 Yeni Ahit, Yuhannann Birinci Mektubuna Giri, s.272 471 1 Yu. 1:1-4 ; 4:2,9 472 1 Yu. 1:3; 3:22-25; 4:14-15; 5:5,9-12,18,20
470

469

103

kaldrmak ve blisin yaptklarna son vermek iin geldi.473, Gerek olan (Tanry) tanmak iin irade gc vermitir.474 Yuhannann Mektubunun yazl amac da kendi cmleleriyle u ekildedir: Bunlar size gnah ilememeniz iin yazyorum.475; nanan, Mesih pak olduu gibi kendini pak klar476 ve gnah iinde yaamaz. Ne var ki, gnahmz yok dersek, kendimizi aldatrz ve iimizde gerek olmaz. Ama gnahmz itiraf edersek, gvenilir ve adil olan Tanr, gnahlarmz balayp bizi her ktlkten arndracaktr477 gnaha kar sahip olduumuz seenek, Mesihin buyruklarna uyup birbirimizi severek kta yrmektir.478 nk sevgi Tanrdandr. Tanr sevgidir.479 Yuhanna ayrca mektubunu, Tanr olunun adna iman edenlere, sonsuz yaama sahip olduklarn bilmeleri iin yazdn480, iman edenleri saptrmak isteyenler iin uyar yaptn 481 da ifade eder ve mektup boyunca bilgi, yaam ve iman konular zerinde tekrar tekrar durur. Yuhannann kinci Mektubu Mektuplardan ikincisi Yuhannann kinci Mektubu adn tamaktadr ve bu da ilki gibi Yeni Ahit koleksiyonu iinde yer almaktadr. Bu mektupla ncilin Yuhanna ksm ve Yuhannann birinci ve nc mektuplar arasnda yakn benzerlikler bulunmaktadr. Buna gre bu mektubun da Havari Yuhanna tarafndan yazldna kesin gzyle baklmaktadr. Mektupta seslenilen hanmefendi ve ocuklar muhtemelen bir inanllar topluluunu simgeler. Bu, her ne ise, Yuhanna onlar yaknda ziyaret

473 474

1 Yu. 1:7; 2:2; 3:5-8,16; 4:10,14 1 Yu. 5:20 475 1 Yu. 2:1 476 1 Yu. 3:3 477 1 Yu. 1:8-9 478 1 Yu. 1:5-7; 2:3-10, 29; 3:1, 3, 11-24; 4:7-12; 4:16 479 1 Yu. 4:7-8, 16 480 1 Yu. 5:13 481 1 Yu. 2:26

104

etmek midindedir.482 Mektup, Mesihin beden alp geldiini yadsyanlar uyarmak iin yazlmtr.483 Yuhanna, kendisini yal bir nder olarak tantr ve bu ksa mektupta say ve onun mesajn saptrmak isteyenlere uyarlarda bulunur. Yuhannann nc Mektubu nc mektubun da Yuhannaya ait olduu kabul edilmektedir. Bunun nedeni, Yuhannann kinci Mektubunda kendisi iin kulland unvann aynsn burada da kullanm olmasdr. Mektubunda Gayus adnda birine seslenir ve yaknda bu kiiyi ziyaret etmek istediini belirtir. Yuhanna, Gayusu geree ballndan484 ve ncili yayanlara gsterdii konukseverlikten dolay ver485, buna karlk konuk mjdecileri kabul etmeyip topluluu etkisi altna almak isteyen Diyotrefisi knar.486 Yuhannann Gayusa salk verdii Dimitriyusun, ayn zamanda mektubu getiren kii olma ihtimali vardr.487 Yuhannann Vahyi (Esinleme) Yeni Ahitin son ksmn oluturan ve yirmi iki bbdan oluan Vahiy (Esinleme) de Havari Yuhannaya atfedilir. Buna dayanak olarak, Tanrnn yakn zamanda gerekleecek olaylar kullarna gstermesi iin saya bildirdii; onun da bunu Yuhannaya ilettii aklamas gsterilir.488 Yuhannann grmlerinden oluan bu ksmn, Roma mparatoru Neronun son yllarnda (M.S. 54-68), ya da Domityann zamannda (M.S. 81-96) kaleme alnd belirtilmektedir. Yuhannann Vahyi, ilk yzylda olduka yaygn ve sembolizm ynnden zengin bir edebiyat tr olan apokaliptik trdendir. Bu edebiyat tr, Tanrnn insanlk tarihindeki amacn aklamay hedef edinir. Apokaliptik yazlar, arlkl olarak Eski

482

Yeni Ahit, Yuhannann kinci Mektubuna Giri, s.278 2 Yu. 7 484 3 Yu. 3, 4 485 3 Yu. 5, 6 486 3 Yu. 9, 10 487 3 Yu. 12 488 Esi. 1:1-2
483

105

Ahite dayanr.489 Btn Hristiyan eskatolojik tasavvurlar, sann mutlak hkmdarln gsteren bu kitaptan ilham almlardr.490 Vahiy kitab, metaforik anlatmlarla ykl apokaliptik zellikler tar. Ciddi bir ekilde okunduunda ncillerde anlatlan sadan farkl bir sann tanmland grlr. ncillerde anlatlan sa, her ynyle mtevaz, yanana tokat vuran birine dier yanan evirmesini tleyen bar yanls bir kimsedir. Vahiydeki sa ise, son derece ihtiaml, en korkun cezalarla intikam alan ve dnyaya egemen olan bir kraldr. Vahyi yazan Yuhanna, bin yl (milenyum) dncesini ve Mesihin kralln vurgulayarak, umutsuz ve aresiz Hristiyanlara mit vermi ve onlar heyecanlandrmtr. Vahiy kitabnn Hristiyanlk tarihindeki nemli yansmalarndan biri, bin ylclk inancyla balantl olan Yeni Dnya-Yeni Kuds araylardr. Vahiy kitabndaki Yeni Dnya-Yeni Kuds kehanetini ciddiye alan Cristopher Colombus, yeryz cennetini aramak iin yola kmt. Colombus, corafi kefine eskatolojik bir nem atfederek, Prens Jeana yazd mektubunda yle demiti: Allah beni, daha nce ayann azndan haber verdii ve Aziz yuhannann Vahyinde bahsettii Yeni Semann ve Yeni Yeryznn elisi yapt ve bunun nerede bulunacann iaretini gsterdi. Okyanus tesi keifler bylece bu bin ylc ve apokaliptik atmosfer iinde gereklemitir.491

Filipus
Ad Grekede, Philippos, yani atlar seven492 anlamna gelen Filipus, Andreas ve Petrusun kenti Beytsayda yerlisi olup493 on iki havariden biridir. Filipus, Vaftizci Yahyann mridi ve sann srdadr. Anadoluda vaazlar vermi ve Hierapoliste

489

Yeni Ahit, Esinlemeye Giri, s. 284 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 163 491 Baki Adam, Yuhannann Vahyi ve Hristiyan Tarihindeki Yansmalar, Dinler Tarihi Aratrmalar-III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler tarihi Dernei Yay., Ankara, 2002, s. 119-124 492 John L. McKenzie, Philip, Dictionary of The Bible, s. 670; Francis D. Nichol, Philip, The Seventh-day Adventis Bible Commentary, Washington D.C., 1956, V/596 493 Yu. 1:44, 12:21
490

106

ldrlmtr.494 Yeni Ahitte Filipusla ilgili bilgiler daha ok Yuhanna ve Resullerin leride yer almaktadr. Havariler listesinin verildii yerde ve Resullerin lerinde ad gemektedir.495 Filipusun sa ile ilk karlamas Celilede, Petrus ve Andreas havarilie armasndan bir gn sonraya rastlar. Burada Filipusu bulan sa, kendisini takip etmesini ister.496 Beytsaydal Andreas ve Petrusun hemehrisi olan Filipus, Natanyeli bularak ona, Musann Kutsal Yasada hakknda yazd, peygamberlerin de szn ettii kii olan Yusuf olu Nasral say bulduklarn haber verir. Nasradan herhangi iyi bir ey kmayaca inancnda olan Natanyeli, saya gtrr. Kendisine doru gelmekte olan Natanyeli gren sa, onun hakknda vg dolu szler syler.497 Bu durumda, dier ad Bartalamaeus olan Natanyeli sa ile karlatran kii Filipusun kendisi olmaktadr. Yuhanna ncili, Filipusla ilgili olan hususlar blm halinde yazar: 498 I. Kalabal mucizev bir ekilde doyurmadan nce sa, Filipusa u soruyu sorar: Bunlar doyurmak iin nereden ekmek alalm? Filipus cevap verir: Her birinin az bir ey yiyebilmesi iin iki yz dinarlk ekmek bile yetmez499 II. Kudsteki baz Grekler, Filipusa gelip say grmek istediklerini syleyince Filipus durumu Andreasa bildirir ve sonra ikisi haberi saya getirirler.500 III. sa, havarilerle konutuktan sonra, Filipus saya: Rab, bize Babay gster, bu bize yeter dedii zaman, sadan u cevab alr: Bunca zamandr sizinle birlikteyim. Beni daha tanmadn m?
494 495

www.catholic-forum.com/saints/saintp21.htm (03.09.2003) Mat. 10:1-4; Mar. 3:14-19; Luk. 6:12-16; Res. . 1:13 496 Yu. 1:43 497 Yu. 1:45-47 498 www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003) 499 Yu. 6:5-7 500 Yu. 12:20-23

107

Beni grm olan, Babay grmtr. Sen nasl, Bize Babay gster diyorsun? Benim Babada, Babann da bende olduuna inanmyor musun? Size sylediim szleri kendiliimden sylemiyorum, ama bende yaayan Baba, kendi ilerini yapyor. Bana iman edin, ben Babadaym, Baba da bendedir. Hi deilse bu ilerden dolay iman edin.501 Bu blm, Filipusun saf, bir dereceye kadar utanga ve arballk gibi tutarl karakterini gsterir.502 Filipus hakknda, nciller ve yeni Ahitin dier blmlerinde ek karakteristik zellikler verildii grlmemektedir. Resullerin lerine gre, stefann ldrlmesinden ve Pavlusun, sa taraftarlarna tacize balamasndan sonra, sann takipileri blgeye dalp gittikleri yerlerde misyon faaliyetlerine balarlar. Filipus da, Samiriye kentine gidip oradakilere Mesihi anlatr. Onu dinleyen ve yapt mucizeleri gren kalabalklar hep birlikte onun sylediklerine kulak verirler. Filipus, burada mucizeler gsterir ve birok insann iinden kt ruhlar karr, felli ve ktrm hastalar iyiletirir. Bu durum Samiriyede byk bir sevince neden olur.503 Ancak bu kentte bir sreden beri byclk yapan ve halk akna eviren Simun adl biri, byk bir adam olduunu iddia etmektedir. Simunu dinleyip onun bycln grenler, onun Tanr gcne sahip olduunu sylerler. Buna ramen, sa Mesihle ilgili mjdeyi duyuran Filipusun sylediklerine inanan halk, kadnl erkekli vaftiz olurlar. Olaanst belirtiler ve mucizelere tank olan Byc Simun da vaftiz olur ve bundan sonra srekli olarak Filipusun yannda kalr. Bu olaylardan haberdar olan Petrus ve Yuhanna da Samiriyeye gelirler.504 Filipusun Celileli olmas ve Yunanca bilmesi, Samiriyedeki faaliyetlerini takip

501 502

Yu. 14:8-11 www.newadvent.org /cathen/11799a.htm (12.08.2003) 503 Res. . 8:4-8 504 Res. . 8:9-14. Lukann rivayetine gre Simun, sa adna vaftiz olan ancak Kutsal Ruh kendilerini kuatmam olan Samiriye halkn tamamlayan Petrus ve Yuhannann mucizesini grr ve onlara para teklif ederek kendisine de bu yetkinin verilmesini talep eder. Bunun zerine Petrusun bedduasn alan ve ikaz edilen Simun yaptna piman olur.

108

edebilmesine ve oraya yeni Hristiyanlar getirmesine imkn vermitir.505 Filipusun mucize gsteren biri olma zelliine ilaveten bir melein yol gstermesini bildiren bir rivayet dikkat ekmektedir. Buna gre, bu melek Filipusa seslenir ve onun kalkp gneye doru, Kudsten Gazzeye inen l yoluna gitmesini syler. Melein arsna uyan Filipus, yolda Etiyopya kraliesi Kandakinin tm hazinelerinden sorumlu olan vezirlerinden biriyle karlar. Tapnmak iin Kudse gidip buradan dnmekte olan vezir, bu srada Yeeya Peygamberin kitabn okumaktadr. Melek, Filipusa seslenip arabasnda gitmekte olan vezire yetimesini syler. Filipus, vezire yetiir ve okuduu eyleri anlayp anlamadn renmek ister. Yeeyadan blmler okuyan vezir, okuduu pasajn kimi iaret ettiini Filipusa sorar. O da, sa ile ilgili mjdeyi aktarr. Yolda su bulunan bir yerde ikisi birden suya girerler ve vezir, Filipus tarafndan vaftiz edilir. Bu anlatdan sonra Filipus, nce Adot kentine urar, sonra da Sezariyeye varana kadar misyon faaliyetine devam eder.506 Resullerin lerinde anlatlan Yedi Yardmcnn iinde bir Filipus ad zikredilmekte olup bu kiinin Havari Filipus olmad anlalmaktadr.507 Ayn kiiyle ilgili bir baka rivayet yine Resullerin lerine aittir. Buna gre Pavlus, Kudsteki arnma trenine508 katlmadan nce, Sezariyede Yedilerden biri olup, evlenmemi drt kz da peygamberlik eden mjdeci Filipusun evinde kaldn sylemektedir.509 Filipus Beytsaydal olduuna ve Beytsayda ile Sezariye arasndaki mesafe de yakn olmadna gre

505 506

F. V. Filson, a.g.md. s. 753 Res. . 8:26-40 507 Resullerin lerinde anlatldna gre, sann rencilerinin sayca oald gnlerde, Greke konuan Yahudiler, gnlk yardm datmnda kendi dullarna gereken ilginin gsterilmedii iddiasyla, branice konuan Yahudilerden yaknmaya balarlar. Bunun zerine havariler bir araya gelerek, Yahudilerin bu talebiyle misyon iini brakmann doru olmayacan, aralarndan seecekleri yedi kiinin bu ii yapmas gerektiine dair karar alrlar. Bu karar sonucu seilen yedi kii unlardr : stefan, Filipus, Prokorus, Nikanor, Timon, Parmenas ve Antakyal Nikolas. Bkz. Res. . 6:1-6 508 Res. . 21:17-26 509 Res. . 21:8

109

bu iki kii ak olarak farkl kimselerdir. nk Pavlus Sezariyede mjdeci Filipusun evinde kalmtr. Ayrca Havari Filipusa atfen Resullerin lerinde, mjdeci eklinde bir lakab da bulunmamaktadr. Havari Filipusla ilgili ikinci yzyl gelenei belirsizdir. Bunlardan birinde The Deacon ve ncil yazar Filipusu ve iki Filipusun varlnn sebep olduu karkln sonucu olan olay anlatr. Yaklak olarak 89-98de yazlan Aziz Viktora gnderilen mektubda, bakire olarak yalanan iki kz ile Hierapolise gmlen, nc kz Efeste yaayan ve Kutsal-Ruhta hayat sren on iki havariden biri olan Filipusa Tanr son gn arayaca byk klar arasnda olduu sylenir. Dier taraftan, Procles isimli kiiye kar yneltilen Caiusun diyaloguna gre, kendilerinin ve babalarnn mezarlarnn bulunduu Anadoludaki Hierapoliste, Filipusun kzlar olan drt peygamberin varlndan bahsedilir. Daha sonra Sezariyede babalar ile birlikte yaayan ncil yazar Filipus ve Diyakosun kzlar olan drt peygamberden bahseder ve yukardaki alntlar veren Eusebius, Proclusun ifadelerini Filipusa syler.510 Piskopos Polycratesin ifadesi bizzat daha etkilidir. Fakat Havari Filipusun el dememi kznn (ikisi Hierapoliste gml) adnn anlmas gariptir ve Diyakos Filiupusun Hierapoliste gml olduu sylenen drt kznn olduundan bahsetmesi de gariptir. Bu ikisinden hangisinin, havarinin mi yoksa Diyakosun mu Hierapolise gmldne karar vermek zor olmasna ramen, ortadaki bu iki Filipus arasnda bir karkln olduuna inanmak gerekmektedir. Birok tarihi bunun Diyakosun olduuna inanr; yani her naslsa havari oraya gmlmtr. Diyakos yayordu, orada alt ve iki kz ile birlikte oraya gmld. Diyakos sonradan yanllkla havarinin ocuklar sayld. Tamamen apokrif saylan Filipusun leri de Filipusun lmn Hierapoliste gsterir. Hierapolise gmlen Filipusun kalntlar daha sonra Constantinoplee ve oradan da Romadaki Dodici Apostoli Kilisesine gtrld. Havarinin bayram 1 Maysta Roma Kilisesinde (Gen Yakup ile birlikte) ve 14 Kasmda Yunan

510

www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003)

110

Kilisesinde kutlanmaktadr.511 Temsiller onu bir somun ekmek ve elinde ha tutan yal sakall bir adam olarak gsterirler. Her yln 3 Mays gn onu anma bayram olarak kutlanr.512 Filipusa Atfedilen Metinler Apokrif Filipus ncili Filipusa atfedilen ve apokrif kabul edilen bir ncil bulunmaktadr. Ekrem Sarkoluna gre, Filip ncili ismiyle bir ncilin mevcudiyeti Hristiyanln ilk devirlerinden beri biliniyordu. Ancak gnmze kadar ulaan herhangi bir nshasna rastlanmamt. Nihayet Msrda 1945te Nag Hammadi blgesinde bulunan Kopta 513 el yazmalar arasnda bu incile rastlanmtr. Uzmanlarn kanaatine gre metin IV. y.yn ilk yarsndan kalmadr. Yunanca yazlm bir metinden Kpti diline tercme edilmi olabilecei tahmin edilmektedir. Yunanca telifi ile tercmesi arasnda ne kadar zaman olabilecei sorusuna verilen cevaplar da tahminlerden ileri gitmemektedir. Ancak bu incilde Gnostik mezhep kurucusu Valentinusun grlerine paralel baz dnce unsurlarnn bulunmasndan hareketle, yaklak II. yzyl sonlar veya III. yzyl balarnda kaleme alnm olabilecei tahmin edilmektedir. Metnin asl Kpti dilindedir. Pek ok ksmlar, kelimeleri ve harfleri tahrif olmu bir haldedir. Okunamayan, silinen, kaybolan kelime ve harflerin boluklar, bat kiliselerine mensup Hristiyan aratrmaclar tarafndan doldurulmaya, yorumlanmaya allmtr. sann szlerini ierir. Hayat hikyesine yer vermez. Gnostik dncenin

511 512

www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003) www.catholic-forum.com/saints/saintp21.htm (03.09.2003) 513 Kopta veya Koptik Dil: Kopt kelimesi Arapa Kbt kelimesinden Avrupa lisanlarna gemitir. Kopta, M.S. III-X y.y. arasnda Msrda yaayan halkn yerel diliydi. X. yy.dan sonra bu dilin yerini Arapa almtr. Yunan alfabesi ile yazlm ge Msr Dilidir. Msrda yaayan ilk yzyl Hristiyanlar Koptik Dilini kullanmlardr. Gnmzde hala Msrda faaliyet gsteren bir Koptik Kilisesi vardr ve Koptik Dilini kullanmaktadrlar. Bkz., F. L. Cross-E.A. Livingstone, Coptic, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 345.

111

etkisi kendini hissettirir ve gnostik zellkleri sebebiyle anlalmas olduka zordur.514 Pistis Sophiada getii ekliyle sann, Filipus, Tomas ve Mattaya yle demi olduu rivayet edilmektedir: Sen Filipus ve Tomas ve Matta; sizler gayb tarafndan nurn melektun her kelimesini yazmakla ve bunlara ehadet etmekle grevlendirildiniz. Buradaki rivayete gre sa, bu havarisine btndan gelecek olan her bilginin kaydedilmesi iinin kendilerine gayb tarafndan verilmi olduunu bildirmektedir.515 Apokrif Filipusun leri IV. veya V. yzyl ncesine ait, havarilerin akbetini kayt altna ald iddia edilen ve apokrif ler (acts) klliyatndan saylmayan birka hikyeden biridir. Filipusun servenlerini, mucizelerini ve Hierapoliste ba aa armha gerilerek lm anlatlr.516

Matta
Matta ad, Yuhanna ncili hari Yeni Ahitin farkl yerlerinde alt kez zikredilir. Bu ad, branice ncil kitabnda Mattai olarak ksaltlan Mattiyadan tretilmitir. Yunancada bazen Maththaios, bazen de Matthaios olarak kullanlr. Fakat gramerciler bu iki teleffuzun doru olduuna inanmazlar.517 Mattann ad konusunda, Hristiyan geleneinde bir btnlk grlmemektedir.

514

Metnin tamam iin Bkz., Filip ncili, ev. Ekrem Sarkolu, O.M.. l. Fak. Der., Samsun 1992, Sy. 6s. 42 v.d.; M. S. Enslin, Gospel Of Philip, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 786 515 Ahmed Yksel zemre, Tomaya Gre ncil, s. 137; Pistis Sophia iin Ayr. Bkz. F.L.Cross E. A. Livingstone, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 1093 516 M. S. Enslin, Acts Of Philip, , The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 785 517 Matta ile Matiya isimleri arasnda kk bakmndan yaknlk olup her iki isim de Tanrnn vergisi ve Tanrnn armaan anlamlarna gelmektedir. Bkz. Jack Dean Kingsbury, Matthew Harpers Bible Dictionary, s. 613; Ayr. Bkz. www.newadvent.org/cathen/10066a.htm (19.08.2003)

112

Matta ncilinde Matta, sann havarisi olmadan nce vergi toplaycs518 Markos ncilnde Alfay olu Levi519, Luka ncilinde sadece Levi520 olarak zikredilir. Matta ve Lukada, Levi ve Mattann ayn kii olarak varsaylmad grlr. Matta adnn sann havarisi olduktan sonra verildii tartlmtr. nceki geleneklerde Levi ve Matta adlarnn kime iaret ettii ak deildir. Heracleon, Origen ve dierleri Levi ve Mattay birbirinden ayrmtr.521 Yeni Ahite gre Matta, sann daveti ile seilmi on iki havariden biridir. sa, Nasrada iken vergi toplama kulubesinde oturan birini grr. Ad Matta olan bu adam ardmdan gel diyerek arr. O da kalkp sann ardnda gider.522 Vergi toplama kulbesinde otururken seilen ve sann evinde yemek yedii Matta adndaki kii, Markos (2:14) ve Lukada (5: 27) sa onuruna byk bir len tertip eden Levi adl kii ile ayndr. Bu pasajda bahsi geen hikye de ayndr. Bundan dolay Levi, sonradan Matta denilen kiinin gerek ismidir. Bir kimsenin iki isim tamas Yahudiler arasnda yaygn bir dettir. Ayn kiinin Saul gibi bir Yahudi ismini ve ayn zamanda Yunanca Pavlus (ShaoulPaulos) ismini tamas bilinen bir vakadr. Yine Simun-Kefas (Simon Cephas), Yusuf-Kefas (JosephCaiaphas) gibi iki Yahudi isminin tek bir kiiye ait olduunun rnekleri bilinmektedir. Allahn vergisi anlamndaki Matiya kelimesinin, sann onu havarilie ard dnemde, yine sa tarafndan vergi toplayclarna verilen bir unvan olmas da muhtemeldir. O zamandan beri Hristiyan topluluu arasnda onun gerek ismi Levi olarak bilinir. Eusebius onun Suriyeli olduunun sylemesine ramen, Alfay Olu Matta Celileliydi. Kefernahumdaki vergi toplayclar gibi o da, Hirodes Antipa iin geleneksel gmrk vergisini toplard. Bununla birlikte Yahudi

518 519

Mat. 9:9, 10:3 Mar. 2:14 520 Luk. 5:27,29 521 E. P. Blair, Matthew, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 301-302 522 Mat. 9:9; Mar. 2:13-14; Luk. 5:27-28

113

olmasna ramen btn halktan nefret eden Ferisiler tarafndan hor grlmtr.523 Rivayete gre Matta, sa tarafndan davet edilince ayaa kalkp onu takip eder ve saya, vergi toplayclarnn, gnahkrlarn ve havarilerin ayn masay paylat evinde ziyafet verir. Bu, sann ben hakllar iin deil, gnahkrlar iin geldim szyle azarlad Ferisilerden itirazlarn ykselmesine sebep olur. Havariler listesi haricinde ncilde Mattaya kar daha fazla ima yaplmaz. O, renci ve havari olarak hep say takip eder. sa tutkusunun zirvede olduu zamanlarda ona elik eden biri olarak Celilede onun yeniden dirilmesine tanklk edenlerden birisidir. sann ge knda bulunan havariler arasnda da vardr. Daha sonra da say takip edenler ve sann annesi Meryem ile birlikte dua etmek iin Kudste ayr bir mahalle ekilmitir.524 Mattann, sa tarafndan seilmesiyle ilgili farkl bir bilgi de Ebionlar ncili nin, gnmze kadar ulaabilen bir pasajndan gelmektedir: sa isimli, yaklak otuz yalarnda bir adam ortaya kt, bizi seti ve Kefernahuma gelince, lakab Petrus olan Simunun evine girdi. Azn at ve dedi: Taberiye Gl boyunca giderken, Zebedi olu Yuhannay ve Yakupu ve Simunu ve Yahuda skariyotu setim. Gmrkte oturduun gibi Matta, seni de setim ve siz beni takip edin. imdi sizden benim havarilerim olmanz, sraile ahit olmanz istiyorum.525 Renana gre, havariler arasnda haklarnda bir eyler bilinenlerin hepsi ilkin balkydlar. Hi biri de yksek bir sosyal snftan deildiler. Bunlardan sadece Alfay olu Matta veya Levi, vergi mltezemlii etmitir. Fakat Yahudilerde bu adla anlan kimseler Romada publicani denilen ve sosyal konumlar yksek olan -bunlar daima Roma valyelerinden seilirdi- umumi
523

Jack Dean Kingsbury, a.g.md., s. 613; Annamarie Schimmel, Matta ncilinin mellifinin Yahudilikten Hristiyanla ihtida eden bir Suriyeli oluu hususuna tahminle yaklaarak; Yahudi detlerini tefsir etmeyip Eski Ahitin szlerine birok defa ima ettiini yazmaktadr. Bkz. Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 160 524 Bkz. Res. . 1:13;1:14 525 Ekrem Sarkolu, Yahudi-Hristiyan ncilleri (nsz ve Tercme), O.M.. l. Fak. Der., Samsun, 1998, sy. 10, s. 13

114

mltezemler deildiler; sadece bu umumi mltezemlerin adam, aa snf memur, basit gmrk idiler. Dnyann en eski yollarndan biri olan ve gle de urayarak Celileden geen Akkaam yolu boyunca pek ok bu gibi memur vard. Muhtemelen bu yolun zerinde bulunmu olan Kefernahumda da bunlardan bir hayli vard. Bu meslekte olanlardan halk hi holanmaz; fakat Yahudiler bu meslei iyiden iyiye bir crm sayarlard. Kendileri iin yeni bir ey olan vergi, ballklarnn bir almetiydi; Golanl Yahudann tarikat, vergi demenin bir nevi putperestlik olduunu iddia ediyordu. te bu yzden, mfrit Tevratlar gmrklerden nefret ediyorlard. Onlar ancak katillerle, yol kesen haydutlarla, rezillerle bir arada anarlard. Bu gibi vazifeleri kabul eden Yahudiler aforoz edilirler, mahkemelerde ahitlik edemezlerdi. dare ettikleri mal sandklar telin edilir ve dinle ilgili sandklarda para bozdurulmasn men ederlerdi. Cemiyetten kovulan bu zavalllar kendi aralarnda grrlerdi. sa, Levinin bir davetini kabul ederek onun evinde yemek yedi. Bu yemekte o devrin tabirince birok gmrkler ve gnahkrlar vard.526 Son dnemlerde yaplan aratrmalara gre Mattann; Origen, Jerome ve Epiphane gibi Kilise Babalarnn dndklerinin aksine, sann arkada olduu kabul edilmemektedir.527 Mattann sonraki meslek hayat ile ilgili yanl ya da efsanev bilgiler vardr. Aziz renaeus, skenderiyeli Clementin iddiasna gre Mattann on be yl boyunca Yahudiler arasnda ncil vaaz verdiini anlatr. Eusebius da Mattann dier lkelere gitmeden nce kendi incilini ana diliyle sylediini iddia eder. Antik yazarlar, Hazar Denizinin gneyindeki btn Etiyopya -Afrikadaki Etiyopya deil- rann bir ksm ve Partiya Krall, Makedonya ve Suriye hari dier lkelerin Matta tarafndan Hristiyanlatrlamadndan bahsederler. skenderiyeli Clementten alnt yapan Heraleona gre Matta ehit olarak lmemitir. Fakat bu iddia btn eski rivayetlere ters der. Pontoda Aziz Mattann

526 527

Ernest Renan, sann Hayat, s. 99-100; E. P. Blair, a.g.md, s. 301 Maurice Bucaille, Kitab- Mukaddes Kuran ve Bilim, ev: Suat Yldrm, Trkiye retmenler Vakf Yay., zmir, 1984, s. 95

115

ehadeti ad verilen ve Bonnet tarafndan yaynlanan uydurma Yunan eserlerinde ehitliin hikyesi tarihsel deerlerden tamamyla yoksundur. Lipsius, gnostizmin izlerini tayan bu Aziz Mattann ehadetinin nc yzylda baslm olduunu dnr. Hangi trden bir cezann yklendii ve Mattann ehit edildii yer hakknda bir anlamazlk vardr. Bu sebeple gmlp gmlmedii, talanp talanmad ve bann kesilip kesilmedii bilinmemektedir. imdi uydurma olarak dnlen eitli eserler Havari Mattaya atfedilmitir. Latin kiliseleri Havari Mattann bayramn 21 Eyllde, Yunan kiliseleri 16 Kasmda kutlarlar. Havari Matta, karakteristik amblem olarak elinde mzrak tayan kanatl adam sembol altnda gsterilir.528 Benzer bir iddiaya gre de Havari Matta, Levi ve Etiyopyann havarisi olarak da bilinir. Anma gn 21 Eylldr. Alfayn oludur. Genesaret Gl kysndaki Kefernahumda yaayan ve vergi toplad dmanlar tarafndan ibirliine zorlanan Roma vergi toplaycsdr. Matta 15 yl boyunca Yahudiler arasnda vaaz vermitir. Dinleyicilerini Etiyopya ve doudaki Yahudiler oluturmu olmaldr. Muhasebeciler, bankaclar, gmrk memurlar, maliyeciler, bekiler, gvenlik kuvvetleri, komisyoncular ve vergi toplayclarnn azizi saylmtr. O, mrekkep hokkas, yass bir kalem tutan melek, bir anta bozuk para, kral, mzrak, para tutan adam, para kutusu, hazine, kl, kanatl adam ve gen bir adam ile temsil edilmitir.529 Bir gre gre sa, Mattay, merhametli ve anlayl bir adam olarak grmtr. Bu takip sadece onun arkasndan yrmek deil, onun yaamnn modeli anlamna gelmektedir. Matta onu takip etmitir. nk vergi toplaycsnn, sann ona emreder emretmez dnya maln terk etmesinde alacak bir ey yoktur. Kimse onun zenginliini brakp liderinin zengin olmad insan topluluuna katlmasna da armamaldr. Mattaya, sa, rahmetinin yla beyninde tad drt ile kendisinin ayak izinden gelmesi iin talimat vermitir. Bu yolla Matta, dnya malndan ayrarak kendisine aran say anlam ve Allahn vergisi olan rmeyen cennet

528 529

Jack Dean Kingsbury, a.g.md., s. 613; E. P. Blair, a.g.md, s. 301 www catholic forum.com/saint/saintm 13.htm. (04.07.2003)

116

hazinesine sahip olmutur.530 lk Kilise, ilk ncilin Matta tarafndan yazldna inanr. Eusebius, Mattay branilerden ilk ncil yazarlar arasnda sayar. skenderiyeli Clemente gre Matta bir vejeteryandr.531 Mattaya Atfedilen Matta ncili Kanonik nciller arasnda ilk srada yer alan Matta ncilinde yazaryla ilgili bilgi bulunmamaktadr. II. yzyln ilk yarsnda yaayan Hierapolis Piskoposu Papiasn Matta, sann szlerini (logia) brani dilinde yazd ve herkes gc yettiince bunu tercme ediyor (yorumluyor) eklindeki szlerine dayanan en eski kilise gelenei, Greke yazlm olan Matta ncilini, Filistinli Yahudi Matta-Leviye nispet etmektedir. ncillerin bilimsel tenkdi almalarna gre Matta, Greke Matta ncilinin yazar deildir; sann szlerini, sann konuma dili olan Arami dilinde yazmtr. Havari Mattaya ait olan bu metin daha sonra Yunancaya evrilmi, buna yaplan ilavelerle bugnk Matta ncili ortaya kmtr. te yandan Mattann Aramice yazd ncili, Grekeye evirdii veya hem Aramice hem Greke olmak zere iki ncil yazd da ileri srlmektedir. ncillerle ilgili son aratrmalara gre ise, Matta kendi ncilini yazarken havari olmayan Markostan geni apta yararlanmtr. Ancak sann hayatna ahit olan birinin onunla ilgili hatralarn kaleme alrken, havari olmayan bir kiiden istifade etmi olmas gariptir. Bununla birlikte Matta, ncilinde olaylar kaydederken, grd ve iittii eylerin ounu nc ahs kipiyle anlatmakta, kendinden bahsederken bile bu kipi kullanmaktadr. Btn bunlar, Matta ncilinin havari Mattaya nispeti hususunda tereddtlerin varln gstermektedir.532 Geleneksel olarak ilk srada yer alan Matta ncilinin, ieriindeki ifadelere baklarak, Markos ve Luka ncillerinden sonraki dnemlerde yazld, hatta Matta ve Luka ncillerinin birbirini etkilemedii ve bu iki ncilin yazl tarihlerinin M.S. 90 veya 95 ya

530 531

www catholic forum.com/saint/saintm 13.htm. (04.07.2003) E. P. Blair, a.g.md, s. 302 532 mer Faruk Harman, a.g.md., s. 271-272

117

da 115 civarnda olduu da iddialar arasndadr. Bu iddiaya gre, ncillerin sralamas Markos, Luka, Matta ve Yuhannadr.533

Tomas (Thomas)
Yeni Ahite gre sann havarilerinden biridir. Drt ncilde de onun isminden bahsedilmektedir. Tomas, dier on iki havari gibi sa tarafndan, kt ruhlar kovmak, Tanr szn duyurmaya gndermek ve her hastal, her illeti iyiletirmek zere kendilerine yetki verilen on iki havariden biridir.534 Lakab, Grekede ikiz anlamna gelen Didymustur.535 Tomas, Hindistann havarisi ve kukucu Tomas adlaryla da bilinir.536 Tomas onun gerek ismi deildir. Petrus isminin bir takma isim olmas gibi Tomas ismi de Aramicede ikiz anlamna gelen takma bir isimdir.537 Eusebius, on iki havariye ynelik yorumunda, Tomasn gerek isminin Yahuda (Judas) olduunu yazar. Baz yazarlar Tomasn, sann erkek kardei olduuna inanrlar.538 Kanonik ncillerin arasnda Tomasla ilgili en ayrntl mlumat Yuhanna nciline aittir. Dierlerinde onunla ilgili detay bulunmamaktadr. Kanonik ncillerde Petrusun 96, Simonun 58, Yakubun 27, Filipusun 19, Andreasn 12 kere zikredilmesine karlk Tomas 10 kere zikredilmektedir. Tomas adnn Markosta 1, Mattada 1, Lukada 1 kere gemi olmasna ramen Yuhannada 7 kere gemi olmas dikkat ekicidir. Bir gre gre Tomas, cemaat iinde sann deer verdii ve yeni iman yaymas iin Hindistana gitmesini emrettii bir havaridir.539 smi, btn havari listelerinde bulunmaktadr.540 Tomas, Lazarusun hastal zamannda dierlerinden ayr bir rol oynar. lk olarak, sa, Lazarusu ziyaret

533 534

E. P. Blair, a.g.md, s. 302 Mat. 10:2-4; Mar. 3:13-20; Luk. 6:13-16; Res. . 1:13; Bar. 14. 535 Yu. 11:1-16; 20-24; 21:1-2; Ayr. Bkz., Paul J. Achtemeier, Thomas, Harpers Bible Dictionary, s. 1066 536 www.catholic-forum.com/saints/saintt07.htm (30.07.2003) 537 John L. McKenzie, Thomas, Dictionary of The Bible, s. 886 538 www. samesih.org (12.10.2003) 539 Ahmed Yksel zemre, Tomaya Gre ncil , s. 83 540 Mat. 10:3; Mar. 3:18; Luk. 6:13-16; El. . 1:13

118

etmek iin Yahudiyeye dnme niyetini syledii zaman Didymus (kiz) da denilen Tomas, havari arkadalarna unu sylemitir: Haydi biz de gidelim belki onunla lrz. Yine Son Akam Yemeinden nceki vaaz boyunca saya itiraz eden de odur. Burada Tomas saya: Efendim, senin nereye gideceini bilmiyoruz, yolu nasl bulabiliriz? diye sorduu grlr.541 Bunun dnda Tomaya Gre ncil ya da sann 114 Hadisi olarak adlandrlan ve kendisi tarafndan yazldna inanlan eserden ve apokrif ad verilen kitaplardan baz bilgiler elde etme imkn sz konusudur. Tomas, Yuhanna ncilinde, Beytanyal Meryem ve kzkardei Martann erkek kardei olan sann sevdii Lazarusun lm ve bir mucize ile dirilmesini anlatan blmde grlmektedir. Tomasn memleketi Aramattr.542 Havari Tomas hakknda ok az ey yazl bulunmakta ancak Yuhanna ncili sayesinde kiiliiyle ilgili bilgiler dier baz havarilerden daha ak grnmektedir. Kanonik ncillere gre sa, gelien olaylarn ardndan armhta ldrlr. Bundan sonra gelien olaylar Yuhanna ncilini esas alarak deerlendirdiimizde u hadiselerin cereyan ettiini grmekteyiz: Aramatyal Yusuf, sann cesedini kaldrmak iin Pilatusa bavurur. Bu Yusuf aslnda sann rencisidir ama Yahudilerden korktuu iin bunu gizli tutmutur. Pilatus izin verince Yusuf gelip sann cesedini kaldrr ve Nikodimle birlikte Yahudi geleneine uygun ekilde mezara koyarlar.543 Haftann ilk gn Mecdelli Meryem mezara gider ancak tan mezar giriinden kaldrlm olduunu grr. Koarak durumu Petrus ve dier havarilere haber verir. Bu olaydan kafas karan havariler, evlerine dnerler ancak Mecdelli Meryem mezarn yannda kalr. Mecdelli Meryem, bir mucize sonucu say kendi arkasnda ayakta dururken grr fakat onun sa olduunu aralarnda geen konumadan sonra fark edip havarilerin yanna gider. Onlara say grdn syleyip ahit olduu olay anlatr. Ayn gn akam olunca sa, havarilerine, Yahudilerden korktuklar iin gizlendikleri

541 542

www.newadvent.org/cathen/14658b.htm (07.07.2003); Kr. Yu. 11:16 Yu. 11:1-16 543 Yu. 19:38-42

119

eve gelip onlar selamlar. Havariler de say grdklerine sevinirler.544 sann mezara konmasndan, havarilere grnmesine kadar anlatlan bu olaydan Tomasn haberdar olmad ve ihtimal ki o srada havarilerle birlikte bulunmad anlalmaktadr. Zira havariler, Tomasa say grdklerini syledikleri zaman o buna inanmam ve Onun ellerinde ivilerin izini grmedike, ivilerin izine parmayla dokunmadka ve ellerini brne sokmadka inanmayacan545 sylemitir. Sekiz gn sonra sa ve havariler bir aradadrlar. Kaplar kapalyken sa gelip ortalarnda durur ve onlar selamlar. Sonra sa, Tomasa dnp, parman uzatmasn, ellerini brne koymasn ister. Ona imansz olmamasn, imanl olmasn tler. Tomas da saya Rabbim ve Tanrm diye cevap verir. sa bunun zerine Tomasa, kendisini grd iin mi iman ettii sorusunu yneltir ve grmeden iman edenlere esenlikler diler.546 sa, Taberiye Glnn kenarnda havarilerine grndnde, burada Simun Petrus, Celilenin Kana Kynden Natanyel, Zebedinin oullar ve ad zikredilmeyen iki kii ile birlikte Tomas da vardr.547 Meryemin dnyadaki son gnlerini anlatan bir rivayete gre Meryem, sann emrettii gibi bir kabre yerletirilir. sa, onlara bir istekte bulunup bulunmadklarn sorar. Onlar da Meryemin vcudunu beraberinde cennete gtrmesi iin yalvarrlar. Trene yetiemeyen Tomas gelir ve Meryemin kabrine bakar, orada sadece gller vardr. Bunun zerine oradakilere kendisi Kuds yolunda iken Meryemi meleklerin cennete tadklarn grdn, ona kuan verdiini syler.548 Buraya kadar zikrettiimiz hususlar ve zellikle Tomasn, sann yeniden ortaya kmasn yadrgamasn, grdklerine inanmakta zorlanmasn ve sann kendisiyle bu ekilde cereyan eden zel yaklamn gz nne aldmzda, onun dier havariler

544 545

Yu. 20:1-23 Yu. 20:24-25 546 Yu. 20:26-31 547 Yu. 21:1-2 548 Gnay Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, s.80-81

120

derecesinde teslimiyeti ve inanl bir havari olmad kanaatine ulama imknmz sz konusudur. nk sann armhtan sonra dirilmesi ve havarilerle birlikte yardmc kadnlara grnmesini kendisinden baka garipseyen ve somut bir delil talep eden bakas olmamtr. Bir rivayete gre Havari Tomas, Hindistana gemi ve 72 talebelerinden ikisi olan, Addai ve Marinin vaaz ile, havarilik zamanlarndan beri ncil, Mezopotamyay aydnlatm ve henz 70li yllar dolaylarnda Sleuciede bir kilise ina edilmitir.549 Hristiyanln ran, Mezopotamya ve Msr gibi Ortadou lkelerinde nasl yayld konusunda Mezopotamya ve Kalde Kilise gelenei, bu blgelerin Hristiyanlama tarihini Havari Tomas ve arkadalar olan Aday, Agay ve Mara zamanna kadar geriye gtrrler.550 Ermenilere gre, sann hurucundan sonra, havarilerden Tomas, sann vaadini yerine getirmi ve 72 akirdinden biri olan Taday gndermitir. Taday, Ermenilerin bulunduu yere (Ermenistana) gidip, Hristiyanl yaymtr. Bu srada Taday ve Bartalameous ile rencileri (akirtleri) ldrlmtr.551 Baka rivayetlere gre Tomas, Partya, ran ve Hindistanda vaazlar vermitir. Tccarlar tarafndan kle yaplmasna ierlemesi ve bu konuda isteksiz olmasna ramen, sonunda Tanrnn isteine teslim olmu ve serbest braklmtr. Birok cemaatler oluturmu ve yol gzerghlarna kiliseler ina etmitir. Sembol, Hindistanda, Kral Guduphara iin yapt sarayn inaat eklidir. Doum tarihi bilinmeyen Tomas M.S. 72 ylnda Hindistanda mzrakla ldrlmtr. Mimarlarn, kr insanlarn, inaat ustalarnn, ceylanlarn, Dou Hint halknn, geometricilerin, phe eden insanlarn, Sri Lankallarn, ve ta kran kimselerin hamisi

Franois Yakan, Dou Kilisesi Tarihesi zerine Toplu Bir Bak ve Trkiyede Keldanler, Dinler Tarihi Aratrmalar III, Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara, 2002, s. 13 550 Kadir Albayrak, Gnmzde Trkiyedeki keldani Kilisesi, Dinler Tarihi Aratrmalar III, Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara, 2002, s. 29 551 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 38

549

121

saylmaktadr. Mezopotamyada, Hazirann 3nde vcudunu Edessaya iletme kutlamas ad altnda anma gn dzenlenir.552 Dier taraftan Havari Tomasn Hindistanda vaaz verme geleneinin Dou ve Batda geni bir ekilde yaylmasna ve Ephraem Syrus, Ambrose, Paulinus, Jerome ve dier yazarlarn eserlerinde bulunmasna ramen, Havari Tomasn misyon yolculuunu Madrastan daha uzaa deil Mylaporea kadar gneye gidip burada ac ekerek ehit edildii eklinde bir inanca yeterli destek bulmak zordur. Bu blgede yedinci yzyl tarihli Pehlevi yaztlaryla karlatrmak iin granit kabartmalar bulunur ve Havari Tomasn yaad bu yerdeki gelenek yresel olarak ok kuvvetlidir. Gney Hindistann bat kysnda Malabar tapnma dili iin Sryani dinini benimseyen Hristiyan topluluklarnn bulunduu kesindir. Buradaki kilisenin Havari Tomas zamannda olup olmad, apur emrindeki ran zulm sebebiyle 345 ylnda ncilin burada ilk kez vaz edilip edilmedii, Suriyeli misyonerlerin 745 ylnda Malabar Kysna girip girmediklerini belirtmek g grnmektedir. Yalnzca, altnc yzylda Cosmas ndicopleustesin randa kutsanan piskoposun emrinde Malabardaki Hristiyanlarn varlndan sz ettii bilinmektedir. Byk Kral Alfredin bu Uzak Doudaki Hristiyanlarla iliki kurmak iin bir keif heyeti gnderdii Anglo Sakson Tarihinde yer almaktadr. Dier taraftan Havari Tomasn nl kutsal emanetleri kesinlikle Edessadadr ve 1258de Ortonaya gtrlene kadar orada kalmtr.553 Papa Byk Gregor hitabesinde onunla ilgili unlar syler: on iki havariden biri, kiz de denilen Tomas, sa geldii zaman onunla birlikte deildi. Olmayan tek havari o idi. Dnd zaman ne olduunu duydu fakat inanmak istemedi. sa, ikinci kez geldi, kendisine dokunmas iin imansz havariyi yanna ard, ellerinden tuttu ve yarasn gstererek, imanszlnn yarasna ifa verdi. Bu rastlant deil Tanrnn takdiri idi. alacak bir yolla Tanrnn merhameti, efendisinin yarasna dokunan imansz havarinin, bizim yaramz iyiletirmesini ayarlamtr. Tomasn imanszl, bizim

552 553

www.catholic-forum.com/saints/saintt07.htm (30.07.2003) www.newadvent.org/cathen/14658b.htm (07.07.2003)

122

inancmz iin dier havarilerin gveninden daha ok gven verdi. saya dokunup inan kazand zaman, btn pheler bitti ve inancmz kuvvetlendi. Bylece phelenen, daha sonra sann yarasn hisseden havari, yeniden dirilme gereinin tan oldu. O, saya dokunduktan sonra bard: Efendim ve Tanrm! sa ona: Beni grdn iin Tomas, inandn. nan, umulan ve kant grnmeyen eylerin garantisidir dedi.554 Havari Tomasa atfedilen baz eserler mevcuttur. Burada hem sz konusu eserleri deerlendirmek hem de bunlar vastasyla hayat ve misyonu hakknda baz bilgiler elde etmeyi uygun gryoruz. Tomasa Atfedilen Metinler Apokrif Tomas ncili Gnmz Hristiyan Kiliselerince sahih saylmayan ncillerden biri de Tomas ncilidir. Kopta metni takriben M.S. 400 yllarnda yazlm ve muhtemelen eski bir kopta metinden kopya edilmi olmaldr. Dili, Msrn gney blgelerinde yaygn Sahidcedir.555 Tomasa Gre ncili tertip edenin Didymus Yahuda Tomas olduuna dair tek emare bu ncilin balang cmlesidir. Bunu teyid ya da cerh eden hibir kant bulunmu deildir. Tomasa Gre ncilin 13 numaral zdeyiinde: sa mridlerine dedi ki: Bir mukayese yapn da bana kime benzemekte olduumu syleyin. Simun Petrus dedi ki: Sen adil bir melee benzersin. Matta dedi ki: Sen hkim bir filozofun benzerisin. Tomas dedi ki: Efendim, senin kime benzediini ifade etmek hususunda benim azm asla muktedir deil. sa dedi ki: Ben artk senin efendin deilim; nk sen benim f etmi olduum kaynayan kaynaktan itin de sarho oldun. (Bunun zerine) onu bir tarafa ekti ve ona sz syledi. Toma arkadalarnn yanna dndnde ona sordular: sa sana ne dedi? Tomas onlara dedi ki: Eer Onun bana syledii szlerden

554 555

www.catholic-forum.com/saints/saintt07.htm (30.07.2003) Ekrem Sarkolu, Tomas ncili, O.M.. l. Fak. Der., Samsun, 1990, sy.4, s. 14

123

birini size sylesem, hepiniz beni taa tutardnz; o zaman da talardan bir alev kp sizleri yakard denilmektedir. Bu ise, ak bir biimde, Didymus Yahuda Tomasn, sann esrarnn ve vahyinin ieriinin mahremi olduuna dellet etmektedir. Zaten Havari Yahudaya her ikisi de ikiz demek olan Greke Didymus ve Kptce Tomas lakaplar sann sulben deil ruhen ikizi olduu iin verilmitir. Btn bunlardan sann Didymus Yahuda Tomas: kendisinin; 1) mahremi, 2) esrrnn emni, 3) rhn bakmdan kendisinin ikizi, 4) if ettii kaynaktan iip de sarho olmu (cezbeye dm), ve hatta 5) ilminin vrisi; ve 6) kendi nefsine rif ve bundan tr de her ey hakknda derinliine (lednn) bilgi elde etmi, 7) cihd ve irfn ehli bir zt olarak tehs etmekte olduu sonucu kmaktadr.556 Tomas ncili, havarilerin saya sorduklar sorular, sann da onlara verdii cevaplarla balayp sona ermekte ve metnin geneline bakldnda bir nasihatnme zellii tamaktadr. Son dnemlerde bu ncilin gnostik inanlar yanstp yanstmad konusunda youn aratrma ve tartmalar cereyan etmektedir. Sz konusu bu aratrma ve tartmalarda ounluk, bu ncilin gnostik bir ncil olduu fikrindeyse de, bu gr gittike taraftar kaybetmektedir. Tomas ncilinin gnostik karakterli bir ncil olup olmamasnn pek de nemli olmad gr de yaygnlk kazanmaktadr. Son dnemlerde sa hakknda aratrma yapan bilim adamlar ve kurulular, bu ncile son derece nem atfetmektedirler. rnein 1985 ylnda Amerikann California kentinde kurulan sa Okulu adl tekilat, 1993 ylnda yaynlad The Five Gospels: The Search For The Outhentic Words Of Jesus adl eserde, Tomas ncilini beinci otantik ncil olarak kabul etmitir. nk bu ncilin ok erken dnemlerde, yani, M.S. 50li yllarda yazldna inanlmaktadr. Tomas ncili muhteva olarak, genelde sann szlerine yer vermekte ve onun eylemleri zerinde durmamaktadr.

