T.C.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM




EKME/EME
DENEY FY









HAZIRLAYAN
Yrd.Do.Dr. Kemal YILDIZLI




UBAT 2011
SAMSUN
1
EKME DENEY
1. DENEYN AMACI

ekme deneyi, malzemelerin mekanik zeliklerinin belirlenmesi, mekanik
davranlarna gre snflandrlmas ve malzeme seimi amacyla yaplr. Bu
deneyde standard ekme numunelerinin mukavemet deerleri llr. Elde edilen
deerler karlatrlarak, malzemelerin mekanik zellikleri deerlendirilir.


2. TEORK BLG

Bu deney sonucunda, kuvvet (F)-uzama (Al) erisi elde edilir. Ancak bu eri ile
birlikte kullanlan numunenin boyutlarn da vermek gerekir. Bu nedenle, bu eri
yerine daha evrensel olan gerilme-ekil deitirme (birim uzama) erisi kullanlr.
Gerilme-birim uzama erisine ekme diyagram ad verilir. ekil 1de normalize
edilmi durumdaki az (dk) karbonlu bir eliin gerilme-birim uzama erisi
verilmitir (- erisi,
O
l
l
A
= ).


ekil 1. Dk karbonlu yumuak bir eliin ekme diyagram.


ekme deneyi sonucunda malzemenin orant snr, elastiklik snr, akma snr ve
ekme dayanm gibi mukavemet deerleri ile kopma uzamas, kopma bzlmesi ve
tokluk ve sneklik deerleri belirlenir. Malzemenin cinsine, kimyasal bileimine ve
metalografik yapsna bal olan bu zellikler aada srasyla aklanmaktadr.


2
a) Orant snr (o
0
): Gerilme-birim uzama diyagramnda Hooke yasasnn, yani
o = E.c bantsnn geerli olduu dorusal ksm snrlayan gerilme deeridir. Bu
bantdaki orant katsaysna (E) elastiklik modl denir ve bu katsay ekme
diyagramnn elastik ksmn oluturan dorunun eimini gsterir. Bir malzemenin
elastiklik modl ne kadar bykse, o malzemenin elastik ekil deitirmeye kar
direnci de o lde byk olur.

b) Elastiklik snr (o
E
): Malzemeye uygulanan kuvvet kaldrld zaman plastik
uzamann grlmedii veya yalnz elastik ekil deitirmenin meydana geldii en
yksek gerilme deeridir. Genellikle, elastiklik snr orant snrna eit kabul edilir.
Pratikte o
e
yerine %0,01 veya %0,005'lik plastik uzamaya kar gelen gerilme (o
0,01

veya o
0,005
) deerleri alnr.

c) Akma dayanm (o
a
): Uygulanan ekme kuvvetinin yaklak olarak sabit
kalmasna karn, plastik ekil deitirmenin nemli lde artt ve ekme
diyagramnn dzgnszlk gsterdii ksma kar gelen gerilme deeridir (ekil 1).
Bu deer akma kuvvetinin (Fa) numunenin ilk kesit alanna blnmesiyle (o
a
= F
a
/A
0
)
bulunur. Dk karbonlu yumuak elik gibi baz malzemeler, deney koullarna bal
olarak belirgin akma snr gsterebilirler. Malzemelerin belirgin akma gstermemesi
durumunda, genelde %0,2'lik plastik uzamaya (c
plastik
= 0,002) kar gelen ekme
gerilmesi akma snr veya akma dayanm olarak alnr (Off-set kural). ekil 2de
belirgin akma gstermeyen bir malzemenin ekme diyagram ile bu malzemenin
akma dayanmnn nasl belirlendii grlmektedir.


ekil 2. Belirgin akma gstermeyen bir malzemenin akma dayanmnn belirlenmesini
gsteren diyagram.

d) ekme dayanm (o

): Bir malzemenin kopuncaya veya krlncaya kadar

dayanabilecei en yksek ekme gerilmesi olarak tanmlanr. Bu gerilme, ekme
diyagramndaki en yksek gerilme deeri olup, o

= F
maks
/A
0

forml ile bulunur.
Burada F
maks
malzemeye uygulanan en yksek kuvveti, A
0
ise malzemenin ilk kesit
alann gsterir.


