Áàðèëãûí íîðìàòèâ áàðèìò áè÷ãèéí òîãòîëöîî

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÛÍ Ä¯ÐÝÌ

ÓÑ ÕÀÍÃÀÌÆ, ÀÐÈÓÒÃÀÕ ÒÀÒÓÓÐÃÛÍ

ѯËÆÝÝÍÈÉ ÕÓÂÀÍÖÀÐ ÕÎÎËÎÉÃ
ҪѪËËªÕ ÁÀ ÓÃÑÐÀÕ
¯íäñýí æóðàì

ÁÄ 40-102-06

Àëáàí ¸ñíû õýâëýë

ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÍÈÉÒÈÉÍ ÀÆ

ÀÕÓÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÒªÂ

Óëààíáààòàð õîò 2006 îí

 Áàðèëãûí íîðìàòèâ áàðèìò áè÷ãèéí òîãòîëöîî
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÐÈËÃÛÍ Ä¯ÐÝÌ

ÓÑ ÕÀÍÃÀÌÆ, ÀÐÈÓÒÃÀÕ ÒÀÒÓÓÐÃÛÍ

ѯËÆÝÝÍÈÉ ÕÓÂÀÍÖÀÐ ÕÎÎËÎÉÃ
ҪѪËËªÕ ÁÀ ÓÃÑÐÀÕ
¯íäñýí æóðàì

ÁÄ 40-102-06

Àëáàí ¸ñíû õýâëýë

ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÍÈÉÒÈÉÍ ÀÆ

ÀÕÓÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÒªÂ

Óëààíáààòàð õîò 2006 îí

 1. Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн їндэсний тєвд боловсруулав.

2. Барилга, хот байгуулалтын Сайдын 2006 оны 07 дугаар сарын 24 -ны єдрийн
120 дугаар тушаалаар батлав.

3. Барилгын дїрмийн цомог “Ус хангамж, ариутгах татуургын сїлжээний

хуванцар хоолойг тєлєвлєх ба угсрах. Їндсэн журам” /БД 40-102-06/-ийг 2006
оны 07дугаар сарын 24-ний єдрєєс эхлэн зураг тєсєл зохиох болон барилга
угсралтын ажилд мєрдєнє.

Боловсруулсан: Д. Гантулга Монгол Улсын мэргэшсэн

инженер

Ц. Цацрал Докторант

Хянан тохиолдуулагч: Є. Цэдэндамба Монгол Улсын зєвлєх

инженер

Энэхїї нормативын баримт бичгийг Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж

ахуйн їндэсний тєвийн зєвшєєрєлгїйгээр бїрэн болон хэсэгчлэн хувилах,
олшруулах, тараахыг хориглоно.
 БД 40-102-06

УС ХАНГАМЖ, АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН СЇЛЖЭЭНИЙ ХУВАНЦАР ХООЛОЙГ

ТЄСЄЛЛЄХ БА УГСРАХ
Їндсэн журам

DESIGN AND INSTALLATION OF POLYMERIC PIPELINES FOR WATER SUPPLY

AND SEWAGE SYSTEMS
General requirements

1. ХЭРЭГЛЭХ ХЇРЭЭ

Энэхїї барилгын дїрэм нь барилга доторхи болон гадна ус хангамж,

ариутгах татуургын сїлжээнд хуванцар хоолой, тїїний холбох хэрэгслїїдийг зураг
тєсєлд тусгах, ус хангамж, ариутгах татуургын сїлжээг шинээр угсрах болон
шинэчлэн засварлах ажилд хамаарна.
Ариун цэвэр, эрїїл ахуйн болон чанарын їзїїлэлтээрээ энэхїї норм заасан
тївшнээс илїї, олон улсын хэмжээнд хїлээн зєвшєєрєгдсєн бусад орнуудад
їйлдвэрлэж байгаа хуванцар хоолойг барилга доторхи болон ус хангамж, ариутгах
татуургын сїлжээнд тухайн техник, технологийн холбогдох норм, дїрмийг
баримтлан ашиглахыг зєвшєєрнє.

2. ЕРЄНХИЙ ЗЇЙЛ

2.1. Бїх тєрлийн хуванцар хоолойд тавигдах ерєнхий шаардлага болон

хуванцар хоолой, холбох хэрэгслэл тус бїрд тавигдах шаардлагыг тогтооно.
2.2. Ус хангамж, ариутгах татуургын сїлжээнд хэрэглэх хуванцар хоолой, холбох
хэрэгслэл, нягтруулах материал, тїрхэх бодис, цавуу зэрэг нь сертификат болон
техникийн гэрчилгээтэй байх ёстой. Харин ус хангамжийн сїлжээнд хэрэглэгдэх
хоолой, холбох хэрэгсэл, материалууд нь эрїїл ахуйн асуудал эрхэлсэн тєрийн
захиргааны байгууллагын зєвшєєрлийг авсан байх ёстой.
2.3. Зарим хуванцар хоолой ба холбох хэрэгслэлийн шинж чанар тохирох
эсэхийг тооцоогоор тодорхойлно. (Хавсралт А)
2.4. Энэхїї барилгын дїрэмтэй уялдуулан ишлэл авах холбогдох норматив
баримт бичгийн жагсаалтыг хавсаргав. (Хавсралт Б)
2.5. Хуванцар хоолойн тєрлєєс хамааруулан хэрэглэх хїрээг хавсралт А*-д
зааснаар сонгоно.

3. БАРИЛГА ДОТОРХИ УС ХАНГАМЖИЙН СИСТЕМИЙН ТЄЛЄВЛЄЛТ

3.1. Ерєнхий шаардлага

3.1.1. Хїйтэн ба халуун ус хангамжийн системд хэрэглэгдэх хуванцар
хоолойн сонголтыг їйлдвэрлэлтийн зориулалт, дамжуулах хоолойн ажиллах
нєхцєл, дулаан зєєгчийн тєрєл, температур, дамжуулах хоолойн
ашиглалтын хугацаа зэргээс хамааруулан сонгоно.
3.1.2. Ус хангамжийн системийн ундны усанд зориулагдсан хуванцар
хоолой, холбох хэрэгслэл нь “Drink” гэсэн тэмдэглэгээтэй байх ёстой.
3.2. Ангилал
3.2.1. Хїйтэн ус дамжуулах хоолой ба холбох хэрэгслэлийн тєрєл нь
(шилэнхуванцар /стеклопластик/-аас бусад ) Хїснэгт 1-ийн дагуу нэрлэсэн
даралтаар тодорхойлогдоно.

-3-
 БД 40-102-06

Хїснэгт 1
Хоолойн тєрєл Нэрлэсэн даралт /МПа/ ГОСТ 29324
Хєнгєн Л 0.25
Дунд зэрэг хєнгєн СЛ 0.4
Дунд зэрэг 0.6
Хїнд 1.0
Онцгой хїнд 1.6
2.0
2.5

Тїрэлттэй сїлжээний шилэнхуванцар хоолойг нэрлэсэн даралтаар 3

тєрлєєр ангилна. 0.6, 1.6 ба 2.5 МПа
Экструзийн аргаар їйлдвэрлэсэн дамжуулах хоолойн нэрлэсэн
голчийг хоолойн гадна голчоор тооцно.
Їйлдвэрийн аргаар ороосон дамжуулах хоолойн нэрлэсэн голчийг
(жишээлбэл: шилэнхуванцар ба хїрмэн чулуун хуванцар) хоолойн дотор
голчоор тооцно.
Тайлбар: Нэрлэсэн даралт гэдэг нь дамжуулах хоолой болон холбох хэрэгсэл нь
ашиглалтын хугацааны туршид (50 жил) 20°С температуртай усны дотоод илїїдэл
даралтыг хэлнэ.
3.2.2. Барилгын хэрэгцээний халуун ус хангамжийн системд хэрэглэгдэж
буй тїрэлтэд хуванцар хоолой, холбох хэрэгслэлийг 75°С температуртай
усны тогтмол нєлєє, мєн ашиглалтын хугацааг 25-аас доошгїй жил байхаар
тооцно.
3.2.3. Тїрэлтэд сїлжээнд ажиллах хуванцар хоолойн ангиллыг “SDR”
їзїїлэлтээр “S” марктайгаар їйлдвэрлэнэ. Їзїїлэлтїїдийг хавсралт А-д
зааснаар тодорхойлно.

3.3. Дамжуулах хоолойг холбох тєрєл ба арга

3.3.1. Дотор ус хангамжийн системд хэрэглэгдэх тїрэлтэд хоолойг
дамжуулах хоолойн хуванцар материалын тєрлєєс хамааруулан холбоно.
Їїнд:
- Гагнах арга (полиэтилен, полипропилен, полибутен гэх мэт);
- Наах арга (поливинилхлорид, стеклопластик, базальтопластик гэх мэт);
- Салдаг ба салдаггїй холбох хэрэгслэлийн тусламжтайгаар механик
аргаар (металлополимер, “оёмол” полэтилен гэх мэт).
3.3.2. Хуванцар хоолой, холбох хэрэгсэл, дамжуулах хоолойг холбох арга,
тэдгээрийн байршил зэргийг зураг тєсєлд дараах зїйлїїдээс хамааруулан
тусгана. Їїнд:
§ Дамжуулах хоолойн зориулалт;
§ Материалын шинж чанар;
§ Хаалт арматур, холбох хэрэгсэл, хоолойн голч, урт, тєрєл,
зориулалт;
§ Дамжуулах усны температур, сїлжээний ажлын даралт;
§ Дамжуулах шингэний шинж чанар, тєрєл;
§ Дамжуулах хоолойн ашиглалтын норматив хугацаа;
§ Дамжуулах хоолойг угсрах арга, барилга угсралтын ажил гїйцэтгэх
нєхцєл;
§ Орчны температур;
§ Тєлєвлєлтийн шийдэл.

-4-
 БД 40-102-06

3.3.3. Холбох аргыг сонгохдоо ашиглалтын бїхий л хугацаанд дамжуулах

хоолойн бат бэх шинж чанар, битїїмжлэлийг болон хоолойг угсрах їеийн
технологи, засварлах боломжийг хангаж байхаар зураг тєсєлд тусгавал
зохино.
3.3.4. Салдаг холбоосыг дамжуулах хоолойд хаалт арматур байрлуулах,
тоног тєхєєрємжтэй холбох, ашиглалтын явцад дамжуулах хоолойн хийц
элементїїдийг задлах, угсрах зэрэг газарт хэрэглэнэ. Эдгээр холбоосыг
засвар їйлчилгээ хийх бололцоотой газар байрлуулах ёстой.
3.3.5. Бусад тєрлийн наах болон гагнаж холбох боломжгїй хувирамтгай
(модифицированный) холимог хуванцар материалаар їйлдвэрлэсэн
хоолойг холбохдоо тухайн їйлдвэрлэгч болон нийлїїлэгчийн тогтоосон
технологиор холбох хэрэгслийн тусламжтайгаар механик аргаар гїйцэтгэнэ.
3.3.6. Металл холбох хэрэгслэлийг зэврэлтэд тэсвэртэй материалаар
тєсєллєх ба угсрахаар їйлдвэрлэнэ.
3.3.7. Холбох хэрэгслэлийн ашиглалтын норматив хугацаа нь дамжуулах
хоолойн ашиглалтын норматив хугацаатай адил байх ёстой.
3.4. Дамжуулах хоолойг угсрах
3.4.1. Ус дамжуулах хоолойг чиг татан байршуулахдаа хоолойн материалын
механик, физик-химийн шинж чанар, “Барилга доторхи усан хангамж ба
ариутгах татуурга” /БНбД 40-05-98/-д заасан шаардлага тэдгээрийг холбох
арга зэргийг тооцсоны їндсэн дээр гїйцэтгэнэ.
Хоолойг гагнаж угсрах їед ус дамжуулах хоолойг байршуулах
уламжлалт цагираг ба мухардмал бїдїївчийг хэрэглэж болно. Энэ їед
систем нь хаах ба тохируулах арматурын зангилаа хоолой, усны тоо хэмжээ
ба зарцуулалтыг хэмжигчтэй холболтын хэсгийн зангилааг холбох
хэрэгслэлийн тусламжтайгаар гїйцэтгэнэ.
3.4.2. Хоолойг энэхїї дїрэмд заасны дагуу далд ( нїх, штроб гэх мэт)
угсарна. Дамжуулах хоолойг хаалт арматурын ус тїгээх хэсэг болон механик
гэмтэл гарч болох газруудад ил задгай угсрахыг зєвшєєрнє.
Хоолойг механик гэмтлээс хамгаалагдсан тохиолдолд барилгын
суурийн хонгилд байрлуулж, угсарч болно.
Цэвэр усны хуванцар хоолойг хэвтээ чиглэлд угсрах тохиолдолд
ариутгах татуургын системийн хоолойноос дээгїїр тївшинд суурилуулж
угсарна. Хэрэв хортой, идэмхий шинжтэй, їнэртэй шингэн дамжуулах
ариутгах татуургын хоолойноос дээгїїр угсрах боломжгїй бол ус
дамжуулах хоолойн холболтыг зєвхєн гагнах эсвэл наах аргаар холбоно.
3.4.3. Дамжуулах хоолойг тєлєвлєхдєє дамжуулах хоолойн тэлэлтийг
сааруулах чадварыг нь бїрэн ашиглах хэрэгтэй. Їїнийг хоолойг угсрах
оновчтой бїдїївчийг сонгох, дамжуулах хоолойг хэсгїїдэд хуваах їл хєдлєх
тулгууруудыг зєв байрлуулах, хоолойнуудын температураас їїсэх хэв
гажилт нь єєр хоорондоо нєлєєлєхгїйгээр сааруулах элементтэй байх
аргаар гїйцэтгэнэ.
Тулгуур байрлуулахдаа дараах дарааллыг баримтална. Їїнд:
- дамжуулах хоолойд температурын нєлєєллєєс їїсэх єєрчлєлтийг
нєхєхийг тооцсон їл хєдлєх тулгуурууд байрлах газрыг дамжуулах
хоолойн бїдїївч дээр тэмдэглэх;
- тооцооны хэсгїїдийн компенсацлагдах чадварыг тооцоогоор шалгах;
- їл хєдлєх ба гулсах тулгуурын байрлалыг тэмдэглэнэ.

-5-
 БД 40-102-06

Дамжуулах хоолойн температурын тэлэлтийн хэмжээ нь тїїнийг

сааруулах элементїїдийн чадвараас хэтэрсэн тохиолдолд їл хєдлєх
тулгууруудын хооронд туслах компенсаторыг зайлшгїй байрлуулна.
Угсрах тулгууруудыг тооцоогоор сонгох їед хоолойнуудын хавтгай
дээрх шилжилт нь хоолойн босоо тэнхлэгийн гадаргуугаас хана хїртэлх
зайгаар хязгаарлагдана.
3.4.4. Хаах болон ус тїгээх арматурыг барилгын хийцтэй їл хєдлєх
бэхэлгээгээр бэхлэнэ. Ингэснээр хаалт арматурт їїсэх хїч хоолойнуудад
шилжихгїй байвал зохино.
32 мм хїртэл голчтой хуванцар хаалт арматурыг барилгын хийцэд
бэхлэхгїйгээр угсрахыг зєвшєєрнє.
3.4.5. Тєрєл бїрийн материалаар хийгдсэн дамжуулах хоолойнууд тїїнчлэн
ган хоолойнууд огтолцох їед хоорондын орон зайд хийгдэх жийргэвч нь
холбогдох дїрэм, хэмжээтэй баримт бичгїїдтэй байна.
3.4.6. Штроб ба ховил дотор далд угсрагдах хуванцар хоолойн хэв гажилтыг
сааруулахад тїїний холбох хэрэгслїїд механик гэмтэлд орохгїй байх
нєхцєлєєр хангагдсан байх ёстой.
3.4.7. Дамжуулах хоолойг фланцан холбоосоор угсрах їед фланцуудын
завсар зайн гажилтыг боолтоор ташуу чангалах, шаантган жийрэг ба
шайбаар арилгахыг хориглоно.
3.4.8. Хуванцар хоолойг далд угсрах їед суваг ба ховилын дотор гадаргуу
нь хатуу, хурц ирмэггїй байвал зохино.
3.4.9. Металл, хуванцар хоолой ба холбох хэрэгслэлийг эрээсэн
холбоосоор угсрахдаа чигийг барих хэрэгтэй. Холбох хэрэгслэлийн
эрээсний гадаргуу тэгш, цэвэр, сэвтээгїй байх ёстой.
3.5. Дамжуулах хоолойн гидравлик тооцоо
3.5.1. Хэрэглэгчдэд ус тїгээх шаардлагатай тїрэлтийн хэмжээ  ( H ÒР)-г
дараах томъёогоор тодорхойлно.
H ÒР = å i t l + å h Ì  . Ñ  + h ÃÅÎÌ  + h Ñ  (1)

Энд:  i t  - усны температурын їе дэх тїрэлтийн хувийн алдагдал (нэгж

урт дахь тїрэлтийн алдагдал), м/м 
l - дамжуулах хоолойн урт, м 
h Ì  . Ñ  - залгаасан холболт ба байрын эсэргїїцлийн тїрэлтийн
алдагдал, м 
h ÃÅÎÌ  - геометр єндєр (дамжуулах хоолойн тооцооны хэсгийн
хамгийн єндєр цэгийн тэмдэглэгээ), м 
h Ñ  - хоолойноос урсах чєлєєлт тїрэлт, м (багажаар хавсралт 2.
БНбД 40-05-98-д зааснаар тодорхойлно.)

