NhungTacPhamLe XuanDieu

NHÛÄNG TAÁC PHÊÍM LEÃ 293
NHÛÄNG TAÁC PHÊÍM LEÃ

294 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
NHAÂ THÚ NADIM HÑTMEÁT

(Trñch trong taác phêím “Thi haâo Nadim Hñtmeát”
- NXB Vùn hoåc 1962)
Ai àaä àoåc nhûäng baâi thú Nadim Hñtmeát möåt lêìn - duâ
laâ qua baãn dõch - cuäng khöng thïí naâo quïn àûúåc nûäa.
Möåt tiïëng noái lúán cêët lïn trïn thïë giúái: tiïëng thú cuãa
Nadim Hñtmeát, àaä dõch ra saáu mûúi thûá tiïëng loaâi ngûúâi.
Nhûäng thi sô cuãa thïë giúái, - töi muöën noái: thi sô cúä thïë
giúái, chûá khöng nhûäng laâ thi sô maâ thïë giúái biïët tiïëng -
coá leä khöng àïëm hïët ngoán trïn möåt baân tay; trong àoá,
riïng töi, töi yïu Nadim Hñtmeát hún caã. Nhaâ thú Hñtmeát
noái gò? Öng noái nhaâ thi sô laâ möåt ngûúâi àûa thû, maâ tuái
àûång thû laâ traái tim cuãa thi sô. Öng noái traái tim cuãa öng
möîi möåt buöíi saáng laåi bõ àem ra xûã bù’n cuâng vúái nhûäng
chiïën sô Hy Laåp bõ phaát xñt giïët úã phaáp trûúâng. Öng noái:
xa töí quöëc Thöí Nhô Kyâ, loâng öng chaáy nhû nöîi àau cuãa
möåt caânh cêy bõ ngûúâi ta rûát quaã. Öng noái: möåt em beá
baãy tuöíi chaåy bùng àöìng thaã diïìu, diïìu bay trïn àaám
cêy; cö thiïëu nûä chaãi toác trûúác gûúng, cö tòm ai úã trong
gûúng àoá; caác öng tû baãn, caác öng phaãi biïët thûúng treã
em vaâ thiïëu nûä, nhûäng àaám mêy nguyïn tûã khöng àûúåc
giïët nhûäng con ngûúâi! Öng coân noái: Anh yïu em nhû thïí
anh xiïët chùåt traái tim anh trong baân tay, khaác naâo maãnh
kñnh vúä àêm chaãy maáu ngoán tay anh, khi anh boáp naát
àiïn cuöìng... Öng coân noái... Nhûng töi truyïìn àaåt laâm sao
àûúåc nhûäng baâi thú cuãa öng? Huöëng chi chuáng ta chó múái
àûúåc àoåc dùm chuåc baâi, maâ Nadim Hñtmeát thò àaä laâm
haâng nghòn baâi thú; riïng úã Liïn Xö, möåt tuyïín têåp thú
Hñtmeát dõch ra tiïëng Nga àaä göìm trïn dûúái 150 baâi... (Àoá
laâ chûa kïí Hñtmeát àaä viïët àïën 30 vúã kõch, phêìn nhiïìu laâ
kõch cûúâi; coá vúã àaä diïîn úã Tiïåp Khù’c 300 lêìn maâ coân tiïëp
diïîn, nhiïìu vúã diïîn úã Liïn Xö).
Coá khi möåt cêu thú, möåt vaâi hònh aãnh cuäng àuã cho ta
thêëy caái cúä cuãa möåt thi haâo. “Traái tim cuãa töi möîi lêìn laåi
bõ àem ra xûã bù’n cuâng nhûäng chiïën sô Hy Laåp”... àûúåc
nghe cêu thú àoá trong Khaáng chiïën, töi àaä thêìm phuåc
nhaâ thú Thöí Nhô Kyâ. Nadim Hñtmeát laâ möåt chiïën sô caách
maång, bõ giam trong nhaâ tuâ cuãa phaát xñt Thöí 13 nùm;
thú cuãa öng thoaát ra nhaâ tuâ, ài voâng thïë giúái. Khù’p núi
núi trïn traái àêët, nöíi dêåy möåt loâng cöng phêîn dûä döåi; ai
nêëy àïìu lo lù’ng cho tñnh maång cuãa Nadim Hñtmeát, muön
nghòn phaãn khaáng tûâ caác nûúác gûãi àïën nhûäng keã cêìm
quyïìn úã Thöí Nhô Kyâ; sûác uãng höå cuãa thïë giúái àaä bêåt tung
àûúåc cûãa nguåc tuâ, àûa thi sô Nadim Hñtmeát trúã laåi vúái tûå
do. Tûác thò danh tiïëng Hñtmeát lan ài nhû möåt luöìng aánh
mùåt trúâi; möîi baâi thú Hñtmeát múái laâm ra nhanh choáng
truyïìn ài, nhûäng ngûúâi thiïån chñ trïn àõa cêìu àoán chúâ
caái tiïëng thú rêët lúán lao, rêët àún giaãn àoá.
Nadim Hñtmeát sinh nùm 1902 úã Thöí Nhô Kyâ. Nùm
1919, Hñtmeát àaä tham gia hoaåt àöång caách maång cuãa caác
thuãy thuã trïn möåt chiïëc taâu chiïën. Öng laâ àaãng viïn
cöång saãn tûâ nùm 1923, öng àaä noái: “àoá laâ àiïìu kiïu haänh
duy nhêët cuãa töi”. Öng àaä theo hoåc úã trûúâng Àaåi hoåc
Àöng phûúng taåi Maátscúva; úã thuã àö naây, nùm 1922, öng
àaä quen biïët caác nhaâ thú Maiaköëpski, Ïsïnhin... Nùm
1924, öng àaä laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àûáng gaác danh
dûå bïn linh cûäu cuãa Lïnin. Nùm 1938, boån phaát xñt Thöí
Nhô Kyâ àaä bù’t öng àang luác öng hoaåt àöång trong nûúác
vaâ àaä kïët aán öng 28 nùm 4 thaáng tuâ. Öng àaä úã tuâ 13
nùm, sûác khoãe öng do àoá bõ töín thûúng rêët nùång, nhûng
duäng khñ cuãa öng khöng hao huåt maãy may. Khi öng ra
tuâ (nùm 1950), öng àaânh choån con àûúâng xuêët dûúng, rúâi
töí quöëc maâ möåt loâng têån tuåy vúái nhên dên, töí quöëc.
Hiïån nay, Nadim Hñtmeát úã taåi Liïn Xö; nhûäng kyâ Àaåi
höåi liïn hoan thanh niïn quöëc tïë, sûå coá mùåt cuãa Nadim
Hñtmeát caâng laâm bûâng chaáy haâng vaån loâng tuöíi treã caác
nûúác; hoå vêy quanh nhaâ thi haâo, biïët rùçng thú laâ caái chêët
treã muön àúâi.
*
* *
Theo yá töi, ñt coá nhaâ thú naâo trïn thïë giúái laâm nhûäng
baâi thú chñnh trõ laåi àêìy tònh caãm vaâ traánh àûúåc sûå trûâu
tûúång nhû Nadim Hñtmeát, Hñtmeát choån nhûäng sûå viïåc
rêët têìm thûúâng, lêëy nhûäng tònh yá haâng ngaây, cuå thïí cuãa
àúâi söëng con ngûúâi, xoaáy vaâo loâng ngûúâi ta, khiïën ngûúâi
ta caãm xuác rêët sêu sù’c vaâ thêëy cêìn phaãi chöëng àïë quöëc,
chöëng chiïën tranh. Àöëi vúái öng, khöng coá àïì taâi chñnh trõ
naâo laâ khö khan; vò öng àaä chûáa sùén trong traái tim
nhûäng kho yïu mïën vaâ hiïíu biïët vïì con ngûúâi; caái saáng
taåo thiïn taâi cuãa öng laâ tòm nhûäng viïåc àún giaãn nhêët àïí
noái nhûäng àiïìu cao caã nhêët.
Àïí thuác àêíy phong traâo nhên dên thïë giúái àoâi cêëm vuä
khñ nguyïn tûã, Hñtmeát viïët mêëy baâi thú liïìn. Öng laâm lúâi
möåt em beá chïët vò bom nguyïn tûã úã Nhêåt:
Chñnh em àêy goä cûãa,
Cûãa moåi nhaâ, goä cûãa moåi nhaâ,
Khöng thêëy em xin chúá ngaåi maâ,
Ai thêëy àûúåc möåt em beá chïët,
Mûúâi nùm trûúác em coân söëng àoá,
Em chïët röìi Hirösima
Bêy giúâ em vêîn baãy tuöíi thú
Nhûäng em chïët khöng coân lúán nûäa...
Möåt baâi nûäa noái ngûúâi àaánh caá treã Nhêåt Baãn bõ chïët
vò àaám mêy nguyïn tûã bay qua; caái chïët vö lyá, kinh
khuãng truyïìn tûâ ngûúâi naây sang ngûúâi khaác:
... Quïn anh ài, em úi, húäi em mù’t àeåp,
Àûâng hön anh, öm êëp ngûúâi anh,
Quïn ài em nheá, duyïn tònh
Keão anh lêy chïët sang mònh cuãa em.
Thuyïìn kia laâ aáo quan àen,

Quïn ài em nheá haäy quïn duyïn tònh
Keão maâ con cuãa ta sinh
Ung nhû quaã trûáng thên mònh vûäa tan!
Töë Hûäu dõch
Baâi thûá ba chó mùåt goåi tïn boån truâm tû baãn:
(...)
Laâm cho chuáng ta thaânh ngûúâi laâ nhûäng baâ meå
Meå ài trûúác ta nhû aánh cuãa bêìu trúâi
Chùèng phaãi nhûäng baâ meå sinh caác öng ra àúâi?
Caác ngaâi úi, haäy biïët thûúng nhûäng baâ meå!

Nhûäng àaám mêy khöng àûúåc giïët
nhûäng con ngûúâi.
Laâm thú chöëng chiïën tranh, Nadim Hñtmeát cuäng gúåi
nhûäng haånh phuác àún sú, phöí biïën nhêët trong àúâi söëng
moåi con ngûúâi:
MÖÅT CHIÏËC TAÂU ÀI ÀAÁNH TRÊÅN
Àûáa con cuãa Bêët-cûá-ai lúán lïn trûúác mù’t nhòn

cuãa cha noá
Noá chêåp chûäng, chêåp chûäng, treâo lïn göëi cha,
Noá nhòn mùåt cha thêëy lúán lù’m, lúán lù’m
“Cha!”, noá goåi, vaâ thïë laâ vui nhû höåi heâ.
Con cuãa töi thò chó lúán lïn trong aãnh thöi,
êm thêìm khöng tiïëng noái, khöng cûã àöång.
Ngûúâi cha cuãa Bêët-cûá-ai dù’t tay con

vaâ àûa con ài chúi
Vúái cêy cöëi, vúái sêu boå, vúái chuyïën xe lûãa vaâ
chuyïën taâu àiïån
Cha chó cho con nhòn con choá cuãa Nhaâ ai
Ngûúâi cha cuãa Bêët-cûá-ai àem baánh mò vïì nhaâ,
Àem möåt chiïëc diïìu vïì cho con nhoã.
Nadim Hñtmeát úã tuâ 13 nùm, röìi phaãi rúâi xa töí quöëc,

àïí vúå vaâ con úã laåi Stùngbun (thuã àö Thöí Nhô Kyâ); loâng
öng àau àúán, nghô àïën nhûäng ngûúâi thên úã quï hûúng.
ÚÃ Stùngbun, bao nhiïu ngûúâi cha coân bõ tuâ, bao nhiïu
ngûúâi con coân bõ àe doåa treo cöí. Öng laâm tiïëp baâi thú
trïn àêy vúái caãnh möåt chiïëc taâu do keã cêìm quyïìn Thöí
gûãi ài àaánh höi úã Triïìu Tiïn:
Möåt chiïëc taâu rúâi Ximiïëc,(1)

Chúã traái nho hay traái vaã?
Möåt chiïëc taâu rúâi Ximiïëc,
Chúã toaân thõt con ngûúâi
- Thõt ngûúâi coá ùn àûúåc chùng?
Ài àêu àêëy, húäi trûúãng taâu?
Chúã lo phiïìn, chïët choác àïën Triïìu Tiïn...
Àoaån cuöëi baâi thú kïu goåi nhûäng ngûúâi thiïån chñ haäy
lïn tiïëng tûâ böën phûúng thïë giúái, haäy lïn tiïëng cao hún
ngoån suáng, haäy lïn tiïëng to hún bom àaån!
Möåt cêu chuyïån mú möång nïn thú, Nadim Hñtmeát liïn
hïå noá vúái loâng cùm phêîn boån àïë quöëc, boån phaát xñt, maâ
khöng chuát goâ eáp. Phaãi chùng vò Hñtmeát luön luön cùm
thuâ boån chuáng? Bù’t àêìu noái chuyïån luác nhoã hùçng ao ûúác
laâm “Ngûúâi àûa thû”, naâo àûa thû qua bùng tuyïët, dûúái
aánh bònh minh Bù’c cûåc, naâo àûa thû qua thaão nguyïn,
dûúái boáng mêy nùång nïì, naâo àûa thû trong thõ thaânh,
naâo àûa thû qua sa maåc, hay giûäa giöng baäo; giêëc mú
tuöíi nhoã àaä thaânh sûå thûåc khi öng nùm mûúi tuöíi àïën
nûúác Hunggari: treã con úã Buàapeát nhúâ öng àûa thû vïì
Maátscúva. Giûäa söë thû cuãa caác em, coá möåt phong bò àïì:
“Múmeát, con cuãa Nadim Hñtmeát, úã Thöí Nhô Kyâ”. Vïì
Maátscúva, öng seä àûa thû àïën tûâng àõa chó möåt, nhûng:
Duy coá möåt bûác töi khöng àûa túái àûúåc
Laâ thû cho Múmeát - Töi cuäng khöng thïí gûãi ài.
(1) Smyrne: möåt cûãa bïí nöíi tiïëng cuãa Thöí Nhô Kyâ.
Con cuãa Nadim

Boån cûúáp cù’t àûúâng vïì
Thû cuãa con,
con seä khöng hïì nhêån àûúåc.
Nhúá con, Nadim Hñtmeát nhù’c àïën nhiïìu lêìn:
Húäi ngûúâi vúå mù’t xanh,

Con thú ba thaáng anh àïí laåi cho mònh,
Buöíi êëy con múái cûúâi nhoeãn miïång.
Bêy giúâ con biïët noái,
Em coá têåp cho noá goåi “cha”?
Mêëy cêu thú trïn àêy nùçm trong baâi “Ghi taåi
Hunggari”; Nadim Hñtmeát kïí chuyïån vúái vúå rùçng mònh
àïën thùm vûúân thiïëu nhi úã Buàapeát; treã con rêët mïën öng,
quêën lêëy öng, rñu rñt nhû luä chim seã trûúác kia àaä àïën vúái
öng núi cûãa söí nhaâ tuâ. Baâi thú kïët thuác:
Möåt em beá Hy Laåp baá cöí anh

Em gaái beá giöëng möåt caânh ö liu tûúi maát
Em beá noái:
“Baác úi
ÚÃ nûúác cuãa em, úã nûúác cuãa baác,
Bao giúâ ta múái coá möåt núi nhû thïë naây?
Bao giúâ chuáng ta múái àûúåc múâi caác baån nhoã
Hunggari?”
Mònh úi,
luä con chuáng ta noáng loâng chúâ àúåi,
Chuáng ta phaãi laâm gò mau mau.
*
* *
Nhaâ thú Phaáp Àöëpdanhski (Dobzynski) kïí laåi lêìn àêìu

tiïn àûúåc gùåp Nadim Hñtmeát úã Vacxövi, muâa xuên 1954:
- “Viïåc êëy àöëi vúái töi nhû möåt luöìng àiïån, àûúåc nhòn
thêëy öng, àûúåc noái chuyïån vúái öng. Vò nhaâ thi sô àoá, àöëi
vúái töi laâ möåt nhên vêåt trong truyïån aão huyïìn... Nadim
Hñtmeát àaä chiïëm trong loâng töi ngay tûác khù’c, nhû öng
chiïëm loâng têët caã nhûäng ngûúâi úã quanh öng, vò tñnh hoaân
toaân giaãn dõ cuãa öng, vò buång töët cuãa öng àuáng hïåt nhû
thú öng - vò tñnh öng hoaåt àöång, vaâ vò caái khña traâo
phuáng mïën thûúng vaâ nhoån sù’c maâ chó riïng öng coá...”.
Thaáng chñn 1955, töi cuäng àaä àûúåc caái may mù’n àoá
trong àúâi, taåi Buàapeát. Múái lêìn àêìu bûúác vaâo phoâng ùn
lúán cuãa Khaách saån “Hoa Cuác”, töi àûúåc nghe baão nhoã bïn
tai: - “Nadim Hñtmeát úã àêìu kia”. Töi nhòn vïì phña àoá, vaâ
böîng nhiïn bao nhiïu hònh aãnh, tònh tûá, nhaåc àiïåu cuãa
thú Hñtmeát döìn túái trong àêìu. Tûâ ngaây nhoã àoåc Kiïìu, àoåc
Tònh sûã, àoåc Taãn Àaâ, àoåc Têy Sûúng Kyá v.v... töi àaä hoåc
àûúåc caái quan niïåm “liïn taâi”: yïu quyá caái taâi tònh. Gùåp
möåt thi haâo coá phaãi àêu laâ chuyïån thûúâng ngaây xaãy ra.
Töi biïët rùçng töi àang àûúåc möåt diïîm phuác. Vaâ mûúâi lùm
phuát sau, töi àûúåc giúái thiïåu vúái Nadim Hñtmeát. Vaâ ngay
nhêët kiïën, Nadim Hñtmeát múâi töi töëi höm àoá cuâng ùn bûäa
töëi vúái öng.
Cêu chuyïån bûäa àoá lêåp tûác ài vaâo thoaãi maái. Töi nhêån
ngay úã Nadim Hñtmeát ngûúâi anh lúán rêët röång raäi, mïën
thên. Nadim Hñtmeát cao to, toác húi hoa rêm, àöi mù’t yïu
thûúng vaâ nhoån sù’c, thûúâng hay duâng löëi traâo phuáng,
thñch noái ngûúåc laåi. Noái vïì cuöåc ài thùm cuãa töi úã nûúác
baån Hunggari, töi phaát biïíu: - “Chuáng töi mong hoåc àûúåc
nhiïìu àiïìu úã caác baån Hunggari”. Nadim Hñtmeát chùån

ngay töi: - “Vaâ hoå cuäng phaãi hoåc nhiïìu àiïìu úã caác anh
chûá!”. Töi baây toã loâng töi mïën phuåc nhaâ thú Nadim
Hñtmeát, vaâ thaânh thûåc noái: - “Töi mong moãi àûúåc ài theo
nhûäng bûúác cuãa àöìng chñ”. Tûác thò Nadim Hñtmeát phaãn
àöëi: - “Khöng, khöng! Khöng coá thi sô naâo theo bûúác cuãa
thi sô naâo”. Trûúác löëi noái chuyïån nhû laâ caäi nhau rêët
àaáng mïën àoá, töi nhêån thêëy têm höìn vaâ caá tñnh àùåc biïåt
cuãa Hñtmeát. Hñtmeát laåi noái: “Anh úã Viïåt Nam, úã phûúng
Àöng. Töi cuäng úã phûúng Àöng. Töi rêët haänh diïån vïì
phûúng Àöng cuãa chuáng ta...”. Röìi Hñtmeát noái chuyïån úã
quï hûúng Thöí Nhô Kyâ, kïí chuyïån tuöíi nhoã cuãa öng,
chuyïån böë, öng nöåi, öng ngoaåi cuãa mònh, möîi ngûúâi àïí laåi
trong tñnh tònh öng nhûäng neát rêët tûúng phaãn nhau. “Töi
tûúãng tòm thêëy úã töi têët caã nhûäng ngûúâi êëy...”.
Ngûúâi anh 53 tuöíi êëy - àïën nay (1959) laâ 57 tuöíi - coá
àöi mù’t rêët laâ Nadim Hñtmeát: hiïìn laânh, àöå lûúång, vaâ coá
möåt caái gò àau àúán úã bïn trong. Möåt ngoån lûãa chaáy têån
trong sêu thùèm cuãa têm höìn; thú Hñtmeát khöng phaãi laâ
caái thûá thú nöng choeân nhû vuäng nûúác.
Chõ phiïn dõch cho töi biïët: öng àïën Buàapeát àïí baân
viïåc quay truyïån cuãa öng thaânh phim, vaâ àïí chûäa bïånh
àau tim. Theo chõ noái, thò bïånh úã traái tim öng rêët nguy
cho tñnh maång. Nghe chõ noái, töi nghô: cuöåc söëng quaã laâ
möåt viïåc vô àaåi vaâ gay go. Nhaâ thú lúán kia mang ngay úã
giûäa traái tim mònh caái söëng vaâ caái chïët. Àöi mù’t cûúâi
giïîu vaâ àau àúán êëy, phaãi chùng vò caã möåt cuöåc àúâi tûâng
traãi nhiïìu chiïën àêëu vaâ àau khöí? Hñtmeát àaä tûâng viïët:
Möåt con dao hai lûúäi cù’m giûäa tim töi

Möåt lûúäi laâ con töi vù’ng xa, möåt lûúäi laâ
Stùngbun xa vù’ng.
Vaâ phaãi chùng cuäng búãi vò bïånh naâm ngay úã giûäa chöî
àêåp cuãa cuöåc àúâi? Nhû laâ möåt sûå trúá trïu, möåt sûå àuâa
nghõch ghï gúám?
Biïët Hñtmeát rêët bêån, nhûng àaä úã cuâng möåt khaách saån,
töi muöën cûá àûúåc noái chuyïån hoaâi. Töi tham. Töi muöën
noái vúái Nadim Hñtmeát rùçng:
- Àöìng chñ Nadim! Àöìng chñ cuäng nhû möåt caái cêy coá
traái quyá hún vaâng. Àöìng chñ chúá laå rùçng coá nhûäng ngûúâi
nhû töi, cûá muöën thú thêín maäi bïn cêy, mong haái àûúåc
möåt vaâi quaã.
Thêåt vêåy. Chuyïån àúâi xûa, coá öng tiïn chó àaá hoáa ra
vaâng. Vaâ coá ngûúâi khöng muöën xin vaâng, maâ muöën xin
caái ngoán tay chó àaä hoáa vaâng kia. Töi muöën xin Nadim
Hñtmeát rêët nhiïìu baâi thú, nhûng nhêët laâ töi muöën gùåp
Hñtmeát nhiïìu lêìn, nghe öng noái, noái vúái öng, tûúãng nhû
àuång chaåm àûúåc têm höìn cuãa öng, vaâo trong kho cuãa
têm höìn êëy. Nadim Hñtmeát lêëy nhûäng chuyïån àúâi thûúâng
maâ sao laåi laâm thú rêët hay, töi muöën hiïíu caái bñ quyïët
cuãa ngoán tay biïën têët caã thaânh ra thú êëy...
Khi nghe töi noái sù’p trúã vïì Viïåt Nam (10-1955).
Hñtmeát öm töi, hön, vaâ cùn dùån: - “Anh haäy hön giuâm
cho töi miïëng àêët cuãa Töí quöëc anh!” Ngûúâi Hñtmeát cao
to, hai caánh tay töi öm tûúãng nhû khöng hïët. Töi hiïíu
rùçng Nadim Hñtmeát nhúá Töí quöëc Thöí Nhô Kyâ vö cuâng.
Têåp thú cuãa öng: “Ài àaây thêåt laâ möåt caái nghïì gay lù’m”
in úã Phaáp nùm 1957 àaä noái nöîi àau loâng àoâi àoaån cuãa
öng nhúá nûúác, nhúá nhaâ.
*
* *
Chõ phiïn dõch cuãa Nadim Hñtmeát àûa cho töi mêëy túâ
giêëy Hñtmeát tùång. Töi múã ra. Thú àaánh maáy, thú viïët buát
chò. Múái àïën Buàapeát chûa mêëy höm, Hñtmeát àaä laâm baâi
Ghi taåi Hunggari, múã àêìu:
Chuáng töi àaáp maáy bay úã Púâraha
Chuáng töi haå caánh úã Buàapeát.
Laâm con chim rêët thñch

vaâ laâm àaám mêy laåi coân thñch hún.
Nhûng töi, töi bùçng loâng àûúåc laâm con ngûúâi
Vaâ caái chêët ûa nhêët cuãa töi, laâ àêët:
Coá leä vò vêåy maâ
Khi töi aáp traán vaâo cûãa söí maáy bay
Hay khi töi tûåa vaâo bao lan taâu thuãy,
cûá rúâi xa mùåt àêët,
laâ möåt nöîi buöìn chiïëm lêëy töi...
Mùåt àêët, con ngûúâi. Nadim Hñtmeát quan têm nhêët

àiïìu àoá. Vaâo thùm bïånh viïån, öng thöng caãm, uãi an:
Vaâng ài nhû möåt traái chanh, tan ài nhû möåt
cêy nïën,
Àöí xuöëng bêët thêìn nhû möåt thên cêy muåc,
Nhûäng baån öëm àau, anh em cuãa töi úi,
Chuáng ta chùèng phaãi laâ chanh, laâ nïën, laâ cêy,
Nhúâ trúâi chuáng ta laâ nhûäng con ngûúâi.
Töët thay, chuáng ta biïët uöëng thuöëc cuâng vúái
hy voång,
Vaâ nhêët quyïët baão rùçng: “Ta phaãi söëng”.
Vaâ Nadim Hñtmeát cuäng laâm nhûäng baâi thú tònh. Thú
tònh cuãa öng laåi caâng haâm suác. ÚÃ Hñtmeát, àún giaãn vaâ
ngù’n laâ kïët tinh cuãa möåt nghïå thuêåt bêåc thêìy. Öng noái
ra, maâ nhû khöng muöën noái hïët. Àoá cuäng laâ truyïìn
thöëng laâm thú cuãa phûúng Àöng chùng? Chêëm phaá möåt
àöi neát, maâ sao múã ra nhûäng sêu thùèm bao la cuãa tònh
caãm! Öng noái: Em laâ xûá súã cuãa anh. Em laâ loâng sêìu xûá
cuãa anh... Luác túái àûúåc em laâ luác biïët rùçng em laâ núi
khöng bao giúâ túái àûúåc... - Thú Hñtmeát thûúâng laâm nhû
nhûäng baâi haát vúái nhiïìu cêu laáy laåi. Möîi cêu lùåp laåi laâ
möåt ngên vang nhû khöng dûát bao giúâ. Baâi thú sau àêy
nhû lúâi trong dên ca nûúác Thöí:
MUÂA THU
Ngaây àaä ngù’n dêìn röìi

Tiïët mûa buöìn sù’p laåi
Cûãa múã röång chúâ em,
Sao, sao em chùèng túái?
ÚÁt xanh, baánh, muöëi àïí trïn baân

Nhûng rûúåu vò em anh àaä roát
Anh uöëng hïët nûãa röìi,
Anh àaä uöëng khöng em,
Sao, sao em chùèng túái?
Nhûng kòa traái cêy mêåp maåp

Nghô suy vaâ chñn trïn caânh
Traái seä tûå mònh rúi ruång
Nïëu em coân chêåm thùm anh.
Vaâ baâi thú ngù’n sau àêy cuäng nhû àöi mù’t cuãa
Nadim Hñtmeát, yïu thûúng vaâ coá möåt nöîi àau àúán, àöi
mù’t hiïíu hïët chuyïån àúâi:
ÀÖI TA
Àöi ta em húäi, biïët àêu

Chûa tûâng tha thiïët yïu nhau thïë naây
Nïëu tûâ em àoá ta àêy
Höìn chûa thöng caãm tûå ngaây coân xa.
Biïët àêu em húäi àöi ta
Chûa tûâng gù’n boá thiïët tha mùån nöìng,
Nïëu trùm nùm cuöåc tao phuâng
Àúâi khöng chia caách giûäa loâng àöi ta!
Huy Cêån dõch
Baâi haát tiïëp theo àêy vui, nhûng cuäng khöng phaãi caái
vui nöng caån, möåt chiïìu:
Nïëu àùåt em nùçm giûäa loâng tay
Vaâ nùm ngoán tay ta kheáp laåi,
Vaâ boã tay vaâo tuái ta ài,
Vaâ miïång haát baâi ca ïm aái,
Ài daåo phöë giûäa muâa xuên múái!
Nadim Hñtmeát àaä àûúåc tùång Giaãi thûúãng Hoâa bònh
quöëc tïë. Thú cuãa öng laâ tiïëng haát chiïën àêëu cho Hoâa
bònh. Caái àiïím tuyïåt diïåu cuãa thú Hñtmeát, theo yá töi, laâ
tòm caách caâng gêìn guäi con ngûúâi caâng töët, khöng àûa thú
lïn cao àaåo, maâ tòm caách noái thïë naâo cho nhiïìu ngûúâi
hiïíu nhêët, nhiïìu ngûúâi ûa nhêët. Búãi vò cuöåc chiïën àêëu
hiïån nay laâ cuöåc chiïën àêëu cuãa àaåi àa söë nhûäng con
ngûúâi. Khöng phaãi vö cúá maâ thú Hñtmeát àûúåc dõch ra saáu
mûúi thûá tiïëng. Thú tòm àïën vúái àa söë ngûúâi, thò àa söë
ngûúâi seä tòm àïën thú. Töi thêëy baâi hoåc sêu sù’c, lúán lao
nhêët cuãa thú Hñtmeát laâ quan àiïím quêìn chuáng.
*
* *
Nadim Hñtmeát laâ möåt nhaâ thú lúán, möåt àaãng viïn
cöång saãn lêu nùm, möåt chiïën sô kiïn quyïët. Chuáng ta
khöng nhûäng muöën hoåc lyá luêån trong caác taâi liïåu, maâ rêët
muöën hoåc têåp caái lyá luêån àaä thûåc haânh, àaä nhaâo nùån
trong möåt trñ tuïå nhû Nadim Hñtmeát, àaä àêm hoa kïët
quaã trong nhûäng taác phêím ûu viïåt. Nhaâ thú Huy Cêån kïí
laåi nhûäng lúâi Nadim Hñtmeát(1) àaä troâ chuyïån vúái mònh vïì
vùn nghïå, vùn hoáa; xin cheáp ra àêy laâm nhûäng taâi liïåu
tham khaão cho chuáng ta:
- Hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa, lúâi Nadim Hñtmeát noái,
khöng phaãi laâ möåt vêën àïì vïì hònh thûác hay buát phaáp.
Töi cho rùçng hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa laâ sûå aáp duång
nhûäng nguyïn lyá Maác - Lïnin vaâo thêím myä. Laâ möåt
ngûúâi cöång saãn, töi biïët rùçng: cêìn phaãi caãi taåo thïë giúái,
chûá khöng phaãi chó laâ nhòn ngù’m noá. Chuáng ta khöng
nïn phaãn aánh thïë giúái theo löëi möåt caái gûúng. Nïëu ngûúâi
ta goåi hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa laâ möåt phûúng phaáp,
thò àoá phaãi laâ möåt phûúng phaáp tñch cûåc, noá bao haâm
möåt khña caånh giaáo duåc. Laâ möåt ngûúâi maác-xñt lïnin-nñt,
töi biïët rùçng moåi thûåc taåi laâ möåt quaá trònh göìm coá caái
chïët ài, caái múái sinh, caái seä àïën. Thûåc taåi laâ möåt núi mêu
thuêîn. Àoá laâ nguyïn lyá cêìn nhù’c laåi. Tuy nhiïn, khi
(1) Huy Cêån àaä gùåp N. Hñtmeát úã Lïningúrat nùm 1957, vaâ úã Leápzñch
thaáng 8-1959. Vïì nhûäng yá kiïën cuãa N. Hñtmeát, baån àoåc nïn xem
laåi baâi phoãng vêën cuãa N. Hñtmeát traã lúâi cho Àöëpdanhsky úã baáo
Vùn hoåc Phaáp, taåp chñ Vùn nghïå àaä trñch dõch (söë 16, thaáng
9-1958).
phaãn aánh thûåc taåi, töi phaãi giuáp àûúåc Àaãng töi, vaâ töi
giuáp quêìn chuáng tûå giaáo duåc mònh, do àoá giuáp vaâo viïåc
caãi taåo thïë giúái. Thûåc taåi laâ möåt núi mêu thuêîn, nhûng
töi cuäng phaãi àöìng thúâi thêëy caái thöëng nhêët cuãa noá. Caái
àêìu cuãa chuáng ta laâ saáng taåo, noá khöng nhûäng phaãn
aánh, maâ coân chïë biïën nûäa. Vñ duå, trong taåo vêåt, khöng
coá ngûåa xanh, vaâ cuäng hiïëm coá möåt chên trúâi vaâng.
Nhûng maâ hònh aãnh sau àêy: “Nhûäng con ngûåa xanh
chaåy àïën möåt chên trúâi vaâng” àöëi vúái töi coá möåt caái
nghôa. Ngûúâi ta coá thïí laâm hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa
vúái möåt buát phaáp theo löëi chuåp aãnh, nhûng ngûúâi ta cuäng
coá thïí laâm hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa vúái buát phaáp cuãa
hoåa sô Henri Matisse(1). Búãi vò hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa
khöng phaãi laâ möåt giaáo àiïìu; noá trao möåt khaã nùng saáng
taåo to lúán nhêët cho möîi nghïå sô. Nûä àöìng chñ Kúruápscaia
coá thuêåt laåi: - “Vúái Lïnin, vùn hoåc cöí àiïín Nga laâ möåt
nguöìn hiïíu biïët lúán lao”. Töi muöën rùçng, àöëi vúái Àaãng,
vùn hoåc coân giuáp cho hiïíu, giuáp cho biïët nhûäng gò xaãy ra
trong têm höìn quêìn chuáng... Rêët nhiïìu lêìn trong àúâi, töi
àaä laâm nhûäng baâi thú, vúã kõch theo commùng (àùåt haâng)
cuãa Àaãng töi. Töi kiïu haänh vïì caái àoá. Nhûng àoá laâ
nhûäng chó thõ khöng phaãi Àaãng àoåc ra miïång; àoá laâ töi
tûå àùåt cho töi... Tuy nhiïn, nhûäng yïu cêìu àoá phaãi thûåc
hiïån bùçng nhûäng taác phêím nghïå thuêåt chûá khöng phaãi
bùçng nhûäng khêíu hiïåu.
...Nhûäng gò töi cêìn noái, töi muöën noái trûåc tiïëp ra. Nhaåc
àiïåu, hònh aãnh, nhõp khuác giuáp vaâo rêët nhiïìu cho thú, nhû
boáng trùng giuáp vaâo cho sù’c àeåp cuãa phuå nûä. Song le, möåt
ngûúâi àaân baâ àeåp phaãi laâ vêîn coân àeåp dûúái aánh mùåt trúâi.
(1) Möåt hoåa sô nöíi tiïëng Phaáp, coá nhûäng saáng taåo àöåc àaáo.
(Nhûng, nhû baån biïët, coá nhiïìu sù’c àeåp khöng àûúng nöíi
aánh ban ngaây). Coá nhiïìu baâi thú cuäng thïë.
...Trûúác kia, töi hay viïët daâi. Trong tuâ, töi úã vúái nhûäng
ngûúâi àöìng nguåc cöng, nöng. Chuáng töi bõ giam trong
möåt nhaâ tuâ úã tónh. Töi àaä àoåc thú töi cho nhûäng ngûúâi
êëy nghe. Möåt höm, möåt nöng dên giaâ baão töi: - “Anh viïët
khaá àêëy. Nhûng anh viïët daâi quaá. Anh nïn noái nhûäng
àiïìu muöën noái möåt caách trûåc tiïëp, caâng àún giaãn caâng
hay; nhû vêåy, chuáng töi seä nhúá àûúåc”.
Tûâ luác àoá, töi àaä hoåc viïët ngù’n vaâ viïët thùèng.
... Töi rêët yïu Nïruàa, Ïlua, Aragöng. ÚÃ Ïlua, coá
nhûäng chöî khoá, nhûng caái ngù’n goån cuãa anh, töi rêët
thñch. Vaã laåi, trong nghïå thuêåt, bao giúâ cuäng coá nhûäng caái
khoá maâ ta nïn tòm hiïíu, nïëu quaã thêåt ta yïu nghïå thuêåt.
Töi cuäng rêët yïu Nicöla Ghilen(1). Töi rêët yïu thú Tago
(Tagore) vaâ nhaåc Baát (Bach)(2). Töi coác cêìn caái veã thêìn bñ
cuãa hoå. Töi biïët hoå coá àiïím thêìn bñ, nhûng trong taác phêím
hoå, xuyïn qua veã thêìn bñ, caái coá nhiïìu nhêët laâ loâng yïu sûå
söëng, loâng tin cuöåc àúâi. Vò vêåy nïn Baát vêîn laâ rêët lúán
trong caác nhaåc sô lúán nhêët, Tago vêîn laâ rêët lúán trong caác
thi sô lúán nhêët... Thúâi töi coân treã, töi hay heåp hoâi. Bêy giúâ,
töi khöng heåp hoâi nûäa. Bêy giúâ töi gù’ng tòm hiïíu têët caã
nhûäng caái hay, caái àeåp àaä coá vaâ àang taåo ra trïn thïë giúái.
- ÚÃ Trung Quöëc luác àêìu (nùm 1951), töi khöng thïí hiïíu
àûúåc Kinh kõch vaâ nhaåc Trung Quöëc; töi beân tûå baão: - Saáu
trùm triïåu ngûúâi yïu kõch êëy vaâ nhaåc êëy, thïë têët laâ coá möåt
caái lyá sêu xa. Nïëu töi maâ khöng hiïíu kõch êëy vaâ nhaåc êëy,
chù’c laâ töi múái laâ ngûúâi ngöëc. Thïë röìi töi ài xem liïìn mûúâi
àïm Kinh kõch; àïën àïm thûá mûúâi möåt, töi àaä khaám phaá
(1) Nicolas Guillen, nhaâ thú vô àaåi cuãa àaão Cuba (chêu Myä).
(2) Jean Seábastien Bach (1685-1750), nhaåc sô trûá danh Àûác.
ra caái hay cuãa noá. Hiïån giúâ, töi thûúâng múã raàiö àïí nghe
Kinh kõch vaâ nhaåc Trung Quöëc...
*
* *
Vïì têåp thú “Ài àaây thêåt laâ möåt caái nghïì gay lù’m”.
Nadim Hñtmeát cuäng noái vúái Huy Cêån: - “Têåp thú êëy húi
buöìn. Ngûúâi ta coá quyïìn buöìn, nhûng khöng coá quyïìn bi
quan... Töi luön luön coá caái caãm tûúãng rùçng töi laâm viïåc
caã cho haånh phuác cuãa nhên loaåi mai sau, vñ duå ba trùm
nùm nûäa. Cuäng nhû möåt ngûúâi cha laâm luång cho àûáa con
mònh. Àöëi vúái töi, àoá khöng phaãi laâ möåt caãm tûúãng trûâu
tûúång. Vò vêåy maâ noá cho töi caái can àaãm söëng, phêën àêëu,
laâm viïåc, saáng taåo”.
Nhaâ thú Nadim Hñtmeát mang ngay úã traái tim mònh
caái nguy cú coá thïí böîng chöëc qua àúâi. Àûáng trûúác caái chïët
coá thïí àïën vúái mònh bêët cûá luác naâo, Hñtmeát trêìm tônh,
ruát ra tûâ àoá möåt sûå cao khiïët, àöå lûúång. Cêìm bûác àiïån
baáo tin möåt nûä taâi tûã Tiïåp Khù’c baån thên cuãa öng,
thûúâng àoáng vai trong kõch cuãa öng, treã, àeåp, vûâa chïët
bêët ngúâ, öng noái: - Caái chïët laâ möåt trong nhûäng quyïín
saách thêëu lyá nhêët maâ töi àaä àoåc trong àúâi. Noá giuáp töi
yïu sûå söëng hún, giuáp töi söëng trong hún vaâ saåch hún;
khi töi nghô möîi caá nhên chuáng ta röìi cuäng seä qua àúâi,
thò töi tûå hoãi: taåi sao ganh nhau? gheát nhau? sao laåi àöë
kyå nhau?
Caái con ngûúâi thi sô êëy, dûúâng nhû khi àaä chaåm àïën
möåt caái gò, thò cuäng khöng àïí cho caái êëy têìm thûúâng, maâ
daán möåt ñt cuãa traái tim mònh vaâo àoá. Trao têåp thú “Ài
àaây” cho nhaâ thú Viïåt Nam, Nadim Hñtmeát cuäng àïì:
“Tùång àöìng chñ Huy Cêån, àïí chûáng toã rùçng trong hai
cuöåc gùåp, ngûúâi ta àaä thaânh baån thiïët cöët cuäng nhû laâ
àaä biïët nhau tûâ hai ngaân nùm”. - Vaâ taåi thaânh Leápzñch
(Àûác), Huy Cêån àaä bònh àiïåu thú luåc baát vaâ dõch cho nhaâ
thú lúán Thöí Nhô Kyâ nghe baâi thú trao tay
TØÅNG NADIM HÑTMEÁT
Gêìn Anh loâng êëm aáp sao!

Cêy bïn àûúâng cuäng bûúác vaâo ngaây xuên.
Thú Anh hay nù’ng trong ngêìn?
Àêët nghe xao xuyïën vaån mêìm xuên lïn.
Quen Anh töi tûúãng laâm quen
Nghòn nùm nhên loaåi thaânh tïn möåt ngûúâi.
Tin Anh êëy cuäng tin àúâi
Nhû tin nù’ng doåi hoa cûúâi long lanh.
Ngûúâi tin ngûúâi hún, qua Anh:
Trúâi soi nûúác thùèm caâng xanh thù’m trúâi.
3-8-1959
Têåp thú “Ài àaây” noái àïën vúå Nadim, con Nadim úã Thöí
Nhô Kyâ, àïën khöí cûåc cuãa dên nûúác öng, àïën bïånh àau
tim cuãa öng, noái nhûäng cuöåc ài thùm Hunggari, Ba Lan,
Tiïåp Khù’c, Bungari, noái cuöåc xêy dûång chuã nghôa xaä höåi
úã caác nûúác dên chuã nhên dên, noái àïën caái “nghïì ài àaây
gay lù’m”. Coá nhûäng baâi thú quùån àau, nhûng chñnh laåi
toaát ra lúâi sêu sù’c töë caáo boån “àao phuã”. Cuäng nhû
Hñtmeát lêëy caái hùçng ngaây, caái thúâi sûå, chñnh trõ gù’n liïìn
vaâo bûúác ài lúán lao cuãa lõch sûã, Hñtmeát àaä gù’n liïìn caái
riïng cuãa öng vúái caái chung cuãa xaä höåi, cuãa Àaãng, cuãa
loaâi ngûúâi.
Múmeát con úi,
Cha gûãi con
Cho Àaãng Cöång saãn Thöí.
Lúâi thú lay àöång àïën khuác ruöåt chuáng ta. Cuäng nhû
Aragöng trong têåp thú “Quyïín truyïån dúã dang”, Hñtmeát
noái àïën mònh, maâ ta khöng coá caái caãm giaác nùçng nùång
khi ta nghe möåt söë chuyïån caá nhên; hai têåp thú cuãa hai
nhaâ thú àïìu laâ nhûäng tiïëng haát yïu thûúng, biïët mònh
khöí àau, nhûng khöng thêët voång, traái tim úã àêy tûå àöët
chaáy, nhûng laåi toãa ra möåt aánh saáng maâ ngûúâi ta thêëy
nhû laâ aánh tin tûúãng. Têåp thú “Ài àaây”, riïët laåi àïën loäi,
laâ cêìm chù’c muåc àñch àêëu tranh, nù’m chù’c thù’ng lúåi
sau cuâng. Àau hay nhúá cuäng laâ nùçm trong caái luöìng
phêën chêën, phêën àêëu.
*
* *
Caái sûác maånh, caái àeåp cuãa thú Nadim Hñtmeát nùçm úã
tònh caãm chên thûåc, chên thûåc àïën tûúác boã têët caã àiïím
trang, àïí trêìn caái têm tû sêu sù’c. Töi nghô rùçng caái hay
nhêët cuãa thú, caái thú bêåc nhêët laâ saáng taåo tònh caãm, saáng
taåo chêët söëng, thûá múái àïën caái saáng taåo hònh aãnh, saáng
taåo ngön ngûä. Laâm thú chöëng bom nguyïn tûã, maâ saáng
taåo ra em beá baãy tuöíi chïët taåi Hirösima ài xin chûä kyá,
thò theo yá töi, àoá laâ thêìn tònh vö haån cuãa thú; àoá laâ vô
àaåi cuãa taâi thú Nadim Hñtmeát. Vô àaåi cuãa taâi thú vaâ cao
caã cuãa têm höìn:
Haäy giaã nhû ngûúâi ta úã trong tuâ,

vaâ tuöíi ngûúâi ta nùm mûúi lêìn nûäa,
Vaâ giaã nhû mûúâi taám nùm qua nûäa
Múái àïën ngaây múã cûãa nguåc tuâ,
Coá thïë chùng
Anh vêîn söëng vúái thïë giúái bïn ngoaâi
Vúái nhûäng con ngûúâi, vúái nhûäng loaâi vêåt,
vúái nhûäng cuöåc àêëu tranh, vaâ nhûäng
laân gioá phêët
cuãa thïë giúái úã bïn ngoaâi tûúâng vaách.
Thïë àêëy, duâ anh úã àêu, duâ hoaân caãnh
thïë naâo,
Anh phaãi söëng
Nhû chùèng bao giúâ anh phaãi chïët.
Nadim Hñtmeát, ngûúâi mang möåt traái tim öëm àau,
cuäng laâ ngûúâi coá traái tim lúán lao. Möåt trong nhûäng traái
tim töët àeåp nhêët cuãa loaâi ngûúâi úã thúâi àaåi chuáng ta.
11-1956 - 10-1959
Xuên Diïåu
NOÁI VÏÌ THÚ NADIM HÑTMEÁT
Khi giúái thiïåu nhûäng baâi thú cuãa möåt nûä chiïën sô Hy
Laåp laâm úã trong tuâ(1), nhûäng baâi thú hay vûúåt qua song
sù’t nhaâ nguåc, tung lïn trïn thïë giúái, nhaâ thú Nadim
Hñtmeát noái: “Enli Yanniàu laâm möåt loaåi thú trûåc tiïëp,
khöng coá nhûäng caái huú tay vö böí, khöng àù’p thïm vö
löëi; baâ laâm möåt loaåi thú cuäng giöëng nhû kiïën truác cöí àiïín
Hy Laåp... Baâ àaä tòm ra àûúåc caái àoá búãi vò nhûäng àiïìu baâ
cêìn noái vúái nhûäng con ngûúâi, cuäng roä raâng, cuäng trong
vù’t, cuäng saáng suãa nhû thïë”.
Nhû kiïën truác cöí àiïín Hy Laåp... Nadim Hñtmeát cuäng
àaä tûâng laâm thú trong mûúâi ba nùm ngöìi tuâ phaát xñt, thú
Hñtmeát cuäng tung bay ra ngoaâi nhû thïë; thïë giúái àaä vò
cöång saãn vaâ vò thú Hñtmeát, cûáu àûúåc Hñtmeát ra khoãi nhaâ
tuâ; töi khöng biïët so saánh thú Hñtmeát vúái caái gò tinh hoa
cöí àiïín cuãa vùn minh, vùn hoáa Thöí Nhô Kyâ, nhûng töi
biïët: khi noái vïì nhûäng àûác tñnh cuãa thú Enli Yanniàu,
Hñtmeát cuäng noái caái hoaâi baäo, caái chuã yá vaâ caái thûåc hiïån
cuãa mònh trong thú.
(1) Laâ vúå cuãa nhaâ caách maång Hy Laåp Beloyannis àaä bõ chñnh quyïìn
phaát xñt Hy Laåp boã tuâ vaâ xûã tûã, baâ Elli Yannidou bõ cêìm tuâ àaä
hún mûúâi nùm nay taåi Hy Laåp.
Nadim Hñtmeát àaä tûâng noái: mònh thñch nhûäng sù’c

àeåp úã dûúái aánh saáng mùåt trúâi vêîn cûá coân àeåp chûá khöng
nhúâ mûúån vaâo sûå lúâ múâ cuãa boáng trùng. Thú Hñtmeát laâ
thûá thú trûåc tiïëp. Trûåc tiïëp, noái bùçng con àûúâng ngù’n
nhêët tûâ traái tim cuãa thi sô àïën traái tim cuãa haâng triïåu
ngûúâi. - ÊËy thïë maâ taåi sao caái thú roä raâng, trong vù’t,
saáng suãa êëy, àöi khi, vaâ nhiïìu khi nûäa, coá nhûäng ngûúâi
laåi coá thïí tûúãng nhû laâ “khoá”? Taåi vò caái chuyïån àúâi, caái
chuyïån thú noá röëi rù’m lù’m. Töi àùåt rêët cao, vaâ rêët
thûúãng thûác caái luöìng cuãa nhûäng thú hay kim cöí àöng
têy maâ duâng nhiïìu nhûäng phûúng tiïån trau chuöët, nhiïìu
nhûäng ngoåc ngaâ chêu baáu cuãa vùn chûúng; cöë nhiïn thú
khöng hay thò töi khöng yïu àûúåc, vaâ mùåt khaác, nhûäng
thú hay maâ mang nhiïìu phuåc sûác, vêîn cûá rêët chên thûåc,
vaâ caái cöët loäi cuãa noá vêîn àún giaãn. Coá leä mûúån nhûäng
hònh tûúång vïì nêëu nûúáng giuáp cho ta dïî diïîn àaåt hún:
coá loaåi cao lûúng mô võ (trong thú), vúái möåt thûåc chêët beáo
böí, àaä duâng möåt caách nêëu nûúáng kyä xaão cao kyâ, traãi qua
bao nhiïu lûãa, nhòn àaä thêëy bao nhiïu cöng phu, ùn thò
chûáa àûång bao nhiïu thúm ngon àêåp maånh. Rêët nhiïìu
nhaâ thú lúán àaä taåo ra loaåi cao lûúng mô võ êëy.
Töi gaåt ra ngoaâi caái loaåi giaã cao lûúng mô võ (trong
thú), thûåc chêët beáo böí dô nhiïn laâ khöng coá gò, chó lûâa
àûúåc nhûäng ngûúâi nheå daå vaâ chûa saânh, bùçng nhûäng
ngoùåt ngoeåo tiïu haânh dêëm úát - caã àûúâng, múä nûäa; - loaåi
giaã naây thò xûa nay khöng thiïëu gò, vaâ àaä gêy möåt tai
haåi rêët lúán, laâ laâm sai laåc khiïëu thêím myä cuãa möåt phêìn
àaáng kïí trong cöng chuáng.
Nhûäng caái röëi rù’m laâ úã chöî naây: lûúäi cuãa ngûúâi ùn àaä
quen rêët nhiïìu, rêët lêu vúái löëi nêëu, vúái caái loaåi cao lûúng
mô võ chên chñnh noái trïn àêy. Vaâ vò quen nhû thïë (trong
nhiïìu thïë kyã), nïn coá phêìn búä ngúä, ngúå ngaâng, coá phêìn
khoá khùn khi gùåp möåt loaåi cao lûúng mô võ chên chñnh
(trong thú) nêëu nûúáng theo möåt löëi khaác: löëi möåc. - Caái löëi
noái rêët dïî daâng cuãa thú Nadim Hñtmeát, vò nhiïìu ngûúâi
chûa quen nghe, chûa quen thûúãng thûác, nïn laåi coá caái
caãm tûúãng nhû laâ “khoá”. Coá leä möåt caái chòa khoáa chñnh,
cùn baãn àïí vaâo trong thïë giúái thú cuãa Nadim Hñtmeát, laâ
nhêån thûác rùçng: Hñtmeát ao ûúác laâm möåt loaåi thú voåt thùèng
ra tûâ sûå vêåt, tûâ cuöåc söëng, tûâ loâng ngûúâi vaâ höìn ngûúâi,
khöng traãi qua möåt sûå nù’n noát, thïm thù’t, xaâo xaáo. Töi
noái ao ûúác, vò loaåi thú nhû vêåy khoá laâm lù’m; caái loaåi thú
tûúãng nhû khöng coá nghïå, coá thuêåt gò caã chñnh laåi àoâi hoãi:
trûúác tiïn möåt con mù’t tinh àúâi vö haån, àïí lêëy àûúåc caái
chêët sêu nhêët cuãa suy nghô, cuãa tònh caãm, vaâ cuãa sûå vêåt.
Bù’t àûúåc caái tinh chêët ghï gúám àoá, thò thêåt laâ khöng cêìn
thïm thù’t gò nûäa; nhûng noá àoâi hoãi möåt sûå choån loåc taâi
diïåu vö haån; sûå giaãi phêîu naây àoâi hoãi nhûäng con dao cuãa
àöi mù’t - “con mù’t anh sù’c hún dao” - chûá khöng phaãi laâ
caái thûá dao, duâ laâ cêìm kheáo leáo, úã tay.
Caái loaåi thú naây àoâi hoãi möåt nghïå thuêåt cao cûúâng.
Löëi möåc, möåc vaâ àuáng chûâng naâo, caâng nöíi bêåt caái tinh
chêët chûâng êëy. Coá nhûäng baâi thú Hñtmeát, thú voåt ra nhû
tûâng thoãi, nhûäng cêu thú nhû nhûäng thoãi, thoãi naây cûá àïí
nguyïn chêët bïn caånh thoãi kia, khöng cêìn coá nhûäng lúâi
phuå àïí nöëi “cho noá liïìn”. “Cho noá liïìn” laâ möåt yïu cêìu
raâng buöåc caác yá laåi vúái nhau cho dïî hiïíu, nhûng rêët
nhiïìu khi, àùåc biïåt laâ trong thú, “cho noá liïìn” taåo ra
nhûäng dêy mú rïî maá vö ñch, rûúâm raâ àïën nöîi caái phuå che
khuêët caã caái chñnh. Coá nhûäng ngûúâi laâm thú cûá coá
“nhûäng caái huú tay vö böí, nhûäng caái àù’p thïm vö löëi”,
àïí cho noá liïìn, cho noá àêìy àuã nhû khi kïí “thên thïí con
ngûúâi göìm coá ba phêìn: àêìu, mònh vaâ tay chên”, àêìy àuã
nhû ngûúâi ngöìi chuåp aãnh phaãi xoâe àuã mûúâi ngoán tay trïn
hai àêìu göëi; chñnh caái thoái quen “àêìy àuã” êëy dòm chïët
àuöëi caái tinh chêët cuãa thú! Maâ cuäng chñnh caái têåp tuåc cuãa
chuáng ta nghe vaâ xem cho “àêìy àuã” êëy laâm cho chuáng ta
thêëy nhûäng baâi thú cuãa Nadim Hñtmeát nhû laâ “khoá”. Töi
xin lêëy baâi sau àêy laâm möåt vñ duå khaá àiïín hònh:
CAÁI BUÅNG THIÏNG LIÏNG
Húäi mònh,ngûúâi meå mù’t àoã hoe

Húäi mònh,ngûúâi tiïu diïåt vaâ ngûúâi saáng taåo
Húäi mònh,nùçm dûúái gêìm cêìu saát kïì vúái nûúác
Húäi mònh,tiïëng cuãa nhûäng quaãng trûúâng
böëc lûãa
Húäi mònh, thú cuãa moåi baâi thú, nhaåc cuãa
muön baâi nhaåc,
Húäi mònh, ngûúâi chõ cö em
Húäi mònh, caái con trúâi ruãa,
Húäi mònh, bõ xûã úã phaáp trûúâng,
Húäi mònh, têët caã caái gò úã àúâi,
Húäi mònh, CAÁI ÀOÁI
Ta raåp traán xuöëng chên mònh trêìn troåi
Thïì vúái mònh rùçng
TA SEÄ ÀAÁNH NHAU
Àùång laâm no caái buång mònh thêìn thaánh,
buång cuãa mònh
Chûá khöng phaãi buång töi, buång chuáng töi,
buång hù’n, buång chuáng noá.
1929
Trûúác hïët, khöng phaãi laâ möåt ngûúâi cöång saãn thò
khöng thïí laâm àûúåc baâi thú naây. Baâi thú naây, chûä mònh
úã àêy laâ noái vïì quêìn chuáng. Nhû ngûúâi laâm thú naâo
khaác, thò coá thïí noái: “Öi quêìn chuáng vô àaåi, lao khöí, quêìn
chuáng bõ raách mùåc àoái ùn! Töi nguyïån xin àêëu tranh suöët
àúâi, àïí laâm cho mònh àûúåc no êëm...”. Hñtmeát khöng noái
bùçng suy nghô nhû vêåy, maâ noái möåt caách voåt thùèng ra tûâ
àúâi söëng; löëi thú cuãa Hñtmeát nhû àêët tûâ lûúäi caây múái xaáo
lïn, coân böëc húi, noáng höíi, run rêíy nhû thõt ngûúâi, chûá
khöng phaãi àêët àaä caây xong mêëy höm, àoång àûáng, laånh
nguöåi. Ngay caái chûä “quêìn chuáng” cuäng coá thïí thaânh ra
trûâu tûúång, thaânh ra möåt khaái niïåm, múâ múâ, lu loâa; nïn
Hñtmeát àûa yá niïåm quêìn chuáng ra dûúái caái thïí rêët sinh
àöång: chûä “mònh” vûâa laâ tûâng ngûúâi lao khöí möåt: ngûúâi
meå khoác mù’t àoã hoe, ngûúâi hay nhoám ngûúâi söëng dûúái
gêìm cêìu (chuáng ta haäy nhúá gêìm cêìu söng Caái dûúái thúâi
Phaáp thuöåc); vûâa laâ têët caã nhûäng ngûúâi lao khöí: tiïëng
cuãa nhûäng quaãng trûúâng böëc lûãa; vûâa laâ yá niïåm quêìn
chuáng vô àaåi: ngûúâi tiïu diïåt vaâ ngûúâi saáng taåo - thú cuãa
muön baâi thú, nhaåc cuãa muön baâi nhaåc - têët caã caái gò úã
àúâi; Hñtmeát trúã laåi noái vúái tûâng caá thïí: ngûúâi chõ cö em;
röìi laåi àïën vúái hònh aãnh nhûäng ngûúâi quêìn chuáng bõ xûã
úã phaáp trûúâng; trong nguyïn vùn, Hñtmeát goåi lïn thûúng
yïu vö haån, vúái hònh aãnh nhûäng cö gaái ngheâo khöí: “ngûúâi
chõ cö em cuãa ta”, (khi dõch, tûúác búát àïí lêëy nhõp àiïåu),
àïí röìi tiïëp theo mù’ng laâ: caái con trúâi ruãa , vûâa lêëy möåt
tiïëng mù’ng ruãa cuãa caác giai cêëp boác löåt, chuyïín thaânh
möåt tiïëng “mù’ng yïu” cuãa ta àöëi vúái nhau; têët caã mûúâi
chûä “mònh” àïìu laâ noái quêìn chuáng, chûä “mònh” thûá mûúâi
goåi quêìn chuáng laâ CAÁI ÀOÁI. Baâi thú naây chó coá thïí viïët
do möåt nhaâ thú cöång saãn, khöng phaãi chó vò noá coá möåt
quan àiïím maác xñt vïì quêìn chuáng, coá nhûäng tû tûúãng xaä
höåi chuã nghôa, maâ hún nûäa, caái mûác àöå thiïët tha da diïët
vúái quêìn chuáng êëy, chñnh múái laâ mang tû tûúãng cöång saãn
àïën cao àöå.
Ta raåp traán xuöëng chên mònh trêìn troåi
Ta thïì vúái mònh rùçng
TA SEÄ ÀAÁNH NHAU
Àùång laâm no caái buång mònh thêìn thaánh...
Töi nghô rùçng möåt nhaâ thú lúán múái noái àûúåc nhû vêåy.
Baâi thú quy tuå nhûäng lao khöí ngaân lêìn cuãa quêìn chuáng
vaâo caái àau khöí cú baãn: àoái, àoái caái buång, caái buång thiïng
liïng! Baâi thú kïët bùçng nhûäng cêu rêët taâi tònh trong nghïå
thuêåt ngön ngûä: muöën àïì caái no buång cuãa quêìn chuáng lïn
thaânh muåc tiïu thêìn thaánh, Hñtmeát taách baåch ra:
buång cuãa mònh
chûá khöng phaãi buång töi, buång chuáng töi ,
buång hù’n, buång chuáng noá.
Baâi thú phaãi chùng coá möåt dû võ haâm suác, noái ñt maâ
nghôa rêët nhiïìu. Tuyïåt nhiïn Hñtmeát khöng goåi àïën chûä
“quêìn chuáng” úã trong baâi thú, búãi laâm thú khöng nïn viïët
löå liïîu, húã hûúng, maâ nïn viïët cho kñn nheåm thò múái
maånh nhû möåt thûá rûúåu quyá laâm say maâ men khöng böëc.
Baâi thú thiïët tha, rêët khoãe, maâ laåi nhû laâ coá thoaãng möåt
thûá dñ duãm naâo àoá. Buát phaáp trûåc tiïëp, rêët giaâ tay. (Trûåc
tiïëp àêy khöng coá nghôa laâ noái thùèng àuöåt, noái bùçng yá;
maâ nghôa laâ: caâng lêëy nguyïn chêët söëng thò seä truyïìn
caãm maånh hún, coá nhiïìu chêët thú hún; cuäng coá nghôa laâ:
khöng cêìn möåt thûá trau chuöët naâo àoá, maâ àïí xuâ xò, àïí
möåc caác chêët liïåu.)
*
* *
Thú Hñtmeát laâ möåt caái thú chên chêët; coá thïí do vò àoá
maâ chûa àûúåc quen khêíu võ cuãa nhiïìu ngûúâi; vò nhiïìu
ngûúâi laåi cûá tûúãng àaä goåi laâ thú thò thïë naâo cuäng phaãi
cêët gioång lïn ca cho muâi. Töi rêët thñch nghe ca voång cöí
“muâi”, nhûng caái thñch àoá khöng ngùn caãn töi thûúãng
thûác caái nhaåc àiïåu tinh tïë lù’m cuãa gioång noái thûúâng, khi
noá hay. Möåt chõ baån töi rêët yïu thú Hñtmeát, àïën nöîi ài
tuyïn truyïìn caái hay cho möåt chõ baån khaác. Chõ naây rêët
ngaåc nhiïn khi nghe dõch cêu thú:
Anh múái ra tuâ
Vaâ tûác khù’c
anh àaä laâm vúå anh coá chûãa;
Anh khoaác tay vúå
Vaâ buöíi chiïìu ra khu phöë daåo quanh.
(Daåo chúi buöíi töëi)
Coá leä chõ khöng hiïíu àûúåc taåi sao thú maâ laåi “cöåc löëc” thïë:
múái úã tuâ ra, àaä laâm cho vúå chûãa! Sao chuyïån àoá laåi àem
noái ra? - Cho nïn muöën tri êm vúái thú Hñtmeát, cêìn phaãi
göåt vúái caái thaânh kiïën lêu àúâi naây: thú cûá phaãi laâ “vùn
chûúng”, vùn veã. - Coá nhûäng nhaâ thú lúán lêëy nhûäng viïåc
khaác thûúâng àïí laâm thú; cuäng coá nhûäng nhaâ thú lúán noái
nhûäng caái vô àaåi thöng qua nhûäng caái rêët bònh thûúâng,
rêët hùçng ngaây. Chuáng ta thñch caã hai löëi thú; vaâ cuäng coá
caái “taång” cuãa möåt söë trong chuáng ta húåp vúái loaåi thú thûá
hai hún, nïn yïu loaåi thú thûá hai nhónh hún. Thoaåt àêìu
ngûúâi ta coá thïí tûúãng rùçng laâm caái löëi thú dûúâng nhû laâ
noái lêín cêín cuãa Hñtmeát laâ cuäng dïî.
Trûúác cûãa öng haâng thõt
Bao nhiïu meâo cuãa khu phöë àïën hïët
lûúån quanh
Vaâ baâ úã gaác hai maái toác uöën xinh
Khoe baây vuá
àûáng úã khung cûãa söí...
. . . . . . . .
... Anh thúå nhaâ in Raphñt

Vúái cö gaái caã öng baán sûäa Dioácgi
Thung thùng daåo bûúác,
ngoán tay hoå khù’ng khñt àan;
Nhaâ öng taåp hoáa Carabï àaä lïn àeân...
Àoá laâ möåt buöíi xêm xêím töëi trong nhûäng buöíi xêm xêím
töëi thûúâng ngaây úã trong khu phöë. Cuöåc àúâi rêët laâ vô àaåi,
nhûng ngoaâi nhûäng luác àöåt biïën, àöåt xuêët, thò noá bònh
thûúâng, àún giaãn, ta phaãi nhêån thêëy caái vô àaåi cuãa noá
qua sûå hùçng ngaây êëy. Baâi Daåo chúi buöíi töëi naây nùçm
trong möåt chuâm ba baâi noái khi ngûúâi chiïën sô úã tuâ vïì:
Anh múái vûâa thûác dêåy
Anh úã chöî naâo àêy?
Anh chûa quen
úã trong nhaâ mònh
khi thûác dêåy...
(Thûác dêåy)
ÚÃ tuâ mûúâi ba nùm, thïë àêëy! Laå caã caái nhaâ cuãa mònh! “àoá
laâ möåt trong nhûäng nöîi nhuåc nhùçn”. Anh vïì, vúå anh coá
mang; anh cuâng vúå söëng chen chung vúái laáng giïìng haâng
phöë; phaãi qua mûúâi ba nùm nhõn, anh múái laåi àûúåc
hûúãng caái bònh thûúâng naây!
Bêìu trúâi thêåt laâ saåch seä, doåi saáng húi húi
Vaâ ngûúâi ta thêëy Sao Höm giûäa trúâi
Long lanh nhû möåt cöëc nûúác;
Nùm nay daâi muâa haå,
Dêu tuy àaä vaâng
Vaã haäy coân xanh...
Trúâi àêët, thaáng ngaây, hoa quaã... guöìng maáy sûå söëng
àaáng yïu biïët bao! Nadim Hñtmeát noái: “Baâ úã gaác hai maái
toác uöën xinh - Khoe baây vuá, àûáng úã khung cûãa söí,” khöng
phaãi vò Hñtmeát thñch riïng gò caái caãnh êëy, nhûng qua àoá
thêëy sûå söëng; Hñtmeát vûâa tuãm tóm cûúâi möåt chuát, vûâa
nhû che chúã cho möåt hiïån tûúång cuãa sûå söëng, baâ gaác hai
naây dûúâng nhû tûå haâo vïì sûå phò nhiïu cuãa mònh. Anh
thúå nhaâ in daåo chúi vúái cö con gaái öng baán sûäa, v.v...
Cuöåc àúâi noá ài àaåi khaái laâ nhû thïë, nhûng ai àaä thêëy hïët
caái khöíng löì cuãa noá?
Thêëy àûúåc khöng phaãi laâ dïî. Àúâi söëng haâng ngaây laâ
núi gùåp nhau giûäa lyá tûúãng vaâ hiïån thûåc. Tûâ nhûäng neát
hùçng ngaây toaát ra möåt caái thi võ laå luâng, gúám ghï cuãa sûå
söëng, laâm cho nöíi bêåt sûå daä man vö lyá cuãa nhûäng tin
truyïìn thanh nhû: 4500 thanh niïn Thöí bõ àiïìu ài sang
àaánh Triïìu Tiïn; caâng laâm voåt ra sûå cùm giêån cuãa moåi
ngûúâi, khi:
Böîng nhiïn àïm uåp xuöëng

Cuöåc daåo buöíi chiïìu xong,
Möåt chiïëc xe jñp cuãa caãnh saát àaä quùåt àêìu phöë,
Vúå anh thò thaâo:
- Phaãi cho ta khöng àoá?
Caái hùçng ngaây, caái thûúâng ngaây! Hñtmeát àaä tûâ caái àoá laâm
toaát ra möåt luöìng àiïån noá chaåy qua xûúng söëng ngûúâi
àoåc, noá laâm cho ngûúâi àoåc hai tay nù’m laåi; thêåt ra, töi
khöng thïí phên tñch cho hïët àûúåc têët caã nhûäng khña yá võ
cuãa nhiïìu àoaån thú Hñtmeát. - Hai vúå chöìng daåo phöë vïì;
gian phoâng coá chiïëc baân traãi vaãi xanh, trïn baân coá xïëp
nhûäng quyïín saách:
Àaä möåt giúâ saáng.
Chuáng töi àïí àeân khöng tù’t,
Vúå töi bïn caånh töi nùçm
Naâng coá mang àïën thaáng thûá nùm,
Vaâ khi thõt töi chaåm àïën thõt naâng
Khi töi àùåt tay lïn buång naâng mang chûãa
Àûáa beá cûåa mònh day trúã...
Ngûúâi laâm cha ûúác mú nghô ngúåi bao nhiïu tûúng lai cho
àûáa con chûa sinh, muöën têìm voác noá, maâu mù’t noá thïë
naây thïë khaác... nhêët laâ khöng bao giúâ muöën cho noá phaãi
chïët vò chiïën tranh, hay noá seä bõ úã tuâ vò bïnh vûåc chñnh
nghôa! - Àïí àeân saáng, vò haäy coân thù’c thoãm, caái chiïëc xe
jñp cuãa caãnh saát ban töëi vêîn coân aám aãnh, vò lo coá thïí múái
saáng ra, chuáng noá àaä laåi vaâo nhaâ khaám xeát, bù’t búá:
Boån mêåt thaám chñnh trõ keâm naách keâm vai,
Töi seä ngoaái àêìu vaâ nhòn lûúåt nûäa
Vúå töi seä àûáng úã núi ngûúäng cûãa
Vaâ trong buång naâng àêìy àùån nùång nïì

Àûáa beá seä cûåa mònh day trúã.
Ngûúâi giúái thiïåu thú coân biïët taán thïë naâo nûäa vaâo àêy?
Nadim Hñtmeát chó coân àïí cho sûå söëng noái, maâ khi sûå
söëng àaä noái caái lúâi chên chêët cuãa noá, thò lúâi noái àoá laâ bêët
têån, ngûúâi àoåc chó coân nhêån trong trñ tuïå, trong caãm xuác
mònh, vaâ laåi thêëy caái bêët têån àoá, thïë thöi! Àûáa beá trong
buång cûåa mònh day trúã vaâo caái luác cha noá laåi bõ àiïåu ài
tuâ, meå noá àûáng cûãa nhòn theo. Thú Hñtmeát laâ thú cöång
saãn, thú àêëu tranh dûúái hònh thûác laâ thú chuyïån àúâi. Caái
ngûúâi thêìy cuãa cuöåc àúâi êëy biïët ngoaáy sêu vaâo traái tim
ta, - miïîn laâ ta àûâng baám vaâo nhûäng têåp quaán thûúãng
thûác thú àaä quaá thaânh nïëp.
*
* *
Nhûng noái Nadim Hñtmeát àaä biïët àûa caái chên chêët
cuãa sûå söëng vaâo thú, noái thïë chûa àuã. Khöng phaãi chó coá
laâ biïët choån, biïët àûa; maâ nhûäng nhaâ thú lúán coân biïët taåo
thïm nûäa, coân biïët: caái thïë giúái chung khi ài qua têm
höìn, trñ tuïå cuãa nhaâ thú, thò àaä thaânh ra thïë giúái cuãa
Nadim Hñtmeát, àöìng thúâi vêîn laâ thïë giúái cuãa moåi ngûúâi.
Chuáng ta chùèng thêëy trong taåo vêåt àoá sao? Cêy cuác, cêy
höìng moåc kïì nhau trïn möåt maãnh àêët, thúã chung möåt
khñ trúâi, nhûng möåt nhûåa àêët huát lïn, úã cêy naây thò núã
ra cuác vaâng, úã cêy kia laåi núã ra höìng àoã. Caái chuyïån quaá
roä nhû ban ngaây úã trong thiïn nhiïn, sao maâ coá ngûúâi
cûá loay hoay maäi vêîn khöng nhêån thûác àûúåc ra vêën àïì
caá tñnh úã trong vùn hoåc? Caái cêy thú Nadim Hñtmeát huát
nhûåa thûåc taåi vaâ thúã khñ trúâi tû tûúãng Maác - Lïnin, taåo
ra nhûäng hoa thú coá maâu sù’c vaâ hûúng thúm Nadim
Hñtmeát. Maâ coá nhû vêåy, thò ngûúâi àúâi múái cêìn duâng àïën
cêy cuác, cêy höìng vaâ ngûúâi thi sô chûá! - Tuy nhiïn, cuác
vaâng, höìng àoã, cuác thúm thanh àaåm vaâ dûúâng nhû coá
hûúng àaåo lyá, höìng thúm ngaâo ngaåt vaâ dûúâng nhû coá
hûúng cuãa maá, cuãa möi, viïåc êëy dïî diïîn àaåt hún laâ noái
caái maâu thú, hûúng thú cuãa Nadim Hñtmeát. Töi nhúá àöìng
chñ vaâ ngûúâi anh lúán Nadim Hñtmeát mònh àaä àûúåc gùåp
gúä vaâ chuyïån troâ. Sûác hêëp dêîn cuãa Nadim úã núi àöi mù’t
vûâa tuãm tóm cûúâi vûâa àau àaáu mïën thûúng chùng? ÚÃ
trong caái löìng ngûåc to, trong àoá coá möåt traái tim àang
mang bïånh àau tim chùng? Töi cöë gù’ng noái möåt vaâi khña
caånh naâo cuãa caá tñnh thú Nadim Hñtmeát.
Coá möåt ñt ngûúâi viïët phï bònh thú maâ laåi toã ra khöng
coá caái khaã nùng sú àùèng cêìn thiïët nhû muöën noái chuyïån
muâi hûúng thò àûâng àiïëc muäi! Hoå khöng thêëy caái àiïìu laå
luâng (maâ cuäng têët yïëu) naây: nhûäng baâi thú hay àaä àaânh,
nhûäng baâi thú trung bònh, thêåm chñ nhaâng nhaâng cuãa
möåt thi sô coá taâi, cuäng cûá coá möåt caái hûúng võ riïng biïåt;
(coân noái chi hoå àem baâi thú hay maâ vûát ài, baão laâ dúã).
Cöë nhiïn ngûúâi thi sô kia cêìn phaãi tûúác boã búát nhûäng baâi
thú trung bònh cuãa mònh (vñ duå, theo yá töi, rêët nhiïìu baâi
thú trung bònh cuãa Vñchto Huygö), nhûng ngûúâi phï bònh
thú thò cêìn coá caái muäi tinh àïí thêëy rùçng ngay nhûäng laá
con, nhûäng rïî phuå cuãa cuác cuäng vêîn thúm muâi cuác.
Trong hún möåt trùm baâi thú Hñtmeát töi àûúåc àoåc, khöng
phaãi baâi naâo cuäng hay. Coá nhûäng baâi hay àïën mûác tuyïåt
vúâi, coá nhiïìu baâi hay, vaâ coá khaá nhiïìu baâi laâ nhûäng
ngûúâi lñnh töët trong àoaân quên, töi khöng coá chúi caái löëi
ruát tûâng ngûúâi lñnh töët trong àöåi quên cuãa nhaâ thú ra
maâ àaánh tóa! Nhûäng baâi khöng tuyïåt vúâi êëy vêîn cûá coá caái
hay lù’m cuãa thú Hñtmeát; vaâ nïëu khöng coá nhûäng baâi êëy,
thò têåp thú cuäng chùèng coá möåt caái nïìn chung khaá cao,
trïn àoá vuát núã nhûäng baâi thú tuyïåt vúâi. Möîi baâi thú àoáng
goáp phêìn cuãa mònh vaâo, vaâ cöång thïm vúái nhûäng àöåt
xuêët, töíng húåp thaânh möåt sûå nghiïåp thú rêët cao. Nhûäng
baâi thú hay nhû: Tûâ khi töi úã trong naây, Nhûäng baân tay
cuãa caác anh vaâ sûå döëi traá, Coá leä laâ bûác thû cuöëi töi gûãi
cho con, Noái vïì cuöåc söëng, Sinh, v.v... nïëu chó àoåc vúái àöi
mù’t kiïëm chuyïån nhû möåt thêìy luåc sûå àoåc caác höì sú toâa
aán (dûúái chïë àöå cuä), thò caái nay cuäng chaåy mêët; nïëu nhû
thïë, thò mêëy trùng cuäng khuyïët, mêëy hoa cuäng taân, chûá
khöng nhûäng laâ thú Hñtmeát...
Möåt neát cuãa caá tñnh thú Hñtmeát, theo töi thêëy, laâ möåt
con mù’t nhòn yïu àúâi àïën nöîi gioång noái thûúâng hay àuâa
àuâa tûng tûãng; nhaâ thú naây treã maäi úã caái àaáy traái tim
rêët thù’m àoã, nhûng khöng phaãi laâ haång thanh niïn dïî
böìng böåt; nhaâ thú naây biïët ûu àiïím vô àaåi cuãa àúâi, cuãa
ngûúâi, vaâ cuäng biïët nhûäng nhûúåc àiïím khaá to cuãa àúâi,
cuãa ngûúâi; coá nhûäng nhaâ thú caãm xuác maånh quaá thò
gioång rêët thiïët tha, trêìm huâng, rêët cao; Hñtmeát caãm xuác
maånh quaá, thò laåi muöën noái bùçng möåt caái gioång chùèng coá
“Öi! Ö!” gò, noái chêåm chêåm, ghòm ghòm, coân haå gioång laâ
àùçng khaác, vaâ àuâa àuâa tûng tûãng; nhûng chuáng ta biïët
nghe caái gioång àoá thò seä taái ngûúâi, àau nhûác úã têån trong
xûúng!
Trong thúâi kyâ nhên dên chûa nù’m chñnh quyïìn úã

trong möåt nûúác, laâm caách maång coân bõ tuâ àaây, cheám giïët,
bao nhiïu chiïën sô cöång saãn àaä chöëi tûâ caái àúâi “an nhaân
vö sûå, söëng lêu giaâu bïìn”, vaâ do àoá phaãi boã caã caái tònh
yïu kñch thûúác nhoã heåp!
Chaâng laâ möåt khöíng löì mù’t xanh
Chaâng yïu möåt ngûúâi àaân baâ nhoã xñu
Cö êëy mú nhoã xñu möåt ngöi nhaâ
Trong vûúân coá hoa leo laá ngúâi phaãn chiïëu
Chaâng khöíng löì yïu möåt caách khöíng löì

Tay chaâng sinh ra àïí laâm nhûäng viïåc to taát
Khöng bao giúâ xêy àûúåc bûác vaách giêåt àûúåc
dêy chuöng
Cuãa caái ngöi nhaâ
trong vûúân coá hoa leo laá ngúâi phaãn chiïëu...
(Ngûúâi khöíng löì mù’t xanh)
Tûng tûãng àuâa àuâa... Àuâa ai? Àuâa caái gò? Àuâa chaâng
khöíng löì mù’t xanh? Àuâa ngûúâi àaân baâ nhoã xñu? Àuâa caái
nhaâ coá chuát ñt hoa leo? Àuâa caái anh luân giaâu coá maâ cö
kia khoaác tay àïí bûúác vaâo ngöi nhaâ cuãa y coá hoa leo
àuáng nhû cö ta mú ûúác? - Àuâa têët caã caái sûå traång töíng
húåp êëy! Nöîi àau khöí cuãa chaâng khöíng löì mù’t xanh, vúái
möåt ngûúâi nhiïìu suy nghô vaâ tûâng traãi, dêîu sao cuäng chó
nïn tûng tûãng àuâa àuâa...
ÚÃ trong nhaâ tuâ, viïët thû ra cho vúå yïu - vaâ thû cuäng
àöìng thúâi laâ thú - Hñtmeát àang àaâ ûúác ao tûúãng tûúång,
noái doác vúái vúå rùçng: chaâ chaâ! mònh àang bùng ngûåa lïn
ngaân; vúå noái: nhûng anh coá biïët cûúäi ngûåa àêu! Chöìng
caäi vaâ noái laãng: thêåt àêëy chûá! Thöi em àûâng ghen anh
cûúäi ngûåa! - Trong vaâi böën cêu thú, coá möåt caãnh thên aái
laå dûúâng, Hñtmeát àuâa àuâa tûng tûãng; - nhûng cöë nhiïn
àêy laâ tûúãng tûúång úã trong tûúãng tûúång maâ thöi:
Giúâ naây giaá àûúåc úã ngoaâi,

trïn mònh ngûåa phoáng
lïn vúái nuái non...
Em seä baão: anh khöng biïët cûúäi ngûåa
Thöi em àûâng àuâa vaâ chúá ghen anh
Anh yïu non nûúác
cuäng giöëng hay gêìn giöëng
yïu mònh
Maâ phong caãnh vúái ên tònh - àïìu xa...
(Thû vaâ thú)
Töi tûúãng nhû Hñtmeát àaä nù’m caái chi tiïët naây trong
têm lyá, sinh lyá cuãa con ngûúâi:
Khöng khoác, cho nïn phaãi móm cûúâi,
khi ngûúâi ta xoát xa, caãm thûúng, ngûúâi ta khöng muöën
hay khöng thïí khoác, thò ngûúâi ta móm cûúâi vêåy; Hñtmeát
dûúâng nhû àaä aáp duång caái àiïåu móm cûúâi êëy vaâo thú.
Trong baâi “Àûáa treã nhaâ ngheâo”, Hñtmeát àaä àuâa àuâa tûng
tûãng àïën nöîi laâm cho chuáng ta ûúát núi con mù’t. Búãi chuá
beá nhaâ ngheâo höìn nhiïn, vui sûúáng quaá, chuá trong trù’ng
tuyïåt vúâi! ÚÃ nhaâ mùåc vaâo cho chuá möåt caái aáo vö nghôa,
vö lyá, buöìn cûúâi, àaä ngù’n quaá laåi daâi quaá, vúái nhûäng
miïëng vaá khù’p núi, nhû nhûäng tiïëng kïu khaác maâu. Vaâ
chuá beá tûå ngù’m nghña, tûå súâ, caái gò cuäng laâm cho thùçng
nhaäi êëy cûúâi àûúåc caã. Chõ cuãa em baão: - “Em tröng hïåt
nhû möåt àûáa treã nhaâ giaâu”. - Em ra chúå phiïn chúi, xuáng
xñnh trong böå aáo, qua laåi trong böå aáo. Em vïì nhaâ, meå em
thúã daâi, baão: - “Con úi, con tröng hïåt nhû möåt àûáa treã
nhaâ giaâu”. - Trong laâng coá àaám rûúác lïî thaánh, àuã caác thûá
hoa, nïën, caác àöì thúâ loáng laánh nhûäng thuãy tinh vaâ vaâng
baåc. Em beá ài vaâo àaám, tûå ngù’m nghña, tûå súâ mònh. Cha
em, coá uöëng tñ rûúåu, möåt gioåt lïå trong khoáe mù’t, baão em:
- “Con tröng hïåt nhû möåt àûáa treã nhaâ giaâu êëy”. - Àïm
töëi; trong laâng haäy coân àaám höåi, àeân löìng, phaáo böng
saáng nhû ban ngaây:
Trïn quaãng trûúâng, tay dù’t dñu nhau,
aáo quêìn trau chuöët, saåch nhû lau,
boån treã nhaâ giaâu àang bûúác túái,
vúái àöì chúi, vúái tiïìn trong tuái.
Chuá beá ta cûá baám saát vaâo,
mùåt maây raång rúä, khöng nao nuáng,
em noái to neám vaâo mùåt chuáng:
“- Hï! Tao nhû möåt àûáa treã nhaâ giaâu.”
Rêët nhiïìu khi Hñtmeát laåi cuäng khöng àuâa àuâa, maâ chó
tûng tûãng thöi, tinh tïë àïën nöîi ta coá thïí caãm nghe caái
tûng tûãng êëy úã trong gioång noái, chûá khöng úã trong lúâi
noái; caái húi, caái nhõp àiïåu tûng tûãng àoá laâ gò, nïëu khöng
phaãi laâ möåt caách riïng cuãa Hñtmeát àïí dùçn vùåt, vaâ búãi
vêåy, nïn noá laåi laâ bi traáng:
Thúâi gian àaä chaãy tuön
Tuön nhû maáu
möåt treã con choåc tiïët!
Trïn chñnh thûác
chûúng chiïën tranh àaä kheáp.
Nhûng múái àoá maâ bêy giúâ
Àöìng àö la Myä
Sûãa soaån cho chuáng ta möåt trêån thûá ba!
(Tûâ khi töi úã trong naây)
Khi xoay caái àuâa àuâa tûng tûãng êëy qua phña àõch, thò
Nadim Hñtmeát coá möåt caách àaánh chuáng noá cuäng hiïím
hoác, taác duång khöng keám caái hònh thûác nöå khñ xung
thiïn cuãa möåt söë nhaâ thú lúán khaác àaánh àõch. Noái vïì möåt
tïn trong quên àöåi quöëc xaä cuãa phaát xñt Hñtle:
Hùng Mulï, quï Muynich,
Mï nhêët ba thûá sau naây:
1. Bia húi boåt vaâng
2. Naâng Ïlïöno baåch tuyïët,
beáo lùèn nhû möåt cuã khoai miïìn Àöng Phöí
3. Bù’p caãi àoã cuãa thaânh phöë quï hûúng.
Vúái y coá ba böín phêån:
1. Chaâo cêëp trïn, àöi goát àaánh vaâo nhau,
Tiïëng oang ra nhû sêëm
2. Thïì trïn khêíu suáng luåc
3. Phun ra nhûäng lúâi chûãi ruãa
Möåt ngaây ñt nhêët ba lêìn
Trïn töí tiïn ngûúâi Do Thaái
Maâ y goåi giêåt laåi trong luác ài qua,
Ba caái súå
Trõ vò trïn àêìu, trïn lûúäi vaâ trïn tim
Cuãa Hùng Mulï:
1. Quöëc trûúãng Hñtle
2. Quöëc trûúãng Hñtle
3. Quöëc trûúãng Hñtle...
Tïn quên phaát xñt êëy, chiïëc taâu ngêìm cuãa noá bõ àaánh
àù’m, noá nùçm chïët dûúái àaáy Àaåi Têy Dûúng. Ngoâi buát
Hñtmeát cuäng cûá tûng tûãng nhû thïë, “khöng coá nhûäng caái
huú tay vö böí, khöng coá nhûäng àù’p thïm vö löëi”, toaát ra
möåt sûå khinh gheát àïën laånh luâng:
... Trong mù’t y coá mêëy gioåt lïå li ti
Y khöng lau gò söët
Y trong tuái àang coân tiïìn töët,
Tiïìn khöng thïm, cuäng chùèng búát ài.
Y khöng coân coá thïí giïët ai,

Y cuäng khöng coân coá thïí bõ ai giïët.
Ñt luác nûäa, thên y phònh hïët
Vaâ seä nöíi lïn mùåt nûúác bïình böìng.
Soáng seä döìi y
Vaâ caái muäi nhoån cong
Seä laâm möìi cho luä caá...
(Möåt àoaån trong möåt traáng ca

vïì chiïën tranh thïë giúái thûá hai)
Dûúâng nhû caái taång cuãa Hñtmeát khöng thñch nhûäng caách
öìn aâo, Hñtmeát cöë traánh sûå noái to, Hñtmeát muöën noái möåt
caách naâo thêëm nhêët; Hñtmeát àaä thñch lêëy nhûäng chêët
liïåu thú trong hùçng ngaây, laåi thñch dûång bùçng nhûäng lúâi
noái thûúâng.
Nhû khi tûâ biïåt àöìng chñ àïí vaâo tuâ:
ÚÃ laåi bònh yïn, caác baån,
úã laåi bònh yïn
Töi ra ài
vúái caác anh úã trong höìn,
vaâ vúái cuöåc àêëu tranh trong oác.
ÚÃ laåi bònh yïn,
caác baån töi nheá,
úã laåi bònh yïn.
Töi khöng muöën thêëy caác anh trïn búâ biïín
Xïëp haâng nhû chim trong nhûäng túâ bûu aãnh.
Töi khöng muöën thêëy caác anh cêìm nhûäng
muâi soa,
khöng, àûâng nhû thïë.
(Tûâ biïåt)
Nhû khi noái vúái nhûäng baån beâ àaä chïët, gùåp nhau trong
giêëc chiïm bao, trong khi mònh úã trong tuâ vaâ àang öëm:
Naâo caác baån vaâo àêy, múâi caác anh ngöìi,
Mûâng thay àûúåc caác anh àïën, àem vui túái
cho töi.
Töi biïët, caác anh vaâo xaâ lim cuãa töi bùçng
àûúâng cûãa söí
trong khi töi àang coân giêëc nguã.
Caác anh khöng laâm ngaä chiïëc chai cöí
thanh thanh
cuäng khöng laâm àöí caái höåp thuöëc kia maâu àoã.
Vúái nhûäng khuön mùåt nhû aánh sao múâ.
Caác anh tay nù’m trong tay bïn giûúâng töi àoá.
Nghô cuäng laå thêåt,

Töi cûá tûúãng caác anh chïët röìi,
Vaâ búãi vò töi khöng tin Chuáa hay tin coäi chïët
muâ khúi,
Töi cûá tiïëc maäi trûúác àêy
Khöng àûa thïm àûúåc caác anh möåt vaâi
duám thuöëc...
Hñtmeát cûá chuyïån troâ nhû vêåy, noái vúái tûâng ngûúâi baån,
kïí nöîi xûa sau, nhù’c nhûäng chuyïån àúâi, anh naây con caái
nheo nhoác, anh kia hay uöëng rûúåu... chuyïån àang chûa
hïët, thò
Sao thïë, caác baån cuãa töi úi,
sao caác baån àïí möåt mònh töi voâ voä?
Caác baån ài àêu röìi?
(Noái vïì caái chïët - 1946)

Caái löëi noái, löëi thú àoá laâ cuãa Hñtmeát chûá khöng ai khaác.
Cho nïn coá möåt thûá nhaåc têm tònh Hñtmeát nhuêìn thêëm
têët caã caác baâi thú. Thú Hñtmeát sêu, rêët sêu, nhû möåt
giïëng khúi thùm thùèm àïën vaâo ruöåt àêët, têët caã moåi
chuyïån tûâ bïn ngoaâi àïìu hoáa thaânh têm höìn. Bêìu trúâi
xanh, coá ai àaä nhòn noá nhû anh tuâ Nadim Hñtmeát úã trong
xaâ lim àûúåc ra sên? Hñtmeát chó coá nhòn trúâi xanh, maâ tûå
nhiïn nhûäng vêën àïì sêu quaá àûúåc àùåt ra: bêìu trúâi, vuä
truå, sûå söëng, mònh, ngûúâi khaác, nhaâ tuâ...
Ngaây höm nay chuã nhêåt,
Lêìn àêìu tiïn, höm nay
Chuáng àïí töi ra ngoaâi mùåt trúâi,
vaâ töi,
lêìn àêìu tiïn trong àúâi,
töi àaä nhòn trúâi khöng nhuác nhñch...
. . . . . . . . . . .
Töi àaä ngöìi xuöëng àêët
loâng àêìy kñnh cêín
Vaâ töi àaä daán lûng tûåa bûác tûúâng vöi.
. . . . . . . . . . .
Àêët, mùåt trúâi, vaâ töi
Töi laâ möåt ngûúâi sung sûúáng.
(Chuã nhêåt - 1938)
*
* *
Bêy giúâ töi muöën noái àïën caái can àaãm trong thú
Nadim Hñtmeát. Vò Hñtmeát nhòn sêu, nhòn kyä, nhòn têët caã
cuöåc àúâi vaâ sûå söëng - maâ nhûäng ngûúâi thi sô àïìu phaãi
nhòn nhû thïë -, nïn Hñtmeát khöng cù’t xeán vêën àïì, cho
noá troân trônh, àúä phiïìn!
Dô nhiïn caái duäng caãm trûúác hïët cuãa Hñtmeát laâ chôa
vïì phña àõch. Ngûúâi cöång saãn êëy, nïëu maâ öng phaãi úã tuâ
cho àuã caã söë nùm boån tû baãn, boån phaát xñt tuyïn aán cho
öng (töíng cöång 56 nùm tuâ), thò öng úã tuâ suöët caã möåt àúâi
vêîn coân chûa hïët. Dêîu sao cuäng haäy coân may mù’n, öng
múái chó ngöìi tuâ hai lêìn, têët caã coá mûúâi saáu nùm!
Trong baâi thú “Caái ngûúâi ài túái”, Hñtmeát noái nhûäng
bûúác vûún lïn nùång nhoåc, cöë gù’ng cuãa ngûúâi chiïën sô -
cuöåc àêëu tranh khöng phaãi laâ chuyïån ngon xúi - nhûng:
Mù’t löìi ra trong khuön mùåt
Nhû àöi lûúäi gûúm tuöët trêìn,
Ngûúâi êëy bûúác lïn vïì phña àõch.
Ngûúâi êëy ài lïn tûâng bûúác möåt
Ngûúâi êëy ài lïn möåt caách nùång nïì
Ngûúâi êëy ài túái.
Trong baâi thú vïì ngûúâi liïåt sô cöång saãn Phaáp Gabrien
Pïri, Hñtmeát viïët:
Treâo lïn trïn àónh nuái
Àûáng àoá thêëy biïín xanh
Chïët ung dung bònh tônh
Khöng phaãn laåi àúâi mònh...
Trong “Thû vaâ thú” gûãi vïì cho vúå, Hñtmeát viïët:
... Nïëu baân tay löng laá cuãa möåt àûáa lûu manh
cuöëi cuâng troâng àûúåc thoâng loång vaâo cöí anh,
chuáng noá seä uöíng cöng nhòn
trong àöi mù’t biïëc cuãa Nadim
àïí tòm caái súå.
Hñtmeát cuäng àaä kïët thuác möåt baâi thú ngù’n trong tuâ:
Bõ tuâ, chuyïån coá chi hay!
Vêën àïì laâ chùèng buöng tay chõu haâng.
(Vêën àïì laâ úã àoá - 1948)
Trong baâi thú “Pie Löti” (Pierre Loti), Nadim Hñtmeát

noái àïën caái “phûúng Àöng” trong trñ tûúãng tûúång laáo toeát
cuãa nhaâ vùn Löti, caái phûúng Àöng hoa hoâe hoa soái êëy,
mï li aão huyïìn êëy khöng bao giúâ coá, hiïån nay khöng coá,
vaâ mai sau cuäng seä khöng coá! Chó coá caái phûúng Àöng,
caái chêu AÁ vûåa thoác cuãa chêu Êu, nhûng laåi bõ àoái khöí
hún núi naâo, bõ khai thaác, boác löåt, boân ruát cho kyâ hïët!
Hñtmeát goåi Löti laâ möåt tïn bõp, möåt tïn bõp àem vaãi muåc
cuãa Phaáp baán cho phûúng Àöng, gia thïm nùm trùm
phêìn trùm laäi; - Löti, anh chó laâ möåt con lúån giaâ tû saãn!
Àïën ngaây phûúng Àöng àûúåc giaãi phoáng, ta seä bù’t lêëy
linh höìn cuaã anh vaâ àoáng àinh noá úã dûúái cêìu! Vaâ àöëi
diïån vúái caái linh höìn noái döëi kia, ta seä chêm thuöëc laá
huát... - Nhaâ thú cöång saãn kïët thuác:
Caác anh nhûäng ngûúâi khöë raách úã Êu chêu,
Töi àaä àûa tay cho anh cêìm,
chuáng töi àaä xoâe tay cho anh bù’t,
Caác anh haäy öm choaâng chuáng töi thêåt chùåt!
Vai kïì vai chuáng ta haäy ruöíi dong
Cûúäi trïn lûng nhûäng àeåp àeä ngûåa höìng!
Muåc tiïu kia kòa, àêy kia gêìn àêëy,
Gêìn lù’m, ta ài! Caác anh nhòn thêëy,
Nhûäng ngaây xa vúái tûå do
khoâng coân mêëy nûäa àêu!
Baån nhòn kia, thúâi múái cuãa phûúng Àöng.
Àang chaåy àïën, phêët muâi soa nhuöåm maáu!
Naây nhòn ngûåa àeåp cuãa ta

Voá kïu doân xeáo naát
Lïn caái röën nhuöëc nhú
Cuãa chuã nghôa àïë quöëc!...
Nhòn chung haâng trùm baâi thú Hñtmeát maâ töi àûúåc
àoåc àïìu quêy quêìn chung quanh caái trung têm naây: möåt
bïn laâ àêëu tranh, úã tuâ, ài àaây, möåt bïn khaác gù’n liïìn,
laâ: cuöåc söëng, con ngûúâi, haånh phuác, tònh yïu. Àúâi
Hñtmeát laâ möåt cuöåc phêën àêëu daâi; duy coá möåt àiïím àùåc
biïåt, laâ thú cuãa öng toãa ra, phoáng tuáng, chung quanh caái
trung têm noái trïn àêy, chûá khöng kheáp àoáng goâ laåi.
Nhûng töi muöën lûu yá ngûúâi àoåc vïì caái khña caånh naây
nûäa, maâ töi coá thïí noái laâ hiïëm thêëy úã trong thú. Con mù’t
Hñtmeát nhòn tinh kyä möåt caách gúám ghï, duâ sûå thêåt coá
choåc àau con mù’t, coá chêm gai trong loâng, Hñtmeát cuäng
cûá nhòn têët caã, khöng cù’t xeán. Chuã yïëu noái mùåt phaãi,
Hñtmeát cuäng khöng boã mùåt traái, búãi vêåy thú Hñtmeát laâ
baâi hoåc úã trònh àöå cao vïì sûå chuöång chên lyá; thú Hñtmeát
vuä trang khaá àêìy àuã cho ta, vuä trang àïí chôa vaâo àõch
àaä àaânh, coân vuä trang àïí lûúâng trûúác nhûäng chöî xêëu cuãa
bûác tranh àeåp laâ cuöåc àúâi. Caái êëy laâ gò, nïëu khöng phaãi
laâ trònh àöå cao cuãa sûå chên thûåc trong thú?
Caái tûng tûãng cuãa Hñtmeát sêu sù’c laâm sao, trong möåt
baâi thú nhû baâi Àöng Kysöët; trïn àúâi coân coá nhûäng cöëi
xay gioá, coân “nhûäng öng chùçng vö lyá” ngay trong phaåm
vi giûäa ta vúái nhau. Àöng Kysöët say mï ài chinh phuåc
“caái àeåp, caái hay, vaâ caái thêåt”:
Töi biïët,
Möåt khi ngûúâi ta àaä sa vaâo caái say mï êëy
Vaâ khi ngûúâi ta coá möåt traái tim khaá nùång
àöìng cên,
Thò hïët phûúng röìi, anh Àöng Kysöët cuãa töi aå!
vö phûúng,
Thïë têët phaãi àaánh nhau vúái loaâi cöëi xay gioá...
Nhûäng ngûúâi coá caái tinh thêìn bönsúvñch, chùèng phaãi
laâ traái tim hoå khaá nùång àöìng cên? Hoå ài diïåt àõch, vaâ hoå
coân phaãi àaánh nhau vúái loaâi cöëi xay gioá nûäa. Àöng Kysöët
thïë naâo cuäng coá bûúu àêìu sûát traán, nhûng coá hïì chi! Anh
coân söëng maäi, cuäng nhû naâng Àunxinï, lyá tûúãng cuãa anh,
seä àeåp thïm lïn maäi.
... boån con buön luát chuát loaâng xoaâng,
Nhêët àõnh chuáng noá phaãi lùn xaã vaâo anh
Vaâ àaánh anh nhûâ tûã,
Nhûng anh laâ chaâng hiïåp sô cuãa nöîi khaát khao,
ai maâ àaánh nöíi,
Anh vêîn coân söëng luön nhû ngoån lûãa
Trong voã aáo giaáp bùçng sù’t nùång nïì,
Vaâ naâng Àunxinï seä ngaây caâng àeåp nûäa!
1948
Nhaâ thú cöång saãn êëy àaä noái caái huâng vô àûáng lïn cuãa
quêìn chuáng:
Vaâ tûâ búâ cuãa àïm àen
Nhûäng ngûúâi êëy àaä chöëng baân tay hoå,
chöëng nhûäng tay nùång chù’c
xuöëng àaá laát loâng àûúâng
àïí àûáng lïn bêët khuêët.
àaä taã cöng nöng binh cuãa nûúác Nga àaánh chiïëm Cung
àiïån Muâa Àöng nhûäng ngaây Caách maång thaáng Mûúâi:
trong möåt buöíi trúâi vûâa múái súám,

trong möåt buöíi bònh minh hoå tûâ búâ cuãa àïm
töëi voåt ra,
vúái nhûäng goát giaây tuyïët baám sûúng pha
hoå giêîm aâo qua nhûäng bêåc àaá hoa cêím thaåch.
Nadim Hñtmeát úã trong thú àaä phaác lïn rêët nhiïìu neát mùåt
baån beâ, àöìng chñ, àöìng baâo thên quyá, duäng caãm, hoå tûâ
quêìn chuáng maâ ra. Tuy nhiïn, möåt nhaâ thú cúä Hñtmeát
thêåt laâ khöng muöën cù’t xeán sûå thêåt; Hñtmeát coân daám noái
möåt caách trûåc diïån nhûäng nhûúåc àiïím cuãa quêìn chuáng
nûäa.
Viïët vò hoå,
nhûäng ngûúâi àöng vö haån
dûúâng bùçng kiïën trïn àêët
caá dûúái nûúác
vaâ chim trïn trúâi;
Vò hoå, nhûäng ngûúâi cuäng nhaát heân,
cuäng duäng caãm,
uâ caåc, toát vúâi,
nhû nhûäng treã con raång rúä yïu àúâi;
Vò hoå, nhûäng ngûúâi saáng taåo ra hïët thaãy, caã
nhûäng caái tïå quaá trúâi;
Vò hoå maâ tïn tuöíi
coá trong têët caã nhûäng baâi ca...
Nhûäng ngûúâi “thú cuãa moåi baâi thú, nhaåc cuãa muön baâi
nhaåc”, hoå saáng taåo ra hïët thaãy, saáng taåo ra caã “nhûäng
caái tïå quaá trúâi’! Hñtmeát daám noái lïn caã caái khña àoá nûäa.
Chuáng ta cêìn thêëy rùçng: trong möåt söë nûúác caá biïåt úã
”phûúng Têy", nïëu boån phaát xñt quên phiïåt cuä maâ têåp
húåp laåi àûúåc lûåc lûúång cuãa chuáng àïí hoâng gêy chiïën
tranh thûá ba, nïëu àïë quöëc Myä maâ àïën àoáng quên vaâ lêåp
cùn cûá quên sûå àûúåc, thò quêìn chuáng nhên dên úã mêëy
nûúác àoá cuäng phaãi chõu traách nhiïåm êëy vïì mònh! Hñtmeát
daám noái caái tiïu cûåc êëy cuãa quêìn chuáng, trong nhûäng
trûúâng húåp khöng gian, thúâi gian naâo àoá:
Anh nhû con cûâu, ngûúâi anh ruöåt thõt töi úi,
Khi tïn àao phuã mùåc aáo bùçng da cuãa anh
Khi tïn àao phuã huú cao gêåy noá
Anh vöåi vaâng laåi vaâo trong luä lûâa
Vaâ anh àïën loâ saát sinh vûâa chaåy, nhû thïí
tûå haâo!
(Sinh vêåt laå kyâ hún caã)
Dô nhiïn nhûäng tïå lêåu êëy laâ lêm thúâi, vaâ ngûúâi cöång saãn
bao giúâ cuäng tin úã sûác nöíi dêåy cuãa biïín, tin úã sûác giaáo
duåc, tuyïn truyïìn, cöí àöång cuãa Àaãng, Nadim Hñtmeát tin
nhû vêåy, vaâ vò tin úã quêìn chuáng, cho nïn múái noái thêåt
vúái “ngûúâi anh ruöåt thõt cuãa töi úi”:
Vaâ nïëu trïn quaã àêët lù’m khöí cuâng àïën thïë,
Àoá laâ nhúâ anh àêëy, anh úi,
Nïëu chuáng ta bõ àoái ruä, bõ taân húi,
Nïëu chuáng ta bõ löåt da toáe maáu,
Bõ eáp nhû chuâm nho àïí cho ra rûúåu,
Khöng leä töi àïën nöîi noái rùçng àoá laâ löîi taåi
anh - khöng,
Nhûng anh úi, anh coá nhiïìu phêìn àoáng goáp
úã trong!
Vaâ chuáng ta xem thú cuãa möåt nhaâ thú, noái chung chuáng
ta nïn tri kyã tri êm hún laâ laâm möåt thêìy luåc sûå. Khi
Nadim Hñtmeát noái chùèng haån:
Nhûäng tiïëng haát cuãa con ngûúâi

Coân àeåp hún con ngûúâi nûäa;
Chûáa àêìy hy voång nùång hún.
Buöìn hún, vaâ cuäng bïìn hún con ngûúâi.
Yïu hún ngûúâi, töi yïu baâi hoå haát.