0,2

3
e) Kopma dayanm (o
k
): ekme deneyi esnasnda, numune kesiti ekme
kuvvetini artk karlayamad anda kopma meydana gelir. ekme diyagram
iziminde kaydedilen bu son gerilme deerine, malzemenin kopma dayanm ad
verilir.

f) Kopma uzamas (KU): ekme numunesinin boyunda meydana gelen en
yksek yzde plastik uzama oran olarak tanmlanr. ekme deneyine tabi tutulan
numunenin kopan ksmlarnn bir araya getirilmesi ile son boy llr ve boyda
meydana gelen uzama Al = l
k
- l
0
bants ile bulunur. Burada l
o
numunenin ilk l
uzunluunu, l
k
ise numunenin krlma anndaki boyunu gsterir. Kopma uzamas ise;
KU (%) = 100
0
x

A
bants yardmyla belirlenir. Bu deer malzemenin snekliini
gsterir.

g) Kopma bzlmesi (KB): ekme numunesinin kesit alannda meydana
gelen en byk yzde daralma veya bzlme oran olup, KB (%) = 100
0
0

A
A A
k

bants ile hesaplanr. Burada A
0
deney numunesinin ilk kesit alann, A
k
ise krlma
anndaki kesit alann veya krlma yzeyinin alann gsterir. Kopma bzlmesi,
kopma uzamas gibi snekliin bir gstergesidir. Snek malzemelerde belirgin bir
bzlme veya boyun verme meydana gelirken, gevrek malzemeler bzlme
gstermezler. ekil 3de gevrek ve snek malzemelerin krlma davranlar ematik
olarak gsterilmitir.




(a) Gevrek malzemenin (b) Snek malzemenin
krlmas (bzlme yok) krlmas (bzlme var)

ekil 3. Gevrek ve snek malzemelerin krlma ekilleri.

g) Rezilyans: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirmesi iin harcanan enerji
veya elastik ekil deitirme srasnda malzemenin depolad enerji demektir. Bu
enerji, gerilme (o)-birim uzama (c) erisinin elastik ksmnn altnda kalan alan
(
E
.
2
el
c
) ile belirlenir ve numune krlnca geri verilir.
h) Tokluk: Malzemenin birim hacmi bana den plastik ekil deitirme
enerjisi olarak tanmlanr ve malzemenin krlncaya kadar enerji depolama veya
sourma yeteneini gsterir. Tokluk, genellikle o-c erisinin altnda kalan alann
( o c
c

}
d
k
0
) hesaplanmas ile bulunur. Bu formldeki c
k
malzemede krlncaya kadar
4
meydana gelen en yksek veya toplam birim ekil deitirme miktardr. Tokluun
gerilmebirim uzama erisi yardmyla belirlenii ekil 4de gsterilmitir.


ekil 4. Gerilme-birim uzama erisi yardmyla ekil deitirme enerjilerinin (rezilyans
ve tokluk) belirlenmesi.



3. DENEY DZENE

ekme deneyi, niversal ekme test cihazlarnda gerekletirilir. Bu cihazlarda
ekme kuvveti, mekanik veya hidrolik g aktarm organlar vastas ile uygulanr.
ekil 5de ekme deney dzenei verilmitir. Dzenek, genel olarak, elektrik
motoru(1), redktr(2), deney numunesini tutmay salayan st ene(3) ve alt
ene(4) den ibarettir. Alt ene sabit (hareketsiz); st ene ise yukar/aa hareket
edebilmektedir. st enenin hareketi, sa ve sol tarafta dey konumlu simetrik iki
adet sonsuz vida mekanizmas (5) ile salanr. Bu hareket, elektrik motoru ile tahrik
edilen dili redktrden vida mekanizmasna iletilen dndrme momenti ile
gerekleir. Alt ene sabit olduundan, st enenin yukar hareketi ile ekme kuvveti,
deney numunesine tatbik edilir. Deney esnasnda, kuvvet deeri, yk hcresinden
(load cell); uzama deeri ise; st enenin hareketini salayan vidann admna
(hatve) gre llr. Deney srasnda ekme numunesine srekli olarak artan ekme
kuvveti uygulanr ve krlma anna kadar hem uygulanan kuvvet hem de numunede
meydana gelen uzama, bilgisayara kaydedilir.











5


























a) n grn b) Yan grn

ekil 5. ekme/eme deney dzenei

4. DENEYN YAPILII

ekme deneyinin yapl eitli standart ve kaynaklarda ayrntl biimde verilmitir.
Numune tipi byk lde malzemenin biimine gre seilir. ekme deney
numuneleri, ii dolu ubuk, boru, profil, kebent, levha veya inaat demirinden ilgili
standardlara gre talal ileme ile hazrlanr. ekil 6da TS 138 A normuna gre
hazrlanm ii dolu, daire kesitli (yuvarlak) silindirik bal bir ekme numunesi
grlmektedir.




