Барилгын нормативын баримт бичгийн тогтолцоо

МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГЫН НОРМ БА ДЇРЭМ

ЄРЄГТ БЇТЭЭЦ
БНбД 3.03.05-90

БНМАУ –ЫН БАРИЛГЫН ЯАМ

Улаанбаатар хот
1990 он
БНбД 3.03.05-90 

Энэхїї нормативын баримт бичгийг Засгийн газрын

хэрэгжїїлэгч агентлаг-Барилга, архитектурын газрын зєвшєєрєл-
гїйгээр бїрэн болон хэсэгчлэн хувилах, олшруулах, тараахыг
хориглоно.

2 
 БНбД 3.03.05-90 
БНМАУ-ын Барилгын норм ба БНбД 3.03.05-90
Барилгын яам дїрэм
/БЯ/ Єрєгт бїтээц ТН 9-66-71-ийн оронд

I. Ерєнхий зїйл

1.1. Энэ норм, дїрмийг тус улсын нутаг дэвсгэрт

барьж байгаа барилга, байгууламжийн керамик ба царууц
тоосго, зєв ба зєв бус хэлбэрийн чулуу, хїрмэн ба їнсэн
бетон гулдмай, бусад хєнгєвчилсєн бетон гулдмай зэрэг
материалаар єрєх єрєгт бїтээц болон чулуут бетон, ахуйн
пийшин, утааны сувгийн ажлыг гїйцэтгэх ба хїлээн авахад
мєрдєнє.
1.2. Єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэх їед энэ дїрмээс гадна
барилгын їйлдвэрлэлийн зохион байгуулалт, геодезийн
ажил, инженер хайгуулын тєвєгтэй нєхцєлд барилгын ажлыг
гїйцэтгэх, мєн аюулгїйн техникийн талаархи БНбД-ийн III
хэсгийн зохих бїлгїїд, барилгын зуурмагийг хэрэглэх ба
бэлтгэх заавар, барилга угсралтын ажлыг гїйцэтгэх їеийн
галын аюулгїйн дїрэм зэргийг нэгэн адил мєрдєнє.

II. ЄРЄГТ БЇТЭЭЦЭД ТАВИГДАХ ЕРЄНХИЙ ШААРДЛАГА

2.1. Єрєгт бїтээцэд хэрэглэх материал, эдлэлийн бат

бэх, геометрийн хэмжээ, хїйтэн тэсвэрлэлт болон бусад
чанарын їзїїлэлт нь зураг тєсєл, улсын стандарт, техникийн
нєхцєлийн шаардлагыг бїрэн хангасан байх ёстой. Хїлээн
авах, хадгалах, турших журам нь УСТ, ТН-ийн шаардлаганд
тохирч байх ёстой.
2.2. Єргийн ажилд угсармал шат буюу зєєврийн
вандан хэрэглэнэ. Шат, вандангийн талбай нь єргийн ажлыг
гїйцэтгэхэд шаардагдах материал багаж хэрэгсэл, тавих,
єрєгчнийг ажиллахад чєлєєтэй байхын гадна тэдгээрийг
даахаар бат бэх хийгдсэн байх ёстой.

БЇЭШИ-ээс Барилгын яамны 1990 оны 1991 оны 1-р

оруулав. 9 сарын 25-ны єдрийн 268 ту- сарын 1 єдрєєс
шаалаар батлав. эхлэн мєрдєнє.
3 
БНбД 3.03.05-90 
2.3. Суурийн газар, шорооны ажлыг хийж дууссаны
дараа суурийн гїн, хєрсний байдал болон бууринд хийгдсэн
нэмэгдэл арга хэмжээ нь зурагт заасантай тохирч байгаа
эсэхийг шалгаж далд ажлын актыг зохих хїмїїсийн
бїрэлдэхїїнтэй тогтоон хїлээн авч суурийн єргийн ажлыг
эхэлнэ.

2.4. Суурийн єргийн ажил эхлэхийн ємнє шуудууны

ёроолыг цас, мєс, уснаас цэвэрлэх шаардлагатай.

2.5. Суурийн шуудууны ёроолд 1м-ээс бага гїнтэй нїх

тааралдвал элс, буталсан чулуу буюу бага маркийн
бетоноор нягтруулж дїїргэнэ. Элс буюу буталсан чулууг
20см єндєр їеэр хийж, усаар чийглэж нягтруулсны дараа
дараагийн їеийг мєн адилаар гїйцэтгэнэ. Хэрэв шуудууны
ёроолд 1м-ээс их гїнзгий нїх тааралдвал зургийн
байгууллагаар техникийн шийдэл гаргуулсны дараа зохих
ёсоор гїйцэтгэнэ.

2.6. Суурь, зоорийн хана, баганын єргийг хийсний

дараа I давхрын ханын тэнхлэгийн шугамыг шалгаж хаяавч
дээр тэмдэглэнэ.

2.7. Барьж буй барилгын єндрийн їндсэн босоо

тэмдэгтїїдийн тївшинг байнгын реперээс авна.

2.8. Єргийн ажлыг цаг агаарын халуун, хуурай

/агаарын температур 30°С, тїїнээс дээш, агаарын
харьцангуй чийг 50%-иас бага/ нєхцєлд дараах нэмэгдэл
шаардлагыг хангасан байх ёстой. Їїнд: 

­  Шаарган портланд цемент, пуццолан портланд

цементэн зуурмагийн найрлага дахь усны орцыг
нэмэгдїїлэх эсвэл халуун байх хугацааны
туршид єргийг чийгээ тогтмол хадгалж байх арга
хэмжээ авна. Портланд цементээр бэлтгэгдсэн
зуурмагт усны орцыг ихэсгэх шаардлагагїй. 

­  Зуурмагийн ус барих чадварыг найрлага тус бїр

4 
 БНбД 3.03.05-90 
дээр нь ээлжинд нэг удаа ажлын їйлдвэрлэлийн
байранд тодорхойлох бєгєєд энэ нь лабораторийн
нєхцєлд тогтоогдсон хэмжээний 75%-иас багагїй
байх ёстой. 

­  Керамик тоосгыг єрєгт хэрэглэхийн ємнє шаард-

лагатай чийглэгээ автал нь буюу нэвчтэл нь усанд
байлгана.

2.9. Ажлын завсарлагааны їед єргийн дээд эгнээн

дээр зуурмаг дэвсэлгїй орхиж, завсарлагааны дараа ажлыг
їргэлжлїїлэхдээ заавал усаар норгож эхэлнэ. Цаг агаарын
хуурай, халуун нєхцєлд єргийг арчлах ажлыг барилгын
лабораторийн зєвлємжийн дагуу явуулна.

2.10. Єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэх баримт бичиг нь

доорхи зїйлийг агуулсан байна. Їїнд: 

­  єрєгт хэрэглэх тоосго, хавтгаалж, гулдмай, чулуу,

худагт єргийн дїїргэгч зэргийн тєрєл, бат бэх,
хїйтэн тэсвэрлэлт 

­  хєнгєн бетоны эзэлхїїн жин, їйлдвэрээс гарах

їеийн чийг 

­  зуны ба євлийн нєхцєлд їйлдвэрлэлийг явуулах

зуурмагийн марк, холбогчийн тєрєл 

­  арматурчилсан єрєгт арматурын марк, ангилал,

байрлал 

­  євєл єрсєн єргийн гэсэлтийн їед болон єрєгт бї-

тээцийг гїйцэтгэх їеийн тогтворт чанар, бат бэхийг
хангах арга хэмжээнїїд ба єргийг гїйцэтгэх арга 

­  бїтээцэд хэрэглэх материал, эдлэхїїнд дэс

дараатай тогтмол хийгдэх хяналт шалгалтын
шаардлагууд

5 
БНбД 3.03.05-90 
2.11. Єрєгт бїтээцэд хэрэглэгдэж байгаа материалын
чанарыг бэлтгэн нийлїїлэгчийн дагалдах баримт бичгийн
дагуу шалгаж хїлээн авах бєгєєд тооцоот даацынхаа 80%
тїїнээс дээш нь ашиглагдах бїтээцэд хэрэглэгдэх мате-
риалын чанарыг барилгын лабораторид турших замаар
тогтооно.

2.12. Єрєгт бїтээцэд хэрэглэж байгаа зуурмагийг

хэрэглэх явцад хутгаж байх бєгєєд бэхжиж эхлэхээс нь ємнє
ашигласан байх ёстой.

2.13. Тээвэрлэлтийн їед туналт їїссэн зуурмагийг

ажлын байранд нь шилжїїлэхийн ємнє хутгаж зуурсан байх
ёстой. Усгїй болсон аргуун зуурмагийг хэрэглэхийг
хориглоно.

2.14. Зуурмаг бэлтгэх тєвлєрсєн цэгээс шинээр бэлт-

гэж байгаа зуурмагийн зууралт бїрт зуурмагийн хєдєлгєєнт
чанар, марк, тєрєл, тїїнийг бэлтгэсэн сар, єдєр, цаг, хэрэг-
лэсэн цементийн марк, тєрлийг заасан баримтыг бичгийг
дагалдуулна. Харин хуурай хольцонд хэрэглэсэн цементийн
марк тєрєл, хольцийн жинхэнэ чийглэгийг зааж єгсєн байна.
Хуурай хольцийн чийглэг 1%-иас хэтэрч болохгїй.
Ажлын байранд зуурмагийн тєрєл, тїїний маркийг
їйлдвэр заводын баримтаар, хєдєлгєєнт чанарыг стандар-
тын конусын тусламжтайгаар, жигд холигдсон чанарыг їз-
лэгээр тус тус шалгаж байх ёстой. Шинээр бэлтгэгдсэн
зуурмагийг зохих їзїїлэлтээ бїрэн хадгалсан байдлаар нь
ажлын байранд нь хїргэж байна.

2.15. Барилга, объектод материалыг шаардлага

хангасан тоног тєхєєрємж, тээврийн хэрэгслийг ашиглаж,
ажлын байранд нь хэт ачаалал їїсгэхгїйгээр хангаж єгєхєєр
гїйцэтгэх хэрэгтэй.

2.16. Тоосгыг овоолон ачиж тээвэрлэх буюу шидэж

буулгах болон зуурмагийг газар дээр буулгахыг хориглоно.

2.17. Хэв гажилтын /температурын/ ба суултын заад-

6 
 БНбД 3.03.05-90 
сыг єрєгт бїтээцэд бїх єндрийн дагууд нь єрєх явцад
гаргана.

2.18. Суурийн єргийн нєгєє тєвшинд шилжих єндрийн

ялгаа нь 1.2 м-ээс хэтрэх ёсгїй.

2.19. Том гулдмайт єргийн ажлын їйлдвэрлэлийн

тєсєлд доорхи зїйлийг тусгасан байх ёстой. Їїнд: 

­  суурийн тэнхлэгийн тэмдэглэгээ, булан, уулзварын

тэнхлэг, 
­  булангийн болон тэмдэгт гулдмайн байрлал 
­  гулдмайн эгнээ бїрийн байрлалын тэмдэглэгээ 
­  чиглїїлэх гулдмайн тавилт

2.20. Гулдмайгаар єрсєн ханын гадаргуу нь барилгын

манаасны тєвшингээс доош дотор талаасаа, манааснаас
дээш тєвшинд гадна талаасаа тэгшхэн єрєгдсєн байх ёстой.

2.21. Єрєгдсєн гулдмайн эгнээ бїрийн тэгш байдлыг

нивелирээр шалгасан байвал зохино.

2.22. Єрєгт гаргагдах ховил, хорго, угсралтын ажилд

зориулж їлдээсэн том зай, нїхийг бїтээцийг гїйцэтгэх явцад
гаргана.

2.23. Янз бїрийн єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэхэд єргийн

геометрийн хэмжээсїїд, хэвтээ заадас, гадаргуугийн тэгш
байдлыг хянаж шалгах багаж хэрэгслээр бїрэн хангагдсан
байх ёстой.

2.24. Ханын уулзвар, огтлолцлол, булангийн єргийг

нэг зэрэг хийх шаардлагатай.

2.25. Барилгын тоосгон хаяавчийн єргийг зєвхєн цул

керамик тоосгоор гїйцэтгэнэ. Хаяавчинд царууц тоосго хэрэг-
лэхийг хориглоно.

7 
БНбД 3.03.05-90 
2.26. Єрєгт бїтээцэд зураг, тєсєлд зааж тусгаагїй
нїх, ховил, угсралтын нїх, хорго гарган ачаа хїлээн авах
чадварыг сулруулж болохгїй.
2.27. Сараалжит бїтээцийг битїїлэн єрж байгаа чу-
луун єргийг даацын єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэхэд тавигдах
шаардлагын дагуу нэг адилаар гїйцэтгэнэ.

2.28. Єргийг хэсэгчлэн таслаж єрєх шаардлагатай їед

налуу шатлалтайгаар буюу эгц босоо шїдлэл гарган
гїйцэтгэнэ.

2.29. Єргийг босоо шїдлэлтэйгээр таслан гїйцэтгэж

байгаа їед єргийн заадаст дагуу чигт нь 6 мм-ээс ихгїй,
хєндлєн чигт нь 3 мм-ээс ихгїй голчтой, арматур бїхий торыг
єргийн єндрийн дагууд 1.5 м хїртэл зайтайгаар тавьж єгнє.
Энэ тор нь давхар бїрийн хучилтын тївшинд тавигдсан байх
ёстой.
Арматурын дагуу шилбэний тоог ханын зузааны 12 см
тутамд нэг ширхэг байхаар тооцож авах бєгєєд ханын зузаан
12 см байх їед хоёр ширхэгээс цєєнгїй байна.

2.30. Єрж байгаа єргийн єндрийн зєрїї нь зэргэлдээх

хэсгээс дотор ба гадна ханын уулзварын єрєгт давхрын
єндрєєс хэтэрч болохгїй.

2.31. Дараагийн давхрын єрєгт бїтээцийг зєвхєн

ємнєх давхрын хучилтыг угсарч ханын бэхэлгээг хийж,
хучилтын хавтангуудын хоорондох завсрыг зурагт заасны
дагуу цулжуулсны дараа гїйцэтгэнэ.

2.32. Тємєр бетон бїтээцийн єрєгтэй нийлэх хэсгийн

бэхэлгээг зураг тєсєлд заасны дагуу гїйцэтгэх ёстой.
2.33. Давхрын буюу адрын хучилт тавилгїй єрж
байгаа сул байхаар єрж байгаа ханын тогтвортой байж чадах
хамгийн их єндєр нь 1-р хїснэгтэд заасан утгаас хэтрэх
ёсгїй. Хэрвээ сул ханыг тїїнээс єндєр єрєх шаардлагатай
бол тїр бэхэлгээ хийгдэх ёстой.

8 
 БНбД 3.03.05-90 
1-р хїснэгт

Ханын тогтвортой байж чадах єндєр

Салхины даралт Н/м2, салхины

хурд м/с/-аас хамааруулсан ханын
Ханын Єргийн эзэл- зєвшєєрєгдєх єндєр м-ээр
зузаан хїїн жин
см-аар кг/м3-ээр 150/15 270/21 450/27 1000/40

1600-аас 3.8 2.6 1.6 -

дээш
25 1000-аас 1300 2.3 1.6 1.3 -
хїртэл
1300-1600 3.0 2.1 1.4 -
хїртэл
16000-аас 5.2 4.7 4.0 1.7
дээш
1000-аас1300 4.5 4.0 2.4 1.3
38 хїртэл
1300-аас1600 4.8 4.3 3.1 1.5
хїртэл
1600-аас 6.5 6.3 6.0 3.1
дээш
1000-аас 1300 6.0 5.7 4.3 2.0
хїртэл
51 1300-аас1600 6.3 6.0 5.6 2.5
хїртэл
1600-аас 7.7 7.4 7.0 4.3
дээш
1000-аас 1300 7.0 6.6 6.0 2.7
хїртэл
64 1300-аас1600 7.4 7.0 6.5 3.5
хїртэл

Тайлбар: Салхины даралт /хурд/-ны заагдсан утгын

хооронд харгалзах тогтвортой байдлаа
хангаж чадах ханын єндрийг шугаман
хамаарлын аргаар тодорхойлно.

9 
БНбД 3.03.05-90 
2.34. Хєндлєн ханатай буюу бусад хєшїїн
бїтээцїїдтэй холбогдсон ханыг єрж байгаа їед ханын
зєвшєєрєгдєх єндрийг тэмдгээр бїтээцийн хоорондох
хэмжээ нь 3.5Н /їїний Н нь нэгдїгээр хїснэгтэд заагдсан
ханын єндєр/-аас хэтрээгїй нєхцєлд 15%-иар, 2.5Н-аас ихгїй
їед 25%-иар, 1.5Н-аас бага бол 40%-иар тус тус ихэсгэж
болно.

2.35. Хучилтанд бэхлээгїй буюу тїр бэхэлгээ

хийгээгїй арматурчилаагїй хамар ханын єндєр нь чулуу,
тоосгоор єрсєн 9см зузаантай хананд 1.5 м-ээс, тоосгон 12см
зузаантай хананд 1.8 м-ээс тус тус хэтрэх ёсгїй.

2.36. Хєндлєн хана буюу хамар ханатай холбогдсон

хамар ханын тогтвортой єндрийг 2.34-д заасантай адилаар
хийж гїйцэтгэнэ.

2.37. Єргийн булан, ирмэг эгц босоо болон, тїїний

эгнээний тэгш байдлыг єргийг гїйцэтгэх явцад /0.5-0.6м
тутамд/ нь шалган илэрсэн зєрчлийг арилган засаж
зєвшєєрєгдєх хїлцэлд нь тохирохоор гїйцэтгэх хэрэгтэй.

2.38. Давхар бїрийн єрєг дууссаны дараа явц дундын

хяналтыг харгалзахгїйгээр хэмжин шалгах багаж хэрэгслийн
тусламжтайгаар эгнээний тэгш байдал, єргийн дээд тївшин,
эгц босоо байдлыг шалгана.

III. ЄРЄГТ ХЭРЭГЛЭХ ЗУУРМАГ

3.1. Зуурмагийг дор дурьдсан байдлаар ангилна.Їїнд:

а. Зуурмагийн дїїргэгч материалын эзэлхїїн жин

1500 кг/м3-ээс дээш бол хїнд, 1500кг/м3-ээс доош байвал
хєнгєн зуурмаг гэнэ.

б. Зуурмагт хэрэглэж байгаа холбогчоор нь цементэн,

цемент-шохойн, цемент-шохой-шавран гэж ангилна.

3.2. Зуурмагийн зориулалт тїїнд тавигдах шаардлага

10 
 БНбД 3.03.05-90
бэхжилтийн їеийн агаарын байдал, барилгын ашиглалтын
нєхцєл зэргээс хамааруулж ямар холбогч хэрэглэхийг сонгон
авна.

3.3. Зуурмагийн зуурах хугацаа нь зуурагчид материа-

лаа хийж зуурч эхэлснээс хойш хїнд зуурмагт 60 сек, хєнгєн
зуурмагт 120 сек-ээс багагїй їргэлжилнэ.

3.4. Їйлдвэрт бэлтгэсэн зуурмагийн найрлага марк,

бэлтгэсэн єдєр цагийг тодорхойлсон паспорттойгоор хэрэг-
лэгчид хїргэнэ. Зуурмагийн марк, найрлага нь єєрчлєгдєх
бїрт лабораторид шинжилж ажлын журналд тэмдэглэж
байвал зохино. Зуурмагийн маркийг лабораторид 70х70х70
мм хэмжээтэй шоо бэлтгэж 28 хоног бэхжїїлсний дараа
тодорхойлно. Зуурмагийг ажлын талбайд авчирсны дараа
агшиж хатуурахаас нь ємнє хэрэглэж дуусгана. Эгшиж
хатуурсан зуурмагийг нунтаглаж хольж дахин хэрэглэхийг
хориглоно.

3.5. 15°С-ийн температурт зуурмагийн бэхжилтийн

харьцангуй бат бэх нь 2 дугаар хїснэгтэд заагдсантай
тохирно.

2 -р хїснэгт

15°С-ийн температуртай їе дэх зуурмагийн бэхжилт

Зуурмагийн харь- Зуурмагийн бэхжих хугацаа /хоногоор/

цангуй бат бэх 3 7 14 28 60 90
Тєслийн маркийн
%-иар 25 50 75 100 120 130

3.6. Арматурчилсан єргийн зуурмагийн марк нь дор

дурьдсанаас бага байж болохгїй. Їїнд:

а. єрєєний агаарын харьцангуй чийглэг нь 60%-иас

бага байх барилгын гадна дотор хананд М 25-аас багагїй
байна.

11 
БНбД 3.03.05-90 
б. єрєєний агаарын харьцангуй чийглэг нь 60%-иас
дээш байх барилгын гадна дотор хана, газар доорхи бїтээ-
цэд М 50-иас доошгїй байна.

3.7. Їйлдвэрийн барилгын дєр хана ба баганын єрєгт

хэрэглэх зуурмагийн марк нь 3 дугаар хїснэгтэд зааснаас
бага байж болохгїй.

3-р хїснэгт

Їйлдвэрийн барилгын багана, дєр ханын єрєгт хэрэглэх

зуурмагийн марк

Багана ба дєр єргийн зуурмагийн маркийн доод хязгаар

ханын єндєр єргєгчтэй байранд єргєгчгїй байранд
м-ээр багананд дєр хананд багананд дєр хананд
9 м хїртэл 25 10 50 25
9 м-ээс дээш 50 25 50 50

3.8. 10 тн-оос дээш даацтай гїїрэн єрєгч ба хїнд алх

зэрэг чичирхийлэл їїсгэгч машин механизм ажилладаг
барилгын єрєгт М25-аас доошгїй маркийн зуурмагийг
хэрэглэсэн байх ёстой.

3.9. Хїйтний улиралд хийх єргийн зуурмагийн маркийг

тухайн їеийн гадна агаарын температур ба бїтээцийн
даацын хэдэн хувийг нь ачаалсан зэргээс хамааруулан дор
дурьдсанаар авна. Їїнд: 

­  хоногийн агаарын дундаж температур нь 3°С-аас

доошгїй буюу бїтээцийн ачаалал нь даах
чадвараасаа хэтрээгїй їед зуурмагийн маркийг
єсгєх шаардлагагїй. 
­  хоногийн агаарын дундаж температур нь хасах
4°С-аас хасах 20°С бєгєєд даах чадварынхаа 85%
нь ачаалагдах байвал зуурмагийн маркийг нэг
шатаар ихэсгэнэ. 
­  хоногийн агаарын дундаж температур нь хасах
12 
 БНбД 3.03.05-90
20°С-аас доош, даах чадварынхаа 70% нь
ачаалагдах байвал зуурмагийн маркийг
зуныхаасаа 2 шат ахиулна.

3.10. Євлийн улиралд хэрэглэх зуурмагийн марк нь

дор дурьдсанаас бага байх ёсгїй. Їїнд: 
­  тоосго, жижиг гулдмай, байгалийн зєв хэлбэрийн
чулуугаар єрсєн хана, суурь, багананд М 25,
дээврийн мєг, тоосгон ялуунд М 50; 

­  зєв бус хэлбэрийн чулуугаар єрсєн хана, сууринд

М 25, багананд М 50; 
­  халаах аргаар буюу химийн нэмэлттэй зуурмагт
хэрэглэж єрєх єрєгт М 25; 
­  бетон том гулдмай угсрахад М 100.

3.11. Зуурмагийн хєдєлгєєнт чанарыг стандартын ко-

нусын шигдэлтээр тодорхойлно. Єрєгт бїтээцэд ашиглаж
байгаа материалын тєрлєєс хамааруулж зуурмагийн хєдєл-
гєєнт чанарыг доор зааснаар тохируулсан байна. Їїнд:
а. том гулдмайт ханын єрєг ба горви таталтад хэрэг-
лэх зуурмагт стандартын конусын шигдэлт 50-70 мм
б. ердийн тоосго, жижиг гулдмайн єргийн зуурмагт
90-130 мм
в. нїхтэй тоосго, хєнгєн бетон єргийн зуурмагт
70-80 мм
г. чулуун єрєгт 40-60 мм
д. тоосгон шаантган ялууны єргийн зуурмагт 50-60 мм.

3.12. Зуурмагт орох цементийн хэмжээ нь барилгын

эдэлгээний зэрэг , зуурмагийн маркаас хамаарах боловч 1 м3
элсэнд орох цементийн хэмжээ нь 4 дїгээр хїснэгтэд
зааснаас бага байж болохгїй .