Coá khi töi àaä söëng xa ngûúâi,
Nhûng tiïëng haát khöng thïí naâo xa...
(Nhûäng tiïëng haát)
thò dô nhiïn chuáng ta khöng nïn kiïëm chuyïån rùçng taåi

sao Hñtmeát laåi àùåt tiïëng haát cao hún con ngûúâi; maâ ta
nïn hiïíu rùçng: úã àêy, Hñtmeát diïîn àaåt àïën cao àöå caái têm
sûå, caái lyá tûúãng, caái tònh caãm sêu sù’c, àeåp àeä nhêët cuãa
con ngûúâi kïët tinh trong baâi haát cuãa hoå, vaâ noái nhû vêåy
laâ biïíu dûúng con ngûúâi, chûá khöng phaãi laâ haå thêëp con
ngûúâi. Tuy vêåy, úã trïn àúâi vêîn coân coá möåt thûá phï bònh
sinh sûå, cho nïn Hñtmeát viïët nhû vêåy cuäng laâ taáo baåo.
*
* *
Trong thú cuãa Hñtmeát, coá möåt chuâm àùåc biïåt: thú laâm
trong tuâ. Nùm 1938, Nadim Hñtmeát bõ toâa aán binh xûã 28
nùm tuâ vò “töåi tuyïn truyïìn cöång saãn trong quên àöåi”. Bõ
giam trong nhaâ tuâ Búruát, Hñtmeát tiïëp tuåc sûå nghiïåp saáng
taác. Nhûäng taác phêím viïët trong lao tuâ coân vûúåt hún
nhûäng taác phêím vïì trûúác; gioång thú laåi lù’ng tônh hún,
vûäng chaäi hún. Hñtmeát cuâng laâm luång vúái tuâ nhên, daåy
cho hoå veä, daåy hoå haát, daåy hoå suy nghô. Thú öng tûâ trong
tuâ lan nhû soáng ra ngoaâi.
Hñtmeát trong thúâi kyâ naây coá laâm nhiïìu baãn thú traáng
ca. Tuy nhiïn, loaåi thú “tûá tuyïåt” vaâ chuâm Thû vaâ thú,
Hñtmeát laâm hêìu nhû laâ àïí giaãi trñ trong khi saáng taác,
thò, coá leä Hñtmeát cuäng lêëy laâm ngaåc nhiïn, laåi àûúåc ngûúâi
ta coi laâ giaá trõ cuãa thú nöíi hún. Chuâm Thû vaâ thú laâ möåt
loaåi thú tuâ cuãa riïng Hñtmeát, laâm tûâ 1942 àïën 1946, dûúái
hònh thûác “Thû” gûãi cho vúå.
Àoåc thú, chuáng ta biïët luác naây Hñtmeát tuöíi àaä ngoaâi
böën mûúi; möåt ngûúâi àaãng viïn cöång saãn lêu nùm, chñn
trong àêëu tranh, chñn trong cuöåc àúâi; möåt ngûúâi rêët cöång
saãn, cho nïn rêët nhên tònh; thú tuâ cuäng laâ thú tònh; úã
àêy Hñtmeát nöëi tiïëp truyïìn thöëng cuãa nhiïìu nhaâ thú caách
maång úã Êu chêu, vñ duå nhû Petöphi, nhaâ thú lúán nhêët
cuãa dên töåc Hungari, coá hai dêy trïn àaân: dêy àêëu tranh
rêët àêëu tranh, àïën hy sinh giûäa trêån tiïìn, dêy yïu àûúng
rêët yïu àûúng, thaânh möåt thi sô cuãa tònh yïu. ÚÃ Hñtmeát
cuäng nhû úã Petöphi, lyá tûúãng vúái ngûúâi yïu cêìm tay
nhau. Sao úã tûâ nhaâ tuâ phaát xñt Thöí Nhô Kyâ ra, maâ laåi
coá ngoån gioá thú maát rûúåi àïën têån àaáy höìn ngûúâi àoåc! Àêëu
tranh vaâ yïu àûúng laâ hai voâng trïn möåt mùåt phùèng,
cuâng möåt trung têm: loâng yïu cuöåc àúâi. Thú tuâ cuãa
Hñtmeát rêët haâm suác, rêët nöåi têm. Coá leä do vò caái ngûúâi
chiïën sô àaä töi luyïån êëy rêët vûäng trïn lêåp trûúâng vö saãn
cuãa mònh, nïn ngûúâi êëy daám noái nhûäng àiïím maâ coá thïí
ngûúâi khaác khöng daám noái: vñ duå nhû caái àoaån noái rùçng
mònh khoác. Ngûúâi êëy haát lïn trong tuâ bùçng caái gioång xêëu
vaâ reâ cuãa mònh.
Caái gioång xêëu vaâ reâ biïët mêëy
thïë maâ laâm anh lay àöång sêu xa
àïën nöîi nhû loâng anh bõ bûãa ra.
Vaâ ngûúâi êëy khoác möåt caách tûå nhiïn, nhû bònh nûúác àêìy
traân,
Vaâ baão rùçng anh àêy
Anh chùèng xêëu höí vïì tònh traång cuãa
loâng anh thïë,
anh khöng theån thuâng àoã mùåt
thêëy noá nghiïng maái àêìu töåi nghiïåp
tûå ruát mònh vaâo laåi vúái mònh,
thêëy noá yïëu mïìm nhû vêåy
ñch kyã nhû vêåy
thêëy noá thêåt nhên tònh giaãn àún nhû vêåy...
. . . . . . . . . . .
Coá leä àoá laâ taåi hai cûãa söí song sù’t,
taåi caái loâ kia, taåi caái êëm saânh kia,
vaâ taåi böën bûác tûúâng
bao nhiïu thaáng chó cho anh nghe
ngoaâi tiïëng anh khöng coá tiïëng ngûúâi naâo
khaác nûäa...
Ngûúâi êëy trong caái nhaâ tuâ Búruát theo doäi nhûäng muâa
qua, theo doäi cöng viïåc àöìng aáng laâm ùn bïn ngoaâi, theo
doäi thaânh phöë bïn ngoaâi; vaâ luön luön tònh yïu coá mùåt
trong chuâm Thû vaâ thú noái tin tûúãng, noái muåc tiïu mònh
nhùçm túái.
... Cûãa kia àoáng
Ra tay mònh phaãi phaá;
Vêën àïì laâ, em aå, àûúåc nhòn em;
Laâ àúâi phaãi àeåp nhû em,
Àúâi thên vaâ àûúåc yïu thïm nhû mònh;
Khöí ngheâo bûäa tiïåc àiïu linh
Biïët chûa chêëm dûát

Nhûng tin seä taân...
Nadim Hñtmeát tûâ tuâ àaä sang àaây, ra tuâ laâ àaä phaãi
xuêët dûúng khoãi nûúác. “Ài àaây thêåt laâ möåt caái nghïì gay
lù’m”! Hñtmeát laåi tûâ caác nûúác xaä höåi chuã nghôa maâ mònh
úã, gûãi “Thû vaâ thú” vïì cho vúå, cho con; vaâ lêìn naây, gioång
thú cuãa Hñtmeát cuäng truåi trêìn nhû thïë, chên chêët àïën
buöët loâng ngûúâi àoåc. - Àûáng úã búâ bïí Bungari, bïn naây
Hù’c Haãi, nhòn sang búâ biïín bïn kia, àaä laâ Töí quöëc Thöí
Nhô Kyâ:
Àûáng úã Vacna naây, cha goåi: con úi
Cha goåi: con úi, vaâ lúâi kïu lùåp laåi...
Con coá nghe thêëy khöng,
Múmeát úi, Múmeát.
. . . . . . . . . . . . . . .
Con úi, cha goåi con, con coá nghe chùng?
Múmeát úi, Múmeát.
(Con úi)
Nhûäng baâi thú tûúãng nhû chó noái thuêìn coá nhúá
thûúng nhû vêåy, chùèng phaãi mang möåt caái mùåt khöng
noái, tûác laâ sûå töë caáo töåi aác cuãa boån phaát xñt, boån àïë quöëc
hay sao?
*
* *
Bêy giúâ töi nghô cêìn phaãi noái àöi lúâi vïì viïåc dõch thú
Nadim Hñtmeát. Noái chung dõch thú àaä khoá, thú Hñtmeát
laåi laâ vaâo loaåi thú rêët khoá dõch. Búãi vò noá àún giaãn, chên
chêët; laâm thïë naâo àïí giûä cho àûúåc caái löëi möåc cuãa nhaâ
thú? Àoåc möåt söë baâi thú dõch söë chûä trong cêu khöng àïìu,
vúái nhûäng vêìn bù’t khaá tûå do, vaâ nhiïìu khi khöng coá
vêìn, coá nhiïìu baån àoåc chûa quen, vaâ caãm thêëy laâ khoá
truyïìn caãm. Ngûúâi dõch xin nhêån lêëy têët caã khuyïët àiïím
vïì mònh, vaâ xin baáo caáo rùçng: thú Hñtmeát, duâ laâ àaä dõch
qua möåt lêìn (sang Phaáp vùn), vêîn cûá coân hay lù’m. Tuy
nhiïn - khöng phaãi àêy chó laâ “vuång àeäo maâ kheáo baâo
chûäa” - xin baån àoåc thöng caãm cho: cho nhiïìu vêìn vaâo
thú dõch, chûa phaãi laâ khoá lù’m. Nhûng coá sûå khaác nhau
vïì löëi thú giûäa thú Hñtmeát vúái thú Alfred de Musset (úã thïë
kyã 19) chùèng haån:
Duâ phiïìn naäo ngêët ngêy tuöíi treã
Vïët àau thûúng cho xeá röång ra,
Naát loâng têån àaáy sêu xa,
Niïìm àau vô àaåi naâng ta diïåu kyâ.
Nhaâ thú húäi, chúá vò àau àiïëng
Maâ tûúãng mònh húi tiïëng àaânh cêm!
Tuyïåt vúâi laâ khuác thûúng têm,
Biïët bao tiïëng nêëc thaânh ngêm muön àúâi...
(Àïm thaáng nùm)
Muyátxï cêët cao gioång lïn (trong nguyïn vùn) noái möåt
caách trêìm huâng, vúái möåt tû thïë laäng maån; úã àêy àiïåu thú
àïìu àùån vúái nhûäng vêìn chan chaát coá thïí thñch húåp, caái
thïí ngêm khuác reáo rù’t chûáa àûång àûúåc àiïåu tònh caãm
cuãa baâi Àïm thaáng Nùm.
Coá nhûäng baâi thú cuãa Smiïëcnensky (Christo
Smirnensky 1898-1923) khuön àûúåc vaâo nhûäng àiïåu thú
tûâ taám àïën mûúâi chûä, vúái nhûäng êm thanh vang àöång,
gúåi ta nhúá túái àiïåu thú huâng ca cuãa Vñchto Huygö:
Bay lïn, bay lïn, giûäa lûãa ngúâi àaån ngúåp

Nhûäng sûá giaã cuãa tònh yïu, cuãa mai möët
raång àöng,
Caác ngûúâi baáo, bùçng baäo giöng, bùçng sêëm chúáp
Möåt bûúác tiïën lïn cuãa laân soáng àoã oai huâng.
(Nhûäng àoaân kyå binh àoã)
Hay laâ thú cuãa Petöphi (thïë kyã 19), àem dõch ra thaânh
nhûäng àiïåu thú àïìu àùån, cuäng thñch húåp. - Hñtmeát cuäng coá
nhûäng baâi thú coá thïí dõch vúái nhûäng àiïåu thú àïìu, nhû
Ngûúâi àaánh caá Nhêåt Baãn (Töë Hûäu dõch), Em beá
Hiröshima, Vêën àïì laâ úã àoá v.v... Vaâ töi àûáng vïì phña
nhûäng ngûúâi muöën rùçng thú dõch phaãi thaânh thú, vêìn àiïåu
hùèn hoi àïí dïî truyïìn caãm cho ngûúâi àoåc Viïåt Nam hiïån
nay. Tuy nhiïn, khaá nhiïìu baâi thú cuãa Hñtmeát, nïëu àûa
dõch bùçng möåt thïí thú àïìu, vêìn vaâ àiïåu cûá ài nhanh chaãy,
trún tru, thò theo yá töi, laåi trúã thaânh möåt sûå buöìn cûúâi!
Xin thuá thêåt rùçng coá àöi baâi thú Hñtmeát dõch thêåt
ngon xúi, khaá nhanh, maâ khi ngûúâi àoåc túái, khöng biïët
chûâng laåi cho laâ dõch thoaát vaâ lêëy laâm khoaái
... Nguã yïn, mònh nguã yïn - yïn
Xa tûå biïín thùèm anh àem nguã vïì
Giêëc hoâe röång maát, nheå tûåa caánh ve
Nguã yïn, yïn nguã mònh nghe!
Em mú dûúái boáng buöìm che - gioá phöìng...
(Haát ru)
Vaâ cuäng xin thuá nhêån rùçng mêëy baâi thú êëy trong nguyïn
vùn - töi muöën noái laâ baãn Phaáp vùn - khöng phaãi laâ hay
lù’m. Traái laåi, coá nhûäng baâi thú dõch tûúát cöng phu
(nhûäng baâi naây hay lù’m: Muâa àöng 1917, Gabrien Pïri,
Möåt àoaån trong baãn traáng ca vïì chiïën tranh thûá hai,
Sinh vêåt laå kyâ hún caã, Tûâ khi töi úã trong naây, v.v..., hay
vò caái chêët thú rêët saáng taåo, rêët laâ Nadim Hñtmeát, tûng
tûãng, möåc maåc, sêu sù’c) nhûng chûa chù’c àaä haâi loâng
ngûúâi àoåc. Chuáng ta khöng biïët nguyïn vùn tiïëng Thöí
Nhô Kyâ vêìn àiïåu thïë naâo; coân úã baãn dõch Phaáp vùn, thò
khöng coá vêìn, thaãng hoùåc àöi khi coá chuát ñt êm thanh
laáy nhau trong chûä; tuy vêåy, ta vêîn coân nghe möåt nhaåc
àiïåu tònh caãm rêët haát ca, tinh tïë. Ngûúâi dõch àaä cöë gù’ng
cho vaâo möåt ñt vêìn, àùång tùng êm hûúãng, nhûng tûå thêëy
sûác mònh khöng thïí laâm hún. Noái thêåt ra: àöëi vúái nhûäng
baâi nhû thïë naây, thò tûå thêëy khöng nïn thïm thù’t, caãi
biïn cho nguyïn vùn quaá möåt mûác naâo àoá! maâ cöë gù’ng
giûä cho àûúåc caái chên chêët nùçm bïn trong lúâi vùn. Cuäng
coá nhûäng trûúâng húåp, ngûúâi dõch àaä bù’t vêìn röìi, maâ laåi
phaãi boã búát vêìn, búãi thêëy àeo vêìn vaâo, laåi haåi cho chêët
thú. Vaâ úã àêy thò xin yïu cêìu ngûúâi àoåc taåm gaác caái têåp
quaán àoåc thú noái chung tûâ trûúác àïën nay, maâ múã thïm
ra möåt thïí thûúãng thûác múái trong vùn hoåc. Vaâ úã trûúâng
húåp naây cuäng nïn nhúá lúâi xin cuãa Maiaköëpski: haäy àoåc
thú töi nùm lêìn trûúác khi gaåt boã...
Trong quaá trònh dõch thú Nadim Hñtmeát, töi àaä liïn
hïå thêëy: úã trong saáng taác thú cuãa ta hiïån nay (nùm 1961,
chûá khöng phaãi tònh hònh cuãa nùm 1948, 49 hay 50, 51)
cuäng àang coá möåt caái nhu cêìu múã röång caác hònh thïí cuãa
nhûäng baâi thú, àùång chûáa àûång àûúåc nhûäng loaåi thú saáng
taác nhû kiïíu thú cuãa Nadim Hñtmeát chùèng haån. Nhûng
vêën àïì naây, ta khöng baân ngay úã àêy.
*
* *
Caái tiïëng thú, chêët thú cuãa Nadim Hñtmeát, möåt chêët
thú cöång saãn, àêìy rêîy phêën àêëu vaâ tònh ngûúâi, mang
maâu sù’c cuãa möåt têm höìn sêu sù’c lúán lao, mang nhõp
àêåp cuãa möåt traái tim àêìy yïu thûúng vaâ àau àaáu, töi
daám mong, dêìu phiïn dõch coá laâm rúi rúát doåc àûúâng,
cuäng vêîn coân coá thïí laâm cho nhûäng ngûúâi àoåc caãm mï
quyïën luyïën; búãi caái sûác hay cuãa thú Hñtmeát rêët lúán, vaâ
saáu mûúi thûá tiïëng con ngûúâi úã trïn traái àêët àaä cöë gù’ng
truyïìn àaåt caái laân àiïån tûâ trong tim oác Nadim Hñtmeát
àaánh ài.
Vaâ coá leä, do muöën tùng caái phêìn chuá yá vaâ chõu khoá
cuãa ngûúâi àoåc, töi àaä möåt phêìn naâo noái tùng caái tñnh
caách “tûúãng nhû laâ khoá” cuãa thú Hñtmeát àöëi vúái möåt
ngûúâi chûa quen chùng. Thûåc ra, nïëu quen vúái caái löëi cuãa
thú Hñtmeát röìi, thò thú Hñtmeát laåi laâ rêët dïî thöng caãm.
Thú Hñtmeát rêët phöí biïën úã trong nhên dên nûúác öng; aãnh
hûúãng cuãa thú öng vaâo nhûäng nhaâ thú Thöí Nhô Kyâ rêët
lúán. Trong khi ngöìi tuâ, Nadim Hñtmeát tûâ trong tuâ àaä rêët
duäng caãm chöëng laåi nhûäng bêët cöng, nhûäng àaân aáp bïn
ngoaâi; viïåc àoá caâng laâm tùng uy tñn cuãa öng àöëi vúái àöìng
baâo öng. Thú öng bù’t nguöìn tûâ vöën vùn hoåc dên gian
Thöí, tûâ truyïìn thöëng vùn hoåc dên töåc, àöìng thúâi Nadim
Hñtmeát àaä dûát khoaát gaåt boã nhûäng thûá ngön ngûä thöng
thaái, baác hoåc, kyâ khu noá laâm cho thú bõ àoáng heåp trong
giúái trñ thûác. Thú öng vïì quan niïåm cuäng nhû vïì hònh
thïí roä raâng laâ theo Êu chêu, maâ laåi duâng caái ngön ngûä
tûúi treã, àêìy sûác söëng cuãa quêìn chuáng.
Nùm 1961 naây, úã Liïn Xö kyã niïåm 40 nùm saáng taåo
thú cuãa Nadim Hñtmeát.
Haâ Nöåi, ngaây 11 thaáng 11 nùm 1961

Xuên Diïåu
NHAÂ THÚ TUÁ MÚÄ

(In trong têåp “Thú Tuá Múä” - NXB Vùn hoåc 1964)
CON NGÛÚÂI TUÁ MÚÄ
Tuá Múä chñnh tïn laâ Höì Troång Hiïëu, sinh nùm 1900.
Öng nöåi laâ möåt nhaâ nho, khöng ài thi, coá daåy vúä loâng
“tam tûå kinh” cho chaáu; böë cuäng coá hoåc thöng viïët thaåo
chûä nho. Nhaâ sa suát; úã phöë Haâng Hoâm; böë àaä laâm nhiïìu
nghïì àïí sinh nhai; meå coá thúâi ài laâm Nhaâ maáy súåi úã Búâ
Söng.
Ài hoåc àñplöm(1) taåi trûúâng Bûúãi, hoåc gioãi, àûúåc hoåc
böíng ngoaåi truá möîi thaáng böën àöìng: lêëy caác ài taâu àiïån
möåt àöìng rûúäi, àûa cho meå hai àöìng, nùm haâo tiïu vùåt.
Cêu chuyïån àöi giaây sau àêy laâ vaâo nùm 1917: anh hoåc
troâ ngheâo thêìm yïu möåt cö con gaái úã gêìn àêëy, nhaâ giaâu;
anh mùåc aáo the, chñt khùn lûúåt theo thúâi trang; vò ài hoåc
phaãi qua cûãa ngûúâi mònh yïu, nïn anh cöë maâ coá möåt àöi
giaây Gia Àõnh, da sún. Dêìn dêìn giaây haá möìm, haá àïën
àêu laåi àoáng thïm àinh vaâ gù’n dêy theáp. Möåt höm ài túái
trûúâng, bêët thònh lònh giaây haá röång ra; anh hoåc troâ tûác
(1) Bùçng töët nghiïåp trung hoåc thúâi Phaáp thuöåc.

quaá quùèng giaây, ài àêët. Anh khöng daám tiïëp tuåc ài chên
àêët àïën trûúâng, liïìn nghó. Coá ngûúâi chõ dêu hoå tûúãng em
öëm, lïn thùm; em suåt sõt kïí chuyïån, baâ chõ dêu, chöìng
laâm úã ga, cho hún möåt àöìng àïí mua möåt àöi giaây; chiïìu
höm sau múái coá giaây ài hoåc.
Troång Hiïëu àöî àñplöm nùm 1918, xin ài laâm thû kyá
têåp sûå Súã Phinùng(1) luác àoá coân úã Haâng Tröëng; maäi àïën
thaáng Taám nùm 1945, laâ 27 nùm. ÚÃ Súã Phinùng laâm kïë
toaán, àaánh maáy chûä, röìi laåi laâm kïë toaán.
Ngaây xûa nhaâ vöën laâm hûúng xe, (vï caác thûá böåt
thúm vaâo giêëy baãn), laâm nïën saáp ong, sau mêët nghïì vò
coá hûúng neán vaâ nïën baåch laåp, baâ meå Troång Hiïëu phaãi
ài xe thuï súåi böng úã Nhaâ maáy súåi Bù’c Qua; sau khi con
ài laâm, baâ cuå laåi vïì baán àöì sún, traáp quaã; möåt nhaâ laâm
àuäa sún thûúâng cho con gaái mang àuäa àïën cêët; khi meå
ài vù’ng, Troång Hiïëu ra tiïëp múâi uöëng nûúác cö gaái mùåc
aáo vaãi nêu, thù’t dêy lûng nhiïîu tam giang, àöåi noán ba
têìm coân coá quai thao ruã, vaâ ài chên àêët. Cö êëy vïì sau
thaânh “baâ Tuá Múä” maâ thónh thoaãng Tuá Múä coá nhù’c àïën
trong nhûäng baâi thú trûúác Caách maång nhû möåt meå àô
bònh dên, àïí àöëi lêåp vúái caác thûá baâ quan.
*
* *
Caái khiïëu traâo phuáng, Troång Hiïëu möåt phêìn àaä thûâa
kïë cuãa böë. Khi beá, thêëy böë coá nhûäng cêu thú rêët buöìn
cûúâi, vñ duå nhaåi thêìy phuâ thuãy; tûâ “sù’c sù’c khöng
(1) Súã Phinùng: Súã Taâi chñnh cuãa Phuã toaân quyïìn Phaáp thúâi trûúác.
khöng” chûä Haán, böë àaä chuyïín thaânh chûä Nöm vaâ nhûäng
cêu chïë giïîu cuäng khaá “mùån” theo löëi bònh dên:
Sù’c sù’c! nhuåt nhuåt!
Thêìy úã àöìng luåt
Thêìy múái túái àêy
Bao nhiïu vúå Têy
Thêìy lònh tuöët tuöåt!
Tuá Múä àaä coá dõp kïí laåi(1) duyïn do mònh àaä trúã thaânh
möåt nhaâ thú traâo phuáng: “Thuúã nhoã, töi laâ möåt thùçng beá
tinh nghõch, vui tñnh, hay àuâa nhaã, thñch pha troâ vaâ
thñch chêm choåc. Höìi hoåc lúáp nhò trûúâng Haâng Vöi, cuäng
vò giïîu cúåt möåt anh baån hoåc maâ bõ anh ta caáu, neám möåt
hoân àaá vaâo möìm, gaäy möåt caái rùng cûãa, nay haäy coân di
tñch... Khi lïn hoåc trûúâng Bûúãi, nùm thûá nhêët, vò cûúâi
khêíy trûúác muäi möåt thêìy giaám thõ, maâ bõ thêìy êëy giaáng
cho hai caái taát, ngoán tay hùçn lïn maá möåt ngaây múái
lùån...”. ÚÃ trûúâng, vïì quöëc vùn, Troång Hiïëu chó vaâo haång
trung bònh. Maäi túái nùm 1918, coá phong traâo in thú
thaânh saách: thú Nöm cuãa caác thi nhên thúâi trûúác, röìi Taãn
Àaâ vúái Khöëi tònh con... Troång Hiïëu àoåc rêët thñch, nhûng
cuäng chûa nghô àïën têåp viïët. “Böîng nhiïn möåt chuyïån
khaá buöìn cûúâi, khiïën töi nêíy ra yá muöën laâm thú”: trong
lúáp coá böå àöi thi sô Hoaâng Ngoåc Phaách vaâ Nguyïîn Vùn
Pho thûúâng cùåp rñp vúái nhau àöíi trao xûúáng hoåa. Troång
Hiïëu laãng vaãng àïën gêìn nghe thò bõ coi nhû keã têìm
thûúâng ngoaåi àaåo àïën quêëy röëi, lêëy laâm tûác lù’m; beân ài
tòm möåt anh baån, tñnh nïët cuäng nghõch ngúåm, anh Quïë,
ngûúâi àaä neám mònh gaäy rùng; cùåp Phaách Pho laâm thú
(1) Trong quyïín “Kinh nghiïåm saáng taác thú vùn traâo phuáng” - 1960.
hay vò cùåp naây laâm thú “thöëi”; cùåp kia àaánh àöi nhau,
àoåc thú trang nhaä, thò cùåp naây choåc tûác cuäng khoaác vai
nhau, ài ngûúåc trúã laåi, àoåc cho nhau nghe nhûäng thú tinh
nghõch vïì caác öng giaáo Têy, vïì nhûäng giaám thõ, nhûäng
nhên vêåt “Cuå Pheân, Cuå Ruâa, Cuå Bñ, Quyânh Coác, Tiïîu
Phúã, Kyâ Toe”... Khöng ngúâ “saáng taác theo caái kiïíu êëy
àûúåc möåt vaâi thaáng thò... búän quaá hoáa thêåt, töi àêm ra
thñch laâm thú”. Beân àïën xin hoåc vúái anh Phaách, Phaách
baão: “Muöën laâm thú cuäng àûúåc, nhûng phaãi chûâa caái tñnh
treã con ài, boã caái löëi ”thú thöëi" ài vaâ têåp laâm thú àûáng
àù’n...". Vïì sau Tuá Múä vêîn caám ún Hoaâng Ngoåc Phaách laâ
“thêìy daåy thú àêìu tiïn” cuãa mònh.
Sau khi xin àûúåc viïåc laâm thû kyá trong Súã Taâi chñnh,
Troång Hiïëu quyïët têm hoåc têåp laâm thú. Trûúác hïët mua
quyïín Viïåt Haán vùn khaão do cuå Phan Kïë Bñnh biïn soaån
àïí nghiïn cûáu caác thïí thú, ca, tûâ, phuá; röìi mua nhûäng
têåp thú cuãa Höì Xuên Hûúng, Tuá Xûúng, Yïn Àöí, Taãn
Àaâ...; úã möîi taác giaã laåi hoåc nhûäng àùåc taâi, àùåc sù’c. Laåi
hoåc nhiïìu nhêët úã ca dao, tuåc ngûä, chuyïån khöi haâi, tiïëu
lêm. Coân hoåc vùn thú traâo phuáng cuãa nûúác ngoaâi (Phaáp),
Mölie, Vönte, La Bruye, Cuöctúlin, hoåc úã chuyïån Böcatxú,
loaåi truyïån tiïëu lêm Têy chïë giïîu “cha cöë höí mang”; vïì
sau, khi viïåc viïët baáo traâo phuáng ta àoâi hoãi, thò laåi tham
khaão caác löëi vùn ûáng chiïën trong caác baâi baáo traâo phuáng
nûúác ngoaâi...
ÚÃ Súã Taâi chñnh, Troång Hiïëu lêåp möåt “laâng thú” coá
nhûäng cuå Nhiïu, cuå Nhêët, cuå Nhò..., lêëy tïn laâ “Ngoån buát
laâng ta”. Baâi “Phuá thêìy Phaán” laâm ra taåi àêy, àaä àûúåc
möåt ngûúâi baån gûãi àïën cho baáo Nam phong, nhûng muöën
dïî àûúåc àùng, ngûúâi baån àaä laâm nhû laâ cuãa “tiïìn nhên”
maâ mònh sao luåc. Baån àöìng sûå àoåc, khen hay, nhûng baão:
“Taåi laâm sao laåi cûá vaåch aáo cho ngûúâi xem lûng?” Ngoâi
buát cuãa Troång Hiïëu cuäng àaä àuâa nghõch möåt öng phaán
giaâ khaá àiïín hònh, cêìm buát nhû ngûúâi goåt thuãy tiïn, gaäi
nhûäng con söë.
Troång Hiïëu nhû möåt taâi nùng êín tñch khaá lêu, cho
àïën khi nhûäng baâi thú traâo phuáng ra mù’t cöng chuáng
lêìn àêìu tiïn vaâ haâng loaåt vúái möåt tïn kyá khai sinh lêìn
àêìu tiïn trïn vùn àaân: Tuá Múä (1932). Nhiïìu lêìn Tuá Múä
àaä phaát biïíu rùçng: mònh laâ möåt ngûúâi hoåc troâ cuãa Tuá
Xûúng. Do coá caái tïn Tuá Xûúng, maâ coá caái tïn Tuá Múä.
Maâ caái tïn Tuá Múä cuäng thêåt sinh àöång! Noá coá hònh, coá
khöëi, coá sûác nùång; thú laâm caâng nhiïìu, caâng àaåt, caái tïn
êëy caâng coá nöåi dung.
*
* *
Tuá rûãng múä, ài xe bònh bõch...

Cêu thú êëy, töi nhúá mêëy chuåc nùm nay, búãi noá rêët
sinh àöång trong caái khöi haâi, caái tûå traâo cuãa noá. Tûâ chûä
rûãng múä àïën chûä bònh bõch: rûãng múä thò phaãi laâ nhiïìu
múä, nhiïìu thò phaãi nùång, rûãng thò phaãi rung rinh, múä
phònh phõch lïn xuöëng theo bûúác ài, hoùåc döìi lïn döìi
xuöëng theo nhõp xe chaåy, maâ caái xe maáy dêìu, xe mö tö
êëy laåi àûúåc goåi laâ xe “bònh bõch”, (búãi noá kïu bònh bõch);
thaânh ra caái khöëi múä noá phònh phõch ài trïn chiïëc xe
vûâa chaåy vûâa kïu. Caã möåt nuå cûúâi àuâa hoám hónh! - Vaâ
àoá laâ taã ngûúâi tûúãng tûúång, hoùåc ngûúâi khaác, chûá thêåt
Tuá ra, thò:
ÚÃ Súã Phinùng coá möåt thêìy,

Ngûúâi cao dong doãng laåi gêìy gêìy...
Gêìy goâ àïën mûác “àöi haâng sûúân suån da cùng saát - hai
huäm quai xanh nûúác àöí be”.
Thêìy kyá Súã Phinùng êëy coá nhûäng cêu thöët ra tûå àaáy
loâng, thúã hù’t ra nhû caái ngûåc cuãa möåt thêìy caåo giêëy àaä
quaá nhoåc mïåt:
Tuá bêån laâm ùn, viïåc ngêåp àêìu,
Viïët saái baân tay, ngöìi suån söëng,
Ngaây thúâi trúán mù’t, töëi phúâ rêu.
Ngûúâi viïn chûác trong chïë àöå cuä àaä ngêëy lïn têån cöí
caái caãnh nhûäng baân giêëy cuãa böå maáy chñnh quyïìn thûåc
dên, tröng ra veã nghi vïå àûúâng hoaâng, nhûng thûåc ra
möëc thïëch ruâa meo möåt khöng khñ ao tuâ nûúác àoång.
Söëng laâm nghïì “Kyá coáp” êëy, caái ngûúâi trûúác tiïn maâ
vúái hoå, Tuá Múä caãm thêëy theån thuâng nhêët, àoá laâ Naâng
Thú cuãa thi sô. Naâng Thú àïën thùm “anh Kyá Coáp” úã cöng
súã, naãn quaá, àaä phaãi boã maâ ài; àûúåc höm chuã nhêåt, Tuá
Múä ra giûäa àöìng ruöång, coã cêy, laåi tòm àûúåc Naâng, tònh
tûå. Muâa heâ ngöët quaá, khöng coá tiïìn ài nghó maát, cuäng lo
heáo mêët Naâng Thú.
Duyïn núå vúái Naâng Thú cûá chù’p nöëi vaâ luön bõ àe doåa
nhû thïë, tuy nhiïn:
Thöi duâ no àoái, gûúm kïì cöí,
Cuäng cûá vûúng theo àïën baåc àêìu!
Khöng phaãi Tuá Múä chó biïët coá cûúâi; úã àêy, Tuá Múä àaä
àuång túái möåt caái gò nhû laâ nûúác mù’t.
Tuá Múä söëng cuöåc àúâi thaây kyá súã “phinùng” êëy cho àïën
Caách maång. Röìi Khaáng chiïën. Cuâng vúái toaân dên vaâ caác
baån vùn nghïå sô yïu nûúác, Tuá Múä àaä ài theo khaáng
chiïën. Cuöåc àúâi thêìy kyá chêëm dûát hùèn tûâ àêy, Tuá Múä
àûúåc cuöåc khaáng chiïën trao hùèn cho nhiïåm vuå laâm thú
àaã kñch àõch; cöng taác úã Súã Thöng tin tuyïn truyïìn Khu
12 liïn khu I, röëi àïën Ty Thöng tin Bù’c Giang, àïën Nha
Tuyïn truyïìn Trung ûúng. Tuá Múä àûúåc bù’t àêìu möåt loaåt
saáng taác múái, vúái möåt haâo hûáng múái, dûúái möåt buát danh
múái: Buát chiïën àêëu. “Baác Àêëu” (nhû úã Ty Thöng tin Bù’c
Giang àaä goåi) viïët cho àïën luác khaáng chiïën thaânh cöng
thò Nuå cûúâi Khaáng chiïën laåi chuyïín ra Nuå cûúâi Chñnh
nghôa àïí àaã kñch boån Myä - Diïåm. Vaâ hiïån giúâ Tuá Múä vêîn
viïët, thónh thoaãng dêy àaân trûä tònh laåi naãy tiïëng, chen
vúái dêy àaân traâo phuáng. Baác Tuá
Àoåc chûä chûa cêìn giûúng böën mù’t
Ra àûúâng chûa phaãi gheáp ba chên
Xe Praha àaåp vêîn cûáng gên
Cuöëc vûúân tûúåc chûa hïì raäo cöët...
Baác Tuá khen nghïå thuêåt vùn cöng cuãa ta thêåt laâ àeåp:
Tuá khöng coân tuöíi thanh niïn
Nhûng thú vúái àeåp coá duyïn núå gò
Trïn saáu mûúi tuöíi, Tuá Múä quyïët:
... OÁc saáng suöët, mù’t coân tinh, chên chûa raäo,
... Quyïët söëng dai, vaâ phuåc vuå bïìn lêu.
NHÛÄNG BAÂI THÚ HIÏÅN THÛÅC PHÏ BÒNH
Trong giai àoaån vùn hoåc 1930-1945, trûúác Caách maång

thaáng Taám, chuáng ta àaä noái àïën vùn hiïån thûåc phï bònh
nhû: tiïíu thuyïët, truyïån ngù’n cuãa Ngö Têët Töë, Nguyïîn
Cöng Hoan... Cêìn phaãi noái thïm: thú traâo phuáng cuãa Tuá
Múä, chñnh cuäng laâ vùn hoåc hiïån thûåc phï bònh. Nguyïîn
Cöng Hoan àaä viïët nhûäng “kyá sûå ba àaâo vïì xaä höåi” (Xaä
höåi ba àaâo kyá), thò Tuá Múä cuäng àaä phaác hoåa nhûäng bûác
tranh ngù’n vïì xaä höåi dûúâi thúâi Phaáp thuöåc. Caái phoâng
tranh êëy cuäng khaá döìi daâo, la liïåt; bêy giúâ caái xaä höåi cuä
êëy àaä caáo chung thaáng Taám nùm 1945, àaä bõ Caách maång
bù’t phaãi haå maân vaâ trúã thaânh möåt thûá lõch sûã phaãn
diïån, àïën nay àaä gêìn hai mûúi nùm röìi, thò múã phoâng
tranh thú cuãa Tuá Múä ra, chuáng ta coá thïí nhòn laåi möåt
phêìn caái xaä höåi êëy khi noá àang coân söëng. Caác baån thanh
niïn nhòn tranh veä xaä höåi cuä, caái xaä höåi maâ hoå hêìu nhû
hoaân toaân khöng biïët, coá thïí thêëy cöng ún cuãa Caách
maång àaä taåo möåt xaä höåi múái ûu viïåt, töët àeåp àïën bêåc naâo,
thêëy möåt caách cuå thïí, hai nùm roä mûúâi, bùçng caách so
saánh quaá khûá ma quyã vaâ hiïån taåi thêìn thaánh. Qua maáu
thõt cuãa taác phêím nghïå thuêåt hiïån thûåc phï bònh, sûå
nhêån thûác vïì hai loaåi xaä höåi: xaä höåi giai cêëp boác löåt vaâ
aáp bûác, vúái xaä höåi xaä höåi chuã nghôa seä àûúåc sêu sù’c hún,
nhû boáng töëi laâm ta caâng mïën yïu vaâ baão vïå aánh saáng.
Nhûäng thú Tuá Múä úã àêy laâ vùn hoåc “húåp phaáp” viïët
trong voâng phaáp luêåt troái buöåc cuãa àïë quöëc vaâ phong
kiïën, coá thïí noái àêëy laâ nhûäng caánh chim bay trong lûúái;
khöng phaãi laâ caánh chim bùçng bay vaån dùåm cuãa vùn hoåc
caách maång; vaâ vò vêåy, ta cuäng xeát nhûäng cöë gù’ng cuãa
thú êëy trong phaåm vi chêåt heåp cuãa noá. Tuá Múä àaä kïí laåi:
“Viïët laách trong thúâi Phaáp thuöåc phaãi maánh khoáe lù’m
àïí che mù’t ty kiïím duyïåt...; viïët laâm sao àïí baâi thú nïëu
dõch ra tiïëng Phaáp thò khöng coá gò ”phaåm quy", nhûng
ngûúâi àoåc vêîn hiïíu ngêìm duång yá aám chó ai, aám chó caái
gò giûäa nhûäng doâng chûä". “... Nhûäng baâi thú viïët nhû thïë
vêîn àûúåc àùng baáo, nhûng àïën nùm 1939, khi àaåi chiïën
thûá hai buâng nöí, thò do Súã Mêåt thaám baáo caáo vúái Súã Taâi
chñnh rùçng: töi àaä viïët vaâ àùng baáo ”nhûäng baâi coá tñnh
chêët àaã kñch ngêìm nûúác Phaáp", nïn tïn giaám àöëc Súã Taâi
chñnh àaä trao cho töi möåt cöng vùn caãnh caáo doåa caách
chûác vaâ boã tuâ nïëu coân viïët baáo. Trong thúâi gian bõ “treo
buát”, töi vêîn viïët, vò viïët àöëi vúái töi àaä thaânh möåt nhu
cêìu, khöng viïët khöng chõu àûúåc trûúác nhûäng caãnh
chûúáng tai gai mù’t trong möåt xaä höåi thöëi naát àiïu
taân...".
Tuá Múä àaä duâng caái cûúâi laâm khñ cuå, nhûäng tranh cûúâi
cuãa öng rêët sinh àöång. Tuá Múä cho ngûúâi ta nhòn thêëy caã
nhûäng con ngûúâi vúái mùåt muäi, quêìn aáo, ùn noái, àiïåu böå,
tñnh tònh, vúái möåt ñt hoaân caãnh bao boåc xung quanh.
Chùèng haån xem taám bûác “tranh hoaåt hoåa” cuãa Tuá Múä: taám
nhên vêåt trong caái xaä höåi cuä êëy giöëng nhau úã caái löë bõch,
caái xêëu xñ, nhûng möîi ngûúâi möîi kiïíu rêët khaác nhau, àuáng
laâ nhûäng nhên vêåt söëng. Quan thõ Nguyïîn Tiïën Laäng:
Quan töi khuön mùåt lûúäi caây,
Nûúác da xanh taái, mònh gêìy xaác ve.
Lûng guâ lûúån khuác... töm he,
Söëng mïìm khuám nuám, xun xoe taâi tònh.
Öng traång meåo Phaåm Duy Khiïm:
Tiïëng Têy öng noái laâu laâu,
Hoãi vùn quöëc ngûä, lù’c àêìu rùçng “nööng!”(1)
Hay nhêët laâ “Öng truâm Phaåm Lï Böíng”, chuã haäng phaáo,
Viïån trûúãng Viïån dên biïíu Bù’c kyâ; buát phaáp bûác tranh
naây àùåc biïåt xuyïn qua viïåc taã quêìn aáo:
(1) Nööng: khöng (phiïn êm tiïëng Phaáp: non).

Öng trûng mêëy böå caánh möìi,

Khi thúâi quöëc phuåc, khi thúâi êu trang
Naâo laâ gêëm àoã gêëm lam,
Caái khùn maãnh baát uáp ngang pheâ pheâ.
Naâo laâ aáo “xõch-panh-xe”(1)
Cöí cöìn cûáng nhù’c, giûäa toâe “nú” àen.
Vaâ duâ mùåc ta hay mùåc Têy, thò bao giúâ cuäng phaãi àeo
kim khaánh, kim tiïìn cuãa vua ban; moåi ngûúâi khen laâ
sang, laâ oai! baâi thú bïn trïn taã phònh ra àïí maâ kïët thuác
thù’t laåi:
Trúâi cho caái maä bïn ngoaâi,
Àïí che àêåy caái... sú saâi bïn trong.
*
* *
Chung quanh caái àïì taâi “öng quan”, ngoâi buát Tuá Múä
àûa ài, linh hoaåt, khoaái chaá. Kòa caác cuå quan lúán dûå möåt
höåi tiïåc kyã niïåm ba mûúi nùm cuãa Phaái böå ài Têy
(1908-38):
Trong àònh quan khaách cöî baân,
Voâng ngoaâi dên àoái haâng àaân xuám àöng,
Haá möìm, löë mù’t àûáng tröng,
Chuác thêìm caác cuå, caác öng muön àúâi...
Ta phaãi hiïíu chuác thêìm àêy chñnh laâ ruãa thêìm.
Àêy laâ caác cuå quan to kiïíu Voä hiïín Hoaâng Troång
Phu, cûá úã röën maäi, nhûng röìi cuäng phaãi sù’p vïì hûu:
(1) AÁo spencer cuãa lïî phuåc Êu têy.

Döëi giaâ, tröëng boãi ta àêu?

Àaâo non chuöëc rûúåu, naâng hêìu àêëm lûng.
Àêy laâ caác “quan beá” múái àöî tri huyïån:
Àûa àêìu xanh ra àöåi muä caánh chuöìn.
Khi caác quan àûúåc tùng lûúng:
Quan àûúåc tùng lûúng dên cuäng tùng
Tùng sûu, tùng thuïë àïën nhùn rùng!
Coân manh khöë raách caâng thïm raách,
Àúâi söëng lêìm than ai thêëu chùng?
Möåt thùçng beá chúi ngêåm xu, àöìng xu ruãi tuöåt xuöëng
mù’c úã cöí, Tuá Múä cuäng duâng laâm ngay möåt baâi nguå ngön
vïì chuyïån nuöët xu hay laâ ùn tiïìn: böë xöëc ngûúåc con, àöìng
xu öåc ra; huá vña, böë àuâa:
“Thùçng naây tûúáng dõ kyâ!
Nuöët xu maâ chùèng chïët,
Khi lúán hùèn ra phïët,
Coá thïí laâm quan to
Xúi tiïìn nhû moã khoeát”.
Caái viïån Dên biïíu (Bù’c kyâ) cuäng laâ möåt àïì taâi laâm Tuá
Múä chaãy mûåc nhiïìu nhêët, búãi àêëy laâ möåt saãn phêím quaái
gúã cuãa thûåc dên Phaáp. Nhûäng öng nghõ laâm baáo kiïíu tû
saãn, nghõ thêìu khoaán, nghõ cöng ty “an nam” nêëu rûúåu,
nghõ chuã àöìn àiïìn, nghõ chuã thuyïìn, nghõ lang bùm... thò
phaãi coá möåt öng nghõ trûúãng kiïíu Phaåm Huy Luåc. Àoá laâ
chûa kïí bïn caånh nhûäng dên biïíu àûúåc bêìu ra bùçng caách
vêån àöång mua phiïëu, laåi coân coá nhûäng “dên biïíu” do àïë
quöëc chó àõnh; Tuá Múä goåi haång thûá hai naây laâ:
Nhûäng haång nghõ àöån àûúâng cho chêåt,
Nhûäng nghõ cûâu, nghõ gêåt, nghõ cêm.
Nhûäng àoân buát cuãa Tuá Múä, xuyïn qua bêìu cûã, ûáng
cûã, tranh cûã, ngöi thûá caác öng nghõ, theã nghõ viïn... àïìu
nhûúâng sù’c beán cho hònh tûúång “Caái chuöng öng Truâm”
cuãa Viïån trûúãng Viïån Dên biïíu Bù’c kyâ àïí úã trong viïn
Baão taâng Khai trñ tiïën àûác (núi hoåp):
Kiïíu khöng laå, daáng khöng kyâ,
Caái chuöng êëy chùèng coá chi khaác thûúâng.
Noá cuäng kiïíu nhû chuöng xe raác,
Cuäng nhû chuöng cuãa caác haâng rong,
Thïë maâ noá quyá laå luâng,
Búãi laâ chuöng hiïåu cuãa öng nghõ Truâm...
... Ai maâ laáu caá thaåo nghïì,

Lù’c chuöng àuáng nhõp, kiïëm nï(1) ra tiïìn...
Búãi vêåy maâ cuöëi khoáa, caác öng nghõ boã tiïìn ra töën àïën
baåc vaån, àïí tranh nhau giêåt cho àûúåc caái chuöng kia,
Noá cuäng kiïíu nhû chuöng xe raác,
vaâ tiïëng leng keng cuãa noá laâ tiïëng leng keng àöí raác, vaâ
caái chöën maâ noá leng keng laâ möåt soåt raác to, xe raác. - ÚÃ
àêy Tuá Múä àaä àaåt túái àûúåc möåt loaåi vùn rêët aác, vaâ aác úã
àêy laâ ûu àiïím lúán.
Àaã kñch vaâo thûåc dên vaâ àïë quöëc, thò caái thïë khoá hún
nhiïìu. Tïn cöng sûá Ecke (Eckert) höëng haách chó biïët
nhêån chaâo vaái cuãa ngûúâi khaác, chûá khöng hïì chaâo traã laåi
ai, Tuá Múä “Böng xua(2) quan lúán” vaâ hoãi:
(1) No nï, nhiïìu öëi.

(2) Böng xua (bonjour) tiïëng Phaáp àïí chaâo ban ngaây. - ÚÃ Bù’c kyâ höìi
trûúác coá böën tïn cöng sûá rêët aác: nhêët Àuåc, nhò Ke, tam Be, tûá
Bñch.
Kiïu cùng coá ñch gò khöng?

Ngoaâi mùåt dên súå, trong loâng dên khinh.
Nhúâ coá caác öng dên biïíu, baãn thên Tuá Múä cuäng phaãi
àoáng thuïë thên tùng lïn hai mûúi baãy àöìng baåc Àöng
Dûúng, àau quaá, nhûng Tuá Múä cuäng phaãi cù’n rùng maâ
nöåp:
Ngêîm nghô song le cuäng tûå haâo,
Dên mònh haá chõu keám ai sao!
Tûå do bònh àùèng tuy thua thiïåt,
Nhûng àaä hún ngûúâi caái... thuïë cao!
Tuá Múä àaä hai lêìn kïu lïn hai tiïëng kïu to sêu sù’c.
Möåt lêìn, caác nûúác lúán tû baãn hùçm heâ sù’p àaánh nhau,
trûúác cuöåc àêìu haâng Muynich (1938), Tuá Múä tûác quaá,
chûãi:
Non nûãa thaáng trúâi lo söët voá,
Ài vay baåc triïåu vïì phoâng thuã,
Sau naây àoáng goáp chïët cha dên!
Khöën naån chuáng öng, cha chuáng noá!
Möåt lêìn nûäa, cuâng vúái dên chuáng mong Phaái böå àiïìu
tra cuãa Chñnh phuã Bònh dên sang Àöng Dûúng àïí xeát
cho bao caãnh oan khöí, nhûng maäi cûá mêët tùm húi, röët
cuåc Nöåi caác Bònh dên àöí, vaâ Phaái böå khöng coá tiïìn cuäng
tûâ chûác, Tuá Múä lêìn naây khoác nhû ài töëng taáng:
Phaái böå than öi! Hïët chuyïån röìi!
Troâ àúâi àïën thïë, thïë thò thöi.
“Tûâ nay coân hïët tröng mong nheá!
Nûúác meå öi laâ nûúác meå öi!”
*
* *
Bêy giúâ noái àïën caái biïín nhûäng “sûå àúâi” cuãa cuöåc àúâi
cuä, nhûäng chuyïån khöng gheáp vaâo ba tiïët muåc trïn kia,
lúán nhoã vaâ linh tinh, thiïn biïën vaån hoáa cuãa caái bïånh xaä
höåi. Trûúác Caách maång thaáng Taám, Tuá Múä chûa hiïíu biïët
àûúåc caái bïånh lúán, chûa nhêån thûác àûúåc caái “töåi töí töng”
cuãa xaä höåi, laâ boác löåt giai cêëp vaâ aáp bûác giai cêëp. Tuá Múä
chûa àïën àûúåc göëc bïånh xaä höåi. Nhûng trùm ngaân thûá têåt
bïånh, ung nhoåt, gheã lúã, Tuá Múä vaåch ra khöng thûúng tiïëc.
Tuá Múä hùng haái laâm aán caái àònh: “Boã àònh ài! Giúä
àònh ài! Phaá àònh ài!”, cho sûå huã baåi nöng thön laâ taåi caái
àònh, maâ chûa thêëy caái göëc khöí úã tö, tûác phong kiïën vaâ
boån thöëng trõ muöën ngu dên; thûåc tïë àaä chûáng minh, coá
laâm Caách maång thò múái xoáa boã àûúåc caác tïå naån xaä höåi;
mùåt khaác, boã àònh laâ töët, chûá giúä, phaá thò khöng nïn, traái
laåi coân phaãi baão vïå nhûäng di tñch lõch sûã coá giaá trõ kiïën
truác. Tuy vêåy, ngoaâi caái haån chïë àoá. Tuá Múä àaä vaåch àûúåc
nhûäng tïå lêåu cuãa àònh àaám, ngöi thûá, tïë lïî.
Viïët “Vùn tïë xöi thõt”, Tuá Múä laâm gioång noái cuãa caác
hûúng lyá, kyâ haâo coá quyïìn lúåi úã àònh trung ca ngúåi “caái
thuúã àang coân xöi thõt êëy”; lúâi tïë thêåt laâ maát meã, caãnh
veä ra söëng nhû löåt:
Tiïíu triïìu àònh vui tûåa Höìng mön, caãnh huyïn naáo:
tiïëng cheán, tiïëng chai, tiïëng àuäa, tiïëng baát, hoåa thaânh
àiïåu nhaåc tûng bûâng;
Haâng bö laäo huâng nhû Phaân Khoaái, mùåt àoã gay:
gioång cûúâi, gioång noái, gioång theát, gioång la, tröng veã oai
phong lêîm liïåt.
Cho hay àaánh moä chùèng bùçng goä thúát, coá cöî coá baân,
caã laâng àöng àuã, sêìm uêët biïët bao!
Nïn dêîu pheáp vua coân thua lïå laâng, àûúåc ùn àûúåc noái,
àûúåc goái mang vïì, haã hï khön xiïët.
Nhûäng keã ùn trïn ngöìi tröëc àaä vêåy, nhûäng ngûúâi dên
bïì dûúái ra àûúåc túái àònh, laâ bao nhiïu möì höi nûúác mù’t
cuãa meå àô úã nhaâ
Chaåy toaåc gêëu vaáy, nhùåt tûâng chinh nhoã,
Kyá coáp tûâng àöìng goáp àuã lïå dên
Àïí caác àûác anh chûúâng xuáng xñnh aáo khùn
Àûúåc ra goáp mùåt úã núi ùn chöën noái.
Buön thêìn, ngûúâi ta coân baán thaánh, caác thûá thaánh,
caác thûá mêîu, caác thûá baâ chuáa thûúång ngaân, öng hoaâng
bú, “nguä võ tön öng, tûá võ chêìu baâ, tam toâa thaánh mêîu”.
Nhûäng thú Tuá Múä trong viïåc móa mai naây coá phaãng phêët
thú truyïìn thöëng cuãa Tuá Xûúng, Nguyïîn Khuyïën; song
le caái chñnh vêîn laâ húi thú hiïån thûåc cuãa Tuá Múä, búãi tûâ
hai nhaâ thú tiïìn böëi êëy àïën Tuá Múä, àaä coá thïm vaâi ba
chuåc nùm ruäa naát hún nûäa cuãa caái xaä höåi tö hö; vúái
Nguyïîn Khuyïën, trong baâi “Höåi Têy”:
Baâ quan tïnh nghïëch xem búi chaãi
Thùçng beá lom khom ngheá haát cheâo.
Vúái Tuá Xûúng, trong baâi “Öng sû vaâ mêëy aã lïn àöìng”:
Thêëp thoaáng bïn àeân lïn boáng cêåu
Thûúát tha dûúái aán nguyát sû öng.
Vúái Tuá Múä, trong baâi “Kiïåu bay”:
Àaám rûúác laâng ta àaä túái àïìn,
Vña baâ àöång cúän töëc bay lïn.
Caác cö chên kiïåu xiïu lú chaåy
Mêëy muå àöìng quan leäo àeäo rïn.
Phaáo àöët nhang bay muâ àaão àõa
Con cöng caái baán lïî huyïn thiïn...
Àïën thúâi àaåi cuãa Tuá Múä thò vña baâ àaä àïën mûác “àöång
cúän”, “töëc bay”, coân mêëy con muå àöìng thò khêën khûáa xuyát
xoa àaä àïën caái mûác “rïn” lïn möåt caách khoaái chaá khoá
hiïíu; àêy àaä laâ nhûäng nùm 1936-37 röìi, maâ àuáng thúâi
nay thêåt, búãi coá caái ö tö vaâo boáp coâi:
Thaánh baâ múái biïët linh thiïng thêåt,
Gùåp caái ö tö, kiïåu àûáng liïìn!
ÚÃ caác thaânh thõ, cuöåc tan raä cuãa caái xaä höåi Phaáp
thuöåc caâng àaáng kinh.
Trûúác Caách maång thaáng Taám, ngûúâi ta hay noái caái
“mùåt traái àúâi”, nhûng coá àúåi gò mùåt traái cuãa chiïëc mïì àay
múái xêëu xa, baãn thên mùåt phaãi, mùåt phö trûúng cuãa noá
cuäng àaä túãm.
Quy luêåt cuãa xaä höåi tû baãn chuã nghôa thöëng trõ, ngûå
trõ, úã àêu cuäng laâ buön baán! Noái theo Bandù’c, àöìng kïìn
nùm xu (àöìng “xanh cùng”) nùçm lêëp úã dûúái àaáy caác lûúng
têm(1); hön nhên, tònh yïu laâ viïåc thiïng liïng, - tröng
thêëy àaám cûúái haâng daäy ö tö rêìm röå, phaáo nöí vang trúâi,
“ngûúâi hai hoå cheán nhúân möi nhúân meáp”, ai chùèng baão
àoá laâ duyïn ûa phêån àeåp,
Nhûng túá àêy, túá chó baão rùçng:
ÊËy àaám cûúái cuãa “maãnh bùçng” lêëy “nhaâ gaåch”!
Trong cuöåc kïët hön, Thêìn Taâi laâm chuã tõch,
Thêìn AÁi tònh chó giaã caách àûáng bung xung...
Tuá Múä nghi ngúâ têët caã tònh vúái tiïìn, tuy vêåy, Tuá Múä
chûâa möåt núi àïí àùåt tin tûúãng cuãa mònh, àoá laâ quêìn
chuáng:
(1) Bandù’c noái “àöìng nùm phúrùng” (franc) úã nûúác Phaáp. - ÚÃ Àöng
Dûúng, Ngên haâng Àöng Dûúng àaä àuác àöìng nùm xu (cinq cents)
bùçng kïìn, bònh dên úã Bù’c goåi laâ àöìng “xanh cùng”.
Biïët tòm àêu ra tònh nghôa, aái ên?

Hoåa chùng trong àaám bònh dên...
Möåt nhên vêåt tiïëng tùm Haâ Nöåi, laâ öng Cûãu Nghi “Nöíi
danh buön baåc möåt thò - xön xao ngoaâi cûãa thiïëu gò khaách
vay”, y chïët, àúâi söëng traã thuâ laåi bùçng sûå vuâi lêëp laäng
quïn; nhûng vúå y laåi nhêët àõnh taåc bia, àuác tûúång cho
chöìng, vaâ caác quan vïì khaánh thaânh úã Vùn Àiïín; nhûäng
tïn Setty, tû saãn ÊËn Àöå, cho vay cù’t cöí coân kïí ún: “chùèng
qua buön baåc ùn àöìng laäi - naâo phaãi leân ngûúâi nñch nùång
phên”; cho àïën vùn chûúng thú phuá cuäng coá ngûúâi buön:
“öng tiïn... huyïìn vaâ chû tiïn... khöìng”, buöìn cûúâi àêëy,
nhûng coá caái gò rêët thaãm, thaãm úã nöåi dung boác löåt ngûúâi
nùån oác àeã ra vùn, thaãm úã hònh thûác chûä: cuäng àöìng laâ tiïn
àêëy, nhûng tiïn huyïìn (úã Tên Dên àöång) thò lù’m tiïìn, maâ
tiïn khöìng (nhaâ vùn viïët truyïån kiïëm hiïåp tu tiïn vaâ caác
truyïån khaác) thò khöng tiïìn dñnh tuái.
Röìi “Haâ Nöåi ùn chúi”, cúâ baåc, thuöëc phiïån, rûúåu cheâ,
àaâo àô; röìi “Cö Ngoåc Höì” cúãi aáo chuåp aãnh, - “tuyïët lêëm
bùng nhú roä chaán pheâo”; röìi “vúå chöìng àúâi nay”, “cuå giaâ
lêëy vúå hai”; röìi trùm thûá ma cuãa baáo Àöng Phaáp: ma
men, ma ngheâo, ma àoái, ma laách (öëm), ma döët, ma tònh,
ma cúâ baåc, ma tham, ma lûúâi, vaâ “Coân nhû Huy, Phuá
hai anh - Phaãi chùng m öåt cùåp ma lanh, ma buân”(1); röìi
“buát sù’t cûúái buát löng”, àeã ra Nguyïîn Tiïën Laäng; röìi caái
“sên quêìn phuå nûä” àaáng leä àïí phuå nûä àïën àaánh quêìn
vúåt, thò hoáa ra àïí hoå phúi... quêìn; röìi àïën khi chïët, “baãn
(1) Hoaâng Hûäu Huy vaâ Ngö Vùn Phuá, chuã buát vaâ chuã nhiïåm baáo
Àöng Phaáp; “ma lanh”: laáu caá; “ma buân”: àöì töìi, hai chûä naây
thoaát thai tiïëng Phaáp (malin, maboul).
caáo phoá àùng àêìy möåt cöåt - laâ möåt túâ quaãng caáo cöët
giûúng danh”...
Tuá Múä àaä viïët haâng trùm baâi thú hiïån thûåc phï bònh
cay chua vïì bao nhiïu “chuyïån àúâi” cuãa àúâi cuä êëy.
THÚ THÖËNG PHAÁP, CHÖËNG MYÄ
Caái hiïån thûåc phï bònh cuãa Tuá Múä àaä coá àûúåc nhûäng
lúâi thú àaáng quyá trïn àêy, nhûng khöng thïí ài xa hún
nûäa.
Phaãi coá cöng ún cuãa Caách maång thaáng Taám 1945 taái
sinh, röìi sûå reân luyïån, giaáo duåc cuãa cuöåc Khaáng chiïën
thêìn thaánh, Tuá Múä cuäng nhû caác nhaâ vùn lúáp trûúác múái
àûúåc àûáng, múái dêìn dêìn àûáng àûúåc trïn caái thïë cuãa lõch
sûã ài lïn, trïn caái khñ thïë cuãa Caách maång vaâ Nhên dên
chiïën thù’ng maâ viïët. - Öi! viïët bêy giúâ múái veã vang sao!
Caác nhaâ vùn khaáng chiïën àaä tûå haâo àêìy löìng ngûåc. - Tuá
Múä laâ chiïën sô nhaâ vùn ài dûå Àaåi höåi caác anh huâng vaâ
chiïën sô thi àua àêìu tiïn nùm 1951.
Trûúác kia, Tuá Múä àaä phaãi thaã thú trïn Doâng nûúác
ngûúåc; bêy giúâ, Tuá Múä bù’n thùèng nhûäng muäi tïn, phaát
suáng vaâo àêìu giùåc Phaáp, àoá laâ nhûäng Nuå cûúâi khaáng
chiïën. Möåt trùm linh nùm baâi thú trong quyïín Buát chiïën
àêëu, höm nay xem laåi, àiïím nöíi bêåt laâ sûå kiïn trò cêìn
mêîn cuãa Tuá Múä xùm xùm nheâ àõch maâ àaánh, àaánh àûúåc
laâ àaánh, tòm phûúng kiïëm kïë nghô ra trêån àoân, tûâ 1947
àïën Àiïån Biïn Phuã.
Ta phaãi thöng caãm trûúác tiïn cho nhûäng khoá khùn
cuãa thú traâo phuáng; thêåt ra, thú traâo phuáng khöng phaãi
laâ möåt loaåi vùn dïî laâm; àêy chñnh laâ möåt loaåi vùn khoá
hay. Caái mùåt cuãa àõch trêng traáo, trú treän; quêìn chuáng
vêîn noái: “mùåt nhû mùåt thúát”, vaåch maäi möåt caái mùåt thúát
cuãa àõch, vùn cuäng dïî nhaâm; neám vaâo noá caác thûá hònh
dung tûâ xêëu xa, chûä cuäng àïën hïët; nïëu khöng biïët biïën
hoáa, nïëu keám saáng kiïën, thiïëu nhùåm leå, thò vùn traâo
phuáng rêët coá nguy cú quêín quanh!
Möåt phûúng diïån khaác, laâ trûúác àêy Tuá Múä úã ngay giûäa
loâng xaä höåi cuä maâ taã xaä höåi cuä, caác kiïíu mêîu baây ra trûúác
mù’t, höm nay quan saát chûa àuã kyä, thò höm sau quan saát
laåi, taâi liïåu söëng coân thiïëu, thò ài lêëy thïm, dïî chöåp lêëy neát
söëng maâ viïët. Nhûng ài Khaáng chiïën, cöng taác úã vuâng tûå
do hay úã cùn cûá àõa, dô nhiïn laâ Tuá Múä chó hònh dung àõch
bùçng trñ tûúãng tûúång, bùçng trñ nhúá mònh khi trûúác, bùçng
kinh nghiïåm tñch luäy, röìi àem hiïån àaåi hoáa tûâ thùçng Têy
thûåc dên trûúác kia thaânh thùçng giùåc Phaáp xêm lûúåc hiïån
nay; àöëi vúái caác nhên vêåt buâ nhòn, cuäng vêåy. Àöëi tûúång
diïîn taã bêy giúâ úã rêët xa, úã trong caái “thïë giúái tûå do” êëy,
khöng thïí “ài thûåc tïë” àïën núi àoá. - Vaâ möåt khña caånh
khaác nûäa: laâ caái diïån diïîn taã vïì xaä höåi cuä rêët röång, khöng
nhûäng thûåc dên àïë quöëc vúái böå maáy cai trõ tûâ cao àïën thêëp
cuãa noá, maâ coân caác thûá tû saãn, con buön, linh tinh àöìng
boáng, sû mö, cöng tûã böåt, tiïíu thû vöi, huã tuåc cuä vaâ huã tuåc
tên thúâi, vên vên..., caái caánh quaåt nhên vêåt vaâ àïì taâi cuä
xoâe ra rêët röång. - Khaáng chiïën, muåc tiïu chñnh Tuá Múä cêìn
phaãi àaánh laâ giùåc Phaáp vaâ buâ nhòn (vïì sau thïm can thiïåp
Myä); hoãa lûåc cuãa buát têåp trung hún, àoá laâ sûå cêìn thiïët, àoá
laâ àaánh möåt caách khoa hoåc; tuy nhiïn, àöëi vúái viïåc viïët
vùn, diïån diïîn taã ruát laåi, thò vùn cuäng dïî rúi vaâo sûå lùåp laåi
truâng nhau, vaâ àaâo cho ra àûúåc sûå phong phuá àöíi thay, àoá
laâ caã möåt viïåc khoá.
Trong nhûäng khña caånh khoá khùn noái trïn àêy, Tuá Múä
àaä cöë gù’ng tòm ra sûå röång raäi vaâ phong phuá. Tuá Múä àûúåc
sûå giaáo duåc cuãa tû tûúãng Àaãng, àûúåc sûå uãng höå cuãa khñ
thïë caã möåt dên töåc, àûúåc quêìn chuáng àöåc giaã thûúãng thûác
khuyïën khñch, möîi chiïën thù’ng cuãa nhên dên ta laåi cho
mònh thïm möåt sinh lûåc múái, Tuá Múä haâo hûáng àaánh àõch
trïn mùåt trêån tuyïn truyïìn vaâ chñnh trõ, àûa nhûäng “nuå
cûúâi khaáng chiïën” goáp vaâo kho vuä khñ cuãa nhên dên ta.
Tuá Múä àaä phaát huy böën caái ûu àiïím cuãa mònh, nêng
chuáng lïn, laâm thaânh möåt vùn taâi àùåc sù’c. Tuá Múä vöën
laâ möåt nhaâ thú laâm baáo, thò bêy giúâ Tuá Múä phaát huy tñnh
caách tên vùn, viïët baáo - bù’t àêìu, thú cuãa Buát chiïën àêëu
àûúåc in àaá trong nhûäng baãn tin cuãa Súã vaâ Ty Tuyïn
truyïìn Khu XII vaâ Bù’c Giang, àöìng thúâi cuäng àùng úã
baáo Cûáu quöëc trung ûúng - búãi àêëu tranh vúái àõch trong
nhûäng luêån àiïåu tuyïn truyïìn, thò phaãi ûáng chiïën haâng
ngaây nhùåm leå, viïët àûúåc nhanh maâ vêîn chûäng chaåc; Tuá
Múä àaä coá nhûäng baâi rêët sù’c beán. Tuá Múä laâ möåt anh xêím
thú, vúái caái veã vang cuãa danh hiïåu êëy noá bao göìm tñnh
caách gêìn guäi quêìn chuáng vaâ tñnh caách ca ngêm, maâ xêím
hay thò phaãi àùåt, phaãi haát àûúåc nhûäng baâi múái meã saát
thúâi sûå. Tuá Múä laâ möåt nhaâ nguå ngön, trûúác vêîn àaä àùåt
nhûäng baâi noái vñ, noái êín, nay trong möåt söë Nuå cûúâi
khaáng chiïën, cuäng coá caái duyïn àùçm thù’m cuãa möåt nhaâ
nguå ngön. Bao truâm ba àùåc àiïím trïn, Tuá Múä coá möåt têm
höìn thi sô; khi noái “nhaâ thú traâo phuáng Tuá Múä”, ta nhêån
thûác rùçng: khöng coá möåt loâng yïu nûúác nöìng naân, khöng
coá möåt tònh yïu nhên dên sêu sù’c, khöng coá möåt têm
höìn khaát khao chñnh nghôa vaâ yïu mïën caái àeåp, khöng
coá khaã nùng ngön ngûä döìi daâo cuãa möåt thi sô thêåt sûå, thò
Tuá Múä khöng thïí cûá con tùçm ruát ruöåt maäi maäi nhû thïë
àûúåc, àïí àaánh àõch khöng biïët mïåt moãåi, vúái möåt tiïëng
cûúâi nhiïìu veã, coá duyïn.
Töi khöng kïí laåi úã àêy tûâng baâi thú trong têåp Buát
chiïën àêëu; Tuá Múä, vúái duyïn cuãa thú, àaä biïn niïn rêët
thuá võ nhûäng sûå kiïån thöëi tha vïì phña àõch, khiïën nay
àoåc laåi, thêëy àaánh dêëu nhûäng diïîn biïën gò àùåc biïåt cuãa
àõch trong baãy nùm (1947-54).
Lúcúlec (Leclere), tûúáng Phaáp àêìu tiïn mang núå maáu
vúái nhên dên ta, sang àaánh laåi nûúác ta, àaä bõ tai naån
maáy bay chïët úã Bù’c Phi; Lúcúlec hùèn khöng ngúâ rùçng coá
nhaâ thú Tuá Múä nhû sù’p sùén tûå bao giúâ, ngay mêëy ngaây
àêìu nùm 1948, àaä viïët vùn àiïëu y, chön y xuöëng àêët:
... Öng quay laåi non söng Nam Viïåt, chó huy àaân lñnh
traáng cön àöì;
Öng vêng theo mïånh lïånh thûåc dên, tiïëp tuåc cuöåc
haânh binh khuãng böë
Than öi!
Gian aác trúâi naâo dung
Tham taân ngûúâi phaãi ruãa
... Taâu bay vûâa múái thùng thiïn
Maáy liïåt böîng nhiïn haå thöí!
Lúåi duång triïåt àïí caác sûå kiïån xaãy ra, huy àöång chuáng
trúã thaânh tïn àaån, súám suãa nhû Tuá Múä, thêåt àaáng khen.
Tuá Múä theo àuöíi boån choáp bu àêìu soã àõch, daânh cho
chuáng nhûäng àoân ûu tiïn; qua ngoâi buát Tuá Múä, tûúáng Àúâ
Taátxinhi (De Tassigny) nöíi tiïëng vaâ to quyïìn chó coân àïí
cho dên ta nhúá laåi möåt öng tûúáng ài... óa (theo nghôa cuãa
àaánh baâi tam cuác: tûúáng thua tûúáng phaãi chui); thaáng
1/1951, Àúâlaát vûâa sang, múái cêìm quên àaä thua hai trêån
Àöng Bù’c vaâ Vônh Phuác, Tuá Múä tiïn tri cho hù’n:
Canh baåc gùåp höìi àen
Cûá mêët kïët liïìn liïìn,
Röìi cuäng àïën kiïët lõ,
Cù’p àñt vïì Têy.. õ!
Quaã nhiïn Àúâ Taátxinhi cù’p àñt vïì Têy... õ thûåc, vaâ Tuá
Múä laåi àûúåc ai àiïëu:
Taátxinhi àaä ngoeão röìi,
I hi! quan lúán hïët àúâi huïnh hoang;
“Salùng bõ thaãi höìi”, röìi kïë tiïëp theo “Nava thù’ng
trêån bùçng möìm”, “Kïë hoaåch Nava thûúång thoâ haå thuåt”,
“Nava bêët lûåc, ”Ai thay àaåi tûúáng Nava?" röìi laåi “Nava
bõ thaãi höìi”; àïën tûúáng Àúâ Caát bõ bù’t laâm tuâ binh úã Àiïån
Biïn Phuã, vúå Àúâ Caát toã yá mûâng rùçng chöìng mònh thoaát
chïët, seä àûúåc quên àöåi Viïåt Nam àöëi àaäi tûã tïë, vaâ vúå
chöìng seä àûúåc sum hoåp:
Mêëy lúâi thaânh thûåc chuác chöìng baâ
Choáng àûúåc vïì Têy maâ nghó maát.
Àöi khi coá nhúá laåi Àiïån Biïn,
Cuäng àûâng nghô ngúåi gò chua chaát.
Lúâi khuyïn cuöëi baâi nheå nhaâng tïë nhõ möåt caách rêët
Phaáp Lan Têy.
Ngoâi buát Tuá Múä thaânh cöng hún caã, coá leä laâ trong viïåc
diïîn taã buâ nhòn; àõch laâ àõch, buâ nhòn thò laåi vúâ laâm Viïåt
Nam, quöëc gia, noá coân àï tiïån hún giùåc. Nhaâ tiïíu thuyïët
chùm chuát cho caác nhên vêåt àùåc biïåt cuãa mònh, thò Tuá
Múä cuäng chùm nom cho buâ nhòn Baão Àaåi tûâ trûúác àïën
sau, kïí töën rêët nhiïìu cöng, nhiïìu vùn... Baão Àaåi àaä vúâ
ài “chûäa mù’t röìng” úã Höìng Köng, thò Tuá Múä seä chûáng
minh cho hù’n biïët rùçng àñch thêåt:
Mù’t öng maâng keáo mõt muâ,
Nhòn xem viïåc nûúác höì àöì u minh.
Mù’t öng coá leä thong manh,
Khöng tröng thêëy giùåc hoaânh haânh daä man...
... Mù’t öng coá veã quaáng gaâ
Nhòn thûåc dên Phaáp hoáa ra baån hiïìn.
Baão Àaåi sù’p sûãa ài Têy: hù’n seä “cöë vêën cöë... vñt” nûúác
Phaáp; Tuá Múä lêëy chuyïån phïë àïë Phöí Nghi rùn Baão Àaåi;
bù’t chûúác vùn Kiïìu, Tuá Múä veä Baão Àaåi phêìn naâo coân
lûúäng lûå
Buöìn tröng cûãa bïí Höìng Köng,
Trúâi xanh nûúác biïëc mêy böìng bïình tröi...
Nhûng àöi àô búåm Vônh Thuåy, Böla àaä thêåm thuåt gùåp
nhau, röìi àeã ra “Chñnh phuã buâ nhòn”. Tuá Múä thêëy trûúác
“Tûúng lai cuãa Vônh Thuåy”: “àñt röìng chûa àùåt lïn ngai,
àêìu röìng laåi cuáp, chaåy daâi sang Têy”; Tuá Múä lïn khung
noá trong tuã kñnh ngaây mai, trong tuã kñnh hêåu thïë:
Hoùåc laâ thiïn tûã àem thên
Mùåt maây phöëp phaáp, aáo quêìn xïnh xang,
Reã cuâi töët maä phuâ trang,
Laâm nghïì “ngûúâi göî” rao haâng thúå may.
Cuäng laâ húåp vúái taâi hay
Xûa buâ nhòn, laåi àïën nay buâ nhòn.
Trong thúâi kyâ Höåi nghõ Giúnevú, buâ nhòn Baão Àaåi, -
keã àaä àûúåc baâ àêìm thuã tûúáng UÁc tùång cho möåt con choá
sùn, laåi laâ choá caái: “maây phaãn àöìng baâo choá sùn cho Phaáp
- choá chúi vúái choá, miïång àúâi chua cay” - Baão Àaåi vêîn cöë
àoâi àiïìu kiïån naây kia, cûã àaåi biïíu Nguyïîn Àù’c Khï
tuyïn böë naây noå; Tuá Múä laåi phaãi möåt lêìn nûäa baão hù’n:
Baão Àaåi, maây laâ möåt con “choá gheã coá múä àaâng àuöi”, vaâ
àõnh nghôa chung cho caái thaá Viïåt gian buâ nhòn:
Do quên cûúáp nûúác nùån lïn,
Àïí yïn thò àûáng, boã liïìn quay lú,
Chuã Têy baão lù’c, lù’c bûâa
Thêìy Myä baão gêåt, gêåt nhû àêìu chaây.
Buâ nhòn töíng trêën Bù’c Böå Nguyïîn Hûäu Chñ ài cöng
caán, ba hoa: “Chuáng ta cêìn noi gûúng töí tiïn... gòn giûä
non söng...”!
Töí tiïn ta rêët oai huâng
Buâ nhòn chuáng noá noi öng töí naâo?
Hay laâ noi gûúng öng cha nhaâ Nguyïîn?
Buâ nhòn Nguyïîn Vùn Têm thay Trêìn Vùn Hûäu lïn
laâm thuã tûúáng:
Thùçng naây khaát maáu àöìng bang,
Laåi coân àïíu caáng hung taân hún Têy.
Àöìng baâo cùm giêån noá thay,
Quyïët têm vaåc mùåt vaåc maây noá ài!
Möåt “Àaåi höåi quöëc gia buâ nhòn” hoåp úã Saâi Goân (1953);
gioång vùn diïîn ca kïí sûã àûúåc duâng úã àêy sang saãng nhû
lúâi quan toâa buöåc töåi: àêìu troâ thùçng àöëc phuã Têm, tiïëp
theo laâ
Thùçng döëi Chuáa, lûâa àúâi, phaãn àaåo
Lï Hûäu Tûâ, khoaác aáo thêìy tu;
Laåi tïn Àònh Diïåm hoå Ngö,
Xûa kia thúâ Nhêåt, cuäng àöì khuyïín ûng;
Tïn Baãy Viïîn laâ thùçng tûúáng cûúáp
Nay vïì haâng giùåc Phaáp nûúng thên;

Thay thêìy àöíi chuã ba lêìn,
Thoâ loâ saáu mùåt laâ Trêìn Troång Kim.
Nhûäng nùm thaáng àaä qua, tûúâng nhû coá thïí xoa gaäy
búát caác goác caånh, laâm cho quaá khûá múâ ài; nhûng vùn hoåc
àaä saáng taác gù’n liïìn vúái tònh thïë cuãa thúâi gian, viïët
trong lûãa àêëu tranh gay gù’t, nïn vêîn giûä nguyïn veån
gai goác cuãa ngoån daáo muäi tïn, khöng khoan nhûúång.
*
* *
Tuá Múä chöëng Phaáp deão dai, hùng haái, coá khi nöíi lïn
möåt tiïëng quaát:
Xeáo vïì nûúác meå maây ài,
Thoaát chùng àêët diïåt trúâi truy chuáng maây!
Tuá Múä cuäng chöëng Myä vúái möåt cùm thuâ khöng nguöi,
vaâ vêîn möåt thuãy chung thù’m thiïët êëy vúái nhên dên, Tuá
Múä àaä doåt cho Myä vúái tïn buâ nhòn Ngö Àònh Diïåm cuãa
noá nhûäng àoân liïn tuåc.
Tuá Múä chöëng Myä tûâ khi chuáng haäy coân laâ nhûäng tïn
can thiïåp Myä: “Viïån trúå Myä chùèng ài àïën àêu”; caái hònh
aãnh thùçng Myä
Möåt tay xaách bõ àö la
Tay bom nguyïn tûã giú ra naåt ngûúâi.
àaä àûúåc vaåch ra tûâ trong khaáng chiïën; nhûäng tïn Myä
àêìu soã àaä àûúåc xoã möåt dêy:
Aixenhao, Búâraátlêy
Akysún vúái Riluêy möåt phûúâng.
Myä cuäng nhû Phaáp rêët thñch noái khoaác; tûúáng Myä
Mù’c Actú àaánh úã Triïìu Tiïn, hûáa vúái quên lñnh Nöen seä
vïì ùn Tïët: “Sêm cao ly coá böí - Nhûng Myä nuöët cuäng khoá”,
vaâ chuáng sa lêìy; tûâ 1953, Tuá Múä àaä àïëm xóa àïën Töíng
thöëng “AÁch” (Ike, biïåt hiïåu Aisenhao); kïë hoaåch Nava bõ
ta phaá vúä,
Àêìy túá thua to, chuã phaát phiïìn,
Myä sai cêëp töëc tûúáng Àanien
Gùåp tïn böå trûúãng quöëc phoâng Phaáp,
ÖËp noá, röìi cho viïån trúå thïm.
Ta thù’ng trêån Àiïån Biïn Phuã, Hiïåp nghõ Giúnevú
àûúåc kyá kïët, loâ lûãa chiïën tranh vûâa dêåp tù’t úã Àöng
Dûúng, thò “Laái suáng Myä mêåt àûúâng caám döî - Keáo chuá
Xiïm phoâng thuã Àöng Nam”... - Nuå cûúâi chñnh nghôa,
Àoân buát laâ tiïëp tuåc nhûäng thú chöëng Myä trïn àêy, vaâ têåp
trung vaâo chöëng Myä - Diïåm.
Dûúái buát Tuá Múä, Àalet coân àïí laåi àiïín hònh möåt caái
möìm, möìm tïn hung thêìn thuyïët khaách chaåy röng thïë
giúái hö haâo chiïën tranh; caái möìm theâ lûúäi àöëm vaâ phò húi
àöåc êëy àaä àïën Saâi Goân:
Trong Nam, ngoaâi Bù’c “thuãy thui”
Àem trùm nghòn caái bònh vöi àöí vaâo!
Bûác hoaåt hoåa Phoá töíng thöëng Nichxún ài Nam Myä
khaá laâ sinh àöång, vaâ cuäng bêët ngúâ nhû chuyïín kõch:
Thoaåt àêìu Nñch cuäng nghïnh ngang
Ngöìi ö tö ngoã, phöë phûúâng diïîu quanh.
Tay vêîy vêîy, miïång cûúâi tònh,
Tûúãng rùçng quêìn chuáng àaáp mònh hoan hö;
Naâo ngúâ keã neám caâ chua...
Bêy giúâ, tïn Ngö Àònh Diïåm àaä chïët, nhûng luác söëng,
noá laâ möåt àiïín hònh buâ nhòn xûa nay rêët lúåi haåi, xûáng
àaáng cho Tuá Múä nhùçm vaâo noá nhû àaä nhùçm vaâo Baão Àaåi
trûúác kia. Noá xuêët hiïån lêìn àêìu tiïn trong thú Tuá Múä úã caái
Àaåi höåi phaãn quöëc gia, vaâ noá nöíi tiïëng cuâng vúái cêu thú:
“Laâ möåt caái taä trù’ng tinh, saåch böëp”. - Giùåc Phaáp thay buâ
nhòn nhû ta thay taä, noá àaä thay nhû vêåy baãy lêìn.
Diïåm, buâ nhòn thûá taám, àûúåc àeã ra trong vùn hoåc
giûäa múá taä loát maâ Tuá Múä boåc cho noá - Diïåm bù’t àêìu lïn
ngöi giûäa nhûäng tiïëng thanh la naäo baåt reã tiïìn:
Xònh xònh! Rêåp têåp!
Tñ oãi toâ e!
Vûâa Töíng thöëng, vûâa Thuã tûúáng, vûâa Böå trûúãng quöëc
phoâng, vúái Töíng tû lïånh,
Hù’n chùèng khaác naâo
Möåt thùçng keáp maåt
Muöën laâm to taát
Àoáng böën vai hïì...
Tuá Múä coá nhûäng saáng kiïën rêët nhanh chuyïín nhûäng
caái oai oaách hay ho cuãa buâ nhòn thaânh nhûäng caái ngûúåc
laåi. AÃnh Diïåm àûúåc treo àöì söå trûúác Súã Thuá Saâi Goân, búãi
núi naây quaãng caáo rêët töët, thò Tuá Múä chöåp ngay vaâo baão:
Tûúáng ngaâi nhû coåp, cuäng oai linh
AÊn thõt àöìng baâo chùèng biïët tanh.
Kyâ thûåc chó laâ con coåp nhöët,
Lûúån trong cuäi sù’t, vêîn ra vaânh...
Diïåm àang úã “dinh Àöåc Lêåp”, bõ àaão chñnh döåi bom,
phaãi di cû sang “dinh Gia Long”, thò Tuá Múä baão ngay:
àêëy laâ choá “àöíi cuäi”. Chñnh quyïìn Diïåm triïåt àuöíi ùn
maây, thò Tuá Múä baão:
Chñnh beâ luä cuöëc ra

Cuäng laåy öng laåy baâ
Söëng vïì tiïìn böë thñ.
Duâ noái vïì Diïåm möåt caách naây:
Cûãa sau baái ngaãnh töí sû Têy,
Àùçng trûúác vaái daâi tên chuã Myä,
hay àöíi löëi noái sang möåt caách khaác:
Baám àñt rûúác thùçng cha Myä àïën,
Xïåch möìm tiïîn luä böë Têy ài,
hoùåc noái möåt cêu löåc cöåc:
Thùçng Myä cêìm duâi goä soå Ngö,
thò Tuá Múä vêîn chó muöën goåi toaåc sûå vêåt ra bùçng tïn cuãa
noá:
Choá kïu laâ choá, Diïåm kïu Diïåm,
Meâo goåi laâ meâo, leä têët nhiïn.
Khi Ngö Àònh Diïåm cêìu höìn cho Mù’cxayxay, töíng
thöëng Phi Luêåt Tên, thùçng bõ bù’n chïët huåt úã Ban Mï
Thuöåt (Têy Nguyïn) khoác thùçng chïët thêåt búãi tai naån
maáy bay úã Xïbu, Tuá Múä àaä chiïëm lêëy chûä maâ duâng, laâm
cho moåi ngûúâi phaãi bêåt cûúâi:
Mù’c tónh tónh!
Mù’c say say!
Biïín Àöng àuâng sêëm seát,
Trúâi AÁ uã muâ mêy.
Ai xui Mù’c ài cöng caán,
Àïën nöîi Mù’c löån têìu bay!
Vaâ sau khi àaä taác oai taác quaái muáa may quay cuöìng,
Ngö Àònh Diïåm bõ giïët, chïët thùèng cùèng, cuäng laåi Tuá Múä
àïì vùn bia cho noá - nhaâ thú traâo phuáng cuãa ta quaã thêåt
söëng lêu hún bao nhiïu tûúáng taá giùåc vaâ buâ nhòn:
Ruát trong tay aáo ra, Àaleát àùåt laâm thuã tûúáng
Ngoi tûâ àöëng raác cuä, Töíng Ngö xêy dûång cú àöì...
... Maây khöng àûúåc têëm bia, àïí khù’c ö danh
vaån thuúã;
Tao cûá thaão baâi huáng, lûu truyïìn miïång thïë
ngaân thu!
VØN TUÁ MÚÄ
Tuá Múä súã àoaãn vïì vùn trûä tònh; trûúâng húåp nhû Tuá
Múä nùång chuyïn laâm thú traâo phuáng khöng phaãi laâ
nhiïìu trong vùn hoåc; úã nûúác ta, ba ngûúâi thêìy cuãa Tuá
Múä: Xuên Hûúng, Tuá Xûúng, Nguyïîn Khuyïën àïìu laâ ba
nhaâ trûä tònh kiïm traâo phuáng. - Vaâ khi nhù’c àïën ba nhaâ
thú dên töåc tiïìn böëi êëy, cuäng laâ noái sang möåt khña caånh
nhûúåc àiïím cuãa thú Tuá Múä: caái phêìn têm tònh hoáa chûa
àûúåc nhiïìu; thú Xuên Hûúng rêët àaâo vaâo têm tònh,
nhûäng lúâi chïë giïîu úã àêy, ra veã tuåc, coá veã bònh thûúâng,
nhûng thêåt ra rêët choån loåc vaâ àiïín hònh cao àöå; thú Tuá
Xûúng chua chaát, cay àù’ng vaâ àau àúán; thú Nguyïîn
Khuyïën nheå hún Tuá Xûúng möåt chuát, nhûng vêîn coân aác
lù’m, cûúâi àêëy, maâ bi thúâi mêîn thïë úã trong traái tim. - Thú
Tuá Múä húi quay ra ngoaâi, nïn thiïëu veã lù’ng àoång, àuác
kïët; baâi thú khöng gûúång eáp, luác naâo cuäng chónh, cêu chûä
khöng àöån, tuy nhiïn töíng söë lúâi coân húi nhiïìu. Chuáng
ta muöën thú Tuá Múä thïm nöåi têm hún nûäa.
Coá thïí noái nhûúåc àiïím cuãa Tuá Múä laâ vïì chêët thú. Tuá
Múä cho ngûúâi ta xuác caãm coân ñt. Nhûng ûu àiïím cuãa Tuá
Múä laâ cho ngûúâi ta nhòn, thêëy, nghe, nhû möåt bûác tranh,
nhû möåt mêíu kõch, nhû möåt àoaån muáa röëi. Vùn rêët söëng,
àoá laâ ûu àiïím lúán cuãa Tuá Múä. Nhaâ thú rêët súã trûúâng kïí
nhûäng chuyïån ngùn ngù’n, rêët sinh àöång.
Thêåt khoaái chaá coá thïí vöî àuâi, khi àoåc thêëy Tuá Múä veä
hai “sû cêåu” ài haát aã àaâo, bõ möåt chaánh töíng bù’t, àe giaãi
lïn quan: lûúäng sû
Chêëp tay, röìi laåy röìi quyâ,

Xò xaâ xò xuåp, nhû kyâ dêng sao.
Rùçng: “Nay trong cuöåc tiïu dao,
Ma vûúng àûa löëi laåc vaâo xoám hoa
Lêìn naây troát daåi xin tha,
A Di Àaâ Phêåt! Àïën giaâ xin tu!”
Coá húi vùn tao nhaä cuãa truyïån Kiïìu tröån lêîn vúái löëi
vùn múái.
Vùn Tuá Múä thûúâng lûu loaát, vaâ möåt caách noái “maát
meã” bao truâm nhiïìu baâi thú cuãa öng. - Chïë àöå Phaáp
thuöåc caâng ngaây caâng aáp bûác khoá khùn, àïën caái nghïì
phu xe, keáo xe vïì sau cuäng phaãi mêëy cûãa giêëy túâ, mêëy
têìng thuïë maá. Vùn viïët rêët nheå, húi vùn rêët “maát”,
nhûng thûåc tïë àau xoát biïët bao:
Cu ly cuäng phaãi lêëy bùçng

Cuãa toâa Àöëc lyá chûáng rùçng... chñnh töng
Laâ ngûúâi da sù’t xûúng àöìng
Khoãe chên cûáng göëi, vöën doâng kiïån nhi,
Danh trong giaá saåch nhû li,
Chùèng khi can aán, chûa khi ngöìi tuâ,
Bao lêìn giêëy, bêëy lêìn... xu
Múái laâm nïn chûác àaåi “phu xe haâng!”
Kïí nhûäng chuyïån vui khaáng chiïën, Tuá Múä cuäng vêån
duång caái vùn sinh àöång nhanh nheån êëy. Sau trêån Vônh
Phuác, quên ta aáp giaãi möåt àoaân tuâ binh; àõch vêîn tuyïn
truyïìn quên lñnh chuáng rùçng: hïî Viïåt Minh bù’t àûúåc thò
seä bõ thiïën.
Àöåt nhiïn coá lïånh ngûâng chên!
Tiïëp theo àïën lïånh: cúãi quêìn! Chñ nguy...
Àoaân tuâ ngú ngaác thêìm thò:
“Àñch laâ noá thiïën, coân chi maâ ngúâ!”
Thïë röìi möåt luä tö hö
Löåi qua khe suöëi sang búâ bïn kia.
Vêîn coân núm núáp súå ghï;
Ngaåc nhiïn àûúåc lïånh: - A lï! mùåc quêìn!
Thò ra böå àöåi ta nhên àûác, súå tuâ binh löåi suöëi ûúát
quêìn trong khi trúâi reát.
Taåi möåt xaä úã Quaãng Nam, “quan quên” cuãa Diïåm vïì
bù’t töë cöång, àöìng baâo beân töë theo löëi gêåy öng laåi àêåp
lûng öng: Viïåt cöång thò bù’t buöåc chuáng töi nhêån ruöång
cöng, laâm cho chuáng töi phaãi coá ùn coá mùåc, coân Ngö Thuã
tûúáng thò àaä cho chuáng töi àûúåc àoáng bao thuïë maá... Tïn
quêån trûúãng ngöìi nghe, böîng nöíi khuâng:
- Khöng töë nûäa, gúám caác öng caác baâ,
Töë tiïëc gò, chùèng ra caái àïëch!
Chuyïån àêìu cua tai ïëch khoá nghe.
Thöi! cho giaãi taán, ài vïì!
Thïë laâ hïët chuyïån.
Mùåt ï, noá chuöìn.
Nhaâ thú thûúâng àïí daânh caái bêët ngúâ àöåt ngöåt, caái uám
ba la, caái maân haå thêåt nhanh cho nhûäng cêu cuöëi baâi
thú, laâm ngûúâi ta chñ ñt cuäng phaãi thuöåc laâu nhûäng cêu
êëy. Mêëy chuåc nùm röìi, töi vêîn coân nhúá caái dêy kim toâng
cuãa baác kyâ haâo noå, ài hoåp höåi àöìng laâ cûá àeo lêåp lúâ dûúái
aáo, chó cho tröng thêëy coá súåi dêy:
Möåt anh ba roåi, úäm úâ
Keáo dêy, nûãa thûåc, nûãa àuâa, àoâi xem
Kim toâng vûâa múái keáo lïn,
Àêìu dêy chó thêëy... àöìng kïìn nùm xu!
Giùåc Phaáp nhúâ Myä baây veä cho caách cuãng cöë hêìm
ngêìm úã hai àöìn Tuá Taåo, Phuã Àa (Phuác Yïn), nhûng àïën
khi quên ta keáo àïën hun cho nhû hun chuöåt thò chuáng
phaãi chui ra:
Giú tay haâng tuöët quên ta,
Teá ra cöng sûå chó laâ... cöng toi!
Hai àaåi biïíu ÊËn Àöå vaâ Canaàa trong UÃy ban quöëc tïë
baáo caáo laáo vïì miïìn Nam, laåi coân baão rùçng mònh “khaách
quan”. Caã baâi thú tuåt xuöëng möåt cêu:
Saá gò phi tiïëng UÃy ban,
Caác xûâ baán caái “khaách quan” coá húâi?!
Vùn Tuá Múä àûúåc ûa mïën, khöng phaãi chó vò vêån duång
ngön ngûä lûu loaát, vò húi vùn bònh dên, hoùåc vò àöëi àaáp
khöng non, biïët giaá trõ cuãa nhûäng chûä, maâ trûúác tiïn vò
quan saát thûåc tïë àuáng, thöng minh, biïët àiïím huyïåt caác
sûå viïåc. Vñ duå baâi “Phuá thêìy phaán” coá con mù’t nhêån xeát
cuãa möåt nhaâ viïët tiïíu thuyïët, bù’t àûúåc höìn vña anh caåo
giêëy:
Lúä buöíi ài trûa, nhòn trûúác nhòn sau lêëm leát, ruåt reâ
nhû rù’n raáo möìng nùm;
Lúä khi lêìm löîi, àûáng lïn ngöìi xuöëng bùn khoùn, uã ruä
nhû diïìu hêu thaáng chaåp.
Hïî àöång luác luön tay bêån bõu, mùåt nùång bùçng àaá àeo,
gù’t oãm mù’m töm, cau cau coá coá, kïu ca viïåc naây khoá
viïåc noå daâi.
Chùèng buâ khi khïính cùèng ngöìi röìi, cûúâi gioân nhû nù’c
neã, taán nhùng phoá maát, cúåt cúåt böng böng, bònh phêím xïëp
êëy laânh, xïëp kia aác.
Chuyïån naâo coá ra chuyïån, dúã daåi doã khön,
Vaâ cêu naây, rêët tinh:
Àuâa naâo coá ra àuâa, nûãa múä, nûãa naåc.
Àoá laâ möåt phûúng thûác àuâa cuãa anh tiïíu tû saãn xûa,
àïën àuâa maâ cuäng khöng coá caái sûác àuâa cúãi múã, hùèn hoi,
aâo aåt cuãa bònh dên, àuâa maâ cuäng nhêåp nhùçng!
Tuá Múä coân coá nhûäng àoaån vùn àeåp nhû trong baâi Phuá
Höì Gûúm; möåt söë phuá vaâ vùn tïë cuãa Tuá Múä, khi coá húi
vùn Tuá Xûúng, khi coá húi vùn Nguyïîn Khuyïën; úã Phuá Höì
Gûúm, coá húi vùn tuång Têy Höì phuá cuãa Nguyïîn Huy
Lûúång:
... Giûäa trêìn tuåc xen núi tiïn caãnh
Trong thõ thaânh nöíi àaão san hö.
Soáng biïëc lùn tùn, lêëp laánh vaâng gieo
ngêën nûúác,
Cêy xanh rûúâm raåp, lú thú liïîu ruã quanh búâ.
Àïìn Ngoåc Sún Thaáp Buát nguy nga, tön caãnh
non böìng tõch mõch,
Cêìu Thï Huác maâu son àoã thù’m, chù’n laân
nûúác cuöën lö xö.
Tuy nhiïn, cuäng nhû àöëi vúái Têy Höì xûa, “tuång” hay
laâ “phaãn tuång” laâ bao haâm möåt thaái àöå chñnh trõ, Tuá Múä
coá thaái àöå roä rïåt trong mêëy cêu phuá thuác kïët, noá laâ húi
vùn cuãa Tuá Múä chûá chùèng phaãi ai:
Chó thêëy tûúång àöìng cao choát voát

