16.

Yzyl Divan airlerinden Hayretinin Devriyye Benzeri Bir Gazelinin Aklamas1

ener Demirel* ZET

16. yzyl Divan airlerinden Hayret, mutasavvf kiiliinden hareketle, iirlerinde tasavvuf bir hayat tarzn yanstmasyla n plna kmtr. O, tasavvufu estetik bir kayg ile deil de, daha ok gnlk hayatn bir paras olarak alglam ve iirlerinde kullanmtr. Devir, daha ok din-tasavvuf nitelikli bir trdr. Vahdet-i vcd inancna dayanmaktadr. Bu inanca gre nr- ilhden ayrlan ruh, kavs-i nzl ve kavs-i urc aamalarndan geerek insan- kaml olarak tekrar nr- ilhye dner. Bu makalede Hayretnin devriyye trnde yazd bir gazelinin aklamas yaplacak, airin bu yndeki edeb kiilii ortaya konulmaya allacaktr. Anahtar kelimeler: Divan airi, Hayret, Devir, Devriyye, Vahdet-i Vcd.

An Explanaton Of 16 Th Century Divan Poets Hayretis Lyrc Wrtten In The Form Of Devriyye ABSTRACT
Hayret, one of the 16th century Divan poets, has been a dominant person by reflecting mystic life in his poems in his time.He considered mystisizm as part of life and used his poems. He did not use mystisizm as an esthetic field. Devir is a religious-miystical kind. It is based on the belief of monotheism. According to that belief, the spirit which leaves from Allahs ligh passes from the steps of kavs-i nzl and kavs-i urc and returns back Allahs light as a Perfect Human. In this article an explanation of Hayrets lyrc written in the from of devriyye will be done and the literary side of this poet will be told. Key Words:Divan poet, Hayret, Devir, Devriyye, Monotheism.

16.yzyl Divan airlerinden Hayret ve Devriyye Benzeri Bir Gazelinin Aklamas, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S.13/1, Ocak 2003, s.89-100 * Yard. Do. Dr. Frat niversitesi, Eitim Fakltesi, Elaz. 2002. sdemirel@firat.edu.tr
1

AMA Bu makalenin amac Divan iirinin nemli temalarndan biri olan ve daha ok din-tasavvuf Trk edebiyat erevesinde deerlendirilen devriyye hakkndaki bilgiler erevesinde16. yzyl Divan airlerinden biri olan Hayretnin devriyyeye benzer bir gazelinin aklamasn yaparak airin edeb kiiliinin bir ynne k tutmaktr. KAPSAM Bu makale, nce ksa bir ekilde Hayretnin hayat ve edeb kiiliini, daha sonra devriyye tr hakkndaki bilgileri, en sonda da devriyye ile ilgili ortaya konulan gr ve deerlendirmeler araclyla Hayretnin gazelinin aklamasn kapsamaktadr. GR

1. Hayret
Hayret (.942/1534), 16. yzyl Divan airlerindendir. Mevlev eyhi Ysuf- Snekin kardeidir.2 Hayret, mrnn byk bir ksmn Rumelide ve stanbulda geirmitir. Kanun Sultan Sleymana sunduu b redifli bir kasideden stanbula geldii anlalmaktadr. Hayret bir sre intisap ettii aknc beyleri Yahya Paazade Bal Bey ve olu Mehmed Beyin vermi olduklar bahilerle hayatn devam ettirmeye alrken gzlerini kaybeder. Bu hlde bile iir sylemeye devam ettii anlalmaktadr. Mezhep itibariyle Cafer mezhebine bal bir i-Alev olan Hayret, iirlerinde sk sk on iki imam vmtr. Zaten kendisi de Cafer-mezheb safay canlaruz msrayla aka ifade etmektedir. Bununla beraber bata Hz. Peygamber ve ailesi olmak zere drt halifeye duyduu saygy da dile getirmitir. Hayret, vahdet-i vcda dayanan bir tasavvuf anlayna sahiptir. O ilh ak deryasna dalan bir rinttir. Engin ve kararsz bir gnle sahip mutasavvflardandr. iirlerinde dikkat eken tasavvuf, ou divan airinin aksine, estetik kayglardan ok, normal bir hayat tarznn yansmas olarak yer almtr (Tat, 1998:7). iirlerinden anlald kadaryla, rint, alakgnll bir kii olan air, Anadolu ve Rumelinin manevi fatih ve mimarlar olan Gziyn- Rm ve Abdln- Rm topluluklarna mensuptur. Hem kne ve gzel hem de halkn zevkine uygun olmasndan dolay iirlerinin halk arasnda hakl bir ne sahip olduu ve divannn beenildii dnemin tezkirecileri tarafndan dile getirilmitir. Hayretnin iirlerinde dikkat eken zelliklerden biri de, deiik deyimler kullanmas ve yerel tasvirleri msralarna yerletirmesidir. iirlerinde Rumeli ehirlerinin zelliklerini gayet ak bir biimde terennm ettii de grlmektedir. Hayretnin iirleri akc ve ince manalarla ykldr. Sanat endiesi tamadan sylemi olduu iirleriyle, okuyanlar zerinde bir etki brakmay baarmtr. Bunlarn yan sra asl ahsiyetini sanatl ve mazmunlarla ykl iirlerinden ok derviane ve rindne yolda syledii samim iirleri yanstr. Edebiyatmzda daha ok bu ynyle tannr. Hayret hakknda verilen bu ksa ve daha ok onun edeb ve tasavvuf kiiliini ortaya koymaya alan bilgilerden sonra devriyye zerinde de durmak gerekir.
2 Hayretinin hayat, edeb kiilii ve eserleri hakkndaki bilgiler Mehmet avuolu, Hayretnin Belgrad ehr-engizi, Gney-dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1974; Mehmet avuolu Hayretnin Yenice ehr-engizi, Gney-dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, Ankara 1976; Mehmet avuolu -M. A. Tanyeri Hayret Divan; 1981; Mustafa Tat, Hayretnin Din-Tasavvuf Dnyas, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1998, stanbul. almalardan alnmtr.