556

Ahmed Yksel zemre, Tomaya Gre ncil, s.83-86

124

Bu ncilde sann armhtaki strab ve lmnn insanln gnahlarna kefaret olduu ynnde hibir bilgi yoktur.557 Apokrif brani Tomas ncili sann annesini ve ocukluunu konu edinen ocukluk ncillerinden biri de Tomasa atfedilen brani Tomas ncilidir. Yunanca metninin ismi brani Mtefekkir Tomasn Rabbin Genlik Faaliyetleri Hakkndaki Haberleri eklindedir. Bu brani Tomasn kim olduu konusu Hristiyan bilginleri arasnda tartma konusudur. lk hatra gelen, Havari Tomas olabileceidir. eitli dillerde pek ok nshas bulunmakta olup en yaygn olan Yunanca nshasdr. Yunanca dnda, Slavca, Latince, Grcce ve Habee nshalar mevcuttur.558 sann doumu ve ocukluunu zikrettiimiz tezimizin ilk ksmlarnda bu metinden baz alntlar yaptmz hatrlatmak isteriz. Apokrif Tomasn leri Gnostik izler tayan Tomasn lerinin ayrntlarna bakldnda, anlatlan hikyelerin tamamen abartl blmlerden olutuu grlmektedir. Tomas (burada ve Suriye geleneklerinde sylendii gibi Judas Thomas), sann ikiz kardei olarak gsterir. Suriyedeki Tomas, Yunancada ikiz anlamna gelen Didymus ile ayndr. Sz konusu hikye yle geliir: Havarilere grev dalmnda, Hindistan, Tomasa der fakat Tomas oraya gidemeyeceini bildirir. Bunun zerine kendisinin sahibi olan sa, Hindistan kral Gundaforun elisi Abbana olaanst bir yolla grnr. Gundafora hizmet etmesi ve Abbann klesi olmas iin, Tomas marangoz olarak Abbana satar. Daha sonra Abban ve Tomas hkmdarn kznn dn yemeinde bulunduklar ve karaya ktklar Andrapolise gelinceye kadar yelken aarlar. Garip olaylar birbirini takip eder ve Tomas, Hindistana gelince Gundafor iin bir saray yapacana sz verir. Fakat Tomas, kendisine emanet edilen

557

Mahmut Aydn, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya sann Tanrsallatrlma Sreci, slamiyat Der., zkan Mat., Ankara, 2000, c. 3, sy.4, s. 54 558 Ekrem Sarkolu, Hristiyanlarda ocukluk ncilleri, Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun, 1992, s. 23

125

paray fakirlere harcar. Gundafor da onu hapishaneye atar. Fakat havari mucizev bir ekilde kaar. Vaaz vermek iin lkeleri dolarken vahi eek ve ejderhalarla tuhaf olaylar yaar. Daha sonra, olu Vazan ve Misdainin kars Tertiay deitirdii Kral Misdai (Suriye dilinde Mazdai) nin ehrine gelir. Bundan sonra, ehir dndaki tepeye gtrlerek lme mahkm edilir ve drt asker tarafndan mzrakla delik deik edilir. Eski krallarn kabrine gmlr ve daha sonra bunun kalntlar batya gtrlr. imdi Afganistan, Belucistan, Pencapta ve Gondophernes ya da Guduphara ismini tayan Himalayalarn Gney Asya ksmnda, bu kraln M.S. 46 yllarnda hkm srd dikkate deer bir gerektir. Bu, blgede madeni paralarn bulunmas sebebiyle bilinmektedir. eitli kk deiikliklere ramen Tomasn lerinde Gundaforun ismi aktr ve tartlmaz. Ayrca, M. S. 20lerde balayp 46 yl hkm sren Gunduphara Krallnn kurulmu olduunun uzmanlarca kabul edildiine ve tarihte yazlan Takht-i Bahi yaztlarnn kalntlarna sahibiz. Yine, Misdai ya da Mizdainin ran topraklarnda kazanlan Hint isimlerini deitirmede ok iyi olduklarna inanmak iin iyi sebepler bulunmaktadr. Bu durumda Kanishka halifesi Mathurann kesin olarak Kral Vasudevay temsil etmesi gerekir. phesiz, Acta Tomay yazan gnostik macera roman yazarlarnn, yalanlarn geree benzetmek iin birka tarihi hint ismini kabul etmi olmalar da iddia edilmektedir.559 Apokrif Tomasn Vahyi Tomasa atfedilen bir baka kitap da, deiik kaynaklardan elde edilen ve Papa Gelasius tarafndan apokrif ilan edilmi Tomasn Vahyi (Revelatio Thomae)dir.560 Muhtemelen IV. y.y.n sonunda yazlm olup eskatolojik bir apokrif metindir. Uzun zaman

559

www.vewadvent.org/cathen/14658b.htm (06.07.2003); M. S. Enslin, Acts Of Thomas, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: R-Z), s. 632-634 560 www.newadvent.org/cathen/14658b.htm (07.07.2003)

126

nce kaybolmu fakat XX. y.y. balarnda yeniden kefedilmi ve 1911 ylnda P. Bihlmeyer tarafndan yaynlanmtr.561 Taday (Thaddeus) Taday, havarilerden olup ad Sinoptik ncillerde sadece birer defa geer. Onun havari oluunun dnda bilgi yoktur. Mattada isminden Lebbeus562, Markosta Taday563, Lukada ise Yakup Olu Yahuda564 eklinde zikredildii grlmektedir. Taday, Yeni Ahitte, dier havarilerden bazlarnn fazlaca grld gibi ne kan bir havari deildir.565 u var ki, ad ska gemese bile metinlerden anlaldna gre Taday da dierleri gibi hep sa ile birliktedir. Onunla ilgili rivayetler genellikle az olup, bu rivayetler apokrif mahiyet tamaktadrlar. Bunlardan birine gre Taday, dier adyla Lebbaeus, brani soyundan olup Ermeni asll Suriyelilerin yaad Osroenenin bakenti Edessa (Urfa)dandr. Taday, Vaftizci Yahyann gnlerinde; ibadet etmek, onun konumalarn dinlemek ve bir melee benzeyen yaamn grmek amacyla Kudse gelmitir. Vaftiz olduktan sonra Taday adyla tannmtr. Daha sonra sann grn, retisi ve mkemmel davranlarn grerek onu rnek alp rencisi olmu ve Matta ile Markosa gre de sa tarafndan Onikilerden biri ve onuncu havari olarak seilmitir.566 Bir rivayete gre de, Tadayn Ermeniler arasnda miladi 4460 arasnda sekiz sene grev yapm olduu iddia edilmektedir. Bununla Ermeni kilisesinin apostolik bir meneye sahip bulunduu ortaya konmak istenmektedir. Bu kilisenin deimez keyfiyeti ve temel gelenei Havari Taday ile Bartelemeousu ilk kurucular ve

561

F. L. Cross-E. A. Livingstone, Apocalypse of Thomas, The Oxford Dictionary of the Christian Church, s. 1370; M.S. Enslin, Apocalypse Of Thomas, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Volumes: R-Z, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 634 562 Mat. 10:3 563 Mar. 3:18 564 Luk. 6:16; Res. . 1:13 565 Nichol D. Francis, Thaddeus, Seventh-day Adventis Bible Commentary, c. 5, s. 597 566 www.newadvent.org/fathers/0826.htm (01.10.2003)

127

otonom (muhtar) olarak Ermenilerin ilk aydnlatclar kabul etmesidir. Hemen btn kiliseler, btn Hristiyan gruplar, bu iki kiinin havariliklerinde ittifak ediyorlarsa da, Ermenilerin bulunduklar yerlere kadar gitmelerinde ihtilaf etmektedirler.567 Ermeni kilisesi ve genel Ermeni tarihilerinin byk ounluunun, Ermenilerin Hristiyan oluunu 301 ylndan balatmalar; birinci rivayetin kesin olarak kabul grmediinin delili olmaldr. Ancak, 301 yl, Ermenilerin toptan Hristiyanl kabul ediinin tarihidir. Bu, daha nce onlar arasnda Hristiyan yoktu anlamna gelmemelidir. nk Roma mparatoru Tiberiusun (M.S. 3037) son zamanlarnda, sadan sonra, Roma mparatorluu iinde, az da olsa Hristiyan bulunmaktadr. Bu Hristiyanlara anarist gzyle baklm, yanl inanlara sahip olduklar kabul edilerek iddetli ikencelere maruz braklmlardr. Tiberiustan sonraki imparatorlar zamannda da Hristiyanlar zulm ve ikencelere uramlardr. Bu zulm ve ikencelerden kaan ilk Hristiyanlar, hem ncili yayma vazifesini yerine getirebilmek, hem de Hristiyanl rahata yayabilecekleri yerler bulmak gayesiyle her tarafa dalmlardr. Bu yerler arasnda Ermenistann bulunmas ihtimal dhilindedir.568 Sryani dncesine gre ncil, btn Suriyeden sonra Urfada yaylmtr. Havarilerden Tomas, z kardei Aday ve yardmclar Agay ve Mara Urfa ehrine geldiklerinde Aday urfada brakan Tomas, Ortadouda ncili yaydktan sonra Hindistana ulamtr.569 Aada zikredeceimiz Tadayn leri adl apokrif kitaptaki Tadayn, Sryanilerce Thaday570 veya Aday olarak isimlendirildii kanaatindeyiz. Tadaya Atfedilen Apokrif Tadayn leri Havari Tadaya atfedilen Tadayn leri adl apokrif bir

567

Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 35-36; Bkz. Arus Yumul, Gnmzde Gregoryan Ermeni Kilisesi, Dinler Tarihi Aratrmalar III, Ankara, 2002, s. 5 568 Abdurrahman Kk, a.g.e., s. 36 569 Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970, s. 31 570 Bkz. Aziz Gnel, a.g.e., s. 442

128

kitap vardr. Yeni Ahitte ahs hakknda ok az bilgi bulunan Tadayn kimlii konusunda baz detaylar grdmz bu eser, onun misyon hareketi hakknda nemli bilgiler ihtiva etmektedir.571 Bu kitapta Tadayn, sa tarafndan Edessa krall halkna ve civar blgelere misyon amacyla gnderildii, bu blgelerde sann mesajn yayma hususunda baarl iler yapt anlatlmaktadr. V. yy. versiyonu olan olan bu eser, Edessa efsanelerini (Taday, Abgar ve sann mektuplamalarn) ierir.572 Bu kitaba gre, Edessa kentinin Abgar adnda bir valisi vardr ve Mesihin retisi, gsterdii mucizelerin n Filistin dndaki yerlerde yaylm bulunmaktadr. Abgar, bunlar iitir ve hayretler iinde kalr. Mesihi grmeyi ister ancak kentini ve kentinin idaresini brakacak durumda deildir. Yahudilerin kendisini hedef alan tepkilerinin youn olduu ve bu sebeple birtakm entrikalarn dnd gnlerde Abgar, aresiz bir hastala yakalanr. Haberci Ananias vastasyla Mesihe u bilgilerin yazl olduu bir mektup gnderir: Edessallarn kentinin valisi, aresiz kle Abgardan Mesih olan saya. Senin, cinlere, eytanlara, felli insanlara ve klelere yaptn birok mucizeyi iitmi bulunuyorum. Bundan dolay, sana kin besleyen aalk Yahudilerin hasetleri sebebiyle dzenledikleri entrikalarn son bulmasn ve iyiliklerin bizleri de bulmasn diliyorum. Memleketim kktr ancak ikimize de yetecek kadar genitir. Abgar, Mesihin nasl grndn, boyunun posunun, sann, tek kelimeyle her eyinin nasl olduunu hatasz bir ekilde renmesini Ananiasa emrededer. Bunun zerine Ananias gidip mektubu verir, sann yzne dikkatli bir ekilde bakar ve sann; kendi kalbinden geenleri bildiini dnr, kalbini de arndrmasn temenni eder. Kendisine bir mendil verilen sa, yzn onunla kurular. Yznn ekli kumaa knca, sa ona unu syler: Seni gnderene bunu ver ve bu mesaj da geri gtr. Sana ve geldiin kente selam olsun. te ben, dnyada ac ekmek, atalar vmek ve yeniden ykselmek iin gnderildim. Sonra cennete

571

Bkz. Paul J. Achtemeier, Apocryphal New Testament, Harper&Row Publishers, San Francisco, 1985, s. 38 572 M. S. Enslin, Thaddeus, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: R-Z), s. 614

129

gtrldm. Sana, senin ve kentin iin btn doruluklarda rehber olacak ve seni aydnlatacak olan rencim Taday gnderiyorum. Ananias geri dnnce Abgar, ondan haberi alr ve olduu yere ylp kalr. Abgar, Taday gelmeden nce bir ey olacak diye hastalndan endielenir. Bir sre sonra Taday, Abgara gider ve onu salkl bulur, onu Mesihin ortaya kmasyla ilgili olarak bilgilendirir. Abgar ve btn ailesini vaftiz eder. Yunanllarn ve branilerin byk ounluuna sann mesajn retir. Suriyelileri ve Ermenileri; Baba, Oul ve Kutsal Ruh adna vaftiz eder. Taday, Abgarla birlikte putlarla dolu tapnaklar yktrp kiliseler ina ettirir. Halkn, kutsal ayinleri ve yaplmas gereken dini grevlerin kurallarn renmesini salar. Kendisi, adeta rencilerinden biri gibi alr ve buradan ayrlp Suriyelilerin ve Mesechaldelilerin yaad, Suriye ve Mezopotamya arasndaki blgede bulunan, Tigris Nehrinin yanndaki byk Ami kentine gider. sann; lleri diriltmek, her hastala ifa vermek ve cin, eytan gibi ifritleri kovmak iin havarilere kuvvet verdii hususunda buradaki halk aydnlatr. Bunu renen kent halk, hastalarn Tadaya getirirler. Taday da rencileriyle birlikte Mesihin adn anmak ve ellerini hastalarn zerine koymak suretiyle iyiletirir. Hatta hastalarn bazlar, onun yanna gelmeden evvel ilerindeki cinlerin kmas sonucu iyilemilerdir. Halk ou zaman, Taday neredeyse onun yannda olup ne yaptn gzlemlemeye alrlar. Tadayn gnah karmas, vaftiz ettii insanlar ve retisi her yerde duyulur. Be yl boyunca bu blgede kalan Taday, ina ettirdii bir kiliseye rencilerinden birini grevlendirir, onlar iin dua eder ve buradan ayrlarak misyonunu Suriye ehirlerinde srdrr. Hastalar iyiletirmeye ve retisine devam eder. Daha sonra Phoeniciann bir sahil kenti olan Berytusa gider. Austos aynn 21inde hayatn kaybeder. rencileri bir araya gelerek onu mezarna defnederler.573 Bir baka rivayete gre ise, Tadayn lerinde anlatlanlar aada zikredeceimiz gibi, bir efsane nitelii tamaktadr. Buna gre, Taday ve Bartalameousun Ermeniler arasnda Hristiyanl yaymak iin gitmesi hadisesi, Roma mparatoru Tiberius574
573 574

www.newadvent.org/fathers/0826.htm (01.10.2003) Tiberius, sann tebliini yapt sradaki Roma mparatorudur. Bkz. Luk. 3:1

130

dneminde Urfa (Edessa) kral olan Abgarla ilgili bir efsaneye balanmaktadr. Bu efsane, M. 340 ylna doru, tarihi Eusebius tarafndan ortaya atlm ve V. Yzyl Ermeni tarihisi Horenli Musa (Moise de Khorone) tarafndan baz ilavelerle geniletilmitir. Horenli Musann tarihinde yer alan baz bilgilere gre, czam hastalna yakalanm olan Abgar, sa adnda birisinin ortaya ktn ve hastalar iyi ettiini duymutur. Bunun zerine o, adamlarndan Ananias ile saya bir mektup gndermitir. Abgar, mektubunda, sann ya Tanr veya Tanrnn olu olabileceine inandn belirtmi, bulunduu yere gelip kendisini iyi etmesini istemi ve Yahudilerin fenalklarna karlk kendisini koruyabileceini belirtmitir. sa da Abgara yazdrd cevabnda, onu iyiletirmek iin oralara gitmesinin mmkn olmadn, bulunduu yerde bir vazifeyi yerine getirmekle mkellef olduunu, daha sonra kendisini gnderen Zatn yanna dneceini, hastaln iyi etmek, onunla beraber olanlara hayat vermek ve orada Hristiyanl yaymak iin havarilerinden birini gndereceini bildirmitir. Bu mektupla beraber sann yzn sildii ve yznn izini tayan mendili gnderdii de rivayetler arasndadr.575 Gnderilen bu havari de Abgar iyiletirmitir. sann mektubu ve bu hastalndan kurtulmas karsnda heyecanlanan Abgar, Hristiyanl kabul etmi, vaftiz olmu ve halk da onunla beraber vaftiz olup, Hristiyanl benimsemitir. 494 ylnda Romada yaplan bir synodda bu efsanenin uydurma olduu Papa I. Glase tarafndan ilan edilmitir. Baz eski tarihiler, Abgar isminin birbirine kartrldn, Hristiyanl kabul edenin V. Abgar deil, VIII. Abgar (saltanat sresi 176213) olduunu ve bu sonuncunun gerekten Hristiyanl kabul ettiini ileri srmtr.576 Baz

575

Rivayete gre, M.S. 942 ylnda, Bizans mparatoru Mevriki; slam Halifesi Mttekiye elilerini gndererek, Urfa Kilisesinde bulunan sann yzne srd ve zerinde resmi tasvir edilmi olan mendili ister. Halife Mtteki, slam bilginlerinin bu mendilin verilip verilmemesi hakkndaki fikirlerine mracaat eder. slam bilginleri de bu mendilden daha fazla bizim teberrk etmemiz gerekiyor diyerek verilmesine karar verirler. Bkz. Aziz Gnel, a.g.e., s. 93; Ayr. Bkz. Abdurrahman Kk, a.g.e., s. 36-37; F.L. CrossE.A. Livingstone, Legend of Abgar , The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 5 576 Sz edilen ve saya mektup yazan Abgar M.. 4-M.S. 50 yllar arasnda yaamtr. Bkz. F.L CrossE.A. Livingstone, a.g.md., s. 5 Ayr. Bkz., Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi

131

kaynaklarda da dininden vazgeip, Hristiyanl kabul eden bu kral IX. Abgardr.577 Tadayn lmne ilikin elimizde iki rivayet mevcuttur. Bunlardan birine gre Taday, Ermenistana, sann vasiyeti gerei Havari Tomas tarafndan gnderilmi ve orada Havari Bartalameusla birlikte ldrlmtr.578 Sryani inancna gre ise Aday (Taday), Urfay Hristiyanlatrdktan sonra, arkada Agay ve Mara ile birlikte btn Mezopotamya, Diyarbakr, Erbil ve Nusaybin gibi yakn dounun nemli ehir ve eyaletlerinde ncili yaydktan sonra tekrar Urfaya dnm ve burada lm ve bizzat bina ettii Urfadaki kilisede gmlmtr.579 Tadayn lmnden sonra yardmcs olan Agay araclyla Hristiyanln, Sfniler (Lice ve Silvan) civarnda yaylm olduu ileri srlmektedir.580 Yukarda sz edilen bilgilerin shhat derecesi ne olursa olsun, havarilerden ya da onlarn talebelerinden kimlerin bu blgelere ulatna dair, kaynaklarda yeterli malumat bulunmamaktadr.

Yurtsever Simun
Yurtsever Simun, Sinoptik ncillerde listelerinde yer alr ve ad birer defa geer.581 geen havari

Havarilerin Zeytin Dandan Kudse dnlerinde ve Mattiyann havari olarak seilmesi srasnda O da vardr.582 Bunun dnda hakknda bilgi yoktur.

Bartalmay (Bartalamaeus)
Yeni Ahitte, Bartalamaeus hakknda detayl bilgi bulunmamaktadr. Bartalamaeus ad, Grekede Bartholomaios, Eski

ve Trkler, s. 37; Sryanilere gre bu Abgar, sann yat ve Urfa hkmdarln idare eden Mano olu Ukomo (Kara) Abgardr. Bkz. Aziz Gnel, a.g.e., s. 90 577 F.L CrossE.A. Livingstone, a.g.md., s. 5 578 Abdurrahman Kk, a.g.e., s. 38 579 Aziz Gnel, a.g.e., s. 103 580 Aziz Gnel, a.g.e., s. 105 581 Bkz. Mat. 10:2-4; Mar. 3:14-19; Luk. 6:13-16 582 Res. . 1:13

132

brani dilinde Bar Tolmai (Tolmainin Olu)583 eklindedir. Bartalamaeus, havariler listelerinde Markos,584 Matta,585 Luka,586 ve Resullerin lerinde587 sadece birer defa gemektedir. Her ncilde yaklak ifadelerle, sann daa karak rencilerini yanna ard ve onlarn arasndan havari diye adlandrd on iki kiiyi, yannda bulundurmak, Tanr szn duyurmaya gndermek ve cinleri kovmaya yetkili klmak zere setii ve bunlarn arasndaki kiilerden birinin de Bartalameus olduu anlatlmaktadr.588 Rivayete gre, M.S. 71 yl civarnda len Bartalamaeus, Tolmai veya Bar-Tolmai adnda birinin oludur. Onun adndan daha ok Natanyel olarak bahsedilmitir. Sinoptik ncillerde genellikle Bartalamaeus olarak zikredilen bu adn Eski branicede e anlamls Tanrnn armaan anlamna gelen Mattadr. ncil yazarlar, bu iki havarinin adnn birbirine karmas endiesiyle Natanyel adn kullanmaktan kanmlardr. O, Celile Kanasnn yerlisi, bir Musevi hukuk doktoru ve Havari Filipusun arkadadr.589 Baz yazarlar Yuhannada geen Natanyel ismini onunla bir tutarlar. Yuhanna nciline gre sa, mesajnn ilk gnlerinde akirtlerini ararken Filipus, Natanyeli bularak ona Musann Kutsal Yasada hakknda yazd, peygamberlerin de szn ettii kiiyi, Yusufun Olu Nasral say bulduklarn syler. Natanyel bunun zerine, Nasradan iyi bir ey kabileceine ihtimal vermediini ifade edince Filipus gelip grmesini ister. sa, Natanyelin kendisine doru geldiini grnce onun iin, iinde hile olmayan gerek bir srailli tanmlamasn yapar. sa, kendisini nereden tandn soran Natanyele, Filipusun onu armadan nce incir aacnn altnda grdn ifade eder. Natanyel de saya, Tanrnn olu ve

John L. McKenzie, Bartholomew, Dictionary of The Bible, New York, 1965, s. 81 Mar. 3:13-19 585 Mat. 10:2-4 586 Luk. 6:13-16 587 Res. . 1:13 588 Mar. 3:18; Luk 6:14 589 John L. McKenzie, Bartholomew, a.g.md., s. 81
584

583

133

srailin Kral olduunu syler. Bu konuma sann, Natanyelin daha ok eylere tank olacan sylemesiyle son bulur.590 Eusebius, onun Hindistanda ncili vazederek yaydn sylemektedir. Bir baka efsaneye gre o, ac ektirilip ldrlmtr.591 Barnaba ncilinde ise Bartalamaeus, saya sorduu baz sorularla dikkatimizi ekmektedir. Bunlardan birinde Bartalamaeus, saya, ivaya kaplmamak iin ne yaplmas gerektiini,592 dierinde, gnahndan tvbe eden kiinin kalbinin alamaya yabanc olmas halinde ne yapmasnn lazm geldiini sorduunu,593 bir dierinde, sann Cenneti tasvir etmesi zerine, ondan Cennetin ihtiamnn herkes iin eit olup olmadn merak ettiini594 ve bu sorulara karlk sann da ona cevaplar verdiini renmekteyiz. Bartalamaeusun Ermeniler arasnda miladi 44-60 arasnda grev yapm olduu iddia edilmektedir.595 Bartalamaeusa Atfedilen Apokrif Bartalamaeus ncili Jerome ve Bede sayesinde mevcudiyeti bilinen apokrif bir ncildir. Bu ncil muhtemelen Grek, Latin ve Slavlar arasnda yaayan Bartalamaeusun sorularn kapsamaktadr. Bu sorular, ldrc gnahlar ve dier hususlarla ilgili sorular, eytann yarglamaya arlarn vb. iine alr. Bu sorularn teolojik bak as gnostiktir. Ayrca, gnostik karakterli Havari Bartalamaeusun sann Dirilii Kitab da Koptadr.596

Yahuda skariyot
Yahuda skariyot, say ele vermesiyle tannan havaridir.

590 591

Yu. 1:44-50 www.the Jewishencyclopedia.com/bartholomew (16.08.2003) 592 Bar. 75 593 Bar. 103 594 Bar. 177 595 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 36 596 F. L. Cross-E. A. Livingstone, Gospel of St. Bartholomew, The Oxford Dictionary of The Bible, s. 137

134

skariyot adnn soy belirtmedii, suikastci, katil veya hain anlamlarna gelen Latince Sircarius szcnden bozularak tredii, dolaysyla Yahuda skariyotun o dnemde iddete de bavuran radikal Yahudi grubu Sircarii olduu ileri srlmektedir.597 Keriotlu olan Yahuda, havariler iinde Celileli olmayan tek kiidir ve memleketi olan Keriot, Hebronun bir gn tesinde Yahuda kabilesi topraklarnn gney nihayetinde bulunan bir ehirdir.598 Tam ad Simun skariyot olu Yahudadr.599 Ondan genellikle Yahuda skariyot olarak sz edilir. Sinoptik ncillerde geen havari listelerinde onun ad hep en sonda ve ...sonradan say ele veren Yahuda skariyot eklinde grlr.600 Onun vergi demenin bir nevi putperestlik olduunu iddia eden ve vergi mltezemlerinden nefret eden bir tarikattan olduunu sylenmektedir.601 Ebionlar ncilinden gnmze kadar ulaabilen bir pasajda ise Zelotlardan olduu ifade edilmektedir.602 ncillerde Yahuda skariyot ad, sann ele verilmesinden nce havarileriyle birlikte yedii Son Akam Yemeinde ne kar. sann onu, Petrusu, Yuhannay, Mattay bizzat setii gibi ardna dair bir bilgiye rastlanmaz. Ancak her halukrda havari listelerinde yer alr. Yahuda skariyotu odak noktas haline getiren gelimelerin balangc ve bunlarn sonular Hristiyanlk iin bir dnm noktasn oluturur. sann armha gerilmesini hazrlayan sebeplerin kaynanda hi phesiz o vardr ve yapt ilerle ne Hristiyanln asl saylan kaynaklarnda ne de apokrif kabul edilmi dierlerinde ona dair iyilik ifade eden bir sz bulunur. O, hep haindir. Yahuda skariyot ve ihanetine dair elimizdeki bilgilerin
597 598

Galip Atasagun, a.g.e., s. 229 Ernest Renan, sann Hayat, s. 95 599 Yu. 6:71; 13:26 600 Mat. 10:2-4; Mar. 2:13-19; Luk. 6:12-16 601 Ernest Renan, sann Hayat, s. 99 602 Ekrem Sarkolu, Yahudi-Hristiyan ncilleri, O.M.., l. Fak., Der., Samsun, 1998, Sy. 10, s. 13

135

kayna, nciller ve Resullerin leridir. Burada olaylarn anlatm bakmndan birbirine benzeyen sinoptik nciller, Yuhanna ve ayrntlarn grdmz Barnaba ncilinde geen gelimeleri srasyla Matta ncilinden balayarak zikredeceiz. Matta nciline gre, Fsh Bayramndan hemen nce sa, kendisinin armha gerilmek zere ele verileceini havarilere haber verir. Bu srada bakhinler ve halkn ihtiyarlar, Kayafa adndaki bakhinin saraynda saya hileyle tuzak kurup ldrmek iin planlar yapmakta ve ancak bayram gnleri olduu iin halk arasnda kargaalk kmas endiesiyle ekinmektedirler. O sralarda, Onikilerden biri olan Yahuda skariyot, bakhinlere giderek say ele vermesi karlnda kendisine ne verileceini sorar. Otuz gm verirler ve Yahuda skariyot, o andan itibaren say ele vermek iin frsat kollamaya balar.603 Nihayet akam yemei iin sa, havarileriyle birlikte sofraya oturur ve yemek yerlerken, kendisini ilerinden birinin ele vereceini syler. Bunun zerine havariler endielenirler ve keder iinde bu sz kimin iin sylediini sorarlar. sa, ele verecek olan kiinin sofrada bulunduunu, elindeki ekmei kendisiyle birlikte sahana batrmakta olduunu bildirir. sann bu szn zerine alan Yahuda skariyot, bunun kendisi iin sylenip sylenmediini renmek ister. sa, Yahuda skariyotun merakn onun aleyhindeki szyle giderir.604 Daha sonra sa, havarilerle birlikte Zeytin Dana gider ve Getsemani diye bilinen yere gelir.605 Nihayet Yahuda skariyot, ihanetinin sonucu olarak buraya yannda bakhinlerle halkn ihtiyarlar tarafndan gnderilmi kll sopal byk bir kalabalkla gelir. nceden, bu kalabaln ileri gelenleriyle anlat gibi kimi perse onu tutuklamalarn syler. Dosdoru gidip say selamlar ve per, bunun zerine adamlar say yakalayp tutuklarlar.606 Ertesi gn sa, btn bakhinler ve halkn ihtiyarlarnn ortak kararyla lm cezasna arptrlr. say ele veren Yahuda skariyot, onun

603 604

Mat. 26:14-15 Mat. 26:20-25 605 Mat. 26:36 606 Mat. 26:47-49

136

mahkm olduunu grnce yaptna piman olur ve ald otuz gm geri gtrr. Susuz birini ele vermekle gnah ilediini anlatr. Adamlar bunun kendilerini ilgilendirmediini syledikleri zaman Yahuda skariyot, paralar tapnan iine frlatarak oradan ayrlr ve kendini asar. Yahuda skariyotun att paralar toplayan bakhinler, aralarnda anlaarak bu paralar yabanclar iin mezarlk yapmak zere mleki Tarlasn satn alrlar. Bu tarlaya da zamanla Kan Tarlas demek det haline gelir.607 Grld gibi Matta, dierlerinden farkl olarak, Yahuda skariyotun ald parann miktarn ve vicdan azabna yenik derek intihar ettiini yazmaktadr. Markos ncili, Yahuda skariyot ile ilgili blmlerde u bilgileri vermektedir: Fsh ve Mayasz Ekmek Bayramna bir gn kala Yahuda skariyot, say ele vermek amacyla bakhinlerin yanna gitmitir. Onlar bunu iitince sevinirler ve kendisine para vermeyi vaat ederler. Yahuda skariyot da plann uygulamak iin vakit kollamaya balar.608 Havariler, fsh yemei iin hazrlklarn yaparlar ve akam olunca sa, havarileriyle birlikte sofraya oturur. Orada bulunanlardan birinin kendisini ele vereceini syler. Havariler, aknlk iinde sann kendilerini denemek iin mi bunu sylediini sorarlar. sa, kendisini ele verecek olann hi domam olmasnn daha iyi olduunu syleyerek ekmei bler ve bir kse alp bundan havarilere iirir.609 Ardndan Zeytin Dana doru giderler ve sa, Getsemani denilen yerde konuurken Yahuda skariyot, yannda bakhinler, din bilginleri ve ihtiyarlar tarafndan gnderilmi kll sopal bir kalabalkla birlikte gelir. Kimi perse onu tutuklamalarn syler, saya yaklap per.610 Yahuda skariyotun ihanetine dair malumat, Markosta bu ekilde sona ermektedir. Luka ncili, benzer ifadelerle gelien olaylar zincirini u cmlelerle anlatr: Fsh denilen Mayasz Ekmek Bayramnn yaklat gnlerde, bakhinlerle din bilginleri say ortadan

607 608

Mat. 27:1-8 Mar. 14:10-11 609 Mar. 14:17-24 610 Mar. 14:43-47

137

kaldrmak iin bir yol aramakta ancak halkn tepkisinden de korkmaktadrlar. eytan, Onikilerden biri olup skariyot diye adlandrlan Yahudann yreine girer. Yahuda skariyot, gidip bakhinler ve tapnak koruyucularnn komutanlaryla, say nasl ele verebileceini grr. Onlar buna sevinirler ve kendisine para vermeye raz olurlar. Bunu kabul eden Yahuda skariyot, kalabaln olmad bir zamanda say ele vermek iin frsat kollamaya balar.611 Havariler Fsh Yemei iin hazrlk yaparlar ve yemek saati gelince sa, havarileriyle birlikte sofraya oturur. Burada yapt konumada, bu yemein havarileriyle birlikte yedii son yemek olduunu ve bu yemei ok arzuladn, Tanrnn egemenliinde yetkinlie eriecei zamana dek bir daha yemeyeceini bildirir. Sonra eline ekmek alr, krederek ekmei bler ve rencilerine verir. Ekmein, havarilerin urunda feda edilen bedeni olduunu bildirir. Yemekten sonra eline kseyi alarak, bu ksenin de onlarn uruna aktlan kanyla gerekleen yeni antlama olduunu ancak kendisini ele verecek olan kiinin elinin ayn sofrada bulunduunu syler ve bu hatay yapan kimse iin beddua eder. Havariler, ilerinden hangisinin bunu yapacan aralarnda soruturmaya balarlar.612 sa, Zeytin Dana gider ve havarilere konuurken bir kalabalk, nlerinde Yahuda skariyot olduu halde gelirler. Yahuda iskariyot, say pmek iin yaklanca, sann bir pckle mi ele veriyorsun szyle karlar.613 Buraya kadar zikredilenlere bakldnda Yahuda skariyotun, Zeytin Danda dier havarilerle bir arada bulunmad veya say ispiyonlamak iin Son Akam Yemei bitmeden evvel topluluktan ayrld anlalmaktadr. sa tutuklanp bakhinin evine gtrlr ve bir dizi yarglama, aalama ve armhla balayp havarilere son defa grnd Beytanya yaknlarnda ge alnyla sona eren olaylar anlatlr.

611 612

Luk. 22:1-6 Luk. 22:14-23 613 Luk. 22:47-48

138

Luka ncili, ihanetin gerekesini eytann onun iine girmesi olarak aklar. Dierlerinde Yahuda skariyotun bunu, para elde etmek amacyla yapt ifade edilmektedir. Yukarda zikrettiimiz gibi Yahudann ihanetine dayanamayp intihar ettii hususu Sinoptik nciller iinde sadece Mattada yer almakta, dierleri bundan hi sz etmemektedirler. Yuhanna ncilinde ise bu hain havari, Son Akam Yemei ve bunu takip eden olaylar zinciri detayl bir ekilde aklanmaktadr. Yuhanna ncili, Fsh Bayramndan nce sann, dnyadan ayrlaca zamann yaklamakta olduunu bildiini yazar ve bu hususla ilgili gelien olaylarn ayrntlarn verir. Akam yemei srasnda iblis, Simun olu Yahuda skariyotun yreine, say ele verme isteini koymutur. sa, bir sre konutuktan sonra havarilerden birinin kendisini ele vereceini syler. Onlar birbirlerine bakarlar ve Petrus, sann sevdii havariye bu kiinin kim olduunu saya sormasn ister. sa lokmay sahana batrp kime verdiyse hainin o olduunu syler. Lokmay sahana batrr ve Yahuda skariyota verir. Yahuda skariyot, lokmay alr almaz eytan onun iine girer ve yapacan tez yap der. Sofrada oturanlarn hi biri sann bu sz niin sylediini anlayamazlar. Para kutusu Yahuda skariyotta olduundan, bazlar sann ona bayram iin bize gerekli eyleri al ya da yoksullara bir ey ver demek istediini zannederler. Yahuda skariyot, lokmay aldktan sonra hemen oradan ayrlr.614 Bir sre sonra sa havarilerle birlikte Kidron Vadisinin tesine geip orada bir baheye varr.615 Buras sann havarilerle sk sk bulutuu yerdir ve Yahuda skariyot da buray bilmektedir. Nihayet Yahuda skariyot, yanna bir blk asker, bakhinler ve Ferisilerin gnderdii grevlileri alarak oraya gelir. sa, bana geleceklerin hepsini bilmektedir ve ne kp onlara kimi aradklarn sorar. Adamlar da say aradklarn sylerler.616

Yu. 13:1-30 Sinoptik nciller bu yerin, Kidron Vadisi olmayp Zeytin Da ve Getsemani Bahesi olduunu yazarlar. 616 Buras, Yeni Ahitin baka yerlerinde olduu gibi son derece dikkat eken bir husustur. Mabette, dada, kyde, ehirde ve her yerde mesajn anlatmak zere hep hazr bulunan say
615

614

139

sa, kendisini tantnca, komutanla buyruundaki asker bl ve Yahudi grevliler onu tutup balarlar.617 Yuhanna ncilinde, Yahuda skariyotun oynad rol yukarda anlatmaya altmz ekilde zikredilmekte ve onun ismi sonraki blmlerde gememektedir. Onun lmnden sonra doan boluu doldurmak zere on ikinci havari olarak Matiya havariler tarafndan seilmitir.618 Apokrif kabul edilen Barnaba ncilinde ise, Yahuda skariyot ve ihaneti hakkndaki bilgiler, doal olarak Kanonik ncillerden farkl grnrler. Burada u bilgilere rastlyoruz: Fsh Bayramnn yaklat gnlerde sa, Celilede havarilerle gizlice konuup, eytann drtmesi sonucu Yahuda skariyotun kurmay planlad tuzak konusunu onlara ima eder. nk Melek Cebrail, Yahuda skariyotun khinlerle nasl elbirlii iinde olduunu ve sann konutuu her eyi onlara bildirdiini haber vermitir. sann bu konumas zerine Barnabas, gzyalar iinde saya yaklaarak ihanet edecek olann kim olduunu bilmek ister. Ancak sa, bunu sylemenin uygun bir zaman olmadn fakat kt olann ortaya kacan ve kendisinin de dnyadan ayrlacan syler. Havarilerin srarna ramen srr aa vurmaz.619 Barnaba ncili, sann havari olarak setii kiilerin listesini verirken Yahuda skariyotu son srada sayar ve onun sa tarafndan yardmlar toplayp datmakla grevlendirdii halde her eyin onda birini aldn620 yazar. Buna ilaveten, onun ihanetine gereke olarak, iinde Allah sevgisi iin kendisine verilen tm eylerin bulunduu sann kesesini tadn, bu sebeple de sann srail kral kendisinin de gl bir insan olacan mit ettiini ancak midini yitirince ihanetinin hazrln yaptna iaret eder. Yahuda skariyota gre sa, ehirlilerin kendisini kral yapmak iin aralarnda istiare yapmalarna ramen

aramaya gelen topluluun, karlarnda sa olduu halde onu sormalar tuhaf grnmektedir. Bkz. Yu. 18:1-5. 617 Yu. 18:12 618 Res. . 1:15-26 619 Bar. 72 620 Bar. 14

140

onun bunu renince katn, akll bir adamn bu erefli grevden kamamas gerektiini, sann ayet bir peygamberse parasn aldn bilmesi gerektiini, bunun iin de sabrn yitirip kendisine inanmadn fark edecei iin kendisini hizmetinden kovmas gerektiini dnr. Bir takm dnyalklar elde etmek amacyla, Ferisiler, yazclar ve nde gelen khinlerle birlikte dzen kurup say onlara teslim etmenin planlarn yapar. Ardndan da kararn verip, meselenin Nainde nasl getiini sz konusu kiilere duyurur. Nihayet bakhinle istiare eden topluluk sann kral olmas halinde geimleriyle ilgili olarak skntya debilecekleri ve smaillerin Romallarla anlamaya varp lkelerini ellerine vermek suretiyle srailin eskiden olduu gibi kleletirilecei endiesiyle harekete geerler.621 O gn Yahuda skariyot, herkesten daha ok sann yokluuna zlyor grnr fakat sa durumun farkndadr.622 Barnabas, Yahudann ikiyzl oluuna dair de Czzaml Simunun evinde geen olay zetle yle anlatr: sa, Simunun evinde akam yemei yerken, Lazarusun kzkardei Meryem eve girer ve bir kab krp, sann bana ve elbisesine ya merhemi dker. Bunu gren Yahuda skariyot, Meryemi bu iten alkoymaya alp, bunu yapacana kendisine vermesini bylece ya satmas halinde parasn yoksullara vereceini syler. sann kk ikazna Yahuda skariyot, kurnazca cevap verir ancak istedii de olmaz. Bu duruma iinden kzan Yahuda skariyot, saya verilen eylerin onda birini aldndan otuz gm kaybetmitir. Bundan sonra bakhini bulmaya gider ve khinleri, yazclar ve Ferisleri bir heyet halinde toplanm halde bulur. Bakhine, say ele vermesi halinde ne alacan sorar ve otuz gm karlnda bunun yolunu onlara anlatr.623 Fsh gn gelince kendisine sa, ihanet edecek olan Yahuda skariyotu, bir eyler almaya gndermek ister. Yahuda, nce yemek yemeyi arzu ettiini syleyince kalkp bir havlu alr ve beline dolar, sonra bir leene su koyup havarilerin ayaklarn Yahuda skariyottan balayp ykar ve ilerinden birinin kendisine ihanet edeceini bildirince havariler birbirlerine bakarlar. Yahuda skariyot,

621 622

Bar. 138, 142 Bar. 143 623 Bar. 205; Kr. Mat. 26:6-13-14; Mar. 14:10; Luk. 32:3

141

hainin kendisi mi olacan sorar. sa da, ihanet edecek olann kim olduunu sylediini belirtir ancak dierleri bunu duymazlar. Yemek yenilir ve cin, Yahuda skariyotun srtna biner, evden ayrlrken de sa, Yahuda skariyota yapmas gerekeni abuk yapmasn syler.624 Burada bu son ayrntnn Kanonik ncillerde yer almadn belirtmekte fayda gryoruz. Nihayet sa, evden kp ibadet etme deti zerine baheye ekilir ve onun havarilerle birlikte bulunduu yeri bilen Yahuda skariyot, bakhine varr ve kendisine vdedilenin verilmesi halinde say ele vereceini haber verir.625 Askerler Yahuda skariyotla birlikte sa ve o srada uyumakta olan on iki havarinin bulunduu yere gelirler. O zaman kuluna gelen tehlikeyi gren Allah, drt melee, say dnyadan almalarn emreder.626 Yahuda skariyot, askerlerin yaklatn iitip korkudan eve ekilen sann ge ekildii odaya dalar dalmaz, Allahn yaratt yeni bir mucize ile eklen saya benzetilir. Bu srada uykudan uyanan havariler, saya benzetilen ve onu arayan Yahuda skariyotu, sa zannederler. Askerler onu yakalarlar. Bu srada havariler delirmi gibi kamlardr. Neticede kendisinin sa olmadn anlatamayan Yahuda skariyot, hakaret ve tekmelerle Kudse getirilir. Bu srada Yuhanna ve Petrus, uzaktan askerleri izlemektedirler. say idam etmek iin toplanm bulunan Ferisiler heyeti ve bakhin tarafndan Yahuda skariyota yaplan tm sorgulamalar grdklerine dair onlar Barnabas ikna ederler. Yahuda skariyot, delirmi gibi szler sylemi ancak sorgulamay yapanlar onun gerekten sa olduuna ve lm korkusuyla deli numaras yaptna inanmlardr. Yazclar, Yahuda skariyotun gzlerini bir sargya balayp alay ederler ve yumruklarlar. Sabah olunca, halkn ileri gelenleri ve Ferisilerden oluan byk bir heyet toplanr ve bakhin, Ferisilerle birlikte Yahuda skariyota kar, sa olduuna inandklarndan yalanc ahit ararlar fakat aradklarn bulamazlar.627 Barnabas burada bir parantez aarak, kendisi de dahil olmak zere btn havarilerin, saya inananlarn ve hatta sann
624 625

Bar. 213 Bar. 214 626 Bar. 215 627 Bar. 217

142

annesi Meryemin bile, Yahuda skariyotun sa olduuna inandklarn, sann sylemi olduu her eyi, dnyadan nasl ekilip alnacan, nc bir kiide nasl ikence ekeceini ve dnyann sonuna kadar lmeyeceini unuttuklarn yazar.628 sann annesi ve Yuhanna, armhn yanna giderler. Bakhin, Yahuda skariyotu bal olarak nne getirtir ve ona havarilerini ve akidesini sorar. Yahuda skariyot, kendinde deilmi gibi konuyla ilgili hibir cevap veremez. Bakhinin ondan srailin yaayan Allah zerine, gerei sylemesini isteyince, kendisinin Nasral say ellerine vermeyi vaad eden Yahuda skariyot olduunu sylediini ve olup bitenlere bir anlam veremediini aresizlik iinde anlatr. Bunun zerine bakhin, onu sapk bir fitneci olarak niteleyerek sahte mucizelerle Celileden Kudse kadar btn sraillileri aldattn ve numara yaparak kendisine yakacak olan hak ettii cezadan kamay dndn ancak kurtulamayacan syler ve adamlarndan ona vurmalarn ister. Yahuda skariyot, inanlmayacak ekilde hakaretlere maruz kalr, bir hokkabaz gibi giydirilir ve grenleri merhamete getirecek ekilde can yaklr. Ardndan onu elleri bal ekilde, say gizliden gizliye seven valiye gtrrler. Vali, hangi nedenle kendisine getirildiini sorunca Yahuda skariyot, gerei sylemi olsa bile inanmayacan syler. Yahuda skariyot, valinin srar zerine, idam edilirse byk bir yanllk yaplm olacan, kendisinin Yahuda skariyot olduunu ve bir byc olduuna inand sann kendisini bu hale getirdiini anlatr. Vali bu szler zerine merhamet eder ve darya kp, Yahudann anlattklarn aklen aykr bulmadn belirtince, khinler, halkn ileri gelenleri, yazclar ve Ferisilerin byk bir tepkisiyle karlar. aresiz kalan vali bu durumdan yakasn syrmak iin, Yahuda skariyotun Celileli olduunu629 ve Hiradesin de Celilenin kral olmak hasebiyle bu davaya bakmasnn daha uygun olacan belirtir. Neticede Yahuda skariyot, Hirodese gtrlr. Kraln huzuruna getirilince ok sayda soru ile karlar. nceden olduu gibi sa olmadna vurgular yaparak cevaplar verir. Hirodes, olaya ahit olan btn saray erkanyle birlikte alay eder ve

628 629

Bar. 217 Ernest Renan, sann Hayat, s. 95

143

soytarlara giydirildii gibi beyazlar giydirtip, Pilatusa geri gndererek ona srail kavminin adaletiyle ilgili baarszla dmemesini salk verir. Hirodes, Barnabasa gre Yahudilerden rvet almtr. Vali bunu duyunca o da biraz para koparabilmek iin, Yahuda skariyotu serbest brakmak istermi gibi yapar ve kamlayarak ldrmeleri iin kendilerine yazclarn demede bulunduu klelerine onu kamlatr. Sonra Yahuda skariyotun zerine mor eski bir elbise giydirilir, dikenlerden rl bir ta bana konur. Asa yerine de eline bir kam verilen Yahuda skariyot, yksek bir yere oturtulunca askerler, onu alay ederek Yahudilerin kral olarak selamlarlar. Yazclar ve Ferisilerle birlikte nde gelen khinler, Yahuda skariyotun krbalarla lmemi olduunu grnce, Vali Pilatusun onu serbest brakmasndan korkarak, rvet verirler. O da rveti alp lm sulusu olarak yazclara ve Ferisilerin ellerine verir. Sonra onu, cezaya arptrlan iki hrszla birlikte sulular astklar Kalver Dana gtrerek orada daha ok rezil olmas iin plak olarak armha gererler.630 Barnaba, Yahuda skariyotun ses, yz ve ekil olarak saya benzetilmesi sebebiyle havariler ve inananlarn yanlgya dtklerini, onun sa olduuna inandklarn, bu sebeple bazlarnn sann sahte bir peygamber olduunu dndklerini ve gsterdii mucizeleri by sanatyla gerekletirdiine kanaat getirerek ondan ayrldklarn anlatmaktadr. Ona gre, havariler ve dierleri, sann dnyann sonunun yaklat zamana kadar lmeyeceini sylediini ite tam o zaman dnyadan alnmas gerektiini dnmekteydiler. Bu yzden havarilerinin kendilerine sylemi olduu eyleri hatrlamadklarndan byle bir hal iinde idiler. Onlardan bir ksm sann annesi Meryem eliinde Kalver Dana giderler ve validen izin alarak Nikodemus ve Aberimetyal Yusuf araclyla say gmmek iin alrlar. sa eklindeki Yahuda skariyot, armhtan indirilip kymetli merhemlerle sarlarak, Yusufun yeni mezarna gmlr.631 Sonra Barnaba, Yuhanna ve kardei Yakup ile Meryem birlikte Nasraya giderler. te bu srada beklenmeyen bir gelime

630 631

Bar. 217 Bar. 217

144

olur ve baz akirtler, geceleyin giderek, Yahuda skariyotun cesedini mezarndan karp saklarlar ve sann yeniden dirildiini etrafa yayarlar. Ortaya kan karklk sebebiyle bakhin, aforoz cezasn gze almadan hi kimsenin Nasral sadan sz etmemesini emreder. Bu andan itibaren de bu konuda azlarn tutamayanlar iin byk bir takip ve ikence dnemi balam olur.632 Grld gibi Barnabadan gelen Yahuda skariyotla ilgili rivayetler, ihaneti ve ahsiyeti hari tutulursa, genel olarak hayli ayrntl ve Kanonik ncillere muhaliftir. sann dininden ilk nemli sapmalarn bu armha gerilme hadisesi ve sonrasndaki gelimeler zerine meydana geldii anlalmaktadr. Yahuda skariyotun lm hakknda farkl bir bilgi de Petrusun kalabalk bir toplulua yapt konumasndan gelmektedir. Petrusa gre Yahuda skariyot, yapt ktn karlnda ald cretle bir tarla satn alm, sonra ba aa dm ve ald yaralar sonucunda lmtr. Satn ald tarlaya da Kan Tarlas anlamna gelen Hakeldema ad verilmitir.633 Havari Olduu Kabul Edilenler

Matiya
Greke Matthias veya eski el yazmalarnn birounda getii ekliyle Maththias ismi, Mattathias kelimesinden tretilmitir. branice Mattithiah Yahvenin armaan anlamna gelmektedir. Matiya, Yahyann vaftiz dneminden, sann havarilerin arasndan ayrld gne kadar geen dnemde sann rencisi olmu yetmi kiiden biridir.634 Resullerin lerine gre, Yahuda skariyotun ihaneti ve armh olaynn ardndan sa dirilmi ve havarilerilerine krk gn sreyle grnerek Tanrnn egemenliine dair konumalar yapm, onlara Kudsten ayrlmamalarn tembih etmi ve birka gne kadar Kutsal Ruhla insanlar vaftiz etmeye balayacaklarn bildirmitir.635
632 633

Bar. 218 Res. . 1:15-19 634 Res. . 1:21-22; www.newadvent.org/cathen/10066a.htm (19.08.2003) 635 Res. . 1:1-4

145

Bu srada Zeytin Danda bulunan havariler Kudse geri dnmler ve daha sonra da Petrusun, Mezmurlar Kitabndaki emrin636 gereklemesi amacyla yapt tavsiyeye uyularak, Yahuda skariyotun yerine bir bakasnn katlmas gndeme getirilmitir.637 Petrus, Onikilere katlacak kiinin, yukarda belirttiimiz gibi Yahyann vaftiz dneminden, sann ararndan alnd gne kadar kendileriyle birlikte olmu bir kii olmas gerektii artn ne srmtr.638 Petrusun szlerini dinleyen topluluk, Barsaba denilen ve Yustus olarak da bilinen Yusuf639 ile Matiyay nermiler ve bu iki kii arasnda yaplan kura sonucunda Matiya km ve bylece Matiya on iki havari iine katlmtr.640 Netice itibaruyla Matiya, Yahuda skariyotun yerine, havariler ve Kudsteki cemaat tarafndan seilmi bir ahsiyettir. Bu seim, Onikilerin ok nemli bir grevi yerine getirmelerini ortaya koymaktadr. Onlar, yalnz sann hayatta iken sylediklerini ve yaptklarn bildirmekle kalmayacak, zellikle de onun diriliine tanklk edeceklerdi.641 Renana gre, sa tarafndan seilen ve Tanr saltanatn dnyaya mjdelemek iin zel bir vazife ald farz olunan havarilerin, kk cemaat iinde sz gtrmez bir stnl vard. Cemaat Kudse yerleip de sakin bir hayat srmeye balaynca, ilk yapt ilerden biri, Keriotlu Yahudann brakt boluu