Тайлбар: å h Ì  . Ñ  нь å i l -ийн 20-30%-тай тэнцїї байж болно.

t 

3.5.2. Уулзвар холболтын гидравлик эсэргїїцлийг тооцохгїйгээр дамжуулах

хоолойн нэгж урт дахь тїрэлтийн алдагдал  ( i t )­ыг дараах томъёогоор
тодорхойлно.

-6-
 БД 40-102-06

l V 2
i t  = (2)
2 gd 
Энд: l - дамжуулах хоолойн уртын гидравлик эсэргїїцлийн
коэффициент; 
V - усны урсгалын дундаж хурд, м/с; 
g - чєлєєт уналтын хурдатгал, м/с2; 
d - дамжуулах хоолойн тооцооны голч (дотор), мм;

Гидравлик эсэргїїцлийн коэффициентийг дараах томъёогоор тодорхойлно.

é b  1 . 312 (2 - b ) lg (3 . 7 d  K Ý  )ù
0. 5 ê + ú
ë 2  lg Re Ô - 1  û
l = (3)
lg (3 . 7 d  K Ý  ) 

Энд:  b - усны урсгалын горимын тєсєєтэй тоо; 

Re Ô  - Рейнольдсын бодит тоо; 
K Ý  - эквивалент барзгаржилтын коэффициент, м. Дїрэмд
зааснаар тодорхойлно, гэхдээ 0.00001 м-ээс багагїй байна.

Усны урсгалын горимын тєсєєтэй тоог дараах томъёогоор тодорхойлно. 

lg Re Ô 
b = 1+ (4) 
lg Re Ê 
b  >  2 їед  b  =  2 байна.
Рейнольдсын тоог дараах томъёогоор тодорхойлно.
Vd 
Re Ô =  (5)
n 
Энд: n - усны кинематик зуурамтгайн коэффициент, м2/с
Усны турбулент урсгалын їед гидравлик эсэргїїцлийн квадрат мужийн
зохих эхлэлд тохирох Рейнольдсын тоог дараах томъёогоор тодорхойлно. 
500 d 
Re Ê  = (6)
K Ý 
3.5.3. Дээр дурдсан томъёогоор баримжаалсан тооцоог гїйцэтгэхэд
хавсралт В-д дурдсан номограммыг ашиглаж болно.
Зураг В1, В2-т їзїїлсэн номограммууд нь 10°С температуртай усыг
дамжуулах їеийн їрэлтэд алдагдах тїрэлтийн хувийн алдагдлыг
тодорхойлоход зориулагдсан болно.
Зураг В3, В.4 їзїїлсэн номограммууд нь 10°С-аас єєр температуртай усыг
дамжуулах їеийн 1000i10 хэмжигдэхїїнд хийх засварын коэффициент кt –г
тодорхойлоход хэрэглэгдэнэ.
3.6. Тулгуур ба бэхэлгээ
3.6.1. Хуванцар материалаар хийгдсэн дамжуулах хоолой нь барилгын
хийцээр нэвтэрч гарах газарт тїїнийг гэр хоолойд (футляр) угсрах
шаардлагатай. Гэр хоолойн урт нь барилгын хийц засллын материалын
зузааныг нэвтэрсэн байх ба харин шалны гадаргуугаас 20 мм єндєр байна.
Дамжуулах хоолойн уулзвар хэсэгт гэр хоолой угсрахыг хориглоно.

-7- 
 БД 40-102-06

3.6.2. Хуванцар хоолой нь тэнхлэгийн дагуу шилжих хєдєлгєєнтэй тулгуур

хэрэглэхийг зєвшєєрєх ба ийм шилжилтгїй бол їл хєдлєх тулгуурыг
хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
3.6.3. Хоолойн хєдєлгєєнгїй тулгуурыг тулгуур цагаригт гагнах, наах
(хоолойн тєрлєєс нь хамааран) аргаар гїйцэтгэнэ. 160 мм хїртэл голчтой
бол муфтээр, эсвэл 160 мм-ээс их голчтой бол сегментээр холбоно.
(Жишээг 1-р зурагт їзїїлэв.)

Зураг 1. Їл хєдлєх тулгуур байрлуулах жишээ

Дамжуулах хоолойг тулгуур дээр хєдєлгєєнгїйгээр бэхлэхдээ хоолойг
шахаж болохгїй. Хєдєлгєєнт тулгуур болгон дїїжин тулгуур, эсвэл металл
ба хуванцараар хийсэн хомутыг хэрэглэх, тїїний дотор голч нь угсрах
хоолойн голчоос 1-3 мм-ээр илїї байвал зохино.
Дамжуулах хоолой ба металл хомутын хооронд зєєлєн материалаар
хийсэн жийргэвчийг хэрэглэнэ. Жийргэвчийн єргєн хомутын єргєнєєс 2 мм-
ээс багагїйгээр илїї байвал зохино.
3.6.4. Хєдєлгєєнгїй тулгуурыг дамжуулах хоолойн хэсгийн уртын дагуу
температурын тэлэлтийг сааруулах чадвартай байхаар байрлуулвал
зохино.
3.6.5. Тооцоолсон зайд бэхэлгээг хийх боломжгїй їед дамжуулах хоолойг
їргэлжилсэн суурин дээр угсарна.
3.6.6. Эргэлт, багаж тоног тєхєєрємжид фланцаар холбогдох газрын
бэхлэлтгїй хэвтээ дамжуулах хоолойн уртыг нь 0.5 м-ээс хэтрїїлэхийг
хориглоно. (Зураг 2.)

З
ураг 2. Дамжуулах хоолой тавих суваг

-8-
 БД 40-102-06

3.6.7. Дамжуулах хоолойн угсралт, туршилтын ажлыг дууссаны дараа

штроб, короб, давхар хоорондын хучилт ба хананы нїх зэргийг битїїлж
бєглєсєн байвал зохино.

3.7. Дамжуулах хоолойн температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг нєхєх

3.7.1. Хуванцар хоолойг тєсєллєх болон угсрахад температурын
нєлєєллєєс їїсэх уртсалтын тодорхой єєрчлєлтийг тооцож тїїнийг нєхєх
арга хэмжээг авах шаардлагатай.
3.7.2. Дамжуулах хоолойн температурын нєлєєллєєс їїсэх хоолойн уртын
єєрчлєлтийн хэмжээ ( D l )­г дараах томъёогоор тодорхойлно. 
Dl = aDTL  (7)
Энд: a - хоолойн материалын дулааны шугаман тэлэлтийн
коэффициент, °С-1; 
DT - дамжуулах хоолойн хамгийн их ба хамгийн бага
температурын ялгавар, 
L - дамжуулах хоолойн урт, м;
3.7.3. Температурын хэв гажилтын нєхєлтийг тооцохгїйгээр температурын
єєрчлєлтєєс дамжуулах хоолойд їїсэх тууш хїч  ( N t  )­ийг дараах
томъёогоор тодорхойлно. 
N t  = aDTE 0 F  (8)
Энд:  E 0 - хоолойн материалын уян харимхайн модуль, МПа; 
F - хоолойн хананы хєндлєн огтлолын талбай, м2 ;
Температурын єєрчлєлтєєс дамжуулах хоолойд їїсэх хїчийг
дамжуулах хоолойн аль ч хэсэг ба бэхэлгээтэй цэгт тооцох шаардлагатай.
3.7.4. Дамжуулах хоолойн температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг нєхєх
їндсэн хийц элемент нь отвод, гогцоо ба П хэлбэрийн болон бусад
хэлбэрийн компенсатор байна.
3.7.5. 90°-ийн єнцєгт отвод хоолойн уртсалтыг нєхєх чадвар  ( D l Ä  )­ыг
дараах томъёогоор тодорхойлно.
2[s ] (l 1  + r )  + 0 . 007 r 3 
3 

D l Ä = × (9)
3 E 0 D  l 1  + r 
Энд:  Dl Ä  - отводоор авч болох температурын нєлєєллєєр дам-
жуулах хоолойн хамгийн их зєвшєєрєгдєх уртын дагуух шилжилт, м; 
l 1 - гулсах тулгуураас отвод хїртэлх дамжуулах хоолойн шулуун
хэсгийн урт, м; 
r - отводын нугаралтын радиус, м; 
D - дамжуулах хоолойн гадна голч, м
[s ] - тооцооны бат бэх, МПа 
E 0 - уян налархайн модуль МПА;
Матсан отвод болон компенсаторын тоймыг зураг 3-аас їз.

-9-
 БД 40-102-06

а). Отвод б). Компенсатор

Зураг 3. Матсан отвод ба компенсаторын тойм
3.7.6. П хэлбэрийн компенсаторын хоолойн уртсалтыг нєхєх чадвар( Dl )-ыг
дараах томъёогоор тодорхойлно.

Dl =
[s ] (9 . 4 r 3 14 . 9 r 2 a + 7 . 8 a 2  + 1 . 3 a 3 )  (10)
0 . 25 E 0 hD 
Энд:  Dl - компенсатор авч болох температурын нєлєєллєєр
дамжуулах хоолойн хамгийн их зєвшєєрєгдєх уртын дагуух шилжилт,
м; 
h - компенсаторын урт, м; 
r - компенсаторын нугаралтын радиус, м; 
a - компенсаторын шулуун хэсгийн урт, м; 
D - дамжуулах хоолойн гадна голч, м;
[s ] - урт хугацааны бат бэхийн шинж чанараас хамаарсан
зєвшєєрєгдєх хїчдэл, МПа;
3.7.7. Компенсаторын тэнхлэг (Lком)-ээс хєдєлгєєнгїй тулгуурын тэнхлэг
хїртэл зайн зєвшєєрєгдєх хамгийн их хэмжээг дараах томъёогоор
тодорхойлно. 
Dl 
L ÊÎÌ = (11)
2 a DT 
3.7.8. Отводын хоолойн тэнхлэгээс гулсах тулгуурын тэнхлэг хїртэл зай нь
дараах томъёогоор тодорхойлсонтой тэнцїї байна. 
l = K  DlD  (12)
Энд:  K - хуванцар хоолойн бат бэх, уян налархайн шинж чанарыг
тодорхойлсон коэффициент. Дараах томъёогоор тодорхойлно.

3E 0 
K= (13)
s 
s - хуванцар хоолойн тооцооны бат бэх, МПа;

-10-
 БД 40-102-06

3.7.9. Зайлшгїй шаардлагатай тохиолдолд дамжуулах хоолойн

компенсацлагдах чадварыг нэмэгдїїлэхийн тулд нэмэлт эргэлт, гаргалга,
єргєлт оруулж болно.
3.7.10. Хуванцар хоолойн дулааны шугаман уртсалтын нєхєлтийг
температур буурах їед дамжуулах хоолой нугарч болохоор єргєнтэй
тулгуурт “могой” хэлбэрээр тууш нугаралттай байршуулах ёстой.
3.7.11. Дамжуулах хоолойн Г, Z, П хэлбэрийн элементийн
компенсацлах чадварыг нэмэгдїїлэх шаардлагатай бол дамжуулах хоолойг
угсрах їед “сунгах” урьдчилан хїчитгэх аргыг хэрэглэнэ.

а- отвод, б- гуравлагчид
Зураг 4. Тулгуур байрлуулах тойм
3.8. Дамжуулах хоолойн дулаан тусгаарлалт
3.8.1. Хэрэгцээний халуун ус хангамжийн системийн хуванцар хоолой нь
дулаан тусгаарлагчтай байх ёстой.
3.8.2. Дамжуулах хоолойн дулаан тусгаарлалтыг “Тоног тєхєєрємж ба
дамжуулах хоолойн дулаан тусгаарлалт” /БНбД 41-03-99/-д заасны дагуу
тооцож хийнэ. Дулаан тусгаарлах материалын дулаан дамжуулалтын
коэффициент нь 0.05 Вт/м °С-ээс ихгїй ба дулаан тусгаарлагчийн зузаан нь
10 мм-ээс багагїй байна.

4. БАРИЛГА ДОТОРХИ АРИУТГАХ ТАТУУРГА БА ХУРЫН УС ЗАЙЛУУЛАХ

СИСТЕМИЙН ТЄЛЄВЛЄЛТ

4.1. Ерєнхий шаардлага

4.1.1. Барилгын дотор ариутгах татуургын систем нь 750С-аас багагїй
тогтмол температуртай, 1 минутаас багагїй хугацаанд 900С-аас ихгїй
температуртай бохир усыг зайлуулахаар тооцож тєлєвлєнє.
4.1.2. Тєрєл бїрийн хуванцар материалаар хийгдсэн холбох хэрэгсэл,
дамжуулах хоолойгоор ариутгах татуургын системийг тєлєвлєхийг
хориглоно.