Àûáng tröng laân nûúác vêín xanh ngêìu
Toâa nhaâ Khai Trñ bïn àïìn, tröëng baâi àiïím
chaát! tom! thaái bûúâng quaá nhó!
Vûúân caãnh Bönbe trûúác mùåt, khaách phöìn hoa
nhöån nhõp, vui veã xiïët bao!
Tuá Múä cuäng coá nhûäng cêu vùn noái caái sêu sù’c cuãa
cuöåc àúâi con ngûúâi, vñ duå nhên noái àïën caái buái toác, Tuá
Múä laåi chen möåt àoaån trûä tònh ngêîm nghô vïì “caái rùng
caái toác möåt goác con ngûúâi”, thöng qua àêìu toác, maâ thöng
caãm mïën thûúng thên phêån möåt con ngûúâi.
Beá coân caái choãm, àónh soå phêët phú;
Lúán àïën tuáp búâm, sau lûng röëi rñt.
Thöng qua viïåc chùm toác, maâ hiïíu tònh caãm cuãa con
ngûúâi ta àöëi vúái maái àêìu, coá biïët bao yá tûá, tûå tònh, taánh
tònh, tñnh nïët:
Naâo sûãa, naâo nuöi, naâo chaãi, naâo chuöët, naâo ve,
naâo vuöët, cöng trònh kïí biïët mêëy mûúi.
Khi voâ, khi göåi, khi giöåi khi xoa, khi búái, khi xoâa,
chùm chuát thöi àaâ khön xiïët.
*
* *
Tuá Múä coân coá möåt maãng thú viïët vïì phña tñch cûåc cuãa
àúâi söëng. Àoá laâ nhûäng nuå cûúâi khaáng chiïën viïët vïì ta:
Anh nghiïån suáng, Naãi chuöëi giïët giùåc, Nöìi caá laâm vaå cho
giùåc, Biïët tay con gaái tónh Àöng, Nguä höí bònh Têy bù’t
tûúáng Àúâ Caát, Cuå Nêîm laâm nguåy vêån, Khöng keám Triïåu
Tûã Long phoâ A Àêíu v.v...
ÚÃ chúå Cêìu Ghïình, buâ nhòn bù’t dên phaãi vaâo àïìn hoåp,
àïí nghe chuáng xuyïn taåc höåi nghõ Giúnevú. Möåt baâ cuå bõ
löi, bûåc mònh töëc thùèng lïn diïîn àaân, caã tiïëng vaåch mùåt
tïn quêån trûúãng àang diïîn thuyïët, chuáng noá êíy baâ cuå ra
àûúâng, baâ cuå coân doäng daåc:
Caác ngûúâi múâi moåc maäi töi,
Khöng dûng töi chaã cöng hoaâi àïën àêy!
Àïën thò phaãi noái cho hay,
Noái cho cho haã bêëy nay ûác loâng.
Àöåc lêåp gò? lñnh aác hung
Ngaây ngaây vaác suáng cûá xöng vaâo laâng
Queát caân, bù’n phaá tan hoang,
Vaáy töi cuäng bù’n raách toang àêy naây!
Àuáng laâ tû thïë, khñ phaách, ùn noái cuãa möåt baâ cuå quêìn
chuáng Viïåt Nam.
Nhûäng gûúng chiïën àêëu hy sinh àûúåc kïí laåi trong têåp
Anh huâng vö têån. Àaåi Nam quöëc sûã diïîn ca trûúác kia
duâng möåt thïí luåc baát; “Anh huâng vö têån” kïí nhûäng
chuyïån hiïån nay cuãa ta xûúng maáu hy sinh àang coân
noáng höíi, chuyïån naâo cuäng àêìy möåt tñnh chêët duäng caãm
bi traáng, nïn Tuá Múä chuyïn duâng möåt thïí song thêët luåc
baát, hai cêu baãy vúái hai vêìn trù’c chaåm nhau, àïí noái uêët
hêån, àïí gêy möåt khöng khñ tiïëng sù’t, tiïëng theáp. Nhûäng
àoaån xûng danh liïåt sô doäng daåc, trang nghiïm:
Lyá Viïët Va vöën ngûúâi dên Thöí
Chêu Voä Nhai quï úã Vùn Lang,
Laâ tay gan daå phi thûúâng
Àöåi viïn chiïën àêëu trong haâng dên quên.
Nhûäng àoaån kïët thuác nêng lïn möåt àiïåu tuyïn dûúng:
Gûúng Minh Nguyïåt cao vúâi saáng quù’c

Nhû vûâng trùng vùçng vùåc àïm thanh.
Nghòn nùm Trûng Triïåu uy linh
Ngaây nay con chaáu tinh anh vêîn coân.
Tuy vêåy, Anh huâng cuãa nhên dên ta quaã thêåt laâ vö
têån, maâ thú cuãa möåt taác giaã khoá coá thïí vö têån theo, búãi
möåt buát Thaáp khi lùåp laåi nhiïìu lêìn, thò taác phêím khöng
àöíi múái, do àoá àïën möåt luác phaãi dûâng. Trong khi diïîn ca
gûúng caác liïåt sô caách maång, Tuá Múä àaä cöë gù’ng viïët cho
sinh àöång; trïn möåt tin tûác ngù’n, trïn möåt baáo caáo
nhiïìu khi khö khan, nhaâ thú àaä vêån duång trñ tûúãng, hònh
dung nhû thêåt vaâ viïët vùn coá khñ; tuy nhiïn thïí diïîn ca
tûå noá bõ haån chïë; cêìn choån loåc nhûäng chuyïån thêåt àiïín
hònh phong phuá vaâ viïët nhûäng àoaån anh huâng ca nhû
buát phaáp Vichto Huygö.
Möåt khña caånh sau cuâng, laâ vùn Tuá Múä duâng tuåc ngûä
rêët àù’t. Tuá Múä hoåc ca dao, Tuá Múä coân hoåc tuåc ngûä nhiïìu
hún.
Khi nhaâ thú tïë xöi thõt, dêîn cêu: “Cho hay àaánh moä
khöng bùçng goä thúát”, töi laåi phuåc dên ta tûâ xûa chñ lyá
biïët bao, rêët hiïån thûåc, rêët mai móa.
Caác thêìy lyá, thêìy xaä àûáng bïn ngoaâi àúm àoá ngoån tre,
“quai naâo bïìn anh xaách”. Chõ me têy vïì giaâ lêëy anh phaán
kiïët treã, anh ta ài ve gaái, chõ nöíi giêån, “loát tay laá chuöëi löi
anh phuá vïì”. Caác bö laäo, kyâ muåc ngöìi giûäa àònh “vù’t chên
cheáo xûã viïåc thön, doäng daåc möìm noái möìm ùn, veáo xöi tûúát
miïång”, hoå “vïính rêu töm baân lyá sûå, khïì khaâ tay àuäa tay
cheán, túáp rûúåu rung àuâi”, thò àoá laâ tuåc ngûä cuãa dên chuáng
maâ cuäng laâ vùn cuãa Tuá Múä. - Lúâi thïì cuãa tûúáng Phaáp chó
laâ “thïì trï chui öëng”. Töíng Diïåm sang Nam Triïìu Tiïn
thùm Töíng Vaän, thêåt laâ “àoâ naát àuång nhau”.
*
* *
Àaä viïët nhiïìu trûúác 1945, àaä coá tuöíi, maâ Tuá Múä laåi
laâm laåi àûúåc cho mònh möåt cuöåc àúâi múái theo Caách maång
vaâ Khaáng chiïën, viïåc êëy khöng phaãi xaãy ra möåt caách dïî
daâng; maâ khi noái “cuöåc àúâi múái” cuãa möåt nhaâ vùn, nhaâ
thú, laâ phaãi noái vïì phêìn àúâi vaâ vïì phêìn saáng taác. Vui
sûúáng thay! say sûa biïët mêëy, cuöåc taái sinh toaân veån cuãa
nhûäng nhaâ vùn lúáp trûúác, hïët chên trúâi maâ Caách maång
laåi múã chên trúâi! Chuáng ta mûâng cho Tuá Múä, nùm nay
tuöíi saáu mûúi tû, àaä nhúâ cöng ún Caách maång laâm àûúåc
cuöåc tûå phuã àõnh vaâ tûå kïë thûâa, vaâ gêìn hai chuåc nùm
nay, deão dai laâm möåt nhaâ thú caách maång.
Thú Tuá Múä àaä thaânh möåt sûå kiïån khaách quan töìn taåi
trong nïìn vùn hoåc Viïåt Nam hiïån àaåi; caái hiïån tûúång thú
traâo phuáng Tuá Múä àaä mua vui àûúåc nhiïìu tröëng canh
cho dên ta ba chuåc nùm nay (chûä “mua vui” laâ caách noái
cuãa Nguyïîn Du). Vúái Tuá Múä, vúái cúä möåt cêy buát àaä söëng
hai àúâi vaâ maånh khoãe, ta coá thïí noái: thúâi gian mai hêåu
coân loåc khù’t khe hún ta loåc bêy giúâ nûäa, nhûng, theo töi
nghô, baác “Tuá rûãng múä ài xe bònh bõch”, baác Tuá hoám hónh
coá duyïn, veä nhûäng tranh biïëm hoåa cay chua sinh àöång
vïì xaä höåi choá soái àûúâi ûúi cuä, baác Tuá khaãng khaái àaánh
Phaáp, deão dai chöëng Myä, àaä àoáng àinh Tatxinhi, Vônh
Thuåy, Ngö Àònh Diïåm lïn têëm vaán theáp cuãa vùn hoåc:
nhaâ thú Tuá Múä traâo phuáng coá nhûäng baâi hay nhêët cuãa
mònh trong caái vöën chung vùn hoåc dên töåc.
Haâ Nöåi 25-4-1964

TAGOR VAÂ THÚ TAGOR

(In trong têåp thú dõch “Rúvinàranaát Tagor”
Töi muöën noái caãm tònh cuãa töi vúái àêët nûúác vaâ nhên
dên ÊËn Àöå, kñnh mïën cuãa töi vúái Tagor vaâ thú Tagor. Vúái
àêët nûúác ba trùm saáu mûúi triïåu dên vaâ ba triïåu cêy söë
vuöng êëy, cuäng khoá noái; vúái nhaâ thú coá haâng ngaân, haâng
ngaân baâi thú àùåc biïåt êëy, cuäng khoá noái; ÊËn Àöå, Tagor,
hai khaái niïåm êëy löìng nhau.
Chûa phên tñch vaâo xûúng thõt cuãa àêët nûúác, hay cuãa
thú, töi hùéng noái caái lûu hûúng cuãa thú êëy, àêët nûúác êëy
vaâo loâng mònh. Caái lûu hûúng êëy coá leä cuäng nhû laâ vïët
thúm mï cuãa caái muâi hûúng maâ tûâ xûa àïën nay, trïn thïë
giúái vêîn goåi laâ “muâi hûúng ÊËn Àöå”. Taåo vêåt úã àoá, ban
ngaây, trong caái vûúân cuãa àïìn lúán Taát Mahan (Taj Mahal)
toaân bùçng cêím thaåch trù’ng, thò nhûäng cêy xum xuï laá
àêìy xanh mûúåt, nhû möåt ngoån triïìu mêìu bñch raâo lïn röìi
àûáng laåi nûãa chûâng, nhûäng hoa trù’ng muöët tûâng chuâm
thúã vaâo aánh nù’ng; ban àïm, trong thaânh phöë Banaraát
(Banaras) nhû moåc giûäa rûâng xoaâi, möåt muâi hûúng
phaãng phêët khöng thöi, khöng nhûäng thúm cuãa hoa cêy,
maâ thúm thêåt nheå nhû laâ hûúng cuãa baãn thên khöng khñ,
cuãa àêët, cuãa sao trïn trúâi... Taåo vêåt xûa kia trong taác
phêím cuãa nhaâ thú Kaliàaxa, theo sûå thöng caãm cuãa
Tagor, thò àeåp àeä hoâa aái biïët bao; àïën bêy giúâ thò nhûäng
rûâng diïîm lïå, thanh tõnh cöí kia hùèn laâ khöng coân nûäa;
êëy thïë maâ, ngûúâi nûúác ngoaâi àïën ÊËn Àöå, àûáng giûäa thiïn
nhiïn úã àêy trong möåt àïm muâa haå, vêîn tûúãng nhû coân
vúát àûúåc caái àuöi hûúng phêën sau àöå vaâi nghòn nùm cuãa
taåo vêåt àaä taã trong vúã kõch Xacungtala (Sacuntala).
Nhûng trïn àêët nûúác mïnh möng coá söng Hùçng Haâ, coá
nuái Hi Maä Laåp Sún, chïët àoái vêîn hùçng laâ möåt caái truyïìn
kiïëp buöåc vaâo con ngûúâi, maâ khi kïí naån nhên, thò têët
phaãi tñnh tûâng mûúâi triïåu; vaâo nhûäng nùm cuöëi thïë kyã
19, dûúái àïë quöëc Anh, 18 trêån àoái liïn tiïëp àaä giïët hún
hai mûúi triïåu ngûúâi; nöng dên phuå nûä ÊËn Àöå haäy coân
trang àiïím bùçng hai voâng kiïìng chaåm àeo úã cöí chên, daây
nùång àïën nhû giûä lêëy bûúác ài, voâng nùång êëy khöng phaãi
chó úã trong phaåm vi trang sûác! - Caãnh trúâi àêët êëy thaânh
tiïëng chuöng vaâng ngên bay trong thú Tagor; caãnh
nhûäng con ngûúâi êëy thaânh cuöåc phêën àêëu trong vùn thú,
trong àúâi söëng xaä höåi cuãa Tagor. Thú Tagor laâ vuä truå, vaâ
laâ nhûäng con ngûúâi. Laâ vuä truå sinh söëng bao la bêët tuyïåt,
laâ meå Traái àêët àeåp àeä mïnh möng, laâ hoa laâ quaã chôu
trïn cêy àúâi, vúái laåi laâ con ngûúâi cêìn phaãi chùåt caái xiïìng
mêët nûúác, xeá caái lûúái àoái reát, àïí vûún tù’m trong aánh
saáng traân trïì: thú Tagor lûu laåi trong têm höìn ngûúâi caái
dêëu ngaâo ngaåt mï ly cuãa möåt muâi hûúng ÊËn Àöå...
*
* *
Trñ nhúá töi àûa töi laåi trûúác àêy hún ba mûúi nùm,
khi töi coân laâ möåt chuá hoåc troâ úã trûúâng Qui Nhún; àoá laâ
höìi thaáng saáu nùm 1929, trïn tuêìn baáo Phuå nûä Tên vùn,
töi böîng àoåc möåt baâi vïì nhaâ thi haâo ÊËn Àöå Rabindranath
Tagore gheá thùm nûúác ta, taåi Saâi Goân. Töi coân nhúá àöi
mù’t to nhòn vûâa xa, vûâa sêu, choâm rêu nhû rûâng, che
xuöëng àïën chiïëc aáo daâi röång kiïíu AÁ Àöng, trïn bûác aãnh
cuãa Tagor in trïn túâ baáo thúâi êëy. Töi coân nhúá caã caái xao
xuyïën cuãa mònh, tuy coân ñt tuöíi, vêîn caãm thêëy trong thú
Tagor dõch àùng baáo, trong cuöåc àúâi êëy, trong aãnh ngûúâi
êëy, möåt caái gò cao röång, duâ chó laâ trong möåt yá thú nhû: -
Loâng ta laâ möåt con chim cuãa sa maåc - àaä tòm thêëy trúâi
trong mù’t em... Nhûäng chuá hoåc troâ biïët mònh mêët nûúác
thúâi êëy, caãm úã Tagor möåt caái gò thao thûác khöng nguã,
kïu goåi phoáng khoaáng lúán lao, caãm möåt têm trñ nhû ngoån
àeân chong cao saáng giûäa àïm trûúâng... Töi nhúá baáo luác
àoá thuêåt laåi rùçng Tagor coá noái chuyïån úã Höåi Khuyïën hoåc;
töi tûúãng tûúång thaânh Saâi Goân cuãa ta khi àoá chûáa àûång
möåt cuãa quñ cuãa trñ tuïå con ngûúâi...
Vaâ qua mêëy chuåc nùm, sau khi àaä lêìn höìi àoåc nhiïìu
thú dõch cuãa Tagor, nùm 1957, cöng taác àaä àûa töi àùåt
chên àïën thaânh phöë Canquyta, thuã phuã xûá Bùnggan laâ
quï hûúng cuãa Tagor, úã ÊËn Àöå; loâng mïën phuåc àaä àûa
töi àïën ngöi nhaâ úã àoá Tagor àaä sinh trûúãng - nhûäng
phoâng naây nhû coân giûä húi thúã cuãa Tagor; úã nhaâ naây töi
àaä mua nhûäng taác phêím in cuãa Tagor; úã thaânh phöë naây,
töi àaä xem diïîn kõch cuãa Tagor... Canquyta! Vùn cuãa
Tagor nhû söëng laåi, vúái ngoán tay cuãa Tagor coân chó troã...
Tuy khöng goåi chuã nghôa tû baãn bùçng àñch danh noá nhû
chuáng ta, Tagor àaä vaåch caái thûåc chêët boác löåt, dêìy xeáo
cuãa noá trïn quï hûúng öng. “...Con söng Hùçng Haâ vúái
khung caãnh cuãa söng àaä tûâng laâ caái hiïån tûúång lúán röång
duy nhêët úã gêìn núi töi sinh àeã... Trûúác kia, möåt mònh con
söng Hùçng àaä cho Canquyta caái nûúác pheáp thiïng liïng
cuãa sûå àeåp àeä. Töi àaä àûúåc caái may mù’n, sinh trûúác khi
con röìng theáp mûãa ra khoái nhai nuöët caã phêìn lúán cuöåc
söëng cuãa àöi bïn búâ söng..., luác maâ thaânh Canquyta caái
muäi chûa nghïëch lïn trúâi vaâ con mù’t nhòn chûa àöåc aác,
chûa laâm hoaân toaân sa suát caã xûá Bùnggan...”. Caái chuã
nghôa tû baãn ruát hïët maáu muã cuãa nöng thön àïí laâm
phònh nhûäng thaânh thõ kiïu kyâ, Tagor trong àúâi mònh,
àaä khöng ngúát àaã kñch noá, dûúái nhûäng tïn goåi: vùn minh
cuãa phûúng Têy, vùn minh cuãa maáy moác(1) , kim tiïìn,
loâng tham,v.v...
Vaâ àïën Canquyta, töi múái lêìn àêìu tiïn àûúåc biïët
Tagor àaä laâm haâng ba, böën nghòn baâi haát, caã lúâi vaâ nhaåc;
úã àêy, trong möåt gia àònh ÊËn Àöå, töi àaä àûúåc nghe nhûäng
àôa haát maâ ngûúâi ta goåi laâ “ca khuác Tagor”; ca khuác
Tagor rêët àûúåc phöí biïën úã Bùnggan; coá nhûäng baâi töi
nghe nhû hûúng vúái hoa cuãa têm höìn cêët thaânh tiïëng
nhaåc rêët suy nghô, rêët ïm hoâa, nhuêìn thêëm, vaâ nhêët laâ
rêët ngoåt ngaâo.
Vaâ úã thuã àö Tên Àïli, töi àaä àûúåc xem nhûäng tranh
veä, rêët nhiïìu, cuãa Tagor, coân treo trong möåt viïån baão
taâng nghïå thuêåt; nhûäng tranh àöåc àaáo löëi riïng cuãa möåt
thi sô, chuá troång vïì hònh thûác àeåp, vïì àúâi söëng nöåi têm,
vaâ nhiïìu chêët saáng taåo phoáng tuáng.
Dêëu vïët cuãa Tagor, töi coân àûúåc nhòn thêëy buát tñch
vúái tïn kyá cuãa thi sô, viïët trïn cuöën söí vaâng nay coân lûu
laåi cuãa möåt ngöi chuâa Trung Hoa thúâ Phêåt, úã núi maâ
Phêåt àaä ngöìi thuyïët phaáp caách àêy hún 2.500 nùm.
(1) ÚÃ trong chuã nghôa xaä höåi, thò maáy moác, dûúái chñnh quyïìn cuãa
nhên dên, do giai cêëp cöng nhên laänh àaåo, laåi duâng àïí giaãi
phoáng cho con ngûúâi; vaâ chuáng ta phêën àêëu àïí xêy dûång cú súã
vêåt chêët vaâ kyä thuêåt cho chuã nghôa xaä höåi. X.D.)
Nhûng dêëu vïët cuãa Tagor, töi tòm thêëy trûúác nhêët
trong nhiïåt tònh cuãa nhûäng ngûúâi noái vïì Tagor. Trûúác
àêy, thûåc dên Anh - vaâ caã Phaáp - hay noái àïën “coåp cuãa
xûá Bùnggan”, “phaáo böng hoa caâ hoa caãi cuãa xûá
Bùnggan”; nhûng sang ÊËn Àöå, töi àûúåc nghe noái àïën: vùn
hoåc xûá Bùnggan, thú Bùnggan, Tagor úã xûá Bùnggan.
Ngûúâi Bùnggan noái “- Baån nûúác ngoaâi nhù’c àïën Tagor,
laâ laâm ïm aái àïën traái tim chuáng töi”.
Möåt nhaâ vùn lúáp múái ÊËn Àöå, coá taâi: Balwant Gargi (1)
àaä noái chuyïån vúái töi vïì Tagor, maâ múã àêìu nhû tûå phï
bònh, nhû nhù’c baâi hoåc ban àêìu vö cuâng quñ giaá cho baãn
thên: - Chñnh töi, nùm 1936, àaä àûúåc gùåp Tagor; nhêët
kiïën, töi àûa cho öng xem têåp thú àêìu cuãa töi viïët bùçng
tiïëng Anh. Khi töi mang àïën, Tagor hoãi töi:
- Meå àeã cuãa anh laâ ngûúâi gò?
- Laâ ngûúâi xûá Penjaáp.
- Anh haäy trúã vïì laâm thú bùçng tiïëng meå àeã cuãa anh!
*
* *
Vaâ nhaâ vùn trong lûåc lûúång múái cuãa vùn hoåc ÊËn Àöå
àaä phaác qua cho töi mêëy neát...
Rúvinàúranaát Tagor sinh ngaây 7 thaáng 5 nùm 1861,
trong möåt gia àònh quñ töåc, con uát trong 14 anh em. Gia
àònh öng úã Canquyta laâ möåt núi têåp trung nhûäng ngûúâi
vùn hoáa; mûúâi ba ngûúâi anh, ngûúâi chõ àïìu trúã thaânh
(1) Taác giaã baâi “Vua nûúác Nga” àaä dõch àùng úã Tuêìn baáo Vùn nghïå
buát kyá vïì cuöåc ài thùm cuãa àöìng chñ Khúruátsöëp úã ÊËn Àöå, rêët àûúåc
àöåc giaã Viïåt Nam ûa thñch.
nhûäng nhaâ vùn, nhaåc sô, hoåa sô xuêët sù’c cuãa Bùnggan.
Böë öng laâ möåt nhaâ triïët hoåc nöíi danh, nhaâ àaåo àûác, nhaâ
hoaåt àöång caãi caách xaä höåi; thónh thoaãng ài Hi Maä Laåp
Sún, àûa Tagor ài theo. Tagor hún mûúâi tuöíi bù’t àêìu
laâm thú, àaä hay. Khöng ài hoåc úã trûúâng naâo caã; coá lêìn ài
hoåc, thêëy cûáng nhù’c, àaä boã trûúâng. Chó hoåc úã nhaâ. Ài
àêu cuäng coá thú trong tuái, ngûúâi gùåp thûúâng hoãi: - “Thú
àêu cho xem”. Mûúâi lùm tuöíi, laâm thú rêët hay; mûúâi baãy
tuöíi, ngûúâi ta biïët tiïëng. Böë cho ài sang Anh; hai nùm,
trúã vïì; mûúâi chñn tuöíi, àaä laâ nhaâ vùn nöíi tiïëng úã
Bùnggan.
Tagor àoåc rêët nhiïìu, haâng nghòn saách. Tagor viïët rêët
nhiïìu taác phêím vïì nhiïìu ngaânh, loaåi: 47 têåp thú, 12
cuöën tiïíu thuyïët vaâ rêët nhiïìu truyïån ngù’n; coân nhaåc vaâ
hoåa: coân viïët 42 vúã kõch, vaâ laâ diïîn viïn àoáng kõch; àaä
cöëng hiïën böën mûúi nùm cuãa àúâi mònh cho nghïå thuêåt
sên khêëu, àaä taåo ra möåt loaåi vuä kõch rêët hay; àaä viïët rêët
nhiïìu luêån vùn, buát kyá, baâi diïîn thuyïët. Àïì taâi cuãa öng
rêët röång. Öng viïët caã vïì ngên haâng, vïì gaâ võt...
Nùm 1913, têåp “Thú Dêng” (Gitanjali), möåt tuyïín têåp
göìm nhiïìu thú do öng tûå dõch ra tiïëng Anh, àaä àûúåc giaãi
thûúãng Nöben, vaâ Tagor àaä àûúåc caã thïë giúái biïët tiïëng.
Öng àaä ài thùm trïn thïë giúái 12 lêìn; 1916: ài Nhêåt;
1917: úã Myä, sang Anh; 1921: sang Phaáp; 1924: öng sang
Trung Quöëc, àaä àûúåc tùång möåt tïn Trung Quöëc laâ “Mùåt
trúâi choái loåi cuãa ÊËn Àöå”, vaâ ngûúâi ta tùång cho öng möåt
böå aáo quêìn Trung Hoa. Nùm 1930, Tagor àaä ài thùm
Liïn Xö, úã hai tuêìn lïî. Öng ca ngúåi Liïn Xö; quyïín Thû
viïët tûâ Liïn Xö, xuêët baãn nùm 1931, giúái thiïåu nûúác Xö
viïët vúái àöìng baâo öng. Sau chuyïën thùm Liïn Xö, öng coân
tiïëp tuåc ài thùm caác nûúác Êu, Myä, thùm Bû Tû, Tñch
Lan. Nùm 1934-36, öng ài voâng quanh Töí quöëc ÊËn Àöå
cuãa mònh.
Theo anh baån nhaâ vùn ÊËn cuãa töi, thò Tagor lêëy vúå
súám, luác 20 tuöíi; öng rêët yïu vúå 35 tuöíi thò vúå mêët, öng
khöng lêëy ai nûäa. Hai nùm cuöëi àúâi mònh, Tagor bõ muâ.
Nhûng Tagor, luác 80 tuöíi, gêìn chïët, öëm, vêîn tuyïn böë
chöëng phaát xñt, kïu goåi rêët maänh liïåt.
Vaâ möåt ngûúâi baån ÊËn Àöå khaác, möåt chiïën sô cuãa
Phong traâo Hoâa bònh ÊËn Àöå, àaä àïí ra ba tuöíi, troâ chuyïån
vúái töi vïì Tagor. Anh baån naây khöng viïët vùn: taâi liïåu
anh cho vaâ yá kiïën cuãa anh xen lêîn.
Vêën àïì Tagor rêët röång lúán.Tagor laâ möåt thiïn taâi toaân
diïån, vïì söë lûúång cuäng nhû chêët lûúång... Tagor bù’t àêìu
nhû möåt thi sô laäng maån, noá toã roä aãnh hûúãng cuãa phûúng
Têy vaâo àúâi söëng ÊËn. Trûúác Tagor àaä coá möåt vaâi nhaâ vùn
biïíu hiïån caái dêy nöëi giûäa hai trûúâng: cöí vaâ múái. Thú
laäng maån, noái chung, khaác vúái thú truyïìn thöëng: duâng
nhiïìu hònh aãnh, mêìu sù’c hún, noái sûå yïu àúâi; coá nhûäng
tñnh chêët nhên vùn chuã nghôa nhû trong vùn hoåc Phuåc
hûng Êu chêu. Vñ duå nhû möåt baâi thú thúâi 18 tuöíi cuãa
Tagor, “Sûå thûác tónh cuãa con söng nhoã”: Con söng trûúác
söëng àúâi chêåt heåp trïn nguöìn nuái; noá chaãy xuöëng thaânh
söng lúán, ca haát caái àúâi röång raäi. Luác nhû cö gaái xinh àeåp
àang cöë gù’ng tòm haånh phuác; coá luác maånh, qua búâ, phaá
àï, traân ra; luác naâo cuäng coá möåt muåc àñch: tiïën ra biïín.
Àúâi Tagor àêìy niïìm yïu vaâ vui sûúáng. Tagor thûúâng taã
loâng biïët ún àöëi vúái töët àeåp, sung sûúáng úã àúâi. Tagor laâ möåt
thi sô vaâ möåt ngûúâi söëng trïn àúâi naây. Coá nù’m àiïím chñnh
àoá, ngûúâi ta múái coá thïí ài sêu vaâo caác khña khaác.
Thûåc ra, Tagor kïë thûâa möåt truyïìn thöëng dên gian tûâ
thïë kyã 15 úã xûá Bùnggan; àêy laâ möåt phong traâo tön giaáo
múái cuãa dên gian, chöëng laåi sûå phên chia àùèng cêëp theo
àaåo Baâlamön, chuã trûúng möåt loâng yïu thûúng röång raäi,
do àoá maâ àaåt túái Thûúång àïë; àïën Thûúång àïë khöng phaãi
bùçng trñ oác, bùçng nghi lïî, maâ bùçng loâng yïu thûúng traân
trïì. Àöëi vúái àaåi chuáng ngheâo khöí úã Bùnggan, phong traâo
naây coá sûác thu huát rêët maånh. Trong thú Tagor, ta thêëy
caái truyïìn thöëng dên gian êëy.
Àöìng thúâi Tagor cuäng tiïëp nhêån tinh hoa cuãa vùn hoåc
cöí lêu àúâi ÊËn Àöå, töíng húåp noá vúái thú ca laäng maån tiïën
böå trong vùn hoåc Anh. Tagor laâ möåt ngûúâi àöíi múái trong
vùn hoåc ÊËn Àöå, laâm thú theo nhõp àiïåu múái, thú tûå do
cuäng rêët gioãi. Tagor àaã phaá rêët nhiïìu caái luöìng baão thuã
khû khû, dên töåc heåp hoâi; öng noái: Khöng phaãi chó coá huã
baåi múái laâ yïu nûúác.
*
* *
Möåt söë buát kyá, baâi noái chuyïån,v.v... cuãa Tagor cuäng
coá thïí giuáp ta hiïíu thïm Tagor. Tagor coá nhûäng haån chïë
cuãa mònh, coá nhûäng quan niïåm vïì tön giaáo, triïët lyá vaâ
xaä höåi khöng nhû chuáng ta; nhûng chuáng ta biïët rùçng
öng àaä khöng ûa chuát naâo caái chuã nghôa tû baãn, Tagor
vêîn khöng ngúát lúâi cöng kñch caái “Phûúng Têy” àem chuã
nghôa êëy àïën: “Phûúng Têy àaä khöng gûãi traái tim mònh
sang àïí chinh phuåc con ngûúâi cuãa Phûúng Àöng, maâ chó
gûãi sang maáy moác cuãa y thöi.” - “Phûúng Têy, trong sûå
giao thiïåp vúái chuáng ta, laâ hiïån hònh cuãa sûå ñch kyã vaâ sûå
thûåc duång, khöng coá lêëy möåt dêëu vïët cuãa loâng nhên àaåo.”
- Noái àïën caái “Thúâi cêån àaåi”, (tûác laâ thúâi àaåi chuã nghôa
tû baãn), Tagor nghô àïën thaânh phöë Canquyta quï hûúng
öng, bõ àûa vaâo con àûúâng tû saãn hoáa vúái nhûäng keã tòm
lúåi nhuêån möåt trùm phêìn trùm, chuáng lùån huåp trong caái
taâi saãn tai ngûúåc cuãa chuáng, chuáng kïët beâ nhau vêy
ngûúâi nöng dên tröìng àay, hoå súå àoái, nïn bù’t buöåc phaãi
suåt giaá àay... “Nhû möåt keã tiïëm võ, tiïìn baåc àaä hêët caái
lyá tûúãng xaä höåi cuãa chuáng ta xuöëng”; öng cho rùçng vúái
sûå tön thúâ quyïìn lûåc vaâ sûå thúâ phuång tiïìn taâi, thïë giúái
Phûúng Têy àaä möåt phêìn lúán tuåt luâi trúã vïì caái daä man
nguyïn thuãy; öng cöng kñch noá àaä duâng ngûúâi laâm
nguyïn liïåu; öng àoâi sûå thûåc duång cuãa chuã nghôa tû baãn
khöng àûúåc giïët thú, giïët tònh caãm; vaâ gioång öng sang
saãng àe noá vúái lúâi cuãa möåt bêåc tiïn tri: “Keã yïëu laâ möåt
nguy cú lúán cho keã maånh cuäng nhû nhûäng àöång caát àöëi
vúái con voi”; “hiïån giúâ àêy, nhûäng sûác maånh dûä döåi, phaát
sinh ra tûâ sûå chöëng laåi cuãa möåt nhên loaåi bõ töín thûúng,
àang cöng khai nhoám tuå laåi trong khñ trúâi”; “chñnh sûå ñch
kyã vïì chñnh trõ vaâ vïì buön baán noá laâ tiïìn thên cuãa chiïën
tranh!”. Trong möåt baâi vïì “caái tinh thêìn tûå do”, Tagor
cuäng laåi noái: ÚÃ Phûúng Têy, coá nhûäng öng chuã hoå bõ nö
lïå; keã naâo muöën coá nö lïå úã dûúái tay thò phaãi tûå xñch mònh
vaâo vúái nhûäng ngûúâi nö lïå cuãa hoå; “vùn minh cuãa Phûúng
Têy mang trong mònh noá caái tinh thêìn cuãa maáy moác,
maáy êëy phaãi chaåy; vaâ nhûäng maång ngûúâi phaãi hiïën laâm
than cuãi cho sûå chuyïín àöång muâ quaáng àoá, àùång cho coá
àïìu húi nûúác...”. Tagor noái àïën “tön giaáo cuãa Con Ngûúâi”;
löëi suy nghô cuãa öng hay duâng caái yá niïåm tön giaáo,
nhûng chuã nghôa nhên àaåo cuãa öng àùåt rêët cao Con
Ngûúâi. Vúái thiïn nhiïn, thò öng muöën coá möåt sûå hoâa húåp
vúái thiïn nhiïn bùçng tinh thêìn: “Vúái chuáng töi, caái muåc
àñch töëi cao cuãa thïë giúái naây laâ möåt mùåt, söëng trong àoá,
hiïíu noá vaâ duâng noá, vaâ mùåt khaác, laâ thûåc hiïån cho àûúåc
sûå thöëng nhêët cuãa baãn thên ta vaâo vúái noá, bùçng caách múã
röång sûå àöìng caãm mïën thûúng cuãa ta...” Tûâ chöî naây,
Tagor nghô ra caái “Tön giaáo cuãa Ngûúâi thi sô”. Coá leä
chuáng ta tûúãng àaä nù’m àûúåc möåt caái chòa khoáa àïí múã
caác baâi thú cuãa öng, trong lúâi naây cuãa thi sô: “Caái àeåp
khöng phaãi laâ möåt chuyïån àuâa, cho hay caái àeåp coá caái
nghôa trûúâng cûãu cuãa hiïån thûåc. Chuáng ta quan niïåm
rùçng Taåo vêåt laâ möåt haâi hoâa maäi maäi giûäa lyá tûúãng vö
biïn vïì sûå tuyïåt myä vúái sûå vônh viïîn khöng ngûâng thûåc
hiïån caái lyá tûúãng àoá... Àoá laâ tön giaáo cuãa nhaâ thú.”.
*
* *
ÚÃ Canquyta, úã Tên Àïli, nhûäng ngûúâi baån ÊËn Àöå cuãa

töi àaä tûâng baão vúái töi: - “Tagor viïët rêët nhiïìu saách,
nhiïìu loaåi, thïí; vúái nhûäng loaåi vùn khaác nhau, öng diïîn
taã nhûäng vêën àïì khaác nhau. Khöng nïn lêëy möåt loaåi naâo
maâ vöåi kïët chung cho caác loaåi khaác. Muöën giaãi thñch möåt
thay àöíi trong caác taác phêím Tagor, khöng thïí noái chung
àûúåc, maâ phaãi noái tûâng loaåi thöi...”. Töi hêìu nhû khöng
biïët vïì caác loaåi vùn khaác, maâ ngay àöëi vúái loaåi: Thú
Tagor, töi cuäng khöng thïí noái laâ töi àaä biïët, mùåc dêìu àaä
trong nhiïìu nùm, àoåc nhûäng baãn thú dõch; sûå thûåc, viïåc
thûúãng thûác thú Tagor bao göìm nhûäng caái khoá khùn.
Trong taác phêím Tagor coá hai yïëu töë: - möåt mùåt laäng
maån, noái vïì tònh yïu rêët maånh meä, vïì thiïn nhiïn tûúi
àeåp; - mùåt khaác: noái loâng tin úã thûúång àïë; Tagor àaä laâm
thú coá tñnh chêët tön giaáo laâm nhûäng baâi haát haát trong
nhûäng buöíi lïî tön giaáo; caái yïëu töë tön giaáo êëy cuäng laâ do
tûâ khöng khñ tön giaáo trong gia àònh, trong xaä höåi. Hai
yïëu töë àoá khöng taách rúâi, maâ àuác kïët vúái nhau, lïn àïën
töåt àöå laâ Chuáa Àúâi; Chuáa àêy khöng phaãi nhû ngûúâi
thûúâng quan niïåm vïì thêìn thaánh, maâ Chuáa cuãa Sûå söëng,
úã àêy, laâ möåt lyá tûúãng, möåt aánh saáng maâ têm höìn vûún
túái, möåt yá niïåm vïì tuyïåt myä cuãa Tagor. Nhaâ thú Nadim
Hñtmeát coá dõp àaä noái: “Töi rêët yïu thú Tagor vaâ nhaåc Baát
(Bach). Töi coác cêìn caái veã thêìn bñ cuãa hoå. Töi biïët hoå coá
àiïím thêìn bñ, nhûng trong taác phêím hoå, xuyïn qua veã
thêìn bñ, caái coá nhiïìu nhêët laâ loâng yïu sûå söëng, loâng tin
cuöåc àúâi...”. Chuáng ta cuäng nïn laâm nhû Nadim Hñtmeát,
thêëy traái tim cuãa thú Tagor laâ úã cuöåc àúâi. Chuáng ta lêëy
cuöåc àúâi hoaåt àöång xaä höåi, phêën àêëu cho cöng lyá, cho àöåc
lêåp dên töåc, cho êëm no vaâ vui sûúáng cuãa àöìng baâo, lêëy
cuöåc àúâi ngoån lûãa vûún lïn cuãa Tagor, lêëy tinh thêìn thïë
giúái cuãa öng, nhûäng truyïån, kõch, nhûäng buát kyá, diïîn
thuyïët bùçng vùn xuöi cuãa öng..., maâ soi chiïëu vaâo thú,
thò múái hiïíu con ngûúâi naâo àaä laâm nhûäng thú êëy.
Thú Tagor mï ly nhû möåt muâi hûúng ÊËn Àöå; hûúng
úã àêy thûúâng mûúån hònh cuãa möåt cêy nhang àöët thù’p
trïn möåt hûúng aán àùåt trûúác Chuáa Àúâi; nhûng hònh cuãa
hûúng khöng quan troång bùçng chêët cuãa hûúng; chêët
hûúng Tagor súã dô thúm phûác àûúåc loâng ta, laâ vò noá laâm
bùçng loâng yïu mï cuöåc söëng.
Thú Dêng, têåp thú hay nhêët cuãa öng, xuêët hiïån nhû
sau: Tagor trûá danh àaä lêu trïn búâ söng Hùçng, nhûng
àïën nùm 54 tuöíi, do thöi thuác cuãa baån, múái quyïët àõnh
tûå dõch möåt söë thú mònh ra tiïëng Anh, vaâ phaãi tûå choån
ba, böën, nùm lêìn múái lêëy àûúåc 103 baâi àùåt tïn laâ
Gitanjali; viïåc naây cuäng noái: thú luác toãa ra thò laâm haâng
nghòn baâi, nhûng luác thù’t laåi, laåi rêët chùåt cheä.
Thûã lêëy baâi múã àêìu têåp:
Ngûúâi àaä taåo töi vö têån, àoá laâ yá thñch cuãa ngûúâi.
Caái li maãnh khaãnh naây, ngûúâi khöng ngúát roát vúi ài
vaâ khöng ngúát laåi roát àêìy sûå söëng tûúi múái.
Chiïëc saáo nhoã bùçng lau sêåy naây, ngûúâi àaä àem noá ài
qua àöìi qua luäng, vaâ qua loâng saáo, ngûúâi àaä thöíi
nhûäng àiïåu khuác maäi maäi múái hoaâi.
Baân tay ngûúâi bêët huã àöång vaâo, vaâ traái tim vui cuãa
töi thoaát ngoaâi giúái haån, lan toãa thaânh vö lûúång
traân trïì.
Nhûäng cuãa vö têån ngûúâi cho, töi chó coá àöi tay heåp àïí
maâ bù’t lêëy.
Nhûng thúâi gian vúái thúâi gian qua, maâ ngûúâi coân roát
vaâ maäi maäi vêîn coân chöî àïí roát cho àêìy.
Vaâ àêy laâ möåt baâi úã gêìn cuöëi têåp:
XC
Àïën ngaây caái chïët túái goä cûãa anh,

Anh seä coá moán chi laâm tùång vêåt?
Trûúác võ khaách àïën thùm, töi seä àùåt
Caái ly àêìy traân cuöåc söëng töi dêng-

Töi àêu chõu àïí khaách vïì vúái nhûäng tay khöng.
Vaâ nho haái ïm àïìm öm têët caã
Nhûäng ngaây muâa thu, nhûäng àïm muâa haå;
Cuãa àúâi töi bêån röån cuäng xin àem
caác vuå gùåt muâa, caác vuå moát chiïm;
Töi seä àùåt, cuöëi àúâi töi, têët caã -
Khi caái chïët àïën thùm vaâ goä cûãa.
*
* *
Àêìu Thú Dêng cêìm ngoån saáo lïn.
Cuöëi Thú Dêng, cêët öëng saáo - caái caách àiïåu cuãa Tagor
ung dung, àûúâng hoaâng, khiïm töën trûúác Cuöåc söëng, vaâ
cuäng tûå haâo; trong caái nhu cêìu trûâu tûúång hoáa cuãa möåt
thi sô, nhûäng àiïìu kiïån, hoaân caãnh vïì àêët nûúác vaâ lõch
sûã naâo àoá cuãa xûá öng, àùåc tñnh naâo àoá cuãa öng àaä khiïën
Tagor thûúâng phaãi mûúån möåt hònh tûúång xa xanh, trong
vù’t, laâ “ngûúâi”: Chuáa Àúâi, Thûúång àïë, Keã rêët yïu cuãa töi,
Thêìy cuãa chuáng ta. Chuáng ta àïën caái nhaâ thú cuãa Tagor,
thò phaãi biïët têåp tuåc cuãa thú öng; ta coá thïí vûúåt qua caái
têåp tuåc êëy, maâ nghe tiïëng saáo huyïìn diïåu, nùång caã loâng
àúâi. Ngoån saáo êëy súã dô noá cêët tiïëng cao, laâ vò thêåt ra, noá
muöën ngang vúái taåo hoáa, noá muöën phoáng vaâo vö têån. Noá
àoâi hoãi giaãi phoáng, tûå do, röång raäi, tuyïåt myä; àoâi hoãi cho
caã töí quöëc cuãa mònh:
XXXV
Núi naâo trñ thùèng àêìu cao;

Núi naâo trñ thûác raâo raâo tûå do;
Núi naâo tûúâng caách quöëc gia

Khöng chia thïë giúái thaânh ra heåp hoâi;
Núi lúâi noái sêu khúi thaânh khêín;
Núi sûác luön vûún têån tuyïåt vúâi;
Núi doâng lyá trñ trong soi
Khöng tröi laåc giûäa thoái àúâi cùçn khö;
Núi dù’t cho tinh thêìn múã röång
Tû tûúãng vaâ haânh àöång khöng ngûâng;
Núi thiïn àûúâng êëy saáng trûng,
Ngûúâi cho töí quöëc töi bûâng tónh ra!
Tagor rêët biïët rùçng möîi caá thïí con ngûúâi cêìn hoâa vúái
chung quanh: xaä höåi vaâ taåo vêåt; öng rêët biïët rùçng khi caá
thïí chó laâ thïí caá riïng reä, thò caá thïí êëy trúã thaânh möåt
nhaâ tuâ àïí tûå giam mònh.
Tagor lêëy viïåc caái tïn àïí noái yá êëy:
XXIX
Tïn cuãa töi laâ möåt nhaâ tuâ,

Ngûúâi töi giam trong êëy khoác.
Töi xêy quanh töi voã tûúâng ngùn caách,
Ngaây laåi ngaây, voã dûång túái trúâi xanh;
Tûúâng caâng cao, thò dûúái boáng töëi bûác thaânh,
töi khöng thêëy con ngûúâi thêåt cuãa mònh
àûúåc nûäa.
Töi kiïu haänh vïì voã tûúâng ngêët nghïíu;
E súå tûâng löî moåt nhoã nhû kim,
lêëy caát lêëy höì töi traát daây thïm...
Vaâ àïí buâ cöng chùm soác caái tïn,
Töi khöng thêëy con ngûúâi thêåt cuãa mònh
àêu nûäa.
Thiïët tha vaâo cuöåc höåi lúán cuãa àúâi chung loaâi ngûúâi,
Tagor thêëy sûå giaâu sang laâ möåt caãn trúã:
VIII
Em beá àang mùåc aáo hoaâng vûúng,

cöí àeo xñch vaâng, mêët caã thuá vui chúi nhúãi;
ài möåt bûúác, caác thûá trang hoaâng ngùn laåi.
Súå hoãng aáo quêìn, súå buåi mêët tûúi,

Noá àûáng riïng ra xa taách vúái àúâi,
Vaâ àïën nöîi khöng daám cûåa ngûúâi, nhuác nhñch.
Baâ meå úi, em beá vö tònh bõ nhöët

trong sang troång naây, coá töët cho em?
Em phaãi xa phêën nhuåy àêët laânh hiïìn;
vaâ coá phaãi baâ tûúác quyïìn em beá
àaáng leä àûúåc vaâo trong höåi loaâi ngûúâi vui veã?
Thûúång àïë, theo Tagor yá niïåm, khöng úã trong möåt goác

àïìn êm u cö àöåc, caác cûãa àoáng bûng,
Ngûúâi úã núi keã ài caây caây àêët soãi;

vaâ úã bïn àûúâng anh thúå àaá cêìn lao;
Ngûúâi úã vúái hoå, giûäa nù’ng hun mûa xöëi;
AÁo cuãa ngûúâi buåi bùåm cuäng truâm bao.
Thêåt laâ khoá maâ toám tù’t möåt taác phêím nhû Thú Dêng;
àêy àuáng laâ ngoån saáo thiïng vaâ ngoån saáo àúâi; nhûäng keã úã
giûäa àúâi laâ chuáng ta, khi xïëp têåp thú, laåi lûu luyïën nhúá
nhiïìu nhûäng vêåt liïåu cuãa àúâi maâ ngûúâi thi sô àaä àûa rêët
sêu vaâo thú: nhûäng aánh saáng, hûúng hoa sen, gioá nöìm
nam, àêìu ngoån soáng, caánh con bûúám, búâ söng, coã daåi, nûúác
roác raách, laá non rò raâo, buöíi saáng, buöíi chiïìu, tiïëng chim,
vaâ rêët nhiïìu trúâi sao, àïm sao, hùçng haâ sa söë tinh tuá. Taåo
vêåt nhêëp nhaánh trong nhûäng àoaån thú àêìy mïën thûúng:
Bïí im lòm cuãa súám mai
Rung lïn nhûäng tiïëng chim trúâi hoát ca;
Bïn àûúâng vui veã trùm hoa;
Nhûäng laân mêy húã tung ra aánh vaâng...
Mùåt trúâi túái àónh cao xanh,

Thanh thúi cu ngoái guâ quanh boáng nhaâ.
Nù’ng höìng laá ruång xoaáy qua,
Göëc àa muåc tûã la àaâ nguã, mú...
hoùåc:
...Àêy Súám Mai sang
Xaách möåt lùéng vaâng
úã bïn tay phaãi;
traâng hoa trïn mònh
seä yïn lùång raãi
trang hoaâng àêët xinh.
Àêy Buöíi chiïìu vïì

trïn àöìng coã quï
trêu boâ àaä vù’ng;
chiïëc voâ tay öm
ïm laânh kheä tûúái
nûúác maát chiïìu höm
lêëy tûâ biïín lùång,
phña búâ Têy phûúng...
Nhûäng hònh aãnh trong Thú Dêng röång raäi, khïu gúåi,
vaâ àêìy suy nghô.
Caác têåp thú: Ngûúâi laâm vûúân tònh aái, Haái quaã, Trùng
non, Ngûúâi thoaáng hiïån, Thú cuãa Kabia, Chim thiïn nga
maâ töi àaä àûúåc àoåc, möîi têåp laåi thïm möåt veã vaâo toaân böå
thú Tagor; vñ nhû têåp Trùng non, thú laâm vïì caác treã em,
coá möåt tñnh chên thêåt, àún giaãn maâ àêìy thi võ sêu sù’c.
Trong caái thïë giúái tû baãn chuã nghôa maâ tiïìn baåc laâm
chuáa tïí, têm höìn treã con laâ möåt suöëi trong saåch, tûúi maát
coân laåi trong àúâi. Tagor muöën doâng suöëi kyâ diïåu àoá laâ
möåt baâi hoåc cho caái xaä höåi cuä khö cùçn, khù’c nghiïåt;
chuáng ta tûúãng Tagor chó noái chuyïån trúâi mêy, chó thên
vúái nuái Hi Maä Laåp; nhûng Tagor vö haån phong phuá: têm
höìn öng coá àuã non treã àïí hiïíu àûúåc caái têm höìn coá pheáp
laå cuãa treã con; caác em thêëy möåt thïë giúái say mï trong
nhûäng sûå vêåt ngûúâi lúán cho laâ têìm thûúâng; giaáo duåc treã
em, cêìn phaãi tinh tïë lù’m múái hiïíu chuáng, múái khöng
laâm hoãng chêët töët àeåp cuãa chuáng.
Vaâ vñ nhû têåp Ngûúâi laâm vûúân tònh aái: nhaâ thi sô kïí
chi mònh toác àaä hoa rêm, nhaâ thú vêîn laâm thú tònh, thú
tònh cuäng tûác laâ thú cuöåc àúâi; nhaâ thú muöën diïîn àaåt höå
tònh yïu cho nhûäng ngûúâi yïu nhau:
Töi coá ngaåi gò toác töi àiïím baåc?
Bao giúâ töi cuäng treã hay cuäng giaâ nhû ngûúâi
treã nhêët vaâ ngûúâi giaâ nhêët trong laâng.
Vò vêåy maâ nhaâ thú úã àêy laâm tiïëng thú cuãa loâng ngûúâi
con trai, laåi laâm tiïëng thú cuãa loâng ngûúâi con gaái, noái
trùm tñnh nghòn traång cuãa tònh yïu, caái àûúâng thùèng vaâ
caái àûúâng cong cuãa traái tim; noái caái hûäu haån vaâ caái vö
biïn cuãa tònh aái...
Traái tim ta laâ chim sa maåc
Àaä thêëy trúâi trong mù’t cuãa em;
Laâ chiïëc nöi cuãa súám mai ïm,

Mù’t em laâ xûá cuãa trúâi àïm sao saáng...
Têåp thú “Chim thiïn nga” rêët khoá tòm hún caác têåp thú
àaä kïí tïn trïn àêy; nïn töi muöën xin trñch dõch giúái thiïåu
vaâi àoaån. Töi thêëy tûá thú, tònh thú trong têåp naây cuäng laâ
caách suy nghô vïì xa lêu, röång lúán, nhûng laåi cuäng gêìn
guäi, thên mêåt. Tagor cuäng noái caái tûå haâo cuãa möåt thi sô:
“Ngûúâi àaä cho con chim tiïëng hoát, - chim hoát baâi ca hoát,
vaâ chó thïë thöi. Vúái töi Ngûúâi àaä cho tiïëng noái, vaâ töi cho
laåi Ngûúâi nhiïìu hún: töi saáng taåo nhûäng khuác haát cuãa
mònh”. Chim thiïn nga laâm trong nhûäng nùm 1914-16,
àang chiïën tranh thïë giúái lêìn thûá nhêët, Tagor noái vïì sûå
àau khöí, vïì töåi löîi, vïì caái chïët:
Höm nay chuáng àaä khoaác lêëy têìm voác khöíng löì,
nhûng ngûúi haäy nhòn chuáng, nhòn thùèng mùåt chuáng ài;
Vaâ ngûúi haäy noái lïn trong loâng ngûúi bònh tônh:
- Khöng, ta chùèng súå mi!
Ta àaä thù’ng mi tûâng ngaây möåt vaâ trong
cuöåc söëng,
Ta thêåt hún mi! Lêìn naây, ta coá thïí hiïën àúâi ta:
“Hoâa bònh laâ coá thêåt, Àeåp àeä laâ coá thêåt, sûå
Hoâa húåp vônh viïîn laâ coá thêåt”.
Vaâ loâng yïu àúâi cuãa Tagor thù’m thêåt biïët bao, khi
öng noái caái chên lyá naây: nhaâ nghïå sô búãi yïu àúâi, nïn cöë
gù’ng diïîn àaåt maäi, maâ vêîn thêëy mònh chûa diïîn àaåt
àûúåc gò:
Nhûng töi chûa tòm àûúåc lúâi noái tûå nhiïn
Àùång maâ diïîn daåt.
Baãn haát ca cuãa nhûäng àöìng coã xa xùm

Phaãng phêët quanh boáng cêy to àún àöåc;
Trïn búâ söng thoai thoaãi nghiïng xuöëng nûúác,

möåt nhaâ nöng àang caây cuöëc;
Nhûäng ngöîng trúâi bay vïì búâ caát bïn tï;
Con suöëi ngheâo naân vaâ rêët mïåt mïì
Dûúâng nhû chaãy vaâ dûúâng nhû khöng chaãy;
Suöëi gaâ gêåt nhû mù’t ngaái nguã lúâ àúâ kheáp laåi,
Tûúãng sù’p chïët thöi trong möîi phuát giêy;
Vaâ con àûúâng con uöën khuác qua àêy,
In nhûäng dêëu chên tûâ haâng triïåu nùm nay,
Ài nhû möåt baån giaâ doåc theo khoaãng àöìng
àêìy traái;
Vaâ con söng thên mêåt tûå tònh vúái nhûäng nhaâ
tranh nghiïng maái.
Caái xoám laâng naây vúái àöìng coã xa xùm êëy,

Caái bïën söng kia vúái möåt con àoâ,
Caái àûúâng nûúác söng xanh vúái caát bïn búâ
Àaân gaâ nûúác chuyïån lao xao vuâng vêîy;
Möîi möåt aãnh hònh naây, Nhaâ thú úi, anh
àaä thêëy
Biïët bao lêìn trong rûåc chaáy cuãa muâa xuên!
Öi! Giaá ghi têët caã vaâo, vûâa cêët bûúác
trïn àûúâng,
Giaá nghe àûúåc hïët nhûäng khuác ca chûa
roä tiïëng.
ÖÌ rònh thêëy àûúåc boáng àaám mêy bay chuyïín
Böîng lùång im öm ngang lêëy lûng söng:
Bao nhiïu caãnh trïn àêy chuöëc àúâi ta bùçng
möåt vui sûúáng sêu nöìng,
Nöîi say êëy, töi phêën àêëu luön luön
hy voång luön luön
diïîn taã ra cho àûúåc.
Àïí diïîn taã cho àûúåc caái khoá diïîn taã, thi sô Tagor àaä
duâng rêët nhiïìu nhûäng hònh tûúång maâ anh baån nhaâ vùn
ÊËn cuãa töi khen laâ “tûúi nhû cuöåc söëng” - Mûa gioá úã
trong rûâng: cêy treã bõ gioá nhû con sû tûã tûác giêån àang
quêåt búâm; gioá gêìm nhû con sû tûã nhöët trong cuäi; tre
rûâng lù’c toác nhû caáu tûác. - Àöìng ruöång sau muâa gùåt nhû
ngûúâi àaân baâ caåo troåc àêìu sau khi chöìng chïët,v.v... - Àoá
laâ anh baån kïí laåi vúái töi nhûäng hònh aãnh thú maâ anh àaä
thuöåc loâng. Phêìn töi, töi cuäng àaä gùåp nhûäng hònh aãnh
thú cuãa Tagor, nhû:
- Rêët xa, rêët xa,
Keáo daâi ra khuác ca cuãa àûúâng caái
haát moãng manh vaâ chang choái
Nhû thïí tiïëng àaân bêìu
Dûúái baân tay ngûúâi tu haânh lang thang
ngheâo àoái...
- Rûâng naây tiïëp theo rûâng khaác

Laâm àiïn lïn caã trúâi xanh
Bùçng nhûäng hön say thù’m àoã
Cuãa laá non múái nhuá caânh...
- Öi traái tim töi ïm aái

Cuäng saánh àûúåc vúái trúâi chiïìu
Trúâi khöng thïí naâo no àûúåc
Trong nöîi àoái nhûäng maâu yïu...
*
* *
Ngûúâi suy tûúãng vaâ möång mú caái Vônh cûãu cuäng laâ
ngûúâi rêët yïu nûúác, luön luön noái àïën sûå ngheâo khöí cuãa
dên mònh; öng chöëng àïë quöëc Anh laâm cho dên töåc mònh
vöën coá nïìn vùn hoáa rêët cao, nay bõ khöën cuâng laåc hêåu.
Öng cuäng laâ ngûúâi lo êu cho nïìn vùn minh chung loaâi
ngûúâi, cho vùn hoáa nhên loaåi. Tagor laâ möåt nhaâ hoaåt
àöång xaä höåi, cuäng nhû rêët nhiïìu taác phêím cuãa öng laâ
nhûäng haânh àöång xaä höåi. Tûâ 1901, öng àaä lêåp möåt
trûúâng hoåc úã Xantinikïtan, tûác laâ “Chöën Hoâa bònh”, vúái
muåc àñch thûåc hiïån möåt nïìn giaáo duåc dên töåc, theo tinh
thêìn nhên àaåo chuã nghôa. Nùm 1905: phong traâo chöëng
thöëng trõ Anh söi nöíi. Thú, nhaåc caách maång cuãa öng vaâo
röång sêu trong quêìn chuáng; öng laâm nhiïìu cuöåc diïîn
thuyïët phaãn àöëi thûåc dên Anh. Thaáng 1 nùm 1916, öng
töí chûác möåt cuöåc mñt tinh lúán, hö haâo phaãn àöëi Chiïën
tranh 1914-18. Nùm 1919, phong traâo nöng dên úã xûá
Panjaáp bõ thûåc dên Anh taân saát ghï gúám; Tagor viïët
thùèng thû cho Toaân quyïìn Anh àïí phaãn àöëi, vaâ traã laåi
cho chñnh phuã Anh chûác “Sir” (möåt chûác quñ töåc) maâ
chñnh phuã Anh tùång.
Àöëi vúái Höåi caác nhaâ vùn tiïën böå thaânh lêåp dûúái aãnh
hûúãng cuãa Àaãng cöång saãn ÊËn (1936), Tagor tñch cûåc uãng höå.
Öng àaä laâm nhiïìu baâi thú noái vïì nûúác cuãa öng, nhên
dên cuãa öng; tñnh caách chñnh trõ cuãa thú öng coá khi lêín
trong nhûäng hònh aãnh tûúång trûng nhû “chiïëc keân àöìng
nùçm trong àêët buåi”; coá khi caái àau àúán cuãa öng laâm möåt
ngûúâi dên mêët nûúác nhoái lïn trong thú: Öng noái àïën möåt
con rù’n muâ úã trong hang töëi tùm, quïn caã rùçng mònh coá
mù’t ngoåc úã trïn àêìu, khöng biïët gò àïën aánh saáng cuãa
mùåt trúâi, vaâ öng baão: Töí quöëc töi cuäng nhû con rù’n êëy.
Trong baâi thú vïì Chêu Phi (1938), öng muöën àaã kñch
boån phaát xñt YÁ xêm lûúåc Ïtiöpi; nhûäng hònh tûúång duâng
rêët maånh meä, àöåc àaáo, vaâ lïn túái möåt sûå phêîn nöå ghòm
laåi maâ dûä döåi:
Nhûäng boån sùn ngûúâi kia àaä àùåt bêîy rònh
naâng sùn bù’t
Sûå hung dûä cuãa chuáng coân nhoån hún rùng choá
soái cuãa naâng(1)
Sûå kiïu cùng cuãa chuáng coân töëi tùm hún caã
rûâng cêy cuãa naâng khöng bao giúâ nù’ng túái.
Sûå man rúå vaâ tham lam cuãa ngûúâi vùn minh
àaä tûå löåt trêìn ra, vö nhên àaåo vaâ vö liïm
só...(2)
Theo töi hiïíu, Tagor àaä coá nhiïìu baâi thú chñnh trõ laâm
theo löëi riïng cuãa öng.
Tagor mêët ngaây 7 thaáng 8 nùm 1941, sau möåt cuöåc
àúâi àêìy àuã vïì saáng taåo vaâ hoaåt àöång. Tagor gù’n liïìn vúái
töí quöëc ÊËn Àöå cuãa öng; Kalidasa vaâ Tagor laâ hai tïn tuöíi
thi haâo choái loåi nhêët xûa nay cuãa ÊËn Àöå, Römanh
Rölùng, ngûúâi noái rùçng Tagor àaä goáp phêìn hún ai hïët vaâo
viïåc kïët húåp hai bêìu trúâi tû tûúãng Àöng vaâ Têy; Rölùng
àaä àïí laåi cho chuáng ta möåt hònh aãnh êën tûúång cuãa Tagor:
“ÚÃ Phaáp, ngûúâi ta múái chó biïët cuãa Tagor caái khuön mùåt
àùm chiïu cuãa nhaâ thú tiïn giaác, caái têìm ngûúâi gêy kñnh
nïí, bao boåc möåt veã bñ mêåt, maâ lúâi noái bònh tônh, cûã chó
haâi hoâa, maâ aánh cuãa àöi mù’t maâu nêu, úã dûúái boáng
nhûäng löng mi àeåp àeä, ngúâi ra möåt sù’c thaái trang
nghiïm trong tônh. Khi ngûúâi ta àïën gêìn öng lêìn àêìu,
bêët giaác ngûúâi ta nhû laâ úã trong nhaâ thúâ, vaâ ngûúâi ta noái
kheä. Röìi, nïëu anh coá àûúåc quan saát gêìn hún caái neát mùåt
(1) Naâng: chó Chêu Phi.

(2) Hoaâng Trung Thöng dõch.
tröng nghiïng tinh tïë vaâ kiïu haänh êëy, anh seä nhêån
thêëy, dûúái caái yïn tônh vaâ caái nhaåc àiïåu cuãa nhûäng
àûúâng neát kia, nhûäng nöîi buöìn àaä vûúåt àûúåc, thêëy caái
cuöåc àúâi khöng coá aão tûúãng, thêëy caái trñ thöng minh noá
xöng thùèng vaâo nhûäng cuöåc àêëu tranh cuãa àúâi söëng, tuy
nhiïn trñ tuïå khöng chõu àïí cho xaáo àöång vò nhûäng caái
êëy”.
Thú Tagor àïí cho chuáng ta möåt êën tûúång phong phuá
khoá thu laåi trong möåt lúâi: tuy nhiïn, nïëu trñch lêëy àûúåc
möåt lúâi àïí tiïu biïíu cho thú Tagor, thò coá leä töi nhù’c lúâi
naây cuãa nhaâ thú: - “Khi töi ài khoãi cuöåc àúâi naây, ûúác rùçng
àêy haäy laâ lúâi töi tûâ biïåt: - rùçng nhûäng gò töi àaä tröng
thêëy úã àêy laâ khöng coá gò so saánh nöíi...”
Chñnh caái truâng truâng àiïåp àiïåp cuãa sûå söëng êëy àaä
thöíi maäi qua ngoån saáo thú cuãa Tagor:
Tûúãng taân lúâi cuä möi ta,

Hay àêu tim voåt baâi ca múái hoaâi;
Tûúãng nhû àûúâng cuä mêët röìi,
Möåt non söng múái laåi ngúâi àeåp xinh...
Haâ Nöåi, thaáng 4 nùm 1961

CAÃNH ÀEÅP HÛÚNG SÚN

(In trong têåp “Chuâa Hûúng” - Súã V.H.T.T Haâ Têy 1973)
Àûúåc àoáng caái vai keáo maân, khi sên khêëu laâ möåt
thaânh tûåu saáng taåo lúán lao, thò caái vai keáo maân cuäng cûá
laâ haånh phuác; àûúåc àûáng hêìu bïn caånh Meå Giang Sún àïí
ca thanh ngúåi àeåp, thò laâ vinh dûå nhêët àúâi. Viïët gò vïì
phong caãnh Hûúng Sún? Taåo hoáa chùèng àaä dûång, àaä veä
àêìy àuã lù’m sao? Ngûúâi àúâi trûúác, ngûúâi àúâi nay chùèng
àaä viïët nhiïìu lêìn, nhiïìu caách röìi sao? Khaách vaäng caãnh,
ngûúâi du ngoaån chùèng àaä kïí laåi, truyïìn ài nhûäng lúâi
khen nûác núã lù’m sao?
Húäi ngûúâi quên tûã ài àêu àoá
Thêëy caãnh sao maâ àûáng lûúåm tay?
Höì Xuên Hûúng
(Chuáng ta àêy laâ nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng,

chûá chùèng ai laâ “quên tûã” caã), nhûng thêëy caãnh àeåp thò
thïë naâo maâ àûáng nhû cöåt àûúåc? maâ chùèng thöët lïn têëm
tù’c, maâ chùèng têm höìn ca haát veáo von?
Caãnh Hûúng Sún, Hûúng Tñch cuãa ta rêët àeåp. Kïí ra
àêët nûúác cuãa Töí quöëc ta nhiïìu caãnh thiïn nhiïn àeåp
lù’m. Nhûng Hûúng Sún coá caái caá tñnh àeåp cuãa Hûúng
Sún. Nuái àaá cuãa võnh Haå Long, vúái nuái àaá giaáp giúái giûäa
Ninh Bònh vaâ Thanh Hoáa, vúái nuái àaá trong caãnh Hûúng
Sún coá thïí nhòn na naá giöëng nhau; nhûng úã võnh Haå
Long, nuái àaá àaä hoáa thaânh àaão giûäa biïín; úã giûäa Ninh
Bònh - Thanh Hoáa, laâ nuái àaá trïn àêët, coá khi nùçm giûäa
ruöång; coân nuái àaá Hûúng Sún thò nhû nöíi giûäa caãnh höì.
Àaão àaá trïn võnh Haå Long laâ kyâ quan söë möåt trïn àêët
nûúác ta röìi, àoá laâ möåt baãn huâng ca daâo daåt mïnh möng:
Nuái, àaão, mêy - cuâng àaá, soáng ngöín ngang
tù’m höìn ngûúâi vaâo trong trúâi biïín. Coân Hûúng Sún thò
ru höìn ngûúâi möåt caách khaác; úã àêy chen lêîn rêët tïë nhõ
möåt caãm giaác àöìng quï vúái möåt caãm giaác du höì vaâ chúi
nuái, loâng ngûúâi thïnh thïnh phúi phúái laå thûúâng.
Nïëu coá thïí chia àûúåc caái àeåp, thò ta noái: möåt nûãa caái
àeåp cuãa Hûúng Sún laâ con àûúâng nûúác tûâ bïën Àuåc ài túái
Hûúng Sún. Caái haânh lang nûúác, thuyïìn ài ïm nhû ru,
laâ möåt cuöåc chûng baây Hûúng Sún coân úã xa xa; thò giúâ
ngöìi trïn chiïëc thuyïìn nhoã laâ thò giúâ àïí cho phai caái
nhoåc mïåt ài àûúâng, àïí yïn lù’ng têm höìn, àïí tù’m maát
xuác caãm trûúác khi àïën Hûúng Sún. Baãn thên cuöåc lûúát
thuyïìn naây laâ möåt cuöåc du ngoaån rêët quyá. Duâ nhûäng khi
trúâi saáng toã, ngûúâi ta ài trïn thuyïìn, vêîn caãm tûúãng nhû
coá möåt húi sûúng mú höì naâo àoá, húi sûúng böëc ngay taåi
trêån tûâ mùåt nûúác, theo maái cheâo khua phaãi chùng? Noái
laâ höì daâi, noái laâ doâng khe neão suöëi cuäng àïìu coá thïí;
nhûng cêìn chuá yá: nûúác úã àêy khöng coá búâ, möåt bïn laâ
ruöång ngêåp sêu, bïn kia coã öëng moåc tûâ dûúái àaáy nhö àêìu
lïn cao phêët phú, nûúác úã àêy laâ möåt sûå lan traân nhû möåt
thûá höì tûå phaát; thuyïìn ài, thêëy dûúái nûúác thêëp thoaáng
nhûäng loaåi cêy rong, maái cheâo àöång vaâo, toác rong xoäa
nhûäng maâu luåc, maâu höìng, maâu huyïìn tñm... Vaâ trïn
suöët doâng ài, nuái gêìn nuái xa tûå trònh vaâo con mù’t; tûâ
àïìn Trònh maâ chuáng töi goåi àuâa: àêëy laâ phoâng thûúâng
trûåc trònh giêëy chûáng minh thû, àïën caác hònh nuái maâ
moåi ngûúâi àaä biïët tïn, lêìn lûúåt ài vaâo têìm mù’t, vaâ
nhûäng hònh nuái úã têån xa xa múâ múâ thêåt laâ mú möång, têët
caã phaãn chiïëu xuöëng mùåt nûúác ïm. Thú cöí coá cêu:
Non xanh phúi têëm thên thanh tõnh
Suöëi chaãy nghe ra tiïëng kïå kinh
Bêy giúâ chuáng ta khöng chêëp nhêån caái khñ võ tön giaáo úã
trong thú, nhûng vêîn nhêån caái trong treão thanh saåch
tuyïåt vúâi trong àoá. Nhûäng daäy nuái àaá xanh xa úã phña
chên trúâi, nhû vuä khuác, nhû húåp têëu, maâu xanh maát vaâo
têån ruöåt! Trong khi àoá thò thuyïìn cûá ài. Möåt nhõp cêìu göî
cao, àûúâng neát cêìu nhû àûúâng neát nuái Ngûå Bònh úã Huïë,
nhûng ruöåt laâ trúâi xanh; thuyïìn àïën gêìn, lûúát qua dûúái
cêìu, röìi laåi traã cêìu laåi phña sau, ruöåt cêìu laåi laâ trúâi biïëc!
Trong khi àoá thò thuyïìn cûá ài... Nhòn nuái xanh cho maát
àêìy con mù’t, nhòn nûúác biïëc cho maát rûúåi têëm loâng, röìi
haäy àïën búâ.
*
* *
Cha öng ta trûúác àêy ài chúi chuâa Hûúng àïí “rûãa têëm
loâng phaâm tuåc”; chuáng ta bêy giúâ, nhûäng ngûúâi maâ lao
àöång àaä àûúåc giaãi phoáng, chuáng ta ài chúi chuâa Hûúng sau
möåt chu kyâ lao àöång thûúâng thûúâng laâ möåt nùm, chuáng ta
coá thïí rêët yïn têm maâ du ngoaån, maâ thûúãng thûác caái caãnh
àeåp cuãa Àêët Nûúác ta. Chuáng ta tha höì maâ say caái àeåp cuãa
phong caãnh, cuãa sún thuãy naây, miïîn laâ trûúác khi àïën,
chuáng ta àaä lao àöång cêåt lûåc, vaâ sau khi vïì, chuáng ta laåi
lao àöång thêåt lûåc! Àaä túái àêy, thò phaãi caãm cho hïët caái àeåp
cuãa Àêët Nûúác, võ thuöëc böí cho têm höìn.
Chuáng ta ài thuyïìn: nûúác àeåp. Chuáng ta lïn böå: non
àeåp. Giaá chuâa Ngoaâi giùåc khöng phaá, thò caái kiïën truác
cuãa chuâa úã giûäa Thiïn Truâ naây, vúái cöíng chuâa cöåt cao àöåt
ngöåt, vúái haâng trùm gian röång raäi, àaä cho ta möåt caãm
tûúãng thñch thuá, duâ ta khöng tin chuyïån thúâ cuáng, khöng
nghô chuyïån ài tu. Nhûng chuâa Ngoaâi giùåc àaä phaá röìi,
coân laåi caãnh Bïëp Trúâi, nuái xanh thêîm, bù’c àêìu rau xung
quanh, àïí möåt khoaãng röång raäi thêåt laâ yïn tõnh. Khoaãng
röång raäi cuãa Thiïn Truâ cho ta caái thuá khoaáng àaåt rêët
quyá baáu, vò chuát nûäa ài vaâo àöång Hûúng Tñch, thò laåi laâ
quanh quêët cheo leo.
Nhûäng kyã niïåm tuöíi treã thêåt khoá phai múâ. Töi nhúá
maäi lêìn àêìu tiïn töi thùm chuâa Hûúng caách àêy hêìu hai
mûúi nùm. Con ngûúâi àaä ài khaáng chiïën, chên giêîm bao
nhiïu àeâo nuái, quen thuöåc vúái rûâng, thò bêy giúâ nuái rûâng
cuäng khöng coân hoaân toaân múái laå. Nhûng khi ngûúâi thi
sô, ngûúâi sinh viïn trûúác kia chó quen úã thaânh thõ, maâ
lêìn thûá nhêët àïën Hûúng Sún, ài con àûúâng nuái tûâ chuâa
Ngoaâi vaâo chuâa Trong:
Àûúâng ài uöën eáo ïm àïìm phuã
Taân laá xanh rúân aánh biïëc xuyïn(1)
thò khoá maâ quïn àûúåc nhûäng caãm xuác maát rûúåi, àeåp àeä,
kyâ thuá êëy, cuäng nhû khoá maâ quïn möåt möëi tònh àêìu.
Thïm vaâo àêëy, laåi laâ möåt ngûúâi àeã vaâ lúán lïn úã miïìn
(1) Thú Thïë Lûä (Bûác tranh tiïn).

Nam (Khu Nùm), miïìn Nam cuãa ta àeåp lù’m, nhûng

miïìn Bù’c cuãa ta laåi coá möåt caái àeåp lù’m rêët khaác: vñ duå
xuên vïì hoa núã röå, rûâng mai, cêy mai, hoa mú laác àaác
àiïím lûúån suöët möåt doåc àûúâng. Ngûúâi àeåp thêìn tiïn naâo
thúã caái húi nheå thúm trïn rûâng maâ hoáa thaânh hoa mú?
Khi cêy mú àûáng daây úã trong thung luäng, hoa mai nhû
laân sûúng baåc göìm vaån vaån caánh hoa; khi cêy mú leo
theo sûúân nuái, hoa mai uöën khuác ài lïn; khi cêy mú leã
teã ài laåc, hoa mai àiïím àiïím caâng thanh quyá. Hoa mai
thêåt nheå, thêåt trong baåch, ruång xuöëng àêët khöng nghe
möåt tiïëng, hoa mai rêët möång êëy khi àêåu maâ laåi thaânh
quaã mú rêët thûåc, luác quaã chñn mú, laåi caâng thûåc, khi ùn
quaã mú doân ruåm, chua thanh, àù’ng ngoåt, thò thêåt laâ ùn
thûåc! Hoa mú êëy, vûâa röìi (12-1962) töi laåi nhòn thêëy úã
Hûúng Sún; sau hai mûúi nùm, vêîn chûa cho laâ quen,
vêîn cûá thúm tho àöëi vúái têm höìn nhû lêìn àêìu!
Nhûäng ngûúâi úã trong àúâi maâ àöëi vúái caái gò cuäng choáng
nhùén mùåt, “thò con ngûúâi êëy ai cêìu laâm chi!”. Nhûäng ngûúâi
nhû vêåy ài nhùén caã mùåt àûúâng, nhòn nhùén caã mùåt ngûúâi,
nuái söng taåo vêåt àïìu nhùén hïët trûúác mù’t hoå. Caãnh àeåp
thêåt àêëy, caái àeåp úã trong khaách quan, coá thêåt, nhû võnh
Haå Long hay nhû höì Ba Bïí, nhû caãnh Hûúng Sún...
Nhûng thûåc ra, caãnh trong khaách quan duâ àeåp àïën àêu,
vêîn cêìn coá sûå hùm húã, quyá troång, sûå tri êm tri kyã trong
chuã quan, vêîn cêìn coá con mù’t xanh, têëm loâng höìng, vêîn
cêìn coá caái phúi phúái cuãa sûå treã trung (khöng kïí tuöíi) toãa
lïn àoá caái diïåu huyïìn cuãa loâng yïu mïën, cuãa nöîi thöng
caãm. Nïëu kïí chuâa laâ chuâa, cöíng tam quan trù’ng laâ cöíng
tam quan trù’ng, thò sao thêëy àûúåc caái thi võ cuãa chuâa
Tiïn, khi àûáng úã möåt traái nuái maâ nhòn laåi, caã möåt thïë
chuâa úã xa xa hiïån lïn trong trù’ng, nheå nhaâng, chuâa Tiïn

nhoã xinh, cöíng tam quan vuát nhû sù’p bay lïn!
Töi khöng kïí nhûäng suöëi Giaãi Oan, am Phêåt Tñch,
nhûäng cûãa Voäng, àöång Tuyïët Kònh,v.v... nhêët laâ töi
khöng kïí nhûäng hònh thuâ, maâu sù’c trong àöång Hûúng
Tñch. Ngûúâi xûa têìm mù’t heåp, ngaåc nhiïn khöng thöi vïì
Buöìng tùçm, Lêîm gaåo, caác Cö, caác Cêåu, Cêy baåc, Cêy
vaâng,v.v... Chuáng ta khöng chuá yá quaá nhiïìu vïì nhûäng caái
ngêîu nhiïn cuãa àaá vöi do nûúác mûa thêëm ró maâ taåc
thaânh. Töi thñch nhêët caái maâu àaá thêåt cuä cuãa àöång
Hûúng Tñch, thñch caái cöíng xêy cöí kñnh, con àûúâng bêåc
àaá ài vaâo àöång, mêëy chûä “Nam thiïn àïå nhêët àöång” khù’c
trïn vaách àaá, nhû coân thêëy baân tay cuãa ngûúâi xûa; töi
thñch aánh saáng trong àöång, thoaåt àêìu nhòn thò töëi êm
êm, nhòn quen cûá saáng roä dêìn, caác sù’c mêìu dêìn dêìn
hiïån ra tûâng lúáp möåt, nhû coá phêën vaâng phêën baåc; nhûng
töi khöng àùåt troång têm vaâo caái “Nûát ra möåt löî hoãm hoâm
hom” êëy (thú Xuên Hûúng).
Troång têm töi àùåt, laâ úã têët caã toaân phong caãnh Hûúng
Sún, úã caái àeåp cuãa caãnh trñ, úã àûúâng nûúác, àûúâng non, vaâ
tuây theo thúâi tiïët, úã àûúâng sûúng, àûúâng mêy, àûúâng
nù’ng,v.v... Toaân caãnh Hûúng Sún khöng chia àûúåc, ngûúâi
vaäng caãnh nïn chuá yá àïën nhûäng dùåm sún thuãy xinh àeåp,
hún laâ tûâng àoaån chi tiïët.
Caái thanh tõnh úã àêy, àöëi vúái chuáng ta, khöng phaãi laâ
thoaát tuåc nûäa, maâ laâ sûå yïn lùång giuáp cho têm höìn ta
nghó ngúi choáng lêëy laåi sûác àïí laâm viïåc, vaâ giuáp cho trñ
tuïå ta suy nghô, biïët nhòn thêëy sûå söëng cuãa muön loaâi,
muön vêåt. Töi nhêån úã caãnh Hûúng Sún baâi hoåc ngoåt ngaâo
vïì àeåp; caái àeåp cuãa thiïn nhiïn khöng mêët tiïìn mua, àoá
laâ kho chung, nhûng trong xaä höåi cuä, ngûúâi ngheâo khöí bõ
tûúác àoaåt àïën caã caái àeåp cuãa àêët trúâi; caái àeåp cuãa àêët
nûúác bêy giúâ laâ kho lúán cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång chuáng
ta; àïën àêy, chuáng ta haäy vöëc maâ uöëng, maâ thúã, khöng
bao giúâ hïët.
*
* *
Vùn hoåc úã AÁ Àöng ta, vùn hoåc Viïåt Nam, Trung

Quöëc... vöën coá möåt nguöìn tònh caãm sêu sù’c àöëi vúái thiïn
nhiïn, taåo vêåt, xa lïn tûâ mêëy nghòn nùm. Kiïën truác Viïåt
Nam, Trung Quöëc, tûâ xûa, àaä phöëi húåp rêët taâi tònh giûäa
nhûäng cöng trònh xêy dûång vaâ nhûäng hònh söng thïë nuái.
“Tònh trong caãnh êëy, caãnh trong tònh naây”, phong caãnh
cuãa àêët nûúác àöëi vúái töí tiïn ta, àoá laâ ngûúâi baån thên
mïën, ngûúâi àöìng tònh àöìng àiïåu nûäa. Möåt vñ duå lúán lao
laâ Nguyïîn Traäi, ngûúâi anh huâng coá taâi vùn voä àöìng thúâi
laâ ngûúâi thi sô àaä coi trúâi àêët laâ nhaâ cûãa cuãa mònh, laâ
têm höìn cuãa mònh, àaä goåi:
Nuái laáng giïìng, trùng bêìu baån
Mêy khaách khûáa, nguyïåt anh tam(1)
Lêëy thú maâ noái caãnh vêåt laâ möåt truyïìn thöëng ùn rïî rêët
sêu vaâo vùn hoåc ta, vaâo têåp quaán xuác caãm cuãa nhên dên
ta. Trûúác “Nam thiïn àïå nhêët àöång”, àöång laåi úã trong daäy
Hûúng Sún, Hûúng Sún laåi chen lêîn vúái nûúác, lêåp nïn caái
caãnh “Sún thuãy hûäu tònh” haâng mêëy dùåm - trûúác möåt
(1) Anh tam (tiïëng cöí): anh em.

phong caãnh thanh tuá nhû vêåy, bao nhiïu baâi thú àaä àûúåc
taåo nïn. Vaâ nhûäng baâi thú kia laåi laâm thaânh möåt caái vöën
chung, taác àöång vaâo myä caãm cuãa ngûúâi sau. Ngûúâi àïën
sau vaäng caãnh, nhúá àïën thú cuãa ngûúâi àaä thùm trûúác, laåi
thêëy caãnh thanh tao thuá võ hún; thú phaãi chùng àaä
thaânh möåt caái ga thúâi gian, möåt caái ga têm höìn: trong
xuác caãm cuãa ngûúâi àúâi nay, rêët khaác vúái xuác caãm cuãa
ngûúâi àúâi trûúác, nhûng khi àoåc thú cuãa ngûúâi àúâi trûúác,
vêîn thêëy coá möåt phêìn xuác caãm rêët giöëng nhau. Caái phêìn
giöëng nhau àoá laâ súåi dêy chuyïìn nöëi liïìn caác thïë hïå. Baân
tay ta hiïån nay nhû tiïëp nhêån tûâ nhûäng baân tay vö hònh
àaä mêët, hoå nêng niu trao laåi àêët nûúác àeåp àeä cho ta, keâm
theo trao nhûäng ghi cheáp têm höìn cuãa hoå.
Mùåt trúâi gaác boáng cêy xï xïë
Taãn vên in àaáy nûúác raânh raânh
Chim trúâi mêëy chiïëc lïnh àïnh
Cêy mai thuå rêåp rïình nùm baãy laá...
Àoá laâ Vuä Phaåm Haâm, maâ theo yá töi, laâ ngûúâi coá
nhûäng cêu thú hay nhêët vïì caãnh Hûúng Sún. Caái caãm
xuác chi phöëi caã baâi thú, laâ caãm giaác lêng lêng; mêëy cêu
trïn àêy noái mêy nöíi úã dûúái nûúác, chim nöíi úã trong khöng
khñ, laá mú búi úã giûäa khöng gian (do vò gioá thöíi); xuöëng
dûúái laåi noái thïm caái lêng lêng:
Goát in àaá biïëc xanh xanh
Loâng trêìn tuåc böîng khöng, thanh thaãnh nheå;
dûúái nûäa cuäng lêng lêng:
Cêy xanh xanh maâ laá cuäng xanh xanh
Dûúái möåt nuái laåi treâo quanh möåt nuái...
gêìn vïì cuöëi vêîn lêng lêng:
Trong buåi rêåm àaân chim thoã theã

Dûúái rûâng xanh mêëy chõ tòm mú
Laá vaâng man maác ngêín ngú...
Laá rêåp rïình, laá man maác, roä laâ laá úã trïn khoaãng trúâi
thanh nheå; úã àêy thûåc cuäng nhû möång, roä raâng múã mù’t
coân ngúâ chiïm bao, cho nïn hoãi: “Cao baát ngaát mêëy toâa
cöí saái - ÊËy chi chi noå traái Thiïn Truâ”, röìi laåi hoãi: “Laá
vaâng man maác ngêín ngú - Tam quan àaä túâ múâ àêu àoá
phaãi”. Nhûäng àoaån hay cuãa baâi thú Vuä Phaåm Haâm àïën
bêy giúâ vêîn coân rêët treã. Cêu kïët baâi thú “Ai úi chùèng àïën
cuäng heân”, vö tònh maâ taác giaã noái möåt hoaân caãnh, möåt
têm lyá cuãa xaä höåi rùçng: trong xaä höåi cuä, söë ngûúâi ngaåi
khoá, cho laâ àûúâng ài chuâa Hûúng gian nan vêët vaã quaá(!)
chùèng phaãi laâ ñt àêu.
Höì Xuên Hûúng chó noái àïën möîi caái àöång Hûúng Tñch
thöi, vaâ nhên caái àöång laå kyâ àoá, maâ trïu troåc ngûúâi àúâi:
Ngûúâi quen coäi Phêåt chen chên xoåc
Keã laå bêìu Tiïn moãi mù’t doâm.
Trõnh Sêm thùm caãnh chuâa Tiïn, coá àöi cêu thú hay,
trong àoá cêu thú vïì hûúng àöët úã trïn nuái cao, rêët hay:
Chúã mêy quanh quêët löìng hûúng Phêåt
Goä àaá vang lûâng theát nhaåc Tiïn
Hai cêu thú khaác cuãa Trõnh Sêm, Haán dõch ra Nöm,
trong caái àuác goån cuãa hònh aãnh vaâ cuãa ngön ngûä, cuäng
laâ nhûäng cêu thú khöng phaãi dïî gùåp:
Non xanh, nhûúâng thêëy non khöng àêët(1)
Suöëi biïëc, nhòn qua suöëi gùåp trúâi.
(1) Nuái cao toaân xanh, tûúãng nhû khöng dñnh vaâo àêët.
Nguyïîn Khuyïën khai thaác caái khña chúå Trúâi cuãa àöång
Hûúng Tñch, nhû Höì Xuên Hûúng àaä tûâng võnh chúå Trúâi
úã nuái Saâi Sún (Quöëc Oai), nhûng vùn cuäng nhû caãnh yïëu
hún:
Yïën oanh chaâo khaách nhaâ mêy toãa
Hoa quaã bêìy haâng àiïëm coã che
Dûúng Lêm vaâ Chu Maånh Trinh àûúåc vïì êm àiïåu cuãa
thú, coá nhûäng baâi thú dïî thuöåc, dïî haát (thïí ca truâ), tuy
nhiïn caái saáng taåo, phaát minh cuãa nhaâ thú thò khöng
nhiïìu. Dûúng Lêm coá hai cêu sinh àöång:
Khaách treâo non ngoaãnh laåi maâ tröng
Loâng mïën caãnh dúâi chên ài hoáa àûáng
vaâ coá möåt nhoeãn cûúâi thuá võ úã khoáe möi:
Roä raâng àïå nhêët Nam thiïn
Mang ài thò súå quêìn tiïn mïëch loâng
Thöi thò àïí àoá chúi chung
Baâi thú Chu Maånh Trinh nhaåc àiïåu ngoåt ngaâo hún
nûäa, cêu trïn goåi cêu dûúái rêët thoaãi maái; coá hai cêu thú
mang nhûäng hònh tûúång àaä thaânh quen thuöåc:
Thoã theã rûâng mai chim cuáng traái
Lûãng lú khe Yïën caá nghe kinh
Thú chûä Haán dõch ra quöëc vùn coân coá cuãa Cao Baá
Quaát vaâ Buâi Dõ, Mûúâi khuác võnh Hûúng Sún cuãa Cao Baá
Quaát tûá thú húi chêåp nhau, möåt nöîi buöìn trong thú àöi
luác nhoái lïn rêët àau àúán, coá leä do vò cuöåc àúâi, têm trñ,
hoaân caãnh cuãa taác giaã khöng phaãi nhû moåi nho sô àûúng
thúâi. Coá àöi neát êëm aáp nhû:
Taám khuác: xuên giaâ röån tiïëng oanh
Rûâng mú hoa kïët quaã àêìy caânh,
vaâ bao truâm laâ möåt nöîi vù’ng veã àïën laånh luâng, trong àoá
coá möåt niïìm thanh tao rêët trau chuöët:
Sûúng theo tiïëng vûúån gieo àïm laånh
Cêy xïë vaânh trùng cuöën gioá têy.
Baâi thú cuãa Buâi Dõ, töi àoåc thêëy coá möåt khöng khñ
tiïn caãnh, tuy nhiïn khöng thoaát tuåc. Caái “tiïn caãnh” úã
àêy laâ do möåt sûå tinh khiïët rêët àeåp úã trong phong caãnh,
do möåt loâng tin naâo àoá cuãa taác giaã. Nhaâ thú rêët khïu gúåi:
Mûa àêëy, taånh ngay àêëy
Ngaây lêu, thaáng cuäng lêu
nhû úã àêy thúâi gian khöng coá nûäa. Dûúái ngoâi buát cuãa nhaâ
thú, nhûäng neát caãnh rêët laâ thanh tuá vaâ trong saåch:
Àaá dûång hai haâng ngêët
Àöìng chia möåt daãi sêu
Gioá thöíi búâ khuác khuyãu
Khe quanh nûúác lûäng lúâ
Chiïëc coâ giûäa khoái àûáng
Àaân êu trong soáng àuâa,
Tûúi mïìm toác rïu moåc,
Cöîi cùçn khoám truác thûa...
Baâi thú kïët trên troång, cao xa, maâ êëm aáp:
Chù’p tay taå non nûúác
Trúâi àêët hùèn daâi lêu.
Gêìn vúái chuáng ta, baâi thú Nguyïîn Nhûúåc Phaáp mang
möåt söë nhûúåc àiïím trong caách nhòn cuãa taác giaã; nhûng
caái coân laåi vaâ vêîn tûúi múái, laâ têëm loâng non treã cuãa cö
con gaái thúâi xûa, vaâ non nûúác maát rûúåi cuãa chuâa Hûúng.
“Cö haái mú” cuãa Nguyïîn Bñnh cuäng laâ “Dûúái rûâng xanh
mêëy chõ tòm mú” cuãa Vuä Phaåm Haâm, song mú àaä thaânh
möång, cö haái mú àaä thaânh cö haái möång; baâi thú mú möång

vêîn coân àïí laåi möåt caái gò nhû caái huyïìn diïåu trong têm
höìn möåt chaâng trai múái lúán lïn:
Nhaâ ta úã dûúái göëc cêy dûúng
Caách àöång Hûúng Sún nûãa dùåm àûúâng
Coá suöëi nûúác trong tuön roác raách
Coá hoa bïn suöëi ngaát àûa hûúng...
Nöëi tiïëp nhûäng thú vïì trûúác, caác nhaâ thú hiïån nay
hoaân toaân chaâo àoán caái àeåp cuãa caãnh Hûúng Sún, khöng
àùåt vaâo àoá möåt aáng hûúng Phêåt, hûúng Tiïn naâo, maâ vêîn
rêët yïu mï caãnh àeåp. Hoå coá caái tûå haâo cuãa nhûäng con
ngûúâi múái tûâ nhûäng húåp taác xaä nöng thön, nhûäng xñ
nghiïåp, cú quan, trûúâng hoåc xaä höåi chuã nghôa maâ àïën vúái
caái thêìn tiïn cuãa àêët nûúác, röìi laåi trúã vïì vúái caác võ trñ
chiïën àêëu cuãa mònh, phêën khúãi hún:
Cêu thú gúåi caãnh Àaâo nguyïn
Àûúâng son nù’ng dïåt, höìi chiïng àaá rïìn
Qua Thiïn Truâ nöëi bûúác lïn
Thùm suöëi ngûúâi xûa rûãa khöí,
Suöëi Giaãi oan coân àoá
Nhûng vônh viïîn qua röìi caái thuúã oan khiïn...
Àöî Hûäu Têën
*
* *
Bêy giúâ múâi caác baån vaäng caãnh, xem thú... Khi úã giûäa
caãnh Hûúng Sún, chuáng ta coá nghe hay tûúãng nghe möåt
tiïëng chuöng ngên, möåt tiïëng moä goä, thò chuáng ta cuäng
tiïëp nhêån trong àoá caái trong treão kyâ thuá cuãa êm thanh;
nhûäng nhaâ thêím myä àêìu tiïn taåo ra tiïëng moä, tiïëng
chuöng, theo töi nghô, laâ ruát noá ra tûâ sûå yïn tônh, sûå
mïnh möng, sûå thanh tuá cuãa àêët nûúác, cuãa caãnh vêåt.
Haâ Nöåi ngaây 27-1-1963
VIÏÅT NAM HÖÌN TÖI

Thú thïë giúái chöëng Myä vúái Viïåt Nam
(lúâi giúái thiïåu têåp thú “Viïåt Nam höìn töi”
Baâi giúái thiïåu naây töi àaä viïët möåt lêìn luác thaáng tû
nùm 1969, nay töi viïët laåi cho hoaân bõ hún, thò àaä thïm
möåt aánh saáng múái chiïëu roåi rûåc rúä trïn trang giêëy: Hiïåp
àõnh Pari àaä àûúåc kyá kïët (27-1-1973). Dên töåc Viïåt Nam
àaä chiïën thù’ng àïë quöëc Myä xêm lûúåc. Tûâ sau thaáng
3-1973 laâ khi caác lûåc lûúång quên sûå Myä ruát hïët ra khoãi
miïìn Nam nûúác ta, lêìn àêìu tiïn sau hún möåt thïë kyã
(1858), trïn àêët nûúác Viïåt Nam thên yïu cuãa chuáng ta
khöng coân laåi boáng daáng möåt quên xêm lûúåc. Thïë giúái
àang chuác mûâng ngûúâi chiïën thù’ng laâ dên töåc Viïåt Nam.
Trong caác yá kiïën phaát biïíu, chuáng ta àoåc: “Viïåt Nam laâ
möåt dên töåc vô àaåi, taác giaã thiïn anh huâng ca lúán nhêët
thïë kyã naây” (Mñt tinh ngaây 5-2-1973 úã Santiagö, thuã àö
Chilï); “Vinh dûå lúán àoá àuáng laâ cöng lao bêët diïåt cuãa caác
àöìng chñ, nhûäng ngûúâi àaä viïët ra möåt trong nhûäng trang
àeåp nhêët vaâ cao quyá nhêët trong lõch sûã àêëu tranh lêu
daâi cuãa loaâi ngûúâi cho tûå do vaâ àöåc lêåp” (Àaãng Cöång saãn
YÁ gûãi Ban Chêëp haânh Àaãng Lao àöång Viïåt Nam); “Caác
anh, caác chõ àaä laâm cho chuáng töi àûúåc laâ nhûäng ngûúâi
àûúng thúâi vúái möåt thêìn thoaåi chûa tûâng coá. Vaâ caác anh,
caác chõ àaä laâm cho thúâi àaåi cuãa chuáng ta trúã thaânh thúâi
àaåi maâ yá chñ àöåc lêåp chiïën thù’ng yá chñ thöëng trõ. Nhên
danh tûúng lai loaâi ngûúâi, xin caãm ún caác anh, caác chõ”
(nhaâ vùn Phaáp Andreá Wurmser). Trûúác hiïåp àõnh Pari,
khi sûå taân aác Huï Kyâ lïn àïën töåt àónh, noái vïì viïåc B52
aâo aåt neám bom thuã àö Haâ Nöåi, Chuã tõch Höåi àöìng hoa
bònh thïë giúái Romesch Chandra tuyïn böë: “Trong lõch sûã
thïë giúái, 12 ngaây thaáng 12 (1973) àoá seä töìn taåi nhû möåt
àaâi kyã niïåm vïì loâng duäng caãm, yá chñ vò àöåc lêåp, quyïët
chiïën quyïët thù’ng...” Nhaâ vùn YÁ Ramirï Lavalï, trong
àoaân àaåi biïíu Ban chêëp haânh Höåi nghõ Stöckhön vïì Viïåt
Nam, àïën Haâ Nöåi àêìu thaáng giïng 1973, toã loâng kyâ voång
vaâo dên töåc ta: “... Sûå mong moãi, lúâi cêìu chuác cuãa töi laâ
caác baån luön luön trung thaânh vúái giaá trõ maâ caác baån àaä
thu àûúåc trong cuöåc àêëu tranh cuãa caác baån. Loâng mong
muöën cuãa töi laâ caác baån seä khöng bao giúâ trúã thaânh möåt
dên töåc thöng thûúâng nhû caác dên töåc.” - Vaâ möåt yá kiïën
phaát biïíu àaä múã cho ta thêëy möåt chên trúâi bêët ngúâ; Linh
muåc Cöprandúni, bïì trïn doâng thaánh Búnoa (Benoit) úã YÁ,
noái: “Nhúâ úã haânh àöång cuãa caác baån, nhúâ úã cuöåc àêëu tranh
giaãi phoáng cuãa caác baån, chuáng töi àaä hiïíu àûúåc Kinh
Thaánh hún...”. - Nhûäng ca ngúåi höm nay laâm thaánh thoát
úã trong töi nhûäng cêu thú viïët àaä mêëy nùm úã nûúác Bó
(Belgique):
Viïåt Nam! Tïn àaä àeåp thay,
Caâng thïm àeåp nûäa tûâ ngaây phong ba!
Öi! ÚÃ trong quyïín saách naây, chuáng ta lêìn trúã laåi,

bùçng thú cuãa thïë giúái, chùång àûúâng lûãa maâ dên töåc ta àaä
ài tûâ nhûäng nùm 1964-1965, khi giùåc Myä leo thang ra
miïìn Bù’c, cho àïën thaáng 3 nùm 1973, àïë quöëc Myä bù’t
buöåc phaãi xeáo khoãi miïìn Nam.
Àïën thùm Viïåt Nam nùm 1965, nûä vùn sô Thuåy Àiïín
Sara Lidman àaä noái: “Viïåt Nam, traái tim cuãa thïë giúái”...
Tûâ àoá, nhiïìu nhaâ thú, nhaâ vùn cuäng noái möåt yá nghôa nhû
chõ Sara, Raun Vanàeát Vivö (Cuba) viïët: “Viïåt Nam àang
lúán lïn, lúán lïn tûâng ngaây, tûâng phuát, tûâng giêy, sau tûâng
trêån bõ neám bom. Vaâ caâng lúán lïn, Viïåt Nam laåi caâng Viïåt
Nam hún. Viïåt Nam caâng vûäng maånh, bêët khuêët, phi
thûúâng. Búãi vò Viïåt Nam laâ traái tim cuãa thïë giúái...”
Thaáng 6 nùm 1972, nhaâ vö tuyïën truyïìn hònh Phaáp
Jïra Guydöm (Geárard Guillaume) sang thùm nûúác ta lêìn
thûá ba àïí quay möåt cuöën phim lõch sûã vïì Viïåt Nam; möîi
khi nghe ai hö “Viïåt Nam muön nùm”, do vò anh yïu
mïën Viïåt Nam, anh hiïíu ngay ra tûúng àûúng vúái nhûäng
êm thanh tiïëng Phaáp: “Vietnam mon ême”, nghôa laâ
“Viïåt Nam höìn töi”.
Viïåt Nam
höìn töi,
laâ höìn cuãa töi muöën tûå nêng cao,
muöën tûå haâo vaâ duäng caãm,
muöën tûå múã bao la nöìng àêåm
cho nhûäng chên giaá trõ cuãa con ngûúâi;
muöën tûå têm nhanh nheån saáng ngúâi
vui tûúi vaâ trong treão,
laâ höìn töi muöën tûå hoáa Viïåt Nam.
Viïåt Nam höìn cuãa töi úi

têm höìn Ngûúâi laâ têm höìn thïë giúái.
Khi àaä yïu quyá thò nhúá boáng tûúãng hònh, thò nhêåp
têm àöëi tûúång; têm traång cuãa Jïra Guydöm cuäng laâ têm
tònh cuãa ngûúâi àöìng bang vúái anh, nhaâ vùn Phaáp Veácco
(Vercors): “... Vaâ noái theo Möngteátkiú(1), chuáng töi luön
tûå hoãi rùçng: “Taåi sao ngûúâi ta khöng phaãi laâ ngûúâi Viïåt
Nam àûúåc?”. - Dên töåc Viïåt Nam àang trúã thaânh niïìm
vinh dûå cuãa thïë giúái. Möåt àöi khi, trûúác sûå thay àöíi
khöng töët cuãa tònh hònh chñnh trõ trïn thïë giúái, khi möåt
vaâi biïën cöë bêët ngúâ àaánh vaâo têm can, chuáng töi coá luác
caãm thêëy tuyïåt voång. Nhûäng luác àoá, chuáng töi tûå baão vúái
mònh: May thay coá nûúác Viïåt Nam! Vaâ lêåp tûác chuáng töi
lêëy laåi àûúåc hy voång - niïìm hy voång úã chuã nghôa xaä höåi,
niïìm hy voång úã tûúng lai cuãa nhên loaåi. Vò thïë loâng biïët
ún cuãa chuáng töi vö haån". - Töi àaä lêëy tïn möåt baâi thú
cuãa Phaáp laâm tïn cho caã têåp thú thïë giúái chöëng Myä vúái
Viïåt Nam, vaâ tûå vui sûúáng vúái têm höìn mònh khi nghô
ra saáng kiïën êëy: “Viïåt Nam höìn töi”.
Thaáng tû 1967, têåp Mûúâi möåt baâi thú vò Viïåt Nam ra