636 637

Mez. 69:25; Mez. 109:8 Res. . 1:12-20 638 Res. . 1:21-22 639 Barsaba ismi,Yeni Ahiti oluturan blmler ierisinde sadece Resullerin lerinde, iki yerde grlr. Resullerin lerinde Barsaba ilk olarak, on ikinci havarinin seimi srasnda zikredilir. Bu Barsabann kimlii gayet aktr. Dieri de, Antakya cemaatine ulatrlacak mektubun gtrlmesi amacyla, Kudsteki cemaat tarafndan seilip Silas ile birlikte grevlendirilen Barsabadr. Burada ismi kardelerin nde gelenlerinden Barsaba denilen Yahuda olarak geer ve Silasla Barsaba, Antakyadaki cemaati bir araya getirerek mektubu verirler, konumalar yaparak imanlarn glendirirler. Kuds cemaatinin nde gelen kiileri arasnda baka Barsaba olmadna gre, on ikinci havarinin seiminde zikredilen Barsaba ile Antakyaya giden Barsaba ayn kii olmaldr. Bkz. Res. . 1:23; Res. . 15:22,32 640 Res. . 1:23-26 641 J. Jomier, sa Mesihin Hayat, st., 1984, s.179; Bkz. Res. . 1:21-22; B. H. Throckmorton, Matthias, The nterpreters Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 314

146

doldurmak oldu.642 Yahuda skariyotun, stadna ihanet etmi ve onun lmnne sebep olmu olduu kanaat gitgide kuvvetlendi. Buna, asl fasl olmayan birtakm sylentiler de katlyor, her gn, Yahuda skariyotun yapt iin irkinliini arttran yeni eyler reniliyordu. Kk Hristiyan cemaatinin o saf cokunluu o halde idi ki, Yahuda skariyotun yerine birini koymak iin kura usulne bavurulmasna karar verildi. Yalnz, adaylarn Yahyann vaftizinden beri btn hadiselerin ahidi olan en eski raklardan seilmesine nem verildi. Bu da, seilmeye elverili olanlarn saysn hayli azaltt. Ortada iki kii kald: Justus adn tayan Jose Bar-saba ile Matiya. Kura Matiyaya isabet ettii iin kendisi Onikilerden biri oldu.643 Fakat ondan sonra havari tayin edildii olmad. Havariler artk, bir defaya mahsus olmak zere sa tarafndan tayin edilen ve halefleri olmamas lazm gelen adamlar sayld. Cemaatin btn hayat ve kuvvetini elinde tutan daimi bir idare kurulunun arz edecei tehlike, derin bir igd ile bir mddet iin bertaraf edildi. Hristiyan cemaatinin bir oligari halinde teksf ancak sonradan oldu.644 Matiyann havari olarak seilmesi konusu tamamen havarilerin ve Kudsteki cemaatin istekleri dorultusunda gereklemi olup bu konuda salnda sadan bir tavsiye veya emir gelmi deildir. Ancak buradaki seim ncesinde Petrusun bir konuma yaparak, Mezmurlar Kitabn delil gstermek suretiyle, seimi bir gerekeye balamas645 dikkatimizi ekmektedir. Barsabann aslnda, Barnaba olduunu ne sren bir iddiaya gre, Barnaba denilen tannm bir kii hari, Yeni Ahitte, yaad mddete sa ile yoldalk etmi olan baka Yusuf yoktur. Bylece btn ihtimaller dhilinde BarsabaGoodspeed onun ldrc bir zehir itiini fakat kendisine bir ey olmadn sylerBarnabadan baka bir kimse deildir. Eer bu byleyse ayn zamanda Barnabann on iki havariden biri deil de, ilk yedi talebeden biri

642 643

Bkz. Res. . 1:12-14 Bkz. Res. . 1:12-26 644 Ernest Renan, Havariler, s. 73-74 645 Mez. 69:25, 109:8

147

olduu ortaya kar. Fakat genellikle onun on iki havariden biri olduu bildirilir. Meryem, lm yatanda havarileri ardnda gelenlerden biri de Barnaba olmutur. skenderiyeli Clement de yazlarnda onu havari olarak zikreder.646 Bu iddiaya gre, Justus adn tayan Barsaba, Barnaba olmaktadr. Eusebius ve Epiphaniusa gre Matiya, yetmi havariden biridir ve Yahudiyede vaazlar vermitir.647 Nicephorusa gre ise Matiya, ncil vaazlarn ilk olarak Yahudiyede sonra Etiyopyada veren ilk kii olup orada armha gerilerek ldrlmtr. Sahih olmayan gelenee gre de, Etiyopyann i blgesinde yer alan Phasis Nehrinin dkld Hyssus Gl kylarnda yaayan vahilere ncili vz etmitir. Sebastopolisde lm ve Gne Tapna yaknlarnda bir yere gmlmtr. Bir baka gelenek, Matiyann Kudsteki Yahudiler tarafndan uyuturulduktan sonra kafasnn kesilerek ldrldn iddia eder.648 Azize Helenann, Matiyann kutsal emanetlerini Romaya getirttii rivayet edilir. Bollandus, Romaya getirilen bu emanetlerin, M.S. 120 yllarnda Kudste piskoposluk yapm olan Aziz Matiyaya ait olup olmad konusunda phelenir. Latin Kiliseleri, Matiyay anma gnn 24 ubatta, Yunan Kiliseleri 9 Austosta kutlar. Daha sonra Latin Kilisesi, bu anma gnn 14 Maysa kaldrmtr. skenderiyeli Clement, u szlerin Matiyaya ait olabileceini yazar: Ruhumuzun bilgi ve gvenle bymesi hari, biz hrsmzla mcadele etmeliyiz. nk onun vnlecek bir deeri yoktur. Bu reti muhtemelen, Jerome tarafndan heretik bulunan ve Papa Gelasiusun emriyle apokrif ilan edilen Matiya nciline aittir.649 Matiyaya Atfedilen Apokrif Matiya ncili Apokrif Origen ve ilk Hristiyan yazarlar tarafndan bahsedilmi son ncildir. Muhtemelen Matiyann Gelenei gibi,

646 647

Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, s. 60 B. H. Throckmorton, a.g.md., s. 314 648 www.newadvent.org/cathen/10066a.htm (19.08.2003) 649 www.newadvent.org/cathen/10066a.htm (19.08.2003)

148

skenderiyeli Clemente edinilmitir.650

ait

veriler

yoluyla

hakknda

bilgi

Pavlus
Ad Pavlus, yaygn olarak kullanlan bu adn dnda Saul ve Paul eklinde adlara da sahiptir. Resullerin leri, stefann ldrlmesine ilikin Yahudi Yksek Kurulunun verdii lm kararn onaylayan kiilerden birinin Saul651 yani Pavlus olduunu yazar. Vizyonu srasnda da bu ad kullanr.652 Pavlus ad, onun Kbrstaki misyon faaliyeti srasnda zikredilir.653 Bunun ncesinde de Barnaba ile birlikte olan Saul ad dikkati eker.654 Pavlusun Yahudi kkeniyle yakndan ilikili olan bu branice Saul ismi, byk ihtimalle srailoullar tarihindeki mehur kral Saulun isminden hareketle ve snneti srasnda kendisine verilmitir.655 Kbrsta misyon faaliyetlerini yrten Pavlusun, retilerine ilgi duyan Vali Sergius Pavlus'un huzurunda Baryeu isimli bir Yahudi bycyle olan mcadelesi anlatlrken, kendisinden Saul yani Pavlus eklinde bahsedilir. Buradan itibaren Resullerin lerinin sonuna kadar Luka onun iin Pavlus ismini kullanr. Pavlus ismi, Pavlusun mektuplarnda da onun iin kullanlan tek isimdir. Saul isminin yalnzca Luka tarafndan Resullerin lerinde kullanlmas, Pavlusun bizzat kendisi tarafndan ise mektuplarnda hi kullanlmamas dikkat ekicidir. Bu durum, Pavlusun yakn takipisi olan Lukann, birok konuda Yahudi geleneine kar adeta sava am olan Pavlusa, Yahudi tarihinde nemli bir yer tutan ve ilk kral olan Saulun (aul) adn vermek suretiyle, ona Yahudiler arasnda gl bir konum salamak abasndan kaynaklanm olabilir. Zira Luka, Resullerin lerinde
650

F. L. Cross-Livingstone E. A., Gospel of St. Matthias, The Oxford Dictionary of The Bible, s. 137 651 Res. . 8:1,3 ; 9:1,4 652 Res. . 9:1,4 653 Res. . 13:7-8 654 Res. . 13:4 ,8,9. Resullerin lerinde Pavlus ad, buradan -13:9dan itibaren kullanlr. 655 www.newadvent.org/cathen/11567b.htm (15.04.2005); Flp:3:5

149

Pavlusu Hristiyanlk ncesi dnemde, Kuds'teki Yahudiler arasnda doruluu tartlr abartl bir konuma ykseltme gayreti iinde gzkmektedir. stefann talanna onay vermesi, Sanhedrinde oy sahibi olmas, hatta Hristiyanlk ncesi dnemde Kudste bulunmu olmas gibi Luka tarafndan anlatlan btn bu hususlarn gereklii, olduka tartmaldr. Yeni Ahit'in dier kitaplarnda grlmeyen ekilde, Luka tarafndan onun ibranca Saul ismiyle anlmas ve sonradan Pavlus isminin n plana karlmas da bu erevede dnlebilir.656 Bununla birlikte, mektuplarndaki ifadelerden hareketle Pavlusun bir Diaspora Yahudisi olduunu gz nnde bulundurduumuzda, onun branice bir isme sahip olmas ve dolaysyla Saul ismini tamas normal karlanabilir. Bu durumda Saul ismiyle Pavlus ismi arasnda var olan bir ilikiden bahsedilebilir mi? Birok aratrc, onun birden ok ismi olduunu; ona dinsel bir isim olarak Saul isminin konulmasnn yan sra bir de Romal ismin verildiini ve bunun da Pavlus olduunu kabul ederler. Hatta bazlar, onun Romal isminin, Romadaki gelenee uygun olarak Galius Julius Caesar rneinde olduu gibi terimden olutuunu, ancak bunlardan Pavlusun dndaki dier ikisinin zamanla tamamen unutulduu ileri srerler. Baz aratrclar ise ona verilen Pavlus (Paul) isminin branice Saulun Yunanca telaffuzundan ibaret olduunu ileri srerler. Dier taraftan, erken dnemlerden itibaren baz kiiler ise onun Pavlus ismini sonradan aldn iddia ederler. rnein Jerome, Kbrs valisi Sergius Pavlusun, onun retilerini kabul eden ilk kii olduunu ve bu nedenle valinin isminden hareketle Pavlus adn aldn ileri srer.657 Btn bu ihtimaller arasnda Pavlusun doumundan itibaren bir Yahudi bir de Romal olmak zere iki isim, yani Saul ve Pavlus isimlerini tayor olmas daha muhtemel gzkmektedir.658 Doum Yeri ve Yetitii evre Resullerin lerinde Pavlus, kendi doum yeri olarak, Ben Kilikyadan Tarsuslu bir Yahudi, hi de nemsiz olmayan bir kentin

inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 34-35 Bkz. Res. . 13:9 658 www.newadvent.org/cathen/11567b.htm (15.04.200); inasi Gndz, a.g.e., s. 35
657

656

150

vatandaym659 ve Ben Yahudiyim. Kilikyann Tarsus kentinde dodum, diyerek Tarsuslu olduunu syler. Soyu hakknda ise Doumumun sekizinci gn snnet oldum. srail soyundan, benyamin oymandan, zbez braniyim. Kutsal yasaya ballk derseniz Ferisiydim660, Romallara Mektubunda da benzer bir ifadeyle Ben de brahim soyundan, Benyamin oymandan bir srailliyim661 bilgisini verir. Buradan, onun Tarsusta yaayan ve Yahudi Diasporasna ait olan bir ailenin ferdi olduu anlalr. Nitekim, Resullerin lerinde onun kendi diliyle Ferisi olu Ferisi662 olarak nitelenmesi ve isminin Saul olarak zikredilmesi de onun ailesinin Yahudi kimliini aka ortaya koymaktadr. Ayrca onun aslen bir Yunanl olduu ve sonradan Kudste Yahudilie girdii yolunda bir takm rivayetler de mevcuttur. Nitekim Epiphaniusun verdii bilgilere gre, erken dnemlerde Ebionlar, Pavlusun Yahudilie ihtida etmi bir Gentile olduunu ve sonradan Yahudilikten yz evirdiini ileri srmlerdir. Bu grlerin temel hareket noktasnn, Pavlusun Tarsuslu olduu rivayeti olduu aktr. Pavlusun ailesiyle ilgili bilgilerimiz olduka snrldr. Lukann ifadelerinden Pavlusun babasnn Ferisi mezhebine bal olduu anlalmaktadr.663 Ayrca onun babasnn bir adr ustas olduu ve muhtemelen Pavlusun da baba meslei olan adrclk iini srdrd ileri srlr. Annesiyle ilgili ise herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Dier taraftan, Pavlusun bir kz kardei ve bundan doan bir yeeni olduundan da bahsedilmektedir.664 Her ne kadar Resullerin lerinde Pavlusun Tarsus doumlu olduu konusundaki ifade genel olarak kabul grse de onun Tarsus doumlu olduu Yeni Ahitte baka bir yerde gemez. Dier taraftan onun aslen nereli olduu konusunda deiik grler de ileri srlr. Kilise babas Jerome tarafndan nakledilen erken dnemlere ait bir gelenek, onu Yahudiye blgesindeki Giscala (Giscalis, Hieronymus)

659 660

Res. . 21:39 Flp. 3:5 661 Rom. 11:1 662 Bkz. Res. . 23:6 663 Res. . 23:6 664 Res. . 23:11

151

ile ilikili grr. Buna gre Pavlus aslen Giscalaldr; burasnn Romallar tarafndan alnmasndan sonra ailesiyle Kilikyadaki Tarsusa g etmitir. Ancak eitli aratrclar, bu rivayette yer alan ifadeleri dorulamann pek mmkn gzkmediini ya da bu rivayette Pavlustan ziyade Pavlusun ailesinin Giscalal olduunun vurgulanmak istendiini tartmaktadr. Pavlus'un nereli olduu kadar ne zaman doduu konusu da tartmaldr. lk elden kaynaklarda onun doum tarihiyle ilgili ak bir ifadeye rastlamak mmkn deildir. eitli Yeni Ahit aratrclar, Resullerin lerindeki gen Saulun, stefann talann izlemesi665 ifadesiyle onun bir Rabbi olduu ihtimalini artran ifadelerden666 hareketle onun muhtemel doum tarihini hesaplamaya alrlar. Bu erevede onun muhtemelen MS ilk 10 yl ierisinde domu olduu zerinde durulur.667 Hristiyanlk ncesi Pavlus Resullerin lerinden, Hristiyanla giriinden nce Pavlusun adrclk iiyle uratn ve hatta talebelerinden ikisi olan kar koca Akvila ve Priskila ile birlikte bu ii Korintte misyon faaliyetiyle birlikte yrttn renmekteyiz.668 Tarsus doumlu olan Pavlus, Kudste Gamaliel669 adnda bir Yahudi bilgininin dizinin dibinde byyp atalarnn yasasyla ilgili sk bir eitim aldn syler.670 Geleneksel olarak Pavlusun ilk eitimini Tarsus'ta yapt kabul edilir. Pavlusun eitimini srdrmesi iin ailesi tarafndan Kudse gnderildii yaygn ekilde kabul edilir. rnein Pollock, onun M.S. 14te Kudse yksek eitim iin gnderildiini ve orada 5 yl boyunca Hillelin torunu Gamalielin dizinin dibinde eitim grdn syler. Bu kanaatin en byk dayana, Lukann Resllerin lerinde yer alan konuya

Bkz. Res. . 7:58 Bkz. Res. . 8:1, 9:1-2 667 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 31 668 Res. . 18:3 669 Clemente gre Gamaliel, Hristiyanla sonradan girmitir. Bkz. F.L. CrossE.A. Livingstone, Gamaliel, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 548 670 Res. . 22:2-3
666

665

152

ilikin ifadeleridir. Lukaya gre gen Pavlus, Kudse gelerek burada Hillel okulunun banda bulunan ve Ferisi evrelerde arlkl yeri olan nl hoca Gamalielin rencisi olmu, onun gzetiminde Kutsal Yasa eitimi almtr.671 Gamaliel (Byk Gamaliel ya da I. Gamaliel), tarafndan tm halkn saygsn kazanm bir Kutsal yasa retmeni, bir Ferisi olarak tanmlanr.672 Ayrca Luka, Pavlusun bu eitim sayesinde Ferisi cemaat ierisinde nemli bir yere gelmi olduuna da vurgu yapar. rnein, onun Kuds'teki Yksek Kurul ya da Sanhedrin toplantlarn izleyen ve verilen kararlarda etkili olan bir kii olduuna/olabileceine dikkat eker.673 Pavlusun Kudste Gamalielin rencisi olduu rivayetiyle olarak baz kaynaklarda ilgin iddialar da ileri srlmektedir. rnein, bu erevede onun, Kuds'te hocas Gamalielin kzna ak olarak onunla evlenmek istedii, fakat kzn kendisinden yz evirmesi zerine saldrganlaarak fkeyle Yahudi ilke ve deerlerine dman olduu ve bu dorultuda Musa hukuku kart faaliyetlere balad iddia edilir.674 Hristiyanlk ncesi dnemde, Pavlusun Kudsteki yaamna ilikin Lukann rivayetinin doruluu konusunda birok ekince mevcuttur. Nitekim 20. y.yn ilk yarsnda W. Bousset, A. Loisy, Heitmller ve R. Bultmann gibi birok aratrc, dine girii ncesi Pavlusun Kudste hi bulunmadn dile getirmekte, sonralar Schoeps gibi bilim adamlar ise konuya ilikin Resullerin lerindeki ifadelere pheyle bakmaktadrlar. Bu konudaki rivayetin doruluunun nndeki en nemli sorun, Pavlusun Galatyallara Mektupta yer alan bizzat kendi szleridir. Pavlus, dine giriinden yaklak 3 yl sonra gittii Suriye ve Kilikya Blgelerinde, oralarda bulunan Yahudiye blgesinden hi kimsenin kendisini ahsen tanmadn ifade eder. ayet Pavlus, Lukann iddia ettii gibi, eitiminin nemli bir ksmn Kudste alm, orada Ferisi cemaati ierisinde nemli mevkilere ykselmi ve Kudste sa ve cemaatine zulmetme noktasnda hayli ileri gitmi bir kii olsayd, Kuds de iine alan Yahudiye blgesinden olan kiilerin onu

671 672

Bkz. Res. . 22:3 Bkz. Res. . 5:34 673 Bkz. Res. . 8:1, 26:10 674 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 34

153

tanyp biliyor olmalar gerekirdi. Ayrca mektuplarnda Pavlus, dine giri tecrbesini yaad am vizyonu ncesi Kudste bulunduundan, burada Gamalielin rencisi olduundan ya da stefann talanarak katlediliini onaylayp izlediinden hi bahsetmez. Resullerin lerinde Luka tarafndan nemle zerinde durulan btn bu hususlarda Pavlusun sessiz kalmas olduka dikkat ekicidir. Bundan baka, ilerleyen dnemde Pavlusun faaliyetlerinde Kudsn hemen hemen hibir yer tutmamas, buna karlk onun faaliyet merkezinin Suriye, Kilikya, Anadolu, Ege ve benzeri blgelerden olumas da Pavlusun yaamnda Kudsn fazlaca bir neme sahip olmadn gstermektedir. Pavlusun tarihsel say hi grmemi ve dorudan tanmam olmas da nemli bir husustur. Zira, ayet o, sann da hayatta olduu bir dnemde nl Ferisi hoca Gamalielin rencisi olarak Kudste yaam ve iddia edildii gibi Kudste sa taraftarlarna kar zulmde ileri gitmi birisi olsayd, say tanyor olacakt. Oysa, btn deliller onun tarihsel say ahsen tanmad, onunla ilgili olduka snrl bilgilerinin ise ikinci elden olduu ynndedir.675 Bu arada, Pavlusun Hristiyanlk ncesi dnemdeki Kuds yaamna ilikin Resullerin lerindeki rivayetlerin ok gl olduu dncesinde olan baz Hristiyan yazarlarn, yukarda bahsettiimiz Galatyallara Mektupta geen ifadenin Resullerin lerindeki rivayetlerin yanlln gstermedii, zira bu ifadede geen Yudea teriminin Kuds deil, Kuds dndaki blgeyi kapsad ynndeki kanaatlerinin doruyu yanstmadn vurgulamakta yarar vardr. Zira Yahudiye, sann yaad zamanda Kuds de dahil Filistinin gneydousundaki btn blgeyi ifade etmektedir. Yine bu yazarlarca, Pavlusun Kudste bir kz kardeinin bulunduuna dair Yeni Ahitteki ifade de onun eitimini ve genlik yllarn Kudste geirdiinin bir dier delili olarak gsterilmektedir. Oysa bu ifadenin rvisi de Lukadan bakas deildir; Resullerin ileri dnda baka bir yerde buna rastlanmamaktadr. Bu yazarlarn dayanak olarak ileri srdkleri bir baka husus Pavlusun dine girii ncesi sa cemaatine ynelik yapt eza ve ikencelerin hem Resullerin lerinde hem de mektuplarda yer almasdr. Bu yazarlara gre Pavlus tarafndan sa
675

inasi Gndz, a.g.e., s. 35-36

154

cemaatine yaplan ikence ve takibat Kuds ve civarnda vuku bulmutur. Ancak biz Pavlusun mektuplarnda bunun Kudste gemi olduu grn destekleyen herhangi bir ifadeye rastlayamyoruz. Mektuplarda Pavlus, zaman zaman dine girii ncesi koyu bir Ferisi olarak taraftarlarna dmanlk duyduunu ve eitli eza ve ikence yaptn vurgulamaktadr.676 Fakat mektuplarda bunu Kudste yaptna ilikin bir ifade bulunmamaktadr. Dolaysyla Pavlus, Bultmannn da vurgulad gibi, bu dmanl Kuds dnda yaad blgelerde, rnein am ve Antakya gibi yrelerde yapm olabilir.677 Pavlusun Kudsteki eitimine ve Yahudi toplumu ierisindeki etkinliine ynelik bu rivayetlerin, Pavlusun doktoru ve yakn takipisi olan Anadolulu Lukann, Pavlus muhaliflerine zellikle Yahudilere ve Kudsteki sann ilk cemaatn oluturan havarilerin bir blmnekar Pavlusun stnln ve Yahudi kltrndeki yetkinliini gstermek amacyla retmi olmas gl bir ihtimaldir. Muhtemelen Luka, Yahudi geleneinde nemli bir yer tutan Kutsal Yasa (Tanrsal Hukuk) ve benzeri hususlara iddetli eletiriler getiren Pavlusun bir zamanlar Yahudi geleneine sk skya balln ve fanatik Ferisi topluluundaki yerini vurgulama kaygsyla, onun Kuds yaamna ilikin rivayetlerinde branice Saul ismini n plana karmaktadr. Pavlusun nem ve deerini vurgulamak kaygsndan kaynaklanan benzeri durumlar, Petrusla Pavlusun karlatrlmasna ilikin Lukann anlatlar gibi rivayetlerde de grmek mmkndr. Lukann Pavlusun Kuds yaantsyla ilgi rivayetlerine gre Pavlus, Sanhedrinin ya da yksek mahkemenin deer verdii ve gvendii bir kiidir. nl hoca Gamalielin gzetiminde eitimini srdrrken, kendisinin de yesi olduu Yahudi geleneine, zellikle de Ferisilie kar faaliyette bulunan sa ve taraftarlarna kar yrtt kat muhalefet veiddetle o, gerek hocasnn gerekse btn Ferisi evrelerin gven, sayg ve takdirini kazanmtr. Nitekim o, bu gven neticesinde

676 677

Gal. 1:13,23; Flp. 3:6 inasi Gndz, a.g.e., s. 36-37

155

Sanhedrinin onayyla barahipten ald mektupla Kuds dnda da sa yanllarnn takibatn srdrmekle grevlendirilmitir.678 Resullerin lerinde Luka, Pavlusun Kudste Hristiyanlara kar alnan kararlara destek olduunun ve yaplan infazlar takip ettiinin altn izer. rnein bu erevede onun, stefann yarglanmasn izledii ve onun iin verilen talanarak ldrlmesi kararna onay verdiini vurgular.679 sann ateli bir taraftar olan ve birok mucizeler yapt rivayet edilen stefan680 Yahudilerce kentten dar atlp dvlrken ve ta yamuruna tutulurken, gen Pavlus olan biteni izlemekte ve lm esnasnda Rab sa, canm al diye inleyen stefann feryadn iitmektedir. Bultmann, Resullerin lerinde Pavlusun stefann ldrln izlemi olduuna dair rivayeti bir efsane olarak niteler ve Resullerin lerindeki ilgili blm zerinde yaplan literal tenkit aratrmasyla da bu durumun ortaya konduunu belirtir.681 Pavlusun Hristiyanlk ncesi dnemde sa cemaatinin zulmedicisi olduuna ynelik Resullerin lerindeki ifadelerin olduka abartl olduu da dikkatlerden kamamaktadr. Mektuplarnda Pavlusun, kendisini sa topluluunun zulmedicisi olarak niteleyen ifadeleri682 Luka, Pavlusun ev ev dolaarak kadn erkek demeden saya iman edenleri toplad, hapse att683 ve onlara kar tehdit ve lm soluduu684 eklinde adeta yorumlayarak aktarr.685 Baz aratrclar, Pavlusun am vizyonu ncesi dnemde, muhtemelen geimini salamak amacyla 20 yalarnda Kudsten bir mddet ayrlarak memleketi olan Tarsusa dndn, ancak 30 yalarnda yeniden Kudse geldiini ileri srerler. Yine baz

678 679

inasi Gndz , a.g.e., s. 37 Res. . 7:58-59, 8:1 680 Bkz. Res. . 6:8 681 inasi Gndz, a.g.e., s. 37-38 682 Bkz. Gal. 1:13,23; Flp. 3:6 683 Bkz. Res. . 8:3 684 Res. . 9:1-2 685 inasi Gndz, a.g.e., s. 38

156

aratrclar onun evlenmi, hatta bir ocuk sahibi olmu olduunu ancak sonradan dul kaldn iddia ederler. rnein Pollock, Pavlusun evli ve en az bir ocuk sahibi olduunu, ancak sonradan karsn ve ocuunu kaybettiini savunur. Bu konuda ileri srlen en nemli dayanak ise, Yahudi geleneinde Rabbinik hocalarn ve Sanhedrin yelerinin evli, hatta ocuklu olmalarnn art olmasdr. Bu aratrclar, Pavlusun Kuds dneminde Rabbinik eitim grm ve muhtemelen Sanhedrinde oy sahibi bir Yahudi olduu nyargsndan hareketle bunu ileri srmektedirler. Dier taraftan Pavlusun mektuplarndaki baz ifadeler, yalnzca bir speklasyondan ibaret olan bu yargnn kesinlikle yanl olduunu ortaya koymaktadr. rnein Pavlus, evlenmemi olanlara ve dul kalanlara kendisi gibi kalmalarn, ama kendilerini denetleyemiyorlarsa evlenebileceklerini nermektedir.686 Buradan, Pavlusun evlenmemi olduu anlalmaktadr. Ayrca O, mektuplarnda bekar kalmay vmekte ve herkesi buna tevik etmektedir. Dolaysyla Pavlusun mektuplarndaki ifadelere aykr olmasna ramen baz Hristiyan yazarlarca ileri srlen Pavlusun evlenmi ve ocuk sahibi olmu olduu ynndeki speklatif grlerin, her konuda rnek ahsiyet olarak n plana karlan Pavlusun, aile yaants ve ocuk konusunda da rnek bir yaama sahip olduunu ortaya koyma abasndan kaynakland grlr.687 Hristiyanla Girii Gelecek hakkndaki speklasyonlardan etkilenen bir Yahudi olan Pavlus, Mesihin gelmesini drt gzle beklemitir.688 Hristiyanlar iin bir zorba olarak, havarilerin mesajn iitmi ve onlarn sebatndan ok etkilenmitir. Bu konuda kendini sularken Kutsal Yasaya dayanan ballk adna kusursuz olduunu ileri srer.689 Onun din deitirmesinin peygamberlerinki gibi hikye trnden sunulmasnn, iki ana hususu ierdii grlmektedir.

686 687

1 Ko. 7:8-9 inasi Gndz, a.g.e., s. 38-39 688 1 Sel. 1:9 689 Flp. 3:6

157

Birincisi Tanrnn olu say ifas, dieri Yahudi olmayanlara nasihat etme grevidir.690 Resullerin lerinde Pavlusun din deitirmesi defa anlatlmaktadr.691 Buradaki rivayetlerin (gkten gelen k ve sesler, Pavlusun sendeleyip yklmas sebebiyle gzlerinin gremez oluu ve iyilemesi gibi) olaanst detaylar vurgulad grlmektedir. Bu rivayetlerde ayrca Pavlusun din deitirmesinin dindar bir nder tarafndan (Hananya adnda bir sa rencisi) kolaylatrldn ve vaftiz edildiini692 renmekteyiz. Bu son olay Pavlusun mektuplarnn hi birinde grlmez. Pavlus iin en nemli husus say grm olmas693 ve onun da kendisine grnm694 olmasdr. Kendisine ait bu nsezi armha gerilen sann Mesih olduuna inanmasn salam grnmektedir. Buna ilaveten Pavlus, sa Mesihin gcyle, gszlkleri tamamladn695 belirtmektedir. Pavlus ve Kuds Cemaati Pavlusun, Hristiyanla giriinden nce, sann cemaatini takibat altna altna aldn ve bu maksatla ama giderken, birtakm vizyonlar grdn ve akabinde de vaftiz olduunu belirtmitik. O, ne sa ile tanm ne de onun havarilerinin sa ile bir tanklklar olmutu.696 Pavlus, amda bir sre kaldktan sonra, Kudsteki cemaatle tanmak iin yaklak M.S. 38de Kudse ular ancak buradakiler ondan ekindikleri iin, sann bir rencisi olduuna inanmazlar.697 Fakat cemaatin ileri gelenlerinden biri olan Barnabann yardmyla sann rencilerinden bazlaryla tanr.698

690 691

Paul J. Achtemeier, Paul, Harpers Bible Dictionary, s. 759 Res. . 9:1-19 ; 22:3-16 ; 26:4-18 692 Res. . 9:18 ; 22:16 693 1Kor. 9:1 694 1Kor. 15:8 695 2 Ko. 12:9 696 Tomas Michel, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, Ohan Bas., st., 1992, s. 6 697 Res. . 9:26 698 Res. . 9:27. Resullerin lerinde, Pavlusun rencilerle tant ve onlara katld ifadesi yer alr ancak havarilerden herhangi birinin ad zikredilmez. Biz bu hususu, Pavlusun Petrus haricinde zira kaytlarda bu vardr- dier havarilerle tanmadna, grmediine bir delil gsterebiliriz. yle olmasayd Luka, renciler yerine mutlaka havarilerin adn

158

Barnaba, rencilere Pavlusun am yolunda say nasl grdn, onun kendisiyle nasl konutuunu ve Pavlusun amda sann adn nasl korkusuzca duyurduunu anlatr. Barnabann araya girmesi neticesinde Pavlus, Kuds cemaati arasna katlr (havari sfat olmakszn) ve Kudste girip ktklar her yerde onlarla birlikte bulunarak, cesaretle misyon faaliyetine balar.699 Dili Greke olan Yahudilerle hararetli tartmalar yapar. Pavlusun misyon faaliyetinin balang noktas ite tam burasdr. Ancak, Greke konuan Yahudilerin onu ldrmeyi planladklarna700 baklacak olursa, Pavlusun Kudsteki bu ilk faaliyetlerinin ne kadar gayretke olduu zannna varmak kolay olacaktr. Lukann yazdklarndan hareketle, kanaatimiz odur ki, Pavlus bunu iki ama dorultusunda yapmtr. Birincisi, havariler arasnda etkin olduunu kantlamak, ikincisi de amacn gerekletirmek uruna Kuds cemaati iinde kendine salam bir yer oluturmak. Yahudilerin Pavlusa kar muhtemel bir suikastini renen havariler onu Tarsusa geri gnderirler.701 Bu arada, Kuds cemaatinden baz ncler Fenike, Kbrs ve Antakyada sadece Yahudi olanlara Tanr szn duyurmaya devam ederler.702 M.S. 42de Barnaba, Pavlusu Tarsustan alarak Antakyaya getirir.703 Barnabann bununla hedefinin, sa cemaatine yeni katlm bulunan byk bir kitlenin eitilmesi olduu anlalmaktadr. Bu dnemde etkin bir rol stlendiini grdmz Pavlus, anladmz kadaryla buradaki cemaatin nderlerinden biridir. Buradaki faaliyet artk Antakya cemaatine, Hristiyanlk tarihinde ilk olarak MesihilerHristiyanlar adnn verilmesine sebep olmutur.704 M.S. 45den 48e kadar havariler ve Kuds cemaatiyle birlikte hareket eden Pavlus, ncili duyurmak amacyla grevlendirilir.705 Buraya kadar

zikrederdi diye dnyoruz. Bunun dnda Pavlusun havarilerle birlikte bulunduuna dair mektuplarnda da bilgi zaten yoktur. 699 Res. . 9:27-29 700 Res. . 9:29 701 Res. . 9:30 702 Res. . 11:19 703 Res. . 11:25-26 704 Res. . 11:26 705 Res. . 13:3-4

159

Kuds cemaatiyle bir sorunu bulunmayan Pavlusun, Antakyal Centile Hristiyanlarnn, bata snnet olmalarnn gerekmeyecei yolundaki tavr sebebiyle706, Kuds cemaatinin sert tepkisiyle karlatn gryoruz. Pavlusa gre snnet, Cumartesi gnne riayet, Mabedi tazim artk yrrlkten kalkmt, hatta Yahudiler iin de durum byleydi. Hristiyanlk, putperestlere almak amacyla, Yahudilie olan siyasi-dini bamllndan kurtulmalyd.707 Onun hangi sebeplerle Eski Ahitin ok nemli bir emri olan snnete kar ktn anlamak zordur. Pavlus, bir taraftan snnetin yararl olduunu sylemesine708 ramen, dier taraftan da gereksizliini savunmasn Galatyallara Mektubunda yle yazmaktadr: Snnet edilen her adam bir daha uyaryorum, Kutsal Yasann tmn yerine getirmek zorundadr.709 Bunun; Pavlusun, Hristiyanlar ekilcilikten uzaklatrp, saya iman etmelerini her eyden stn grmelerini idrak ettirmek olduunu farz etsek bile, bu hususta sa ile sorunlar bulunmayan havariler ve Kuds cemaati ile muhalefetini aklamak yine zordur. Bununla birlikte, Pavlusa ait, iman ile kurtulu retisinin srar dnlebilir. Pavlusun Romallara Mektubu ile Yakupun Mektubunu iman-amel asndan deerlendirdiimizde ortaya kan sonu udur: Pavlus, insann Yasann gereklerini yapmakla deil, imanla aklandn savunurken710, Yakup; iyi eylemleri olmayan birinin imannn ie yaramad711 grndedir. Pavlus, Kutsal Yaznn; brahimin Tanrya iman etmekle aklanm (kurtulmu) olduunu sylediini712 savunurken, Yakup; Atas brahimin olu shak sunan zerinde Tanrya adamak

706 707

Res. . 15:1 Maurice Bucaille, Kitab- Mukaddes Kuran ve Bilim, ev: Suat Yldrm, Trkiye retmenler Vakf Yay., zmir, 1984, s. 83 708 Rom. 3:1-2 709 Gal. 5:3 710 Rom. 3:28 711 Yak. 2:14 712 Rom. 4:3

160

suretiyle aklandn, belirtmektedir.

imann

ameliyle

tamamladn713

Bu muhalefetle birlikte Pavlus kendi izgisini netletirip Kuds cemaatinden ayrlmtr. Hatta Pavlus, bu ihtilaf dolaysyla yalnz kalmasnn acsn, Kuds cemaatinden bazlarn sahte kardeler nitelemesiyle karacaktr.714 Fransz Katolik Kardinal Danielo, M.S. 70 ylna (Yahudilerin Romaya kar isyanna) kadar Yahudi Mesihliinin, cemaatin ounluunu tekil ettiini ve Pavlusun izole edilmi bir konu olarak kaldn, Filistin dndaki Hristiyan kiliselerinde, hala Yahudi-Hristiyan doktrininin hkim olduunu ve Pavlusun nnn lm srasnda hayli snk kaldn belirtmektedir. O dnemde, cemaat bakan sann akrabas olan Yakuptur. Pavlus Hristiyanlna kar bilinli olarak Yahudilie bal olan Yakupun halefi de Clopas olu Simun olacaktr.715 Elimizde Kuds cemaatine ait yeterli belgelerin olmay, varsa Pavlus ile havariler arasndaki baka ihtilaflarn renilmesine imkn tanmamaktadr. Pavlusun Teolojisi Baz aratrmaclara gre Pavlus, dogmatik bir ilahiyat veya sistematik bir ilahiyat deildi. Bunlarn, Pavlusun dncelerinin aamal olarak deiime urad varsaymlarna karn, kimisi de onun teolojisinin asl zelliklerinin daha erken ekillendiini ve tutarl kaldn kabul ederler. Pavlusun dncelerinin arka plan da tartlr. Pavlusun dnya gr Helen kozmolojisinden etkilenmitir ve onun Hristiyanla ait sylemleri716 kurtarc kimselerin ilahi olarak ge ykseli ve ini imgesini yanstr. Pavlusun; vaftizin, Hristiyan topluluu ikmal ettii yolundaki inanc 717 ve Tanrnn yceliindeki uygunsuz

713 714

Yak. 2:21-22 2 Ko. 11:13,26 715 Maurice Bucaille, a.g.e., s. 83 716 Bkz. Flp. 2:5-11 717 Bkz. Gal. 3:27

161

sezinlemenin hastalk ve lme yol at 718 ynndeki inanc, Helenistik inanta yaygn olan fikirleri hatrlatr cinstendir. Btn bunlardan baka Pavlus, Yeni Ahitte yer alan bir ilahiyatdr ve onun birincil amac, Tanrnn erdemli ifasn yorumlamaktr.719 Bununla birlikte onun, Korintlilere yazd Birinci Mektupta, Tanrya samalk ve zayflk atfetmi olmas anlalr cinsten deildir: ..nk Tanrnn samal insan bilgeliinden daha stn, Tanrnn zayfl insan gcnden daha gldr720 diyen Pavlus, dnemin Helenistik tanrlarnda var olduuna inanlan insana has davran modellerini, Tanrya da hasretmektedir. Pavlusun grlerini belli bir merkeze yerletirmek iin eitli giriimlerde bulunulmutur. Geleneksel Protestan yorumlarna gre, bu merkez Pavlusun temize karma retisinde iman ile bulunur. Aslnda, bu retiyi sunan teknik terim, Romallar ile eski Galatyallar hakknda byk lde snrldr. Albert Schweitzerin, Pavlusun dncesinin z, onun vahiysel gizemliliidir tarzndaki dncesi, son zamanlarda yeni bir tarzda diriltilmitir. Vahy dnce, yeni gre gre, tarihin gerek akbetini vurgulamaktadr. Pavlus, vahiysel kategorileri benimsemede Tanrnn nihai zaferini teyit etmeyi tasarlar.721 Pavlusun teolojisinin temeli, say Mesih ve Tanr olarak kabul ediidir. Mesih geldiine gre, akbet yakndr.722 Nihai hdise zaten sann lmnde ve yeniden dirilmesinde vuku bulmutur.723 nk Mesih armha gerilmi biridir ve ha, Pavlusun Kristolojisine gre elzemdir.724 armha gerilmi birisi vastasyla Tanrnn sevgisi ifa edilir.725 Bu muhabbet ifasnn bir baka yn

718 719

1Ko. 11:30 William R. Baird, Paul Harpers Bible Dictionary, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 764 720 1 Ko. 1:25 721 William R. Baird, a.g.md., s. 764 722 Rom. 13:11; 1Ko. 10:11 723 Gal. 4:4 ; 1Kor. 1:23 724 1 Ko. 1:23; 1 Ko. 2:2 725 Rom. 5:8

162

de Tanrnn gazabn aklamasdr.726 Pavlusa gre gazap, hkm veya aktan soutma demektir. O, putperest ve Yahudilerin, Tanr ile uygun balant kurma abalarnn baarsz olduunu ne srer.727 nsanlar, Tanrdan soutulduu iin, insaniyeti kleletiren gnahn kontrol altna girer728 ve sonunda lm meydana gelir.729 Tanrnn drst taleplerini ifa eden kanun730 da insanlara gnahkr olduklarn gsterir.731 Ayrca, kanun bir kurtulu vastas olarak caizdir.732 Bu, insanlar kendi merkezli abasyla kendi erdemliliklerini kurmaya gayret gstermelerine tevik bile eder.733 Tanrnn erdemliliinin yeni ifas, Mesihte izah edilir.734 Bu ifa, Tanrnn ltfunun bir ihsandr.735 Bu, Tanrnn hem erdemli olduunu, hem de insanlara erdemliliini verdiini gsterir.736 Ltfun bir ihsan olarak, erdemlilik, putperestlere ve gnahkrlara dahi gtrlr. Tanrnn bu merhametli ltfu, Tanrnn manevi doruluunu tehlikeye atmaz. sadaki vahiy Tanrnn cmert insafnn ve onun erdemliliinin birbiriyle tutarl olduunu gsterir. Tanrnn bu koruyucu faaliyeti ncilde bildirilir. sann ifade edildii737 gl bildiri738 insanlar tarafndan Tanrnn tesirinin talep edildii tepki tevekkldr.739 Tevekkle karlk veren kiilere Tanr, temize karma, keffaret, ve uzlama gibi farkl olarak karakterize edilen yeni bir iliki nasip eder.740 Bu yeni durum zgrln ebedi

726 727

Rom. 1:18 Rom. 1:18; 3:20 728 Rom. 5:21; 6:6 729 Rom. 5:12-21; 6:23 730 Rom. 7:12 731 Rom. 7:13 732 Gal. 3:21 733 Rom. 10:3 734 Rom. 3:21-22 735 Rom. 3:24 736 Rom. 3:36 737 Rom. 1:16 738 Gal. 3:1 739 Rom. 3:22-25; 10:17 740 2 Ko. 5:18-19; Rom. 5:10

163

hayat ve sorumluluu olarak nitelendirilebilir. nanl kimse gazaptan, gnahtan, yasadan, ve lmden beridir. Tanrdan ltfuna cevap olarak, inanan kimse ahlaki ynden itaatkar olarak kabul edilir. Etik, Pavlusun dnce merkezidir; o btn kanunun sevginin hkimiyetinde hlasa edildiine inanr.741 Sevginin kural, Mesihin kuraldr.742 mann cevab, Tanrnn kullar olan bir toplum meydana getirir. Onlarn ibadetinin merkezi fiili, sann yemekli akam toplantsndadr.743 Pavlus, cemaatin birliine ve Tanrnn vazifesini yapmada onun yelerinin karlkl dayanmasna da vurgu yapar. Pavlusun teolojisinin, iki temel kanaate dayand da ileri srlen grler arasndadr. Bunlardan birincisi, sa Mesihin Rab olmas, Tanrnn onda inanan herkese kurtulu temin etmesi ve sann ksa sre sonra geri dnerek her eye bir son vermesidir. kincisi ise, Pavlusun milletlere havari olarak seilmesidir. Bu iki kanaat el ele gider. Pavlusun milletlere havari olarak seilmesi, ister Yahudi ister milletlerden olsun inanan herkes iin kurtuluun olabilecei ve yaanan an sonunun yakn oluuyla ilikilidir. Sonun yakn olmasndan dolay milletlere havari olarak seilen Pavlusun, Hristiyanl, btn dnyaya mmkn olan en ksa zamanda tebli etmesi gerekmektedir. nk son yakndr ve insanlarn kurtuluu Pavlusun onlara teblii ulatrmas ile mmkndr. Pavlusun havarilik grevi, hem kosmosun kurtuluunda, hem de insanlarn kurtuluunda kesin bir yere sahiptir. Son yargda kendisini, Mesihin yarg krss nnde kiliselerin temsilcisi olarak hizmet greceini ummaktadr.744 Pavlusun teolojisiyle ilgili en dikkat ekici eylerden biri de Asl gnah konusudur. Bu, ne peygamberlerde, ne Mezmurlarda ne de ncillerde bulunmaktadr. sa da bununla ilgili bir imada bulunmamaktadr. Gnahn dnyaya demin iledii hata ile girdiini ne sren Pavlustur. Bu gre n safta bir nem veren de Aziz Augustinus olmutur. sa, gnll olarak kendini feda edip

741 742

Rom. 13:9; Gal. 5:14 1 Ko. 9:21; Gal. 6:2 743 1 Ko. 11:23-26 744 Fuat Aydn, a.g.m., s. 91

164

insanl balatmak iin cisimlenmi, gnahkr insanlar urunda can vermitir. Yahudilere ve Yahudi aslndan Hristiyanlara gre sann bylece kendini feda etmesi, ulusun kurtuluu, yani srailin Roma boyunduruundan kmas olarak anlalmaktayd. Kendileri iin bu dnceyi kavramak olanaksz olan putatapar Hristiyanlar iin sz konusu olan ise, mistik bir nefis zverisi idi.745 Pavlusun Karakteri Mektuplarnda grdmz ifadelere gre, Pavlus kendiliinden, fizyolojik ve ruhsal anlamda hasta biri izlenimini vermektedir. Korintlilere Birinci Mektubunda Korinte zayflk ve korku iinde geldiini ve titremekte olduunu746, Korintlilere kinci Mektubunda da, Gsz bir insan olduunu ve bununla vndn belirten Pavlus, ald esinler sebebiyle gururlanmamas iin bedenine bir diken ve yumruklamak iin bir eytan melei verildiini, bundan kurtulmak iin Tanrya kez yalvardn ancak bunun verilmediini yazar.747 Onun fizyolojik anlamda da hasta olduunu grdmz ok ilgin bir ifadeye Galatyallara Mektubunda rastlyoruz. Bedensel durumunun kendisi iin etin bir deneme olmasna ramen Galatyallar tarafndan horlanmadn, tiksinmediini belirten Pavlus, stelik kendisinin sevinle karlandn belirterek onlar yceltmektedir.748 Pavlusun mektuplarnda geen bu ifadelerde bahsolunan ve zayflk, korkma, titreme gibi semptomlarla birlikte bedene rahatszlk veren bu hastalklarla ilgili olarak Hristiyan yazarlarn kar kmasna ramen baz yazarlar, bu semptomlarn bir epilepsi749 vakasn dile getirdii dncesindedirler. M. Krenkel gibi aratrclar, zellikle Galatyallara Mektup 4:14te geen bundan

745 746

Felicien Challaye, Dinler Tarihi, s. 191 1 Ko. 2:3 747 2 Ko. 12:5-9; 2 Ko. 11:30 748 Gal. 4:14 749 Epilepsi, balca belirtileri; gzde veya bata dnme ile versiv nbetler, basit hallsinasyonlar, karncalanma, ik akmalar, yzde kzarma, solukluk, epigrastik hassasiyet, terleme, deja vu, hayal dnyasnda olmak, illzyonlar ve hallusinasyonlar ve uur kayb olan bir hastalktr. Bkz. www.medinfo.hacettepe.edu.tr/ders/TR/D4/Pediatri/4035_files/frame.htm (13.05.2005)

165

dolay benden tiksinmediniz750 ifadesinin bu konuda olduka nemli olduunu, zira Pavlusun yaad dnemde epilepsi vakalarnda hastaln bulamamas amacyla epileptie kar tkrme adetinin mevcut olduunu ifade ederler.751 Ayrca Pavlusun, yaad bu ruhsal tecrbeler esnasnda zaman zaman kendinden gemi olduu da anlatlmaktadr. rnein Lukann rivayetine gre am vizyonu hadisesinden sonra Kudse gelen Pavlus, burada yaad bir vizyon esnasnda kendisinden gemi, bu ekstazi halindeyken kendi ifadesiyle Rabbi grmtr. Bu durumda, ska grlen vizyonlara ilaveten titreme, korkma, kendinden geme ve benzeri bedensel rahatszlklar, Pavlusun bir epileptik olabilecei ihtimalini glendirmektedir.752 Bu erevede, Pavlusun am vizyonunun bir epilepsi sonucu oluan patolojik bir vaka olduu ve grdklerinin de halusinasyon olabilecei sylenmektedir. Bu vizyon ile ilgili rivayetlerde onun vizyon esnasnda yere ykld, geici krlk yaad, bir ey yemez imez hale geldii belirtilir. Dolaysyla vizyonla birlikte bedensel zafiyetler ve kendinden geme, bu vizyon srasnda da ortaya kmtr. Pavlusun hastal ve vizyonlaryla ilgili mevcut kaynaklarn, daha fazla yorum yapmay mmkn klmamas nedeniyle, konuya ilikin kesin bir tahlilde bulunmak zor grnmektedir. Bununla birlikte, Pavlusun bizzat kendisi tarafndan da semptomlaryla birlikte mektuplarda bahsedilen hastaln epilepsi olabilecei gl bir ihtimaldir. Dolaysyla, Pavlusun yaad vizyonlarn, bu hastalkla ilikisi olabilecei ihtimalinin gz ard edilmemesi gerekir.753 Pavlusun am vizyonu dnda grdn syledii baka vizyonlar da mevcuttur.754 Pavlusun fiziksel grnm ile ilgili olarak Apokrif Pavlus ve Theclann ilerinin yazar yle bir tanmlamada bulunur: Csse olarak ufak tefek ancak yapl, ba ak, arpk bacakl, kalar birbirine bitiik, uzunca burunlu ve tamamen zarif bir adam. Ayn ya-

Alntlar yaptmz ncilin bu versiyonunda cmle tkrmediniz yerine ne de benden tiksindiniz eklindedir. 751 inasi Gndz, a.g.e., s. 43 752 inasi Gndz, a.g.e., s. 43; Bkz., Res. . 22:17-18 753 inasi Gndz, a.g.e., s. 43 754 Bkz. Res. . 16:9-10; Gal. 2:2