2. Devriyye Devriyye Eski Trk Edebiyatnda daha ok din-tasavvuf kimlikli airler tarafndan kullanlan trlerden biridir. Daha ok tasavvuf bir terim olarak kabul edilen devriyye, ruhun lemi dolamasn konu edinir. Ahmet Talat Onay, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nev adl eserinde konuyu yle aklamaktadr: Felsefe-i sfiyedeki sudur ve tecell nazariyesi mucibince madd lem olan u dnyaya den bir mevcd, ibtid cemad, sonra nebat, sonra hayvan, sonra insan ekillerinde tecell ve nihayet insan- kmil ekline inklp eder, Hakka vsl olur. Yani kavs- urc nazariyesine gre yine aslna, vcd- mutlaka rc eder. Yahut vcd- mutlaktan anasr lemine iner ki, kavs-i nzl denir. te mebde ve meddan bahis harekete devir, buna dair yazlan iirlere de devriyye denir (Onay, 1996:233). Onay ayrca bu konunun iyi bir ekilde anlalabilmesi iin mutlaka vahdet-i vcd felsefesinin de bilinmesi gerektiini belirtmitir. Devriyye, devir kelimesinden gelmektedir. Devir, genel anlamda dolanmak, dairev bir hareketle dnmek, anlamlarna gelmekte ise de gerekte bir ok bilim dalnda (astronomi, astroloji, felsefe, mantk, tp, edebiyat ve tasavvuf gibi) belli bir zaman ifade manasn kazanmtr (Gzel, 1999: 635). Devriyye ise yaradln balangc ve sonu, varln nereden gelip nereye gittii ve bu ikisi arasndaki safahatn tasavvufa gre izahdr. Yani sudur ve tecell meselelerini tasavvufta daireye benzeterek izah ettikleri iin buna devir demilerdir. Bundan doan edeb tre de devriyye ismi verilmitir (Gzel, 1999: 636). Devriyye tr iirlerde insan ruhunun ve kinatn Tanrdan kp yine ona varaca dncesi ilenir. Devriyye iin devir nazariyesi eksendir. Bu nazariyeye gre Mutlak Varlk olan Tanr, bilgisiyle zuhur eder. Bylece varlklarn hakikatleri bilgi grnleri olarak ortaya kar. Grnlerin gereklemesi gerekler lemidir ki bu grnen lemdir. Bu madde lemi drt unsurdan (toprak, su, hava, ate) olumutur. Drt unsurun kavs-i nzlun aamalarndan bir olduuna Aziz Nesef nsan- Kmil adl eserinde de atfta bulunmutur (Nesef, 1990:41). Ona gre ilk yaratlan akl- evveldir. Daha sonra ba-mmehat (ana babalar) meydana gelmitir. Akl- evvelden, akln zt, sebebi ve sebep ile netice arasndaki ilgiye baklarak itibarn meydana geldiini belirten Nesef, akl evvelden her itibar iin akl, nefs ve felein olutuunu dile getirmitir. Bylece her akldan bir akl, bir nefs ve bir felek meydana gelmitir. O zaman ay feleinin altnda atein unsuru ve tabiat meydana geldi. Sonra hava unsuru, hava tabiat, su unsuru ve su tabiat, toprak unsuru ve toprak tabiat olutu, der (Nesef, 1990:41). Nesefye gre baba ve analar tamamlanmtr ve nzl da tam anlamyla gereklemitir. Bu iniin tam karl olarak urucun da gerekleeceini belirtmitir. Devriyye nazariyesinin Trk Edebiyatndaki ilk rnekleri Hoca Ahmed Yesevnin hikmetlerinde grlmektedir (Eraslan, 1991). Daha sonralar Yunus Emre, ir, Harb, Gayb, Olanlar eyhi brahim Efendi, Niyaz Msr ve Pir Sultan Abdal gibi airlerin de devriyye trnde iirler yazdklar grlr (Uman, 1993:538). Pakaln, devriyyelerin gerek ekil ve gerek tavr ve eda itibariyle destan tr iinde deerlendirilmesi gerektiini belirtmektedir (Pakaln,1983:443) Hem ran hem de Trk edebiyatlarnda devriyyeler en ok gazel, kaside, mesnevi gibi nazm ekillerinde ve aruz vezniyle yazlmken, baz ynleriyle halk edebiyatna benzeyen tekke ve zellikle Bekta edebiyatnda ilah, destan, koma ve nefes gibi nazm ekilleriyle ve daha ok hece vezniyle yazlmlardr (Uzun,1994:253). zellikle Alev-Bekta edebiyatnda devriyyelerin farkl bir karakter kazand grlr. Dahas baz durumlarda yanl anlamalara, dahas tenash noktasna kadar varan yorumlamalara bile neden olmaktadr. Bunun rneklerini zellikle ve daha ok Alev-Bekta airlerinin devriyyelerinde grmek mmkndr (Krml, 1998:207). Gzel, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat adl eserinde devriyyelerin nemli zelliklerinden biri olarak onlarn din-tasavvuf Trk edebiyatnn en karmak ve aklamas en zor olan nazm trlerinden biri olduunu belirmektedir (Gzel, 1999:634). Gerekten ierdii din ve tasavvuf remizlerle ilk bakta anlalmas olduka g bir trdr. nk bu tr iirlerin ierdii unsurlar herkes tarafndan kolay kolay anlalacak nitelikte deildir.