ekil 6. Daire kesitli silindirik bal ekme numunesi

6
Bu ekilde d
0
numunenin apn, d

ba ksmnn apn (1,2d

0
), l
v
inceltilmi
ksmn uzunluunu (l
0
+ d
0
),
l
0
l uzunluunu (5d
0
), h ba ksmnn uzunluunu ve l
t

numunenin toplam uzunluunu gstermektedir. ap 10 mm ve l uzunluu 50 mm
olan ekme numunesi 10 x 50 TS 138A eklinde gsterilebilir. Deneyin yapl
aamalar aadaki gibi sralanabilir:

1) Deney numunesi iki ucundan enelere yerletirilir.
2) Numunedeki esneklii gidermek iin 2-5 N civar n yk uygulanr.
3) Numunenin ilk l boyu (gauge length) ve ap kumpasla llp
kaydedilir.
4) ekme hz istenen deere ayarlanr. (Genellikle 10 mm/dakika)
5) Gsterge ekranndan okunan kuvvet ve uzama deerleri sfrlanr.
6) Deney balatlr ve numune kopuncaya kadar kuvvet-uzama deerleri
kaydedilir.
7) Deney numunesi koptuktan sonra tekrar bir araya getirilerek, kopma
uzunluu ve kesit ap kumpasla tekrar llr.
8) ekme diyagram izilir ve deney yorumlanr.


4. LMLER VE DENEY SONULARI
Her bir deney iin aadaki rnekte gsterildii gibi nce lmler yaplr ve
daha sonra formller yardmyla sonular elde edilir.

Malzeme ad: Dk karbonlu alamsz elik (rn: AISI 1020)
Isl ilem durumu: Normalize edilmi
Sertlik: 220225 BSD

lmler
Numune ap (d
0
) =
l uzunluu (l
0
) =
Akma kuvveti (F
a
) =
En yksek ekme kuvveti (F
maks
) =
Son boy (l
k
) =
Son ap (d
k
) =
lk kesit alan (A
0
) =
Son kesit alan (A
k
) =







7
stenenler:

ekme diyagram (Mhendislik diyagram)

Akma dayanm (o
a
) = F
a
/A
0
=

ekme dayanm (o

) = F
maks
/A
0
=

Kopma uzamas (%) = 100
0
x

A
=
Kopma bzlmesi (%) =
A A
A
k 0
0
100

=
Tokluk =

Rezilyans =


5. DEERLENDRME
Bu blmde, farkl metallerin veya sl ilemlere tabi tutulmu ayn cins
numunelerden elde edilen deney sonular karlatrlarak irdelenir. Baka bir
deyile elde edilen sonular arasnda, malzemelerdeki yapsal farkllklar ve
deiimlere dayandrlarak aklanr. rnein normalize edilen elik yumuatma
tavna tabi tutulduunda sertlik ve mukavemeti azalrken, kopma uzamas ve kopma
bzlmesi deerleri artar. Ayn elik su verilerek sertletirildiinde sertlik ve
mukavemeti byk lde artarken, sneklik deerleri nemli lde azalr. Baka bir
deyile elik gevrekleir. Bu tr yapsal deiimlerle ilgili bilgiler aada verilen
kaynaklarda geni biimde yer almaktadr. Elde edilen sonulara baklarak retilen bir
paraya uygulanmas gereken en uygun sl ilemin ne olmas gerektii ortaya
konulabilir.

6. SONULAR
Bu blmde elde edilen verilerin deerlendirilmesi sonucunda karlan genel
sonular verilir. Aada bunlarla ilgili iki rnek verilmitir.

1. Normalize edilen elik yumuatma tavna tabi tutulduunda sertlik ve
mukavemeti azalrken, kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri artar.
2. Su verilerek sertletirilen elik menevileme ilemine tabi tutulduunda
mukavemetinde azalma, snekliinde ise artma meydana gelir.

7. KAYNAKLAR
1. T. Savakan: Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Akademi Ltd. ti. Yaynlar, No:15, Trabzon,
2004.
2. TS 138 EN 100021: Metalik Malzemeler-ekme Deneyi, Trk Standartlar Enstits, Nisan
2004.
3. W. F. Smith: Principles of Materials Science and Engineering, McGraw-Hill, Inc., New York,
USA, 1996.
4. E. S. Kayal, C. Ensari ve F.Dike: Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, T Ktphanesi,
say: 1262, stanbul, 1990.
5. ekme Deney Dzenei, Kullanm Klavuzu, Mares, 2010.


8

EME DENEY

1. DENEYN AMACI

Eme deneyi ile, eilen bir ubua etkiyen yk ve elastik deformasyon arasndaki
ilikiyi gstermek amalanr. Sabit veya deiken ykleme artlarnda, elastik
deformasyon sahasnda ubuun dayand maksimum eilme yk bulunur.