750

166

zar, onun bazen bir adam bazen de bir melek grnne sahip olduunu da belirtir. Bizansl tarihi John Malalas ise, Pavlusun koyu gri sakall, mavi gzl ve glmser yzl bir adam olduunu dnr.755 Buna ilaveten, Eusebiustan gelen bilgilere gre say, Petrusu, Pavlusu ve havarileri temsil eden tablolarn mevcudiyetinden sz edilmitir. Pavlusun fiziksel grnm hakknda bilgi edinilebilecek eski eser vardr. Birincisi; IV. yy. ncesine ait bir resim, kincisi; Domitillann mezarnda Petrus ve Pavlus ile talebelerini temsil eden byk bir madalyon, ncs de ayn havarileri temsil eden ve British Museumda bulunan cam bir tabak. Bu eserlere gre Pavlus, ksa boylu, geni omuzlu, biraz kel, kk burunlu, kalar birbirine yakn ve kaln, gri sakall, sar simal, nazik ve tatl bir grnme sahip biridir.756 Bu ihtimallere ramen, Pavlusun byk bir corafyada yrtt misyon ve kararllk, dikkate ayan bir husus olarak karmzda durmaktadr. ayet Pavlus, gz zevkini bozacak bir d grnm ve rahatszlk sebebiyle potansiyel bir epileptik vaka ise btn bunlar nasl baarabilmitir? Pavlusa Atfedilen Metinler Yeni Ahitte, Pavlusa atfedilen ve bazlarn kendisinin yazd, bazlarnn da bakalar tarafndan kaleme alnd ne srlen mektuplar mevcuttur. Mektuplarn yazlma sebebini; Hristiyan cemaatlerinin sayca giderek bymesi ve o gnn artlar ierisinde, Pavlus tarafndan her birine ayr ayr ziyaretlerin yaplmasnn zor olmas ekinde izah edebiliriz. Bu nedenle, mektuplarn bir eit eitme ve uyarma amac gtt anlalmaktadr. Hristiyan dncesi, bu mektuplarn Kutsal Ruhun ynlendirmesiyle yazldn kabul etmektedir. Tezimizin gerektii ksmlarnda bu mektuplardan yararlanmamz sebebiyle, fazlaca detayna inmeden Yeni Ahitteki sralamaya gre zet halinde

755 756

inasi Gndz, a.g.e., s. 34 www.newadvent.org/cathen/11567b.htm (10.07.2003)

167

vereceiz. Buna ilaveten Pavlusa atfedilen apokrif metinleri de konumuzun bu ksmnn sonuna ilave etmeyi uygun gryoruz. Pavlusun Romallara Mektubu On alt bbdan oluan mektubun, Pavlus tarafndan M.S. 55 ylnda757 Korintten yazld dnlmektedir.758 Pavlusun teolojik grlerini aklayan uzun mektuplardan biridir. Pavlusun Korintlilere Birinci Mektubu On alt bbdan oluan bu birinci mektubun Pavlus tarafndan M.S. 55 yllarnda, Makedonyaya gitmek zere Efesten ayrlmadan nce yazld kabul edilmektedir.759 Mektubun on nc bbnn, ierik ynyle farkl bir konuya temas etmi olmasnn, mektubun gidiini kestii, bu sebeple bu parann Pavlusa ait olmad tahmin edilmektedir.760 Pavlusun Korintlilere kinci Mektubu Ne zaman yazld kesin olarak bilinmeyen bu ikinci mektup, on bbdan olumaktadr. Korintlilere kinci Mektuptan nce kaybolan iki mektubun daha mevcut olduunu ve bunun aslnda drdnc mektup olduunu belirten bir gre rastlamaktayz.761 Pavlusun Galatyallara Mektubu Pavlus tarafndan M.S. 50 ylnda, bugnk Anadolu Blgesinin gneyinde ikamet eden Hristiyanlara veya M.S. 52 ylnda sz konusu blgenin kuzeyindeki cemaatlere yazlmtr. Alt bbdan oluan mektubun bir savunma nitelii tad anlalmaktadr.762

757 758

Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 161 Yeni Ahit, Romallara Giri, s. 163; Bkz. Res. . 20:1-3 759 Yeni Ahit, 1. Korintlilere Giri, s. 179 760 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 161 761 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162 762 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162

168

Pavlusun Efeslilere Mektubu Bu mektupla yazaryla ilgili iki gr mevcuttur. Birincisine gre, Pavlus bunu hapishanede iken rencisi Tihikus araclyla Efes cemaatine gndermitir.763 kincisine gre de, Pavlusun bir rencisi tarafndan yazlmtr. Yazl tarihi kesin olmayan mektup, alt bbdr.764 Hristiyan hayatnn ahlaki zellikleri zerinde durulmaktadr. Pavlusun Filipililere Mektubu Bugnk Yunanistann Kavala kentine yakn olan Filipideki cemaate, Romada tutuklu olduu gnlerde, Pavlus tarafndan M.S. 61 ylnda yazld tahmin edilmektedir.765 Mesih midinin nemi zerinde durulduu grlen mektup drt bbdr. Pavlusun Koloselilere Mektubu Bugnk Denizli ilinin Honaz ilesi yaknlarnda bulunan Kolose cemaatine, Pavlus veya rencisi Epafra tarafndan yazld dnlen mektup, drt bbdr ve Mesihe dayanmayan retilere kar kt grlr.766 Pavlusun Selaniklilere Birinci Mektubu Be bbdan oluan mektubun, Korintte valilik yapan Galyo dneminde, M.S. 50 yllarnda yazld ve en eski mektup olduu belirtilmektedir.767 En nemli paras, kyamet ve sann geliini anlatan drdnc bbdr.768

763

Yeni Ahit, Efeslilere Giri, s. 210 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162 765 Yeni Ahit, Filipililere Giri, s. 216 766 Yeni Ahit, Koloselilere Giri, s. 221 767 Yeni Ahit, Birinci Selaniklilere Giri, s. 225 768 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162
764

169

Pavlusun Selaniklilere kinci Mektubu Pavlusa aidiyeti kesin olduu bilinmeyen ve bbdan oluan mektubun dikkat eken taraf, sann tecellisinden nce Deccalin geleceine dair bilgiler ihtiva etmesidir.769 Pavlusun Timoteyusa Birinci Mektubu Konya ilinin Hatunsaray beldesine yakn olan Listra kentinden, bir Pavlus rencisi olan Timoteyusa yazlmtr. Alt bbdan oluan mektubun Pavlusa ait olmad belirtilmektedir.770 Pavlusun Timoteyusa kinci Mektubu Romadaki tutukluluu dneminde Pavlusun, Timoteyusa yazd son mektubudur.771 Birincisi gibi ona ait olmad sylenen mektup drt bbdan oluur ve nasihat nitelii tar.772 Pavlusun Titusa Mektubu Ne zaman ve kim tarafndan yazld belli olmayan mektup bbdr. Bunun, Pavlusun rencilerinden biri olan Grek asll Titusa yazd kabul edilmektedir. Pavlusun Titusa birtakm nasihatlerinden oluur.773 Pavlusun Filimuna Mektubu Pavlus tarafndan Kolose cemaatinin liderlerinden biri olan Filimuna M.S. 60 yllarnda yazlan mektup, Pavlus mektuplarnn en ksasdr. Bir bbdan oluur.774 Apokrif Pavlusun leri Grek diliyle yazlm ve II. yy.n sonunda yaylm apokrif bir kitaptr. Apokrif ler (acts) olarak tannan kitaplarn ouna benzemez. Kk Asyada derlenmitir. Bu eser Pavlusun

769 770

Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162 771 Yeni Ahit, kinci Timoteyusa Giri, s. 237 772 Annamarie Schimmel, a.g.e., s. 162 773 Yeni Ahit, Titusa Giri, s. 241 774 Yeni Ahit, Filimuna Giri, s. 244

170

baarlarn vmek amacyla tasarlanmtr. Pavlusun ehadeti, Pavlus ve Teclann leri ve Pavlusun Korintlilere nc Mektubu yannda bu mstakil eser ilk yazarlar tarafndan bilinmekteydi. Bunlarn arasnda en nemli olan eserin Greke pasajlarnn ou 1936 ylnda C. Schmidt tarafndan Hamburgda yaynlanmtr.775 Apokrif Pavlusun Vahyi IV. yy.n sonuna doru Greke yazlmtr. Detaylarnda Pavlusun nc cennete alndn grd anlatlr. Rivayete gre Pavlus, cennete gtrlr, Tanrnn ehrinde kutsanmlarla, peygamberlerle, kutsal masumlarla, brahim, shak ve Yakup ile grr. Augustin tarafndan bilinen bu yazma son derece popler olmu ve Latin, Suriye, Kopt ve Etiyopya dillerine evrilmitir. Gnostik karakterli Pavlusun Vahyinden Epiphanus da sz etmitir.776 Apokrif Pavlusun ehadeti II. yy.n sonunda yazlm, Pavlusun lmn anlatan apokrif bir hikyedir. Pavlusun lerinin son blmn oluturur. Pavlusun Romada Neronun huzuruna getiriliini, lmle yarglann, vali Longus tarafndan idam iin gtrln anlatr.777 Apokrif Pavlus ve Teclann leri Pavlusun lerinin bir blmn oluturan apokrif yazma, Pavlus ve Teclann servenlerini anlatr. lk kilisedeki byk poplaritesi sadece Grek dilinde yazlmadn gsterir. Latin, Suriye, Ermeni, Slav ve Arap dillerine tercmeleri yaplmtr. Pavlusun Pisidya Antakyasndan Konyaya var, Onesiforun evinde kal, yaklmak zere lme mahkm edilen Teclay

775

F. L. Cross-E.A. Livingstone, Acts of St. Paul, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 1049 776 F. L. Cross-E.A. Livingstone, Apocalypse of St. Paul, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 1049 777 F. L. Cross-E.A. Livingstone, Martyrdom of St Paul, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 1049

171

mucizev ekilde kurtar vs. anlatlr. Bu eserin tarihi gerekleri iermesi imknsz grnmemektedir.778 Pavlus Mektuplarnn zellikleri Pavlusun, kendisine atfedilen mektuplardan hangilerini yazd imdiye kadar yzde yz belli deildir; byk mektuplarnda (Romallara, Korintoslulara) bile bazen ona ait olmayan paralara tesadf edilmektedir. Bilginler; Efeslilere, Koloselilere, branilere gnderilen mektuplarn Pavlusun eseri olmadna knidirler. Zikri geen bu gnostik metinlerde, sa, ikinci dem eklinde tasavvur edilmektedir yahut da Eski Ahitte zikredilen kral-khin Melkisedek ile mukayese edilmektedir; nk o, ayn zamanda sunakta kansz kurban (ekmek ve arab) takdim eden khin ve han sunanda kendi kann insanlarn kurtuluu iin dken kurban kuzusudur. 779 Pavlusun eserleri, hususi problemlere dair kiliselere zg ara sra yazlan mektuplar hari edebi nitelikte havari mektuplar deildirler. Onlarn, bir araya gelmi cemaatlerde okunmas tasarlanmtr.780 Pavlus, mektuplarn o gnn yazmayla ilgili kurallarna gre tertiplemitir. Mektuplar, teekkr paragrafnn takip ettii bir selamlama blmyle balar. Sonra asl konunun anlatld ana blmne gelinir. Genellikle mektubun daha nceki blm doktrinleri ele alr, ondan sonraki blmler ahlaki tler sunar. Mektubun sonuna doru Pavlus sk sk seyahat plann aklar. Mektuplar selam ve bir hayr duasyla son bulur. Pavlus, mektuplarnda eitli gzel sz syleme sanatna ait slup kullanr. Onun tarz, konumacnn sorular ortaya atp sonra onlara cevap verme yntemini kulland Helenistik hitabe biimi olan tenkit, hicivden etkilenmitir.781 Ara sra sana yalvarrm gibi cmleler ortaya konulur.782 Pavlus ayrca geleneksel materyalleri de dahil

778

F. L. Cross-E.A. Livingstone, Acts of Sts. Paul And Tecla, The Oxford Dictionary of The Christian Church, s. 1049 779 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 175-178 780 1 Sel. 5:27 781 Bkz. Rom. 3:27-31 782 Bkz. Rom. 12:1; 1 Ko. 1:10

172

eder; ilahiler,783 gnah karma,784 ve ayinsel ifadeler785 gibi. Pavlusun, mektuplarn yazdrm olduu anlalmaktadr.786 Onun szl stili bazen yakk almayan ya da eksik braklm ifadeler biiminde sona erer.787 Pavlusun mektuplar yorumlanrken eitli konular zerinde durulmaya zen gsterildii grlmektedir. rnein mektuplarn birlii veya btnl hakknda bir soru ortaya atlabilinir. ou yazar, 2. Korintlilerin en azndan iki mektubun bir bileimi olduuna inanrlar, kimi de Filipililerin birliinden kuku duyarlar. Mektuplar yaklak birinci yzyln sonlarna doru onlar bir araya getiren bir yaync tarafndan imdiki hallerinde dzenlenmitir. Pavlusun karsna kan kartlarn kimliini tespit etmeye de dikkat edildii grlmektedir. Onlar Yahudiler veya gnostikler olarak tespit etmek iin aba gsterildii halde farkl hasmlarki bunlar Hristiyanln erken trn temsil ederlerbyk ihtimalle farkl durumlarda tekrar anlatlmtr. Son dnemlerde, baz sosyolojik analiz ekilleri mektuplara tatbik edilmi, bu metodla Pavlusun kiliseleri, kendi kltrleri ve sosyal temaylleri iinde aratrlmtr. Mesela, Pavlusun, kadnlarn topluluklarda sessiz olmalarn ve balarn rtmelerini sylemesi 788 Korint toplumundaki kimi kadnlarn neden olduu fesatlardan kaynaklanm olabilir.789 Pavlus, mektuplarnda Helenistik dnce formlarn yanstr. Mektuplarn, Yahudilerin milli dili olan branice veya Aramice deil, Yunan dilinde yazmtr. Hatta onun Yunancay evinde konutuu bile ileri srlmekte, Yahudi kutsal yazlarn Yunanca versiyonundan, Septuagintten okuduuna kesin gzyle baklmaktadr.790

783 784

Flp. 2:5-11 1 Ko. 8:6 785 1 Ko. 11:23-25 786 Rom. 16:22 787 Bkz. Rom. 2:17-21 788 Bkz. 1 Ko. 14:33-36; 11:2-16 789 William R. Baird, Paul, Harpers Bible Dictionary, s. 764 790 Michael Grant, Saint Paul, Widenfeld And Nicholson Publications, London, 1976, s. 6

173

Pavlusun Havarilii ve Havarilik Anlay Bilindii zere Pavlus, sa ile hayatnda hi karlamam biridir. Dolaysyla, Yeni Ahitte geen havariler listesinde doal olarak yer almaz. Onun havarilik iddiasnn temeli amda grdn iddia ettii vizyona dayanmaktadr. Pavlus, hayatnn otuz yln misyon faaliyetlerine adam biri olarak, btn icraatn bu vizyonda kendisine sann verdii greve balar. Genel olarak Gentile corafyasndaki baarl misyon faaliyetleri onu, yabanclarn havarisi yapmtr. Pavlus, kendi kurduu kiliselerin dnda da Kudsten uzak blgelere sann mesajn yaymak iin dalan dier nc misyonerlerin kurduklar cemaatlerin de temellerini salamlatrmtr. O, bu bakmdan hakl bir hretin sahibidir. Havari kavramnn iaret ettii anlam erevesinde dnmesek bile Pavlus, Yeni Ahitin sadan sonra en nemli adamdr ve her yerde o vardr. Hristiyan dncesi, bu sebeple onu Hristiyanln mimar ilan eder. Pavlus olmadan Hristiyanln akbeti muhtemelen, baka nc misyonerlerin ona paralel faaliyetlerine ramen, sann dinini belirli bir blge snrlar iinde brakacaktr. Gentileler havarisi adn tamasa da Pavlus, bir ekilde kendisini havari ilan eder ve kendi havariliini de dier havarilerle denk tutar. Burada, Pavlusun kendine ait havarilik kriterlerini zikredeceiz. Ona gre havari olmak iin gereken artlar unlardr:
791

1.brani olmak: brani olmak, sann havarilerinin tamas gereken bir zelliktir. Pavlus, kendisinin de onlar gibi, brani, srailli ve Benyamin kabilesinden olduunu vnerek syler.792 2.sa Mesihi grmek/Dirilen Rabb grmek: Mektuplarndaki ifadelerinden, Onikilerin ve onlarn Korintteki temsilcilerinin, sa Mesihi dnyadayken grmenin havari olmann

791

Fuat Aydn, Hz. sa sonras Tartma konularndan Havarilik ve Pavlusun Havarilik Anlay, s. 80-84 792 Bkz. Rom. 11:1; Flp. 3:5; Res. . 13:21

174

gerekli artlarndan biri olarak kabul ettikleri anlalmaktadr.793 Ancak Pavlusa gre havari olmak iin sa Mesihi dnyevi olarak grmek gerekli deildir.794 3.Rab tarafndan grevlendirilmek: ddiasna gre Pavlus, Tanrnn iradesiyle seilmitir, seilmesi tamamen Tanrnn bir ltfu sonucudur.795 4.Vizyonlar ve Rabbden vahiy almak: Pavlus, Vahiy alma meselesinde, dierlerinden aada bir durumda olmad, hatta ald vahiylerin ok byk boyutlara ulat ve kibirlenmesin diye bedenine ok byk bir diken verildiini syler.796 5.Geimini temin iin inananlardan yardm kabul etmesi: Pavlus, havarilerin geimlerinin dier cemaat yeleri tarafndan karlandn ancak kendisinin hakk olduu halde bunu kabul etmediini syler.797 6.Misyon faaliyetinin baarl olmas: Bu, Pavlusun en ok gvendii havari olma unsurlarndan biri olarak grnmektedir.798 7.Misyon faaliyetleri srasnda ekilen aclar.799 8.Havari oluunun ncille desteklenmesi: Pavlusa gre havari seiliinde etken, Tanr tarafndan grevlendirilmesidir. O kendini ne Mesihin ne de kilisenin bir havarisi olarak kabul eder.800 lk Hristiyan cemaatinde anlamazlklara sebep olan Pavlusun havariliinin hukuki zemini, balangta tartma konusu olmutur. lk cemaat, Pavlusun vizyona dayal havariliini kabul etmemi olsa bile, zellikle Havariler Konsilinde onun szlerinin bir

793

Bkz. 2 Ko. 5:16. Korintlilere 2. Mektup, tamamen bir havarilik savunmas zellii tamaktadr. 794 Bkz. Gal. 1:1 795 Bkz. 2 Ko. 1:1 ; 4:1 796 Bkz. Gal. 3:5; 2 Ko. 12:10, 12 797 Bkz. 1 Ko. 8:19 798 Bkz. 1 Ko. 15:9-10 799 Bkz. 2 Ko. 4:10 800 Bkz. Gal. 1:1,12

175

ye sfatyla dinlenmi olmas ilgi ekici bir durumdur. Kuds dndaki cemaatlerde, Pavlusun baskn rolnn bir tartma ortam oluturmad grlmektedir. Mesela Petrus, Pavlus hakknda, kendisine verilmi olan bilgelikle mektuplarn yazdn ve yazlarnda anlalmaz gibi grnen hususlarn cahil kimseler tarafndan arptldn ve bu tr kimselerden saknlmas gerektiini syler.801 Bu durum, Pavlusun havari olduu anlamn karmasa da, onun nemli biri olduu izlenimini verir.

801

2 Pe. 3:15-17

176

177

NC BLM ARMIHTAN SONRA HAVARLER VE HIRSTYANLIIN YAYILMASI armh Hdisesinden Sonra Havarilerin Durumu Resullerin lerini esas alarak, ana balklar halinde armh sonras gelimelerin aadaki gibi cereyan ettiini grmekteyiz: 1.sa, dirilir ve havarilere krk gn sreyle grnerek Tanrnn egemenliine dair konumalar yapar.802 sann dirildii ve yaad sylentileri her yerde yaylmaya balar. Yedi hafta sonra ldrld ehirde dirildii, halka aka ilan edilir. Bu haber gl bir etki yapar ve Roma mparatorluunun dier blgelerinden, Kudste yaamak veya oray ziyaret etmek iin gelen ve Yahudi olmayan binlerce kii, Yahudi veya Yahudilie sonradan geenler, sann dirildiini ve armhta lmesinin aslnda Tanrnn insanl kurtarma amac tadna inanmaya balarlar. Bunu izleyen haftalar ve aylar sresince aralarna daha ok insan katlr. Resullerin lerinde de belirtildii gibi bu, Hristiyan Kilisesinin douudur.803 2.sa, Havarileri Kudsten ayrlmamalar konusunda uyarr. nsanlar Kutsal Ruh ile vaftiz etmeleri gerektiine dair vasiyetini aklar.804 Bununla o, havarilerin imanlarn glendirmekten ve lme yeni bir boyut kazandrmaktan daha fazlasn gerekletirir. Bundan sonra, havarilerini mesajnn iletilmesi adna dnyann her tarafna yaymakla grevlendirir. Bunu u szyle aklar: Dnyann her yanna gidin. ncili btn yaratla duyurun. 805 Cesaretini yitirmi ve hayal krkna uram kk bir topluluk, Kutsal Ruhun yardmyla, aniden yrekli ve cokulu kimseler haline gelirler.806

802 803

Res. . 1:3 W. Ward Gasque, Kudsten Romaya, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yay., st., 2004, s. 57 804 Res. . 1:4 805 Mar. 16:15 806 W. Ward Gasque, a.g.md., s. 58

178

3.On ikinci havari olarak Yahuda skariyotun yerine Matiya seilir.807 4.Pentekost Gn geldiinde Kutsal Ruh, Kuds zerine iner ve Petrus, Kuds halkna mehur konumasn yapar.808 Bunun ardndan Petrus, doutan ktrm bir adam iyiletirerek ilk mucizesini gsterir.809 5.Sadukilerin ban ektii grubun kkrtmas sonucu Petrus ve Yuhanna yakalanp hapse atlr, Yahudi Yksek Kurulu nde sorguya ekilirler. Kurul yeleri, Kuds halknn, olaanst iler yapan havarilere olan sevgisini bildiklerinden, yaptklar faaliyetleri brakmalar tehdidi ile onlar serbest brakrlar.810 6.Kudste saylar hzla artan sa taraftarlar, sadece Mesihi cemaat olmakla kalmayp, havarilerin nderliinde maln ortakl ve paylam esasna dayal sosyalist karakterli bir cemaat olutururlar.811 Cemaatin, maln blm ilerini organize etmekle grevlendirilmi yedi kiilik812 grubun karakteri bizi bu kanaate ulatrmaktadr. Bu anlayn temelini, Mesihi beklentilerin oluturduu sylenebilir. sa, havarilerini tm dnyaya yaylmalar hususunda grevlendirmesine ramen, Kudsteki taraftarlarnn ou kendilerini nceleri sadece Yahudileri kazanmakla snrlarlar. Buna ramen binlerce Yahudi, Kudste olup bitenlerden etkilenerek cemaate katlrlar (Pavlusun yol arkada Barnaba gibi) ve geldikleri lkelere geri dnerek Hristiyan inancnn yaylmasna nder olurlar. 813 Bu husus, Yahudi kkenli Hristiyanlarn Pavlustan nce, Hristiyan misyonerliini balattn ortaya koymaktadr. 7.Kuds cemaatinin ileri gelenlerinden biri olan stefan, Yahudi Yksek Kurulu tarafndan yakalanp sorguya ekilir814 ve
807 808

Res. . 1:26 Res. . 2:1-47 809 Res. . 3:1-10 810 Res. . 4:1-31 811 Res. . 4:32-37 812 Res. . 6:1-6 813 W. Ward Gasque, a.g.md., s. 58 814 Res. . 6:12

179

akabinde talanarak ldrlr.815 Kudsteki ileri grl taraftarlardan biri olan stafan, sann vasiyetini tam olarak kavramtr. Yahudi olmayanlara Hristiyanl ilk olarak anlatan nclerden biri olmasnn yan sra yeni inancn btn insanlar iin olduunu ve Yahudilikten kopmann kanlmaz bulunduunu dierlerinden nce fark etmitir. Dahas stefan, Helenistler ad verilen, Greke konuan ve tutucu Yahudilerden daha serbest bir hayat tarz benimsemi olan bir gruptandr. Onun lmle biten akbetini de cretkr vaazlar hazrlamtr.816 8.stefann ldrlmesinin ardndan Kuds cemaatine ve zellikle de Helenist Yahudilere kar bir zulm dnemi balar. Kudsten kaan sa taraftarlar, Yahudiyede faaliyet gsterirler. Dier bir Helenist olan Filipus, ikinci snf ama tutucu olmayan Samiriyeli Yahudilere ncili duyurur ve cemaate yeni katlmlar gerekleir.817 9.Lukann rivayetine gre, stafann ldrlmesine onay veren ve Kuds cemaatine trl ktlkler yapan Pavlus, am yolunda grd vizyon sonucunda Hristiyanla girer.818 10.Pavlus, Barnabann efaatiyle havariler arasnda katlr ve ilk misyon faaliyetlerine balar.819 Resullerin leri, armh olayndan sonra havarilerin bir sre ortalarda grnmediklerini haber vermektedir. Buradan, sann bana gelenlerin kendi balarna gelmesinden korktuklar ve bu yzden de ortaln yatmasn bekledikleri anlalmaktadr. Celilede kalan kk bir cemaatin dnda havarilerin hareket merkezi Kuds, Celile de artk Yahudiliin merkezi ve Talmudun memleketi olmutur. Bylece Celile Hristiyanlk

815 816

Res. . 8:58 W. Ward Gasque, a.g.md., s. 59 817 W. Ward Gasque, a.g.md., s. 59 818 Res. . 9:1-19 819 Res. . 9:26-28

180

tarihinde ancak bir an iin yer alm ve Sinoptik nciller tarzndaki ncil, Celile kentinin bir eseri olmutur.820 Havariler, sann tekrar dirilmesinden elli gn sonra ve onun yeryzn terk etmesi sonras Kutsal Ruhu karlar karlamaz ilerine balarlar. Havarilerin Kutsal Ruhu karladklar gn ibrani Pentekost (Hamsin) yortusudur. Petrus, havariler ve dier katlmclarn ilk grubu, derhal ak bir ekilde vaaza balarlar ve sann Tanrdan getirdii kurtuluun iyi haberini cesaretli bir ekilde ilan etmeye balarlar. Petrus bunu syle ifade etmitir: srail halk unu kesinlikle bilsin: Tanr, sizin arhha gerdiiniz bu say hem Rab hem Mesih yapmtr.821 Havari Yuhanna bu hususu yle yazmtr: ittiimizi, gzlerimizle grdmz, seyredip ellerimizle dokunduumuzu ilan ediyoruz. Bizim bizim paydalmz Babayla ve onun olu sa Mesihledir. Bunlar size sevincimiz tam olsun diye yazyoruz.822 Havarilerin ehadetine iman edenler vaftiz edilirler ve Kuds Kilisesinin ilk ekirdeini olutururlar.823 Her ne olursa olsun, artk havariler birbirlerinden yalnz geici yolculuklar iin ayrlrlar. Merkezleri Kuds olur; dalmaktan korkar gibi grnrler ve baz noktalar, zihinlerinin, kk cemiyetlerini databilecek olan yeni bir Celileye dn hareketini nleyecek tedbirlerle megul olduunu gsterir. Bunun iin de sadan, hi olmazsa beklenilen byk tezahrlere kadar Kudsten ayrlmay yasak eden zel bir emir alnd farz edilmitir.824 Pentekosttan otuz yl sonra bu yeni din, Roma mparatorluunun dou blgelerinin ouna yaylm, hatta douda bulunan snr blgelerini am ve batya, Romaya doru ilerlemeye balamtr.825

820 821

Ernest Renan, Havariler, s. 44 Res. . 3:13 vd.; 5:29 vd. 822 1 Yu. 1:1-4 823 Res. . 2: 43-47 824 Ernest Renan, Havariler, s. 49 825 W. Ward Gasque, a.g.md., s. 57

181

lk Hristiyan Cemaatinde nan ve badet nan lk Hristiyanlarn hepsi Yahudi idi. sann, Yahudilikteki On Emir benzeri, inan esaslarna ynelik birtakm emir ve nehiyler ortaya koymadn rahatlkla syleyebiliriz. Bu konuda sa, Musann Yasasn koruyup kollam, tamamlama mcadelesi vermi826 konumalaryla da Tanrya iman etmeyi827 emretmi, ve imanda ancak phe etmeksizin samimi olmann fayda salayacan828 vurgulayarak kurtuluun formln zetlemitir. Havariler de hem sann mesaj dneminde hem de vefatlarna kadar geen sre iinde Yahudilii muhafaza etmilerdi. Havarilerin Pavlus ile yaptklar mnakaalara bakmak bu hususu anlamak iin yeterlidir. Zira havarilerin ahsndan kaynaklanan ve sann rettiklerine muhalif farkl bir inan anlay grlmemektedir. Havariler ve Kudsn ilk Hristiyan cemaati, Tanrya iman noktasnda sann Yahudilere ynelttii imanszlk ve ikiyzllk sulamalarn829 akldan karmama benzerler. sann izdii yoldan giden havariler ve ilk cemaat, onun hizmetlerine ve Kilisenin balangcnda gerekleen Eski Ahitin ngrlerine dikkat ekmilerdir. Peygamberlerin bildirdii gibi sz, azlarndan dmeyen bir cmle olmutu. lk Hristiyan vaaz ve retilerinin temel konusu zellikle Matta ncilinde, farkl bir bak asyla da branilere yazlan Mektupta vurgulanmtr. Kullanlan dil ve kavramlar ounlukla Eski Ahitten kaynaklandndan ilk Hristiyanlarn Tanrbilimi Yahudilie dayanyordu. Hristiyan inancna gre, Yahudi iken Hristiyan olanlar, sann; Tanrnn vaat ettii kurtarc olduu yolundaki mesajna iman etmilerdir. Buna gre, sa Mesihtir sz, Yahudilerin kabul etmesi gerekenlerin tmn zetlemitir. Yahudilere verilen ilk vaazlarda sann dirilii, lmnden fazla vurgulanmtr. lk cemaat, say tasvir etmek iin Eski Ahit
826 827

Yu. 46 Mar. 11:22 828 Mat. 9:21-22, 29; 14:25-31;17:20-21 vd. 829 Bkz. sann Dadaki Vaaz, Mat. 5, 6 ve 7. bablar.

182

tasvirlerinden yararlanmtr. sa, Fsh Bayramnda kurban edilen kutsal kuzu, ikinci dem ve insana en yakn kurtarc olarak kabul edilmitir.830 sann, Meryeme Kutsal Ruh vastasyla getirilip, Meryemin babasz hamile kald hakkndaki ncil haberleri 831, Tanrnn olu olduu konusundaki ifadeler832 ve baz havarilerin armhtan sonra saya ulhiyet atfeden grleri833 ilk dnem Hristiyanlarn sann tanrsal bir varlk olduu kanaatine gtrmtr. Hemen ileride bahsedeceimiz gibi, baz Yahudi kkenli Hristiyanlarn; Yahudi olmayanlardan dine girmek isteyenlerin Hristiyan olmadan nce Yahudi olmalar gerektii konusundaki srarlar, snnet, dini adan kirli saylan putperestlerle olan sosyal ilikiler, bu dnemde Hristiyanln tartt iman konularndan birkan oluturur. Bu ihtilaf, Pavlus ve taraftarlaryla, Kuds cemaatinin lideri Yakup ve Kuds cemaati arasnda daha sonra zlmtr. lk Hristiyanlar, her yerde sa ve Kilisesinden (cemaatinden) sz ederken, Eski Ahiti de bir Hristiyan kitab gibi gstermekten geri kalmamlardr.834 lk Hristiyanln merkezinde Kutsal Yazlar, Rabbin Sofras, Ruhta paydalk (koinonia) ile birlikte sa ve Tanrya inanma dncesi hkimdir. Onlar, dnyann Tanr tarafndan yaratld inancn Yahudilikten miras almlar ve sann geliini bazen Tanrnn grnmesi, yani Tanrnn geici ziyareti, insandan ok gksel varlk olarak tanmlamlardr.835 Bununla birlikte, ilk Hristiyanlarn Tanr tektir inanc ksa bir sre sonra sa Mesih Rabdir inancna dnmtr.836

David F. Wright, lk Hristiyanlar Neye nanyordu?, Hristiyanlk Tarihi, s. 102 Mat. 1:18 832 Mat. 3:16-17, 17:5; Mar. 1:11; Luk. 9:35; Yu. 1:18, 3:16 833 Res. . 2:33,36; Rom. 15:6; br. 1:2, 4:14; 1 Yu. 4:10, 15 834 David F. Wright, a.g.md., s. 105 835 David F. Wright, a.g.md., s. 105,112 836 David F. Wright, a.g.md., s. 115
831

830

183

Netice itibaryla, Yahudi kkenli retiler haricinde lk Hristiyanlarn inanlarn oluturan dnce tarznn, sann kendi retisi ile bir ilikisi bulunduuna hkmetmek doru deildir. sadan sonra nan hususunda Filistinde temel grn ekillendiini ve birbirinden kesin izgilerle ayrldn gryoruz: 1.Ferisi hahamlarnn koyduu snrlar iinde kalan ve kurallara uymayan Yahudileri Mesih yanda kabul edip dlayan Yahudilik.837 2.Yukarda bahsettiimiz ihtilaf konularnda taviz vermeyen ancak zamanla kaybolup giden Yahudi kkenli Hristiyanlk. 3.stefan gibi Eski Ahitin geerli olmadn savunanlar, Helenistler Yahudileri ve baka kklerden gelen insanlar bir araya getiren ve hzla yaylp ilk yzyla damgasn vuran Pavlusu Hristiyanlk. badet lk Hristiyanlar Yahudi kkenli olduklarndan, ibadet uygulamalarnda Yahudiliin etkisi sz konusudur. Yahudi ibadetinin iki byk merkezi olan Kuds Tapna ile Filistin ve Yahudilerin yaad her yere dalm olan sinagog a, Hristiyan Kilisesine nemli bir miras devretmitir. Sinagog, hem Yahudilik hem de ilk Hristiyanlkta daha etkin bir rol oynamtr. Kutsal Yaznn okunmas ve aklanmas, vg ve toplulukla erevesindeki ayin uygulamas, Yahudi kkenli Hristiyanlar tarafndan benimsenmitir. Daha sonra havariler ve ilk misyonerler, sinagogu ncil retisi iin bir srama tahtas olarak kullanmlardr.838 Hrisiyan Kilisesindeki ibadetle ilgili ilk tanmlamay yapan Pavlusun, bu konuda nemli katklar olmutur. O, Korintlilere Birinci Mektupta srekli Eski Ahitten bahsetmitir. Pavlus, bu mektupta Kiliseyi Yeni srail, temelini de Yeni k srail halknn Msrdan k gibi olan Hristiyan tarz yaam

837 838

David F. Wright, a.g.md., Hristiyanlk Tarihi, s. 103 Ralph P. Martin, lk Hristiyanlar Nasl Tapnrd?, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yay., stanbul, 2004, s. 125

184

eklinde tanmlamtr. Pavlus, Tanrnn kurtulu ltfunu, srailin kendi halk olmaya armasn ve onlar Msrdaki zorbalktan kurtarn kutlayan Fsh Bayramnn ardndaki dnceleri kullanmtr. Pavlusa gre Kilise, eski Yahudi toplumunun devamdr ve Yahudilerle Grekleri, iman etmi insanlar olarak Tanr ailesinde birletirmitir.839 lk dnem Hristiyanlnda ibadetle ilgili u hususlar dikkat ekicidir: badet Gn: Haftann ilk gn dzenlenlenirdi. Bu, ncilde belirtildii gibi, sann dirildii gndr ve Yahudi Sept gnnden belirgin biimde ayrlmaktadr. Hristiyan Pazar gn, Constantinusun M.S. 321deki resmi ilanna kadar tatil gn deildir. 840 lk Hristiyanlar iin balca iki ibadet uygulamas vard. Vaftiz ve Evharistiya. Vaftiz: Bu, kklerini Yahudilikte bulan ayin amal ykanmay, zellikle de putperestlikten Yahudilie geenlere uygulanan tebilah, yani cemaate katlan yeni yenin kabul treni anlamna gelir.841 Vaftiz, hem Yahyann hemde sann uygulad bir temizlenme biimidir. Yahya, faaliyet dneminde, insanlar su ile vaftiz etmi, sann da Kutsal Ruh ile vaftiz edeceini bildirmi 842 ve kendisi de say eria Nehrinde vaftiz etmitir.843 sann kurtulua ermeyi iman etmek ve vaftiz olmak844 eklinde birletirdii grlmektedir. Havarilerden Filipusun da bir adam vaftiz ettii Resullerin lerinde kaytldr.845 Evharistiya: Hristiyanlar, hem sann lmnde ve ycelmesinde birletirdiine, hemde inanllar Mesihte tek beden

839 840

Ralph P. Martin, a.g.md., s. 125 Ralph P. Martin, a.g.md., s. 126 841 Ralph P. Martin, a.g.md., s. 126 842 Mat. 3:11; Mar. 1:8; Luk. 3:16; Yu. 1:33 843 Mar. 1:9 844 Mar. 16:16 845 Res. . 8:38

185

haline getirdiine inanlan Akam Yemei, ilk Hristiyanlarn en nemli ibadetiydi. Fsh Bayram: lk yzyl boyunca Fsh Bayram kuzusu tapnakta kesilir, ancak yemek Kudsteki herhangi bir evde yenebilirdi. sa ve havarilerinden oluan grup bunu bir aile gibi kutlard. II. yy. balarnda Hristiyanlar, Fsh Bayramnn yerini artk tamamen Rabbin Sofrasnn aldn fark etmilerdir. Fsh Bayram, olduka standart bir biim izlerdi. nce al duas ve ksenin kutsanmas olurdu. Sonra herkes baharatl bitkileri tuzlu suya batrrd. Aile reisi, mayasz hamurdan yaplm yass ekmekten birini alp bler ve bir ksmn ayrrd. lk Fsh Bayramnn yks anlatlr ve ikinci kse doldurulup elden ele dolatrlrd. Yemekten nce herkes ellerini ykar, kran duas edilir ve ekmek blnrd.846 lahiler ve Dualar: Gel Rabbimiz anlamndaki maranatha gibi ok ksa dua szckleriyle veya daha uzun yakarlarla yaplan dualar ibadette nemli yer tutmutur. Ban rtmeden dua etmek isteyen kadnlarla ilgili sorunlar Korintte ortaya km ve kadn inanllara peygamberlik ve kiliselerde dua nderi olma gibi haklar tannmasna ramen, Pavlus bu uygulamaya kar kmtr. lk zamanlarda Hristiyanlar dua ederken ellerini yukar kaldrrlard.847 sann havarilerle birlikte ilahi syleyip Tanry vdne848 baklrsa, sann hatrasn srdren ilk Hristiyanlarn da ibadetlerde ilahiler sylediini zikredebiliriz. lahilerin enstrman eliinde yapldna dair bir aklk yoktur. Sonralar M.S. yaklak 112 ylnda Bitinyadaki Hristiyanlar arasnda, saya adanan eski vg ilahilerine rastlanmtr.849 Yukarda zikrettiimiz ibadet uygulamalarnn hibiri, bizzat sa tarafndan emredilmi hatta tavsiye edilmi bile deildir. Zira bu hususta Yeni Ahitten gelen bilgi yoktur. sa, havarilere ve kendisine inanan ilk cemaatine, sert klar yapt Yahudiler gibi
846 847

Ralph P. Martin, a.g.md., s. 126 Ralph P. Martin, a.g.md. s. 127; Bkz. 1 Ko. 11:5, 13 848 Mat. 26:30; Mar. 14:26 849 Ralph P. Martin, a.g.md., s. 127

186

olmamalarn, dualarnda samimiyet duygusu tamalarn salk vermitir.850 lk Cemaatte Gr Ayrlklar sann mesajnn balangcndan armha kadar geen dnemde, sann hayatta olmas sebebiyle gerek havariler, gerekse ilk cemaat mensuplar arasnda herhangi bir gr ayrlndan sz edilemez. Aslna baklrsa kurumlam bir cemaat kavram ve uurlu cemaat yeleri bile yoktur. Burada sz konusu olan, on iki havari hari tutulursa saya inanm evrelerin deiik maksatlarla onunla bir arada bulunmu olmalardr. Hastalklardan kurtulmak iin sann eteinden tutanlar, gl otoriteler karsnda kendilerine snacak merhamet odakl yer bulmak isteyenler, insanlarn eitlii ve kardeliini sahiplenme tarafn tutanlar, onun her hareketini hakl bulanlar farknda olmasalar da ilk cemaatin nvesini oluturmulardr. Ancak bunlar balangta bu ve benzer sebeplerden dolay uurlu bir topluluk deildirler. Liderin yokluu sebebiyle ortaya kan boluk, her sosyolojik vaka gibi ilk cemaatin kendi iini ve d evreyi sorgulamasna zemin hazrlamtr. Elde, sadan kalm yazl belgelerin bulunmay, armh sonras ortaya kan bilginin arlklara kaacak ekilde aktarlmas gibi sebeplere ilaveten Yahudi toplumunun gelecek beklentilerinin umduunun aksine oluu, ilk cemaati, karar verebilen bir topluluk olmaya zorlam grnmektedir. Yani gr ayrlklar konusunda her ne olmusa, bunu hazrlayan btn artlar sonradan meydana gelmitir. Yahudilerin bekleyilerine gre, Ruhun ahir zamanda inecei vadedilmiti. Yahudilerin phe ve reddi, sa Mesih cemaatinin Yahudilerden ayrlmasna ve bamsz bir kilisenin kurulmasna sebep oldu. Ardnca da, ilk Hristiyanlar arasnda armha gerilen ve tekrar dirilen sa Mesih havariliinin Filistin snrlar dna, btn dnyaya tanmasnn zorunluluu uuru ortaya kt. Henz sann lmnden drt yl gemiti ki, Pavlusun Hristiyanl kabul etmesi, cemaate yeni bir hareket ve kuvvet

850

Mat. 6:5-8

187

kazandrmakla birlikte, yeni domu Hristiyan cemaati arasna, deiik dnce ve yorum tohumlarnn atlmasna sebep oldu. Yeni yorumlarla karlaan cemaat yeleri farkl iki temel gr etrafnda topland. Bu, istikbalde meydana gelecek ikiye blnmenin bir iareti idi.851 te bundan sonra da M.S. 48/49 veya 52 yllarnda Havariler Konsili olarak bilinen ve tartma konularnn masaya yatrld mzakere grmeleri balam oldu. Havariler Konsili ile birlikte artk, bakalarnda bulunmayan zelliklere sahip olan havarilerin dnda, meselelere mdahil dier amiller de gndeme yerlemitir. Bunlarn banda da Pavlus gelmektedir. lk cemaati ayrlklara sevk eden bir takm gelimeler yaanmtr. Bunlarn sebeplerini nce balklar, sonra da detaylaryla aklayacak olursak; Putperest kkenli Hristiyanlar sorunu Havari kavramndaki anlamazlklar Cemaat idaresindeki anlamazlk Kominyon konusundaki ayrlklar sann ahs konusundaki ayrlklar sann geli kmaktadr. gayesindeki anlamazlklar852 ne

Bunlardan Cemaat idaresindeki anlamazlkhari geri kalanlarn tamam, ierdikleri alt ihtilaf konularyla birlikte, daha nceden olma ihtimallerine ramen stefann konumasnn ierii Pavlusyen bir anlayn ipularn verir. Pavlusun Hristiyan oluuyla ciddiyet kazanan konulardr.Cemaat idaresindeki anlamazlk muhtemelen Pavlus ncesi bir dnemde hallolmu ve Kuds cemaatinin idaresi sann kardei Yakupa gemi olmaldr. Zira ncillerde, sa tarafndan Petrusu ne karan bir rivayet olmasna karn, Resullerin lerinde ve Pavlusun mektuplarnda,
851 852

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 317-318 Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 317-321

188

Yakupun cemaat tarafndan otoritesi kabul edilmi bir lider konumunda bulunduu hususunda herhangi bir phe belirtisi grnmemektedir.853 Putperest Kkenli Hristiyanlar Sorunu Buradaki sorunun iki husus zerinde younlat grlmektedir. Bunlardan birincisi, eriatn uygulanmas ikincisi de snnet olmann gerekli olup olmad konulardr. Lukaya gre, Eski bir Hristiyan aleyhtar olan Pavlus, bakahine giderek amdaki havralara verilmek zere mektuplar yazmasn istemi ve orada sann yolunda yryen kadn, erkek kimi bulursa tutuklayp Kudse getirmek niyetiyle ama doru yola kmtr.854 Yukarda izah ettiimiz gibi, Lukann detayl rivayetine gre buraya yaklat srada, birdenbire gkten gelen bir vizyonla Hristiyanl kabul etmi ve putperestlere hidayet yolunu gstermesi iin sa tarafndan gnderildiini kendi kendine iselletirip faaliyetlerine balamtr. Pavlus, putperestlerin Hristiyanla giriinde ortaya kacak problemler zerinde durmutur. Zaten daha nce de, putperestlerin Yahudilii kabulnde kan problemler, Yahudilikte mnakaa edilmiti. Bata gelen mesele, putperestlikten Yahudilie giren bir kimsenin ne derece Musa kanunlarndan sorumlu olduu idi. Yahudi asll Hristiyanlar, daha nce de bildikleri zm yolunu (putperestlikten Yahudilie girenlerde olduu gibi) kendilerine rnek alyorlard. Eer Pavlus meselenin zerine gitmese, bu normal bir zm yolu idi. Fakat Pavlus dier havarilerin aksine, putperestlikten dnenler iin her trl eri teklifi reddediyordu. Hatta Galatyadaki cemaat, snnet meselesinde anlamazla dmt. Yahudi aslllar, putperestlikten gelenlerin de snnet olmalar gerektiini savunuyorlard. Pavlus ise, bunun Yahudi eriatinin boyunduruu altna girmek olacan, sann geli gayesine ters deceini iddia

853

Fuat Aydn, Hz. sa Sonras Tartma Konularndan Havarilik ve Pavlusun Havarilik Anlay, s. 71; Ayr. Bkz., Res. . 15:13-21. Anlaldna gre, Kuds Konsilinde yaplan mzakerelerde son sz Yakupun syleyip bir karara varlmas, onun cemaat lideri olduunda phe brakmamaktadr. 854 Bkz. Res. . 9:1-2; 22:5; 26:12

189

ediyordu. Bu eriat meselesi, yeni Hristiyan cemaati ierisinde ilk ihtilaf kvlcm oldu. Bir ksm, kurtuluu iman ve amelde (eriatta) grerek snnet olmak, Mesih yeliinin mhrdr diyordu. Bu fikri savunanlarn banda Havari Petrus ve sann kardei Yakup geliyordu. Dier ksm ise, kurtuluu yalnz imanda gryor, ameli lzumsuz buluyordu.855 Snnet ve dier meselelerdeki ihtilaf, havariler konsili konusunda ele aldmzdan burada ayrntlar geiyor ve neticede cemaat arasnda bir anlama salandn ve putperestlerin en azndan Nuh kanunlara uymalar ve snnet olmalarnn zorunlu olmadnn kararlatrlmasyla sonulandrldn belirtmekle yetiniyoruz. Havari Kavramndaki Anlamazlklar Hristiyanln ilk dnemi iinde Pavlus dnda havarilik iddiasnda bulunmu bir baka kimse grnmemektedir. Pavlusun Hristiyanla giriinden sonra, onun yeni yorumlaryla cemaat iinde gr ayrlklar domutur. Burada Pavlusun havariliinin hukukilii tartlmtr. Havariler henz hayatta iken sa, kendilerini en yaknlar olarak semiti. Onlar da statlaryla beraber yemiler, imiler, vaazlarn dinlemilerdi. Pavlusunki ise vizyona dayanyordu. Bu sebeple, ilk Hristiyan cemaatinde havarilik meselesi ihtilafa sebep oluyordu.856 Her ne kadar Pavlusun havariliiyle ilgili gerek Havariler Konsilindeki burada byle bir tartma konusu yaanmamtrgerekse baka bir ortamda ortal kartracak lde bir tartma zemini grlmyorsa da, aada deineceimiz gibi, Pavlusun kendisine has bir havari yaklam ve deerlendirmesi bulunmaktadr. Pavlus, bir olgu olarak havariliin, mektuplarn kaleme almasndan nceye kadar hatta ilk Eastere (Paskalya) kadar gittiini, kendisiyle balamadn, ondan nce de havarilerin olduunu ifade

855 856

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 318-319 Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 319

190

eder. Onikilerin yan sra baka havarilerden de bahseder. Ancak Onikilerle dier havarilerin arasn ayrr. Onikiler ifadesini, sann Celile dnemindeki talebelerini, havarilerle ise hem Onikileri hem de dirilen rab tarafndan grevlendirilenleri ifade etmek maksadyla daha geni bir anlamda kullanr. Pavlus, havari kelimesini Yahudilikteki kullanmna uygun olarak hem teknik, hem de dini anlamda kullanr. Korintteki inanllar Kuds iin toplanacak olan yardma tevik maksadyla gnderdii iki kii ve Romada hastal sebebiyle Filipiye dnen Epaphroditus iin havari kavramn kullanr. Bu trden havariliin/havarilerin sonu/sonuncusu Pavlustur. Buradaki tamamen teknik bir kullanmdr ve dini bir arma sahip deildir. Bu iki kullanm, kilisenin havarileri dncesinin Pavlus tarafndan kurulduunu gsterir. Dini anlamda havariler say grenlerdir. Ancak bunlarn saylar snrl olup, Pavlus bu anlamn dnda kalr. Havariliin bu ekilde anlalmas, onu sa Mesihin diriliine ahit olanlar ve diriliin gerekletii ksa sre boyunca kendisinden misyonerlik grevini alanlarla snrlandrlmas anlamna gelir. Onikiler, dini anlamdaki havariliin zirvesini tekil ederler. Mesihin dnyevi hayatnda ona elik etmiler ve dirilen Mesihin yeni cemaatinin temeli olarak fonksiyon icra etmilerdir. Bu yzden de havarilerin Petrusun nazarnda byk bir deeri vardr. Hristiyanlar arasndaki hiyerarinin zirvesini oluturan havarileri, Tanr da grev dalmnda ilk olarak zikreder. Kendisinden nceki havarilerden bahsetmemesine ramen, Pavlus ok aznn adn, Onikilere ek olarak Yakup, Andronikus, Yunya, Barnaba ve son olarak da kendisini zikreder.857 Pavlus iin ilk balarda havari kavramnn ieriini yukarda zikredilen zelliklere sahip kimseler olutursalar da, kelimenin
857

Bkz. Fuat Aydn, Hz. sa Sonras Tartma Konularndan Havarilik ve Pavlusun Havarilik Anlay, s. 76-77. Pavlus, Korintlilere yazd birinci mektupta (1 Ko. 12:28), Tanrnn, inananlar arasndaki hiyerarisini u sralama ile verir: Havariler, Peygamberler, retmenler, mucize yapanlar, hastal iyiletirme gc olanlar, bakalarna yardm edenler, ynetme yetenei olanlar ve eitli dillerde konuanlar. Pavlus ayn mektupta (15:7-9), Mesihin nc gn dirilmesinin ardndan grnd kimseleri de yle sralar: Kefas, Onikiler, Be yzden ok karde, Yakup, btn havariler ve kendisi. Ayrca burada ben havarilerin en kym nitelemesini yapar. Son olarak da Romallara mektubunda (16:7) Andronikus ve Yunna iin, Mesihin havarileri arasnda tannm ve benden nce Mesihe inanm olan soydalarm ve hapishane arkadalarm sfatlarn ekler.