Devriyye zerinde yaplan aratrmalarn ilki Rza Tevfik tarafndan Peym Dergisinin edeb ilavesinde ortaya konulmutur (Uman, 1982). Devriyyeler hakknda bilgi veren kaynaklarn hemen hepsi, konunun tasavvuf bir boyutunun olduu, kavs- nzl ve kavs- urc olmak zere de iki farkl ynnn bulunduu konusunda hem fikirdirler. Bu nedenle ncelikle ksaca da olsa devriyyelerin temelini oluturan kavs- nzl ve kavs- urc hakknda bilgi vermek gerekir. nk makaleye esas tekil eden gazeldeki ana tema devriyyenin kavs- nzl aamasyla ilgilidir. Kavs-i nzl: Nzl kelimesi szlk anlam itibariyle aa inme demektir. Kavs kelimesi ise yay anlamndadr. Kavs-i nzl tamlamas ise aaya doru inen yay anlamna gelmektedir. Bu anlamdan hareketle tamlama bir edebiyat terimi olarak yukardan aaya doru inen yay zerinde gsterilen merhaleler anlamna gelmektedir. Bundan baka ve daha ayrntl bir ekilde u tanmla da karlalmaktadr: Vcd- Mutlaktan ayrlan nr- ilhnin lem-i sfl olan dnyaya, baka bir deyile topraa intikaline kadar geen devreye denir. Son tanm biraz daha alacak olursa: Vcd- Mutlaktan ayrlan nr- ilh srasyla akl- kllden dokuz akla, onlardan dokuz nefse, onlardan dokuz felee, onlardan tabayi-i erbaa (kuru, ya, souk, scak), onlardan anasr- erbaaya geer. nsan bu anasr- erbaann tezahrleri eklinde karmza kar, madenler, nebatlar ve hayvanlar leminin milyonlarca paras haline gelir. Bir erkekle bir kadn; madenler, nebatlar ve hayvanlar aleminden ald gdalar yoluyla bu paralar toplarlar ve tek bir hcre halinde erkeklik diilik tayan iki ayr hcre ekline dnr. O tek hcre ana rahmindeki dokuz ay ile doumdan sonraki ilk dokuz ay arasnda ok yksek bir gelime ve byme hz iinde insan bedeni durumunu alr. Bylece insan kesretten vahdete doru giderken bir daire etrafnda hareket etmektedir (Gzel, 1999:636). Bu tr konular ieren devriyyelere feriyye de denilmektedir. Kavs-i urc: Kavs-i nzl devresinde lem-i gaybdan lem-i hd (varlk lemi)a doru gerekleen dairev hareket, nr- ilhnin yine topraktan madene, ondan bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan mahlkatn z, zbdesi ve en ereflisi olarak yaratlan insana intikal ederek, onun suretinde ortaya kmasna ve insann da insan- kmil mertebesine ykselerek ilk zuhur ettii asl kaynaa, yaratcsna dnmesine med denir. Bu devre ykselii ifade ettiinden sud veya dairenin ikinci ksmn meydana getirdiinden kavs-i urc olarak da adlandrlr. Bu devreyi konu edinen devriyyelere ariyyedenilmektedir. (Uzun, 1994:252). Urcun asl gayesi, nzlun tersine insann hakikati olan ruhun, btn isim ve sfatlardan syrlmasdr. Bylece nzl ve urc ile dairenin iki kavsi tamamlanm olur (Dzen,2000:148). Aada aklanacak gazelin ilk beytinde geen Ne te bd ne b gil idm cn Sen serv i hev-baha ben myil idm cn szlerinde kavs-i nzla iaret vardr. Henz drt unsur(anasr- erbaa) yaratlmadan nce var olduunu belirten air, vcd- mutlakta bulunduunu, henz ondan ayrlp nzl devresine gemediini anlatmaktadr. 3 Aziz Nesefye gre ruhun nzl ve urcunun asl gayesi insann kendi kendini tanmas ve dolaysyla Rabbini tanmasdr (Dzen,2000:148). Nzlde balang noktasndan uzaklaldka stnlk kayboluyor, halbuki urcta balang noktasndan uzaklaldka ulvleme o nispette artyor (Dzen,2000:148).