-11-
 БД 40-102-06

4.1.3. 10 м хїртэлх єндєртэй барилгын доторхи хурын ус зайлуулах

системийг тїрэлтгїй хоолойгоор, 10 м-ээс єндєр барилгад тїрэлтэт
хоолойгоор тєлєвлєнє.
4.1.4. Хуванцар хоолойг далд, їйст сав, ховил зэрэгт угсарна.
Дамжуулах хоолой механик гэмтэлд єртєж болох газарт далд
угсарна.
Їйлдвэр ба агуулах, албан єрєєний зориулалтаар тоноглогдоогїй
барилгын хонгилд, мєн барилгын дээврийн хєндийд, барилгын
сантехникийн зангилаанд бохир усны ба хурын ус дамжуулах хоолойг ил
угсрахыг зєвшєєрнє.
4.1.5. Хуванцар хоолойг цэвэрлэх хэсэгт хаалга, сараалж, авагддаг
самбаран хаалт зэргийн тусламжтайгаар орж гарахад тохиромжтой байвал
зохино.
4.2. Хоолойн хэмжээ
Ариутгах татуургын системийн дамжуулах хоолой ба холбох хэрэгслэлийн
гадна голчийг 32, 40, 50, 75, 90, 110, 160 мм гэж ижилтгэсэн байна. Дамжуулах
хоолой болон холбох хэрэгсэлийн ханын зузаан нь хуванцар материалын тєрлєєс
хамаарах ба холбогдох норматив баримт бичигт зааснаар тодорхойлно.
4.3. Хоолойг холбох тєрєл ба арга
4.3.1. Барилга доторхи ариутгах татуургын хоолойг нягтруулах цагариг
ашиглан углуургадаж холбоно. Харин ПВХ тєрлийн хоолойг цавуугаар нааж
холбоно.
4.3.2. Фланцан холболтыг хуванцар хоолойг ширэм, ган хоолойтой эсвэл
тоног тєхєєрємжтэй холбох хэсэгт ашиглана.
4.3.3. Зайлуулах дамжуулах босоо шугамд нятруулах цагирагтай
углуургадаж холбоно.
Шулуун тєгсгєлтэй хоолойг хооронд нь холбохдоо хоёр углуургатай
муфтыг хэрэглэж тулгуур дээр бэхлэх шаардлагатай.
4.3.4. Ширмэн холбох хэрэгслэлийн (трапны гаргалгаа, ус урсгуурын
гоожуур) шулуун тєгсгєлийг хуванцар хоолойд нягтруулах цагариг буюу
манжетан углуургатай богино хоолойгоор холбоно.
4.3.5. Ариутгах татуургын системийн хуванцар хоолойн шулуун тєгсгєлийг
ижил голчтой углуургатай ширмэн хоолойтой холбохдоо тусгай
чангаруулагч цагираг эсвэл манжетыг хэрэглэж холбоно.
4.4. Дамжуулах хоолойг угсрах
4.4.1. Бохир усны босоо шугамыг хашлага бїтээцийн босоо ховил, штроб,
сувагт тавих їед тїїнд хїрэхэд тохиромжтой байх нєхцєлийг БНбД 40-05-98-
тай уялдуулан гїйцэтгэвэл зохино.
4.4.2. Хучилтыг нэвтэрч гарах босоо шугамыг хучилтын зузаантай ижил
зузаантайгаар цементэн зуурмагаар тойруулан чигжинэ.
Хучилтанд угсрах хоолойг ус тусгаарлагч материалаар гадуур нь
завсаргїйгээр бїрсэн байвал зохино.
4.4.3. Барилгын хийцийн гадаргуу руу дамжуулах хоолойг нягт наалдуулан
угсрахыг хориглоно. Барилгын хийц хоолойн хоорондох зай 20 мм-ээс
багагїй байх ёстой.

-12-
 БД 40-102-06

4.4.4. Гагнах, наах аргаар холбогдсон дамжуулах хоолойн температурын

нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг ердийн буюу компенсацийн углуургад
холбосон углуурган холбох хэрэгслэлээр нєхєхєєр тусгавал зохино.
4.4.5. Дамжуулах хоолойд хїчийг шилжїїлэхгїй байхаар ариун цэврийн
тоног тєхєєрємжийг барилгын хийцэд бэх бат, хєдєлгєєнгїй холбоно.
4.5. Дамжуулах хоолойн гидравлик тооцоо
4.5.1. Босоо шугаманд холбогдсон ариун цэврийн тоног тєхєєрємжийн усан
хаалт тасалдахгїй, тогтвортой байх нєхцлєєс хамааруулан бохир усны
тооцоот цутгаланг нэвтрїїлэхээр босоо шугамын голчийг тооцно. Энэ їед
босоо шугаманд їїсэх сийрэгжилтийн хэмжээ нь усан хаалтны усны
тївшингийн хамгийн бага хэмжээнээс ихгїй байвал зохино.
Ариутгах татуургын сїлжээний хоолойг тооцооны зарцуулалтыг
тїрэлтгїй горимд нэвтрїїлэхээр тооцно.
Ус урсгуурын босоо хоолой ба холболт нь босоо шугамын єндєртэй
тэнцїї даралтын їед битїї байх ба бєглєрєлт болон бїрэн дїїргэлтийн їед
бєх бат байх хэрэгтэй.
4.5.2. Агааржуулалттай ба агааржуулалтгїй босоо шугамын агаарын
зєвшєєрєгдєх сийрэгжилтийн хэмжээ нь 0.9h3-ээс ихгїй байх ёстой. h3 –
босоо хоолойд холбогдсон ариун цэврийн тєхєєрємжїїдийн усан хаалтны
усны хамгийн бага єндєр.
4.5.3. Агааржуулалттай босоо шугамын агаарын сийргэжилтийн хэмжээ
( Dp )-г дараах томъёогоор тодорхойлно.
1 . 677 
é q s  ù
366ê 2  ú

D p =
(
ë 1 - cos a 0 D ÑÒ  û )  (14)
0 . 71  0 . 5 
æ D ÑÒ  ö æ 90 D ÑÒ  ö
çç ÷÷ çç ÷÷
è d ÎÒ  ø è L ÑÒ  ø
Энд:  Dp - босоо хоолойн сийрэгжилтийн хэмжээ, мм.ус.багана; 
q s - бохир усны тооцооны цутгалан, м3/с; 
a 0 - босоо хоолойд давхар бїрийн зайлуулах хоолойг холбосон
єнцєг, хэм; 
D ÑÒ - босоо хоолойн голч (дотор), м; 
d ÎÒ  - давхар бїрийн зайлуулах хоолойн голч, м; 
L ÑÒ - босоо хоолойн ажлын єндєр, м;

Тайлбар: 90°  D ÑÒ >  L ÑÒ  байх їед 90°  D ÑÒ =  L ÑÒ гэж тооцно.

4.5.4. Агааржуулалтїй босоо хоолойн агаарын сийрэгжилтийн хэмжээ( Dp )-г

дараах томъёогоор тодорхойлно. 
Dp = 0 . 31 V ÑÌ 4 . 3  (15)
Энд:  V ÑÌ  - ус-агаарын холимогийн хурд, м/с, їїнийг дараах
томъёогоор тодорхойлно.

-13-
 БД 40-102-06

Q Â  + q s 
VÑÌ  = (16)
w 
Энд:  Q Â - босоо хоолойгоор дээрээс доош урсах бохир усанд
сийрэгжилтийн їед їїсэх агаарын зарцуулалт, м3/с;
0 . 12 
0 . 333  æ D 
1 . 75  ö
13. 8 q  s  D  çç
ÑÒ 
÷÷
Q Â  =  è d ÎÒ  (17) ø
0 . 5 
æ 90 D ÑÒ  ö 0 . 177 
ç ÷ (1 + cos a 0 ) 
è L  ø
Энд: v - босоо шугамын хєндлєн огтлолын талбай, м2;
4.5.5. Дамжуулах хоолой дахь шингэн єєрийн урсгалаар урсах нєхцєлийг хангах
налуу ( i s )-г дараах томъёогоор тодорхойлно. 

l s V bs 
i s  = (18)
2 g 4 R s 
Энд: l s - дамжуулах хоолойн (суваг) гидравлик эсэргїїцлийн
коэффициент ; 
V  - шингэний урсгалын дундаж хурд, м/с 
g - чєлєєт уналтын хурдатгал, м/с 2 
R s  - урсгалын гидравлик радиус, м 
b s -
шингэний турбулент урсгалын горимыг тодорхойлох
хэмжээсгїй, зэргийн илтгэгч, шилжилтийн ( b s < 2) эсвэл
квадратын ( b s = 2) 
b s > 2 їед  b s = 2 гэж авна. 
a 
æK ö
l s  = 0. 2 çç Ý  ÷÷ (19)
è 4 R s  ø
Энд:  a -  K Ý  -ээс хамаарсан зэргийн эмпир илтгэгч, 
a = 0 . 3124 K Ý 0 . 0516  (20) 
lg Re Ê 
b s  = 3 - (21)
lg Re Ô 
Рейнольдсын тоо ( Re Ê  )-г дараах томъёогоор тодорхойлно. 
500 × 4 R s 
Re Ê  = (22)
K Ý 
Рейнольдсын тоо ( Re ô  )-г дараах томъёогоор тодорхойлно.
V  × 4 R s 
Re ô  = (23)
n 
Энд: n - шингэний кинематик зуурамтгайн коэффициент, м2/с. Ахуйн
бохир усанд n = 1.49*10-6 м2/с гэж тооцно;
Тайлбар: Дамжуулах хоолойн бїрэн бус дїїргэлтийн їед шингэний
урсгалын дундаж хурд ( V Í  ) нь дараах томъёогоор тодорхойлсонтой тэнцїї
байна.

-14-
 БД 40-102-06

1 + a 
æ R  ö b s 
VÍ  = V Ï  çç SH  ÷÷ (24)
è R SÏ  ø
Энд:  V Ï  - дамжуулах хоолойн бїрэн дїїргэлтийн їед шингэний
урсгалын дундаж хурд, м/с 
R SH  , R SÏ  - дамжуулах хоолойн бїрэн ба бїрэн бус дїїргэлтийн
їеийн гидравлик радиус, м;
4.5.6. Шингэний зарцуулалт ( q s  )-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно.

q s  = V H  × w (25)

Энд: дамжуулах хоолойн тухайн дїїргэлт дэх шингэний урсгалын
бодит огтлол, їїнийг v - v = K H d 2 гэж олно.
h s  d , R s , R SH  R SÏ  , K v  -їзїїлэлтийн утгуудыг хїснэгт 2-д зааснаар авч тооцно.
Хїснэгт 2.
Дамжуулах хоолойн Гидравлик Гидравлик
дїїргэлт  радиусын утга  радиусын харьцаа  K w 
h s  d  R s  RSH  R SÏ 
0.1 0.0635 0.2540 0.0409
0.2 0.1206 0.4824 0.1118
0.3 0.1709 0.6836 0.1982
0.4 0.2142 0.8568 0.2934
0.5 0.2500 1.0000 0.3927
0.6 0.2776 1.1104 0.4920
0.7 0.2962 1.1848 0.5872
0.8 0.3042 1.2168 0.6736
0.9 0.2980 1.1920 0.7445
1.0 0.2500 1.0000 0.7854

4.5.7. Бохир усны зарцуулалт ба тїїний дїїргэлтээс хамаарч тїрэлтгїй

хоолойн голчийг хавсралт Г-д заасан номограмм ашиглан тодорхойлно.
4.6. Тулгуур ба бэхэлгээ
4.6.1. Ариутгах татуургын дамжуулах хоолой ба дотор ус урсгуурыг зураг тєсєлд
заасны дагуу дараах шаардлагуудын дагуу бэхэлнэ.
- бэхэлгээ нь дамжуулах хоолой уртсалтын їед їїсэх хїчийг компенсатор
болгон ашиглах холболт руу чиглїїлнэ;
- бэхэлгээг дамжуулах хоолойн углуурган холболт дээр хийх;
- бэхэлгээ нь дамжуулах хоолойн налуу болон холбох хэрэгслийн
харьцааг хангаж байх;
- хоолойн шулуун тєгсгєлїїд дээр тогтоосон бэхэлгээ нь дамжуулах
хоолойн температурын нєлєєний тооцоот уртсалтыг даах;
- 50 мм хїртэл ба 100 мм хїртэл голчтой цагирагаар холбогдсон
дамжуулах хоолойн бэхэлгээ хоорондын зайг хоолойн материалаас
хамааруулан барилгын дїрмийн дагуу бэхлэх;
- холбох хэрэгсэлд бэхэлгээ хийхэд температурын нєлєєллєєс їїсэх
уртсалтыг нєхєх зайг тооцож байрлуулна. Холбох хэрэгсэлд бэхэлгээг

-15- 
 БД 40-102-06

тогтоох боломжгїй тохиолдолд хажуугийн холбох хэрэгсэлийн уртсалтыг

нєхєх байдлаар тїїнийг хомутаар тодорхой зайтай тогтооно.
4.6.2. Дамжуулах хоолойн босоо хэсгийг бэхлэхдээ углуургатай хэсэгт,
суултуур ба трапыг холбох богино хоолой дээр хийнэ. Усан хаалтнаас
зайлуулагдаж буй хоолойд бэхэлгээ хийхгїй байж болно.
4.6.3. Дамжуулах хоолойг тавих ба бэхэлгээг байрлуулахын ємнє ариун
цэврийн тєхєєрємжїїд, ус урсгуур ба бохир ус хїлээн авагч бусад
тєхєєрємжїїдийг барилгын хийцтэй бат бэх бэхэлнэ. Металл холбох
хэрэгслэлїїд нь хоолойд ачаалал їзїїлэхгїйгээр бие даасан бэхэлгээтэй
байх ёстой.
4.6.4. Дамжуулах хоолойн фланцан холбоосыг угсрах їед фланц хоорондын
зайг болтоор жигд бус чангалах, фланц хоорондын зайг шаантган жийрэг ба
шайбаар арилгахыг хориглоно.
4.6.5. Хуванцар хоолойг далд угсрах суваг, ховилын дотор гадаргуу нь
хатуу, хурц ирмэггїй байх хэрэгтэй.
4.6.6. Эрээсэн холбоосын їед металл болон хуванцар холбох хэрэгслийн
хоорондын харьцаа шинж чанарыг шалгана. Холбох хэрэгслэлийн эрээсэн
гадаргуу тэгш, цэвэр, зэтэргїй байна.

5. ГАДНА УС ХАНГАМЖИЙН СЇЛЖЭЭНИЙ ТЄЛЄВЛЄЛТ

5.1. Ерєнхий шаардлага

5.1.1. Гадна ус хангамжийн сїлжээнд хуванцар, тїрэлттэй хоолойг
сонгохдоо техник, эдийн засгийн їндэслэл, цаг уурын нєхцєл зэргийг
тооцно.
5.1.2. Дамжуулах хоолойг тооцооны їндсэн дээр сонгоно. Энэ тохиолдолд
гадна ус хангамжийн сїлжээний хоолойн марк нь “С” (PN-6) буюу тїїнээс
дээш байвал зохино.
5.2. Хоолойн ангилал
5.2.1. Дамжуулах хоолойн хэмжээ, тэдгээрийн їзїїлэлтїїд нь 3.2 зїйлд
тавигдсан шаардлагыг хангаж байх ёстой.
5.2.2. Дамжуулах хоолойн урт, бухт зэргийг їйлдвэрлэгчийн бичиг баримтад
заасан байна.
5.3. Хоолойг холбох
5.3.1. Хуванцар хоолойг холбохдоо хуванцар холбох хэрэгслэлийг
хэрэглэнэ. Зориулалтын металл холбох хэрэгслийг ашиглахыг зєвшєєрнє.
5.3.2. Полиолефинон материалаар хийсэн 110 мм хїртэл голчтой хоолойг
гагнуур ашиглан холбоно. ПВХ, шилэн хуванцар, базальтохуванцар хоолойг
цавуугаар наах эсвэл профил резинэн цагаригаар нягтруулан углуургадаж
холбоно.
5.3.3. Арматур болон металл хоолойд хуванцар хоолойг холбохдоо
тээглїїр (втулк), металл фланц, эсвэл металл хуванцар салдаггїй холбох
хэрэгслийг ашиглан холбоно.
5.4. Дамжуулах хоолойг угсрах
5.4.1. Ус дамжуулах хоолойг чиг татан байршуулахдаа БНбД 40-02-06-ын
дагуу орон нутгийн нєхцєл, эдийн засгийн тооцоог їндэслэн хийсэн хоолойг