191

kullanmnda o kadar titiz deildir; havari kelimesini, uygun bulduu kiiler kendisiyle beraber alan kiiler iin de rahatlkla kullanrken havariliinin sorgulanmasndan sonra, daha dikkatli davranmaya balayarak havarilii kendisine has klar ve dierlerini kardeler olarak zikreder. Kendi deerlendirmesine gre Pavlus, hem havarilerin sonuncusu, hem de havarilerin sonudur.858 Pavlusun havarilik iddiasna dayanak olarak ileri srd her ey onun amda grdn iddia ettii vizyonunda balamaktadr. Onun grd bu vizyonun apokaliptik bir grm ya da mistik bir tecrbe mi yoksa bazlar tarafndan ileri srld gibi Pavlusun kiiliinden ve fizyolojik yapsndan kaynaklanan bir durum mu olduu bir baka mstakil aratrma konusudur.859 Havari olmak iin gereken artlarn ne olduuna dair bilgileri sistematik olarak Pavlus klliyatnda bulmak mmkn deildir. Mektuplarnn taranmasyla bu artlar ortaya konulabilir. Havari olma artlarnn kartlabilecei mektuplar ise, onun havariliinin sorgulanmaya balad M.S. 55 ylndan sonra kaleme alnan: Galatyallara Mektup, Korintlilere I.II. Mektup ve dierlerine nazaran polemik unsuru daha az olan Romallara Mektuptur. Havarilik iddias ona, ncilin Mesih tarafndan tayin edilmi yetkili bir yorumcusu olma hakkn verdiinden havariliin sorgulanmas, onun btn misyon grevini tehlikeye sokar. Bu yzden de havariliine yneltilen eletirilere kar Pavlusun tavr ok serttir. Bu sert tavr, Eski Ahitte sahte peygamberlere yneltilen tavrlar hatrlatacak bir zelliktedir. Zikredilen mektuplarda havari olmadna dair eletirileri cevaplandrarak kendi havariliinin gerekelerini ortaya koymaya alrken kendi havariliini sorgulayan kimselerin de gerek havari olmadklarn sahte resuller,

858

Fuat Aydn, a.g.m., s. 77; Bkz. 1 Se. 5:7 (Mesihin havarileri olarak); Gal. 1:1 (sa Mesih ve Onu lmden diriltmi olan Baba Tanr araclyla havari atanan ben Pavlus); 1 Ko.1 (Tanrnn isteiyle Mesih sann havarisi olmaya arlan ben Pavlus) 859 Pavlusun am vizyonunun kiisel ve tarihi arka plan iin Ayr. Bkz., inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 41-53

192

hileli iiler, -ak ve ineleyici bir dille sper havariler diyerekifade eder.860 Pavlusun havari anlayyla alakal gz nnde tutulmas gereken nemli bir nokta, kendi havariliini hep Onikiler ve Yakupunkiyle kyaslamasdr. Hibir zaman onlarn dnda olanlar kendisiyle bir tutmaz. Onikilerin havariliine denk bir havarilik otoritesi iddia eder. Bu denkliini de, kilise tarafndan havarilikleri genel olarak kabul gren kimselerin sahip olduklar zellikleri, kendisinin de tadn gstermeye alarak yapar.861 lk dnem kilise devrinde, Pavlusun kendi havarilii konusunda bir kukusu olmamasna ramen, bu hususta zellikle de Galatyada ve Korintte sorgulanmtr. Lukann Resullerin lerinde Pavlusu srekli olarak Kudsle bark gsterme gayreti iinde olmas, Lukann almasn kaleme ald zaman bile, Pavlusun bu iddiasnn kesin bir kabul grmekten ok uzak oluunun bir iareti olarak grlebilir. Yine Petrusun mektubundaki, Pavlusun retisinin anlalmasnn zor olduu ifadesi, Pavlusun kendi tebli ettii ncilin Kuds cemaatinin tebli ettii ncille ayn olduunu vurgulamasna ramen, retisi ve havarilii hususunda kukularn hayatta iken bile etkisini srdrd eklinde yorumlanabilir.862 Galatyada da, Pavlusun balangta Kuds tarafndan grevlendirilen bir havari olduu, ancak sonradan milletleri memnun etmek iin onlara yk gibi grnen snneti ve eriatn emirlerini yerine getirmeyi tebli etmeyi brakarak Kudsn mesajndaki en kolay olan teblie kendini hasretmesi, Kudsteki ana kilisenin ncilini arptmakla sulanmasna yol amtr. Bunlarn izlerini Galatyallara Mektupta grmek

860

Fuat Aydn, Hz. sa Sonras Tartma Konularndan Havarilik ve Pavlusun Havarilik Anlay, s. 79; Yeni Ahit, Korintlilere kinci Mektup, Giri, s. 194. Korintlilere 2. Mektubun Giriinde bu husus yle zetlenir: Kimi Yahudi din adamlar ya da Pavlusun deyimiyle szm ona stn havariler, Korintlilere gelerek farkl bir mjde yaymaya alrlar (2 Ko. 11: 4-5). Pavlus bu adamlar Korintileri kleletirmek isteyen (11:20) sahte havariler, aldatc iiler diye niteler ve iddetle eletirir (2 Ko. 11:13). 861 Fuat Aydn, a.g.m., s. 79 862 Fuat Aydn, a.g.m., s. 85; Bkz. 2 Pe. 3:16. Burada Petrus, Pavlusun mektuplarnda g anlalan baz yerlerin, bilgisiz ve kararsz kiilerce arptlmasna dair endielerini dile getirmektedir.

193

mmkndr.863 O her defasnda, misyonu zerine kavi olduunun, maln mlkn amac urunda harcadnn, insanlar smrmediinin altn izerek iddiasn kuvvetlendirmeye almaktadr.864 Kendi havariliine kar ileri srlen iddialar cevaplandrm olmasna ve baarsnn havariliinin bir gstergesi olduu konusunda emin olmasna ramen, havariliinin ve bu konudaki baarsnn tasdiki iin Kuds cemaatinin kabulne muhta olduunun farkndadr. Bunu bildii iin Kudste kendisini bekleyen her trl tehlikeye karn, onlar tarafndan havari olarak kabul edildiini ya da kabul edilmesini salamak iin en son Kudse gitmesi, havarilik iddiasnn onlar tarafndan da ok kolay bir ekilde kabul edilmediinin bir iaretidir. stelik Kudste kendisi hakkndaki suizanlardan kurtulmak iin kefaret trenine katlmas, onlarn gzndeki pheli durumunun hibir zaman ortadan kalkmadn gstermektedir.865 Patristik dnemde yazlan ve heretikleri hedef alan metinlerde havarilik tartmalarnn izlerini yani Yahudi-Hristiyan gruplardan Ebionlarn Pavlusun havarilik idiasna onlarn nasl baktklarn bulabiliriz. Bu konuda bize kadar gelen belgelerden mesela, Petrusun Yakupa mektubu olmasna ya da yle bilinmesine ramen yanllkla Papa Clemente atfedilen mektup, Pavlusun havariliini Petrusun azndan sorgular. Petrus, Mesihi vizyon halinde grmenin havari olmak iin yeterli olmadn syler. stelik vizyonu dindar olan ve olmayan herkesin grdn, Eski Ahitten Abimeleki, Msr Firavununun ve Nabukadnezarn vizyonlarn hatrlatarak rneklendirir. Havari olmak iin onunla bir saat bile bir arada kalmann yeterli olduunu, bu kadar bile tanyorsa, sann szlerini sylemesini ve retisini yorumlamasn ister. Kendilerine

863 864

Fuat Aydn, a.g.m., s. 86 Bkz. 2 Ko. 12:14-15; 13:1-3. Pavlus, Korintlilere hitaben, Korinte nc defa gelmeye hazr olduunu vurgular ve Mesihin kendisiyle konutuuna dair delil isteyenler iin akl yorumlar yapar. 865 Fuat Aydn, a.g.m., s. 87. Hain Yahudann yerine seilecek kiide bulunmas gereken zellik, Lukaya gre Vaftizci Yahya dneminden sann ge alnd zamana kadar havarilerin arasnda bulunan adamlardan biridir. Bkz. Res. . 1:21-22. Pavlusa Kudste, hakkndaki yanl anlalmann nne gemek iin adak adam drt kiiyle birlikte arnma trenine katlmas istenir. O da, istenilen eyi yapar. Bkz. Res. . 21:26-27

194

tanrnn Mesihi ifa ettiini, bu yzden de kendilerine kar yapt saldrlar, tanrya yaptn ileri srer. Eer gerekten hakikat iin almak istiyorsa, kendilerine renci olmasn ve Mesihi renmesini ister. Pavlus, kendi bilgisinin doruluu konusunda, bir melein bile kendi tebli ettiklerine aykr bir ey takdim etmesinin mmkn olmad iddiasn ileri srecek kadar kendisine gvenir.866 Pavlusun eriata bakna kar kan YahudiHristiyanlardan en azndan bir ksm Pavlusu havari olarak kabul etmedikleri gibi ondan hain, sann retilerini yanllayan, Romann desteini elde etmek iin eriatn yerine getirilmesini reddeden, g peinde koan birisi olarak sz ederler. Onun Hristiyanl, Romaclktr. Romay Hristiyanlatrmak yerine Hristiyanl Romallatrmtr.867 Havariler, sann btn hayat boyunca birlikte olduklarndan onun mesajsn en iyi bilenlerdir. Yani, yazl bir metin brakmadndan hangi sz ya da davranlarn onun izdii ereve iinde yer aldnn kriteri havarilerdir. Bunun byle olduunu ncillerde grmek mmkndr. Pavlus da am vizyonu ile dirilen Rab sa Mesihi grdn ve mesajn milletlere ulatrmak zere, onun tarafndan grevlendirildiini iddia eder. Dierlerinden farkl bir ekilde havari olarak atanmas, her ne kadar gsterdii gayretlerden dolay, Kuds cemaati tarafndan onaylanmak zorunda kalnm olsa da, bu onayn mutlak bir kabul anlamna gelmedii, zamanla ortaya kar. Pavlusun beraberinde olan insanlar, birer birer onu terk ederler. lk nce Barnaba, Pavlustan ayrlr. Bu ayrlklardan sonra, Kuds cemaatinden olanlar Pavlusu izler ve onun havari olmadn, Kuds cemaati tarafndan grevlendirilmediini; tebli ettii ncilinin yanl bir ncil olduunu syleyerek misyon faaliyetini engellemeye alrlar. Pavlus da, onlarn bu iddialarnn yanl olduunu, bir havarinin tamas gereken btn zellikleri kendisinin tadn syler; kendisinin havari oluunu, Eski Ahit peygamberlerinin grevlendirilmesine

866

Fuat Aydn, a.g.m., s. 90; Bkz. 1 Ko. 4:4. Pavlus burada yle der: Kendimde bir kusur grmyorum. 867 Fuat Aydn, a.g.m., s. 91

195

benzer bir tarzda meydana geldiini vurgular; zellikle de, Kudsn desteinin kendisiyle beraber olduunu. Bu iddialarna ramen, son Kuds ziyareti iin hazrlanrken, orada karlaaca durumla ilgili olarak srekli karanlk tablolar izmesinden onun bu iddialarnn oradakiler tarafndan kabul grmediini anlamak kolaydr. ddialarnn kabul grmediinin bir baka gstergesi ise, Lukann bir yandan onu srekli olarak Kuds cemaatiyle bark gsterme abas iinde olmasnn yan sra onu hibir zaman havari olarak zikretmemesidir. Yahudi-Hristiyanlarn bize kadar gelen metinleri de, Pavlusun havarilik iddiasnn ilk dnem Hristiyanlar tarafndan kabul grmediinin bir dier delili olarak grlebilir.868 Cemaat daresindeki Anlamazlklar Havarilere gre, toplulua bir liderin gereklilii konusu doaldr. nk sa bizzat kendi szleriyle, Petrusu balangta btn topluluun lideri yapmt.869 Ancak Yahuda skariyotun ihaneti sonrasnda gndeme gelen on ikinci havarinin seiminde 870 sann ona verdii bu yetkiye ramen Petrus, mutlak tayin edici bir lider olarak grnmez. On ikincinin seimi Petrusun nerisi zerine havariler tarafndan yaplmtr. Pavlusun zamanla belirginleen cemaat ii etkisi de Petrusa ait bu zellii glgede brakm grnmektedir. Bununla birlikte dikkati eken bir baka husus, sann kardei Yakupun manevi otoritesine gsterilen saygnn giderek artmas olmutur. Havarilerden olmayan Yakupa sadakat ve saygnn anlamn, sann kardei olmas ve aileden birinin temsile uygun dmesi eklinde dnmek yerinde olacaktr. Havarilerin bir cemaat lideri aramasna mukabil, Pavlus, cemaat idaresi ve kontroln, lmden dirilen sann ruhunun yapacan iddia etmi ancak onun bu gr cemaatin bekas adna tehlikeli bulunmutur.871

Fuat Aydn, a.g.m., s. 93 Mat. 16:18 870 Bkz., Res. . 1:15-26 871 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 320
869

868

196

sadan sonra cemaat bakan, Katolik Kilisesinin iddia ettii gibi Petrus deil, sann kardei Yakuptur. nk Petrus, Yakupa vaazlar ve faaliyetleri hakknda senelik rapor verirdi. Bu durum Yakupun, Petrusun amiri olduunu gsterir. Yahudi meclisini takliden kurulmu idari tekilatlarna gre, Yakupun bakanlnda 70-72 kiilik bir meclisleri vard. Cemaat ileri burada grlrd. M.S. 48-49 veya 52 ylnda toplanan Havariler Konsilinde de, toplant bakanln ve Yahudi barahibi Kayfasa kar, cemaatn szcln Yakup yapmt. lk cemaatte sann halefi Petrus veya Pavlus deil, sann kardei Yakup idi.872 Komnyon Konusundaki Anlamazlklar kran anlamna gelen Evharist, Hristiyan ayinleri arasnda merkezi bir role sahiptir. Bu sakrament iin kullanlan dier isimler ise komnyon yini, kutsal komnyon, mass, Rabbin Akam Yemei ve Ekmek-arap yinidir.873 Latincede missa (mass, messe) eklinde geen evharistiya, kilisenin kutsad en eski sakrament olarak Hristiyan ibadetinin temelini tekil eder. Bu sakramentin bir fenomen olarak temel unsuru yemekte ortaya kar. sa, akirtleriyle yedii Son Akam Yemeinde onlara bir para ekmek ve arap vererek ekmein kendi bedeni, arabn da kendi kan olduunu syler. Menei Yeni Ahite dayanan bu sakrament, sann lmeden nce havarileriyle paylat Son Akam Yemeini anma ve tekrarlama anlamn tayor grnse de ilk kilisede bu ayin Mesih tarafndan balatlacak ilahi krall sembolize etmekteydi. Mesihi ziyafet sofras geleneinin daha nceleri Yahudilikte de bulunduu gz nne alnrsa, kilisede bir Yahudi etkisinden bahsetmek mmkn grnmektedir.874 Evharistiya sadece gemi olaylarn basit tasvirinden ibaret deildir. Son yemein ve han, ilahi inayetin olaca, Allahn krallnn, yenidnyann, Yeni Ahitin balayaca dnyann sonu ile ilgili de bir anlam vardr.875

872 873

Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 324 inasi Gndz Evharist, Din ve nan Szl, s. 122 874 Mehmet Aydn , Hristiyanlk-Mabed ve badet, D..A., XVII/349 875 Albert M. Besnard, Katolik Mezhebi, s. 177

197

Pavlusun Hristiyanla giriinde hazr bulduu sann Son Akam Yemeinin hatras, Kuds cemaatince devam ettiriliyordu. Pavlus, Komnyon ayinindeki ekmei, sann gerek eti ve arab da gerek kan olarak yorumluyordu. Komnyon ayinine katlan kimsenin manen olduu gibi, maddeten de sa ile birletiini iddia ediyordu. Halbuki havarilerce bu, sadece bir hatradan ibaretti.876 Pavlus ile Ebionlar arasndaki en belirgin gr farkllklarndan biri de budur.877 sann havarilerine yapt telkinatn, yeni bir din tekil etmedii ve eskisi gibi sinagoglarna ve mabetlerine devam ettikleri, ancak dier Yahudilerden farklarnn sann Mesih olduuna inanm olmalar olduu ileri srlen grler arasndadr.878 Son Akam Yemeindeki birlikteliin, vasiyet ve kendisini hatrlama nitelii tad kanaatindeyiz. Durum sadece komnyon iin sz konusu olmayp sonradan ortaya karlan ayin ve ibadetler iin de geerlidir. sann salnda, gerek havarilere gerekse topluluun dier mensuplarna bir ibadet modeli nerdiini bilmiyoruz. sann ahs Konusundaki Anlamazlklar sann havarileri, say peygamberler zincirinin son halkas olarak grrken, Pavlus onun normal bir insan olmadn, Tanrnn ilk yaratt ve olu olduu grn savunuyordu. Yahudi kkenliler iin bu iddia kfrn ve sapkln en by idi. Eski Helen ve Gnostik kltrle yorulmu putperest kkenliler iin ise, tabii ve akla uygundu. Yani Pavlusa gre sa, semav bir insand. Onun ruhan varl, bedeni varlndan nce idi. Daha nce de gkte idi. Hayatnn esas ilahi ruhtur.879 Bunun dnda, sann Mesih olarak geldiine inanan ve Nasraniler de denilen ilk cemaat mensuplar haricinde, Mesih hakkndaki telakkilere dayanan daha baka tarikatlar da sz
876 877

Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 320 inasi Gndz, a.g.md., s. 122 878 mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, s. 226 879 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 320

198

konusudur. Mesela, Yahyann Mesih olduuna inanan ve tarikatlar zerinde srar eden Yahyaclar; Theudas adnda birinin beklenen Mesih olduuna inanan Theudaslar da vardr. Nihayet bu kiinin Romallar tarafndan ldrlmesi zerine mezhebi ortadan kalkmtr. Bu ekilde Filistin corafyasnda bulunan saysz mezhebin Mesih beklentisinin, kurtulu iin duyulan straplar olduu gr880 de karmzda durmaktadr. Renan, havarilerin delletiyle ilk Hristiyan cemaatinin sa hakkndaki gr ve dncelerine dair detaylar ihtiva eden tahliller ortaya koymutur. Havarileri kastederek onlarn hibir teolojisi olmadn syler: sa, akll bir hareketle, her trl metafizikten uzak kalmtr. Kanonik ncillere gre, onun bir tek dogmas vardr, o da kendisinin Tanrnn olu olduu ve risaletinin ilhliidir. lk Hristiyan cemaatinin btn remzi bir satrda ifade edilebilir: sa, Tanrnn olu Mesihtir. Bu inan, kesin bir delile, raklarn ahidi olduklar dirilme olayna dayanr. Gerekte ise, hibir kimse (hatta Celileli kadnlar bile) dirilme olayn grdklerini sylememilerdir. Fakat cesedin ortadan yok oluu ve bunu takip eden ryetler dirilme olayna muadil gibi grnmektedirler. sann dirilmi olduunu bildirmeyi herkes kendine zel olarak verilmi bir vazife saymtr. Dier taraftan, stadn bu olay nceden bildirmi olduu da tahayyl edilmi, mnlar vaktinde iyice anlalmam olan szler syledii ve o szleriyle dirilme olayn bildirdii tahayyl olunmutur. sann tam bir an ve eref iinde yaknda kendini gstereceine inanmayan yoktur. Tarikattan olan herkesin birbirine syledii gizli sz Maranatha! yani Efendi yaknda gelecek! kelimeleridir. nsanolunun olanca an ve evketiyle grnmesinden nce Hristiyanlk vaazlarnn btn srail ehirlerine ulamaya vakit bulamayacan stadn syledii szler hatrlanr gibi olmutur. sa, imdilik, dirilmi olarak Babasnn sandaki yerinde oturmaktadr. Dirileri ve lleri yarglamay bekleyerek orada bulutlar zerinde dinlenmektedir. Cemaatten olanlarn sa hakkndaki fikirleri, bizzat sann kendisi hakknda onlara vermi olduu fikirdir. sa, ileri ve szleri bakmndan kuvvetli bir peygamber, Tanrnn setii bir

880

Bkz. mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, s. 226

199

insan, insanlk iin zel bir vazife alan ve bu vazifeyi mucizeleri ve bilhassa dirilmesi ile ispat eden bir kimse olmutur. Tanr onu Kutsal Ruh ile meshetmi, ona kendi kuvvetini geirmitir; sa, bu dnyadan geiinde iyilikler etmi ve eytann eline dm olan bareleri iyi etmitir; nk Tanr kendisiyle beraber bulunmutur. Kendisi Tanrnn oludur, yani iyiden iyiye Tanrya nispeti olan bir insandr. Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir; o, peygamberlerin mjdelemi olduu, srailin kurtarcsdr. Eski Ahit kitaplar ve bilhassa Peygamberler ve Mezmurlar tarikatta daima okunmutur. Bu kitaplar okunurken daima sabit bir fikirle, her yerde sann tipini bulmak fikriyle hareket edilmitir. Bylelikle, eski bran kitaplarnn sa ile dolu olduuna iyiden iyiye inanlm ve ilk yllardan itibaren, Peygamberlerden, Mezmurlardan va baz apokrif kitaplardan alnp sann hayatn nceden syleyen ve tarif eden metinlerden mteekkil bir kitap koleksiyonu meydana gelmitir. Bu keyfi uygulama usul o zamanlar btn Yahudi tarikatlarnn uygulad bir usuld. Mesihin geleceine dair telmihler, eski vaazclarn Mukaddes Kitaptan aldklar ksmlarn tabii manalarn deitirerek onlar kutsal szlere mahsus alelde sslerden ibaret gibi gstermelerine benzeyen bir nevi zek oyunu idi.881 sann Geli Gayesindeki Anlamazlklar Pavlusa gre sa, eriat ortadan kaldrmak iin gelmiti. nk eriat gnahlarn kayna idi. eriat olmasa, gnah da olmazd. Tanr, demden beri devam edip gelen, ezeli gnaha ve eriat yznden ilenen dier gnahlara kefaret olarak, kendi olunu dnyaya gndermi ve kurban etmiti. Artk Onun kurbanyla ezeli gnah ve eriat kalkmt. lmden dirilen sa Mesih devrinde eriat ve gnah yoktu. Pavlusa kar dier havariler ise, Matta ncilinde ifade edildii gibi, sann eriat kaldrmaya deil, eksiklikleri tamamlamaya geldiini savunuyorlard. Bu suretle Pavlusun etrafnda toplanan putperest kkenli Hristiyanlarla, sann kardei Yakup etrafnda toplanan Yahudi kkenliler arasndaki ayrlklar geniliyordu. kiye ayrlan cemaatin kollar, kendi iinde geniliyor ve gruplar aras uurum kapanmaz hale geliyordu. Bunlardan;

881

Ernest Renan, Havariler, s. 80-82

200

cemaatin ounluunu Yahudi kkenli Hristiyanlarn meydana getirdii ve balarnda sann kardei Yakupun bulunduu cemaate tarihte Yahudi Hristiyanlar veya Ebionlar denmitir. Ancak fazla geliemeyerek zamanla tarih sahnesinden silinmilerdir. Bu isim, Yahudi kkenli Hristiyanlar deil, bir mezhebi iaret etmektedir. Pavlus etrafnda genileyen grup ise her geen gn biraz daha byyerek, bugnk dnya Hristiyanlnn tohumu ve temeli olmutur.882 Genel olarak burada sralamaya altmz gr ayrlklarnn hemen hepsinde Pavlus faktr grlmektedir. Onu havarilerden ayran en bariz zelliklerden biri kendisinin putperestlere doru yolu gstermesi amacyla grevlendirildiini iddia etmesi olmutur. Havariler Konsili Dinler Tarihide her dinin inan, pratik ve sosyal hayatla ilgili problemlerini zmek ve mensuplarn karlatklar glkler karsnda rahatlatmak zere giriilen birtakm faaliyetleri vardr. Bu faaliyetler, belli dzeydeki din sorumlularnn mzakere meclisine, konsil ad verilir. Kilise tarihi iinde konsillerin ok nemli rolleri olmutur. Bu adan kilise hayatnn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlara veya yksek dzeydeki din adamlar kuruluna konsil ad verilir. Hristiyan konsillerinde tartlan problemler ya doktrinel mahiyette olur veya Hristiyan disiplini ile ilgili olur. Aslnda konsil, bir kilise ynetimidir.883 Konsil kelimesiyle ilgili bir izaha gre, Dinlerde inan, ibadet ve uygulamalarla ilgili konularda hem dini kaynaklardaki esaslarn yorumu ve belirsizliklerin aklanmas hem de ortaya kan yeni durumlara dair dini tavr belirlemek iin eitli mekanizmalar oluturulmu olup bunlardan biri de konsildir. Szlkte kurul, meclis anlamndaki Latince concillium dan gelen konsil (concile,

882 883

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 321 Mehmet Aydn, Konsillerin Hristiyanlktaki Yeri ve nemi, Dinler Tarihi Aratrmalar III, Ankara, 2002, s. 107

201

council) kelimesi, terim olarak zellikle Katolik Hristiyanlkta inan, ahlak ve disiplin konularndaki problemleri karara balamak zere davet edilen Katolik Kilisesi piskoposlar kuruluna verilen addr.884 Hristiyanlkta konsiller her ne kadar kilisenin temel yapsnn bir paras deilse de bunlar kiliseye ait kurulular olup havarilere dayanmaktadr. Yanllklarn dzeltilmesi, inancn gelitirilmesi ve ahlakn korunmas gibi ortak ihtiya ve problemlerin zm iin dncelerin bir araya gelmesini salamak zelliine sahiptirler.885 Hristiyanlk tarihinde sann havarilerin arasndan ayrlmasndan sonra, dini liderlerin doktrin ve disiplinle ilgili problemleri grp zmek zere ilk defa bir araya gelileri, havarilerin ve dier ileri gelen dini ahsiyetlerin M.S. 48, 49 veya 52 ylnda Kudste yaptklar, toplant olup konsiller tarihinde ilk konsil olarak yer almaktadr. Bu, Hristiyanlk tarihinde daha sonralar yaplacak olan saysz konsillerin de ilki ve ekirdeidir. Konsilde, Yahudilerin dndaki milletlerin Hristiyanla giriinde onlardan Yahudi eriatnn tamamndan deil sadece putlara kesilenlerle l hayvan eti, kan ve zinadan uzak durmalar istenmekte, dier emir ve yasaklardan muaf saylmaktadrlar.886 Havariler Konsili, Pavlusun birinci misyon yolculuundan sonra Antakyaya dn sonrasnda ortaya kan gelimeler sonucu Kudste gereklemitir. Bu konsille ilgili detaylar, Resullerin leri ve Pavlusun Galatyallara Mektubunda yer almaktadr. Pavlus ve Barnabann Antakyadaki bu ikametleri srasnda, Yahudiyeden gelen bir grup sa taraftarnn, kurtulu iin tanrsal hukuka bal olmak gerektii konusunda Antakyadaki Hristiyanlarla tartmalar yapmaya balamas, bu konsilin temel sebebi olarak grlmektedir.

884

mer Faruk Harman, Konsil, D..A., Ankara, 2000, XXVI/175 mer Faruk Harman, a.g.md., s. 175 886 mer Faruk Harman, a.g.md., Ayr. Bkz., Res. . 15:5-29
885

202

Bu grup, Antakyadakilere Musann tresi uyarnca snnet olmadka kurtulamayacaklarn887 sylyorlard. Rivayete gre Yahudiyeden gelenler, sz konusu snnet olmann art olduu zerinde dururlar. Tanrsal hukukun gerekliliini savunan ve bu konuda Antakyadaki Pavlus yanllaryla tartmalar yapan bu grup, byk ihtimalle havarilerden Yakup liderliindeki Kuds merkezli sa cemaatinin yeleridir.888 Antakyada Mesih manllarna kar ciddi bir mukavemetin varl dikkat ekmektedir. Bu mukavemetin ba aktrleri de fanatik bir Yahudi mezhebi olan Ferisi cemaatidir. Ferisiler, Musann eriatn sk ekilde tatbik etmeyi hedefleyen bir cemaatti. sa da en ok Ferisilerle uramt. Pavlus da balangta bir Ferisiydi. Snnetsizlerin kurtulua eriemeyecei eklindeki iddia, Ferisiler tarafndan Hristiyan cemaatinin iinde tututurulan bir fitne olmutu. Antakyada Mesihe iman edenler arasndaki bu tartma yeni Hristiyan cemaatini rahatsz etmiti. Antakyadaki bu snnet konusundaki tartma da yine Pavlusun ekil ile iman arasndaki deerlendirmesine dayanyordu. Fanatik Yahudiler imandan daha ok ekille urayordu. Halbuki Pavlus, saya iman, her eyin stnde tutuyordu.889 Neticede Pavlus ve Barnaba, bu kiilerle uzun tartmalar yaparlar. Tartmalarn belirli bir uzlama salamamas zerine, konuyu havarilerle grp tahlil etmek zere yanlarna baz kimseleri alarak Kudse giderler. Kudse geldiklerinde, buradaki cemaat yeleri tarafndan iyi karlanrlar. Ancak Ferisilerden bazlar, Centilelerin de snnet olmas ve Musa Yasasna uymalarnn buyrulmasn talep ederler. Uzunca bir tartmadan sonra Petrus, son noktay koymak amacyla, kendisinin tanr tarafndan grevlendirilmi biri olarak, ncili retme konusunda dier uluslarla (Centilerle) kendi aralarnda bir fark ve ayrm

887 888

Res. . 15:1 Bkz., inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 59 889 Mehmet Aydn, Antakya ve Tarsus Eksenli lk Dnem Hristiyanlna Bir Bak, S.. l. Fak. Der., sy. 15, Konya, 2003, s. 12-13

203

bulunmadna890 iaret eden konumasn yapar. Petrus bu konumasnda esasen, kurtulu iin Musa kanunlarna bal olmann gerekmediini sylemektedir. Orada bulunlar bu defada Barnaba ve Pavlusun konumasn dinlemeye balarlar. kisi de tanrnn kendileri araclyla Centileler arasnda yapm olduu mucize ve harikalar tek tek anlatrlar. Onlar konumalarn bitirince Yakup, Kuds cemaatinin lideri olarak bir konuma yapar ve mzakere konusu olan eyleri karara balar. Buna gre, Hristiyanlk tarihinin ilk resmi toplantsnda u kararlar alnmtr: -Dier uluslardan (Centilelerden) dine girenlere glk karlmayacak. -Putlara sunulup murdar hale gelen etlerden, cinsel ahlakszlktan, boularak ldrlen hayvanlarn etinden ve kanndan saknmalar gerektii onlara bildirilecek.891 Yakup burada, Nuhlerin prensiplerinden bazlarn saymtr. Yani bunlar, Nuhun cematine emrettii prensiplerdi. Bylece Yakupun da iinde bulunduu Yahudi-Hristiyanlar, Nuh prensiplere inananlara toleransla yaklatklarn gstermilerdi.892 Kuds toplants Antakyadaki krizi zmt. Aslnda ok ciddi dini bir problem olan bu krizin zm, Hristiyan cemaatine, yabanc uluslarn insanlarnn girmesine izin veriyordu. Hatta burada diyebiliriz ki, Hristiyan denilen toplumda iki nemli yap dikkat ekiyordu: Birincisi, Yahudilikten gelen Yahudi Hristiyanlard. Bunlar, snnetli insanlard. kincisi, yabanc rktan gelerek Mesihe iman eden snnetsiz insanlard. Yahudi eriatnda ok nemli bir yer tutan snnet olma konusu, Yahudi evreleri dndan gelenler iin ok gerekli olmad eklinde ki Kuds toplants kararlar, Antakyada Yahudi d evrelerden birok insann yeni mesaj kabul etmesine imkn verdi ve havariler daha nce tereddt iinde yaptklar misyon faaliyetlerine Yahudi olmayan evrelerde hz verdiler. Bylece Antakya dhil, birok yerde

890 891

Res. . 15:5-10 Bkz. Res. . 15:7-20 892 Mehmet Aydn, a.g.m., s. 13

204

Yahudilikten gelen Hristiyanlarla, dier milletlerden gelen Hristiyanlar yan yana yaamak durumunda idiler. nanlar ve Mesihin onlar kurtaraca, kardelikleri konusunda bu iki cemaatin bir problemi yoktu. Ancak Yahudi dini yasalaryla, putperestlikten gelen insanlar arasnda hala zlmesi gereken birok problem vard. te bu problemleri Yakupun Kuds toplantsnda yapt bu konuma, kknden zmt. Yakup bu konumasnda Yahudiler dnda Hristiyan olanlar Nuh ahlak kurallarna gre deerlendirmiti. Yahudi hahamlarna gre Nuhun kanunlar, btn insanln uymas gereken kanunlardr. nk insanlk mterek bir atadan gelmektedir. Maimonidese (M.S. 11381204) gre, Nuhun bu yedi kanunu evrenseldir. Yeni her drst yabanc, dnyann dindar insanlar arasna girebilir. Buna dayanan Yakup, snnetsiz Hristiyanlarn bu kurallara uymalar artyla kurtulua erebileceklerini, Kuds toplantsnda belirtmitir.893 Yahudi kkenli olmayan dier Hristiyanlarn snnet olma ve Musa yasalarna uymalar konusundaki teklifiyle balayan sre anlamayla noktaland ve konsil yeleri Pavlus ve Barnabann baz adamlarla birlikte Antakyaya, yeni durumu iletmek zere gnderilmesiyle yeni bir boyut kazand.894 Kudste yaplan ve yalnzca be kiinin, Yakup, Petrus, Yuhanna, Pavlus ve Barnabann katlmyla gerekleen bu toplant895 sonrasnda Kuds cemaatinin ileri gelenleri kendi aralarndan setikleri Barsaba denilen Yahuda ile Silas, Pavlus ve Barnaba ile birlikte ellerine bir mektup vererek, Antakyaya gndermeyi kararlatrrlar. Luka bu mektupta, Kuds cemaatinin, Antakyaya giden ve tartmay balatp oradakilerin akln kartran kimseleri kendilerinin gndermediini, bundan sonra oybirliiyle aralarndan setikleri Barsaba ve Silas vastasyla dorular reneceklerini belirttiklerini896 yazmaktadr. Pavlusun Korintlilere mektubundan Celilede zel bir Hristiyan grubun olutuu anlalmaktadr. Muhtemelen Pavlustan

893

Mehmet Aydn, a.g.m., s. 14; Ayr. Bkz., Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 319 Res. . 15:22-23 895 inasi Gndz, Pavlus Hrstiyanln Mimar, s. 60 896 Res. . 15:22-29
894

205

nce de putperestlikten dnenlerle, Yahudilikten dnenler arasnda baz ayrlklar olmutu. nk ayn rk ve inantan olup da sonradan Hristiyanl kabul edenlerin teki inan ve ibadet tasavvurlarnn tesirinde kendi aralarnda kapal bir birlik tekil etmeleri tabii idi.897 Havariler Konsilinde Pavlus sebebiyle ortaya kan grler, ilk cemaatte bir Yahudi-Hristiyan grubunun varln gstermektedir. Bunlar, daha sonraki yzyllarda tarih sahnesinde ksa bir sre grlecek Yahudi-Hristiyanlarn, yani Ebionlarn atalar saylabilirler. nk bu grup bir mddet sonra, Pavlusu zndklkla sulamtr. Havariler Konsilindeki tartma sorusu, din deitireceklerin yeni Hristiyan cemaatnda Yahudi detlerine uyup uymayacaklar idi; nk havariler, hidayeti amele bal gryorlard. Fakat Konsil, Pavlus ve taraftarlarna tavizler vermek zorunda kalmtr.898 Kuds toplants sonras Antakyaya dnen Pavlus, Barnaba ve dier havariler bu anlay Antakya'da yerletirmeye altlar. Artk Yahudi kkenli Hristiyanlarla yeni Hristiyan olmu baka milletler arasndaki gerilim azalm ve bir bar havas meydana gelmiti. Ayn havann baka yerlerde de olumas iin aba sarf edilmesi gerekiyordu. Bu noktalar zerinde durulduktan sonra, dier Yahudi yasaklar, Hristiyan olan yeni milletleri pek alakadar etmiyordu. Yahudi kkenli Hristiyanlarla Yahudi olmayan Hristiyanlarn sosyal ve dini konsenssleri bu noktalarda belirgin bir hale gelmiti.899 Kanaatimize gre Kuds toplantsnda, ncelikle snnet ihtilaf bata olmak zere, sz konusu ettiimiz dier hususlarda anlama salanmas, Hristiyanln geni bir corafyada yaylmasna imkn vermitir. Bu nemli toplantda ihtilaf konular zmlenmi olmasna ramen, daha sonra, ilk dnem Hristiyanl, biri Kuds merkezli ve Yahudi eriatna tamamen bal, dieri de Antakya merkezli ve Pavlus kararlarn uygulayan iki ayr bir merkez haline gelmitir. Bu durumda da Filistinde yaayan Yahudi kkenli Hristiyanlarn saysnn azl ve buradaki havarilerle cemaatin
897 898

Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 318 Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 322 899 Mehmet Aydn, a.g.m., s.14

206

nclerinin belirli bir blgeyi kapsayan misyon faaliyetleri, onlar kapal bir cemaat haline getirmi ve zamanla ortadan kalkmasna yol amtr. Anladmz kadaryla Ebionlarn durumu byle olmutur. Kendisine hareket merkezi olarak Antakyay seen Pavlus ve ona tabi olanlar, srekli hareket halinde olmular ve gittikleri her yerde, kkenlerine bakmakszn isteyen herkesi Hristiyan yapmlar, ayrca buralardaki cemaatlerin bana liderler tayin etmilerdir. Tartma konularnn zmnde Yakupun, Nuh prensipler iinde yer almayan snnet konusunu Simun Petrusun szlerine ve peygamberlerin Eski Ahitte yer alan emirlerine900 dayanarak bir genelleme sonucu neticelendirdii anlalmaktadr. Baz aratrmaclarca, Kuds toplantsnn gerekleip gereklemedii konusunun tartmal olduu ileri srlmekte ve bu meselenin yalnzca Luka tarafndan rivayet ediliyor olmas da buna delil gsterilmektedir. ayet bunun doruluk pay varsa, son derece nem arzeden bu konu hakknda baz detaylarn bilinmesine ihtiya vardr. Sz konusu aratrmaclar, Resullerin leri 15:1-34te yer alan metnin, Pavlusun Galatyallara mektubundaki ifadelerden (Gal. 2:110) hareketle kompoze edildiini, dolaysyla Lukann bu rivayetinin mstakil bir deer tamadn ifade ederler. Galatyallara mektubunda Pavlus, Barnaba ve Titusla birlikte Kudse yaptklar ziyaretten bahsetmekle birlikte, tanrsal hukuk konusunu grtkleri herhangi bir toplantdan sz etmez. Pavlus bu ziyaretin savunduu retilerin Kuds cemaatiyle grp tartlmas amacyla yapldn vurgular. Dolaysyla yalnzca Lukann rivayetinde yer alan Kuds Konsilinin gereklemedii tartmaldr.901 Resullerin lerinde, srekli olarak Pavlusu Kudsle ilk dnemlerden itibaren irtibatl gstermeye alan ve rivayetlerinde

900

Bkz. Res. . 15:13-18; Bkz. Lev. 17-18. Eski Ahitin Levililer blmnn 17 ve 18. bablarnda zetle u hususlara dikkat ekilmektedir: 1) Putlara adna kesilen hayvan eti yemek haramdr. 2) Kan yemek haramdr. srailoullarndan veya yabanc her kim yenilir bir hayvan yahut ku avlarsa onun kann aktacaktr. 3) Le yemek haramdr. Le yiyen kimse elbisesini ykayacak, kendisi ykanacak ancak akama kadar murdar kalacaktr. Bunlar yapmayan, fiilinin gnahn tayacaktr. 4) Her trl zina ve ona yaklatrc her fiil haramdr. 901 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 60

207

zaman zaman Pavlusun mektuplarndaki rivayetlerle elien Lukann, Pavlus ve Barnabann tanrsal hukuk konusundaki yaklamnn doruluunun, Kudste havarilerin de katld bu ilk konsilde tescil edildiine dair bu rivayetine de mesafeli yaklamak yerinde olur. Zira Kefas adyla da bilinen Petrus ve Yakupun sz konusu Kuds ziyareti sonras gelien olaylarda, snnet konusuna yaklamlaryla ilgili rivayetlerine mesafeli yaklalmas gerektii ynndeki yaklammz destekler mahiyettedir. Galatyallara mektubunda Pavlus, retilerini tartmak zere gerekletirdii Kuds ziyareti sonras Antakyada snnet konusunda Yakup yanllar ile Petrusun tavrndan bahseder. Buna gre Antakyaya gelen Petrus, snnet yanllarnn (Yakup taraftarlarnn) etkisiyle snnetsizlerden ayrlarak ikiyzllk (dneklik) yapar. Snnet yanls olan Yakup taraftarlarna uyan Petrusu azarlar ve kurtuluun tanrsal hukuk yoluyla deil Mesihe iman yoluyla olduunu syleyerek onunla tartr (Gal. 2:13-21). Burada Yakup taraftarlar, tanrsal hukukun gerei olan snnet olmay savunanlar olarak nitelenir ve Petrusun (hatta bir ara Barnabann) da onlara uyduu belirtilir. ayet Lukann iddia ettii gibi, daha nce Kudste Pavlus, Barnaba, Yakup ve Petrusun katld bir konsilde konu grlm ve yazl bir vesika ile karara balanm olsayd, Galatyallara mektupta anlatld zere Yakup taraftarlar, hala Yahudi olmayanlarn da snnet olmalar gerektiini savunurlar myd ve ayn ekilde Petrus da onlara uyar myd?902 Pavlus ve Kuds ana kilisesi arasnda meydana gelen ve sann kardei Yakup ile Petrus tarafndan srdrlen bu gerilim ve kriz an, Pavlusun Kk Asyal Galatyallara mektubunun konusunu tekil etmektedir.903 Sonu olarak Havariler Konsili, Hristiyanlk tarihinde, Hristiyanln Yahudilikten ayr bir dinsel gelenek olarak gelimesinin temelini oluturmaktadr. Bu ekilde Hristiyanlk kendini Yahudilikten ayrmaya baladktan sonra Yunan felsefesiyle karlam ve bu durum da gelien yeni dinin teolojisinin Yunan

902 903

inasi Gndz, a.g.e., s. 60-61 Eliade Mircae, Dinler Tarihi Szl, ev. Ali Erba, st., 1997, s. 120

208

felsefesinin sylemleriyle ve vastalaryla geliip kurumsallamasna vesile olmutur.904 lk Misyon Yolculuklar Petrusun Filistin Dndaki Faaliyetleri Petrusun Filistin dndaki yaants hakknda ok az ey bilinmektedir. Petrusun, Kuds, Yahudiye ve Suriye gibi blgelerde ilk havarilik faaliyetlerine ilikin bilgimiz, Pavlusun mektuplarndaki konumalarna dayanr. Petrus, sann havarilerin arasnda, Olivet Dandan cennete ykseliinden sonra, Kutsal Ruha olan szn yerine getirmek iin Kudse dnm ve Kuds cemaati iinde ilk Hristiyanlarn lideri olarak tannmtr. Kutsal Ruhun iniinden sonra Pentakost Gn, havarilerin nderi olarak ilk adm atm ve ilk vaazn hayat, lm ve sann diriliinin srlarn renme konusunda vererek, Yahuda skariyotun yerini alacak kiinin tayini hakknda konumutur. lk Hristiyan cemaatine birok Yahudi kazandrmtr.905 sann direktifi ile Kilisenin oluumunda ikinci basamak konumunda Petrus, bundan sonra ilevini Filistin dna tamtr. lmne kadar uzanan periyotda onu, dnemin nemli merkezinde ncil faaliyetlerinde grmekteyiz: I. Simun Petrusun Antakya906daki faaliyetleri: Matta ncilinin 80 yllarnda yazlmaya baland Antakya, Petrusun en derin etki oluturduu ehirdir. Origene, Eusebe, Aziz Jerome gibi Kilisedeki ilk yazarlarn da aralarnda bulunduu bir gelenekte Suriye Antakya Kilisesinin kurucusu Petrustur. Pavlusun verdii bilgiler nda, buraya seyahat eden ve vaaz veren Petrusun, ehirdeki mahalli kilisenin

904

Mahmut Aydn, sa tanr m nsan m?, z Yay., st., 2002, s. 8 www.newadvent.org/cathen/11744a.htm (08.01.2003) 906 Kitab- Mukaddeste iki Antakya ehrinden bahsedilmektedir. Birincisi, M.. III. yy.da ukurova Blgesinde kurulmu ve Roma Suriyesine bakentlik yapmtr. Dieri de Yalva yaknlarnda zellikle Pavlus ve Barnabann faaliyetlerine mekan olmu Antakyadr. Bkz. John P. Meiser, Antioche, Harpers Bible Dictionary, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 33.
905

209

temellerini atan kii olduu anlalmaktadr.907 II. Simun Petrusun Korint908teki Faaliyetleri: ncil faaliyetlerinin bir ksmn bir Grek ehri olan Korintte srdren Petrusun bu seyahatini Pavlusun, ehir halkna yazd ilk mektubundan renmekteyiz.909 Korintte de ncili vzetmek zere bir sre ikamet eden Simun Petrus, buradan Roma (talya)ya gemitir. III. Simun Petrusun Romaya gelii ve ldrlmesi: Korintten sonra Romaya geen Petrus, bu ehirde Pavlus ile birlikte tannm havaridir ve burada balad iddia edilen Katolik Kilisesinin, balangcnda gsterilir. Romadaki faaliyetleri hakkndaki bilgilerin pek kesinlik sergilemedii Petrus ile ilgili, Romal Aziz Clement, Antakyal Aziz gnace, Korntli Aziz Denys ve Aziz rene, skenderiyeli Clement, Origene ve Tertullienin eserleri nemli bilgiler ihtiva ermektedir.910 Bununla birlikte Petrusun Romaya gittii, Roma Kilisesini kurduu ve lmne kadar burada grev yapt konusundaki bilgilerin gvenilir olmad da ileri srlmektedir.911 Pavlusun Misyon Yolculuklar Pavlus stefann talanarak ldrlmesinden sonraki dnemde, Kudste sa taraftarlarna kar fke ve iddetini artrarak srdrm ve nihayet bakahinden ald grevlendirme yazsyla amdaki sa yanls ayrlklar tutuklayp Kudse getirmek amacyla, Kudsten ama doru bir yolculua kmtr.912 Hayatn tamamen deitirecek bu yolculuktan lmne kadar, onun misyon hareketini aadaki balklar altnda deerlendirmek yerindedir:913

907 908

Gal. 2:11 Neolitik dnemlerde kurulmu, gnmzde Atina yaknlarnda 30 bin nfuslu bir Yunan ehridir. Yeni Ahitte Pavlusun, bu ehir halkna yazd iki mektubu (Korintoslulara 1. ve 2. Mektup) bulunmaktadr. Bkz., F. L. Cross-E. A. Livingstone, Corinth, The Oxford Dictionary Of The Christian Church, s. 346 909 1 Ko. 1:12-13 910 Halim Ik, a.g.e., s. 24 911 F. V. Filson, a.g.md. s. 754 912 Res. . 9:1-2; 22:5; 26:12 913 John L. McKenzie, Paul, Dictionary of The Bible, s. 648

210

am vizyonu ve Kuds ziyareti (M. 3739), Antakyadaki hayat ve misyon hareketi (M. 4347), Birinci misyon yolculuu (M. 4549): Bu yolculukta Pavlus, Antakya cemaati tarafndan Kbrs ve Anadoluya misyon faaliyetlerinde bulunmak iin grevlendirilmitir. Yol gzergh Selefkiye yoluyla Kbrs oradan Perge, Pisidyadaki Antakya, Konya Listra ve Derbedir. Bu yolculuk yalnzca Resullerin lerinde Luka tarafndan anlatlr. Antakyadan Kudse yolculuu ve Havariler Konsili (M. 4849 veya 52), kinci misyon yolculuu (M.S. 4952): Pavlus, Antakyadan ayrlarak Anadolu, Balkanlar ve Yunanistandaki eitli kentlerde misyon faaliyetlerinde bulunmutur. Yol gzergh Anadolu yoluyla Yunanistan ve oradan da Kuds yoluyla Antakyadr. Bu yolculukta bulunduu ehirler ve tarihleri yledir: Korinte ilk ziyaret (M. 5052), Selanike ilk ziyaret (M. 5152), nc misyon yolculuu (M.S. 5357): Bu, Pavlusun Antakyadan Anadolu, Makedonya ve Yunanistana oradan tekrar Anadolu yoluyla Kudse uzanan misyon yolculuudur. Efes (M. 5457), Galatya (M. 54), Korinte ikinci ziyaret (M. 5758), Antakyaya dn (M. 58), Vali Feliks tarafndan Sezariyede tutuklanmas (M.S. 58 60),

211

Roma yolculuu (M.6061), lm ( M. 67 ). Pavlusun hayat mcadelesi, Tanrnn verdii grevi tamamlamak iin adanm grnmektedir. Bu hayatn tarihe geme sreci bir hayli sorunu da beraberinde getirmitir. Mesela Resullerin lerinde, Pavlusun din deitirmesinden sonra Kudse be seyahat yapt gsterilmeye allmtr.914 Oysa mektuplarda bununla ilgili sadece kayt bulunmaktadr.915 Yazarlardan bazlar ayrca, Resullerin lerinde916 Havariler Konsilinin, Pavlusun misyonerlik kariyerinden nce meydana gelmi gibi tanmlandna dikkati ekerler. Hlbuki bunun, Pavlusun tebdilinden on drt yl (belki on yedi yl) sonra vuku bulmu olduu sylenir. Bu yazarlar, Kudsteki konsil kararlar konusunda Pavlusun bihaber olduu, olup bitenlerin ona anlatldn da farz ederler.917 Resullerin lerinin, Kudse yaplan birok yolculuu zikrettii grlmektedir. Yazar, Pavlusun Kudsten Romaya kadar olan misyon hareketini tasvir etmektedir. Sonu olarak Pavlusun faaliyetinin hepsi de doudan balayp batya doru giden misyon seyahati grlmektedir. Kimi yazarlar, Pavlusun batdaki misyon ileriyle megul olduuna (Makedonya ve Anadoluda) ve bunun Havariler Konsilinden nce olduuna inanrlar. Onlara gre sknetle geen on drt sene, onun faaliyetleriyle gemitir.918 Mektuplar birinci kaynak olarak alnrsa Pavlus, Arabistanda919 yl geirmitir.920 Pavlus bu zamann bir ksmn

914 915

Res. . 9:26; 11:30; 15:4; 18:22; 21:15 Gal. 1:18; 2:1; Rom. 15:25 916 Res. . 15:6-21 917 William R. Baird, Paul Harpers Bible Dictionary, s. 760 918 Gal. 1:21; 2:1; Ayr. Bkz. William R. Baird, a.g.md., s. 760 919 Burada sz konusu olan Arabistan terimi, eitli yazarlarn da belirttii gibi byk ihtimalle Nebat krall na iaret etmektedir. M.. I.yy.dan M.S. 106da son Nebat Kral II. Rabbelin Romallara yenilmesine kadar, Petra mekez olmak zere gneyde medain Salih (Hicr) ve Teymeden kuzeyde Busraya kadar olan blgede egemen olan Nebatiler, bata I. yy. Yahudi tarihi Josephus olmak zere, Strabo ve Diyoturus gibi erken dnem tarihi ve

212

dini tefekkr iinde geirmi ve muhtemelen ok gemeden vaaz etmeye balamtr. Bu arada amda Kral Aretasn valisi onu yakalatmak iin abalam ancak Pavlus, kfe iinde bir sur penceresinden sarktlmak suretiyle kamay baarmtr.921 Onun din deitirdikten sonra Kudse yapt ilk ziyaret takriben 37de gereklemitir. Resullerin lerindeki rivayet onu cesaretle vaaz ediyor922 olarak takdim etmesine karn, kendi ifadesine gre Arabistandan sonra Kudse gidii yl sonrasna rastlamaktadr. Burada Petrus ile tanr ve on be gn sreyle onun yannda kalr.923 Burada ilgi eken hususlardan biri de Pavlusun, Kudste bulunduu gnlerde sann kardei Yakup haricinde havarilerden hi birini grmediini sylyor olmasdr.924 Kudse yapt on be gnlk ziyaretten sonra, Suriye ve Kilikyada misyon faaliyetlerinde bulunmutur.925 Resullerin lerinin 13 ve 14 numaral bablarna gre Pavlus, Barnaba ile beraber Kbrs, Pisidya Antakyas, Konya, Listra ve Derbede faaliyetlerine devam etmitir. Konyada Pavlus ve Barnaba, Yahudilerin kkrtmalar sonucu tuzaa drlmek istenmi; ancak onlar bunu erkenden renip oradan Likavonyann Listra ve Derbe kentlerine kaarak misyon yolculuklarna devam etmilerdir.926 Pavlus, bu yolculuklar srasnda birok defa hapse girdiini, defalarca lm tehlikesi atlattn; Yahudilerden be kez, otuz dokuzar krba yediini, kez deynekle dvldn, bir kez talandn, kez deniz kazasna uradn, denizde mahsur kaldn, a, uykusuz, ve giysisiz kaldn927 anlatmaktadr. Bu on drt yllk zaman dilimi

corafyaclarca Araplar olarak adlandrlmaktadr. Bkz. inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 45. 920 Gal. 1:17 921 2 Ko. 11:32-33; Res. . 9:23-25 922 Res. . 9:29 923 Gal. 1:18-20 924 Gal. 1:19 925 Gal. 1:21 926 Res. . 14:5-7 927 2 Ko. 11:23-28