13 
БНбД 3.03.05-90 
4-р хїснэгт

1м3 элсэнд орох цементийн доод хязгаар

1м3 элсэнд орох цемен-

Зуурмагийн тєрєл, тїїний тийн доод хэмжээ, кг-аар
зориулалт I, II зэргийн III зэргийн
барилга барилга
Єрєєний харьцангуй чийглэг
нь 60%-иас їл хэтрэх барил-
гын газар дээрхи бїтээцийн
єрєг ба чийг багатай хєрсєн
дэхь суурийн єрєгт
Цемент-шохой зуурмагт 75 75
Цемент-шохой-шавран 100 75
зуурмагт
Єрєєний харьцангуй чийглэг
нь 60%-иас дээш байх барил-
гын газар дээрхи хэсгийн єрєг
ба ихээхэн чийгтэй буюу усанд
ханасан хєрсєн дэхь суурийн
єрєгт

Цемент-шохой зуурмагт 100 100

Цемент-шохой-шавран 125 100
зуурмагт

Тайлбар: Дээрхи хїснэгт нь 1-3%-ийн чийглэгтэй

элсэнд тохируулсан бєгєєд тїїнээс
дээш чийгтэй элсэнд цементийг 10%
бууруулж авч болно.

3.13. Зуурмагийн хєдєлгєєнт чанар болон ус тогтоох

чадварыг шаардлагын хэмжээнд хїргэхийн тулд органик ба
шохой, шавар зэрэг органик бус уян налархайжуулагчийг
нэмнэ. Уян налархайжуулагч ба цементийн харьцаа дор
дурьдсан хэмжээнээс их байж болохгїй. Їїнд: 
­  чийг багатай хєрсєн дэхь суурь болон єрєєний

14 
 БНбД 3.03.05-90
агаарын харьцангуй чийг нь 60%-иас їл хэтрэх
барилгын газраас дээших ханын єргийн цемент-
шохойн зуурмагт шохойн лагшины эзэлхїїнийг
цементийн эзэлхїїнд харьцуулсан харьцаа нь
1.4:1-ээс хэтрэхгїй байвал зохино. 
­  ихээхэн чийгшилтэй ба усанд ханасан хєрсєн дэхь
суурь болон єрєєний агаарын харьцангуй чийглэг
нь 60%-иас дээш байх барилгын газраас дээших
ханын єргийн цемент-шаврын буюу цемент
шохойн зуурмагт, шавар буюу шохойн лагшимыг
эзэлхїїнийг цементийн эзэлхїїнд харьцуулсан
харьцаа нь /харгалзан/ 10.5:1; 1:1-ээс хэтрэхгїй
байвал зохино.
Тайлбар:

1. Харьцуулж байгаа шаврын хєдєлгєєнт чанар нь

стандартын конус 130-140 мм шигдэх аглуун
байдалтай, шохойн лагшим нь 1400 кг/м3 эзэлхїїн
жинтэй байна.

2. Хєрсний усын хамгийн дээд талын тєвшингєєс

доошхи єргийн зуурмагт шавар, шохой нэмэлт
хэрэглэхийг хориглоно.
3. Органик уян налархайжуулагчийг хэрэглэхэд тус-
гай заавар мєрдєнє.

3.14. Шохойг єргийн зуурмагт хэрэглэхдээ доорхи 3

хэлбэрийн аль нэгэнд нь оруулна. Їїнд:

а/ тїїхий шохой нунтаг байдлаар

б/ шохойг тунгааж лагшим байдлаар
в/ шохойг тунгааж бєсгєсєн байдлаар

3.15. Шатаасан шохойг тусгай тєхєєрємжєєр нунтаг-

лах бєгєєд нунтагласан тїїхий шохой нь устай нэгдэж зуур-
магийн бэхжилтийг тїргэсгэдэг тул нєгєє хоёр байдлаасаа

15 
БНбД 3.03.05-90 
хэрэглэхэд илїї тохиромжтой. Тїїхий шохойг устай нэгдэж
бїрэн задарч гїйцтэл нь шохойн цийдмийг найруулж байгаа
саванд нь байлгана. Шохойн цийдэмд тїїхий шохойн
хэмхдэс 1.2 мм-ээс том байж болохгїй.

3.16. Нэмэх температуртай орчинд шохойг тунгаах

бєгєєд шохойн лагшимыг хог, тоос орж бохирдохоос
хамгаалж битїї саванд хадгална.

3.17. Зуурмагийн хольцийг хуурайгаар бэлтгэх шаард-

лагатай їед бєсгєсєн шохойг хэрэглэнэ. Бєсгєсєн шохойнд
тїїхий шохойн хэмхдэс байж болохгїй.

3.18. Барилга байгууламжийн ашиглалтын нєхцє-

лєєс хамааруулан єрєгт бїтээцэд хэрэглэх зуурмагийн болон
холбогчийн тєрлийг сонгон авах їед I, II хавсралтыг удирд-
лага болгох нь зїйтэй.

IU. ТООСГОН ЄРЄГ

4.1. Тоосгон хана ба дєр ханыг нэг /гинжин/ буюу

олон эгнээт ам даралттай системээр гїйцэтгэнэ. Харин даац
багатай тоосгон багана, тїїнчлэн барилгын доторхи 1 м
хїртэл єргєнтэй заслалын ажлаар єнгєлєгдєх дєр хананд
гурван эгнээт системийг хэрэглэж болно.

4.2. Хєндлєн тавих эгнээнд бїтэн тоосго хэрэглэх

ёстой. Єргийн ам даралтын системээс їл хамааруулан бї-
тээцийн доод /эхний/ ба дээд талын /сїїлчийн/ эгнээг заавал
хєндлєн эгнээгээр гїйцэтгэх бєгєєд багана, ханын хэрчлээс
гарах хэсэг, ханын єрєгнєєс цухуйж гарсан мєг бїс зэргийг
бїтэн тоосгоор єрнє. Олон эгнээт ам даралттай системээр
єрж байгаа їед дам нуруу, гол нуруу, хучилтын болон тагтны
хавтангийн дэрлэн суух хэсэг мауэрлатын ба бусад угсармал
бїтээцїїдийн доод їеийг зєвхєн хєндлєн эгнээгээр
гїйцэтгэнэ.

Нэг эгнээ /гинжин/ ам даралттай системээр єрєгдєж

байгаа їед угсармал бїтээцїїдийн дэрлэн суух хэсгийн дээд

16 
 БНбД 3.03.05-90
їеийн тоосгыг дагуу эгнээгээр гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє. Хана,
баганын єргийн эгнээний хэвтээ ба босоо байрлал болон ам
даралтыг сайтар анхаарч хийх шаардлагатай.

4.3. Їндсэн нуруу, татанга, єргєгчийн доорхи дам

нуруу бусад даацын бїтээцїїдийн тулгуурын дэрийн
шилжилт нь зураг тєсєлд тусгагдсан хэмжээнээс ямар ч
чиглэлд 10 мм-ээс хэтрэх ёсгїй.

4.4. Тоосгон багана, доголт багана, 2 1/2 тоосго,

тїїнээс бага єргєнтэй дєр хана, тоосгон ялуу ба мєгийг
шилмэл бїтэн тоосгоор гїйцэтгэнэ.

4.5. Тал тоосгыг зєвхєн єргийн доторхи эгнээний

цулжуулалт ба бага ачаалалтай /цонхны доод хэсгийн хана
гэх мэт/ єрєгт бїтээцэд 10%-иас хэтрэхгїй хэмжээгээр
хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

4.6. Ханын тоосгон єргийн хэвтээ ба хєндлєн босоо

заадас нь зуурмагаар бїрэн дїїргэгдсэн байх ёстой.

4.7. Єргийн заадсын зуурмагаар дїїргэгдээгїй

хэсгийн гїн нь зєвхєн босоо заадаст нїїрэн талын гадаргууд
15 мм, багананд 10мм- ээс тус тус хэтэрч болохгїй.

4.8. Тоосгон болон зєв хэлбэртэй чулуун єргийн

хэвтээ заадсын зузаан нь 10 м-ээс багагїй, 15 мм-ээс ихгїй
байх ёстой. Хэвтээ заадсын зузааныг дунджаар 12 мм-ээр
бодолцож тооцдог.

4.9. Тоосгон болон зєв хэлбэртэй чулуун єргийн

босоо заадсын зузаан 8-15 мм байх ёстой. Заадсын дундаж
зузаан нь 10 мм байна.

4.10. Гадна, дотор ханын уулзварыг зэрэг єрєх

бололцоогїй бол 2.29-д заасны дагуу гїйцэтгэнэ.

4.11. Ердийн буюу арматурчилсан 12-25 см-ийн

зузаантай ханын даацын ханатай нийлэх уулзварыг зэрэг

17 
БНбД 3.03.05-90 
єрєх боломжгїй їед гадна хананд нимгэн хана залгах ховил,
шїдлэл, арматур гаргаж єгнє. Баганатай нийлэх ханын
уулзварыг гїйцэтгэхдээ баганаас тоосго буюу бэхэлгээний
арматур гарган холбоос хийнэ.

4.12. I, II зэргийн барилгын гадна талыг шавардахгїй

бол нїїрэн талд нь булан, ирмэг нь эмтрээгїй шилмэл
тоосгыг сонгон авч горивт єрєг хийнэ.

4.13. Угсармал тємєр бетон ялууг єргийн ажлыг

гїйцэтгэх явцад угсарч заадсуудыг нь зуурмагаар гагнаж,
єргєх гогцоог нь 3-4 мм голчтой 3-4 давхар утсаар холбож
бэхэлнэ.

4.14. Тоосгон энгийн ялууг хийхдээ хэв хашмал хийж

зуурмаг дэвссэний дараа арматурыг зуурмагт шигдэхээр
байрлуулж, дээр нь тоосгоо єрнє. Арматурын шилбэний тоо
нь зураг тєсєлд тодорхойлогдсон байх бєгєєд 3-аас багагїй
байх ёстой.

4.15. Ялуунд хэрэглэж байгаа арматурын голч нь 6

мм-ээс багагїй байх ба тєгсгєлийг нь 2 талын ханахд 25 см-
ээс багагїй оруулж суулгана. Арматурыг богино шилбээр 30
см тутамд хєндлєн холбоно.
Гєлгєр гадаргуутай арматурын арматурчилж байгаа
їед 2 тєгсгєлд нь дэгээ матаж єгєх ба иржгэр гадаргуутай
арматураар арматурчилж байгаа бол дэгээ матах
шаардлагагїй.

4.16. Жигд бус суулт їїсэх буюу доргилтын хїч їйлч-

лэх барилгын хананд гаргагдсан нїх. Тїїнчлэн 2 м-ээс их
алсгалтай нээлхий нїхэн дээр єрмєл ба шаантган ялуу
хэрэглэхийг хориглоно.

4.17. Тоосгон ялуунд М 25 ба тїїнээс дээш маркийн

зуурмаг хэрэглэх бєгєєд тїїнийг хэв хашмал дээр нь байлгах
хугацаа нь 5 дугаар хїснэгтэд заасан хугацаанаас бага байж
болохгїй.

18 
 БНбД 3.03.05-90
5-р хїснэгт

Тоосгон ялууг хашмал дээр байлгах хугацаа

ялууг байлгах їеийн ялууг хэв хашмал

Ялууны хийц гадна агаарын дээр байлгах
температур °С хугацаа /хоногоор/
5 хїртэл 24
Энгийн буюу 10 хїртэл 18
арматурчилсан 15 хїртэл 12
тоосгон ялуу 20 хїртэл 8
20-оос дээш 5
Гулдан ба 5 хїртэл 10
шаантган ялуу 10 хїртэл 80
10-аас дээш 5

4.18. Ердийн тоосгоор єрж байгаа шаантган ялууг

доод тал нь 5 мм-ээс багагїй, дээд тал нь 25 мм-ээс ихгїй
шаантаг хэлбэрийн заадас гарган гїйцэтгэнэ. Єргийг 2 талын
улнаас нь гол руу нэгэн зэрэг єрж голын тоосгыг хэлбэх
замаар оруулна.

4.19. Дээврийн мєгийн єргийг зураг тєсєлд зааснаар

гїйцэтгэнэ. Дээврийн мєгийн тоосгон єргийн эгнээний
єнгийлт нь тоосгоны 1/3-ээс хэтрэх ёсгїй. Харин арматур-
чилсан тоосгон єргийн нийт єнгийлт нь хананы зузааны
хагасаас ихгїй байна.

4.20. Ханын єргийн бат бэх нь тєслийнхєє хэмжээнд

хїрсний дараа бэхэлгээтэй мєгийн єргийг гїйцэтгэхийг
зєвшєєрнє. Хэрвээ ханын єрєг дуусмагц мєгийг їргэлжлїї-
лэн хийх бол тїр бэхэлгээгээр мєгийн тогтворт байдлыг
хангасан байх ёстой.

4.21. Угсармал тємєр бетон элемент /дээврийн мєг,

бїс, тагт зэрэг бусад/-їїдэд дээрх єрєгтєє бэхлэгдэх хїртэл
нь тїр зуурын бэхэлгээ хийж єгсєн байх ёстой. Тїр бэхэлгээг
авах хугацааг ажлын зурагт заасан байна.

19 
БНбД 3.03.05-90 
4.22. Дээврийн мєг, бїс, хашлага хана, гал тусгаар-
лах хананд ил дїїжлэгдсэн /унжуулсан/ керамик чулуун хана,
мєн 12мм-ийн зузаантай тоосгон ханыг єрєх їед цул буюу
тусгай /тодорхой хэлбэртэй/ єнгєлгєєний тоосгыг хэрэглэх
ёстой. Нїхтэй тоосго хэрэглэх тохиолдолд тоосгоны дотогш
хур тунадасны ус, чийг нэвтэрч орохоос хамгаалсан байх
ёстой.

4.23. Хананд гарах салхивчийн сувгийг цул М75-аас

багагїй маркийн керамик тоосгоор адрын хучилтын тєвшин
хїртэл єрж тїїнээс дээш 100 маркийн цул керамик тоосгоор
гїйцэтгэнэ.

4.24. Арматурчилсан єрєгт дараах шаардлага хан-

гагдсан байх ёстой . Їїнд: 

­  арматурчилсан єргийн заадсын зузааныг армату-

рын огтлолцлолын голчийн нийлбэрээс 4 мм-ээс
их, 16 мм-ээс хэтрїїлэлгїйгээр хийнэ. 

­  багана, дєр ханыг хєндлєн арматурчилах їед

дагуу шилбэ 2-оос цєєнгїй байх бєгєєд дєр
хананы дотор гадаргууд буюу баганын 2 талд 2-3
мм цухуйж байхаар торыг бэлтгэж, байрлуулсан
байна. 

­  єргийг дагуу арматурчилж байгаа їед арматурын

шилбийг єєр хооронд гагнуураар залгаж холбоно. 

­  арматурын залгаасыг гагнаагїй їед гєлгєр гадар-

гуутай арматурын шилбэний тєгсгєлд дэгээ матаж
шилбийг 20 голчийн хэмжээгээр зєрїїлэн залгаж
нарийн тємєр утсаар ороож бооно.

4.25. Тэгш єнцєгт тор ба нугалмал арматурыг єргийн

5-аас дээшгїй эгнээ бїрийн дараа, томсгосон тоосго хэрэг-
лэж байгаа бол 4 эгнээний дараа тавина. Нугалмал арма-
турыг дараалсан хоёр эгнээнд чиглэлийг нь бие биед нь
харилцан перпендикуляр байхаар тавина. Баганын єрєгт

20 
 БНбД 3.03.05-90
торны оронд саланги шилбэ хэрэглэхийг зєвшєєрєхгїй.

4.26. Єргийн торыг 3 мм-ээс багагїй, 8 мм-ээс ихгїй

голчтой арматурыг хооронд нь 3-12 см зайтайгаар тавьж
гагнах буюу нарийн тємєр утсаар ороон уяж бэлтгэнэ.
Арматурын голч нь 5 мм-ээс дээш їед зєвхєн
нугалмал арматурыг хэрэглэнэ. Торны арматурыг гагнаж,
боолгїй сул тавьж хэрэглэхийг хатуу хориглоно.

4.27. Ханыг хєнгєвчилсєн тоосгон єргєєр гїйцэтгэх

їед ажлын зураг ба дараах шаардлаганд нийцїїлэн хийх
ёстой. Їїнд: 

­  хєнгєвчилсєн єргийн гадна, дотор захын эгнээг

хэвтээ буюу босоо єрц /диафрагма/-єєр холбосон
байна. Босоо єрцийг хооронд нь 0.65-1.2 м зайтай
єрнє. Хэвтээ єрцийг ханын єндрийн 3 буюу 5 эгнээ
тутамд гаргана. Хэвтээ єрцийн тоосго нь хєнгєн
дїїргэгч рїї 12 см гїн орсон байна. 
­  ханын хєнгєвчилсєн єргийн хоёр захын эгнээний
хоорондох зайг асгаасан дулаалга ба хєнгєн бетон
дїїргэгчээр їечлэн дїїргэх бєгєєд їе тус бїрийг
чигжиж нягтруулна. Нягтруулах їеийн зузаан нь
0.15 м-ээс ихгїй байна. Худагт єргийн дулаалгын
материалыг ажлын нэг ээлжинд 1.2 м-ээс илїїгїй
єндєртэй хийнэ. 
­  дїїргэгч нь заавал хуурай байх ёстой. 

­  єргийн хэвтээ заадас нь дунджаар 12 мм байна.

Арматурын холбоос бїхий ханын єргийн хэвтээ
заадсын зузаан нь 15 мм-ээс ихгїй байна. Босоо
заадсын зузаан дунджаар 10мм байна.

4.28. Босоо хєндлєн холбоос єрцтэй хєнгєвчилсєн

єрєгт ханын булан ба дотор ханатай нийлэх уулзварт цонх-
ны дор болон ялуу, хучилтын тєвшингїїдэд 5-6 мм голчтой
арматураар бэхэлгээ хийнэ.

21 
БНбД 3.03.05-90 
4.29. Хєнгєвчилсєн єрєгт ханын цонхны доорхи
хэсгийн дээд талын 2-3 эгнээг тоосгоор бїхэлд нь єрж ус чийг
орохоос хамгаалсан байна.

4.30. 25 см-ийн зузаантай тоосгон ханын дотор талд

агаарын завсар їлдээж дулаалгын хавтангаар доторловол
гадна талыг нь заавал шавардана. Харин дулаалгын хав-
тантай нийлэх гадаргууг шавардсан бол єргийн гадна талыг
горив гарган єнгєлж болно.

4.31. Ханын хєнгєвчилсєн єрєгт тал тоосгыг гадна

дотор эгнээнд хэрэглэж болно. Тэгэхдээ тал тоосгоны эгнээг
бїтэн тоосгоны дагуу эгнээтэй ээлжлїїлбэл зохино. Босоо ба
хэвтээ холбоос, єрцїїдэд бїтэн тоосго хэрэглэнэ.

4.32. Хєнгєвчилсєн тоосгон єрєг хананд дотор, гад-

на їений бїх заадас нь зуурмагаар нягт нямбай дїїргэгдэж,
нїїрэн гадаргуудийн заадаст горив гаргагдсан байна.

4.33. Дулаалгын хавтанг хана, булан, уулзварын

єрєгтэй хєндий, зай завсар їїсгэлгїй нягт наалдуулсан
байна.

4.34. Єрєгт суулгасан металл холбоосуудыг зэврэл-

тээс хамгаалсан байх хэрэгтэй.

4.35. Гадна ханын цонхны доор хэсгийн єрєгт ус

чийг орох болон норохоос хамгаалж тємєр хаалт буюу бусад
хамгаалалт хийсэн байх ёстой.

4.36. Єргийг гїйцэтгэх явцад хур тунадас унаж ду-

лаалга норж, чийгтэхээс хамгаалах арга хэмжээ авсан байх
ёстой.

4.37. Тоосгон хаяавчны догол болон бусад єргєєс ил

гарч цухуйсан хэсгийг єрж дууссаны дараа хур тунадас ус
чийгнээс хамгаалсан байна. Энэ талаар зураг тєсєлд заасан
байх ба хэрэв заагаагїй бол Мхт 50-ын хїйтэн тэсвэрлэлттэй
М100- аас багагїй маркийн цемент элсэн зуурмагаар хийж
гїйцэтгэнэ.
22 
 БНбД 3.03.05-90
4.38. Байгалийн чулуу буюу бетонон єргийн булан-
гийн эгнээний хєндлєн холбоосыг 3 дахь їе бїрт нь хийх
ёстой. Энэ їед бїх эгнээний босоо заадас бїр нь дээд
эгнээнийхээ элементээр дарагдсан байх ёстой.

4.39. Зєв хэлбэрийн байгалийн чулуу, бетонон бї-

тээцийг гїйцэтгэхэд доорхи шаардлагыг мєрдєн ажиллана.
Їїнд: 
­  чулууны гадаргуу нь тоос шорооноос цэвэрлэгдсэн
байх 

­  єргийн хэвтээ, босоо заадас бїрэн гїйцэт

зуурмагаар дїїргэгдсэн байх. 

­  Зуурмагийн заадсын зузаан нь 2 дугаар бїлэгт

заагдсан шаардлагыг хангасан байх. 

­  Нїхэн дээрх угсармал ялуу нь єргийн явцад

тавигдсан байх. 

­  Ажлын завсарлагааны їед бїтээцийн єргийн дээд

эгнээ нь хур тунгадасны їйлчлэлээс хамгаалагд-
сан байх.

4.40. Барилгын гадна ханын материалын маркийн

доод хязгаарыг 3 дугаар хавсралтаар, суурийн ус тусгаар-
лагчаас дооших єрєгт бїтээцэд хэрэглэх материалын
маркийн доод хязгаарыг 4 дїгээр хавсралтаар тус тус
їзїїлэв.

4.41. Єнгєлгєєний тоосгон єргийг тавдугаар хавсрал-

тын дагуу гїйцэтгэнэ.

U. ХАВТГААЛЖИН БА ТЄРЄЛ БЇРИЙН ГУЛДМАЙН ЄРЄГ

5.1. Єрєгт бїтээцэд хавтгаалж ба гулдмайг нэгэн адил

хэрэглэнэ. Хавтгаалж нь нэг їет, ханын материал ба
дулаалгын їенээс бїтсэн хоёр їет, хоёр їе ханын материа-

23 
БНбД 3.03.05-90 
лын хооронд дулаалгын їе орсон 3 їет, даацын хийц,
дулаалгын їе нь тус тусдаа бэлтгэгдэж суулгамал нарийвч
буюу гаргалгаа арматурт гагнагдан холбогдохоор бїрдмэл
байж болно.

Гулдмай нь том хэмжээний бетонон, тоосгон болон

жижиг хэмжээний хїрмэн, шаарган, їнсэн, элсэн, хайрган,
царууц гэх мэт нэр тєрєлтэй байх бєгєєд тэдгээрийн марк,
хїйтэн тэсвэрлэлт, эзэлхїїн жин, бэхэлгээ, холбоос, єрєх
арга зэргийг ажлын зурагт тусгасан байна. Гулдмай нь цул
буюу хєнгєвчилсєн байж болно.

5.2. Бїтээцэд хэрэглэгдэх хавтгаалж ба гулдмай нь

тухайн бїтээгдэхїїний стандарт болон єрєгт ба арматурчил-
сан єрєгт бїтээцийн барилгын норм ба дїрмийн шаардлагыг
хангасан байх ёстой.

5.3. Хавтгаалжийг бэлтгэхэд 75-аас доошгїй, гулдмайг

бэлтгэхэд 50-аас доошгїй бат бэхийн марктай зуурмагийг
хэрэглэсэн байх ёстой. Зуурмагийг бэлтгэхэд портландце-
мент хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Харин шохой, шаврыг уян
налархай болгох зориулалтаар хэрэглэнэ.

Гадна ханын олон їет хавтгаалжийн дулаан тусгаар-

лалтын їеэнд 400кг/м3 –ээс ихгїй эзэлхїїн жинтэй хатуу,
хагас хатуу дулаан тусгаарлах материалыг хэрэглэх ёстой.
Техник эдийн засгийн їндэслэлд нийцэж байгаа їед 400
кг/м3-ээс дээш эзэлхїїн жинтэй дулаан тусгаарлах мате-
риалыг хавтан, гулдмайд хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

Хавтгаалжийн арматурчилалтад болон єргєлтийн

гогцоо, суулгамал нарийвч, уян холбоосыг бэлтгэх ган нь
бетон тємєр бетон хийцийг тєлєвлєх БНбД-ийн шаардлагыг
хангасан байх ёстой.

5.4. Тоосго ба бетон чулуун эдэлхїїнийг тєвлєрсєн

їйлдвэрїїдэд бэлтгэхтэй нэгэн адил технологи, техникийн
нєхцєлийн дагуу барилгын талбай дээр бэлтгэхийг
зєвшєєрнє.