-16-
 БД 40-102-06

угсрах аргууд болох хоолойг хєрсєнд, коллекторт, їл нэвтрэх сувагт, эсвэл

шинэчлэгдэх хоолойд угсрах зэргээс хамааруулан гїйцэтгэнэ.
5.4.2. Шинээр угсрах сїлжээ болон дамжуулах хоолойг хєрсєнд
суурилуулах нь илїї тохиромжтой.
5.4.3. Хамгийн бага хэм (градус)-ээр хоолой нугарах чигийн эргэх
боломжийг хангаж байх шаардлагатай.
E  D 
r = 0  (26)
2 s 
Энд:  E 0 - хоолойг сунгах їеийн уян налархайн модуль, МПа; 
D - хоолойн гадна голч, мм;
s - хоолойг сунгах їеийн тооцооны бат бэх, МПа;
5.4.4. Дамжуулах хоолойн байрлалын эргэлтийг нэг хоолойн тэнхлэгийн
эргэлт нєгєє хоолойн нягтруулах цагирагтай бурзан холболтод 2° хїртэл
зєвшєєрєгдєх хазайлттай байвал зохино.
5.4.5. Дамжуулах хоолойн дээд ховил хїртэл суулгах хоолойн хамгийн бага
гїн БНбД 40-02-06-ын дагуу тухайн газрын хєрсний хєлдєлтийн гїнээс 0.5 м-
ээс багагїй хэмжээгээр илїї суулгагдсан байх ёстой.
Чийг шингээдэггїй хийцтэй дулаан тусгаарлагчтай дамжуулах
хоолойн суулгалтын гїнийг багасгаж болно.
5.4.6. Тээврийн хэрэгслэлийн ачаалалгїй їед ус дамжуулах хоолойн
(услалтын хоолойноос бусад) бат бэх нєхцєлєєс хамааруулан тїїнийг
угсрах хамгийн бага гїн 1 м-ээс багагїй байх ёстой.
5.4.7. Хуванцар хоолой нь автозам, тємєр зам, бусад инженерийн
сїлжээний дамжуулах хоолойтой огтлолцох їед угсралтын ажлыг БНбД 40-
02-06-д заасны дагуу гїйцэтгэнэ.
5.4.8. Хуванцар хоолой нь 0.4 м-ээс бага зайд ариутгах татуургын
сїлжээний хоолойтой огтлолцож байгаа тохиолдолд хуванцар хоолойг гэр
хоолой (футляр)-д хийж угсарна. Огтлон гарч байгаа ариутгах татуургын
сїлжээний хоолойноос гэр хоолой (футляр)-н ирмэг хїртэлх зай тал бїртээ
5 м-ээс багагїй байвал зохино.
5.4.9. Хуванцар хоолойг бусад материалаар хийсэн хоолойтой холбохдоо
(ган, ширэм, асбестоцемент) салдаг холболтоор гїйцэтгэнэ. Газар доор
байрлуулж угсрах тохиолдолд холболтыг худагт байрлуулна.
5.4.10. Хуванцар хоолой нь байгууламжийн хана, хашлага хийцтэй
огтолцох хэсэгт хоолойг гэр хоолой (футляр)-д байрлуулна. Гэр хоолой
(футляр) болон дамжуулах хоолой хоорондын зай завсарыг гэр хоолой
(футляр) дотор чийг орохоос хамгаалах уян материалаар битїїлсэн байвал
зохино.
5.4.11. Дамжуулах хоолойг хонгил (туннель)-д угсрахад СНиП 2.07.01-
89*-д заасны дагуу гїйцэтгэнэ. Энэ тохиолдолд цахилгааны утас,
дамжуулагчийг хуванцар дамжуулах хоолойноос дээш байрлуулж бїтээцээс
ялгаж єгнє.
5.4.12. Суваг, хонгил, худагны ёроол, хананд хаалт арматурыг
бэхлэхдээ анкер эрэг, хомут эсвэл бетоноор цутгаж гїйцэтгэнэ.
5.4.13. Барилгын суурь, худгийн ханатай огтолцож байгаа дамжуулах
хоолойг огтлон гарч байгаа хэсэгт ган эсвэл хуванцар гэр хоолой (футляр)-д

-17-
 БД 40-102-06

байрлуулна. Гэр хоолой (футляр), дамжуулах хоолой хоорондох зай завсрыг

ус їл нэвтрэх уян материалаар битїїлнэ.

5.5. Дамжуулах хоолойн бат бэхийн тооцоо

Дамжуулах хоолойн бат бэхийн тооцоог лавлах, бусад норматив баримт
бичгїїдэд заасны дагуу гїйцэтгэхээс гадна хаврсалт Д-д заасны дагуу
тооцож тодорхойлно.
5.6. Дамжуулах хоолойн гидравлик тооцоо
Зїйлд 3.5-д заасан ус хангамжийн сїлжээний гидравлик тооцоог ус
хангамжийн гадна сїлжээний тооцоонд хэрэглэнэ.
5.7. Температурын нєлєєллєєс дамжуулах хоолойн уртсалтыг нєхєх
5.7.1. Резинэн цагирагаар нягтруулагдсан углуурган холболттой хоолойноос
газрын доорхи хїйтэн усны дамжуулах хоолойн температурын нєлєєллєєс
їїсэх урсалтын нєхєлтийг хоолойн углуурган холболтод зохицуулж
гїйцэтгэнэ.
5.7.2. Хєрсєнд угсарсан гагнасан болон бусад салдаггїй холбоостой газар
доорхи ус дамжуулах хоолой нь хєрстэй шїргэлцсэн тохиолдолд
температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг нєхєх шаардлагагїй. Сувагт
байрлуулах їед уртсалтын нєхєлтийн тооцоог зїйл 3.7-д заасны дагуу
гїйцэтгэнэ.

6. ГАДНА АРИУТГАХ ТАТУУРГА, ХУРЫН УС ЗАЙЛУУЛАХ БОЛОН

ШЇЇРЭЛТИЙН УСНЫ СЇЛЖЭЭНИЙ ТЄЛЄВЛЄЛТ

6.1. Ерєнхий шаардлага

6.1.1. Хоолойн сонголтыг бохир усны найрлага, тїїний температур болон
гидравликийн ба бат бэхийн тооцооны їндсэн дээр сонгоно.
6.1.2. Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээнд бохир усны
зориулалтын хоолойг ашиглана. Їндэслэлийн дагуу тїрэлтэд хоолойг
ашиглана.
6.2. Хоолойн ангилал
6.2.1. Шилэн болон базальтхуванцар хоолойноос бусад тїрэлтгїй ариутгах
татуургын шулуун тєгсгєлтэй хоолойг гадна голчоор нь тодорхойлно.
Хоолойг цагираг хатуу бїрхїїлээр нь хатуу биш, хагас хатуу, хатуу
гэж ангилна. Дамжуулах хоолойн ангиллыг Хавсралт А-д їз.
6.3. Хоолойг холбох
6.3.1. Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойд
салдаг ба салдаггїй холбоосыг хэрэглэнэ.
6.3.2. Салдаг холбоос болгон янз бїрийн хєндлєн огтлолтой нягтруулах
цагариг бїхий углуургатай холбоосыг хэрэглэнэ.
6.3.3. Дамжуулах хоолойг холбох їндсэн арга болон хэлбэрийг 3.3 зїйлд
заасны дагуу гїйцэтгэнэ.
6.3.4. Ариутгах татуургын сїлжээний тїрэлттэй дамжуулах хоолойд
салдаггїй холбоос - наах, гагнах аргыг хэрэглэвэл зохино.

-18-
 БД 40-102-06

6.3.5. Ариутгах татуургын сїлжээний тїрэлттэй дамжуулах хоолойг тоног

тєхєєрємжтэй холбох їед салдаг холбоос (фланц болон бусад)-ыг
хэрэглэнэ.

6.4. Дамжуулах хоолойг угсрах

6.4.1. Гадна ариутгах татуургын сїлжээг чиг татан байршуулахдаа БНбД 40-
01-06-д заасан шаардлагын дагуу гїйцэтгэнэ.
6.4.2. Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолой
нь шулуун байх ёстой. Дамжуулах хоолойн голч ба чиг єєрчлєлтийг зєвхєн
худагт хийнэ. Ариутгах татуургын тїрэлттэй сїлжээг бїлэг 5-д заасан
шаардлагын дагуу гїйцэтгэнэ.
6.5. Дамжуулах хоолойн бат бэхийн тооцоо
Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн бат
бэхийн тооцоог Хавсралт Д-д заасан аргачлалаар тодорхойлно.
6.6. Дамжуулах хоолойн гидравлик тооцоо
Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн
гидравлик тооцоог зїйл 4.5-д заасан томъёоны дагуу тодорхойлно.
6.7. Дамжуулах хоолойн температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг нєхєх
6.7.1. Тїрэлтэт ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн
температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг энэхїї дїрмийн 3.7 зїйлд
заасны дагуу тооцож тодорхойлно. Дамжуулах хоолойг хєрсєнд хавчуулах
нь дамжуулах хоолойг уртсалтыг багасгана. Багасгах хэмжээ ( Dl óì  )-г дараах
томъёогоор тодорхойлно. 
K ó  f Ò g H 
Dl óì = L 2 (27)
E ÑÆ  S 
Энд:  f T  - материалын хєрстэй шїргэлцэх коэффициент. Тодорхой
їзїїлэлт байхгїй тохиолдолд 0.4 тэнцїїгээр баримжаалан тооцно.
g - хєрсний эзэлхїїн жин, Н/м3 
H - дамжуулах хоолойг угсрах гїн, м 
L - дамжуулах хоолойн урт, м 
E ÑÆ  - материалын хэв гажилтын уян налархайн модуль, Па 
S - дамжуулах хоолойн ханын зузаан, м 
K ó - хєрсийг нягтруулах коэффициент. 1-тэй тэнцїї байна. I
зэргийн нягтралтай сувгийг хучиж байхад 0.95, зэргийг хянаж шалгах
нягтралтай їед 0.5 байна.
6.7.2. Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн
температурын нєлєєллєєс їїсэх уртсалтыг нєхєхдєє:
- углуургатай холболтоор, нятруулагч цагаригаар;
- ариутгах татуургын сїлжээний худагт ханыг хэсэгчлэн нэвтрэхээр угсрах
ба ховилыг чигжинэ.
6.8. Ариутгах татуургын сїлжээний худаг
6.8.1. Бохир ус зайлуулах системд ариутгах татуургын, ус урсгуурын ба ус
хїлээн авах хуванцар худгуудыг полимер (ПВХ, ПЭ), хосолсон (хуванцар
материалын элементтэй тємєр бетон хольцтой), тємєрбетон болон

-19-
 БД 40-102-06

тоосгоор хийж гїйцэтгэнэ. Худгийн хэмжээ БНбД 40-01-06-д заасны дагуу

байна.
6.8.2. Хуванцар худгийг тємєр бетон хамгаалалтын хучилт, металл люкийн
хамтаар хэрэглэнэ.
6.8.3. Худгийн ховилын хэсэг нь хуванцар бэлэн ховилоор хийгдэнэ. Мєн
дамжуулах хоолойг холбох богино хоолойтой байна.

7. ДАМЖУУЛАХ ХООЛОЙН УГСРАЛТ

7.1. Ерєнхий заалт
7.1.1. Барилгад тавигдах шаардлагыг хангахын тулд хуванцар дамжуулах
хоолой ашиглаж угсрахад дараах зїйлїїдийг анхаарах шаардлагатай. Їїнд:
- угсрагч, гагнуурчны мэдлэгийн шалгалт;
- хэрэглэж буй хаалт арматур, холбох хэрэгслэл, хоолойн чанарын
шалгалт;
- хэрэглэх тоног тєхєєрємж, гагнуурын хэрэгслийн техникийн їзлэг;
- гагнуурын горим, угсралтын чанарын шалгалт;
- гагнуурын холболт тэдгээрийн геометр їзїїлэлтийн чанарын хяналт;
- гагнуурын болон бусад холболтын механик туршилт;
7.1.2. Гагнагдсан болон холбосон холбох хэрэгслийн чанарын хяналт,
хоолойн оролтын хяналт зэргийг 7.2 зїйлд заасан шаардлагыг хангаж
байвал зохино.
7.2. Хоолой ба холбох хэрэгслийг чанарын хяналт
7.2.1. Хуванцар материалаар хийгдсэн дамжуулах хоолой угсрах ажлыг
гїйцэтгэхэд хэрэглэгдэх хоолой ба холбох хэрэгслийн чанарын хяналтыг
хуванцар хоолойг угсрах ажлыг гїйцэтгэх тусгай зєвшєєрєлтэй барилга
угсралтын байгууллага гїйцэтгэнэ.
7.2.2. Чанарын хяналт нь дараах хэсгїїдээс бїрдэнэ. Їїнд:
- сав баглаа, боодлын бїрэн бїтэн байдлын хянах;
- хоолой болон холбох хэрэгслийн марк техникийн шаардлага нь
техникийн баримт бичигтэй нийцэх байгаа эсэхийг хянах;
- хоолой, холбох хэрэгслийн гадна, дотор гадаргуугийн їзлэг;
- хоолойн гадна, дотор голч, ханын зузааныг шаардлагатай хэмжээстэй нь
харьцуулж, хэмжиж їзнэ. Хэмжилтийг хоёроос цєєнгїй харилцан
перпендикуляр голчоор хийнэ. Хэмжилтийн їр дїн нь хоолой болон
холбох хэрэгсэлд тавигдах техникийн норматив баримт бичигт заагдсан
їзїїлэлттэй тохирох ёстой. Зєвшєєрєгдєх алдаанаас илїї байгаа болон
хоолой, холбох хэрэгслийн тєгсгєл хэв гажилтанд орсон тохиолдолд
угсралтын ажилд хэрэглэхийг хориглоно.
7.2.3. Бусад улсаас импортоор оруулж байгаа болон їйлдвэрлэж байгаа бїх
хоолой болон холбох хэрэгсэл нь техникийн баримт бичигтэй байна.
7.2.4. Техникийн нєхцєл болон стандартад зєвшєєрєгдсєн хэмжээнээс их,
сэвтэй болон техникийн гэмтэлтэй хоолой, холбох хэрэгслийг угсралтын
ажилд хэрэглэхийг хориглоно.
Хяналтын їр дїнг Хавсралт Е-д заасан маягтын хэлбэрээр бїрдїїлж
барилгын ажлын журналд хавсаргана.

-20-
 БД 40-102-06

7.3. Хуванцар хоолойг гагнах ба наах

7.3.1. Гагнах хуванцар хоолой болон холбох хэрэгслийг авцалдуулах
халаалттай гагнуураар, хавчуулан халаах элементтэй холбох хэрэгслээр
холбоно.
7.3.2. Уулзвар гагнуурыг дамжуулах хоолойн ханын зузаан нь 4 мм-ээс их,
гадна голч нь 50 мм-ээс дээш хоолой, холбох хэрэгслийг холбоход
ашиглана. Зураг 5.