213

esnasnda Pavlus, Kuzey Galatyadaki kiliselerin temelinin atlmasnda, Makedonyada ve Korintte misyon grevlerinde bulunmu grnmektedir.928 Resullerin leri ve mektuplar, bu misyon yolculuklarnda Silvanus (Silas) ve Timoteyusun, Pavlusa elik ettiini belirtmektedir.929 Makedonyann Filipi kentinde, Pavlus ve Silasn dvldkten sonra hapse atld930 kayd bulunmaktadr. Bir buuk yl faaliyet yrtt Korintte931 Pavlus, muhtemelen Selaniklilere Mektubu Yeni Ahitteki en eski kitap yazmtr. Ahayann Romal valisi Galyonun M.S. 51-52 yllar arasnda Korintte grev yapt ve Yahudilerin Pavlusu mahkemeye karm olmalar olay 932 dikkate alnrsa mektubun bu yllarda yazld sylenebilir. Burada Pavlusun misyon stratejisinin, misyonu byk bir ehir merkezinde yaymaya balamak ve kendisine katlanlar civar blgelere gndermek933 eklinde olduu sylenebilir. Muhtemelen 4849 veya 52 ylnda yaplan Havariler Konsilinde ortaya kan gelimelerde Pavlusun nemli etkileri olmutur. Havariler Konsilini ayr bir konu bal altnda deerlendirdiimizden, Pavlusun konsil sonras almalarn gzden geirmeye devam edebiliriz. Konsilden sonra Pavlus, Antakyaya yolculuk yapmtr.934 Petrusun ise Pavlustan sonra oraya yakn bir zamanda ulatn935 grmekteyiz. Pavlus, nceleri Petrusun Yakupun yanndan baz ahslar gelmeden nce onlarla beraber yemek yediini, ancak dier uluslardan baz kimselerin gelmesiyle, snnet yanllarndan korkarak, snnetsizlerden uzaklatn, onlarla yemek yemez olduunu936 sylemektedir. Anlaldna gre Kuds Kilisesinin lideri durumunda olan Yakupun gnderdii havariler Antakyaya gelince
928 929

Res. . 16:11; 18:21 1 Sel. 1:1; 2 Ko. 1:19 930 Res. . 16:22 931 Res. . 18:11 932 Res. . 18:12-18 933 2 Ko. 1:1 934 Res. . 15:30 ; 18:22 935 Gal. 2:11 936 Gal. 2:12

214

Petrus, putperest kabul edilen bu toplulukla olan muhabbetini kesmi ve Pavlus da onun Kudsteki arln teyit eden snnet meselesi ve Yahudi olmayan Hristiyanlarn, Musevilere ait yemek yeme kanunlarna ve cinsel ahlakszlk konusuna ilikin tavrn gzlemlemitir.937 Petrusun, Tanrsal dostluun yalnzca imana bal olduunu fark etmemesine kzan Pavlus burada onu sulayarak kar geldiini938 belirtmitir. Daha sonra Pavlusun Efese getiini ve burada byk bir misyon srdrdn (M.S. 52-54) grmekteyiz. Pavlus nceki yolculuklarnda Efese yalnzca bir kez uram, ikinci yolculuundan dnnde Kudse uramak iin nce deniz yoluyla Akvila ve ei Priskila ile birlikte Efese gelmi, burada ksa bir mddet kaldktan sonra, Akvila ve eini burada brakp, yine deniz yoluyla Kudse doru yola kmtr. Sz konusu edeceimiz bu nc yolculuunda Pavlus, Efese geldiinde karsnda hazr bir cemaat bulmutur. Lukann ifadelerine gre Efesteki bu cemaat, Vaftizci Yahyann retileri dorultusunda ekillenmi olan bir cemaattir.939 Burada, Yahyann vaftizinin tvbeyle ilgili olduunu ve sa adna vaftiz olmalar gerektiini anlatan Pavlus, on iki kiilik bu topluluu vaftiz etmitir.940 Efeste vaftizci Yahya adna vaktiyle vaftiz olmu bu grubun, skenderiye doumlu, stn bir konuma yetenei olan ve kutsal yazlar iyi bilen Apollos adnda biri tarafndan kurulduu941 anlalmaktadr. Efeste iki yl kalan Pavlus, yapt misyon faaliyetleri sonucu yeni taraftarlar edinmi olmaldr. Efesten ayrldktan sonra Pavlus, Makedonyaya doru yola kar ve oradan da Yunanistana geer. Yunanistanda ay kalan Pavlus, buradan deniz yoluyla Suriyeye gemek ister ancak Yahudilerin kendisine tuzak kurmalar sebebiyle dn Makedonya zerinden yapmaya karar verir.942 Kendisiyle birlikte yedi kiiyle

937 938

Bkz. Res. . 15:22-29; 21:25 Bkz. Gal. 2:11 939 Res. . 19:1-3 940 Res. . 19:4-7 941 Res. . 18:24 942 Res. . 20:3

215

Makedonya zerinden Troasa gelen Pavlus burada yedi gn kalr943 ve kendisine Korintten iyi haberler getiren Titus ile karlar.944 Sonra Makedonyadan ayrlr ve Korintten, Yahudi Hristiyanlar ve Yahudilerden gelebilecek problemleri nceden tahmin edip Kudse gitmek amacyla yola kar.945 Mektuplardan elde edilen biyografik bilgiler bu noktada sona erer. Resullerin leri, Pavlusun Kudse yapt son gezisini, esaretini, Sezariyeye naklini, ve Romaya yapt deniz yolculuunu detaylaryla tasvir etmektedir. Havari mektuplarndan 1. ve 2. Timoteyusa yazlanlar doru olarak kabul edenler, Pavlusun Romada ilk esaretinden sonra serbest brakldna ve onun douya baka bir yolculuk yaptna inanmaktadrlar. Bu yolculuk esnasnda Pavlus; Troas,946 Efes,947 Milet948 ve Girit 949 gibi yerleri ziyaret etmitir. Timoteyusa kinci Mektup 4:6-8e gre, lm bekleyen Pavlus tekrar hapistedir. Bu yeni yorumlama, ikna edici nitelikte deildir. Bir rivayet Pavlusun Romadan tahliye edildiini ve spanyay ziyaret ettiini ortaya koymasna karn, bu rivayet muhtemelen Romallara Mektup 15:24 ve 28 numaral cmlelere dayanmaktadr.950 Genellikle Hristiyan yazarlar, Pavlusun lm tarihinin 67 olduu kanaatindedirler. Bu kanaat, daha ziyade mparator Neronun saltanat sresiyle ilikilidir. Geleneksel kaynaklar, Pavlusun lm sonrasnda kan isyan ve karklk nedeniyle Neronun saltanatnn son bulduunu vurgulamaktadrlar. Neronun saltanat 68e kadar srdne gre, bu durumda Pavlusun ldrlmesi ise hemen bunun ncesinde 67de olmaldr. Neronun saltanatndan uzaklatrlmasn, hatta lmn, onun dneminde Petrus, Pavlus ve dier Hristiyanlara yaplan zulm ve katliamlara balayan bu gr, yalnzca baz Hristiyan apokrif

943 944

Res. . 20:5-6; 2. Ko. 2:12-13 2 Ko. 7:5-7 945 Rom. 15:31 946 2 Ti. 4:13 947 1 Ti. 1:3 948 2 Ti. 4:20 949 Tit. 1:5 950 Baird William R. Paul Harpers Bible Dictionary , s. 763

216

metinleriyle eitli kilise babalarnn rivayetlerine dayal geleneksel Hristiyan inancndan ibarettir. Bu durumda Pavlusun lm tarihini kesin ekilde tespit edebilmek mmkn grnmemektedir.951 lk Kiliseler Kilise Kavram Kurumsal ve teolojik yaps, ncillere, Resullerin lerine ve Mektuplara dayanan kilisenin teekklnde, havarilerin ve Pavlusun etkilerine gemeden evvel, kelimenin ifade ettii anlamlar zerinde durmak faydal olacaktr. Bylece ortaya kacak anlamlar, bize nemli ipular verecektir. Szlk anlamyla Kilise kelimesi, birini darya armak, toplantya davet etmek, toplamak anlamndaki Greke ek-kaleo fiilinden tretilen ve topluluk mnasna gelen ekklesia tabirinden gelmektedir. Modern Bat dillerinde kilise karlnda eglise (Fr.), church (ng.) kelimeleri kullanlmaktadr. Arapa karl ise kensedir. Baz dilciler, bu kelimenin topluluk anlamndaki Bat ramce kenitadan (Dou ramcede kenta), bazlar ise, Greke ekklesiadan geldiini kabul etmektedir. Kelime Arapaya muhtemelen Greke ibarenin Sryancelemi eklinden girmitir. Trkedeki kilise kelimesi Arapa kensenin deimi eklidir.952 Kilise, Yunanca eklesiadan Arapalam bir kelimedir. Btn Smi Nasraniler ise (idta) kelimesini kullanrlar ki, cemaat manasna gelir. idta kelimesi, sann akirtleriyle Hristiyan mminleri, Yahudiliin knesetinden ayrmak maksadyla cemaat anlamnda kullanlmtr.953 Delalet ettii terim anlam gnlk kullanmda Hristiyan mabedi gibi grnse de, kelimenin genel olarak aada szn edeceimiz ekilde mezhep, nananlar topluluu, evrensel cemaat, Tanrnn halk ve hatta hiyerarik Hristiyan kurumu

951 952

inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 84 Mehmet Aydn, Kilise, D..A., XXVI/11 953 Abdulehad Davud, ncil ve Salib, s. 181

217

gibi teolojik bir temeli bulunmaktadr. Buna gre kilise u anlamlara gelmektedir: Hristiyan geleneinde hem kutsal mekn yani tapna, hem de yerel ya da evrensel Hristiyan toplumunu veya Hristiyanlktaki eitli akmlar (mezhepleri) ifade eden bir terimdir.954 Katolik Kilisesi, Ermeni Kilisesi vb nanlarn tekil ettii, sa Mesih tarafndan Havari Petrusun otoritesi altnda kurulan, havarilerin nderliinde oluturulan, Kutsal Ruh tarafndan teyit edilen, grnmeyen lideri Mesih ile birlemi, yelerini kurtarcnn doktrinini tasdikte, onun kanununu uygulamakta birletiren, grnr bir topluluu ifade etmektedir. Kelime klasik Grekede, sekler anlamda kamu ilerini grmek zere arlan vatandalarn oluturduu topluluu ifade etmekte iken, zamanla her tr topluluk iin kullanlmaya balanmtr. Ekklesia kelimesinin kknde seilmilik ve stnlk anlam vardr. Grekler iin ekklesia, sadece vatanda statsndekilerden olutuu iin seilmilik ve stnlk ifade etmektedir. Kelime, dini bir mahiyet arzetmektedir. deal kabul edilen, esas olarak dini olduu iin srail ekklesias Tanr ve ona ibadetle ilgili ilerle megul olur. Kelime bazen din d toplantlar iin kullanlsa da artk Tanrya kulluk edenleri ifade etmektedir. Kelimede ayrca evrensellik fikri de sz konusudur. Ekklesia, dindarlar topluluu ve zel cemaatlerden hareketle Tanrnn halknn tamamn kuatan bir mna kazanmtr. Nihayet ekklesia kavramnda otorite anlam da vardr. Grek ekklesias devlet ilerine karar vermektedir. Hristiyan ekklesiasn kuran sa Mesih de havarilerini eitli yetkilerle donatmtr. Pavlusun mektuplarnda ekklesia inananlar topluluu (Hristiyan topluluk), belli bir blgenin Hristiyan halk (mahalli kiliseler), btn Mesihe inanlarn oluturduu cemiyet (evrensel kilise) anlamlarnda kullanlmakta, hakikatin direi ve esas, Allahn evi olarak takdim edilmektedir (1. Ti. 3:15). Pavlus, kilise ile Mesih

954

inasi Gndz, Kilise, Din ve nan Szl, s. 220

218

arasndaki sk ilikiyi eitli ekillerde vurgulamaktadr. Ona gre kilise Mesih zerine bina edilmi, Mesihin ke ta olduu Allahn mabedidir.955 zel glere sahip tekilatlanm bir cemiyettir.956 liderleriyle ve davetileriyle

Yeni Ahitte ekklesia kelimesi 114 yerde gemektedir ve birka hari ister evrensel kilise, ister zel kiliseler, isterse inananlarn toplantlar eklinde olsun hep Hristiyan anlamda kullanlmtr. Yeni Ahitte ekklesiann kullanl tamamen teolojik kavramlar erevesindedir ve byk oranda sa nezdinde yaplan Yeni Ahit balamnda kurtulmu olan cemaati ima eder. Kilise kelimesi, inanlar topluluunun tamamn ifade ettii gibi bazen tekil ve oul ekliyle mahalli cemaatler iin de kullanlmtr. Matta nciline gre (16:18), sa da Greke ekklesiann ramice karl olan edta, kenita veya kahala kelimelerinden birini kullanmtr, ancak hangisini kulland tam olarak bilinmemektedir. ncillerden anlaldna ekliyle sa, kiliseyi tek ve evrensel olarak takdim etmekte, gklerin melektu ile aynletirmektedir.957 Kilise kelimesi zamanla iki farkl anlam ihtiva eden Eklesioloji (Ecclesiology) kelimesini kendinden karmtr. Birinci anlam kilise dekorasyonu ve yap bilimi, dieri de esas anlam olan Kilise Teolojisidir.958 Hristiyan inancna gre kilisenin douu, sa Mesihin diriliiyle gereklemitir. Mesihin diriliiyle birlikte yeni bir insanlk ve yeni bir yaratl sz konusu olmutur. Kilise babalarnn ifadesine gre nasl uyuyan demin kaburga kemiinden birinci Havva yaratlmsa, lm uykusundaki Mesihin kaburga kemiinden de ikinci Havva (kilise) domutur. Kilisenin resmi doum gn olan Pentekostla birlikte yaylma da balamtr.

955 956

Bkz. Mehmet Aydn, a.g.md., s. 11 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 221 957 Mehmet Aydn, a.g.md. s.11 958 inasi Gndz, Eklesioloji, Din ve nan Szl, s. 111; Ayr. Bkz., F.L. Cross- E.A. Livingstone, Ecclesiology, The Oxford Dictionary of the Christian Church, s. 441

219

Kilisenin iki safhas vardr ve bunlardan birincisi, sa tarafndan (yaad dnemde) gerekletirilmitir, ikinci safhas da ahir zamana aittir. Bylece o, zamanlarn sonu ve Allahn krallnn kesin olarak otorite kazanmas ile ilgilidir.959 Kilise, Allahn ars ile davet edilmi mminler topluluu anlamna da gelmektedir.960 Her Hristiyan kilisesi, kendisinin apostolik (havarilere ait) olduunu ispatlamak, ilahi kurucusu ile birletirebilmek iin balangcn (menei) dorudan saya veya onun havarilerine balamas gereklidir. nk herhangi bir kilise, havarilerden birinin ahsi eseriyse direkt; nce kurulmu apostolik bir kiliseden kmsa endirekttir.961 Kilisenin apostoliklii ile kilisenin ilk kurucularnn ve ilk yelerinin kurduu kiliseyle gnmzdeki kilisenin ayn oluu ifade edilmektedir. Meru silsilesiyle otoritesini havarilerden alan, sa-Mesihin temel tekilat olan kilise yneticisi ve vaizlerinin bulunmasndan dolay apostoliktir. Havarilerin gelenek ve retilerinin zelliklerini tayan kilise apostolik kilisedir.962 Havarilerden sonra ise, sann inancn benimsemi olanlarn bir mahalde meydana getirdii topluluk, kilise yahut meclis veya cemaat diye adlandrlan bir tekilat meydana getirmitir. Kilise, ilk havari tarafndan grevlendirilmi veya cemaat tarafndan seilmi birok idareci veya kdemliler tarafndan idare edilmitir. Ruhban snfnn balangc da byle olmutur. Bu snf, ibadet merasimlerinin, yardm cemiyetlerinin, umumi sandklarn idaresini, ayrca dindalar arasnda vukubulan davalarda da yarg grevini yklenmitir. Bu ilk ruhban snf hibir cret talep etmeden, dier yeleri gibi, bir i ve gle megul olarak hayatlarn devam ettirmilerdir.963

959 960

Albert M. Besnard, Katolik Mezhebi, s. 133 Albert M. Besnard, a.g.m., s. 137 961 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 35; Ayr. Bkz. Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 179-180 962 Abdurrahman Kk, a.g.e., s. 223 963 Albert Houtin, Hristiyanln Ksa Tarihi, ev. Abdurrahman Kk, A.. l. Fak. Der., c. 25, Ankara, 1981, s. 442

220

Havariler pek de farkna varmadan, kilisenin ilk temel talarn koyan kimselerdir. Esasen kilisenin ortaya knda, sosyolojik bir gerekliliin yannda yani cemaat kavramnn tabiat gerei bir araya gelmenin doal gerekliliinin yannda, ksa saylabilecek bir sre sonra, havarileri de aan baz gelimeler olmutur. Bunlar kanaatimizce Hristiyanln Gentile topraklarnda yaylp Yunan dnyasna intikali ve Hristiyan midinin evrensel bir nitelik kazanmasdr. sann ve havarilerin zaten kurumsal ve dogmalar olan bir kilise kurmu olmalar tarihen mmkn deildir. Kilisenin Douunda Havari Petrus Simun Petrus, ana Kilisenin kurucusu ve organizatr, Hristiyanln ilk dneminde Kuds halknn din lideri konumunda grnr. Bu arada Katolik gelenee gre sa tarafndan Petrusa yneltilen talimat, sadece Onu deil btn Hristiyanlar balayan deerler tar. Ayn gelenek kaya nvannn yalnzca Petrusa verilmi deil, dier nvanlarn da bu vasfta olduu inancn tar. Bundan sonraki hayatnda Simun Petrus, sa adna kerametler sergilemeye varan bir ycelik konumundadr.964 Petrusun bu dnemdeki faaliyetleri, Yeni Ahitin Resullerin leri blmnde anlatlr: 1.Kalabalk bir Yahudi topluluuna hitaben yapt konumasnda gemi peygamber szlerinden nakiller de yaparak sann yceliinden bahseder.965 2.Petrus, havariler arasnda sa adna oluan ilk kerametin failidir. Mabette bir dua annda, anadan doma ayandan sakat olan bir dilenciyi iyiletirir.966 3.Yahudilerin say ller arasndan hayat bulmas, hastalar tedavisi gibi konularndaki sorgulamalarnda szc yine Petrustur.967

Halim Ik, a.g.e., s. 21 Res. . 2:22-24 966 Res. . 3:6 967 Res. . 6:7-10
965

964

221

4.Evli bir iftin sattklar bir mlkte yaptklar sahtekrl fark eden Petrusun her ikisini de azarlamas sonucu ad geenler dp lrler.968 5.Petrus artk kendisinde kerametler, mucizeler (hastalarn ifa bulmas iin glgesinden yararlanmak gibi)969 olduuna inanlan bir ermi olarak kabul grr. 6.Halkn kontrol etmek iin Yuhanna ile birlikte Samiriyeye giden Petrus, burada da (zerlerine ellerini koyunca, onlarn da Kutsal Ruhu almalar)970 bir ycelik konumundadr. 7.Kornelyus adl imanl bir yzbay ziyaretinde Petrusun ahsnda harikulade bir olay (dua etmek iin dama ktnda gkten bir kap inmesi )971 vuku bulur. 8.Kral Hirodesin ikence iin cezaevine koyduu Petrus, hcrede (yanna bir melein gelmesi )972 bir kerametin znesidir. 9.ncil misyonunun devam faaliyetlerindeki yk artk Petrusun omuzlarndadr ve havarilerin szcsdr.973 10.lerinde Simun Petrusun da bulunduu on bir havariye sa lmnden gn sonraki dirilmesinde imdi siz gidip btn milletleri rencilerim olarak yetitirin. Onlar Baba, Oul ve Kutsal Ruh adyla vaftiz edin974 talimatn verir. Hristiyan teoloji ve geleneinde Hristiyan hayatnn en derin aksiyonu, dier sakramentlere alan kap, gnahlardan arnmann forml, nesillerin Tanrnn olu unvan ile yaam kazanmas, Kilise ahsnda saya ve misyonuna katlm gibi tanmlarla anlan vaftiz, ilk oluumunu sann yukardaki szlerinde bulmaktadr. Bu szlerin

968 969

Res. . 5:1-11 Res. . 5:15 970 Res. . 8:14-15 971 Res. . 10:9-16 ; 11:5 972 Res. . 12:7 973 Res. . 15:7 974 Mat. 28:19

222

muhataplar arasnda mevcut Simun Petrus, bylece dier nitelikleri ile birlikte sa Mesihin vekili kabul edilmitir.975 Kilisenin douunda, her Hristiyan sann bir habercisi ve onun (hakllnn) ahidiydi. Birka yl ierisinde, bu ilk Hristiyanlarn ehadeti sayesinde, saya olan iman, Filistinden Asyann, Afrikann ve Avrupann Akdeniz blgelerine kadar yayld ve hatta bu ktalarn ilerine doru nfuz etmeye balad. Havari Petrus Suriyede ve ldrld Romada alt. Pavlus, btn bir Greko-Romen dnyasnda alt. Yuhanna ve Tomas, ncili, Asyann bat blgelerinde tebli ettiler. Yakup, Kudste Yahudi muhtedler arasnda kiliseyi organize etti. Kurtulu mesajnn Yahudi milletinin snrlarnn tesine yaylacan ilan eden Yeuvann kehaneti bylece yerine getirilmiti.976 lk Kiliseler lk dnemlerde retim ve klt toplantlarnn zel evlerde yapld anlalmaktadr. Delegelerin karlkl ziyaretleri, gezici vaizler, maddi yardmlamalar, nemli olaylar vesilesiyle birbirlerine gnderdikleri mektuplar gibi birok tesant iaretlerini, muhtelif mahalli kiliseler, kendi aralarnda icra etmilerdir. Baz kiliselerin zel bir stnl olmutur. ncil yazar olan Markosa bal Antakya ve skenderiye kiliseleri, ilk havarilerden olan Petrus ve Pavlusun ldrldkleri yer olan Roma kilisesi bu tarzda kabul edilmektedir.977 lk kiliseler grnte birer meclis veya cemaat zellii tamaktadr. Bunlar, hiyerarik bir din adam snf ve dini bir hukuk rgtlemek gibi vasflara sahip deildiler. lk Hristiyan Kilisesi, kardee birbirine balanan mnferit cemaatlerden meydana gelmitir. Havari, retmen, cemaat reisi (piskopos) ve yardmclar (diakonlar) gibi grev ayrmlarnn, ncilin k devirlerinde (M.S. 50-150) yapld grlmektedir. Hiyerarik grev taksimat ise, henz I. yzyl sonlarnda Romada
975 976

Halim Ik,a.g.e., s. 22 Christian W. Troll, Tarihi Bir Olay Olarak Hristiyanlk, s.260 977 Albert M. Besnard, Katolik Mezhebi, s. 137

223

yaplmtr.978 Ruhaniler ve cemaat arasndaki kesin ayrlk, M.S. 95 yllarnda ortaya kmtr. Kilisedeki rbta (sukzesion) retisinin gelimesi ile bu ayrlk kuvvetlenmitir. nk kilise hizmetleri iin Mesih, havarilerini; havariler de piskopos ve diakonlar tayin etmilerdir. Yani her bir grevli, sann havarisi ve vekili olmutur. Artk piskoposlar, havarilik ve yksek rahipliin byk ayrcalna sahip hale gelmilerdir. Dinin ve cemaatin koruyuculuk yetkileri piskoposlara verilmi, grevlilerin tayin yetkisi onlara braklmtr. zerlerinde bulunduuna inanlan Kutsal Ruhun ikramnn, makama yaplan kutsama ileminden geldiine, bu ikramn hayat boyu devam ettiine ve kaybolmadna inanlmtr. Bu sebeple Katoliklere gre, bir ruhani grevinden hibir zaman alnamaz. Bu reti, Kilise Babalar tarafndan salamlatrlm, temellendirilmi ve gelitirilmitir. Bylece tekilatl bir Kilise domutur.979 lk Kilise nderleri, Kudste bulunan kilise ihtiyarlarlarndan ve Yedilerden yardm gren kiilerdir. lk dnemlerde yetenekli ve Ruhun armaanna sahip baka kiiler de etkin olmutur. ncil vaizleri, Yedilerin bazlar da dahil Mjdeciler, retmenler ve peygamber ad verilen kimseler bunlardandr. Bu kimseler normalde resmen atanmyor, uzun yolculuklar gerektiren hizmetleri stleniyorlar ve bunun iin Kilise tarafndan destek gryorlard.980 Burada ele alacamz kilise kavram kesin olarak, farkl corafyalarda, sann havarileri ve Pavlus bata olmak zere dier nclerin etkileri yoluyla ortaya kan ilk Hristiyan cemaatleri olacaktr. Belirtelim ki Pavlus, Gentile corafyasnda Hristiyan cemaatleri tekil eden ilk ahs deildir. Resullerin leri, ondan nce

978 979

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 356 Ekrem Sarkolu, a.g.e., s. 357. E. Sarkolu, zikrettii Sukzesion kelimesi iin; Kilise ruhanileri iin takdis ve tayin zincirinin sreklilii, sadan ky papazna kadar inen, manevi grevlendirme ba tanmn yapmaktadr. 980 David F. Wright, lk Hristiyanlar Neye nanyordu?, Hristiyanlk Tarihi, s. 120

224

Fenike, Kbrs, Roma ve Antakyada Yahudi topluluklarndan sann dinine girenler olduunu981 bildirmektedir. lk kiliselerin ortaya k srelerinde bize gre iki nemli sebep karmza kmaktadr. Bunlardan birincisi sann armhta, stefann da talanarak ldrlmesi sonrasnda Kudsteki durumun vehameti, dieri de sann mesajnn Kuds dnda muhatap bulmasdr. Bu durum, beraberinde yeni kiliselerin teekklne imkn hazrlamtr. Bu kiliselerin teekklnde ilk nc sayabileceimiz liderlerin misyon yolculuklarn deerlendirip, faaliyette bulunduklar her ehre veya her blgeye kilise sfat ekleyeceiz. Bunu yaparken de Yeni Ahitteki mektuplarn yazld kiliseler bata olmak zere dier nemli yerleim merkezlerini sralamay uygun gryoruz. Aada szn edeceimiz kiliselerin sralannda Pavlusun mektup yazd cemaatler esas alnmtr. Bu, baka yerleim yerlerinde cemaat bulunmad anlamna gelmemektedir. Buna gre ortaya kan ilk kiliseler unlardr: Kuds Kilisesi Hemen her asrda birok medeniyet asndan nemli kabul edilmi olan Kuds, Lut Glnn bulunduu ukur alann batsnda ve bu alandan fay diklikleriyle ayrlm olan Yahudiye Platosunun dalgal yzeyi zerine kurulmu bir ehirdir. Ad, branicede Yerualayim (Yerusalem) Bat dillerindeki ad ise Jerusalemdir. ncillerde Kuds, nemli bir yer igal etmektedir. Markos nciline gre sa, Celile blgeinde halka tebli faaliyetlerine balar ve onlarn olumsuz tavr zerine Kudse ynelir, ehre girer ve mabedi temizler. Yahudi otoritelerinin tepkisiyle karlanca ehrin cezalandrlacan ve mabedin kirletileceini haber verir. ehrin dnda armha gerildiinde mabedin perdesi yrtlr. Dier nciller Kudsle ilgili bu bilgilere baz ilaveler yaparlar. Yuhanna ncili, sann birok defa Kudse geldiini kaydeder. ncillere gre sann dnyevi hayat Kudste sona erer, havariler orada Kutsal Ruhu alrlar.982

981 982

Res. . 11:19 mer Faruk Harman, Kuds , D..A., XXVI/325-326

225

saya Kudste ilk inananlar, koyu Yahudi idiler ve dier blgelerdeki Yahudilerden farklar, anladmz kadaryla sann Mesih olduuna inanmalaryd. Bu saylar az ilk inanan topluluun, Hristiyanl yaymak gibi bir gayretleri olmasa da, Resullerin lerinde, Helenistler denen kimselerden yeni dine girenlerin bu ilk cemaatten etkilendikleri anlatlmaktadr. Bunlar hayatlarnn ounu Yunan ehirlerinde geirip geri kalan mrlerini vatanlarnda geirmeye gelen Yahudilerdi. Renan, bu Helenistlerin Hristiyan dinine dnmelerinin, branilerinkinden ok fazla olduunu, Kudsn ilk cemaatini oluturanlarn da, mutaassp Ortodokslardan teekkl etmediini, bunlarn, havarilerin ve raklarnn szlerini dinlemediklerini yazmaktadr. Yukarda belirttiimiz gibi yeni dine iltifat edenlerin, Yahudilie yeni katlm, byk mekteplerden gememi, Yahudi geleneine balanmam ve kutsal dili renmemi kimseler olduu983 anlalmaktadr. Renan, bunlar yle tasvir etmektedir: Talmudcu Yahudide dikkati eken ey inanma kabiliyeti deildir. Latin hicivcilerin bildikleri mucize ve harika merekls saf Yahudi, Kuds Yahudisi de deildir; olsa olsa, pek dindar olmakla beraber cahil ve dolaysyla btl itikatlara pek bal olan Helenist Yahudisidir.984 Bu Helenistlerin iinde en mehurlar, maln mlkn satarak havarilerin hizmetine sunan, birinci yzyln Pavlustan sonra en faal misyoneri kabul edilen ve havarilerin kendisine sonradan Barnaba adn verdikleri Kbrs asll Yusuf Hallev; Romallara mahsus Marcus lakabn tayan Barnabann kuzeni snnetli Yuhannadr.985 Dier mehur kimseler, Hristiyanl kabul etmeden nce Yahudilie dnm bir putperest olan stefan; stefan gibi rahip yama ve onun gibi gayretli bir vaiz olan (havarilerden olmayan) Filipus; Androni ve Yunia; muhtemelen kar koca olan Akila ve Priskilla idiler.986

983 984

Ernest Renan, Havariler, s. 97 Ernest Renan, a.g.e., s. 98 985 Renan, Barnaba ve Yuhanna Markosun ihtidalarnda Petrusun etkili olduunu, kinci ncilin mefruz veya gerek mellifinin bu Yuhanna Markos olmad farzedilse bile onun rolnn ok nemli olduunu, Pavlus ve Barnabann ve belki de bizzat Petrusun misyon yolculuklarna katldn belirtir. Ernest Renan, a.g.e., s. 92 986 Ernest Renan, a.g.e., s. 94

226

Btn kaynaklar, kilisenin tekiline yol aan hareketin balang noktas olarak, Roma mparatoru Tibre (Tiberius) (M. 3037) nin son zamanlarnda Kudste yaayan bir grup insan gstermektedirler. Bu ilk taraftarlar, Yahudi ileri gelenlerinin telkiniyle Roma valisi Pilatenin emri zerine ikence ile ldrlm Nasral sann doktrinine ve kendisine mntesip olduklarn sylemekteydiler.987 Kudste, Petrusun, Yakup ve Yuhannaya oranla daha baskn bir rol stlendii, stefann da ad geen kiiler gibi nde gelen bir lider olduu, ancak hibir zaman Petrusa denk olamad ve stefann Kuds cemaatini; Helenistik kanadn kendi bnyesine alp, Aramice konuanlar Petrusa vermek suretiyle ikiye bld konusunda inandrc olmayan iddialar da ileri srlmtr.988 Antakya Kilisesi Kzldenizden balayan eria Nehri yata ve Asi Nehri yata ile Gney Anadoluya uzanan kntde Asi Nehri kysnda yer alan ve Kuranda, karye ve Medine989 kelimeleriyle iaret edildii sylenen ehirdir.990 Ancak, Yasin Suresinde zikredilen Ashabul-Karye olayndaki Karyenin Antakya olduu net deildir. Antakya, mrikleri ve ilk Hristiyan misyonerlerini cezbeden kilisenin balang noktas olmutur. Yahudilikle ilgisini koparan ilk Hristiyan kilisesi orada kurulmu, havariler arasndaki en byk hristiyan misyonu orada teekkl etmi ve nihayet Pavlus da, kesin dn ve gelimesini orada tamamlamtr. Resullerin leri, Kudsten karlan Helenistlerden bir grubun Antakyaya gidip, ncili ilan ettiklerini anlatmaktadr. stefann ldrlmesiyle balayan bask sonucu dalan inanllar, Fenike Kbrs ve Antakyaya kadar giderler ve yeni dini sadece Yahudilere duyururlar. Ancak ilerinden Kbrsl ve Kireneli olan baz kimseler, Antakyaya gidip putperestlerle konuup sa ile ilgili

Albert Houtin, Hristiyanln Ksa Tarihi, s. 437 F. V. Filson, a.g.md., s. 754 989 Bkz. Kehf 18:77,82;Ysin 36:13,20 990 Halil Sahilliolu, Antakya, D..A., III/228
988

987

227

mjdeyi bildirirler ve almalar sonucu ok sayda kimseyi Hristiyanla sokarlar. Bunlarn icraat Kudsteki cemaate kadar ular ve Kuds cemaati Barnabann Antakyaya gnderilmesine karar verirler. Barnaba da burada gereken misyon faaliyetini gerekletirir. Bunun ardndan Pavlusu aramak iin Tarsusa giden Barnaba onu bulur ve tekrar Antakyaya getirir. Burada bir yl boyunca faaliyette bulunurlar ve byk bir kitleyi eitirler. te bu dnemde Antakyadaki topluluk ilk defa Mesihiler ya da Hristiyanlar adn alrlar.991 Bu sralarda Klavdiyusun imparatorluu dneminde Kudsten Antakyaya Agabus adnda biri gelerek, btn dnyada iddetli bir ktlk olacan bildirir ve Antakya cemaati, Yahudiyede yaayan cemaate gnderilmek zere yardm karar alr ve toplanan balar Barnaba ve Pavlus araclyla Kudse gnderir.992 Havarilerin ilk defa Antakyaya neden Barnabay gnderdikleri sorulabilir. Kutsal metinlerin ifadesine gre Barnaba Kutsal ruh ve imanla doluydu. O, Kbrsl ve Levili idi. Asl ad Yusuftu. Barnaba cesaret verici anlamna geliyordu. nk tarlasn satarak, parasn havarilerin emrine vermiti. Yani Barnabann Antakyaya gnderilmesi tesadf deildi. Nitekim Barnaba, misyon faaliyetlerini Antakya merkezli yrtmtr. Barnaba sadece, biraz karar vermede ve cesarette ekingendi. Belki de bunun iin, Tarsusta bulunan Pavlusu Antakyaya getirerek, misyon faaliyetlerinde kendisine destek vermesini salamtr. Burada Barnabann niin Pavlusu bulmak ihtiyac duyduu sorusu da sorulabilir. Ancak bu sorunun cevabn vermek zordur. Belirtmek gerekir ki, Barnabann Pavlusa byk hizmeti olmutur. nk Pavlusun ilk Hristiyan cemaatine dhil edilmesi ve orada itibara mahzar olmasnda Barnabann rol byktr. Bu, Pavlusun Barnabaya minnet duymasn salam olabilir. Dier yandan Pavlus tahsilli bir ahsiyettir. Antakyadaki kltrel zemin, Pavlus gibi lim birinin varln zaruri hale getirmi olabilir. Dier nemli bir sebep de, Antakyann Hristiyanln ilk dnemlerinden beri Yahudi

991 992

Res. . 11:19-26 Res. . 11: 27-30

228

fanatiklerinin youn olduu bir blge olmasdr. Yahudi evreleriyle Hristiyanlarn yaptklar tartmada Barnaba, yetersiz kalm olduundan dolay Pavlusa ihtiya duymas da ihtimal dhilindedir.993 Kuds toplants sonras Antakya'ya dnen Pavlus, Barnaba ve dier havariler bu anlay Antakya'da yerletirmeye altlar. Artk Yahudi kkenli Hristiyanlarla yeni Hristiyan olmu baka milletler arasndaki gerilim azalm ve bir bar havas meydana gelmiti. Ayn havann baka yerlerde de olumas iin aba sarf edilmesi gerekiyordu. Bu noktalar zerinde durulduktan sonra, dier Yahudi yasaklar, Hristiyan olan yeni milletleri pek alakadar etmiyordu. Yahudi kkenli Hristiyanlarla Yahudi olmayan Hristiyanlarn sosyal ve dini konsenssleri bu noktalarda belirgin bir hale gelmiti.994 Daha sonraki Hristiyan misyon faaliyetleri iin Antakya, hep merkez olma roln korumutur. nk Antakya Kilisesi, Hristiyanln ilk dnemlerinde ve sonraki dnemlerinde btn dou Hristiyanln iine alan bir kontrol ve propaganda merkezi tekil ediyordu. Geri Antakya Kilisesi, dini problemleri dorudan Kuds merkez tekilatnn yneticileriyle mzakere ediyordu. Balkanlara ve Anadolu'ya yapt btn seyahatlerde Pavlus seyahatinin hem balangcn hem de dnn Antakya merkezli yapmtr. Petrus ise, Antakyaya defa ok nemli seyahatler yapm ve Hristiyanln tekilatlanmasn salamtr. Petrus ilk Antakya Seyahatinde, Antakyada kilisenin olumasn salamtr. Petrus, 44 ylnda Hirodes dneminde tutuklanm ve daha sonraki iki yllk dnemde ikinci defa Antakyaya gelmitir. Petrusun Antakyaya nc seyahati, Kuds toplantsndan sonra vuku bulmu, 53 ylndan 56 ylna kadar tek bana Antakyada kalmtr. Petrus gibi, sann en gzde havarilerinden birisi tarafndan kurulmu olan Antakya kilisesi, dier havariler tarafndan da yalnz braklmamtr. Yuhanna ve Tomas, bunlardandr. Petrus, Antakyada yapt

993

Mehmet Aydn, Antakya ve Tarsus Eksenli lk Dnem Hristiyanlna Bir bak, S.. l. Fak. Der., Konya, 2003, sy. 15, s. 8-9 994 Mehmet Aydn, a.g.m., s. 14

229

faaliyetlerden dolay ve ilk Hristiyan cemaatini oluturduundun dolay ilk Antakya Patrii olarak kabul edilmektedir. Antakyadan ayrlrken, yerine vekil olarak gnatius Nuraniyi995 brakmtr. Anlaldna gre Petrus, Yahudi Hristiyanlarn bana gnatiusu brakmtr. Antakya'da dier milletlerden gelen Hristiyanlar iin Pavlus da Evodiusu vekil brakmtr. Miladi 64 ylnda Petrus Romada idam edilince, Antakyadaki Hristiyanlar Evodius ynetmi, Nero, onu 68 ylnda ldrnce onun yerine de gnatius Nurani gemitir. Bylece gnatius Nurani patrik olmutur. gnatius Nurani Antakya kilisesinin nc Patriidir. Onun dneminde Antakya kilisesi, Yahudi ve dier milletlerden gelen btn Hristiyanlar bir at altnda toplam ve Hristiyan cemaati birlik iinde yaatmtr. Ancak Roma mparatoru, Pers seferine giderken Antakyaya urayarak, gnatius Nuraninin faaliyetlerinden rahatsz olmu ve onu, Romaya mahkeme edilmek zere gndermitir. gnatius Nurani, Antakya kilisesini, ok deerli bir hazine olarak brakmtr. Antakya Kilisesinin Resullerin yolunda devam iin ok aba sarf etmitir. Bunun iin Antakya Kilisesinin ayin usulnn ilk Kuds bapiskoposu olarak kabul edilen sann kardei Yakupun Kudste uygulad ayin usul olduunu kilise tarihleri yazmaktadr. Antakya Kilisesi, Resullerin hatralar ve abalaryla kurulduktan sonra, ok nemli grevler stlenmi ve tarih iinde on iki metropolit ve yz otuz yedi piskoposluk ile blgenin en byk kilisesi olmutur. Hristiyanln ilk dneminde, Kuds Kilisesinden sonra, Hristiyanln yaylmas ve yerlemesi iin ok nemli rol stlenen Antakya Kilisesinin belli bal zellikleri unlardr: Antakya Kilisesi, ilk Havariyyun kiliselerinden biridir.

995

gnatius Nurani, ikinci yzyl balarnda Antakyadaki kilisenin piskoposudur. Hakknda edinilen snrl bilgilerin kayna, 110-115 yllar arasnda yarglanmak zere Romaya gtrlrken yazd yedi mektuptur. gnatius, havarilerin kendisinden stn olduunu kabul etmekle birlikte, kendisinin de Kutsal Ruhun peygamberlik armaanna sahip olduuna inanyordu. Yedi mektubunu Efes, Magnesia (Manisa), Tralles (Aydn), Roma, Filadelfiya ve zmir Kiliseleri ile zmir Piskoposu Polikarposa yazmtr. man uruna lmeyi ok istediinden, Romadaki Hristiyanlara beklenen lmn engellememeleri iin yalvarmtr. Bkz. Michael A. Smith, Antakyal gnatius, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yay., st., 2004, s. 83

230

Kuds toplantsnda alnan kararlar, Nuhi kanunlarndan bir ksmn tekil ediyordu. Bu kararlarn hedefi, Antakya cemaatini rahatlatmakt. Ancak bu kararlar, ilk Hristiyanlarn tamamnn alma faaliyetlerine hz vermitir. nk Yahudi-Hristiyanlara gre Nuhi kanunlara inananlar kurtulua ereceklerdir. Antakya, Yahudiyedeki ktlk ve sefalet iinde olan cemaate maddi destek toplam ve onlarn aclarn dindirmitir. Antakya Kilisesi, Asyaya, Romaya ve Mezopotamyaya Hristiyanln yaylmas iin ana st grevi yapmtr. sann ve Resullerin dili olan Aramicenin yaamas ve ayinlerde kullanlmasn, Antakya Kilisesi salamtr.996 Sonu olarak Antakya ve Tarsus Eksenli ilk dnem Hristiyanlnn tarihi seyrinde ncellikle Antakya ok nemli bir rol stlenmitir. sann armh olayndan sonra Kuds cemaati bask ve takip altna girince, Antakya ok gvenli bir propaganda ve snma yeri haline gelmitir. Bunun iin de sadan hemen sonra, Resuller bu blgeye seyahat etmeye balamlar ve Antakya Kilisesinin temelini Petrus, Barnaba ve Pavlus, salam ekilde atarak onu, btn douya, Asyaya ve hatta Balkanlara Hristiyanln alan bir kaps haline getirmilerdir. Hristiyanln ilk asrnda Antakya kilisesinin oynad bu ciddi rol olmasayd, douda ve Asya'da Hristiyanln yaylma ans olmayacakt. Asya ktasnda ve Afrikada, kltrel ve dini varlklarn devam ettiren Keldani ve Nestori Hristiyanlarnn varolmasnda Antakya Havariyyunun kurucular olan ilk Resullerin aln terleri, bitmeyen soluklar ok nemli rol oynamtr. ayet bu dini gruplar, bugne kadar gelebilmise bu, ancak ilk havarilerin Resullere zg abalarnn bir eseri olmutur.997 Sryanilere gre Antakya, dini bir merkez olarak Petrus tarafndan kurulduu iin, Habeistann dini merkezi olan

996 997

Mehmet Aydn, Antakya ve Tarsus Eksenli lk Dnem Hristiyanlna Bir bak, s. 16 Mehmet Aydn, a.g.m., s. 16

231

skenderiye, Roma ve stanbul Genel Kiliselerinden daha stn bir konumdadr. Petrustan gnmze kadar gelen Sryani Patrik says 121 civarndadr.998 Efes Kilisesi Antik Efesin bulunduu yerde kurulmu olan ve bugn Seluk adn tayan, Ortaalarn nemli bir dini ve ticari merkezidir. Efeste yaayan ve mezar burada bulunan Havari Yuhannann (St. Theologos) ad dolaysyla Bizans ve Roma kaynaklarnda Agio Teologo, Aya Thologo, Altolugo, Altolloch, Latalogo, Arap ve Osmanl kaynaklarnda Ayasuluk adyla anlm bir yerleim yeridir.999 Ayasuluk, Anadoludaki ilk Hristiyan merkezlerinden biri olmas, Pavlusun uzun sre burada kalp Hristiyanl yaymas, dier taraftan Havari Yuhannann (St. John Theologos, St. Jean le Thologien) burada yaayp lmesi, Hz. Meryemin burada yaad iddias ve yedi uyurlar hadisesinin Efeste vuku bulduu inanc sebebiyle Hristiyanlkta byk nem tamaktadr. Hristiyanlk ncesi Efes ehrinde Tanra Artemis ve imparatorluk kltleri ile Yahudilik inanlar mevcuttu. Bilinebilen en eski dnemlerden itibaren burada daha sonra Artemis adn alacak olan byk ana tanra Kibele (Cybele) klt yaamaktayd ve M.. VI. Yzylda bu tanra adna byk bir tapnak (Artemision) yaplmt. Birok defa yaklp yklan ve tekrar yaplan bu tapnak; IX. yzyln sonunda her trl putperest tapnmay yasaklayan Thodose Fermanndan sonra tamamyla ortadan kalkmtr. Hristiyanlk geldiinde Efes yresine hkim olan inan Artemis kltyd. Pavlus, misyonerlik gezileri srasnda Efese iki defa gelmi, ikinci geliinde burada iki yldan fazla kalarak Hristiyanl yaymaya almsa da Artemis kltn

Aziz Gnel, Trk Sryanileri Tarihi, Diyarbakr, 1970, s. 32. Ayr. Bkz. Samuel Akdemir, Gemite ve Gnmzde Trkiyedeki Sryani Kiliseleri, Dinler Tarihi Aratrmalar-III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler tarihi Dernei Yay., Ankara, 2002, s. 10. Gnmzdeki Sryani Patrii, gnatius Birinci Zekka Ayvaz olup, Sryani Patriklerinin 122.sidir. 999 Ferudun Emecan, Ayasuluk-Tarih, D..A., st., 1991, IV/226-227

998

232

benimseyen Efeslilerin sert tepkisiyle karlamtr.1000 Resullerin lerine gre, Artemis tapnann gmten maketlerini yapan Dimitriyus adnda bir kuyumcu, el sanatlarna bir hayli i salayan biridir. Dimitriyus, onlar ve benzer ilerle uraanlar toplayarak, byk kazan saladklar bu iten, Pavlusun elle yaplan tanrlarn gerek tanr olmad ynndeki propagandas sebebiyle zarar grdklerini ve bunun btn Asya ilinde ve btn dnyada tapnlan tanrann ululuundan yoksun kalmas anlamna geldii eklindeki k ile Efes kentini kartrr. Bunun zerine Efesliler, Pavlusun misyon arkadalarndan Makedonyal Gayus ve Aristarkusu yakalayarak tiyatroya gtrrler. Bu arada, daha nceden Hristiyan olmu birtakm kimseler Pavlusu ikaz ederek grnmemesini rica ederler. Yahudiler, skender adndaki kiiyi1001 ne kararak suu onun zerine ykmaya alrlar. Ancak bunun Yahudi olduu anlalr. Kalabal yattran bir kamu grevlisinin, yakalanp getirilen adamlarn esasen bir zararlar olmadn; tapnaklarnn zarar grmediini ve tanraya da svmediklerini, ikyeti olanlar iin bir yarg yolu bulunduunu sylemesi zerine topluluk dalr. Pavlus da ortalk sakinletikten sonra buradaki Hristiyan cemaate bir konuma yapar ve Efesten ayrlp Makedonyaya gider.1002 Daha sonra Pavlusun Milete uradn ve buradan Efes cemaatinin ileri gelenlerini yanna arttn gryoruz. Efes topluluunun, gelecekleri asndan dikkatli olmas gerektii mesajlar veren Pavlus, uzun bir konuma yapar ve bir daha kendisini gremeyeceklerini bildirir.1003 Pavlusun bu Efes ziyaretinden nce de, Korintte bir sre kalp Korintli Priskila ve Akvila ile birlikte Suriyeye gitmek zere gemiyle yola kt ve Efese vardklar zaman bu iki talebesini burada brakt, Resullerin lerinde anlatlmaktadr.1004 Bu rivayetten, Priskila ve Akvilann

Orhan Seyfi Ycetrk, Ayasuluk-Dinler Tarihi, D..A., st. , 1991, IV/227-228 Pavlus, Timoteyusa yazd Birinci Mektubunda, bu skender ve meneyus adndaki kimse hakknda temiz vicdan bir yana itmekle iman konusunda battlar ifadesini kullanr. Bkz. 1 Ti. 20 1002 Res. . 19:22-41; 20:1 1003 Res. . 20:17-36 1004 Res. . 18:18-19
1001

1000

233

Efeste kalarak Efes cemaatine liderlik ettii sonucu ortaya kmaktadr. Efese gelerek misyon faaliyetlerin de bulunan bir baka kii skenderiyeli Apollostur. Yahya tarafnda vaftiz edilmi olmasna ramen, gittii yerlerde sa hakknda doru bilgileri anlatan, stn bir konuma yetenei ve iyi bir eitimi olan Apollos, Priskila ve Akvila tarafndan bilgisi ve iman glendirilmi biridir.1005 Efeste Yahya adna baz kimseleri vaftiz eden Apollos, burada Pavlus ile karlam ve vaftiz olan bu insanlar bu defa da Pavlusun konumas zerine sa adna vaftiz olmulardr.1006 Pavlusun, Efeste kald iki yl boyunca, farkl inanlara mensup ok sayda kiiyi gerek konumalaryla gerekse gsterdii mucizev olaylarla Hristiyan yapt ve burada ciddi bir cemaat ina ettii anlalmaktadr.1007 Pavlusun Efeste kald dneme iaretle sa Mesihin diriliini sz konusu ederek sarfettii canavarlarla dvtm tabirini anlamamakla birlikte, bunun gnostik bir anlam tadn syleyebiliriz.1008 Pavlusun, Efese ziyaretinin gerekesi olarak, burada byk ve etkili iler yapmak iin kendisine bir kap aldn sylemi olmas dikkat ekmektedir.1009 Pavlus Makedonyaya giderken, talebesi olan Listral Timoteyusu,1010 yanl retilerin yaylmasn nlemek iin Efesteki cemaatin yannda brakmtr. Buna gre Timoteyus da, Efeste misyon faaliyetleri yrten bir baka misyoner olup Pavlus