2. TEMEL ESASLAR

ekil 1de grld gibi, bir ubuk, eme ykne maruz brakldnda, elastiklik
modlnn ve kesit atalet momentinin etkisi belirmeye balar. Eme deneyi, iki
mesnet zerine yerletirilmi ve konsantre bir kuvvetle yklenmi bir ubuu inceler.
Merkezi kuvvet tatbiki incelenmesi dnda, mesnet araln deitirerek, kuvvet
uygulamak da mmkndr.

Merkezden ykl bir eilme ubuundaki sehim, F yknn bir fonksiyonudur.
Mesnetlerin aral L, kesit atalet momenti I ve elastik modl E alnrsa, sehim f
aadaki forml ile bulunur.
3
F.L
f =
48EI


Dzlemsel atalet momenti , B geniliinde ve H yksekliine sahip dikdrtgen kesitli
bir malzeme iin aadaki formlle hesaplanabilir.

3
BH
I=
12





ekil 1. ki utan mesnetli eme ykne maruz ubuk


9
Kullanlan elik malzeme iin elastik modl E=210.000 N/mm
2
=210 GPa dr. Deney
yaplrken, ubuun maksimum izin verilebilir yknn bilinmesi nemlidir. ayet
malzemenin akma gerilmesi (
a
) alrsa, ubuk kalc olarak deforme olacak ve artk
kullanm iin uygun olmayacaktr. Malzeme 400 N/mm
2
= 400 MPa akma gerilmesine
sahiptir. Bu gerilme deeri, izin verilen maksimum F
maks
ykn, mesnet aralnn bir
fonksiyonu olarak belirlemeyi salar. Maksimum eme gerilmesi (
e
,
maks
), ubuun
merkezinde (ortasnda) meydana gelir:




Bu durumda;

2
e,maks
maks
2 .B.H
F =
3.L

ekil 2deki diyagramda, mesnet aral ile maksimum izin verilen yk ilikisi
gsterilmektedir.



ekil 2. Mesnet aralnn fonksiyonu olarak izin verilen yk


3. DENEY DZENE

Eme deney dzeneinin ematik grnm, ekil 3de verilmitir. Deney
konfigrasyonu, kuvvet gstergesi (1), kadran (2), iki adet mesnet (3), hidrolik
silindirler (4 ve 5) evirme kolu (6), zmba (7) ve dikdrtgen kesitli deney ubuundan
(8) ibarettir. evirme kolu dndrldnde, 5 numaral hidrolik silindir iindeki piston
hareket eder ve silindir iindeki sv akkan (4) nolu hidrolik silindir ierisine
gnderir. Bylece, 4 numaral silindirin pistonu yukar doru hareket eder ve 7
numaral zmba sabit olduundan, zmba zerinde deney numunesini emeye maruz
brakr. Deney esnasnda kuvvet deiimi, kuvvet gstergesinden(1), sehim ise
kadrandan (2) okunarak kaydedilir. Mesnet aral, I profil (9) zerinde arzu edilen
mesafeye mesnetler kaydrlarak deitirilebilir.
10


ekil 3. nokta eme ematik deney konfigrasyonu

Sabit yk altnda, mesnet aralnn sehim zerine etkisini incelemek istenir. 5 kN
sabit bir yk seilir. Bu yk, ubuun plastik deforme olmad tm mesnet aralk
deerlerine izin verir.




11


Teorik olarak hesaplanm sehim deerleri:

eitli mesnet aralklar iin sehim deerleri
L aral (mm) 100 200 300
Sehim f (mm) 0,09 0,69 2,32


4. DENEYN YAPILII

Eme deneyinin yapl aamalar aada sralanmtr:
1) Mesnetleri kaydrarak mesnet aral ayarlanr. (100, 200, 300 mm)
2) Kuvvet gstergesi, ilk sehimi gsterinceye kadar ubua hafife yk uygulanr.
3) Kadran sfra ayarlanr.
4) ubuk 5 kN test yk ile yklenir.
5) Kadrandan deformasyon miktar okunur ve kaydedilir.
6) Deneyi bir baka mesnet aral iin tekrarlanr.


Deney srasnda kadrandan okunan sehim deerleri:

eitli mesnet aralklar iin sehimler, f
(F=5 kN)
Mesnet aral, L 100 200 300
Sehim, f 0,29 0,95 2,56

5. STENENLER
Deney sonular teorik hesap sonularyla ayn grafikte gsterilir.(Mesnet aral-
sehim grafii)
Bunun iin,
- Teorik hesapla bulunan sehim deeri tablosu iziniz.
- Kadrandan okunan deneysel sehim deerleri tablosunu iziniz.
- Teorik ve deneysel bulunan sehim deerlerinin grafiini iziniz.

6. KAYNAKLAR
1) GUNT WP 300.04. Bending Device for Universal Material Tester Catalogue, 2010