24 
 БНбД 3.03.05-90
5.5. Хавтгаалж болон гулдмайг бэлтгэх їед бетон
хольцийг нягтруулахдаа доргиурт ширээ, доргиурт хэв болон
хэлбэлзлэлийн давтамж нь минутад 2800-аас багагїй, хэл-
бэлзлийн далайц нь 0.3 мм-аас доошгїй, зуурмагийн нягтра-
лыг жигд хангасан, бусад багаж хэрэгслийг ашиглана.
Доргилтын їргэлжлэх хугацаа нь 20 секундээс багагїй байх
ёстой. Зуурмагийн барьцалдаж эхлэхээс нь ємнє эдэлхїї-
нийг нягтруулсан байх ёстой.

5.6. Хавтгаалж болон гулдмайг 7 см-ээс багагїй ко-

нусын суулттай, уян налархайжуулагч нэмэлт хольц бїхий
зуурмагаар бэлтгэх ёстой.
Хавтгаалж ба гулдмайн заадас нь зуурмагаар бїрэн
дїїргэгдсэн ижил зузаантай байх ёстой. Заадсын зузаан нь
8-аас 15 мм байна. Єнгєлгєєний зуурмагийн їеийн зузаан нь
5 мм-ээс багагїй байх ба хатуу, хагас хатуу дулаалга дээрх
арматурчилж хийгдэх їед 40 мм байна.

5.7. Эдэлхїїнийг цутгахын ємнє арматур болон суул-

гамал нарийвчийн байрлал тэдгээрийн зэврэлтийн хамгаа-
лалтыг шалгасан байх ёстой. Єргийн хяналтын сорьцыг
туршсаны їндсэн дээр доргилтын технологийн параметр ба
зуурмагийн хєдєлгєєнт чанарыг нарийвчлан тогтоосон байх
ёстой.

5.8. Цонх, хаалганы хайрцаг нь хавтгаалжинд дулаа-

ны боловсруулалт хийгдсэний дараа суулгагдсан байх
ёстой.

5.9. Эдэлхїїний бэхжилтийг тїргэсгэхийн тулд дулаан

чийгийн боловсруулалт хийх нєхцєлийг хангасан байх ёстой.

5.10. Техник –эдийн засгийн їндэслэлд тохирч байвал

эдлэхїїнийг байгалийн ердийн нєхцєлд бэхжїїлэхийг зєв-
шєєрнє. Харин эдэлхїїний бэхжилтийг тїргэсгэхийн тулд
зуурмагт химийн нэмэлт хольц хийхийг зєвшєєрнє.

5.11. Дулаалгатай хавтгаалжийг бэлтгэх їед дулаал-

гын хавтанг зай завсар гаргалгїй дэвсэх ёстой. Гулдмай

25 
БНбД 3.03.05-90 
буюу хавтангийн дулаалгыг 2 їеэр хийж байгаа їед дулаал-
гын уулзварын ам даралтыг тїїний зузаанаас багагїйгээр
зєрїїлсэн байх ёстой.

5.12. Тоосго зєв хэлбэрийн чулуугаар нїїрэн талыг

єнгєлєхгїйгээр гїйцэтгэхдээ чулуу, тоосго бїрийн байр-
лалтыг тохируулах эсвэл нїїрэн талд нь горив татахыг
хангасан буюу заслалын їеэр тусгай дїрс зураглал їїсгэх
/матриц/ дэвсгэр бїхий їїртэй хэвтээ ховилыг гаргасан байх
ёстой.

5.13. Хавтгаалж ба том гулдмайн хэмжээний хэлбэлз-

лэл нь тєсєлд заасан хэмжээнээс дараах утгаас /мм-ээс/
хэтэрч болохгїй. Їїнд: 

­  урт, єндєрт нэмэх 5, хасах 10 

­  арматурын хамгаалах їеийн зузаан болон суулга-

мал нарийвч, суваг гэх мэтийн байрлал ± 5 

­  муруйлт хавтгаалжийн 1м уртад + 3, хавтгаалжийн

бїх уртад 6 мм-ээс ихгїй 

­  цонх хаалганы нїхний хэмжээнд + 5 

­  дотор ханын гулдмайн зузаанд хасах 3 

­  дотор ханын хавтгаалжийн зузаанд хасах 2

Энэ шаардагыг хангахын тулд хэв, хашмалын хэмжээг сард

нэгээс доошгїй удаа шалгаж зохих хэмжээнд бариулж байх
ёстой.

5.14. Хавтгаалжийг угсралтанд шилжїїлэхийн ємнє

дараах бэлэн байдлыг хангасан байх ёстой. Їїнд: Гадна
ханын гадна гадаргуугийн заслал бїрэн хийгдсэн, гадна
ханын дотор гадаргуу мєн дотор хана, хамар ханын гадаргуу
нь цааслах буюу будахад бэлтгэгдсэн байна. Хаалга цонхны
нїхтэй хавтгаалжинд хаалганы буюу шиллэсэн цонхны хайрц

26 
 БНбД 3.03.05-90
гийг суулгасан байх ёстой.

5.15. Хавтгаалж нь суулгамал нарийвч, арматурын

гаргалгаа, шаантаг їїсгэгч догол, угсралтын гогцооны
хонхортой бэлтгэгдсэн байх ёстой. Дулаан тусгаарлах
материалын чийг нь гадна ханын бэлэн эдлэлд дараах
хэмжээнээс хэтэрч болохгїй. Їїнд: пенопласт хавтанд -15%,
цементэн зоргодсон хавтанд-10%, эрдэс хєвєн эдлэлд-5%,
сївэрхэг бетонд-10%.

5.16. Їйлдвэрт тєвлєрїїлэн бэлтгэж байгаа хавтгаал-

жийг угсралтанд шилжїїлэхдээ бэлтгэсэн он, сар, эдэлхїї-
ний тєрєл, хэсгийн дугаар, эзэлхїїн жин, дулаалгын чийг,
зуурмагийн бат бэхийг агуулсан паспортыг дагуулсан байх
ёстой. Нэг хэсэг дэхь эдлэхїїний тоог тухайн эдлэлийн
техникийн нєхцєлєєр тогтооно.

Барилгын талбай дээр бэлтгэсэн эдэлхїїний чанарын

харгалзах їзїїлэлтїїдийг ажлын їйлдвэрлэлийн журнал
дээр тэмдэглэсэн байх ёстой.

5.17. Хавтгаалжийг тээвэрлэхдээ босоо байдлаар нь

онхолдохгїй, хєндлєн, дагуу шилжихгїй байхаар тоноглогд-
сон тусгай тээврийн хэрэгслийг ашиглана. Дулаалгын їений
гадаргуу нь ус чийгэнд норохоос хамгаалагдсан байх ёстой.

Хавтгаалжийг хадгалах їед босоо байдлаар нь хав-

чаартай тїшїїрт байрлуулах ёстой. Хавтгаалж ба гулдмайг
агуулахад модон ивїїр дээр хадгална.

5.18. Хавтгаалжийг угсрахдаа доорхи дэс дараалал-

тайгаар гїйцэтгэх ёстой. Їїнд: 
­  тэнхлэгїїдийн хуваарилалтуудыг тэмдэглэх ба
хавтгаалжийг байрлуулах угсралтын тэгшхэн
хавтгайг бэлтгэх 
­  зуурмагийг дэвсэх, хавтгаалжийг байрлуулах,
тэдгээрийг шалгах, хавтгаалжинд тїр бэхэлгээ
хийх
27 
БНбД 3.03.05-90 
­  хавтгаалжинд байнгын бэхэлгээ хийх, 

­  арматурын залгаасыг гагнах зэврэлтээс хамгаалах

арга хэмжээ авах , дуу, дулааны тусгаарлалт хийх,
уулзвар залгаасыг цулжуулж бетондох. 

­  хучилтын хавтангийн доорхи угсралтын хавтгайг

бэлтгэх 

­  хучилтын хавтанг байрлуулах, ханын хавтгаалж,

хучилтын хавтанг хооронд нь бэхлэх гагнах.

5.19. Угсралтын хавтангийн тэгш байдлыг нивелирын

тусламжтайгаар тодорхойлж тусгай тэмдэгїїдийг суулгасан
байх ёстой. Хавтгаалжийн ирмэгээс 200-300мм-ийн зайд
хавтгаалж бїрийн доор 2 тэмдгийг суулгана. Тэмдгийг 50х40
мм хэмжээтэй, 5, 10, 15, мм-ийн зузаантайгаар зуурмагаар
урьдчилан бэлтгэсэн байна. Хавтгаалжин доор дэвссэн
зуурмагийн гадаргуу нь суулгасан тэмдэгний гадаргуугаас 3-5
мм єндєр байх ёстой. Гадна хавтгаалжийн дээр дэвссэн
зуурмаг нь нїїрэн гадаргуугаас 15 мм дутуу байх ёстой.
Салхивчийн болон єєр тєрлийн сувагтай хавтгаалжин дээр
зуурмагийг дэвсэхийн ємнє таглаатай жааз буюу гєлмєн
тємрєн хайрцаг тавьж сувганд зуурмаг орохоос хамгаална.
Дээрхи хавтгаалжийн зуурмагийг дэвссэний дараа жаазыг
авч дараачийн хавтгаалжийг угсрах ажилд орно. Энэ їед
салхивчийн сувгийн залгаасыг давхар бїрт зуурмагнаас
цэвэрлэсэн байх ёстой.

5.20 Барилгын газар дээрхи хэсгийн хавгаалжийг

угсрахдаа шатны хонгил буюу барилгын булангаас эхэлсэн
байх ёстой. Давхар бїрийн эхэнд угсралтын єргєгчийн эсрэг
талын гадна ханын хавтгаалжийг угсрах ёстой. Угсарч байгаа
хавтаалжийн байрлалыг урьд нь угсарсан хавтгаалжийн
нїїрэн талын гадаргуутай нь зэрэгцїїлэн шалгах ёстой.

Угсралтын їед гадна, дотор хананы хавтгаалжийн

байрлалыг чийг баригч утсаар шалгах бєгєєд босоо чигийг
эгцлїїрээр шалгана. Гадна хавтгаалж бїрийг угсарсаны

28 
 БНбД 3.03.05-90
дараа шалгаж зєєврийн ташуу татуурга, тохируулагчтай
єнцгийн хавчаараар тїр бэхлэгдэх ёстой. Байрлуулж байгаа
хавтгаалжаас угсралтын оосрыг гагцхїї тїр бэхэлгээг хийс-
ний дараа суллахыг зєвшєєрнє. Хавтгаалжийн байрлалын
хэлбэлзэл нь тєсєлд зааснаас хэвтээ ба босоо чиглэлд + 5
мм- ээс хэтэрч болохгїй. Тїр бэхэлгээг хавтгаалжаас зєвхєн
бїх байнгын бэхэлгээг хийж дууссаны дараа суллах ёстой.

5.21 Ханын хавтгаалжийн угсралтын гогцоог хучил-

тын хавтанг угсрах їед тохируулагчийн чанартайгаар
ашиглана. Энэ тохиолдолд хучилтын хавтанг байрлуулахад
саад болж байгаа ханын хавтгаалжийн єргєлтийн гогцоонууд
нь таслагдсан байх ёстой. 18 см-ээс бага зузаантай
хавтгаалжийн гогцоо болон гогцоог нугалж дарах хотгоргїй
янз бїрийн зузаантай хавтгаалжийн єргєлтийн гогцоог
нугалахыг зєвшєєрєхгїй.

5.22. Хучилтын хавтанг зєвхєн тухайн хэсэг дэхь

ханын хавтгаалжуудад байнгын бэхэлгээ хийгдэж, хавтгаал-
жуудын хоорондох уулзваруудыг цулжуулж бетондсоны
дараа л угсарч эхлэхийг зєвшєєрнє.

5.23. Ханын хавтгаалж, хучилтын угсармал элемен-

тїїд нь хучилтын угсралтын ажлыг шалгасаны дараа єєр
хоорондоо бэхлэгдэж холбогдсон байх ёстой.

5.24. Гулдмайг ам даралт гарган , угсралтын зургийн

дагуу гїйцэтгэнэ. Хэвтээ ба босоо заадсыг зуурмагаар бїрэн
дїїргэж нягт нямбай гїйцэтгэвэл зохино. Заадаст нэвт нїх
сїв гаргахыг хатуу хориглоно. Заадсын зузаан нь 12-15 мм
байна. Харин жижиг гулдмайгаар єрж байгаа їед гадна
гадаргуугийн босоо завсарт 5¸10 мм зуурмаггїй хоосон зай
їлдээж болно. Том гулдмайг барилгын эргэн тойронд жигд
єндєртэй єрнє.

5.25. Жижиг гулдмай єрєгт дагуу эгнээг 2-3 їеэс

хэтрїїлэлгїй хєндлєн єрж ам даралт гаргана.

5.26. 700-800 кг/м3 эзэлхїїн жинтэй царууц бетон

29 
БНбД 3.03.05-90 
гулдмайг газраас дээших хананд, 300-500 кг/м3 эзэлхїїн
жинтэй царууц бетон гулдмайг хамар хана, дулаалгын
зориулалтаар ашиглана. Ихээхэн чийгтэй /халуун ус, угаал-
гын газар гэх мэт/ єрєєнїїдэд царууц тоосго, гулдмайг
тусгай хамгаалалтгїйгээр хэрэглэхийг хориглоно. Мєн газар
доорхи бїтээц, пийшин, утааны ба салхивчийн суваг, янданд
хэрэглэхийг эрс хориглоно.

5.27. Том хэмжээт гулдмайг суурь хананд, жижиг

гулдмайг хана, баганын єрєгт хэрэглэнэ. Том хэмжээт
гулдмайн єргєх гогцоо нь ажлын зураг болон УСТ-д зааснаар
их биендээ гїн сууж гадаргуунаас дээш цухуйлгїй хонхорт
байрлана. Гулдмайг зохих газарт байрлуулж шалгасны дараа
оосрыг суллаж авна.

5.28. Гулдмайн гадна талд марк, нэрийг тэмдэглэсэн

байх ба паспорттайгаар їйлдвэрлэгчээс нийлїїлэгдэнэ.
Ирсэн гулдмайг УСТ-тай нь шалган хїлээн авна.

5.29. Хучилт хамар хана, тагт, шат, саравч зэрэг

элементїїдийг том хэмжээт гулдмайн єрєгтэй зэрэг угсарч
ажлын зурагт зааснаар бэхэлнэ.

5.30. Том хэмжээт гулдмайг єрєх їед эгцлїїр, тэгш

усаар їргэлж шалгаж байх хэрэгтэй. Харин єндрийг хучилтын
тэвшинд нивелирээр шалгана. Єрєгт хэрэглэх зуурмагийн
хєдєлгєєнт чанар нь 5-6 см-ийн стандартын конусын шиг-
дэлттэй байна. Горви татах їед зуурмагийн марк нь М25-аас
багагїй байна.

5.31. Дээврийн мєг хашлага хана, цонхны доод хэсэг,

барилгаасаа цухуйж ил гарсан хэсгийг хэрвээ нїхтэй
гулдмайгаар єрвєл хавтан буюу гєлмєн тємрєєр єнгєлнє.

5.32. Барилгыг том гулдмайгаар угсарч байгаа їед

дараах шаардлагыг хангасан байх ёстой. Їїнд: 

­  Ємнє хийгдсэн ажлын їйлдвэрлэлийн тєсєлд

заагдсаны дагуу эдлэлїїд нь дэс дарааллаараа

30 
 БНбД 3.03.05-90
байрлагдсан байх 

­  Хэвтээ заадсын зуурмаг нь зохих тївшиндээ

тэгшлэгдсэн байна. Заадас нь зуурмагаар бїрэн
дїїргэгдсэн байх бєгєєд нїїр талын ханын гадна
ирмэгээс дотогш 15 мм зайд зуурмаггїй байна. 

­  Зуурмаг нь ханын гадаргуу руу урссан байж

болохгїй. Хэвтээ заадсыг хийхдээ заадсын
зуурмагийн дэвсэх єргєнийг хязгаарласан тусгай
жаазанцарыг хэрэглэх нь чухал. 

­  Том гулдмайт єргийн заадсын хамгийн их зузаан

нь 20 мм-ээс ихгїй, хамгийн бага нь 10 мм, дундаж
нь 15 мм тус тус байна. 

­  Булангийн болон зэргэлдээ орших гулдмайн хажуу

талын хоорондох ховилтой босоо завсар нь тє-
сєлд заасантай тохирсон зуурмаг буюу бетоноор
дїїргэгдэн чигжигдсэн байх ёстой. Гулдмайг
тєслийн байрлалд нь угсарсны дараа тэдгээрийн
хоорондох ховилтой босоо завсрыг зуурмагаар
дїїргэж горив татах, бэхлэх ажлуудыг гїйцэтгэнэ.

5.33. Гулдмайн угсралтыг барилгын эргэн тойронд нь

жигд єндєртэйгээр гїйцэтгэх ёстой. Угсралтын єндрийн
хоцролт нь зэргэлдээ орших хэсэгт нэг давхрын єндрєєс
хэтрэх ёсгїй.

5.34. Сувагтай гулдмайг угсрахдаа єндрийн дагууд

сувгийн нїхийг яг тохируулж хїнд зуурмаг ашиглан гїйцэтгэ-
сэн байна. Заадсууд нь зуурмагаар бїрэн дїїргэгдсэн байх
ёстой.

5.35. Гулдмай бїр нь зохих тєвшиндєє угсрагдаж

тэгш ус, эгцлїїрээр шалгагдсан байна. Давхар бїрийн
тєвшинд нивелирээр шалгах хэрэгтэй.

5.36. Угсрагдаж байгаа гулдмай бїр нь гадна ханын

31 
БНбД 3.03.05-90 
гадна талын хавтгай болон дотор ханын нэг хэвтгайд
тэгшлэгдсэн байх ёстой.

5.37. Гулдмайг угсрах їед заадсын зузаанаас 3-5 мм

бага зузаантай гипсэн ивїїр буюу шаантаг хэрэглэхийг зєв-
шєєрнє. Энэ їед гулдмайн босоо байрлалыг шалгах шаантаг
нь заавал суулгагдсан байна. Шаантгийг шааж оруулахыг
зєвшєєрєхгїй. 120см хїртэл єндєртэй гулдмайг угсарч
байгаа їед гулдмайг тєслийн байрлалд нь тавьсны дараа
шаантгийг авах бєгєєд 120 см-ээс илїї єндєртэй гулдмайг
угсарч байгаа їед тїїнийг угсарснаас хойш нэг цагийн дараа
шаантгийг авч гарсан нїхийг зуурмагаар чигжиж єгнє.

5.38. Тєрєл бїрийн гулдмайгаар єрєгт бїтээцийг

гїйцэтгэхдээ тоосгон єрєг гїйцэтгэх болон єрєгт бїтээцэд
тавигдах шаардлагыг нэгэн адил мєрдєнє.

YI. ЧУЛУУТ БЕТОН БА ЧУЛУУН ЄРЄГ

6.1. Чулуун ба чулуут бетонон бїтээцэд янз бїрийн

хэлбэртэй чулууг хавтгай талыг нь єргийн гадна тал руу нь
харуулан хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

6.2. Чулуун єргийг хийхдээ нїїрэн талын эгнээний

чулууны єндєр нь 0.25 м байхаар хэвтээ эгнээгээр гїйцэтгэж,
зай завсрыг нь жижиг чулуу зуурмагаар дїїргэж гїйцэтгэнэ.

6.3. Чулуунуудын хоорондох завсрыг шингэн зуурма-

гаар цутгаж хийсэн чулуун єргийг зєвхєн суулт їїсэхгїй
хєрсєн дээр баригдах 10 м хїртэл єндєртэй барилгын бїтээ-
цэд хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

6.4. Чулуун єргийг тоосго буюу зєв хэлбэрийн

чулуугаар єнгєлєх їед єрєгтэй хамт нэгэн зэрэг гїйцэтгэх
бєгєєд 4-6 хэвтээ /дагуу/ їений дараа буюу 0.6 м-ээс ихгїй
єндєрт хєндлєн їеэр дарж чулуун єрєгтэй холбож єгнє.
Чулуун єргийн хэвтээ заадас нь хєндлєнгєєр нь єрсєн
єнгєлгєє єргийн эгнээний заадастай давхацсан байх ёстой.

32 
 БНбД 3.03.05-90
6.5. Чулуун єргийн дээд эгнээний чулууны зєвхєн
хоорондох зай завсрыг зуурмагаар дїїргэсний дараа ажлын
завсарлага хийхийг зєвшєєрнє. Завсарлагааны дараа ажлыг
їргэлжлїїлэн хийхдээ ємнєх эгнээний чулууны дээд
гадаргууд зуурмагийг дэвсэхээс эхлэн гїйцэтгэнэ.

6.6. Зэргэлдээ ханын єндрийн зєрїї нь чулуут бетон

ба чулуут єрєгт 1.2 м-ээс хэтрэхгїй байвал зохино. Ажлын
байдлаас болж зайлшгїй тасархай їлдээхэд хїрвэл ханын
єндрийн зєрїї нь 4 м хїртэл байж болно. Ийм їед єргийг
шатлуулан їлдээх бєгєєд чулуун єрєгт дам нуруугаар холбох
чулуут бетонд нь арматур суулгаж холбоос хийж єргийг цул
болгох хэрэгтэй .

Шатлалын доголын єндєр нь єргийн эгнээний єндєрт

тохирсон байх ёстой.

6.7. Чулуут бетон бїтээцийг гїйцэтгэхдээ дараах

дїрмийг мєрдлєг болгосон байх ёстой. Їїнд: 

­  чулуут бетоны бетон хольцыг бэлтгэх, хашмалыг

задлах, угсрах ажиллагаа, бетоны чанарт тавих
хяналт зэрэг нь бетон, тємєр бетон цутгамал
бїтээцийг їйлдвэрлэх ба хїлээн авах БНбД-ийн
шаардлагыг хангасан байх. 

­  Бетон хольцыг цутгахдаа 0.25 м-ээс илїїгїй

єндєртэй хэвтээ їеїдээр гїйцэтгэнэ. Бетонд
живїїлж байгаа чулууны хэмжээ нь хийж байгаа
бїтээцийн зузааны 1/3-ээс хэтрэхгїй байх. 

­  Бетон хольцын хєдєлгєєнт чанар нь конусын

суултаар 80-120 мм байна. 

­  Бетонд живїїлж байгаа чулууг бетоныг нягтруулах

явцад тасралтгїйгээр хийх ёстой. Бэхжилээ авч
эхэлж байгаа бетон хольцонд чулуу живїїлэхийг
зєвшєєрєхгїй.

33 
БНбД 3.03.05-90 
­  I-II зэргийн нягт, хатуу хєрстэй эгц босоо ханатай
шуудуунд чулуут бетон суурийг хйихдээ шуудууны
ханаар хашлага хийж, хашмалгїйгээр гїйцэтгэхийг
зєвшєєрнє. 

­  Сїїлчийн /дээд/ їеийн бетон хольцонд чулууг

хийсний дараа ажлын завсарлага гаргахыг
зєвшєєрнє. Завсарлагааны дараа ажлыг цааш
їргэлжлїїлэхдээ бетон хольцыг цутгахаас эхэлнэ.

6.8. Цаг агаарын хуурай, халуун нєхцєлд хийгдэж бай-

гаа чулуун ба чулуут бетон бїтээцэд цутгамал бетон бїтээ-
цийн нэгэн адил арчлах арга хэмжээг зохион байгуулсан
байх ёстой.

YII. ХЇНХЭЭЛ БА ГУЛДАНГИЙН ЄРЄГ

7.1. Гулдан /зєвхєн ханан дээрх гулдант ялуу/,

хїнхээлийг тоосго буюу зєв хэлбэрийн чулуугаар цементэн
буюу холимог зуурмагаар гїйцэтгэх ёстой.

7.2. Гулдан ба хїнхээлийн єргийг тєслийн дагуу

гїйцэтгэх бєгєєд хоёр муруйт хїнхээлийн єргийг хийх хэв
хашмалын ажлын зургийг тєсєлд дагалдуулсан байх ёстой.

7.3. Гулдан ба хїнхээлийн єргийг нум хэлбэртэй

байрлуулсан хэвэн дээр гїйцэтгэх ёстой.

7.4. Хоёр муруйт хїнхээлийн хэвний хэмжээний

хэлбэлзлэл нь тєсєлд зааснаас /дараах утгаас/ хэтэрч
болохгїй. Їїнд: 
­  єргєлтийн єндєр нь хїнхээлийн аль ч цэгт тухайн
єндрийн хэмжээний  1  -ээс хэтрэхгїй байна. 
200 
­  босоо хавтгайгаас шилжих хэв хашмалын шил-
жилт нь голын огтлолд хїнхээлийн єргєлтийн
єндрийн  1  -ээс хэтрэхгїй.
200 

34 
 БНбД 3.03.05-90
­  хїнхээлийн нумын єргєн нь 10 мм-ээс хэтрэхгїй.

7.5. Хоёр муруйт хїнхээлийн нумын єргийг хаш-

малд суурилагдсан хєдєлгєєнтэй їлгэрийн тусламжтайгаар
гїйцэтгэх ёстой.