úã Phaáp, cuãa Acmùng Möngjö (Armand Monjo) vaâ Jù’ckú
Gösúröng (Jacques Gaucheron). Thaáng baãy 1967, xuêët
baãn úã Xöphia têåp thú vïì Viïåt Nam: Vêy giûäa tònh yïu
lúán, göìm 86 baâi thú ngù’n cuãa nûä thi sô Bungari Blaga
Àimitröva. Nùm 1967, úã Myä, xuêët baãn quyïín: Viïåt Nam
laâ úã àêu? Caác nhaâ thú Myä traã lúâi, göìm thú cuãa 89 taác giaã
chöëng chiïën tranh úã Viïåt Nam, tûâ nhûäng nhaâ thú nöíi
tiïëng cho àïën nhûäng baån thú treã àùng trïn caác taåp chñ
nhoã, tûâ em beá saáu tuöíi àïën nhûäng nhaâ laäo thaânh. Àêìu
nùm 1966, töíng thöëng Giönxún, noái úã möåt trûúâng àaåi hoåc,
(1) Veácco nhúá àïën vai chñnh trong Nhûäng bûác thû Ba Tû cuãa
Möngteátkiú (Montesquieu) anh êëy laâ ngûúâi Phaáp, thêëy möåt ngûúâi
Ba Tû úã Pari thò tûå hoãi: ”Taåi sao öng ta laåi coá thïí laâ ngûúâi Ba
Tû?" Cêu naây rêët nöíi tiïëng, nïn Veácco phoãng theo.
àaä mûu cêìu sûå uãng höå cuãa giúái trñ thûác àöëi vúái chiïën
tranh úã Viïåt Nam; têåp thú naây toã thaái àöå cuãa möåt böå
phêån trñ thûác: caác nhaâ thi sô. Thaáng tû 1968, xuêët baãn úã
Maxcúva têåp thú Cö gaái aáo trù’ng cuãa Epghïni
Àönmatöëpski, göìm phêìn àêìu: Baáo àöång, 39 baâi thú vïì
Viïåt Nam, vaâ phêìn sau: Chiïëc cêìu trïn vai dõch thú Viïåt
Nam ra tiïëng Nga. Nùm 1973, nhaâ thú lúán Xö viïët
Ximönöëp (Constantin Simonov) cho xuêët baãn chuâm thú
Viïåt Nam muâa àöng 70. Vaâ úã Phaáp, tûâ 1968, àaä ra àúâi
tuyïín têåp Nhûäng khuác haát vò Viïåt Nam, têåp húåp 80 baâi
thú cuãa 75 nhaâ thú thuöåc 28 nûúác viïët vïì Viïåt Nam
chöëng Myä. Cuäng nùm 68, úã Ba Lan àaä in möåt têåp thú
nhû thïë, cuãa 145 nhaâ thú trïn thïë giúái, cöång vúái 15 nhaâ
thú Viïåt Nam, múã àêìu laâ thú cuãa Höì Chuã tõch. Nùm
1970, úã Bungari, tuyïín têåp Nöîi àau vò Viïåt Nam hoåp laåi
thú cuãa 98 thi sô thïë giúái. Nùm 1972, úã Liïn Xö, xuêët baãn
têåp Vùn thú vïì Viïåt Nam...
Töi xin trñch laåi úã àêy lúâi múã àêìu khöng phaãi cho möåt
quyïín saách maâ múã àêìu cho möåt túâ baáo: Phaãn ûáng
(Reáactions) xuêët baãn úã Thuåy Sô, söë 4, thaáng 3-1967, khi
phong traâo uãng höå Viïåt Nam vaâ chöëng àïë quöëc Myä haäy
coân úã thúâi kyâ nhen nhoám: “... baãn thên chiïën tranh chùèng
phaãi gò khaác hún laâ möåt viïåc tûâ àöìng baåc vaâ tûâ loâng
tham lam maâ ra... Chuáng ta phaãi toã thaái àöå chöëng sûå ñch
kyã, sûå tham lam vaâ àöìng baåc, chñnh chuáng noá sinh ra
nhûäng sûå bêët öín to taát trïn thïë giúái vaâ nhûäng cuöåc chiïën
tranh... Nghô vêåy, chuáng töi têåp húåp úã àêy nhûäng baâi cuãa
möåt söë nhaâ vùn, nhaâ thú, möåt söë ngûúâi maâ coá keã cho laâ
”àiïn nûãa chûâng", tiïëng haát àúán àau cuãa hoå laâ möåt tiïëng
kïu baáo àöång to lúán..." Jùng Bïgúlin, ngûúâi viïët nhûäng
doâng naây, nùm êëy coân phaãi tûå mai móa rùçng nhûäng ngûúâi
àêëu tranh cho Viïåt Nam khi êëy laâ “àiïn nûãa chûâng”; búãi
vò hoå coân laâ thiïíu söë; búãi vò chên lyá phaãi vêët vaã lù’m múái
giaânh àûúåc phêìn thù’ng; coá phaãi àaä roä raâng nhû höm
nay, nùm 1973 naây àêu! - Àuáng nhû thïë; Chõ Sara
Lidman úã Thuåy Àiïín viïët baâi thú Lúâi muöån mùçn gûãi Viïåt
Nam, “muöån mùçn” búãi vò:
Trong rêët lêu, àöëi vúái chuáng töi caác anh chó laâ
möåt vêën àïì cuãa phûúng Têy,
möåt caái gò trûâu tûúång,
laâ phêìn thûúãng vaâ quyïìn hûúãng cuãa Àöìng minh
úã taåi Viïîn àöng, xa chuáng töi lù’m.
Myä àaä laâ Àöìng minh àaánh baåi Àûác Quöëc xaä, vêåy Myä
coá quyïìn àûúåc buâ àù’p úã trïn nûúác Viïåt Nam, vaã laåi
... rùçng Viïåt Nam boã thò thûúng, vûúng thò töåi,
Myä phaãi hûáng lêëy caái gia taâi cay àù’ng
úã möåt goác xûúng xêíu cuãa thïë gian,
möåt thõ trûúâng - vúái dûå aán khai thaác söng
Mï Köng
... thïë àêëy, nhûäng chûä duâng cuãa Lêìu Nùm goác
che khuêët dên töåc Viïåt Nam
trûúác mù’t caác dên töåc hoaân cêìu.
Biïët bao núi trïn hoaân cêìu, nhû úã Thuåy Àiïín, àaä bõ
hoãa muâ cuãa Myä nhûäng nùm trûúác kia! Cho nïn cuöåc àêëu
tranh cuãa nhûäng ngûúâi ài àêìu thêåt laâ vêët vaã! Cho nïn
nhaâ thú Cuba Pita Röàrighï (Feálix Pita Rodriguez),
thaáng 7-1966, khi nhòn aãnh nhûäng töåi aác cuãa àïë quöëc Myä
úã Viïåt Nam, cêët cao tiïëng lay tónh moåi ngûúâi trïn Traái
àêët, búãi àêy laâ tai naån cho caã Thïë giúái:
Chúá coá ai ngoeåo àêìu nhòn sang möåt bïn!
Chúá coá ai ruác àêìu xuöëng caát!
Chúá coá ai khoáa cûãa bùçng baãy chòa khoáa möång

trong luác caái haäi huâng ghï túãm coân úã
bïn ngoaâi!
Têët caã chuáng ta àïìu laâ ngûúâi coá töåi!
Cho nïn, sang thùm Viïåt Nam, Àönmatöpski àaä keáo

coâi baáo àöång trong baâi thú viïët vïì chiïëc taâu Liïn Xö
Tuyïëckeáttan bõ tïn lûãa Myä bù’n truáng khi Myä bù’t àêìu
leo thang àïën Haãi Phoâng, laâm chïët àöìng chñ Rûbatruác,
ngûúâi ài bïí laäo thaânh Xö viïët:
Suöët cuöåc àúâi anh taâi saãn khöng maâng,
Haânh trang ñt oãi, gia taâi moãng...
Nhûng haäy nhúá: anh àaä àïí di chuác cho
chuáng ta laâ:
Baáo àöång!... Baáo àöång!... Baáo àöång!...
Chñnh nhaâ thú Àönmatöëpski, tri kyã biïët bao! àaä
chuyïín caái hònh tûúång cöí truyïìn cuãa töí tiïn ta vñ àêët
nûúác ta laâ caái àoân gaánh daâi, miïìn Trung gaánh hai thuáng
thoác miïìn Nam, miïìn Bù’c, thaânh möåt hònh tûúång hoaân
toaân múái meã:
Caái àêët nûúác daâi daâi nhû chiïëc àoân gaánh naây
Àang nêng caã thïë giúái lïn vai!
Anh àïën thùm phaáo cao xaå Viïåt Nam trong hêìm cöng
sûå “boåc ba lúáp tre”, hònh tûúång cuãa anh böîng nhiïn vûúåt
ra ngoaâi khuön saáo:
Xuên cuãa nhûäng muâa xuên! Chuáng noá mùåc duâ
xaáo tröån
Dûúái àaån bom maãnh àêët àeåp xinh naây,
Dên chuáng mùåc aáo xanh, ngûúâi lñnh êëy,
Vêîn tin vaâo xuên cuãa nhûäng muâa xuên.
Trïn búâ cöng sûå phaáo binh

Ai tröìng cêy chuöëi lûåa hònh ra àa
Laá xanh tûâ möåt göëc ra
Rung rung troân trõa nhû laâ caánh xoay.
Chuáng ta höm nay àoåc laåi vaâ vö haån caãm kñch nhûäng
möëi tònh tri kyã tri êm nhû thïë, nhûäng ngûúâi baån chuáng
ta trïn thïë giúái, do yïu mïën chuáng ta àïën mûác ruöåt raâ
maáu muã, nïn thú hoå múái böëc toãa möåt mûác cùm giêån àïën
nhû thïë naây:
Caác ngûúi thò xoáa boã sûå bao dung
vaâ àïí cho trïn heâ phöë caác ngûúi núã hoa dêëu
thêåp ngoùåc
...Àêëy laâ sûå nghiïåp cuãa caác ngûúi, vaâ caác
ngûúi muâ mù’t,
muöëi vaâ àêët bõ caác ngûúi thiïu söëng!
chûa hïì coá dên töåc naâo laåi gêìn vúái hû vö nhû
luä caác ngûúi!
caác ngûúi laâ Phaãn Chuáa, Phaãn Thú, vúái
Phaãn Ngûúâi!
Vò caái nûúác “Cöång hoâa cuãa nhûäng tuã ûúáp laånh” coân
laâm mï hoùåc àûúåc möåt söë ngûúâi trïn thïë gian, nïn
Ravútöng (Roland Raveton) viïët tiïëp:
Cho dêìu bon laâm baáo cuãa caác ngûúi:
baáo tin thúâi trõ vò cuãa caác ngûúi àaä túái
“Chuã nghôa cöång saãn tan xa trong sûúng muâ
lõch sûã”,
Cho duâ caác nhaâ giaãi phêîu cuãa caác ngûúi
coá thïí àöíi chöî quaã thêån hay traái tim ài nûäa
Vaâ cho duâ caác phi cöng vuä truå cuãa caác ngûúi
coá thïí laâm mùåt trùng raån nûát dûúái àöëng àö la,
caác ngûúi cuäng chó àem àïën sûå trõ vò cuãa caái
hû vö!
Caác ngûúi khöng phaãi laâ tûúng lai cuãa
con ngûúâi.
Caác ngûúi chó laâ sûå ruãi ro cuãa nhên loaåi!
Nhaâ thú Thuåy sô Xïbaátxchia (Clande Seábastia) àaä coá möåt
nöîi cùm giêån nhû möåt sûác maånh vêåt chêët; maáu cuãa caác
em nhoã bõ ngaâi töíng thöëng giïët àuöíi rûúåt hù’n ta, àuöíi
caã vaâo trong giêëc nguã, löi hù’n dêåy:
Àûáa treã bïn kia möå
Maáu noá phoåt ra ngaâi!
Tiïëng noá haäy rûúåt ngaâi

Àuöíi theo vaâo giêëc nguã;
Nûúác mù’t noá haäy rúi
Lïn àêìu ngaâi súám töëi
Hay caã hai chên noá

Maâ ngaâi àaä chùåt ài
Rúi xuöëng trïn àêìu ngaâi
Vúái caánh tay noá naát!
... Thûa vúái ngaâi töíng thöëng

Caác em chïët löi ngaâi
khoãi giêëc ïm ngaâi möång!
Tûâ Nhêåt Baãn, Hirösi Akimura cuäng gùçm gioång xuöëng:

Nhûäng em thiïëu niïn bõ chuáng cù’t àêìu
Chuáng ta im lùång àûúåc hay sao?
Lúâi noái vaâ traái tim ta im lùång àûúåc hay sao?
Luác naây maâ thú khöng thaânh chûä
Thò laâ thú thêín caái gò?
Luác naây maâ con ngûúâi khöng böëc lïn cùm thuâ
giêån dûä
Thò coân ra ngûúâi ngúåm caái gò?
Húäi nhên dên toaân thïë giúái!
Haäy queát saåch suáng bom àaån Myä...
Cùm thuâ nhû thïë chñnh laâ mùåt böí sung cuãa yïu
thûúng, baån cuãa ta thûúng yïu ta möåt caách xoát xa nhû
gan nung ruöåt chaáy; Raàeápski (Christo Radepski) úi! thú
anh laâm cho chuáng töi úã Haâ Nöåi nghe caã tiïëng àêåp cuãa
traái tim anh úã Xöphia:
Nhû thïí laâ khöng phaãi úã Viïåt Nam,
Maâ nhû úã trong tim töi truát xuöëng
Möåt trêån mûa khuãng khiïëp napan.
Möåt vïët lúã àen sêìm trong êëy
Vaâ laâm töi àau àúán khöng cuâng.
Nhû thïí laâ khöng phaãi trïn Haâ Nöåi,
Nhû thïí khöng phaãi úã Haãi Phoâng
Coâi baáo àöång àang ruác lïn rïìn rô
Maãnh bom vùng vaâ tiïëng ngûúâi kïu,
Maâ nhû chñnh Xöphia töi yïu dêëu
Nhû chñnh nhaâ töi chaáy ruåi tiïu àiïìu.
Caái Trung cöí tên thúâi ghï túãm!
Höìn töi cùm àau àúán àïën bao nhiïu.
*
* *
Cuöëi nùm 1972, mûúâi möåt nhaâ vùn hoåc, vùn hoáa, nghïå
sô nöíi tiïëng chêu Êu àaä ra möåt lúâi kïu goåi toaân thïí Chêu
Êu àêíy maånh àêëu tranh àoâi chñnh phuã Myä phaãi chêëm dûát
ngay sûå can thiïåp vaâo Àöng Dûúng múái coá thïí chêëm dûát
àûúåc chiïën tranh; trong àoá coá nhaâ thú Phaáp Aragöng
(Louis Aragon), nûä vùn sô chuã tõch Höåi nhaâ vùn Àûác
Súgúáúc (Anna Seghers), nhaâ vùn Hunggari Tibo Àïry, vaâ
àûáng àêìu danh saách êëy laâ nhaâ thú lúán Têy Ban Nha
Anbeácti (Raphaë l Alberti); àûáng àêìu têåp Viïåt Nam höìn töi
naây cuäng laâ thú cuãa Anbeácti. Cuäng nhû trong buöíi khai
maåc “Ngaây trñ thûác Phaáp uãng höå Viïåt Nam chöëng Myä” úã
Pari, thaáng ba 1968, hoåa sô Picasso gûãi àïën möåt bûác àiïån:
“Têët caã cho Viïåt Nam! Têët caã nïìn nghïå thuêåt hiïån àaåi
àûáng vïì phña Viïåt Nam”, Anbeácti coá möåt uy tñn lúán trïn
thïë giúái, àaä àem uy tñn êëy àùåt vaâo baân cên cuãa nhên dên
Viïåt Nam; baâi Xonnï(1) cuãa öng doäng daåc chù’c àanh:
Töi tûâ La Maä theát kïu to:
Chuáng haäy ài ài, möåt luä àoá
Suáng êëy, maáy bay, tïn lûãa êëy
Laá cúâ kyâ quùåc êëy kia, cúâ!
Töi àoâi hoâa bònh thêåt khöng giaã,

Mùåt nguyïn khuön saáng rúä laâu laâu.
Hoâa bònh! - Töi theát tûâ La maä.
Nhaâ thú Cuba Nicöla Ghiden (Nicolas Guillen), nhaâ thú

lúán nhêët cuãa Chêu Myä Latinh, àaä sang thùm nûúác ta.
Baâi thú nhoã tùång Viïåt Nam bõ àïë quöëc Myä xêm lûúåc coá
nhûäng hònh aãnh vaâ nhaåc àiïåu rêët hay vïì Töí quöëc:
Myä xêm lùng phaãi chïët! laâ yá nghô cuãa anh.
YÁ nghô anh noái rùçng - Töí quöëc laâ cao caã
Töí quöëc úã trong gioá - vaâ trong nuái, trong rûâng.
Töí quöëc úã trong nhûäng anh huâng - vaâ úã trong
boåt soáng
(1) Sonnet: Möåt thïí thú phöí biïën cuãa chêu Êu, göìm hai àoaån böën
cêu vaâ hai àoaån ba cêu (14 cêu).
Töí quöëc úã trong chò àuác àaån - ÚÃ trong giêëc

nguã cuãa ta
ÚÃ trong giêëc mú tónh thûác cuãa ta Töí quöëc dõu
hoâa vaâ vô àaåi.
Baâi thú àaä kïët bùçng möåt viïîn caãnh khöng xa - möåt caãnh
nay thaânh hiïån thûåc: caái höm giùåc Myä xuöëng taâu chuöìn!
Nhûäng tiïëng kïu chïët laâ cuãa chuáng noá, nhûäng tiïëng hoan
hö laâ cuãa chuáng ta; Ghiden coá möåt buát phaáp àùåc biïåt: laáy
laåi möåt söë tiïëng nhû möåt àiïåp khuác, nhû trong dên ca.
ÚÃ Ghiden coá tñnh chêët da àen cuãa töí tiïn, coá tñnh Têy
Ban Nha vaâ coá tñnh àaão Cuba. “Chùèng bao giúâ laåi nûäa”
tûác laâ “noâng noåc àûát àuöi tûâ àêy nheá”, chuáng mi khöng
thïí taái höìi, vaâ nhûäng ngaây mêët àöåc lêåp tûå do cuäng chùèng
bao giúâ àïí cho taái höìi laåi nûäa.
Töi nhòn ra àùçng xa, nhòn. Nhòn têån àaâng
ngaái, nhòn!
Àêìu lûúäi lï thùèng àûáng laâ chiïën thù’ng!
ÚÃ nhûäng cöåt buöìm cuöëi röët laâ nhûäng tiïëng kïu,
Nhûäng tiïëng kïu chïët, vaâ nhûäng tiïëng hoan hö,
Vaâ chùèng bao giúâ laåi nûäa. Ca haát, quaãn
huyïìn, vaâ Chùèng bao giúâ laåi nûäa.
Cuát ra khoãi àêy vaâ chùèng bao giúâ laåi nûäa
Viïåt Nam úi!
Laåi nûäa chùèng bao giúâ, Chùèng bao giúâ laåi nûäa,
Viïåt Nam úi! vaâ Chùèng bao giúâ laåi nûäa.
Thaáng 2-1973, àaä ra àúâi úã Chilï möåt têåp thú mang
möåt caái tïn daâi: Lúâi thuác giuåc tiïu diïåt Nixún vaâ Khuác
haát ngúåi ca Caách maång Chilï. Têåp thú in 6 vaån quyïín.
Taác giaã: Pablö Nïruàa(1). Nhaâ thú lúán àaãng viïn àaãng
(1) Mêët ngaây 23-9-1973, thoå 69 tuöíi, sau khi bõ boån phaãn caách maång
Cöång saãn Chilï, àaä tûâng bõ chñnh quyïìn phaãn àöång Chilï
truy luâng vò chöëng laåi chuáng, ngûúâi àaä viïët baâi thú daâi
nöíi tiïëng Ngûúâi thúå rûâng tónh dêåy ài! Ngûúâi maâ thú àaä
àûúåc dõch ra rêët nhiïìu tiïëng trïn thïë giúái, àaä viïët möåt
baâi thú noái vïì Viïåt Nam, in trong têåp Khuác haát vò Viïåt
Nam xuêët baãn úã Phaáp (1968); nhaâ thú nhù’c laåi möåt sûå
kyâ laå xaãy ra úã trong rûâng Viïåt Nam tûâ 1928: khi Nïruàa
20 tuöíi, ài trong xe ö tö buyát qua rûâng Têy Nguyïn àêu
àoá, àang àïm, cûá tûúãng mònh chïët àïën núi, búãi nhûäng
ngûúâi trong rûâng sêu ra giïët mònh, thò hoå laåi àaánh tröëng,
thù’p àuöëc, muáa mua vui cho ngûúâi khaách laå! Tûâ höm êëy,
böën mûúi nùm trûúác, Nïruàa àaä ruát ra möåt baâi hoåc quñ
vïì nhên phêím, vaâ nhûäng ngûúâi êëy, nùm 1967, 68 àang
baão vïå àêët nûúác mònh:
Ngûúâi yïu úi, anh haát laåi cêu chuyïån naây
vúái em
búãi vò baâi hoåc cho con ngûúâi diïîn ra khöng kïí
laå luâng y phuåc;
ÚÃ núi xa êëy, trong anh àaä dûång lïn nhûäng
nguyïn lyá cuãa bònh minh saáng rûåc,
úã chöën xa kia, lûúng tri cuãa anh àaä múã ra cho
tònh hûäu aái cuãa nhûäng con ngûúâi...
Têåp thú múái nhêët cuãa Nïruàa, vúái lúâi tûåa viïët thaáng
giïng 1973, mang hai chuã àïì roä raâng: àaã kñch tïn Nixún
diïåt chuãng úã Viïåt Nam, vaâ ca ngúåi caách maång Chilï.
Vaâ con sêu hung túån khöng chõu tûå tûã àêu,
Maâ noá cûá cuöån mònh vaâo vaâ àoáng àinh noåc àöåc,
Cho àïën khi, bùçng khuác haát cuãa töi diïåt trûâ sêu boå,
trong bònh minh giú cao loå mûåc töi lïn,
laâm cuöåc àaão chñnh ngaây 11-9-1973 bù’t giam.

Töi kïu goåi têët caã moåi ngûúâi phaãi laâm cho biïën
mêët tùm
tïn Chuáa tïí mònh dñnh maáu me vaâ möìm noái döëi
Chuáng ta caãm ún nhaâ thú Chilï anh em. “töi àaä kyá
möåt giao ûúác ên tònh cuâng caái àeåp - töi àaä kyá möåt giao
keâo xûúng maáu vúái nhên dên”, àaä cêët tiïëng doäng daåc, nöå
khñ xung thiïn, goåi sûå vêåt bùçng tïn cuãa noá, goåi Nixún
bùçng tïn cuãa hù’n: “diïåt chuãng”, khi Hiïåp àõnh Pari àûúåc
kyá, àaä viïët baâi thú: Hoâa bònh, nhûng khöng phaãi caái hoaâ
bònh cuãa noá, vaâ khùèng àõnh:
Àêy laâ hoâa bònh cuãa möåt àêët àai chaãy maáu
àaä cho thïë giúái àûúåc phuã àêìy caânh nguyïåt quïë
vinh quang
do maáu àöí taåo nïn!
Àêy laâ chiïën thù’ng cuãa Höì Chñ Minh àaä
khuêët,
Caái chiïën thù’ng àaä bù’t Nixún tay bï bïët maáu
phaãi kyá nhêån nïìn hoâa bònh cuãa nhûäng ngûúâi
quñ giaá êëy tuyïåt vúâi!
Nhaâ thú, nhaâ vùn Xö viïët Constantin Simonov sau
khi thùm Viïåt Nam vïì, àaä àùng lïn baáo Sûå thêåt vaâ sau
àoá xuêët baãn thaânh saách nhûäng baâi thú vïì Viïåt Nam.
Thaáng 11 nùm 1972, baãn thên töi úã Maxcúva àaä àûúåc dûå
trong söë ngûúâi xem àêìu tiïn cuöën phim vïì Viïåt Nam cuãa
Ximönöëp vûâa múái hoaân thaânh; lêëy tïn Khöng coá nöîi àau
naâo laâ nöîi àau cuãa ngûúâi khaác. Ximönöëp tûå viïët kõch
baãn, coá mùåt trïn maân aãnh vaâ àoåc lêëy baãn vùn, caã cuöën
phim cö àuác nhû möåt baâi thú, taác àöång nhû möåt baâi thú,
töi xem nhiïìu luác ngheån ngaâo; àoá laâ möåt cuöën phim trûä
tònh maâ àaã kñch àïë quöëc Myä rêët maånh meä sêu sù’c. - Taác
giaã “Nhûäng ngaây vaâ nhûäng àïm Stalingraát” luác àêìu àaä
àùåt tïn cho chuâm thú cuãa mònh laâ “Tûâ tay ngûúâi phoáng
viïn”.
ÚÃ àêy àún võ tûå vïå
suáng trûúâng haå maáy bay
Chuáng thaã bom chöî naây
chöî naây bom àaâo xoaáy
Maáy bay rúi úã àêy
ÚÃ àêy chön giùåc laái.
Caác nöng dên baân tay giú lïn trúâi, chó troã veä
àûúâng bay.
- “Vêng töi khöng coân beá boãng, vêng, töi àaä
hiïíu röìi”-
Haâng trùm lêìn hoå kïí cho töi,
Vaâ sûå thêìn kyâ cuãa chiïën cöng oanh liïåt àoá
Àaä nhêåp vaâo
cuöåc söëng nöng thön cuãa hoå...
Ximönöëp coá baâi thú tùång àöìng chñ Töë Hûäu. Chuáng ta
àïìu biïët Khaáng chiïën chöëng Phaáp lêìn trûúác, Töë Hûäu laâ
nhaâ thú àaä dõch baâi Àúåi anh vïì cuãa Ximönöëp rêët hay:
Em úi, àúåi anh vïì
Àúåi anh hoaâi, em nheá.
Mûa coá rúi dêìm dïì
Ngaây coá buöìn lï thï
Thò em úi! cûá àúåi...
... Tan giùåc bûúác àûúâng quï

Anh cuãa em laåi vïì
Vò sao anh chùèng chïët?
Naâo bao giúâ ai biïët
Coá gò àêu, em úi!
Chó vò khöng ai ngûúâi

Biïët nhû em chúâ àúåi.
Àûáng trïn àêët nûúác Viïåt Nam, Ximönöëp nghe nhûäng

êm àiïåu Viïåt Nam cuãa baâi thú mònh nguyïn taác:
Töi biïët rùçng úã àêy baâi thú töi
àaä söëng
Trong lúâi dõch tuyïåt vúâi cuãa anh.
Vaâ seä söëng khi ngûúâi vúå coân phaãi àúåi
Nhûäng ngûúâi àang haânh quên.
Möåt phêìn tû thïë kyã röìi,
Suáng nöí coân cûá nöí...
Baâi thú Àúåi anh vïì vêîn laâ hiïån taåi, búãi boån xêm lûúåc
coân khiïën cho nhûäng ngûúâi baão vïå Töí quöëc phaãi ra ài
àaánh àuöíi chuáng. Ximönöëp coá möåt tûá thú hay, laâ àïën möåt
ngaây mai, khi nhûäng ngûúâi tûâ tiïìn phûúng chiïën thù’ng
trúã vïì,
Thú cuãa töi, thúã phaâo ïm aái
Seä chïët
Trong lúâi dõch tuyïåt vúâi cuãa anh.
Möåt nhaâ thú Liïn xö khaác, EÁpghïni Eptusenkö, sang
thùm Viïåt Nam lêìn àêìu. Anh rêët nhaåy. Ngay àïm êëy ài
xem xiïëc Viïåt Nam úã Haâ Nöåi, vïì khaách saån anh àaä thûác
àïën 2 giúâ khuya, vaâ hoaân thaânh baâi thú Caái súå cuãa
nhûäng ngûúâi khöng biïët súå, tûá thú rêët kyâ thuá; - Nhûäng
ngûúâi Viïåt Nam hoå coân súå caái gò nûäa; hoå khöng súå àaån
bom, hoå khöng súå àïë quöëc Myä; nhûng nhûäng ngûúâi êëy laåi
rêët laâ súå khi xem xiïëc, hoå súå nhû treã con khi thêëy “Diïîn
viïn löån nhaâo tûâ cao phoáng nhaãy”, khi thêëy “Möåt cö nghïå
sô àöi maá xoa höìng - Bõ cûa nhû ngûúâi ta cûa cuã caãi”
Hoå rêët súå, lo súå vö cuâng

Vaâ sau àoá, cûúâi rêët laâ vui sûúáng.
Loâng lo súå naây chung möåt nguöìn göëc vúái sûå khöng súå
àïë quöëc Myä vaâ bom àaån cuãa noá: àoá laâ vò thûúng yïu
ngûúâi khaác, yïu mïën nhên dên. Baâi thú kïët thuác:
Àûáa xêëu thò súå nhû laâ suác vêåt
Coân ngûúâi khöng biïët súå bao giúâ thò súå vò
ngûúâi khaác
Trong àêëu tranh, hoå khöng hïì biïët súå cho baãn
thên mònh.
Eptusenkö cuäng rêët nhaåy khi ài trïn àûúâng söë Möåt tûâ
Haâ Nöåi vaâo Vônh Linh.
Cûáng hún vaãi may buöìm

Chù’c hún têëm lûng trêu
Con àûúâng vaâo Saâi Goân
Laâ con àûúâng söë Möåt.
Möåt, chûá khöng phaãi laâ hai; Möåt cuäng coá nghôa laâ duy
nhêët, cuäng coá nghôa laâ chó coá con àûúâng êëy laâ àuáng àù’n,
caái con àûúâng chiïën àêëu caách maång, caái con àûúâng quyïët
ài túái àñch maâ Àaãng tiïìn phong dêîn dù’t nhên dên Viïåt
Nam àang ài. Eptusenkö liïn hïå nhúá àïën Maiaköëpski,
nhaâ thú chiïën àêëu kiïn cûúâng cuãa Caách maång thaáng
Mûúâi; boån quyá phaái Nga trûúác àêy àaä tûâng chïë giïîu Maia
möåt caách àöåc aác hún laâ bom kim khñ.
Nhûng con àûúâng cuãa öng

Vêîn khöng hïì quay laåi
Tiïën thùèng vaâo chñnh nghôa
Nhû àûúâng vaâo Saâi Goân.
Töi, troâ nhoã cuãa öng

Cho àïën khi baåc toác
Vêîn muöën ài con àûúâng
Laâ con àûúâng söë Möåt!
*
* *
Theo Uyátman (Walt Whilman 1819-1892), nhaâ thú

tiïën böå Myä, thò “laâ thi sô, tûác laâ àûáng úã têìm voác cuãa möåt
dên töåc”. Nhûäng nhaâ thú Myä chöëng chiïën tranh úã Viïåt
Nam àaä àoáng vai troâ “nhûäng nhaâ luêåt phaáp khöng chñnh
thöëng” - ÚÃ Huï Kyâ, hai mûúi, ba mûúi nùm vïì trûúác, thò
trong caác giúái vùn hoåc, ngûúâi ta khöng thñch ngaã vïì möåt
khuynh hûúáng xaä höåi naâo. Thaái àöå chñnh trõ cuãa caác nhaâ
thú Myä hiïån nay laâ möåt bûúác reä ngoùåt coá tñnh chêët lõch
sûã. Àöëi vúái nûúác Myä, viïåc cöng chuáng àöng àaão hiïån nay
dûå caác buöíi bònh thú uãng höå hoâa bònh, laâ möåt hiïån tûúång
rêët múái laå.
Thu huát sûå chuá yá cuãa ngûúâi àoåc, laâ baâi thú cuãa möåt
em beá gaái 12 tuöíi, Baácbara Bïëtlú (Barbara Beidler), vò
tuöíi cuãa em möåt phêìn, vaâ phêìn chñnh vò chêët thú vaâ tñnh
tû tûúãng trong àoá! Nhûäng caãm nghô sau vuå neám bom
chaáy xuöëng caác laâng maåc gêìn Haãi Phoâng. Sûác xuác caãm
nhaåy beán cuãa tuöíi nhoã, caái thïë giúái àùåc biïåt cuãa têm höìn
treã em, loâng yïu chñnh nghôa cuãa caái tuöíi êëy, laâm cho baâi
thú cuãa Bïëtlú thêåt sûå laâ möåt baâi thú.
..................
Ruöång luáa böîng chaáy lïn nguân nguåt
Rûâng cêy xanh hûâng hûåc lûãa vaâng
Nhûäng con chim mònh àêìy lûãa bay lïn

Nhûäng con thuá toaân thên böëc chaáy!
Röìi caác thiïëu nhi böëc chaáy

Caác em chaåy - quêìn aáo bay nhû caánh diïìu
böëc lûãa
Caác em khoác theát - vaâ tiïëng khoác kïu
Lõm dêìn khi khù’p mùåt bõ thiïu.
Thuáng àaân baâ chaáy trïn àêìu hoå àöåi

Thuyïìn àaân öng chaáy trïn àöìng nûúác löåi.
Bêëy giúâ múái àöí mûa

Möåt miïëng gieã àen thui böì hoáng nöíi lïn
trïn nûúác.
Möåt voâng khoái troân tûâ möåt nhaânh luáa bay ra
Caánh rûâng trú àoã, thiïu chaáy àoã hoe.
Möåt tuáp lïìu sêåp xuöëng.
Röìi thò têët caã àïìu lùång leä
Caái im lùång maâ höìn treã thú àaä àïí cho baâi thú mònh
dûâng laåi àoá, caâng laâm nöíi lïn aánh oãi lúâi kïu goåi vang döåi
tiïëp theo:
Ngûúâi Myä, haäy nghe àêy!
Haäy nghe cho thêåt lêu, thêåt roä
Tiïëng khoác theát cuãa caác em treã nhoã
Trong caác laâng quï bïn thaânh phöë Haãi Phoâng.
Baâi thú Lûúng têm cuãa Yanövñt (Hy Yanovizt) rêët
tinh tïë. Lûúng têm tûác laâ do mònh àùåt vêën àïì vúái mònh;
cho nïn nhaâ thú Myä nghô ra caãnh möåt ngûúâi cöng dên
Myä bònh thûúâng möîi saáng súám sau 24 tiïëng àöìng höì, laåi
àûáng trûúác gûúng cêìm con dao baâo vaâ caåo mùåt. Àaä caåo
mùåt thò phaãi nhòn thêëy mùåt mònh; anh ta khöng thïí tröën
àûúåc maäi maäi hai con mù’t anh úã trong gûúng, noá laâ
lûúng têm, noá hoãi vùån anh:
... Sûå caåo rêu laâ cöng viïåc nhû maáy vêåy thöi,
Coá thïí laâm maâ khöng cêìn múã mù’t;
Nhûng mù’t y cûá múã to thao laáo
Vaâ mù’t y - (hai mù’t thêåt cuãa y) -
Nhòn thêëy hai mù’t kia cuãa mònh, mù’t úã
trong gûúng êëy
Vaâ luác naâo cuäng laåi cûá bù’t àêìu nhû vêåy:
- “Thïë chûá coân anh, àöëi vúái viïåc êëy, thïë naâo?”
Hai mù’t thêåt cuãa y laåc hùèn ài, giaã vúâ
ngú ngêín:
- “Viïåc êëy laâ viïåc laâm sao?”
- “Viïåc chiïën tranh úã Viïåt Nam!”
Vaâ hai mù’t thêåt cuãa y nhù’m laåi, nhùn caã
àöi mñ mù’t.
Y tiïëp tuåc caåo mùåt
Mù’t y nhù’m kiïím qua caác viïåc àõnh laâm
höm nay
Nhûng röìi ngaây mai y coân phaãi caåo
caái mùåt naây,
Ngaây mai thûá nùm, chûá khöng phaãi laâ
chuã nhêåt(1) .
Trong bao nhiïu lêu, y coá thïí coân nhù’m mù’t?
Phïlñch Pölaác (Feálix Pollak), trong baâi thú Ngûúâi anh

huâng noái, göìm tûâng hai cêu möåt, àaä coá caái saáng taåo laâ
laâm cho cêu dûúái ngûúåc laåi vúái cêu trïn; ngûúâi lñnh Myä
(1) Trong baâi thú noái: coá leä trûâ saáng chuã nhêåt, nghó ngúi thò khöng
caåo mùåt. Coân ngaây thûúâng thò höm naâo cuäng phaãi caåo.
bõ bù’t vaâo quên dõch, àaä tòm caách tröën, nhûng chuáng noá
bù’t ra toâa aán binh, vaâ phaãi ài lñnh; ra trêån, bõ thûúng,
chïët.
... Chuáng noái töi àaä hiïën àúâi mònh
Töi thò àaä cöë maâ giûä laåi
Chuáng noái chuáng tûå haâo vïì töi

Töi thò àaä xêëu xa vïì chuáng
Chuáng noái meå töi cuäng nïn haänh diïån

Meå töi thò khoác than
Töi àaä muöën söëng coân

Chuáng goåi töi heân nhaát
Töi àaä chïët heân nhaát

Chuáng goåi töi anh huâng.
Maátxcalïrñt (Thanasis Maskaleris) àaä goåi truáng sûå

taân aác cuãa boån xêm lûúåc Myä úã Viïåt Nam laâ caái súå:
... Nöîi súå naâo lao ngûúâi vaâo trong caái aác kia
Caái aác àuöíi ngûúâi ta xuöëng hêìm haâo vaâ laâm
thöëi tha àêët hoå
Nöîi súå naâo khiïën ngûúi giïët treã con Viïåt Nam
daä man àïën thïë
Xeá treã con bùçng bom àaån cuãa ngûúi?
Önga Cabúran (Olga Cabral) noái:
Nhûäng hoân àaá gheát chuáng ta.
Nhûäng con mù’t nhòn ta àïìu àùng àoát.
Möîi cêy cöëi muöën deâ ta boáp cöí.
Coã cuäng nghi hoùåc chuáng ta.
Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi laå úã àêy

Vúái giaá möåt triïåu àö la möåt ngaây!
Noái ngù’n goån laâ möåt àùåc àiïím, möåt ûu àiïím cuãa thú
úã thúâi àaåi chuáng ta. Rêët nhiïìu thi sô tòm caách traánh löëi
noái daâi doâng, thuyïët nhû lïn lúáp, noái cho àêìy àuã têët caã;
hoå tòm caách noái töën ñt thò giúâ cho ngûúâi àoåc, maâ àïí laåi
êën tûúång gaäy goác nhû khù’c chaåm bùçng con dao nhoån.
Eten AÁtnan (Etel Adnan) àaä duâng möåt löëi noái nhû thïë àïí
laâm nöíi bêåt sûå bêët khuêët cuãa ngûúâi “Viïåt cöång” vaâ móa
mai caái hïå döëi traá cuãa thöëng trõ Huï Kyâ:
DI CHUÁC CUÃA KEÃ THUÂ
1...
2.
Chuáng baão löi töi ra khoãi hang hêìm
...
Coân chuáng, keã ngoaåi bang, thò àïën
giaãi phoáng cho töi,
giaãi phoáng töi ra ngoaâi quyïìn söëng.
3.
Vêåy thò àêy di chuác cuãa töi:
Töi gûãi naäo töi vïì trung têm nghiïn cûáu cuãa
caác ngûúâi
àïí hoå tòm xem caái gò xui töi chiïën àêëu;
töi gûãi cùåp mù’t töi vïì Töíng thöëng cuãa caác
ngûúâi
àïí chuáng nhòn hù’n ta thùèng mùåt
.......
töi gûãi lûúäi töi vïì nhûäng Höìng y giaáo chuã
cuãa caác ngûúâi

noá seä kïí cho hoå nghe Chuáa Giïsu àaä noái gò
vïì lûúäi kiïëm...
Coân thên thïí, töi àïí laåi cho söng Cûãu Long.
Nan Braimúr kïët thuác baâi thú “Baãn nhaåc truy àiïåu”:
Töi, möåt keã trong nhaâ khöng hïì cêìu nguyïån,
Giúâ àêy töi cêìu nguyïån: “Trúâi haäy diïåt chuáng
bay ài!”
Vaâ nhûäng ngûúâi àaä chïët haäy traã thuâ!
Têy Ban Nha, Goatïmala, Xantö Àömigö,
Viïåt Nam,
Seä coân bao nhiïu nêëm möì? Bao nhiïu
thaánh giaá?
*
* *
Àoåc thú thïë giúái viïët vïì ta... Möåt nöîi niïìm röång lúán
bao la cûá nêng ngûåc anh lïn nhû soáng cuãa böën àaåi dûúng
vöî vaâo traái tim anh; höìn anh löång húi thúã cuãa nùm chêu
loaâi ngûúâi thöíi thaânh gioá lúán. Qua àau thûúng tang toác,
haånh phuác àïën vúái anh... Chõ Sara Lidman hai lêìn sang
thùm Viïåt Nam àaä cêët cao tiïëng goåi:
Húäi nhûäng ngûúâi àoái cuãa caã thïë gian!

Tûâ xûá Brïdin àïën xûá Xïnïgan
tûâ thaânh phöë Nam Phi àïën hoân àaão Hy Laåp
Caã thïë giúái naây àang chuyïín giêåt
búãi cöng trònh cuãa tim àêåp Viïåt Nam
Tûâ nûúác YÁ túái Chilï, tûâ Yïmen túái Tiïåp Khù’c, tûâ nûúác
Anh, nûúác AÁo túái Inàönïdia, tûâ Têy Àûác túái Pakistan, tûâ
Anjïri túái Cöång hoâa dên chuã Àûác, tûâ Thöí Nhô Kyâ túái
Irù’c, tûâ àaão Sñp túái àaão Maàagasca, tûâ Nam Tû túái
Guyana, Cölumbia, Vïnïduyïla... chñnh nghôa hoáa thaânh
nhûäng tûá thú àeåp àeä, nhûäng yá nghô töët laânh, hoáa thaânh
cùm giêån, hoáa thaânh nguyïìn ruãa, maâ dô nhiïn baãn chêët
cuãa noá laâ yïu mïën ngúåi ca Viïåt Nam: kñch thûúác loaâi
ngûúâi...
Möåt nhaâ thú Trung Quöëc:
Tre miïìn Nam khù’p núi laâm maái rúåp
Boáng ngoåc xanh tùång chiïën sô möåt vaânh nöi
Treã miïìn Nam tûâ àoá àaån veâo àuöíi rûúåt
Nhõp suáng gûúm àûa xuên àïën ngúåp trúâi.
Möåt nhaâ thú Hunggari:
Trong tónh Bïën Tre quêån Moã Caây
Coá ong boâ veä kïët àaân bay
Caác öng giaâ trong laâng cho biïët
Saáu muäi chêm, ong giïët möåt ngûúâi...
Möåt nhaâ thú Rumani:
Töi do àöìng nöåi xanh tûúi
Vúái ào luáa gaåo con ngûúâi gù’ng cöng;
Vaâ töi nghô àïën em Höìng
Cö con gaái Viïåt thoaát vuâng Nam ra
Möåt chiïìu nghe chuyïån xoát xa
Tai töi tûâ êëy toaân laâ tiïëng em.
Möåt nhaâ thú Haâ Lan:
Maáy bay gaâo giûäa khöng gian
Chúã haâng ngaân têën Napan...
... Vaâ trong traái tim con ngûúâi

Àaáng leä tònh yïu naãy núã
Thò chó coân coá cùm thuâ,

Cùm thuâ, cùm thuâ hún nûäa!
Möåt nhaâ thú úã xûá Bùnggan ÊËn Àöå:

Khi têët caã nhûäng lêu àaâi têåp tuåc
Àïìu bõ dòm sêu trong doâng xoaáy thúâi gian
Chó möåt doâng àang chaãy úã Viïåt Nam
Chaãy túái con ngûúâi!
Möåt nhaâ thú Têy Àûác laâm baâi haát cuãa binh lñnh döìn
Töíng thöëng àïën chöî khöng thïí traã lúâi:
Haäy hoãi Hoaâng àïë
“Vò sao haânh quên àïën cûåc cuâng thïë giúái
Àïí chïët toi trong caái höë phên?
Phaãi chùng hïët höë phên úã nhûäng núi gêìn,
húäi öng Hoaâng àïë?”
Möåt nhaâ thú nûúác YÁ taã àïë quöëc Myä leo thang:
... Möîi bûúác leo laåi kïu ken keát dûúái chên ngûúi
vaâ tiïëng rñt cuãa gioá àuöíi kõp ngûúi röìi,
Ngûúi caâng ngaây caâng cö àöåc,
Nïëu ngûúi khöng biïët goåi laâ gò
Caái hiïån tûúång naây tûâ thïë giúái,
Chuáng ta goåi noá - laâ Viïåt Nam.
- Ngûúi ài àêu àêëy, húäi laäo giaâ Sam?
Vaâ möåt nhaâ thú Cölumbia úã Nam Myä khùèng àõnh
trûúác sûå xuöëng thang:
... Mùåt trúâi àaä nhù’c nhúã
rùçng khöng thïí bay lïn cao vö haån àöå
sûác noáng coá thïí laâm gioân vúä
nhûäng chên àêët seát cuãa anh khöíng löì!
Sûå leo thang àaä chaåm túái trêìn bùçng cuãa noá
sau àoá laâ sûå ài xuöëng,
hoùåc laâ chên khöng cuãa caái chïët.
Trong loaåi thú khaái quaát röång lúán, coá baâi Khuát haát
cuãa nhûäng baán àaão úã thïë kyã 20 cuãa Jù’ckú Gösúröng. -
Em àêy laâ Viïåt Nam, Em àêy laâ Triïìu Tiïn, Em àêy laâ
Hy Laåp, baân tay cêím thaåch, Em àêy laâ Têy Ban Nha,
àêët khù’c nghiïåt nhû moáng tay toáe maáu, nhû ngoán tay
giêåp naát cuãa àaåi luåc Chêu Êu; vaâ chõ àêy, Chêu Êu cuä
caâng, àaåi luåc xûa, nhûng nay têët caã chó laâ möåt baán àaão.
Laâ baán àaão, chuáng ta nhû traái laå

Cho thiïn haå theâm thuöìng;
Nhûäng chêu luåc àõa àeo ta úã bïn sûúân
Cho nhûäng chiïën lûúåc ngöng cuöìng ham muöën!
Baâi ca nhûäng baán àaão noái àïën caác thûá buâ nhòn nhöìi
bùçng möåt thûá rúm, böi mùåt bùçng möåt thûá böåt: Lyá Thûâa
Vaän, Frùngcö, Baão Àaåi, Diïåm, Kyâ... Baán àaão chia cù’t búãi
con dao nhûäng vô tuyïën, núi thò goåi bïn Bù’c, bïn Nam,
ngûúâi thò goåi phña Têy, phña Àöng, núi xeã ngang, núi böí
doåc. Cêu thú gaäy ài, sù’t laåi, rêët maånh, noái uêët ûác cùm
giêån:
Àêët nhûúång àõa, àêët quên diïîu voä

Àêët boån con buön;
Àêët höëi löå vaâ coâ quay, mùåc caã
Àêët luä loåc lûâa;
Àêët thaáp canh, nhaâ nguåc, traåi giam
Àêët bêìy mêåt vuå;
Àêët hêët cùèng loaä löì, àaánh àô,
Àêët laâm baân àaåp chiïën tranh
Bï töng chaãy trïn àêët chuáng töi:

Cùn cûá sên bay!
Bï töng chaãy
Cùn cûá vaâo taâu chiïën!
Bï töng chaãy
Àêìu cêìu, cûá àiïím!
Bï töng chaãy vaâo miïång nhûäng ngûúâi chöëng laåi
khöng theo!
Vaâ lúâi cuãa Viïåt Nam kïët thuác baâi thú viïët tûâ thaáng
7-1966:
... Caác chõ haäy haát lïn baâi haát cuãa nhûäng
baán àaão
Vaâ möîi lúâi ca haäy thaânh caát rúi xaâo xaåo
Vaâo giûäa nhûäng khúáp baánh xe
Húäi thïë gian! haäy àöí nhûäng têën caát vaâo
Böå maáy daä man cuãa quên xêm lûúåc...
Nùm 1968, Acmùng Möngjö cho in têåp thú Caái giaá
cuãa viïåc coá hoâa bònh. - Ngûúâi anh em cuãa töi úi, bao
nhiïu ngûúâi àaä chïët röìi, àïí traã giaá cho anh coân söëng?
Anh àaä laâm gò vúái mûúâi ngoán tay cuãa anh? Nhaâ thú Phaáp
àaã kñch Hoa Kyâ:
Möîi àïm, bûác tûúång
cuãa möåt thûá thêìn Tûå do naâo àoá
cêët caánh nhû tïn lûãa
rúâi khoãi búâ võnh Huytxún
àùång àêåp giêåp boá àuöëc na pan
xuöëng trïn muäi möåt laâng xoám Viïåt
Veä caái dõ daång khaã öë cuãa Myä xêm lûúåc trong Têåp aãnh
gia àònh:
Öng nöåi laâ sô quan quöëc xaä

Chuá úã quên nhaãy duâ
Con vaâo lñnh thuãy àaánh böå...
ÚÃ núi möi beáo nhêîy
ÚÃ khoáe mù’t hùçm hùçm cuãa quên àao phuã
Coá caái nhñu da cöí löî
Cuãa con ngûúâi tiïìn sûã úã hang.
Mùåt khaác, ca ngúåi:
Möîi àïm
Mörixún àêíy luâi boáng töëi
Möîi ngaây
Soi saáng bùçng ngûåc Nguyïîn Vùn Tröîi.
Viïët bùçng chûä hoa:
CHÑNH ÚÃ VIÏÅT NAM
ÀI QUA
TRUÅC CUÃA THÏË GIÚÁI
Vaâ cêìm ngoån buát mûúåt maâ àoaán hònh sûå söëng:
Vaâ sûå söëng khöng biïët chêìn chúâ

böîng naãy ra bêët ngúâ mïìm maåi
trïn ngöi möå
coá nhûäng cuå giaâ ngöìi xöím nghô suy;
nhûäng nhaânh hoa vûún lïn:
Nhûäng em nhoã
àù’c thù’ng chaåy quanh àang àuöíi
ba chuá võt con
trong möåt höë bom.
Vïì Mörixún vaâ vïì sûå söëng, nûä thi sô Àöra Têytenböim
(Dora Teiteiboim) möåt ngûúâi Do Thaái khöng úã nûúác
Itxraen, möåt ngûúâi Do Thaái chöëng Itxraen xêm lûúåc, àaä
coá hai baâi thú àûúåc dõch tûâ tiïëng Yddish(1) àûa vaâo
nhûäng tuyïín têåp thú thïë giúái uãng höå Viïåt Nam bùçng
tiïëng Phaáp, Ba Lan, Bungari. Ngoån àuöëc ngûúâi Mörixún
saáng lïn maänh liïåt laå thûúâng, bêy giúâ vêîn coân chaáy saáng:
Nhûäng ngoán tay cuãa khoái thaáo tung ra têët caã
Tûâ anh lan ra möåt doâng söng lûãa
Traân vaâo nhûäng cûãa theáp, qua nhûäng
chêën song
Möåt ngoån gioá tûâ bïën thúâi gian
thöíi lïn nhûäng cuåc than höìng, gieo tung muön
vaân tia saáng...
... Trïn búâ söng Pötömaác, trong nhûäng mù’t
lûúái cuãa nhöm
giam haäm caã nhûäng ngöi sao nhêëp nhaáy,
Lûúng têm cuãa xûá naây
Chaáy, chaáy tûúi chaáy!
Baâi thûá hai khöng nhûäng noái caái yá thú maâ chuáng ta
cuäng àaä noái: giùåc Myä laâ caái chïët, nhûng chñnh chuáng ta
laåi laâ sûå söëng, sûå söëng bù’t caái chïët laâm keã chiïën baåi; nhaâ
thú phaãi tûâ möåt yá chung coá thïí laâ cuãa moåi ngûúâi, êëp uã
noá trong têm huyïët mònh, sinh àeã noá bùçng xûúng thõt
cuãa mònh, àïí laåi àûa noá ra trong cuöåc àúâi vúái möåt daáng
múái, möåt sûác múái; àoá laâ vai troâ saáng taåo cuãa ngûúâi thi sô.
Cho nïn Àöra Têytenböim laâ möåt höìn thú lúán, khi taåo
hònh tûúång naây coá sûác diïîn taã maänh liïåt vïì tñnh phaãn
diïån: - Caái chïët ài túái , noá dù’t mùåt trúâi nhû möåt con choá
buöåc loãng ài theo sau àùång liïëm maáu tûúi, búãi maáu giïët
ngûúâi chaãy ra ûúát àêët maâ mùåt trúâi laâm cho khö; - vaâ mùåt
(1) Tiïëng Yddish coá hai nguöìn göëc: Do Thaái vaâ Àûác.
khaác taåo hònh tûúång tñch cûåc cuãa sûå söëng deão dai baám
saát ngay liïìn, caái chïët vûâa gieo tai vaå àïën àêu, laâ sûå
söëng àaä sûãa chûäa taái sinh trúã laåi, nhû hai mùåt biïån
chûáng khöng thïí taách ra àûúåc; vaâ vò vêåy sûå söëng coá möåt
sûác maånh vö àõch.
Caái chïët ài túái...
... Noá dù’t mùåt trúâi
Ài theo nhû con choá buöåc lúi
Àùång liïëm
Maáu tûúi.
..................
..................
Chúåt àïën caái chïët no nï
Nhûng tûâ nhûäng ruöång caây lïn - búãi phöët pho
vaâ sù’t theáp,
Tûâ kïnh raåch, tûâ hêìm loâ, tûâ höë huyïåt
Tûâ àónh non, tûâ hang nuái, tûâ söng,
Tûâ phuâ sa lêìy löåi nhûäng àöìng röång mïnh möng
Àêy naây
Xuêët hiïån boâ toaâi nhûäng boáng gêìy
thêëp thoaáng,
Nhûäng pho tûúång biïën àöíi, nhûäng pho tûúång
maâu xanh
Do chñnh àêët àai nhaâo nùån nïn hònh,
Nhûäng boáng êëy chuyïín di, nhûäng boáng
naây len loãi
Do möåt nùng lûúång laå kyâ xöëc ngûúâi hoå túái
Nuöi hoå, vaâ tòm cho hoå voä trang.
Chúåt àïën caái chïët, àïën àïm, àïën ngaây...

... Vaâ sau noá
Tûâng bûúác laåi tûâng bûúác
Sûå söëng vö àõch

Kiïn nhêîn vaâ deão dai baám saát.
*
* *
Coá böën baâi thú ngù’n thu huát sûå chuá yá cuãa ngûúâi àoåc
búãi caách diïîn àaåt. Nhaâ thú Bungari Xtöiköëp (Rachko
Stoikov) noái möåt caách rêët sù’c caånh caái yá gieo tröìng maâ
nhiïìu nhaâ thú àaä noái; gieo giïët choác thò gùåt cùm thuâ, lñnh
Myä caâng bõ chïët, àûa xaác vïì Myä chön, caâng nêíy núã sûå
tónh ngöå cuãa nhên dên Myä.
ÀAÁM CHÖN BOÅN LÑNH MYÄ
Caác quan taâi àaä chúã túái bùçng maáy bay

nhû thïí ngûúâi ta àûa giöëng
möåt thûá hoa nhiïåt àúái hiïëm hoi.
Nhûäng ngûúâi àaâo huyïåt giöëng nhû nhûäng baác
laâm vûúân.
Möåt em beá luác bêëy giúâ hoãi meå
Coá phaãi cha
röìi seä moåc lïn?
Baâ meå muöën giûä daáng trang nghiïm
nhûng böîng nhiïn baâ khoác nêëc;
Ngûúâi àaâo huyïåt nhû öng tûúáng huên chûúng
àeo ngûåc
ra hiïåu bùçng tay:
- Tröìng ài!
Mùåt trúâi lùån chaãy maáu loang
trong nöîi caãm thêëy mú maâng

ngaây mai naãy núã.
Tûâ Thuåy Àiïín, nhaâ thú Bjorn Hakanson muöën noái
trong baâi Lûãa Napan: Myä àöët giïët úã Viïåt Nam, Myä chêm
lûãa àöët thïë giúái, moåi ngûúâi àang beán lûãa cuãa noá. Nhaâ thú
keáo coâi baáo àöång; S.O.S cêëp baách lù’m röìi! Lûãa chaáy töi,
lûãa chaáy con töi, lûãa chaáy cha töi, sûå lêîn löån úã àêy kïu
goåi nhên dên thïë giúái phaãi àûáng dêåy ngay, chaåy túái ngay,
dêåp tù’t Lûãa napan cuãa Myä.
Möåt em nhoã chaåy àïën töi
Töi chaåy ngay àïën cha töi:
“Cha úi! lûãa beán vaâo con cuãa cha röìi!”
Con töi àïën, noái: “Mònh con böëc lûãa”
Töi baão: Trûúác hïët chuáng ta phaãi ài dêåp lûãa,
Nhûng öng cuå àïën phña töi vaâ noái:
- “Con khöng thêëy thùçng beá böëc chaáy
kia sao?”...
Cuâng laâ möåt nûúác Scùngàinavú, Àan Maåch cho ta baâi
thú cuãa Raxmutxen (Halfdan Rasmussen). Caái boån boác
löåt vaâ thöëng trõ àúâi kiïëp nhaâ noá, tûâ thúâi vua chuáa cuäng
thïë, bao giúâ cuäng giaã nhên giaã nghôa, “thuêån thiïn haânh
àaåo”, chuáng noá thêåt laâ ngûúâi töët, ngûúâi coá àûác, coá ai
muöën laâm viïåc aác bao giúâ! Rêët nhiïìu chûä nhûng. Nhûng
chûä nhûng sau cuâng laâ chûä cuãa chuáng ta; nhûng chuáng
tao khöng cho chuáng maây tiïëp tuåc taân aác, nhûng coá
chuáng tao àêy chùån àûáng nhûäng chûä “nhûng” cuãa chuáng
maây.
NHÛNG MAÂ
Töíng thöëng àaä haå quyïët àõnh naây rêët gheát laâm
viïåc êëy...
Quöëc höåi uãng höå Töíng thöëng rêët gheát laâm
viïåc êëy...
Tûúáng töíng chó huy töí chûác ra cuöåc neám bom
rêët gheát laâm viïåc êëy...
Tûúáng ra lïånh neám rêët gheát laâm viïåc êëy...
Ngûúâi laái maáy bay rêët gheát laâm viïåc êëy...
Lñnh thaã quaã bom rêët gheát laâm viïåc êëy...
Quaã bom noá nöí rêët gheát laâm viïåc êëy.
Laâm viïåc êëy
Nhûng gheát laâm viïåc êëy.
Gheát viïåc êëy
Nhûng cûá laâm.
Cûá laâm nhûng laåi gheát.
NHÛNG!
Baâi thûá tû laâm úã Paraguay, Nam Myä. Chuáng ta rêët
caãm taå taác giaã Römïrö (Elvio Romero), viïët baâi Ca khuác
tùång quên giaãi phoáng miïìn Nam Viïåt Nam, vúái têët caã
nhûäng cöng phu chi chuát: tû tûúãng caách maång àûúåc àûa
vaâo trong möåt hònh thûác rêët mûåc nêng niu! Quên Giaãi
phoáng laâ boáng, laâ rûâng, laâ àïm, laâ tre, laâ cêy, laâ ngaây,
laâ dên, vaâ laâ hún thïë nûäa; möîi khaái niïåm àoá àûúåc nêng
lïn ba lêìn; theo möåt quy luêåt nöåi taåi cuãa hònh thûác thú,
toaân baâi àïìu nêng lïn ba lêìn nhû thïë, chûá khöng phaãi
viïët phiïn phiïën coá àoaån chó laáy hai lêìn cuäng àûúåc maâ
möåt lêìn cuäng cûá xong. Ngûúâi dõch phaãi trên troång caái
nghïì thú cuãa taác giaã, cuäng laáy theo nguyïn àiïåu, ba lêìn
(Àoaån thûá baãy nguyïn vùn laáy böën lêìn).
Laâ rûâng
Hún caã nuái rûâng.
Nguy nga têìm voác tûng bûâng coã cêy
Húi ai àoá? Lùång im daây!
Loåt troân tiïëng voång àêu àêy giûäa rûâng.
Laâ tre
Hún caã cêy tre.
Hún laâ luáa ruöång xanh che caánh àöìng,
Chñnh laâ caåm bêîy, hêìm chöng,
Thuâ kia bù’t traã giûäa vuâng xanh tre.
.................
Laâ dên
Hún möåt nhên dên.
Laâ chuâm mú möång muön phêìn àeåp xinh
Ngûúâi dên giú nù’m tay mònh
Cao lïn, sù’t laåi, vò tònh nhên dên.
Thu huát sûå chuá yá cuãa nhûäng ngûúâi àoåc bùçng caách
diïîn àaåt, thêåt ra coân phaãi kïí nhûäng baâi cuãa nhaâ thú
Trung Quöëc Àöî Tuyïn. Chuâm thú Têy Bù’c cuãa nhaâ thú
naây, chuáng ta thêëy rêët quen thuöåc búãi vò dûåa theo truyïìn
thöëng cuãa thú thêët ngön tûá tuyïåt cöí truyïìn úã Trung
Quöëc, úã Viïåt Nam; sûå quen thuöåc naây thûåc chêët laâ möåt
sûå tên kyâ; àêy laâ phong caách cuãa AÁ Àöng ta choån nhûäng
neát àiïín hònh nhêët, cö àoång nhêët, diïîn taã möåt caách ngù’n
goån nhêët trong nhûäng lúâi gaån loåc. Thaânh ra nhûäng baâi
thú vûâa coá daáng cöí kñnh laåi coá nöåi dung hiïån àaåi, rêët
àaáng mïën.
Nhaâ saân dùm chiïëc dûúái chên àöìi
Trûúác baãn quanh co doâng suöëi tröi
Cö gaái cûúäi trêu ra baäi coã

Vai mang khêíu suáng, tay cêìm roi.
Baâi Àûúâng thi naây laâ noái möåt caãnh úã nûúác Viïåt Nam
Dên chuã Cöång hoâa àang chöëng Myä, nhûäng cö gaái úã miïìn
nuái höìn nhiïn cuäng sùén saâng bù’n maáy bay, bù’t giùåc laái.
Vaâ cêu thú “Àiïìm nhiïn ngöìi lù’ng dïë thu kïu” nhû
truyïìn laåi àêu tûâ Àöî Phu, Luåc Du, tûúng phaãn vúái sûå taân
aác siïu êm rêët hiïån àaåi cuãa nhûäng “thêìn sêëm”, “con ma”:
Nuái cao, baám àaá bñu dêy treâo
Vaách dûång, cêy truâm, saân laán treo,
Duâ coá “con ma”, “thêìn sêëm” àïën,
Àiïìm nhiïn ngöìi lù’ng dïë thu kïu.
*
* *
Töi nghô àïën nhiïìu nhaâ thú thïë giúái sang thùm Viïåt
Nam. Coá nhaâ thú, àïën Viïåt Nam noái: - “ÚÃ àêy laâ núi yïn
öín nhêët”, yá muöën noái: Yïn öín vúái lûúng têm cuãa mònh,
búãi Viïåt Nam àaánh àïë quöëc Myä xêm lûúåc laâ thuêån leä
nhêët.
Möåt nûä vùn sô Nhêåt Baãn goåi Viïåt Nam laâ “àêët thaánh
cuãa loâng töi”, vaâ kïí laåi trong möåt bûác thû gûãi sang cho
ngûúâi baån Viïåt Nam:
“... Trûúác kia töi thêëy xaä höåi úã nûúác töi cuäng bònh
thûúâng thöi, nhûng tûâ ngaây töi àaä biïët Bù’c Viïåt Nam,
töi caãm thêëy quaá mïåt moãi, quaá ngöåt ngaåt vúái cuöåc söëng
úã àêy.
“Höm qua, cö thû kyá àaánh maáy cuãa Cêu laåc böå Nhaâ
vùn mang cöng vùn àïën cho töi kyá nhû thûúâng lïå. Böîng
nhiïn cö nhòn töi vaâ móm cûúâi - lêìn àêìu tiïn cö cûúâi vúái
töi àêëy - vaâ cö noái: ”Nùm nùm nay laâm viïåc vúái baâ, töi
khöng muöën nhòn thùèng vaâo baâ, vò sûå haách dõch vaâ tñnh
kiïu cùng tûå phuå cuãa baâ. Nhûng tûâ khi baâ ài Bù’c Viïåt
Nam vïì, töi thêëy baâ dïî yïu vaâ àaáng kñnh. Caái gò úã Bù’c
Viïåt Nam àaä thay àöíi têm tònh baâ nhû thïë?"
“Lúâi noái cuãa cö àaánh maáy nhû möåt cuåc nûúác àaá àùåt
vaâo sau gaáy töi, vaâ àöìng thúâi nhû möåt baân tay êëm aáp
vuöët ve maá töi. Noá gêy ra möåt niïìm chua xoát cay àù’ng.
Töi àaä biïët Viïåt Nam quaá muöån! Gêìn cuöëi cuöåc àúâi röìi
coân gò? Giaá töi biïët Viïåt Nam 20 nùm trûúác, cuöåc söëng
cuãa töi seä böí ñch hún.
“Töi kïí laåi chuyïån trïn àêy àïí noái vúái baån rùçng
chuyïën ài Viïåt Nam cuãa töi vûâa röìi laâ möåt bûúác ngoùåt
cuãa àúâi töi... Caác baån àêíy boån Myä vaâo chöî bïë tù’c, àöìng
thúâi giuáp cho nhûäng ngûúâi nhû töi thoaát ra khoãi bïë tù’c,
nhêët laâ bïë tù’c trong saáng taác”.
Bïë tù’c cuãa möåt thûá xaä höåi, nhû nhaâ àiïån aãnh Phaáp
Jïra Guydöm thaáng 12-1968, sang nûúác ta lêìn àêìu àïí
quay phim Thïë giúái nhoã cuãa em Khoa, àaä noái trong möåt
baâi thú:
Chaáu Khoa úi,

ÚÃ Pari coá lù’m ö tö
Coá nhaâ cao
Coá taâu xe chaåy êìm aâo trong dûúái àêët
Coá nhûäng keã giaâu nhiïìu, nhûäng ngûúâi giaâu ñt
Vaâ coá nhûäng ngûúâi chùèng coá tñ gò,
Ai nêëy àïìu mïåt moãi, nùång nïì,
Keã thò lo söëng vöåi vaâng búãi vò súå söëng
Keã thò phaãi laâm viïåc quaá nhiïìu àùång maâ
kiïëm söëng,
Keã thò búãi quaá giaâu nïn àúâi tröëng röîng...
Bïë tù’c cuãa sûå saáng taác (vùn hoåc) trong möåt thûá xaä
höåi, nhû nhaâ thú Cuba Pita Röàrighï sang thùm nûúác ta
hai lêìn, àaä viïët trong baâi Nhûäng têëm aãnh cuãa Viïåt Nam
laâ nhûäng hònh aãnh cuãa thïë giúái; caái aánh saáng phï phaán
anh roåi lïn caác thûá nêëm àöåc tinh thêìn maånh meä biïët
bao:
Khöng möåt ai coá quyïìn nhòn laãng möåt bïn

Khöng möåt ai coá quyïìn lyá luêån thûã xem
bao nhiïu thiïn thêìn àûáng àûúåc trïn möåt
àêìu kim,
Khöng möåt ai coá quyïìn viïët saách
vïì nhûäng neão oaái oùm khuêët khuác
cuãa têm höìn ngûúâi noå nguã dêåy höm kia
böîng àaä hoáa thaânh con daán lúán biïët nghô suy;
hay coá keã chùèng hoáa thên gò sêët
cûá chêët thaânh nuái cao bao bêín thóu cuãa
con ngûúâi
àùång duâng laâm cöët sûúân viïët saách.
Trong xoám naâo cuãa Viïåt Nam khi àang gieo
caái chïët
ngûúâi ta coá thïí thaão luêån vïì thú vaâ söë phêån
cuãa thú?
Laâm thïë naâo giaãng àûúåc cho thiïëu nûä chïët kia
hiïíu nhûäng bñ mêåt thêm u cuãa sinh töìn
chuã nghôa,
nhûäng chuã nghôa “trûâu tûúång”, “kñn bûng”, vaâ
“cuå thïí”,
nhûäng chuã nghôa “khöng gian” vaâ “phi lyá”?
Ngûúâi con gaái chïët kia àïí baão vïå cuöåc àúâi,
baão vïå ûúác mú vaâ nhûäng nuå cûúâi
cuãa têët caã nhûäng ngûúâi con gaái trïn Traái àêët,
ngûúâi êëy coá thïí hiïíu àûúåc khöng, rùçng bao

nhiïu caái êëy
laåi quan troång hún laâ viïåc chùåt tay
cuãa boån lñnh thuãy àaánh böå giïët ngûúâi?
Öi! Coá nhûäng nhaâ thú, nhaâ vùn thùm Viïåt Nam vïì àaä
taái sinh! Àoá cuäng laâ têm traång, têm tònh cuãa nûä vùn sô
Thuåy Àiïín Xara Lidman: “Caãm ún caác baån Viïåt Nam àaä
cho töi nhòn thêëy nhiïìu àiïìu cêìn thiïët cho töi - töi, möåt
con thuyïìn moãng manh tröi giaåt tûâ möåt núi 300 nùm
khöng coá chiïën tranh àïën vúái caác baån”. Xara laåi viïët:
“Chuyïën ài thùm Viïåt Nam àaä àem laåi cho töi möåt cuöåc
caách maång trong caách nghô vaâ trong cuöåc söëng, àïën mûác
laâ töi tûå hûáa vúái töi laâ seä duâng nhûäng ngaây coân laåi cuãa
àúâi töi àïí laâm troân nhûäng nghôa vuå maâ chuyïën ài êëy àaä
àùåt ra cho töi (thû ngaây 14-4-1969)”.
Nûä thi sô Bungari Blaga Àimitúröva sang thùm Viïåt
Nam lêìn thûá nùm, vaâo nhûäng ngaây thaáng tû nùm 1972.
Sang lêìn thûá hai vïì, chõ viïët têåp vùn daây hún 300 trang:
Ngaây xeát xûã cuöëi cuâng, kïí chuyïån chõ àem chaáu gaái Haâ
vïì chùm soác úã Bungari; têåp naây àaä dõch ra 22 thûá tiïëng,
úã Liïn Xö in hai triïåu quyïín, baán hïët trong mêëy ngaây.
Vaâ àaä dõch sang tiïëng thûá 23: tiïëng Viïåt.
Blaga àaä xuöëng thùm Haãi Phoâng, khi thaânh phöë Caãng
haäy coân noáng höíi lûãa bom àaån giùåc Myä daä man aâo aåt
neám höìi 2 giúâ 15 àïm 16-4-1972. Vaâ chuâm thú cuãa chõ
vïì Haãi Phoâng göìm coá baâi thú Caách nuöi nhûäng anh
huâng, tùång Cao Thõ Liïn, nûä baác sô úã bïånh viïån Haãi
Phoâng. Möåt sûå kiïån duäng caãm àaä thaânh möåt baâi thú hay.
Trïn baáo Phuå nûä Viïåt Nam, chõ Liïn kïí laåi ngay àïm
giùåc Myä bù’n phaá, mònh àaä goåi àûúåc möåt xe xñch lö nhúâ
chúã meå giaâ hún 70 tuöíi vaâ ba con daåi, àûáa nhoã nhêët múái
4 thaáng, vïì nhaâ ngûúâi anh, röìi chõ uâ chaåy àïën bïånh viïån.
Trong luác chùm chûäa ngûúâi bõ thûúng, chõ àûúåc tin nhaâ
chõ bõ àöí naát; chõ vêîn úã laåi laâm viïåc hai ba ngaây àïm liïìn
taåi bïånh viïån, khöng kõp vïì cho con buá.
Àûáa con chõ thûác giûäa àïm
àïí chõ cho ùn nhûäng doâng mú êëm aáp...
... Böîng tiïëng coâi aác nghiïåt

nhû tiïëng gaâo con thuá rûâng hoang
chûåc giaânh caã sûäa.
Tiïëng gaâo löi ra tûâ ngûåc meå
húáp sûäa trong miïång àûáa con...
Chõ vuâng àûáng lïn. Tûâ ngûúâi meå

chõ trúã thaânh baác sô
chõ choaâng chiïëc aáo trù’ng
thù’t nhûäng nuát àaãm àang
àïí ba con dûúái hêìm,
àïí caác con úã laåi...
... Chiïëc dao möí xeã khöng luác naâo run
Khi caái tin nhû tiïëng seát

khu phöë chõ bõ bom
nhaâ chõ naát tan
trong möåt phuát, aáo trù’ng choaâng
sûãng söët, vaâ sûäa trong ngûåc chõ
nhû àöng laåi.
Chõ Cao Thõ Liïn kïí laåi chuyïån em beá àûúåc àûa vaâo
viïån, böë meå àïìu chïët caã: “Nûúác mù’t töi cûá ûáa ra... Sau
khi lau rûãa cho chaáu, töi ngöìi xuöëng vù’t búát sûäa chua,
vaâ cho chaáu buá. Töi muöën mang doâng sûäa cuãa mònh thay
cho doâng sûäa cuãa meå chaáu àaä mêët. Vaâ sau àoá, cûá giûäa
hai ca möí, töi laåi ra cho chaáu buá”. Saáng taåo cuãa baâi thú
laâ úã núi doâng sûäa naây. Àêy laâ möåt vñ duå khaá àiïín hònh
vïì caách khai thaác taâi liïåu, àaáng leä dûâng laåi úã baáo chñ, tên
vùn, thò àaä tûâ chuyïån kïí tên vùn, ruát ra chêët liïåu sêu
sù’c bïìn bó cuãa vùn hoåc, cuãa thú. Tûâ baâ meå rûát vuá ài laâm
nhiïåm vuå baâ baác sô, chúåt nghe tin nhaâ mònh bõ àaánh tan
naát, doâng sûäa sûãng söët lïn nhû àöng àùåc laåi! Nhûng
trûúác em beá, con cuãa ngûúâi khaác, àoái sûäa, thò baâ baác sô
möí xeã
Chõ böîng nghe ngûåc chõ rung lïn
Chõ liïìn trúã laåi ngûúâi meå
Àïí nghe doâng bònh yïn chaãy laåi trong ngûúâi.
Chõ truát doâng sûäa tûúi
Vaâo caái möìm thúm muâi tûúng lai...
Nhûäng em beá Haãi Phoâng lúán lïn seä trúã thaânh nhûäng
anh huâng. Caách nuöi nhûäng anh huâng laâ nhû thïë, laâ
ngûúâi cho buá cuäng anh huâng!
Têåp thú múái Blaga Àimitröva viïët vïì cuöåc leo thang
trúã laåi cuãa Myä trïn miïìn Bù’c nûúác ta lêëy tïn laâ Thú naãy
tûâ tro. Nhûng trûúác thaáng tû 1972, khi giùåc Myä laåi àaánh
phaá trïn miïìn Bù’c ngaây 21 thaáng 11 nùm 1970, thò úã
Xöphia, Blaga àaä ûáng chiïën ngay, àùng trïn baáo Bungari
ngaây 28-11-1970 chuâm thú Chên trúâi Viïåt Nam göìm nùm
baâi, trong àoá baâi thú Caái noán Viïåt Nam mang möåt tònh
caãm vö haån sêu sù’c:
Àûúâng neát thuá võ vaâ giaãn àún sao!
Qua nhûäng nghòn nùm trau maäi neát.
Thêåt laâ nhû thïë, naâo “cheã tre àan noán ba têìm” nhû trong
cêu ca quan hoå, naâo noán thûúång quai thao, naâo noán Goâ
Gùng úã Bònh Àõnh... nhûng cuöëi cuâng, caái hònh daáng noán
Huïë nhû hiïån nay ta thêëy laâ phöí biïën hún caã, vaâ trúã
thaânh duy nhêët, àoá laâ Caái noán Viïåt Nam, haâng nghòn
nùm tòm toâi múái àïën caái daáng àiïín hònh êëy,
Àónh trúâi vúái caã chên trúâi röång
Cuäng veä núi hònh chiïëc noán naây
Chuáng ta nhòn maäi nhûäng àaân coâ sïëu bay trïn trúâi cao,
nhûng chó thêëy àoá laâ bay theo hònh tam giaác, chûá chûa
ai àïí yá thêëy nhû con mù’t múái laå cuãa baån nûúác ngoaâi:
Tiïëng coâ vöî caánh kïu phöìng noán
Àaân coâ bay - theo hònh choáp nhoån
Ngûúâi dên Quaãng Bònh, núi coá nhiïìu àuån caát, àaä ai quan
saát àoá laâ hònh chiïëc noán, vaâ noán hai lêìn, noán uáp vaâ noán
vêîy:
Nhù’c ta nhúá hònh àuån caát kia
Àûáng trïn cöìn - vêîy noán xa chia...
Vaâ hònh aãnh noán trong àúâi söëng hùçng ngaây, àöëi ûáng lêîn
nhau:
Lûúát túái trïn àûúâng nhû chiïëc möåc
Caãn gioá caác cö öm trûúác ngûåc
àïën caái hònh aãnh soáng àöi tiïëp theo àêy, thò con mù’t
nhòn cuãa taác giaã thêåt laâ taâi:
Dûúái tre con nñt khoaác lûng àeo
Nhû öëc mang nhaâ cuãa noá theo.
Röìi nûä thi sô Bungari àûa caái noán Viïåt Nam vaâo phaåm
truâ cùm húân; caã möåt xoám laâng bõ bom Myä àöët tan, ngêîu
nhiïn chó coân möåt chiïëc noán; nhaâ thú duâng hû cêëu tiïëp
theo: vaâ möåt cún gioá löëc àem àùåt chiïëc noán êëy lïn ngoån
tre; loâng cùm thuâ giùåc Myä taân aác àaä khiïën cho chõ nhû
bõ möåt aám aãnh vïì caái noán:
Töi thêëy noá khù’p núi trïn àöìng ruöång
nhû möåt caánh chim öm möîi ngoån cêy
Tñnh tû tûúãng cuãa baâi thú nöíi lïn úã àoaån kïët thuác;
chuáng ta tûå haâo vïì dên töåc ta, vïì nhên dên mònh, àaä
saáng taåo ra caái noán Viïåt Nam, vaâ àöåi caái noán êëy, laâ caái
àêìu Viïåt Nam cêët cao, trong saáng, khöng böëi röëi, duäng
caãm vaâ bêët khuêët:
Töi àaä nhêån chiïëc noán êëy laâm quaâ
Vúái noá töi nhû àùåt caã chên trúâi Viïåt Nam lïn
àêìu töi vêåy.
Noán àûa töi cêët nhû chim eán

Trïn nhûäng lo êu vuån vùåt maâ!
Vaâ böîng àêìu töi thaânh saáng suãa

Sùén saâng ngaåo seát, thaách phong ba.
Baån thú nûúác ngoaâi kïët luêån vïì caái noán thêåt bêët ngúâ!
Töi tûúãng tûúång caác baån quñ yïu êëy trúã vïì nûúác hoå, àïìu
coá cêìm trong tay möåt caái noán - chiïëc noán baâi thú! “Mònh
vïì ta chùèng cho vïì, ta nñu vaåt aáo ta àïì baâi thú”, vaâ hoå
ra vïì àïí thú laåi. Hoå ra vïì gûãi thú sang, tung thú trong
gioá, trïn àêìu ngoån soáng. Khi hoå chûa àïën thùm ta, hoå
cuäng àaä vò ta maâ laâm thú; búãi Viïåt Nam àang àaánh Myä;
vò Viïåt Nam tûác laâ vò baãn thên mònh, vò àêët nûúác mònh,
vò caã loaâi ngûúâi. Mùåt trêån saáng taác vïì Viïåt Nam chöëng
Myä àaä hònh thaânh trïn thïë giúái.
Vúái nhûäng chûä naây töi bay àïën cûáu baån
chuáng haäy thaânh lûúäi lï, bom àaån,
tïn têím thuöëc àöåc, bêîy chöng,
chuáng haäy thaânh moåi thûá lao bù’n

truáng thùèng quên thuâ!
Múã àêìu baâi Viïåt Nam goåi töi trïn àêy cuãa möåt nhaâ
thú Ba Lan, cuäng laâ yá chñ vaâ haânh àöång cuãa nhûäng nhaâ
thú trïn Traái àêët.
Àaä trñch nhûäng lúâi ca ngúåi Viïåt Nam bùçng vùn xuöi,
töi khöng trñch nhûäng lúâi ca ngúåi bùçng thú nûäa. Sung
sûúáng biïët bao, nhên dên ta úã trung têm cuãa nïìn thú
chiïën àêëu naây, cuãa thú lûãa, thú àêìm êëm tònh chiïën hûäu
naây. Chuáng ta caãm ún caác thi sô nam, nûä, àöng, têy, trïn
khù’p àõa cêìu, úã bïn caånh ta tûâ nhûäng ngaây àêìu gian
nan cao àónh nhêët, àïën nhûäng ngaây naây cêët khuác khaãi
ca chiïën thù’ng vô àaåi. Tûâ mêëy nùm trûúác, Acmùng Gati
(Phaáp) àaä àùåt tïn möåt vúã kõch: V nhû Viïåt Nam; vaâ chûä
àêìu cuãa tûâ Victoire nghôa laâ chiïën thù’ng; Chiïën thù’ng
nhû Viïåt Nam. Acmùng Gati àaä viïët caái cêu chñ tònh vö
haån naây: “Ngaây nay möîi ngûúâi phaãi coá hai Töí quöëc, Töí
quöëc cuãa mònh (núi mònh sinh ra) vaâ Viïåt Nam...” Nhaâ
thú laäo thaânh Xö viïët sang thùm Viïåt Nam tûâ nùm 1959,
àaä dõch Nhêåt kyá trong tuâ vaâ laâm thú vïì Baác Höì, luön
luön mang Viïåt Nam trong traái tim mònh, nhaâ thú Paven
Øngtakönski toác baåc àaä phaát biïíu giûäa daân àaåi húåp
xûúáng cuãa thïë gian hoan hö Viïåt Nam: “Töi muöën öm
hön tûâng möîi ngûúâi Viïåt Nam möåt”.
Haâ Nöåi, ngaây 25 thaáng 4 nùm 1969
20 thaáng 3-1973
ÀOÅC THÚ BUNGARI

(In trong “Nhûäng nhaâ thú Bungari”
- NXB Taác phêím múái - 1978)
Khaách saån Xeácdicor núi töi úã, nhòn ra möåt ngaä tû.
Giûäa ngaä tû, trûúác khaách saån, laâ àaâi kyã niïåm Leápski
(Levski), töi ài, töi vïì, àïìu nhòn thêëy kyã niïåm Leápski; vaâ
bêy giúâ, töi khöng bao giúâ quïn nûäa. ÚÃ khoaãng àêët naây,
ngûúâi anh huâng Leápski àaä bõ xûã treo cöí búãi quên Thöí
Nhô Kyâ cûúáp nûúác. Nûä thi sô Blaga Àimitröva, cuâng töi
ài baách böå, thoaáng thêëy àaâi kyã niïåm, thöët lïn mêëy cêu
thú tiïëng Bun, chõ àaä thuöåc têån àaáy loâng (dõch):
Öi Bungari!
Meå ta úi, öi Töí quöëc thûúng yïu!
Sao meå khoác u buöìn àïën thïë?
Vaâ mi, quaå! con chim ö uïë,
Mi àïën kïu trïn nêëm möå naâo?
Àoá laâ múã àêìu baâi thú Böteáp viïët khi Leápski bõ haânh
hònh. Vassil Levski (1837-1873), möåt thêìy giaáo, ngûúâi
anh huâng dên töåc, “Nïëu töi àûúåc, thò töi àûúåc cho toaân
thïí nhên dên; nïëu töi mêët, töi chó mêët coá baãn thên töi”,
hi sinh luác 36 tuöíi; vaâ Christo Botev (1848-1870), ngûúâi
anh huâng dên töåc, nhaâ thú dên töåc, coân hi sinh treã hún
nûäa, luác 28 tuöíi. Rêët nhiïìu nhaâ thú àaä chïët treã, tiïíu sûã
cuãa hoå àêìy maáu vaâ àau khöí; khöng ai trong nhûäng ngûúâi
êëy laâ möåt “thi sô thuêìn tuáy”; hoå trûúác hïët laâ nhûäng nhaâ
hoaåt àöång caách maång, nhûäng cöng dên; hoå sùén saâng chêëp
nhêån sûå hi sinh, hoå laâ nhûäng nhaâ nhên àaåo chuã nghôa.
Nùm 1968, úã Phaáp àaä xuêët baãn tuyïín têåp Thú Bungari
(Nhaâ xuêët baãn Pierre Seghers), giúái thiïåu 10 thïë kyã thú
Bungari vúái nùm mûúi thi sô. Nhên sûå kiïån naây, möåt nhaâ
phï bònh vùn hoåc úã YÁ àaä viïët trïn baáo: “Thú Bungari giaâu
taác gioång noái vaâ caác àiïåu vang ngên, giaâu xuác caãm, múã
röång ra cho caác yá nghô múái, vaâ luön luön vûún vïì nhûäng
chên trúâi múái; möåt nïìn thú àaáng cho ta suy nghô; möåt nïìn
thú khöng quïn con ngûúâi...”; “Töi laâm sao kïí hïët àûúåc caác
thi sô Bungari, ghi hïët àûúåc caác taác phêím cuãa hoå vaâ laâm
möåt baãn phên tñch duâ laâ rêët ngù’n vïì caác taác phêím êëy?...
Àêy laâ möåt nïìn thú treã trung maâ nhiïìu ngûúâi àaä hy sinh
àúâi mònh àïí chùm giûä, vúái tû caách laâ nhûäng ngûúâi ngúåi ca
àöåc lêåp tûå do”. Nhûäng thi sô àaä hy sinh àúâi mònh, nhû
Nicöla Vaápzaröëp (Nicolas Vaptzarov), thoå 33 tuöíi, bõ boån
phaát xñt quöëc xaä xûã bù’n sau khi àaä bõ tra têën trong nhiïìu
thaáng, ra phaáp trûúâng, coân cuâng vúái nhûäng àaãng viïn bõ
tûã hònh khaác haát lúâi haát cuãa Böteáp: “Ngûúâi chïët giûäa trêån
chiïën àêëu cho tûå do - Khöng bao giúâ chïët caã!”; nhû nhaâ thú
Ghïö Mileáp (Gueáo Milev), thoå 30 tuöíi, àaä cuâng vúái nhaâ thú
Cristö Yatxïnöëp (Christo Yasseánov), thoå 36 tuöíi, bõ thiïu
söëng trong loâ cuãa boån caãnh saát phaãn àöång, Ghïö Mileáp coân
bõ hai viïn àaån bù’n xuyïn qua àêìu... Nhû nhaâ thú
Smiïëcnenski (Smirnenski); chïët luác 25 tuöíi vò bïånh ho lao
dûúái xaä höåi cuä...
ÚÃ nhiïìu nûúác trïn thïë giúái àaä ra nhûäng tuyïín têåp thú
Bungari. ÚÃ Thöí Nhô Kyâ, möåt tuyïín têåp nhû vêåy göìm 37
nhaâ thú vúái 106 baâi. ÚÃ Hi Laåp, nhaâ vùn Aris Diktcos,
trong lúâi noái àêìu cho tuyïín têåp thú Bungari, viïët: “Töi
nghô rùçng ñt coá möåt nûúác naâo trïn thïë giúái maâ thú laåi
àûúåc troång voång àïën nhû vêåy, - vaâ hiïån tûúång naây chûáng
toã trònh àöå trñ tuïå cuãa nûúác Bungari hiïån àaåi”. ÚÃ ÊËn Àöå,
möåt tuyïín têåp thú Bun 162 baâi àûúåc dõch ra tiïëng
Bengan, tiïëng cuãa thi haâo Tagore; caác baáo bònh luêån:
“Nhûäng baâi thú àaä cho ngûúâi àoåc caãm xuác àûúåc nhûäng
tònh caãm, nhûäng hi voång vaâ ûúác mú cuãa dên töåc Bungari,
vaâ nhêët laâ caãm thêëy möåt thiïån tònh lúán àöëi vúái nhûäng
cuöåc àêëu tranh giaãi phoáng cuãa dên töåc êëy...”
Taåi nûúác Bó, möåt nhaâ vùn vaâ nhaâ phï bònh vùn hoåc
àaä giúái thiïåu vaâ dõch thú 12 thi sô Bungari, vaâ phaát biïíu:
“Thú Bungari laâ möåt nïìn thú ”cuå thïí", “tûúång hònh”, àiïìu
naây cöë nhiïn khöng loaåi trûâ sûå sêu sù’c hay sûå tïë nhõ.
Nhûäng ngûúâi àaåi diïån cuãa nïìn thú êëy diïîn àaåt möåt caách
maånh meä vaâ saáng roä caái nhòn cuãa hoå vïì cuöåc àúâi, nhûäng
mú möång, nhûäng trêìm tû. Vïì àiïìu naây, hoå khaác rêët
nhiïìu vúái nhûäng baån àöìng nghiïåp Têy phûúng cuãa hoå.
Nhûäng ngûúâi êëy cuäng laâ nhûäng nhaâ laäng maån. Hoå thöí löå
nhûäng tònh caãm cuãa mònh vúái möåt sûác maänh liïåt... Hoå
khöng chaán chûúâng cuöåc söëng. Vúái hoå, tònh yïu vaâ taåo
vêåt giûä àuã quyïìn lûåc. Duâ hoå hùng say hay hoå thêët voång,
khöng coá nhûäng caái cûúâi gùçn, khöng coá nhûäng àiïím laåc
àiïåu, khöng coá nhûäng sûå giaã vúâ. Hoå rêët tûå nhiïn. Àêy laâ
möåt àûác tñnh caâng ngaây caâng hiïëm. Thûåc hiïån àûác tñnh
êëy úã trong thú, khöng phaãi laâ chuyïån dïî laâm àöëi vúái bêët
cûá möåt keã “tiïìn phong chuã nghôa” naâo. Nhûäng thi sô naây
nghô rùçng ngûúâi ta coá thïí noái àïën baâ meå mònh, hay laâ
àïën töëc àöå, hay laâ àïën nhûäng cêy bõ chùåt, hay laâ àïën
nöng dên, hay laâ àïën chiïën tranh, hay laâ àïën tuöíi giaâ,
maâ khöng vò vêåy hoáa ra mêët saáng taåo. Möåt nhaâ thú chên
chñnh vêîn laâ ngûúâi àêìu tiïn nhòn ra möåt ngoån coã hay laâ
nhêån thêëy mùåt trúâi. Vúái nhaâ thú nhû vêåy, àêët àai bao giúâ
cuäng coân múái meã chûa khai phaá vaâ con ngûúâi bao giúâ
cuäng tên kyâ. Nhûng anh coân biïët haát ca nhûäng cöî maáy
vaâ nhûäng sûå kiïån cuãa thúâi àaåi anh. Chñnh àiïìu êëy laâ
àiïìu maâ töi yïu úã nhûäng nhaâ thú Bungari, cuäng nhû töi
yïu àiïìu êëy úã ngûúâi Phaáp Andreá Spire, úã ngûúâi Cuba
Nicolas Guillen, hoùåc úã ngûúâi Thöí Nhô Kyâ Nazim
Hikmet...". Möåt nhaâ vùn úã möåt nûúác tû baãn chuã nghôa
viïët nhû vêåy, giuáp cho ta thêëy roä thïm caái baãn chêët cuãa
nhûäng nïìn thú laânh maånh, àêìy rêîy nhên tònh laâ khaác
nhû thïë naâo vúái caác thûá “tiïìn phong chuã nghôa”, “múái chuã
nghôa” trong thú úã phûúng Têy.
Quyïín saách xuêët baãn úã Ba Lan thò lêëy tïn laâ “Vïì thú
Bungari”, choån theo thêím myä cuãa nhaâ thú Jan Zikh, göìm
120 baâi cuãa 22 thi sô; caác baáo bònh luêån: “Thú trûä tònh
Bungari àûúåc giúái thiïåu úã àêy chñnh laâ thú cuãa lûúng
têm, toã möåt têm tònh tham gia vaâo caác sûå kiïån lõch sûã...
Nhûäng baâi thú naây, khöng möåt chuát kïnh kiïåu, noái vïì
nöîi àau khöí vaâ sûå bêët cöng, vïì sûå nûúng kïët nhau giûäa
caác thïë hïå vaâ caác dên töåc, vïì caái gò chung nhêët cho têët
caã moåi ngûúâi: tònh yïu cuöåc àúâi vúái veã àeåp tinh tïë vaâ rúä
raâng cuãa noá”. ÚÃ Nam Tû taåi Bïögraát àaä xuêët baãn tuyïín
têåp 30 nhaâ thú Bun vúái 85 baâi thú; vaâ taåi Lubliana, nûä
vùn sô laâm tuyïín têåp thú Bungari viïët: “töi coá yá thûác
rùçng vùn hoåc Bungari àaä hêëp dêîn töi búãi thaái àöå tham
gia quaã quyïët vaâo xaä höåi, búãi tñnh nùng àöång vaâ nhêët laâ
búãi tñnh xuác caãm vaâ sûå khùèng àõnh vûún vïì möåt tñnh
chêët saáng suãa trong vùn vaâ trong lêåp trûúâng. Ngûúâi ta
khöng gùåp trong vùn hoåc Bungari caác khuynh hûúáng
thiïn theo caác ”möët" khöng höìn vaâ phi lyá vaâ caác thûá noái
nùng bïånh hoaån; vùn hoåc êëy traái laåi coá möåt sûác maånh
tinh thêìn tûúi tù’n...". Töi nghô rùçng möåt söë yá kiïën khaái
quaát trïn àêy àaä noái àûúåc caái chêët lûúång ûu àiïím cuãa
thú Bungari, cuäng nhû sûå hoan nghïnh trïn thïë giúái àöëi
vúái thú Bungari. Têåp Nhûäng nhaâ thú Bungari dõch ra
tiïëng Viïåt lêìn naây cuäng coá thïí lêëy tïn laâ “Vïì thú
Bungari”, noái nhû vêåy àïí xin löîi vïì nhûäng thiïëu soát; vò
chuáng töi khöng coá tham voång laâm möåt tuyïín têåp thú
(anthologic), maâ chó laâ bûúác àêìu toã niïìm mïën yïu vaâ ûa
chuöång àöëi vúái möåt nïìn thú àaä sinh ra Böteáp vaâ
Vaápzaröëp, vaâ muöën san seã niïìm yïu thñch àoá vúái baån àoåc
Viïåt Nam. Tònh hûäu nghõ giûäa hai dên töåc anh em Viïåt
Nam vaâ Bungari thuác àêíy sûå trao àöíi giûäa hai nïìn vùn
hoáa dên töåc; möåt tuyïín têåp Thú Viïåt Nam thêåt hoaân bõ,
tûâ Nguyïîn Traäi, Nguyïîn Du, qua ca dao, àïën caác nhaâ thú
hiïån nay, vúái sûå giúái thiïåu vaâ cöng trònh chuã biïn cuãa nûä
thi sô Blaga Àimitröva, àûúåc xuêët baãn úã Xöphia nùm
1972, trong luác Viïåt Nam àang coân khaáng chiïën chöëng
Myä; chñnh niïìm caãm kñch trûúác sûå ên cêìn trên troång cuãa
caác nhaâ thú Bungari àöëi vúái thú Viïåt Nam àaä khúi dêåy
niïìm haâo hûáng chên thaânh cuãa nhûäng ngûúâi dõch têåp thú
Bungari naây.
*
* *
Töi àaä àûúåc àïën thùm Bungari nùm 1971; hiïån nay
nhûäng bûúác tiïën múái cuãa Bungari laâm cho nhûäng thaânh
tûåu trûúác àêy trúã thaânh àaä qua, àaä cuä; tuy nhiïn, nhûäng
tònh caãm chên thêåt vêîn giûä maäi sûå treã trung tûúi múái;
vaâ vêîn coá möåt “nûúác Bungari muön àúâi”. Nhûäng khaách
àïën thùm Bungari àaä ca ngúåi àöìng bùçng söng Maritza
rûåc rúä huy hoaâng, núi coá nhûäng thung luäng coá nhûäng
vûúân cêy ùn traái xum xuï ngon laânh, coá nhûäng ruöång
tröìng möåt loaåi thuöëc laá hûúng võ tinh tïë thúm tho, coá
nhûäng àöìng nho laâm ra rûúåu vang nöíi tiïëng, vaâ trong caác
thung luäng êëy, coá duy nhêët möåt Thung luäng Hoa Höìng,
núi saãn xuêët ra tinh hoa höìng ngaâo ngaåt àaä àaânh, maâ
coân laâ núi, dûúái aách àïë quöëc Thöí Nhô Kyâ keáo daâi, àaä saãn
sinh nhûäng nhaâ aái quöëc, nhaâ caách maång, nhaâ thi sô lúán
nhêët cuãa Àöåc lêåp Tûå do: Levski, Botev, Vason. Khaách àïën
thùm cuäng yïu mïën nhûäng búâ biïín àêìy aánh mùåt trúâi, caát
vaâng vaâ mõn, nhòn xuöëng Hù’c haãi nûúác khöng mùån lù’m
vaâ rêët maát; yïu nhûäng nuái non coã moåc muâa heâ, tuyïët
phuã muâa àöng, àiïím xuyïët vúái nhûäng tu viïån cöí coá kiïën
truác dên töåc xinh àeåp, nhû tu viïån Rila; yïu nhûäng
thaânh phöë vúái daáng àiïåu êëm cuáng vaâ mïën khaách, nhûäng
àïìn àaâi di tñch cöí àïí laåi tûâ bao thúâi kyâ lõch sûã...
Möåt àiïím cuäng noái lïn caái hêëp dêîn nïn thú cuãa àêët
nûúác naây: Cuâng vúái viïåc xuêët caãng nhûäng maáy moác ngaây
caâng tinh vi, nùm 1971, Bungari àaä xuêët caãng 2 triïåu
hoa cêím chûúáng, 1 triïåu rûúãi hoa höìng, 60 vaån hoa
tuylñp(1), 20 vaån hoa cuác... Caái àêët nûúác gûãi hoa ài khù’p
chöën trïn thïë gian, coá nhaâ vùn àaä noái rùçng “àöìng bùçng
vaâ thung luäng taåi àêy coá duyïn nhû phuå nûä”. Xûá súã êëy
àûáng thûá ba trïn thïë giúái vïì diïån tñch tröìng caâ chua (sau
Têy Ban Nha vaâ YÁ), dêîn àêìu chêu Êu vïì nùng suêët caâ
(1) Tulipe: möåt loaåi hoa àeåp úã chêu Êu, vöën laâ tröìng nhiïìu nhêët úã
Haâ Lan, coá rêët nhiïìu daáng sù’c khaác nhau.
chua, nay àaä taåo ra nhûäng giöëng múái: cêy caâ chua thêëp,
quaã chñn nhiïìu vaâ khöng keáo daâi ngaây, quaã coá àöå cûáng
vaâ àaân höìi, rúi xuöëng cuäng chó loäm vaâo röìi laåi daän ra...
Trïn àêët nûúác xinh àeåp naây, möåt dên töåc àaä anh
duäng vûúåt qua muön vaân cay cûåc trong lõch sûã cuãa mònh
àïí hiïån giúâ xêy dûång möåt nûúác xaä höåi chuã nghôa phaát
triïín vaâ phöìn thõnh. Bungari lêåp quöëc tûâ thïë kyã thûá 7,
caái quöëc gia Xlavú àêìu tiïn êëy àaä chöëng laåi àïë quöëc
Biàùngxú (Byzance) möåt caách quyïët liïåt. ÚÃ thúâi kyâ cûúâng
thõnh, dûúái àúâi vua Bungari Simeáon (893-927), quöëc gia
Xlavú naây bao göìm gêìn hïët baán àaão Bancùng, àöìng thúâi
àaä coá möåt sûå phaát triïín vùn hoáa chûa tûâng thêëy. Nhûng
ngay tûâ 1018, àïë quöëc Biàùngxú àaä xêm chiïëm Bungari.
Möåt thïë kyã rûúäi àöåc lêåp, 50 nùm chiïën àêëu, röìi àïën cuöëi
thïë kyã 14, nùm 1396, bõ traân ngêåp búãi quên Thöí Nhô Kyâ.
Trong 500 nùm, Bungari bõ úã dûúái aách àö höå Thöí.
Nùm 1971 (thaáng 10), nhaâ vùn G. Djagaron, luác êëy laâ
Chuã tõch Höåi nhaâ vùn Bungari vaâ laâ möåt trong caác Phoá
chuã tõch Höåi àöìng Nhaâ nûúác, khi tiïëp Àoaân nhaâ vùn Viïåt
Nam sang thùm Bungari, coá cho biïët: “Möåt nhaâ khoa hoåc
àaä tñnh ra rùçng trong 5 thïë kyã àö höå Thöí Nhô Kyâ, àaä coá
80 triïåu ngûúâi chïët vò aáp bûác”.
Xöphia bõ thêët thuã vaâo quên Thöí nùm 1382, nhûng
tûâ 5 thïë kyã trûúác, hai anh em Xiri (Cyrille) vaâ Mïtöët
(Meáthode) àaä phiïn êm tiïëng Xlavú ra möåt mêîu tûå
(alphabet) múái mang tïn laâ Mêîu tûå Cyrille, tûâ mêîu tûå
naây maâ vïì sau coá caác chûä viïët cuãa tiïëng Bungari, tiïëng
Nga, vaâ tiïëng Xeácbi (Serbie), nhúâ mêîu tûå êëy, maâ tinh
thêìn dên töåc, vùn hoáa dên töåc, ngoån àuöëc saáng cuãa têm
höìn vaâ vùn hoåc Bungari àûúåc gòn giûä vaâ phaát huy maäi
túái bêy giúâ.
Ilya Ïrenbua, thùm Bungari ngay sau Giaãi phoáng

thaáng chñn 1944, coá viïët möåt baâi tuây buát nöíi tiïëng: “...
Raão thùm Bungari, khù’p núi, baån tûúãng nhû thêëy maáu:
maáu cuãa liïåt sô, maáu nhûäng anh huâng; vaâ maáu êëy cù’t
nghôa nhiïìu àiïìu lù’m: taåi sao möåt dên töåc úã phña Nam
nhû vêåy, maâ tñnh tònh deâ dùåt, àöi möi kheáp, caái aánh u
sêìm trong nhûäng mù’t nhòn”. Nhaâ vùn Xö viïët nhù’c laåi
rùçng: khi ngûúâi Hi Laåp nöíi dêåy chöëng laåi quên Thöí Nhô
Kyâ, ai cuäng biïët rùçng thi sô Anh Bairún (Byron) ài àïën
sung vaâo haâng nguä nhûäng ngûúâi nöíi dêåy, nhûng ñt ngûúâi
biïët rùçng: ngûúâi Bungari àaä boã thaânh thõ vaâ laâng maåc
mònh, àïën chiïën àêëu bïn caånh ngûúâi Hi Laåp. Thïë giúái
bù’t àêìu noái vïì Bungari khoaãng nhûäng nùm sau 1860,
khi nöng dên Bun voä trang bùçng ròu, bùçng lûúäi haái, nöíi
dêåy chöëng quên Thöí; luác êëy vang lïn tiïëng noái cùm phêîn
vaâ bïnh vûåc cuãa hai nhaâ vùn haâo Tuöëcghïnieáp vaâ Vichto
Huygö. Ïrenbua viïët: “Dên töåc naây khöng àïí ngûúâi ta
khuêët phuåc mònh möåt caách dïî daâng. Bungari laâ möåt
trong nhûäng nûúác àêìu tiïn maâ boáng àen cuãa chuã nghôa
phaát xñt lan phuã. Hai mûúi möët nùm trûúâng, dên töåc êëy
àaä chöëng boån phaát xñt. Àêy laâ vaâi con söë, coân noái nhiïìu
hún moåi lúâi: tûâ 1923 àïën 1944, caác chñnh phuã phaát xñt àaä
bù’t 1 triïåu rûúãi ngûúâi Bun, trong àoá 85.000 ngûúâi bõ taân
saát, bõ bù’n hoùåc bõ tra têën”. Ngaây Giaãi phoáng 9 thaáng
chñn 1944 àaä àûúåc nhên dên Bungari chuêín bõ tûâ mêëy
chuåc nùm trûúác. Liïìn sau àoá, 35 vaån ngûúâi Bun ài àaánh
Àûác quöëc xaä úã Xecbi (Serbie) phña àöng, vaâ 150 vaån ngûúâi
Bun ài àaánh Àûác quöëc xaä úã Hunggari... “Töi thûúâng tûå
hoãi: taåi sao úã àêy ngûúâi ta thúã nheå vaâ dïî thïë? Taåi nuái
non? Khöng, chùèng phaãi chó taåi nuái àêu: nguyïn do laâ taåi
ngûúâi. Hiïån giúâ khù’p núi coá nhûäng thaânh phöë vaâ nhûäng
xûá súã àûúåc giaãi phoáng, nhûng úã àêy, nhûäng traái tim con
ngûúâi cuäng àaä tòm thêëy laåi tûå do...”.
Àêët nûúác Bungari núi naâo cuäng coá nhûäng di tñch caác
anh huâng. Nhiïìu nhaâ caách maång àöìng thúâi cuäng laâ nhaâ
vùn, nhaâ thú löîi laåc. Taám mûúi nùm vïì trûúác, Blagoev,
ngûúâi saáng lêåp Àaãng, cuäng laâ nhaâ vùn, viïët nhûäng baâi
phï bònh vùn hoåc. Khi vuå aán Laixich, àöìng thúâi Àimitröëp
thù’ng, cuäng laâ múã röång aãnh hûúãng cuãa Àaãng vaâo vùn
hoåc. Àïën ngaây Giaãi phoáng (1944), thò cuöåc caách maång
trong vùn hoåc àaä àûúåc laâm möåt caách lùång leä tûâ trûúác röìi,
80 nhaâ vùn tham gia tñch cûåc vaâo Caách maång, laâ nhûäng
du kñch, nhûäng tuâ chñnh trõ, hoùåc úã traåi têåp trung ra.
ÚÃ Bungari coá nhûäng thaânh phöë mang tïn nhaâ caách
maång vaâ nhaâ vùn: Lepskigraát, Àimitröpgraát,
Blagöeápgraát, Böteápgraát, Vazöëpgraát. Coá nuái Böteáp nûäa.
Vaâ xe ö tö cuãa töi trïn àûúâng ài dûå möåt cuöåc ca muáa dên
gian vïì, àaä qua thaânh phöë Ïlin Pïlin (EÁline Peáline),
mang tïn möåt nhaâ vùn úã àêìu thïë kyã 20, viïët vïì nöng
thön Bungari.
*
* *
Cuöåc Phuåc Hûng cuãa Bungari múã àêìu vaâo nûãa thûá
hai thïë kyã 19, trong luác aách àö höå Thöí Nhô Kyâ khöng cho
möåt caái àêìu oác naâo nhö lïn quaá mûác thöng thûúâng;
nhûäng nhaâ thúâ cuãa dên töåc Bungari cuäng bù’t buöåc
khöng àûúåc cao hún nhûäng àïìn thúâ cuãa Thöí, cho nïn
muöën coá chiïìu cao, nhaâ thúâ Bun phaãi coá möåt phêìn xêy
loåt dûúái mùåt àêët. Baãn thïí cuãa dên töåc bõ àe doåa. Chñnh
luác bêëy giúâ, tûâ trong caái têåp thïí dên gian, hiïån roä dêìn
nhûäng khuön mùåt àêìu tiïn cuãa nïìn Phuåc Hûng Bungari;
chñnh luác bêëy giúâ, möåt thêìy tu viïët baãn lõch sûã àêìu tiïn
cuãa dên töåc, möåt trong nhûäng baãn thú say mï nhêët cuãa
dên töåc; baâi thú Lõch sûã viïët bùçng tiïëng bònh dên
Bungari chûá khöng viïët bùçng tiïëng thöng thaái Hi Laåp;
tûúãng nhû noái vïì caác vua, nhûng thûåc ra trûúác nhêët laâ
noái vïì nhên dên; taác giaã thêìy tu Paitxi (Païssy) laâ möåt
vùn gia àêìy xuác caãm; qua nhûäng trang saách khiïm töën,
hiïån lïn neát mùåt nöng dên chù’c thiïåt, mù’t nhòn àù’m
àù’m vaâ naãy lûãa, neát mùåt ngûúâi Bungari chiïën sô vaâ thi
nhên - trong thúâi kyâ naây, haäy chó kïí tïn nhaâ thú vaâ nhaâ
kyá giaã Pïtro R. Slaveikov (böë cuãa Pentcho Slaveikov), vaâ
tïn tuöíi cuãa nhaâ thú - anh huâng dên töåc Christo Botev
hy sinh búãi möåt viïn àaån Thöí Nhô Kyâ luác chûa àêìy 27
tuöíi; möåt thïë kyã nay, 20 baâi thú cuãa Böteáp àïí laåi trúã
thaânh nguyïn lyá tinh thêìn cuãa nhên dên Bungari; võ trñ
cuãa C. Böteáp trong lõch sûã Bungari cuäng tûúng tûå nhû võ
trñ cuãa nhaâ thú Sandor Petofi trong lõch sûã Hunggari.
Caác nhaâ phï bònh goåi thú Böteáp - nhûäng baâi thú viïët luác
lûu vong ra nûúác ngoaâi hoùåc dûúái boáng cêy cuãa nuái
Bancùng, núi quï hûúng - nhûäng baâi thú saãn sinh giûäa
sêëm seát cuãa Caách maång, laâ “khñ trúâi trong laânh cuãa vùn
hoåc Bungari”.
Sau khi giaãi phoáng khoãi aách nö lïå Thöí Nhô Kyâ - quên
àöåi Nga vaâo Xöphia ngaây 4 thaáng giïng 1878 -, nûúác
Bungari bûúác vaâo con àûúâng tû baãn chuã nghôa vúái sûå
phaát triïín cuãa nïìn vùn hoåc treã, nhûäng caánh cûãa múã ra
cho moåi aãnh hûúãng vaâ moåi “möët” thúâi thûúång, vúái sûå gia
töëc cuãa sinh hoaåt tinh thêìn. Giûäa hai thúâi kyâ Phuåc Hûng
vaâ tû baãn, nhaâ thú dên töåc Ivan Vazov laâ nhõp cêìu vö
haån quan troång, hêìu nhû laâ sûá maång lõch sûã àaä giao cho
öng nhiïåm vuå trao truyïìn ngoån àuöëc cuãa thúâi kyâ Phuåc
Hûng cho caác thïë hïå vïì sau. Thoå 71 tuöíi, Ivan Vazöëp taåo
nïn caã möåt bêìu khöng khñ tinh thêìn cho dên töåc, vaâ
àaánh dêëu sûå bù’t àêìu cuãa thúâi kyâ hiïån àaåi. Caác sûå kiïån
lúán, caác phong traâo quan troång cuãa àêët nûúác vang döåi
trong saáng taác cuãa öng; nhû Vichto Huygö, Ivan Vazöëp
phaát biïíu nhên danh xûá súã. Khi àù’ng cay, khi phêîn nöå,
nhaâ thú àöìng thúâi mú thêëy nhûäng chên trúâi mai hêåu huy
hoaâng.
Nhaâ phï bònh vùn hoåc E. Karanphilov, trong baâi