а. Гагнаж байгаа хоолойн

тєгсгєлийг гагнуурын
аппаратын хавчуурт
бэхлэх болон тєвийг
тохируулах,

б. Торцовкоор хоолойг
механик аргаар
боловсруулах

в. Завсрын хэмжээгээр
торцов таарсан эсэхийг
шалгах

г. Халаасан багажаар
гагнах талбайг
хайлуулах болон
халаах

-21-
 БД 40-102-06

д. Уулзварын тунамал
Зураг 5. Хоолойг авцалдуулан халааж гагнах технологийн
дараалал
Хоолойн амсрын гагнуурыг хоолойн гадна голч 110
мм хїртэл бєгєєд ханын зузаанаас їл хамааран
хэрэглэнэ.
Гагнахдаа нэг багц хоолой, холбох хэрэгслийг сонгох шаардлагатай. Ижил
тєрлийн бус хуванцар хоолой, холбох хэрэгслийг хооронд нь гагнаж холбохыг
хориглоно.
Залгаасан гагнуурын їед хоолойн ирмэгїїдийн зєрсєн хамгийн их хэмжээ
хоолойн ханын нэрлэсэн зузааны 10%-иас хэтрэхгїй байвал зохино.
Холбох хэрэгслэлийн амсрын дотор голч нь гагнагдах хоолойн гадна
нэрлэсэн голчоос бага байх ёстой.
7.3.3. Гагнуур хийхээс ємнє хоолойн гадаргууд механик цэвэрлэгээ хийж
элдэв бохирдол, ислийн хольцыг цэвэрлэнэ. Механик цэвэрлэгээний дараа
хоолойн тэнхлэгийг тєвлєрїїлєх тєхєєрємжид хийж хоолойн торцовны
шїргэлцэх завсар 110 мм голчтой хоолойд 0.5 мм-ээс, харин тїїнээс их
голчтой хоолойд 0.7 мм-ээс ихгїй байна.
Хоолойн амсарыг гагнах їед хоолойн тєгсгєлд ханын зузааны 1/3-д
45° єнцгєєр ирмэг даралт хийж єгнє.
7.3.4. Хоолойг угсрах їед гагнуураар холбох їйл ажиллагааны гагнах
їндсэн ажиллагааг автоматжуулсан гагнах тоног тєхєєрємж гїйцэтгэнэ. Мєн
компьютерийн хяналт технологийн їйл явцын бїртгэлтэй байна. (Зураг. 5 їз)
Хоолойг гагнах їед хайлсан материал урсахаас сэргийлж халаагчийг
дулаанд тэсвэртэй антиадгез бїрээсээр хучсан байвал зохино.
7.3.5. Угсрах хэрэгсэл ба гагнуурын аппарат хэрэглэж авцалдуулах гагнуур
хийх їед дараах їйл ажиллагааг гїйцэтгэнэ.
o Хавчиж тєвлєрїїлэх хэрэгслээр хоолойг тэнхлэгийн дагуу тєв
тохируулга хийх;
o Хоолойд механикаар торцов хийх ба торцовыг тосгїй болгох;
o Даралтаар гагнагдаж байгаа гадаргууг халааж хайлуулах;
o Гагнуурын халаагчийг тодорхой хугацааны давтамжтайгаар
зогсоох;
o халааж гагнагдаж байгаа гадаргууг даралтаар цэвэрлэх,
o гагнаасны оёдлыг даралтан дор хєргєх,
7.3.6. Уулзварыг гагнах явцыг хянах їзїїлэлтїїдэд халаагчийн ажиллах
гадаргуун температур, халаах хугацаа, хайлуулах гїн, хайлуулах їеийн
болон царцах їеийн контакт даралтын хэмжээ зэргїїд багтана. Дотор ба
гадна гадаргууд байгаа шаваасны єндєр гагнуурын дараа 5 мм хїртэлх
зузаан ханатай хоолойд 2-2.5 мм-ээс хэтрэхгїй, 6-20 мм зузаан ханатай
хоолойд 3-5 мм-ээс хэтрэхгїй байвал зохино.
7.3.7. Хуванцар хоолойн амсрыг авцалдуулан гагнах ажлыг дараахь
дарааллаар гїйцэтгэнэ.
- хоолойн хажуугаас тэмдэглэгээ тавих зай нь хоолойн холболтын
углуургын гїн дээр 2 мм-ийг нэмсэнтэй тэнцїї байна;
- хоолойн амсрыг тулгуур дээр тавих;
- хоолойн шулуун тєгсгєлийг халаах элементийн бортогонд тавих;

-22-
 БД 40-102-06

- гагнах хоолой, холбох хэрэгслийг заагдсан хугацааны туршид халаах;

- бортого болон тулгуураас деталийг зэрэг авах;
- деталиудыг хооронд нь тэмдэглэлээс хїртэл нь холбож хайлсан
материал царцаж хатуурах хїртэл барих;
Гагнуурын їед холболтын хэсгїїдийг єєр хооронд нь муруй
хэсгїїдтэй їед гагнахыг хориглоно.
Гагнуур хийсний дараа тухай бїрд нь гадаргууд наалдсан материалыг
цэвэрлэх хэрэгтэй. Гагнасан хоолой, холбох хэрэгслийн хєрєх, хатуурч
царцах хугацаа нь тухайн материалын шинж чанараас хамаарна.
7.3.8. Угсралтын дараа буюу гагнаас барьцалдан хєрєх явцад хоёр хєндлєн
огтлолыг гагнах їед тэмдэг дарна. Гагнуурын наалдалтыг марклахад ГОСТ
2930, Пу-6 ба Пу-8-ын загварын клейм ашиглах ба їїнтэй ижил зориулалтын
тэмдэг дарна.
7.3.9. Суурин цахилгаан халаагчтай холбох хэрэгслийн тусламжтайгаар
гагнах хоолойн голч нь 20-500 мм, хананы зузаан нь ямар ч байж болох ба
дамжуулах хоолойд эмээлжин отводыг гагнахад хэрэглэнэ.
Суурин халаагууртай муфтийн гагнуурыг дараах тохиолдолд
хэрэглэнэ.
- урт хэмжээний дамжуулах хоолойн холболт,
- хананы зузаан нь 5 мм-ээс бага дамжуулах хоолойн холболт,
- зайгїй нєхцєлд дамжуулах хоолойг засварлахад.
Суурин (заклад) халаагууртай холбогч хэрэгслийг ашиглан дамжуулах
хоолойг гагнаж холбох орчны температур нь -5°-аас багагїй, +35°С-аас
ихгїй байна.
Орчны температур дээрхээс єєр нєхцєлд гагнуур хийх шаардлагатай
тохиолдолд гагнуурын орчны бїсийг дээрх нєхцєл хангасан нуувч, бїхээг
зэрэгт хийнэ. Гагнуур хийх орчны газрыг чийг, элс, тоосны нєлєєллєєс
хамгаалсан байна.
7.3.10. Суурин халаагууртай муфтын тусламжтайгаар хоолойг холбох
технологийн їйл ажиллагаа нь:
- Хоолойн тєгсгєлийн бэлтгэх - гагнах гадаргууг бохирдлоос цэвэрлэнэ,
механик боловсруулалт хийж тосноос цэвэрлэнэ. Хоолойн тєгсгєлийн
цэвэрлэгдэх нийт урт нь гагнах муфтын уртыг 1.5 дахин авсан
хэмжээнээс багагїй байна.
- Уулзварыг угсрах (хоолойн гагнагдах тєгсгєлийг тєвлєрїїлэх
хэрэгслэлийн хавчуурганд бэхлэхийн зэрэгцээ муфтыг нэгэн зэрэг
суулгана)
- Гагнах аппаратанд залгах,
- Гагналт (холбох хэрэгслэлийг хєргєх, халаах, гагнах ажиллагааны
программын єгєлт) 6-р зургаар гїйцэтгэнэ.
Механик боловсруулалтын ємнє гагнагдах хоолойн тєгсгєлєєс муфтын
уртын 1/2-тэй тэнцэх зайд муфтыг суурилуулах гїнийг тэмдэглэнэ.
Хоолойн тєгсгєлийн механик боловсруулалтаар тэмдэглээстэй
хоолойн тєгсгєлєєс 0.1-0.2 мм зузаантай материалын їеийг цэвэрлэх, мєн
зэтгэрийг арилгана.
Гагнагдах хоолой болон гагнагдах гадаргуугийн хоорондын зай нь 0.3
мм-ээс ихгїй байх ёстой.

-23-
 БД 40-102-06

Механик боловсруулалтын дараа гагнагдсан хоолойн гадаргуу ба

муфтны хэсгийг тусгай зориулалтын найрлагатай бодисоор тосгїйжїїлнэ.

Зураг 6. Суурин халаагууртай муфтаар хоолойг гагнах

7.3.11. Дамжуулах хоолойн торцовын перпендикуляр чанар,
тэдгээрийн хоорондын зайн зєвшєєрєгдєх дээд хэмжээг хїснэгт 3 ба 4-т
зааснаар тооцож авна. Зураг 7.

-24-
 БД 40-102-06

а
е

Зураг 7. Хоолойн уулзварыг суурилах зай хэмжээ

Хоолойн торцовын перпендикуляр шинжийн зєвшєєрєгдєх хэмжээ

Хїснэгт 3.
Гадна голч 20 32 40 63 90 110 125 160 200
а 2 2 2 3 4 5 6 7 8

Гагнагдах хоолойнуудын хоорондын завсрын зєвшєєрєгдєх дээд хэмжээ

Хїснэгт 4.
Гадна голч 20 32 40 63 90 110 125 160 200
е * * * 7 9 11 13 16 20
* 20, 32, 40 мм голчтой муфтийн дотор хєндийд гагнагдах хоолойн тєгсгєлийн тулгуурт
зориулсан технологийн тєв буртик байна.

7.3.12. Угсралтын ажиллагааны дараалал:

- Эхний хоолойн тєгсгєлд муфтыг ємсгєж хоолой ба муфтын торцовыг
таарах хїртэл хоолойн тєгсгєлийг угсрах хэрэгслэлийн хавчуурт хийж
бэхэлнэ;
- Эхний хоолойн торцовт хоёр дахь хоолойны тєгсгєлийг тулгаж тавих ба
угсралтын хэрэгслийг хавчуурт бэхлэх;
- Муфтыг хоёрдахь хоолойн тєгсгєлд муфтын уртын 1/2 -д тулгаж
хавчуурын хэрэгслэлийн тулгуур хїртэл буюу хоолой дээрх тэмдэглэгээ
хїртэл тавих;
- Гагнуурын аппаратаас муфтын халаагч мэдрїїлэгчид гїйдэл дамжуулах
утас залгах;
- Суурин халаагуур гэмтэхээс хамгаалж хоолойн тєгсгєлд муфтыг хийх
эсвэл хоолойн тєгсгєлийг муфтанд хїч хэрэглэхгїйгээр болгоомжтой
хийж жигд мушгина. Угсарсан хоолойг нугалралтгїйгээр, гулзайлтгїйгээр
шулуун тавина, муфтын гїйдэл єгєх клеммийг їйлчилгээ хийх
боломжтойгоор байрлуулна. Гагнуурын горимын їзїїлэлтїїдийг муфтын
тєрлєєс хамааруулан гагнуурын хэрэгсэлд тохируулах эсвэл халалт
дууссаны дараа гагнуурын холболтыг 20 мин-аас багагїй хугацаанд
хєргєсний дараа шилжїїлж тавьж болно.
7.3.13. Хоолойд эмээлжин эргэлтийг гагнахдаа дараахь дарааллыг
баримтална:
- хоолойд эргэлтийг гагнах газрыг тэмдэглэнэ;

-25-
 БД 40-102-06

- эргэлт гагнах газрын хоолойн гадаргыг хамгаалж цэвэрлэнэ, дараа нь

тосгїйжїїлнэ;
- Эргэлтийн гагнагдах гадаргууг нь хэрэв їйлдвэрээс бин битїї
тусгаарлагдан савлагдсан бєгєєд угсрахад шууд задалсан бол
тосгїйжїїлэлт хийх шаардлагагїй;
- Эргэлтийг хоолойд суулгаж механик хавчуураар тїїнд бэхэлнэ;
- Гїйдэл дамжуулагчийн авцалдуулах клеммэнд гагнуурын утсанд залгаж
гагнуурыг хийнэ.
Хєргєсний дараа гагнагдсан эргэлтийн богино хоолойгоор дамжуулан
холбогдох эргэлт ба хоолойн ханыг нїхэлнэ.

3
3
4
4
1 F
1

F
5
6

а- эмээлт халаагууртай эргэлт, б- цагираг халаагууртай эргэлт

1- хоолой, 2- эргэлтийг суулгах ба механик боловсруулалт хийх тэмдэглэгээ,
3- эргэлт, 4- суурин халаагуур, 5-тал хомут, 6- бэхлэх эрэг,
F-эргэлтийг угсрах ба гагнах їеийн чангаруулалтын хїчний чиглэл

Зураг 8. – Эмээлт эргэлтийг хоолойд суурин гагнуураар гагнах

7.3.14. Гагнагдсан хоолойн чанарыг холбогдох норматив баримт

бичигт заасны дагуу хянаж гїйцэтгэнэ. Суурин халаагууртай эргэлт болон
муфтын тусламжтайгаар гагнасан холбоосны чанарыг хянахдаа муфт
холбоосыг шахалтад оруулж, харин эмээлжин эргэлтийг таслах аргаар
туршин їзнэ.
7.3.15. Гагнагдахгїй хуванцар хоолойг (шилэн хуванцар, базалато
хуванцар) хоорондын хэсгээр нь тусгай внахлест цавуугаар наана.

-26-
 БД 40-102-06

7.3.16. Наах гадаргууг тусгай механик боловсруулалт хийж,

тосгїйжїїлсны дараа цавууг тїрхэнэ.
7.3.17. Цавууны найрлага болон марк нь нааж холбох хуванцар
хоолойн материалд тохирсон байх шаардлагатай.
7.3.18. Цавуудсан холболтын хэлбэр, хэмжээг хэрэглэх хоолой,
ашиглагдах хугацаа, угсралтын ажлын гїйцэтгэлийн технологи зэргээс
хамааруулан гїйцэтгэнэ.
7.3.19. Энэ дїрмийн цомогт цавуудах гадаргууг бэлтгэх, шаардлагатай
бол цавуугаа бэлтгэх зэрэг цавуудан наах технологи, шаардлагатай
їзїїлэлтийг заасан холболтын туршилт хїртэлх хугацаа зэргийг зааж єгсєн
байвал зохино.

7.4. Металл холбох хэрэгслээр хоолойг холбох

Наах ба гагнах аргаар холбогдоогїй хуванцар хоолойг хооронд нь холбогч
хэрэгслэл болох нягтруулах цагирагтай металл эрээсэн холболтоор, муфтаар,
эргээр холбоно.
7.5. Барилга доторхи ус хангамжийн системийн угсралт
7.5.1. Дотор ус хангамжийн системийн угсралтын ажлыг “Дотор
сантехникийн систем” /БНбД 3.05.01-88/-д заасан шаардлагыг баримтлан
нэмэх температурт технологийн карт, ажлын зураг тєслийн дагуу гїйцэтгэнэ.
7.5.2. Дамжуулах хоолойн угсралтыг хийн ба цахилгаан гагнуурын ажил
хийж гїйцэтгэсний дараа хийнэ.
7.5.3. Дамжуулах хоолойн томруулсан зангилааг угсрахдаа хэрэглэнэ.
7.5.4. Хоолой болон холбох хэрэгслэлийн эрээсэн холбоосыг гар аргаар
эсвэл тохируулагчтай багаж хэрэгслэлийг ашиглан гїйцэтгэнэ.
7.6. Барилгын доторхи ариутгах татуурга ба хурын ус урсгуурын
системийн угсралт
7.6.1. Барилгын ариутгах татуургын ба борооны ус урсгуурын системийг
угсрахад тусгаар хоолой ба холбох хэрэгслэлїїдийг газар дээр нь бэхлэх ба
ариун цэврийн кабинд угсарсан зангилаа, давхар хоорондоо оруулгатай
босоо шугамтай хослуулан ашиглана. Дамжуулах хоолойг “доороос дээш”
схемээр угсарна.
7.6.2. Нягтруулагч цагирагтай углуурган холболтыг угсрахдаа дараах
дарааллыг баримтална:
- хоолой ба деталийн шулуун тєгсгєлийн гадна гадаргуу болон холбох
углуургын дотор гадаргууг бохирдлоос цэвэрлэх;
- нягтруулагч цагиргийг бохирдол болон тосноос цэвэрлэнэ,
- нягтруулагч цагиргийг углуургын ховилд хийх;
- хоолойн шулуун тєгсгєл буюу холбогч эд ангийг мєн нягтруулагч
цагиргийг савангийн уусмал, глицеринээр, эсвэл тэдгээрийн холимогоор
тослох; (тослохдоо солих ба бусад ойролцоо тїрхлэгийг хэрэглэхийг
хориглоно)
- шулуун тєгсгєлийг углуургад тэмдэглэлээс хїртэл нь хийж угсралтын
чанарыг зайлшгїй шалгана. Ингэхэд угсарсан эд ангиуд угсралтын
байдалд эргэн гараар байрлуулахад єєр хоорондоо 450 хїртэл єнцєгтэй
байна.