7.6. Гулдан ба хїнхээлийн єргийг улнаас нь тїгжээ рїї

нь хоёр талаас нь нэгэн зэрэг гїйцэтгэх ёстой. Єргийн
заадсууд нь зуурмагаар бїрэн дїїргэгдсэн байх ёстой.
Тоосгоны  1  ийн зузаантай хоёр муруйтай хїнхээлийн дээд
4 
гадаргууг єрєх явцад нь зуурмагаар арчиж єгнє. Тоосгоор
буюу зєв хэлбэрийн чулуугаар єрсєн ємнєхєєс их зузаантай
хїнхээлийн єргийн заадсыг шингэн зуурмагаар нэмж
цутгасан байх ёстой. Ийм їед хїнхээлийн дээд гадаргууг
зуурмагаар арчих шаардлагагїй.

7.7. Гулдан ба хїнхээлийн єрєг тїїний улны зуурмагт

портландцементийг хэрэглэсэн байх ёстой. Шаарган порт-
ландцемент ба пунцоланпортланд цемент, мєн бага тем-
пературтай нєхцєлд удаан бэхждэг бусад тєрлийн
цементїїдийг хэрэглэхийг зєвшєєрєхгїй.

7.8. Гадна агаарын температур 10°С-аас дээш їед

хоёр муруй хїнхээлийн єргийг улны бїтээц дууссанаас хойш
7 хоногоос эртгїйгээр эхлэх ёстой. Хэрэв агаарын темпера-
тур 10°С-аас 15°С хїртэл бол энэ хугацааг 1.5 дахин , тем-
ператур нь 5°С-аас 1°С хїртэл бол 2 дахин ихэсгэх ёстой.

Сууринд нь угсармал бетон элемент буюу ган

сараалж байрлуулсан татуургатай хїнхээл ба гулдангийн
єргийн улыг хийсний дараа шууд эхэлнэ.

7.9. Хоёр муруйт хїнхээлийн нумны нийлсэн уулз-

варыг гадна агаарын температур 10°С-аас дээш байх їед
хэвэн дээр 12 цагаас багагїй хугацаанд байлгана. Бага
нэмэх температуртай їед хэвэн дээр байлгах хугацааг 7.10-д
заасантай нэгэн адил нэмэгдїїлнэ.

35 
БНбД 3.03.05-90 
7.10. Гулдан ба хїнхээлийн хэв хашмалыг агаарын
температур 10°С-аас дээш їед єргийг дууссанаас хойш 7
хоногийн дараа задлахыг зєвшєєрнє. Нэмэх температуртай
сэрїїхэн їед гулдан, хїнхээлийн хашмал дээр байлгах
хугацааг 7.8-д заасныг баримтлана. Хїнхээлийн дулаалгыг
улнаас нь тїгжээ рїї нь тэгш хэмтэйгээр гїйцэтгэнэ.
Хїнхээлийн нэг талд нь ачаалахыг хориглоно.

7.11. Гулдан ба хїнхээлийн татуургыг єргийг дууссаны

дараа шууд чангалах ёстой.

7.12. Гулдан ба хїнхээл тїїний улыг євлийн нєхцєлд

хєлдєлтєєс хамгаалсан химийн нэмэлттэй зуурмагаар
хоногийн дундаж температур хасах 15°С-аас багагїй їед
гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє. Хасах температуртай їед гїйцэтгэ-
сэн хїнхээлийн нумыг хэв хашмал дээр 3 хоногоос багагїй
хугацаанд байлгана.

YIII. ЄРГИЙГ ГЇЙЦЭТГЭХ ЯВЦАД ХАНЫГ ЄНГЄЛЄХ

8.1. Єнгєлгєєний ажилд портландцемент болон

пуццолан цементтэй элсэн зуурмагийг хэрэглэнэ. Цемент
дэхь шїлтний агуулга нь 0.6%-иас хэтрэх ёсгїй. Зуурмагийн
хєдєлгєєнт чанар нь стандартын конусын суултаар 7 см-аас
ихгїй байна. Металл холбоосонд дулаалгын хавтанг бэхлэж
байгаа їед хана, хавтангийн хоорондох босоо завсрыг дїїр-
гэх зуурмагийн хєдєлгєєнт чанар нь 8 см-аас ихгїй байна.

8.2. Тоосгон ханыг том бетон хавтангаар єнгєлєх

ажиллагааг єрєгтэй нэгэн зэрэг гїйцэтгэх їед дараах шаард-
лагыг сахих хэрэгтэй. 
­  єнгєлгєєг хийхдээ давхар хоорондын хучилтын
тєвшингєєс булангийн буюу “Г” хэлбэрийн
єнгєлгєєний хавтангаас эхлэн суулгаж, дараа нь
шулуун эгнээний хавтгай хавтанг суурилуулж
хананд бэхэлж єгнє. 
­  єнгєлгєєний хавтангийн зузаан нь 40 мм-ээс их
їед єнгєлгєєний їений єндєртэй єргийг гїйцэтгэ-
36 
 БНбД 3.03.05-90
хийн ємнє єнгєлгєєний эгнээг урьдчилан тавина. 
­  єнгєлгєєний хавтангийн зузаан нь 40 мм-ээс бага
їед эхлээд єнгєлгєєний хавтангийн єндєртэй
тэнцїї єргийг гїйцэтгэсний дараа єнгєлгєєний
хавтанг суурилуулна. 
­  нимгэн хавтанг ханыг єрєхєєс ємнє суулгахыг
зєвхєн хавтанг тогтоох бэхэлгээг суурилуулсан
їед зєвшєєрнє. 
­  ямар ч зузаантай єнгєлгєєний хавтанг хананы
єрєгнєєс дээш 2-оос илїї эгнээ суулгахыг
зєвшєєрєхгїй.

8.3. Єнгєлгєєний хавтан эргэн тойрондоо зуурмагийн

заадастай буюу бие биедээ нягт тулсан байдлаар суулгагда-
на. Хэрэв бие биедээ тулж суулгагдвал хавтангийн ирмэгїїд
нь зїлгэгдсэн байх ёстой.

8.4. Єнгєлгєє /єнгєлгєєний тоосго, чулуун, царууц

хавтан, хїнд бетон/-г ханатай нь нягт холбон нэг зэрэг
гїйцэтгэх ажлыг хасах температуртай їед хийж болох бєгєєд
зуурмаг нь хєлдєлтєєс хамгаалсан нитрит натрийн
нэмэлттэй байна.

8.5. Керамик, царууц тоосго ба чулуун єнгєлгєєтэй

єргийг “Єрєгт бїтээцийг хїйтний улиралд гїйцэтгэх” гэсэн
бїлэгт заасны дагуу хєлдєєх аргаар гїйцэтгэж болно. Энэ
їед єрєг ба єнгєлгєєний зуурмагийн марк нь М50-аас багагїй
байна.

IX.ГАЗАР ЧИЧИРХИЙЛЭЛТТЭЙ НУТАГТ ЇЙЛДВЭРЛЭЛ

ЯВУУЛАХАД ТАВИГДАХ НЭМЭГДЭЛ ШААРДЛАГА

9.1. Газар чичирхийлэлттэй нутагт єрєгт бїтээцийн

ажлыг гїйцэтгэх їед хэрэглэгдэх материал нь доорхи
нэмэгдэл шаардлагыг хангасан байх ёстой. Їїнд: 

­  чулуу, тоосго, гулдмайн гадаргуу нь єрєхийн ємнє

37 
БНбД 3.03.05-90 
тоосноос цэвэрлэгдсэн байх. 
­  чулуун єргийн зуурмагийн холбогчид портландце-
ментийг хэрэглэнэ. Шаарган болон пуццолан
портланд цемент хэрэглэхийг хориглоно. 
­  зуурмагийн дїїргэгчид зєвхєн байгалийн элс хэ-
рэглэсэн байх бєгєєд жижиг ширхэгтэй арзгар элс,
чулууны бутлалтаас їїссэн 1.5-2.5мм ширхэглэл-
тэй шигшигдсэн хаягдлыг хэрэглэхийг зєвшєєрнє. 

­  гадаргуу дээр нь цайж ил гарсан давсны их агуул-

гатай керамик тоосго, эдлэхїїнийг хэрэглэхийг
хориглоно.

9.2. Даацын ба єєрийгєє даах хана буюу сараалжит

бїтээцийн хоорондох зайг битїїлэн єрєх ханын єрєгт дараах
материал, эдлэхїїнийг хэрэглэнэ. Їїнд: 

­  М75-аас доошгїй маркийн цул буюу 14 мм хїртэл

хэмжээ бїхий нїхтэй тоосго. Газар чичихийллийн
тооцооны балл нь 7 бол М75-аас доошгїй маркийн
керамик чулуун эдлэхїїн 
­  М50-аас доошгїй маркийн нїхтэй ба цул бетон
эдлэхїїн . Хєнгєн бетон бол нягт нь 1200 кг/м3-аас
багагїй байна. 
­  М35-аас багагїй маркийн шохойн чулуун ба хайр-
ган гулдмайн, М50 ба тїїнээс дээш маркийн
хїрмэн бетон гулдмай. 
­  Жижиг ширхэглэлийн материалаар хийгдсэн єрєгт
зуны улиралд М25-аас багагїй, хїйтний улиралд
М50-аас багагїй маркийн холимог цементэн
зуурмаг хэрэглэнэ.

9.3. Газар чичирхийлэлтэй нутагт гїйцэтгэж байгаа

єрєгт бїтээцийн зуурмагийг сонгох їед барилгын зуурмагийг
бэлтгэх ба хэрэглэх заавар болон доорхи нэмэгдэл шаард-

38 
 БНбД 3.03.05-90
лагыг удирдлага болгон мєрдсєн байх ёстой. Їїнд: 

­  єргийн ажлыг эхлэхийн ємнє барилгын лаборато-

рит зуурмагийн хольцын ус агуулалт ба орон
нутгийн ханын чулуун материалын чийглэгийн
хэмжээ, тэдгээрийн хоорондын ашигтай харьцааг
тодорхойлсон байх. 

­  Ус хадгалах чадвар єндєртэй /ус ялгаралт нь 2%-

иас ихгїй/ зуурмаг хэрэглэсэн байх.

9.4. Зуурмагийн хєдєлгєєнт чанар нь стандартын

конусаар доор дурдсан шигдэлттэй байна. Їїнд:

а/ том гулдмай ба 1800кг/м3-ээс дээш эзэлхїїн жин-

тэй материалаар хийгдсэн єрєгт 60-80 мм

б/ 1800 кг/м3-ээс бага эзэлхїїн жинтэй материалаар

хийгдсэн єрєгт 120¸140мм

9.5. Даацын болон єєрийгєє даах / тїїнээс армату-

раар буюу тємєр бетон элемент оролцуулан хїчиллэсэн/
тоосгон ба чулуун ханын єргийг 9 ба тїїнээс дээш баллын
газар чичирхийлэлийн бїсэд хасах температуртай їед
гїйцэтгэхийг хориглоно. Газар чичирхийлэлийн тооцооны
балл 8 ба тїїнээс бага бол зуурмагт нь бэхжих нєхцєлийг нь
хангасан нэмэлтийг хийсний їндсэн дээр хасах темпе-
ратуртай їед єргийн ажлыг гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє.

9.6. Барилгын даацны хана нь гаднах дагуу хананаас

гадна нэгээс доошгїй дотор дагуу ханатай холбогдсон байх
ёстой. Барилгын хєндлєн ханын буюу жаазан бїтээцийн
тэнхлэгийн хоорондох зай нь тооцоогоор шалгагдах ёстой
боловч 6 дугаар хїснэгтэд заасан утгаас хэтэрч болохгїй.

39 
БНбД 3.03.05-90 
6 дугаар хїснэгт

Хєндлєн ханын тэнхлэгийн хоорондох зай

Єргийн Газар чичирхийлэлийн тооцооны баллаас

зэрэглэл хамаарсан хєндлєн ханууд буюу жаазны
тэнхлэгийн хоорондох зай хэмжээ м-ээр
7 8 9
I 18 15 12
II 15 12 9

9.7. Давхар дундын болон адрын хучилтын тєвшинд

бїх дагуу ба хєндлєн хануудад газар чичирхийлэлийн хїчийг
эсэргїїцэх цутгамал тємєр бетон ба угсармал элемент
/їргэлжлэн арматурчилагдаж уулзвар залгаас нь цулжуулаг-
дан бетондогдсон/ бїхий бїсийг хийж гїйцэтгэнэ.

9.8. Барилгын хамгийн дээд давхарт хийгдэх бїсийг

ханын єрєгт 32 см гїн дєрвєлжин нїх гарган арматур байр-
луулж бетон цутгаснаас цухуйлган гаргасан босоо арматур-
тай холбосон байх ёстой. Хэрэв барилгын хананд эргэн
тойронд дэрлэж суулгагдсан цутгамал хучилттай бол энэхїї
хучилтын тєвшинд газар чичрхийлэлийн хїчийг эсэргїїцэх
бїсийг хийхгїй байхыг зєвшєєрнє.

9.9. Хучилт дэрлэн суух хэсэгтэйгээр бїсийг хийвэл

тїїний єргєнийг ханын бїх зузаанаар нь гїйцэтгэх боловч
гадна талын хана нь 500 мм, тїїнээс их зузаантай бол 120-
250 мм-ээр бага єргєнтэй бїс хийнэ. Энэ бїсний єндєр нь
150 мм, бетоны марк нь М150-аас багагїй байх ёстой.

Газар чичирхийлэлийн эсрэг арга хэмжээний тємєр

бетон бїсний дагуу арматур нь 7-8 баллын бїсэнд 4 Ф 10.9
баллын бїсэнд 4 Ф 12-ээс багагїй байна.

9.10. Ханын єргийн уулзваруудад газар чичирхийлэ-

лийн балл нь 7-8 бол 1.5 м урттай, дагуу арматурын хєндлєн
огтлолын талбай нь 1 см2-аас багагїй байх арматурын торыг
700 мм-ийн алхамтайгаар, газар чичирхийлэлийн балл нь 9
40 
 БНбД 3.03.05-90
бол мєн тийм торыг 500 мм-ийн алхамтайгаар тавьж єгнє.

Адрын хучилт дээрхи 400 мм-ээс илїї єндєртэй

багана ханын хэсэг байвал тїїнийг доодох бїстэй нь
арматур буюу цутгамал тємєр бетоноор холбож бэхэлнэ.

Тоосгон баганыг газар чичирхийлэлийн тооцооны

балл нь зєвхєн 7 байхад хийхийг зєвшєєрнє. Энэ їед зуур-
магийн марк нь М50-аас багагїй, баганын єндєр нь 4м-ээс
илїїгїй байх ёстой. Баганыг 2 чиглэлд нь ханатай нь дам
нуруугаар холбож гїйцэтгэнэ.

9.11. Барилгын ханын єрєгт газар чичирхийлэлийн

хїчийг эсэргїїцэх чадварыг дээшлїїлэхийн тулд єргийг ар-
матурын тороор хїчитгэж нийлмэл бїтээц бий болгох буюу
туршилтууд дээр нь їндэслэгдсэн бусад аргуудыг хэрэглэнэ.
Тємєр бетон босоо элемент /зїрхэвч/-ийг газар чичирхий-
лэлийн эсрэг арга хэмжээний бїстэй холбож єгєх ёстой.

Єрєгт тємєр бетон элемент оролцуулан хийсэн

нийлмэл бїтээцийн элементийн нэгээс багагїй талыг ил
байлгахаар гїйцэтгэсэн байна.

9.12. Ялуунуудыг тєрєл бїрийн зориулалттай гаргагд-

сан нїхнїїд дээр ханын нийт єргєнд нь тавих бєгєєд хоёр
тєгсгєлийг нь нїхний єргєн 1.5 м хїртэл байвал 250мм,
тїїнээс дээш байвал 350 мм-ээс багагїй хэмжээгээр хананд
дэрлэж суулгана.

9.13. Шатны талбайн дам нурууг ханын єрєгт 250 мм-

ээс багагїй гїнд суулгаж бэхэлнэ.

Шатны саланга гишгїїр, гуя, дам нурууг єєр хооронд

нь болон угсармал шат, шатны талбайг давхар хоорондын
хучилттай холбож бэхэлсэн байх ёстой.

Саланга гишгїїрийг хананд суулгах буюу хєшєєсєн

єнгийлттэй гїйцэтгэхийг хориглоно. Газар чичирхийлэлийн
тооцооны балл нь 8-9 байх їед шатны хонгил дахь цонх,

41 
БНбД 3.03.05-90 
хаалганы нїхэнд тємєр бетон жаазан хїрээ хийж єгнє.

9.14. Гурав ба тїїнээс дээш давхар, тоосгон буюу

чулуун даацын ханатай барилгад газар чичирхийлэлийн
тооцооны 9 баллын бїсэнд шатны хонгилыг барилгын хоёр
талын захад хийнэ.

9.15. Барилгын хана, баганын єргийн зэрэглэл нь доор

дурьдсанаас бага байж болохгїй. Їїнд:

7 балланд I, II, III, IU зэрэглэлийн єрєг

8 балланд I, II, III зэрэглэлийн єрєг

9 балланд I, II зэрэглэлийн єрєг

9.16. Газар чичирхийлэлийн їйлчлэлийг эсэргїїцэх

єргийн категори нь 7 дугаар хїснэгтэд їзїїлсэнтэй тохирч
байх ёстой.

7 дугаар хїснэгт

Газар чичирхийлэлийн їйлчлэлийг эсэргїїцэх

єргийн категори

Цементэн, цемент-шо- Цемент-

хойн, цемент-шавран гїй зуур-
¹ Єргийн тєрєл зуурмаг хэрэглэсэн маг хэ-
єргийн категори, зуур- рэглэсэн
магийн марк тус бїрээр єргийн
ангилал
50 25 10
А 1 2 3 4 5
1. Нїхтэй ба цул тоосго
хэрэглэсэн цул єрєг 1 2 3 4
2. Царууц тоосгон єрєг 2 3 4 4
3. Хєнгєвчилсєн худагт
єрєг
а/ М25-аас дээш мар
кийн хєнгєн бетон
дїїргэгчтэй 2 3 - -

42 
 БНбД 3.03.05-90
б/ М10¸15
маркийн мєн
дїїргэгчтэй - 3 4 -
4. Тїїхий тоосгон єрєг - - - 4
5. М50-иас дээш мар-
кийн тєрєл бїрийн
бетон гулдмайт єрєг
а/ Цул гулдмайт 1 2 3 4
Б/ Нїхтэй гулдмайт 2 3 4 -
6. М25, М35 маркийн
тєрєл бїрийн бетон
гулдмайт єрєг
а/ цул гулдмайт - 3 3 4
б/ нїхтэй гулдмайт 3 3 4 -
7 Зєв бус хэлбэрийн
чулуун єрєг - 4 4 -

Тайлбар: 1. Тоосгон єргийн I зэрэглэлд м75-аас дээш

маркийн тоосго хэрэглэнэ.
2. I зэрэглэлийн єрєгт зєвхєн цемент, шохойн
зуурмаг хэрэг.

9.17. Барилгын давхрын єндєр /Н/-ийг тїїний ханын

зузаан /а/-д харьцуулсан харьцаа нь 8 дугаар хїснэгтэд заас-
наас хэтэрч болохгїй.

8 дугаар хїснэгт.

Давхрын єндєр /Н/-ийг тїїний ханын зузаан /а/ -д

харьцуулсан харьцааны хязгаарын хэмжээ.

Газар чичирхийлэлийн тооцооны балл

Єргийн 7 8 9
категор Н Н Н
Н Н Н
а а а
I 8 16 7 14 6 12
II 7 14 6 12 5 9
III 6 12 5 9 - -
IU 5 9 - - - -

43 
БНбД 3.03.05-90 
9.18 Барилгын ханын элементїїдийн хэмжээ нь 9 дї-
гээр хїснэгтэд заасан шаардлагыг хангасан байх ёстой.

9 дїгээр хїснэгт.

Ханын элементїїдийн хэмжээ м –ээр.

¹ Ханын элемент Тооцооны балл тайлбар

7 8 9
1 Дєр ханын єргєн Дєр ханын єр-
а/ I категорийн гєн нь бага
єрєгт 0.64 0.9 1.16 байх тохиол-
б/ II категорийн долд тооцоо-
єрєгт 0.77 1.16 1.55 гоор нэмэгдэл
в/ III категорийн арга хэмжээ
єрєгт 0.9 1.55 - авна.
г/IY категорийн
єрєгт 0.9 - -

2 Дєр ханын єргє-

нийг хаалга
цонхны нїхний
єргєнд харцуу-
лахад 0.33 0.5 0.75
3 Хаалга, цонхны
нїхний єргєн: Нїхний єргєн
а. I,II категорийн хэтэрсэн їед
єрєгт 3.5 3 2.5 тооцоогоор
б.III,IU катего- нэмэгдэл арга
рийн єрєгт 2.5 2 - хэмжээ авна.

4 Мєгийн єнгийлт
а. хананыхтай
ижил материа-
лаар хийгдсэн бол 0.2 0.2 0.2
б. чичирхийлэ-
лийн бїстэй
холбогдсон тємєр

44 
 БНбД 3.03.05-90
бетон элементээр
хийгдсэн бол 0.4 0.4 0.4
в. металл торон
шавардлагатай
модоор хийгдсэн
бол 0.75 0.75 0.75
5 Хашлага ханын Хэтэрсэн їед
єндєр: ямар ч єндєр-
а.арматурчлаагїй 1.2 - - тэй байсан
арматурчилж
б. арматурчилсан 2 - - тємєр бетон
бїстэй
холбоно.
6 Энэ
хэмжээнээс
Барилгын булан- Дєр ханын бага бол
гийн ханын єргєн єргєнєєс 25 см- арматурчлах
аар илїї байна. буюу
нэмэгдэл арга
хэмжээ
авагдана.
7 Байгуулалт дээрх
ханын догол 2 1 - -

9.19. Газар чичрхийлэлтэй нутагт хийгдэх тоосгон ба

керамик чулуун єргийг дараах нэмэгдэл шаардлаганд
нийцїїлэн гїйцэтгэсэн байх ёстой. Їїнд: 

­  єрєгт бїтээцийн єргийг їе бїрээр нь бїтээцийн

нийт єргєнєєр нь гїйцэтгэсэн байх ёстой. 
­  єргийн хэвтээ, босоо, дагуу заадсууд нь зуурма-
гаар бїрэн дїїргэгдсэн байх. 
­  Ханын булан,уулзварууд нь тууш єрєгтэйгээ
зєвхєн нэг зэрэг єрєгдсєн байх. 

­  єргийн хєндлєн эгнээнд зєвхєн бїтэн тоосго,

чулууг хэрэглэсэн байх.

45 
БНбД 3.03.05-90 
­  2.5 тоосго тїїнээс бага єргєнтэй дєр хана болон
баганы тоосгон єргийг зєвхєн єргийн заадас
тохируулахад хэрэглэгдэх бїрэн бус хэмжээний
тоосгоос бусдыг бїтэн тоосгоор гїйцэтгэсэн байх. 

­  Тоосгон ханын єрєг нь зєвхєн нэг їед /гинжин/

системээр єргєгдсєн байх. 

­  Тїр завсарлага хийх їед єрж байгаа єргийг зєвхєн

45О –ын налуу шатлал гарган їлдээх бєгєєд энэ нь
арматурчилсан хананаас єєр газар гаргагдсан
байх ёстой. 

­  Чичирхийлэлийн эсрэг авах арга хэмжээний тємєр

бетон бїсний босоо холбоосын нугалсан
тєгсгєлийг хяналтад зориулж єрж байгаа ханын
дотор гадаргууд 2-3 мм цухуйлгасан байх ёстой.

9.20. Єргийн зуурмагийн хэвийн барьцалдалтын бат

бэхийн шалгалтыг єрснєєс хойш 7 хоногийн дараа гїйцэт-
гэнэ. Барьцалдалтын хэмжээ нь 28 хоногийн дараах бат
бэхийнхээ 50 орчим хувийг авсан байх ёстой.

9.21. Хэрвээ чулуун єргийн барьцалдалтын бат бэх нь

хяналтынхаа дїнгээр чичирхийлэлийг эсэргїїцэх чадва-
раараа єргийн зэрэглэл нь нэгээр доошилсон нь тогтоогдвол
шалтгааныг илрїїлж арилгах хїртэл їйлдвэрлэлийг зогсоох
шаардлагатай. Даацат бїтээцийн єгєгдсєн хэсэг нь зураг,
тєсвийн байгууллагын шийдлийн дагуу хїчитгэсний дараа,
дараагийн ажлыг їргэлжлїїлэн гїйцэтгэнэ.