“Mûúâi thïë kyã thú Bungari”, múã àêìu cho Tuyïín têåp thú
xuêët baãn úã Phaáp, àaä viïët vïì thi sô P. K. Yavorov: “Laâ nhaâ
caách maång nhû têët caã caác nhaâ thú lúán cuãa chuáng töi, anh
àaä laâm nhûäng khuác ca caách maång nöìng nhiïåt tùång xûá
Maxïàoan (Maceádoine) vaâ àöìng thúâi viïët nhûäng taác phêím
trûä tònh coá möåt chiïìu sêu hiïëm thêëy. ÚÃ anh, nhûäng vêën
àïì àaåo lyá cuäng bõ quay trong àûúâng xoù’n öëc cuãa nöîi daây
voâ ghï gúám, vaâ ngön ngûä tiïëng Bungari àaåt túái möåt sûác
maänh liïåt vaâ möåt sûå àeåp àeä trûúác àoá chûa bao giúâ àûúåc
biïët. Thêët voång vaâ êu sêìu, söë phêån cuãa dên töåc vaâ söë
phêån cuãa taác giaã öm xoù’n nhau trong ngoån lûãa cuãa aáng
thú kia, noá thiïu chaáy ngûúâi saáng taåo ra noá ngay trong
nhûäng bûúác àêìu cuãa thúâi kyâ chñn röå”.
Nhên vêåt vaâo loaåi lûåc lûúäng nhêët cuãa vùn hoåc
Bungari úã àêìu thïë kyã 20 laâ Pentcho R. Slaveikov, con cuãa
nhaâ thú Pïtrö Slavêyköëp úã thúâi kyâ Phuåc Hûng, vaâ thêìy
cuãa Yavöröëp. Öng laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä quay nhòn vïì
Chêu Êu vúái möåt sûå hiïíu biïët thêëu àaáo; öng àaä kïët húåp
tû tûúãng Êu Têy tinh tïë vúái doâng maáu treã cuãa dên töåc
mònh àang söi buâng.
Khoaãng giûäa Àaåi chiïën thïë giúái I vaâ Àaåi chiïën thïë
giúái II, coá cuöåc khúãi nghôa àêìu tiïn trïn thïë giúái chöëng
phaát xñt, àoá laâ Khúãi nghôa thaáng Chñn 1923 cuãa Bungari,
úã thúâi kyâ naây, “Ngûúâi ta thêëy caác nhaâ thú khöng coân lêëy
möåt chöëc raãnh rang àïí maâ trêìm tû mùåc tûúãng, àïí ài sêu
vaâo trong caác ngoác ngaách cuãa têm höìn, biïën thú thaânh
ra lïî nghi vaâ thaânh têm sûå. Hoå bù’t buöåc trûúác hïët phaãi
laâ cöng dên vaâ laâ lñnh” (E. Karùngphilöëp). Hai nhaâ thú
nöíi bêåt nhêët, laâ Smirnenski vaâ Vaptzarov.
Xmiïcnenxki, luác 22 tuöíi, àaä úã trong haâng nguä nhûäng
ngûúâi taåo ra vùn hoåc cuãa Àaãng. Tûâ 1920 àïën 1923, anh
àaä àaåt àûúåc cöng viïåc àöíi múái thú Bungari. Caách maång
thaáng Mûúâi Nga àang chiïëu raång trïn àõa cêìu, anh laâ
ngûúâi viïët baâi thú nöíi tiïëng “Nhûäng àoaân kyå binh àoã”;
moåi ngûúâi caãm thêëy möåt sûác gò treã, múái, nöìng nhiïåt àaä
xuêët hiïån trong thú. Xmiïcnenxki àaä àûúåc hûúãng möåt lúåi
thïë cuãa lõch sûã. Thúâi kyâ tuöíi treã saáng taåo cuãa anh khúáp
vúái thúâi kyâ caách maång phaát triïín; thú anh khöng chó
thêëm nhuêìn lyá luêån, maâ àûúåc möåt luöìng rung àöång caách
maång xuyïn qua. Nhaâ phï bònh Minko Nikolov viïët:
“Tuöíi chñn muöìi coá nhûäng lúåi thïë, coá nhiïìu saáng suöët
hún, vaâ ngay caã biïët hoaâi nghi, búãi vò hiïíu biïët sûå vêåt
nhiïìu hún. Tuy nhiïn, tuöíi treã laâ duy nhêët, àoá laâ sûå suåc
söi lûåc lûúång vaâ nùng lûúång. Thú Xmiïcnenxki àûa chuáng
ta trúã vïì nguöìn àêìu tiïn cuãa nhûäng möëi rung àöång trong
treão vaâ nöìng nhiïåt nhêët cuãa chuáng ta...”.
Vaápdaröëp xuêët hiïån trong maân cuöëi cuâng vaâ quyïët
liïåt cuãa cuöåc chiïën àêëu chöëng phaát xñt. Anh hoaåt àöång
chöëng Àûác quöëc xaä àang xêm lûúåc nûúác anh, vaâ bõ chuáng
xûã bù’n. Nhû thú anh àaä noái, anh khöng mûu mö vúái
cuöåc söëng; hai bïn nhñu maây laåi nhòn nhau; vaâ nïëu anh
chiïën àêëu chöëng noá bùçng hïët caã gên cöët cuãa mònh, chñnh
taåi vò anh yïu noá quaá. Thú anh laâ cuöåc chiïën àêëu êëy vaâ
tònh yïu mïën êëy. Anh noái: “Töi biïët chöî àûáng cuãa töi
trong cuöåc àúâi”; vaâ caái khiïm töën àêìy suy nghô êëy, laâ göëc
rïî cuãa giaá trõ lúán lao cuãa thú Vaápàaröëp. - Nicöla Ghiden
phaát biïíu: “Nicöla Vaápdaröëp laâ möåt nhên vêåt coá têìm
quan troång thïë giúái, möåt cêy àaåi thuå lûåc lûúäng maâ rïî ùn
sêu trong àêët, vaâ thên mònh, caânh laá àûa sûå yïn nghó vaâ
sûác maånh cho têët caã nhûäng ai chiïën àêëu cho Tûå do trïn
khù’p mùåt àõa cêìu”. Yanit Ritxöët (Hi Laåp) noái: “Möîi con
ngûúâi daânh möåt tiïëng caãm ún anh, möîi ngûúâi nhúâ cöng
lao anh trong miïëng baánh mò vaâ trong nuå cûúâi cuãa hoå”.
*
* *
Caã nïìn thú Bungari cho ta thêëy möåt àùåc àiïím cuãa
têm höìn ngûúâi Bun: Hoå coá khuynh hûúáng bêím sinh vïì
caái cuå thïí, hoå coá caách nhòn thiïët yïëu àöëi vúái cuöåc àúâi. Caác
nhaâ thú Bungari xûa, mùåc dêìu coân úã dûúái aãnh hûúãng
nhûäng tñn àiïìu tön giaáo, vêîn xa laå vúái sûå thêìn bñ, vúái
nhûäng theo doäi siïu hònh, vaâ luön luön àûa sûå vêåt trúã vïì
trïn traái àêët, chuá yá àïën nhûäng chi tiïët cuãa àúâi söëng giaãn
dõ hùçng ngaây, nhûäng caãnh sinh hoaåt cuãa dên gian,
nhûäng sûå kiïån vaâ tònh tiïët hiïån thûåc. Khuynh hûúáng
bêím sinh àoá vêîn thêëy roä trong taác phêím caác nhaâ thú
hiïån thûåc Bungari; súåi chó àoã xuyïn nöëi caã nïìn thú
Bungari laâ tñnh chêët dên chuã vaâ tñnh chêët chiïën àêëu.
Caác nhaâ thú hiïån àaåi Bungari úã trong sûå vûún túái cuãa caã
möåt dên töåc haâo huâng xêy dûång chuã nghôa xaä höåi.
Caác baãn ngaä, baãn lônh cuãa caác nhaâ thú úã àêy àûúåc
phaát huy naãy núã; úã àêy caái “múái” khöng phaãi laâ möåt thúâi
thûúång nhêåp caãng tûâ ngoaâi vaâo, duâ laâ dûúái danh hiïåu
tiïìn phong naâo, cuäng khöng phaãi möåt sûå lêåp dõ löë lùng,
hay laâ möåt sûå phaãn xuác caãm. “Vúái chuáng töi, thú àaä luön
luön khöng rúâi con ngûúâi, gù’n vúái xuác caãm vaâ nhûäng àau
khöí cuãa nhên tònh, khöng xa chuã nghôa nhên àaåo, hiïíu
theo nghôa röång, khöng xa giaá trõ xaä höåi cuãa nhûäng têm
tònh àaä söëng” (E. Karùngphilöëp). Caác thi sô chên chñnh
cuâng phaãn aánh thúâi àaåi möåt caách trung thûåc, vûâa khaác
nhau, vûâa böí sung cho nhau.
Nhaâ thú àûúåc coi laâ möåt tïn tuöíi lúán trong thú thïë
giúái, laâ nûä thi sô Ïlidavïta Bagriana hiïån nay 84 tuöíi
(1977). Têåp thú àêìu Ngûúâi àaân baâ vônh cûãu vaâ thêìn
thaánh (1927) àûúåc àùåc biïåt chuá yá, àaä àem laåi möåt sûác
söëng maånh meä trong thú, vaâ àem túái sûå xuác caãm cuãa möåt
phuå nûä chöëng laåi nhûäng thaânh kiïën phong kiïën àûúng
thúâi coân nùång nïì, möåt sûå xuác caãm nhû bõ chùån laåi mêëy
trùm nùm, nay aâo ra. Vïì sau, cuöåc àúâi nûä thi sô traãi qua
àù’ng cay, thêët voång vaâ àún àöåc, nhûng chõ vêîn khöng
mêët loâng tin, loâng yïu cuöåc söëng. Töi ghi nhúá maäi buöíi
saáng thaáng Taám êëy cuãa nùm 1972, töi àûáng haái nhûäng
traái mêån trong vûúân ngûúâi Chõ caã Bagriana vaâ ùn ngon
laânh möåt caách rêët coá yá thûác. Töi noái vúái nûä thi sô: “Ngöi
nhaâ cuãa chõ cuäng àeåp nhû möåt baâi thú Xonnï(1) cuãa chõ”,
(1) Sonnet: möåt thïí thú truyïìn thöëng cuãa Chêu Êu, hònh thûác cöë
àõnh trong 14 cêu ngù’n goån coá giaá trõ tûúng àûúng nhû möåt baâi
búãi ngöi nhaâ cêët lïn vúái tiïìn nhuêån buát thú naây trang
nhaä vaâ goån àeåp nhû nhûäng baâi thú 14 cêu maâ
E. Bagriana àaä laâm vúái möåt nghïå thuêåt cao. Vúái tuöíi taác,
Bagriana khöng mêët sûác xuác caãm, vaâ vêîn yïu àúâi: “Töi
caâng söëng, töi laåi caâng ngaåc nhiïn vïì chñnh cuöåc söëng”.
Nhûäng sûå kiïån àaä söëng àûúåc nûä thi sô khaái quaát coá têìm
nhên tònh röång lúán. Thú cuãa chõ àûúåc dõch ra 28 thûá
tiïëng.
Nhaâ thú cao tuöíi nhêët laâ nûä thi sô Àöra Gabï, 91 tuöíi
(1977); trong nhiïìu nùm, chõ chó viïët cho thiïëu nhi, chõ
laâ baâ meå tinh thêìn cuãa têët caã caác thiïëu nhi Bun. Chõ
àûúåc thên aái goåi laâ “möåt nhaâ thú treã”, vò trong nhûäng taác
phêím gêìn àêy nhêët cuãa mònh, nûä thi sô nhû àûa laåi möåt
yá nghôa múái meã cho cuöåc söëng vaâ thïë gian, töíng húåp àûúåc
nhûäng gò trong treão àeåp àeä nhêët mònh àaä söëng; têåp thú
Mùåt trúâi úi, haäy àúåi! (1967) àûúåc coi laâ möåt thaânh tûåu
cuãa thú hiïån àaåi Bungari.
Viïët baâi thú Thaáng Chñn vïì cuöåc khúãi nghôa chöëng
phaát xñt nùm 1923, Ghïö Mileáp cho ta thêëy möåt tinh
thêìn caách maång khöng thïí naâo dêåp tù’t àûúåc; chûáng kiïën
nhûäng cuöåc àaân aáp taân khöëc cuãa boån phaát xñt trong nûúác
àöëi vúái nhên dên, nhaâ thú àaä tuyïn böë cöng khai vaâ can
àaãm: “Chuáng töi seä àûáng taåi núi maâ Nhên dên coá mùåt:
saát gêìn nhên dên, úã giûäa nhên dên”; taác phêím Thaáng
Chñn khöng nhûäng coá tiïëng vang maånh meä giûäa àöåc giaã,
maâ coân troã con àûúâng maâ vùn hoåc Bungari khi êëy cêìn
phaãi theo.
Lòa àúâi chûa troân 29 tuöíi, Pïniö Pïneáp, trûúác khi laâ
nhaâ thú yïu thñch nhêët cuãa thanh niïn, àaä laâ möåt cöng
thêët ngön baát cuá úã ta.

nhên vaâ àöåi trûúãng saãn xuêët; nhû Vaápdaröëp trûúác àêy,
ban ngaây anh lao àöång vaâ ban àïm anh viïët thú. Têåp thú
duy nhêët cuãa anh mang tïn “Nhûäng con ngûúâi, xin chaâo”
(1957). Pïniö Pïneáp àûúåc coi laâ nhaâ thú cuãa nhûäng ngûúâi
xêy dûång treã; thú anh àêìy nhiïåt tònh tûúi saáng vaâ loâng tin
tûúãng, mang sûå àöå lûúång vaâ tinh thêìn traách nhiïåm; anh laâ
hònh aãnh söëng cuãa sûå thöëng nhêët thú mònh vaâ àúâi mònh.
Trong quyïìn “Caác nhaâ thú Bungari hiïån àaåi”, nhiïìu
nhaâ phï bònh àaä giúái thiïåu caác taâi thú vúái baãn lônh cuãa
hoå. - Phuöëcnaátjieáp (Fournadjiev) maänh liïåt vaâ àam mï,
coá möåt trñ tûúãng tûúång khoãe khoù’n, nhûng àöìng thúâi
cuäng laâ nhaâ thú trêìm lù’ng, tiïët kiïåm lúâi, biïët bù’t àûúåc
nhûäng gò löî tai thûúâng khöng nghe, con mù’t thûúâng
khöng thêëy. - Baån thên thiïët cuãa Phuöëcnaátjieáp vaâ cuãa
Vaápdaröëp, C. Raàeápxki (Christo Radevsky) luön luön úã
trung têm cuãa cuöåc lïn men caác tû tûúãng múái, úã trong
ban tham mûu cuãa caác nhaâ vùn tiïën böå; trong thúâi kyâ
Àaãng chûa nù’m chñnh quyïìn, anh xûáng àaáng àûúåc ngûúâi
ta goåi laâ “nhaâ thú cuãa Àaãng”, cuâng vúái Vaápdaröëp àaä àoáng
goáp vaâo sûå phong phuá cuãa thú trïn mùåt àêëu tranh giai
cêëp. Caác nhaâ thú caách maång, úã Bungari, mêët rêët treã,
Raàeápski laâ möåt ngoaåi lïå, vaâ luön luön coá nhûäng baâi thú
múái.- Caái hêëp dêîn cuãa thú A. Àanseáp (Athanas Daltchev)
laâ àûa ta vaâo thïë giúái cuãa con ngûúâi úã trong caác thaânh
thõ lúán, vaâo nhûäng têm traång tinh tïë nhêët cuãa hoå, nhûäng
tûúng quan cuãa hoå vúái sûå vêåt. Chuâm thú anh viïët vïì
thaânh phöë Pari cho thêëy thaái àöå xaä höåi cuãa nhaâ thú, sûå
mïåt chaán cuãa anh àöëi vúái trñ thûác chuã nghôa. - Têåp thú
àêìu cuãa G. Giagaröëp (Gueorgui Djagarov), qua tuöíi
thanh niïn cuãa mònh bõ tuâ töåi phaát xñt, noái vïì nhûäng xaâ
lim vaâ nhûäng con ngûúâi thaâ ngaä xuöëng mùåt uáp àêët, hún
laâ söëng maâ göëi phaãi quyâ. Tûâ taác phêím cuãa anh, toaát ra
sûå xuác àöång vaâ sûå hùng say; anh coá möåt sûác söëng söi suåc,
möåt tinh thêìn laåc quan sêu sù’c; tiïëng noái cuãa nhaâ thú
roä raâng, cao gioång vaâ sang saãng, - Nûä thi sô Blaga
Àimitröva coi nûä thi sô Elidavïta Bagriana laâ ngûúâi chõ
kñnh mïën cuãa mònh trong thú, vaâ àaä àûúåc Bagriana giuáp
cho nhêåp mön trong nghïå thuêåt naây; tuy nhiïn Blaga
biïët rùçng mònh phaãi ài vïì möåt hûúáng khaác, bûúác vaâo möåt
con àûúâng khaác; trong nhûäng hoaân caãnh múái hiïån nay,
chõ khaát voång möåt sûå giaãi phoáng cuãa phuå nûä trong lônh
vûåc tû tûúãng: khao khaát tûå do, khaát khao saáng taåo trong
caác lônh vûåc bêëy lêu daânh cho àaân öng, ham muöën sûå
hoaân myä vïì trñ tuïå, àoâi hoãi tham gia hoaân toaân vaâo cöng
viïåc xaä höåi... Baâi thú Ngûúâi àaân baâ möåt mònh ài àûúâng
cho ta möåt hònh aãnh vïì yá muöën tûå do, vïì khaát khao
khoaãng röång àoá Blaga Àimitröva laâ möåt têm trñ treã trung
vaâ ham biïët, muöën nhû Maiaköëpxky “khöng coá möåt súåi
toác baåc trong höìn”; cho nïn chõ àaä àïën giûäa nhûäng ngûúâi
aái quöëc Cuba, cuäng nhû giûäa nhûäng ngûúâi chiïën àêëu Viïåt
Nam. Thú Blaga Àimitröva trong mûúâi nùm laåi àêy,
trêìm tû, lù’ng nghô, giuáp cho ta hiïíu nhûäng phuå nûä laâ
nhaâ khoa hoåc, nhaâ nghïå thuêåt, hoå söëng trong thïë giúái
hiïån taåi vaâ caãm biïët nhûäng xö xaát àúán àau cuãa thïë kyã
chuáng ta. “Chõ luön luön vûún tòm möåt caách diïîn àaåt saát
húåp nhûäng xuác àöång cuãa mònh, nhûäng êu lo cuãa mònh vïì
söë phêån cuãa nhûäng con ngûúâi, vaâ têët caã caái êëy laâm cho
thú chõ coá möåt nöåi dung àöå lûúång” (Zdravko Peátrov).
Sau Chiïën tranh Thïë giúái thûá hai (1944), möåt thïë hïå
nhaâ thú treã saãn sinh trong vùn hoåc Bungari; àoá laâ thúâi
kyâ nhûäng àöåi thanh niïn xung phong ài xêy dûång laåi Töí
quöëc; caác nhaâ vùn treã êëy ghi cheáp laåi nhûäng caãm nghô àa
daång cuãa mònh. Röìi àïën cuöëi nhûäng nùm 1950, laåi xuêët
hiïån möåt lúáp nhaâ thú treã nöëi bûúác lúáp trûúác; vêîn nhiïåt
tònh êëy, vêîn loâng têån tuåy êëy vúái Àaãng, vúái tûúng lai; tuy
nhiïn trong xuác caãm thú cuãa hoå, àaä coá nhûäng neát múái:
möåt khuynh hûúáng laâm chuã àöëi vúái tònh caãm, möåt yá
muöën ài vaâo yá nghôa sêu xa cuãa caác sûå kiïån trong bûúác
tiïën lïn. Vladimir Bachev, cuäng nhû Lubomir Levtchev,
laâ nhûäng àaåi diïån cuãa thïë hïå nhaâ thú naây; Baseáp àang
úã trong àöå phaát triïín taâi nùng thò àaä mêët trong möåt tai
naån ö tö vö lyá, luác 32 tuöíi.
Baseáp mang trong mònh caái xanh tûúi cuãa thïë hïå treã,
sûác söëng, sûå ham hiïíu biïët, yá muöën tham gia vaâo caác
cuöåc caãi taåo múái, sûå ham mï ài thùm caác xûá laå phûúng
xa. Thú anh treã vaâ cuäng mang nhûäng maåch soáng ngêìm
cuãa tû tûúãng. “Loâng êu lo cuãa nhaâ thú - cöng dên êëy thïí
hiïån khöng nhûäng trong sûå luön luön quan thiïët àïën caác
vêën àïì lúán cuãa thúâi àaåi, maâ coân toã ra trong sûå khinh bó
moåi biïíu hiïån cuãa trñ heåp hoâi tiïíu tû saãn, moåi thaái àöå
taách rúâi àúâi söëng xaä höåi, co mònh trong khuön khöí chêåt
chöåi yïn êëm riïng, vúái sûå suâng baái vêåt chêët, noá laâ con
quó cuãa sûå cö àöåc hiïån nay” (Yordan Vassilev). Àiïåu
chñnh cuãa thú Baseáp laâ loâng yïu àúâi, cuãa möåt böå haânh
hùm húã.
Töi lûu luyïën coân muöën tòm àoåc thïm nûäa nhûäng baâi
thú chûa àûúåc àoåc, àoåc laåi thïm nûäa nhûäng baâi àaä àoåc
röìi, àïí thêëm nhuêìn hûúng hoa têm höìn cuãa tûâng thi sô,
àïí hiïíu roä hún nûäa möåt söë yá kiïën cuãa caác nhaâ giúái thiïåu
vaâ bònh luêån viïët vïì caác nhaâ thú. Vñ duå, viïët vïì
Raátveátniköëp (Razlsvetnikov): “Laâ trñ thûác vïì mùåt phaát
triïín, laâ nöng dên vïì mùåt xuác caãm, anh àûáng giûäa chûâng
úã giûäa thaânh thõ vaâ nöng thön trong möåt sûå phên àöi bi
traáng... àaä söëng sûå kiïån khúãi nghôa 1923, anh tòm chên
lyá tûå taåi, vûâa tûúãng nhúá chuyïån àaä qua, vûâa söëng trong
hiïån nay, vúái nhûäng suy nghô chên thaânh vaâ nhûäng àöåc
thoaåi nöåi têm rêët caãm àöång”. Viïët vïì Ixaeáp (Mladen
Issaev): “Nïëu quaã thêåt caác nhaâ thú maäi maäi coân laâ treã
con, thò àiïìu naây rêët ûáng vúái nhaâ thú trûä tònh naây, maâ
tïn coá nghôa laâ ”Tuöíi treã". Àaä traãi qua bao thiïëu thöën vaâ
khöí cûåc, nhaâ thú coân giûä sûác vûún túái cuãa têm höìn treã
trung, sûå tûúi xanh cuãa trñ tuïå, nhiïåt tònh, vaâ sûác xöëc túái
bêët têån cuãa sûå söëng". Viïët vïì Ghïröëp (Alexandre Gueárov):
“Trûúác taác cuãa nhaâ thú naây vaåch ra nhûäng àûúâng lûúån
ài thêåt àa daång, tûâ chêët trûä tònh, chêët bi kõch vaâ chêët
huyïìn bñ cho túái haânh àöång trûåc tiïëp cuãa nhaâ tên vùn.
Nhûäng sûå phên thên vaâ nhûäng mêu thuêîn bêåt ra trong
têët caã hïå thöëng xuác caãm vaâ hònh tûúång cuãa anh. Laâ möåt
àûáa con cuãa u buöìn, laåi laâ möåt triïët gia trong saáng...”.
Vïì Bögilöëp (Bojidar Bojilov), möåt nhaâ laâm tuyïín têåp
viïët: “Laâ möåt trong nhûäng nhaâ thú Bungari viïët nhiïìu
nhêët. Nhûäng baâi thú àêìu laâ tûâ nùm 1939 vaâ rêët hûáa heån.
Nhûng anh àaä traãi qua, cuâng vúái caác baån treã cuãa thïë hïå
anh, úã möåt mûác àöå cao hay thêëp, möåt giai àoaån nùång vïì
tuyïn böë vaâ thuyïët giaáo. Vúái caái taâi nùng roä rïåt cuãa
mònh, vúái trñ tûúãng tûúång phong phuá, hoåc vêën vaâ xuác
caãm cuãa mònh, anh àaä vûúåt lïn àûúåc caái taãn vùn vuång
vïì vaâ caái lêåp luêån teã laånh”; anh viïët nïn “möåt baãn biïn
niïn rêët thú, trong àoá caái lúán kïì vai cuâng caái nhoã, nhûäng
bûäa tiïåc cuãa trñ tuïå xen vúái caái vùn xuöi hùçng ngaây, vaâ
nhaâ thú têm sûå rùçng tònh yïu laâ chuã àïì töìn taåi maäi cuãa
àúâi mònh”; vaâ möåt nhaâ phï bònh khaác laåi noái thïm: “lyá
do anh àûúåc hoan nghïnh, laâ anh àaä thöëng nhêët möåt
thaái àöå haânh àöång tñch cûåc vúái möåt rung àöång trûä tònh
trûåc tiïëp”. Viïët vïì Pïtröëp (Valeáry Peátrov), nhaâ thú àaä
dõch rêët thaânh cöng “Giêëc möång àïm heâ” cuãa Sïëchxpia:
“... Töi nghô rùçng möåt böå phêån saáng taác cuãa V. Pïtröëp
nhù’c ta nghô àïën, qua vaâi mùåt naâo àoá, nhûäng luác huyïìn
diïåu cuãa vúã kõch Sïëchxpia vaâ thïë giúái thú cuãa vúã kõch.
Trong thú cuãa Valïri Pïtröëp, coá möåt thûá ”giêëc möång àïm
heâ", coá caái gò huyïìn diïåu vaâ tiïn caãnh, bñ mêåt vaâ hiïån
thûåc. Baãn thên nhaâ thú laâm àöi luác ta nghô túái àöi khña
caånh cuãa tñnh caách chuá tiïn nhñ nhaãnh Puck, chûá ta
nhaãy nhoát tûâ hoa naây sang hoa khaác vaâ lêëy mêåt nhuåy
thú... Tuy nhiïn... àêy laâ möåt nhaâ thú rêët coá nguyïn lyá
tû tûúãng vaâ coá möåt quan niïåm xaä höåi vïì cuöåc àúâi".
Gêìn àêy nhêët, hai têåp thú cuãa Lubomir Levtchev
àûúåc dõch vaâ xuêët baãn úã Phaáp, trong àoá coá möåt têåp do
Nhaâ xuêët baãn Pierre Seghers. Nhaâ thú Pierre Seghers àaä
viïët trong baâi tûåa cho têåp thú naây: “Anh, ngûúâi baån - thi
sô Levtchev, coá thïí chùng töi noái vúái anh rùçng: anh chïët
mêët, khöng phaãi vò bïånh gêìy moân, maâ taåi tûác giêån! Anh
chïët mêët vò thú, ”niïìm say mï chên thêåt nhêët" cuãa anh,
nïëu nhû anh khöng noái àûúåc caái laân soáng yïu thûúng vaâ
hi voång noá nêng anh, nïëu nhû tiïëng noái cuãa anh khöng
gúä caác mùåt naå vaâ lêåt àaá laát àûúâng lïn nûäa, nïëu nhû noá
khöng coân xeá caác thûá traá hònh ra àïí kïu lïn cuöåc söëng
thêåt, cuöåc söëng cuãa con ngûúâi thûúâng ngaây, hi voång cuãa
anh ta, nöîi àúåi chúâ dai dùèng vaâ sûå chiïën àêëu cuãa anh ta,
bêy giúâ khöng phaãi laâ ûúác mú quaái àaãn hoùåc thuöëc phiïån
gêy mï nûäa, maâ laâ sûå thêåt röìi, sûå thêåt cuãa nhûäng ngûúâi
tûå nhêån thêëy mònh trong thú anh...".
Chó nhûäng lúâi trñch dêîn trïn àêy cuäng àaä cho baån àoåc
thêëy caái phiïën diïån cuãa cöng trònh dõch thú naây; nhûäng
baâi thú àaä dõch cuãa caác taác giaã úã àêy nhiïìu khi chûáng
minh khöng àêìy àuã, thêåm chñ khöng chûáng minh gò cho
nhûäng àùåc àiïím, ûu àiïím cuãa caác taác giaã êëy; àoá laâ chûa
noái, do haån chïë cuãa sûå nghiïn cûáu, chuáng töi àaânh àïí
vù’ng mùåt nhiïìu nhaâ thú xûáng àaáng. Nhûng ñt nhêët viïåc
trñch dêîn trïn àêy cuäng noái àûúåc caái trung thûåc cuãa
ngûúâi biïn têåp thuá nhêån rùçng mònh coân biïët àûúåc quaá ñt
vïì nïìn thú Bungari; àêy laâ nhûäng baâi thú, nhûäng böng
hoa haái búãi mïën yïu, sûå haái àoá coân coá tñnh caách ngêîu
nhiïn, chûa coá tñnh caách chûáng minh vaâ thuyïët phuåc. -
Mùåt nûäa, trñch nhûäng lúâi bònh luêån traân röång hún caác baâi
thú dõch, àïí cho ta thêëy àúâi söëng thêåt cuãa vùn hoåc
Bungari, möåt nïìn vùn hoåc söëng àöång, phêën àêëu àïí tûå
vûúåt mònh, traãi qua nhûäng giai àoaån biïån chûáng cuãa con
àûúâng ài lïn chuã nghôa xaä höåi phaát triïín, cuäng nhû cho
ta thêëy sûå phêën àêëu nöåi têm nhiïìu khi vêët vaã cuãa caác
nhaâ thú.
*
* *
Bêy giúâ töi xin cuäng àûúåc laâm nhû chuá Puck, möåt
nhên vêåt saáng taåo cuãa Sïëchxpia, cûúáp mêåt tûâ hoa naây
sang hoa khaác cuãa Thung luäng Hoa höìng Bungari - àêu
coá phaãi chó hoa höìng...
Böteáp àaä noái vúái möëi tònh àêìu cuãa mònh möåt caách
khöng thöng thûúâng chuát naâo - vaâ ta caãm thêëy nhû vêåy
laâ rêët àuáng:
Em haäy haát hoùåc ngêåm möìm, hay laâ xeáo bûúác -

Sù’p bay ài, traái tim anh àaä phêåp phöìng,
Ngûúâi yïu húäi, loâng anh bay, em haäy hiïíu:
Àùçng xa kia mùåt àêët chuyïín vang rung
Nhûäng tiïëng êìm aâo giêån húân, ghï dûä

Nhûäng khuác ca tang toác thêåt àau loâng!
Caái giaãn dõ trong lúâi, chù’c laâ úã nguyïn vùn cuãa
Yavöröëp coá keâm theo rêët nhiïìu nhaåc àiïåu; “keã ài àaây”,
nhûäng ngûúâi mêët nûúác lûu vong, tûâ rêët lêu xûa cho àïën
Nadim Hitmeát bêy giúâ:
Than öi, con taâu chùèng chõu dûâng
Chúã chuáng töi xa, caâng xa hún nûäa.
Àïm giùng boáng töëi röång muön truâng
Trïn thïë gian mïnh mang boáng àöí...
Smiïëcnenski nhû thêëy trûúác mù’t vaâ nghe bïn tai
nhûäng àoaân kyå binh àoã cuãa Caách maång thaáng Mûúâi:
Sau rùång liïîu, àêy quên thuâ nöí suáng
Laân àaån loe, ngûåc bïn ngûåc xaáp nhau
Theáp xoang xoaãng, baäo theát gêìm kinh khuãng -
Vaâ soáng traâo, àoaân kyå maä laåi lao nhanh.
Nhûäng cêu thú E. Bagriana thêåt maänh liïåt; gioá nuái
thöíi, söng bùng tröi, rûúåu böëc men, vaâ baãn lônh con ngûúâi
laâ khöng gò chùån àûúåc:
Anh coá thïí chùån àûúåc söng Bittritda àang
chaãy chùng,
Khi sang xuên, söng phaá vúä nhûäng taãng bùng.
Cuöën phùng chên cêìu, vaâ, àuåc ngêìu, ghï gúám,
Traân búâ, xö cuöën nhaâ cûãa, vêåt, ngûúâi...
A. Danseáp cay àù’ng maâ nhoån sù’c noái vïì sûå öë bêín
trong thaânh phöë tû baãn:
Trong thaânh phöë naây, àen thuãi nhû than,
Muâa àöng chù’c hùèn seä maâu àen,
Vaâ thiïn thêìn vúái tuyïët tinh - chûa hïì úã àêy
àûúåc biïët.
Vaâ nïëu coá möåt lêìn xuöëng tuyïët,

Thò chùèng xoát thûúng, dûä túån, seä dêîm dûúái chên
boån mêåt thaám vaâ boån àô;
vaâ khoái cuãa caác nhaâ ga, cuãa bao öëng khoái
seä vêíy cho àen löng caánh trù’ng cuãa naâng.
Seä chó coân coá tuyïët trù’ng trong nhûäng
khoaãnh vûúân
maâ treã con àaä chúi úã àoá.
Rêët nhiïìu khi thú hay, rêët hay, do sûå suy nghô. Loâng
cuãa “ngûúâi àaân baâ möåt mònh ài àûúâng” quang minh nhû
nhêåt nguyïåt; àêy laâ sûå trong trù’ng cuãa loâng yïu, khöng
möåt chuát tñnh toaán nhúâ vaã lúåi duång “àûác öng chöìng”, nhû
trïn thïë gian naây caãnh êëy vêîn àang coân:
Chõ khöng duâng ngûúâi àaân öng
laâm naång chöëng, àùång tûåa mònh lïn àoá,
laâm thên cêy, àïí dûåa lûng,
laâm bûác tûúâng - àïí cuöån mònh ruác êín.
Chõ khöng duâng giöëng àûåc
laâm cêìu qua, laâm vaán àïí nhaãy xa.
Chõ ra ài möåt mònh trïn àûúâng,
àùång maâ gùåp anh êëy vúái tû caách ngûúâi bònh àùèng
vaâ chó àïí thûúng yïu anh êëy maâ thöi.
Blaga Àimitröva
Chiïìu miïìn nuái cuãa Raztvetniköëp coá höìn muâa thu cuãa
Êu Têy vaâ cuãa AÁ Àöng:
Töi àem túái cho baâ con nhûäng túång mêåt
ong rûâng
vaâ nhûäng chuâm quaã daåi biïëc xanh long lanh
ngoåc ûúát;
Töi àem túái cho baâ con nhûäng cêy laâm thuöëc,
vaâ khi trúâi nhûäng khoaãng lùång trong,

úã àoá, sang àïm, vuä truå chuyïån cuâng nhûäng cêy
trûúâng thoå.
Coã cuãa Paven Mateáp laâ sûå giaãn dõ, laâ sûå im lùång, vaâ
laâ sûå taái sinh, àiïìu naây múái thêåt laâ maänh liïåt:
Vaâ nïëu ngûúâi ta muöën phaåt bùçng lûúäi haái
àùång coá coã khö,
haäy tin töi, töi seä moåc laåi maâ!
Töi muöën nhû vêåy lù’m.
Àaåo lyá múái tiïëp nhêån nhûäng phêìn töët nhêët, bïìn nhêët
cuãa àaåo lyá cöí truyïìn, cho nïn Vlaàimia Baseáp noái gêìn
nhû yá thú cuãa Cao Baá Quaát: “Trúâi àêët sinh ra ngûúâi haâo
kiïåt chùèng àïí laâm gò hay sao?”
Chuáng ta úã trïn traái àêët naây laâm chi
Nïëu chuáng ta khöng coá gò hiïën cho vuä truå?
*
* *
Töi xin trúã laåi vúái nhûäng cêu thú múã àêìu, lêëy trong
baâi thú Christo Bötev khoác Vassil Levski bõ quên thuâ xûã
giaão. Chñnh töi muöën àïí hònh aãnh cuãa V. Leápski bao
truâm caã têåp thú Bungari naây. Trûúác muäi cuãa boån caãnh
saát Thöí Nhô Kyâ, Leápski àaä xêy dûång möåt töí chûác caách
maång quan troång, vúái haâng trùm uãy ban trong caã nûúác,
möîi uãy ban coá töí chûác tûå vïå vaâ coá bûu àiïån bñ mêåt, vúái
muåc àñch sau cuâng laâ dûång möåt nûúác Cöång hoâa Bungari
àöåc lêåp. Bõ phaãn böåi thaáng 12-1872, Leápski bõ treo cöí
thaáng 2-1873. Nhûng töí chûác caách maång àûúåc Leápski xêy
dûång àaä coá möåt vai troâ quyïët àõnh trong sûå huy àöång
nhên dên Bungari, vaâ àûa nhên dên Bungari tham gia
chiïën tranh 1877-1878, ài túái giaãi phoáng àêët nûúác. Caã
cuöåc àúâi cuãa Vassil Lepski laâ möåt gûúng mêîu bêët tuyïåt
vïì nhûäng gò cao quñ nhêët trong taánh tònh dên töåc
Bungari; nhûäng ngûúâi àûúng thúâi àaä taã hònh aãnh möåt
con ngûúâi maâ sûác hêëp dêîn lan ra moåi ngûúâi: “Vassil
Leápski coá daáng veã möåt con ngûúâi chñn chù’n, trung thûåc.
Mù’t anh nghõ lûåc nhûng àöå lûúång, àêìy tònh êëm aáp vaâ
loâng töët. Anh bûúác chêåm raäi nhûng cûúng quyïët. Anh noái
dõu daâng, giaãn dõ nhûng thöng minh. Têët caã baãn lônh cuãa
anh toaát ra loâng tûå tin, vaâ nhúâ vêåy, anh coá thïí têåp húåp
vaâ lay àöång nhûäng ngûúâi tûåu nghôa sùén saâng vò anh maâ
bûúác vaâo lûãa...”.
Àoá laâ hònh aãnh möåt con ngûúâi Bungari, möåt con
ngûúâi; töi nghô rùçng nhûäng ngûúâi nhû vêåy laâ nguöìn cuãa
thú Bungari.
Haâ Nöåi thaáng 9-1977
ÀOÅC THÚ NICÖLA GHIDEN

(In trong têåp “Thú Nicöla Ghiden”
ÚÃ àêy, vúái trûúâng húåp naây, cuãa Nicolas Guilen, coá thïí
noái rùçng: chuáng ta nhû súâ thêëy àûúåc möåt vñ duå khaá àiïín
hònh thïë naâo laâ phaãi coá möåt khaám phaá vêåt chêët vïì hònh
thûác, múái coá möåt sûå caách tên cuå thïí vïì nöåi dung. Vúái baâi
Anh da àen möi daây, hoùåc laâ vúái baâi Nïëu maâ cö biïët...,
Nicöla Ghiden àaä lêìn àêìu tiïn trong vùn hoåc Cuba vaâ
Chêu Myä Latinh àûa vaâo trong thú tiïëng Têy Ban Nha
caái nhõp àiïåu cuãa möåt àiïåu muáa dên gian vuâng àaão
Øngtidatx, goåi tïn laâ àiïåu “Xöng” (tiïëng Têy Ban Nha
viïët son, àoåc laâ “xöng”). “Baâi thú àiïåu xöng”, Ghiden àaä
khai sinh noá, vaâ nhû vêåy àaä cuâng möåt luác reân àuác àûúåc
cöng cuå cuãa möåt phêìn rêët quan troång cuãa sûå nghiïåp
trûúác taác cuãa mònh, caái phêìn maâ thûúâng àûúåc chó tñnh laâ
“phêìn Phi chêu - Cuba”, àùåc biïåt laâ trong hai têåp
Xöngörö Cöxöngö vaâ Cöng ty hûäu haån Têy ÊËn. Caác nhaâ
phï bònh rêët hiïíu biïët trong vùn hoåc tiïëng Têy Ban Nha
úã chêu Myä àaä nhêån thêëy ngay àiïìu naây, vaâ goåi Nicöla
Ghiden laâ möåt nhaâ saáng taåo caách tên. - Trong baâi “Gûãi
baån àoåc Liïn Xö”, Ghiden cuäng àaä kïí laåi sûå kiïån naây; vaâ
búãi töi rêët thñch caái vñ duå naây, töi laåi xin ghi lúâi kïí laåi
cuãa Nicöla Ghiden möåt lêìn khaác, trong möåt baâi noái
chuyïån úã La Havana, cuöëi nùm 1945:
- “Sûå phaát sinh ra nhûäng baâi êëy gù’n liïìn vúái möåt
cuöåc thïí nghiïåm trong chiïm bao, àaä xuác caãm töi rêët
maånh. Möåt àïm - vaâo thaáng tû 1930 - töi àaä ài nùçm, vaâ
àang úã lûng chûâng giûäa giêëc nguã vaâ sûå tónh thûác(1) , trong
traång thaái chúåp thiïëp ài, thò coá möåt gioång noái töi khöng
biïët xuêët hiïån tûâ àêu phö bïn tai töi möåt caách roä raâng
chñnh xaác hai tûâ naây: Nïgröbembön ( = Anh da àen möi
daây). Caái gò thïë vêåy? Dô nhiïn, töi khöng thïí tòm ra möåt
cêu traã lúâi naâo thoãa àaáng, nhûng töi khöng thïí naâo nguã
thïm àûúåc nûäa. Caái cêu ngù’n êëy, keâm theo möåt nhõp
àiïåu àùåc biïåt, múái meã, cûá quay troân chung quanh töi suöët
àïm, caâng luác laåi caâng sêu sù’c vaâ cuöën huát:
Anh da àen möi daây,
Anh da àen möi daây,
Anh da àen möi daây...
Töi dêåy súám vaâ töi beân ngöìi vaâo viïët. Nhû thïí laâ töi
nhúá laåi möåt àiïìu àaä hoåc thuöåc tûâ trûúác, töi beân laâm liïìn
möåt húi möåt baâi thú, trong àoá mêëy tiïëng kia laâm chöî tûåa
cho caác cêu thú khaác:
Taåi sao anh nöíi giêån àïën nhû thïë
khi ngûúâi ta goåi anh: “Anh da àen möi daây”,
nïëu maâ caái miïång anh ngon tuyïåt,
úi anh da àen möi daây?
Möi daây, möi daây anh nhû thïë kia
anh coá àuã caã;
(1) Truyïån Kiïìu noái ”Nûãa chiïìu nhû tónh, nûãa chiïìu nhû mï".
búãi chûng caái baâ àaâi thoå anh

biïëu anh têët caã.
*
* *
Nhûng àûúåc àïën thïë naâo, anh vêîn coân rïn siïët,
úi anh da àen möi daây;
caái ngûúâi khöng laâm maâ coá tiïìn baåc,
möåt böå caánh diïån vaãi trù’ng töët,
vaâ möåt àöi giaây hai maâu boáng löån,
úi anh da àen möi daây...
*
* *
Möi daây, möi daây anh nhû thïë kia,

anh coá àuã caã;
búãi chûng caái baâ àaâi thoå anh
biïëu anh têët caã.
Töi viïët, töi viïët suöët caã ngaây, tûå yá thûác vïì sûå bù’t
àûúåc êëy. Àïën töëi, töi àaä àûúåc möåt vöëc baâi thú - taám hay
mûúâi baâi - maâ töi àùåt tïn chung chung laâ “Nhûäng
mötñp(1) khuác ”xöng"...".
Nhaâ giúái thiïåu vaâ dõch thú Ghiden ra tiïëng Phaáp,
Clöàú Cuápphöng (Claude Couffon), coá thuêåt laåi nhûäng lúâi
(1) Mötñp: hònh tûúång trang trñ hoùåc neát daång êm thanh àûúåc laáy ài
laáy laåi.
Ghiden vïì sau naây àaä têm sûå vúái öng: “Luác àêìu töi rêët
súå, búãi töi rêët nghi ngúâ caái sûå dïî daâng cuãa töi khi viïët
nïn caác baâi thú êëy. Luác àoá töi nghô rùçng coá leä töi àaä bõ
mù’c phaãi caái hiïån tûúång goåi laâ ”maáy moác trong tiïìm
thûác". Hùèn laâ trñ nhúá cuãa töi vûâa múái àoåc lïn cho töi
nhûäng cêu thú mònh àaä hoåc trong tuöíi nhoã vaâ àaä bùéng
quïn. Vò vêåy cho nïn töi cêët àêëy vaâi ba höm, khöng noái
nùng gò caã. Röìi sau töi àûa cho Gustavo E. Urrutia xem,
anh rêët haâo hûáng, vaâ baão töi vûäng têm. Mêëy khuác “xöng”
cuãa töi laâ àuáng cuãa töi, vaâ töi coá thïí chù’c chù’n rùçng
chuáng seä àûúåc hoan nghïnh...".
Vaâ theo lúâi giúái thiïåu cuãa Clöàú Cuápphöng, taám baâi
thú naây àûúåc gúåi tûá do àúâi söëng cuãa nhûäng ngûúâi da àen
trong nhûäng khu phöë ngheâo cuãa thuã àö La Havana. Hoå
söëng trong nhûäng khöëi nhaâ khöng chuát tiïån nghi, thiïëu
vïå sinh, buöìng naây nöëi tiïëp buöìng kia, khöng coá sûå êëm
cuáng cuãa riïng möîi höå, búãi möîi lúâi noái, möîi cûã chó trong
möåt höå naây rêët khoá maâ khoãi bõ höå kia nghe thêëy, tröng
thêëy. Nhaâ naâo hùçng ngaây cuäng phaãi lo kiïëm cho ra moán
tiïìn cêìn thiïët cho àúâi söëng cuãa mònh, theo caách möîi nhaâ,
theo taång tûâng ngûúâi. Nhûng ai cuäng coá möåt vuä khñ tûå
vïå, laâ sûå höìn nhiïn tûå nhiïn; giuáp cho ngûúâi ta traánh
àûúåc niïìm tuyïåt voång. - Trong taám baâi thú naây, Nicöla
Ghiden cho nhên vêåt cuãa mònh xuêët hiïån tûâ trong möi
trûúâng cuãa hoå, vaâo luác hoå àang traãi qua möåt khuãng
hoaãng ngù’n. Nhaâ thú khöng mö taã hoå, maâ àïí cho hoå noái,
noái caái ngön ngûä voåt ra cuãa hoå, möåt thûá tiïëng Têy Ban
Nha àaä thay daång ñt nhiïìu, trong àoá, àöi khi chen lêîn
nhûäng thanh êm mö taã cuãa chêu Phi.
Vaâ Clöàú Cuápphöng giúái thiïåu, vñ duå nhû, khaác vúái caái
baâ boã tiïìn ra nuöi anh da àen möi daây, caái baâ úã trong
baâi Anh haäy kiïëm ra xu thò laåi coá möåt yïu cêìu khaác:
... Anh haäy kiïëm ra xu,
haäy kiïëm cho ra xu,
khöng thò töi phaãi àöíi chöìng thöi!
*
* *
Thiïn haå seä coi töi chùèng ra gò,

ngûúâi ta seä khöng theâm noái vúái töi,
nhûng, öng úi, tònh yïu vúái caái àoái,
hûâ!...
Vaâ àêy laâ Vitö Manuï, anh àa àen muöën chim möåt
baâ du lõch ngûúâi Myä, maâ khöng biïët tiïëng Anh, bõ baån
chïë giïîu:
Vúái têët caã caái tiïëng Anh maâ cêåu biïët,
Vitö Manuï,
Vúái têët caã tiïëng Anh àoá, cêåu chùèng biïët
Noái “vêng”(1) nhû thïë naâo.
Coá leä caái anh baån da àen chïë giïîu Vitö Manuï êëy, laâ
ngûúâi tûå haâo ca ngúåi cö vúå da àen cuãa mònh (trong möåt
baâi khaác):
Cö beá maâ töi coá
Cho duâ da àen, da thêåt àen,
(1) Nguyïn vùn: noái tiïëng “Yes” nhû thïë naâo; yes, tiïëng Anh, nghôa
laâ: Vêng, coá.
töi khöng bao giúâ àaánh àöíi vúái bêët cûá ai

khöng! vúái bêët cûá ngûúâi àaân baâ naâo khaác.
Coân möåt anh da àen khaác thò neám vaâo mùåt möåt cö
“àêìm lai”(1) kiïu cùng têët caã sûå khinh khi chïë giïîu:
Bêy giúâ, töi biïët, cö àêìm lai úi,
cö àêìm lai naây, vêng, vêng, töi biïët
rùçng cö chï caái muäi töi to
vaâ beåp nhû caái nuát dêy ca vaát...
Hûâ! nïëu maâ cö biïët, cö àêìm lai úi,

caái sûå thêåt naây:
töi coá cö da àen nhaâ töi, laâ quaá àuã...
Nhûäng “mötñp”, nhûäng chuã àïì cuãa chuâm taám “baâi thú
- khuác xöng” nheå nhaâng nhû thïë. Tuy nhiïn, sûác hêëp dêîn
laâ úã chöî khaác. Nhû trïn àaä noái, trong taám baâi chuã yïëu
laâ cêëu truác vïì nhaåc àiïåu naây, Nicöla Ghiden àaä àûa nhõp
àiïåu möåt àiïåu muáa dên gian cuãa àaão Øngtidaátx, àiïåu
muáa “xöng”, vaâo trong thú tiïëng Têy Ban Nha.
*
* *
Sûå khaám phaá naây, sûå chïë biïën, sûå saáng taåo naây àöåt
nhiïn laâm naãy ra caái múái. Chuáng ta, baån àoåc Viïåt Nam,
khöng nïn chó biïët àïën “nöåi dung” cuãa thú Nicöla Ghiden
yá tûá muöën noái gò, coá nhûäng chuã àïì tû tûúãng gò... maâ àöìng
thúâi, nïëu muöën thûåc sûå thûúãng thûác thú Ghiden, cêìn
phaãi caãm thuå àûúåc taåi vò sao, do caái gò maâ úã Cuba vaâ caác
(1) Mulata: lai giûäa da àen vaâ da trù’ng.

nûúác chêu Myä Latinh, ngûúâi ta yïu mïën thú Ghiden àïën
mï mïåt... Ca dao Nam Ngaäi Bònh Phuá noái: “Anh vïì anh
nhúá möì höi cuãa naâng”: caái kyâ diïåu cuãa tònh yïu, caái “say
nhû àiïëu àöí” cuãa noá khöng taách rúâi vúái caái àöåc àaáo cuãa
hûúng ngûúâi; truyïån Kiïìu noái: “Hoa hûúng caâng toã thûác
höìng - Àêìu maây cuöëi mù’t caâng nöìng têëm yïu”, niïìm say
àù’m cuãa Kim Troång àöëi vúái Thuáy Kiïìu kïët laåi trong caái
nhòn àêìu maây vaâ cuöëi mù’t naâng Kiïìu, mù’t êëy maây êëy,
cuãa ngûúâi êëy, khöng phaãi cuãa ai khaác, khöng trao àöíi
àûúåc; vò khöng thay àöíi àûúåc mù’t caá thïí êëy, maây cuå thïí
êëy, maâ nhûäng ngûúâi yïu nhau heån hoâ chúâ àúåi nhau mûúâi
nùm, mûúâi lùm nùm... - Thú Nicöla Ghiden coá caái hûúng
riïng, võ riïng, àiïåu riïng, “möì höi riïng” cuãa mònh; tûâ
àiïín Larousse cuãa Phaáp, xuêët baãn nùm 1969, viïët mêëy
doâng vïì Nicöla Ghiden: “Nhaâ thú Cuba, sinh úã Camaguêy
nùm 1902. Thú öng bù’t tûá úã vöën fönklo dên töåc”. Dô
nhiïn N. Ghiden coá caái sûác maånh xuác caãm cuãa mònh, caái
sêu sù’c trong tû tûúãng cuãa mònh, nhûng nïëu chûa tòm
àûúåc möåt hònh thûác àöåc àaáo àïí maâ àêåu vaâo, thò höìn thú
êëy coân bõ baâng baåc múâ nhoâa, chûa caá thïí hoáa maånh meä,
vaâ cuäng chûa thêåt hêëp dêîn.
Ngaây 20 thaáng tû nùm 1930, taám “baâi thú - khuác
xöng” lêìn àêìu àùng lïn baáo. Trûúác àoá, Ghiden àaä laâm
nhiïìu thú, àaä àùng thú, tuy nhiïn, vúái chuâm “thú - xöng”
naây, nhaâ thú Nicöla Ghiden múái thêåt xuêët hiïån nhû möåt
ngöi sao múái, vúái aánh saáng saáng taåo àöåc àaáo; vaâ vïì sau
naây, möåt phêìn quan troång cuãa sûå nghiïåp saáng taác cuãa
anh, caái phêìn “Phi chêu - Cuba”, àaä duâng cöng cuå àiïåu
“thú - xöng” naây vúái nhûäng biïën hoáa cuãa noá; dûúâng nhû
tòm ra àûúåc cöng cuå cuãa mònh, thò höìn thú Ghiden trúã
thaânh vêåt chêët, nhû möåt neát mùåt, nhû möåt baân tay, nhû
möåt mù’t nhòn, nhû möåt húi thúã; höìn thú Ghiden trúã
thaânh àêìy nhaåc àiïåu vúái thanh êm vaâ khuác nhõp.
Chuáng ta muöën vaâo “dûúái laân da” cuãa thú Ghiden, thò
nïn tòm hiïíu, duâ chó rêët sú lûúåc, vïì àiïåu “xöng” (son).
Theo Claude Couffon. baâi “xöng” àêìu tiïn maâ ngûúâi ta
biïët, àûúåc laâm ra úã cuöëi thïë kyã 16, nùm 1580, taåi thaânh
phöë Xantiagö cuãa Cuba; lúâi cuãa àiïåu ca muáa êëy àaåi lûúåc
nhû sau, vúái cêu hoãi vaâ cêu àaáp:
- Chõ Ma Tïöàöra ài àêu röìi?
- Chõ ra ài beã caânh kiïëm cuãi.
- Ra ài vúái chiïëc duâi tröëng vaâ cêy àaân?
- Chõ úã àêu maâ töi khöng thêëy?
Caác nhaâ thaânh thaåo cho rùçng àiïåu ca muáa “Xöng” naây
rêët hay, àoá laâ vò noá cho thêëy, úã khúãi àiïím cuãa êm nhaåc
Cuba, coá möåt quaá trònh chuyïín hoáa cuãa hai nïìn vùn hoáa,
àem nhûäng nhõp khuác, nhûäng giai àiïåu, vaâ nhûäng nhaåc
khñ Têy Ban Nha kïët húåp vúái nhûäng yïëu töë truyïìn khêíu
coá àaä lêu àúâi cuãa chêu Phi. Àïën nùm 1910, àiïåu ca muáa
“Xöng” vêîn rêët lûu truyïìn, úã vuâng Camaguêy, thaânh phöë
quï hûúng cuãa N. Ghiden. Giúái thûúång lûu khöng nhaãy
muáa àiïåu êëy, nhûng dên chuáng trong caác cuöåc tuå hoåp
vêîn duâng “Xöng”. Àiïåu “Xöng”, qua thúâi gian, àûúåc giaâu
thïm nhûäng saáng kiïën vïì êm nhaåc. Thûúâng laâ möåt baâi
“Xöng” göìm hai phêìn, hai luác. Phêìn thûá nhêët daân kïí cêu
chuyïån, hoùåc chuã àïì cuãa baâi ca khuác; Phêìn sau, döìn dêåp
hún, coá giaá trõ chuã yïëu laâ vïì nhõp àiïåu, göìm nhûäng tiïëng
àûúåc choån vò êm hûúãng cuãa noá vaâ cöët àïí nhêën maånh
thïm yá tûá cuãa phêìn àêìu. - Böîng nhiïn, trong nhûäng nùm
1925-1930, àiïåu “Xöng” lan ra trïn khù’p àaão Cuba, vúái
nhaåc àiïåu thên thûúng, chïë cúåt, nguyïn sú, xuác giaác. Vûâa
múái àïën La Havana, thò “xöng” àaä àûúåc hoan nghïnh möåt
caách kyâ laå. Tûâ nhûäng khu phöë àöng dên cû, noá traân vaâo
caác phoâng khaách thñnh, vaâ têët caã caác daân nhaåc àïìu chúi
àiïåu êëy; noá coân àûúåc duâng caã trong chiïën dõch vêån àöång
bêìu cûã.
Tûâ ca muáa noá chuyïín sang lúâi thú, baâi thú; caái nhõp
àiïåu chung cuãa noá rêët tiïu biïíu cho têm höìn ngûúâi Cuba.
- Haäy lêëy vñ duå baâi Nïëu maâ cö biïët... Phêìn àêìu laâ cöët
chuyïån:
ÊËy a, cö gaái úi,
nïëu maâ cö biïët!
Àïm höm qua khi töi thêëy cö ài qua,
töi àaä giêëu mùåt, khöng cho cö thêëy.
Vúái anh ta, cö cuäng seä laâm nhû àöëi vúái töi:
khi töi khöng coân möåt xu dñnh tuái
cö àaä boã ài vui thuá núi nao
quïn rùçng töi coá úã trïn àúâi.
Phêìn thûá hai, laâ nhûäng tiïëng, nhûäng êm thanh cuãa
ngön ngûä, cöët cho ngûúâi nghe möåt hûáng thuá nhû xoay
ngúåp, (töi xin phiïn êm àïí baån àoåc coá möåt khaái niïåm):
Xönggörö, cöxönggö
xönggö bï;
xönggörö, cöxönggö
àú mamay;
xönggörö, cö gaái da àen
muáa rêët taâi;
xönggörö, möåt
xönggörö ba.
Ai úi,
laåi maâ xem;
àïën àêy naâo! Xönggörö cöxönggö,
Xönggörö cöxönggö
àú mamay!
Taám baâi Mötñp àiïåu “Xöng” cuãa Ghiden àùng lïn baáo,
bõ nhûäng ngûúâi theo phaái thú cuä truyïìn thöëng kïu om lïn;
nhûng laåi àûúåc nhiïìu nhaâ thú, nhaâ vùn coá tïn tuöíi úã nhiïìu
khuynh hûúáng khaác nhau hoan nghïnh nhiïåt liïåt.
Cuöåc thïí nghiïåm cuãa N. Ghiden laâm cho nhaâ thú nöíi
tiïëng Têy Ban Nha Garcia Lorca luác êëy àang úã thùm La
Havana cuäng haâo hûáng; vaâi höm sau, Lorca cuäng viïët
möåt baâi “Xöng”, (àùng trïn taåp chñ “Êm nhaåc” söë thaáng
4-5 nùm 1930):
Àïën höm trùng rùçm, töi seä ài Xantiagö
taåi Cuba,
töi seä ài Xantiagö
trong möåt cöî xe maâu nûúác àen.
töi seä ài Xantiagö
Caác maái nhaâ laá coå seä ca haát.
Töi seä ài Xantiagö...
Chuáng ta rêët dïî daâng nhêån thêëy trong “baâi thú - khuác
Xöng”, do vò theo êm àiïåu cuãa àiïåu ca muáa, coá nhiïìu cêu
laáy laåi; àêy laâ àùåc àiïím, àêy laâ àöåc àaáo cuãa baâi “thú
Xöng”; àêy cuäng laâ möåt àöåc àaáo quan troång cuãa thú N.
Ghiden.
Möåt nhaâ thú hiïån àaåi àaä laáy laåi trong nhiïìu baâi thú
cuãa mònh àïí àaåt túái àiïím cao cuãa nghïå thuêåt, laâ Nadim
Hitmeát. Nhaâ thú cöång saãn Thöí Nhô Kyâ vô àaåi duâng sûå trúã
laåi àïìu àùån cuãa cêu, cuãa yá àïí chùèng haån gúåi caái nhõp
àiïåu lúán lao vônh cûãu cuãa cuöåc àúâi:
... Con haäy tin vaâo haåt, vaâo àêët, vaâo biïín
Nhûng trûúác nhêët haäy tin vaâo ngûúâi.
Con haäy yïu àaám mêy, cöî maáy, vaâ quyïín saách
Nhûng trûúác nhêët haäy yïu ngûúâi.
Con haäy nghe nöîi buöìn
cuãa caânh cêy heáo khö
cuãa haânh tinh laånh tù’t
cuãa chim muöng queâ têåt
Nhûng haäy nghe trûúác nhêët nöîi buöìn ngûúâi.
Cha mong têët caã cuãa caãi trïn àúâi
ban cho con vui sûúáng
Cha mong boáng rêm vaâ aánh trúâi
ban cho con vui sûúáng
Cha mong nùm thaáng böën muâa tûúi
ban cho con vui sûúáng...
Nhûng cha mong trûúác nhêët con ngûúâi
ban cho con vui sûúáng...
(Coá leä laâ bûác thû cuöëi cuâng töi gûãi cho con)
Hoùåc nhû trong Baâi haát cuãa ngûúâi àaánh caá Nhêåt Baãn,
Nadim Hikmeát laáy ài laáy laåi àïí cûa xeá cho àau àúán loâng
ngûúâi, vaâ lùåp laåi àïí cho ta thêëy sûå vö lyá cuãa viïåc Myä giïët
ngûúâi bùçng bom nguyïn tûã:
... Con caá êëy ai ùn thò chïët,

Khöng chïët ngay maâ chïët dêìn dêìn
Thõt da thöëi rûäa tûâng phêìn,
Àûâng ùn caá êëy, àûâng ùn thiïåt àúâi...
... Ai cêìm tay chuáng töi thò chïët

Khöng chïët ngay maâ chïët dêìn dêìn
Thõt da thöëi rûäa tûâng phêìn,
Àûâng cêìm tay êëy, àûâng cêìm maâ nguy...
... Quïn anh ài em úi húäi em mù’t àeåp

Àûâng hön anh, êm êëp ngûúâi anh
Quïn ài em nheá duyïn tònh,
Keão anh lêy chïët sang mònh cuãa em.
Thuyïìn kia laâ aáo quan àen

Quïn ài em nheá haäy quïn duyïn tònh
Keão maâ con cuãa ta sinh
Ung nhû quaã trûáng thên mònh rûäa tan...
Töë Hûäu dõch
Khi maâ Nadim Hikmeát àaä têån duång taâi tònh sûå laáy
laåi nhû vêåy, vaâ àaä rêët nhiïìu lêìn duâng sûå laáy laåi, thò coân
thi sô naâo coá thïí taåo àûúåc caái múái naâo nûäa vúái sûå laáy laåi?
Coá! Coá nhaâ thú Cuba Nicöla Ghiden, àaä laáy laåi rêët taâi
tònh, taâi tònh möåt caách khaác, möåt löëi khaác. Vaâ bêy giúâ
ngöìi ön laåi thú trïn thïë giúái, tûå nhiïn nöíi bêåt hai nhaâ
thú lúán úã hai baán cêìu àaä duâng nghïå thuêåt laáy laåi àöåc àaáo
hún ai hïët, “möîi ngûúâi möåt veã”, vaâ cuäng coá thïí thïm:
“mûúâi phên veån mûúâi”, laâ Nadim Hikmeát vaâ Nicöla
Ghiden.
Nicöla Ghiden àaä dûå vaâo dên ca, vaâo fönklo dên töåc.
Vaâ thú öng àaä duâng nghïå thuêåt laáy laåi möåt caách chûa
tûâng thêëy trong thú thïë giúái, vaâ àaä àaåt túái möåt hûúng võ,
möåt daång sù’c thêåt laâ kyâ thuá; maâ caái kïët quaã àoá laâ do sûå
kïët húåp taâi nùng cuãa öng vúái sûå khaám phaá ra àiïåu
“Xöng”, noái möåt caách khaác, àûa nöåi dung têm höìn vaâ tû
tûúãng cuãa mònh kïët húåp vúái tñnh àöåc àaáo cuãa möåt hònh
thûác cuå thïí.
Trong baâi “Töí quöëc töi bïn ngoaâi dõu ngoåt”, N. Ghiden
àaä kïët thuác bùçng lùåp laåi nhûäng nù’m àêëm goån chù’c vaâ
cûúng quyïët “Àûúåc!”, coá nghôa laâ “àïí hù’n àêëy cho töi”, coá
nghôa laâ “khöng cho chuáng noá thoaát”:
Möåt tïn thuãy thuã Myä
Àûúåc!
Trong tiïåm rûúåu bïën têìu
Àûúåc!
Möåt tïn thuãy thuã Myä
Àõnh giú tay àaánh töi
Nhûng bõ töi àaánh chïët ngay röìi
Àûúåc!
Nhûng bõ töi àaánh chïët ngay röìi
Àûúåc!
Nhûng bõ töi àaánh chïët ngay röìi.
Caái tïn thuãy thuã Myä
Trong tiïåm rûúåu bïën taâu
Àõnh giú tay àaánh töi
Àûúåc!
Hoaâng Trung Thöng dõch
Coá aáp bûác thò coá chöëng laåi aáp bûác; trong möåt baâi khaác,
nhõp àiïåu “Xöng” laåi laáy theo möåt cêëu truác khaác, àïí cuäng
noái chên lyá trïn àêy:
... Röìi thò, bêìu trúâi lùång im,
vaâ dûúái bêìu trúâi: ngûúâi nö lïå
Thên mònh dñnh àoã caã maáu öng chuã.
Roi voåt
möì höi vaâ roi voåt,
thên mònh dñnh àoã caã maáu öng chuã,
roi voåt,
möì höi vaâ roi voåt
thên mònh dñnh àoã caã maáu öng chuã,
thên mònh dñnh àoã caã maáu öng chuã.
Àêy laâ nhûäng baâi thú laâm lúâi cuãa nhûäng baâi “Xöng”
ca muáa; chñnh viïåc xêy dûång theo nhaåc àiïåu ca muáa laâm
cho lúâi cuãa vùn hoåc coá möåt caái thïí thûác riïng, möåt thûá
duyïn àöåc àaáo. - Trong nhiïìu trûúâng húåp, ngûúâi àoåc vùn
hoåc nïn nghô rùçng nhûäng cêu, nhûäng tûâ laáy laåi àûáng vaâo
àïí coá giaá trõ êm thanh; tuy vêåy, vêîn khöng mêët nghôa,
vaâ lù’m khi gúåi lïn nhûäng khña caånh nghôa bêët ngúâ. Baâi
“thú-xöng” sau àêy êm nhaåc vaâ nhõp àiïåu thêåt laâ thuá võ,
maâ nghôa thú laâ möåt quyïët têm chù’c nõch:
... Caái àûáa töi chöåp vaâ töi xiïët chùåt,
trong luác àang ài,
àûáa êëy traã núå cho àöìng loaåi noá,
trong luác àang ài;
Cöí noá, töi beã cho noá gaäy cöí,
vaâ duâ cho noá coá xin löîi nûäa,
töi àêy, thûá noá chó vûâa möåt miïëng töi nhai;
töi àêy, thûá noá chó vûâa töi nhai möåt miïëng,
trong luác àang ài.
Trong thú thïë giúái, khöng coá ai laáy laåi cêu, chûä, tiïëng,
nhû àiïåu Nicöla Ghiden laáy caã. Àoá laâ thú cuãa Nicöla
Ghiden, Nicöla Ghiden cuãa Cuba, cuãa chêu Myä Latinh,
cuãa tiïëng Têy Ban Nha, vaâ cuãa thïë giúái.
Caái nghïå thuêåt laáy laåi cuãa Ghiden rêët coá duyïn, gêìn
nhû laâm cho ngûúâi àoåc àïën nghiïån noá. Ài saáu ngaây trïn
möåt chiïëc taâu nhoã, nhaâ thú ngûúåc doâng söng Maàalïna úã
nûúác Cölöngbi, “luön luön ài theo töi laâ rûâng Cölöngbi,

thónh thoaãng chen nhêåp búãi nhûäng caãng nhoã beá ngöìn
ngöån nhûäng laâ ngheâo khöí”; nhaâ thú viïët möåt “ca khuác”
rêët khïu gúåi, vúái àiïåp khuác, taåo caã caái khöng khñ hoang
vu rûâng nuái vaâ söng nguöìn.
... Möåt sù’c luåc àen vaâ möåt maâu luåc giaãn àún,
Caánh rûâng co giaän vaâ rêåm raåp
gúån nhû soáng, u trêìm, bûúác laåc,
ài vúái doâng söng vaâ nghô suy.
Vaâ dêîn thuyïìn ài, ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc...
... Vaâ dêîn thuyïìn ài, ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc,
cûá ngöìi thïë,
vaâ laái thuyïìn ài.
Vaâ dêîn thuyïìn ài, ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc,

lùång nhû cêm
Vaâ dêîn thuyïìn ài ngûúâi laái thuyïìn àöåc maåc,

àaä mïåt moãi
Vaâ dêîn thuyïìn ài ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc,

tûå giam mònh trïn möåt laá thuyïìn thanh,
vaâ maái cheâo kia àang khoãa nhanh,
hoãi nûúác.
Trong baâi thú daâi Cöng ty hûäu haån Têy ÊËn , àoaån thûá
VII laâ möåt baâi “Xöng”; lùåp laåi möåt cêu àïën ba lêìn, laâ möåt
àùåc àiïím trong àiïåu “Xöng”; duâng phûúng thûác cuãa thú
vaâ cuãa baâi ca muáa, noái lïn nöîi uêët hêån cuãa quêìn chuáng
bõ boác löåt aáp bûác búãi nhûäng Cöng ty tû baãn àöåc quyïìn
nûúác ngoaâi:
- Ngûúâi ta giïët töi nïëu töi khöng laâm viïåc;
vaâ nïëu töi laâm viïåc, ngûúâi ta cuäng giïët töi:
luön luön ngûúâi ta cûá giïët töi, cûá giïët töi,
luön luön ngûúâi ta giïët töi.
*
* *
Höm qua töi tröng thêëy möåt ngûúâi: öng ta nhòn,
öng nhòn mùåt trúâi àang moåc;
höm qua töi tröng thêëy möåt ngûúâi: öng ta nhòn,
öng nhòn mùåt trúâi àang moåc;
nhûng ngûúâi êëy mùåt àùm àùm nghiïm tuác,
ngûúâi êëy kia, búãi öng ta chùèng thêëy gò
Öi chao!
nhûäng ngûúâi muâ söëng maâ chùèng thêëy
caái mùåt trúâi khi noá moåc lïn,
caái mùåt trúâi khi noá moåc lïn,
caái mùåt trúâi khi noá moåc lïn!
*
* *
Höm qua, töi thêëy möåt em beá: noá àang chúi
chúi caái troâ möåt em beá giïët möåt em beá khaác;
höm qua, töi thêëy möåt em beá: noá àang chúi
chúi caái troâ möåt em beá giïët möåt em beá khaác;
Coá nhûäng em beá khi vaâo laâm luång
thò cuäng giöëng nhû nhûäng anh noá àaä lúán röìi.
Khi chuáng noá lúán lïn, ai laâ ngûúâi
seä noái vúái chuáng rùçng ngûúâi lúán khöng phaãi laâ
treã nhoã,
khöng phaãi laâ treã nhoã,

khöng phaãi laâ treã nhoã,
khöng phaãi laâ treã nhoã...
Baâi xöng trñch dêîn naây caâng chûáng minh àiïím noái
trïn àêy: khaám phaá ra àûúåc hònh thûác, nhaâ thú àaä duâng,
àaä tûåa vaâo caái cöng cuå thêìn tònh êëy àïí tûå phaát huy taâi
nùng vaâ taåo ra caái hûúng võ àöåc àaáo cuãa thú Ghiden, gêìn
nhû laâ möåt neát mùåt riïng, khöng ai bù’t chûúác àûúåc. Vaâ
nhaâ thú àaä múã röång sûå laáy laåi, sûå lùåp laåi dûúái trùm veã,
taåo nïn sûå phong phuá. Noái vïì àïë quöëc Myä, N. Ghiden
nhêën maånh vaâo chûä “caái chïët”:
... Noá úã tûâ trïn cao phña Bù’c
tuön xuöëng: naâo laâ caái chïët,
con doâi vaâ caái chïët, cêy thêåp tûå vaâ caái chïët,
nhûäng gioåt lïå vaâ caái chïët, caái chïët vaâ caái huyïåt
chïët sêu,
con vi truâng vaâ caái chïët, caái chïët vaâ vaânh
moáng ngûåa,
caái chïët do nhûäng vuä khñ bñ mêåt,
caái chïët cuãa ngûúâi bõ thûúng vaâ àún àöåc,
caái chïët cuãa chaâng thanh niïn àöåi vaânh nguyïåt
quïë tûúi xanh,
caái chïët cuãa thaáp chuöng vö töåi hiïìn laânh,
caái chïët àõnh trûúác vaâ dûå kiïën...
Vaâ nghïå thuêåt laáy lùåp cuãa N. Ghiden ài àïën vö haån

taâi tònh; àêy laâ nhaâ thi sô-ca sô, àêy laâ ca sô öm cêy àaân
traái tim maâ gaãy ra thú; caái gò muöën traánh phaãi noái daâi,
muöën noái ngù’n maâ noái àûúåc nhiïìu, thò möåt nhaâ thú haäy
biïët duâng töåt àöå cuãa sûå noái, laâ sûå im lùång. Caái im lùång
àoá, thú kim cöí àöng têy goåi laâ sûå haâm suác. Trong Baâi
tònh ca nhoã úã Plöàñp rêët hay cuãa Nicöla Ghiden, nhaâ thú
àaä duâng xen keä nhau hai àiïåp khuác: “úã chöën xa kia”, röìi
thò “vaâ khöng gò nûäa”; nïëu khöng phaãi laâ möåt nghïå sô
thuöåc hïët àêìu maây cuöëi mù’t cuãa àiïåu nhaåc “Xöng”, thò
laâm sao laáy luyïën bùçng vùn hoåc taâi tònh àïën thïë naây.
Thûåc tïë baâi naây chó coá 10 cêu thú, nhûng nhúâ hai àiïåp
khuác, maâ hoáa ra bêët têån. ÚÃ taåi Plöàñp, trong nûúác
Bungari, úã caái thaânh phöë coá höåi chúå quöëc tïë Plöàñp nöíi
tiïëng, àoá laâ tònh trûúâng: àoá laâ núi àaä diïîn ra möåt loaåi
möëi tònh thûúâng coá úã trong nhûäng cuöåc àúâi ngûúâi,
Vêng, anh seä yïu em maäi maäi,
Maäi maäi laâ trong nhûäng phuát giêy;
Lêu daâi laâ boáng, laâ mêy,
Laâ möi kyâ ngöå, laâ tay haão cêìu...
Àoá laâ phaåm truâ “tònh trong giêy phuát maâ thaânh thiïn
thu”, àoá laâ möåt thïí loaåi ên tònh àïí laåi bêng khuêng
luyïën tiïëc... Kyâ diïåu: ÚÃ chöën xa kia, núi xa xùm maâ
nhûäng mú möång cuãa con ngûúâi thûúâng hay phoáng túái;
nhûng maâ haån chïë búãi viïåc àúâi; hoaân caãnh chó cho hai
ngûúâi coá ngêìn êëy thúâi gian, ngêìn êëy khöng gian: Vaâ
khöng gò nûäa; tuy nhiïn chñnh vò haån chïë trong coäi hûäu
hònh hûäu thïí, maâ ngên nga maäi trong vö thïí vö hònh,
trong nhúá tûúãng cuãa têm höìn... - Baâi thú coá 5 àoaån.
Taåi Plöàñp, trong thaânh phöë cuä,
úã chöën xa kia,
traái tim töi möåt àïm noå àaä ngûâng
vaâ khöng gò nûäa.
Möåt caái nhòn daâi cuãa hai mù’t biïëc,

Àöi laân möi ûúát: traái cêëm trïu ngûúi

Khung caãnh ban àïm àïm êëy cuäng nhû laâ àoáng goáp
àïí cho tònh caãm thïm ngên nga...
Trúâi Bungari rêìm rò lêëp laánh,
àêìy nhûäng vò sao run rêíy long lanh
Dûúâng nhû ngûúâi ta àaä cuâng ài bïn nhau àùång maâ tûâ
àêy seä khöng bao giúâ cuâng cêët bûúác vúái nhau nûäa
Öi! nhûäng bûúác thêìm chêåm ài trong phöë,
nhûäng bûúác cuöëi cuâng gaån guâng bêng khuêng
Tiïëp theo, nhaâ thú duâng chûä “huyïìn bñ” vaâo àêy, thêåt
laâ húåp; baâi thú kïët thuác nhû möåt nuå móm cûúâi àùm chiïu
- chûä “àùm chiïu” laâ chûä phuâ húåp cho con mù’t, cho caái
nhòn, nhûng töi àem duâng cho nuå cûúâi
Gêìn bïn cûãa naâo àêy huyïìn bñ,
möåt neát tay ngaâ, möåt caái hön thöi
Kïí ra, kïët thuác bùçng mêëy chûä “möåt caái hön thöi” àùåt
trûúác mêëy chûä “vaâ khöng gò nûäa”, thò cuäng thöng minh
lù’m thay! thò múái noái àûúåc caái vö têån cuãa chuyïån àúâi vaâ
chuyïån têm höìn; ûác quaá, taåi sao sau “möåt caái hön thöi”
laåi phaãi ngûâng, phaãi dûát “vaâ khöng gò nûäa”; nhûng nghô
laåi, trûúác khi phaãi ngûâng, phaãi dûát “vaâ khöng gò nûäa”,
thò àaä coá “möåt caái hön thöi”; chaâng úi, chaâng nïn tûå an
uãi mònh, trong àúâi àaä dïî mêëy lêìn gùåp tiïn, chaâng laâ möåt
ngûúâi hûäu haånh, möåt ngûúâi diïîm phuác...
Àêy laâ baâi thú nhoã chó coá 5 àoaån, vaâo loaåi thêåt àaáng
yïu trong thú thïë gian; riïng töi, töi cûá caãm xuác maäi caái
ngên nga cuãa noá, yïu quyá maäi caái hònh thïí cuãa noá vúái
hai àiïåp khuác; baâi thú khöng coá cöët chuyïån gò hïët, möåt
viïåc úã trïn giaáp ranh cuãa thûåc vaâ hû, úã chöën xa kia... vaâ
khöng gò nûäa, thêåt laâ möåt thi sô taâi tònh!
*
* *
Thaáng mûúâi 1931, Nicöla Ghiden cho xuêët baãn möåt

têåp thú nhoã 56 trang, lêëy tïn laâ Songoro Cosongo
(Xönggörö Cöxönggö). Têåp thú àûúåc hoan nghïnh nhiïåt
liïåt. Möåt túâ baáo viïët: “Àêy laâ sûå kiïån nöíi bêåt hún caã vaâ
rúä raâng hún caã cuãa nùm 1931 úã Cuba”. Coá yá kiïën àûúåc
phaát biïíu: “Taác giaã àaä nhòn thêëy àiïìu maâ nhiïìu thïë hïå
thú trûä tònh àaä khöng nhòn thêëy: caái têm höìn ngûúâi göëc
da trù’ng àaä mêëy àúâi sinh àeã úã xûá nhiïåt àúái, caái têm höìn
ngûúâi lai da àen - da trù’ng phûác taåp múái meã... Giûäa boån
chuáng ta, chó coá Nicöla Ghiden àaä saáng taåo vaâ àaä khaám
phaá. Vêåy thò anh laâ hún caã möåt nhaâ thú lúán. Anh laâ nhaâ
thú cuãa Cuba, maâ naâng thú laâ ngûúâi lai”. Vaâ quñ nhêët àöëi
vúái Ghiden hùèn laâ bûác thû ngaây 8 thaáng 6 nùm 1932 maâ
Miguel de Unamuno, nhaâ vùn lúán Têy Ban Nha, nhaâ thú
vaâ nhaâ tiïíu thuyïët, gûãi àïën tûâ Madrid: “Tûâ khi töi nhêån
àûúåc vaâ àoåc - vûâa nhêån àaä àoåc ngay - quyïín Songoro
Cosongo, töi àaä àõnh viïët thû cho baån. Sau àoá, töi àaä àoåc
laåi - töi àaä àoåc cho baån beâ nghe - vaâ töi àaä nghe Garcia
Lorca noái vïì baån. Töi khöng nïn giêëu caái caãm tûúãng sêu
sù’c maâ quyïín saách cuãa baån àaä àïí cho töi...”.
Trong têåp naây, bao göìm caã chuâm thú Nhûäng “mötñp”
khuác “Xöng”, dûúái tïn chñnh, coá möåt tïn phuå: “thú lai”.
Trong lúâi noái àêìu, N. Ghiden viïët: “... Töi nghô rùçng möåt
nïìn thú baãn àõa taåi àêy seä khöng bao giúâ hoaân myä, nïëu
chuáng ta quïn ngûúâi da àen. Ngûúâi da àen - theo yá töi -
mang àïën nhûäng tinh dêìu rêët maånh cho caái töíng húåp
cöëcten(1) cuãa chuáng ta. Vaâ hai giöëng ngûúâi nöíi lïn hún caã
trong Àaão, bïn ngoaâi nhû laâ xa caách, nhûng giao nöëi vúái
nhau bùçng möåt möëi ngêìm, nhû nhûäng caái cêìu ngêìm kia
noá bñ mêåt nöëi liïìn hai àaåi luåc. Bêy giúâ àêy, tinh thêìn cuãa
Cuba laâ lai (mulata). Vaâ tûâ tinh thêìn ra àïën maâu da, seä
ài àïën möåt maâu sù’c sau cuâng. Möåt ngaây kia ngûúâi ta seä
baão: sù’c maâu Cuba. Nhûng baâi thú naây mong muöën thuác
nhanh cho ngaây êëy àïën”.
Trong nhûäng baâi baáo viïët ba nùm trûúác àoá, Nicöla
Ghiden àaä phaát biïíu vïì caái “vêën àïì lúán laâ sûå giao thiïåp
giûäa ngûúâi Da àen vaâ ngûúâi Da trù’ng úã Cuba”; öng daä
hoaân toaân tûå yá thûác àûúåc vïì sûá maång cuãa mònh: laâ bïnh
vûåc nhûäng ngûúâi cuâng chuãng töåc vúái mònh. Tûâ 1930, khi
nhaâ nhú Lanxtún Hugú (Langstún Hughes) tûâ nûúác Myä
sang thùm Cuba, Nicöla Ghiden àaä kïët möëi tònh baån
khöng phai vúái Hugú; àûúåc Ghiden phoãng vêën, Hugú àaä
cù’t nghôa taåi sao thú anh chó coá möåt chuã àïì, laâ loâng yïu
mïën ngûúâi da àen: “...Töi àaä hiïíu rùçng cêìn phaãi laâ ngûúâi
baån thiïët, laâ tiïëng noái, laâ cêy gêåy chöëng cuãa ngûúâi da
àen: phaãi laâ nhaâ thú cuãa hoå... Baån coá hiïíu khöng?” Vaâ
Ghiden bònh luêån thïm: “Vêng, töi hiïíu, vaâ töi caãm nghe
(1) Cocktail: (tiïëng Anh) pha bùçng nhiïìu thûá rûúåu khaác nhau, lêîn
nûúác àûúâng vaâ nûúác àaá.
tûâ àaáy têm höìn töi cêët lïn caái baâi thú maâ Hugú múã àêìu
cho têåp thú àêìu cuãa anh: ”Töi da àen, àen nhû ban àïm,
àen nhû nhûäng thùèm sêu cuãa Phi chêu cuãa töi..."
Nhêët àõnh laâ Ghiden hiïíu.
Baâi baáo àêìu tiïn, àùng ngaây 21 thaáng tû 1929, nhan
àïì laâ: Con àûúâng ài túái khu Haáclem(1) Ghiden nhêån thêëy
rùçng sau hai cuöåc caách maång chöëng Têy Ban Nha vaâ sau
khi àaä dûång möåt töí quöëc tûå do, úã Cuba vêîn coân töìn taåi
nhûäng sûå caách bûác chuãng töåc, mùåc dêìu Hiïën phaáp khùèng
àõnh sûå bònh àùèng cuãa caác cöng dên. Möåt traång thaái thûåc
tïë nhû vêåy coá thïí nhòn thêëy khù’p núi, trong phöë, trong
caác cuöåc khiïu vuä, úã hiïåu cù’t toác, luác ài daåo chúi, caác núi
àoá coá nhûäng khu daânh cho Da trù’ng, nhûäng khu àïí cho
Da àen. Nhûäng thaânh kiïën nhiïìu vö kïí àoá, cêìn phaãi súám
chöëng phaá ài, nïëu ngûúâi ta khöng muöën cho Hoân Àaão
chia reä ra, theo nhû hònh aãnh cuãa Huï Kyâ. “Dêìn daâ,
chuáng ta chia xa nhau trong nhiïìu laänh vûåc maâ àaáng leä
phaãi húåp nhêët; vaâ theo àaâ thúâi gian, sûå chia reä àoá seä trúã
thaânh sêu sù’c àïën nöîi seä khöng coân coá maãnh àêët àïí hoâa
giaãi cuöëi cuâng. Àoá laâ ngaây maâ möîi thaânh thõ Cuba - viïåc
gò cuäng coá thïí xaãy túái! - seä coá möåt ”Khu da àen", nhû úã
laáng giïìng phña Bù’c cuãa chuáng ta. Vaâ àoá laâ con àûúâng
maâ moåi ngûúâi, ngûúâi coá maâu da trù’ng nhû Joseá Marti
cuäng nhû ngûúâi coá maâu da sêîm nhû Maceáo, chuáng ta
phaãi traánh. Caái êëy, laâ con àûúâng khu Da àen Haáclem".
Trong möåt baâi sau àoá, Ghiden laåi nhêën maånh: Da àen
vaâ Da trù’ng cêìn phaãi saát caánh chen vai trong moåi núi
cöng cöång, cho duâ sûå coá mùåt cuãa ngûúâi Da àen coá thïí laâm
(1) Khu phöë ngûúâi Da àen úã Niu Ooác, naån nhên cuãa tïå phên biïåt
chuãng töåc úã Myä.
ngaåc nhiïn ngûúâi Da trù’ng. Àïí laâm gò? Àïí àaánh nhau
û? Tuyïåt àöëi khöng phaãi vêåy. Àïí nhù’c cho ngûúâi Da
trù’ng nhúá rùçng chuáng ta thêåt sûå laâ anh em cuãa hoå. -
Trong möåt baâi khaác, Ghiden chuã trûúng rùçng vùn hoáa
cuäng phaãi laâ möåt, cuãa caã nûúác, chûá khöng phaãi cù’t ra
laâm àöi; khöng nïn múã nhûäng túâ baáo riïng cho ngûúâi Da
àen, maâ lêåp nhûäng túâ baáo röång múã cho moåi ngûúâi, phuåc
vuå moåi ngûúâi. - Ngaây nay, ai àïën thùm nûúác Cöång hoâa
Xaä höåi chuã nghôa Cuba, nhêån thêëy sûå hoâa muåc giûäa caác
cöng dên nûúác êëy, khöng kïí maâu da trù’ng, hay àen, hay
“lai”, hùèn cuäng nïn nhúá cöng lao nhûäng chiïën sô àaä ài
trûúác phêën àêëu cho sûå hoâa muåc giûäa caác maâu da naây,
trong àoá coá thi sô Nicöla Ghiden.
Vaâ têåp thú Songoro Cosongo cuäng mang nhûäng yá tònh
röång lûúång naây, nhûng àïën àêy, gioång noái vûäng chaäi hún,
sù’c beán hún, nù’m chù’c hún cuöåc chiïën thù’ng cuöëi cuâng
noá seä laâm cho suåp àöí nhûäng thaânh kiïën vïì maâu da luác
àoá haäy coân rêët maånh úã Cuba.
Baâi thú múã àêìu têåp, Túái , coá möåt húi thú xöng xaáo vaâ
möåt höìn thú höì húãi, duâng thïí thú tûå do dïî diïîn àaåt maånh
meä möåt caái nhòn xa mú vïì tûúng lai:
Chuáng ta àang úã taåi àêy!
Lúâi noái êím ûúát àïën vúái ta tûâ caánh rûâng,
Vaâ mùåt trúâi moåc lïn bûâng bûâng trong
tônh maåch.
Nù’m tay chù’c nõch
vaâ cêìm maái cheâo....
... Baâi ca cuãa chuáng ta
nhû bù’p thõt dûúái laân da cuãa têm höìn,
baâi ca giaãn dõ cuãa chuáng ta...
... Caác àöìng chñ úi, chuáng ta àang úã àêy!