Res. . 18:24-26 Res. . 19:1-7 1007 Res. . 19:8-20 1008 1 Ko. 15:32 1009 1 Ko. 16:9 1010 Timoteyus, Konya ilinin snrlar iinde kalan bugnk Hatunsaraya yakn Listra kentindendir. Yahudi olan annesi Evniki ve bykannesi Lois imanl kiilerdir. Timoteyus, ocukluundan beri Kutsal Yazlar bilen biridir ve onun Pavlusla ilk karlamas, Pavlusun ncili yaymak iin kt ve byk zorluklarla karlat ilk yolculuu srasnda olmutur. Pavlus, ikinci yolculuu srasnda Timoteyusu ekibine katm ve bundan sonra birlikte almlardr. ncilde bulunan alt mektup hem Pavlusun hem de Timoteyusun adn tamaktadr. Pavlusun, son mektubu olan 1. Timoteyusa Mektup ile birlikte, bu talebesine yazd ayn ad tayan iki mektubu bulunmaktadr. Bkz. Yeni Ahit, 1. Timoteyusa Giri, s. 232
1006

1005

234

tarafndan kendisine son derece nem verilen biridir. Pavlus, onun ok gen biri olduunu1011 syler. Grld gibi, Efeste faaliyetlerde bulunan nemli isimler sz konusudur. Bunlardan biri de Pavlusun vgyle sz ettii Onesifordur. Bu kii de Pavlusun almalarna yardm etmi ve hatta kendisinin Romay ziyaretinde yannda bulunmutur.1012 Dier bir talebesi de Tihikus olup, Pavlus tarafndan Efese gnderilmitir.1013 Efeste, Pavlus dnda Havari Yuhannann da misyon faaliyetleri yrtt sz konusu edilmektedir. ehre Ayasuluk adnn verilmesine sebep olan ve burada uzun sre yaayan, hatta burada ld kabul edilen Yuhannann Efese ne zaman geldii kesin olarak bilinmemektedir. sann semaya urcundan sonra annesi Meryemin nerede yaayp ld tartmasna bal olarak Yuhannann Efese ne zaman geldii de inceleme konusu olmutur. Meryemin Blbldanda, bugn kendisine nispet edilen evde yaayp ldn savunanlar, Katolik rahibe Anne Catherine Emmerichin vizyonlarna dayanmaktadrlar ki buna gre St. Jacques, spanya dnnde Efese uram, burada vefat eden Meryemin cenazesini kabre kadar tamtr. Bugn genel olarak kabul edilen kronolojiye gre St. Jacques 43 veya 44 ylnda lmtr. u halde Meryem, bu vizyona gre en ge 42 ylnda lm olmaldr. Meryem, Yuhanna tarafndan yaplan evde dokuz yl yaadna gre Havari Yuhanna, 32 veya 33 yllarnda Efese gelmi olmaldr. Ancak Yuhannann bu yllarda Efese gelmi olmas, hem Resullerin lerine hem de tarihi bilgilere ters dmektedir. Meryemin Efeste yaayp ldn savunan Tillemont bile Yuhannann 65 ylndan nce Efese gelmi olabileceine ihtimal vermemektedir. Meryemin Kudste vefat ettiini savunanlar ise Yuhannann tarihi gereklere uygun olarak 60l yllardan nce Efese gitmediini kabul etmektedirler. Zira 5558 yllarnda Efeste kalp Hristiyanl yaymaya alan Pavlusun

1011 1012

1 Ti:4:12 2 Ti:1:16-18 1013 2 Ti 4:12

235

oradaki faaliyetlerini anlatan Resullerin leri, Yuhannadan hi bahsetmemektedir. M.S. 61 ylnda Efeslilere mektubunu yazd kabul edilen Pavlus, bu mektubunda da Yuhannadan bahsetmemektedir. u halde 61 ylnda da Yuhanna henz Efese gelmemitir. Onun Efese 65 ylndan sonraki bir tarihte geldii kabul edilmektedir. Kilise geleneine gre Yuhanna, Efesten Patmos adasna srgn edilmi, hatta kendisine nispet edilen Vahyi (Apokalips) burada yazm, 96 ylnda Nervann tahta k zerine Efese dnmesine msaade edilmi ve Trajan dneminde (98-117) vuku bulan vefatna kadar orada yaamtr. Mezarnn bulunduu Ayasuluk tepesine M.S. VI. Asrda mparator Justinien tarafndan bir bazilika yaptrlmtr ki, bu bazilikann kalntlar gnmze kadar gelmitir.1014 Hristiyanlkta Efes, M.S. 431 ylnda stanbul patriklii yapm olan Nestoriusun grlerinin tartld nc kmenik Konsile ve 449 ylnda yaplan ikinci konsile ev sahiplii yapm nemli bir yerleim yeridir.1015 Korint Kilisesi Korint, Orta Yunanistan ile Peleponnes yarmadas arasndaki krfezin aznda kalan, kuzey-gney ve dou-bat ticaret yollarn denetimi altnda tutan nemli bir kentti. Yeni Ahit dneminde Ahaya da (Achaia) bir Roma eyalet baehriydi.1016 Korint kenti, cinsel ahlakszlyla n salmt. Eski Grek tanrlarna ait en az on iki tapnan bulunduu bu kent, alabildiine putperestliin penesindeydi. rnein putlara sunulan adaklarn sadece belirli blmleri yaklr, geri kalan yenir ya da kasaplarda satlrd. Bunun yan sra felsefe ve bilgelik byk deer tard. Hem Yahudi hem Yahudi olmayanlardan oluan inanllar topluluu, belirli baz kltrel sorunlarla kar karya kalmtr.1017

1014

Orhan Seyfi Ycetrk, a.g.md., s. 228; Meryemin Efesteki yaam konusunda Bkz. Gnay Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, T.D.V. Yay., Ankara, 1997, s. 78-93 1015 Hristiyanlkta Konsiller iin Bkz. Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsileri ve II. Vatikan Konsili, S..Yay., Konya, 1991 1016 F.L. CrossE.A. Livingstone, Corinth, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 346 1017 Yeni Ahit, 1. Korintlilere Giri, s. 179; Ayr. Bkz. 1 Ko. 1:17, 2:16, 11:17-34

236

Pavlusun iki defa Korint ziyareti sz konusudur ve bunlardan ilki ikinci misyon yolculuu (M. 5052 yllar aras), dieri de nc misyon yolculuu (M.5758 yllar aras) olarak zikredebileceimiz dnemlerde yaplmtr.1018 Resullerin lerine gre Pavlus, Atinadan ayrlp Korinte gider ve orada Pontus doumlu, Akvila adnda bir Yahudi ile kars Priskilay bulur. Bunlar, Klavdiyusun btn Yahudilerin Romay terk etmesi yolundaki buyruu zerine, ksa sre nce talyadan gelen kimselerdir. Akvila ile Priskilann yanna giden Pavlus, ayn meslekten olduundan onlarla kalp alr.1019 Silas ile Timoteyus, Makedonyadan gelince Pavlus, kendini tmyle misyon faaliyetlerine adar ve burada Yahudilerle sert tartmalar yapar. Bu arada Titiyus Yustus ve havra yneticisi Kriptusun Hristiyan olmalarn salar. Olup biteni gren birok Korintli vaftiz olup Pavlusa katlr. Pavlus, Korintte grd bir vizyon sonucu burada bir buuk yl kalr.1020 Bu zaman iinde, yukarda belirttiimiz Apollos ile karlar. Pavlusun Korintlilere yazd iki mektup incelenecek olursa, bu kentte Pavlus ve dierleri araclyla hatr saylr bir cemaat olutuu kanaatine varlacaktr. Pavlusun Korinte gnderdii misyonerlerden biri de Titustur. Onun iin vg dolu szler sarf ederek kendisinin imanl topluluklar tarafndan seilip gnderildiini anlatan Pavlus, Korint halknn onu barna basmasn,1021 nk Makedonyada skntlar iindeyken kendisinin gelip teselliler verdiini ifade etmitir.1022 Pavlusun Korint ziyaretiyle ilgili dikkat eken bir nokta, seyahatle ilgili rivayetlerin, Pavlusun yreye seyahati ncesinde burada baz Yahudi kkenli Helenistik sa taraftarlarnn (Bultmannn ifadesiyle Helenistik Yahudi-Hristiyanlarn)
1018

John L. McKenzie, Paul, Dictionary of The Bible, s. 648 Res. . 18:1-3. Pavlusun asl meslei adrclkt. 1020 Res. . 18:5-11 1021 2 Ko. 8:16-23 1022 2 Ko. 7:6-7. Titus, Pavlus tarafndan kendisine mektup gnderilmi Grek asll nemli bir misyonerdir. Pavlusla beraber alm ve Gal. 2:1e gre Pavlus tarafndan Barnaba ile birlikte Kudse gtrlmtr. Pavlusun Korintten ayrlmasndan sonra bu yrede onun vekili olarak kalm, 2 Ti. 4:10 a gre de Dalmayada misyon faaliyetleri yrtmtr.
1019

237

bulunduunu gstermesidir. rnein, Pavlusun Korintte evinde kald Akvila ile kars Priskila, Pavlustan nce Korinte gelerek yerleen ve burada misyon faaliyetlerinde bulunan Yahudi meneli Helenistik sa cemaatine ait bir ifttir. Yahudilerin aksine, Akvila ve karsnn ona kucak amalar onlarn da Pavlus gibi Helenistik sa cemaatinin yeleri olduuna iaret etmektedir. Bu iftin de tpk Pavlus gibi gezgin misyonerler olduklar anlalmaktadr. Pavlus ncesi dnemde, Roma, Korint, Efes ve benzeri eitli yerleim merkezlerinde faaliyet gsteren Helenistik sa cemaatinin bu almalar, Pavlusun bu blgelerde misyon hareketini baaryla srdrmesinin nemli nedenlerinden birisi olarak dnlebilir. Zira Pavlusa paralel inan ve retilere sahip olan bu nc misyonerlerin, faaliyetleriyle Pavlusun hareketine uygun zemin hazrladklar kesindir.1023 Pavlusun ikinci misyon yolculuu srasnda ziyaret ettii yerleim merkezlerinde ac ekip len ve sonra tekrar dirilen Mesih doktrinini halka anlatr ve bu merkezlerde bu retiye inananlardan cemaatler oluturur. zellikle de Selanik ve Korintte baarl olur.1024 Selanik Kilisesi Selanik, Tuna Nehrinden balayp gneye uzanan ana kara yolunun Romadan douya uzanan ana yolla kesitii noktada bulunan ve Roma mparatorluu snrlar iinde kalan Makedonya eyaletinin bakentiydi.1025 Pavlus, buray M.50 veya 51 yllarnda ziyaret etmitir ve bu blgedeki cemaate ayn ad tayan iki mektubu M.50 yllarnda yazmtr.1026 Pavlus, ikinci misyon yolculuu srasnda Amfipolis ve Apolonya yoluyla Selanike gelir gelmez her zamanki gibi Yahudilerle havrada gn boyunca tartmalar yapmtr. Pavlusun Selanikteki tartmasnn odak konusunun, sann Mesihliini ispata

inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s.68 inasi Gndz, a.g.e., s.67 1025 Yeni Ahit, Selaniklilere Giri, s. 225 1026 John L. McKenzie, Paul, Dictionary of The Bible, s. 648
1024

1023

238

almas olduu grlmektedir. Buradaki tartma sonucu Selaniklilerden, Tanr inancna sahip Greklerden ve kentin ileri gelen kadnlarndan bazlar ikna olup Pavlusa katlmlardr. Pavlusun faaliyetlerini tehlikeli gren Yahudiler kentte bir kargaa kararak Pavlus ve beraberindeki Silas bulmak ve halkn nnde yarglamak amacyla Yason adl birinin evine saldrrlar. Onlar bulamaynca da, daha nceden Hristiyan olmu Yason ve dier sa taraftarlarn kent yetkililerine getirerek haklarnda ikyeti olduklarn bildirirler. Yahudilerin, Selanikteki bu kkrtc tavrlarn, sa taraftarlarnn Sezarn buyruklarna kar gelmeleri eklinde desteklemi olmalar, ehir halkn ve ehrin yetkililerini telaa drr. Neticede Yason ve dierleri kefaletle hapse girmekten kurtulurlar.1027 Resullerin leri, Selanikte Pavlustan nce misyonerlik yapm ve Pavlusla birlikte talya yolculuuna katlm Makedonyal Aristarkus ve Troasta bir araya geldii Sekundus adnda iki talebesinden sz etmektedir.1028 Ayrca Pavlus, Korinte getii srada cemaatini yreklendirmek iin talebesi Timoteyusu Atinadan Selanike gndermitir.1029 Pavlusun saysn artrd Selanik cemaatinin de ncili yaymak iin civar blgelerde faaliyetleri de sz konusudur.1030 Buna ilaveten birinci mektuptan Pavlusun, Selanik halkn da tpk Korintliler gibi cinsel ahlakszlktan saknma ynnde uyard anlalmaktadr.1031 Galatya Kilisesi Galatya, bugnk Orta Anadolu topraklarn kapsayan blgeye verilen addr. Konya, Ankara ve Amasya yoluyla Karadenize kadar uzanr.1032 Pavlusun Galatyallaraa mektubundan burada Hristiyan topluluklarnn bulunduu anlalmaktadr. Onun Galatya ziyaretinin ilgin bir ayrntsndan sz etmek yerinde olacaktr. Kendi ifadesine gre misyonunu yaymak zere ilk defa Galatyada bulunduu sralarda, onlarn yardmlarn grm ve
Res. . 17:1-9 Res. . 27:2; 20:4 1029 Res. . 18:1 1030 1 Se. 2:1-12 1031 1 Se. 4:3-8 1032 Dennis R. Mac Donald, Galatia, Harpers Bible Dictionary, Harper-Row Publishing Publishers , San Francisco, 1985, s. 327
1028 1027

239

bedensel durumu sebebiyle Galatyallar tarafndan horlanmam1033 ve adeta sa gibi kabul grmtr.1034 Mektubuna baklrsa onun bu ziyareti srasnda blge halkndan yeni dine girenlerin byk ksmnn Yahudi olmadklar anlalmaktadr. Pavlusun Galatyadan ayrlmasn takip eden dnemde, buralara Yahudi-Hristiyan nclerden baz kimseler gelmi, Gentilelerin iyi bir Mesih taraftar olabilmeleri iin snnet olmalar ve Musa eriatine uymalarnn gerektii zerinde durmulardr. Bu yeni durum Galatya blgesinde yaayan halkn, Pavlusun retilerini unutmalarna yol am grnmektedir.1035 Pavlus, onlarn Yahudi hukukuna sarlp, Mesihe olan inanlarn kaybetmelerinden ekinmi grnmektedir. Zaten Galatyallara Mektup Pavlusun kendisinin, sann mesajn snnetsiz olanlara yani baka bir ifadeyle Yahudi olmayan Hristiyanlara yayma grevi almasna ilikin vurgularn kapsamaktadr. Pavlus, bu grlerini, havarilerin kendisine verilen ayrcal onayladklarn syleyerek dayanak yapar. Onlar kendi rettii ekilde inanmaya davet eder. Ancak Onun Galatyay, nc misyon yolculuu srasnda ziyaret ettii rivayeti vardr.1036 Ayrca mektubun Anadoludaki Galatyallara deil de Romadaki Galatyallara yazld da ileri srlmektedir.1037 Kolose Kilisesi Kolose, bugnk Denizlinin 16 km. dousunda bulunan Honaz yaknlarnda bir yerleim yeriydi. Denizli ehri, antik dnemin Laodikeia ad Lycum yani Lycus Laoikediasnn yaknnda ve onun mirass olarak kurulmutur. Trkler, teki Laoikedialarda olduu gibi (Samsun-Ladik, Konya-Ladik) Ldik veya Ldkiye diye isimlendirmilerdir.1038 Pavlus Koloselilere Mektubunda, hem
1033

Mektuplarda grdmz baz ifadelerden, burada da getii gibi Pavlusun fizyolojik bir grnm sorunu ve ruhsal problemleri bulunduunu anlamaktayz. zellikle de bedensel durumum sizin iin etin bir deneme olduu halde beni ne horladnz ne de tiksindiniz cmlesi ve baka yerlerde geen (1. Ko. 2:3 gibi) benzer ifadeler bunu gstermektedir. Bu hususu Pavlusun hayat hikyesini anlatmaya altmz blmde ele aldk. 1034 Gal. 4:12-14 1035 Gal. 1:6-7 1036 Res. .16:6 1037 inasi Gndz, Galatyallara, Din ve nan Szl, s. 135 1038 Tuncer Baykara, Denizli, D..A., st., 1994, IX/158

240

Kolosedekiler hem de Laodikyada bulunan cemaatin kendisini hi grmediklerini1039 sylemektedir. Buna gre Pavlus Efesteyken, temsilcisi olarak talebesi Epafra vastasyla misyonunu Koloseye tam olmaldr. nk Pavlus, bu Epafrann, Mesihin gvenilir bir hizmetkr olarak orada faaliyette bulunduunu ve kendisine gelimeleri bildirdiini yazmaktadr.1040 Daha sonra Pavlus, talebelerinden Tihikus ve Onesimusu1041 Koloseye gndermi ve buradaki cemaatin genilemesini salamay hedeflemitir. Tihikusun grevi, Pavlusla ilgili haberleri iletmek ve Kolosedeki topluluun imann glendirmektir.1042 Pavlusun tahminen M.60 yllarnda Romadan Filimuna yazd mektuptan, Filimunun Kolosedeki topluluun nderlerinden biri olduu anlalmaktadr. Buna ilaveten Kolosede, Afiya adnda bir kadn ve Arkipus adnda bir erkek talebesi daha bulunduunu ve Pavlusun bunlara mektubun giriinden, selamlarn gnderdiini renmekteyiz.1043 Filimundan, Onesimus ile ilgili bir ricada bulunan Pavlus, bu kiiyi Koloseye gnderirken onun adna her konuda kefil olduunu da yazm ve yakn bir zamanda orada olacan bildirmitir.1044 Filipi Kilisesi Bugnk Yunanistann Kavala kentine yakn olan Filipi, ilk yzylda Makedonyann en nemli kentlerinden biriydi. Pavlus, ikinci yolculuu srasnda burada bir cemaat oluturmutur.1045 Resullerin lerine gre Pavlus, birka gn kald Filipiye urar, burada kendisini dinleyenlerden biri olan Lidya adnda Tanr inancna sahip bir kadn ev halkyla birlikte vaftiz eder ve talebesi Silasla beraber onun evinde kalr. Pavlus, Filipide, olaanst

1039 1040

Kol. 2:1 Kol. 1:7 1041 Pavlus, Filimuna mektubunda, Filimunun kaak klesi Onesimus iin, kendisinin manevi olu olduunu yazar. Bkz. Flm. 8-9 1042 Kol. 4:7-9 1043 Flm. 1-2 1044 Flm. 8-22 1045 Yeni Ahit, Filipililere Giri, s. 216

241

davranlar gsterir, falclk yapan bir kzn iindeki kt ruhu karr. Bu kz maddi karlar iin kullanan sahipleri, kazan umutlarnn yok olduunu grdkleri vakit Pavlus ve Silas yakalayp yetkililere getirirler ve onlar kentte sorun kardklar ikyetiyle yarglarn huzuruna karrlar. Bunun zerine yarglar tarafndan denekle dvlmeleri iin emir verildikten sonra hapse atlrlar ve zindanda ayaklarna zincir vurulur. Pavlus ve Silas zindanda dua ederler ve birdenbire iddetli bir deprem meydana gelir. O anda kaplar mucizev bir ekilde alr ve tutuklularn zincirleri zlr. Tutuklularn kam olduunu sanan zindan grevlisi intihar teebbsnde bulunur ancak Pavlusun ikaz zerine bundan vazgeip, kurtulu iin ne yapmas gerektiini sorar. Neticede saya iman eden grevli onlar evine alr, yaralarn sarar ve ev halkyla birlikte vaftiz olur. Ertesi gn onlar serbest brakma karar veren yarglar Pavlus ve Silasn Roma vatanda olduklarn renince korkup zr dilerler ve ehirden ayrlmalar iin ricada bulunurlar.1046 Pavlusun ban derde sokup halk kkrtanlar burada da Yahudilerdir. rnein Selanikli Yahudiler, gerek Selanikte gerekse Veriyada halk Pavlusa kar kkrtr ve onun buralardan ayrlmasna neden olurlar. Benzer bir durum Korintte de grlmektedir. Pavlus, Filipi cemaatini yaptklar fedakrlktan dolay ver. Romada hapisteyken ba toplayp kendisine Epafrodit vastasyla gnderen Filipililere onu geri yollar ve bu talebesini lmcl hastalktan Tanrnn inayetiyle kurtarp onurlandrlmasn ister.1047 Kendisine ok hizmetleri olan Timoteyusu yakn bir zamanda Filipiye gndermek istediini belirtir.1048 Roma Kilisesi Roma M.. 753te Tiber Nehri kysndaki yedi tepe zerine kurulan, denize 20 mil uzaklkta Eski Roma mparatorluunun ve bugnk talyann bakentidir. M.. 500den Augustus devrine

Res. . 16:14-40 Flp. 2:25-30 1048 Flp.2:19

1047

1046

242

(M.. 31) kadar sren cumhuriyet dneminde dnyann en nemli kenti saylmaktadr.1049 Pavlusun Romaya gidiinden nce, onu oraya gtren sebepler zerinde durmakta fayda gryoruz. Romallara Mektubunda Pavlusun, Romaya ve spanyaya bir ziyaret planladndan ve Kudse gidip toplanan yardmlar yerine ulatrdktan sonra, buradan Romaya hareket etme niyeti bulunduunu renmekteyiz.1050 Pavlus, Kudse gelir ve yapt almalar hakknda Kuds cemaatinin ileri gelenlerine bilgi verir. Ancak yapt baz ilerin tepki ekmesi sebebiyle Yakup tarafndan ne yapmas gerektii hakknda bilgilendirilir.1051 Sylenenleri yapan Pavlus, cemaatin tepkisinden ekindii iin adeta takiyye yapar.1052 Burada sonraki gelimeler hakknda detaya girmeden unu syleyebiliriz: Kudste iler Pavlusun umduunun aksine geliir ve Yahudilerin kkrtmas sonucu neredeyse ldrlmek zere olan Pavlus, Romal askerler tarafndan kurtarlr.1053 Ertesi gn yarglanmak amacyla Sanhedrine karlr. Burada Ferisilerle Sadukilerin arasn uygulad bir taktik sonucu aar.1054 Vali Feliks, kurduu mahkemede yanna Yahudileri de ararak Pavlusu bizzat yarglar ve onun susuz olduu kararna varr. Buna ramen grevinin sonuna kadar da onu hapiste tutar (M. 5860).1055 Feliksin yerine vali olarak atanan Porcius Festusun dneminde Pavlus aleyhine baz sulamalarda bulunulur ancak O, bir Roma vatanda olarak davann imparatora temyiz edilmesini ve Romada yarglanmas gerektiini savunur.1056 Festus, yapt istiare sonucu teklifi kabul eder.1057 Roma yolculuuna kmadan nce Pavlusun,

Romann ilk dnem Hristiyanl iin Bkz., F. L. Cross-E. A. Livingstone, Rome, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 1198 1050 Rom. 15:28 1051 Res. . 21:17-19; 21-26 1052 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 74 1053 Res. . 21:27-36 1054 Res. . 23:6-9 1055 Res. . 24:14 , 26 1056 Res. . 25:11 1057 Res. . 25:12

1049

243

vali Festusu ziyarete gelen Kral Agrippa nnde kendini savunduunu gryoruz.1058 Sonuta, baz tutuklularla birlikte askerlerin gzetimi altnda Sayda, Kbrs, Mira, Malta ve Sicilya yoluyla Puteyoliye ulalr. Burada Pavlus, cemaatinden bazlar tarafndan karlanr.1059 Daha sonra da kara yoluyla varlan Romada, tpk Puteyolide olduu gibi kalabalk bir topluluk kendisini beklemektedir.1060 Lukann rivayetlerinden, Pavlus, Romaya ulatnda burada hlihazrda mevcut bir cemaatin bulunduu anlalmaktadr. Her ne kadar sonraki dnemlerde Romada gelien kltn merkezi doal olarak Pavlus ve Petrus temeline dayal olsa da, Romadaki bu cemaatin tam olarak ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu hususu, cevaplamas zor bir problemdir. Pavlusun, yaad dnemin (Apostolik an) ne ilk ne de tek misyoneri olduunu ve Pavlus ncesi birok Helenistik Yahudi-Hristiyan misyonerin bulunduunu vurgulayan Bultmann, Romadaki bu cemaatin kurucusu olmadn ifade eder.1061 Burada biz de yukarda aktarmaya altmz ekilde, baka yerleim blgelerinde de benzer bir durum olduundan sz edebiliriz. Pavlusun mektuplarndan anlalaca zere, zaman zaman muhatap kiliselere, kafa kartrc adamlardan saknlmas gerektii tarznda ifadelere, Apollos gibi misyonerlerin almalarna rastlyoruz. Buna gre, Gentile corafyasnda Pavlus veya havarilerden bazlar haricinde, baka nc misyonerler tarafndan ilk kiliselerin temelinin atld kanaati ortaya kmaktadr. Romallara mektubunda Pavlus, Mesih beenisini kazanm, Mesih yolunda emektam ve Mesihe iman etmi gibi ifadelerle nitelendirdii birok kiinin ismini saymakta ve bunlara hitap etmektedir. Dolaysyla Akvila, Priskila, Epenetus, Andronikus, Meryem, Urbanus, Stakis ve Apelis gibi bu kiiler, Pavlusun Romadaki faaliyetleri ncesi orada bulunan Pavlus

Res. . 25:13 Res. . 27: 1-44; 28:8-14 1060 Res. . 28:15 1061 inasi Gndz, a.g.e., s. 77
1059

1058

244

yanllar olarak karmza kmaktadr. Nitekim muhtemelen bu kiiler, Lukann rivayetine gre Romaya ulatnda Pavlusu karlamak zere yollara dklmlerdir. Romada teekkl eden cemaat arasnda Pavlusu izgiye ya da daha yerinde bir ifadeyle Helenistik sa Mesih anlayna dayal oluuma yakn olanlar kadar, bu anlayn dnda kimselerin de bulunduu kesindir. Bu nedenle olsa gerek, Romadaki faaliyetleri esnasnda bazlar Pavlusun etrafnda toplanrken, dier bazlar da saya ilikin onun retilerine kar kmlardr.1062 Pavlusun Romaya gelii ve buradaki faaliyetleri konusunda bilgi veren Apokrif Kutsal Havariler Petrus ve Pavlusun lerine gre de Pavlus, Romaya ayak bast esnada burada hlihazrda, Yahudi-Hristiyanlar ve Gentile Hristiyanlar vardr ve bu iki grup arasnda ekime sz konusudur. Bu metinlere gre kendilerini Tanrnn sekinleri ve Tanr tarafndan nimetlendirilenler olmakla ve Tanrnn kendi soylarndan olan birok peygambere hitap etmesiyle vnen Yahudi-Hristiyanlar, Gentileleri kmsemektedirler. Gentile Hristiyanlar ise onlara biz btn bu iaret ve imtiyazlara sahip olmamakla birlikte sizin inanszlkla yz evirdiiniz Tanrnn kurtarcsna inanyoruz diyerek kendilerini onlara kar savunurlar.1063 Pavlusun Roma yolculuuna ilikin Resullerin lerindeki Luka rivayeti, Pavlusun kendi kiralad bir evde iki yl kald ve bu zaman zarfnda hibir engelle karlamadan Tanrnn egemenliine ve Rab sa Mesihe dair retiyi halka anlatmay srdrd ynndeki bilgiyle biter.1064 Burada Pavlusun Romada bulunduu iki yllk bu srede hibir engelle karlamadan retisini vazetmeyi srdrdne ilikin Lukann vurgusu dikkat ekicidir. Eusebius, Clement, Jerome ve Sulpicius Severus gibi erken dnemlere ait Hristiyan yazarlar ile Kutsal Havariler Petrus ve Pavlusun leri gibi Apokrif metinler, sann havarilerinden Petrusun Romaya gittiini, burada misyon faaliyetlerinde

1062

inasi Gndz, a.g.e., s. 78 inasi Gndz, a.g.e., s. 79 1064 Res. . 28:30-31

1063

245

bulunduunu ve Nero dneminde ldrldn kabul ederler. Her ne kadar Yeni Ahit metinlerinde bunu destekleyen bir rivayet ya da bilgi olmasa da bu geleneksel inan Hristiyanlarca genelde kabul edilir. Matta ncilinde saya, Sen yaayan Tanrnn Olu Mesihsin demesi zerine sa tarafndan vlen ve sann Sen Petrussun (kaya) ve ben topluluumu bu kayann zerine kuracam; Gklerin egemenliinin anahtarlarn sana vereceim1065 szyle taltif edilen Petrusun geleneksel olarak Roma ile ilikilendirilmesi ilgintir. Pavlusu izgide Romada gelien Latin Hristiyanl, kendisini bir taraftan Gentileler Havarisi Pavlusa, dier taraftan da Havarilerin Prensi nvann tayan Petrusa dayandrmak suretiyle, erken dnemlerden itibaren Hristiyanln dier merkezlerine kar hiyerarik adan stnlk tesis etmeye alm grnmektedir.1066 Kutsal Havariler Petrus ve Pavlusun lerine gre Petrus, henz Pavlus Romaya gelmeden nce burada misyon faaliyetlerini srdrmektedir. Bu Apokrif metne gre yalnzca Petrus deil, bir baka nemli ahsiyet olan Simon (Simon Magus) da Romadadr. Kilise babalar tarafndan btn tefrikalarn ve heretik akmlarn ba olarak kabul edilen Simon, Romada Petrusa kar muhalefet eden, sihir ve by gcne dayal olarak baz olaanstlkler gsteren ve kendisinin Mesih olduunu iddia eden bir kii olarak nitelenir. fadeye gre Petrus, Romada youn bir misyon faaliyeti srdrr. yle ki onun abalar sonucu mparator Neronun kars Libia da dahil, Roma ileri gelenlerinin bir blm iman ederler. Bu Apokrif metin, Pavlusun Romaya geliiyle ilgili enteresan bir hikye anlatr. Metne gre Romaya gelmeyi Pavlusla ilgili haber Romaya ulatnda, buradaki Yahudiler, mparator Neroa yalvarp yakararak onun gelmemesini isterler; zaten burada Petrus bize yetiyor derler. Bunun zerine Nero, onlarn isteini kabul eder ve Pavlusun gelmemesi iin grevlilere emir verir. Yahudiler, durumu mttefikleri Simona da bildirirler. Dier taraftan Yahudilerin bu giriimlerini Pavlusa haber vererek onun mutlaka gelmesi iin

1065 1066

Mat. 16:18-19 inasi Gndz, a.g.e., s. 80

246

ricada bulunurlar. Romadaki bu cemaatin bu istei karsnda Pavlus, imparatorun ald tm nlemlere kar yola kar. Pentiola kentine ulatnda imparatorun askerleri Pavlusu yakalayp ldrmek zere ehri kuatrlar. Pavlusun yolculuk yapt geminin kaptan Dioscorus, ehir dna karken onu Pavlus sanarak ldrr ve kafasn keserler. Pavlusu ldrdkleri haberini Neroa haber veren askerler delil olarak da kesik ba ona gnderirler. Ancak sonuta Pavlus, Petrusun talebeleri himayesinde yolculuunu srdrr ve Romaya ular.1067 Kilise babas Eusebius (260340), mehur eseri Kilise Tarihinde, Pavlusun Romadaki faaliyetleri konusunda bilgi verir. Pavlusun Romaya hapishane arkadam dedii Aristarchus ile birlikte geldiini syleyen Eusebius, onun Romada iki yl tutuklu kaldn, fakat bu tutukluluu esnasnda da misyon faaliyetlerini de srdrdn belirtir. Ayrca o, Pavlusun Timoteyusa ikinci mektubu bu tutukluluu srasnda yazdn ifade eder. Eusebius, Pavlusun bu iki yllk tutukluluk sresi sonras bir mddet zgr kaldndan, ancak daha sonra tekrar tutuklandndan bahseder. Apokrif metin Petrus ve Pavlusun leri ile Pavlusa ilikin bir dier Apokrif metin Pavlusun ehadeti (The Martyrdom) ise, Pavlusun Romadaki iki yllk tutukluluk dneminden hi bahsetmez. Bunlardan Petrus ve Pavlusun leri, Yahudilerin ve mparator Neronun isteine ramen Romaya gelen Pavlusun burada Petrusla birlikte youn bir misyon faaliyeti yrttn ve Yahudilerle mcadele ettiini vurgular. Ayrca Petrusla Pavlusun byc Simon ile bizzat Neronun huzurunda yaptklar mcadeleyi mitolojik bir slupla anlatr. Buna gre kendisinin Tanrnn Olu olduunu iddia eden Simon, yapt tartmalarda Petrusla Pavlusa kar bir stnlk kuramaynca, gsterdii by ve sihirle imparatoru etki altna almaya alr. Sonunda bir by esnasnda, metne gre byye neden olan eytanlar Petrusun kovmas zerine Simon cansz yere serilir. Kendisini etkilemi olan Simonun bu durumunu

1067

inasi Gndz,a.g.e., s. 80

247

gren mparator Nero, Petrus ile Pavlusun tutuklanmalarn emreder.1068 nc yzyla ait bir Apokrif metin olan Pavlusun lerinde yer alan Pavlusun ehadetine gre ise, Romada faaliyetlerini srdren ve halka, yaklaan Tanrnn krall dneminden bahseden Pavlus, kendisini dinlerken dp len Neronun hizmetilerinden Patroclusu yeniden diriltir. Pavlusun retilerine iman eden Patroclus, onun Tanrnn krall retisi hakknda Neroya bilgi verir ve gelecek olan Tanrnn krall karsnda btn krallklarn yok olacan vurgular. Duyduklar karsnda kendi imparatorluunun geleceini dnerek bundan korkan Nero ise Patroclusla birlikte Pavlusu tutuklatr ve Hristiyanlara kar bir takibat balatr.1069 Yaygn gre gre Romada Hristiyanlar, ilk defa 64 senesinde, Roma yangn srasnda ortaya kmlar ve yangnn akabinde ok eitli ikencelere maruz kalmlardr. Tacite, onlar yangndan ziyade insan cinsine kar duyduklar kinden dolay sulu grldler demektedir. O zamann toplumunda onlar, gnmzdeki en kt anaristlerinin veya ihtilalcilerinin grnmnde, devletin ve cemaatin dnda yaamaktaydlar. Muasrlarnn dn olarak kabul ettikleri her eye katlmaktan kanan, hibir tapnaklar olmayan ateistler olarak bilinmekteydiler. Romallarn kt rn elde etmeleri veya ehirlerinde olan felaketler, bunlarn inanszlklarna atfedilmekteydi. sann dnnn ve dnyann sonunun yakn oluu ile ilgili bekleyileri, btn gen aydnlarn alay konusu olmaktayd. Onun iin en eski Hristiyan mektuplar, zenginlere ve alayclara kar dmanlklarla doludur.1070 Roma kilisesinin an ve hrete nail olmas; temel iki havari olan Petrus ve Pavlus tarafndan kurulmu olmasndan ileri gelmektedir. Ayrca Romann da hrete ulamas, bu ikisinin lmlerine sahne olmas ve mezarlarnn orada bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Roma Kilisesi, erkenden zel bir neme sahip
1068

inasi Gndz, a.g.e., s. 81 inasi Gndz, a.g.e., s. 82 1070 Albert Houtin, Hristiyanln Ksa Tarihi, s. 440-441
1069

248

olmu ve dier kiliseler, gelenekleri ve inanlar hakkndaki meseleleri memnuniyetle ona yneltmilerdir.1071 Kilisenin inkiafnda Roma ehri, havariler zamanndan sonra da byk faaliyetlerde bulunmutur. Oradaki cemaat, en eski zamanlardan beri bana gelen btn iddetli takiplerde bitmez bir sabr gstermitir. Zaman iinde, Petrus ve Pavlus vastasyla stnlk kuran Roma episkoposluu, asrlarca sren bir merkeziletirme hareketi sayesinde yava yava br episkoposlarn reisi haline gelmi, artk Petrusun halifesi sfatyla btn kiliselerin reisliini kendi elinde toplamaya balamtr.1072 sadan sonra, sann talebeleri ve Pavlusu kilise arasnda geni ve belirli ayrlklar balamtr. Pavlusu kilise daha sonra Roma Katolik Kilisesi olarak bilinecektir.1073 Pavlusla birlikte dier havariler ve onlarn talebelerinin misyon yolculuklarna paralel olarak, birok yerleim blgesinde de oluturulmu cemaatlerin varln biliyoruz. Bunlardan bazlarna ksaca deinmek yerinde olacaktr. Mesela Pavlus birinci misyon yolculuunda Barnaba ile birlikte Selefkiye Kbrs, Perge, Psidya Antakyas, Konya, Listra ve Derbeyi ziyaret etmitir.1074 Onun buralarda bizzat bir cemaat oluturmasa bile -nk baka misyonerlerin bu blgelere nceden ulam olmalar sz konusudurmisyon faaliyetlerini srdrd anlalmaktadr. lk kiliselerin vcuda getirilmesinde Pavlus, Petrus ve dier nclerin misyon faaliyetlerinin yannda, genellike Apokrif kabul edilmi eserler kanalyla rendiimiz, baz havariler ve onlarn talebelerinin de misyon faaliyetleri yapm olmalar iddia konusudur. Ancak bu hususla ilgili bilgiler doal olarak Yeni Ahitte yer almazlar. Biz bu konuyla ilgili rivayetleri, havarileri ayr ayr ele aldmz almamzn birinci blmnde deerlendirdiimizden burada detayl olarak tekrar zikretmeyeceiz. Bu trden rivayetlere

1071 1072

Albert Houtin, a.g.m., s. 443 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 180 1073 Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, s. 83 1074 Res. . 13:4, 14:25

249

gre Tomas Hindistanda, Taday ve Bartalameaus Ermenistanda, Andreas Kapadokya, Galatya, Bitinya, Teselya, Achaia ve hatta Hindistanda misyon faaliyetleri yapmlardr. Burada ad gemeyen dier havarilerin, neler yaptklar, nerelere gittikleri bilinmeyen bir husus olarak karmzda durmaktadr. Hristiyanlk sadece yukarda deindiimiz corafyalarda yaylm deildir. Mesela Eski ark kiliselerinden saylan Suriye kiliselerinin, sann hayatnda bile dini tand sylenmektedir. sada bir tek tabiat olup, onun da ilahi tabiat olduu doktrini, Zenon ve Anastase gibi Bizans imparatorlarnn idaresi altnda yaylmtr. Bu inancn en bariz ahsiyeti Jacques (. 578) bu frkaya adn vermitir; Jacobites (Yakubiler). Bunlarn patrii, Antakya Patrii unvann tamaktadr. Bir dier Suriye kilisesi, Msr Kptileri tarafndan ina edilmitir. Bunlar, Markosun kendi kiliselerini kurduunu iddia ederler. Bu kilise, skenderiyenin mehur teoloji bilginleri sayesinde hret kazanmtr. Ayn ekilde, Kbti Kilisesine bal olan Habe Kilisesi ile Gney Hint monofizitleri de byledir.1075 Roma mparatorluunun baz blgelerinde dini ve esrarl tarikatlarn yayl srasnda, halklarn mnevver snflar arasnda eitli felsefe okullarnn yayld da grlmektedir. Bu felsefe okullarndan biri Msrl Yahudilerin skenderiyede gelitirdii bir felsefe ekolyd. Onlarn felsefesine gre Tanr, arz ile balant kuramayacak kadar bykt, onun iin logos yani kelime denilen vasta ile kendini belirtmiti. Bu kelimeye ara sra Allahn Olu veya Ruhul-Kuds deniliyordu. Arz ite bu logos yaratm ve arz ile gk arasnda biricik vasta olmutu. Onun iin insann Allaha yaklamas, bir logostur, bu kelimedir, bu ouldur ve insann ge ykselmesinin biricik vastas budur.1076 Hristiyanln ortaya kt dnemde geerli olan felsefi gr Yeni Eflatunculuktu. Bu felsefi gr, evreni ana unsura ayryordu. lk var edici g, ocuun babasndan doduu gibi o var edici gten doan akl ve her trl canlyla balant halinde bulunan, ona hayat veren ana ruhtu. Yeni

1075 1076

Suat Yldrm, Mevcut kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yay., zmir, 1996, s. 251 mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, s. 229

250

Eflatunculuktaki ilk yaratc yerine baba, bu ilk yaratcdan doan akl yerine oul, ruh yerine de Kutsal Ruh konulacak olursa ortaya Teslis inanc kaktr. Nitekim, bilahere gelen btn konsiller de bu znik Konsilinin kabul ettii l tanr inancn benimsemilerdir. Bu anlamda Hristiyanlarn kabul ettii l tanr inanc, ilhamn Yeni Eflatunculuktan almtr. Bu gr Hristiyanlk m Yeni Eflatunculuktan almtr, yoksa Yeni Eflatunculuk mu Hristiyanlktan almtr eklindeki sualin cevab ise hangisinin nce olduunu belirlemeye baldr. nce olan, sonradan gelene tbi olacana gre, bu felsefi gr Hristiyanl sz konusu anlamda etkilemitir.1077 Anladmz kadaryla, Roma mparatorluunun birok yerleim blgesinde kiliseler tesis edilmi, bunlar sz konusu yerlerin kltrel yaplarn kkten deitirmi grnmektedir. Buna ilaveten denilebilir ki, Hristiyanlk da ayn ekilde, sann saf dini olmaktan kp Pavlusun, havarilerin ve ilk nclerin getirdii yeni yorumlar, farkl kltrel etkiler sebebiyle yeni bir kimlik kazanmtr. Havariler, Kutsal Ruh tarafndan kendilerine tevdi edilen yetki ile donatlm olarak, belli tereddtlere ramen kurtulu hediyesinin insanlar arasnda rktan veya doutan gelen farkllklar olmakszn herkese eit derecede sunulduunu ilan etmilerdir. Bir insan, eer saya iman eder ve onun retilerini uygulamaya geirirse kendi kurtuluunun hediyesini elde edebilir. Her insan ve her millet, btn bir insan ve ruhsal miras da kendileriyle beraber getirmek suretiyle ncil hayatna davet edilir. te bu yzdendir ki Pavlus, Yahudilerle Yahudi, Yunanllarla Yunan olmu ve Tanrnn nazarnda Yahudi veya Yunan, kle veya hr olmak gibi eylerin deer ifade etmediini, ancak btn insanlarn sada tek bir aile olduunu ilan etmitir.1078 Pavlusun takiyyesinin yorumu bu ekildedir.

1077

Muhammed Ebu Zehra, Hristiyanlk zerine Konferanslar, ev. Akif Nuri, Fikir Yay., st., 1978, s. 63 1078 Gal. 3:23-29; 1 Ko. 12:13; Gal. 3:23-29

251

oulculuk ve farkl olma, daha Hristiyanlarn ilk nesillerinden itibaren yelerini Kuds ve Romann sakinlerinden, Efes ve Korint sakinlerinden ve yine Antakya ve skenderiye halklarnn arasndan toplayan tek Hristiyan ailesinin ierisinde mevcut olmutur. Hristiyanlk mesaj her nerede kabul grmse, kendisini mevcut ruh mirasa katmtr (mevcut ruhsal yap zerine eklenmitir). Btn milletlerin insan ve dn deerleri, kendilerini aa klan birtakm temel elemanlarn kurtarlarak, olduu gibi sada ykseltilmitir. Pavlusun syledii gibi: Her ey sizin, siz sann ve sa da Tanrnndr.1079 bn Haldun, ncil yazar Markosun Hristiyanl skenderiye, Msr ve bat Afrikada yayarak hayatn geirdiini ve lmnden sonra yerine geen Hananyann, Afrikada patrik unvann alan ilk papaz olduu kaydn derek, bu blgelerde Hristiyanln yayl hakknda bilgiler vermektedir.1080 Hristiyanln Kuzey Afrikada yaylmasnda, ou burada yaayan ranaeus (M.S. 130200), Tertullian (M.S. 160220), Origen (M.S. 185254), Antakyal Lucian (M.S. 318-?) gibi kilise babalar etkili olmulardr.1081 Havarilerden Sonra Hristiyanlk Hristiyanln ksa srede yaylmasnn birka nedeni vardr. Bunlardan biri, talyadan Hindistana kadar en azndan ehirlerde ortak bir dil ve kltr olmasdr. Douda Byk skender ve ondan sonraki krallar, Grekeyi resmi dil haline getirmilerdir. Pavlus ve dier ilk Hristiyanlar mesajlarn iletmek iin bu dili,-Grekesi halk dili anlamna gelen koine- kullanmlardr. kincisi, Yahudilerin btn imparatorlua dalmasdr. Bunlar putperestlerin arasna kararak, ncili yayan misyonerlere zemin hazrlamlardr. ncs, putperest dnyann siyasi bakmdan gzle grlr bir gvensizlik iinde olmas ve yerel politik zgrln ortadan kalkm bulunmasdr. Putperestlerin ou bu dnemlerde, yeni

1079 1080

Christian W. Troll, a.g.m., s.261 bn Haldun, Mukaddime (I-III), I/594 1081 Bkz. Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, s. 87-114

252

popler olmu dou tarikatlarna snmaya almaktaydlar. Drdncs de, snf ayrm yapmayan Hristiyan uygulamalarnn kolayca kabul grmesidir.1082 sadan sonra drt yzyl ierisinde Hristiyanlk mesaj, Roma mparatorluunun btn Akdeniz topraklarna ve hatta buradan tede Afrikann ierisine, Mezopotamya ve rana kadar tanmt. Devlet dininin Romallar arasndaki resm doasndan dolay, tek bir Tanr'ya ve Onun olu saya tapnma, Hristiyanlk kart zulm ve ikenceleri kkrtt ve bu durum, imparatorluk ierisinde din hrriyeti herkese salanncaya kadar devam etti. Roma mparatorluunun zayflamaya balad beinci yzyla kadar, Kilise ana-kltrel kuak ierisinde kurulmutu: Petrusun takipilerinin btn bir Hristiyanlk ailesine bakanlk ettii Antakyann Aziz gnatiusun Romallara mektubu- Petrusun yaad ve takipilerine konutuu Romann etkisi altndaki BatLatin kua; Bizansn etkisi altndaki Yunan-dou kua; Antakya Edessa (Urfa) etkisi altndaki Suriye kua. Bu alanlarn her birinde Hristiyanlk, ierisinde kk salmakta olduu milletlerin ana zelliklerine, yeteneklerine uygun olarak geliti; Romallarn pragmatik (faydac) geleneine, Yunanllarn speklatif zihniyetine ve Suriyenin dn zabitliine gre. Buna karlk, bu blgelerin her biri Hristiyanl bar bir ekilde evrelerine yayma grevini deruhte ettiler. Roma Kilisesinden, Frenkleri, Keltleri, Anglolar, Saksonlar, Slavlar, Macarlar ve skandinavyallar Hristiyanlatrma teebbs geldi. Bizans Kilisesi, Hristiyanl Dou Avrupa halklar arasnda yayd. Antakya ve Edessa (Urfa), ncili Mezopotamya ve rann blgelerinde tantt ve oradan, sann mesaj Hindistana ine ve Pasifik Okyanusuna kadar ulat. Ayn zamanda Hristiyanlk skenderiye ve Kuzey Afrikadan dar doru yaylarak Etopyaya ve Afrika'nn dier blgelerine ulat. Belli saydaki azizlerin hayatlar, o dnemdeki kilisenin canllna ve o dnemin ruhsal isteklerine verdii cevaba ahitlik eder. Ayn zamanda bu azizlerin hayatlar ruhsal tecrbenin zengin bir farkllamn da yanstr: Ateli ve parlak bir teolog olan Afrikal

1082

W. Ward Gasque, a.g.md., s. 65-67

253

Augustine; zahit ve hatip biri olan Asyal John Chrysostom; Bat manastrnn babas, ibadet ve aksiyon adam Romal Benedic. Bu insanlar, Bat kltrnn tarihini ahslarnda canlandryor olarak gzkmektedirler.1083 Bununla yzyllarn ak ierisinde, insanlarn birbirleriyle olan rekabeti, milliyetilik ve deiik yanl anlamalar, Hristiyan ailesine anlamazl ve blnmeyi getirmitir. Byk gruplar Katolik topluluundan koptuunda, hata her iki tarafa aitti. V. ve VI. yzyllar arasnda Dou Kilisesi ile Roma Kilisesi arasndaki atlak gittike derinlemi ve daha kesin hale gelmitir. Ayn zaman dilimi ierisinde, doudaki ve batdaki Hristiyan topluluklar, slamn Asyada, Afrika ve Avrupadaki hzl yayl ile kar karya gelmilerdir. Hristiyanlar bamszlklarn savunmak zorunda kalmlardr. nk o dnemde, inan alanlar ile politik alanlar yakn bir ekilde birbiriyle balantlyd. deolojik mcadeleler, herhangi bir karlkl anlayn oluumunu engellemitir. Hristiyanlk dnyas ayn zamanda kendisini, XIII. yzylda Avrupann kalbine kadar her eyi silip spren, btn Asya'daki Hristiyan varlna son veren Moollara kar da savunmak zorunda kalmtr. Bununla beraber Kilisenin, Bat toplumunun transformasyonunda aktif olmas da bu dnemdedir. Hristiyanlk inanc, birok grkemli sosyal ve mistik gelimeleri ve sanat eserlerini ortaya karmtr. Assisinin Aziz Francisi, adalar iin mutluluk mesajn ve ncillerin yoksulluunu ahsnda canlandrmtr. Aziz Thomas Aquinas ilh vahy gerei ile insan akl arasnda sentez yapmtr.1084 Ortaan sonunda ve Modern dnemlerin balangcnda Avrupadaki kilise, yenilenme ihtiyacn hissetti: Ahlk arnma, ruhsal yenilenme ve insanln isteklerine yeni bir cevap Alman Rahip Martin Luther, Alman prenslerinin de taraftar olduu bir reform hareketi balatm ve bu hareket, Kuzey Avrupann Hristiyan topluluklarnn Roma Katolik Kilisesinden ayrlmalarna yol aan bir protesto hareketi olarak zirve noktasna ulamtr. Roma

1083 1084

Christian W. Troll, Tarihi Bir Olay Olarak Hristiyanlk, s.261 Christian W. Troll, a.g.m.