9.22. Барилгыг барих явцад ханын завсар, хорго, ху-

чилтын хавтангуудын хоорондох завсар болон бїс бетон,
дам нуруу, ялуу зэрэг тємєр бетон бїтээц тавигдах, цутгаг-
дах, арматур байрлуулах газруудыг зуурмаг ба барилгын
хогоор бохирдуулахыг хориглоно.

9.23. Тєсєлд тусгагдсан газар чичирхийлэлийн заад-

сын хэв хашмалыг авч барилгын хогийг цэвэрлэсэн байна.

46 
 БНбД 3.03.05-90
Газар чичирхийлэлийн заадсыг тоосго, зуурмаг, зїсмэл мо-
дон материал зэргээр дїїргэхийг хориглоно. Газар чичирхий-
лэлийн заадсыг шаардлагатай їед цутгамал тємрєєр хаах
буюу уян хатан материалаар нааж таглаж болно.

9.24. Ялуу ба холбоос гулдмайг угсрах їед зурагт

тусгагдсан зїрхэвч, босоо арматурыг чєлєєтэй гаргах болом-
жийг хангасан байх ёстой. Заадсанд дулаан, ус тусгаарлалт
зэргийг хийж хамгаалах хийц угсрана.

Х. ХЇЙТЭН УЛИРАЛД ЄРЄГТ БЇТЭЭЦИЙГ ГЇЙЦЭТГЭХ

10.1. Єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэх хїйтэн улирал нь

гадна агаарын хоногийн дундаж температур 50С ба тїїнээс
доош болон хоногийн хамгийн бага температур 00С ба
тїїнээс доош байх нєхцєлєєр тодорхойлогдоно.

10.2. Тоосго, зєв хэлбэрийн чулуу болон том, жижиг

гулдмайт бїтээцийг хїйтэн улиралд гурван аргаар гїйцэт-
гэхийг зєвшєєрнє. Їїнд: 

–  Хєлдєлтєєс хамгаалсан химийн нэмэлттэй зуурмаг

хэрэглэх арга. 

–  Хєлдєєх арга 
–  Єргийг халаах арга

10.3. Хєлдєлтєєс хамгаалсан химийн нэмэлттэй зуур-

магаар єргийн ажлыг гїйцэтгэж байгаа їед М50-аас багагїй
маркийн зуурмагийг хэрэглэх ёстой. Зуурмагийн маркийг
зурагт зааснаас нэг шат ахиулж єгнє.

10.4. Єргийг хєлдєєх аргаар гїйцэтгэж байгаа їед

химийн нэмэлтгїй М25-аас доошгїй маркийн зуурмагийг
хэрэглэсэн байх ёстой. Зуурмагийн найрлагыг сонгохдоо
хамгийн бага шаардлагатай бат бэхийг хангах нєхцєл болон
гэсэх їе дэх хийцийн тогтворт чанар, байгууламжийн
ашиглалтын їеийн нєхцєл зэргээс хамааруулан авна.

47 
БНбД 3.03.05-90 
10.5.Бїтээцийн єргийг халаах аргаар гїйцэтгэж байгаа
їед химийн нэмэлтгїй М10 - аас доошгїй маркийн зуурмагийг
хэрэглэж дээрээс ирэх бїтээцийн жин болон шаардлагатай
ачааллыг авах чадвартай болтол нь зохиомол халаалт
ашиглан гїйцэтгэнэ.

10.6. Євлийн нєхцєлд єрєгт бїтээцийг хийхдээ тоосго,

чулуу,том гулдмайг цас, мєснєєс цэвэрлэсэн байх ёстой. Элс
нь мєс болон 1 см-ээс илїї голчтой хєлдїї хэсгийг агуулсан
байж болохгїй. Єргийн зуурмагт хэрэглэж байгаа шохойн ба
шаврын лагшим нь 100С –аас багагїй температуртай байх
ёстой.

10.7. Єрєгт бїтээцийг євлийн нєхцєлд цементэн,

цемент-шохойн, цемент-шавран зуурмагаар гїйцэтгэж болно.

10.8. Єргийг гїйцэтгэх арга барилыг сонгохдоо ажлын

зургийн заалт, гїйцэтгэх хугацаа, бїтээцэд ирэх дараагийн
ачаалал, їйлдвэрлэлийг явуулах їеийн цаг агаарын нєхцєл
зэргийг удирдлага болгоно.

10.9. Хїйтний улиралд гїйцэтгэх бїтээцийн єндєр

/давхрын тоо/ нь єргийг гїйцэтгэх аргаас хамаарахгїй
бєгєєд єргийн даац нь тогтоогдож ажлын зурагт заагдсан
байх ёстой. Нэг євлийн улирлын турш хєлдєєх аргаар
гїйцэтгэж байгаа їед барилгын єндєр 4 давхраас илїїгїй 15
см-ээс ихгїй байхыг зєвшєєрнє.

10.10. Хїйтний улиралд єрєгт гїйцэтгэх ажлын їйлд-

вэрлэлийн тєсєлд доорх зїйлийг зааж єгсєн байх ёстой.
Їїнд: 

–  єргийг хєлдєєлтєєс хамгаалсан химийн нэмэлттэй

зуурмагаар гїйцэтгэх їед бїтээцийг єрєх янз
бїрийн їе шатанд химийн нэмэлттэй зуурмагийн
хамгийн бага бат бэхийг заадаг.

Зуурмагийн бэхжилтийг эрчимжїїлэх шаардлагатай їед

М300 маркийн портландцементийг хэрэглэсэн байх ёстой.

48 
 БНбД 3.03.05-90
М300-гаас доошгїй маркийн шаарган портландцемент ба
пуццолан портландцемент хэрэглэхийг зєвшєєрнє. 

–  Хєлдєєх аргаар єргийг гїйцэтгэж байгаа їед

бїтээцїїдийн хамгийн их зєвшєєрєгдєх єндєр,
єргийн гэсэлтийн їед бїтээцэд хийгдэх тїр бэхэлгээ,
тїїний тулах байрлалыг заана. 

–  Єргийг халаалттайгаар гїйцэтгэх їед гадна агаарын

хоногийн дундаж температураас хамааруулан
тооцож тогтоосон єргийг халаах хугацаа, халаах
горим ба єргийн гэсэлтийн гїнийг тусгана. Барилгын
халаалттай хэсгийн доорх температур нь хамгийн
хїйтэн газраа гадна хананд шалнаас дээш 0.50м
єндєрт 100С-аас багагїй байх ёстой.

10.11. Євлийн нєхцєл дэхь їйлдвэрлэлийн нєхцєлийн

їр дїн, єрєгт бїтээцэд хийсэн ажиглалтыг ажлын журнал
дээр доорх байдлаар бичсэн байх ёстой. 

–  Ажлын байр, гїйцэтгэсэн ажлын тоо хэмжээ, гадна

агаарын температур, хур тунадас, зуурмагийн тє-
рєл, бїтээцэд хэрэглэх їеийн зуурмагийн темпера-
тур, халаах їеийн єргийн завсарын зуурмагийн
температур, сорьц авсан хугацаа тоо ширхэг зэргийг
ээлж бїрт бичсэн байна. 

–  єргийн гэсэх їед суултын хэмжээ, чиглэл, жигд

байдал, єргийн заадсын зуурмагийн хатууралтыг
шалгасан дїн, єргийн хамгийн их ачаа авах хэсэгт
їїссэн гэмтэл, хэв гажилтын байдал, бїтээцийн
тогтворт чанар ба бат бэхийг хангахаар авсан арга
хэмжээ зэргийг ээлжинд 2-оос доошгїй удаа
тэмдэглэсэн байна.

10.12. Хэрвээ єргийн бат бэх нь лабораторийн шинжил-

гээгээр шаардлагатай хамгийн ба хэмжээнээс доогуур гар-
вал єргийн зуурмагийг бэхжитэл нь барилга, байгууламжийн
ажлыг цааш їргэлжлїїлэхийг хориглоно.

49 
БНбД 3.03.05-90 
10.13. Барилга, байгууламж буюу тусгай бїтээц хэс-
гїїд нь даацынхаа чадварт хїрээгїй їед тїїний гэсэлт
эхлэхээс нь ємнє хїчдэтгэж бэхэлсэн байх ёстой.

10.14. Єргийн явцад тоосгоноос илїї зузаантай бай-

галийн буюу керамик чулуугаар бїтээцийг єнгєлж байгаа їед
єнгєлгєє чулуу болон ханын єргийн заадсын зуурмагийн
суулт ба шахагдалтын зєрїїг бодолцон гїйцэтгэх ёстой. 10м-
ээс дээш єндєртэй бїтээцийн єнгєлгєєний хэвтээ заадсын
зуурмагийг бэхжиж хатуурахаас ємнє буюу хїлээн авсан
ачаа нь тєсєлд заагдсаныхаа 85%-д хїрээгїй їед зуурмагаар
дїїргэхийг хориглоно.

10.15. Бїтээцэд хэрэглэж байгаа зуурмагийн бат бэхийн

хяналтыг талууд нь 7х7 см хэмжээтэй шоон сорьцоор тодор-
хойлдог бєгєєд 3 хоногоос илїїгїй хугацаанд гїйцэтгэсэн
єргийн зуурмагаас 12 ширхэг шоог авч бэлтгэнэ. Їїний 9
сорьцийг бат бэхийн хяналтанд зориулах бєгєєд тїїнээс 3
сорьцийг 28 хоног гадаа хїйтэнд байлгаж турших ба 6-г нь
дээших єргийг гїйцэтгэх боломжийг тодорхойлох їїднээс
гурав гурваар нь 3-4 цаг гэсгээсний дараа туршина. 12
сорьцоос їлдсэн 3-ыг нь євлийн улирлын турш гадаа байлгах
ба нэмэх температуртай їед нэг сараас доошгїй хугацаанд
байлгасны дараа туршина. Энэ сорьц нь єргийн зуурмагийн
бат бэхийн эцсийн їнэлгээг зааж єгнє. Бїх сорьцууд нь
гїйцэтгэж байгаа бїтээцтэй нэгэн адил нєхцєлд хадгалагдах
ёстой. Ус цаснаас хамгаалагдсан байна.

10.16. Хїйтэн улиралд тєсєлд заагдсан маркийн

зуурмагийн найрлага , хєдєлгєєнт чанар, хєдєлгєєнт чана-
раа хадгалах хугацааг барилгын лабориторид урьдчилан
тогтоолгож, хэрэглэх материалтайгаа уялдуулан зохицуулах
арга хэмжээ авсан байна. Хїйтний улиралд єрєгт хэрэглэх
зуурмагийн хєдєлгєєнт чанар нь ердийн тоосгон єрєгт 9-13
см, нїхтэй тоосго, їнсэн ба хїрмэн гулдмай, байгалийн
чулуун єрєгт 7-8 см тус тус конусын шигдэлттэй байна.

10.17. Хїйтний улиралд єргийн ажилд зуны улиралд

хэрэглэдэг бїх тєрлийн ам даралтын системийг ашиглана.

50 
 БНбД 3.03.05-90
Хєлдєєлтєєс хамгаалсан нэмэлтгїй зуурмаг хэрэглэсэн
єрєгт нэг їет /гинжин/ холбоостой системээр гїйцэтгэнэ.

Ам даралтын олон їет холбоостой систем хэрэглэх

їед босоо заадсыг ердийн тоосгон єрєгт 3-аас илїїгїй, 138
мм зузаантай керамик ба царууц тоосго, гулдмайд 2-оос
илїїгїй їе єрсний дараа ам дарж єрнє. Тоосго
гулдмайнуудын хэвтээ, босоо заадас нь зуурмагаар бїрэн
дїїргэгдсэн байх ёстой.

10.18. Барилгын эргэн тойрны буюу суултын заадасны

хоорондох хана, багана, тулгуур /дєр хана/-уудыг жигд
гїйцэтгэх бєгєд давхрын 1/2-ээс илїї єндєр таслахыг
зєвшєєрєхгїй.
Цулгїй хана булангийн єргийг давхрын 1/2-ээс бага
єндєрт 45°-ын налуу шатлалтай таслаж їлдээгээд дараа нь
їргэлжлїїлэн єрєхийг зєвшєєрнє.

10.19. Ажлын завсарлагаагаар єргийн дээд їений

дээр зуурмаг дэвсэхийг зєвшєєрєхгїй. Завсарлагааны їеэр
єргийн дээд їеийг мєстєх ба цаснаас хамгаалсан байх
шаардлагатай.

10.20. Томоохон байранд єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэх-

дээ халаалтад халуун агаар їлээх колориферийг ашиглах
нь тохиромжтой. Дулаан байранд єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэх-
дээ тоосго нь +5°С, зуурмаг нь +10°С, газраас 0.5 м тєв-
шинд температур нь +5°С-аас тус тус багагїй дулаантай
байх ёстой.

10.21. Чулуут бетон бїтээцийг хїйтэн улиралд гїйцэт-

гэхдээ бетон, тємєр бетон бїтээцийг хїйтэн улиралд хийх
зааврыг мєрдєнє. Їїнд: 

­  бетон нь хєлдєхєєсєє ємнє тєслийнхээ зохих

хувийн бэхжилтийг авсан байх 
­  чулуут бетоны їе тус бїрийг доргиулагчаар
нягтруулсан байх

51 
БНбД 3.03.05-90 
­  бетоныг тїргэн бэхжїїлэх, хєлдєх температурыг
бууруулах нэмэлтїїдийг хэрэглэх 

­  бетон хольцийг бэлтгэх болон зєєж тээвэрлэх їед

тавигдах шаардлагыг хангах гэх мэт.

а. Хєлдєхєєс хамгаалсан нэмэлтгїй зуурмаг хэрэглэж

єргийг халаах аргаар гїйцэтгэх

10.22. Бїтээцийг халаах аргаар єргийг хийж байгаа

їед дараах шаардлагад нийцїїлэн гїйцэтгэх ёстой. Їїнд: 

­  Халаалттайгаар єрєх єрєг дараагийн єргєєс ирэх

ачааллыг хїлээн авах чадвартай єндєрт хийгдэх
бєгєєд єрєгдсєн хэсэг нь тїр халаах хэрэгслээр
дотор талаасаа халаагдаж, дулаалагдсан байх
ёстой. 

­  Барилга, байгууламжийн дулаалгатай хэсэгт

халаалтын їед агаарын чийг 70%-иас ихгїй байх
нєхцєлийг бїрдїїлсэн, салхивчний системээр
тоноглогдсон байх ёстой. 

­  Халаагдсан єргийг зєвхєн тухайн єргийн зуурма-

гийн шаардлагатай бат бэхийг тогтоож хяналтын
туршилт хийсний дараа ачаалахыг зєвшєєрнє.

10.23. Нэг талаас нь халуун агаараар їлээлгэн ха-

лааж байгаа їед єргийн гэсэлтийн гїнийг 10 дугаар хїснэг-
тэд зааснаар авна.

Хоёр талаас нь халааж байгаа їед анхны температур

нь хасах 5°С байхад єргийн гэсэлтийн їргэлжлэх хугацааг 11
дїгээр хїснэгтэд зааснаар авна. Хэрэв 4 талаас нь халааж
байгаа бол гэсэлтийн їргэлжлэх хугацааг 11 дїгээр хїснэгтэд
заасныг 1.5 дахин багасгаж авна.

Янз бїрийн температуртай їед бэхжих зуурмагийн бат

бэхийг 12 дугаар хїснэгтэд зааснаар авна.

52 
 БНбД 3.03.05-90
10 дугаар хїснэгт

Нэг талаас нь халуун агаараар їлээж халаах

їеийн єргийн гэсэлтийн гїн

Агаарын Хананы зузаан тоосгоор

тооцооны 2 2.5 3
темпе- Халаалтын хугацаа /хоног/-аас хамаарсан гэсэлтийн
ратур °С гїн. Хананы зузааны хувиар
Гад Дот
на ор 5 10 15 5 10 15 5 10 15
50 60 70 45 60 60 40 50 55
-5 15
40 60 60 45 55 70 30 45 50
70 80 80 55 70 75 50 65 75
-5 25 50 70 80 45 60 70 40 55 65
50 50 50 40 45 55 40 45 50
-15 25 40 50 50 30 40 45 30 45 45
60 60 60 55 60 60 45 60 60
-15 35 60 60 60 45 55 55 30 45 45
45 50 50 45 50 50 40 45 45
-25 35 40 40 40 40 40 45 30 40 45
55 60 60 55 60 60 50 50 50
-25 50 50 50 50 45 55 55 45 50 50
40 40 40 40 40 40 40 40 40
-35 50 50 50 30 30 30 30 25 30 30

Тайлбар: 1. Хїртвэрт хуурай ердийн тоосгоор,

хуваарьт царууц ба чийгтэй ердийн тоос-
гоор єрсєн ханын зузааны хувиар їзїїлэв.
2. Хуурай тоосгоны чийгийг 6% царууц ба
чийгтэй тоосгоны чийгийг 10% гэж авав.

53 
БНбД 3.03.05-90 
11 дїгээр хїснэгт

Хоёр талаас нь халуун агаараар халааж байгаа їед

єргийн гэсэлтийн їргэлжлэх хугацаа

Халааж Хананы зузаан тоосгоор

байгаа байх їед єргийн гэсэл-
Єргийн тєрєл агаарын тийн їргэлжлэх хугацаа
температур хоногоор
°С 1.5 2 2.5

Хїнд зуурмагтай 15 1.5 2.5 4

Ердийн тоосгон
єрєг 25 1 1.5 2.5
Хєнгєн
зуурмагтай 15 2.5 4 6
Ердийн тоосгон
єрєг 25 2 3 4

Хїнд зуурмагтай 15 2 3.5 5

царууц
тоосгон єрєг 25 1.5 2.0 3

Хєнгєн зуурмаг-
15 3.5 4.5 6.5
тай царууц

Тоосгон єрєг 25 2.5 3 4

54 
 БНбД 3.03.05-90
12-р хїснэгт.

Янз бїрийн температуртай їе дэх

зуурмагийн бэхжилт.
хоногоор
Хугацаа

О
С-ийн температурт бэхжих зуурмагийн бат бэх. Маркийн % -иар

1 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
1 1 4 6 10 13 18 23 27 32 38 43
2 3 8 12 18 23 30 38 45 54 63 76
3 5 11 18 24 33 47 49 58 66 75 85
5 10 19 28 37 45 54 61 70 78 85 95
7 15 25 37 47 55 64 72 79 87 94 99
10 23 35 48 58 68 75 82 89 95 100 -
14 31 50 71 80 86 92 96 100 - - -
21 42 58 74 85 92 96 100 103 - - -
28 52 68 83 95 100 104 - - - - -

Тайлбар: 1. Зуурмагийг шаарган портландцемент,

пуццолан портланд цементээр бэлтгэсэн
тохиолдолд 15ОС-аас бага температурт
тїїний бэхжилт удааширдгийг тооцох
ёстой. Ийм зуурмагийн бат бэхийн хэмжээг
тодорхойлохдоо дээрх хїснэгтэд заасан
тоог 0 ОС-ийн їед 0.3-аар, 5 ОС-ийн їед 0.7-
оор, 9 ОС-ийн їед 0.9-єєр, 15 ОС ба тїїнээс
дээш їед нэг гэсэн итгэлцїїрээр тус тус
їржиж олно.
2.Бэхжих температур ба хугацааны хоорон-
дох утганд зуурмагийн бэхжилтийг шугаман
хамаарлын аргаар тодорхойлно.

б. Єргийг хєлдєєх аргаар гїйцэтгэх.

10.24 Хєлдєєх аргаар єрсєн єргийг дараах

шаардлаганд нийцїїлэн гїйцэтгэсэн байх ёстой. Їїнд:
- бїтээцэд хэрэглэх зуурмаг нь микро нїх сїв їїсгэгч
органик уян налархай хольцийг агуулсан байх ёстой бєгєєд

55 
БНбД 3.03.05-90 
зуурмагийг єрєгт хэрэглэх /дэвсэж тараах / їеийн темпера-
тур нь 13 дугаар хїснэгтэд заасантай тохирч байх ёстой.

13 дугаар хїснэгт.

Дэвсэж тараах їеийн зуурмагийн температур

Зуурмагийн температур ОС-аар

Гадна агаарын Тоосго, зєв хэлбэ- Том гулдмайт єрєгт
хоногийн дун- рийн чулуун єрєгт
даж температур Салхины хурд м/с-ээр.
О
С-аар 6 6-аас 6 6-аас
хїртэл дээш хїртэл дээш
Хасах 10 хїртэл 5 10 10 15
Хасах 11-ээс
хасах 20 хїртэл 10 15 10 20
Хасах 20 оос
доош 15 20 20 25 

­  Єргийн ажлыг бїх хэсгээр нь нэгэн зэрэг

гїйцэтгэсэн байна. 
­  Єрєгчийн ажлын байранд 30-40 мин-аас илїїгїй
хугацааны зуурмагийн нєєцтэй байхыг зєвшєєрнє.
Зуурмагийн тэвш нь халаалттай буюу дулаалагд-
сан байна. 
­  Зуурмагт зайрмагтсан буюу буцалмал халуун усыг
хэрэглэхийг зєвшєєрєхгїй.
10.25 Зуурмагийг хєлдєєхгїй тулд єргийн гадна ба
дотор 2 захын эгнээг єрж байгаа їед зэрэгцээ 2 тоосгоос
илїїгїйд, дундах хэсгийг єрж байгаа їед 6-8 тоосгоны дор
зуурмагийг дэвсэж єрнє.

10.26. Зохих температуртай зуурмагийг гарган авахын

тулд юуны ємнє ус буюу ус, элсийг халаасан байх ёстой.
Халаах температур нь усанд 80 ОС, элсэнд 60 ОС-аас хэтрэх
ёсгїй.

56 
 БНбД 3.03.05-90
10.27. Хананд гаргагдсан цонх, хаалганы нїхний
єндєр нь зуны нєхцєлд хийгдсэн єрєгнєєс тоосгон єрєгт 5
мм, зєв хэлбэрийн чулуун єрєгт 3 мм-ээр тус тус их байх
ёстой.

10.28. Єргийн гэсэх їеийн тогтворт чанар нь зурагт

тусгагдсан давхар бїрийн хучилтын бэхэлгээ, дагуу ба
хєндлєн хананы уулзвар, булан, дєр хана, багана зэрэгт
хийгдсэн арматурын холбоосуудаар хангагдсан байх ёстой.
Утааны болон салхивчийн сувгийг нэвтлэн холбоос хийхийг
зєвшєєрєхгїй.

10.29. Хєлдєєх аргаар гїйцэтгэсэн єргийг ачаалах їед

зуны нєхцєлд гїйцэтгэсэн мєн ийм бат бэхтэй єрєгтэй
харьцуулж энэ єргийн эцсийн бат бэхийн бууралтыг бодолц-
сон байх ёстой. Хєлдєєх аргаар гїйцэтгэсэн тєгсгєлийн бат
бэхийн бууралтыг шаардлагатай їед зуурмаг ба тоосгоны
маркийг єндєржїїлэх буюу єрєгт торон арматурчлал хийх
замаар дээшлїїлэх арга хэмжээ авна. Энэ талаар ажлын
зурагт тусгагдсан байх ёстой.

Тоосго, зуурмагийн марк єргийн бат бэх нь барилгын

лабораториор давхар шалгагдсан байх ёстой.

10.30. Хєлдєєх аргаар єрсєн єргийн гэсэж эхлэх

їеийн хэт ачаалал їїсэлтийг багана, дєр хананд тооцсон
байх ёстой. Энэ элементїїдэд єргийн суултын їед тохируу-
лах боломжоор хангагдсан шаантагтай тїр тулгуур бэхэлгээг
хийсэн байх ёстой. Олон давхар барилгуудад тїр тулгуурууд
нь зєвхєн тухайн давхарт бус доод талын бїх давхруудад
нэгэн адил хийгдэнэ. Шаардлагатай їед тулгуурууд нь ташуу
холбоосоор холбогдоно. Тулгуурыг зєвхєн тїїний дээд
давхруудын єргийн зуурмаг бїрэн бэхжилээ авсны дараа
авахыг зєвшєєрнє.
Ачаалагдсан дєр ханыг тусад нь тулгуур хийж хїчит-
гэж болно.

10.31 Чулуут бетоныг хєлдєєх їед бетоны марк М150

байхад 50%-иас багагїй, бетоны марк М150-аас дээш байх

57 
БНбД 3.03.05-90 
їед 40% -иас багагїй тєслийнхээ бат бэхийг авсан байх
ёстой. 10-аас бага гадаргуугийн модультай бїтээцийн чулуут
бетоны бетон хольцонд химийн нэмэлтийг хэрэглэнэ.

10.32. Портланд цементээр бэлтгэсэн М25 ба тїїнээс

дээш маркийн зуурмагтай 1,5 тоосгоны зузаантай єргийн
гэсэлтийн їеийн зуурмагийн бат бэхийн хязгаарыг 2 кг/см2 -
тай тэнцїї гэж авдаг.