Dûúái aánh mùåt trúâi,
da àêîm möì höi cuãa chuáng ta seä phaãn chiïëu
nhûäng khuön mùåt êím cuãa keã thêët baåi,
vaâ ban àïm trong luác tinh tuá seä chaáy úã àêìu
nhûäng ngoån lûãa ta thù’p lïn,
thò tiïëng cûúâi cuãa chuáng ta seä moåc trïn nhûäng
söng ngoâi vaâ chim choác!
Baâi thú thûá hai, Baâi haát cuãa caái Tröëng Phi chêu, baáo
trûúác cho anh Da trù’ng cöë thuã biïët rùçng cuöëi cuâng sûå
bònh àùèng giûäa caác maâu da seä túái; caái tröëng Bongoá
(Bönggö) cuãa chêu Phi cêët tiïëng noái lïn:
- Anh chaâng úi,
röìi anh seä phaãi xin löîi töi
vaâ ùn chung bûäa ùn cuãa töi
vaâ anh seä nghe nhûäng leä phaãi cuãa töi
vaâ anh seä àêåp trïn mùåt da cuãa töi
vaâ anh seä khoaác tay töi ra àûúâng
vaâ anh seä àûáng úã caái núi maâ töi àûáng:
anh seä àïën tûâ thêëp maâ lïn chöî cao
búãi vò taåi àêy ngûúâi cao nhêët laâ töi!
Àiïím múái cuãa têåp naây, laâ tinh thêìn chöëng àïë quöëc.
Baâi Mña hïët sûác ngù’n goån, göìm coá böën cùåp hai cêu thú;
baâi thú naây phaãi coá möåt saáng taåo vïì cêëu truác thò múái
àûáng vûäng àûúåc; úã nguyïn vùn, trong möîi cùåp hai cêu
thú, taác giaã cho cêu trïn nhêët àõnh chó coá 3 tiïëng, vaâ böën
cêu dûúái phaãi tûúng xûáng nhau, cêu naâo cuäng mang caái
yá cuãa nhûäng traång tûâ chó chöî: trong, trïn, dûúái, vaâ ngoaâi.
Uêët hêån! baâi thú gêìm gûâ nöîi uêët hêån bõ neán laåi:
Ngûúâi da àen
gù’n mònh trong àöëng mña.
Tïn Yùngki
nhúãn nhú trïn àöìng mña.
Àêët múä mêìu

lùång nùçm dûúái àöìng mña.
Maáu thù’m àoã

chaãy ra ngoaâi chuáng ta.
Nhòn laåi vaâ àaánh giaá thú mònh sau khi viïët Nhûäng
mötñp khuác “Xöng” vaâ trong luác viïët Xönggörö Cöxönggö,
Ghiden coá noái: “Ngûúâi thi sô hùng lïn vò caái nhõp àiïåu vûâa
múái khaám phaá, àem neám tung nhûäng baâi thú cuãa mònh
cho gioá nhû nhûäng àöìng tiïìn, àïí àûúåc caái vui thuá nhòn
thêëy chuáng loáng laánh, bõ chaåm búãi aánh mùåt trúâi. Chó àïën
luác anh daä lúán lïn trong kñch thûúác nöåi têm, chó àïën khi
thên mònh anh àaä va chaåm cûåc hún vaâo cuöåc söëng, chó àïën
luác anh àaä khöí àau vaâ khoác, vaâ thêëy chung quanh anh
khöí àau vaâ khoác úã möåt àöå cao hún, thò anh múái seä coá thïí
ài ra biïín trïn chiïëc taâu cuãa mònh, noá trong chöëc laát naây
coân àung àûa úã núi khuêët gioá dûúái trúâi xanh...”
Ba nùm sau, 1934, vúái têåp thú Cöng ty hûäu haån Têy
ÊËn, con taâu cuãa Nicöla Ghiden àaä ra biïín. Vúái têåp thú
naây, maâ baâi chñnh yïëu vaâ daâi hún caã, laâ baâi thú “Cöng
ty hûäu haån Têy ÊËn” (tïn baâi thú lêëy laâm tïn saách),
Nicöla Ghiden àaä àûúâng hoaâng bûúác hùèn vaâo lônh vûåc thú
xaä höåi, vaâ àaä tòm thêëy truå cöåt cuãa höìn thú mònh, tû
tûúãng mònh, àêy laâ chuã àïì, àêy laâ àïì taâi lúán nhêët cuãa
mònh: chöëng chuã nghôa àïë quöëc.
Thúâi êëy, Cuba phaãi chõu nïìn àöåc taâi àêîm maáu nhêët úã
chêu Myä Latinh, cuãa tïn Machado; hù’n àaä biïën Cuba
thaânh núi khöí aãi cuãa nhên dên lao àöång. Caác nhaâ tuâ àêìy
ù’p chñnh trõ phaåm; noá duâng aám saát àïí hùçng ngaây thanh
toaán nhûäng ngûúâi chöëng laåi noá; trong nhiïìu nùm, Nicöla
Ghiden àaä nghe vaâ thêëy “khöí àau vaâ khoác loác chung
quanh mònh”. Thêët nghiïåp. Àoái. Höëi löå. Maäi dêm. Boác löåt.
Khuãng böë. Trûúác àoá, nhaâ thú chûa dêën vaâo chñnh trõ,
nhûng tai naån cuãa nhên dên trúã thaânh vïët thûúng cuãa
chñnh baãn thên mònh; nhaâ thú caãm thêëy cûá dêìn dêìn döìn
lïn úã cöí hoång mònh nöîi uêët hêån cuãa dên töåc; röìi möåt ngaây
kia, khuác haát bêåt voåt ra, khöng gò ngùn caãn àûúåc, chôa vaâo
caái beâ luä: nhûäng túâ rúát cuãa àïë quöëc vaâ boån àöìng minh cuãa
chuáng trïn Àaão. Phêìn àêìu têåp göìm 12 baâi thú leã àûúåc
àaánh giaá vaâo loaåi nhûäng baâi thú hay nhêët cuãa Ghiden.
Baâi Trong luác àang ài (àaä trñch) êm hûúãng cûá vang
vang ngay caã sau khi àaä chuyïín sang thú dõch. Baâi Khuác
haát hai öng töí noái chuã àïì lai hai giöëng ngûúâi úã Cuba,
mêëy trùm nùm buön baán, àaây aãi ngûúâi da àen, N.
Ghiden viïët rêët cö àùåc, khiïën ngûúâi àoåc phaãi àau àúán:
... Bao nhiïu taâu thuyïìn, biïët mêëy taâu thuyïìn
Vaâ ngûúâi da àen nhiïìu biïët mêëy!
Tïn laái buön ngûúâi da àen, roi cuãa noá chao öi!
Möåt têëm àaá àêìy maáu àöí lïå rúi,
nhûäng maåch maáu vúä, nhûäng con mù’t loâi,
nhûäng saáng súám röîng khöng,
nhûäng buöíi chiïìu nhaâ maáy,
Vaâ möåt gioång noái hung hùng quaát thaáo
àïën xeá raách tûúm caái lùång im.
Bao nhiïu taâu thuyïìn, biïët mêëy taâu thuyïìn
Vaâ ngûúâi da àen nhiïìu biïët mêëy!
mêëy cêu kïët thêåt taâi tònh; biïët bao giùçng xeá trong viïåc
lai naây, nûúác mù’t vúái nuå cûúâi, nhûng cuöëi röët laâ nuå cûúâi,
bùçng chûáng laâ coá töi àêy.
- Fïàïricö!
Facunàö! Caã hai võ öm choaâng nhau
Caã hai võ thúã daâi
Caã hai võ ngêíng hai caái àêìu to lúán;
Caã hai võ ngang nhau têìm voác,
dûúái boáng caác vò tinh tuá trïn cao;
caã hai võ têìm voác ngang nhau,
nöîi lo êu àen, nöîi lo êu trù’ng,
caã hai võ ngang nhau têìm voác,
naâo kïu la, naâo mú möång, naâo khoác loác, naâo
haát ca.
Naâo khoác loác, naâo haát ca.
Naâo ca haát!
Baâi Trúâi noáng coá möåt sûå haâm suác rêët cö àuác, möåt sûác
phaác hoåa khïu gúåi rêët maånh. Àuáng laâ buát phaáp cuãa thú,
têåp trung vaâo xuác caãm - Chuáng ta coá thïí tûúãng tûúång
àang úã trïn möåt con taâu saluáp nhoã, ài trïn möåt doâng
söng nhiïåt àúái.
Khñ trúâi noáng bûãa àïm ra.
Àïm chñn nhû rang, rúi xuöëng
trïn doâng söng.
Tiïëng kïu,
tiïëng kïu maát àïën thïë naâo trïn nûúác,
caái tiïëng kïu tiïëng thöët
cuãa àïm chñn hêìm.
Xin caác baån àoåc àûâng cûúâi töi. Töi cuäng rêët coá thïí cêìu
an, cûá dõch àuáng nghôa nguyïn vùn vaâ khöng cêìn àaâo
sêu trong vùn noái gò. Nhûng töi muöën phiïu lûu hún, àûa
mònh ài vaâo sêu hún, tòm hiïíu nguyïn vùn. Nhiïìu baâi
thú hiïån àaåi viïët theo löëi khïu gúåi, vaâ àïí cho ngûúâi àoåc
trïn cú súã khïu gúåi êëy, maâ hiïíu theo löëi, theo taång cuãa
mònh. Thuá thêåt rùçng baãn thên töi, lù’m khi töi àoåc möåt
baâi thú hiïån taåi cuãa nûúác ngoaâi ba, böën lêìn maâ coân chûa
nhêån chên àûúåc. Luác àoá, töi phaãi àoåc lêìn thûá nùm, thûá
saáu vaâ nhûäng lêìn êëy khöng phaãi döìn nhau trong möåt hai
höm, maâ coá thïí caách nhau haâng thaáng. Trûúác hïët, phaãi
noái ngay rùçng: àêy khöng phaãi loaåi thú bñ hiïím, thú tù’c
tõ, “siïu thûåc”, àêy laâ thú bònh thûúâng, nhûng taác giaã coá
caái saáng taåo, caái lyá thuá laâ muöën noái nhiïìu trong ñt cêu,
ñt chûä, nhû hoåa sô veä phaác; cho nïn ngûúâi àoåc cuäng nïn
coá caái vui thuá cao quyá, laâ caâng àoåc caâng hiïíu sêu hún
nûäa vaâo baâi thú, nhû caâng vûúåt qua voâng ngoaâi thò àïën
voâng trong, cuöëi cuâng nhêån chên àûúåc caã loäi cöët. - Vêåy
xin baån àoåc àûâng cûúâi töi, nïëu töi coá lêìm, coá hiïíu sai,
khi töi àïì dêîn baâi thú Trúâi noáng naây. Sau hai àoaån trïn
àêy, àïën àoaån thûá ba, thò xuêët hiïån tiïëng tröëng Phi
chêu, tiïëng tröëng cuãa nhûäng cuöåc muáa chung quanh lûãa,
trong àïm nhiïåt àúái noáng nhû rang, nhûäng mònh trêìn cûã
àöång oáng aánh möì höi:
Caái noáng àoã hoe cho ngûúâi da àen.
Tiïëng tröëng!
Caái noáng cho nhûäng mònh trêìn boáng nhoaáng.
Tiïëng tröëng!
Caái noáng vúái nhûäng lûúäi bùçng lûãa
trïn söëng lûng àïí trêìn...
Tiïëng tröëng!
Laåi trúã laåi khung caãnh nhiïåt àúái; vaâ tûâ àêy àïën cuöëi,
tiïëng tröëng khöng ra khoãi baâi thú nûäa, vò noá àaä cêìm
chõch cho caái àïm nöìng nhiïåt àúái röìi.
Nûúác coá boáng sao in
dêìm chên nhûäng cêy dûâa
tónh thûác.
Tiïëng tröëng!
AÁnh saáng cao cuãa nhûäng vò sao.
Tiïëng tröëng!
Tûâ àêy xuöëng, laâ caác baån àoåc coá thïí cûúâi töi. Búãi töi ûác
àoaán, ûúác àoaán, tûå giaãi thñch nghôa ngêìm cuãa caác cêu thú,
maâ ûác àoaán thò coá thïí nhêìm, vaâ cuäng coá thïí löë... - Trïn
chiïëc taâu saluáp nhoã ài trïn söng, trong àïm nöìng, nhaâ thú
tûúãng tûúång “àïm xuên ai dïî cêìm loâng àûúåc chùng”; maâ
àaä vaâo say sûa mï li röìi, thò “Cêy haãi àùng xa vúåi àaão
nghiïng”, nhû laâ mònh nhòn khi uöëng rûúåu; “Lûãa chaáy
trïn taâu! Lûãa chaáy trïn taâu!”, nhaâ thú hoám biïët chûâng
naâo; tûúãng tûúång nhû hai ngûúâi rò rêìm, ca dao Viïåt Nam
noái: “Gaái trai troâ chuyïån thêìm thò nhû cu àöi”, böîng, àïí
àaáp laåi möåt lúâi taán, lúâi bõa ruã ró naâo àoá, coá tiïëng thöët laâm
cho nhiïìu ngûúâi nghe thêëy: “Thêåt thïë aâ? Cuát ài! Taán doác!”,
röìi àoaån thú laåi kïët bùçng laão àaão, say sûa...
Cêy haãi àùng xa vúåi àaão nghiïng...
Tiïëng tröëng!
Lûãa chaáy trïn taâu! Lûãa chaáy trïn taâu!
Tiïëng tröëng!
Thêåt thïë aâ? Cuát ài! Taán doác!
Tiïëng tröëng!
Múâ múâ xaâo xaåc, trúâi lú mú...
Tiïëng tröëng!
Baâi thú kïët thuác hùèn bùçng sûå böëc lûãa. Taâu saluáp nhoã
cûá tiïëp tuåc ài, cho nïn, trïn söng, laåi gùåp nhûäng hoân àaão
beá; thò hoân àaão naâo cuäng
Nhûäng hoân àaão tröi nöíi,
tröi nöíi, nöíi tröi,
nöíi tröi toaân böëc lûãa!
Baâi Sensemaya, ta cuäng rêët nïn caãm thöng vaâ thûúãng

thûác, mùåc dêìu àoåc laå mù’t, nghe laå tai; vaã laåi, chuáng ta
àang coân úã trònh àöå nûúác nöng nghiïåp, chûa phaãi àaä
khöng thïí hiïíu möåt têm lyá nguyïn sú, chùèng qua vò möåt
têåp quaán naâo àoá maâ cùn baãn cuãa noá laâ sûå cêìu an thiïëu
àöång naäo, laâm cho chuáng ta nhêët kiïën àaä muöën mau
mau gaåt boã; nïëu vêåy thò caái voâng thêím myä, hiïíu biïët vaâ
thöng caãm cuãa trñ tuïå ta khöng thïí múã röång ra àûúåc, rêët
coá haåi cho sûå hoåc hoãi. Luác nhoã úã quï mònh Camaguêy,
Nicöla Ghiden àaä àûúåc nghe möåt baâi cuãa ngûúâi da àen
haát lïn àïí giïët rù’n; vïì sau, öng lêëy tûá úã àoá àïí viïët baâi
“Xenxïmayda” vúái nhûäng àoaån êm thanh nhû lúâi phuâ
chuá; caác dên töåc nguyïn sú duâng ma lûåc êm àiïåu cuãa caác
tûâ, nhû trong viïåc lïn àöìng, phuå àöìng úã nûúác ta; töi thêëy
baâi thú êm àiïåu Phi chêu naây coá caái duyïn cuãa noá:
Mayombï - bombï - mayombï!
Mayombï - bombï - mayombï!
Mayombï - bombï - mayombï!...
Xenxïmayda, nhòn kia, con rù’n,

Xenxïmayda.
Xenxïmayda, vúái àöi mù’t rù’n,
Xenxïmayda.
Xenxïmayda, vúái caái lûúäi rù’n,
Xenxïmayda.
Xenxïmayda, vúái caái miïång rù’n,
Xenxïmayda.
Baâi thú daâi nhêët, lêëy tïn àùåt cho caã têåp thú, laâ Cöng
ty hûäu haån Têy ÊËn; Àöng ÊËn ngaây xûa laâ nûúác ÊËn Àöå
trong chêu AÁ; bêy giúâ caác àaão trong quêìn àaão Øngtidaátx
(Antilles) cuäng laâ thûåc dên àõa, maâ laåi úã chêu Myä, cho
nïn goåi laâ Têy ÊËn, trong àoá coá àaão Cuba; nhûäng cöng ty
hûäu haån cuãa tû baãn, àïë quöëc laåi lêåp ra úã àêy, àang boác
löåt, khai thaác, àaân aáp, ùn cûúáp. Trong baâi thú daâi naây,
lêìn àêìu tiïn Cuba xuêët hiïån, Cuba sinh nuöi cêy mña vaâ
cuäng laâm nö lïå vò noá, cho noá; Cuba tiïn caãnh cho nhûäng
ngûúâi du lõch Huï Kyâ vaâ àõa nguåc cuãa ngûúâi da àen bõ
boác löåt. Baâi thú coá möåt sûác maånh cùm giêån töë caáo, vaâ
ngûúâi noái lïn laâ möåt ngûúâi thi sô Cuba, lai da àen - da
trù’ng, noái vïì mònh, vïì Töí quöëc Cuba bõ tuãi nhuåc, àêìy bi
kõch àaáng xoát thûúng cuãa mònh.
Öi Têy ÊËn! Nhûäng traái dûâa, thuöëc laá, vaâ
rûúåu maånh.
Àêy quêìn chuáng toác buâ rêu röëi,
àoã nhû àöìng, coá ûác triïåu àêìu, sûå söëng vaâo len loãi,
buân lêm lem khö nûát úã trïn da.
Àêy tuâ “banh”(1)
möîi ngûúâi mang xiïìng xñch úã àöi chên.
Àêy truå súã löë bõch cuãa nhûäng Túârúát vúái Cöng ty.
Àêy caái höì hù’c ñn vaâ nhûäng moã sù’t,
nhûäng àöìn àiïìn caâ phï,
nhûäng haãi caãng vúái bïën taâu, nhûäng taâu chúã hoãa
xa, àûúâng sù’t...
Àêy dên chuáng thûúâng thöët ön rai!(2)
maâ têët caã úã àêy meáo moá;
Àêy dên chuáng thûúâng noái Vïrï oen!(3)
maâ úã àêy têët caã chùèng ra troâ...
(1) "banh“ = bagne, núi caác ngûúâi tuâ khöí sai bõ giam.
(2) All right (tiïëng Anh) = àuáng caã.
(3) Very well (tiïëng Anh) = rêët töët.
Vaâ àêy, thêåt phi lyá! coá boån thanh niïn

mang hoa liïîu, huát thuöëc phiïån vaâ ma tuáy,
phö baây trûúác moåi ngûúâi nhûäng vi truâng bïånh
giang mai,
vaâ möîi tuêìn laåi diïån böå quêìn aáo múái...
Nhûng cuäng úã àêy, nhûäng ngûúâi cheâo trong
nûúác mù’t,
thaãm thûúng thay nhûäng ngûúâi bõ töåi àöì, thaãm
thûúng thay nhûäng ngûúâi bõ töåi àöì!
Nhûng trong khi gioång cuãa boån chuã, tiïëng cuãa chuáng
kïu nhû nhûäng roi ngûåa quêët, thò nhûäng ngûúâi bõ töåi àöì,
àang laâm viïåc khöí sai, cêët tiïëng lïn haát, mú vaâ tûúãng
tûúång àïën möåt ngaây traã hêåu vaâ giaãi phoáng, mai sau:
- Chùåt àêìu chuáng nhû laâ chùåt mña,

troác! troác! troác!
Àöët nhûäng cêy mña vaâ nhûäng àêìu
vaâ àïí cho khoái xöng túái mêy xanh,
seä luác naâo àêy? Seä luác naâo àêy?
Àêy dao chùåt mña vaâ lûúäi cuãa noá,
Àêy tay cuãa töi vúái dao chùåt mña,
vaâ àêy tïn chuã vúái töi,
Chùåt àêìu chuáng nhû laâ chùåt mña
àöët nhûäng cêy mña vaâ nhûäng àêìu
vaâ àïí cho khoái xöng túái mêy xanh...
Seä luác naâo àêy?
Nicöla Ghiden viïët nhûäng cêu naây khi àang úã dûúái

aách aáp bûác boác löåt, chuáng ta rêët hiïíu caái nöå khñ xung
thiïn cuãa nhaâ thú gù’n mònh laâm möåt vúái nhûäng “nö lïå
da àen”.
Caái àoái úã àêy àûúåc diïîn taã vúái möåt ngoâi buát rêët sù’c:
Caái àoái tiïën lïn dûúái nhûäng cöíng lúán

àêìy nhûäng àêìu ngûúâi vaâng voåt
vaâ nhûäng thên ngûúâi nhû ma;
noá ngöìi lò trïn nhûäng ghïë daâi
cuãa nhûäng cöng viïn thaânh phöë,
hoùåc laâ noá luác nhuác ngay dûúái aánh mùåt trúâi
ngay dûúái aánh trùng,
kiïëm tòm chuát rûúåu àùång may chi
laâm múâ mù’t vaâ quïn ài têët caã,
nhûng rûúåu êëy
coá quaán naâo baán thûá rûúåu êëy àêu.
Caái àoái cuãa quêìn àaão AÊngtidaátx,
nöîi àau cuãa miïìn Têy ÊËn ngêy thú!
Baâi thú daâi kïët thuác bùçng böëi caãnh thiïn nhiïn nhiïåt
àúái, löång lêîy êëm aáp àeåp àeä, nhûng taåo vêåt vö tònh, vö tònh
vúái nöîi ngheâo khöí hay laâ sûå xa hoa diïîn ra trong khung
caãnh cuãa noá. Trong khi êëy thò tuêìn dûúng haåm cuãa Huï
Kyâ ài quanh hoân Àaão, sùén saâng baão vïå caác túârúát:
Möåt ngoån lûãa rêët cao

chùåt àïm ra bùçng nhûäng lûúäi dao cuãa noá.
Ngêy thú, nhûäng taâu laá coå
gioång maâu vaâng noái chuyïån ngoåc ngaâ, laâ luåa,
hoa tai...
Möåt tuêìn dûúng haåm cuãa Húåp chuãng quöëc

ài qua.
Vaâ möåt tuêìn dûúng haåm khaác laåi ài qua nûäa...
Trúâi noáng. Nöîi àau. Niïìm SÚÅ HAÄI...

Möåt cêy dûâa. Möåt khuác haát. Möåt chiïëc taâu bay.
Tiïëng AÊnglï: Têy ÊËn. Tiïëng Têy Ban Nha:

laátx AÊngtidaátx.
Claude Couffon, khi trñch àoaån naây, kïí laåi rùçng sau
àoá, khi chûäa laåi baâi thú, nhaâ thú àaä àùåt vaâo möåt maâu hi
voång, vaâ thay cêu thú “Trúâi noáng, Nöîi àau, Niïìm SÚÅ
HAÄI...” bùçng möåt àoaån thú dûång hònh aãnh àêëu tranh vaâ
giaãi phoáng:
Chêìm chêåm, möåt baân tay bùçng àaá
kheáp laåi thaânh möåt quaã àêëm traã thuâ.
Möåt khuác Xöng trong treão vaâ sinh àöång ûúác mú
nöí toang trïn mùåt àêët vaâ mùåt biïín.
Mùåt trúâi noái vïì nhûäng caánh rûâng coá nhûäng haåt
tûúi xanh...
Tiïëng AÊnglï: West Indies (Ueátx Inài).
Tiïëng Têy Ban Nha: laátx AÊngtidaátx.
Thú Nicöla Ghiden nhû biïn niïn sûã cuãa àêët nûúác
Cuba trong giai àoaån taác giaã laâm thú.
Nùm 1937, Ghiden àûúåc múâi dûå Höåi nghõ do Liïn
àoaân caác Nhaâ vùn vaâ Nghïå sô caách maång Mïhicö triïåu
têåp, hoåp úã thuã àö nûúác naây. ÚÃ àêy, anh cho xuêët baãn têåp
thú Nhûäng baâi haát cho binh lñnh vaâ nhûäng khuác “Xöng”
cho khaách du lõch. Phêìn àêìu, “Nhûäng baâi haát cho binh
lñnh” àïì: “Kñnh tùång hûúng höìn cha, chïët búãi tay lñnh” -
Cha cuãa nhaâ thú, laâm thúå vaâng baåc, àaä tûâng sung vaâo
haâng nguä àöåi nghôa quên chiïën àêëu giaânh àöåc lêåp cho Töí
quöëc. Sau Chiïën thù’ng, öng trúã vïì, thöi nghïì thúå vaâng
baåc, vaâ thñch sang laâm baáo vaâ hoaåt àöång chñnh trõ, úã
trong phaái nhûäng ngûúâi dên chuã; trong cuöåc bêìu cûã, öng
àaä àûúåc bêìu laâm thûúång nghõ sô, vaâ laâm nhiïåm vuå êëy
trong 4 nùm; sau àoá, öng laåi trúã laåi viïët baáo, vaâ vò chñnh
quyïìn khöng tiïën böå, nïn baáo cuãa öng laâ túâ baáo àöëi lêåp.
Öng laâm thïm nghïì nhaâ in, sau khi àaä mua möåt xûúãng
in nhoã; Nicöla Ghiden kïí laåi: “... töi nhúá nhûäng ngaây cay
àù’ng do àúâi söëng kinh tïë bêëp bïnh cuãa gia àònh, nhúá caái
nhaâ in nhoã úã tónh leã, maâ anh töi vaâ töi laâ nhûäng ngûúâi
thúå duy nhêët, vaâ cha töi laâ chuã vaâ quaãn lyá”, thaáng ba,
nùm 1917, nhûng ngûúâi dên chuã àaä nöíi lïn, vaâ cha cuãa
nhaâ thú laåi úã trong haâng nguä nhûäng ngûúâi phiïën loaån.
Thêët baåi, öng ruát theo mêëy àöìng chñ; bõ lñnh cuãa chñnh
phuã bù’t gùåp, böë cuãa nhaâ thú àaä bõ saát haåi; caái nhaâ in
nhoã cuäng khöng àûúåc dung tha, bõ àêåp phaá tan naát búãi
quên àöåc taâi.
Phêìn I: Nhûäng baâi haát cho binh lñnh laâ nhûäng saáng
taåo trong thú binh vêån, thú nguåy vêån; chuáng ta tûâ trûúá
àïën nay nghe noái nhûäng truyïìn àún, nhûäng túâ baáo kïu
goåi binh lñnh àõch, nguyå, àaä mêëy khi àûúåc àoåc thú trong
loaåi naây, maâ laåi laâ thú hay. Nicöla Ghiden àaä tòm àûúåc
möåt gioång noái vúái binh lñnh nguåy nhû thïë, töi cho laâ rêët
sêu sù’c, rêët hiïåu quaã. Baãn thên Ghiden, böë àaä mêët vò
lûúäi lï vaâ àaån cuãa lñnh nguåy trong nöåi chiïën, vaâ hoaân
caãnh àùåc biïåt cuãa Cuba laâ: tûâ bao nhiïu lêu röìi, rêët
nhiïìu ngûúâi ài lñnh cho chñnh quyïìn phaãn àöång àïí àaân
aáp nhên dên, laâ cöåi nguöìn cuãa hoå. Trïn chuã àïì naây
Ghiden àaä xêy dûång möåt chuâm thú pha lêîn tiïëng gùçn
àau àúán vúái lúâi traách moác mïën thên, trong àoá coá tuyïn
truyïìn caách maång. Anh vúái töi cuâng laâ àêìu àen maáu àoã,
sao laåi nöìi da nêëu thõt: Anh lñnh úi,
Töi khöng hiïíu taåi sao anh laåi nghô

Rùçng töi àêy töi gheát thuâ anh
Chñnh trõ úã àêy hoáa thaânh tònh caãm nïìn taãng nhêët,
khöng nhûäng tònh nhên loaåi, maâ laâ tònh hûäu aái giai cêëp;
Ghiden dûåa trïn nïìn taãng àoá àùång maâ nguåy vêån. Vaâ nhaâ
thú daåy cho anh lñnh nguåy hoåc bù’n:
Anh lñnh úi, anh seä hoåc bù’n:
Anh àûâng laâm cho töi bõ thûúng.
Töi coân phaãi ài nhiïìu trïn àûúâng.
Bù’n lïn trïn, chûá àûâng bù’n xuöëng
Khi anh khöng muöën laâm töi bõ thûúng...
... Bù’n xuöëng dûúái khöng nïn.

Coá töi àang úã dûúái.
Phêìn II: Nhûäng khuác “xöng” cho khaách du lõch. Trûúác

khi caách maång thaânh cöng, hùçng nùm coá khoaãng 2 triïåu
ngûúâi Myä sang du lõch úã Cuba; àaão naây àaä bõ Myä biïën
thaânh nûúác àöåc canh mña, àaão naây coân bõ Myä biïën thaânh
chöën ùn chúi haânh laåc cuãa chuáng. Trong chuâm thú naây,
Ghiden àaä dûång nïn möåt nghïå sô da àen àaân ghita, Joseá
Ramoán Cantaliso trong khi àaân haát cho caác ngaâi khaách
du lõch Myä giaâu coá, anh baây ra cho hoå thêëy nöîi cú cûåc
cuãa quêìn chuáng Cuba, kïët quaã cuãa chuã nghôa àïë quöëc
Myä. Cuäng coá luác chaâng nhaåc sô da àen Cùngtalizö haát
nhû neám vaâo mùåt chuáng:
Caác anh chúá hoâng traã tiïìn àùång cho töi haát
nhûäng caái gò maâ töi chùèng haát àêu;
vaâ bêy giúâ caác anh phaãi nghe àêy
têët caã nhûäng gò maâ trûúác nay töi coân im tiïëng.
Ai khiïën caác anh úã trïn taâu xuöëng?
Xu cuãa caác anh, caác anh cûá tiïu,

Rûúåu cuãa caác anh, caác anh cûá nöëc,
Caác anh cûá mua traái “guyrö”(1) baãn xûá
nhûng töi,
caác anh àûâng hoâng mua chuöåc túá,
àûâng hoâng mua chuöåc túá,
àûâng hoâng mua chuöåc túá...
Niïìm vui sûúáng cuãa Nicöla Ghiden, laâ khi anh ài giûäa
phöë thuã àö Mïhicö, daáng hònh anh àaä trúã thaânh thên
thuöåc vaâ coá nhiïìu ngûúâi Mïhicö sang saãng chaâo anh
bùçng cêu: Chaâo chaâng Cùngtalizö! hoå àaä coi Ghiden laâ
chñnh Cantalizo, nhên vêåt anh saáng taåo; sûå thêåt, trong
thêm têm mònh, Ghiden mú ûúác trúã thaânh nghïå sô quêìn
chuáng, vaâ anh àaä mau choáng trúã thaânh nghïå sô quêìn
chuáng.
Cuäng trong nùm 1937 naây, xaãy ra nöåi chiïën Têy Ban
Nha. Quên phaãn caách maång cuãa Frùngcö têën cöng nûúác
Cöång hoâa Têy Ban Nha vûâa thaânh lêåp; chuáng noá àaä giïët
haåi nhaâ thú lúán Gaácxia Looácca (Garcia Lorca) úã taåi thaânh
Grúnaát; chuáng noá phun vaâo mùåt nhaâ vùn lúán Unamunö
khi êëy àaä giaâ: “Caái chïët muön nùm! Phaãi giïët trñ tuïå”.
Ngaây 27 thaáng tû 1937, chuáng noá nhúâ maáy bay Àûác quöëc
xaä neám bom thaânh phöë Gheácnica (Guernica) trong xûá
Baátxcú (Basque): 1654 ngûúâi chïët. - Ngay nhûäng ngaây
àêìu thaáng Nùm, Ghiden laåi bù’t àêìu viïët; Têy Ban Nha
quï hûúng Xeácvùngteátx, nûúác Têy Ban Nha anh chûa
biïët, nhûng anh yïu mïën xoát xa, tûâ Têy Ban Nha, nhaâ
vùn Unamunö àaä gûãi àïën lúâi chaâo têåp thú Xönggörö
(1) Guiro: thûá traái àùåc biïåt cuãa àêët nûúác Cuba, voã coá xú, laâm àûúåc
nhiïìu àöì vêåt.
Cöxönggö cuãa anh, khi noá ra àúâi; Lorca àïën La Havana

nùm 1930 vaâ Anbeácti (Rafaël Alberti) àïën nùm 1935, laâ
nhûäng baån thên thiïët cuãa anh. Anh viïët baâi thú Têy Ban
Nha, göìm böën “lo êu” vaâ möåt “hy voång”.
Trong “lo êu” àêìu, sau khi hoâa quaá khûá anh huâng vaâ
hiïån taåi anh duäng cuãa Têy Ban Nha, nhaâ thú àûa ngûúâi
àoåc nhòn thêëy nhûäng bi thaãm àang xaãy ra trûúác mù’t:
Àêy maáu cuãa Têy Ban Nha, maåch maáu haá ra,
nhên lïn vö haån!
Vaâ àêy laâ nhûäng con chim noá liïång trïn
nhûäng hoang taân,
vaâ àêy chuã nghôa phaát xñt vúái àöi böët noá
vaâ àêy nhûäng cêy àeân tù’t núi goác phöë;
àêy nhûäng nù’m tay giú lïn
vaâ nhûäng löìng ngûåc sùén saâng caãnh giaác;
àêy laâ nhûäng taåc àaån nöí trïn àûúâng nhûåa
giûäa nhûäng con ngûåa àaä chïët röìi;
àêy nhûäng gioåt lïå cuãa biïín,
nhûäng gioåt lïå röîng, mùån, vöî àêåp úã têët caã moåi
haãi caãng;
vaâ àêy nhûäng tiïëng kïu la voåt ra tûâ caác
laân möi,
vúái nhûäng con mù’t cùm giêån, nhûäng con mù’t
múã to
vaâ nhûäng caái nhòn bùçng àaá cûáng, bùçng
kim loaåi.
“Lo êu” 2 vaâ “lo êu” 3: nhaâ thú nhù’c àïën göëc rïî sêu
xa cuãa mònh, noái àïën hai doâng maáu húåp laåi úã trong baãn
thên mònh - doâng maáu da àen vaâ doâng maáu Têy Ban
Nha - vaâ thöët lïn quyïët têm cuãa mònh seä chiïën àêëu cho
àêët nûúác cuãa töí tiïn. Têy Ban Nha úi,
Hai doâng maáu cuãa anh, hai doâng maáu hoâa

möåt trong töi
búãi anh sinh ra chuáng, cho nïn chuáng tòm anh
maâ vïì laåi,
vaâ trïn nhûäng vïët lúã cuãa anh lêëp laánh, chuáng
gùång hoãi töi.
Nhûng töi seä thêëy boån àao phuã cuãa anh chïët
lï trïn àêët...
Trïn nuái xaám vaâ ài theo nhûäng àûúâng àêët àoã,
theo nhûäng àûúâng ài söi nöíi, töi muöën tûå
xeã mònh,
trong da töi raách naát cù’t nhûäng bùng àïí bùng
boá cho anh,
vaâ töi muöën xûúng töi trong böå àöåi anh
cêët bûúác.
“Lo êu” 4 laâ möåt tûúãng nhúá, möåt chûâng laåi trêìm ngêm
trong baâi thú àïí tûúãng niïåm àïën ngûúâi baån àaä qua àúâi,
àïën nhaâ thú kyâ diïåu Fïàïricö Gaácxia Looácca maâ Ghiden
àaä thêëy möåt lêìn úã La Havana, dûúái trúâi nhiïåt àúái, nay
àaä bõ bù’n chïët trong thaânh Grúnaát (Grenade) quï hûúng.
- Vúái “lo êu” naây, ngûúâi àoåc cuäng phaãi cú àöång vaâ taâi hoa
nhû ngûúâi viïët, àïí cho têm trñ mònh bay bûúám nheå
nhaâng; nhaâ thú Ghiden “múã cûãa baâi thú taám tiïëng” (cuãa
Têy Ban Nha), nhûäng thú taám tiïëng maâ chù’c hùèn Looácca
àaä laâm, vaâ hoãi:
Fïàïricö coá úã àêy khöng?
Vò Ghiden coi baâi thú Romance nhû möåt caái nhaâ, cho
nïn möåt con chim anh vuä trong caái nhaâ - baâi thú êëy àaáp:
- Anh êëy ài vù’ng.

Ghiden laåi “múã möåt caái cûãa thuãy tinh” (thú Lorca
trong saáng nhû thuãy tinh, höìn thú Lorca trong saáng
ngên vang nhû úã trong möåt caái nhaâ thuãy tinh) vaâ hoãi:
- Fïàïricö coá úã àêy khöng?
Möåt baân tay troã xa, àaáp laåi:
- Anh êëy ài vïì phña búâ söng.
ÚÃ àêy hû tröån lêîn vúái thûåc; ngûúâi àoåc chuáng ta cêìn
phaãi laâm quen vúái nhûäng buát phaáp khaái niïåm hoáa, trûâu
tûúång hoáa, àùång maâ coá thïí tiïëp nhêån röång ra vùn hoåc thïë
giúái, vùn hoåc chêu Êu, chêu Myä. Nicöla Ghiden cöët yá diïîn
àaåt möåt têm tònh, möåt xuác caãm: vù’ng veã, àòu hiu quaá,
khi maâ Lorca àaä ài maäi maäi röìi, cho nïn, mûúån möåt caãnh
thûá ba tiïëp theo: caái nhaâ möåt ngûúâi gitan, nghïå sô dên
gian du cû, chù’c hùèn àaä tûâng haát nhûäng ca khuác, nhûäng
baâi thú cuãa Looácca:
... Nhaâ tröëng khöng vaâ hiu quaånh,
vaâ nûúác ri ró thêëm ûúát vaách tûúâng;
núi giïëng nûúác khöng möåt chiïëc gaâu trïn
thaânh giïëng.
möåt khoaãnh vûúân chó àêìy thaåch suâng xanh.
... Vaâ con gioá àoã nöìng thaáng baãy

giûäa nhûäng hoang taân ïm aã tûå ru...
Têët caã 6 àoaån tûá tuyïåt naây laâ möåt tiïëng goåi: Fïàïricö
úi, Fïàïricö! vang vang thùm thùèm, tûúãng nhúá vö cuâng.
Buát phaáp Ghiden cöë gêy xuác caãm sêu sù’c vö haån, vaâ
Ghiden àaä àaåt. Chuyïín sang möåt ca khuác 4 cêu, Lorca
xuêët hiïån:
Nhaâ thú khi êëy möåt böng huïå trù’ng cêìm tay,
Anh mang nhiïåt tònh trong àöi mù’t;
nhûng hoa huïå böîng chöëc hoáa maáu àaâo,

vaâ maáu àaâo böîng chöëc thaânh caái chïët.
Àoaån thú kïët thuác “lo êu” laâ noái Lorca taái sinh. Thò
ra ban naäy, trong nhaâ ngûúâi Gitan vù’ng ngù’t, laånh
tanh, laâ búãi vò hoå bõ bù’t, bõ boån phaãn àöång bù’t giaãi ài.
nhûäng ngûúâi Gitan lï bûúác qua àêy,
tay cûáng àúâ vò troái caã hai tay,
“qua àêy” laâ hoå ài qua bïn möå Fïàïricö Looácca, àang yïn
nghó, trong thaânh Grúnaát,
dûúái göëc nhûäng cêy chanh bêng khuêng,
anh nùçm, thaánh thoaát, úã bïn àûúâng;
vùn Ghiden viïët nhû thïë, anh nùçm, thaánh thoát (dõch ra
tiïëng Phaáp: musical, àêìy nhaåc àiïåu). Chuáng ta rêët nïn
thûúãng thûác thú thïë giúái, àïí tham khaão àùång maâ hûúãng
thuå tinh hoa cuãa vùn hoáa nhên loaåi, thöng qua nhûäng
cung caách nêëu nûúáng úã trïn thïë gian röång lúán naây.
Vaâ nhên dõch thú Nicöla Ghiden cuãa Cuba, Nam Myä,
chêu Myä, töi cuäng nhêån thêëy caái phên vên cuãa töi khi
dõch thú chêu Myä, chêu Êu noái chung. ÚÃ àêy, caái chñnh
laâ thûúãng thûác tûá thú. Trïn thïë giúái hiïån giúâ, nhiïìu têåp
thú dõch in caã nguyïn vùn theo, thú dõch úã trang chùén,
thú nguyïn vùn úã trang leã, nhòn sang nhau, nïëu gêåp saách
laåi thò chêåp lïn nhau; tûác laâ ngûúâi dõch truyïìn àaåt têët
caã tûá thú, nghôa thú, trung thaânh vaâ àïí möåc, khöng diïm
duáa trau tria hoa hoeát; nïëu muöën dõch cho thêåt thoaát,
thaânh möåt saáng taác múái, laåi laâ vêën àïì khaác, vaâ laâm caách
khaác. Coá rêët nhiïìu trûúâng húåp maâ khi dõch thú laåi cöë eáp
vêìn vaâo, êën àiïåu vaâo, thò nhû thúå chuåp aãnh chûäa nhiïìu
quaá, àïën nöîi aãnh rêët xinh nhûng ngûúâi trong aãnh àaä
thaânh möåt ngûúâi khaác; úã àêy, ngûúâi dõch nïn truyïìn àaåt
cho àûúåc caái sûác maånh nöåi têm cuãa tûá thú vaâ caái nhaåc
àiïåu bïn trong cuãa têm tònh úã trong nguyïn vùn thò hún.
- Mùåt khaác, ngön ngûä cuãa caác nûúác chêu Êu, chêu Myä
nùång vïì phên tñch maâ cuäng hay trong phên tñch, ta cuäng
chùèng nïn àem xoáa múâ caác phên tñch ài, vaâ göåp chuáng
laåi cho thaânh ra töíng húåp. Nhû vêåy seä mêët caái hûúng võ
cuãa nguyïn vùn; töët hún, laâ ta nïn laâm quen, àoåc cho
quen löëi haânh vùn cuãa caác nûúác khaác; coân vùn cuãa ta, thò
tha höì maâ hònh thûác dên töåc. - Coá nhûäng àoaån thú maâ
Nicöla Ghiden duâng rêët nhiïìu têìng hònh tûúång: Chiïën sô
cöng àoaân Giïsu Mïnenàï bõ boån phaãn àöång giïët; tuy àaä
mêët, anh laâ bêët tûã;
Tiïëng noái cuãa anh êëy ài bïn caånh chuáng ta vaâ
öm riïët chuáng ta.
Vaâ nïëu chuáng ta eáp tiïëng noái êëy ra
nhû laâ möåt àoáa hoa thao thûác,
thò möåt nûúác mêåt àù’ng cay voåt toáe,
möåt muâi hûúng ûúát aát voåt tung,
möåt nûúác mêåt göìm nhûäng tûâ sù’c nhû gûúm
nhûäng tûâ êëy tòm ra trong gioá
caái con àûúâng cuãa tiïëng kïu,
tòm thêëy trong tiïëng kïu
caái con àûúâng cuãa àiïåu haát...
tiïëng noái àûúåc eáp ra - seä coá möåt nûúác mêåt - göìm bùçng
nhûäng tûâ sù’c beán - chuáng tòm ra trong gioá - con àûúâng
cuãa tiïëng kïu: 5 têìng hònh tûúång, àoá laâ chûa kïí hai hònh
tûúång àûa phöëi húåp thïm vaâo: “àoáa hoa thao thûác” vaâ
“muâi hûúng ûúát aát”; úã àêy, ta nïn múã röång thûúãng thûác.
- Caách saáng taåo hònh tûúång cuäng khöng quen thuöåc lù’m
àöëi vúái chuáng ta; cuäng vêîn gioång noái cuãa Giïsu Mïnenàï:
Möåt chêët àûúâng dûä döåi úã trong gioång quyïët liïåt
cuãa anh,
vúái aánh long lanh nhû chúáp trong àïm töëi,

lùn ài tûâ tïn Huï Kyâ naây àïën tïn Huï Kyâ noå.
do Mïnenàï laâ möåt laänh tuå cöng àoaân Kyä nghïå laâm
àûúâng, nhên àoá maâ duâng hònh tûúång chêët àûúâng trong
gioång noái, vaâ àûúâng coá caát cuãa noá, nhûäng haåt àûúâng caát
àûúâng kñnh, cho nïn noái “aánh long lanh”, do vêåy maâ noái
“nhû chúáp trong àïm töëi”; vaâ chêët àûúâng dûä döåi naây lùn
trïn caác tïn àõch...
Trúã laåi vúái baâi Têy Ban Nha vaâ “lo êu” böën, trúã laåi
vúái Looácca. Laâ möåt thi sô, cho nïn Lorca nùçm, thaánh thoát,
àêìy êm nhaåc, nhû möåt caái Ghita Têy Ban Nha (guitare
espagnole) chùèng haån. Nhûäng ngûúâi gitan bõ troái ài qua
àêy böîng nhiïn thöët kïu lïn: “Fïàïricö úi!”, vaâ bêëy giúâ
Fïàïricö coá àûáng dêåy maâ ài, nhêåp vaâo haâng nguä hoå...
Phêìn thûá nùm laâ möåt “hy voång”, múã ra möåt chên trúâi
Caách maång thaânh cöng, vaâ sang saãng möåt gioång anh
huâng ca.
... Töi, ngûúâi tûå do, töi kïu lïn rùçng töi seä ài
theo caác àöìng chñ,
rùçng töi seä bûúác theo nhõp cuãa caác baån,
giaãn dõ vaâ sûúáng vui,
duäng caãm, trong saåch vaâ yïn têm,
vúái caái àêìu töi toác xoùn, caái ngûåc töi da nêu,
àïí maâ cuâng vúái caác anh àöíi bùng àaån cho caác
suáng liïn thanh,
àïí boâ toaâi, nñn húi, nhõn thúã,
têån núi êëy, gêìn kïì caác baån,
têån núi kia, taåi chöî caác àöìng chñ hiïån giúâ àang
àûáng, vaâ chuáng töi seä àûáng ngaây mai,
vaâ dûúái möåt bêìu trúâi noáng boãng, bõ àaån
thuãng xuyïn,
àuác reân nïn möåt cuöåc söëng khaác, giaãn dõ vaâ

dïî daâng,
möåt cuöåc söëng khaác, tinh khiïët, giaãn dõ vaâ
dïî daâng,
úã àoá seä döåi vang gioång noái chuáng ta nhêët quyïët!
Thaáng 6 nùm 1937, Nicöla Ghiden nhêån àûúåc thû cuãa
Pablö Nïruàa múâi anh ài dûå Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá II
cuãa caác nhaâ vùn baão vïå nïìn vùn hoáa, sù’p hoåp úã Têy Ban
Nha. - Ghiden sang Phaáp trûúác, àïën Pari, àûúåc Nïruàa
àoán úã nhaâ ga. Ngaây 3 thaáng baãy, anh àïën thaânh phöë
Valùngxú (Valence) trïn àêët Têy Ban Nha, coá àaåi biïíu
nhaâ vùn 26 nûúác, vaâ lêìn àêìu, àûúåc chõu lûãa: dûúâng nhû
àïí àoán caác àaåi biïíu, taâu bay cuãa Frùngcö neám bom thaânh
phöë! Ban laänh àaåo Höåi nghõ coá: Anna Seghers, Andersen
Nexö, Mihail Kolstov, Julien Benda, Andreá Malraux....
Nhaâ thú Têy Ban Nha Øngtöniö Machaàö (Antonio
Machado) àoåc diïîn vùn, vaâ trûúác àêy 42 nùm, àaä àõnh
nghôa sûá maång cuãa nhaâ vùn, laâ laâm cho nhûäng ngûúâi
trong quêìn chuáng tûå yá thûác àûúåc caái giaá trõ cuãa hoå.
Nicöla Ghiden coá phaác hoåa Machaàö... “Daáng àiïåu khöng
chùm chuát àïën baãn thên, nhû àiïìu thûúâng xaãy àïën cho
nhûäng ngûúâi coá trêåt tûå trong trñ oác”.
Tûâ Valùngxú, Àaåi höåi chuyïín vïì thuã àö Maàrit

(Madrid); úã àêy, àûúåc “Töí chûác caác nhaâ vùn chöëng phaát
xñt” àoán tiïëp. Caác phiïn hoåp coá tiïëng àaåi baác àõch laâm nïìn;
chuáng àang têën cöng vïì phña gêìn thuã àö. - Sau höåi nghõ,
caác àaåi biïíu trúã laåi Pari; möåt cuöåc gùåp vúái cöng chuáng àaä
àûúåc töí chûác: trñ thûác, sinh viïn, cöng nhên. Phiïn àêìu,
Hùngrñch Man (Henrich Mann) nhaâ vùn lúán cuãa Àûác àang
lûu vong ngoaâi töí quöëc, àoåc diïîn vùn khai maåc: “Caác baån
àaä àïën Têy Ban Nha. Caác baån àaä àûúåc chñnh mù’t tröng
thêëy möåt dên töåc àang dêën mònh vaâo möåt cuöåc àêëu tranh
quyïët liïåt cho tûå do vaâ cöng lyá, bao boåc lêëy caác nhaâ vùn
cuãa hoå trong sûå kñnh mïën nhû thïë naâo”; vaâ Ghiden coá
phaát biïíu; phiïn thûá hai, caác diïîn giaã: Bertolt Brecht,
Aragon, J. R. Bloch, Julien Benda. Vaâ Ghiden laåi trúã sang
Têy Ban Nha, tham gia cöng viïåc cuãa “Töí chûác caác nhaâ trñ
thûác”, múã nhûäng cuöåc àoåc thú vaâ noái chuyïån cho caác chiïën
sô, viïët nhûäng baâi baáo vïì chiïën tranh; cuöåc tiïëp xuác vúái
quêìn chuáng nhên dên Têy Ban Nha àaä coá möåt aãnh hûúãng
quyïët àõnh àöëi vúái Nicöla Ghiden. Taåi Valùngxú, theo
gûúng Raphaen Anbeácti (Rapha ël Alberti) vaâ Mighen
Heácnanàï (Miguel Hernaández), Ghiden àaä xin gia nhêåp
Àaãng cöång saãn. - Muâa xuên 1938, nhaâ thú laåi vïì Pari. Röìi
anh àaáp taâu vïì Cuba.
*
* *
Nùm 1942, nhên dõp Nicöla Ghiden 40 tuöíi, àaä in laåi

têåp Xönggörö Cöxönggö vaâ möåt söë thú, giuáp cho moåi
ngûúâi nhòn laåi hún 10 nùm saáng taác cuãa nhaâ thú; baáo
Ngaây nay (Hoy) cú quan trung ûúng cuãa Àaãng cöång saãn
Cuba (söë ra ngaây 21-7-1942) àaä viïët: “Thú Nicöla Ghiden
àaä nhanh choáng trúã thaânh khuyïët danh, àïí hoáa nïn taâi
saãn cuãa nhên dên. Búãi vò, vúái nhûäng baâi thú naây, lõch sûã
nhên dên Cuba àaä bù’t àêìu àûúåc ghi cheáp. Caái khöng
may cuãa caá nhên naây, noá àöìng thúâi cuäng laâ niïìm tûå haâo
cuãa caã dên töåc, àïën vúái Nicöla Ghiden ngay tûâ nhûäng
ngaây töi nhêån thêëy thú öng nhû laâ möåt sûå ra àúâi cuãa thú
ca Cuba. Tûâ khuyïët danh àïën quang vinh, vaâ caái quang
vinh cuãa N. Ghiden àang trïn àûúâng laåi trúã vïì vúái àaåi
chuáng; thú N. Ghiden àang nûác tiïëng trong sûå khuyïët
danh”.
Nùm 1945, Ghiden quyïët àõnh lao mònh vaâo möåt cuöåc
viïîn haânh: thùm chêu Nam Myä, khöng phaãi ài theo löëi
cûúäi ngûåa xem hoa, maâ ài chêåm raäi, àïí thêëm mònh vaâo
caãnh vúái ngûúâi; àïën àêu, anh seä múã nhûäng cuöåc diïîn
thuyïët vaâ bònh thú àïí sinh söëng; vaã laåi, baån beâ àöng àaão
cuãa anh seä giuáp àúä anh.
Nhaâ thú thùm Vïnïduyïla vúái thuã àö Caracaát, úã laåi
nûúác naây 5 thaáng; anh thêëy caãnh möåt caái höì moåc àêìy
nhûäng thaáp khoan dêìu moã; caái nöîi khöí cûåc cuãa dên laâm
dêìu moã úã àêy laâm cho anh khöng khoãi liïn hïå àïën dên
laâm mña úã nûúác Cuba cuãa anh:
Caái dêìu moã àù’ng àoát laâm sao,
cha meå kiïëp!
chao öi, caái dêìu moã naây, sao maâ cay àù’ng,
cha meå kiïëp!
noá nghe muâi àûúâng mña cuãa Cuba!
Nhaâ thú sang nûúác Cölöngbi (Colombie); àïën thuã àö
Bögöta bùçng taâu bay, anh àaä gùåp caái reát vaâ caái sûúng múâ
cuãa nuái Øngàeátx (Andes), rêët khoá chõu àûång cho möåt
ngûúâi nhiïåt àúái; nhûng röìi àïën thaânh phöë khaác, bïn búâ
Àaåi Têy Dûúng, anh laåi gùåp laåi caái thïë giúái nhiïåt àúái
quen thuöåc; úã nûúác Cölöngbi naây, anh àaä ài ngûúåc doâng
söng Matàalïna (Magdalena), saáu ngaây trïn möåt chiïëc
taâu nhoã, “luön luön rûâng xûá Cölöngbi ài keâm, thónh
thoaãng cù’t quaäng búãi nhûäng caãng nhoã ngöìn ngöån nhûäng
laâ ngheâo khöí”:
Doåc theo doâng maånh söng Matàalïna

- cuäng àõnh laâm möåt biïín daâi àùçng àùéng -
nhûäng chiïëc àaão coá chim vaâ caát
àang kïu nhû quaå goåi öng mùåt trúâi.
Vaâ dêîn thuyïìn ài, ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc...
... Nhûäng caãng múã nhûäng caánh tay buöìn nùång!

Nhûäng àûáa treã con buång oãng dö ra,
vúái àöi mù’t saáng nhû aánh chúáp,
Caái àoái. Dêìu hoãa. Nhûäng àaân boâ...
Vaâ dêîn thuyïìn ài, ngûúâi laái thuyïìn àöåc möåc.
Dûâng möåt chùång úã Pïru, Ghiden àïën thaânh phöë

Xantiagö cuãa Chilï, taåi àêy Pablö Nïruàa àaä chúâ àoán.
Ghiden àaä thêm nhêåp àúâi söëng cöng nhên moã àöìng úã
Chilï; trong bûäa tiïåc tiïîn Ghiden do “Höåi trñ thûác” töí
chûác, Nïruàa goåi Töí quöëc mònh laâ “Caái phaáo àaâi lúán úã
Cûåc Nam cuãa nïìn tûå do trïn thïë giúái”, vaâ noái: dên Chilï
yïu mïën nhaâ thú Ghiden.
Sau khi thùm Urugoay, nhaâ thú àïën Buúnö Ïreátx
(Buenos Aires), thuã àö AÁchïntina. Taåi àêy, anh àaä cho
xuêët baãn têåp Khuác “Xöng” toaân veån, göìm nhûäng taác
phêím anh àaä viïët vïì trûúác, thïm nhûäng thú múái saáng taác
trong cuöåc ài thùm Nam Myä. Chuyïën du lõch naây daâi
roâng raä 27 thaáng (Ghiden coân thùm caã Braxin, Paragoay,
Bölivia).
Thaáng chaåp nùm 1947, àang úã Riö àú Janeyrö (Rio de
Janerio), thuã àö cuä cuãa Braxin, Ghiden àaä naãy tûá viïët
baâi thú Bi ca tùång Jù’ckú Rumanh (Jacques Roumain) laâ
nhaâ viïët tiïíu thuyïët cuãa àaão Haiti, mêët luác 37 tuöíi, baån
rêët thiïët cöët cuãa Ghiden, hai ngûúâi quen nhau tûâ 1938
taåi Pari; ba nùm sau khi Rumanh taå thïë, Ghiden thöët
lïn tiïëng kïu sêu sù’c tûå àaáy têëm loâng yïu thûúng baån
cuä. Jù’ckú Rumanh àaä tûâng goåi hoân àaão Haiti quï hûúng
cuãa mònh laâ möåt “nù’m rong biïín thêëm ûá maáu”, maáu cuãa
caã möåt lúáp dên da àen bõ nö lïå; muöën giaãi phoáng nhên
dên cuãa mònh, Rumanh, nhaâ viïët tiïíu thuyïët, àaä trúã
thaânh laänh tuå chñnh trõ vaâ nhaâ buát chiïën. Ghiden nhêët
quyïët rùçng sûå nghiïåp cuãa Rumanh seä àûúåc nöëi tiïëp, vaâ
baâi thú cuãa anh coá nhûäng àoaån thêåt haâo huâng:
Vêåy thò ta haäy ca haát, baån úi,
trong khi chuáng ta gñ naát caái roi
rúi tûâ tay cuãa tïn chuã nö bõ quêåt;
ta haát khuác ca trûúác ta chûa tûâng ai haát...
khuác ca nhuêìn nhõ êëy
giùng tûâ cöí hoång êm thêìm cuãa baån àaä úã bïn
kia thïë giúái,
túái tiïëng àöìng toáe maáu cuãa chiïëc keân haå giúái
cuãa töi!
Nùm 1948, Ghiden trúã vïì Cuba. Cuöåc tranh àêëu cuãa
nhên dên chöëng àïë quöëc Myä vaâ luä tay sai àang quyïët
liïåt. Boån phaãn àöång àang ra sûác khuãng böë caá nhên, cho
tay chên cuãa chuáng aám saát caác laänh tuå caách maång, caác
chñnh khaách tiïën böå. Laänh tuå cöng àoaân ngaânh àûúâng
Giïsu Mïnenàï (Jesus Meánendez), ngûúâi da àen, bõ möåt
tïn sô quan trong quên àöåi nguåy aám saát bùçng suáng luåc
taåi möåt thaânh phöë nhoã phña Àöng, àaão Cuba. - Mïnenàï
laâ con, laâ chaáu cuãa nhûäng ngûúâi da àen àaä tûâng lêåp cöng
trong chiïën tranh giaânh Àöåc lêåp, laâ phu chùåt mña, röìi laâ
thúå loåc àûúâng, múái 19 tuöíi, àaä laâ möåt ngûúâi dêîn àêìu rêët
coá uy tñn cuãa cöng àoaân àõa phûúng cuãa kyä nghïå mña. Bõ
tuâ trong phong traâo chöëng tïn àöåc taâi khaát maáu Machaàö
(Machado), anh vêîn tranh àêëu vaâ goáp phêìn laâm cho hù’n
suåp àöí; nùm 1936, anh trúã thaânh laänh tuå phong traâo úã
tónh; 1939, anh tham gia möåt caách quyïët àõnh vaâo viïåc
thaânh lêåp liïn àoaân cöng nhên mña; Liïn àoaân naây àaä
giaânh giêåt àûúåc tûâ tay boån àöåc quyïìn Huï Kyâ nhûäng
nhûúång böå quan troång vïì xaä höåi vaâ kinh tïë. Giïsu
Mïnenàï àaä laâ möåt laänh tuå toaân quöëc, àûúåc quêìn chuáng
nhiïåt liïåt uãng höå; trong nhiïìu nûúác chêu Myä, úã choâm àaão
Øngtidaátx, úã Chilï, úã Braxin... caác cöng àoaân vaâ Àaãng
cöng nhên àoâi hoãi, hoan nghïnh, chúâ àúåi Mïnenàï. Cuba
àaä bêìu anh vaâo Nghõ viïån. Giûäa luác êëy, thò boån phaãn
àöång heân nhaát àaä aám saát Mïnenàï trong thaânh phöë nhoã
Mùngzanidö (Manzanillo).
Nicöla Ghiden àaä àïí ba nùm àùång saáng taác baâi thú
Ca ngúåi Giïsu Mïnenàï. Baâi thú naây àûúåc nhiïìu ngûúâi
coi laâ taác phêím hay nhêët cuãa Ghiden; nhiïìu nhaâ phï
bònh nhêën maånh vïì tñnh caách àêìy chêët nhaåc cuãa noá; vïì
hònh thûác, àêy laâ möåt saáng taác àa daång nhêët cuãa nhaâ
thú, chen lêîn àiïåu thú truyïìn thöëng cöí àiïín vúái khuác
“Xöng” dên gian, thú chen lêîn vúái vùn xuöi, nhõp àiïåu
cêu thú àöíi thay möåt caách haâo hûáng, coá caã nhûäng chöî
Ghiden cho vaâo nhûäng yïëu töë phaãn laåi vúái thú: vñ duå thúâi
giaá lïn xuöëng cuãa caác cöí phêìn ngên haâng, taåo möåt khöng
khñ kim tiïìn àöåc aác.
Chuáng ta laåi nhêån thêëy buát phaáp rêët coá duyïn cuãa
Ghiden, ta coá thïí noái, khi àoåc nhûäng àoaån thú mai móa
àaã kñch cuãa Ghiden: - àêy laâ möåt Tuá Xûúng cuãa chêu Myä
Latinh, àaä nhû Tuá Xûúng àöí axñt vaâo nhûäng bûác biïëm
hoåa, axñt cùm giêån cù’n cho àïën ruöîng naát caái boån keã
thuâ. Tïn Quan Ba àaä aám saát Mïnenàï,
tïn Quan Ba kia kòa, àaån chò vaâ da thuöåc,

rùng choá nhoån, àaån chò vaâ da thuöåc, chên coá
moáng, möìm coá sûâng,
mù’t hoang daä ruá rûâng vaâ nhiïåt àúái,
chaång chên ngöìi trïn suáng noá, àûáa Quan Ba.
Nhûäng cêy mña thûúng yïu anh, goåi anh thêët thanh,
baáo cho anh biïët keã thuâ àang rònh nêëp haåi anh àoá,
nhûng Mïnenàï maãi bêån suy nghô, anh khöng ngúâ!
Hù’n úã àoá,
hai caánh muäi àaä phöìng lïn
àaánh húi thêëy nhûäng maåch maáu anh
gêìn caånh...
mù’t hù’n daán chùåt vaâo phöíi cuãa anh,
cùm thuâ cuãa hù’n chôa vïì gioång noái cuãa anh,
tïn Quan Ba chaång chên ngöìi trïn suáng noá.
Mïnenàï vêîn ài bùng qua mña, vúái têët caã têm höìn vô
àaåi, anh coá ngúâ àêu!
Böîng nhiïn, tiïëng nöí - cuãa thuöëc suáng,
Moáng vuöët giú ra quaâo - sau möåt tiïëng gêìm,
vaâ tïn Quan Ba - àaån chò vaâ da thuöåc -
tïn Quan Ba - rùng choá, àaån chò, da thuöåc -
hù’n ngêåp nguåa trong maáu anh,
trong maáu anh hù’n àaä chòm lõm.
Cuäng noái nhûäng yá tûúãng rêët phöí biïën cuãa chuáng ta,
Nicöla Ghiden vêîn coá caách àem möåt sûác lûåc rêët maånh meä
vaâo, àêy laâ trñch trong àoaån II, viïët bùçng vùn xuöi:
... Keã chïët, laâ àûáa söëng. Noá ài tûâ àïm àen naây sang
àïm töëi khaác, vaâ giú lïn trong khöng khñ caái nù’m àêëm
hùm doåa cuãa noá, àoång nhû nûúác ao tuâ. Keã chïët laâ àûáa
söëng. Nù’m àêëm bùçng buân vaâ bùçng nûúác bêín, nù’m àêëm
thöëi hoù’c nhû daå daây möåt con choá rûâng. Keã chïët, laâ àûáa
söëng. ÖÌ, baån khöng thïí biïët àûúåc coá bao nhiïu kyã niïåm
àaánh vaâo nhû bêëy nhiïu buáa nhoã vaâ àoáng nhûäng àinh
daâi vaâo hai thaái dûúng hù’n.
Giïsu Mïnenàï àaä àûúåc nêng lïn thaânh möåt biïíu
tûúång caách maång, möåt nhên vêåt thoaát ly vêåt chêët, ài
khù’p chêu luåc àõa, hoâa lêîn vúái moåi cuöåc àêëu tranh, moåi
niïìm thöëng khöí, moåi cûåc nhuåc cuãa ngûúâi da àen úã chêu
Myä, Mïnenàï söëng trong loâng moåi ngûúâi, laâ hi voång cuãa
Caách maång ngaây mai. Baâi thú kheáp laåi vúái hònh tûúång
Mïnenàï trúã vïì trong thù’ng lúåi; (ngêîu nhiïn maâ
Mïnenàï lêëy tïn thaánh laâ Giïsu, vaâ Giïsu úã àêy laâ möåt
chiïën sô):
Luác bêëy giúâ Giïsu seä àïën, vaâ ngûúâi seä noái,
vaâ ngûúâi seä noái:
- Haäy xem, àêy laâ àûúâng bêy giúâ khöng coá
nûúác mù’t.
Vaâ ngûúâi seä noái:
- Coá ta àêy, àûâng súå haäi nöîi gò.
Vaâ ngûúâi seä noái:
- Chuyïën ài thêåt àaä daâi vaâ con àûúâng thêåt àaä
gay go!
Möåt cêy to àaä moåc lúán lïn tûâ maáu cuãa
vïët thûúng ta chaãy.
Tûâ cêy naây möåt con chim haát khuác thiïìu ngúåi
ca cuöåc söëng.
Vaâ bònh minh baáo hiïåu úã tiïëng hoát lñu lo àêy.
*
* *
Coá thïí noái: bao truâm sûå nghiïåp saáng taác cuãa Ghiden
laâ trûä tònh vaâ àaã kñch. Àaã kñch àïí maâ trûä tònh; vaâ biïët
bao húi thúã trûä tònh trong nhûäng hònh tûúång àaã kñch!
Trong Bi ca xûá Cuba (1955), noái àïën nhûäng quan
quyïìn baãn xûá, “khi àù’c chñ thò àêët laâm nïn buåt”:
... chuáa tïí phuâ du vaâ quan quyïìn böìi bïëp,
noá böîng phònh ra, vaâ lïn, lïn, lïn vuát,
nhûng túái töåt cao, luác noá aánh lïn,
thò hïåt nhû möåt chiïëc diïìu àuång túái mêy xanh,
noá cuäng böîng àûát giêy êåp xuöëng,
êåp xuöëng vúä úã trïn taãng àaá,
thêy ma khöng baâi diïîn thuyïët, thêy ma khöng
vaãi liïåm mònh.
Vaâ àêy con diïìu hêu haáu ùn,
bao nhiïu moáng thoåc vaâo tim con vêåt chïët;
àêy viïn tûúáng àeo àêìy lon, huên chûúng
kñn ngûåc,
chùèng nöí phaát suáng naâo maâ cuäng lïn àûúåc
àaâi vinh...
Kïí ra, Nicöla Ghiden cuäng viïët vïì nhûäng àïì taâi múái,
nhû chuáng ta, nhûng anh àaä thïm vaâo möåt caái gò àoá, laâm
cho thú anh phên biïåt. - Trong Bi ca gûãi Emmeát Tin
(1956), möåt em beá nhoã Da àen 14 tuöíi, bõ möåt nhoám ngûúâi
Da trù’ng bù’t ài vaâ giïët chïët, nhaâ thú àaä rêët thên tònh
múâi con söng khöíng löì lúán lao khöng biïët bao maâ kïí, haäy
nhòn thi haâi em beá nhoã xñu; àêy khöng phaãi laâ àïí tûúng
phaãn giûäa lúán vaâ nhoã, maâ chñnh àïí töåi aác cuãa boån phên
biïåt chuãng töåc rung vang lïn àïën mûác gêìm vang:
Öi con söng Mixitxñpi cao tuöíi
öi vò vua, öi söng lúán dûúái rûâng sêu,
haäy dûâng laåi àêy àoaân soáng nûúác boåt xao,

cöî xe maâu phúát xanh maâ Àaåi dûúng laâ ngûåa keáo:
haäy nhòn caái thên mònh maãnh deã êëy,
chuá thiïn thêìn bõ saát haåi coân mang úã àöi vai
hai vïët seåo chûa haân cuãa àöi caánh vûâa múái ruång
haäy nhòn khuön mùåt êëy vúái àûúâng neát khuêët röìi,
bõ àaánh vúä bùçng nhûäng hoân àaá nïån,
vúái nhûäng àoân bùçng chò, vúái nhûäng àoân bùçng àaá,
vúái nhûäng àoân bùçng chûãi ruãa, vúái nhûäng àoân
bùçng àaá...
Taâi thú vaâ têëm loâng cuãa Nicöla Ghiden daânh möåt
maãng rung àöång sêu sù’c, êu yïëm cho treã con. - Anh
thûúng yïu têët caã nhûäng em nhoã ngheâo khöí trïn àúâi naây,
khöng phên biïåt maâu da, búãi úã nhûäng thaânh phöë lúán taåi
nûúác Huï Kyâ chùèng haån, coá rêët nhiïìu treã em da trù’ng
àoái raách. Rêët caãm àöång, niïìm gù’n boá cuãa Hai àûáa treã
naây, möåt da àen, möåt da trù’ng, gù’n boá búãi caái daå daây
leáp keåp; tuy nhiïn, khi chuáng lúán lïn, khöng biïët keã da
trù’ng coá tûå sûåc nhúá mònh laâ maâu da thûúång àùèng, àïí röìi
khöng thên thiïån nûäa vúái ngûúâi baån tûâ nhoã da àen?
... Hai àûáa treã ùn maây
Thên hònh àêìy gheã lúã,
Cuâng ùn möåt àôa chung
Nhû hai con choá àoái
Têët caã nhûäng gò thûâa
Maâ baân ùn quùèng laåi;
Hai treã êëy kïì bïn:
Möåt thùçng trù’ng, möåt thùçng àen.
... Bêy giúâ chuáng gù’n boá

Nhû hai con choá thên
Xoù’n xuyát úã bïn nhau

Möåt con àen, möåt con trù’ng.
Röìi khi cuöåc àúâi àïën,
Giúâ àaä àiïím lïn àûúâng,
Liïåu chuáng coá ra ài
Nhû hai ngûúâi thên thiïån
Möåt da àen, möåt da trù’ng?
Trong Möåt khuác “Xöng” cho caác em beá àaão AÊngtidaátx,

Ghiden noái theo têm höìn treã con, nûãa hû nûãa thûåc, vûâa
noái thûåc vûâa noái chúi - vaâ úã àêy khöng chó nhûäng laâ
“khuác haát hai öng töí”, maâ laâ khuác haát “möåt baâ töí vaâ möåt
öng töí”:
... Sau laái möåt chõ da àen,
chuá Têy Ban Nha àùçng muäi;
lûúát túái con thuyïìn lûúát túái;
böìng chúã hoå ài.
... Möåt àaåi baác bùçng suác cuâ laâ

àaä bù’n vaâo thuyïìn àang lûúát;
thuyïìn bù’n laåi bùçng àaåi baác
trù’ng toaát bùçng àûúâng.
... Chõ da àen túái neáp gêìn

chuá Têy Ban Nha phña trûúác;
lûúát túái, con thuyïìn lûúát túái
böìng chúã hoå ài.
Khi nhaâ thú Haát ru àaánh thûác em beá da àen, àuáng laâ
haát ru, Ghiden cho chen vaâo cöcö = traái dûâa, vaâ cacao =
traái laâm ra suác cuâ laâ, àïí lêëy hoa quaã vaâ lêëy êm thanh,
röìi tiïëp theo, anh cho chen vaâo cachö, cachaxa, hoaân
toaân àïí lêëy êm thanh cho baâi ru thïm ngoåt ngaâo; tuy
nhiïn khi kïët thuác, vêîn khöng boã qua chuã àïì lúán cuãa
Nicöla Ghiden: chöëng chuã nghôa àïë quöëc; àaánh thûác em
beá theo nghôa àen, vaâ àaánh thûác ngûúâi da àen theo nghôa
boáng:
... Da àen, em beá da àen
tim xinh vaâ toác xoù’n,
àûáng dêåy, ài ra phöë,
búãi mùåt trúâi choái gù’t röìi;
dêåy àaä tónh, em noái nghe
em nghô gò trong oác?
- “Öng chuã haäy chïët rêëp,

y chïët chaáy rang ài!”
Àaä khöng coân möåt ai
trïn giûúâng, úã trong bïëp...
Cöcö, cacao
cachö, cachaxa,
àûáng dêåy, em beá da àen,
búãi mùåt trúâi àaâ choái gù’t.
Nùm 1949, Nicöla Ghiden àïën Niu Ooác (Huï Kyâ) dûå
Höåi nghõ vùn hoáa vaâ khoa hoåc baão vïå hoâa bònh. Sau àoá
nhaâ thú ài Pari, röìi sang Tiïåp Khù’c, vaâ tûâ nûúác naây, anh
lêìn àêìu tiïn ài thùm Liïn Xö - Anh laåi trúã vïì töí quöëc.
Ngaây 10 thaáng ba nùm 1952, Batixta theo lïånh Myä laâm
àaão chñnh, khuãng böë moåi ngûúâi tiïën böå. Nhûäng thaáng
àêìu, boån phaãn àöång coân àïí cho Ghiden àûúåc yïn, nhûng
nùm 1953, khi anh ài Chilï àïí dûå Höåi nghõ Vùn hoáa, thò
chuáng cêëm khöng cho nhaâ thú vïì laåi trong nûúác. Tûâ àoá
cho àïën 1959 anh söëng lûu vong. Tûâ Chilï, anh ài
Braxin, röìi ài Trung Quöëc, ài Mïhicö, ài Guatïmala, trúã
laåi Mïhicö, röìi ài thùm Thuåy Àiïín, vaâ ài thùm Liïn Xö

lêìn thûá hai. Nùm 1954, Nicöla Ghiden àûúåc tùång giaãi
thûúãng Hoâa bònh thïë giúái. Thaáng giïng 1955, anh laåi àïën
Pari. Claude Couffon kïí: “... tûâ luác êëy bù’t àêìu tònh baån
cuãa chuáng töi. Töi vûâa múái dõch möåt tuyïín thú cuãa anh,
têåp thú àêìu tiïn cuãa anh bùçng tiïëng Phaáp: Nhûäng ca
khuác Cuba; anh rêët höì húãi thêëy quyïín saách nhoã êëy àûúåc
hoan nghïnh”. Ghiden úã taåi trung têm Khu phöë Latinh,
cho àïën nùm 1958. Taåi àêy, anh chuêín bõ cho têåp thú
Con böì cêu mang caánh bay cuãa nhên dên. (Têåp thú naây
àûúåc xuêët baãn úã AÁchentina cuöëi nùm 1958).
Ngûúâi dõch nhûäng thú cuãa Nicöla Ghiden ra tiïëng
Phaáp laåi kïí: - Coá nhûäng buöíi chiïìu, böîng nhiïn anh noái
vúái töi: “Ngaây mai mònh ài àêy”. Vaâ anh àoåc lïn tïn möåt
thaânh phöë xa: Stöëckhön, Beáclin, Xöphia, Praha, Bucareátx,
Vaácxövi, Mascúva. Luác trúã vïì, anh hiïën cho töi möåt öm
nhûäng túâ giêëy: “Naây, cêåu coá thïí dõch caác caái naây”. (Baâi thú
Baãn tònh ca nhoã úã Plöàñp àûúåc saáng taác nhên möåt chuyïën
ài nhû thïë, úã Bungari). “Töi nhúá rêët roä caái buöíi chiïìu anh
lùång leä àûa cho töi mêëy túâ giêëy maâ túâ àêìu mang möåt caái
tïn rêët àún giaãn: Bi ca xûá Cuba. Ngay nhûäng cêu thú àêìu,
nöîi àúán àau àaä buâng ra da diïët:
Cuba! nhûäng cêy panma bõ baán,
öi mú möång bõ xeá phanh,
baãn àöì àau àúán: àûúâng vaâ quïn laäng...
Vaâ töi cuäng thêëy laåi anh, möåt ngaây trûúác lïî Thiïn
chuáa giaáng sinh 1957, anh trao cho töi baãn Nhúá vïì
Camaguêy. Mêëy höm trûúác àoá, anh àaä têm sûå vúái töi
rùçng anh caãm nghe ngaây höåi heâ àïën gêìn, möåt caách àau
àaáu. “Khi töi thêëy caác cûãa hiïåu thù’p àeân saáng choang
vaâ ngûúâi ta chen nhau trûúác caác tuã kñnh, thò töi tûå caãm
thêëy mònh caâng àún àöåc”. Àïí xua nöîi khöí, anh vûâa múái
viïët baâi thú tûå truyïån hay nhêët cuãa anh:
... Töi tûå thêëy mònh bûúác ài àùång maâ tòm laåi
trong sûúng mai möåt thaânh phöë thên thûúng,
mù’t múã thêåt to maâ laåi kheáp mñ mú maâng;
möåt àûúâng phöë töi laåi men theo quanh quêët
giûäa kyã niïåm böån bïì nhúá vïì tuöíi nhoã cuãa töi...
... Töi vûâa bûúác ài, töi àang úã laåi

taåi àêy, vúái thaânh phöë cuãa töi.
Töi lùån nguåp úã àêy, trong boåt soáng naây.
Töi ngaã lûng úã àêy, trïn aáng coã naây.
Töi àïën ca haát úã àêy, dûúái nhûäng àaám mêy naây
bïn caånh nhûäng chiïëc ghita xanh run rêíy...
*
* *
Höì Chuã tõch cuãa chuáng ta, sau ngaây Caách maång
thaáng Taám 1945 thaânh cöng, nhên caãm ún ngûúâi tùång
cam, àaä viïët baâi thú vúái cêu kïët thuác: Phaãi chùng khöí
têån àïën ngaây cam lai. - Ngaây “cam lai” cuãa Nicöla
Ghiden, laâ ngaây 31 thaáng chaåp 1958, caách maång Cuba
thaânh cöng, nghôa quên cuãa Fidel Castro chiïën thù’ng
hoaân toaân, chñnh quyïìn caách maång chên chñnh àûúåc
thaânh lêåp. Caái rñu rñt nhûäng ngaây àêìu, thaáng àêìu, nùm
àêìu khi Töi coá (tïn möåt têåp thú cuãa Ghiden, 1963), khi
nhên dên coá têët caã, coá chñnh quyïìn, caái rñu rñt cuãa “caái
thuúã ban àêìu dên quöëc êëy”, chuáng ta nïn hûúãng thuå möåt
lêìn nûäa vúái Nicöla Ghiden, vúái nhên dên Cuba, qua vùn
cuãa Claude Couffon kïí laåi caái Ngaây 25 thaáng giïng 1963
anh àïën La Havana.
“... Truå súã Höåi Nhaâ vùn laâ möåt ngöi nhaâ lúán hiïån àaåi,
chung quanh coá nhûäng cêy quyá laå vaâ hoa. Töi àaä khöng
tin trûúác cho Ghiden biïët viïåc töi àïën La Havana, vaâ töi
yïu cêìu ngûúâi nûä àiïån thoaåi viïn baáo tin àún giaãn laâ ”coá
möåt ngûúâi baån Phaáp". Àêìu dêy bïn kia, töi nghe thêëy
gioång trêìm trêìm cuãa anh: “Ai? Cö baão laâ ai?”. Töi cêìm lêëy
maáy vaâ tûå noái tïn mònh. Möåt tiïëng kïu ngaåc nhiïn.
“Couffon! Cêåu úã àêy, àêëy aâ. Lïn nhanh ài!” Töi bûúác trïn
nhûäng bêåc tam cêëp trù’ng, lúán, vaâ thêëy Ghiden àang ài
xuöëng àoán töi. Anh khöng thay àöíi. Trong böå quêìn aáo maâu
“ghi” (xaám) nhaåt àaâng hoaâng vúái maái toác sù’c baåc chaãi
tûúm têët, daáng anh rêët treã mùåc dêìu caái tuöíi saáu mûúi.
Töi phaãi giaãng cho anh taåi sao töi àïën àêy, vaâ töi theo
anh thùm caác núi: caác vùn phoâng, caác phoâng diïîn thuyïët,
caác phoâng khaách sang troång. Nhûng caác beâ baån àaä àïën
gêìn, nhûäng baån cuä maâ töi rêët sûúáng vui àûúåc gùåp laåi:
Retamar, Reneá Depestre, Mariano... Töi chûa àûúåc gùåp laåi
Ghiden tûâ caái höm àaä lêu êëy - 5 nùm röìi! - maâ caãnh saát
úã Phaáp, tûå nhiïn vö cúá, àaä yïu cêìu anh rúâi khoãi àêët
Phaáp...
Nhûäng kyã niïåm xêëu êëy àaä múâ ài. Ghiden quaâng caánh
tay anh dûúái caánh tay töi:
- Àïën àùçng naây, chuáng ta ài ùn trûa.
Anh vûâa noái vûâa cûúâi vúái töi rùçng bêy giúâ anh coá “laái
xe vúái ö tö” cuãa mònh..."
Àaáp möåt cêu hoãi cuãa Clöëtàú Cuápphöng, Ghiden nhù’c
laåi: Maäi túái ngaây 24 thaáng giïng (quên àöåi caách maång
keáo vaâo thuã àö ngaây 1 thaáng giïng) sau bao nhiïu quanh
quêët truåc trùåc, anh múái túái La Havana; taâu bay àïën súám
quaá, cho nïn àoán úã sên bay, chó coá vúå nhaâ thú vaâ vaâi ba
ngûúâi baån cuä.
“- Nhûäng caãm tûúãng àêìu tiïn cuãa cêåu khi gùåp laåi La
Havana?
“- Mònh àaä söëng 6 nùm xa Cuba. Ra ài, Àaão àang úã
dûúái sûå aáp chïë cao àöå, vaâ trúã vïì, Àaão àang úã trong tònh
hònh caách maång cao àöå. Sau möåt cuöåc lûu vong daâi nhû
vêåy, mònh cûá muöën nhòn laåi têët caã cuâng möåt luác. Mònh
bõ thu huát möåt caách khöng cûúäng àûúåc vò nhûäng phöë xaá
àêìy traân böå àöåi rêu ria vaâ nhaä nhùån. Àiïìu gêy êën tûúång
maånh nhêët cho mònh, laâ nhên dên vûâa höì húãi laåi vûâa
bònh tônh, hoå khöng coá möåt haânh àöång voä lûåc naâo àöëi vúái
nhûäng keã àaä theo Batñtxta. Àoá laâ luác maâ Fiàen Catxtrö
möîi ngaây noái tûâ hai giúâ chiïìu àïën hai giúâ saáng khöng
nghó, luác maâ caác cuöåc diïîu haânh lêu mûúâi, mûúâi hai giúâ.
Mònh àaä ài khù’p nûúác vaâ thùm nhûäng núi caách maång àaä
baám truå vaâ phaát triïín, àùåc biïåt laâ daäy nuái Sierra
Maestra. ÚÃ àêy, mònh àaä viïët mêëy baâi thú. Röìi thò mònh
laåi vïì laåi chöî cuä cuãa mònh úã túâ baáo ”Ngaây nay" (Hoy) maâ
mònh àaä goáp sûác dûång lïn, nùm 1938. Hiïån giúâ, mònh
viïët cho baáo Hoy möîi ngaây möåt baâi bònh luêån thúâi sûå.
- Cêåu àûúåc bêìu laâm Chuã tõch Höåi Nhaâ vùn tûâ bao giúâ?
- Nùm 1961, sau Höåi nghõ caác Nhaâ vùn vaâ Nghïå sô
lêu böën ngaây tûâ 18 àïën 22 thaáng taám. Vaâi tuêìn trûúác àoá,
chuáng töi àaä coá ba cuöåc gùåp vúái Fiàen Catxtrö vaâ
Àooácticötx (Dorticos, chuã tõch Nûúác), hai àöìng chñ àaä
triïåu têåp têët caã caác trñ thûác àïí nghe hoå trònh baây caác vêën
àïì cuãa hoå, nhûäng khoá khùn, nhûäng than phiïìn, nhûäng
nguyïån voång cuãa hoå. Fiàen àaä kïët thuác caác cuöåc gùåp êëy
bùçng möåt baâi noái chuyïån vïì sau àûúåc xuêët baãn dûúái nhan
àïì: “Noái chuyïån vúái trñ thûác...
Ghiden ngûâng noái, vò ngûúâi chuã khaách saån vûâa mang
àïën cho chuáng töi “bûäa ùn Cuba”. Àêy, àûång trong
nhûäng baát àêët traáng men, caác thûác ùn: khoai lang, cúm
lêîn vúái àöî àen, chuöëi nêëu, thõt lúån hong khoái, rau caâ
chua xanh, vaâ traáng miïång laâ kem traái cêy. Ghiden chùm
soác: “Khöng biïët cêåu coá ûa caác thûá naây hay khöng...”
- “Coá chûá! Coá chûá!...”
...
Viïåc trúã vïì Cuba coá möåt taác àöång thay àöíi gò trong
saáng taác cuãa cêåu?
- Nhiïìu lù’m. Trûúác Caách maång thaânh cöng, thú cuãa
mònh ca haát möåt hy voång. Bêy giúâ, thú mònh ca haát möåt
thûåc tïë, àoá laâ nhûäng sûå viïåc cuãa caách maång. Trûúác mù’t,
phaãi baão vïå Caách maång chöëng keã thuâ bïn ngoaâi, vaâ cuãng
cöë Caách maång úã bïn trong. Nhûäng baâi thú mònh viïët hiïån
nay cöë gù’ng laâm viïåc êëy...
- Hiïån giúâ, cêåu duâng caác hònh thûác thú naâo laâ chñnh?
- Mònh khöng tûâ boã hònh thûác ca nhaåc dûåa trïn nhõp
àiïåu dên gian. Nhûng ngön ngûä cuãa mònh hiïån nay trûåc
tiïëp hún. Dô nhiïn mònh khöng muöën rúi vaâo diïîn thuyïët,
hö haâo hay laâ vêìn veâ dïî daäi. Vñ duå mònh khöng boã àiïåu
“Xöng”, nhûng mònh coân nhúá àïën caác khuön, caác thïí thú
khaác nûäa, nhû: thú mûúâi cêu, thú taám tiïëng (romance),
thú traâo phuáng ngù’n. Coân thú tûå do thò ñt duâng hún...
- Vaâ thïí “bi ca”?
- Mònh àaä bù’t àêìu viïët, àaä lêu röìi, hai baâi “bi ca”,
nhûng chûa laâm xong. Möåt baâi viïët vïì Cienfuegos, liïåt sô
hy sinh cho caách maång Cuba, vaâ baâi nûäa viïët vïì Conrado
Beánitez, chiïën sô treã chöëng naån muâ chûä, bõ boån phaãn caách
maång aám saát möåt caách àï heân. Thónh thoaãng, mònh cuäng
viïët nhûäng khuác thiïìu ca mang tñnh caách cuãa chñnh
quyïìn, nhû baâi ca Caãi caách ruöång àêët...
- Bùçng loâng chûá?
- Nhû cêåu thêëy àêëy!
Ghiden cûúâi phaá lïn:
- Ài vúái mònh, mònh seä àûa cêåu ài thùm thaânh phöë
cuä. Àûáng trïn thïìm khaách saån, hai tay bù’c laâm loa, nhaâ
thú goåi to:
- Àanien úi, Àanien!
Phöë vù’ng. Àöìng chñ laái xe Àanien vaâ chiïëc ö tö ài
àùçng naâo röìi? Khöng. Khöng. Tûâ möåt phöë lên cêån, xe vaâ
laái àang lûúát ài túái, ung dung. Naâo chuáng ta ài!"
Nhaâ thú Nicöla Ghiden hiïån giúâ laâ UÃy viïn Trung
ûúng Àaãng Cöång saãn Cuba, Chuã tõch Höåi Vùn nghïå
Cuba.
Gêìn àêy nhêët (9/79) chuáng ta vui sûúáng àûúåc tin
Ghiden àaä àûúåc tùång giaãi thûúãng quöëc gia vïì vùn hoåc cuãa
nûúác Panama.
Sau têåp Töi coá, Ghiden àaä cho xuêët baãn têåp Vûúân
Baách thuá lúán vaâ têåp Baánh xe rùng cûa. Thú Ghiden vêîn
söi nöíi nhû thúâi anh 30 tuöíi, luön luön àûáng úã caác muäi
nhoån àïí ûáng chiïën, vaâ bao giúâ cuäng coá sûå saáng taåo cuãa
tònh caãm.
Trong têåp Vûúân Baách thuá lúán, Nicöla Ghiden vêîn taâi
hoa. Vûúân baách thuá naây coá möåt khöng hai úã trïn thïë giúái,
hoaân toaân tûâ trñ tûúãng tûúång giaâu coá vaâ múái laå cuãa thi
sô maâ ra. Nhûäng con vêåt trong naây laâ Bom nguyïn tûã, laâ
Baäo, laâ Mêy, laâ caái Àoái, laâ con Söng, laâ caái Ghita...; nhaâ
thú duâng nhûäng chûä, nhûäng hònh tûúång vûâa húåp cho con
thuá, con vêåt, vûâa húåp vúái àïì taâi. Caái con vêåt K K K (Klu
Klux Klan) chùèng haån, Àaãng “ba K” cuãa boån phên biïåt
chuãng töåc úã Myä, chuyïn thiïu söëng ngûúâi da àen, thò “Noá
thuöåc loaâi ùn thõt - vïì àïm noá ruá rêët dai - Búãi thiïëu bûäa
ùn hùçng ngaây - bùçng thõt da àen nûúáng... Cho noá ùn laâ
möåt vêën àïì - nan giaãi!” Nhûng vúái “con” hay “caái” Ghita,
thò “Cö ta coân ñt tuöíi, múái àang têåp bay thöi”, búãi tiïëng
àaân bay ài, bay xa, “Nhûng traái laåi àaä haát ca thaânh
thaåo”, khi nghe bïn caånh mònh, caác àiïåu muáa nöíi lïn àêåp
caánh, vöî nhõp... Vaâ nhûäng “con” Söng úã trong chuöìng
rù’n, thò treã con chúi àuâa neám vö cho chuáng nhûäng chiïëc
àaão “vaâ nhûäng con söng khaác”, búãi söng nhoã àöí vaâo söng
to; àïën muâa mûa, luä, söng “nuöët têët caã, phònh nhanh”
tûúãng nhû sù’p vúä (vúä àï, vúä búâ), nhûng “böîng chöëc laåi lúâ
àúâ nguã”, khöng xö vúä búâ, maâ con söng ta laåi chaãy thêåt
lêìm lò. - Àïën nhû con Gaâ giêëy, bùçng maãnh giêëy gêëp laåi
thaânh hònh con gaâ maái, thò mêëy cêu thú thêåt dïî thûúng,
dêîu sao thò noá cuäng laâ möåt giöëng, cuäng chiïëm möåt
chuöìng:
Möåt mònh, trong chiïëc chuöìng tñ hon
nguã lim dim
caái con
Gaâ bùçng Giêëy.
Trong lúâi noái àêìu têåp Vûúân Baách thuá lúán , Ghiden
viïët: “ÚÃ thúâi àaåi ngaây nay, nhûäng khuác ca yïu thûúng tûâ
Viïåt Nam noáng boãng, tûâ Viïåt Nam àau thûúng vaâ sêu
sù’c àaä àïën núã trïn möi caác nghïå sô - chiïën sô; nhûäng
khuác ca tûúi maát nhû aánh trùng trïn mùåt höì lùång leä êëy
seä àûúåc nhûäng ngûúâi anh huâng àoåc bïn ngoån lûãa höìng
àïm àöng”. Nùm 1970, Nicöla Ghiden àaä sang thùm Viïåt
Nam; töi coân nhúá Huy Cêån vaâ töi àûúåc hên haånh hûúáng
dêîn nhaâ thú lúán nhêët cuãa chêu Myä Latinh ài daåo chung
quanh Búâ Höì Hoaân Kiïëm, chen lêîn vúái dên ta trong àïm
Quöëc khaánh 2-9 nùm êëy. Chuáng ta rêët caãm àöång àoåc cuãa
Ghiden baâi thú Baác Höì, vaâ Baâi thú nhoã tùång Viïåt Nam
bõ àïë quöëc Myä xêm lûúåc:
Ngûúâi du kñch tûå do kia, ngù’m vaâ bù’n tin,
giïët àuáng.
Cao maáy bay haå bùçng àaåi baác, suáng trûúâng.
Nhanh lûúäi gûúm böí khöng khñ maáu loang.
Töi nhòn ra àùçng xa, nhòn; nhòn têån àùçng
ngaái (1), nhòn!
Àêìu muäi lûúäi lï thùèng àûáng, laâ chiïën thù’ng...
Xïda Vadïhö (Ceásar Valleájo) ngûúâi Pïru, àaä mêët vúái
Pablö Nïruàa (Chilï, àaä mêët), vaâ Nicöla Ghiden laâ ba
nhaâ thú lúán nhêët àaä xêy dûång nïìn thú ca chñnh trõ cuãa
giai cêëp vö saãn úã chêu Myä Latinh.
Thú Nicöla Ghiden laâ loaåi thú noái nhûäng vêën àïì lúán
cuãa möåt nûúác, cuãa möåt chêu àaåi luåc, cuãa caã nhên loaåi,
maâ mang hûúng võ caá thïí hoáa àïën cao àöå cuãa möåt baãn
lônh nhaâ thú, nhaâ thú êëy laâ möåt ngûúâi göëc Da àen -
Cuba, mang têm höìn ngûúâi da àen, àem àïën caái húi thúã
cuãa vùn hoáa da àen.
Thú Nicöla Ghiden laâ loaåi thú úã lêu, úã maäi trong trñ
nhúá, trong nöîi nhúá niïìm yïu cuãa ngûúâi àoåc. Nhûäng ngaây
(1) Ngaái: nghôa cuäng nhû xa; úã Nghïå Tônh noái: xa ngaái.
naây, ta àang nêng cao caãnh giaác, sùén saâng àaánh traã
maånh meä boån baânh trûúáng Bù’c Kinh, nïëu chuáng laåi têën
cöng nûúác ta, chuáng ta thêëy nhûäng àoaån thú viïët tûâ 1937
cuãa Ghiden trong baâi Têy Ban Nha vêîn giûä veån caái tûúi
treã nguyïn sú:
Nhûäng àïë giaây ta cûáng, khua vang,
noái vúái caánh rûâng: “Àêy laâ tûúng lai cêët bûúác!
Boáng chuáng ta seä lêîn vaâo xa xùm...
Àoaân chuáng ta lêìm lò mêët huát,
nhûng úã chên trúâi, gioång chuáng ta seä vuát
ngên rung lïn nguyïn veån nhû mú:
... Chuáng ta têët caã àïìu thuöåc àûúâng,
vaâ suáng chuáng ta böi múä àuã:
chûâ maâ caánh tay ta sù’p sùén:
ta lïn àûúâng!
Haâ Nöåi, thaáng 6 - thaáng 9-1979
TRÚÂI MÖÎI NGAÂY LAÅI SAÁNG VAÂ ÀÊËT NÚÃ HOA

(Lúâi giúái thiïåu “Tuyïín têåp Huy Cêån” - NXB Vùn hoåc 1985)
Nùm 1959, têåp thú Trúâi möîi ngaây laåi saáng ra àúâi, 13
nùm sau Caách maång Thaáng Taám. Roä raâng laâ viïåc laâm
thú àêu coá dïî, àêu coá phaãi luác naâo cuäng “mù’n”, viïåc khúãi
àöång àïí tûâ quyä àaåo naây sang quyä àaåo khaác, laâ vêët vaã
gian lao; cêìn phaãi kiïn trò múái àïìmarï, noái nhû caác anh
cöng nhên, múái “àïì” àûúåc. Sûå thay àöíi theo khaáng chiïën,
sûå hoâa mònh vaâo quêìn chuáng nhên dên tñch luäy dêìn
trong anh caán böå cöng taác úã A.T.K. trung ûúng trong
rûâng Viïåt Bù’c, taåi Ban thöng tin thaáng taám (Phuã Chuã
tõch), Ban kiïím tra 12 (Phuã Thuã tûúáng), taåo dêìn möåt sûå
lûúång biïën thaânh chêët; vaâ cuöëi nùm 1958, saáu thaáng vïì
thêm nhêåp giûäa cöng nhên vuâng moã Höìng Gai - Cêím
Phaã àaä cho Huy Cêån möåt chuâm thêåt múái, Têåp thú Vuâng
Moã 15 baâi, laâm noâng cöët cho quyïín thú Trúâi möîi ngaây laåi
saáng 56 baâi tñch tuå trong 13 nùm.
Nhûäng con ngûúâi, chêët ngûúâi cöng nhên xuêët hiïån
trong thú Huy Cêån, giaãn dõ, trong saáng, nhû möåt laân gioá
àêìu: chõ Minh Têm:
Con gaái Haãi Ninh
Ài laâm thúå moã
- Ai àûâng coá khinh -

Maånh nhû cêìn gioá
Anh Phoâng, vúái caái cuöëc chim àaä àêëu tranh chöëng thùçng
xïëp Têy:
... Maây khöng bûãa, tao bûãa
Vaâo àêìu maây, àêìu maây.
Mù’t anh trûâng naãy lûãa
Àöët höìn vña thùçng Têy.
Sûå nhuá mêìm cuãa caái múái, 26 nùm vïì trûúác
(1958-1984), thêåt àaáng caãm àöång, vaâ thêåt hûáa heån. Phaãi
noái rùçng sûå giaác ngöå caách maång, àúâi söëng hiïån thûåc, cuå thïí
vaâ húi söëng cuãa quaãng àaåi nhên dên laâm ra lõch sûã, àöëi vúái
chuáng töi, lûáa thi sô tûâng laâm thú trûúác Caách maång Thaáng
Taám, àaä taái taåo, taái sinh chuáng töi, cho chuáng töi möåt tuöíi
treã thûá hai. Khi àaä taái taåo röìi, thò cuäng nhû hoåa sô Tö
Ngoåc Vên, vaâo khoaãng 1953-54, khi veä nhûäng nöng dên
trong Caãi caách ruöång àêët vaâ nhûäng kyá hoåa trïn àûúâng ài
lïn mùåt trêån Àiïån Biïn Phuã, trûúác luác anh hy sinh, àaä
vûâa diïîn àaåt àûúåc caái phêëp phúái long lanh cuãa têm trñ
trûúác cuöåc àúâi múái, maâ laåi qui naåp àûúåc caái mûúåt maâ tònh
tûá trong neát buát, noá laâ àùåc àiïím, hûúng võ cuãa tranh Tö
Ngoåc Vên thúâi trûúác. Cêu luåc baát 1958 cuãa Huy Cêån coá
gên cöët cuãa àúâi söëng lao àöång:
Trïn àeâo thu túái àïm qua
Saáng lïn têìng àaä khö ba döëc treâo.
Trúâi thu caái nù’ng trong veo.
Con àûúâng raáo hoaãnh chaåy àïìu chuyïën xe.
“Daám xin àûâng lêëy laâm chúi”, bêy giúâ caác baån thú treã
viïët nhûäng cêu thú hiïån thûåc nhû vêåy möåt caách thoaãi
maái dïî daâng vaâ àöi khi laåi coân laåm phaát chuát àónh,
nhûng daám xin àûâng coi thûúâng sûå phêën àêëu trêìy trêåt
luác trûúác cuãa möåt lûáa thi sô chuáng töi. Nïëu chuáng töi
khöng coá caái “trúã laåi cuöåc àúâi”, thò cuäng chùèng coá sûå ra
ài, sûå tung caánh múái naâo nûäa caã.
Àöìng thúâi vêîn cûá “suy tûúãng” theo löëi cöë hûäu cuãa Huy
Cêån, khi nhòn möåt Vïåt laá trïn than:
Hai trùm leã triïåu nùm röìi,

Cêìm than maâ tûúãng laá cûúâi giao hoan.
Ta cêìm aãnh laá mún man,
Nhúá rûâng, nhúá nhûåa muâa xuên thuúã àêìu.
Trong voâng trúâi àêët sinh sau,
Ta giaâu tuöíi laá, ta giaâu tuöíi than...
Moán quaâ àùåc biïåt vuâng moã Höìng Gai - Cêím Phaã cho
vaâo tuái thú Huy Cêån laâ baâi Àoaân thuyïìn àaánh caá; lúâi thú
doäng daåc, àiïåu thú cêët tiïëng lïn haát, coá caã tiïëng “goä
thuyïìn”; húi thú vûâa kim, búãi khöng khñ laâm ùn phêën
chêën, vûâa cöí, cöí thïí, cöí àiïín, nhûäng vêìn trù’c àûa sûác
döåi, sûác maånh cho baâi thú; tûâ thûåc tïë, nhûng khöng àoáng
khung trong thûåc tïë, maâ xuêët phaát, maâ mú möång, roä
raâng laâ trong cêu chuyïån àaánh caá naây, coá àõa võ cuãa
biïín, cuãa mùåt trúâi, cuãa gioá, cuãa trùng, cuãa khöng gian to
röång, cho àïën mù’t nhûäng con caá maâ cuäng “huy hoaâng
muön dùåm phúi”; baâi thú lùåp laåi nùm lêìn chûä “haát”, thûåc
chêët laâ möåt baâi ca saãng khoaái, phöëi húåp nhaåc àiïåu vúái
nhûäng àöång taác döìn dêåp múã ra bùçng mùåt trúâi xuöëng biïín,
àoáng laåi bùçng mùåt trúâi àöåi biïín maâ lïn; úã giûäa laâ: caâi
then, sêåp cûãa, ra khúi, cùng buöìm, dïåt biïín, daân àan thïë
trêån, àïm thúã sao luâa, keáo lûúái xoùn tay, lûúái xïëp buöìm
lïn röìi, “àoaân thuyïìn chaåy àua cuâng mùåt trúâi” maâ trúã vïì:
Mùåt trúâi xuöëng biïín nhû hoân lûãa.