Hayretnin, Snemn bgnda bitmi bir agada drt dal Biri elma biri hurma biri skker biri bal

matlal bir gazeli smail Hakk Bursev tarafndan erh edilmitir. Sz konusu erh erh-i Nazm- Hayret adyla Hac Mahmud Efendi Ktp. No:2749/10da kaytldr. Bu bilgiler iin bkz. (Ceylan, 1998:117)

GAZELN AIKLAMASI Ne te bd ne b gil idm cn Sen serv i hev-baha ben myil idm cn4 Dahi gili Ferhdun olmam idi tahmr Ben rh- meakkatde pder-gil idm cn lemde henz ad yd olmadn engrun Hum-hne-i vahdetde ben kanzil idm cn Leylye dah Mecnn olmam idi meftn Ben vdi-i hayretde lyakil idm cn Ak eyledi vre ben Hayretyi yoksa Her hdmete cn ile mstacil idm cn (avuolu-Tanyeri, 1981:133) 1.Beyit Ne te bd ne b gil idm cn Sen serv i hev-baha ben myil idm cn Ey sevgili! Ben ne ate, ne su, ne toprak ne de hava iken, sen arzu, istek baheden serviye k olmutum. Cn (ey cn, sevgili)dan kast Vcd- Mutlaktr. Yani Allahtr. air birinci msrada Allaha seslenmekte ve kavs-i nzl aamasndaki durumuna atfta bulunmaktadr. Ate, su, toprak ve hava madde leminin zn oluturan drt unsurdur. Beytte esas olarak anasr- erbaa(drt unsur)dan bahsedilmektedir. Drt unsur hakknda ilk sistemli bilgiler Aristo tarafndan ortaya konulmutur. Aristonun grleri tabiat bilimlerinde hakim bir gr haline gelmitir. Ona gre kinat ay-st ve ay-alt olma zere iki ksmdan meydana gelmitir. Ay-st lem ebediyet diyar olduu iin burada olu ve bozulma yoktur; bu sebeple ay-st lemde bir tek unsur vardr. Aristo buna esir adn vermitir. Ay-alt lem ise olu ve bozulma evreni olduu iin burada birden fazla unsurun bulunmas gerekir. Aksi taktirde etkileme ve etkilenme olmaz. Ay-alt lemdeki maddeler ate, su, hava ve topraktr (Karla, 1991:191) Aristonun ifade ettii ve drt unsurun bulunduu evren iinde yaanlan madd lemdir, yani dnyadr.