Шаарган портландцемент, пуццолан портландцемент-

тэй зуурмаг хэрэглэсэн єрєгт єргийн зузаанаас хамааруулах-
гїйгээр мєн портландцемент хэрэглэсэн зуурмагтай дээрхээс
бага зузаантай єрєгт зуурмагийн бат бэхийн хязгаарыг 0-тэй
тэнцїї гэж авдаг.

10.33. Хєлдєєх аргыг хэрэглэхдээ 2 янзаар ажлаа

зохион байгуулна. Їїнд: 

­  хєлдєєх аргаар єрсєн хана, баганын гэсэлтийн

їеийн даах чадвар нь хїрэлцээтэй байвал єргийн
гэсэлт ба бэхжилт нь байгалийн буюу зохиомол
аргаар ямар ч хугацаатай їргэлжилж болно. 

­  хєлдєєх аргаар єрсєн хана баганын гэсэлтийн

їеийн даах чадвар нь хїрэлцээтэй бус бол ханын
єргийн єндрийг тооцоогоор хязгаарлана. Єндрийг
нь тооцоогоор хязгаарласан єргийг зохиомол
аргаар бэхжїїлсний буюу тїр зуурын бэхэлгээ
хийсний дараа єргийг цааш їргэлжлїїлнэ.

10.34. Хїйтний улиралд єрєгт бїтээцийг хийх талаар

ажлын зурагт тусгаагїй байвал хєлдєєх аргыг шууд хэрэг-
лэхийг хориглоно. Єрєгт бїтээцийг хєлдєєх аргаар гїйцэт-
гэхэд ажлын зурагт доорхи зїйлийг заавал тусгасан байх
ёстой. Їїнд: 
­  хєлдєєх аргаар єрєх хана, баганын єндрийн
хязгаар 
­  гэсэлтийн їед бат бэх, тогтворт байдал нь хїрэл-

58 
 БНбД 3.03.05-90
цээгїй хана, багана, дам нуруу, ялуу, тагт,
дээврийн мєг зэрэг бїтээцїїдэд тїр бэхэлгээ хийх
арга 

­  єргийн явцад бат бэхийг нь дээшлїїлэх /армату-

рын тор тавих, єндєр маркийн тоосго, зуурмаг
хэрэглэх гэх мэт/ арга, заавар

10.35. Дор дурьдсан бїтээцїїдийг хєлдєєх аргаар

єрєхийг хориглоно. Їїнд: 

­  гэсэх їедээ ихээхэн хєндлєн ачаалалтай буюу

0.25 у/у- хїндийн тєвєєс эксцентриситеттэй талын
ирмэг хїртэлх зай/-ээс их эксцентриситеттэй
тєвийн бус шахалтад ажиллах бїтээц 

­  єргийн гэсэх їед доргилт буюу хєдєлгєєнт ачаа-

лалттай бїтээц 

­  нимгэн ханатай хїнхээл 

­  чулуут бетон ба зєв бус хэлбэртэй чулуугаар єрєх

хана, багана 

­  чулуун суурь

10.36. Дээврийн тоосгон мєгний єнгийлт ханын зузаа-

ны хагасаас бага бєгєєд 20 см-ээс ихгїй бол хєлдєєх аргаар
єрж болно. Тэгэхдээ тоосгонуудыг хєндлєнгєєр нь єрнє.

10.37. Єргийн тоосготой ижил єндєртэй єнгєлгєєний

материалыг ам даралт гарган ханатайгаа нэгэн зэрэг єрєхєд
хєлдєєх аргаар єрєхийг зєвшєєрнє. Бэлэн хананд єнгєлгєє-
ний хавтанг хєлдєєх аргаар наалдуулахыг хориглоно.

10.38. Гурав хїртэл давхар барилгын чулуун суурийг

химийн нэмэлттэй М25-аас дээш маркийн зуурмаг хэрглэн
хєлдєєх аргаар єрж болно. Зоорийн ханыг гэсэх їед дотор
талаас нь ташуу тулгуурт бэхэлгээ хийнэ.

59 
БНбД 3.03.05-90 
10.39. Хєлдєєх аргаар єрсєн бїтээцийн тогтворт
байдлыг хангахын тулд дор дурьдсан арга хэмжээг авсан
байна. Їїнд: 

­  Хєндлєн дагуу хануудын уулзвар буланд бэхэлгээ

холбоос хийж єгнє. Бэхэлгээ холбоосыг хэрхэн
хийхийг зурагт їзїїлсэн байх ёстой. 

­  Бэхэлгээ холбоосыг долоон давхраас єндєр

барилгад давхар тус бїрийн хучилтын тєвшинд
хийх бєгєєд єндєр нь 4 м-ээс дээш їед нэмэлт
бэхэлгээг хучилтын тєвшингєєс доогуур хийнэ.
Бэхэлгээг булан уулзварын дотор талаас 1 м-ээс
багагїй хэмжээтэйгээр ханын єрєгт оруулна.
Давхрын єндєр нь 4 м-ээс ихгїй 7 хїртэл давхар
барилгын II, IY давхрууд ба тїїнээс дээших
давхар тус бїрийн хучилтын тєвшинд холбоос
хийнэ. 

­  Хана, баганын єргийг дуусмагц хучилтыг угсарч

тїїний хоёр тєгсгєлийг 2-3 м тутамд бэхлэх
хэрэгтэй. Гол нурууг баганатай холбож бэхэлсэн
байх ёстой. Єргийг гэсэж дууссанаас хойш 10
хоногийн дараа бїх бэхэлгээг авна. 

­  Металл буюу тємєр бетонон сараалжин бїтээцэт

барилгын єрєг нь сараалжийн босоо элементїїд-
тэй хєшїїн бус холбоосоор холбогдож бэхлэгдсэн
байх ёстой. Энэ холбоос нь єєр хоорондоо
єндрийн дагуу 8Д /Д-ханын зузаан/-ээс ихгїй
зайтай байрлана.

10.40. Єрєгт ан цав гарах, жигд бус суулт їїсэх зэр-

гээр хэт ачаалагдсан дєр хана, багананд ирэх ачааллыг
багасгах арга хэмжээг яаралтай авбал зохино. Єргийн суул-
тын явцыг тохируулж байхын тулд тїр тулгуурыг шаантгаар
бэхлэх нь зохимжтой.

60 
 БНбД 3.03.05-90
в. Хєлдєєхєєс хамгаалсан аргаар єргийг гїйцэтгэх

10.41. Хєлдєєхєєс хамгаалсан химийн нэмэлттэй

зуурмаг хэрэглэсэн єргийг доорхи шаардлаганд бїрэн
нийцїїлж гїйцэтгэх ёстой. Їїнд: 

­  арматурчлаагїй газарт орох бїтээц ба орон сууц-

наас бусад барилгын хана, баганын зуурмагт
хлорт кальц, хлорт натри буюу ННХКМ-ийг
цементийн жингийн 4-7%-ийн хэмжээтэйгээр
нэмэлт болгон хэрэглэнэ. 

­  Газар дээрхи бїтээцийн єрєг, мєн орон сууцны

хана, баганын зуурмагт нитрит натри, поташи
буюу НКМ-ийг нэмэлт болгон хэрэглэнэ. М100-аас
доош маркийн царууц тоосгон буюу чулуун єрєгт
10%-иас их хэмжээний поташ хэрглэхийг
зєвшєєрєхгїй. 

­  ашиглалтын їед єрєє тасалгаан доторхи харьцан-

гуй чийг нь 62%-иас дээш байх буюу агаарын тем-
ператур нь 400С- аас их байх барилгын хана, мєн
усны тєвшин єєрчлєлттэй газарт байрласан буюу
ашиглалтын явцад норгогдож байх бїтээцийг
гїйцэтгэхэд химийн нэмэлттэй зуурмагийг єрєгт
хэрэглэхийг зєвшєєрєхгїй.

10.42. Поташийн нэмэлттэй зуурмагийн уян налархай

чанарыг дээшлїїлэхийн тулд шаврын лагшимыг цементийн
жингийн 40%-д хїртэл хэрэглэж болно. Нитрит натри ба
шївтэрт нитрит кальцийн нэмэлттэй їед шохойн лагшимыг
цементийн жингийн 40%-д хїртэл хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
10.43. Поташийн нэмэлттэй зуурмагийн бэхжилтийг
удаашруулахын тулд сульфатын дрожны исгэмэлийг
цементийн жингийн, портландцементийг хэрэглэж байгаа їед
нэг хувиас, шаарган портландцемент хэрэглэж байгаа бол
2.5%-иас хэтрэхгїйгээр тус тус хэрэглэнэ.

61 
БНбД 3.03.05-90 
10.44. Зуурмагт холих хєлдєлтєєс хамгаалсан ба уян
налархайжуулсан нэмэлтийн тєрлийг 14 дїгээр, нэмэлт
хэрэглэх нєхцєлийг 15 дугаар, нэмэлт хэмжээг 16 дугаар
хїснэгтїїдэд тус тус тусгав.

14 дїгээр хїснэгт

Зуурмаг холих хєлдєлтєєс хамгаалсан ба уян

налархайжуулсан нэмэлт

Нэмэлтийн нэр Химийн Товчилсон Норматив

томъёо тэмдэглэ- баримт бичиг
гээ
Арматурчилсан ба арматурчлаагїй бїтээц
1 Нитрит натри НН ГОСТ 19906-74
ТУ 38-107274-85
2 Поташ П ГОСТ10690-73
3 Нитрат натри ННа ГОСТ 828-77
4 Натрит кальц НК ТУ 6-03-367-79
5 Мочевина М ГОСТ 2081-75
6 Сульфит- СДБ ОСТ 81-79-74
дрожны исгэмэл
7 Адипиновын уян - ПАШ-1 -
налархайжуулагч
8 Мочевинтай НКМ ТУ 6-03—349-73
нитрит кальцын
нэгдэл
9 Нийлмэл уян НК+ПАЩ-1 ТУ 6-03-367-79
налархайжуулагч
нэмэлт
1 Адил НН+ПАЩ-1 ГОСТ19906-74
0 ТУ 38-10274-85
Арматурчлаагїй бїтээц
11 Хлорт натри ХН ГОСТ 13830-84
12 Хлорт кальц ХК ГОСТ 450-77
13 Мочевинтай ННХК+М ТУ 6-18-194-76
натритнитрат,
хлорт кальц

62 
 БНбД 3.03.05-90
15 дугаар хїснэгт

Зуурмагт холих нэмэлтийг хэрэглэх нєхцєл.

¹ Бїтээцийн тєрєл ба Нэмэлт тїїний товч тэмдэглэгээ

тїїний ашиглалтын НКМ ННХК+М НН П НН+П
нєхцєл
1. Тєрєл бїрийн єрєгт
бїтээцийн болон
уулзвар ба заадсын
зуурмагт тїїнд
орсон металлын
бїрхїїлээс
хамааруулах

а/ Галд тусгай хам-

гаалалт хийгдээгїй
їед + - + + +

б/ Цайрдсан
бїрхїїлтэй їед - + - - -

в/ хєнгєн цагаан
бїрхїїлтэй їед - - - - -

г/ нийлмэл хучилт-
тай /шїлтэнд тэс-
вэртэй будгаар
будагдсан буюу
металл дэвсгэр
дээр шїлтэнд
тэсвэртэй хамгаа-
лах їе хийгдсэн /
їед + - + + +
2. Бїтээцийн ашиглал-
тын орчноос
хамаарч тїїнд
хэрэглэх зуурмагт:

а. агаарын харьцан-
гуй чийг нь 60%-иас
дээш буюу устай
орчинд ажиллах + + + + +
63 
БНбД 3.03.05-90 

б. хийн идэмхий
орчинд + - + + +

в. агаарын харьцан- + + + + +
гуй чийг нь 60%-иас
Дээш буюу устай
орчинд ажиллах + + - - -

г. Тогтмол хїчд-
лийн хэрмэл /тэнэ-
мэл/ гїйдлийн їйлч-
лэлд ажиллах + - + + +

д. Тогтмол цахил-
гаан гїйдэл ашигла-
даг їйлдвэр, цахил-
гаан тээврийн бї-
тээцийн зуурмагт - - - - -

Тайлбар: Нэмэлтийг + тэмдгээр хэрэглэж болохыг,

- тэмдгээр хэрэглэж болохгїйг тус тус їзїїлэв.

64 
 БНбД 3.03.05-90
16 дугаар хїснэгт

Єргийн зуурмагт холих хєлдєлтєєс хамгаалсан

химийн нэмэлтийн хэмжээ, зуурмагт орох цементийн
жингийн %- иар.

Хєлдєл- Хоногоос
Гадна агаарын тєєс хам- хамаарсан
Хєлдєлтєєс хоногийн дун- гаалсан зуурмагийн
хамгаалсан даж темпера- нэмэлтийн бэхжилт
¹ нэмэлт тур 0С -аар хэмжээ маркийн %-иар
цементийн
жингийн 7 28 90
%-иар
Нитрит 0-оос -2 хїртэл 2-3 15 50 70
1 натри /НН/ -3-аас 5 хїртэл 4-5 10 40 55
-6-аас15 хїртэл 8-10 5 30 40
-5 хїртэл 5 25 60 80
2 Поташ /п/ -6-аас15 хїртэл 10 20 50 65
-16-аас 30 12 10 35 50
Нитрит 0-оос -2 хїртэл 1.5+1.5 25 60 80
3 натри+ -3-аас 5 хїртэл 2.5+2.5 20 55 75
Поташ -6-аас15 хїртэл 5+5 15 40 60
/НН+П/ -15-аас 30хїр 6+6 5 35 45
Нийлмэл 0-оос -2 хїртэл 2-3 15 50 70
4 нэмэлт -3-аас 5 хїртэл 4-5 10 30 50
/НКМ/ -6-аас 20хїртэл 8-10 3 20 30
Нийлмэл
уян налар-
хайжуулсан 0-оос 5 хїртэл 2 15 50 70
5 нэмэлт
/НК+ПАЩ-1/ -6-аас15 хїртэл 5-6 10 30 50
/НН+ПАЩ-1/
6 Хлорт
натри+ 0-оос 5 хїртэл 3+0.5 30 80 100
хлорт кальц
/ХН-ХК/ -6-аас15 хїртэл 4+2 15 35 50
7 ННХК+М -3-аас 5 хїртэл 5 30 55 85
/бэлэн -6-аас15 хїртэл 10 20 40 50
хольц+моче -16-аас 30хїр- 12 5 20 30
вин/ тэл

65 
БНбД 3.03.05-90 
Тайлбар: Бэхжїїлсэн хоногоос хамаарсан
зуурмагийн бэхжилтийг портландцементээр бэлтгэсэн
М50 ба тїїнээс дээш маркийн зуурмагийнхаар
їзїїлэв.

Шингэн нитрит натрийг нэмэлтээр хэрэглэсэн їед зуурмагийн

бэхжилтийг 0.8 гэсэн итгэлцїїрээр їржїїлж авна.

XI. ГЭМТЭЛТЭЙ БАРИЛГА БОЛОН ШИНЭЧИЛЖ

ЗАСВАРЛАХ ЄРЄГТ БЇТЭЭЦИЙГ ХЇЧИТГЭХ

11.1. Гэмтэл їїссэн барилга ба шинэчилж засварлах

єрєгт бїтээцийг хїчитгэх ажлыг ажлын зураг, ажил гїйцэтгэх
тєслийн дагуу гїйцэтгэнэ.

11.2. Єрєгт єїтээцийг хїчитгэхийн ємнє їзлэг хийж,

єргийг алхаар тоншиж їзэх, гадаргууг нь хог тоос, хуучин
шавардлагаас цэвэрлэх, эвдэрсэн / хєлдсєн/ єргийн хэсгийг
буулгах зэрэг бэлтгэл ажил хийнэ.

11.3. Єрєгт бїтээцийг ан цавд нь даралтын дор зуур-

маг шахах аргаар хїчиллэхэд гэмтлийн зэрэг буюу бїтээцийн
ачаа хїлээн авах чадвар, даацыг хэдий хэмжээгээр нэмэг-
дїїлэхээс хамааруулж цемент-элсэн, элсгїй буюу дан
цементэн, цемент-полимерэн зуурмагийг хэрэглэнэ.
Цементэн зуурмагт 2400 см3/г-аас багагїй нунтаглалтай
М400 буюу М500 маркийн портландцемент хэрэглэнэ.
Цементийн лагшимын хэвийн єтгєрєлт нь 20-25%-ийн
хооронд байна.

Шахах зуурмагийг бэлтгэх їед тїїний хєдєлгєєнт

чанар, ус ялгаралтыг шалгах шаардлагатай. Зуурмагийн
хєдєлгєєнт чанарыг вискозиметрээр тодорхойлно.
Хєдєлгєєнт чанар нь цементэн зуурмагт 13-17 с, давирхайнд
3-4 мин байдаг. Ус ялгаралт нь 3 цагийн туршид зуурмагийн
усаа агуулж байх чадвараар тодорхойлогдох бєгєєд энэ нь
нийт эзэлхїїний 5%-иас хэтэрч болохгїй.

11.4. Єрєгт бїтээцийг ган хавчаар / хомтой, булан

66 
 БНбД 3.03.05-90
тємєр/-аар хїчитгэх їед металл булан тємрийг дараах
аргуудаар байрлуулж гїйцэтгэнэ.

Нэгдїгээр арга:

Хїчитгэх элементийн булан тємєр суулгах газар

М100-аас багагїй маркийн цементийн зуурмагаар єнгєлгєє
їе хийж єгнє. Дараа нь хомуудтай булан тємрєє байрлуулж,
хомутыг 10-15 кн хїчээр татаж чангална.

Хоёрдугаар арга:

Булан тємрийг ган буюу модон шаантгийн тусламж-

тайгаар 15-20 мм-ийн завсар гарган зуурмаггїй байрлуулж
хомыг 10-15 кн хїчээр татаж чангална. Їїний дараа завсрыг
аргуун зуурмагаар чигжиж шаантгийг зайлуулан хомутыг 30-
40 хїртэл кн хїчээр татаж чангална. Энэ хоёр аргын алинд
нь ч ган хавчаарыг ємгєж хомуудыг чангалснаас хойш 3 хо-
ногийн дараа дахин бїрэн чангалалт хийнэ.

11.5. Єрєгт бїтээцийг тємєр бетон буюу арматурчил-

сан шавардлагатай цамцаар хїчитгэх їед дараах шаардла-
гыг хангасан байх ёстой. Їїнд: 

­  арматурчлалыг хоорондоо холбогдсон сараалжин

хэлхээсээр гїйцэтгэнэ. Тєсєлд заагдсан байрлалд
сараалж єргийн заадаст шатрын хєлгийн
байрлалтай 0.8-1 м зайтайгаар зоосон “П”
хэлбэртэй буюу гохтой шоронд бэхлэгдэнэ.
Хавтгай сараалжин хэлхээсийг орон зай їїсгэн
гараар цэглэж гагнаж, холбохыг зєвшєєрєхгїй. 

­  Салж угсрагддаг хашмалыг хэрэглэх ба хашмалын

самбар нь хоорондоо хєшїїн холбоосоор
холбогдож, бїтээцийн хэлбэр хэмжээг
алдагдуулахгїй, зай завсар їїсгэхгїй нягт байдлыг
хангасан байх ёстой. 

­  Бетон хольцыг жигд їеэр хийж, доргиулагчаар

67 
БНбД 3.03.05-90 
нягтруулах бєгєєд хїчитгэж байгаа єргийн хэсгийн
цул чанарыг гэмтээж болохгїй. 

­  Бетон хольцын конусын суулт нь 5-6 см, хайрга

дайрганы ширхэглэл нь 20 мм-ээс илїїгїй байх
ёстой. 

­  Бетон тєслийнхєє бат бэхийн 50%-ийг авсны

дараа цамцны хашмалыг задлана.

11.6. Ханыг бїс тємрєєр хїчитгэх їед хэрвээ шавар-

дах бол шавардлагын їений зузаантай тэнцїї гїнтэй хэвтээ
горив гаргаж гїйцэтгэнэ. Горивын єргєн нь бїс тємрийн єргєн
20мм-тэй тэнцїї байна.

11.7. Ханан доторхи бэхэлгээгээр ханыг хїчитгэн

бэхлэх їед бэхэлгээ суулгасан нїх, зай завсрыг даралтын
дор зуурмаг шахаж дїїргэнэ.

Бэхэлгээ суулгах їндсэн нїхнїїдийг шатрын хєлгийн

байрлалтайгаар ан цав ангайлтын єргєн нь 0.3-1 мм байвал
50-100 см, ан цавын ангайлтын єргєн нь 3мм тїїнээс дээш
байвал 100-200 см алхамтайгаар гаргана. Нарийн ан цав
бєєгнєрсєн газарт нэмэгдэл нїхийг гаргана. Нїхийг 10-80 см
гэхдээ хананы зузааны 1/2- ээс ихгїй гїнтэйгээр єрємдєж
гаргана.

11.8. Ханыг урьдчилан хїчитгэсэн татуургаар бэхэлж

байгаа їед татуургын чангаралтыг динамометр бїхий тїл-
хїїр буюу 0.001 мм-ийн нарийвчлалтай хуваарь бїхий цаг
хэлбэрийн хэв гажилт хэмжигч индикатороор хэмжиж
шалгана.

Халаалтгїй байранд євлийн улиралд татуургыг хийх

їед температурын єєрчлєлтийг бодолцон заавал зуны цагт
татуургыг чангална.

11.9. Дєр хана, тулгуур баганыг шинэ єргєєр солихдоо

ажлын зураг, ажил гїйцэтгэх тєсєлд зааснаар тїр бэхэлгээ

68 
 БНбД 3.03.05-90
хийх, цонхыг задлан авахаас эхлэх ёстой. Дєр ханын шинэ
єргийг нимгэн заадас гарган тоосгыг маш нягт нямбай суул-
гаж гїйцэтгэх шаардлагатай.

Шинээр єрсєн єргийг тулах газраас нь 3-4 см дутуу

єрнє. Энэ завсрыг 100-аас багагїй маркийн аргуун
зуурмагаар нягт нямбай чигжиж єгнє. Шинээр єрсєн єрєг нь
тєслийнхээ бат бэхийн 70%-иас доошгїйг авсных нь дараа
тїр бэхэлгээг авахыг зєвшєєрнє.

11.10. Єрєгт бїтээцийг хїчитгэж бэхлэх їед доорхи

зїйлд шалгалт хийгдэх ёстой. Їїнд: 

­  єргийн гадаргууг бэлтгэсэн чанарт 

­  бїтээцийн хїчитгэх бэхэлгээ нь зураг, тєсєлд

тохирч байгаа эсэхэд 

­  бїтээцийн элементїїд хїчдэл авсны дараах

бэхэлгээний хэсэглэлийн гагнаасын чанарт 

­  бэхэлгээний элементїїдийг зэврэлтээс хамгаал-

сан арга хэмжээ авсан байдал, тїїний чанарт

XII. АХУЙН ПИЙШИН, УТААНЫ БА САЛХИВЧИЙН

СУВГИЙГ ГЇЙЦЭТГЭХ

12.1. Пийшинг хэрхэн єрєх болон барилгын бїтээцийг

галын аюулаас хамгаалах арга хэмжээ тусгагдсан ажлын
зурагтай їед пийшингийн ажлыг гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє.

12.2. Пийшингийн хэмжээ нь ханын сууриас хажуу

тийшээ 25 см-ээс бага цухуйлттай байвал пийшинд тусгай
суурь хийх шаардлагагїй бєгєєд пийшин барих хэсэгт
суурийг єргєсгєж гїйцэтгэнэ.

12.3. Пийшингийн суурийг тусад нь хийж байгаа їед

барилгын хананы суурь, пийшингийн доорхи суурийн хоо-
ронд 5 см-ээс багагїй зай їлдээж, хуурай элсээр дїїргэж
69 
БНбД 3.03.05-90 
єгсєн байх ёстой.

12.4. Пийшингийн доохи суурин дээр ус тусгаарлагч

хийж, дээрнь 2 їе тоосго єрєх бєгєєд энэ нь цэвэр шалны
тївшингєєс доош хийгдсэн байх ёстой.

12.5. Пийшин барихад доорхи зуурмагийг хэрэглэсэн

байх ёстой. Їїнд: 

­  М100-аас доошгїй маркийн цул ердийн тоосгоор

пийшинг єрєх болон ердийн тоосгоор доторлогоо
хийх їед шавар-элсэн зуурмаг. 

­  Удаан хайлах тоосгоор єрєх єрєгт элстэй удаан

хайлдаг шавар зуурмаг 

­  Галд тэсвэртэй тоосгоор єрєх єрєгт шамотын

нунтагтай галд тэсвэртэй шавар зуурмаг 

­  Утааны яндан, барилгын ханан дахь салхивч, хий,

утааны сувгийг єрєхєд шохойн буюу шохой-цемен-
тийн зуурмаг 

­  Адрын хєндий дэхь утааны яндан єрєхєд шохой

цементийн зуурмаг 

­  Дээврээс дээшхи утааны янданг єрєхєд цементэн

зуурмаг тус тус хэрэглэнэ.