-27-
 БД 40-102-06

7.6.3. Бохир ус зайлуулах дамжуулах хоолой болон босоо хоолойн тулгуур

бэхлэгчийг бэхлэхдээ сантехникийн хэрэгслэлтэй нь холбосны дараа
гїйцэтгэнэ.
7.7. Газар доорх ус хангамж ба ариутгах татуургын сїлжээний
дамжуулах хоолойн угсралт
7.7.1. Гадна ариутгах татуургын ба ус хангамжийн сїлжээний угсралтын
ажлыг “Барилгын їйлдвэрлэлийн зохион байгуулалт” /БНбД12-01-03/-ын
шаардлагыг баримтлан ажлын зураг тєслийн дагуу гїйцэтгэнэ.
7.7.2. Сувгийн ёроолын єргєн нь хоолойн гадна голчоос 2 тийш 40 см-ээс
багагїй хэмжээгээр их байна. Сувгийн ёроол хатуу, нягт хєрстэй тохиолдолд
хоолойг угсрахдаа 10 см-ээс багагїй зузаантай элсэн дэвсгэр хийнэ.
Урт хэмжээтэй хоолой угсрах, сувгийг нарийн хутгууртай гинжит
эксковатороор бэлтгэхэд сувгийн єргєнийг багасаж болно.
7.7.3. Дамжуулах хоолойн угсралтыг сувгийн ёроолд углуургатай
холболтоор, сувгийн гарамд задардаггїй холболттойгоор гїйцэтгэнэ.
7.7.4. Дамжуулах хоолойг шороогоор дарж булахдаа хоолойн дээр хатуу
(чулуу, хайрга, тоосго гэх мэт) зїйл агуулаагїй 30 см-аас багагїй зузаантай
элсэн хамгаалах давхаргыг зайлшгїй хийх шаардлагатай. Дамжуулах
хоолойг хєрсєєр чигжихдээ гар аргаар механик бус багажаар гїйцэтгэнэ.
Суваг болон хоолойн хананы хоорондох зайг хєрсєєр нягтруулах, мєн зураг
тєсєлд тооцсон нягтруулах коэффициентэд хїртэл хамгаалалтын давхаргыг
гар нягтруулалтын аргаар гїйцэтгэнэ. Дамжуулах хоолой дээрх эхний
хамгаалалтын давхаргын зузаан нь 10 см-аас багагїй байх ба гар багажаар
хийж гїйцэтгэнэ.
7.7.5. Тїрэлттэй хоолойн углуургатай холболтыг дараах технологийн дагуу
гїйцэтгэнэ.
- хоолойн шулуун тєгсгєлийг элдэв бохирдол, тосноос цэвэрлэх;
- хоолойн шулуун тєгсгєл дээр тїїнийг углуургад хийх хїртэлх хэмжээсийг
тэмдэглэх;
- нягтруулагч цагиргийг углуургын дотор хийх;
- хоолойн шулуун тєгсгєл ба нягтруулах цагиргийг глицерин ба савангийн
уусмалаар тослох;
- хоолойн шулуун тєгсгєлийг углуургад хэмжээс хїртэл нь хийх;
Хоолойн тєгсгєл дээр 150 налуутай ирмэгийг їйлдвэрлэгч эсвэл
угсралтын талбар дээр хийсэн байх хэрэгтэй. 110 мм хїртэл голчтой
углуурган холболтыг гараар хийх ба харин їїнээс их голчтой хоолойд
нягтруулагч угсралтын багажийг хэрэглэнэ. Нягтруулагч цагирагийн холболт
ба угсралт зєв хийгдсэн эсэхийг 0.5 мм зузаантай тэмтрїїлээр шалгана.
7.7.6. Хоолойн углуурган холболтыг угсрахдаа гадна орчны температур 0°С-
оос дээш їед гїйцэтгэнэ. Угсралт эхлэх хїртэл нягтруулагч цагиргийг
дулаан єрєєнд байлгана.
7.7.7. Хоолойн бин битїї байдлыг урьдчилан турших хїртэл дамжуулах
хоолойн холболтод хєрсєєр хамгаалах давхаргыг булахгїй орхино.
7.7.8. Дамжуулах хоолойн угсралтын зангилааг їзлэгийн худаг байхаар
угсарна. Дамжуулах хоолойг фланцад, хаах ба тохируулах арматурт
холбохдоо боолтыг чангалахгїйгээр хєрсєн хамгаалалтын давхарга хийхийн
ємнє гїйцэтгэнэ. Боолтоор холбосон холболтын эцсийн чангалалтыг
сїлжээний гидравлик туршилтын ємнє хийнэ.

-28-
 БД 40-102-06

8. ДАМЖУУЛАХ ХООЛОЙД ТУРШИЛТ ХИЙХ, АШИГЛАЛТАНД ОРУУЛАХ

8.1. Ариутгах татуурга, ус хангамжийн сїлжээний даралттай ба даралтгїй

дамжуулах хоолойн бат бэх, нягтын туршилтыг “Усан хангамж, бохир ус,
гадна сїлжээ тїїний барилга байгууламж” /БНбД 3.05.04-90/-д заасны дагуу
гидравлик эсвэл хийн аргаар 2 удаа (урьдчилсан, эцсийн) явуулж туршина.
8.2. Хаалт арматурын угсралт, сувгийг булахаас ємнє гїйцэтгэж байгаа бат
бэхийг шалгах урьдчилсан гидравлик даралт нь 1.5 коэффициентээр
їржїїлсэн ажлын даралттай тэнцїї байна.
8.3. Сувгийг булсаны дараа гїйцэтгэж байгаа нягтыг шалгах эцсийн гидравлик
даралт нь тухайн дамжуулах хоолойн талбайн ажлын тєгсвєр болно. Гэхдээ
галын гидрант, хамгаалах клапан, вантуз тогтоохын ємнє туршилтын
хугацаанд заглушка хийх ба туршилтын даралт нь ажлын даралтыг 1.3
коэффициентээр їржїїлсэнтэй тэнцїї байна.
8.4. Отвод болон дамжуулах хоолойн торцов дээр чангалагч цагирагтай амсар
хоолойн холболттой даралтад дамжуулах хоолойн туршилтыг гїйцэтгэхийн
ємнє тїр эсвэл байнгын тулгуурыг хийх шаардлагатай.
8.5. Даралтад дамжуулах хоолойн урьдчилсан гидравлик туршилтыг дараах
дарааллын дагуу гїйцэтгэнэ.
- Дамжуулах хоолойг усаар дїїргэж 2 цагийн туршид даралтгїйгээр барих,
- Дамжуулах хоолойд туршилтын даралтыг єгч 0.5 цаг байлгана,
- Туршилтын даралтыг ажлын даралт хїртэл бууруулж дамжуулах
хоолойд їзлэг хийнэ.
Ажлын даралтыг дамжуулах хоолойд 0.5 цагаас багагїй хугацаанд
барина. Дамжуулах хоолойн бїрхїїлд хэв гажилт їїсвэл дамжуулах
хоолойд ус шахаж туршилтын буюу ажлын даралтыг хоолой бїрэн
тогтворжих хїртэл нь барина. Хэрэв туршилтын їед хоолой хагарах, эсвэл
холбох хэрэгслїїдэд зааг завсар їїсээгїй, харин ажлын даралтад илэрхий
ус гоожоогїй тохиолдолд урьдчилсан гидравлик туршилтыг дамжуулах
хоолой сїлжээ даасан гэж їзнэ.
8.6. Сїлжээний нягтыг турших эцсийн гидравлик туршилтыг дараах дарааллаар
гїйцэтгэнэ.
- дамжуулах хоолой, сїлжээнд ажлын даралттай тэнцїї даралтыг 2
цагийн турш барина. Даралт 0.02 МПа-аар буурвал усыг шахна.
- Даралт нь туршилтын тївшин хїртэл 10 мин-аас ихгїй хугацаанд
дээшилж тїїнийг 2 цагийн туршид барина.
Хэрэв дамжуулах хоолой, сїлжээнээс урсах усны хэмжээ хїснэгт 5-д
заасан хэмжээнээс хэтрэхгїй байгаа тохиолдолд дамжуулах хоолой,
сїлжээг эцсийн гидравлик туршилтыг давсан гэж їзэж болно.
Эцсийн бин битїї байдлын туршилтаар 1 км дамжуулах хоолойноос
шїїрэх усны зєвшєєрєгдєх хэмжээ
Хїснэгт 5
Хоолойноос шїїрэх усны зєвшєєрєгдєх хэмжээ, л/мин
Хоолойн гадна голч /мм/ Салдаггїй холбоостой нягтруулагч цагирагтай
(гагнуур, наах) углуурган холболттой
63-75 0.2-0.24 0.3-0.5
90-110 0.26-0.28 0.6-0.7
125-140 0.35-0.38 0.9-0.95
160-180 0.42-0.6 1.05-1.2

-29-
 БД 40-102-06

200 0.56 1.4

250 0.7 1.55
280 0.8 1.6
315 0.85 1.7
355 0.9 1.8
400-450 1.1-0.5 1.95-2.1
500-560 1.1-1.15 2.2-2.3
630 1.2 2.4
710 1.3 2.55
800 1.35 2.70
900 1.45 2.90
1000 1.5 3.0
1200 1.6 3.0

8.7. Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний гидравлик туршилтыг

уснаас тусгаарлах ажлыг хийж дууссаны дараа 2 їе шатаар гїйцэтгэнэ.
Худаггїй (урьдчилсан), болон худагтай хамт (эцсийн) гэсэн гидравлик
туршилтыг гїйцэтгэнэ.
8.8. Ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн эцсийн туршилтыг
худагны хамт БНбД 3.05.04-90-д заасны дагуу гїйцэтгэнэ.
8.9. Барилга доторхи хуванцар хоолойн гидравлик туршилтыг тєгсгєлийн
гагнуур, цавуун наалтыг гїйцэтгэснээс хойш 24 цагийн дараа эерэг
температурт гїйцэтгэнэ.
8.10. Барилга доторхи ус урсгуурын гидравлик туршилтыг босоо хоолойн єндрийн
хэмжээгээр усаар дїїргэж туршилтыг гїйцэтгэнэ. Туршилтыг хоолойн гадна
гадаргуу болон илрэх гэмтэл арилсны дараа явуулна. Нааж холбосон
дамжуулах хоолойн гидравлик туршилтыг сїїлчийн холболт гїйцэтгэснээс
хойш 24 цагийн дараа гїйцэтгэнэ. Хэрэв ус урсгуурын сїлжээнд усыг
дїїргэснээс 20 минутын дараа гадна талаас харахад дамжуулах хоолойд ус
шїїрэлт, ямар нэгэн хэв гажилт, дїїргэсэн усны хэмжээ багасах зэрэг зїйл
ажиглагдахгїй бол туршилтыг давсан гэж їзэж болно.
8.11. Газрын гїнд болон газар дээрх хуванцар хоолойн угсралтыг хийгээр шахаж
шалгах туршилтыг дараах тохиолдолд гїйцэтгэнэ. Їїнд: Агаарын
температур 0°С-ээс бага, техникийн шалтгааны улмаас усыг хэрэглэж
болохгїй байгаа, туршилтаар шаардагдах хэмжээний ус байхгїй зэрэг
тохиолдлуудад хийж гїйцэтгэнэ.
Хуванцар хоолойд хийгээр шахаж туршилт гїйцэтгэх журам,
туршилтын їеийн аюулгїй ажиллагааны шаардлагыг тєсєлд тогтоож
гїйцэтгэнэ.
8.12. Том голчтой єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын сїлжээний хоолойн
урьдчилсан болон эцсийн туршилтыг хийгээр шахах аргаар гїйцэтгэнэ.
Урьдчилсан туршилтыг сувгийг булахаас ємнє хийнэ. (гагнасан болон бусад
холбоосыг шороогоор булахгїй) Турших даралтын шахсан агаар 0.05 МПа
тэнцїї байх ба дамжуулах хоолойд 15 минут барина. Энэ їед гагнуур болон
наалтыг сайн харж, сорогдож буй агаарын хэмжээнээс нягтыг илрїїлнэ.
Хийгээр шахаж турших эцсийн туршилтын їед хоолой дээрх хєрсний
усны тївшин туршиж байгаа дамжуулах хоолойн дунд їед 2.5 м-ээс багагїй
байна. Хийгээр шахах эцсийн туршилтыг 20-100 м урттай хэсэгт хийнэ. Энэ
їед дамжуулах хоолойн хамгийн єндєр, нам цэгийн хоорондын уналт 2.5 м-
ээс хэтрэхгїй байх ёстой. Хийгээр шахах туршилтыг дамжуулах хоолойг
булаад 48 цаг болсны дараа хийнэ. Шахсан агаарын туршилтын илїїдэл
даралтыг хїснэгт 6 харуулснаар тооцож туршилтыг хийнэ.

-30-
 БД 40-102-06

Єєрийн урсгалтай ариутгах татуургын

дамжуулах хоолойд хийгээр шахах туршилтын даралт
Хїснэгт 6.
Дамжуулах хоолойн Туршилтын даралт
тэнхлэгээс хєрсний
Илїїдэл Даралтын уналт
усны тївшин хїртэлх Эцсийн
урдчилсан
хэмжээ
h=0 0.01 0.007 0.003
0<h<0.5 0.0155 0.0124 0.0031
0.5<h<1.0 0.021 0.0177 0.0033
1.0<h<1.5 0.0265 0.0231 0.0034
1.5<h<2.0 0.032 0.0284 0.0036
2.0<h<2.5 0.0375 0.0338 0.0037

8.13. Дамжуулах хоолойг ашиглалтад авахдаа БНбД 3.01.04-87, БНбД 3.05.04-90-

д заасны дагуу їндсэн нєхцєлєєр хїлээн авна. Ус хангамжийн дамжуулах
хоолой, ариутгах татуургын тїрэлттэй хоолойг турших, мєн тэдгээрийг
ашиглалтад єгєхєд дараах баримт бичгийг бїрдїїлж хавсаргана. Їїнд:
- далд ажлын акт (суурь, тулгуур, дамжуулах хоолойн барилгын хийц г.м);
- дамжуулах хоолой болон элементийн (зангилаа, худаг г.м) гадна
їзлэгийн акт;
- дамжуулах хоолойн нягт, бєх батын туршилтын акт;
- ус дамжуулах хоолойн угаалга, ариутгалын акт;
- зураг тєслийн дагуу ажил гїйцэтгэсэн тухай протокол;
- хоолой болон холбох хэрэгслийн оролтын хяналтын акт.
8.14. Далд ажлыг хїлээн авах мєн дамжуулах хоолойн нягт, гадаад їзлэгийн
актыг шалгахаас гадна, даралтгїй дамжуулах хоолойг хїлээн авахдаа тэгш
шулуун байгаа эсэхийг шалгах мєн худаг дахь сувгийг багаж хэрэгслэлээр
шалгасан актыг хавсаргана.
Барилга доторхи ус хангамжийн хуванцар хоолойг хїлээн авахад
хуванцар хоолой, холбох хэрэгсэл, хаалт арматурын паспорт, сертификатыг
шалгана.

9. ХУВАНЦАР ХООЛОЙ УГСРАХ ЇЕИЙН АЮУЛГЇЙ АЖИЛЛАГАА

9.1. Аюулгїй ажиллагаа нь “Барилга їйлдвэрлэлийн хєдєлмєр аюулгїй

ажиллагааны дїрэм. Ерєнхий шаардлага” /БНбД 12-03-04/-д заасан
шаардлага ба мєн энэхїї бїлгийн шаардлагыг биелїїлнэ.
9.2. Гагнуурын тоног тєхєєрємжийн їзлэг болон хяналтыг хийнэ. Мєн цахилгаан
дамжуулагчийн тусгаарлалт, хоолойн торцов болон хоолойн тєгсгєлийн
механик боловсруулалт, ажлын тогтолцоо зэрэгт хяналт явуулна.
Шалгалтын їр дїнд тухайн тоног тєхєєрємж паспортын дагуу байх ёстой.
9.3. Техникийн їзлэгийн сард 1 удаа, гїйцэтгэсэн ажилтан, шалгалтын їр дїнг
техникийн журналд бїртгэлт хєтєлнє.
9.4. Гагнах горим, параметрийн утга нь хуванцарын тєрєл тус бїрийн
технологийн нормын шаардлагыг хангасан байх ёстой.
9.5. Хуванцар хоолойг угсрахад гагнуур-угсралтын ажлыг тусгай программ,
хяналтын засварыг тусгай программын дагуу онол болон практик сургалтад
хамрагдсан гагнуурчид гїйцэтгэнэ.