Hayretnin bu gazeline Pervne Beg Mecmuas, Topkap Saray Ktp. Badat No.406. 50b-51a.da Nisb, Seyr ve Haznnin nazireleri bulunmaktadr. rnek olmas asndan buraya sz konusu nazirelerin matla beyitleri alnmtr: Bu bg- vcd ire ancak gil idm cn Sen serv-i ser-efrza ben myil idm cn (Nisb) T eme-i hikmetden dery-dil idm cn Sen gevhere gyet de ben myil idm cn (Seyr) Tahmr-i vcd ire b u gil idm cn Derdimi akile ben kanzil idm cn (Hazn)

6
Aristonun ortaya koyduu grler hem bat hem de dou inan ve felsefe sistemlerinde kabul grmtr. zellikle slm dnce sisteminin nemli kilometre talarndan olan Kind, Farab, bn-i Sin ve bn-i Arab gibi dnrler de tpk Aristo gibi drt unsurun ay-alt lemdeki olu ve bozulmalarn sonucunda ortaya ktn belirtmilerdir. Bunun sonucu olarak da ortaya scaklk, soukluk, kuruluk ve nemlilik keyfiyetlerinin ktn belirtmilerdir (Karla, 191:150). Titus Burckhardt Akln Aynas adl eserinin Simgecilik ve Mitoloji bal altnda drt unsurun kozmik adan maddenin en basit tezahr biimlerini oluturduklarn belirtikten sonra, bir insann bal olarak kutsal sayabilecei unsurlar iinde her trl maddenin duyularmzca alglanmasnn en temel da vurum biimleri olan drt e-istisna tutarsak-hemen her yerde grlmekte olduunu dile getirmektedir (Burckhardt,1997:137). Demek ki drt unsur madd varln temel olu nedenlerindendir. air beyitte drt unsur durumunda olmadn, yani henz madd lemin yaratlmad zamanda olduunu ifade etmeye almtr. Bu durum devriyye nazariyesinin kavs-i nzl aamasn yanstmaktadr. Kavs-i nzlun balang noktas da nr- ilh olduundan dolay air, henz nr- ilh ile bir olduunu, ondan ayrlmadn, Vcd- Mutlaka mail olduunu dile getirmitir. Beytin birinci msranda dile getirilen drt unsur (te, bd, b, gil)dan ikinci msradaki serv-i hev-bah tamlamasndaki hev kelimesiyle hava unsuruna iaret sz konusudur. Tamlamadaki serv kelimesi tasavvufta vahdeti ifade eder. Serv kelimesi ayrca Elif harfini sembol etmektedir. Elif harfi ise Allah lafznn ilk harfi, dolaysyla Allahn ifadesidir. Servi kelimesi ayn zamanda vahdet mertebesini ifade etmektedir. Bu adan baktmzda serv kelimesi Vcd- Mutlak temsil etmektedir. air ikinci msrada sen ikinci tekil ahs zamirini kullanmakla yetinmemi, bu kelimeye biraz daha aklk getirerek serv-i hev-bah tamlamasn kullanmtr. Hem sen ikinci tekil ahs zamiri hem de serv-i hev-bah tamlamasyla Vcd- Mutlak yani Allaha atfta bulunulmutur. Beyitte geen hev kelimesi zerinde durulmas gereken bir baka unsurdur. Yukarda da belirtildii gibi hev kelimesinin szlk anlam heves, istek, arzu, sevgi ve holanmadr. Burada bizim zerinde durmamz gereken kelimenin tasavvuf anlamdr. Tasavvufta hev, nefsin tabiatn gereine meyletmesi, sfl cihete ynelip ulv cihetten yz evirmesidir (Uluda, 1991:219). Fakat bu anlamlar ne yazk ki beytin tam olarak aklanmasna yetmiyor. nk air sen serv-i hev-bah diyerek Allaha seslenmektedir. Byle olunca kelimeyi farkl bir anlamda deerlendirmek gerekir. bn Arab hev kelimesinin iki anlam olduunu belirtiyor. Bunlardan birincisi yledir: Akn, kalp iine inmesi veya dmesi. Bu d sevginin gayb leminden ehdet lemine inerek kalbde zuhur etmesidir... yleyse bu durumda hev sevginin adlarndan birisi olmaktadr. (bn Arab, 1998:74). Bylece serv-i hev-bah tamlamas sevgi balayan servi anlamn kazanyor. Yukarda da belirtildii zere serv kelimesi Allah ifade etmekteydi. Tamlamann anlam da sevgi balayan Allah olarak deer bulmaktadr. Gerekten Allah sevgi/ak balayandr. nce O, sevmitir, sonra sevilmitir. Sevilmesi iin de sevgi balamas, kullarnn sevgiyle dolu olmas gerekmektedir. Hayretnin bu beyitte atfta bulunduu kavs-i nzl devresinin aamalarndan olan drt unsur, birka airin devriyyesinde de yer almaktadr: Ahmed Yesev Drtten yediye yettim dokuzu geip gittim Ondan ikiye geldim erh-i Keyvan iinde (Eraslan,1991:304) ir Anasrdan ben bir libs brndm Nr u bd u b u hkden grndm Hayrl-beer ile dnyya geldim dem ile bile bir ya idim ben (Uman,1982:91)