12.6. Пийшингийн єргийн шавар - элсэн зуурмагийн

найрлагыг сонгон авч барилгын лабораторид шалгасан байх
ёстой. Зуурмагийг шаврын тослогоос хамааруулан тїїний
бїрэлдэхїїнийг шавар элсний харьцаагаар тогтоон сонгоно.
Зуурмаг нь хатахдаа эзэлхїїний єєрчлєлтгїй, хагаралгїй
байх ёстой.

12.7. Шавар-элсэн зуурмагийн хольцыг ажил эхлэхээс

нэгээс доошгїй хоногийн ємнє бэлтгэсэн байх ёстой.

70 
 БНбД 3.03.05-90
12.8. Пийшингийн зуурмагийн шаварт гадна хольцоор
бохирдоогїй, шар шаврыг хэрэглэсэн байх ёстой. Энэ шав-
рыг урьдчилан норгож бїхэл нухаж нунтаглах хэсгийг нь тїїж
авсан байна.

12.9. Зуурмагт хэрэглэх элсэнд гадны хольцгїй,

ургамлын хог їндэсгїй, 1-1.5 мм нїхтэй тороор бїрэн нэвт-
рэх жижиг ширхэглэлтэй уулын элсийг хэрэглэх нь илїї
ашигтай байна.

12.10. Пийшингийн єргийн материалыг хадгалах їед

хур тунадасаас найдвартай хамгаалсан байх ёстой.

12.11. Пийшин утааны яндангийн єргийг доорхи

дїрмийн шаардлаганд нийцїїлж гїйцэтгэсэн байх ёстой.
Їїнд: 

­  цул ердийн тоосгыг єрєхийн ємнє усанд живїїлж

норгосон байна. Галын удаан їйлчлэлд єртєгдєх,
пийшингийн галын хотолд хэрэглэх удаан хайлдаг
ба галд тэсвэртэй тоосго, керамик эдлэлийг
дээрээс нь ус асгах замаар норгосон байна. 

­  пийшингийн сувгийн хэлбэр, хэмжээ, хэвтээ эгнээ,

гадна гадаргуу, булангийн эгц босоо байдал нь
ажлын зурагтай тохирч байна. 

­  єргийн эгнээ бїр нь тоосгоны 1/2ийн хэмжээгээр

ам даралттай єрєгдсєн байх ёстой. Тоосгоны 3/4
хэрэглэх эгнээнд 1/4 - ийн хэмжээтэй тоосго
хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Удаан хайлдаг буюу галд
тэсвэртэй доторлогооны тоосгон єрєгт заадсын ам
даралт хийхийг зєвшєєрєхгїй.

12.12. Пийшингийн єргийн заадсын зузаан нь ердийн

тоосгоор єрєгдєж байгаа їед 5мм-ээс ихгїй, удаан хайлдаг
буюу галд тэсвэртэй тоосгоор єрж байгаа їед 3мм-аас
хэтрэхгїй байх ёстой.

71 
БНбД 3.03.05-90 
Яндангийн єргийн заадсын зузаан нь шохойн буюу
нийлмэл зуурмаг хэрэглэж байгаа їед 10 мм-ээс ихгїй байх
ёстой бєгєєд тоосгоны хэвтээ ба босоо заадас нь зуурмагаар
бїрэн дїїргэгдсэн байх ёстой.

Пийшингийн яндан ба сувгийг єрєх явцад доторхи

гадаргууд нь илїї гарсан зуурмагийг хусаж, хотгор їлдсэнийг
нь дїїргэн тэгшилсэн байх ёстой.

12.13. Пийшингийн єрєгт царууц болон нїхтэй тоосго

хэрэглэхийг хориглоно.

12.14. Пийшингийн ханан дахь нїхний дээр шаантаган

ялуу буюу гулданг тоосгоор єрж гїйцэтгэнэ. Нїхэнд металл
ялуу тавихыг хориглоно.

Хїнхээлийн єргийг нэвт босоо заадас гаргалгїй

эгнээний холбоостойгоор гїйцэтгэсэн байх ёстой.

12.15. Галын хотолын амны хаалганы жааз болон

пийшингийн бусад тоноглолыг єрєх явцдаа єргийн
заадсуудад бэхэлсэн байх ёстой.

12.16. Їнсний сараалжийг пийшингийн амнаас 7-14

мм дор суулгах ба эргэн тойронд нь 5мм-ийн єргєн
завсартайгаар байрлуулж элсээр дїїргэж єгнє. Їнсний
сараалжийн зурвас нїхийг пийшингийн амны дагуу
байрлуулна.

12.17. Пийшингийн хїхээ ба їнсний нїхний ёроолд 30

см-аас багагїй зузаантай тоосгон єрєг хийж галд тэсвэртэй
зуурмагаар єнгєлнє. Утааны суваг , їнсний нїхний ёроолыг
шатамхай бїтээцээс хамгаалсан байх ёстой.

12.18. Гадна хананд утааны яндан гаргавал гадна

талаас нь ханын єргийг зузаан болгох буюу їл шатах мате-
риалаар дулаалж хамгаалах хэрэгтэй. Эдгээрийг хэрхэн
гїйцэтгэхийг ажлын зурагт їзїїлсэн байвал зохино.

72 
 БНбД 3.03.05-90
12.19. Хананд гаргагдсан утааны болон салхивчийн
сувгийн ханын зузаан болон тїїний хоорондох хамар ханын
зузаан болон тїїний хоорондох хамар ханын зузаан нь 12
см-аас бага байж болохгїй.

12.20. Салхивчийн сувагтай зэрэгцїїлэн хийх утааны

сувгийг шаардлагатай їед хэвтээ чиглэлд 60°-аас багагїй
єнцєг гарган хазайлгаж 1м-ээс ихгїй тахийлгаж болно. Сув-
гийн хєндлєн огтлолын хэмжээ нь жигд байх ба доорхи
гадаргуу нь гєлгєр байна. Адрын хєндийд янданг тахийл-
гахыг хориглоно.

12.21. Яндангийн хєє тортог хуралдах хэсэгт цэвэрлэ-

гээний нїх гаргаж шавар зуурмагтай тоосгоор бєглєнє.

12.22. Яндангийн дээврээс дээш гарах єндрийг зурагт

зааснаар хийх бєгєєд дор дурьдсанаас нам байж болохгїй.
Їїнд:

а. дээврийн оройгоос яндан хїртэлх зай нь 1.5 м

хїртэл бол янданг дээврйин оройгоос 50см-ээс багагїй
гаргана.

б. дээврийн оройгоос яндан хїртэлх зай нь 1.5-3м

хїртэл бол янданг дээврийн оройгоос намгїй бєгєєд тухайн
хэсгийнхээ дээврээс 50см єндєр гаргана.

в. дээврийн оройгоос яндан хїртэлх зай нь 3м-аас их

бол янданг тэр хэсгийнхээ дээврээс 50 см єндєр гаргана.

12.23. Пийшин ба утааны яндангийн халаах гадаргуу-

гаас барилгын шатамхай бїтээц хїртэлх зай нь 12 дугаар
хїснэгтэд зааснаас ойр байж болохгїй.

73 
БНбД 3.03.05-90 
17 дугаар хїснэгт

Пийшингийн яндангийн гадаргуугаас шатамхай бїтээц

хїртэлх хамгийн бага зай /см-ээр/

Пийшин ба яндан- Пийшингийн дээд

гийн дотор гадар- талаас тааз
гуугаас шатамхай хїртэлх зайны
Пийшин, бїтээц хїртэлх доод хэмжээ
яндангийн зайны доод
¹ тєрєл. хэмжээ
Шата- Шата- Шата- Шата-
хаас хаас хаас хаас
хамгаа- хамгаал- хамгаа хамгаал-
лаагїй сан -лаагїй сан
1 70 мм ба
тїїнээс дээш
зузаан ханатай 30 25 35 25
пийшин
2 Доторлоогїй
тємєр пийшин 100 70 100 70

3 Утааны яндан
а.тоосгон 38 25 - -
б.тємєр 70 50 - -

12.24. Пийшин буюу яндантай шатамхай бїтээцийн

нийлэх уулзварыг дор дурьдсан дулаан тусгаарлах
материалаар хамгаална. Їїнд:

а. шатамхай бїтээц нь ил задгай байвал нэг їет

асбест буюу шавар зуурмаг шингээсэн 2 давхар эсгийгээр
ороож гєлмєн тємрєєр бїрэх буюу шавардах.

б. шатамхай бїтээц нь битїї завсарт байвал асбест

буюу эсгийгээр дээрх хамгаалалтыг хийж гадна талаас нь 12
см тоосгон хамраар єнгєлнє. Тоосгон хамрыг ханад хадсан
тємєр утсаар бэхэлж элс-шаврын зуурмагаар шавардана.

74 
 БНбД 3.03.05-90
12.25. Пийшингийн амны харалдаа 0.5х0.7 м-ээс
багагїй хэмжээтэй тємєр дэвсэж бэхэлнэ.

12.26. Утааны ба салхивчийн суваг мєн тоосгон ханан

дахь хий сорох сувгийн єргийн заадсыг зуурмагаар бїрэн
дїїргэж гїйцэтгэхийн дээр сувгийн дотор гадаргууг арчиж
цэвэрлэсэн байх ёстой.

12.27. Утааны яндан ба ханан дахь 500°С тїїнээс

дээш температуртай хийг зайлуулах сорох сувгийг уян
налархайн аргаар шахаж хэвлэсэн М100-аас доошгїй
маркийн цул шавар тоосгоор гїйцэтгэх ёстой.

12.28. Орон сууцны барилгын ханан дахь салхивчийн

суваг ба ахуйн хийн халаах хэрэгслийн сорох сувгийг адрын
хучилт хїртэл М100-аас доошгїй маркийн царууц тоосгоор
гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє. Тэдгээрийн сувгийн адрын хучил-
таас дээших хэсгийг М100-аас доошгїй маркийн ердийн
шавар тоосгоор гїйцэтгэнэ.

12.29. Утааны яндан, суваг гаргагдсан тоосгон ханын

дээд хэсгийг хур тунадасны уснаас хамгаалсан байх ёстой.

12.30. Галд тэсвэрлэх єнгєлгєєг пийшингийн єрєгтэй

нэг зэрэг гїйцэтгэх ёстой.

12.31. Пийшинд зурагт зааснаар дор дурдсан

єнгєлгєєний аль нэгийг хэрэглэнэ. Їїнд:
а. паалантай хавтанцараар єнгєлєх
б. горив татаж єнгєлєх
в. элс-шаврын зуурмагаар єнгєлєх
г. Шавардах

12.32. Паалантай хавтанцараар єнгєлєхєд тїїнийг

суулгах бэхлэх ажлыг пийшингийн єрєгтэй нэгэн зэрэг гїй-
цэтгэнэ. Хавтанцарыг єєр хооронд нь ба єргийн тоосготой
бэхэлнэ. Хавтанцарын хэвтээ завсрыг гєлтгєнєтэй зуурма-
гаар дїїргэнэ. Босоо заадсыг гаргахгїй.
75 
БНбД 3.03.05-90 
12.33. Пийшинг хїйтэн улиралд хєлдєєх аргаар єрж
болохгїй. Харин ханан дотуур гарсан утааны сувгийг ердийн
єргийг хїйтэн улиралд гїйцэтгэх зааврын дагуу гїйцэтгэнэ.

12.34. Пийшин, янданг шавардахдаа єнгєлгєєний

чанарын шаардлага, єрєє тасалгааны чийглэг, зориулалтаас
хамааруулж шавар, шохой-гєлтгєнє, цемент-шавран зуур-
магийг хэрэглэнэ.

12.35. Шавардлагын їений зузаан нь 10мм-ээс хэтрэх

ёсгїй. Шавардлагын бат бэхийг єндєржїїлэхийн тулд зуур-
магт эзэлхїїний 0.1-0.2 хэсгийн хэмжээтэй асбестийн
шєрмєсийг нэмж єгдєг.

12.36. Пийшингийн ханын шавардлагыг тїїнийг

хатсаны дараагаар гїйцэтгэнэ.

12.37. Адарт байгаа утааны яндангийн гадна гадар-

гууг зуурмагаар арчиж шохойдсон байх ёстой.

12.38. Пийшинг хатаахдаа тїлшний ердийн нормын

20-30%-иар эхлэн галлаж, тїлш /хуурай зоргодос, цавчдас
мод/-ийг аажмаар нэмэгдїїлэх замаар туршилтын галлагаа-
гаар гїйцэтгэх ёстой. Пийшингийн гадаргууд цагаан толбо
їїсч, хаалт /сойлт/-ан дээр хєлрєлт їїссэн їед пийшингийн
хаталтыг гїйцсэнд тооцно.

12.39. Пийшинг хатаах їед хаалт /сойлт/ болон гал

тїлэх ба агааржуулах амыг таглалгїй хоногийн турш онгор-
хой байлгана. Энэ їед пийшингийн гадна гадаргуугийн
температур 50-60°С-аас хэтрэх ёсгїй бєгєєд єрєєний ерєн-
хий агаар солилцуулалтыг хангасан байх ёстой.

12.40. Утааны янданг дээврээс дээш гаргах хїртэл

пийшинг туршиж галлах, хатаахыг зєвшєєрєхгїй.
Пийшинг єрєх ба хатаах їед орчны агаарын темпера-
тур нь 10°С-аас багагїй байх ёстой.

76 
 БНбД 3.03.05-90
XIII.ЄРЄГТ БЇТЭЭЦЭД ТАВИХ ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ
БА ЄРЄГТ БЇТЭЭЦИЙГ ХЇЛЭЭН АВАХ

13.1. Євлийн нєхцєлд єрєгт бїтээцэд хийх чанарын

хяналтыг барилгын бїх їе шатанд явуулна.

Ажлын журналд зохих тэмдэглэлийн гадна агаарын

температур, зуурмаг дахь нэмэлтийн тоо хэмжээ, зуурмагийн
хэрэглэх їеийн температур болон зуурмагийн бэхжих явцад
нєлєєлєх бусад хїчин зїйлийг тэмдэглэсэн байна.

13.2. Єрєгт бїтээцийн зуурмагийн бат бэхийг 7, 07х7,

07х7,07 см хэмжээ бїхий хяналтын сорьцоор тодорхойлох
бєгєєд бат бэхийн эцсийн їнэлгээг орчны агаарын темпера-
тур нь 18+5°С байх їе ердийн нєхцєлд 28 хоног бэхжїїлсэн
3 сорьцийн дунджаар тодорхойлно.

13.3. Шооны туршилтад нэмэлт болгож єргийн хэвтээ

заадаснаас 3-4 см хэмжээтэй 2 ширхэг хуудсан зуурмагаас
сорьц авч зуурмагийн бат бэхийг тодорхойлохыг зєвшєєрнє.

13.4. Єргийг халаах аргаар гїйцэтгэж байгаа їед

єрєєний агаарын температурыг хоногт 3-аас доошгїй удаа
1, 9, 17 цагуудад хэмжиж їзнэ. Агаарын температурын
хяналтыг 5-аас багагїй цагт явуулах бєгєєд халааж байгаа
єрєє, тасалгааны гадна ханын ойролцоо шалнаас 0.5 м єн-
дєр зайд гїйцэтгэнэ. Халааж байгаа давхрын хоногийн дун-
даж температурыг хэмжилтїїдийн арифметикийн дунджаар
тодорхойлно.

13.5. Євєл, намрын улиралд гїйцэтгэсэн бїх даацын

хийцїїдэд тавих хяналтыг хавар болж дулаарахын ємнє
давхрын тооноос їл хамааруулан улам эрчимжїїлж,
нэмэгдэл ачааллыг зайлуулах, тїр бэхэлгээ хйих, барилгын
ажлыг цаашид їргэлжлїїлэх нєхцлийг тодорхойлох зэрэг
арга хэмжээ авсан байна.

13.6. Байгалийн гэсэлтийн їед болон бїтээцийг

халаах їед хананы суултын жигд байдал, хамгийн их

77 
БНбД 3.03.05-90 
ачаалал авч байгаа єргийн хэв гажилт, зуурмагийн
бэхжилтэд байнгын ажиглалт хийх ажлыг зохион байгуулсан
байна.
Ажиглалтыг зуурмагийн тєслийн бат бэхээ автал нь
бэхжилтийн бїх хугацааны туршид явуулна.

13.7. Єрєгт ан цав їїсэх, хэв гажилтад орох, хазайх

мэтийн шинж тэмдэг илэрвэл бїтээцэд тїр буюу байнгын
бэхэлгээ хийх арга хэмжээг яаралтай авна.

13.8. Далдлагдах єрєгт бїтээцийг дараачийн ажил

эхлэхийн ємнє нь гїйцэтгэгч, захиалагч /ашиглагч/ байгуул-
лагуудын зохих тєлєєлєгчид хїлээн авч акт їйлдэнэ.

А. ЄРЄГТ БЇТЭЭЦИЙГ ХЇЛЭЭН АВАХ

13.9. Їйлдвэрлэлийн явцад далдлагдах єрєгт бїтээ-

цийг зураг тєсєл болон норматив техникийн баримт бичгийн
шаардлагыг хэрхэн хангаж байгаад шалгалт хийж, хэсэгчлэн
хїлээн авах бєгєєд доорхи ажлуудад їндсэн шинж чанарыг
нь тодорхойлсон далд ажлын актыг їйлдэж баталгаажуулсан
байна. Їїнд: 

­  буурь хєрсний бїтэц, тэг тэнхлэг таталт, тїїний

алдац, суурийн суултын гїн, суурийг гїйцэтгэсэн
байдалд 

­  суулт, хэв гажилтын ба газар чичирхийлэлтийн

заадсыг гїйцэтгэсэн байдалд 

­  єргийн тусгаарлалтыг хийсэн байдалд 

­  єрєгт бїтээцийг гїйцэтгэсэн ба тїїнийг

арматурчилсан байдал , ган суулгамал нарийвч,
тїїнийг зэврэлтээс хамгаалсан арга хэмжээ
авсан байдалд 
­  хана, багана, доголт багана дээр татанга, гол
нуруу, дам нуруу, хучилтын хавтангийн дэрлэн
суусан болон тэдгээрийн бэхэлгээ хийсэн байдалд

78 
 БНбД 3.03.05-90
­  дээврийн мєг, тагтны хавтан болон бусад
єнгийлттэй угсармал тємєр бетон бїтээцийг єрєгт
бэхэлсэн байдалд

13.11. Газар чичирхийлэлийн районд гїйцэтгэж бай-

гаа єрєгт бїтээцийг хїлээн авах їед доорхи нэмэгдэл шаард-
лагыг шалгаж хїлээн авна. Їїнд: 

­  суурийн дээд тївшин дэхь арматуран бїс хийсэн

байдал 

­  давхар бїрийн тємєр бетон бїс хийсэн байдал 

­  нимгэн хана, хамар ханыг їндсэн хана, багана,

хучилтад бэхэлсэн байдал 

­  єрєгт нь угсармал ба цутгамал тємєр бетон

элементїїдийг оролцуулан хїчитгэсэн
бэхэлгээний байдал 

­  адрын хучилтаас дээш гарсан элементїїдийн

бэхэлгээ, мєн ханын материалтай зуурмагийн
барьцалдах бат бэх 

­  суурь, ханын булан уулзварт арматурын тор

бїрэн зєв тавьсан байдал

13.12. Гїйцэтгэсэн єрєгт бїтээцийг хїлээн авах їед

доорхи їзїїлэлтїїдийг шалгасан байх ёстой. Їїнд: 

­  єргийн ам даралтын зєв байдал, єргийн зузаан ба

заадсуудын зуурмагаар дїїргэгдсэн байдал, мєн
эгнээний хэвтээ тэгш байдал єргийн хажуу
гадаргуу, булангийн эгц босоо байдал 

­  суултын ба хэв гажилтын заадас гаргалт зєв эсэх 

­  утааны ба ханан дахь салхивчийн суваг гаргалт

зєв эсэх
79 
БНбД 3.03.05-90 
­  холбоо, суулгамал нарийвч, бэхэлгээ тємрийг
байрлуулсан байдал 

­  керамик материал, бетон, бусад тєрлийн хавтан,

чулуугаар єнгєлсєн єнгєлгєєний чанар байдал 

­  шавардагдахгїй тоосгон хананы нїїрэн

гадаргуугийн ам даралт, горив таталт, ханан
дээрхи зураг нь хир ур хийцтэй болсон байдал 

­  єргийн булан, хажуу гадаргуу нь босоо ба хэвтээ

чиглэлд тэгш, шулуун эсэх 

­  єрєгт бїтээцийн байрлал геометрийн хэмжээний

алдац 

­  арматурын байрлал, хэмжээ 

­  хэрэглэсэн материал, хагас бїтээгдэхїїн, эдэлхїї-

ний марк, тэдгээрийн баримт бичгийн бїрдэлт ба
хїлээн авсан байдал 

­  барилгын гадна усыг зайлуулах арга хэмжээ

13.13. Єрєгт бїтээцэд хэрэглэж байгаа заводад бэлт-

гэгдсэн материал, хагас боловсруулсан бїтээгдэхїїний
чанар нь бэлтгэн нийлїїлэгчээс дагалдуулсан паспорт,
чанарын баталгаатайгаа тохирч байх ёстой. Тїїнийг
гїйцэтгэгч барилгын байгууллагын хяналтын лабориториос
туршилтаар нотолсон байх хэрэгтэй.

13.14. Зураг тєсєл болон стандартын шаардлага

хангаагїй материал, хагас боловсруулсан бїтээгдэхїїн буюу
эдэлхїїн хэрэглэсэн їед бїтээцийг хїчитгэх талаар зураг
тєслийн байгууллагаас єгсєн шийдвэрийг гїйцэтгэх хїртэл
хїлээн авах ажлыг хойшлуулна.

13.15. Єрєгт бїтээцийн зураг тєслєєс зєрєх хїлцэл нь

18 дугаар хїснэгтэд заасан хэмжээнээс хэтэрсэн байж
болохгїй.
80 
 БНбД 3.03.05-90
18 дугаар хїснэгт

Єрєгт бїтээцэд зєвшєєрєгдєх хїлцлийн хэмжээ

Зєвшєєрєгдєх хїлцлийн
хэмжээ

багана

багана
суурь
¹ Шалгагдаж Хийгдэх

хана

хана
байгаа бїтээц шалгалт
ыг хаана
Тоосго, ке- Чулуун ба чулуут бичиж
рамик ба бетон бїтээц тэмдэг-
байгалийн лэх
зєв хэлбэ-
рийн
чулуун
болон
гулд-майт
бїтээц
А 1 2 3 4 5 6 7
1. Бїтээцийн Хэмжилт
зузаан ±15 ±10 ±30 ±20 ±20 хийж
ажлын
журналд
бичнэ.
2. Улны тєвшин -10 -10 -25 -15 -15 Адил
3. Дєр хананы Адил
єргєн -15 - - - -20
4. Цонхны нїх- Адил
ний босоо
тэнхлэгийн
шилжилт 20 - - 20 -
5. Цонх, хаал- Адил
ганы нїхний
єргєн +15 - - +20 -
6. Бїтээцїїдийн Хэмжилт
тэнхлэгийн хийж
шилжилт 10 10 20 15 10 геоде-
зийн
гїйцэтгэл
ийн схем
їйлдэнэ.

81 
БНбД 3.03.05-90 
А 1 2 3 4 5 6 7
7. Єргийн гадар- Хэмжилт
гуу ба булан- хийж
гийн босоо геоде-
чиг хазайлт: зийн
гїйцэтгэл
а. нэг давхарт 10 10 - 20 15 ийн схем
їйлдэнэ.
б. 2-оос дээш
давхар
барилгад 30 30 30 30 30
8. Єргийн заад- Хэмжилт
сын зузаан : хийж
ажлын
а. хэвтээ -2, -2, - - - журналд
+3 +3 бичнэ.

б. босоо ±2 ±2 - - -
9. Єргийн эгнээ Хэмжилт
тэгш шулуун хийж
байдлаас ажлын
гажих хазайлт 15 - 30 20 - журналд
бичнэ.
10. Єргйин босоо Адил
гадаргуугийн
хотгор, гїдгэр
2м урт шугам
тавьж їзэхэд 10 5 - 15 15
11. Салхивчийн Адил
сувгийн
огтлолын
хэмжээ ±5 - - - -

Б. Пийшингийн ажлыг хїлээн авах

13.16. Барилга объект дээрх пийшинг хїлээн авах

ажиллагаа нь бїх пийшингийн тєхєєрємжлєлийн
магадлагаанд їндэслэгдэнэ.