254

Kilisesi ierisinde de Papalar ve Piskoposlar sarih ve ciddi bir reform hareketini Trente Konsilinde savunmulard. Bu konsilde, Hristiyan doktrininin insan hakkndaki temel retisi, kurtuluun i gereklii ve kilisenin hiyerarik grnmleri-Protestanlar tarafndan reddedilmitir- ak bir ekilde tanmlanmtr.1085 Avilann Aziz Theresas gibi birok aziz ve sfler, Loyolann Aziz gnatusu gibi aksiyon adamlar ve birok hayrseverlik ve sosyal hareketlerin mteebbisleri, Trente Konsilinin retilerinde planlam olduu eyi hayatlarnda gerekletirmilerdir. Ayn zamanda Roma Katolik Kilisesinin misyonerlik evki harekete geirilmi ve ncil mesaj, Avrupallarn henz kefetmi olduu Asyann, Afrikann ve Amerikann btn blgelerine gtrlmtr.1086 Mesih Kavram ve Mesih Fikrinin Yayl Mesih Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam branice Eski Ahitte Maiah kelimesi Tevratta drt, Neviimde yirmi ve Ketuvimde on drt olmak zere toplam otuz sekiz defa1087 gemekte ve yakn bir sylenile bu kelime, Trke Yeni Ahitte de Mesih eklinde 603 yerde ve ou da Pavlusun mektuplarnda zikredilmektedir. Pavlus, mektuplarnda saya devaml surette Mesih sfatn eklemektedir. sa sonras nem kazanan ve daha sonra da tartma konusu olmaktan kp bir inan meselesi haline gelen Mesih kelimesinin etimolojik zellikleriyle ilgili birok gr vardr. Mesih kelimesi, Arapaya Aramca (Aramice) Meiha (Meshiha) ve branice branca) Meiah (Machiah) dan gemitir. Bu szcn Habeeden (Masih) alnm olabileceini ileri srenler de vardr. Yine bu terim Yunanca yalanm, kutsanm anlamna gelen Christos kelimesine denktir. Christos, Messias

1085 1086

Christian W. Troll, a.g.m., s.261-262 Christian W. Troll, a.g.m., s.263 1087 Jacques Waardenburg, Mesih, D..A., Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk ve Ticaret letmesi, Ankara, 2004, XXIX/308

255

(Mdehhen) szcnn Greke evirisidir ve peygamberlerin sz ettii, Yahudi kavmine vaat edilen kurtarcy belirlemektedir.1088 Yeni Ahitte kelime Greke Christos yanls anlamnda Christianos eklinde gemektedir. Christos, branicede kutsal ya srlm, yalanm anlamna gelen Maiahn Greke evirisi olup, Latinceye Christus, gnmz Bat dillerine Christ olarak intikal etmitir. Eski Ahitte Maiah kelimesi Yahvenin kutsanmn veya kraln ifade ederken bunun Grekedeki karl olan Christos, Yeni Ahitte saya tahsis edilmitir. Greke Christos ve Latince ianos ekinden oluan Christianos kelimesi daha sonra halk dilinde Chrestianus eklini almtr. Bu adn Antakyadaki putperestler (Gentile) tarafndan verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir.1089 Eski Ahitte Maiah kelimesi; temelde Tanr tarafndan zel bir kuvvetle ve grevle tehiz edilmi kiiyi yani khini1090 ve krallar1091 ve hatta -peygamberler grevlerine byle bir ritel ile balamamalarna ramen- baz peygamberleri iaret iin kullanlmaktadr.1092 Kelimenin terim olarak, genel anlamyla zaman geldiinde (ahir zamanda) tanr tarafndan yeryzne gnderilecek, bozulmu olan dzeni yeniden kuracak, dnyay hkimiyeti altna alarak adaletle dolduracak ve insanlara doru yolu gsterecek ilahi bir temsilci veya dini lider,1093 zel anlamyla; ya srlm, yani yala meshetmek suretiyle bir ie hasredilmi, dini bir grevi ifaya elverili

1088

Mesih kelimesi ve etimolojisi ile ilgili olarak Bkz., Pheme Perkins, Messiah, Harpers Bible Dictionary, San Francisco, 1985, s. 630-632; F.L. CrossE.A. Livingstone, Messiah , Dictionary of The Bible, s. 906; Sami Baybal, brahimi Dinlerde Mesihin Dn, Yediveren Yay, Konya, 2002, s. 25; A. J. Wensinck, Mesih, .A., M.E.B.Yay., st., 1968, VIII, 124; Benzer anlamlar iin bkz., Francine Kaufmann Josy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, s. 126 1089 Krat Demirci, Hristiyanlkgiri D..A., XVII/328; Kelimenin farkl anlamlar iin bkz. inasi Gndz, Mesih, Din ve nan Szl, s. 258 1090 Lev. 4:3,5,16 1091 1 Sam. 2:10, 12:3 1092 Mez. 105:15; 1 Tar. 16:22 1093 Ekrem Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun 1997, s. 15

256

hale getirilmi, dini bir grevle vazifelendirilmi, Tanrnn bir grev tevdi etmek zere el koyduu kii1094 peygamberler iinde tedrici olarak, ahir zamanda Sion srgnlerini bir araya getirecek olan Allah Elisi,1095 Hristiyan geleneinde sa,1096 Kuranda sann sfat1097, gibi anlamlara geldii grlmektedir. Kaynaklara bakldnda, Mesih kelimesinin eskatolojik mahiyeti sebebiyle neyi ifade ettii hakknda tarih boyunca ok szler sylendii anlalmaktadr. Yahudilikteki Mesih nancnn Hristiyanla Etkileri Hristiyanlkta Mesih inancnn temel sebeplerine girmeden nce, Yahudilikteki Mesih anlaynn dayand sebepleri zetlemek yerinde olacaktr. Zira Hristiyanlktaki Mesih fikrinin, Yahudilikten miras kald grlmektedir. Mesih telakkisi Yahudilikte ok kkl bir inan olup Yahudi amentsnn temel unsurlarndan biridir. Gerek Eski Ahitte yer alan ve eitli ahslar tarafndan ifade edilen ileride gelecek kurtarc mjdesi, gerekse Yahudilerin sekin halk olduklar inanc ve bu inanla elien tarihi olaylar onlarda bir kurtarc beklentisi dourmutur. Yahudilere gre beklenen Mesih henz 1098 gelmemitir. Eski Ahitin redaksiyon devri kapandnda (M.. 220), bu kelime yaayan bir kral iaret iin deil, srail hkmranln yeniden kurmak ve adaletli bir toplum meydana getirerek insanlar kurtarmak amacyla gelmesi beklenen kral iin kullanlmaya balanm ve Mesih zamannn sonunda ortaya kacak eskatolojik bir figr haline dnmtr. Byle bir ahsiyetin geleceine dair mit, Tanrnn srailoullar ile yapt ahitlemedeki verdii sze, Yahudi Kutsal Kitabnda yer alan ve ileride gelecei mjdelenen kurtarc imajna dayanmaktadr. Bundan dolay Mesih, dnyann sonuna doru gelmesi beklenen, srailin kurtarcs ve Yahvenin
Jacques Waardenburg, Mesih, D..A., Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk ve Ticaret letmesi, Ankara, 2004, XXIX/308 1095 Francine KaufmannJosy Eisenberg, a.g.m., s. 126 1096 F. L. Cross-E. A. Livingstone, Messiah, a.g.e., s. 907 1097 Nisa, 157, 171; Al-i mran, 45 1098 Jacques Waardenburg, a.g.m., D..A., XXIX/306
1094

257

krallnn kurucusu olan ideal kral ifade etmektedir.1099 Yahudi kutsal kitabnda yani Eski Ahitte snf insann atanm olduundan bahsedilmektedir. Bunlar peygamberler, rahipler ve krallardr; ancak atanm anlamna gelen Mesih sfat, daha ok nc grup, yani krallar iin kullanlmaktadr. Bu balamda Mesih sfat, Yahudi geleneinde daha ok eski srailde, tayin edilmi krallar iin kullanlyordu ve hibir ekilde ilahilik veya ilahi tabiata sahip olma gibi bir anlam artrmyordu. sann geldii dnemde, srailin ahiret beklentilerinin bir paras olarak ifade edilen gelecek Mesih fikri, temelde krallkla alakal bir husustu. Buna gre srailliler, u inanca sahiptiler: Tanr, Davuda, onun varislerinin srail tahtn/kralln elinde tutmay srdreceklerini vaat etmiti.1100 Mesih (ya da Mesihler) beklentisinin dnda Yahudi geleneinde gelecee ynelik deiik kategorileri oluturan baka beklentiler de sz konusudur. Bunlar arasnda en dikkat ekici olan adeta bir ikinci Musa olaca dnlen bir peygamber beklentisidir. Nitekim Tesniyede (18:15) srailoullar arasndan ileride Musa gibi bir peygamber geleceinden bahsedilmekte ve ona itaat edilmesi istenmektedir. Eski Ahit metinleri dnda l Deniz Yazmalarnda da peygamber beklentisine vurgular yaplmaktadr. Gelecee ynelik beklentiyi ifade eden bir dier kategori ise lyan (Elijah, lya) yeniden yeryzne geleceinin/dneceinin beklenmesidir. rnein, Eski Ahitin Malaki kitabnda (4:5-6), yarglama gn (Rabbin byk ve korkun gn) gelmeden nce insanlar uyarmak zere peygamber lyan gnderilecei vurgulanmaktadr.1101 sa zamanndaki Yahudilerin Mesih telakkisini iki kategoride

1099 1100

Jacques Waardenburg, a.g.m., D..A., XXIX/307 Mahmut Aydn, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya sann Tanrsallatrlmas Sreci, s. 62; Bkz., F.L. CrossE.A. Livingstone, David, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 377-378; 1 Sam. 16da Davud (M.. 970) Yahudi hanedannn ilk kral olarak bilinir ve onun hkmdarl Eski Ahitin bu blmnde anlatlr. 1.Kr. 2de son gnleri; 1 Tar. 2de uzun bir eceresi verilir. 1101 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 180

258

ele almak mmkndr:1102 1.Milli ve politik beklentiler: Beklenen Mesih, Kral Davudun soyundan ve krallk idealine uygun olacaktr. Buna gre o, yabanc (Roma) hkimiyetini kaldrp Kral Davud hanedanln yeniden kuracak, yklan Mabedi yeniden ina edecek ve srgndeki btn yahudileri tekrar Filistin topraklarna getirecektir. 2.Dini beklentiler: Eski Ahitte bu, politik bir ahsiyet olmayan ve insanolu denen birinin gelii ile alakaldr. Ona saltanat ve krallk verilmitir ve onun saltanat ebedi olacaktr. Daniel Kitab sonras apokaliptik literatrde ise o, dnyann sonunda gelecek, izzet tahtna oturacak, lmden sonraki dirilite hkm verecek, pek ok falaketin ardndan yeni bir yeryz ve yeni bir semay veya gklerin kralln tesis edecektir. Yahudilikteki bu tr mesihi fikirler, baz Kitab- Mukaddes metinlerinin zel yorumlar araclyla ya da apokaliptik vizyonculara gelen vahiy tecrbesiyle gelimi, daha sonra kyamet gnne kadar srecek olan tarih ve yllarn hesaplanmas yoluyla rasyonel olarak da gelitirilmitir.1103 Hristiyanlkta Mesih nanc lk Hristiyanlar, Mesihle alakal Yahudi fikirlerinin birounu alp onu saya uygulam, bylece sa Yeni Ahitte belirtilen ve yaklak olarak M.. 220den beri Yahudi toplumunda canlln srdren mesihi beklentilerin gereklemesi eklinde tanmlanm, nihayet Mesih kelimesi havariler dneminde sann ad olmutur.1104 sann Mesih olduunu kabul eden Hristiyan dncesinin delil sayd temel dayanaklar aadaki pasajlarda gemektedir: I. sa, Filipus Sezariyesine gelir ve rencilerine unu sorar: Halk, nsanolunun kim olduunu sylyor? rencileri u karl verirler: Kimi Vaftizci Yahya, kimi lya, kimi de Yeremya
1102 1103

Jacques Waardenburg, a.g.m. Jacques Waardenburg, a.g.m. 1104 Jacques Waardenburg, a.g.m.

259

ya da peygamberlerden biri olduunu sylyor. sa onlara Ya siz, ben kimim dersiniz? sorusunu yneltince Simun Petrus: Sen yaayan Tanrnn olu Mesihsin cevabn verir. Bunun zerine sa, Petrusa vgler sralayarak: Ne mutlu sana Yunus olu Simun, bu srr sana aan insan deil gklerdeki Babamdr der ve ona gelecek iin birtakm yetkiler verdiini ilan eder.1105 Sz konusu yerde geen bu konuma Simun Petrusu, nceki blmmzde detaylarn zikrettiimiz zere sadan sonra Hristiyanln en nemli kiisi haline getirmitir. II. sa, rencileriyle birlikte Filipus Sezariyesine bal kylere gider ve yolda rencilerine, yukarda geen sorunun aynsn sorar. rencileri u karl verirler: Vaftizci Yahya diyorlar. Ama kimi lya, kimi de peygamberlerden biri olduunu sylyor. ayn ekilde, rencilerinin kendisi hakkndaki dncelerini soran sa, Sen Mesihsin cevabn alr.1106 III. Bir gn sa rencileri yanndayken, halkn kendisi hakkndaki dncesini sorar. Onlar da Vaftizci Yahya diyorlar. Ama kimi lya diyor, kimi de eski peygamberlerden birinin dirilmi olduunu sylyor derler. sa yine rencilerinin kendisi hakkndaki dncelerini renmek ister. Petrustan Sen Tanrnn Mesihisin karln alr.1107 Her pasajda geen karlkl konumann sonunda sann, kendisinin Mesih olduunu kimseye sylememeleri iin rencilerini uyard grlmektedir.1108 Bu hususta, Tomas ncilinden gelen bir bilgi ile de karlayoruz. Buradaki pasaj yledir: sa, mridlerine dedi ki: Bir mukayese yapn da bana kime benzemekte olduumu syleyin. Simun Petrus dedi ki: Sen sddk bir melein benzerisin. Matta dedi ki: Sen hkim bir filozofun benzerisin. Tomas dedi ki: Efendim senin kime benzediini ifade
1105 1106

Mat. 16:13-19 Mar. 8:27-29 1107 Luk. 9:18-20 1108 Mat. 16:20; Mar. 8:30; Luk. 9:21

260

etmek hususunda benim azm asla muktedir deil. sa ona dedi ki: Ben artk senin efendin deilim; nk sen benim ifa etmi olduum kaynayan kaynaktan su itin de sarho oldun.1109 Bir baka bilgi de Ebionlar ncilinde u cmlelerle yer almaktadr: Onlar, onun (Mesihin) Tanrdan, babadan olmadn, byk meleklerden biri gibi yaratldn, fakat kadir Tanrnn btn yaratklarna ve meleklerine hkmettiini, sizin anlan ncilinizde haber verildii gibi, geldiini ve akladn sylerler. 1110 Sinoptik ncillerdeki rivayetlerin hibirisinde kendisinin Mesih olduuna dair bizzat saya ait bir ifade bulunmamas dikkat ekicidir. Zira Petrusun onu tanmasna ynelik bu rivayetlerde sann kendi kendisiyle deil, Petrusun sa ile ilgili kanaati zerinde durulmaktadr. Luka ve Mattann kayna konumundaki Markosta, sann talebelerine bunu kimseye sylememeleri eklindeki uyars, Petrusun kendisiyle ilgili tespitini kesin ekilde kabul ettiini gstermez. Zira gerekten de bunun doru olduunu kabul etsek bile sann bu cevab, kendisinin Mesih olduu tespitini zmnen kabul ettii eklinde anlalabilecei gibi, bu tespiti uygun bulmad ve bu nedenle rencilerinden bu konuda hi kimseye sylememelerini istedii eklinde de anlalabilir. Kald ki Markos ncilindeki bu mulklktan dolay olsa gerek, sann Petrusun cevab karsnda bu tespiti onayladn gstermek amacyla Matta, kaynak olarak kulland Markosun rivayetini gelitirmekte ve saya Markosta yer almayan eitli ifadeler sylemektedir.1111 Gelinen bu noktada karmza u nemli sorular kmaktadr: Eer sa, kendisinin Mesih olduuna inanyor idiyse, bunu niin havarilerine tasdik ettirme ihtiyac duysun? Eer O Mesih idiyse ve havarileri de onu yle kabul ediyor idilerse, niin onlara, bunu dier
1109

Tom. 13; Ayr. Bkz., Ahmed Yksel zemre, Tomaya Gre ncil, s. 150; Ekrem Sarkolu, Tomas ncili, s. 15 1110 Ekrem Sarkolu, Ebionler ncili 6, a.g.m., s. 13; Ayr. Bkz. inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 175 1111 inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 176; Bkz., Yu. 7:25-43. Burada, sann Mesihlii konusu Kudsller tarafndan tartlmakta ve halk arasnda bir ikilemin ortaya kt anlatlmaktadr.

261

insanlara sylememelerini sk skya tembih etsin? Markos ncili zerinde aratrmalarda bulunan Anderson, Petrusun sann sorusuna verdii cevaba ilikin yle bir yorum gelitirir: Petrusun dilinden ifade edilen Mesih sfat, Davud soyundan gelecek KralMesihe iaret etmektedir. Zira o dnemde srailin politik gcn tekrar salayarak, onun dier milletlere stnln tesis edecek Davud soyundan bir Mesihin gelecei inanc olduka yaygnd. te bu politik imasndan dolay sa, bu sfat kendisi iin uygun bir unvan olarak grmemitir. nk O, bu sfat kendisi iin kabul etmemekle, ortaya kacak muhtemel karklklar engellemek istiyordu.1112 Bu husustaki bir baka Hristiyan yoruma gre, Petrus bir yanllk yapm olsayd veya mistik cokunluun tesiriyle davranm olsayd, sadece Mesihin deil, ncillerden bildiimiz dier birok drst insann Petrusu dzeltmeleri ve yanl bir tesir brakmay nemeleri kendileri iin vazife olmu olacakt. Bunun tam aksine sa, Petrusun ilahi bir beyan olarak ortaya kan cevabnn ierisinde syledii geei dorulad.1113 sa, Yahudi barahibin huzurunda sorguya ekildiinde, Bize Mesih, kutsanmn olu olup olmadn syle1114 sorusu ile karlar. Markos ncili gre sa bu soruya, evet diye cevap verir.1115 Luka nciline gre, sa sz konusu soruya cevap vermekten kanr.1116 Matta nciline gre ise hayr diye cevap verir. 1117 Grld zere, sann kendisini Mesih sfatnn taycs olarak grd iddiasnn hibir gereklii yoktur. Aksine, Onun sz konusu bu sfat kendisi iin kabul etmedii aktr. saya atfedilen Mesih sfat ile ilgili buraya kadar zetlenen hususlar bir btn olarak ele alnrsa u sonulara varmak mmkndr:

1112

Mahmut Aydn, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya sann Tanrsallatrlmas Sreci , s. 63 1113 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, s. 36 1114 Bkz. Mar. 14:61 1115 Bkz. Mar. 14:62 1116 Bkz. Luk. 22:67 1117 Bkz. Mat. 26:64

262

sadan nceki veya onunla ada olan Yahudi literatrne baktmzda, bu literatrde Mesih tabiri ile ilgili birden ok tanm grlr. Muhtemelen sa, Mesih tabirini, insanlara kim olduunu anlatma noktasnda uygun bir sfat olarak grmemitir. sann armhta lm ve nc gnde diriliinden sonra havarileri, en erefli sfatlardan biri olarak dndkleri Mesih sfatnn ona ait olduunu ileri srmlerdir. Genel anlamda bu tabirin, kurulacak olan tanrsal kralln lideri olmas balamnda, sann kendi kendini alglama biimiyle uygunluk gsterdii sylenebilir. Havariler, Petrusun saya Mesih diye hitap ettiinde, sann onu reddettiini hatrlayabilirler. Ancak Kitab- Mukaddese gre Elijah (lya), bedensel olarak ge ykselmitir ve Yahudi gelenei ayn erefi Musaya da atfetmitir. te, sa taraftarlar da kendi liderlerinin dierlerinden stn olduunu ileri srmek iin, Ona Mesih sfatn vermilerdir. lk Hristiyanlar, Mesih sfatn muhafaza etmiler; ancak kendi beklentilerine ve tecrbelerine uyarlamak iin, onu yeniden tanmlamlardr. Buna gre, onlar iin sa, hayat boyunca mucize gsteren ve bir peygamber olarak hareket eden; ancak lmnn ardndan dnyann sonunda tekrar yeryzne gelecek olan Gksel Rabbi temsil eden yeni bir tr Mesihtir. sann peygamber, mucize gsteren ve Gksel Rab anlamnda Mesih olarak tanmlanmas post factum, yani lm sonras bir olgudur. lk Hristiyanlar say byle algladklarndan, onu Mesih diye adlandrmlardr.1118 Kendisi iin nsanolu1119 ve peygamber1120 terimlerini kullanan sann, Pavlus

1118

Mahmut Aydn, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya sann Tanrsallatrlmas Sreci, s. 64 1119 Mat. 9:6, 10:23; 11:19; 12:8,32,40; 13.41-42; 16:13,27-28; 17:9,12,22-23; 19:28; 20:17; 24:27,30,33,37,39,44; 25:31; 26:1,24,45,64; Mar. 2:10,28; 8:31,38; 9:9,12,31; 10:32,45; 13:26,27,29; 14:21,41,62; Luk. 5:24; 6:5,22; 7:34; 9:22,26,43,58; 11:30; 12:8,10,40; 17:30; 18:8,31; 19:10; 21:27,36; 22:22,47,69; 24:7; Yu. 1:51; 3:13,14; 5:27; 6:27,53,62; 8:28; 9:35; 12:23,34; 13:31; Res. . 7:56; Esi. 1:12; 14:14 1120 Mat. 10:41; 13:57; Mar. 6:4; Luk. 4:24; Yu. 4:44

263

izgisinde teekkl eden Hristiyan cemaatin n plana kard temel Kristolojik nvanlar olan Mesih ve Tanr Olu ifadelerini kullanmamas dikkat ekicidir.1121 Sonu olarak, sann Mesihlii bir Yahudi miras olarak Hristiyanla intikal etmise de baz noktalarda Yahudilikten ayrlr. Mesela Yeni Ahit, Eski Ahitin aksine Mesihin milli ve politik liderlii zelliini tamamen reddetmektedir. Bu hususta sa yle sylemitir: Benim krallm bu dnyadan deildir.1122 Ayrca, Yahudilerin bekledii gl kral, Yahudileri otoritesi altnda toplarken, sa ac ekerek lmtr. Mesih nancnn Yaylmas Hristiyan inancna gre, sann Mesih olarak kabul edilmesinde en etkin faktr, havarilerin sann armhtan sonraki inan ve telakkileri olmutur. Onlar, armha gerilmi sann yeniden hayata kavutuunu ve baz kiilere grndn iddia etmilerdir. Petrus, haa gerilip dirilen sann Tanr tarafndan hem Rab hem de Mesih klndn sylemitir.1123 sann armha gerilmesinin ardndan insanlara grnmesi, nceleri sadece bu iddiada bulunan kiilere mahsus olarak dnlmken daha sonra Hristiyan topluluu sann yeniden dirilmesini onaylamtr. Bu ayn zamanda sann Mesih olduunun delili saylm, bylece saya inanan topluluun yaayan Rabbi olarak tannmtr.1124 Pavlusu Hristiyan dncesinden ayrlan Ebionlarn, say basit bir peygamber olarak grdkleri ve diriliini reddettikleri grlmektedir. Dirili olayn Hristiyan mesajnn merkezine oturtan da Pavlus olmutur.1125 Hristiyan a dneminde Filistin, Romallarn egemenlii altnda iken, Mesihi mit atelenmitir. Neticede yukarda belirttiimiz gibi- ahir zamana ait yazlar oalmtr. Artk, milletini

inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 175 Yu. 18:36 1123 Res. . 2:36 1124 Jacques Waardenburg, a.g.m., D..A., XXIX/308 1125 Mircae Eliade, Dinler Tarihi Szl, s. 119
1122

1121

264

kurtaracak, srailin dmanlarn cezalandracak, Diasporaya son verecek bir kurtarc iyice beklenir hale gelmitir. Btn Yahudi tarihi boyunca, zellikle zulm devirlerinde, kitab metinlere dayandrlm bilgilerin hesaplanyla Mesihin gelii Davud Olunun (sann) geliinin tarihiyle tespit edilmeye teebbs edilmitir. Bununla beraber Mesih, sadece Yahudilerin Kral deildir. Onlara gre Allah, dnyay, Mesih devrin olacan dnerek yaratmtr. O halde Mesih veya nsanolu insanlk tarihinin bir sonucu, bir rndr. Yine Mesih toplum, insanlarn gayretleriyle meydana getirilmi ideal bir toplumdur. nsanlk bunda baar gsteremezse bile Allah yine derhal Mesihini gnderecektir. Talmuda1126 gre Mesih, insanlk tam olarak iyi veya tam olarak kt olduu zaman gelecektir (Sanhedrin 98). Mesih, Yarg Gn, llerin Dirilmesi, Allahn krallnn kurulmas ve evrensel bar ile ayn zamana rastlayan ahir zamanda grnecektir. Gelenee gre Mesih, bu dnyaya gelmeye ynelmi ruhlar dizisinin tkendii veya srail tarafndan dklen gzyalarnn topland bardan dolmu olduu andan itibaren gelecektir. Hahamlar devrinde Mesih inanc, Yahudiliin temel inanlarndan biri durumundadr. Fakat baz dini evreler, srail devletinin yaratlmas, srgnlerin toplanmas hadisesini, Mesih devri ncesi bir olay olarak telakki etmilerdir. Hristiyan toplumuna gre Mesih, ahir zaman an balatacak olan sa Mesihtir.1127 Kurtulu kavramna yapt vurgulamaya paralel olarak lmden sonraki hayatn tasviriyle ok fazla ilgilenmeyen Hristiyanlk, bu konuda daha ziyade Yahudi dncesine has ilahi kralln kurulmas ve Mesihin hkimiyeti inanc zerinde durmutur. Buna gre, insanlarn Tanr tarafndan yarglanndan nce yeryznde kyamet kopacak ve Mesihin idaresinde ilahi krallk kurulacaktr. Kurtulua ermi olanlar yani Hristiyanlar sonsuz bir ilahi hayata mahzar olacaklar, gnahkrlar ise cehenneme gideceklerdir.1128 Hristiyan teolojisinin temel

Yahudilikteki szl gelenei temsil eden Mina ile bunun yorumuna dayal olan Gemeray ihtiva eden eserdir. Filistin ve Babil Talmudu olmak zere iki Talmud vardr. Bkz. F.L. CrossE.A. Livingstone, Talmud, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 1338. 1127 Francine KaufmannJosy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, s. 126 1128 Mehmet Aydn, Hristiyanlk-Hristiyan nanlar, D..A., XVII/346

1126

265

talarndan birisini oluturan Mesih teorisi, Kuranda sa anlaynn tamamyla dndadr. Zira Hristiyanlar, Mesihin insanlar kurtarmak iin yeryzne gelerek bedenlemi ve insanl ilk gnah kirinden temizlemek iin kendi kann aktm tanrsal bir varlk olduuna inanrlar.1129 lk Hristiyan geleneinde sann Mesihlii, Davud soyundan gelen bir kral olmas zerine ikame ediliti. Bu anlamda sann, Kral Davud soyundan gelip onun kralln tekrar yeryznde tesis edecek bir MesihKral olduuna inanlyordu. Bu inan da insanlar, sann, dmanlar srail yurdundan kovmak iin bir ordu oluturmaya niyetlendii dncesine gtrmt. Ancak sa, sz konusu bu dnceyi ima edecek bir eylemde dahi bulunmaynca, insanlar onun Mesihliinden phe etmeye balamlard. Bunun zerine ncil yazarlar ve dier Hristiyanlar, sann bu anlamda bir Mesih olmad, onun zel bir grev iin Tanr tarafndan atanm/seilmi anlamnda bir Mesih olduu temasn ilemeye balamlardr. Bununla birlikte Sinoptik ncilleri dikkatle incelediimizde sann bu sfat kullanp kullanmad konusu, olduka pheli bir durum arzetmektedir. Geleneksel Hristiyan aratrmalar, Markos ncilini delil gstererek, sann kendisinin Mesih olduunu onayladn iddia etmektedir.1130 Hristiyanlkta Mesih kavramnn, dier kltrel etkileri bir kenara brakrsak, birbirinden farkl zellikler tayan Yahudi Mesihilii ile apokaliptik literaturn iki ayr tesirinden etkilendii grlmektedir. Yeni Ahit kristolojisi, Yahudi Mesihiliinden alnan birok zellii kullanm ayn zamanda buna yeni bir boyut da eklemitir: sann kendisi kiisel olarak mesihi beklentileri zaten yerine getirmi olmasna ramen, bu beklentilere son halini vermek iin dnecektir. kinci olarak da Eski ve Yeni Ahit arasndaki bir dnemde ortaya kan apokaliptik edebiyatn konusu ounlukla eskatoloji olmutur. Bu edebiyat, karakteri itibaryla dualisttir. Buna gre, bu a ile gelecek a birbirinden kesin hatlarla ayrlmtr. Bu

1129

1130

inasi Gndz, Mesih, Din ve nan Szl, s. 258 Mahmut Aydn, a.g.m., s. 63; Ayr. Bkz. inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 178; Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 307

266

a ktle terk edilerek adeta lanetlenmitir. yilikler de gelecek aa braklmtr. Byle bir dnya ve ahiret anlay, srailoullarnn sz konusu dnemde byk skntlar ve hayal krklklar geirmesine ve Helenizmin tesirine balanmaktadr. Yine bu dnem, ilk Hristiyan Kilisesi Teolojisinde ok nem arzeden Mesih ve nsanolu kavramlarnn eskatolojik kurtarc anlamlarn kazandklar dnem olmutur. Aslnda Eski Ahit ierisinde hi te bu siyak ve sibakta kullanlmayan kavramlar sz konusu dnemde ahir zamanda gelecek, srailoullarn kurtaracak ve Allahn hkmranln kuracak birebir figr olarak alglanmlardr. Bu durum daha sonra Hristiyanl etkilemi bir anlay olarak karmza km, baka bir ifade ile ilk kiliseden balayarak Hristiyanlk, Yeni Ahiti bu anlay erevesinde yorumlamaktan kurtulamamtr.1131

1131

Sami Baybal, brahimi Dinlerde Mesihin Dn, s. 7071; Ayr. Bkz. Mehmet Paac, Kuranda Ve Kitab- Mukaddeste Ahiret nanc, st., 1994, s. 310

267

268

Sonu Tarihi geliimi iinde bir btn olarak ele alnd vakit Hristiyanlk, tpk ada Vaftizci Yahya gibi ann insanlarna uyarc olarak grevini tamamlayan eskatolojik sann deil, kendisinden sonra gelen haleflerinin ve zellikle Pavlusun elinde ekillenmi bir din olarak karmzda durmaktadr. Bu durumda sa, Hristiyanlk ierisinde ou zaman, vurgulamad, sylemedii, yapmad, rnek bile gstermedii fenomenler, kavramlar ve kurumlar arasnda kaybolup gitmi gibi grnmektedir. Onun amac, Tanrnn yol gstermesiyle insanln iinde bulunduu kaosu yok etmek, din adamlar snfnn tahakkmne kar durarak, yaklaan Tanrnn gnn insanlara duyurmak ve tvbeye armakt. Hristiyan geleneinde sa tarihsel bir figr olmaktan ziyade kiilii, misyonu ve fiilleriyle teolojik bir ahsiyettir. Bir Yahudi peygamberi olan sann, zaman ierisinde tanrsal bir merkeziyet kazanmas da en ok say hayatnda hi grmeyen Pavlus ve rencileri eliyle olmutur. ngrd ve srailoullarn ard Tanrsal Kralln, gereklememi olmas, ahir zaman elisi olarak alglanan say, yeryzn kurtarmak iin geldiine inanlan Tanrnn olu haline getirmitir. Szgelimi patenti Pavlusa ait olan asli su meselesi bata olmak zere, kilisenin sada bedenleip kudsiyet kazanmas gibi bir dizi konuya ait yorumlarn, tartma zeminlerinde biim kazanmasnda elbette saya ait bir rol bulunmamaktadr. Bu almada biz, Hristiyan ilahiyatn tesis eden ve Filistin dnda yaylmasn salayan tek kiinin Pavlus olduu grn savunma gayreti iinde de olmadk. Havariler ve Pavlusu dnem sonrasnda, birer kaynak niteliinde saylan kilise babalarnn, Hristiyan yazarlarnn, konsillerin, papalarn, hatta imparatorlarn ya da genel bir ifade ile Hristiyanlkta emei bulunan saysz kii ve kurumlarn da Hristiyanln gelime ve bymesinde rolleri bulunduunu sylemek durumundayz. Gerekten tarihin hakikati de byle olmutur.

269

Btn bu amillerin tarihsel say unutturup onun yerine Tanrsal say ikame ettirdiine inanyoruz. Havariler bizzat sa tarafndan seilmi on iki kiidir. Apokrif metinler hari tutulursa bunlarla ilgili ilk elden bilgiler az da olsa Drt ncil ve Resullerin lerinde yer alrlar. Havarilerden zellikle Petrus dnda dierlerine ait detayl malumatlarn bulunmay, onlarn Hristiyanlk iindeki etkileri hakknda bize olduka az bilgi sunmaktadr. Hristiyanln yaylmasnda havari olmayan ancak Yabanclarn Havarisi kabul edilen Pavlus ve talebeleri kadar phesiz havarilerin de faaliyetleri vardr. nk onlar bizzat sa tarafndan mesajnn yaylmas amacyla grevlendirilmilerdir. Ancak dediimiz gibi esas mracaat kaynamz olan Yeni Ahitteki rivayetlerin Pavlus zerinde younlamas ve onun faaliyetleri, Hristiyanl Centile dnyasnda yaymasna sebep olmu ve bu, baz itirazlara sebep olsa da Hristiyanl yok olmaktan kurtard yorumlarna yol amtr. Bu kanaatin doruluk pay da bize gre yok deildir. Zira istisnalar saymazsak, hayatlarn kk bir kasabada balklkla kazanan havarilerin misyon alan, Kanonik literatrde Petrus haricinde Filistin corafyasdr. Havariler Konsili ncesi ve sonrasna kadar Filistin dnda Barnaba, Hananya, Akvila, Priskila, stefan, Cornelius, Apollos gibi nclerin faaliyetleri ve Yeni Ahit metinlerinin dier blgelerdeki cemaatlere gnderilmi olmas da hayatnn 30 yln davasna adayan Pavlusun, Hristiyanl kk bir Yahudi mezhebi olmaktan kurtard vakasn engellemez. Gnmz Hristiyanlnn kltrel arka plannda sann havarilerinin genel bir etkisinden sz edilemez. Kilisenin direi saylan Petrus ve dierleri adeta sembolik olarak yer alrlar. Onlarn Hristiyan dncesinde dogmatik saylabilecek trden yaklamlar hemen hemen yoktur. Bunun yerine Pavlusun ahsi grleri; mektuplarnda yer alan kozmolojisi, eskatolojisi, retisi ve hukuk anlay bulunur. Hristiyan teolojisinin kltrel anlamda temel baskn rol onun elindedir. Bunda Pavlusun eitimli bir ahsiyet olmasnn nemli pay bulunmaktadr. Zira O kendi statsn, sann, geimlerini normal ilerle temine alan sann havarilerinin yannda daha deersiz bulmaz.
270

Bu aratrma, bizde, ilk dnem Hristiyanlna ait almalarn artmasnn son derece elzem olduu dncesini hissettirmitir. Apokrif kabul edilen literatr de dahil olmak zere, bu dneme ait verilerin daha ehil ellerde ekillenmesi ve yorumlanmas, Hristiyanl aratrma sahas edinen her Dinler Tarihisini heyecanlandracaktr midindeyiz. Bylece sa ile talebeleri, dolaysyla Hristiyanlk daha iyi anlalm olacaktr.

271

272

Bibliyografya Achtemeier, Paul J., Apocryphal New Testament, Editor: Paul J. Achtemeier, Harpers Bible Dictionary, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 38 ------------------------, Galatia, s. 292 ------------------------, Paul, s. 759 ------------------------, Thomas, s. 1066 Adam, Baki, Yuhannann Vahyi ve Hristiyan Tarihindeki Yansmalar, Dinler Tarihi Aratrmalar-III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 119-124 Advar, Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1969. Akdemir, Samuel, Gemite ve Gnmzde Trkiyedeki Sryani Kiliseleri, Dinler Tarihi Aratrmalar-III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 10. Albayrak, Kadir, Gnmzde Trkiyedeki Keldani Kilisesi, Dinler Tarihi Aratrmalar III-Hristiyanlk (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 27-32 Atasagun, Galip, lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Dini Semboller, Sebat Matbaas, Konya, 2002. Ataurrahim, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, II. Basm, Tercme: Krat Demirci, nsan Yaynlar, stanbul, 1994. Aydn, Fuat, sa Sonras Tartma Konularndan Havarilik Ve Pavlusun Havarilik Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 71-93

273

Aydn, Mahmut sa tanr m nsan m?, z Yaynclk, stanbul, 2002 -------------------, Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrya: sann Tanrsallatrlma Sreci slamiyat Dergisi, zkan Matbaas, Ankara, 2000, cilt: 3, say: 4., s. 47-74 Aydn, Mehmet, Antakya ve Tarsus Eksenli lk Dnem Hristiyanlna Bir Bak, (Ayr Basm), Seluk niversitesi lahiyat. Fakltesi Dergisi, Konya 2003, XV/516 -------------------, Hristiyanlk-Hristiyan nanlar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1998, XVII/345 -------------------, Hristiyanlk-Mabed ve badet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1998, XVII/348-349 -------------------, Kilise, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, Ankara, 2002, XXVI/11 -------------------, Hristiyanlk-Patristik Literatr Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1998, XVII/343 -------------------, Hristiyan Genel Konsileri ve II. Vatikan Konsili, Seluk niversitesiYaynlar, Konya, 1991. -------------------, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995. -------------------,Konsillerin Hristiyanlktaki Yeri ve nemi, Dinler Tarihi Aratrmalar III-Hristiyanlk (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 107-117 Baird, William R., Paul, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 763-764

274

Barnaba ncili, Tercme: Mehmet Yldz, nsz ve Notlar: Ali nal, Kltr Basn Yayn Birlii, Gm Basmevi, trs. Barnett, P.W., Apostle, Dictionary of Paul And His Letters, s. 45-47 Baybal, Sami, brahimi Dinlerde Mesihin Dn, Yediveren Yaynlar, Sebat Matbaas, Konya, 2002. Baykara Tuncer, Denizli, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1994, IX/155-159 Berger, Klaus, Apostolic Church, Encyclopedia of Theology, Editr: Karl Rahner, New York, 1982, s. 29 Besalel, Yusuf, Yahudi Tarihi, niversal Dil Hizmetleri ve Yaynclk Anonim irketi, stanbul, 2000. Besnard, Albert M., Katolik Mezhebi, Tercme: Mehmet Aydn, (Din Fenomeni iinde), Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 1993, s. 133-196 Blair, E. P., Matthew, The nterpreters Dictionary Of The Bible (Volumes: K-Q), Editr: George Arthur Buttrick vd. New York, 1962, s. 301 --------------, Andreas, The nterpreters Dictionary Of The Bible (Volumes: A-D), Editr: George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 126 Brown, E. Raymond-Fitzmyer, A. Joseph-Murphy, E. Roland, The Jerome Biblical Commentary (I-II), New Jersey, 1968. Bucaille, Maurice, Kitab- Mukaddes Kuran ve Bilim, Tercme: Suat Yldrm, Trkiye retmenler Vakf yaynlar, zmir, 1984. Challaye, Felicien, Dinler Tarihi, Tercme: Tiryakiolu, Varlk Yaynlar stanbul, 1994. Samih

275

Cilac, Osman, Havari, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1997, XVI/513-517 Cross F.L.Livingstone E.A., The Oxford Dictionary of The Christian Church, Oxford University Press, New York, 1989 -------------------, Apocalypses Of James, s. 723 -------------------, Apocalypse of st. Paul, s. 1049 -------------------, Acts of st. Paul, s. 1049 -------------------, Acts of Sts. Paul and Tecla s. 1049 -------------------, Apocalypse of Thomas, s. 1370 -------------------, Martyrdom of St Paul, s. 1049 -------------------, Coptic, s. 345 -------------------, Corinth, s. 346 -------------------, David, s. 377-378 -------------------, Ebiones, s. 438 -------------------, Ecclesiology, s. 441 -------------------, Elkasaites, s. 453 -------------------, Gamaliel, s. 548 -------------------, Gnosticism, s. 573 -------------------, Gospel of St. Bartholomew, s. 137 -------------------, Legend of Abgar, s. 5 -------------------, Messiah, s. 906 -------------------, Nazarene, s. 957 -------------------, Pentecost, s. 1062 -------------------, Pistis Sophia, s. 1093 -------------------, Rome, s. 1198

276

------------------, Sadducees, s. 1222 ------------------, Transfiguration, s. 1390 ------------------, Talmud, s. 1338 ------------------, Zealots, s. 1510 ankaya, Birsen, Espanol-Turco Diccionnairo de Bolsillo, Fono Yaynlar, stanbul, 2000, s. 23 Davud, Abdulehad, ncil ve Salib, Sadeletiren: Kudret Bykcokun, nklab Yaynlar, stanbul, 1999. Demirci, Krat, HristiyanlkGiri Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1998, XVII/328-338 Dorul, mer Rza, Yeryzndeki Dinler Tarihi, nklap ve Aka Kitabevi, stanbul, 1947. Ebu Zehra, Muhammed, Hristiyanlk zerine Konferanslar, Tercme: Akif Nuri, Fikir Yaynlar, stanbul, 1978. Eliade, Mircae, Dinler Tarihi Szl, Tercme: Ali Erba, nsan yaynlar, stanbul, 1997. Emecan, Ferudun, Ayasuluk-Tarih, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1991, IV/225-227 Enslin, M. S., Acts Of Andreas, The nterpreters Of The Bible, Editr: George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: A-D), s. 127 ----------------, Acts Of Philip, (Volumes:K-Q), s. 785 ----------------, Acts (Volumes:A-D), s. 128 Of Andrew And Matthias,

----------------, Acts Of Andrew And Paul, (Volumes:A-D), s. 128

277

----------------, Acts Of James The Great, (Volumes:E-J), s. 800 ----------------, Acts Of Peter, (Volumes:K-Q), s. 757 ----------------, Apocalypse Of Peter, (Volumes:K-Q), s. 758 ----------------, Gospel Of Philip, (Volumes: K-Q), s. 786 ----------------, Thaddeaus, (Volumes: R-Z), s. 614 ----------------, Acts Of Thomas, (Volumes:R-Z), s. 632634 ----------------, Apocalypse Of Thomas, (Volumes:R-Z), s. 634 ----------------, Apocalypse Of James, (Volumes:E-J), s. 794 Filson, F. V., Peter, The nterpreters Of The Bible (Volumes: K-Q), Editr: George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 749 Francis, D. Nichol, Philip, Seventh-day Adventis Bible Commentary, Washington D.C., 1956, V/596. ------------------, Thaddeaus , Seventh-day Adventis Bible Commentary, Washington D.C., 1956, V/597. Gasque, W. Ward, Kudsten Romaya, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yaynlar, stanbul, 2004, s. 57 Grant Michael, Saint Paul, Widenfeld And Nicholson Publications, London, 1976. Gndz, inasi, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2001. ------------------, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998.

278

------------------, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998. Eklesioloji, s. 111 ------------------, Apokrif, s. 38 ------------------, Epikr, s. 117 ------------------, Evharist, s. 122 ------------------, Galatyallara, s. 135 ------------------, Heresi, s. 166 ------------------, Kilise, s. 220 ------------------, Mesih, s. 258 ------------------, Pavlus, s. 302-303 ------------------, Pentekost, s. 304 ------------------, Pentateuch, s. 304 ------------------, Pesah, s. 305 ------------------, Tanah, s. 258 ------------------, Thomas ncili, s. 369 ------------------, Thomasn ocukluk ncili, s. 369 ------------------, Thomasn leri , s. 369 ------------------, Yuhanna, s. 399 ------------------, Zelotlar, s. 403 Gnel, Aziz, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr, 1970 Hanerliolu, Orhan, Aristoculuk, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, Geniletilmi 6. Basm, stanbul, 1982, s. 18-20. -------------------, Epikurosuluk, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, Geniletilmi 6. Basm, stanbul, 1982, s. 87.
279

--------------------, Stoaclk, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, Geniletilmi 6. Basm, stanbul, s. 382383. Harman, mer Faruk, Aziz, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1991, IV/332. --------------------, ncil, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 2000, XXII/270-276. --------------------, sa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 2000, XXII/465-471. --------------------, Konsil, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk ve Tic. A.., Ankara, 2002, XXVI/175-178 --------------------, Kuds, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I), Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk ve Tic. A.., Ankara, 2002, XXVI/323-327. --------------------, Meryem, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk ve Tic. A.., Ankara, 2004, XXIX/237. Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985. Houtin, Albert, Hristiyanln Ksa Tarihi, Tercme: Abdurrahman Kk, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, 1981, XXV/437-444 Ik, Halim, Gnmzde Papalk Tekilat, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2001. bn Haldun, Mukaddime (I-III), Tercme: Zakir Kadiri Ugan, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1986, I/592 ncilin ABC Dizini, Yeni Yaam Yaynlar, stanbul, 1994.

280

Jacop, Xavier, ncil Nedir? Tarihi Gerekler, Ankara, 1985. Jomier, J., sa Mesihin Hayat, Zafer Matbaas, stanbul, 1984. Karaman, M. Ltfullah, Filistin, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1996, XIII/89-90 Katar, Mehmet, Hristiyanlkta sann Doumu ile lgili Kutlamalarn Ortaya k, slamiyat Dergisi, Ankara, 2000, c. 3, sy. 4, s. 116 Kaufmann, Francine Eisenberg, Josy, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, Tercme: Mehmet Aydn, (Din Fenomeni iinde), Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 1993, s. 117-128 Kazmova, Ayten, vd., Rusa-Trke Yaynlar, stanbul, 2005, s. 401 Szlk, Fono

Kingsbury, Jack Dean, Matthew, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s.613 Kitab- Mukaddes, Kitab- Mukaddes irketi, Yaln Ofset, 1993. Kornrumph, H. J., Dictionnaire Universal Langenschedt, Franais-Turc, Altn Kitaplar, 34. Basm, stanbul, Trz., s. 198 Kuran- Kerim. Kutluay, Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yaynlar, stanbul, 2001. Kk, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yaynlar, Ankara, 1997. Langenscheidts Universal Wrterbuch Trkisch, Altn Kitaplar, 35. Basm, stanbul, 1993, s. 226

281

Luciano, Renato-Pnar, Ramize, Turco-taliano Dizionario Tascabile, Fono Yaynlar, stanbul, 2004, s. 23 MacDonald, Dennis R., Galatia, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 327 Martin, Ralph P., lk Hristiyanlar Nasl tapnrd?, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam yaynlar, stanbul, 2004, s. 125-131 McKenzie, John L., Apostle, Dictionary of The Bible, New York, 1965, s. 46 --------------------, Bartholomew, s. 81 --------------------, Paul, s. 648 --------------------, Messiah-Messianism, s. 568 --------------------, Philip, s. 670 --------------------, Thomas, s. 886 Meiser, John P., Antioch, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 33. Michel, Tomas, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, Ohan Basmevi, stanbul, 1992. Mussner, Franz, The Letter of James Encyclopedia of Theology, Editr: Karl Rahner, Crossroad, New York, 1982, s. 1057. Norris, J. M., Alphaeus, The nterpreters Of The Bible (Volumes: A-D), Editr: George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 96 zemre, Ahmed Yksel, Tomaya Gre ncil, Kakns Yaynlar, stanbul, 2002. Paac, Mehmet, Kuranda ve Kitab- Mukaddeste Ahiret nanc, stanbul, 1994.

282

Perkins, Pheme, Messiah, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 630 Renan, Ernest, sann Hayat, Tercme: Ziya hsan, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1992. -----------------, Havariler, Tercme: Ziya hsan, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1964. Rhoads, David M., Zealots, The Encyclopedia of Religion (I-XVI), Editr: Mircae Eliade, MacMillan Publishing Company, New York, 1987, XV/559 Rvkin, Ellis, Sadducees, The Encyclopedia Of Religion, Editr: Mircae Eliade, MacMillan Publishing Company, New York, 1987, XII/563 --------------------, Pharisees, The Encyclopedia Of Religion, Editr: Mircae Eliade, MacMillan Publishing Company, New York, 1987, XI/269 Sahilliolu, Halil, Antakya, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1991, III/228-232. Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Faklte Kitabevi Yaynlar, Geniletilmi 4. Bask, Isparta, 2002. -----------------------, Apokrif Petrus ncili, Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun, 3-6. -----------------------, Ebionler ncili, (Yahudi-Hristiyan ncilleri, nsz ve Tercme), Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun, 1998, Say 10, s. 12 -----------------------, Filip ncili, Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 6, Samsun, 1992.

283

-----------------------, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, yayn yeri?,Samsun, 1997. -----------------------, brani Tomas ncili, (Hristiyanlarda ocukluk ncilleri, nsz ve Tercme), Trkiye Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu I, Samsun, 24-25 Eyll 1992, s.25 -----------------------, Tomas ncili (Tercme), Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Eser Matbaas, Samsun, 1990 (Tomas ncilinin Trke Tercmesi ile Birlikte), Say 4, sayfa no ------------------------, Yahudi-Hristiyan ncilleri (nsz ve Tercme), Ondokuz Mays niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun, 1998, Say 10, s.7 ------------------------, Yakup ncili (Tercme), Trkiye Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu I, 24-25 Eyll 1992, Samsun, 1992, s. 9 ------------------------, Yakupun lk ncili (Tercme), Trkiye Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu I, 24-25 Eyll 1992, Samsun, 1992, s.6 Schffman, Lawrance H., Essenes, The Encyclopedia Of Religion, Editr: Mircae Eliade, MacMillan Publishing Company, New York, 1987, V/163. Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giri, Krkambar Yaynlar, Ankara 1999. Schuler, Philip L., Andrew, Harpers Bible Dictionary, Editr: Paul J. Achtemeier, Harper-Row Publishing Publishers, San Francisco, 1985, s. 30. Scott, Ernest Findlay, Apostles, An Encyclopedia of Religion, Editr: Vergilius Ferm, New Jersey, 1959, s. 3233. Smith, Michael A., Mjdenin Yaylmas, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yaynlar, stanbul, 2004, s. 78

284

Throckmorton, B.H., Matthias, The nterpreters Of The Bible (Volumes: K-Q), Editr: George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, s. 314 Troll, Christian W., Tarihi Bir Olay Olarak Hristiyanlk, Tercme: Talip zde, Cumhuriyet niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Sivas 1999, Say 3, s. 257-263 Tmer, Gnay-Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1993. Tmer, Gnay, Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1997. Waardenburg, Jacques,Mesih, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Trkiye Diyanet Vakf Yayn Matbaaclk Ve Ticaret letmesi, Ankara, 2004, XXIX/308 Wensinck, A. J., Havari, slam Ansiklopedisi (I-XIII), stanbul Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1977, V/124 --------------------, Mesih, slam Ansiklopedisi (I-XIII), stanbul Maarif Basmevi, stanbul, 1960, VIII/124 Wright, David F., lk Hristiyanlar Neye nanyordu?, Hristiyanlk Tarihi, Yeni Yaam Yanlar, stanbul, 2004, s. 102-124 Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1996 Yakan, Franois, Dou Kilisesi Tarihesi zerine Toplu Bir Bak ve Trkiyede Keldanler, Dinler Tarihi Aratrmalar III-Hristiyanlk, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s.13 Yeni Ahit, (The New King James Version), Yeni Yaam Yaynlar, II. Basm, stanbul, 2000. Yldrm, Suat, Mevcut kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yaynlar, zmir, 1996.
285

Yumul, Arus, Gnmzde Gregoryen Ermeni Kilisesi, Dinler Tarihi Aratrmalar III-Hristiyanlk (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, s. 5-8 Ycetrk, Orhan Seyfi, Ayasuluk-Dinler Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (I-), Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1992, IV/227-228 nternet Kaynaklar: www.newadvent.org/cathen/10066a.htm www.newadvent.org/cathen/11744a.htm www.newadvent.org/cathen/0828a.htm www. newadvent.org/cathen /08280a.htm. www.newadvent.org/cathen/01626c.htm www.newadvent.org/cathen/01471a.htm www.newadvent.org/cathen/11799a.htm www.newadvent.org/cathen/14658b.htm www.newadvent.org/cathen/14658b.htm www.newadvent.org/cathen/07289c.htm www.newadvent.org/cathen/11567b.htm www.newadvent.org/cathen/08492a.htm www.newadvent.org/cathen/11567b.htm www.newadvent.org/fathers/0826.htm www.catholic-forum.com/saints/saintt07.htm www.catholic-forum.com/saints/saintm13.htm www.catholic-forum.com/saints/saintp21.htm www.catholic-forum.com/saints

286

www. catholic-forum.com/saints/sainta/12htm www.medinfo.hacettepe.edu.tr/ders/TR/D4/Pediatri/4035_fil es/frame.htm. www. samesih.org www. thejewishencylopedia.com/bartholomew

287