Niyaz Msr Drt yanmdan nr bd b hk ide hcm Benligimi anlar alup bu varlgm tln ola (Gzel, 1999:640) Bu arada u notu dmekte de fayda vardr: Allahn kendini iinde seyredebilsin diye, ilk yaratt ey, lemdi. Bu zel balamdaki leme bn Arab nsan- Kebr (Byk nsan, yani Makrokosmos) adn vermektedir. nsan- Kebrin en belirgin vasf ondaki her bir mevcdun Allahn zel bir ve yalnzca bir vechesini (ismini) temsil etmesidir. Buna karlk Allahn kendini iinde seyretmek zere yaratm olduu ikinci ey yani nsan ise her bir nesneyi gerekten de olduu gibi yanstan iyi cillanm kusursuz bir aynadr. (zutsu,1998:313). Bu cmleden karlacak sonu nsann Mikrokosmos olduudur. Knnin ifadesine gre:nsan lem-i sagir, lem ise insan- kebirdir (zutsu,1998:313). 2.Beyit Dahi gili Ferhdun olmam idi tahmr Ben rh- meakkatde pder-gil idm cn Ey sevgili! Ferhadn amuru/topra henz yorulmadan nce sknt yolunda aya amur iinde (mec. Sknt) idim. Ferhad, Ferhad ile rn (Hsrev rn) adl hikye kahramanlarndan biridir. Hsrev adl ran padiahnn sevgilisi rne k olan Ferhad, rnin arzsu zerine Bstn adl da delmesi istenir. Bylece meydana gelen kanal araclyla rnin taze st iebilmesi salanacaktr. airin kavs-i nzl devresinde drt unsurdan topra Ferhad ile birlikte anmas, Ferhadn da ( dolayl olarak toprak) ile ilikisinden kaynaklanmaktadr. Beyitte geen rh- meakkat tamlamas ayn zamanda Ferhadn rne ulama yolunda katlanmak zorunda kald skntlar ifade etmektedir. Ayrca rh- meakkat/sknt yolu tamlamas ile mecazen sknt, eziyet anlamna gelen p-der-gil kelimeleri tenasup iinde kullanlmlardr. Hayret, ou devriyye (feriyye-kavs-i nzl)lerde dile getirilen peygamberler yerine divan iirinin nemli temalarndan birine (Ferhad) yer vererek bu konuda farkl bir yol izlemitir. 3. Beyit lemde henz ad yd olmadn engrun Hum-hne-i vahdetde ben kanzil idm cn Ey sevgili! lemde henz zmn dahi ad anlmadan nce ben vahdet/birlik meyhanesinde krktk sarho idim Beyitteki engr/zmden mecaz- mrsel sanatyla arap kastedilmitir. arap tasavvufta ilh ak sembolize etmektedir. Ak gibi arap da insan kendinden geirir, akln mantn ve uurunu kullanmasna engel olur. Yani btn varlyla kendisini ilh akn kucana atar. arap ayn zamanda kesretin ifadesidir. kinci beyitteki hum-hne-i vahdet/birlik meyhanesindeki meyhne, kulun ak ve evkle Rabbna mnct mahall ve akn galebe almas, heyecan ve cokusunu ifade etmektedir. Hum-hne-i vahdetten bir baka kast da bezm-i elesttir. air kendisini sz konusu elest meclisinin krktk sarhou, ilh akla dopdolu olduunu hayl etmektedir. Vahdet/birlik kelimesi Vahdet-i Vcda iarettir. Allahtan baka varlk olmadnn idrak ve uuruna sahip olma demektir. Yani slik gerek varln bir tane olduunu, bunun da Hakkn varlndan ibaret bulunduunu, Hak ve Onun tecelllerinden baka hibir eyin hakik bir varl olmadn bilir (Uluda, 1991:507). Beyitte vahdet/kesret tezad sz konusudur. air vahdette kesreti yaamaktadr.