13.17. Техникийн їзлэгээр дор дурьдсан зїйлийг шал-

гана. Їїнд:

82 
 БНбД 3.03.05-90
­  пийшингийн яндангийн гадна хэмжээ, галын хотол,
хїхээ, таталтын худгуудын доторхи хэмжээ,
байрлал нь зурагт їзїїлсэнтэй тохирч байгаа эсэх,
пийшингийн эгц босоо тэгш байдал. 

­  яндангийн хаалт нь хаваасандаа нягт суусан эсэх, 

­  пийшингийн хэрэгсэл ба ширэмийн байрлал, 

­  суулгалт 

­  жигнэх хайрцгийн жигд халалт 

­  галын аюулаас хамгаалсан арга хэмжээний

хэрэгжилт 

­  яндангийн тогтвортой чанар, пийшингийн єнгєлгєє

зэрэг болно.

13.18. Пийшингийн тєрєл бїрээс оролцуулан бїх

пийшингийн 5-аас доошгїй хувьд сорилтын галлагаа хийнэ.
Сорилтын ажиллагааг 3 хоногт нэг ижил хугацаанд явуулна.

13.19. Сорилтын хугацаанд пийшинд ан цав гараагїй,

утааны соролт нь жигд сайн байхаас гадна гадаргуугийн
дундаж температур нь доорхи хэмжээнээс багагїй жигд
байвал зохино. Їїнд:

а/ сорилтын 3 дахь галлагааны хамгийн их халсан

їеийн гадаргуу дээрхи дундаж температур нь:
6 см-аас их зузаан ханатай пийшинд 55°С
паалантай хавтанцараар єнгєлсєн пийшинд 60°С
6 см зузаан ханатай пийшин 80°С

б/ пийшингийн гадаргуу дээрхи хамгийн их температур

нь дор дурьдсанаас их байж болохгїй. Їїнд:

60 см-ээс их зузаан ханатай пийшинд 80°С-90°С

6 см зузаан ханатай пийшинд 120°С

83 
БНбД 3.03.05-90 
13.20. Галын аюулаас хамгаалах дїрмийн шаардла-
гыг хангаагїй пийшинг хїлээн авахыг хатуу хориглоно. Пий-
шин хїлээн авах актанд пийшингийн паспорт , техникийн
їзлэгийн дїнг хавсаргасан байх ёстой.

13.21. Далд ажил /хйин ба салхижуулалтын суваг,

єнгєлгєє тусгаарлалт гэх мэт/-ийн зохих актууд нь бичигдсэн
байх ёстой.

13.22. Утааны яндан ба сувгийн хана нь зэргэлдээх

салхивчийн суваг ба єрєє тасалгаанд хий, утаа, тортог
нэвчих боломжгїйгээр бин битїї байх ёстой.

13.23. Пийшингийн єргийн хїлцэл нь эгц босоо байд-

лаас бїх єндєрт 10мм-аас хэтрэх ёсгїй. Гадаргуугийн тэгш
байдал нь єнгєлгєєгїй пийшин, утааны янданд 5 мм-аас
ихгїй, єнгєлгєєтэй пийшинд 2 мм-аас ихгїй байх ёстой.
Пийшингийн байгуулалт нь зураг тєслєєс гажих
хїлцэл нь галын пийшин буюу утааны янданд ± 10мм-ээс
хэтрэхгїй байна.

13.24. Согог илэрсэн тохиолдолд пийшингийн ашиг-

лалтын аюулгїй байдал нь хэвийн ажиллагааг хангахад
арилгавал зохих согог зєрчлийн жагсаалтыг гаргаж, гїйцэт-
гэх хугацааг тодорхой зааж єгнє. Согог зєрчлийг бїрэн
арилгахаас ємнє пийшинг ашиглахыг хориглоно.

84 
 БНбД 3.03.05-90
1 дїгээр хавсралт

Єрєгт бїтээцийн ашиглалтын нєхцєлєєс хамааруулж,

зуурмагт хэрэглэх ба хэрэглэхийг зєвшєєрєх холбогч

Холбогч
Бїтээцийн Хэрэглэх Хэрэглэхийг
тєрєл зєвшєєрєх
1 2 3
Агаарын Зуурмагийн марк М25
харьцангуй ба тїїнээс дээш їед:
чийг нь 60%
хїртэл байх -портландцемент пуццолан порт-
нєхцєлд ландцемент
ажиллах газар - уян налархайжуул- -барилгын зуур-
дээрхи бїтээц сан ба ус тїлхдэг магийн цемент
ба бага чийгтэй портландцемент
хєрсєнд - шаарган портланд- шохой- шаар-
хийгдэх суурь цемент ганы холбогч

зуурмагийн марк М10

їед:

-усанд бэхждэг шохой шохой-пуццолан

-шохой-шаарган ба шохой-їнсэн
холбогч холбогч
барилгын зуурмагийн
цемент

Агаарын харь- Зуурмагийн марк М25

цангуй чийг нь ба тїїнээс дээш їед:
80% тїїнээс
дээш нєхцєлд - пуццолан портланд- барилгын зуур-
ажиллах газар цемент магийн цемент
дээрхи бїтээц - шаарган портланд
ба чийгтэй хєр- цемент
сєнд хийгдэх - уян налархайжуул- шохой –шаарган
суурь сан ба ус тїлхдэг холбогч
портландцемент

85 
БНбД 3.03.05-90 
-портландцемент

Зуурмагийн марк М10

їед:

-барилгын зуурмагийн шохой-пуццолан

цемент ба шохой-їнсэн
-шохой-шаарган холбогч усанд
холбогч бэхждэг шохой
Хїхэртэй усанд -хїхэрт тэсвэртэй Пуццолан
хийгдэх суурь портландцемент портландцемент
/зуурмагийн
маркаас хамаа-
рахгїйгээр/
Бетонон том Зуурмагийн марк М25
гулдмай ба тїїнээс дээш їед:
хавтгайлж
/угсрах/-нд -портландцемент шаарган порт-
ландцемент
-уян налархайжуулсан пуццолан
ба ус тїлхдэг портландцемент
портландцемент

Тайлбар:

1. Цаг агаарын халуун, хуурай нєхцєл газар дээрхи

бїтээцэд шаарган портландцемент ба пуццолан
портландцементэн зуурмаг хэрэглэсэн їед ханын
материалыг усаар норгох ба зуурмагийн усыг
нэмэгдїїлэх замаар бэхжилтийн їед чийгээ хадгалах
онцлог нєхцєлийг хангах хэрэгтэй.

2. Барилгын зуурмагийн цемент мєн шохой- шаарган

болон шохой-пуццолан, шохой-їнсэн холбогчуудыг
М25 тїїнээс доош маркийн зуурмагт хэрэглэх бєгєєд
зуурмагийн бэхжих чийгтэй нєхцєлийг заавал хангах
шаардлагатай.

3. Шохой-шаарган, шохой-пуццолан, шохой-їнсэн

холбогчуудыг агаарын температур 10°С-аас доош їед
хэрэглэхийг зєвшєєрєхгїй.

86 
 БНбД 3.03.05-90
II дугаар хавсралт

Єрєгт бїтээцийн цемент-шохой, цемент-шавран

болон цементэн зуурмагийн найрлага

Зуурмагийн маркаас хамаарсан эзэлхїїний харьцаа

Холбогчийн

200 150 100 75 50 25 10 4

марк

Агаарын харьцангуй чийг 60% хїртэл байх нєхцєлд

ажиллах газар дээрхи бїтээц ба бага чийгтэй хєрсєнд
хийгдэх сууринд хэрэглэх цемент-шохой зуурмагийн
найрлага /цемент:шохой. :элс/
500 1:0.2: 1:0.3: 1:0.5: 1:0.8: - - - -
3 4 5.5 7
400 1:0.1: 1:0.2: 1:0.4: 1:0.5: 1:0.9: - - -
2.5 3 4.5 5.5 8
300 - 1:0.1: 1:0.2: 1:0.3: 1:0.6: 1:1.4: - -
2.5 3.5 4 6 10.5
200 - - - 1:0.1: 1:0.3: 1:0.8: - -
2.5 4 7
150 - - - - - 1:0.3: 1:1.2: -
4 9.5
100 - - - - - 1:0.1: 1:0.5: -
2 5.5
50 - - - - - - 1:0.1: 1:0.7:
2.5 6
25 - - - - - - - 1:0.2:
3

Агаарын харьцангуй чийг 60% -иас дээш нєхцєлд ажиллах

газар дээрхи бїтээц ба чийгтэй хєрсєнд хийгдэх сууринд
хэрэглэх цемент-шохойн ба цемент- шавран зуурмагийн
найрлага
/цемент:шохой :элс буюу шавар/

500 1:0.2 1:0.3: 1:0.5: 1:0.8:7 - - - -

:3 4 5.5
400 1:0.1 1:0.2: 1:0.4: 1:0.5:5. 1:0.9: - - -
:2.5 3 4.5 5 8

87 
БНбД 3.03.05-90 
300 - 1:0.1: 1:0.2: 1:0.3:4 1:0.6: 1:1.4: - -
2.5 3.5 6 10.5
1:1:9
200 - - - 1:0.1:2. 1:0.3: 1:0.8: - -
5 4 7
150 - - - - - 1:0.3: 1:1:9 -
4 1:0.6:
7
100 - - - - - 1:0.1: 1:0.5: -
2 5

Хєрсний усны тєвшингєєс буюу усанд ханасан хєрсєнд

хийгдэх суурь болон бусад бїтээцэд хэрэглэх цементэн
зуурмагийн найрлага / цемент:элс/
500 1:3 1:4 1:5.5 1:6 - - - -
400 1:2.5 1:3 1:4.5 1:5.5 - - - -
300 - 1:2.5 1:3 1:4 1:6 - - -
200 - - - 1:2.5 1:4 - - -

Тайлбар: зураасны дээд талд цемент-шохойн,

зураасны доод талд цемент- шавран
зуурмагийн найрлагыг харуулав.

88 
 БНбД 3.03.05-90
3-р хавсралт.

Барилгын ханын эдэл-

гээний зэргээс хамаар-
сан шаардагдах мар-
¹ Барилгын Материалын кийн доод хязгаар

IIIзэрэг
ханын тєрєл нэр

IIзэрэг
Iзэрэг
А 1 2 3 4 5
1. Хуурай ба Тєрєл бїрийн
хэвийн цул бетон
чийглэгтэй гулдмай 75 50 35
/харьцангуй Тєрєл бїрийн
чийглэг нь нїхтэй бетон
гулдмай 50 35 35
60%-иас Хагас хуурай
ихгїй/ аргаар шахаж
єрєєнїїдтэй хэвлэсэн нїхтэй
барилгын тоосго 75 50-75 35-50
гадна хана Нойтон аргаар
хэвлэсэн нїхтэй
тоосго 50 50 50
Сївэрхэг тоосго - 75 35
Нойтон аргаар
хэвлэсэн цул
тоосго 75 50 50
Хагас хуурай 100 75 75
аргаар хэвлэ-сэн
нїхтэй тоосго
Царууц тоосго 75 75 75
Їнсэн тоосго - 75 25
Босоо нїхтэй
вааран тоосго 75 75 50
Хэвтээ нїхтэй
вааран тоосго 50 35 35
1600кг/м3-ээс их
эзэлхїїн жинтэй
чулуу 100 50 35

89 
БНбД 3.03.05-90 
1600кг/м3-ээс
бага эзэлхїїн
жинтэй чулуу 25 15 7
Зуурмагууд:
Цемент-шохойн 10 10 4
Цемент-шавран 25 10 4
Шохойн - 4 4
Гєлтгєнєн - 25 4
Шавран - - 4
2. Чийглэг их- Хєнгєн бетон цул
тэй /агаарын гулдмай 1800
харьцангуй кг/м3 –ээс дээш
чийг 75% хїр- эзэлхїїн жинтэй
хїнд бетон
тэл/ єрєєнїїд
гулдмай 100 75 50
тэй барилгын Мєн нїхтэй
гадна хана. гулдмай 75 50 35
Нойтон аргаар
шахаж хэвлэсэн
нїхтэй тоосго - - 75
нойтон аргаар
шахаж хэвлэсэн
цул тоосго 150 100 75
Царууц тоосго 200 100
1600кг/см3-ээс их
эзэлхїїн жинтэй
чулуу 200 150 100
1600кг/см3-ээс
бага эзэлхїїн
жинтэй чулуу 100 75 50
Зуурмаг:
цемент-шохойн 25 25 10
цемент-шавран 25 25 25
шохойн - - 4
3. Нойтон /агаа 1800кг/см3-ээс
рын харьцан- дээш эзэлхїїн
гуй чийг 75% жинтэй хїнд
-иас дээш/ бетон цул
гулдмай 150 100 75
єрєєтэй ба-
рилгын гадна Нойтон аргаар
хана ба бо- шахаж хэвлэсэн 200 150 100
роо цасны цул тоосго

90 
 БНбД 3.03.05-90
їйлчлэлд ил Байгалийн хїнд
байдаг усанд чулуу 300 200 150
ханасан
бїтээц Зуурмаг:
Цемент-шохойн 50 25 10
Цемент-шавран 50 50 25

Тайлбар:
1. Ханын эдэлгээний зэргийг ашиглагдах хугацаагаар
нь тогтоогдоно. Їїнд:
I зэрэг – 100-аас дээш жил
II зэрэг –50-иас дээш жил
III зэрэг –20-иос дээш жил
2. Доорхи нєхцєлийг хангасан їед III зэргээс доош
оруулалгїй материалын маркийг нэг шат буу-
руулж болно. Їїнд:
а. чийг ихтэй буюу нойтон єрєєтэй ханын дотор
талд уур тусгаарлагч хийсэн байвал
б. Хуурай ба хэвийн чийглэгтэй єрєєтэй ханыг
гадна талаас нь хавтангаар єнгєлсєн байвал
в. Барилгын хаяавчийг 35 мм-ээс багагїй
зузаантай хавтангаар єнгєлсєн байвал

3. * тэмдэгтэй бол
цул тоосгоор 12 см –аас багагїй зузаантай
єнгєлгєє хийсэн єрєгт хамаарна.

91 
БНбД 3.03.05-90 
4-р хавсралт

Суурийн ус тусгаарлагчаас дооших хаяавч ба

газар доорхи єрєгт бїтээцэд хэрэглэх материалын
маркийн доод хязгаар

Барилгын ханын
эдэлгээний зэргээс
¹ Хєрсний хамаарсан мате-
чийглэгийн Материалын нэр риалын шаардаг-
дах маркийн доод
шинж чанар хязгаар
I зэ- II зэ- IIIзэ-
рэг рэг рэг
А 1 2 3 4 5
1. Бага чийгтэй 1800 кг/м3-ээс
хєрс /хєрс- дээш эзэлхїїн
ний сївэрхэг жинтэй бетон
зайн эзэл- гулдмай 100 75 50
хїїний 50%-
иас бага нь Нойтон аргаар
усаар дїїр- шахаж хэвлэсэн
гэгдсэн/ цул тоосго 150 100 100

Царууц тоосго - 150 100

/1600 кг/м3-ээс
дээш эзэлхїїн 150 100 50
жинтэй чулуу

/1600 кг/м3-ээс бага

эзэлхїїн жинтэй 75 50 35
чулуу

Зуурмаг :
цемент-шохойн 25 10 10
цемент-шавран 25 10 10
шохойн - - 4

92 
 БНбД 3.03.05-90
2. Чийглэг их- 1800 кг/м3-ээс
тэй хєрс дээш эзэлхїїн
/хєрсний жинтэй бетон
сївэрхэг гулдмай 100 75 50
зайн
эзэлхїїний Нойтон аргаар
50-80% нь шахаж хэвлэсэн
усаар цул тоосго 150 100 75
дїїргэгдсэн/
1600 кг/м3-ээс
дээш эзэлхїїн
жинтэй чулуу 200 150 100

Зуурмаг:
Цемент-шохойн 50 25 10
Цемент-шавран 50 25 10

3. Усанд хана- 1800 кг/м3-ээс

сан хєрс дээш эзэлхїїн
/хєрсний жинтэй хїнд бетон
сївэрхэг гулдмай
зайн эзэл- Нойтон аргаар
хїїний 80%- шахаж хэвлэсэн
иас дээш нь цул тоосго
усаар
дїїргэгдсэн/ 1600 кг/м3-ээс
дээш эзэлхїїн
жинтэй чулуу
Зуурмаг:
цементэн
Цемент-шохойн
Цемент-шавран

Тайлбар: Суурийн ус тусгаарлагчаар чийгээс

хамгаалсан буюу хаяавчийг 35 мм-ээс нимгэнгїй

хавтанцараар єнгєлсєн їед материалын маркийг 1
шат доошлуулж болох боловч III зэргийнхээс доош
байж болохгїй.

93 
БНбД 3.03.05-90 
5-р хавсралт

Єнгєлгєєний тоосгыг єргийн ажилд хэрэглэх

Єнгєлгєєний тоосгыг хийхдээ ханын єргийн гадна

їеийн тоосгыг єнгєлгєєний тоосгоор шууд орлуулж їндсэн
єрєгтэй холбож єрєх учир єнгєлсєн тоосгоны тоогоор ханын
їндсэн єрєгт орох тоосгоны тоо хасагдах бєгєєд єнгєлгєєний
їе бат бэх найдвартай болдог.

2. Тоосгоны талуудын нэрийг I дїгээр зурагт

тодорхойлон їзїїлэв.
3 2
1

1
1-р зураг. Тоосгоны талуудын нэр

1- хажуу тал /лошка/, 2-їзїїр тал /тычка/, 3-хавтгай

тал /постель/

4. Уулзуур єнгєлгєєний систем гэж нэрлэдэг єнгєл-

гєєний єргийг 2-р зурагт їзїїлснээр тоосгоны дан їзїїр
талаар нь нїїрлэж єгнє

Энэ єнгєлгєєний систем нь єрєхєд хялбар боловч

ханын їндсэн хэсэгтэй тусгай холболт шаарддаг, єнгєл-
гєєний тоосго их зарцуулдаг дутагдалтай.

5. Энгийн орос єнгєлгєєний системд 3-р зурагт

їзїїлснээр тоосгоны хажуу ба їзїїр талаар нїїрлэсэн
їеїдийг сэлгїїлэн єрнє. Энэ системд їзїїр талаараа
нїїрлэсэн тоосгоны їеїд єнгєлгєєний давхрыг ханын
їндсэн єрєгтэй холбож єгнє. Энэ системээр єрєхєд хялбар,
єнгєлгєєний давхарга ханын їндсэн хэсэгтэй сайн
холбогддог боловч, єнгєлгєєний тоосгоны зарцуулалт
харьцангуй их юм.

94 
 БНбД 3.03.05-90
5. Хуучин орос єнгєлгєєний системд 4-р зурагт
їзїїлснээр єргийн їе дэхь тоосгуудыг хажуу ба їзїїр
талаар нь сэлгїїлэн єрнє. Ингэж єрєхєд їзїїр талаараа
нїїрлэсэн тоосгууд єнгєлгєєний давхаргыг ханын їндсэн
єрєгтэй холбож єгнє. Ийм системээр єрєхєд єнгєлгєєний
давхарга ханын їндсэн єрєгтэй бат бэх холбогдох боловч
дутагдалтай тал нь єнгєлгєєнд тоосго харьцангуй их
зарцуулах ба єрєхєд тєвєгшилтэй.

2. Хэмнэлттэй уулзуур холболт гэдэг єргийг 5-р

зурагт їзїїлснээр тав буюу гурван їе тоосгоны хажуу талаар
нїїрлэж єрєєд 6 дахь їеийг їзїїр талаар нїїрлэн
єнгєлгєєний давхаргыг ханын їндсэн хэсэгтэй холбоно.

7. Хэмнэлттэй хажуу уулзвар холболт гэдэг єргийг 6-р

зурагт їзїїлснээр тав буюу гурван їе тоосгыг хажуу талаар
сэлгїїлэн нїїрлэж єрнє. Ингэхдээ 6 дахь буюу гурав дахь
їеийн їзїїр талаар нїїрлэсэн тоосгууд єнгєлгєєний
давхаргыг ханын їндсэн хэсэгтэй холбож єгнє. Єнгєлгєєний
тєрєл бїрийн єргийн системїїдийн тоосгоны зарцуулалтыг
хїснэгтээр їзїїлэв.

Єнгєлгєєний 1м2 талбайн зарцуулах тоосгоны тоо

I-р хїснэгт

¹ Єнгєлгєєний єргийн 1м2 хананд Зїйдлийн

системийн нэр зарцуулах эзлэх талбай
єнгєлгєєний %-иар
тоосгоны тоо
1. Уулзуур єнгєлгєєний 700 17.81
систем
2. Энгийн орос систем 75 16.98
3. Хуучин орос систем 66.6 15.77
4. Хэмнэлттэй уулзуур 56.3 15.26
систем
5. Хэмнэлттэй хажуу 52.7 14.93
уулзвар систем

95 
БНбД 3.03.05-90 
8. Єргийн зуурмагийн зузаан 8-10 мм байх єнгєлгєє-
ний їеийн тоосгонуудын заадсыг нїх хєндийгїй болгож
зуурмагаар жигд шигшинэ. Єнгєлгєєний єргийн заадас нэгэн
хэвийн зузаантай маш жигд байх ёстой.

9. Заадсын гїдгэр, хотгор, дээш ба доош ташуу, гїнз-

гийлсэн байдлыг 7-р зурагт їзїїлснээр янз бїрийн байдлаар
гаргана.

10. Тєвгєр ба хотгор заадсыг хийхэд тохирсон нарий-

хан савх мод хэрэглэнэ. Тїїгээр заадсын дагуу шудрах
журмаар гїйцэтгэнэ.

11. Хусуурын ирмэгээр заадсын нэг талын тоосгоны

ирмэгт тулган хусуурын єнцгєєр хусах замаар дээш ба
доош ташуу гаргана.

12. Гїнзгийлсэн заадсыг гаргахдаа тїїний єргєнд

тохирсон горив гаргагч хэрэглэх заримдаа тохирсон нарий-
хан савх мод хэрэглэнэ. Єнгєлгєєний давхарга єрєх їедээ
энэ савх модыг єргийн нїїрэн талын ирмэгийн дагуу тавьж
ар талаар нь зуурмаг дїїргэж дээрээс нь тоосго єрєєд
зуурмаг бэхжиж эхлэхэд савхыг ховхолж авна.

13. Єргийн заадалд заслал хийхдээ єнгєлгєєний

тоосгоны гадаргууд зуурмаг наалдуулж їлдээхгїй цэвэр
нямбай гїйцэтгэнэ.

14. Тєрєл бїрийн єнгєтэй єнгєлгєєний тоосгоор

барилгын хана, карниз, цонх, болон хаалганы ялуу зэрэгт
янз бїрийн хээ хуар, гоёмсог маяг гаргаж болно. Ийм хээ
хуар, хэв маяг, горив гаргаж барилгыг гоёмсог їзэмжтэй
болгохоор архитектурын зурагт тусгасны дагуу гїйцэтгэнэ.
8-р зурагт хананд хээ гаргах, гоёл хийх жишээг їзїїлэв.

15. Тоосгон ханыг єнгєлгєєний тоосгон єнгєлгєєтэй

єрєх ажлыг 1977 онд БАТХУХорооноос баталсан тоосгон
ханын єргийн ажлын хєдєлмєрийн процессын картад заасны
дагуу гїйцэтгэнэ.

96 
 БНбД 3.03.05-90
Зарим їгийн тайлбар

1. Водоудерживающая способность - Зуурмагийн усаа барих

раствора чадвар
2. Расслаиваемости раствора - Зуурмагийн туналт,їелэлт
3. Подвижности раствора - Зуурмагийн хєдєлгєєнт
чанар
4. Горизонтальность - Хэвтээ тэгш байдал
5. Цоколь - Хаяавч
6. Борозды - Ховил
7. Нищи - Хорго
8. Монтажный проём - Угсралтын нээлхий /нїх/
9. Вертикальность - Тэгш босоо байдал
10. Ярус - Давхар, босоо їе
11. Захватка - Хэсэг
12. Пилястр - Доголт багана
13. Карниз - Мєг
14. Парацет - Хашлага хана
15. Обрев - Хирчлээс
16. Шов кладки - Єргийн заадас
17. Каменные конструкций - Єрєгт бїтээц
18. Каменные работ - Єргийн ажил
19. Зигзаг - Нугачмал
20. Усилении внутренними анкерами - Дотоод бэхэлгээний аргаар
хїчитгэх
21. Водоотделение - Ус ялгаруулалт
22. Каркас - Сараалж
23. Сводов двуякой кривизны - Хоёр муруйт хїнхээл
24. Арка - Гулдан
25. Свод - Хїнхээл
26. Струбцы - Шурагтай хавчаар
27. Поднос - Хєндлєн тэвх
28. Проект производства работа - Ажил гїйцэтгэх тєсєл
29. Брандмауэр - Галын хаалт хана

97