Soáng àaä caâi then, àïm sêåp cûãa,
Àoaân thuyïìn àaánh caá laåi ra khúi,
Cêu haát cùng buöìm cuâng gioá khúi.
Haát rùçng: caá baåc biïín Àöng lùång,
Caá thu biïín Àöng nhû àoaân thoi
Àïm ngaây dïåt biïín muön luöìng saáng,
Àïën dïåt lûúái ta, àoaân caá úi!...
... Caá nhuå caá chim cuâng caá àeá,
Caá song lêëp laánh àuöëc àen höìng,
Caái àuöi em quêîy trùng vaâng choáe,
Àïm thúã: sao luâa nûúác Haå Long...
Chuâm thú khaáng chiïën úã giûäa têåp. Kyã niïåm nhûäng

caãnh vêåt 35 nùm trûúác vêîn coân thêëm thña vaâo têm tònh:
Ai vïì Mai Lônh, Truác Sún,

Nhúá xuên böën baãy xanh rúân baäi ngö;
Söng quen nhúá caã bïën àoâ,
Nhúá khi bïën àaá xe boâ kïu vang.
Quï hûúng hoa gaåo huy hoaâng,
Buöíi àêìu khaáng chiïën xuên sang bïën naây.
Con chim cuãa chiïën khu Viïåt Bù’c, nhûäng nùm thaáng
àêìu tiïn nghe noá, quïn sao àûúåc:
Ngûåa vïì chiïìu thoùn thoù’t chên bon

Ài xuöëng luäng sêu heo huát,
Àaä laåi: bù’t cö troái cöåt!
Caái ba lö möåt nûãa möì höi,
Trûa thaáng nùm phûúång àoã böìi höìi,
Dûúái suöëi soãi lùn trù’ng muöët,
Chim laåi: bù’t cö troái cöåt!
Möåt nùm sau, têåp Àêët núã hoa (1960) coân coá 9 baâi thú
Vuâng Moã, vaâ trong 24 baâi thú vuâng moã naây, Huy Cêån múã
ra cho mònh löëi thú kïí chuyïån, khöng phaãi bùçng luåc baát
nhû trong thú truyïìn thöëng, maâ bùçng “thú múái” tûác laâ
thú 8 chûä, vúái yá thûác cuãa ngûúâi cöång saãn:
Öi! Kïí laåi bao giúâ cho hïët
Nhûäng haânh àöång anh huâng, nhûäng hy sinh
oanh liïåt
Cuãa nhên dên, cuãa caác chõ, caác anh
Cuãa nhûäng con ngûúâi thûúâng goåi vö danh
Anh taâi Laåc, baác phúã Cêìu, (Tiïëng saáo) anh Àiïìu muâ:
chuyïån nhûäng nhên vêåt anh huâng quêìn chuáng, Sêåp loâ Caái
Àaá: möåt chuyïån cùm thuâ trûúác Caách maång, àaä àûúåc kïí goån
lúâi, döìn neán, vúái nhûäng chi tiïët, àïí cho sûå viïåc tûå noái; töi
nghô rùçng trong caách kïí chuyïån naây, Huy Cêån àaä hoåc buát
phaáp cuãa Vichto Huygö, vaâ àoá laâ vinh dûå cho anh. Höìn
thú Huy Cêån, maâ möåt xuác caãm chñnh, laâ vuä truå, nhû buöìm
àûúåc gioá, vúái kyã nguyïn du haânh vuä truå do Liïn Xö múã ra;
Huy Cêån àaä coá nhûäng cêu thú súám nhêët:
Haånh phuác dêîu chûa troân Traái àêët,
Ngûúâi vaâo vuä truå múã thïm xuên...
... Baát ngaát àûúâng ài muön thïë giúái
Ga àêìu vuä truå: Maåc Tû Khoa
Vuä truå bao göìm thiïn nhiïn, thiïn nhiïn trïn Traái
àêët, thiïn nhiïn trïn Töí quöëc; chuáng ta seä thêëy caái dêy
àaân keáp Thiïn nhiïn - Vuä truå naây giùng trong suöët caã
thú Huy Cêån.
Ngûúâi àang yïu daám thêëy:
Anh thûúng em anh giù’t
Gûúng trùng vaâo noán trúâi
Böën muâa nghiïng neát mùåt

Khi thûúng nhúá em soi
Vu truå cuäng tham gia vaâo tònh meå con; úã têåp Trúâi möîi
ngaây laåi saáng, hai meå con dûúái trùng, con hön meå, meå
xöëc con àûa lïn; mùåt trùng göåi aánh chaãy lïn têët caã, maâ
saáng quaá, kyâ diïåu quaá, cho nïn têët caã àïìu laâ trùng hïët,
vaâ niïìm vui söëng tröån lêîn caác àöång taác vaâo vúái trùng; vui
sûúáng hoaân toaân, laâ ngûúâi meå:
Meå laâ trùng, con baá cöí hön;
Con laâ trùng núã, meå öm vaâo loâng.
Meå àuâa con dûúái trùng trong,
Trùng cao con vúái, meå böìng lïn cao.
Beá àaâ haái àûúåc trùng naâo,
Maâ nghe loâng meå raâo raâo caánh trùng.
ÚÃ Trúâi möîi ngaây laåi saáng cuäng nhû úã Àêët núã hoa, ta
thêëy xuêët hiïån tònh yïu con cuãa Huy Cêån, vaâ tònh caãm
lúán naây cuäng doäi theo Huy Cêån suöët mêëy chuåc nùm. -
Nhaâ thú àang ài thûåc tïë úã Vuâng Moã, thò cuäng laâ luác àûáa
con àêìu loâng úã nhaâ lûäng chûäng bûúác:
Àûúåc tin con têåp ài
Cha mûâng khöng nguã àûúåc,
Cha nùçm àïëm thêìm thò
Tûâng bûúác chên con bûúác.
Àùåt tïn con Haâ Vuä
YÁ muöën noái àúâi con
Seä ài vaâo vuä truå
Thùm sao saáng trùng troân...
Chuáng ta seä thêëy loâng yïu con cuãa Huy Cêån múã röång
ra àïën loâng yïu treã con, anh àaä viïët têåp thú vïì chuyïn
àïì naây: Hai baân tay em, mùåt khaác, qua thûúng yïu con
mònh, muöën baão vïå noá, maâ anh liïn hïå vúái “Chùåt tay luä
quyã” Myä Nguåy, vúái loâng biïët ún caác baác sô, vúái nöîi niïìm
anh caán böå têåp kïët xa con...
THÚ CHIÏËN ÀÊËU
Trong hai têåp thú àêìu tiïn ra sau Caách maång, Huy
Cêån coá nhiïìu baâi chôa vaâo keã thuâ thûåc dên vaâ àïë quöëc
cuãa dên töåc ta. Àöìng chñ Hoaâng Vùn Thuå bõ àûa lïn maáy
cheám:
Luác êëy vûâa khoaãng nùm giúâ mai,
Trúâi mõt muâ nhû vûâa chaång vaång.
Chuáng vöåi giïët anh, súå aánh ngaây.
Anh ngaä xuöëng, trúâi vûâa hûãng saáng.
1959
Tûâ 1964, giùåc Myä leo thang neám bom miïìn Bù’c. Cêy
buát cuãa caác nhaâ thú chiïën àêëu liïn tuåc, döìn dêåp, sù’c saão
hún, doäng daåc hún; Huy Cêån cuäng vêåy. Têåp thú Nhûäng nùm
Saáu mûúi (1968) mang khñ thïë cuãa nhên dên ta àaáp lúâi kïu
goåi “Khöng coá gò quyá hún Àöåc lêåp Tûå do” cuãa Baác Höì.
Àaánh Myä laâ chuyïån sûå söëng caái chïët àùåt laåi
hùçng giúâ hùçng phuát,
Phaãi söëng anh huâng, khöng coá caách naâo hún!
Àaánh Myä laâ möîi àïm bûúác lïn cêìu Haâm Röìng
khöng nhuåt, khöng run
Tay cêìm ngoån lûãa xanh ïm rõt haân
xûúng theáp...
Nùm 1967, Huy Cêån àaä ài 3 thaáng vïì vuâng Nam
Ngaån - Haâm Röìng söëng vúái àöìng baâo khi giùåc Myä coân leo
thang lêìn thûá nhêët, vaâ viïët mêëy baâi thú. Anh laâm lúâi noái
cuãa cêìu Haâm Röìng; thêåt ra, laâ lúâi cuãa taác giaã àaä thêëy vaâ
àaä nghe têån núi; nhûäng cêu thú múã röång vaâ coá vêìn, cho
chuáng ta möåt caãm giaác daâi vûäng, nhû chiïëc cêìu anh huâng
êëy, taåo cho ta möåt yá nghô vïì têët yïëu, vaâ kïët thuác bùçng
lúâi cuãa nhaâ thú:
- Cêìu Haâm Röìng úi, caái caãm giaác súám mai
thûác dêåy thêëy mònh khoãe maånh,
Nghe maáu chaãy rên rên chúã tûâng haåt mùåt trúâi
oáng aánh,
Nghe traái tim múái maäi tuöíi hai mûúi.
Caái caãm giaác ngêët ngêy sung sûác, ngúâm ngúåp
hûúng àúâi,
Möåt caãm giaác say sûa trong töåt cuâng tónh taáo
Cuãa àöi phöíi khoãe thúã maånh giûäa loâng sêu
gioá baäo,
Cuãa nhûäng ngûåc to búi giûäa biïín mïnh möng,
Gioá mùån thöíi laâm phao, chên beã laái vö cuâng,
Caãm giaác êëy ta nghe möîi khi qua cêìu theáp
Mang nhiïìu vïët àaån trïn thanh daâi, têëm deåp
Maâ ung dung, maâ gên guöëc, maâ tûå haâo...
Tûâ khu Àöng Sún - Haâm Röìng, nhaâ thú khaái quaát ra
àïën trïn caã miïìn Bù’c, vúái baâi Giúâ Trûa:
Àêy laâ giúâ trûa. Nhûäng con gaâ cuåc taác.
giúâ trûa, giúâ ngoå, nù’ng àûáng boáng, laâ luác maâ caã vuä truå
nhû àang êëp uã. Nhûäng haâng coå, nhûäng cêy dûâa, chim,
con chuöìn chuöìn, “Nhïån nhên àûúåc caái giúâ trûa taånh raáo
- Giùng lûúái phúi caânh taáo qua caânh cam”, luác
Caã trúâi àêët giûäa loâng trûa raåo rûåc
Àang truâm öm, thai ngheán möåt àiïìu chi...
thò taâu bay Myä àïën,
Tiïëng noá röëng khöng laâm rung lûúái nhïån,

noá bay lêëm la lêëm leát vaäi bûâa bom, nhûng noá àaä truáng
àaån ta, lao xuöëng chaáy töëi xaám möåt goác trúâi. Röìi,
Buöíi trûa êëm laåi böìn bïì tiïëp tuåc,
Con gaâ maái laåi àêu àêy cuåc taác
Baáo vúái àúâi thïm möåt trûáng troân to.
Anh böå àöåi ngoaâi àöìng ngöìi trïn mêm phaáo
boáng troân vo.
Baâi thú khaá àiïín hònh, vò taác giaã àaä choån möåt giúâ àùåc
biïåt.
Têåp Chiïën trûúâng gêìn àïën chiïën trûúâng xa (1973) tiïëp
tuåc cuöåc chiïën àêëu. Ba baâi thú viïët vïì 3 àõa àiïím nöíi bêåt:
Vônh Linh àêët thaánh, Ngaä ba Àöìng Löåc vaâ Haãi Phoâng
àiïím noáng.
Trong khöng khñ cuãa toaân xaä höåi ta nhûäng nùm chöëng
Myä cûáu nûúác, baáo Nhên dên àaä àùng nhûäng baâi thú cuãa
caác thi sô chiïën àêëu kõp vúái thúâi sûå, nhûäng baâi thú maâ
têm lyá moåi ngûúâi àang àúåi chúâ àoâi hoãi hùçng ngaây, hùçng
tuêìn; Huy Cêån goáp phêìn tñch cûåc vaâo mùåt trêån àöång viïn
tinh thêìn êëy; thú anh nhùåm nheå vúái caác sûå kiïån; khaá
àiïín hònh laâ Nhûäng neát thû trïn tûúâng Haãi Phoâng:
... Cuöåc söëng dùån nhau tûâng àöång taác:
“Ra ài, em nhúá ruát cêìu chò.
Trûa anh vïì chêåm, nhaâ ùn trûúác.
Chuyïín maáy ra ngoaâi, xûúãng cûá ài”
Nhûäng nùm thaáng maâ àêëu tranh chñnh trõ nöíi bêåt lïn
haâng àêìu, Huy Cêån cuäng nhaåy caãm vúái nhûäng sûå kiïån
trïn quöëc tïë coá quan hïå àïën nûúác ta. - Höåi nghõ möi
trûúâng sinh söëng cuãa Liïn hiïåp quöëc hoåp taåi Xtöëckhöm;
àaåi biïíu nhiïìu nûúác àaä kõch liïåt lïn aán chiïën tranh huãy
diïåt cuãa Myä úã Viïåt Nam, úã Àöng Dûúng; Huy Cêån laâm
tiïëng vang vaâ tiïëng döåi cho nhûäng ngûúâi thiïån chñ êëy; taác
giaã àaä múã baâi thú bùçng bûác tranh möåt buöíi saáng ngaân
àúâi, àïí noái rùçng trúâi àêët vúái ngûúâi vöën baån cöë tri. “Öi
thiïn nhiïn, ngûúi laâ nhaâ, laâ aáo - Cho ta mùåc lúán lïn,
hïët àöå thaáng ngaây”, vò thïë maâ phaãi baão vïå möi trûúâng
söëng:
Phaãi diïåt cho xong chuáng bay: luä caáo giaâ
àïë quöëc!
Chuáng bay laâm ö nhiïîm bêìu trúâi nhên loaåi
quaá lêu röìi!
Húäi anh chõ em úã khù’p böën phûúng trúâi,
Queát! Queát! huân tay nhau cuâng queát.
6-1972
Dûå Àaåi höåi Vùn hoáa thïë giúái hoåp taåi La Habana
thaáng 1-1968 anh viïët Lúâi chaâo caác dên töåc, gûãi Àoaân àaåi
biïíu Myä taåi Àaåi höåi naây; caác dên töåc àaä nù’m chù’c trong
tay giaáo maác vaâ gêåy têìm vöng, caác dên töåc àaä cêìm lêëy
suáng; caác dên töåc thûác tónh, caác dên töåc àêëu tranh, caác
dên töåc hûäu nghõ, laâm chuã vêån mïånh mònh:
Traái àêët seä xoay trong tay nhûäng con ngûúâi
nhû möåt baân xoay khöíng löì thú göëm,
Vaâ Traái àêët seä tûå nùån mònh thaânh möåt cheá àeåp
àeåp hún têët caã caác cheá Hy Laåp ngaây xûa,
Caác dên töåc chûa hïì taåo ra chiïën tranh, nhûng
chiïën tranh àaä trúã thaânh cöng viïåc cuãa hoå;
Caác dên töåc àaä saáng taåo ra tònh beâ baån, vaâ tònh
beâ baån seä úã laåi trong nhûäng traái tim ngûúâi.
Thaáng 11 nùm 1973, Huy Cêån vïì thùm laåi khu Nam
Ngaån - Haâm Röìng; anh viïët Chiïìu vaâng söng Maä, cho ta
thêëy nhûäng maãnh àêët chiïën àêëu vaâo trong gan ruöåt cuãa
anh àïën mûác naâo:
Mai kia ta chïët, duâ trùm tuöíi,
Loâng thiïët tha àúâi maäi chûáa chan;
Trong vaån àiïìu xui loâng tiïëc nuöëi,
Coá thön Nam Ngaån nù’ng chiïìu ran.
Têåp thú Chiïën trûúâng gêìn àïën chiïën trûúâng xa mang
baâi Gaâ gaáy trïn caánh àöìng Ba Vò àûúåc muâa laâ rêët coá yá
nghôa.
“Nuái Taãn Viïn nhû möåt gaâ cöí khöíng löì”; àiïìu naây
trûúác nay chûa ai nhòn ra, chûa ai noái, àaä con gaâ khöíng
löì, laåi gùåp nù’ng moåc, cho nïn maâo àoã vô àaåi; hònh choãm
nuái nhû caái maâo gaâ, nhûng nïëu khöng àoã rûåc thò àêu coá
phaãi chñnh cöëng laâ maâo gaâ tröëng, cho nïn phaãi choån buöíi
saáng mùåt trúâi lïn. Mùåt khaác, nïëu chó nhòn vïì taåo hònh
maâ thêëy phêìn trïn nuái Taãn nhû àêìu con gaâ khöíng löì, thò
con gaâ êëy cuäng vö duyïn àûáng möåt mònh; vaã laåi, rêët coá
thïí khña caånh nhòn cuãa nhaâ thú nhû vêåy, chûa hùèn àaä
thuyïët phuåc ngûúâi khaác cuäng nhòn thêëy nhû thïë; vò vêåy
maâ phaãi choån vaâo luác gaâ dûúái chên nuái gaáy röån, nhên caái
àaâ êëy maâ noái nuái Taãn cuäng nhû möåt con gaâ, thò múái coá
thïë, huöëng chi nhiïìu gaâ àaä gaáy thò “gaâ ghen nhau, àua
nhau tiïëng gaáy”, con gaâ nuái Taãn cuäng ngûáa cöí gaáy nöët!
Cho nïn khöí 1 vaâ khöí 2 rêët cêìn thiïët cho khöí 3. Töi
nghô; viïët nïn möåt baâi thú hay, phaãi taåo àiïím höåi tuå cuãa
nhûäng tònh thïë, gaâ phaãi nhiïìu vaâ phaãi gaáy o thò nuái Taãn
nghe thêëy múái nöíi hûáng; muöën gaáy to, phaãi àûúåc ùn
nhiïìu thoác, phaãi àûúåc muâa; caái tïn baâi thú súã dô daâi
doâng, nhêët àõnh phaãi coá chûä “àûúåc muâa” sau chûä “caánh
àöìng Ba Vò”, laâ vò thïë. Hai cêu kïët: “Mïnh möng goåi
nù’ng cho muâa chñn”, nhêët laâ cêu cuöëi cuâng “Tûâ buöíi Sún
Tinh thù’ng Thuãy Tinh” thù’ng caác thûá Thuãy Tinh, vaâ
Thiïn Tinh nûäa.
Gaâ gaáy àêìu thön, gaáy cuöëi thön,
Mûa tinh sûúng maát têån têm höìn.
Àïm qua tù’t gioá, cêy khöng nguã,
Mûa súám, haâng cêy àûáng nguã ngon.
*
* *
Gaâ gaáy trong mûa tiïëng vêîn trong,
Gioång kim, gioång thöí röån vang àöìng.
Àûúåc muâa giöëng múái, gaâ no bûäa,
Tiïëng gaáy troân nhû luáa nùång böng.
*
* *
Nuái Taãn nhû con gaâ cöí àaåi
Khöíng löì, maâo àoã thù’p bònh minh
Mïnh möng goåi nù’ng cho muâa chñn
Tûâ buöíi Sún Tinh thù’ng Thuãy Tinh.
LÛÃA THIÏNG, TÊÅP THÚ ÀÊÌU
Thónh thoaãng, töi laåi ngaåc nhiïn trûúác sûå laåc quan
khöng caån, bïìn bó, “bêët trõ” cuãa ngûúâi baån cuä cuãa töi tûâ
1936; bùçng möåt quaá trònh naâo, nhûäng tiïåm tiïën naâo,
lûúång biïën thaânh chêët naâo, àïí coá sûå thay àöíi cuãa anh
baån “nöëi khöë” cuãa töi, ngûúâi àaä viïët trong baâi Mai sau úã
cuöëi têåp thú àêìu Lûãa thiïng (1940):
“Chaâng Huy Cêån khi xûa hay sêìu lù’m,

Gioá trùng úi, nay coân nhúá ngûúâi chùng?
Hún möåt lêìn chaâng àaä gûãi cho trùng
Nöîi hiu quaånh cuãa höìn buöìn khöng cúá.
Thuúã chaâng söëng thò loâng chaâng hay nhúá,
Nöîi nhúá thûúng khöng biïët àaä tan chûa?
Hay loâng chaâng vêîn tuãi nù’ng sêìu mûa
Cuâng àêët nûúác maâ nùång buöìn söng nuái?...”
Thïë maâ khi anh 28 tuöíi, sau Caách maång thaáng Taám,
anh àaä coá thïí viïët:
Ïm sao! gioá thúã bïn söng,
ÊËm sao! húäi baån, àêët höìng bïn chên.
Àúâi vui khöng chuát phên vên,
Àúâi lïn tuêìn tûå tûâ nhên ngoåt ngaâo.
Haâ Àöng, 2-1947
Caái buöìn trûúác kia laâ têët yïëu, caái vui sau naây cuäng
laâ têët yïëu, vêåy thò caái gò úã giûäa àaä thay àöíi? - Caách
maång, chïë àöå xaä höåi! Sûå ài àïën cuãa chuã nghôa xaä höåi,
cuãa hïå thöëng tû tûúãng vö saãn. Khiïën cho 60 tuöíi, ngûúâi
thi sô coá thïí viïët:
Möîi möåt lêìn nhû buöíi saáng thûá hai
Töi laåi thêëy cuöåc àúâi chuyïín baánh
Saáu mûúi nùm, cuäng chùång àûúâng daâi,
Nhûng chim eán vêîn bay xuên - chûa vïì xûá laånh. Huy
Cêån vaâ töi cuâng úã möåt nhaâ, 24 Cöåt Cúâ, bêy giúâ laâ àûúâng
Àiïån Biïn Phuã, baån úã têìng trïn, töi úã têìng dûúái, rêët
nhiïìu buöíi saáng, khi sûúng súám chûa tan,
AÁnh àeân trïn gaác, dûúái phoâng
Cuäng laâ àöi keán nùçm trong keán trúâi.
Saáng ra goä cûãa: “- Diïåu úi,

Nghe giuâm thú viïët àïm röìi ra sao”.
Diïåu àang ngaái nguã: “- Àoåc mau!
Nghe röìi, xem laåi tûâng cêu múái tûúâng”,
Dûúái nhaâ trïn gaác thöng thûúng
Doâng thú khöng àûát giûäa luöìng thaáng nùm...
19-7-1974
Nhûäng saáng súám cuãa nùm 1983-84 naây, baån töi bù’t
töi nghe “thú laâm àïm qua” caâng nhùåt kyâ hún, vaâ töi laåi
ngaåc nhiïn trûúác niïìm laåc quan yïu àúâi luön luön múái,
duâ lùåp laåi thò cuäng laâ àang coân, tûác laâ múái trong thúâi
gian; nhûng töi khöng hïì coi caái kyâ laå êëy laâ möåt sûå thöng
thûúâng, vaâ töi biïët giaá xûúng maáu cuãa sûå saáng taåo êëy.
Nïëu têåp Lûãa thiïng (1940) vaâ möåt söë baâi thú trûúác Caách
maång Huy Cêån khöng mang loâng yïu cuöåc söëng, nïëu
Huy Cêån trûúác Caách maång khöng mang mêìm cuãa Huy
Cêån sau Caách maång, thò Huy Cêån thûá hai naây tûâ àêu
ra? tûâ coäi hû vö? “Chaâng than nöîi thaáng ngaây vuân vuåt,
baão rùçng hoa xuên khöng àêåu, àúâi thoaáng muâi öi, trong
khi mònh chûa söëng hïët tuöíi xuên, àang coân úã giûäa àöå
mùng treã cuãa àúâi ngûúâi! Caái tiïëc súám, caái thûúng ngûâa
êëy chùèng qua laâ sûå traá hònh cuãa loâng ham àúâi, laâ caái têåt
dô nhiïn cuãa keã yïu sûå söëng. Khöng yïu sûå söëng hay sao,
möåt ngûúâi coá nhûäng caái nghiïng tai kyâ diïåu: khi muâa
xuên cûåa mònh, khi nhûäng yá tûúi lïn ruán rêíy trong cöí
chim, khi nhaåc ”vûún lïn trúâi"... loâng öng cuäng theo hùng
haái; vaâ thú öng mang ngêìm sinh lûåc nhû men uã nù’ng,
tûúãng chûâng cêu thú coá nhûåa, sù’p nûát ra nhû möåt caái
mêìm cùng"(1)
(1) Xuên Diïåu, tûåa Lûãa thiïng, 6-1940.

Töi nghô rùçng ta nïn àoåc nhûäng taác phêím hay cuãa
thúâi cuä nhû ngûúâi thúå rûãa aãnh xem nhûäng phim “êm” giú
lïn soi phim chuåp möåt nhoám thiïëu nûä, anh ta khen mêëy
cö àen àêåm nhêët trong phim êm rùçng laâ nhûäng cö mùåt
muäi trù’ng treão nhêët - vúái laåi trong möåt xaä höåi, trong möåt
têm lyá xaä höåi cuå thïí, trong xaä höåi cuä, nhûäng ngûúâi giaác
ngöå chuã nghôa xaä höåi boã hùèn hïå tû tûúãng tû saãn, phong
kiïën, àaánh àöí noá vaâ ài vaâo hïå thöëng múái; coân nhûäng
ngûúâi nghïå sô chûa giaác ngöå chuã nghôa xaä höåi thò vêîn úã
trong phaåm truâ hïå tû tûúãng tònh caãm cuãa xaä höåi cuä, hoå
àau khöí töåt bûåc vò nhûäng tïå lêåu, mêu thuêîn cuãa xaä höåi
cuä êëy maâ khöng thêëy löëi ra, nhûng bùçng xuác caãm, caãm
tñnh, hoå noái àïën töåt cuâng caái bïë tù’c cuãa xaä höåi êëy, maâ
hoå lêìm tûúãng noá laâ têët caã cuöåc àúâi, têët caã cuöåc söëng,
khöng nhêån thûác rùçng coá möåt phêìn saáu quaã Àõa cêìu àaä
dûång lïn möåt thïë gian múái khaác; Huy Cêån khöng vaåch
mùåt chó tïn àûúåc thûåc chêët caái “trêìn gian” kia, nhûng
chaán ngêëy noá lïn àïën têån cöí:
... Khöng khñ vúân xoay, möång raä tan;
Tûúãng nhû tim àaä cuä muön vaân.
Thêu qua caái ngaáp daâi vö têån
Hònh aãnh lung linh vuä truå taân.
Giêëc nguã chiïìu - 1938.
Caái tñnh xuác caãm cuãa nhûäng nhaâ thú khiïën cho hoå ûa
diïîn àaåt túái mûác cao àöå; baâi Sù’t cuãa töi múã àêìu bùçng
“Ngaây muöën hïët buöìn nhû àúâi muöën hïët”, vaâ Huy Cêån
cuäng àaä coá cêu thú: “Sêìu chi lù’m, trúâi úi, chiïìu têån thïë”;
ai coá ngúâ rùçng, vö tònh, vö hònh trung, maâ chuáng töi noái
caái hïët, caái têån cuãa àúâi cuä, thïë giúái cuä. - Bêy giúâ àoåc laåi
Lûãa thiïng, töi nhêån thêëy trong baâi Tûåa viïët 1940, töi àaä
dûåa quaá nhiïìu vaâo nhûäng chuã àïì “vônh cûãu” cuãa vùn hoåc
nhên loaåi trûúác Caách maång thaáng Mûúâi; töi xêu chuöîi vaâ
nhêën maånh nhûäng u uêët buöìn baä; thêåt ra, nhûäng baâi nhû
Trònh baây, Thên thïí múã àêìu têåp, khöng àûúåc tiïëng vang
trong loâng ngûúâi àoåc, baâi Bi ca giaá trõ thú khöng cao; trong
khi àoá thò baâi Xuên cho àïën bêy giúâ vêîn khúãi àöång:
Luöëng àêët thúm hûúng muâa múái dêåy
Bïn àûúâng chên röån bûúác trai tú...
... Röån raâng bûúác nhõp hûúng vûúng goát,
Nhûåa maånh tuön traâo tûúãng dñnh chên.
Baâi Chiïìu Xuên nhû caái mêìm laá, mêìm hoa àang buáp:
... Kïì bïn àûúâng moân
- Muâa àöng àaä taånh -
Coã moåc búâ non...
Chiïìu xuên tûúi maånh -
Gioá bay vaâo höìn...
Baâi Xuên yá cuäng chûáng minh cho caái caãm giaác mêìm
buáp noái trïn àêy:
... Àïm say, khöng khñ say nöìng,
Nghòn cêy múã ngoån, muön loâng heá phúi.
Khuya nay trong nhûäng maåch àúâi
Maáu thanh xuên dêåy thûác ngûúâi heáo hon.
Ngoán tay tûúãng buáp xuên troân,
Coá ngûúâi ra daåo vûúân non, thêîn thúâ.
Baâi Hoåa àiïåu:
Vûúân hên hoan muön vaån nöîi daân baây
Cuãa nhûåa maånh thaânh thú trong laá múái.
Huy Cêån àûa caái múái àïën trong thú thúâi êëy, laâ möåt
xuác caãm rêët thêëm thña múái meã àöëi vúái thiïn nhiïn; coá thïí
noái: nhaâ thú xuác caãm bùçng da thõt nhû moåi ngûúâi, vaâ caã
xuác caãm bùçng têm höìn. Ngaã àêìu trïn baäi coã nùçm dûúái
göëc cêy nhòn lïn:
... Giûäa trúâi hònh laá con con,
Trúâi xa sù’c biïín, laá thon mònh thuyïìn.
Gioá qua laâ ngoån triïìu lïn
Hiu hiu gioá àêíy thuyïìn trïn biïín trúâi.
Nghe tiïëng mûa, ca dao úã Bònh Trõ Thiïn noái: “Soáng
sêìm sõch lûng chûâng ngoaâi biïín Bù’c - Gioåt mûa tinh
tùng ró rù’c chöën haâng hiïn”; Nguyïîn Traäi noái (dõch thú
chûä Haán):
... Naäo nuâng ghï göëi khaách
Thaánh thoát àiïím canh múâ
Qua truác, khua bïn cûãa
Hoâa chuöng, vang trong mú
Ngêm röìi vêîn chùèng nguã
Àûát nöëi àïën tinh mú.
Taãn Àaâ noái “Mûa, mûa maäi, ngaây àïm raã rñch - Gioåt
mûa thu daå khaách àêìy vúi”; Huy Cêån sinh sau, coá caách
noái riïng cuãa mònh:
Àïm mûa laâm nhúá khöng gian,
Loâng run thïm laånh nöîi haân bao la
*
* *
Tai nûúng nûúác gioåt maái nhaâ,
Nghe trúâi nùång nùång, nghe ta buöìn buöìn.
*
* *
... Rúi rúi... dòu dõu rúi rúi.
Trùm muön gioåt nheå nöëi lúâi vu vú...
Phaãi laâ têm traång cuãa nhûäng individu, nhûäng caá thïí
caá nhên úã thïë kyã 20, trong phaåm truâ caác nûúác chûa coá
chuã nghôa xaä höåi, vûâa tûå biïët thò ngay khi àoá, caãm thêëy
cö leã, chúi vúi, kïët húåp vúái caái nhêån thûác vïì khöng gian
vö cuâng vö têån maâ khoa hoåc hùçng ngaây hùçng giúâ àûa
àïën, thò múái coá “nöîi haân bao la”. Vaâ phaãi laâ möåt thi sô
chñnh cöëng, thò múái viïët cêu luåc baát “Tai nûúng nûúác gioåt
maái nhaâ - Nghe trúâi nùång nùång” vúái böën thanh “n”, röìi
laåi tiïíu àöëi nghe ta buöìn buöìn.
Àuáng nhû vêåy, caái múái cuãa nhaâ thi sô múái xuêët hiïån
khoaãng 1936-1940 laâ sûå thêëm thña nhuêìn nhõ thêåt sêu
sù’c cuãa xuác caãm, vaâ roä trûúác nhêët, àöëi vúái thiïn nhiïn
taåo vêåt:
Àûúâng trong laâng: hoa daåi vúái muâi rúm...
Ngûúâi cuâng töi ài daåo giûäa àûúâng thúm,
Loâng giù’t sùén ñt hûúng hoa tûúãng tûúång.
*
* *
Àêët thïu nù’ng, boáng tre röìi boáng phûúång
Lêìn lûúåt buöng maân nheå vûúáng chên lêu.
Lïn bïì cao hay ài xuöëng bïì sêu?
Khöng biïët nûäa...
Vaâ àêy laâ Thu rûâng:
Böîng dûng buöìn baä khöng gian
Mêy bay luäng thêëp giùng maân êm u
*
* *
Nai cao goát lêîn trong muâ
Xuöëng rûâng neão thuöåc nhòn thu múái vïì.
*
* *
Sù’c trúâi tröi nhaåt dûúái khe;
Chim ài, laá ruång, caânh nghe laånh luâng.
*
* *
Sêìu thu lïn vuát, song song
Vúái cêy hiu quaånh, vúái loâng quaånh hiu...
Cuäng vêîn thêëm thña. Tuy nhiïn, khöng nhûäng thêëm
thña trong xuác caãm cuãa ngûúâi - thú, maâ chñnh caãnh vêåt
“thu rûâng” úã bïn ngoaâi cuäng laâ thêëm thña, múái laâ thêëm
thña; trong 8 cêu luåc baát, nhaâ thú àaä khïu gúåi möåt
khoaãng khöng gian thêåt mïnh möng röång raäi, mïnh
mang: vaâ àêy laâ luåc baát cuãa Huy Cêån, khöng taäi ra vêìn
veâ möåt chuát naâo, maâ cö àoång nhû thú thêët ngön luêåt
Àûúâng; cuäng nhû trong caác baâi Buöìn àïm mûa, Chiïìu
xûa, Xuên yá, baâi Thu rûâng deâ xeãn gheáp tûâng hai cêu
möåt, àïí tùng mêåt àöå diïîn caãm cuãa ngön ngûä. Con nai úã
trïn cao àaä ài theo nhûäng löëi rûâng quen thuöåc vaâ xuöëng
àûáng “nhòn thu múái vïì”; trong khi mêy giùng laâ theo bïì
röång, khe chaãy laâ theo chiïìu daâi, thò sêìu thu lïn vuát,
theo chiïìu cao, cho túái àaáy trúâi thùm thùèm.
Lûãa thiïng öm rêët nhiïìu khöng gian trong nhûäng baâi
thú: Huy Cêån luác êëy thñch nhû vêåy.
Sang àïm thuyïìn àaä xa vúâi,
Ngûúâi ra cûãa biïín, nghe húi laånh buöìn.
Canh khuya taånh vù’ng bïn cöìn,
Trùng phúi àêìu baäi, nûúác döìn mïnh mang.
Vaâ mûúâi cêu luåc baát cuãa baâi Chiïìu xûa thêåt laâ khïu
gúåi; múã àêìu, gieo, theo, veo, àeâo.
Buöìn gieo theo gioá veo höì,

Àeâo cao quaán chêåt, bïën àoâ lau thûa.
búãi höì ñt nhiïìu laâ troân, höì coá nhûäng vöìng nûúác lêën röång
ra maäi, thuãy ba cuäng nhû êm ba, cho nïn ta coá caãm giaác
nhû gioá cuäng lan ài tûâng voâng troân röång ra maäi, vûâa lan
röång vûâa phaát ra nhûäng soáng tiïëng, gieo, theo, veo, àeâo;
Àöìn xa quùçn quaåi boáng cúâ,
Phêët phú buöìn tûå thúâi xûa thöíi vïì.
Caái boáng cúâ - phêët phú, chó coá thïí laâ daáng cúâ àuöi
nheo thò múái quùçn quaåi àûúåc; caái àöìn xa kia úã trong ngaây
xûa, maâ trïn caãnh àöìn thò caái buöìn tûå ngaây xa xûa hún
nûäa laåi thöíi vïì...
Búâ tre rung àöång tröëng chêìu,
Tûúãng chûâng coân voång trïn lêìu aãi quan
cêu thú vúái nhûäng tûâ vaâ êm thanh cöí kñnh vang àöång;
tiïëng tröëng àaánh trong hiïån taåi, laâ buöíi chiïìu xûa höm
êëy, laåi khïu gúåi cuäng tiïëng tröëng möåt àïm trùng xa xûa
Àïm mú lay aánh trùng taân,
Höìn xûa gûãi tiïëng thúâi gian tröëng döìn.
hún nûäa, kïí ra thò cuäng húi rù’c röëi, nhûng àêy laâ möåt
mú möång hiu hiu...
Baâi Ngêåm nguâi trúã thaânh nhû möåt maãng buöíi chiïìu,
vaâ buöíi chiïìu hoáa thaânh möåt maãng mú ïm, baâi thú
nhuêìn nhõ nhû möåt caãnh têm höìn, möåt khung ên tònh:
Nù’ng chia nûãa baäi, chiïìu röìi
Vûúân hoang trinh nûä xïëp àöi laá rêìu.
Súåi buöìn con nhïån giùng mau
Em úi, haäy nguã... anh hêìu quaåt àêy...
Àiïím cao trong luöìng thú taåo vêåt vúái têm tònh naây,
chù’c hùèn laâ baâi Traâng giang; thiïn nhiïn taåo vêåt úã àêy
àaä laâ àêët nûúác röìi, àêët nûúác cuãa ta. Baâi thú hêìu nhû trúã
thaânh cöí àiïín, cuãa möåt nhaâ “thú múái”. Vaâo möåt caách
doäng daåc àaâng hoaâng, vò àêy laâ “àaåi giang”, laâ söng lúán,
vñ duå nhû söng Höìng; laâ traâng giang: röång, bao göìm caã
trûúâng giang: daâi; sêìu trùm ngaã chûá khöng phaãi ñt ngaã,
vò laâ söng lúán:
Soáng gúån traâng giang buöìn àiïåp àiïåp
Con thuyïìn xuöi maái nûúác song song.
Thuyïìn vïì, nûúác laåi, sêìu trùm ngaã;
Cuãi möåt caânh khö laåc mêëy doâng.
Húi thú cöí àiïín laâ àuáng, búãi söng lúán laâ giang san bïìn
bó muön àúâi. Duy cêu thûá tû thò laâ hiïån àaåi; thú truyïìn
thöëng cuãa cha öng ta khöng àûa caái neát hiïån thûåc, thûåc
tïë, nöm na, chên thêåt àïën söëng sñt, laâ cuãi möåt caânh tröi
ài trïn söng.
Lú thú cöìn nhoã gioá àòu hiu
Àêu tiïëng laâng xa vaän chúå chiïìu,
Nù’ng xuöëng, trúâi lïn sêu choát voát;
Söng daâi, trúâi röång, bïën cö liïu.
Têm lyá cuãa thú trûä tònh cöng khai noái chung trûúác
Caách maång laâ noái nöîi buöìn; Huy Cêån cuäng muöën laâm nöíi
bêåt caái “daâi”, “röång” vaâ “cö liïu”, cho nïn phuã àõnh, àïën
caã möåt chuyïën àoâ ngang, àïën caã möåt chiïëc cêìu, chó coá búâ
búâ baäi baäi. Vaâ àêy laâ têm traång trûúác caách maång: “beâo
giaåt, hoa tröi”, nhûäng söë kiïëp con ngûúâi tröi giaåt trïn con
söng Thúâi gian:
Beâo daåt vïì àêu haâng nöëi haâng;
Mïnh möng khöng möåt chuyïën àoâ ngang,
Khöng cêìu gúåi chuát niïìm thên mêåt
Lùång leä búâ xanh tiïëp baäi vaâng.
Böën cêu kïët:

Lúáp lúáp mêy cao àuân nuái baåc,
àiïåp àiïåp, song song, röìi lúáp lúáp, laåi nhù’c caái trang
nghiïm cuãa hai cêu thú múã àêìu, búãi àêy laâ khöng khñ
cuãa sûå lúán lao.
Chim nghiïng caánh nhoã: boáng chiïìu sa.
ÚÃ nûãa trïn baâi: “Nù’ng xuöëng, trúâi lïn sêu choát voát”, trûa
àaä ngaã sang chiïìu, nhûng coân nhiïìu aánh saáng lù’m, coá
vêåy múái thêëy àûúåc thêåt xa, mïnh möng; àoaån cuöëi baâi thò
laâ caâng gêìn vïì hoaâng hön, con chim àang xoâe caánh bay,
boáng chiïìu sa nùång àïën nöîi noá phaãi nghiïng caánh, lïåch
caánh; cuäng laâ luác:
Loâng quï dúån dúån vúâi con nûúác,
Khöng khoái hoaâng hön cuäng nhúá nhaâ.
Cêu thú Thöi Hiïåu: Yïn ba giang thûúång sûã nhên sêìu,
(Taãn Àaâ dõch: “Trïn söng khoái soáng, cho buöìn loâng ai”), do
àoá, Huy Cêån noái cao àöå hún: coá khoái trïn söng, àaä àaânh laâ
nhúá nhaâ; úã àêy, nhúá nhaâ cao àöå, khöng cêìn phaãi coá khoái
hoaâng hön múái gúåi nhúá. - Caã baâi thú thuác laåi úã hai cêu kïët
naây; caái àiïåp tûå cuöëi cuâng “dúân dúån” noái loâng quï baát ngaát
mïnh möng, söng caâng vúâi röång, caâng nhúá quï hûúng.
Traâng giang laâ möåt baâi thú ca haát non söng, àêët nûúác, do
àoá doån àûúâng cho loâng yïu giang sún, töí quöëc.
*
* *
Trong Lûãa thiïng, coá möåt nhu cêìu truát têm höìn êín
khuác cuãa mònh sang nhûäng têm höìn bêìu baån, coá nhûäng
lúâi bêìu baån gûãi ài; búãi úã trong xaä höåi cuä, quaá nhêën maånh
vaâo quan niïåm “möîi ngûúâi laâ möåt thïë giúái riïng têy”:
Töi àêu biïët thõt xûúng laâ söng nuái

Chia biïåt ngûúâi ra tûâng xûá cö àún.
nïëu àêíy túái töåt àöå, thò seä coá tònh traång cö àún tuyïåt àöëi,
khöng ai àïën cûáu ai caã:
Thuyïìn khöng giao nöëi dêy qua àoá,
Vaån thuúã chúâ mong möåt caánh buöìm.
Chaâng sinh viïn trûúâng Cao àùèng Canh nöng nùm 1940
úã “pö pöët”(1) trïn möåt cùn gaác phöë Haâng Than, nhaâ àöëi
diïån bïn kia àûúâng laâ möåt quaán cúm cuãa caác baác phu xe
keáo; caái phöë mang caái tïn àen àuãi êëy chó coá nhaâ thêëp,
khöng coá cêy, Phöë khöng cêy thöi sêìu biïët bao chûâng;
möåt buöíi chiïìu, “Chiïìu khöng nù’ng, khöng mûa - khöng
sûúng gioá, chó coá sêìu vaån thuúã”, anh phaãi tòm caách Troâ
chuyïån vúái caác thi nhên àaä chïët tûå ngaân xûa.
Em chiïu niïåm caác anh, höìn raång lûãa
Àuöëc muön sao àaä thù’p úã mùåt trúâi.
Haäy vïì àêy húäi thi sô muön àúâi
Àúâi laånh thïë, mònh em sao chõu nöíi.
Coá khi anh coi chñnh buöíi chiïìu laâ möåt ngûúâi, laâ möåt
baån, vaâ Têm sûå vúái chiïìu:
Chiïìu úi! Haäy xuöëng thùm ta vúái!
Thiïn haå lòa xa, àúâi tröëng khöng...
... Kïí lïí têm höìn àaä bêëy lêu:
Höm nay nhòn laåi nhúá thûúng àêìu,
Möåt mònh cuäng muöën cêu têm sûå:
Chiïìu xuöëng cuâng ta, àùång coá nhau.
(1) popote: möåt söë ngûúâi chung nhau thuï nhaâ, nêëu ùn, vaâ phñ töín
chia nhau cuâng chõu
Baâi Vöî vïì, baâi Mai sau cuäng baây toã caái khao khaát àûúåc
caãm thöng vúái nhau. Caái khöng khñ têm tònh biïíu hiïån
nhêët úã baâi Tònh tûå; lúâi ngûúâi nûä noái; trong caái buâi nguâi,
voåt ra caái húán húã; Anh àaä vïì, em nghe dûúái chên vang -
Hoa laá núã vúái chuöng rïìn gioång thù’m; têët caã laâ têm
thaânh, àïën coá thïí “höìn nhúá thûúng em dïåt aáo dêng anh”:
Saáng höm nay höìn em nhû tuã aáo
YÁ trong veo laâ lûúåt xïëp tûâng àöi
AÁo àeåp chûa anh! Hoa thù’m thïu àúâi,
AÁo mú ûúác anh bêån giuâm chiïëc nheá...
Vaâ trong têm tònh mònh, ngûúâi thi sô ngêîm laåi coá bao
nhiïu Tònh mêët! Thêåt ra, khöng phaãi caá biïåt anh maâ
trong leä àúâi, trong sûå ngûúâi, chuyïån êëy laâ phöí biïën; trûúác
khi coá möåt traái àêåu, thò àaä coá bao nhiïu hoa rúi. Nhaâ thú
Phaáp Baudelaire (1821-1867) coá cêu thú nöíi tiïëng (dõch):
Húäi mònh àaáng leä ta yïu, - Em úi, nöîi êëy laâ àiïìu em hay;
Huy Cêån hiïíu rùçng phaãi nhiïìu may mù’n lù’m múái
thaânh tònh duyïn:
Doåc àúâi raãi raác muön ga àoán,
Khoá nöîi ngöìi chung möåt chuyïën taâu
*
* *
Àûúâng khöng daâi ngûúâi traánh àïí thïm xa...
Gùåp ngay ài! Àúâi may ruãi lù’m maâ!
Cêìu khêín
Vò vêåy maâ, kïí ra... vaâ thïë laâ Tònh mêët:

... Töi vuång vïì, töi ngú ngaác, nïn chi
Ngûúâi bïn töi maâ töi àïí ngûúâi ài,
Töi laâm nuäng, quyïët giûä loâng kiïu haänh;
Ngûúâi àoá úã, töi laâm nhû gheã laånh:

Ngûúâi ài röìi, thöi mong moãi gò àêu!
Nhûäng baân tay àaáng leä phaãi giao nhau,
Húâ hûäng thïë, khöng chõu cêìm yïu mïën.
Bêy giúâ, töi xêu chuöîi theo möåt tuyïën khaác nûäa.
Lïnin noái: Cêìn mú möång. - Töi thùm La Havana (1982),
thêëy giûäa möåt vûúân hoa, coá tûúång Àöng Kihötï (Don
Quichotre); nhûäng ngûúâi xaä höåi chuã nghôa chuáng ta laâ
nhûäng nhaâ khoa hoåc vaâ thûåc tiïîn àïí caãi taåo thïë giúái; mùåt
khaác, ngêîm cho kyä, söëng trong xaä höåi cuä, phaãi coá ñt nhiïìu
caái “maáu Àöng Kysöët”, múái haå quyïët têm ài “cûáu naån phoâ
nguy” cho cuöåc àúâi. - Àoåc möåt taác phêím maâ thúâi gian lûu
laåi, cêìn àùåt noá vaâo trong hoaân caãnh thúâi gian vaâ khöng
gian cuå thïí.
Khöng tûå giaác, khöng hiïíu yá nghôa chñnh trõ cuãa hiïån
tûúång, maâ Huy Cêån àaä vaåch ra caái cuöåc àúâi Quanh quêín
cuãa xaä höåi cuä, roä raâng laâ bïë tù’c, nhêët laâ caái “söëng moân”
hùçng ngaây:
Quanh quêín maäi giûäa vaâi ba daáng àiïåu,
Túái hay lui vêîn chûâng êëy mùåt ngûúâi.
Vò quaá thên nïn quaá àöîi buöìn cûúâi,
Möi nhù’c laåi chó coá ngêìn êëy chuyïån...
... AÂ! Thïë àêëy, chöën haâng ngaây cû truá,
Vaán baâi àúâi may mù’n chó uâ suöng,
Öi! têm tû ngùn giûäa böën búâ tûúâng,
Chúâ gioá múái, nhûng cûãa àïìu àoáng kñn.
Nhaâ thú nhúá laåi caái tuöíi mûúâi lùm cuãa mònh vaâ lûáa
nhûäng baån mònh (khoaãng 1930), àöî bùçng sú hoåc röìi, rúâi
laâng quï hay laâ tónh leã, vaâo trûúâng trung hoåc, lêìn àêìu
truát böå quêìn aáo quï muâa mùåc böå quêìn aáo baâ ba vaãi “chuác
bêu” trù’ng, tinh tûúm; Tûåu trûúâng
Giúâ nao nûác cuãa möåt thúâi thú daåi!

Húäi ngoái nêu, húäi tûúâng trù’ng, cûãa gûúng!
Nhûäng chaâng trai mûúâi lùm tuöíi vaâo trûúâng,
Rûúng nhoã nhoã vúái linh höìn bùçng ngoåc...
Caái xaä höåi cuä cêëu taåo thïë naâo maâ, gùåp àïm àöng laånh,
mêëy hoåc troâ trong nhaâ kyá tuác àïën nguã gheáp cho êëm, Nguã
chung, Huy Cêån cuäng nhên àoá noái àïën caái sêìu, maâ ngaây
trûúác chuáng töi goåi laâ “sêìu cöët tuãy”:
Öi reát! àïm nay mêëy hoåc troâ
Nguã chung giûúâng heåp, tröën bú vú.
- Cö höìn vaån thuúã buöìn àún chiïëc
Coá leä àïm nay cuäng nguã nhúâ.
Trûúác Caách maång, coá khi chuáng töi aáp duång tñnh
nhên àaåo, loâng thûúng ngûúâi bùçng mûúån caách noái àïën caái
chïët àïí noái thiïët tha àïën sûå söëng:
Laånh luâng biïët mêëy têëm thên xûúng!
Ên aái xûa kia kiïëp nguã giûúâng,
Àêu nûäa tay choaâng laâm göëi êëm;
Coân àêu àöi lûáa chuyïån canh sûúng...
Nguã chung
Trong cuöåc àúâi cuä, ao tuâ, thúâi êëy (1925-35) giao thöng
laåi rêët haån chïë, möîi khi möåt Gaánh xiïëc nhû xiïëc Taå Duy
Hiïín ài qua gheá laåi caái “Tónh nhoã - cö em - nùçm xem -
kiïëm hiïåp” - (thú Yïën Lan) thò laâ ài xem xiïëc vui sûúáng
biïët bao! Khöng nhûäng taâi nghïå hiïëm coá, maâ coân caái höìn
cuãa sûå ài xa, sûå laäng du úã núi caái “tùng” raåp xiïëc tûå àêu
vïì cùng lïn, nhêët laâ nhaåc cuãa xiïëc luác êëy; khiïën cho coá
möåt ngûúâi,
Taám tuöíi möåt chiïìu trong raåp xiïëc
Mï naâng cûúäi ngûåa uöën thên tú.
Àiïåu keân röån rõp nêng chên ngûåa

Nhõp vúái loâng trai múã caánh yïu,
Nhaåc buöìn thu chúã höìn àûúâng saá;
Lêîn vúái huâm, voi, gaái lïå kiïìu
Àïën baâi Dêëu chên trïn àûúâng, thò múái thêåt mú möång
vêín vú, vu vú. Trûúác chuáng ta hún 500 nùm, Nguyïîn Traäi
nhiïìu tònh xoát thûúng àïën mûác Viïån cúá hoa taân, chùng
queát àêët, hoùåc Queát hiïn, ngaây lïå (e ngaåi) boáng hoa tan,
khöng núä queát àêët, queát hiïn khi coá hoa taân hoa ruång;
ba chûä “boáng hoa tan” khöng haån chïë úã nhûäng caánh hoa
rúi; maâ coá thïí coá nghôa “boáng daáng cuãa hoa, hònh boáng
cuãa hoa” laåi coá chûä tan, tûác laâ khöng loaåi trûâ caái nghôa
“höìn hoa”. - Huy Cêån coá möåt tònh caãm rêët tïë nhõ àöëi vúái
nhûäng dêëu chên trïn àûúâng; “bao cêu chuyïån - cuãa
nhûäng baân chên röî dêëu àúâi”, tûác laâ nhûäng thên phêån
ngûúâi àúâi ngûúåc xuöi vêët vaã, caác thïë hïå con ngûúâi vúái
nhûäng dêëu chên “ghi” röìi laåi “xoáa” trïn “àûúâng baåc” tûác
laâ trïn àûúâng buåi trù’ng, àûúâng caái, àûúâng àúâi; àêy laâ
chuã nghôa nhên àaåo chûa hûúáng vaâo haânh àöång, nhûng
xoát xa da diïët:
Ai biïët àûúâng kia dêåm mêëy lêìn?
Gioá vûâa thöíi laåc dêëu muön chên.
Laâm sao goáp laåi nêng xem thûã
Nhûäng bûúác vu vú xa laåi gêìn.
Thöi àaä tan röìi vaån goát hûúng

Cuãa ngûúâi àeåp túái tûå trùm phûúng,
Tan röìi nhûäng bûúác khöng hoâ heån
Àaä bûúác truâng nhau möåt ngaã àûúâng...
Àaä phoáng têm tònh vaâo sûå thöng caãm mïnh mang
nhû thïë, thò caái nöng nöîi Nhúá húâ cuäng laâ têët yïëu, dô
nhiïn thöi. Baâi naây coá hai cêu 3, 4 rêët thñch, nhûäng cêu
thú mú nhúá muön àúâi:
Thöíi laåc hûúng rûâng cún gioá àïën -
Bêng khuêng trúâi röång nhúá söng daâi.
Vaâ khöí thú thûá hai cuãa baâi thò hoaân toaân laâm bùçng
dêy tú, hoãi coá ai chùng àaân leã àïí tú chuâng, laâ àïí maâ noái
nù’ng vaâng giùng tú, nhûäng ngûúâi ly biïåt nhau giùng tú,
àïí cho mònh àêy vûúng vaâo trong tú...
Öi nù’ng vaâng sao maâ nhúá nhung!
Coá ai àaân leã àïí tú chuâng?
Coá ai tiïîn biïåt núi xa êëy
Xui bûúác chên àêy cuäng ngaåi nguâng...
Lêåt sang trang sau trong Lûãa thiïng, laâ baâi Höìn xa,
cuäng coá hai cêu thêåt mú möång:
Chaånh nöîi tûúng tû khön giaãi toã,
Muön sao baâng baåc sêìu khöng gian
nhûng àaä tûâ àêët maâ àûa thûúng nhúá lïn trïn trúâi, tú àaä
giùng trong bêìu trúâi, baáo hiïåu möåt maåch rung caãm lúán
trong 50 nùm thú Huy Cêån: nhûäng rung caãm vuä truå; Huy
Cêån àaä baáo tin möåt têåp thú muöën xuêët baãn: Vuä truå ca;
nhaâ thú àaä tûâng viïët, trûúác thaáng Taám 1945:
Muön thu ta àûáng ngoån triïìu,
Àau cuâng nhêåt nguyïåt loâng treo giûäa trúâi...
chûa thêëy àûúåc chên lyá cuãa Caách maång thò “àau cuâng
nhêåt nguyïåt”, búãi taåi coá têm huyïët: maâ nhúâ vò coá têm
huyïët, cho nïn àaä tòm àûúåc, àïën àûúåc vúái chên lyá cuãa
Caách maång.
QUÏ HÛÚNG ÊN PHUÁ
Töi àaä nhiïìu lêìn vïì thùm quï Ên Phuá cuãa Huy Cêån.
Caái laâng nûãa sún cûúác, khuêët neão bïn söng vù’ng, nhiïìu
cêy coå, Haâ Tônh goåi laâ cêy tro, chao öi, trûúác Caách maång
Thaáng Taám 1945, sao vù’ng veã hù’t hiu àïën thïë! nïëu
khöng thûúng baån, thò chûa chù’c àaä vïì. Rêët nhiïìu caá tñnh
cuãa àêët àai, coá thïí noái möîi maãnh àêët àïìu traân àêìy xuác
caãm, nhû tñch tuå caái cöí sú àêu tûâ haâng trùm nùm trûúác.
Töi sinh ra úã miïìn sún cûúác
Coá nuái laâm xûúng cöët thaáng ngaây
Àêët baäi túi laâm da thõt maát
Gioá söng nhû nhûäng maãng höìn bay...
Töi nùçm nghe àêët...
*
* *
Tuöíi nhoã töi truâm trong nhúá thûúng
Caách söng chúå Nûúát, bïën àoâ sûúng
Laâng quï sún cûúác chiïìu vïì súám
Boáng nuái daâi lan maát ruöång nûúng
Anh laâm veâ úã quï töi
Laâng quï hûúng àaä cung cêëp cho Huy Cêån möåt caái
göëc àêët àai gò sêu thùm thùèm, nhû tûâ ruöåt cuãa thúâi gian;
Coá phaãi töi thên vúái nuå mêìm - Nhûäng chi thai ngheán têån
sêu ngêìm - Tûâ ngaây àïí choãm ngöìi trêu rûúåt - Giûäa gioá
àöìng quï tuöíi böën nùm; chùn trêu lïn maái nuái, chuá nhoã
cuâng vúái chuáng baån mï caái troâ chúi Lêëy dao khoeát àêët
laâm tang tröëng - Cùng möåt dêy rûâng, àaánh cuáng trúâi.
Chiïëc tröëng vang lïn àiïåu cöí sú

Rung tûâ loâng àêët, - àïën bêy giúâ
Töi coân nghe roä trong chiïìu lùån
Tiïëng döåi nhû laâ àêët thúã ra.
Cûá nhû thïë, Vang àöång hoaâng hön möåt súåi rûâng.
Tiïëng nhaåc àùåc biïåt kia, coá leä giûäa caác nhaâ thú, chó coá
Huy Cêån àûúåc nghe, àûúåc thêëu, búãi caác nhaâ thú khaác
khöng gùåp hoaân caãnh nhû thïë,
Höìn treã nghe trong chiïìu vúåi vúåi
Àêët trúâi gêìn guäi tiïëng nguyïn sú...
Thïm nûäa, möîi Tïët vïì, chuá nhoã coân hûúãng möåt phong
tuåc cöí,
Tiïëng tröëng cúm àoán phuát giao thûâa.
Anh viïët, trong baâi Nhûäng chaâng thi sô 12 tuöíi:
Höm qua múái ùém trong loâng meå
Thïë giúái àêìu hiïn àïën cuöëi thïìm,
Nay àaä kïì tai nghe vuä truå
Nhûäng chaâng con nñt rêët trang nghiïm.
Öi! Nhûäng tïë baâo àêìu tiïn, nguyïn sú cuãa têm höìn
möåt con ngûúâi, thêåt laâ huyïìn bñ! Trïn kia, töi coá nhêën
maånh baâi thú coá hai cêu: Nuái Taãn nhû con gaâ cöí àaåi -
Khöíng löì maâo àoã thù’p bònh minh; töi àaä theo caái thïë nöåi
taåi cuãa baâi thú maâ phên tñch, maâ khaám phaá; mêëy höm
gêìn àêy, múã àoåc laåi têåp Baâi thú cuöåc àúâi , àïën baâi Súám
mai gaâ gaáy, töi kheä giêåt mònh:
Haâng cau múã ngoån àoán ngaây vaâo
Xoám nhoã neáp bïn triïìn nuái cao
Gaâ laåi gaáy döìn thïm àúåt nûäa
Nù’ng lïn xoâe quaåt àoã nhû maâo
caái “nuái cao” maâ xoám nhoã cuãa Huy Cêån neáp vaâo êëy, laâ
nuái Möìng Gaâ, rêët coá thïí nhaâ thú khi viïët baâi Gaâ gaáy trïn
caánh àöìng Ba Vò àûúåc muâa chó theo caái thïë cuãa sûå vêåt,
cuãa baâi thú maâ saáng taåo ra caái maâo àoã cuãa con gaâ khöíng
löì nuái Taãn; nhûng cuäng rêët coá thïí nuái Möìng Gaâ cuãa quï
hûúng àaä nhêåp têm vaâo Huy Cêån thêåt sêu sù’c, sêu àïën
mûác khöng tûå giaác, àaä cho Huy Cêån caái hònh tûúång kia
vïì nuái Taãn Viïn...
Vaâ quï hûúng Ên Phuá kïët húåp vúái nhûäng nöîi khöí cuãa
gia àònh vaâ laâng xoám höìi trûúác Caách maång cuäng àaä phuã
lïn têm höìn thiïëu nhi vaâ thiïëu niïn cuãa Huy Cêån nhûäng
àau khöí vaâ u buöìn. - Trêån luåt nùm 1926 úã Haâ Tônh, nûúác
àaä lïn túái maái nhaâ; böë ài xa; meå vaâ con lïn chaån; böën bïì
nûúác reáo, chó coân mêëy ngoån cau lù’t lay.
Goåi vúái laáng giïìng lúâi meå dùån
“Xaãy chi, cûáu giuáp lêëy con töi!”
Tiïëng dúân giûäa nûúác mïnh möng trù’ng,
Àaáp laåi tûâ xa möåt tiïëng “úâi”.
Caái xoám miïìn nuái nuöi nhûäng àoä ong. Lêu lêu laåi xaãy
möåt lêìn “ong traåi” ong keáo nhau bay ài, boã nhûäng caái àoä
tröëng laåi àoá, khöng nhûäng thiïåt thoâi, mêët maát vïì kinh
tïë, nguy haåi hún, laâ gêy möåt têm lyá “xuái quêíy”, thêët baåi,
trong nhaâ, trong thön.
Ong traåi! trúâi úi, möåt maãng höìn
Cuãa nhaâ bay vuát boã sún thön,
Àêët túi neám àuöíi hoâng ong moãi,
Ong vêîn vuâ bay khuêët boáng non.
Giûäa caái khöng khñ àòu hiu kia, chuá beá thuúã êëy thónh
thoaãng nguã trûa quaá giêëc àïën chiïìu múái dêåy:
Con treã nguã chiïìu hay giêåt thöåt

Khoác inh vúä caã nù’ng ngaây taân.
Baâ öm döî maäi, húân khöng ngúát,
Tiïëng nêëc nùçm mï ngûåc vêîn ran.
Thò ra thuúã êëy nhûäng yïëu töë vö hònh vêîn taác àöång vaâo
têm höìn con ngûúâi, duâ con ngûúâi êëy coân laâ möåt em beá:
Boáng cêy cau, cêy mñt - Caã boáng nuái sau nhaâ - Àeâ chiïm
bao treã nñt.
Trong khi êëy, thò ngoaâi xaä höåi, ngay trong nhûäng caãnh
chuâa, ngûúâi ta àù’p nïn, taåo ra nhûäng caãnh àõa nguåc vúái
thiïn àaâng; thiïn àaâng úã trïn cao, treã con khöng nhòn roä;
àõa nguåc úã dûúái thêëp, treã con tha höì nhòn kyä nhûäng caãnh
àaây àoåa, tuâng xeão trong caác cûãa àiïån Diïm vûúng:
Töi súå nhûng maâ súå ñt thöi
Khöng bùçng caái súå cuãa baâ töi
Ài qua àõa nguåc, baâ run gêåy
Àêu àoá dûúâng nhû àaä thêëy röìi...
Trong möåt baâi thú, Huy Cêån kïí laåi söë phêån hêím hiu
cuãa “Baâ dò, baâ múå, baâ cö”, noái nhû Nguyïîn Du, “Möîi
ngûúâi möåt nghiïåp khaác nhau”, nhûng cuâng laâ kiïëp khöí
trong xaä höåi cuä; baâ dò, Dò Saáu: söëng nhû hoân soãi lùn xuöi
- söng vui nûúác cuöån, soãi döìi caâng àau, ngûúâi ta vui, thò
mònh caâng khöí.
Àêy laâ lúâi cuãa baâ meå Huy Cêån:
Meå baão: “Con úi, àúâi khöí lù’m,
Chöìng con, êu caái núå trùm nùm!”
vaâ lúâi cuãa Huy Cêån:
Nhòn mùåt ba ngûúâi nhû bõ troái
Vaâo xe oan nghiïåt baánh lùn ài
Anh viïët rêët saáng roä, nùm 1980:

Tuöíi hai mûúi ta sêìu
Xaä höåi buöìn ûá maáu
Àúâi àau nïn höìn àau
Trang thú nùçm aão naäo.
Caách maång röìi, tûúi laåi
Vui cöë hûäu laåi vïì
Loâng vui thaânh hoa traái
Vûúân thú caânh xum xuï.
*
* *
Thú Huy Cêån viïët vïì quï göëc Ên Phuá, bao göìm caã cha
meå, anh em, hoå haâng trong àoá. - Meå anh laâ hònh aãnh vö
haån thên thûúng:
Reát àöng ài cêëy ài caây;
Noáng heâ baäi caát, àûúâng lêìy àöåi khoai,
Bêëu chên khoãi ngaä döëc nhoaâi,
Nhûäng chiïìu gaánh nûúác gùåp trúâi àöí mûa,
Giêån thêìy, meå chùèng noái thûa,
Vóa cêu chua chaát lúâi thú Truyïån Kiïìu.
Cù’n rùng boã quaá trùm àiïìu,
Thuãy chung vêîn möåt loâng yïu àúâi naây...
Baâ cuå mêët röìi, àûáa con vêîn “Nhúá meå ngaây xûa chên
bêëu àêët - Meå chùm laâm luång giûäa con àöng”, vêîn
Töi nhúá baân tay cuãa meå töi
Chai nùm göëc ngoán, búãi giaâ àúâi
Meå coân caây cuöëc, coân vun xúái
Gieo haåt tû muâa, chùèng nghó ngúi.
Maâ laå! loâng tay vêîn cûá mïìm

Búãi quen gieo haåt hoáa tûúi ïm...
Cuöëi nùm 1940, sau khi viïët xong têåp höìi kyá vïì tuöíi
nhoã, Huy Cêån rûng rûng àïì tùång meå mònh, vaâ tùång Meå
Töí quöëc:
... Meå úi, sao meå giöëng
Àêët nûúác sinh ra con!
Cuäng möåt bêìu khöí thöëng
Cuäng bêëy nhiïu àau buöìn...
Cuäng cuöëi nùm 1941, Huy Cêån tham gia hoaåt àöång
caách maång. Nùm 1981 àûúåc tin trong quï àûa ra: Baác
Thûå, thêìy hoåc àêìu tiïn, daåy cho anh àoåc, anh viïët, vûâa
mêët; thú anh laâm lúâi noái vúái thêìy:
Nùm nhùm nùm chúáp mù’t
Xaä Ên Phuá quï nhaâ
Möåt cuöåc àúâi vuåt tù’t
Nghe: loâng con xoát xa.
Con lûúâi àïën nhaâ thêìy
Meå vaâ chuá phaãi gaánh
Loå phêím tñm àeo tay
Pha cheâ xanh àùåc quaánh...
Höìi kyá cuãa Thïë Lûä kïí laåi rùçng anh êëy súå ài hoåc, bõ
gaánh àem túái cho thêìy; hoáa ra Huy Cêån cuäng coá caái thên
phêån bõ gaánh ài nhû thïë.
Em gaái cuãa nhaâ thú, O Traâ laâm cêëp dûúäng cho möåt
cú quan, bao nhiïu laâ nhên tònh, nhên vùn trong möîi söë
phêån con ngûúâi, nhûäng con ngûúâi bònh thûúâng nhû
nhûäng súåi ngang, súåi doåc dïåt nïn têëm vaãi lúán lao cuãa
cuöåc àúâi:
... Khi nêëu cúm, rûãa baát

Luác doån mêm, trûåc baân.
Mùåt o nhû traái thöng
Naám giaâ maâ rù’n roãi
Ngang doåc neát nhùn buöìn
Chó miïång cûúâi tûúi roái.
Caâng giaâ, caâng giöëng meå
Giöëng mùåt, giöëng àau phiïìn.
Vaâ baãn thên Huy Cêån, chuá beá nùm êëy, maâ thúâi gian
cuäng àêíy sau lûng, duâ muöën duâ khöng muöën, cho trúã
thaânh “Töåc trûúãng”:
Chuá, baác chïët röìi, trong hoå ta
Töi ngûúâi cao tuöíi nhêët röìi a?
Múái ngaây naâo nhoã theo chên chuá
Mï maãi diïìu cao chaåy baäi nhaâ,
Cheâo beão àöng vïì rònh nêëp buåi
Àûúåc chim, taái meát caã laân da...
nhaâ thú baão vúái em trai:
Thûúác úi! cheáp troån túâ gia phaã
Chên nuái, búâ söng göëc hoå ta.
Baâi hoåc toaát ra tûâ nhûäng àiïìu, nhûäng thú trïn àêy,
laâ chuã nghôa nhên àaåo: chùm lo cho con ngûúâi, chùm lo
cho möîi möåt con ngûúâi trong caác thïë hïå, caác söë phêån nöëi
tiïëp nhau, àùång cho möîi ngûúâi coá möåt chuát “haånh phuác
àún sú” (chûä trong thú Töë Hûäu) khi söëng - Thú Huy Cêån
vêîn coá hêåu, duâ daám vuåc tay sêu vaâo nhûäng àau khöí cuãa
àúâi ngûúâi, anh Vïì thùm xaä Àûác Ên (vaâ nay laåi mang tïn
Ên Phuá nhû cuä).
... Cuå giaâ múâi baát laåc rang
Lêu nùm gùåp mùåt, baân sang truyïån Kiïìu.
Ra vïì, sêu nuái trùng treo,

Ai coân buöåc àoá chiïëc diïìu tuöíi thú...
1971
ÀÊËT NÛÚÁC VAÂ THIÏN NHIÏN
Thú viïët vïì thiïn nhiïn àêët nûúác laâ möåt súã trûúâng,
möåt àiïím maånh cuãa Huy Cêån; dûúâng nhû úã àêy, nhaâ thú
àaä toaát ra möåt maãng hûúng sù’c sêu xa, cao àeåp nhêët cuãa
têm höìn mònh.
CHIÏÌU THU QUÏ HÛÚNG
Chiïìu thu trong, laá truác vúân àeåp quaá

Laá mña xanh nhung quaåt vaâo maái raå
Tiïëng lao xao nhû ai ngaã noán chaâo
Hoa mûúáp cuöëi muâa vaâng rûåc nhû sao
Giïëng trong leão, trúâi xanh in thùm thùèm,
Chiïìu thu quï hûúng sao maâ àùçm thù’m!
Töi bûúác giûäa vûúân, baån vúái haâng cau
Huát nù’ng tú vaâng nhû nhûäng àaâi cao
Àûáng löìng löång, thu tiïëng chiïìu vaâng rúåi
Vöìng khoai lang xoâe laá ra nùçm sûúãi
Cuâng vúái meå gaâ xoâa caánh êëp con
ÚÃ trûúác sên nhaâ, mêëy àöëng gaåch son,
Höë vöi trù’ng nùçm àúåi ngaây xêy dûång...
chuáng ta thêëy roä raâng àêy khöng phaãi laâ nhûäng bûác veä
caãnh. Ngûúâi thi sô bûúác giûäa vûúân, beâ baån vúái haâng cau,
haâng cau kia khöng phaãi chó laâ haâng cau nûäa röìi, maâ laâ
nhûäng caái àaâi, nhûäng cöåt thu êm, nhûäng cöåt ùngten.
àûáng löìng löång, thu tiïëng chiïìu vaâng rúåi

haâng cau àaä coá khaã nùng êëy, thò ngûúâi thi sô caâng coá khaã
nùng êëy; têm höìn anh thu nhûäng gò laâ coá höìn nhêët, tinh
tïë nhêët cuãa caãnh vêåt quï hûúng. Nhòn quï hûúng túái
àêu, anh yïu quï hûúng túái àoá: gioång anh ïm aái hùèn ài,
tûå nhiïn àiïåp nhûäng vêìn trong cêu: “Tiïëng lao xao - nhû
ai ngaã noán chaâo ”, àiïåp nhûäng êm thanh giûäa cêu: “Giïëng
trong leão - trúâi xanh in thùm thùèm ”, nhû muöën vuöët ve
mún trúán caãnh vêåt; möåt nhaåc àiïåu kñn àaáo maâ thêëm thña
êín trong nhûäng cêu thú.
Caái ngêîu nhiïn cuãa sûå àúâi àaä muöën rùçng nhaâ thú
Huy Cêån, vöën sinh ra, lúán lïn úã möåt laâng quï sún cûúác,
ài chùn trêu tûâ beá, v.v... laåi àaä hoåc vaâ töët nghiïåp kyä sû
canh nöng, vúái thïm möåt khoa ài sêu: nghiïn cûáu vïì sêu
boå, àùåc biïåt laâ tùçm, dêu tùçm. Caái chuyïn mön êëy rêët húåp
vúái têm höìn anh; trong têåp Baâi thú cuöåc àúâi, anh coá caã
möåt phêìn saách lêëy tïn laâ: “Nghe nhõp söëng caây bûâa”. Anh
vêîn coân nhúá sêu sù’c tuöíi thú êëu, úã laâng Ên Phuá, cha
anh, möåt nhaâ nho hay chûä, cuäng vaác caây ra xeã àêët, dûúái
chên nuái Möìng Gaâ:
Cha dêåy ài caây trau kõp vuå
Huát vang àiïëu thuöëc khoái muâ bay
Nhuát caâ, cúm uã trong böì trêëu,
Chuát caá kho tûúng meå vöåi baây...
Thú anh mang rêët nhiïìu suy nghô, nhiïìu trñ tuïå,
nhûng cuäng thêåt àêåm àêët àai àöìng ruöång, àùçm thù’m võ
caâ chuát quï hûúng: so saánh Huy Cêån vúái caác nhaâ thú
khaác, seä thêëy roä caái àùåc àiïím cuãa anh, maâ caác nhaâ thú
khaác khöng coá, hoùåc laâ khöng coá túái mûác êëy. Laâ möåt
ngûúâi Nghïå Tônh giûäa haâng trùm, haâng nghòn ngûúâi trñ
thûác quï úã Nghïå Tônh, chó coá anh múái noái àún giaãn vaâ
mùån maâ bùçng thú:
Ai úi caâ xûá Nghïå
Caâng mùån laåi caâng gioân
Nûúác cheâ xanh xûá Nghïå
Caâng chaát laåi caâng ngon...
Öng àöì xûa xûá Nghïå
Caâng daåy, chûä caâng nhiïìu
Tñnh tònh ngûúâi xûá Nghïå
Caâng biïët laåi caâng yïu...
Baâi Xong buöíi caây roä raâng laâ thú, nhûng cuäng roä raâng
laâ chên thêåt nhû chñnh anh ài caây xong vaâ dong boâ vïì,
“ngûúâi vúái boâ ài àöi boáng àêåm” chù’c nõch; trong mûúâi hai
cêu thú, boáng hoaâng hön lùn thêëm caã ruöång vúái laâng quï,
chi phöëi caã trúâi àêët; khöng phaãi anh ài caây, chñnh laâ cha
anh àaä ài caây vïì vaâ anh luác nhoã chaåy ra àoán cha:
Caây xong, sûúng àûúåm mùåt àïm nhoâa

Sao dêåy, trúâi nhû caãi núã hoa.
Ngûúâi vúái boâ ài, àöi boáng àêåm
Khoan thai chên bûúác trúã vïì nhaâ.
Tiïëng em nhoã chaåy àoán cha vïì
Choá suãa àêìu thön - Ai coá nghe
Tiïëng nhûäng vò sao chen chuåm laåi
Trïn cao soi êëm xoám àûúâng àï.
Huy Cêån coá möåt loaåt tûâ ngûä, hònh tûúång, caãnh vêåt
cuãa nöng thön àïí duâng laâm chêët liïåu trong thú mònh,
anh thónh thoaãng laåi liïn hïå àïën, lêëy ra maâ so saánh:
Trúâi noáng àïm qua mêy dêåy ran

Ngúä àaân trêu baåc phaá tung raân!
thêåt laâ bêët ngúâ! Mêy trù’ng àaä thaânh trêu baåc; tuy nhiïn
caái troång têm chuá yá úã àêy khöng phaãi laâ trêu, maâ úã raân,
úã phaá tung raân, nghôa laâ mêy baåc úã trïn trúâi àaä söí ra,
lùn ra àûáng löån xöån rêët röång, rêët xa! - caái àöång taác “mêy
nhû trêu baåc phaá tung raân” rêët maånh, rêët khoaái, laâm cho
töi liïn hïå túái hai cêu thú khaác cuãa Huy Cêån cuäng mang
àöång taác vaâ coân bay bûúám maånh meä hún, noái vïì ngûåa;
trong luác “ngö xen baäi coã xanh ngúâi trúâi xanh”, trïn möåt
àõa baân baát ngaát nhû vêåy, thò
Tûâng àaân ngûåa trù’ng chaåy nhanh
Àuöíi mêy, mêy àuöíi, tung hoaânh thaão nguyïn.
thêëy roä nhûäng àuöi ngûåa vù’t veão quêåt quaä, ngûåa trù’ng,
mêy trù’ng, vuä khuác cúä lúán lao, tung hoaânh, nhû möåt cêy
buát àaåi tûå vô àaåi naâo àang viïët thaão nhanh nhûäng àûúâng
neát maänh liïåt.
Àêët laâ àêët àai; röång hún, àêët laâ àêët nûúác; vaâ quï
hûúng àêët nûúác cuâng laâm cho Huy Cêån yïu mïën àïën mï
say. Khi anh àûáng úã bïën Trung Haâ, Sún Têy:
Saáng dêåy söng Àaâ chaãy lùång sêu,
Hoa ngö trïn baäi phêën phúi maâu
Khoai lang töët rïî boâ ra bïën;
Gioá àêíy thuyïìn lïn rûúán caánh nêu.
Söng bïën quï nhaâ tûå thuúã xa
Ngêëm vaâo tûâng thúá thõt da ta
Vúái ta söng nûúác xa xûa - laåi
Röån rõp bònh minh möåt chuyïën phaâ.
Àêy laâ thanh cuãa thiïn nhiïn:
Mûa àïm rûâng coå tiïëng thanh trong
Muön tiïëng àaân tranh vaån phñm rung...
Khuác nhaåc àêët trúâi àang chuyïín àiïåu,

Say sûa mûa roát gioåt tú àöìng...
Àêy laâ hûúng cuãa thiïn nhiïn:
Àïm thu
Voã cêy thúm
Nhû da ngûúâi thúm nù’ng;
AÁnh trùng moãng lù’m
Laâm aáo luåa cho cêy.
Öi nhûäng con chöìn hûúng
Muâi hûúng nöìng raåch gioá àêu àêy...
Khña vaâo muäi muâi hùng tûúi cuãa löåc.
Àêy laâ thúâi tiïët cuãa thiïn nhiïn, dûúái daång mûa, mûa
rûúi:
Tiïëng mûa ai àïëm bao lêìn?

Chó nghe nûúác gioåt traân thên laá vûúân...
Mûa rûúi trúâi àêët têìn ngêìn
Nûãa sang àöng, nûãa lêìn chêìn tiïët thu.
Coá leä nhaâ thú saáng taåo ra, chûá trûúâng húåp naâo anh
laåi nguã giûäa vûúân xoan? Coá nguã hay khöng mùåc dêìu,
nhûng baâi thú tûá tuyïåt sau àêy rêët töíng húåp, giêëc mú tñm
trù’ng theo maâu hoa xoan laâ giêëc mú cuãa anh; coân hûúng
tñm thò laâ giêëc möång cuãa cêy; möång cuãa anh hoâa vúái
möång cuãa cêy. ÊËy laâ höì àiïåp, hay laâ Traång sinh? (Kiïìu),
ngöå nhúä höìn anh hoáa ra hoa tñm thò sao?
Em aå, vûúân xoan anh nguã say

Giêëc mú tñm trù’ng giûäa ban ngaây
Hûúng xoan thúm maát chiïìu heâ thõnh,
Hûúng tñm hay laâ möång cuãa cêy?
Caái khöng khñ hoâa húåp, giao hoâa kia múã röång cho caã
trong nöåi böå cuãa thiïn nhiïn taåo vêåt; tònh caãm bao nhiïu!
Nhên tònh biïët bao! “Mûâng mûa”:
Cêy duái àêìu trong mûa thoaãi maái
Nhû con ruác vuá meå hiïìn tûâ
Mûa nhû möåt têëm loâng ûu aái
Maát rûúåi tûâng ly àêët neã khö.
Laåi nhûäng cêy khaác, àûáng trong möåt toaân thïí haâi
hoâa, nhuêìn thêëm (cêu thûá 4 laâ möåt cêu thú hay):
Cêy trûa boáng nguã úã bïn àûúâng
Vaâ caã thúâi gian nhû aáng hûúng
Nheå toãa êëp öm búâ ruöång chñn
Nûúác khö coân toãa chuát xanh sûúng.
Thêåt ra, xeát cho thêåt sêu sù’c, ngûúâi thi sô cuäng chûa
phaãi laâ saáng taåo. Hoáa nhi vö yá tûå nhiïn cöng, con taåo hoáa
vö têm, khöng chuá yá, thïë maâ coá nhûäng cöng trònh àeåp tûå
nhiïn. Caái chñnh laâ ngûúâi thi sô möîi buöíi saáng laåi lau buåi
cho têm höìn mònh, giûä cho noá àûâng bõ lu múâ búãi taåp
chêët. Trúâi àêët cûá múái maäi, buöíi saáng naâo cuäng múái.
Cêy múã trùm nghòn laá
Ta múã hai baân tay
Ghi thïm nghòn pheáp laå
Cuãa giao ban àêìu ngaây.
Vò vêåy maâ, nùm 1961-1962, haäy chó kïí möåt vñ duå,
Huy Cêån coá thïí viïët: - Gioá cuöëi nùm qua, taâu chuöëi raách
- Súám nay hoa gaåo àaä nhö mêìm - Laá ngö laá mña nhû túâ
saách - Lêåt múã trang àêìu höåi thaáng nùm. Baâi tûá tuyïåt
naây khöng phaãi laâ nhûäng cêu thú chiïën àêëu noáng boãng
vúái thúâi sûå, gù’n chùåt vaâo nùm thaáng, ngaây, giúâ, maâ möîi
luác xuên sang, nùm 1971-1972, hay laâ nùm 1981-1982,
hay laâ nùm 1986, miïîn laâ têm höìn anh vêîn treã, luön
luön anh coá thïí viïët...
BIÏÍN
“Möîi lêìn ài doåc búâ biïín, ta laåi coá möåt xao àöång kyâ laå
trong ngûúâi: nûãa thêëy àúâi àang tiïëp tuåc naãy sinh, daåt
daâo, vö têån; nûãa laåi thêëy nhû sûå söëng àaä cöí, àaä vûäng
chaäi, yïn dùçm. Ta ài trïn biïn giúái cuãa caái biïën àöíi vaâ
caái àõnh hònh. Caãm giaác vuä truå, caãm giaác vïì sûå söëng, vïì
sûå saáng taåo vö höìi vö haån cuãa vuä truå, cuãa vêåt chêët, cuãa
àêët trúâi. Caãm giaác vïì sûå lúán lao löìng löång cuãa con ngûúâi
trong vuä truå sinh hoáa vö haån vö höìi àoá.
Caãm giaác Biïín vaâ caãm giaác Àêët hoâa lêîn trong nhõp
thúã, trong nhõp maáu cuãa ta" (Vùn nghïå söë Tïët, 2-1980).
Huy Cêån àaä viïët lïn trïn mùåt giêëy hai niïìm yïu lúán,
hai àöëi tûúång cuãa thiïn nhiïn taåo vêåt maâ anh mïën yïu
sêu sù’c vaâ àaä tùång rêët nhiïìu baâi thú, laâ Àêët vaâ Biïín, -
Vïì Àêët, rêët nhiïìu nhaâ thú àaä viïët; haäy coân rêët ñt nhaâ thú
viïët vïì Biïín.
Trûúác Caách maång, Huy Cêån coá viïët trong baâi “Lûúång
vui”:
Lûúång vui muön kiïëp cên àêìu soáng
Biïín ruã rï loâng nhêåp cuöåc say,
vaâ trong baâi “Triïìu nhaåc”:
Trùng ru soáng vui traân vuä truå,
tuy nhiïn vêîn coân thiïëu húi biïín thêåt, chûa phaãi àaä laâ
caái biïín noá trûúác hïët laâ Noá, nghôa laâ coá möåt thên thïí vêåt
chêët caái àaä: Maäi àïën nùm 1959, ài thûåc tïë vïì vuâng Moã
Höìng Gai - Cêím Phaã, vïì vúái thúå moã vaâ dên chaâi, thêëm
thña cuöåc söëng cuãa anh chõ em vaâ àöìng baâo, Huy Cêån
múái thêåt sûå viïët vïì vuâng Biïín, thïë laâ muöån! nhûng dêîu
sao, cuäng coá viïët, thay mùåt caác nhaâ thú maâ viïët, vïì sûå
vêåt löån ngaân nùm cuãa con ngûúâi vúái biïín, àiïín hònh laâ
trong àïm mûa baäo; ban ngaây, dûúái aánh mùåt trúâi, biïín
vúái àaão àeåp nhû bûác tranh, thêåm chñ bûác tranh tiïn,
nhûäng àaão àaá nhû rêët hiïìn laânh, thuêìn thuåc.
Nhûng àïm túái, àaão trúã vïì bñ mêåt,
Soáng tung xao trúâi àêët laåi sú khai.
Àaão dûúâng àûáng chûa yïn, nhû bêìy thuá röång daâi
Thuúã tiïìn sûã, doåc ngang trïn biïín àöång...
- ÊËy laâ luác biïín, biïín úi, quêìn vúái soáng
Nhûäng thuyïìn chaâi chêåp chûäng giûäa luöìng àen.
Sûå söëng trïn búâ thêëp thoaáng ngoån àeân
Giú tay vêîy àoaân thuyïìn trong gioá baäo.
Lûâa àûúåc soáng, laåi phaãi lûâa àûúåc àaão.
- Soáng nhû trùn raâo raåo caái àuöi xanh,
Àaão nhû huâm giú vuöët giú nanh
Thuyïìn lûúát túái, thuyïìn laåi luâi trùm bêån...
Nhên dên ta coá caái tûâ “möì höi muöëi” àïí chó loaåi möì
höi thêëm vaâo lûng aáo, àïën khi khö thò àoång trù’ng nhû
laâ vïåt muöëi; dên chaâi biïín coá caái möì höi êëy chùng?
Àúâi dên chaâi chuáng ta

Biïín laâ phöíi lúán,
Dên chaâi chuáng ta thúã mùån
Mang Biïín bïn höng.
Àúâi chuáng ta moåc úã àùçng àöng,
Bònh minh loáe tûâ vêy con caá baåc...
Nhaâ thú coá caái linh khiïëu thêëu hiïíu dên chaâi biïín tûâ
bao nhiïu àúâi, trûúác khi haå chiïëc thuyïìn xuöëng nûúác lêìn
àêìu, hoå
Ta veä cho thuyïìn àöi mù’t to
Nhòn thêu àaáy biïín, thêëy xuyïn búâ
Caá kònh xaáp phaãi caá kònh súå,
Chim gùåp chim truyïìn tin nù’ng mûa.
Vaâ khi biïín yïn bònh
Mûa xuên trïn biïín, thuyïìn yïn chöî,
Töm caá chù’c àêìy - phiïn chúå mai.
Sù’m Tïët thuyïìn vïì dùm khoám àöî,
Àaão xa thêm thêîm vïåt mûa daâi.
Nhûng têm trñ Huy Cêån khöng chõu chó nhòn caái biïín
gêìn, caái biïín thiïët thûåc, maâ coân nhòn caái biïín xa, caái
biïín mú möång; thêåt ra, Biïín laâ noá, noá töìn taåi vúái têët caã
baãn thïí cuãa noá, nghôa laâ, trûâ nhûäng biïín goåi laâ “biïín
chïët”, tûác laâ nhûäng caái höì cúä vô mö, thò biïín laâ 5 àaåi
dûúng thöng thûúng vúái nhau, taåo thaânh “Traái àêët ba
phêìn tû nûúác mù’t - ài nhû gioåt lïå giûäa khöng trung”, -
àoá laâ theo höìn thú cuä - phêìn naâo ta chûa biïët, ta taåm
goåi laâ mú möång? coân bïì sêu cuãa biïín thò khoãi phaãi noái,
dõ kyâ, kyâ diïåu; khi töi coân ài hoåc, àoåc quyïín truyïån dõch
Linh nhaån kyá, trong àoá coá dõch baâi thú Biïín cuãa
Sïchxpia, töi chûa tra cûáu nguyïn vùn thïë naâo, nhûng
húi thú dõch thò khoaái chaá, haâo saãng:
Mïnh möng biïín röång mïnh möng,
Nghòn truâng soáng baåc, nghòn truâng nûúác xanh,
Thuyïìn ài nhû laá lòa caânh;
Chiïëc taâu gaåt soáng nhû hònh buåi bay,
Böën bïì nûúác nûúác mêy mêy.
Búâ búâ bïën bïën naâo hay núi naâo

- Coá khi soáng buãa ba àaâo,
Sêëm êìm êìm àöång, gioá aâo aâo qua;
Phaãi höìn tûã sô ngaân xûa
Thûâa cún soáng gioá maâ àûa nhau vïì?
- Coá khi nûúác phùèng lò lò,
Trúâi cao cao àûáng, chim seâ seâ bay...
... Trùm nùm ta àûáng ta cûúâi,
Cûúâi ngûúâi àiïn daåi, cûúâi àúâi cuöìng ngöng.
Àêu Vaån Lyá, àêu A Phoâng?
Trûúâng An khoái buåi, Laåc Dûúng tro taân.
Coân gioá baäi, coân trùng ngaân,
Coân vêìng trùng baåc, coân laân nûúác trong;
Mïnh möng biïín röång mïnh möng,
Treo gûúng taåo hoáa, löìng cung Quaãng haân...
Huy Cêån mï biïín laâ phaãi! Huy Cêån phêìn naâo àaä hoåc
biïín, khi anh noái dûång àûáng; do tiïëng Viïåt Nam goåi caái
xûúng troân nhû quaã öíi nhoã núi baân chên laâ xûúng mù’t
caá, maâ Huy Cêån viïët:
Soáng trù’ng kiïn têm phöí àaá búâ

Baâi ca nöìng mùån thûåc vaâ mú
Ta nùçm luåc àõa, höìn hong biïín
Mù’t caá vaâo chên tûå thuúã xûa.
(tiïëng Nghïå Tônh cöí goåi vöî laâ “phöí”; soáng phöí àaá búâ, tûác
laâ soáng vöî àaá búâ, vaâ coân coá thïí coá nghôa laâ soáng phöí nhaåc
vaâo àaá búâ): - caái mù’t caá úã luön trong thên thïí con ngûúâi,
sûå êëy gúåi möåt liïn quan tûâ ngûúâi àïën caá, àïën biïín; sûå
söëng nguyïn sú vöën phaát sinh tûâ trong nûúác biïín trûúác,
röìi múái dêìn dêìn lïn búâ lïn àêët.
Do biïín maâ nghô àïën muöëi, do muöëi maâ nghô àïën “caá
khöng ùn muöën caá ûún”, muöëi nghôa àen röìi muöëi nghôa
boáng:
Muöëi úi muöëi - Loâng ta ao ûúác
Cuöëi möîi ngaây vaâ cuöëi möåt àúâi
Nhû muöëi trïn nïì giaãn dõ nöìng vui
Têm höìn ta saáng ngúâi kïët tuãa
Laâm viïn muöëi nhoã
Ài vö bïëp nuác con ngûúâi
nghô nhû vêåy rêët nïn, rêët töët; àoá laâ caách nghô luên lyá,
àaåo lyá cuãa cuå Traång Trònh, rêët giaáo duåc; vaâ coá thïí noái:
nghô nhû vêåy hêìu nhû laâ têët yïëu, dô nhiïn. - Ngoaâi caái
mùåt ñch lúåi, coân phaãi khai thaác sûå vêåt theo khña caånh múã
röång sûå söëng, khöng coá ñch thûåc duång ngay, nhûng coá lúåi
cho têm trñ, maâ têm trñ àaä khai thöng thò noá seä saáng taåo,
khi noá àaä múã röång saáng taåo, thò noá àêíy cho cuöåc söëng
tiïën maånh túái. - Noái àïën Biïín, tha höì nhaâ thú thaã cûúng
cho sûå liïn tûúãng, sûå tûúãng tûúång, cho caái hûáng:
Biïín giai nhên nùçm baát ngaát mú chi?
Maâ sao trïn trúâi thöín thûác nhòn si.
*
* *
Baát ngaát tònh yïu trong vuä truå

Àuác nïn xanh biïín mûúåt maâ thú.
Nhaâ thú thêåt àaä haâo hûáng khi viïët:
Gioá thöíi vêìn bùçng, soáng döìi vêìn trù’c,

Chiïëc voäng thú giûäa hai vêìn dòu dùåt...
Nhûng chûa bùçng khi anh viïët, möåt buöíi chiïìu heâ
löång lêîy nùm 1973:
Trúâi vaâ biïín nhòn nhau: thaânh nù’ng
Cuäng coá luác anh phaát hiïån möåt khña caånh bêët ngúâ:
Kñnh lùång buöìn xa nhû àaåi dûúng.
Coá nhûäng àïm khuya, anh nghe thêëy tiïëng cuãa biïín
hiïìn ài, trong thïm, nhû ru cho nhuá triïåu triïåu caái mêìm
trong vuä truå:
Tiïëng biïín vïì khuya nhû tiïëng luåa
Non tú, ïm aã, laåi bïìn húi
Lao xao vuä truå chöìi àang nhuá...
Traái laåi, coá nhûäng àïm biïín rêët dûä dùçn, nhû hiïån
diïån Thuãy Tònh:
Thêu àïm, tûå biïín khúi
Gioá thöíi vïì àau ruá
Öi! miïång gioá gaâo trúâi
Àuöi gioá ngoù’t soáng dûä.
Thuyã Tinh ngûúâi coân söëng
ÊËm ûác, quùçn quaåi thïm...
Möåt baâi thú 3 khöí 12 cêu, trong baâi thú coá nhûäng cêu
hay, nhûäng tûâ àeåp, noái hai böë con nguã trïn búâ biïín, vaâ
böë con nùçm trong caái nöi trúâi àêët, maâ àûa voäng laâ giaãi
Ngên Haâ; nhûng töi chó cù’t lêëy hai cêu àêìu:
Trúâi sao trïn biïín, biïín nhên sao;
Nguã trïn búâ, àúâi nhên chiïm bao...
hai cêu thú naây tûå àêìy àuã, rêët man maác, bêët têån.
Àïm ngaây laâ biïån chûáng keáp, söëng chïët laâ biïån chûáng
keáp, vui buöìn laâ biïån chûáng keáp... Huy Cêån baão rùçng tûâ
nhoã, mònh àaä thêëy soáng biïín laâ nhû thïë - Ta nghe yá soáng
tûâ thú beá - Möåt nûãa traân vui, nûãa quùån àau; anh ngang
nhiïn tûå hoãi trong möåt khöí thú böën cêu:
Ta, (vúái) Biïín sinh àöi tûå thuúã naâo?
búãi vò têm höìn anh cuäng coá soáng ngêìm nhû biïín:
Soáng ngêìm bao àúåt nhoái loâng àau,
Caái vui àêìu soáng, buöìn chên soáng.
nhûng aánh àeåp trúâi chiïìu cuâng phaã lïn möåt sù’c höìng:
Cuâng lùån chiïìu höm neát àoã au.
Nhaâ thú àaåi diïån cho con Ngûúâi, laâm gaåch nöëi giûäa
trúâi sao vaâ biïín soáng:
Sao saáng lûng trúâi gioá thöíi nhen
Bïëp àïm vuä truå lûãa soi bïìn
Ta ài bïn soáng, laâm thoi dïåt
Giûäa aánh sao vaâ aánh biïín ren.
Rêët tûå tin, rêët tûå haâo; vaâ àaåi cuåc laâ möåt niïìm vui
luön saáng taåo:
Daåt daâo sûå söëng rùçng khöng moãi
Trong mùån laâm nïn nuå soáng cûúâi.
“Nuå soáng cûúâi” laåc quan biïët bao, tuy nhiïn nïëu chó an
têm “yïn chñ lúán” nhû thïë, thò con ngûúâi ngêy thú vaâ treã
con quaá. Hai baâi tûá tuyïåt Baäi biïín cuöëi heâ noái hai sûå
thêåt, noá laâ möåt töíng thïí:
Baäi biïín cuöëi heâ dêìn vù’ng lùång

Vö têm biïín vêîn àeåp tûng bûâng
Mai àêy ta vù’ng, àúâi khöng vù’ng
Vuä truå àiïìm nhiïn àeåp dûãng dûng.
Khöng gian laâ khoaãng röång ài bùçng töëc àöå cuãa aánh
saáng trong haâng triïåu triïåu nùm bònh phûúng vúái triïåu
triïåu nùm, con söë thaânh, laåi lêëy noá bònh phûúng vúái noá,
vên vên, maäi maäi vêîn chûa hïët. Huy Cêån luön àoâi hoãi
têm trñ con ngûúâi phaãi coá kñch thûúác vuä truå; maâ àaä noái
àïën caái Vô mö êëy thò phaãi thêëy khaách quan laâ noá àeåp
dûãng dûng! - Vaâ vò noá dûãng dûng, cho nïn caâng phaãi
“Ngûúâi vúái ngûúâi laâ baån”, - Baâi tûá tuyïåt thûá hai rêët tûúi:
II
Soáng trù’ng búâm phi hñ gioá mai

Mêy bay túái têëp ngúåp chên trúâi
Phaãi chùng vuä truå thûâa dû sûác
Thónh thoaãng chöìm lïn nhû treã chúi.
Traâ Cöí, 8-1974
NHÛÄNG XUÁC CAÃM VUÄ TRUÅ
Huy Cêån muöën cho con ngûúâi coân coá, nïn coá, phaãi coá
nhûäng “xuác caãm vuä truå”; Thú úi, chiïëc voäng ta treo - àêìu
theo vuä truå, àêìu theo loaâi ngûúâi; nïëu trong thú Viïåt Nam
coá möåt nhaâ thú cûá bùn khoùn vò nhûäng tñn hiïåu cuãa vuä
truå, thò laâ thïm àa daång cho thú ta chûá sao! thò laâ khöng
“thoaát ly vuä truå”! Trong thú anh, vuä truå khöng kïình
caâng, khöng cöìng kïình, chùèng vö tri, maâ caâi vaâo nhûäng
chuyïån haâng ngaây, nhûäng yá nghô haâng ngaây cuãa anh. -
Àïm nguã, tay truâm lïn tay con, anh chúåt nghe cuöåc àúâi
laâ vônh viïîn; thïë laâ anh
Nûãa lù’ng, nûãa böìn chöìn

Loâng thú vûúng lûúái nhïån
Giùng ba bïì böën ngaã
Lûúái nhïån bù’t trúâi xanh.
anh nghô àïën chuyïån vuä truå. Con ngûúâi lao àöång cêåt lûåc
êëy, lao àöång cöng taác vaâ lao àöång thú, nhûäng luác ban
àïm, vêîn thûúâng xuyïn nhêån nhûäng tñn hiïåu cuãa vuä truå
vaâo têm trñ, nhêëp nhaáy trúâi xa nhù’n nhuã chi - húäi sao
xa thùèm?
Chuáng ta trñch ra möåt thi sô laâm caái viïåc coá nhûäng
ùng ten vuä truå, laâ töët chûá sao, ngûúâi êëy thónh thoaãng àûa
vïì cho chuáng ta nhûäng cêu thú lêëy àêu trïn coäi êëy vïì:
Ta ngöìi maãng saáng giûäa àïm khuya
Vúã hïët trang röìi, viïët àïën bòa
Nhòn thùèm ra àïm trang vuä truå
Chûä vaâng sao ruång neám thia lia,
chuáng ta àêu coá tûâ chöëi caái àeåp cuãa nhûäng cêu thú nhû
vêåy; vaâ sûå vêåt àûúåc chi phöëi búãi khöng gian vúái thúâi gian;
nhûäng lúâi traách “thoaát ly cuöåc àúâi” àuáng vúái thú 50 nùm
trûúác, thò bêy giúâ 1984 bïn caånh cêu nhù’c nhúã trïn, nïn
thïm möåt lúâi cùn dùån múái: têm trñ cuãa con ngûúâi, têm
höìn cuãa thú chúá nïn “thoaát ly vuä truå”.
Nhaâ baác hoåc tuyïåt vúâi Anhxtanh (Albert Einstein,
1879-1955) taác giaã thiïn taâi cuãa thuyïët “tûúng àöëi” àïí
dêëu êën sêu sù’c vaâo khoa hoåc hiïån àaåi, ngûúâi àaä coá
nhûäng khaái niïåm tên kyâ vïì vuä truå, àaä phaát biïíu: “Caãm
xuác sêu xa nhêët cuãa con ngûúâi laâ caãm xuác trûúác sûå
huyïìn bñ. Chñnh caãm xuác naây àaä khiïën cho khoa hoåc
chên chñnh àûúåc naãy núã. Nhûäng keã khöng coân coá nhûäng
caãm xuác êëy, khöng coân biïët ngaåc nhiïn vaâ chó biïët àûáng
ngêín ra vò súå haäi, thò söëng cuäng nhû chïët maâ thöi...”
Ngoát nûãa thïë kyã trûúác (1937), Huy Cêån àaä tûâng nhiïëc
caái xaä höåi àöìng tiïìn: “Coäi àúâi cuái mùåt quïn xa biïëc”,
khöng ngêíng àêìu lïn àïí nhúá rùçng àang coân coá bêìu trúâi,
coân coá vuä truå trong àoá Traái àêët àang ài.
Trûúác thaáng Taám 1945, söëng trong xaä höåi cuä, bõ àeâ
dûúái sûác àen töëi cuãa caái xaä höåi aáp bûác boác löåt, têm höìn
anh vêîn cûá vûún lïn, vêîn caãm nghe sûå söëng khöng thïí
naâo bõ àeâ beåp, anh vêîn caãm thöng nhûäng sûác maånh tiïìm
taâng cuãa cuöåc àúâi. Àoá laâ Xuên haânh baâi thú theo thïí
“haânh”(1), àöìng thúâi cuäng laâ haânh khuác cuãa muâa xuên
àang ài túái; cuå thïí saáng höm àoá, laâ nhaâ thú ài trïn con
àûúâng voâng quanh Höì Têy, thuúã êëy (1942) haäy coân khöng
khñ vaâ caãnh söëng nöng thön cuãa ngoaåi ö Haâ Nöåi...
Lûúång xuên trúâi àêët vui chûa hïët
Söng Nhõ doâng hùng nûúác chaãy aâo.
Maáu àúâi lai laáng hoân àêët àoã,
Maåch àúâi vúâi vúåi loâng söng cao.
Nghe àúâi bûúác maånh vêìn thïë nuái,
Nghe àúâi thúã maånh loâa trùng sao.
Ta ài möåt mònh trïn àï nhoã,
Ta goáp chên nhanh cuâng böën gioá.
Ta ài mau quaá têìm chên ngûúâi,
Ta gùåp höìn ta trong vuä truå...
Caái caãm xuác vuä truå cuãa Huy Cêån dêåy hùèn lïn nhûäng
khi coá gioá àïm. Gioá nöíi, laâ möåt cuöåc khúãi haânh; trong thú
thïë giúái: Gioá àaä nöíi, phaãi liïåu maâ söëng dêåy! (Paul
(1) Haânh: thú thêët ngön hoùåc nguä ngön, baâi daâi, khöng theo àuáng
bùçng trù’c cuãa luêåt Àûúâng, maâ theo cöí thïí , phoáng tuáng.
Valeáry); trong thú Viïåt Nam: Gioá húäi gioá, phong trêìn ta
àaä chaán, - Caánh chim bùçng chñn vaån nhûäng chúâ mong
(Taãn Àaâ); Huy Cêån thò àûa gioá sang laâ möåt sûå múâi moåc
têm höìn suy nghô àïën vuä truå:
Ai goåi ngoaâi kia, hay gioá àïm
Ai khua bïn cûãa, àïën bïn thïìm?
Loâng öi haäy dêåy cuâng trúâi àêët,
Khöng thïí nùçm yïn, hïët nguã ïm.
Dûúâng nhû têm trñ Huy Cêån coá nhûäng giao thiïåp
huyïìn bñ gò vúái sûå gioá nöíi ban àïm naây; gioá thêìm kñn, tûå
xön xao khöng biïët vò àêu; phaãi chùng vuä truå coá nhûäng
têm sûå nöîi niïìm chi úã xa ta lù’m, mûúån gioá cuãa khñ
quyïín Traái àêët àïí heá ra chuát ñt bñ mêåt? Gioá àïm nöíi dêåy,
nhû nïu vêën àïì, nhû nhù’c vêën àïì cuãa vuä truå vêîn coá tûå
muön nùm xûa cho ngûúâi thi sô höm nay laåi suy nghô,
nhûäng vêën àïì ban ngaây vêîn àùåt, nhûng trong sûå huyïìn
bñ cuãa ban àïm múái hiïån ra; röìi khi gioá hïët, khñ quyïín
trong lùång trúã laåi, bêìu trúâi nhû saáng taånh thïm, nhûng
caái viïåc gioá nöíi ban naäy laâ rêët töët cho nhêån thûác; khöng
gian chó coá chûâng êëy, nhûng gioá àïm vïì, khiïën con ngûúâi
múã bung cho khöng gian röång xa hún nûäa.
Coá nhûäng àïm gioá dêåy thònh lònh
Nhû chúåt thûác möåt niïìm chi xao xuyïën
Nhû treã nhoã khoác nñn röìi, àïm àïën
Laåi nêëc lïn cún tuãi tûå chiïìu höm.
... Quaá nûãa thu röìi, trúâi àïm trong vù’t
Gioá laåi ài khöng vûúáng möåt laân mêy.