8
Tasavvufta Vcd- Mutlak olan Allah, kendi gzelliini grmek ve gstermek amacyla kinat/madde lemini daha dorusu Onun varln tam anlamyla idrk edebilecek olan ve ayn zamanda zbde-i lem olarak kabul edilen demi/insan yaratr ve onda tecell eder. Bu nedenle tasavvufta ilk nce Allahn k olduu dncesi hakimdir. lh akn sembol olan arab ien de bir bakma Allahtr. te air henz kavs-i nzl devresinde, dahas ilh nrdan ayr dmedii devrede olduunu dile getirmeye almtr. Beyitte geen engr-zm dolayl olarak drt unsurdan suyu sembolize etmektedir. Nefnin Sk-nme balkl iirindeki bsn manda amm b- te-presin Lalsn sretde reng-i ry ile amm nesin (Akku, 1993:262) beytinin birinci msranda b- te-pre tamlamasyla arba atfta bulunulmutur. 17. yzyln bir dier airi ehr de yan mey redifli gazelinin bir beytinde arab Nefnin beytinde olduu gibi, Hk-i te-fr pr-i mugn te-i b-n yan mey (Demirel, 1999:232) diyerek te-i b-n tamlamasnda su ien ate olarak tahayyl etmitir. 4. Beyit Leylye dah Mecnn olmam idi meftn Ben vdi-i hayretde lyakil idm cn Ey sevgili! Mecnn henz Leylya k olmadan nce, ben hayret vdisinde kendinden gemi bir durumda idim. air ikinci beyitte adn and hikye kahraman Ferhaddan sonra bu beyitte de bir baka hikye olan Leyl ile Mecnndaki kahramanlar anmtr. Mecnn Leylya ilk balarda mecaz akla balanm, onun akyla kendinden gemi, belli bir zaman sonra da gerek aka ulamtr. Beyitteki vdi-i hayret ilh tecell mekndr. Bu meknda kiinin kendinden gememesine imkn yoktur. nk ilh tecell annda kii akln ve uurunu kaybeder, kendinden geer. Buna en gzel rnek de Hz. Musdr. Beyitte Hz.Musnn Tr danda (vdi-i hayrette) ilh tecellye mazhar olmas hadisesine telmih vardr. Ayrca beyitte Hz.Musnn Tr danda ilh tecellye mazhar olmas mazmunu sz konusudur. Hz. Mus, Tr danda Allah ile konuurken onu grmek istemi, Allah da daa bakmasn istemi. Hz. Mus daa baknca da erimi, parampara olmu ve Hz.Mus da bu ilh tecell karsnda kendinden gemi, baylmtr. Beyitte, dolayl olarak airin vdi-i hayrette kendinden gemesine neden olan ilh tecellden mlhem drt unsurdan ate unsurunun varlnn sz konusu olduu ileri srlebilir. 5. Beyit Ak eyledi vre ben Hayretyi yoksa Her hdmete cn ile mstacil idm cn Ey sevgili! Ak, ben Hayretyi vre etti, kendinden geirdi, ne yaptn bilmez hle getirdi. Eer ben bu duruma dmeseydim, senin her istediini yerine getirmede can gnlden abuk davranrdm. Ak, Arapa k kelimesinden gelmekte ve iddetli ve ar sevgi, bir kimsenin kendisini btn benliiyle sevgilisine vermesi ve sevgilisinden baka hibir eyi gremeyecek derecede