-31-
 БД 40-102-06

9.6. Хуванцар хоолойг хадгалах, угсрах їед хїн болон байгаль орчинд нєлєє
їзїїлэх хортой бодисыг ялгаруулдаггїй байх ёстой. (Шууд харьцахад). Энэ
тохиолдолд дамжуулах хоолойтой ажиллахад аюулгїй ажиллагааны онцгой
арга хэмжээ авах шаардлагагїй.
9.7. Дамжуулах хоолойтой ажиллах їед галын аюулгїйн дїрмийг баримтална.
Гал гарч, хоолой шатах тохиолдолд гал унтраах ямар ч хэрэгслийг ашиглаж
болно. Агуулахад байгаа хуванцар хоолой шатах їед “В” маркын болон
їїнтэй ижил їзїїлэлт бїхий шїїлтїїртэй хорт хийн багыг хэрэглэнэ.
9.8. Дамжуулах хоолойн гидравлик болон хийгээр шахах туршилтыг тэдгээрийн
тєгсгєлїїдийн тулгуур, эргэлтийг найдвартай бэхлэж хийсний дараа
гїйцэтгэнэ.
9.9. Дамжуулах хоолой угсрах, турших їед шат тїшїїлэх, дамжуулах хоолой
дээгїїр явахыг хориглоно. Алхаар дамжуулах хоолойг тогших, сувгийн хана
болон барилгын хийцийг татах зэргийг хориглоно.

10. ХУВАНЦАР ХООЛОЙН ТЭЭВЭРЛЭЛТ БА ХАДГАЛАЛТ

10.1. Хуванцар хоолой, холбох хэрэгслэлийг тухайн тээврийн ачааг тээвэрлэх

дїрэм, тээвэрлэлтийн болон ачааг бэхлэх техникийн нєхцєлийн дагуу мєн
ачааг механик гэмтлээс хамгаалах арга хэмжээг нийлїїлэгчийн техникийн
шаардлагын дагуу хангаж тээвэрлэнэ.
10.2. Хуванцар хоолойг хадгалж тээвэрлэхдээ цэгцтэй эсвэл катушка хэлбэрээр
ороосон байдлаар тусгай багц (ялгасан) боодлоор, эсвэл том голчтой
хоолойг тусад нь їйлдвэрлэсэн норматив баримт бичгийн дагуу хадгалж
тээвэрлэнэ.
10.3. Хоолой, холбох хэрэгсэл, эд ангийг хасах температуртай їед (0°С
температуртай ойролцоо) цохих, механик гэмтлээс урьдчилан сэргийлэх
арга хэмжээ авсны дараа ачиж буулгана.
10.4. Агуулахад хоолойг хадгалахдаа норматив баримт бичигт заасан нєхцєлийг
хангах ба хоолойн штабелийн єндєр 3 м-ээс хэтрэхгїй байх ёстой.
Катушкин хэлбэрээр ороосон хоолойг зєвхєн хэвтээ байдалд
хадгална.
Холбох хэрэгслэлийг боодолтой байдлаар хадгална.
Хоолойн болон холбох хэрэгслийг механик гэмтэл, хэв гажилт
(деформаци), тос, нефтийн бїтээгдэхїїн, дотор гадаргууд хог орох, нар
тусах зэргээс хамгаалалтыг хийх шаардлагатай.
10.5. Угсрах їед хоолой болон эд ангийг барилгын талбайд бага хугацаанд
хадгална.

-32-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ А*
ХУВАНЦАР ХООЛОЙН ТЄРЛЄЄС ХАМААРЧ ХЭРЭГЛЭХ ХЇРЭЭГ СОНГОХ

Хэрэглэх хоолой
Ариутгах татуургын систем Ус хангамжийн систем
Хєрсєн Хєрсєн дээр Хєрсєн доор
Хєрсєн
Хоолойн тєрєл дээр Барилгын
доор
болон ариутгах Барил Барил-
болон
барил- татуургын Хїйтэн Халуун -гын гын
барилга
гын систем дор гадна
дор
гадна
Полиэтилен усны хоолой ба
- - - - - +1 +1
дамжуулах хоолой
Поливинилхлор PVC даралт
- - - +2, 3 - + +
тохируулах
Поливинилхлор PVC D 80, 100,
- - - + - +4 +4
125, 160, 200
Зам гатлах Полиэтилен
- - - +2, 3 +2, 3 + +
даралтад хоолой PEX
2, 3, 5 2, 3, 5 5
Поливинилхлор PVC CPVC - - - + + + +5
Полибутален хоолой - - - +2, 3 +2, 3 + +
Полиэтилен/aluminum/
Полиэтилен даралтад хоолой - - - +2, 3 - + +
PE/AL/PE
Зам гатлах Полиэтилен
/aluminum/ Зам гатлах
- - - +2, 3 +2, 3 + +
Полиэтилен даралтад хоолой
PEX/AL/PEX
Полипропулен даралтад хоолой
- - - +2, 3 +2, 3 + +
PP-R
Хуванцар бохир усны хоолой
- + + - - - -
P³ 320 кПа
Акрулонитриле-бутадеин-
+2, 3 + + - - - -
струне ABS DWV хоолой
ABS тєрлийн DWV торон
+2, 3 + + - - - -
шїїртэй хоолой
Поливинилхлор PVC DWV
+2, 3 + + - - - -
хоолой
PSM тєрлийн PVC бохир ус
- + + - - - -
дамжуулах £ 32-SDR
Поливинилхлор PVC бохир ус
- + + - - - -
дамжуулах хоолой Р ³320 кПа
Полиэтилен бохир ус
- + + - - - - 
дамжуулах хоолой Р ³320 кПа
Тайлбар:
1.Зєвхєн ус хангамжийн сїлжээнд хамаарна.
2.Шатамхай материалтай хоолойг БНбД 21-01-02, БНбД 21-02-02 нормын шаардлагыг
хангасан тохиолдолд хэрэглэж болно.
3.Хуванцар хоолой Шатамхай материалыг нэвтрэх тохиолдолд БНбД 21-01-02, БНбД 21-02-
02 шаардлагыг хангасан байвал зохино.
4.Халуун ус хангамжийн системд хэрэглэхийг хориглоно.
5.дараах хїснэгтэд заасан тооцооны температур болон тооцооны даралтаас хэтрїїлэхийг
хориглоно.
Усны зєвшєєрєгдєх хамгийн их температур °С Суурилуулах хамгийн их даралт кПа
10 3150
20 2900
30 2500
40 2100
50 1700
60 1300
70 1000
80 700
90 500
100 400

-33-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ А
ХУВАНЦАР ХООЛОЙН АНГИЛАЛ

Даралтад сїлжээнд зориулсан дамжуулах хоолойн норматив хэмжээ

хамгийн их ачаалалтай байх їеийн даралтаас хамааруулан хоолойн ханын зузаан
болон гадна голчын хоорондын харьцааг тодорхойлно. Їїнд: 0.25, 0.32, 0.4, 0.6,
1.0, 1.6, 2.0, 2.5 МПа
2 [s ] s 
P = (А.1)
D Í - s 
Энд:  P - хамгийн их даралтад ажиллах хэмжээ МПа 
D H  - дамжуулах хоолойн гадна голч, м 
s - дамжуулах хоолойн хананы зузаан, м
[s ] - урт хугацааны нєхцєл дэх тооцооны бат бэх, МПа
Олон улсын ангиллаар хоолойг тэмдэглэхдээ “S” ангилалтай, мєн стандарт
харьцаа нь “SDR” їйлдвэрийг болон тїїний їндсэн дээр хоолойн ангиллыг
томъёогоор тодорхойлно. 

SDR - 1
S  =  (А.2) 
2 
D 
SDR = (А.3)
s 
S болон SDR –ийн харьцаа нь хамгийн их ачааллын даралттай уялдаатай байдаг.

2 MRS 
P  =  (А.4)
c (SDR - 1 ) 
Энд:  MRS - хамгийн бага тооцооны хугацааны бат бэх, МПа
c - тєрєл бїрийн материалын зориулалт тогтоосон, бат бэхийн
коэффициент. Энэ нь харгалзах бїрхэвчийн тохируулгад таарсан
байх ёстой.
Ариутгах татуургын хоолойг цагирагын хатуу байдлыг нь харгалзан ангилж їздэг.
3 
E  æ s  ö 1 
G 0  =  0  çç ÷ (А.5)
12 è d m  ÷ø (1 - m )
Энд:  E 0 - материалын уян налархайн модуль 
d m - хоолойн хєндлєн огтлолын дундаж голч
m - Пуассона материалтай хоолойн коэффициент
G0 <2500 їед хоолойг “хатуу биш”, G0 @ 2500-5000 їед “хагас хатуу”, G0 =5000-
10000 їед “хатуу” гэж тооцож їзнэ.
Олон найрлагатай хуванцар материалын їндсэн шинж чанарыг хїснэгт А.1-д
зааснаар авна.

-34-
 БД 40-102-06

Хїснэгт А.1
Материалын тєрєл
ПНД Хлориро-
Тєрєл ПВД Сшитный Стекло-
ПВХ ПП ванный
ПВП ПСП (ПНП) полиэтилен пластик
ПВХ
Нягт /г/см3/ 0.94-0.96 0.93-0.94 0.91-.93 1.4 0.91 0.93-0.95 1.57 1.6-2.2
Шингэний урсах
25-
хугацаа хїчдэл 20-25 15-18 10-12 50-56 18-26 50-55 40-200*
28
МПа
Татах їеийн
800 800 600 50 >200 200-500 70-120 0.4-1.4
уртсалт /%/
Уян налархай 5000-
800 600 200 3000 1200 550-800 2900
модуль /МПа / 25000**
Дулааны
шугамны нэмэлт 0.18-
2 2 2 0.7 1.5 1.2-1.4 0.62
итгэлцїїр 10-4 0.3
-1
°С
Тооцооны бэх
5-6.3 5 2.5-3.2 10-12.5 5-6.3 6.3 10 10-30**
бат /МПа/
*Фенольформальдегид, полэфирнирных ба эпоксидын давирхай
* *Тэнхлэгийн дагуу

ХАВСРАЛТ Б
НОРМАТИВ БАРИМТ БИЧГИЙН ЖАГСААЛТ
Дараах норматив баримт бичгїїдэд заасан шаардлагыг хангаж байх ёстой. 
­  БНбД 40-05-98 Барилга доторхи усан хангамж, ариутгах татуурга 
­  БНбД 40-02-06 Ус хангамж. Гадна сїлжээ ба байгууламж 
­  БНбД 40-01-06 Ариутгах татуурга. Гадна сїлжээ ба байгууламж 
­  БНбД 41-03-99 Тоног тєхєєрємж ба дамжуулах хоолойн дулаан тусгаарлалт 
­  СНиП 2.07.01-89* Градостроительсвто. Планировка и застройка городских и
сельсих поселений 
­  БНбД 12-01-03 Барилгын їйлдвэрлэлийн зохион байгуулалт 
­  СНиП 3.01.04-87 Приемка в эксплуатацию законченных строительством
объектов. Основные положения 
­  БНбД 3.05.01-88 Дотор сантехникийн систем 
­  БНбД 3.05.04-90 Усан хангамж, бохир ус, гадна шугам сїлжээ тїїний
барилга байгууламж 
­  БНбД 12-03-04 Барилгын їйлдвэрлэлийн хєдєлмєрийн аюулгїй
ажиллагааны дїрэм I Хэсэг. Ерєнхий шаардлага 
­  ГОСТ 2930-62 Приборы измерительные. Шрифты и знаки 
­  ГОСТ 18599-83 Трубы напорные из полиэтилена. Техниские условия 
­  ГОСТ 29324-92. (ISO 1161/1-78) Трубы из термопластов для
транспортирования жидкостей. Номинальные наружные диаметры и
номинальные давления. Метрическая серия

-35-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ В (Лавлах)
ДАМЖУУЛАХ ХООЛОЙН ДАРАЛТЫН АЛДАГДАЛ
ТОДОРХОЙЛОХ НОМОГРАММ

Зураг В.1. 6-100 мм голчтой шугам хоолойн даралтын

алдагдал тодорхойлох номограмм ( K Ý = 0.00002)

-36-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ В. (їргэлжлэл)

Зураг В.2. 100-1200 мм голчтой шугам хоолойн даралтын

-37-
 БД 40-102-06

алдагдал тодорхойлох номограмм ( K Ý = 0.00002)

Зураг В.3. 6-100 мм голчтой хоолой 10°С-аас єєр температуртай усыг

дамжуулах їеийн єндєр нь 1000i10 тохиолдолд засварын коэффициент кt
тодорхойлох номограмм

-38-
 БД 40-102-06

Зураг В.4. 100-1200 мм голчтой хоолой 10°С-аас єєр температуртай усыг

дамжуулах їеийн єндєр нь 1000i10 тохиолдолд засварын коэффициент кt
тодорхойлох номограмм

-39-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ Г (Лавлах)
АРИУТГАХ ТАТУУРГЫН СЇЛЖЭЭНИЙ ДАМЖУУЛАХ ХООЛОЙН ГОЛЧ
ТОДОРХОЙЛОХ НОМОГРАММ

Зураг Г.1. – Ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн голч

тодорхойлох номограмм

-40-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ Д
ХУВАНЦАР ХООЛОЙГ ГАЗАР ДООР УГСРАХ ЇЕИЙН БАТ БЭХИЙН ТООЦОО
(Ерєнхий аргачлал)
Хуванцар материал хийсэн хоолойн бат бэхийг тооцоход, газрын хуульд дараах
тэнцэтгэл бишийг тусгаж єгсєн байх шаардлагатай. Їїнд:
Даралтад дамжуулах хоолой 
e p e - e c 
+  £ 1. 0  (Д.1)
e pp  e pï 
єєрийн урсгалт дамжуулах хоолой 
e p e c 
+  £ 1. 0  (Д.2)
e pp  e pï 
Хєдєлгїїрт дамжуулах хоолой 
æ e p  - e c  ö
ç ÷ K çä  £ 1. 0  (Д.3)
ç e ÷
è pp  ø
Энд: e p - бэлдсэн хєрсєн доорх хєндлєн огтлолын хоолойноос уг
хоолойны хананы хамгийн ихээр сунгаж єєрчлєгдсєн байдал, МПа
e - хоолойн усны дотоод даралтаас хоолойн хананы
материалын сунаж тэлсэн байдал
e c - хоолой дах дотоод ачааллын нєлєєллєєс хоолой хана
агшиж шахагдсан байдал
e pp - хоолойн хананы сунамтгай материалын єєрчлєлтийн
хамгийн боломжит утга
e pï - хэвтээ нєхцєл дэх хоолойн хананы сунамтгай материалын
єєрчлєлтийн хамгийн боломжит утга 
Ê çä -
e p дараах томъёогоор тодорхойлно .
s 
e p  =  4 . 27 K sY K ç Y (Д.4)
D 
Энд: K s  - нягтын шинж чанарын тооцоот тїїний хїч буурахад нь
зориулж хєрсний нь дэлгэж харуулах коэффициент. Нарийн хяналтын
їед 0.75, їечилсэн хяналтын їед 1.0, хяналтгїй їед 1.5 байна.
K ç Y - хєндлєн огтолсон хоолойн хэрэглээнд зориулсан нєєцийн
коэффициент даралтад болон єєрийн урсгалтай хоолойд 1.0,
насосны хєдєлгїїрт хоолой 2.0 байна.
Y - хєрсєн дэх хоолойн хєндлєн огтлолын голчтой богиносон
байгаа харьцааг хэрхэн ямар боломжит утгаас тогтоохыг заана.
Y = YÃÐ + YÒ + YÌ (Д.5)
Энд: YÃÐ - хєрсний ачааллын ажиллагаанд бий болох хоолойн
голчийн богиносолтын коэффициент
YÒ - мєн тээвэрлэлтийн ачааллын їндсэн коэффициент
Y Ì - угсрах, тээвэрлэх, агуулах їйл ажиллагааны зохион
байгуулалтын хоолойн хєндлєн хэмжээсийн богиносолтын
коэффициент. Тїїний хэрэглэх харьцааг дор хїснэгт Д.1 –д
їзїїлснээр авна.