9
kendisinden gemesi anlamlarna gelmektedir. Ak, bn Arabye gre insann sevgiliden baka hibir eyi gremeyecek derecede kr olmasdr. Bu hakikat, insan vcudunun btn organlarna, btn duyularna ve ruhuna iler; damarlarndaki kan gibi her yerinde deveran eder, insann eti olur; vcudunun btn mafsallarna girer; bedenin ve ruhunun btn paralarn etkileyerek, insann varlyla zde olur, yle ki insanda artk ondan baka bir eye yer kalmaz (bn Arab, 1998:78). bn Arabnin de dile getirdii ekilde ak a vre etmekte, ne yaptn bilemeyecek duruma getirmektedir. Ak, tasavvufta sevginin son mertebesi, sevginin insan tam olarak hkm altna almas demektir. Gerek (ilh) ve mecaz (beer) olmak zere iki trl ak vardr. Beyitte sz konusu edilen ilhi/gerek aktr. airi kendinden geiren, ne yaptn bilmez hle getiren ilh aktr. lh akn etkisiyle kendinden geen air, btn benliiyle sz konusu akn etkisine girmi ve herhangi bir ey yapmaya gc kuvveti kalmamtr. Cn, ruh, hayat anlamna gelir. Cn, canllarn, insan, hayvan hatta nebatn var olma sebebidir. Onlarn yaamasn, diri olmasn salar. Cn n elindeki tek sermayedir. Bu sermayeyi maukun (beyitte Allah) urunda harcar. Ancak k bunu yapabilecek durumda deildir. nk ak onu vre, bir anlamda deli duruma getirmitir. Sonu olarak; makaleye konu olan gazel her ne kadar ok net bir biimde devriyye trnn zelliklerini yanstmyor gibi grnse de, bu makale bir iddiadan ok bir ihtimal zerine kurulmutur. Devriyye tr iin ok ksa bir ifadeyle ruhun dairev yolculuudur, diyebiliriz. Ruhun ilh nurdan ayrlp bir takm merhalelerden geerek madd leme (sfl lem) gelmesi aamasnda getii merhalelerden biri de anasr- erbaadr. Hayret, bu gazelinde kendinden nceki birok din-tasavvuf kimliiyle n plna km air gibi ruhun kavs-i nzl safhasndaki macerasnn bir boyutuna iaret etmitir. airin bunu gerekletirirken ncelikle ilk beyitte drt unsuru birlikte verdii, daha sonra da her bir beyitte farkl armlar ve sembollerle sz konusu unsurlara aklk getirmeye alt sylenebilir.

10

KAYNAKLAR
Akku, Metin; Nef Divan, Aka Yay. Ankara, 1994. Akar, Mustafa; Niyaz Msr ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1998. Azizddin Nesef, Tasavvufta nsan Meselesi- nsan- Kmil, (Trkesi Mehmet Kanar) Dergh Yay. stanbul, 1990. Burkchardt, Ttus; Akln Aynas, nsan Yaynlar, stanbul, 1997. Ceylan, mr; Tasavvuf iir erhleri, Kitabevi Yay. stanbul, 2000. Demirel, ener; 17. yzyl airlerinden ehr (Malatyal Ali elebi) Hayat, Sanat, Divannn Tenkitli Metni ve Tahlili, Yaymlanmam Doktora Tezi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz, 1999. Dzen, brahim; Aziz Nesefye Gre Allah, Kinat, nsan, Furkan Yay. stanbul, 2000. Eraslan, Kemal; Ahmed Yesev, Divan- Hikmetten Semeler, Ankara, 1991 Erzurumlu brahim Hakk; Marifet-nme (Haz. Turgut Ulusoy), stanbul, 1981. Glpnarl, Abdulbaki; Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1977. Gzel, Abdurrahman; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Aka Yay. Ankara, 1999. Hayret, Divan, (Haz.M. avuolu-M.A.Tanyeri) stanbul, 1981. bn Arab, lah Ak, (ev. Mahmut Kank) nsan Yay. stanbul, 1998. Karla, H.Bekir; Anasr- Erbaa TDV. slm Ansiklopedisi, C.3, stanbul, 1991. Kprl, M.Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1984. Onay, Ahmet Talat; Trk Halk iirlerinin ekil ve Nev, Haz Cemal Kurnaz), Aka Yay. Ankara, 1996. zkrml, Atilla; Alevlik Bektalik, Cem/Kltr Yay. stanbul, 1998 Pakaln, M.Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.1, MEB.Yay. s.442-444, stanbul 1983, Uman, Abdullah; Rza Tevfikin Tekke ve Halk Edebiyat ile lgili Makaleleri, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1982. Tat, Mustafa; Hayretnin Din-Tasavvuf Dnyas, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1998. Tat, Mustafa; Yunus Emre Divan I-II, Kltr Bakanl Yay. Ankara, 1990. zutsu, Toshihiko; bn Arabnin Fssundaki Anahtar-Kavramlar, (ev Ahmet Yksel zemre), Kakns Yay. stanbul, 1998. Uluda, Sleyman; Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991. Uzun, Mustafa; Devriyye, TDEA, C.II, s.282-283, stanbul, Uzun, Mustafa; Devriyye, TDV, slm Ansiklopedisi C.3, s.251-253.stanbul, 1994, Yldrm, Ali; Bknin Devriyye Trnde Yazd Bir Gazeli, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Firat University Journal of Social Science C.19, S.1, s.207-215, Elaz, 2000.