-41-
 БД 40-102-06

Хїснэгт Д.1
Цагираг хатуулаг Хєрсийг нягтруулах хэмжээний коэффициент
бїрхэвч хоолой Па 0.85 хїртэл 0.85-0.95 0.95-аас их
276000 хїртэл 0.06 0.04 0.03
276000-290000 0.04 0.03 0.02
290000-аас дээш 0.02 0.02 0.01 

K t K w q ÃР
Y ÃР = K OK  (Д.6)
K æ  G 0 + K ÃРE ÃР
Энд: K t  - хєрсний тєрлєєс хамааралтай болон хугацааны байдлаас
хєндлєн огтлогдсон хоолойн нєєцийг тооцсон коэффициент. Энэ нь
тїїний нягтрал, гидрогеологийн нєхцєл, зураг зїйн байдлаас
хамааран 1-1.5 хїртэл утгаар илэрхийлж болно. 
K w - нягтрал болон арьсны бэлэн байдлын шинж чанарыг
тооцоолсон, хотойлтын коэффициент. Нарийн хяналтад 0.09,
їечилсэн хяналтад 0.11, хяналтгїй їйл ажиллагаанд 0.13 байна. 
K ÃР- хєндлєн огтлогдсон хоолойг хєрсєнд булахад нєлєєллийг
тооцсон коэффициент. 0.06 тэнцїї байна. 
E ÃР- булах сувгийн хєрсний єєрчлєлтийн модуль, МПа 
K æ  - хєндлєн огтлогдсон хоолой дээрх бїрхэгч хоолойн
хатууллаг тооцсон коэффициент. Энэ нь 0.15 тэнцїї байж болно. 
q ÃР = gH ÒР (Д.7)
Энд: g - хєрсний хувийн жин, Н/м3 
H ÒР- газрын хєрснєєс хєндлєн голчийн хэмжээс хїртэл тооцсон
хоолойн булалтын гїнзгий заалт, м 
G 0 - тїр хугацааны цагираган хатуулаг бїрхэвчийн хоолой, МПа
E 0 I 
G0  = 53 . 7  (Д.8)
(1 - m )(D - s ) 
2  3 

Энд:  E 0 - сунгасан материалт хоолойн їед тїр хугацааны уян хатан
байдлын модуль, МПа 
I  - нэгж урт дахь огтлогдсон хоолойн инерцийн момент. Дараах
томъёогоор тодорхойлно. 
s 3 
I= (Д.9)
12 
m - Пауссон материалан хоолойн коэффициент. Энэ норматив
хэмжээсээр илэрхийлэгдэнэ. 
K Ó q Ò 
Y Ò  = K OK  (Д.10)
K Æ G 0  + K ÃРnE ÃР
Энд:  K Ó  - хєрсний нягтралын коэффициент 
q T  - тээвэрлэлтийн ачаалал, энд гинжит болон дугуйт мєн бусад
тээвэрлэхэд зориулсан ачаалал, МПа 
n - хоолойн угсралтын гїнийг тооцсон коэффициент. Хэрэв Н<1
їед n=0.5
K OK  - ус дамжуулах хоолойн усны дотоод даралтын їйлдэл дэх
зууван хоолойг дугуй болгох їйл явцыг тооцсон коэффициент

-42-
 БД 40-102-06

1 
K OK  =  (Д.11)
1 + 2 P  q c Y
Энд:  q c - хоолой дамжуулагчийн дотоод ачааллын нийлбэр, МПа 
q c  = q ÃР + q Ò  (Д.12) 
P D 
e =  × (Д.13) 
2 E 0  s 

q c D 
e =  × (Д.14) 
2 E 0  s 

s0
e pp  = (Д.15)
Et K Ç 
Энд: s 0 - сунгасан материалд хоолойн їед бєх батыг тооцоолсон тїр
хугацаа, МПа
E 0 , E t  - хоолойн дамжуулалтын тєгс ашиглалтад зориулсан
сунгасан материалт хоолой їеийн тїр болон урт хугацааны уян хатан
модулийг тооцсон утга, МПа 
s0
e ÐÍ  = (Д.16)
E 0 K Ç 
Энд:  K 3 - норматив хэмжээг хангах ёстой нєєц коэффициент.
Хэрэв тооцооны утга (Д.1) томъёогоор тодорхойлсон нь 1-ээс их байгаа
тохиолдолд угсрах дамжуулах хоолойн буюу бусад материалуудын тодорхойлол-
тын їед тооцоог дараах байдлаар дахин шалгана.
Эсрэг їйлчлэлийн ачааллын їйлчлэлд дамжуулах хоолойн бїрхїїлийн бат
бэхийг дараах байдлаар шалгана.
Даралттай сїлжээний хувьд хєрсний ба тээвэрлэлтийн qc, хєрсний уснаас
Qгв, мєн дамжуулах хоолойд їїсч болох вакуум Qвак, сїлжээний єєрийн даралтын
алдагдлын хувьд qгр+Qгв, хурын ус зайлуулах сїлжээнээс ашиглан илэрхийллээр
авна.
K ÓàK Î  nE ÃРG t
³ (q c  + Q ÃР + Q ÂÀÊ  )  (Д.17)
K ÇÓ 
Энд:  K Óà- тогтсон бїрхэвч дээгїїр хєрсний булалтын нєлєєг
тооцсон коэффициент. Энэ нь 0.5 байж болно. Харьцаа q=4:1 їед
0.07 тэнцїї 
K Î  - хєндлєн огтлогдон хоолойн зууван талыг тооцсон
коэффициент. 0< Y <0.05 їед  K Î  =1-0.7 Y байна. 
K ÇÓ - дотоод ачааллын ажиллагааны дээрх тогтсон бїрхїїлийн
нєєцийг тодорхойлсон коэффициент. Энэ нь 3 тэнцїї байна.
G t  - хоолойн бїрхэвчийн урт хугацааны хатуулгатай байдал
МПа. Дараах томъёогоор тодорхойлно.
3 
4. 475 E t æ s  ö
Gt =  × (Д.18)
(1 - m 2 )  çè D - s ÷ø
Газар доорх ариутгах татуургын сувагт дамжуулагч хоолойн бат
бэхийг тооцоолсон Жишээ:

-43-
 БД 40-102-06

Єгєгдєл: Хоолойн гадна голч d=1200 мм, ханын зузаан S=46.2 мм, сувагт
тавих гїн Hтр=5м, (єєрийн урсах сувагтай). Барилгын нєхцєлєєс хамааран
тээвэрлэлтийн хїндийн хїчнээс хоолой дамжуулагчийн гадаргуу дээр ирэх хєрсєн
дээрх даралт q=0.01 МПа, хєрсний усны єндєр 1 м (газрын гадаргуугаас) булалтад
зориулсан хєрсний хэрэгцээг тодорхойлох.
Бодолт: Барилгын суурийн булалтад зориулж хэрэглэх хєрсний хувийн жин
=18 кН/м3. Урт ба богино хугацааны модулийн уян хатан байдлын утга ПНД - =800
МПа ба =200 МПа
1. Хєрсний ачааллыг тодорхойлох. (Д.7) 
q ÃР = gH ÒР = 18 × 5 = 90 кН/м2 =0.09 МПа
2. Ерєнхий ачааллыг тодорхойлох. (Д.12) 
q c  = q ÃР + q Ò  = 0. 09 + 0 . 01 = 0 . 1 МПа
3. Тїр хугацааны хатуулаг бїрхэвчийн хоолойн байдлыг тодорхойлох. (Д.8,
Д.9)
3 
E 0 I  800 æ 46 . 2 ö
G0 = 53 . 7  = 53  . 7  ç ÷ = 0 . 204 МПа
(1 - m 2 )(D - s ) 3  12  è 1200 ø
4. Хєрсєн доорх ачааллын ажиллагааны доорх хоолойн хєндлєн голчийн
богиносолтын харьцааг тодорхойлох. (Д.6)  K OK  = 1
K t K w q ÃР 1 × 1 . 25 × 0 . 11 × 0 . 09 
Y ÃР = K OK  = = 0 . 037  ба 3.7%
K æ  G 0 + K ÃРE ÃР 0 . 15 × 0 . 204 + 0 . 06 × 5 
Энд: K t  - дундаж утга, 1.25 тэнцїї 
K w - їечилсэн хяналтын тоо 
K æ  - 0.15 тэнцїї 
K ÃР- 0.06 тэнцїї 
E ÃР- 5 МПа тэнцїї. (дундаж нєхцєлд зориулж)
5. Тээвэрлэлтийн ачааллын ажиллагаан дах хєндлєн голчийн богиносолтыг
тодорхойлох. (Д.10) 
K Ó q Ò  1 × 0 . 11 × 0 . 01 
Y Ò  = K OK  = = 0 . 003  ба 0.3%
K Æ G 0 + K ÃРnE ÃР 0 . 15 × 0 . 204 + 0 . 06 × 1 × 5 
6. Хоолойнуудын хєндлєн голчийн богиносолтын харьцааг тодорхойлох.
(Хєрсний нягтралыг хэмжээ їеийг хїснэгтэд зааснаар тохируулж). (Д.5) 
Y  = YÃР + YÒ  + YÌ  = 3. 7 + 0 . 3 + 2 = 6 %
7. K s  =1 м тэнцїї їед ачааллын ажиллагаан дах хєндлєн огтлолын хоолой
дамжуулагчаас хамааран хоолойн хананы материалын суналтын їеийн
хамгийн их утгыг олж тодорхойлох. K s  = 1 м,  K ç Y  = 1 (Д.4) 
s  46 . 2 
e p  = 4. 27 K s YK ç Y  = 4 . 27 × 1 × × 0 . 06 × 1 = 0 . 01  ба 1%
D  1200 
8. Хоолой дамжуулагч дээрх ачааллын ажиллагаан дах хоолойн хананы
материалын шахалтын хэмжээг тодорхойлох. (Д.14) 
q  D  0 . 1  1200 
e =  c × = × = 0 . 0016  ба 0.16%
2 E 0 s  2 × 200  46 . 2 
9. Релаксацын нєхцєлд бий болох хоолойн хананы сунах материалын
боломжит зэргийг тодорхойлох  s = 25 МПа. (Д.15) 
s 25 
e pp  =  0 = = 0 . 0625  ба 6.25%
Et K Ç  200 × 2 

-44-
 БД 40-102-06

10.Хэвтээ нєхцєлд бий болох хоолойн хананы сунах материалын болохуйц

зэргийг (тївшинг) тодорхойлох. (Д.16) 
s 25 
e ÐÍ  =  0 = = 0 . 0016  ба 1.6%
E0 K Ç  800 × 2 
11.Бєх батыг тодорхойлж хянаж їзэх. (Д.2) 
e p e c 
+  £ 1. 0 
e pp  e pï 
0. 01  0 . 0016 
+ = 0 . 16 + 0 . 1 = 0 . 26  1-ээс бага байна.
0 . 0625  0 . 016 
Єгєгдсєн дамжуулах хоолойн хувьд хєрсєєр булах ачааллыг хїлээн авах ба
тїїнийг нягтруулахад бат бэхийн шаардлагыг хангаж байх ёстой.

-45-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ Е
ХУВАНЦАР ХООЛОЙН БАГЦААС ТЇЇВЭРЧИЛСЭН АРГААР ШАЛГАЛТ ХИЙХ АКТ
(Холболтын хэсэг)

Хїлээн авах
(Хїлээн авагчийн нэр)

Хоолой (холбох хэрэгсэл) хїлээн авах сїлжээ

(у с дамжуулах, ариутгах татуурга г.м)
Даралт МПа

Комиссын бїрэлдэхїїн
Танилцуулга
(Захиалагч байгууллага, албан тушаал)

(Ажил гїйцэтгэгч байгууллага, албан тушаал)

(Ашиглагч байгууллага, албан тушаал)

Туршилт, хяналтаар орсон хоолойн багц (холбох хэрэгсэл) ¹ голч

мм, урт м (ширхэг), їйлдвэрлэж нийлїїлсэн

їйлдвэрийн нэр, єгєгдєл

хуванцарын тєрєл

Багцын бїтэц
(Ширхэг, ороосон ба бухт, /холбох хэрэгслийн хайрцаг/)

Нийцэж тохирох
їндэсний болон олон улсын (бусад) стандарт

Тоо хэмжээ Ду мм, урт м

(Стандартад заагдсан марк)

Тоо хэмжээ холбох хэрэгсэл Ду мм, ширхэг

(Стандартад заагдсан марк)

Дагалдах сертификат, єгєгдєл

Їр дїн: хоолойн анги нь (холбох хэрэгсэл) їндэсний стандарт ба дагалдах

сертификатад тохирох (їл тохирох) болон угсралтад хэрэглэж болох (їл болох)
талаар шалгалтын їр дїн гаргана.

Огноо Гарын їсэг

Захиалагч
Ажил гїйцэтгэгч
Ашиглагч байгууллага

-46-
 БД 40-102-06

ХАВСРАЛТ Ё
НЭР ЇГИЙН ОРОС-МОНГОЛ ХАДМАЛ ТОЛЬ

Башня водонапорная Ус тїрэлтийн цамхаг

Вода напорная Тїрэлттэй ус

Водоснабжение Ус хангамж

Гидрант пожарный Галын гидрант

Прокладка труб Хоолой угсралт

Расход воды Усны зарцуулалт

Сеть Сїлжээ

Дождеприёмник Борооны ус хїлээн авуур, борооны

тосгуур

Канализация (водоотведение Ариутгах татуурга (Ариутгах татуурга

Канализация дождевая борооны Ариутгах татуурга

Канализация ливневая Їерийн Ариутгах татуурга

Производительность насоса Насосын бїтээмж

Расход Хэрэгцээ, зардал, цутгалан

Расход сточных вод Бохир усны цутгалан

Сооружение Байгууламж

Сооружение канализационное Ариутгах татуургын байгууламж

Уклон Налуу

Уклон трубопровода Дамжуулах хоолойн налуу

-47-
 БД 40-102-06

Гарчиг
1. Хэрэглэх хїрээ ..............................................................................................
2. Ерєнхий зїйл .................................................................................................
3. Барилга доторхи ус хангамжийн системийн тєлєвлєлт .............................
4. Барилга доторхи ариутгах татуурга болон хурын ус зайлуулах системийн
тєлєвлєлт ....................................................................................................
5. Гадна ус хангамжийн сїлжээний тєлєвлєлт .................................................
6. Гадна ариутгах татуурга, хурын ус зайлуулах болон шїїрэлтийн усны
сїлжээний тєлєвлєлт ...................................................................
7. Дамжуулах хоолойн угсралт .............................................................................
8. Дамжуулах хоолойд туршилт хийх, ашиглалтанд оруулах ............................
9. Хуванцар хоолой угсрах їеийн аюулгїй ажиллагаа ........................................
10.Хуванцар хоолойн тээвэрлэлт ба хадгалалт ...................................................
Хавсралт А*. Хуванцар хоолойн тєрлєєс хамаарч хэрэглэх хїрээг сонгох........
Хавсралт А. Хуванцар хоолойн ангилал ............................................................
Хавсралт Б. Норматив баримт бичгийн жагсаалт .............................................
Хавсралт В. Дамжуулах хоолойн даралтын алдагдал тодорхойлох
номограмм ..............................................................................................................
Хавсралт Г. Ариутгах татуургын сїлжээний дамжуулах хоолойн голч
тодорхойлох номограмм ......................................................................................
Хавсралт Д. Хуванцар хоолойг газар доор угсрах їеийн бат бэхийн тооцоо
(ерєнхий аргачлал) ..............................................................................................
Хавсралт Е. Хуванцар хоолойн багцаас тїївэрчилсэн аргаар шалгалт хийх
акт /холболтын хэсэг/ ............................................
Хавсралт Ё. Нэр їгийн Орос-Монгол хадмал толь

-48-