Múã cûãa tröng: sao saáng tûâng bêìy
Nhû xuám xñt uöëng nhûäng höì leo leão
Trong nhûäng àaáy trúâi xa vaån neão.
Coá nhûäng àïm gioá dêåy thònh lònh

Nhû xao xuyïën möåt niïìm chi chúåt thûác
Nhû sûå söëng böîng daâi thïm kñch thûúác
Nhû cuöån thûúác troân böîng múã ào xa...
Ngaây trûúác, khi ài hoåc, àûúåc daåy rùçng: “giaãng thú,

khöng nïn lêëy thú hay noái ra thaânh vùn xuöi xoaâng”; tuy
nhiïn, theo töi nghô, vêën àïì laâ phaãi biïët lúåi duång sûå
tûúng quan; thú nùçm giûäa thú àöi khi bõ lêîn ài, khöng
àûúåc chuá yá àêìy àuã, noái ra thaânh vùn xuöi, laåi laâm cho
ngûúâi àoåc àïí yá hún; àêy laâ möåt hònh tûúång àeåp, rêët laå:
tûâng bêìy sao saáng - bêìy thiïn nga chùng? - xuám xñt nhau
uöëng nhûäng höì trong vù’t úã têån nhûäng àaáy trúâi. Chó coá
möåt thi sô múái giuáp àûúåc chuáng ta suy nghô nhû vêåy.
Gioá chó coá trong khñ quyïín cuãa Traái àêët maâ thöi,
nhûng trong caãm xuác vaâ tònh caãm cuãa chuáng ta, gioá laâ
liïn laåc giûäa têm trñ ta vaâ bêìu trúâi, nghôa laâ vuä truå. Gioá
vö aãnh, nhûng nhúâ caác vêåt chung quanh, gioá hûäu hònh;
ta nghe tiïëng gioá bùçng tai, nhûng nhêët laâ nghe baãn thên
cuãa gioá bùçng laân da cuãa ta, nghôa laâ bùçng xuác caãm, bùçng
nöåi têm. - Huy Cêån thêëy gioá laâ chiïëc cêìu:
Àïm laånh têìng xanh àoán gioá cao -
Gioá laâ möëi laái giûäa trùng sao
Ai trong thùm thùèm treo cêìu gioá
Cho nöîi niïìm xa àïën vúái nhau:
Vaâ khi cuöëi àïm nhûäng ngöi sao thûa dêìn baáo hiïåu
bònh minh, thò gioá laåi trúã nïn tuyïåt vúâi non tú, múái meã,
maát meã:
Dêåy súám tûúãng trúâi vûâa taåo lêåp
Gioá hêy hêy thöíi tûå chuâm sao
Cêy chûa coá boáng, ngaây chûa êëp

Soáng ùém thuyïìn ïm, chûãa àöång saâo.
YÁ baâi Dêåy súám naây laâ yá thûúâng lùåp laåi, chaâng thi sô,
muöën noái rùçng anh ta “treã hún con treã múái chaâo àúâi - möîi
saáng ta sinh vúái raång trúâi”; nhûng gúåi caái khöng khñ taåo
lêåp, thò khöng gò hún gioá, gioá luön luön bù’t àêìu, vò gioá laâ
àöång taác, tûác laâ thúâi gian, gioá hêy hêy thöíi tûå chuâm sao...
Vaâ gioá coá höìn, thêëy hiu hiu gioá thò hay chõ vïì (Kiïìu)...
Huy Cêån múã möåt baâi thú nguä ngön: Gioá khuya nheå
nhû thêìm; töi thñch caái chûä “thêìm” ra ngoaâi vùn phaåm,
àaáng leä “thêìm noái”, “thêìm nhuã”, hoùåc laâ “gioá thêìm” (Gioá
thêìm mêy lùång daáng thu xa), nhûng “nheå nhû thêìm”,
chûä thêìm tûå àuã lêëy mònh, tûâ bïn ngoaâi àaä vaâo bïn trong,
vaâ cêu thú laáy hai lêìn, thêåt laå luâng ngoån gioá!
Gioá khuya nheå nhû thêìm
Cêy vûúân húi àöång laá;
Gioá thöíi tûå loâng àïm
Hay tûâ trùng cuöëi haå?
Hay nhûäng ngûúâi dûúái àêët
Àaä nguã quaá lêu röìi
Böîng böìi höìi tónh giêëc
Noái nöîi loâng chûa nguöi...
Thêåt laå luâng ngoån gioá

Nhû bay tûå höìn ta
Moãng manh hún húi thúã
Thêëp thoaáng tûåa höìn hoa.
Gioá khuya nheå nhû thêìm
Cêy vûúân húi àöång laá
Nhû nhûäng loâng tri êm
Ñt lúâi maâ hiïíu caã...
Tñnh chêët cuãa gioá nhû vêåy, cho nïn Thú, naâng Thú, coá
àöi neát maây bùçng gioá; theo sûå ön nhúá cuãa Huy Cêån,
trong 50 nùm tûâ luác anh múái viïët nhûäng cêu thú àêìu tiïn
(1932) cho àïën bêy giúâ
Möîi khi em nhñu àöi maây gioá,
Ta biïët àúâi àang cêët caánh bay.
1972
Trúã laåi cêu chuyïån vuä truå, thú múã möåt chiïìu thûá tû
cho cuöåc söëng, khi Huy Cêån viïët: Rûúåu naâo baát ngaát suãi
tùm - Ngêët ngêy vuä truå, ru trêìm thúâi gian, thò töi coá thïí
hiïíu nhû nhaâ thú vûâa múái saáng taåo möåt hònh tûúång múái
laå, taáo baåo, chûa ai nghô túái; nhûäng vò sao laâ nhûäng tùm
cuãa rûúåu laâ vuä truå. Búãi nhaâ aái quöëc liïåt sô Àùång Dung
àúâi Hêåu Trêìn cuäng àaä tûâng noái (thú dõch) “Trúâi àêët vö
cuâng möåt cuöåc say”.
Hònh tûúång trïn àêy vïì vuä truå coá chiïìu dûä döåi nhû
möåt soáng ngêìm; hònh tûúång dûúái àêy vïì vuä truå êëm cuáng,
àeåp biïët bao.
Ngoaâi kia sao cuäng tûâng àöi saáng,
Tûâng cùåp nhên vaâng trong traái àïm.
NHÛÄNG “SUY TÛÚÃNG”
Nhûäng suy tûúãng cuãa Huy Cêån khöng phaãi laâ “trñ
tuïå”, laâ oác nghô, maâ laâ töíng húåp suy nghô vaâ xuác caãm; tûâ
caá biïåt, cuå thïí maâ múã röång ra àïën toaân böå sûå söëng, àïën
toaân thïí vuä truå.
Möåt caãnh sinh söëng saáng tinh mú thöng thûúâng trong
gia àònh, nhaâ thú àùåt vaâo giûäa baãn thên buöíi súám àang
thoaát dêìn ra tûâ àïm, coá kñch thûúác cuãa thiïn nhiïn, cuãa
vuä truå, thaânh ra möåt ngêîm nghô, möåt suy tûúãng:
Dêåy súám àúåi ngaây lïn

Nghe luån tûâng bûúác àïm
Nhû khùn thêm quaâng cöí
Cúãi dêìn rêët ïm àïìm.
Vúå nguã möåt tay nù’m

Con nguã múã hai tay
Daáng àúâi hai lûáa tuöíi
Ta ghi gò vaâo àêy?
Hêy hêy gioá loåt cûãa

Saáng luác naâo khöng hay
Öi khuác ca tònh tûá
Ngaây, àïm, thïë giúái naây...
Ngûúâi - thú hay thûác dêåy thêåt súám khi nghe giao ban
giûäa àïm vaâ ngaây, hoùåc thûác dêåy giûäa àïm, khöng bêåt
àeân àiïån lïn, thò trong boáng khuya, mònh rêët dïî hoâa lêîn
cuâng têët caã:
Sao xa nhêëp nhaáy gheá vui cuâng
Cêy, laá, sao, vaâ ta úã chung,
Trong maåch gioá ài ngang vuä truå,
Àêët quay nhû muáa, gioá quaâng lûng.
Nûãa àïm, nûãa giêëc, nûãa doâng thú
Muöën goåi vaâo àêy cuåm laá tú
Muöën goåi vïì àêy triïìu nhûåa êëm
Chung cuâng trúâi àêët khöëi say sûa.
Khi coá gioá, Huy Cêån lù’ng nghe caái xön xao; khi
khöng coá gioá, Huy Cêån lù’ng nghe caái yïn lùång. Möåt àïm
nguã úã Tam Àaão (1974), “Ta nùçm lûng nuái”, thò anh laåi
ngaåc nhiïn vïì caái lùång im,
... Tûâng haåt sûúng vïì ûúát laá cêy
Nuái ngaã maân sûúng buöng toãa trù’ng
Giêëc ïm àêët àaá laå luâng thay.
Yïn lùång vö cuâng, tai hïët nghe
Chó coân im ù’ng lù’ng sûúng khuya...
tûúãng nhû tim mònh cuäng khöng àêåp, àùång nghe thúâi
gian roán reán bûúác; vaâ thi sô laâ ngûúâi bêët trõ, anh laåi theo
àùåc tñnh cuãa anh, lù’ng nghe thïë naâo maâ àaá laåi laâm ra
sûå söëng:
Núã haåt thúâi gian giûäa lùång im
Nùçm bïn lûng nuái giûäa chûâng àïm
Ta nghe vêåt chêët nghòn kiïn nhêîn
Tûâ àaá (cûáng) laâm nïn ngoån laá mïìm.
Lù’ng nghe... lùång nghe... nhûäng tiïëng goåi... caâng vö
thanh... caâng hêëp dêîn...
Chiïìu döng, mûa rúát gioá àûa
Phöë daâi múái töëi àaä thûa vù’ng ngûúâi.
Hai haâng cêy vïính muön tai
Nghe mûa, nghe caã xa ngoaâi trúâi mûa.
Caác treã em nghe muâa heâ:
Nhûäng buáp àa trïn lïì àûúâng ruång thù’m
Goåi treã em tûâ xa lù’m, heâ úi!
Trúâi àêët goåi, dêîu nhaâ cha meå cêëm
Cuäng ra ài - ve giuåc giaä böìi höìi...
“Suy tûúãng” laâ möåt tûâ gheáp; suy nghô vaâ mú tûúãng;
suy ài vaâ tûúãng laåi; úã Liïn khu Nùm, Nam Ngaäi Bònh
Phuá, àöìng baâo coân taåo ra tûâ “tú tûúãng”, “thöi hïët röìi,
àûâng coá tú tûúãng gò nûäa”, àûâng coá mú tûúãng vûúng tú, tú

haâo chi nûäa, àûâng coá suy tûúãng thaânh tú... - Trong caác
baâi “suy tûúãng” cuãa Huy Cêån, Troâ chuyïån vúái Kim Tûå
Thaáp àûúåc viïët khi thùm Ai Cêåp (7-1962); tû tûúãng rêët
cùn baãn: vua lo “lûu danh thiïn cöí”, lûu möå thiïn cöí, lûu
xaác thiïn cöí, nhûng àaä coá nhûäng Kim Tûå Thaáp “taân taå -
hêët ra ngoaâi vônh viïîn xaác vua phúi”, chó coá sûå söëng múái
trûúâng töìn, nhúâ noá tiïëp nöëi; khöng thïí “chêët caái chïët lïn
cao”, maâ phaãi ài theo vúái sûå söëng; tû tûúãng cuãa baâi thú
laâ nhû vêåy, ngûúâi ta ruát ra, tiïu thuå röìi, laâ no ngay; caái
hêëp dêîn cuãa baâi thú, laâm cho ngûúâi ta nhúá baâi thú, laåi
laâ nhûäng cêu noái vïì caát:
Chó coá trúâi xanh thay coã cêy
Mïnh möng sa maåc, Caát laâm ngaây.
Caát laâm àïm nûäa, Trùng phúi caát
Sao saáng àùçng xa hay caát bay?
Caát vung lïn raát mùåt thúâi gian...

Caát, caát, caát nöíi tûâng cún dûä döåi
Caát kïu lïn nöîi hoaâi voång lúán lao
Laâ caái chïët khö, caát muöën hoáa tïë baâo
Cuãa tûúi maát, thõt da, hoa laá...
hay nhêët laâ cêu sao saáng àùçng xa hay caát bay; sao moåc
lêîn vúái caát tung.
Baâi thú Ngöi nhaâ giûäa nù’ng múã àêìu têåp thú cuâng tïn
Nù’ng àeåp thaáng mûúâi - Nhaâ giûäa nù’ng

Àêìy nhû möåt traái chñn àang muâa
Khoái xanh laâm cuöëng - trúâi xanh lù’ng
Gioá dêåy tûâng cún reo laá khö.
Con ta nhû haåt lûåu trong ngêìn

Chaåy toáe àêìu sên, àûáa cuöëi sên...
Ngöi nhaâ giûäa nù’ng thu vaâng laâ möåt traái chñn, traái
phaãi coá cuöëng thò múái khoãi truâng truåc, vêåy thò cuöëng traái
laâ khoái xanh tûâ nhaâ àang lïn nöëi vúái trúâi xanh; coân con
ta “nhû haåt lûåu trong ngêìn” thò chûa ai noái, nhúâ chûä
chaåy toáe maâ ta nghô túái haåt lûåu chñn nûát voã.
Thùm loâ chum búâ söng Maä, nhaâ thú thêëy caái thïë àûáng
têën vûäng chaäi cuãa hònh thuâ caác chum, caác vaåi, vaâ chum
troân coân coá vai; nguå yá dên töåc ta truå tûâ cöí sú úã búâ söng
Maä naây:
Nûúác trong loâng vaåi maát chûa!
Vaåi chum vûäng chaäi truå búâ söng xanh,
Nghòn nùm troân trônh vai saânh
Ngaây xuên treã laåi daáng hònh ban sú...
Mêëy cêu thú trïn coá bao haâm con mù’t nhòn cuãa nhaâ
àiïu khù’c. Trong möåt baâi thú khaác, nhaâ thú thêëy ngûúâi
baån àiïu khù’c nùån tûúång, nhên àoá maâ nghô: möîi ngûúâi
àûúåc nùån tûâ trong loâng meå mang thai; vaâo àúâi, àúâi laåi
tiïëp tuåc nùån mònh, cuöåc àúâi ta nùån, nùån ta, vaâ may sao!
cöng cuöåc nùån naây khöng àûáng cûáng ngay möåt luác, maâ
mùåt àúâi chûa raån, nùån thïm thaáng ngaây, cho àïën húi thúã
cuöëi cuâng,
Mai àêy nùçm xuöëng àêët daây
Àêët nguyïn thuãy laåi àù’p àêìy mùåt xûúng,
Bêëy giúâ may múái àõnh khuön,
Höm nay baån húäi vui buöìn chûa yïn!
Ngûúâi cöång saãn khaác vúái ngûúâi thöng thûúâng, laâ laåc
quan nhêët quyïët laåc quan; chûá coân anh àaä úã trong möåt
cuöåc àúâi cuâng vúái moåi ngûúâi àúâi, thò anh cuäng khi vui khi
buöìn nhû moåi ngûúâi àúâi, anh khöng úã trïn möåt traái àêët
naâo khaác, trong möåt cuöåc àúâi naâo khaác.
Laâ möåt ngûúâi dên àaä tûâng mêët nûúác, Huy Cêån tha
thiïët bao nhiïu vúái tiïëng meå àeã, tiïëng noái cuãa dên töåc,
noá laâ möåt caái chòa khoáa àïí múã cûãa nhaâ tuâ:
Nùçm trong tiïëng noái yïu thûúng,
Nùçm trong tiïëng Viïåt vêën vûúng möåt àúâi.
Sú sinh loâng meå àûa nöi,
Höìn thiïng àêët nûúác cuäng ngöìi bïn con.
Àöìng thúâi Huy Cêån coá nhiïìu vêìn thú vïì sûå àoåc saách
cöí kim àöng têy, coá giaân saách àeåp múái chen xûa, ài àêu
chùèng gùåp höìn nhên loaåi, cho nïn ta muöën bïn àeân àoåc
maäi thöi; anh kïët baâi Tin xuên naây, viïët úã Pari 1981:
Sao höm vûâa lùån, sao mai moåc,
Kim cöí túâ thúm thûác giûäa tay,
àoåc cho túái saáng.
Àêy laâ àoåc Frùngxoa Vilöng (François Villon,
1431-1463?), möåt trong nhûäng nhaâ thú trûä tònh lúán cuãa
Phaáp, trûúác àêy 5 thïë kyã, vúái sûác caãm xuác maänh liïåt, vúái
gioång thú chên thaânh, trûåc tiïëp, àaä tûâng taã kiïëp ngûúâi
thúâi trung cöí, lay lù’t Nhû nhûäng thên treo cöí - Gioá ùn
hïët hònh haâi - Mù’t quaå laåi diïìu hêu - Möí röî xûúng naát
thõt, nhaâ thú sinh sau 500 nùm caãm kñch vúái nhaâ thú xûa
úã caách ngaân vaån dùåm:
Nöîi àau boác têån loäi
Maáu coân ûáa tûâng haâng
Thú anh laâ tiïëng noái
Cuöåc àúâi khöng hoáa trang
Sûå thêåt khöng giêëu che

Truåi trêìn nhû ngoån lûãa...
Àêy bûác tûúång Muâa xuên vônh viïîn cuãa Röàanh
(Rodin, 1840-1917), nhaâ àiïu khù’c thiïn taâi cuãa Phaáp àaä
taåc tûúång Ngûúâi suy nghô, laåi taåc caái hön cuãa àöi trai gaái
muön àúâi:
“Muâa xuên vônh viïîn” - Röàanh!
Sao anh kheáo taåc aái tònh lûáa àöi.
Lûãa yïu, lûãa söëng, lûãa àúâi
Lûãa thêìn saáng taåo àöi ngûúâi thù’p lïn
Chiïëc hön àù’m àuöëi thêìn tiïn
Thõt hoa da lûãa maâ thiïng àêët trúâi.
ÚÃ Florùngxoa (Florence, nûúác YÁ) 1969, Huy Cêån àûúåc
têån mù’t xem nhûäng tûúång nguyïn baãn cuãa Mikenlùng
(Michel-Ange, 1475-1564), nhaâ àiïu khù’c thiïn taâi úã thúâi
kyâ Phuåc Hûng laâ möåt thúâi kyâ maâ loâng tin úã con ngûúâi
bûâng dêåy maänh liïåt, aát caã quyïìn lûåc cuãa thêìn thaánh, cuãa
Nhaâ thúâ:
Mikenlùng!
Buáa anh khùèng àõnh mùåt ngûúâi
Chûa trau chuöët, vêîn saáng ngúâi tinh anh.
Hoaâng hön thêìn thaánh buöìn tïnh!
Ngûúâi thay thêìn thaánh: bònh minh moåc röìi
Goä vaâo söë mïånh liïn höìi,
Coân nghe tiïëng buáa cuãa ngûúâi cêìm canh...
Coân möåt thïë giúái suy tûúãng cuãa têm trñ nûäa, laâ nhaåc.
“Chù’c em chúâ taånh cún döng - Àeâo con hoåc nhaåc vúä loâng
vïì sau - Anh nùçm nghe àôa, öi chao!...” nhûäng cêu thên
mêåt nöm na naây dù’t àûa àïën viïåc nghe nhaåc Beátthöven
(Beethoven 1770-1827), maâ “chiïìu sêu sù’c cuãa tònh caãm
vaâ sûác maänh liïåt cuãa diïîn àaåt laâ khöng gò so saánh nöíi”;
ngoaâi trúâi àang nöí cún döng buöíi chiïìu, vaâ trong nhaåc
cuäng àêìy baäo taáp; àúâi söëng cuãa Beátthöven thûúâng bõ khoá
khùn, coân tai cuãa nhaåc sô thò àaä súám bõ àiïëc:
Cuöåc àúâi thêåt roä oaái oùm!
Xoát ai thêìn nhaåc àiïëc thêm nûãa àúâi
Àaânh laâm taåo hoáa thay trúâi
Bao êm hûúãng, chó thêìm moi ruöåt tùçm;
Tai uâ, vêîn saáng lûúng têm,
Nghe ai döng baäo àang laâm bònh minh.
Vaâ àêy laâ nöîi àau àúán cuãa nhaâ baác hoåc trûá danh
Anhxtanh (Albert Einstein 1879-1955) àaä taåo ra “thuyïët
tûúng àöëi”, aãnh hûúãng sêu sù’c vaâo khoa hoåc hiïån àaåi;
öng laâ möåt chiïën sô cuãa Hoâa bònh:
Anh cêìm nguyïn tûã thaáo ra
Hay àêu lûãa dêåy thiïu da thõt gúâi.
Loâng anh cùm giêån suåc söi,
Bao àïm thûác trù’ng anh ngöìi vúái àïm...
Trïn möåt lêìn anh ài cöng taác, chuyïën taâu bay chúã
anh dûâng úã Aten, thuã àö Hy Laåp tûâ thúâi cöí; anh thùm
àïìn Paáctïnöng (Partheánon) nöíi tiïëng, vaâ anh cuái xuöëng
àêët nhùåt vïì möåt xûúác àaá cêím thaåch trù’ng
Paáctïnöng! Paáctïnöng!
Thêìn ài, àïìn quaånh àûáng khöng,
Nghòn nùm hoa àaá raång doâng vùn minh,
Tinh thêìn Hy Laåp vêîn xanh
Cuâng trúâi Hy Laåp möng mïnh coäi ngûúâi,
Vaâ Øngko, úã thïë kyã thûá 9, kyâ quan thïë giúái úã trïn àêët
nûúác Cùmpuchia anh em:
Thûác vúái AÊngko àaá ngaåo trúâi

Tinh vi hoa àaá raång hoa ngûúâi
Chùmpêy thúm maát laâ hûúng àaá:
Àöi veã àiïu taân, vaån veã tûúi.
CÛÁ NØåNG LOÂNG ÀÚÂI
“Möîi nùm hoa vïì àêy - hoa noái gò vúái ngûúâi? Loâng àúâi
chù’c nùång lù’m - hoa noái hoaâi khöng thöi”. ÚÃ möåt ngûúâi
hay suy tûúãng vaâ thûúâng nghô àïën vuä truå, caái loâng àúâi
naây rêët nùång.
Cuöëi têåp Àêët núã hoa (1959), anh àang ngöìi khoan
khoaái trïn taâu bay TU bay cao, rêët cao, ta vûúåt lïn mêy,
mêy dûúái ta, vaâ ngù’m mêy thiïn hònh vaån traång, röång
con mù’t, thanh thoaát têëm loâng, thò böîng nhiïn xuác caãm
maånh sang möåt thïë khaác hùèn:
Ngù’m maäi böîng nghe buöìn xeá ruöåt,
Xûá mêy khöng boáng möåt ngûúâi qua
Thò ra úã ngoaâi cuöåc àúâi khöng coá möåt cuöåc àúâi naâo
caã!... Búãi vêåy maâ cuäng trong têåp Àêët núã hoa, anh caãm
thöng xa xoát khi gùåp chõ àiïn
Chuyïån àau thûúng meå chõ kïí àêìu àuöi
Chuyïån gia taâi xêu xeá, tònh nghôa pha phöi,
Chuyïån àúâi cuä húi tiïìn laâm laånh maáu...
Chõ mêët trñ bõ “cuöåc àúâi” lûâa àaão.

Sau maân sûúng trù’ng àuåc, mùåt trúâi chiïìu
Àoã bêìm nhû cuåc maáu uêët ai treo...
“Loâng àúâi” laâ loâng thûúng àúâi, loâng thûúng nhûäng con
ngûúâi trong àoá coá mònh. Àaä laâ thûúng, thò phaãi thêåt, àaä
laâ thêåt, thò phaãi sêu. Khöng sêu, thò döëi, búãi vò caån laâ
döëi, caån chûa phaãi laâ giaã, nhûng laâ döëi daá qua loa.
Nadim Hitmeát trong thû gûãi cho con: “Con àûâng söëng
trong cuöåc àúâi naây nhû trong nhaâ haâng xoám”. Nhaâ vùn
Liïn Xö Juri Bondariev viïët: “... Nuå cûúâi tao nhaä tinh tïë
cuãa chuã nghôa laåc quan giaã taåo àöi khi giêëu giïëm caái àï
maåt cuãa sûå baâng quan khöng suy nghô”. Huy Cêån biïët
rùçng biïín coá soáng ngêìm, möîi têm trñ, têm lyá, möîi nöåi
têm cuäng coá soáng ngêìm:
Möîi cuöåc àúâi mang thêìm bao nhiïu chuyïån

Chaåm nöíi chaåm chòm trong thõt trong xûúng.
Con ngûúâi coá khi thûác vaâ khi nguã; trong giêëc nguã ban
àïm, phaãi chùng con ngûúâi lûu thöng vúái möåt töíng thïí
röång lúán hún, khöng thûåc duång, vö têm vaâ vö hònh maâ
ra khoãi, nhû xeá caái keán àïm maâ núã bûúám cuâng vúái trùng
sao...
Ban ngaây ài àûáng, ban àïm

Thên ngûúâi nùçm nguã ngûúác lïn voâm trúâi
Mùåt trong giêëc nguã xa khúi
Nhû ra biïín röång böìi höìi soáng chao...
Nhaâ thú thûúng caái giêëc nguã cuãa con ngûúâi, ban ngaây
lyá trñ kiïím tra, ban àïm nguã tiïìm thûác múái xuêët löå:
Baån nguã, toaân àïm baån noái mú

Nöîi chi xûa lù’m, tûå bao giúâ
Nöîi chi sêu lù’m trong xûúng tuãy
Noái tûåa ngûúâi cêm, chó uá ú.
Ban ngaây gùåp baån cûúâi tûúi tónh

Chù’c hùèn höìn vui, àeåp giêëc mú.
Àêu biïët loâng cêm chúâ uá úá
Giûäa àïm, cho búát nöîi giaây voâ.
Trïn kia, töi coá trñch dêîn cêu “Àúâi vui khöng chuát
phên vên” vaâ chûa kõp nù’n laåi cho hoaân chónh chên lyá,
thò úã àêy, Huy Cêån àaä tûå mònh àiïìu chónh, cho thêåt hún,
cho thêëu tònh àaåt lyá hún vúái sûå àúâi.
Huy Cêån coá möåt chuâm thú khaá àùåc biïåt, viïët úã bïånh
viïån. Khi úã bïn meáp cuãa vûåc thùèm, khi àau öëm nùång, àúâi
mònh bõ àe doåa quyïët liïåt,
Nûãa àïm anh thûác dêåy baâng hoaâng
Nûãa vò xuêët huyïët, nûãa vò thûúng
Thûúng con, thûúng vúå vaâ thûúng baån
Vaâ tiïëc àúâi, öi! nïëu dúã dang...
Bïånh viïån Viïåt Xö 11-1974
“Chuâm thú viïët taåi bïånh viïån” in trong têåp Ngöi nhaâ
giûäa nù’ng vaâ traân sang têåp thú sau Haåt laåi gieo caâng
mang nùång “loâng àúâi”, thöët bêåt ra tha thiïët
“Nhúá con uát Thu Anh”:
“Cu chaâo Böë! - Böë chaâo Cu!”
Hai àêìu dêy noái tuöìng nhû úã nhaâ
Cu úi, laânh bïånh böë ra
Böë xö kheä cûãa, Cu saâ vaâo tay!
Cu úi, böë öëm lêìn naây
Coá khi tûúãng chïët, dûát day chi bùçng!
Nhúä maâ... thûúng tiïëc... dúã dang...
Thûúng nhiïìu nhêët vêîn laâ thùçng Cu Anh
Nïëu ài, sao núä, sao àaânh!
Con chûa böën tuöíi, nhû caânh múái nhö...
Caái gioång thú cuãa Huy Cêån viïët vïì con trêìn truåi maâ
rêët mûåc nhên tònh. Ngoaâi chuâm thú bïånh viïån, anh vêîn
viïët vïì con mònh, noá laâ treã con:
Con ta ài hoåc bûúác qua àûúâng
Cùåp saách dêy daâi trïî quaá lûng
Buát lêîn cuâng bi kïu leãng xeãng
Cêy cao duöîi nhaánh trêåp truâng hûúng.
Caái öng nùång loâng vúái sao, trùng, biïín, bêìu trúâi... maâ
chuá yá tó mó àïën “cùåp saách dêy daâi trïî quaá lûng”, laâ taåi
vò thûúng caái lûng! Phaåm truâ naâo noá ra phaåm truâ êëy.
Anh hay triïët lyá, cho nïn thay mùåt cho haâng triïåu ngûúâi
laâm cha maâ khöng tûå noái ra àûúåc, anh lêín thêín suy
nghô...
Mònh àeã ra noá, nhûng noá sinh ra mònh, noá sinh ra caái
têëm loâng laâm cha cuãa mònh; mònh thûúng noá quaá, cho
nïn noá múái laâ chñnh, mònh laâ phuå;
Con nguã rêët ïm
Coá böë nùçm bïn
Con nhû nhaâ giûäa
Böë nhû hiïn thïìm.
*
* *
Con veä trùm lêìn möåt chiïëc xe

Coá con ngöìi trûúác, böë ngöìi kïì
Böë laâm phuå laái cho con àoá
Hoa röång têìm tay, vûúåt boáng che...
“Thùçng cu soi gûúng”, möîi ngûúâi chuáng ta khi coân beá,
àaä tûâng nhòn vaâo gûúng maâ laå mònh:
Goåi böë cuâng soi, vúái böë cûúâi

Ngaåc nhiïn thêëy böë hoáa hai ngûúâi
Xem chûâng em cuäng yïn têm chuát,
Troâ laå, nhûng maâ coá böë chúi.
Cöng taác caách maång triïìn miïn bêån bõu suöët ngaây,
àïm àïën múái chong àeân viïët thú; “coá töëi vö hêìm traánh
maáy bay - tûá thú laåi àïën, viïët lïn tay”; cöng taác khöng
ngúi, nhûng thú laåi nhiïìu, trong baãn thaão:
Con múã tûâng trang; thêëy phuát giúâ
Böë ghi, con hoãi thêåt ngêy thú:
“Ban ngaây laâm àûúåc thú khöng böë?”
Biïët traã lúâi sao, böë ngêín ngú.
Töi nghô àïën têëm loâng Huy Cêån thûúng vúái caã caái
“ngöi nhaâ giûäa nù’ng”, truå súã cuãa gia àònh; nhaâ töi hùm
böën Àiïån Biïn (trûúác laâ àûúâng Cöåt Cúâ), ai yïu thò àïën,
ai phiïìn thò qua; thêåt ra, ai cuäng thên thûúng vúái nhaâ
cûãa, xoám giïìng nhû thïë, nhûng nhaâ thú naây thò laåi cho
vaâo thú:
Phöë töi àaão nhoã trïn àêët liïìn
Xe chaåy ba bïì, àûúâng böën bïn
Coá luác muâi xùng xöng kheá muäi
Nöëi àuöi xe taãi maäi vïì àïm...
Caái ngaä ba Àiïån Biïn naây bù’t àêìu cho con àûúâng
Nam Böå ài qua ga lúán Haâ Nöåi vaâ ài vö Nam; àïm khuya
tônh mõch, gioá àûa túái caã tiïëng truyïìn thanh úã nhaâ ga noái
vúái khaách, vaâ têët nhiïn laâ tiïëng coâi taâu...
Nhûäng chuyïën taâu xa röån raä vïì
Giûäa àïm. - Coâi muöån böë ngöìi nghe
Nhûäng vêìn gieo kïët cuâng sûúng àoång
Nhûäng chuyïën thú vïì, nhûäng chuyïën khuya.
Têm sûå vúái con

“Cêy Hoaâng lan nhaâ töi” nhiïìu lêìn cho Huy Cêån,
ngoaâi caã hoa, ngoaâi caã hûúng, hûúãng tiïìn nhuêån buát, búãi
àaä vaâo thú anh:
... Caánh xanh thúm thoaãng quanh nhaâ,
Caánh vaâng hoa chñn thúm xa phöë daâi.
Hoa vaâng, coá laá vaâng phai
Nhû em nhû chõ àua caâi aáo tú.
Maái hêìm truá êín nùm xûa
Xêy cao, hoa laåi xuöëng vûâa têìm tay...
Cêy àuâng àònh trong vûúân, cêy sêëu ngoaâi àûúâng phöë
trûúác cöíng, caái hêìm traánh maáy bay cuäng àûúåc múâi vaâo
baâi thú Huy Cêån:
Cêy sêëu quen thên tûå thuúã giúâ
Hoaâng lan hoa ruång mêëy cún mûa
Cêy àuâng àònh giöëng cêy cau êëy
Göëc bõ hêìm vêy, thú vêîn tú.
1972
Trïn àêy töi viïët: “nhaâ thú naây thò laåi cho vaâo thú”,
vò khöng têët yïëu, vò nhaâ thú “khaác” úã cuâng nhaâ, cuâng
caãnh, thò laåi khöng viïët gò.
Huy Cêån coân coá möåt söë baâi thú noái túái caái chïët; coá
nhûäng ngûúâi ngaåi noái àïën “noá”, súå xuái quêíy; hoå laâm nhû
Hoaån Thû khi mù’ng naâng Kiïìu: “Cuöåc vui, gaãy khuác
àoaån traâng êëy chi! - Sao chùèng biïët yá tûá gò? - Cho chaâng
buöìn baä, töåi thò taåi ngûúi”! Cûá phaãi bao giúâ cuäng laâ vui
veã; tuy nhiïn coá nhûäng caái buöìn rêët böí ñch; nhû mêy àem
nhûäng trêån mûa cêìn thiïët. Nghô túái caái chïët, con ngûúâi
phaãi lúán lao hún, nhên tònh hún, dïî tha thûá hún, àaánh
giaá àuáng hún ngûúâi vaâ sûå vêåt, Möåt lûáa, baån beâ dêìn vù’ng
mùåt - trang tû xem baáo luöëng bêng khuêng.(1)
Khi töi vaâ em töi coân rêët nhoã, coá nhûäng luác nùçm trïn
giûúâng vúái cha, cha töi àuâa giaã vúâ chïët. Cha giaã vúâ lêu
quaá, töi vúái em töi khoác thêåt, thïë laâ böë múã mù’t, ba böë
con laåi cûúâi! Cha töi giaã vúâ nhû thïë àïí thûúng yïu chuáng
töi hún. - Nhû trong höåi hoåa, khöng nïn nhêët àõnh chùèng
duâng maâu àen, búãi vò noá àen, vaâ cûá nhêët thiïët phaãi duâng
maâu höìng, maâu àoã, vò noá vui tûúi, tûúi saáng. Àen nhûng
khöng töëi, àen nhûng phaát quang ra aánh saáng nhû tranh
cuãa Rembrandt (1606-1669) thò sao? Höìng nhúâ nhúâ nhû
caái nuå cûúâi àaäi böi, thò nhaåt thïëch! - Huy Cêån viïët, nhên
àang noái vïì Biïín:
Röìi möåt ngaây kia hïët úã àúâi.
Cho ta theo biïín khoãa chên trúâi,
Àiïìu chi chûa noái, xin trao soáng,
Lêëp laánh höìn ta mùån gioá khúi.
Àuáng laâ àïí quyá troång sûå söëng, àuáng laâ àïí nùång loâng
àúâi:
Giêëc nguã cuöëi àúâi khöng coân möång nûäa
Thò mú ài, mú nûäa, têm höìn úi...
... Giêëc nguã choát seä nhû hêìm sêåp cûãa
Nïn höm nay ta mú röå, mú nhiïìu
Hún 40 nùm trûúác, khoaãng 1941-42, khi àang rêët treã
nhêån àûúåc maãnh vaãi mêîu ngûúâi thên gûãi hoãi yá kiïën,
àõnh may aáo cho anh, Huy Cêån àaä viïët thû-thú caãm ún:
... Doåc ngang tú chó saát gêìn,
Ài vïì mêëy daåo hai thên möåt höìn.
(1) Baáo Nhên dên thûúâng àùng Caáo phoá úã trang tû.
Mai sau ta chïët, xin chön

Hai ta saát caånh, xûúng luöìn qua xûúng.
Àêët giaá laånh toaát àïm trûúâng,
Àöi ta nùçm dïåt têëm thûúng muön àúâi.
Mù’t naây gûãi liïîu àêm tûúi;
Möi naây laåi mûúån chim cûúâi giao duyïn.
Caái chïët lù’m khi àûa túái nhûäng yá, nhûäng tûá thú xuêët
saáo.
Vúå mua veá thaáng ài ö tö buyát vaâo trûúâng daåy hoåc,
saáng ài sûúng buöët, töëi vïì gioá laånh; Veá thaáng em úi em
cûá ài, Àúâi ài coá chuyïën, chúá sai kyâ, Chên em coá buöët vïì
anh uã... Laåi cuäng caái thïë cuãa baâi thú àûa àïën:
Röìi möåt ngaây, khöng veá trù’ng, xanh
Àöi ta lïn chuyïën xe töëc haânh
Ài luön, ài maäi khöng vïì nûäa
- Nhûng chù’c coân lêu, em cuãa anh.
Trong baâi “AÁnh saáng non”, taác giaã caãm ún caái nhõp
söëng coá àïm coá ngaây, nhaâ cuãa thúâi gian nïìn moáng vûäng
chaäi, àïm taân sao lùån, buöíi súám àang àïën, nhõp cuãa ngaây
àïm chù’c nõch nhû vêåy; àoaån thûá 3:
Con nguã thïm con! böë dêåy röìi
Baân giao saáng, töëi àaä xong xuöi
“Mêìm non” chöëc nûäa con vaâo lúáp
Àûúâng soãi lao xao raãi nù’ng cûúâi.
Nhûng àïën luác baâi thú quaânh sang àoaån thûá 4 àïí kïët
thuác, nhûäng lêìn baâi thú trûúác, töi móm cûúâi, àïën lêìn baâi
thú naây, thò töi ûáa nûúác mù’t:
Röìi möåt ngaây kia böë chùèng coân
Súám ngöìi cûãa söí àïí tröng con,
mùåc dêìu hai cêu tiïëp cuöëi rêët tûúi:
Nhû ngaây múái nhuá tûâ thùm thùèm,

Con núã trúâi xanh aánh saáng non
con tiïëp nöëi böë röìi, nhûng taåi sao töi vêîn ûáa nûúác mù’t;
taåi böën chûä “súám ngöìi cûãa söí” chùng? taåi ba chûä “àïí
tröng con” chùng? taåi têët caã mûúâi böën chûä êëy, taåi huyïìn
sù’c! nùång hoãi ngaä, taåi vêìn thú, taåi caái tònh ngûúâi cha töåi
nghiïåp vö haån; öi! têët caã vuä truå vêåt chêët vö tri vö giaác
naây laâ àïí trïn nhûäng traái àêët nhû Traái Àêët chuáng ta, coá
nhûäng tònh ngûúâi nhû nhûäng tònh caãm con ngûúâi chuáng
ta! Caái chïët laâ möåt baâi hoåc nhên àaåo lúán.
Töi muöën ài sêu thïm giúái thiïåu caái phêìn Huy Cêån
vêët vaã, vêåt vaä chuyïín mònh; nhaâ thú cuäng laâm chûác nùng
giaáo duåc, nhûng giaáo duåc khöng àöìng nghôa vúái lïn lúáp;
khi anh àaä lïn lúáp, thò ngûúâi khaác hoáa laâm hoåc troâ, maâ
thûúâng tònh thò ngûúâi ta muöën hoåc têåp, nhêët laâ trong
nhûäng chuyïån têm tònh, taánh tònh, thò tûå hoåc laâ chñnh,
chûá khöng ai thñch ngöìi khoanh tay laâm hoåc troâ àïí cho
anh lïn lúáp - vò vêåy maâ Øngghen múái nhù’c nhúã rùçng
“khuynh hûúáng caâng kñn àaáo thò taác phêím caâng hay”.
Cuâng laâ thú trûúác Caách maång nhûng khoaãng tûâ 1941
(quên àöåi Nhêåt vaâo Àöng Dûúng) àïën trûúác Thaáng Taám
1945, laâ luác coá nhûäng cêu thú u uêët nhêët.
Anh àûáng giûäa loâng àïm
Cuöåc àúâi khöng coân nûäa
Loâng anh laâ con chim
Trûúác vö cuâng goåi cûãa.
Khoaãng nhûäng nùm êëy, mùåc dêìu ngûúâi thú àaä coá noái
túái caái vui
Thaáng nùm luên chuyïín khuác vui nöìng
Chù’c coá höìn ta haát úã trong
Ta saáng lúâi chim dùm àiïåu múái;

Lûu quang ta hiïån nûúác àöi doâng...
*
* *
... Khi ta àïën, caác ngûúi àïìu àïën caã
Coá thiïn nhiïn, suöëi chõ vúái rûâng anh
Coã vaån àaåi àaä quen chiïìu oáng aã...
Liïîu thiïn thu tûâng thuöåc löëi buöng maânh...
... Chù’c vui lù’m, nïn vïì àöng àuã vêåy.
tuy nhiïn vui laâ noái caái yá vui, caái nghôa chûä vui, coân caái
àiïåu thò vêîn coân ñt nhiïìu uêët laåi; àêy laâ möåt vêën àïì rêët
tinh vi, ngûúâi phï bònh khöng nïn chuåp muä theo löëi
quyïìn lûåc; súã dô töi caãm thêëy nhû vêåy, vò caãm nghe caái
ngön ngoaåi vêîn chûa lûu thöng thoaãi maái tûå nhiïn, vúái
nhûäng chûä nho: lûu quang ta hiïån, coã vaån àaåi, liïîu thiïn
thu, vaâ vùn phaåm haäy coân thöng thaái: ta saáng lúâi chim
dùm àiïåu múái. - Caái “caãm nghe” trïn àêy phaãi xeát cho
tûâng àoaån thú, cêu thú cuå thïí cuãa thúâi 1940-45, àûâng vú
àuäa caã nù’m, àûâng tuyïåt àöëi hoáa caái àiïìu mònh vûâa
xûúáng lïn kia nhû möåt àõnh luêåt; Huy Cêån khoaãng êëy
cuäng àaä coá nhûäng àoaån thú choåc thuãng àûúåc mù’t lûúái:
Àúâi nùçm rêët ïm
Mêy thûa buöng reâm
Thúâi gian rêët nheå
Qua maânh toác em.
Trûa nay trong nhaâ
Ghïë baân yïn nguã
Riïng loâng àöi ta
Nùçm trong vuä truå.
1941
Caái daå yïu àúâi àöång nuái söng

Loâng anh vui haát, maá em höìng
Yïu nhau, ta noái laâm sao hïët
Ngoaâi nöåi hoa vïì phuát phuát àöng.
1941
Coân baâi haát tûá tuyïåt naây thò hoaân toaân àaä àêåp caánh
bay, nöëi liïìn thú trûúác 8-1945 vaâ thú sau, thaânh ra thú,
thïë thöi:
Chim hoát voâm xanh, hûúng dêåy àêët
Höm nay vuä truå múã huy hoaâng
Ài ra hoa bûúám khöng tin trûúác
- Sûåc nhúá àïm röìi àaä nguã lang.
1940
Vaâo Khaáng chiïën chñn nùm, taåi Phuác Yïn, thaáng

5-1948, Huy Cêån àaä viïët möåt baâi thú giao thúâi, giao giûäa
hai thúâi kyâ, hai thúâi àaåi; 10 cêu thú; 6 cêu trïn, nghôa
chûä noái rùçng: nöîi àau chêët chöìng u uêët cuãa àúâi cuä khiïën
cho tiïëng haát baâ meå ru con vúái nhûäng ca dao truyïìn
thöëng sao buöìn quaá vêåy; thïë maâ húi thú khöng buöìn,
khöng uêët, maâ laåi saáng ra; laâ vò nhaâ thú àaä phên tñch
àûúåc nguöìn göëc cuãa gioång àau buöìn, àaä úã trïn noá, àaä chuã
àöång; coân 4 cêu dûúái thò roä quaá: trong khi möåt baâ meå ru
nhû vêåy, thò caã cuöåc söëng caách maång àaä bù’t àêìu röìi,
bûúác chên ài cuãa thïë hïå múái laâ möåt nhõp ru (àûa nöi)
phêën chêën:
Àaä bao nùm treã khoác röìi,
Bao nhiïu nùm, meå àaä ngöìi ru con.
Buöìn sao! nhû daå heáo hon,
Àúâi nghe uá úá haäy coân sú khai.
Nghe àúâi àau quùån trong thai,

Tiïëng ru chan chûáa àïm daâi coân mang.
Bûúác chên thïë hïå lïn àaâng
Giûäa trûa trêìm tõch dõu daâng àûa nöi.
Nghe chùng gioá múái trïn àöìi?
Phña naây àaä núã mùåt ngûúâi hên hoan.
Bêy giúâ ta haäy vöëc trong thú nhûäng nùm sau naây cuãa
Huy Cêån, lêëy ra, tûâng cùåp chó hai cêu thú thöi, laâm vñ duå:
Nùçm nghe löåp böåp tiïëng sûúng rúi

Gaâ gaáy chuyïìn thön buöíi saáng trúâi
*
* *
Caânh baâng sûúng maãnh thïu trúâi súám

Möåt chuát mêy bay, möåt tiïëng chim
*
* *
Àêët maát sau mûa coã mûúåt trúâi

Ruöång caây ùm ù’p nûúác lïn húi
*
* *
Ong bay búâ dêåu tòm hûúng mêåt

Ngêy ngêët goâ dûa tiïëng dïë say
*
* *
Múã trang vúã múái thúm muâi giêëy

Thoang thoaãng nhû muâi cuãa rïî cêy...
Nhûäng cêu thú cuãa thúâi àaåi chuáng ta traân àêìy sinh
khñ, úã àêy, töi khöng àöëi lêåp thú sau Caách maång vúái thú
trûúác Caách maång, àöëi lêåp hai bïn nhû vêåy laâ khöng àuáng
vúái khoa hoåc, vúái duy vêåt biïån chûáng, caái múái thoaát thai
tûâ caái cuä, chûá khöng phaãi noá bùçng khñ trúâi, thêåm chñ
bùçng khoaãng khöng vuä truå; ta chó loaåi trûâ caái vùn chûúng
phaãn àöång, coân thò ta “gaån àuåc khúi trong” maâ duâng;
khöng duâng caái cuä sau khi àaä gaån àuåc khúi trong laâ daåi
döåt tûå laâm ngheâo mònh, tûå cù’t àûát göëc rïî vúái lõch sûã.
Mùåt khaác, ta thêëy caái gò thêåt àaáng quyá àaáng yïu àaä naãy
sinh ra, nuöi dûúäng bùçng maáu traái tim, bùçng maáu oác cuãa
chuáng ta; chuáng töi biïët ún Caách maång tûâ trong höìn thú
cuãa chuáng töi, laâ nhû vêåy.
DOÂNG MAÅCH THÚ TÒNH
Töi nghô àïën maåch thú tònh yïu cuãa Huy Cêån.
Trong Lûãa thiïng:
Hoaâng hön muâ xuöëng nùång,

Gioá söng buöìn, em úi.
Nhaâ em àêìu phöë lùång,
Ba ngoä, böën bïì trúâi.
Gêìn guäi giaâ mong nhau
Têëc gang caâng tûúãng nhúá...
Phöë trûúác vúái àûúâng sau,
ÊËy núi loâng gùåp gúä.
Anh àïën, öi! chúâ àúåi!
Em ra, öì ngoáng tröng...
Coá caái trong treão cuãa nhûäng nùm tuöíi xanh vaâ 4 cêu
àêìu mang caái “bêng khuêng man maác” trong thú trûúác
Caách maång.
Nùm 1940, baâi Chiïm bao:
Chiïm bao thónh thoaãng em vïì
Mù’t coân toãa möång cuöìng mï thuúã àêìu,
Gùåp nhau khöng ngúå ngaâng nhau,
Maá xuên trúâi cuä àöång maâu raáng xûa...
... Yïu nhau nhúá daáng tûúãng hònh
Chiïm bao em coá möåt mònh chùng em?
Àúâi buöìn laånh göëi àïm àïm
Biïåt ly gò möång! Nhúá tòm thùm nhau.
Töi khöng biïët bònh luêån thïë naâo; chó caãm nghe caái
aáng sûúng êu yïëm trong thuúã con ngûúâi coân nhiïìu cö àún
úã giûäa caái xaä höåi cuä; biïåt ly gò möång! coá giêëc möång àïí
thêëy nhau röìi, thò coân biïåt ly gò, haäy tòm maâ thùm nhau.
Tñnh chêët cuãa tònh yïu, laâ chiïëm lônh têm thêìn. - Noá
khai sinh cho ngûúâi ta, sau bao lêìn thêët voång, thêët baåi,
khi noá laåi àïën, thò àïën múái nguyïn nhû lêìn thûá nhêët, vaâ
taái sinh cho ngûúâi ta:
Anh àêìu thai vaâo aánh saáng cuãa em
Möîi buöíi saáng múã àúâi nhû múã keán
Thïë giúái tinh khöi theo hûúáng mù’t em nhòn...
Vò noá luön luön laâ lêìn thûá nhêët, cho nïn taái taåo
nhûäng cêu thú tûâ bïn trong cuãa tûâ ngûä:
Thêëm thoaát mûúâi nùm em vúái anh
Möåt trûa thûá baãy, gioá xao caânh
Anh nhû ngoån gioá tûâ xa túái
Em tûåa doâng söng man maác xanh.
...Dúån doâng nùm thaáng, söng trong gioá,

Nöîi nhúá nuöi ta vúái khñ trúâi
Töi lêëy 4 cêu trong truyïån thú Cö gaái Meâo, àïí chuáng
ta thêëy sûå quêën quyát cuãa tònh yïu nhû trïn àêy laâ cuãa
chung cuãa nhên loaåi, bêët kyâ xûá súã àêët nûúác naâo, bêët kyâ
miïìn xuöi hay miïìn ngûúåc:
Em tröën gùåp chaâng úã cuöëi rûâng
Möåt àïm hoâ heån töëi nhû bûng
Chaâng nghe húi em maâ theo bûúác
Em thuöåc húi chaâng quêën quñt lûng
Ca dao cuä vaâ húi thú múái thò cuäng möåt daáng dêëp
trong tûúng tû:
Vûúân höìng anh thùm sau mûa
Mûúâi phêìn vûúân coá xaác xú möåt vaâi.
Caánh höìng vêîn àeåp trïn gai,
Hoa öm mùåt àêët, hoa caâi tûúâng bïn.
Löëi höìng lûäng thûäng vù’ng em,
Nghòn hoa àeåp, möåt mònh xem cuäng buöìn...
Trïn kia, töi coá noái: Biïín laâ Noá; úã àêy töi cuäng laåi noái:
Tònh yïu laâ Noá; noá khöng aác, nhûng lù’m khi rêët dûä, dûä
döåi.
1- Gùåp nhau chûa thoãa àaä xa röìi
2- Töåi nghiïåp em töi, töåi nghiïåp töi
3- Nhûäng cùåp tònh nhên muön vaån thuúã
4- Trúâi úi àûát ruöåt möîi chia phöi
Tònh yïu cuå thïí àaä in dêëu cuãa thúâi àaåi khoa hoåc kyä
thuêåt vaâo tònh yïu muön àúâi:
Mùåc ai höëi haã doåc ngang
Ung dung em bûúác, nheå nhaâng daáng thon
Heån hoâ xûa àúåi bïën söng,

Àúâi nay hoâ heån giûäa voâng taâu xe...
*
* *
Em vïì giêëc nguã coá ngon?
Àïí anh trùçn troåc chêåp chúân chiïm bao
Cûá gò bêëc luåi dêìu hao!
Nùm canh àiïån saáng caâng àau àúán chúâ.
Ngûúâi höm nay laåi duâng nhûäng chûä “chúáp bïí mûa
nguöìn” cuãa Tuá Xûúng, vaâ diïîn àaåt viïåc noái vúái nhau
trong tïlïphön, àiïån thoaåi:
Cûá chi chúáp bïí mûa nguöìn!
Nù’ng vaâng gioá nheå, cuäng buöìn tûúng tû,
Tiïëng àêìu dêy - thûåc hay hû?
Nûãa bïn tai, laåi nûãa tûâ xa xùm,
Gioång em khe kheä trêìm trêìm
Anh nghe quen tûúãng nghe thêìm trong anh.
Huy Cêån àaä tûâng giaãi thñch: “Em biïët chùng, nïëu àöi
lêìn caái chïët - Hiïån trong thú anh, chó àïí viïìn thïm - Cho
sûå söëng muön nghòn thù’m àeåp”; rùçng quen mêët nïët ài
röìi (Kiïìu), trong 8 cêu thú, Huy Cêån laåi viïìn tònh yïu
theo caách àoá:
Taåo hoáa sinh em àeåp thïë kia
Àïí röìi mai seä xoáa em ài;
Sinh anh yïu àù’m, yïu da diïët
Àïí möåt ngaây kia hïët biïët gò.
Nhû nhûåa heâ lïn chñn traái cêy,
Cho anh öm ngûåc àeåp troân àêìy,
Anh öm àöi goát hêy hêy àoã
Nhû súám chên trúâi moåc àoã hêy
ta cuäng thêëy duång yá cuãa nhaâ thú, 4 cêu dûúái lêëy lyá do úã
böën cêu trïn - Vaâ töi trñch àoaån sau àêy,
Nhûng treã möåt lêìn, trúâi àêët treã
Trong ta, naãy núã xûá têm höìn:
Cêy trûa troân boáng, söng ra cûãa,
Biïín laåi daâo lïn nhûäng caái hön...
... Söëng möåt àúâi, ta ham vaån àúâi
Búãi vò thïë giúái àeåp, em úi!
- Nhûng vò àeåp quaá, ta giao laåi,
Chúá àïí ngûúâi sau phaãi thiïåt thoâi.
Ai maâ chùèng muöën vaån àúâi öm lêëy caái thïë giúái àeåp
naây, tuy nhiïn àïën luác naâo àoá àöi ta cuäng phaãi buöng ra
thöi, keão nûäa, nhûäng àöi lûáa sau ta bõ thiïåt. Caái yá sau
cuâng thêåt dïî thûúng. Àöå lûúång àïën mûác caãm àöång.
ÀÏÍ LAÂM ÀOAÅN KÏËT
Coá nhûäng nhaâ thú hoå coá caái thêìn cuãa mònh - “cêu
thêìn laåi mûúån buát hoa veä vúâi” - maâ ngûúâi bònh luêån cêìn
cöë gù’ng caãm nghe cho àûúåc vaâ hiïíu thêëu cho àûúåc.
Dûúâng nhû nhûäng luác àoá, cêu thú cuãa thi sô àaåt möåt bûúác
nhaãy voåt, lúâi thú xuêët saáo, nhaâ thú xuêët höìn, duâng àïën
caái giaác quan tinh tïë nhêët cuãa têm tû mònh maâ caãm
thöng vúái vuä truå, vúái cuöåc söëng.
Ngaây trûúác, Huy Cêån coá möåt baâi nguä tuyïåt (tûá tuyïåt
nguä ngön)
Trúâi xanh ran laá biïëc
Biïín choáa ngêåp buöìm vaâng
Gioá thöíi miïìn bêët diïåt

Mêy taånh àêët höìng hoang.
Ngûúâi viïët hai cêu thú trïn phaãi coá rêët nhiïìu khöng
gian úã trong têm höìn; ngûúâi êëy phaãi thûúâng phoáng têm
trñ mònh ra rêët cao, rêët röång, rêët xa. Laá cêy xanh úã trïn
nhûäng cêy moåc trïn mùåt àêët, möîi chiïëc laá àïìu hûäu haån,
nhûng trúâi xanh phuã truâm trïn cêy, thò vö biïn, chñnh
trúâi xanh vö cuâng êëy laâm rêm ran tûâng laá biïëc, nghôa laâ
laá biïëc cuäng caãm thuå àûúåc trúâi xanh maâ rêm ran lïn;
Trúâi xanh ran laá biïëc. Caái têm höìn ngûúâi êëy laåi ài chu
du trïn nhûäng biïín caã, tûúãng tûúång thêëy mùåt biïín döåi
aánh mùåt trúâi soi xuöëng maâ choáa saáng lïn, àïën nöîi ngêåp
caã caánh buöìm trong sù’c aánh vaâng: Biïín choáa ngêåp buöìm
vaâng. Tûác laâ laá mang caái vö cuâng, vaâ buöìm mang caái vö
têån: khöng gian êëy vêîn laâm rung nhûäng biïn giúái xa vúåi
nhêët cuãa têm höìn. - Vaâ ngûúâi viïët hai cêu dûúái rêët nhiïìu
thúâi gian trong têm trñ noái nhû thú Trêìn Tûã Ngang: “Ai
ngûúâi trûúác àaä qua - Ai ngûúâi sau chûa àeã”, Gioá thöíi
miïìn bêët diïåt, nghôa laâ möåt triïåu nùm trûúác gioá àaä thöíi,
mûúâi vaån nùm sau, gioá cuäng seä thöíi; Mêy taånh àêët höìng
hoang, têm trñ truy ngûúåc trúã lïn sau khi taåo thiïn lêåp
àõa, khi Traái àêët chûa coá loaâi ngûúâi, hoùåc laâ coá nhûäng
miïìn röång lúán cuãa Traái àêët chûa coá con ngûúâi, thò àaä, thò
vêîn coá mêy... Töi nghô rùçng: ngûúâi bònh luêån thú khöng
nïn bù’t möîi baâi thú àïìu phaãi hûúáng vïì luên lyá: vun àù’p
cho cuöåc söëng laâ tû thïë cuãa caã möåt àúâi laâm thú cuãa möåt
thi sô, àöìng thúâi caác baâi thú cuãa anh êëy böí sung cho
nhau; ngûúâi viïët baâi nguä tuyïåt kia, trong khaáng chiïën
chöëng Myä, cuäng laåi viïët lúâi caác anh böå àöåi hoãi caác cö chúã
àoâ ngang thûác suöët mêëy àïm:
Ngaây nguã buâ khöng? mù’t coá cay?

Caãm ún O chúã vûúåt söng naây.
Chuáng töi cuäng àaä nhiïìu àïm suöët
Vûâa nguã vûâa ài, goåi “nguã chay”.
Cêu thûá tû yïu mïën anh böå àöåi àïën bao nhiïu, ca
ngúåi àïën thûúng yïu nhûäng con ngûúâi khaáng chiïën! -
Cuâng vúái lao àöång hùng say, thónh thoaãng nghô àïën “du
haânh vuä truå”, lêëy kinh tuyïën vaâ vô tuyïën cuãa võ trñ con
ngûúâi úã giûäa khöng gian, thúâi gian cuãa vuä truå, chûá khöng
nhûäng laâ cuãa Traái àêët, àoá laâ tû thïë cuãa trñ - nhên, ngûúâi
coá trñ, àùång maâ búát nhe nhanh giú vuöët giaânh danh giêåt
lúåi, àùång trong saåch thanh thoaát hún! - Vúái laåi töi nghô:
coân 16 nùm nûäa sang thïë kyã 21, ta söëng giûäa thïë giúái
naây noá töìn taåi khaách quan chung quanh dên töåc ta, sao
ta laåi tûå bõt tai gaâi mù’t khöng nhêån caái “lûúång thöng
tin” hùçng ngaây hùçng giúâ thöng baáo cho ta biïët, ta chêëp
nhêån túái àêu coân laâ möåt viïåc, - chñ ñt ta cuäng biïët rùçng
nhûäng ngûúâi thiïån chñ, nhûäng ngûúâi trñ thûác trïn thïë giúái
rêët thûúãng thûác möåt söë baâi thú cuãa Saint John Perse:
chùèng haån nhûäng cêu thú noái: nhûäng àaám mêy nhû laâ
nhûäng maãng thïë kyã àang du haânh... Anhxtanh coá noái
àïën khaái niïåm “khöng-thúâi-gian”; thúâi gian cuäng laâ möåt
chiïìu cuãa khöng gian, vaâ khöng gian cuäng laâ möåt chiïìu
cuãa thúâi gian, khöng taách rúâi nhau àûúåc, moåi vêåt luön
luön chuyïín àöång, cho nïn chuáng ta söëng trong möåt vuä
truå coá 4 chiïìu, maâ chiïìu thûá tû laâ thúâi gian. Cêu thú
trïn àêy cuãa Xanh Jön Peácxú hoâa lêîn khöng gian vúái thúâi
gian, tûác laâ mûúån kñch thûúác cuãa toaân thïí vuä truå, cuãa
toaân böå vêåt chêët maâ ào möåt àaám mêy àang ài; caái gò maâ
riïng vùn chûúng khöng thïí hiïíu àûúåc, thò khoa hoåc giuáp
cho ta hiïíu! cêu thú lêu vaâ röång trïn àêy thò cuäng tûúng
àûúng vúái “Gioá thöíi miïìn bêët diïåt - mêy taånh àêët àöìng
hoang”...
Caái xa röång cuãa têm höìn àoá, Huy Cêån àaä bao lêìn
diïîn àaåt noá:
“Chuöng sao rung nhúá, tiïëng vaâng bay”
anh êëy laâ ngûúâi viïët: “suáng vêîn rïìn vang, bay vêîn xêy -
cuöåc àúâi ta dûång hai bïì daây - bïì sêu àõa àaåo bïìn chên
moáng - quang àaäng bïì cao löång gioá mêy”, bïì cao laâ vêåy
àoá, “chuöng sao rung nhúá”: vuä truå bao la quaá, möîi ngöi
sao moåc laâ möåt chiïëc chuöng, aánh ngöi sao nhêëp nhaáy
biïën thaânh sûå rung rêíy cuãa êm thanh, naâo phaãi laâ êm
thanh, àoá laâ möîi vò sao noá rung nhúá: noá rung vaâ laâm cho
ta nhúá; muön triïåu tiïëng vaâng cuãa sao cûá nhû thïë maâ
truyïìn khù’p vuä truå: “Chuöng sao rung nhúá tiïëng vaâng
bay”. Àoá laâ cêu thûá 2 cuãa möåt khöí thú 4 cêu; cêu thûá 3:
“Lûúång vui muön kiïëp cên àêìu soáng”
Soáng thuãy triïìu trïn biïín dêng cao lïn nhû nhûäng toâa,
trûúác khi àöí xuöëng, thò noá coá möåt giêy phuát tônh taåi
trong sûå lïn cao nhêët cuãa noá; chñnh luác àoá laâ luác cên àêìu
soáng: caái niïìm vui, caái sûác khoãe cuãa vuä truå thûã thaách
nhuán nhêíy trïn nhûäng thïë cên bùçng liïn tiïëp cuãa nhûäng
àónh soáng vö höìi!
Baâi Suöëi (1943) muöën noái tûâ suöëi trong thiïn nhiïn
sang suöëi cuãa sûå söëng. Suöëi tûâ möåt maåch nûúác ngêìm,
“bêëy lêu suöëi nguã trong loâng àêët”, nghe biïín xa goåi,
muöën chaãy ra tröng thêëy aánh saáng vaâ thaânh möåt con
suöëi thêåt, àïí soi cuöåc àúâi hai bïn búâ:
Nùçm trong loâng àêët, suöëi nghe biïín
Ên aái xön xao triïìu hiïín hiïån
Biïín goåi tha thiïët: àêët khoác oâa

Suöëi xuöëng, triïìu lïn; àúâi bao la...
Caái têm höìn khao khaát êëy cuãa nhaâ thú, gùåp Caách
maång, múái nhû con suöëi choåc thuãng àûúåc àêët maâ ra tung
hoaânh lûúån khuác chaãy túái Biïín bao la. Caái linh caãm trûúác
vuä truå kia, àaä thaânh vuä truå quan maác xñt; vaâ sûå söëng,
cuöåc àúâi vûún ài túái bïën: chuã nghôa xaä höåi, haånh phuác
loaâi ngûúâi.
1956, Huy Cêån coá baâi Chñn; cuöåc àúâi vaâo muâa thu,
hoa quaã chñn; mònh àêy cuäng chñn möåt muâa tû tûúãng
chùng?
Thu túái ngoaâi kia:
Nghe nhên thúm trong traái nùång,
Nghe nhûåa êëm trong caânh thûa,
Nghe àûa àêíy tiïëng gioá ru luáa chñn,
Xön xao cuöëng laá ruång thay muâa...
Chuyïín biïën tûâ trong haåt nhên, tûâ chêët; thu: laá sù’p sûãa
ruång, àïí chuêín bõ xa cho muâa xuên; röìi laá rúâi cuöëng;
nhûng khöng buöìn, khöng phaãi ruång laâ chïët; xön xao
cuöëng laá ruång thay muâa laâ möåt cêu thú àêìy, cuöëng laâ chuã
tûâ, chuã àöång. - Trong baâi Chñn naây, àúâi chñn nhûäng möång
mú, buöìm cùng àïí chñn möåt chuyïën ài, tú chñn trong ruöåt
tùçm, ong chñn mêåt, thñch nhêët laâ
Cêy thúâi gian xanh
Chñn troân mùåt nguyïåt
àêy laâ nhûäng cêu thú khaái quaát cao, cuäng laåi lêîn chuyïín
khöng gian qua thaânh thúâi gian; trùng thu troân vaânh
vaånh, trong saáng àeåp àeä hún bao giúâ hïët; mùåt nguyïåt
chñn troân treo giûäa trúâi àïm xanh ngùn ngù’t, nhòn lïn
thêëy traái trùng treo nhû úã möåt caái cêy naâo àoá; nhûng nïëu
laâ cêy khöng gian, thò laâ cêy chïët, khöng coá chuyïín àöång;
trùng coá khuyïët röìi troân, non röìi chñn, úã trong khöng
gian vaâ diïîn trong thúâi gian. Cho nïn múái khaái niïåm ra
cêy thúâi gian; úã núi cêy thúâi gian xanh (vò sù’c trúâi) treo
möåt quaã nguyïåt chñn troân vaâng! caái xuác caãm vuä truå, Huy
Cêån thûúâng coá trong têm höìn, laâm möåt thûá ngön ngoaåi
bïn sau cuãa nhiïìu cêu thú, laâm möåt thûá ran, möåt thûá
choáa chung quanh nhûäng cêu thú... Xuác caãm vuä truå, hay
laâ nhòn möåt khña caånh khaác, caái caãm giaác vïì sûå vö biïn,
vïì sûå vö cuâng vö têån:
Súám nay khoaác aáo maâu vö àõnh
Ra gùåp muâa xuên àïën giûäa àaâng.
Laá biïëc àûa soi xuyïn vônh viïîn;
Gioá laâ súåi thù’m cuãa thúâi gian.
Ta vêån têëm xuên ài húán húã,
Têm tû ngaâo ngaåt hiïën dêng àúâi.
Thên cuäng haát lûâng cao nhõp lûãa,
Hoa thiïn thu heån núã cuâng möi...
AÁo Xuên
Búãi vò àöëi vúái khöng gian thúâi gian, maâ con ngûúâi chó
chiïëm lônh bùçng söë lûúång, thò àûúåc bao nhiïu? thò àûúåc
bao lêu? Cho nïn, úã möåt thi sô, anh êëy cuäng öm tham
bùçng söë lûúång, tuy nhiïn anh súã hûäu bùçng chêët lûúång;
àiïìu caãm àöång, laâ anh nhû möåt àûáa treã con, nhû möåt
ngûúâi tònh höìn nhiïn tin cêåy, caái chñnh laâ mònh cho, chûá
khöng phaãi laâ mònh àoâi, cho nïn “húán húã - têm tû ngaâo
ngaåt hiïën dêng àúâi”, vaâ khöí thûá 3 noái lïn caái phêìn
thûúãng, caái têm àù’c:
Lúâi chim gieo saáng dïåt vên sa
Trïn bûúác àûúâng xuên trúã laåi nhaâ
Múã saách cheáp rùçng: - Vui möåt saáng,

Nghòn nùm coân maäi têëm loâng ta.
Huy Cêån coá rêët nhiïìu cêu thú viïët thêëm thña vïì thûåc
tïë; vñ duå:
Naây dö ta! Göî höìng göî tña
Lim àen höìng, göî deã vaâng thúm
Nhû trêu àêìm nûúác chiïìu höm
Göî nùçm lêu cuäng muöën chöìm lïn ài...
*
* *
... Göî ài, nhû soáng coân nêng

Nhû rûâng gioá thöíi vaâo lûng göî naây.
Baâi haát cuãa nhûäng ngûúâi keáo göî
Nhûäng cêu thú nhû nöíi cuåc nöíi hoân, coá khöëi, coá lûúång, coá
sêîm luâi luäi nhû trêu àen, laåi thïm àêy laâ luác “chiïìu
höm”, coá boáng sêîm phuã lïn, laâm cho caác khöëi caâng luâi
luäi: Nghô cho kyä, thú thûåc tïë thò têët yïëu phaãi nùång vïì
diïîn àaåt, duâng aánh saáng, duâng hònh tûúång, duâng nhõp
àiïåu, êm thanh, noái yá nghôa, chûá khoá maâ khaái quaát. Khi
sang phaåm truâ khaái quaát, thò sûå khaái quaát cao àöå nhêët,
cuöëi röët nhêët, laâ khaái quaát vïì khöng gian thúâi gian.
Ngûúâi phï bònh vùn hoåc hiïån nay khöng thïí thiïín cêån.
Möåt cêu thú nhû:
Söng chaãy chuyïån troâ vúái caá
laâ rêët coá thêìn, 6 chûä cuãa noá laâ möåt baâi thú tûå àuã, noái rêët
nhiïìu àiïìu; ngûúâi ta baão caá laâ cêm, àiïín hònh laâ “cêm
nhû caá cheáp”, cheáp àûúåc chêu Êu choån ra àïí àaåi diïån cho
caái cêm cuãa caá taåi vò miïång noá àùåc biïåt röång; doâng nûúác
cuãa söng, luác khöng phaãi luä luåt, khöng phaãi thaác ghïình,
cuäng chaãy yïn lùång, chûá khöng roác raách bao giúâ; thïë maâ
hai caái im lùång êëy chuyïån troâ vúái nhau, búãi taåi thên
thûúng nhau, húåp vúái nhau, caá gùåp nûúác kia maâ; chuáng
noá noái nhûäng lúâi riïng chuáng noá hiïíu vúái nhau; cêu thú
taåo khöng khñ hoâa muåc, “Möåt buöíi chiïìu thu”
Àêët thúã xanh rúân triïåu laá
Chiïìu thu nhû ngoån lûãa xanh
Söng chaãy chuyïån troâ vúái caá
Nhû khi vuä truå bònh minh
Khöí thûá ba coá hai cêu: Mña sau cún baäo ngoåt röìi , vaâ
Cöëm ngoåc loâng thu thúm ngaát
nghôa thò àaä vêåy, nhûng thu thúm, ngoåc ngaát, cêu thú coá
möåt thuá võ úã trong miïång àoåc. - Àïí röìi kïët thuác:
Ta ài trong chiïìu giêåy biïëc
Traái tim úã giûäa cuöåc àúâi
Trong nhõp chiïìu xanh bêët tuyïåt
Laá theo ta cuäng thaânh àöi.
Huy Cêån coá nhûäng cêu thú töíng húåp, nhû
Nay hoa cau tuãa ngaâ
goåi hoa cau núã trïn cêy, nhûäng hoa chêët nhû chêët ngaâ
maâu nhû maâu ngaâ, tuãa, ai àem ngaâ maâ chaåm goåt söëng
àöång nhû thïë, tûâ möåt chuåm (noá seä laâ buöìng cau) tuãa ra,
aánh saáng tuãa theo, vaâ muâi hûúng hoa cau cuäng toãa ra
ngêy ngêët. Àoá laâ cêu àêìu cuãa möåt khöí thú: Nay hoa cau
tuãa ngaâ - Nay buåi mña sù’c laá - Nay boáng mêy trïn nöåi
- Àang uã vaâng luáa xanh...
Trong têåp Àêët núã hoa, coá baâi Trùng xuên:
Àêìu nùm gioá maát tûåa heâ

Nûát bung hoa gaåo böën bïì trùng xuên
Söng laâ ngûúâi àeåp khoãa thên
Nuái xanh mún múãn bûúác gêìn bûúác xa
Laá ngö laá mña rò raâ
AÁo Àïm xuên kheáo mûúåt maâ daãi tú.
caái tûá rêët baåo: “söng laâ ngûúâi àeåp khoãa thên”; tuy vêåy,
bêy giúâ ta àoåc rêët höìn nhiïn, tûå nhiïn, coân gò trêìn truåi
chên thêåt cho bùçng doâng nûúác cuãa con söng àang chaãy;
coá leä nhúâ vò trûúác ta hai trùm nùm Nguyïîn Du thiïn taâi
àaä biïët vïì thên mònh naâng Kiïìu àang tù’m khöng möåt
chuát quêìn aáo, Roä raâng trong ngoåc trù’ng ngaâ - dêìy dêìy
sùén àuác möåt toâa thiïn nhiïn: cuäng coá leä nhúâ vò trûúác àêy
nûãa thïë kyã, khoaãng 1936, Haân Mùåc Tûã vaâo haâng chaáu
chù’t cuãa Nguyïîn Du, àaä viïët hai cêu thú taåo hònh, rêët
baåo rêët àeåp vaâ rêët trong saåch vïì caái boáng trùng: Ú kòa
boáng nguyïåt trêìn truöìng tù’m - Löå caái khuön vaâng dûúái
àaáy khe; kïí ra, viïët sau Nguyïîn Du vaâ Haân Mùåc Tûã, cêu
thú Huy Cêån haäy coân úã mûác Thuáy Vên, chûá chûa túái
Thuáy Kiïìu, - vaâ kyâ laå thay! töi vûâa múái tòm àûúåc möåt baâi
dên ca cuãa àöìng baâo Cao Lan:
Mêy bay trùng toã trúâi trong thêu
Suöëi baåc cúãi trêìn, aáo cêët àêu
Maâ öm trong suöëi trùng àeåp thïë!
Cho ngûúâi àún leã ngêín ngú sêìu.
thò ra chên lyá cuãa con mù’t laâ phöí biïën! Àöìng bao Cao
Lan úã miïìn nuái cuäng thêëy suöëi baåc cúãi trêìn; ta phaãi xuám
nhau laåi maâ àaã caái tû tûúãng Khöíng Tûã phong kiïën! - Cêu
thú “Söng khoãa thên” coân nùçm trong möåt toaân thïí chùåt
cheä 6 cêu luåc baát haâm suác, cêu chûä giaâ giùån, thïm caái
hònh tûúång laá ngö daâi, laá mña thêåt daâi laâ nhûäng daãi tú
cuãa AÁo Àïm Xuên...
Noái àïën toaân baâi chùåt cheä, thò quïn sao àûúåc “Vaån lyá
tònh”, àêy laâ möåt vñ duå khaá àù’t vïì caách tên hoâa nhuyïîn
vaâo truyïìn thöëng
Ngûúâi úã bïn trúâi, ta úã àêy
Chúâ mong phûúng noå, ngoáng phûúng naây.
Tûúng tû àöi chöën, tònh ngaân dùåm.
Vaån lyá sêìu lïn nuái tiïëp mêy.
Nù’ng àaä xïë vïì bïn xûá baån,

Chiïìu mûa trïn baäi, nûúác söng àêìy.
Tröng vúâi böën phña khöng nguöi nhúá,
Dúi àöång hoaâng hön thêëp thoaáng bay.
Cún gioá hiu hiu buöìn tiïîn biïåt,

Xa nhau chó biïët nhúá vúi ngaây.
Chiïëu chùn khöng êëm ngûúâi nùçm möåt
Thûúng baån chiïìu höm sêìu göëi tay.
Ngûúâi àúâi trûúác àaä coá noái àïën möåt mûác àöå thú nhû
tiïëng àaân àaä thoaát hùèn tiïëng tú, khöng coân nghe caái vêåt
chêët cuãa tú àaân nûäa; cún gioá hiu hiu àaä thöíi caã baâi thú
12 cêu naây vaâo têm höìn chuáng ta, vaâ caã baãn thên baâi
thú cuäng nhû gioá hiu hiu; noá mïnh möng hún 12 cêu, noá
laâ têm höìn cuãa möåt buöíi chiïìu mong nhúá; noá song soáng
àöi bïn, ngûúâi àang nhúá cuäng laâ ngûúâi àûúåc bïn kia nhúá
traã, hai chiïìu: röång thò traãi ngaân dùåm, cao thò vuát nuái
mêy; möåt nù’ng thöi, nù’ng ruát ài bïn phña ta, thò laåi vïì
soi nù’ng thïm bïn phña baån... Thêåt ra, baão laâ “toaân baâi
chùåt cheä” cuäng khöng thêåt àuáng, khöng coá caác böå phêån
àïí maâ chùåt cheä, maâ caã baâi laâ möåt toaân khöëi; chó coá saáu
vêìn, cho nïn àöåc vêån khöng gêy chaán, maâ nhêën maånh
vaâo möåt têm traång; vaâ 3 àöi vêìn, cûá möåt dêëu huyïìn laåi
möåt khöng dêëu; nêìy, mêy - dêìy, bay - ngaây, tay, lùåp laåi
àïí noái nhúá khöng nguöi, khöng thay.
Thöi, “Ai khöng biïët tûå haån chïë mònh thò cuäng khöng
bao giúâ biïët viïët vùn” (1), töi xin thïm: caã vùn phï bònh
tiïíu luêån. Vñ duå cuöëi cuâng cuãa töi laâ vïì chûä; möåt chûä
“moåc”. Kïí ra, chûä “moåc” naây khöng phaãi laâ möåt saáng taåo
ghï gúám, nhûng noá àù’c thïë, töi dêîn ra trong nhûäng ngaây
cuãa thaáng 9-1984, boån baânh trûúáng Bù’c Kinh àang laåi
lêën chiïëm biïn giúái, nhaâ thú liïn tuåc chiïën àêëu nhû Huy
Cêån àaä viïët laâm lúâi cuãa Thaái Vùn A àûáng trïn àónh choâi
quan saát úã Cöìn Coã, thúâi chöëng Myä, cûáu nûúác:
Töi moåc úã àêy; böën muâa àêët nûúác
Núã quanh töi hoa mûúáp hoa caâ;
Hoa lûãa àoã suáng ta àuöíi rûúåt
Àoán giùåc trïn trúâi dûúái biïín khöng tha!
Moåc laâ tûâ duâng cho cêy. Cêy baám vaâo àêët truå vûäng,
nhû cêy àa cêy àûúác, bùçng trùm rïî phuå baám thïm vaâo
àêët. Thaái Vùn A moåc trïn Cöìn Coã, duâ laâ àûáng trïn choâi
cao. Nuái chuáng ta moåc, buåt cuäng moåc; trong àöång Hûúng
Tñch Chuâa Hûúng. Phêåt Quan Êm thiïn taåo möåt toâa; bïn
höì xinh caånh ngöi nhaâ saân cuãa Baác Höì trong vûúân Phuã
Chuã tõch, coá nhûäng “cêy buåt moåc”. Chuáng ta, nhên dên
ta moåc úã àêët nûúác töí tiïn thên yïu naây, moåc vúái möåt sûác
maånh thiïn nhiïn khöíng löì, chó coá thïí moåc vaâ naãy laá ra
hoa kïët quaã trong muön thuúã.
Haâ Nöåi 1-1984

10-11-1985
(1) Cêu thú cuãa Boalö (Boileau, 1636-1711, nhaâ thú Phaáp), noái trong
quyïín Nghïå thuêåt thú.
SÛÅ UYÏN BAÁC VÚÁI VIÏÅC LAÂM THÚ

(In trong Taåp chñ Vùn hoåc söë 1-1986)
Nhaâ thú Xuên Diïåu viïët baâi naây, àõnh àoåc trûúác
Höåi nghõ Nhûäng ngûúâi viïët vùn treã, nhûng khöng
kõp... Öng bõ bïånh àöåt ngöåt phaãi vaâo bïånh viïån, vaâ
khöng trúã vïì nûäa.
Sau àêy chuáng töi xin giúái thiïåu toaân böå baâi viïët
cuöëi cuâng naây cuãa nhaâ thú.
Trong chuyïën ài hoåp Höåi àöìng tûúng trúå kinh tïë

phiïn thûá 39 taåi La Habana, Töë Hûäu àaä àïën thùm Nicöla
Ghiden luác 11 giúâ saáng, hai nhaâ thú lúán àaä troâ chuyïån
rêët têm àù’c; Töë Hûäu hoãi Ghiden: “Theo yá anh, thò nhiïåm
vuå cuãa nhaâ thú phaãi nhû thïë naâo?” Ghiden traã lúâi: -
“Nhiïåm vuå cuãa nhaâ thú trûúác hïët laâ àûâng laâm thú dúã” vaâ
noái tiïëp: - “Keã naâo tûå nhöët trïn Thi Sún thò khöng phaãi
laâ möåt nhaâ thú thûåc sûå, nhûäng nhaâ thú chñnh cöëng úã vúái
nhûäng con ngûúâi”, v.v... - Höm nay, ta ghi nhúá lúâi cuãa
Ghiden: “Trûúác hïët, àûâng laâm thú dúã”, tuy nhiïn ta baân
chuyïån laâm sao cho thú hay. Trong caác yïëu töë nhû: phaãi
coá nùng khiïëu, phaãi gêìn guäi vúái àúâi söëng vaâ hoâa chan vúái
nhên dên, phaãi lao àöång vúái lûúng têm àêìy àuã vaâ trònh
àöå nghïì nghiïåp cao, v.v..., töi xin chó noái vêën àïì phaãi tûå
böìi dûúäng vïì vöën tri thûác, phaãi nïn uyïn baác.
Töi nghô rùçng: trûúác kia Nguyïîn Traäi, Nguyïîn Du, àaä
rêët uyïn baác, hoåc röång, àoåc nhiïìu úã thúâi àaåi mònh, cöång vúái
möåt traái tim lúán lao, thò múái coá àûúåc caái thú sêu sù’c nhên
tònh, àûúåm thêëm trñ tuïå nhû vêåy - nhêët laâ úã thúâi àaåi
chuáng ta, coân 15 nùm nûäa thò sang thïë kyã 21 caã traái àêët
giao lûu vúái nhau thêåt nhanh choáng, coá thïí naâo khöng
chiïëm lônh vùn hoáa, vùn hoåc cuãa nhên loaåi maâ chó tûå hay
tûå àeåp lêëy möåt mònh dên töåc mònh, phaãi kïët húåp caái thêåt
sêu cuãa möåt dên töåc vúái caái rêët röång cuãa nhên loaåi.
Bêy giúâ, nïëu chó noái caái chên lyá phöí biïën chung, thò
moåi ngûúâi cuäng àaä biïët röìi, maâ noái àïën sûå têm àù’c cuãa
baãn thên, thò coá thïí laåi coá ngûúâi cho laâ “anh êëy tûå khoe
mònh laâ uyïn baác”. Xin cho nhau àûúåc vûúåt qua caái
thûúâng tònh êëy, vaâ cho töi àûúåc chên thûåc, àûúåc noái sûå
phêën àêëu, sûå nöî lûåc, sûå hoåc têåp cuãa mònh. - Ngûúâi àïën
sau àoåc nhûäng aáng vùn thú cuãa cha öng, nïn tòm caách
dûåa vaâo cöng phu àoåc cuãa nhûäng ngûúâi ài trûúác, àoåc
trûúác. Tûâ 1934, hún nûãa thïë kyã trûúác, nhaâ thú Taãn Àaâ
àoåc töíng têåp Vùn àaân baão giaám, àaä coá con mù’t xanh,
biïíu dûúng thú cuãa Quêån He:
Chim oanh noå vêîy vuâng dêåu bù’c
Àaân loan kia tuác tù’c caânh nam...
... Bay thùèng caánh muön truâng tiïu haán,
Phaá voâng vêy baån vúái kim ö...
Vaâ bònh luêån rùçng: “Lúâi vùn khaãng khaái hiïn ngang,
tûå coá nam nhi khñ phaách”. Àuáng nhû vêåy, trong nhaâ
nguåc cuãa chïë àöå phong kiïën keáo daâi, Quêån He àaä coá caái
thú haâo khñ phaá voâng vêy, àaä coá caái nöm na söëng àöång
tuác tù’c caânh nam, ta liïn hïå vúái Ön Nhû Hêìu àaä coá möåt
chûä àaåp trong Cung oaán ngêm khuác: Giang tay muöën
dûát tú höìng - Bûåc mònh muöën àaåp tiïu phoâng maâ ra! -
Taãn Àaâ khen baâi haát cöí Haâ Nöåi 36 phöë phûúâng rùçng:
“lùng bùng maâ rêët vui”; chûä lùng bùng duâng àöåc àaáo vaâ
dïî hiïíu, vaâ khi nhaâ thú khen baâi Têìn cung nûä oaán Baái
cöng rùçng “Vùn chûúng rêët mûåc taâi lûúng, thiïn cöí khoá
loâng ai saánh kõp”, thò töi trong mêëy chuåc nùm àoåc ài, àoåc
laåi baâi êëy nhiïìu lêìn, àïí hiïíu cho àûúåc lúâi khen cuãa Taãn
Àaâ, möåt nhaâ thú cúä êëy àaánh giaá nhû vêåy, àuáng túái mûác
naâo? Nhûng ta khöng thïí nheå daå cho rùçng Taãn Àaâ noái
vöåi vaâng, cuäng nhû baâi song thêët luåc baát Ai tû vaän rêët
hay cuãa cöng chuáa Ngoåc Hên, Taãn Àaâ bònh rùçng: “Loi
thoi maâ coá caãm”, thò àïën bêy giúâ töi vêîn chûa hiïíu hïët
chûä Loi thoi.
Öi! Töi xin vui loâng nhêån lêëy lúâi traách mù’ng laâ “cö
àún”, nïëu búãi vò töi hay cö àún maâ coá yá thûác ài tòm beâ
baån trong thú xûa nay röìi trúã nïn àöng vui, giaâu coá - Vaâi
nùm gêìn àêy, töi tûå móm cûúâi ngù’m caái àeân keáo quên
cuãa Nguyïîn Du cho 4 muâa diïîn qua:
Sen taân, cuác laåi núã hoa,
Sêìu daâi - ngaây ngù’n - àöng àaâ - sang xuên.
Sêìu daâi: hai dêëu huyïìn, ngaây ngù’n: hai êm “ngúâ
ngúâ”, àöng àaâ hai êm “àúâ àúâ”, sang xuên: hai thanh bùçng
khöng dêëu; 4 muâa ài qua thêåt laâ thuá võ! - Cuäng nhû
trong Chinh phuå ngêm, coá möåt cêu luåc baát nhaåc àiïåu vö
song trong thú Viïåt Nam, taã gioång gioá, húi gioá hù’t hiu,
hiu hù’t:
Non kyâ quaånh coäi trùng treo
Bïën Phò gioá thöíi àòu hiu mêëy goâ.
Chó coá trùng treo, laâ êm thanh ngang haâng vúái nhau,
coân thò trong cêu luåc baát naây, chûä söë leã thò nheå, chûä söë
chùén thò nùång hún, theo luêåt “nhêët tam nguä bêët luêån,
nhõ tûá luåc phên minh”, húi àoåc thú nhêën vaâo chûä söë
chùén: Non kyâ - quaånh coäi - trùng treo - Bïën Phò - gioá thöíi
- àòu hiu - mêëy goâ; khöng phaãi laâ gioá hiu hiu, maâ àuáng
laâ gioá hiu hù’t, hún nûäa trong ba êm “h”: phò, thöíi, hiu
úã võ trñ söë chùén, àuáng laâ caái húi cuãa gioá hù’t hiu.
Khi möåt ngûúâi thi sô vùn sô coá taâi àaä duång têm biïíu
dûúng, thò hoå rêët thöng minh, biïët choån hònh tûúång àù’c
thïë, Nguyïîn Huy Lûúång, trong baâi phuá Tuång caãnh Têy
Höì, ca ngúåi chñnh quyïìn chñnh thöëng cuãa nhaâ Têy Sún,
àaä roåi aánh saáng cuãa con mù’t vaâo àöi cêu àöëi:
Veã hoa lêín dêëu cúâ nùm thûác
Mùåt nûúác in boáng giaáo ba nguâ
Cêu trïn bònh thûúâng: laá cúâ vuöng nguä sù’c tröån vúái
caác maâu hoa; cêu dûúái löìng löång, löì löå: Cêy giaáo coá trang
àiïím ba têìng nguâ thò doåi hònh xuöëng nûúác Höì Têy trong
vù’t, caái àeåp àeä naây tûúång trûng cho sûå thõnh trõ, sûå giao
hoâa giûäa thiïn nhiïn vaâ chñnh trõ; theo yá töi, àêy laâ cêu
thú hay nhêët trong caã baâi phuá; Phaåm Thaái, thuâ àõch vúái
chñnh quyïìn Têy Sún, coá laâm baâi thú Phaãn Têy Höì tuång,
nhûng lúâi leä luáng tuáng vaâ bõ àöång vúái baâi phuá nguyïn
vùn khöng xoáa nöíi caái Mùåt nûúác in boáng giaáo ba nguâ cûá
êën tûúång vaâo têm trñ ngûúâi àoåc.
Chao öi! Chuáng ta laâm viïåc coân ñt quaá, chuáng ta yïu
thú vùn cuãa dên töåc coân thiïëu soát quaá; thú cuãa chuáng ta
mêëy chuåc nùm nay àaä hay röìi, tuy nhiïn theo töi nghô,
nïëu chuáng ta tiïëp nhêån àêìy àuã sêu sù’c hún nûäa caái vöën
truyïìn thöëng cuãa cha öng, thò thú hiïån kim cuãa ta coân
coá thïí hay hún nûäa, sêu hún nûäa, phaãi uyïn baác chûá;
nïëu khöng ai chõu uyïn baác thò caác tuyïín têåp laâm xong
in xong röìi, lù’m baâi thú hay cûá phaãi nùçm ngûãa trong caác
tuã saách, thiïëu möåt têm höìn, möåt têm trñ àïën àaánh thûác
nhûäng baâi êëy dêåy, trúã thaânh nuå cûúâi, gioåt lïå cuãa chuáng
ta, ài vúái chuáng ta, àïí cuâng àaánh giùåc, cuâng xêy dûång.
Töi noái vêåy, vúái möåt gioång húân döîi, trûúác hïët laâ giêån baãn
thên mònh àaä nöng caån, khi töi àoåc laåi “vùn tïë vúå” cuãa
Buâi Hûäu Nghôa. Chao öi! ñt coá möåt traái tim chên thûåc
àïën mûác nhû traái tim Thuã Khoa Nghôa, öng tûå traách
mònh vúái hûúng höìn vúå: - Anh giïët naâng chùèng bùçng
gûúm bùçng àao, maâ bùçng caái khöí luåy, röìi öng buöåc töåi söë
maång, àaáng leä noái “Vúå chöìng chuáng töi,” thò öng duâng
ngöi thûá ba: “Vúå chöìng ngûúâi ta”: Gûúm ên aái khöng maâi
maâ leãm leãm (sù’c leãm), ngûúâi ta mùån nöìng chöìng vúå, sao
àaânh dûát möëi tònh duyïn, öng trêìn truåi vaâ thêåt thaâ, noái
túái nhûäng chi tiïët thêëm thña nhêët: Phuång lòa àöi chïëch
maác, àûâng noái sûãa sang giïìng möëi, khi tuáng thiïëu manh
quêìn têëm aáo, biïët lêëy ai maâ cêåy nhúâ, gaâ mêët meå chñt
chiu, àûâng noái nhù’c baão hoåc haânh, khi laåt theâm miïëng
baánh àöìng haâng, biïët theo ai maâ thoã theã, nhaâ yïu nûúác
Buâi Hûäu Nghôa chûa cêìn noái túái nhûäng chuyïån to, nhû
vúå lo lù’ng gia àaåo, daåy döî con caái, chó noái viïåc nhaâ ngheâo
mònh thiïëu quêìn aáo thò ai lo cho, con muöën ruã ró xin tiïìn
ùn quaâ, thò coân àêu maá nûäa! - Baâi vùn tïë kïët thuác bùçng
möåt baâi thú, vúái hai cêu kïët - xin vúái hûúng höìn vúå:
Coá linh chñn suöëi àûâng xao laäng
Thónh thoaãng vïì thùm luác töëi tùm.
Thuã Khoa Nghôa chó rùçng àïm nùçm chiïm bao maâ
àûúåc thêëy laåi vúå, laâ tûå vúå thûúng chöìng maâ vïì thùm thêåt.
Chuáng ta seä liïn hïå vúái cuöåc xeá gan xeá ruöåt tûâ mêëy ngaân
nùm trûúác giûäa Heácto tûâ biïåt vúå laâ Øngàrömaác vaâ hön
con nhoã laâ AÁtsianaát àïí ra chiïën trêån àaánh nhau vúái Asin
vaâ bõ Asin giïët chïët (taã trong Iliaát); Vò Buâi Hûäu Nghôa
coân coá möåt ngûúâi con gaái chïët súám: Phaãi cùn söë ñt duyïn
ñt phûúác, thò khöng phûát cho röìi? Uöíng thên hònh nïn vïë
nïn vai, maâ mêët nhû vêåy àùång! Khi chuáng ta lêëy nhûäng
baâi vùn, àoaån vùn nhû thïë maâ àùåt vaâo traái tim ta, thò
traái tim ta thïm giaâu coá tònh ngûúâi, àoá laâ nguöìn vùn
nguöìn thú, nguöìn saáng taåo.
Töi àïí noái sau, mêëy cêu thú Võnh cêy mña cuãa
Nguyïîn Traäi maâ cho túái khi kyã niïåm 600 nùm Nguyïîn
Traäi trïn thïë giúái vaâ trong nûúác xong xuöi àêu àoá röìi
(1980), haâng nùm sau töi múái khaám phaá vaâ bêy giúâ múái
noái ra:
AÊn nûúác kòa ai àûúåc thuá
Lêìn tûâng àöët múái hay muâi.
Thöng thûúâng ngûúâi ta ùn caái vaâ uöëng nûúác, nhûng
vò laâ cêy mña, cho nïn ÛÁc Trai noái laâ ùn nûúác: àêy laâ ÛÁc
Trai daåy chuáng ta thaái àöå ài tòm chên lyá: àûâng töíng kïët
vöåi vaâng, phaãi xuêët phaát tûâ tûâng phêìn cuãa thûåc taåi caái
àaä; nïëu ùn göëc mña trûúác, ta seä baão àêy laâ caái göëc tre,
nïëu ùn ngoån mña trûúác, ta seä baão laâ chanh, coá chua, ùn
àoaån giûäa thò múái laâ ngoåt; huöëng chi cuäng coá nhûäng àöët
úã giûäa hùèn hoi, maâ khöng ngoåt, phaãi lêìn tûâng àöët thò múái
hay muâi. Vaâ töi coá thïí hiïíu thïm möåt nghôa êín phña sau:
Khi hûúãng thuå ngûúâi yïu, cuäng phaãi “lêìn tûâng àöët”; vúái
möåt têm trñ, möåt trñ tuïå cúä Nguyïîn Traäi, khöng loaåi trûâ
caái khaã nùng taác giaã coá bao haâm caã nghôa thûá hai.
*
* *
Àöëi vúái vöën thú dên töåc, chuáng ta coân nhiïåm vuå uyïn
baác hún nûäa, àïí ruát töëi àa mêåt nhuåy - Töi xin chuyïín
sang caái niïìm vui ài huát nhuåy, ài thêu lûúåm, haäy chó noái
vïì thú, caái hay cuãa thú cöí kim àöng têy.
Nhaâ nguå ngön trûá danh Phaáp, La Phöngten (1621 -
1695) àaä tûâng lêëy hùèn nhûäng nguå ngön cuãa Ïdöëp (Hy
Laåp, khoaãng thïë kyã thûá 6 trûúác cöng nguyïn) laâm thaânh
thú Phaáp; öng tûâng noái: “Sûå bù’t chûúác cuãa töi khöng
phaãi laâ sûå nö lïå”. Nguyïîn Traäi cuãa chuáng ta coá cêu thú:
Muâa qua chùçm bûác aáo sen; ÛÁc Trai àaä nhúá túái thú cuãa
Khuêët Nguyïn, ngûúâi ca sô tinh khiïët trong lõch sûã vùn
hoáa nhên loaåi, àaä tûâng viïët trong Súã tûâ (dõch).
Haái sen suáng cù’t manh aáo àeåp,
Cù’t phuâ dung may nïëp xiïm daâi
Àúâi khöng biïët àïën, mùåc àúâi,
Tònh ta vñ hùèn veån mûúâi thúm tho.
Cao Baá Quaát, nhaâ thú lúán khñ phaách ngang taâng
(1808 - 1855) dûúái triïìu Nguyïîn, cuäng àaä nhúá túái Khuêët
Nguyïn, vaâ coân ài xa hún tûå gêîm mònh coá chêët Khuêët
Nguyïn hún caã Khuêët Nguyïn nûäa: “Nïëu mònh thûã
phoáng böå hoåc löëi vûâa ài vûâa haát, thò giûäa mònh vúái Khuêët
Nguyïn hoãi ai àñch thûåc laâ öng Ly Tao?”. Baãn thên töi,
sau khi miïìn Nam giaãi phoáng, cuäng haâi saãng noái:
ÖÌ! Trïn àöi caánh huy hoaâng cuãa con chim
phûúång hoaâng chiïën thù’ng
Phaãi chi töi bù’t chûúác àûúåc Khuêët Nguyïn
cûúäi phûúång qua àeâo,
Dù’t cêìu vöìng möëng cuåt cuäng bay theo
Àùång noái nöîi hên hoan ngang têìm àêët nûúác!
Nhûäng cêu thú, baâi thú hay cuãa thïë giúái, thoaåt àoåc
nhû gêy möåt khúãi àöång trong têm trñ ta, nhêët laâ trong
thuúã coân niïn thiïëu; lay dêåy, àaánh thûác caái ngûúâi thú
trong ta, khiïën noá àöìng thanh tûúng ûáng, àöìng khñ tûúng
cêìu vúái nhûäng taác giaã kia, duâ laâ ngûúâi nûúác naâo; Chu
Maånh Trinh noái: “Ta cuäng noâi tònh, thûúng ngûúâi àöìng
àiïåu”. Nhûäng bûâng saáng êëy, thuúã töi “khi êëy loâng xanh
múái àoaán tònh”, àaä giuáp töi hònh thaânh vaâ coá cöng lúán
goáp phêìn thuác àêíy cho têm trñ töi trûúãng thaânh vaâ trúã
nïn giaâu coá. Öi! Töi hoåc loãm, hoåc moát, bêët kyâ laâ úã àêu,
caái chêët taâi hoa, taâi tûã, taâi tònh, duâ laâ cêu cuöëi cuãa bûác
thû Thöi Oanh Oanh gûãi cho Trûúng Quên Thuåy (dõch):
“Trên troång muön ngaân - muön ngaân trên troång”, chó
möåt chuát laáy êëy cuäng cho töi àûúåc khaái niïåm nhûäng têm
höìn àeåp cuãa ngaân núi; muön thuúã; hay laâ cêu àêìu cuãa
Tyâ Baâ haânh (dõch): “Bïën Têìm Dûúng canh khuya àûa
khaách - Quaånh húi thu lau laách àòu hiu” cuäng cho töi yá
niïåm àûúåc thïë naâo laâ sûå tiïu tao... Taåp chñ Nam phong
thúâi êëy dõch lûúát qua, chó lêëy nghôa, baâi thú cuãa Ban Tiïåp
Dû võnh caái quaåt, dõch khöng gia cöng trau chuöët chi caã,
chùèng coá vêìn trù’c hay laâ vêìn bùçng, chó löån xöån nhû thïë,
maâ sao töi caãm nghe thêëu suöët caái oan ûác cuãa ngûúâi xûa:
Tay cù’t têëm luåa trù’ng - trong saåch nhû sûúng tuyïët -
laâm cêy quaåt húåp hoan - troân troân nhû mùåt trùng - Ra
vaâo tay aáo vua - lay àöång thaânh gioá maát. - Chó súå tiïët
thu àïën - gioá laånh thay khñ noáng - Boã quïn úã trong nñp
- Ên tònh giûäa chûâng tuyïåt. - Böën cêu tûúãng nhû khoá àoåc
úã cuöëi baâi dõch, böën chûä cuâng àïìu laâ thanh trù’c caã, thïë
maâ vö hònh trung cho töi caãm thêëy caái nhaåc bïn trong
cuãa thú, hún thïë nûäa, caái duyïn khöng têìm thûúâng cuãa
nhûäng tiïëng trù’c.
Àuáng laâ töi nghe loãm hoåc moát. Trong An Nam taåp chñ,
thi sô Taãn Àaâ Nguyïîn Khù’c Hiïëu, trong möåt baâi noái
chuyïån thú, coá dêîn hai cêu thú cöí:
Tûúng tû nhêët daå mai hoa phaát
Höët àaáo song tiïìn: nghi thõ quên!
Trong luác anh tûúng tû em suöët caã àïm, thò hoa mai
núã, chúåt àïën trûúác song, nhòn ra: ö kòa em! - Tûá thú thêåt
xuêët sù’c; yá niïåm vïì em vaâ khaái niïåm vïì hoa mai chêåp
vaâo laâm möåt, nhúá thûúng nhiïìu quaá, thò nhòn àêu cuäng
chó thêëy hònh aãnh taåc trong têm trñ, laâ em thöi; khi trúâi
saáng, duåi mù’t nhòn ra vûúân: em vúái hoa mai laâ möåt! Cêu
naây nõnh ngûúâi yïu àïën tuyïåt vúâi! möåt laâ noái nhúá em àïën
hoa mù’t, àöìng thúâi biïíu dûúng baãn chêët xinh àeåp, thanh
cao cuãa ngûúâi yïu; úã trûúác song cûãa, laâm ta nhúá àïën cêu
thú Nguyïîn Traäi:
Mai ruång hoa àeo boáng caách song.
Hoa mai trûúác song cûãa ruång maâ khöng rúi, àeo úã caác
caânh, dûúâng nhû caái khung cûãa söí cù’t möåt maãnh thiïn
nhiïn, laâm cho noá nöíi bêåt. - Taãn Àaâ dõch hai cêu thêët
ngön trïn kia:
Möåt àïm hoa núã caânh mai,
Trûúác song chúåt àïën - ngúä ngûúâi nhúá thûúng.
Dõch cuäng àaä taâi hoa; tuy nhiïn töi vêîn quyïën luyïën
nguyïn àiïåu cuãa thú thêët ngön: Möåt àïm thûúng nhúá hoa
mai núã - Chúåt àïën bïn song: tûúãng thêëy ngûúâi...
Möåt baâi thú ngù’n khaác àaä diïîn taã caái trên troång cuãa
möåt ngûúâi thiïëu phuå. Höët kiïën maåch àêìu dûúng liïîu sù’c
- Höëi dao phu tïë mõch phong hêìu; lïn lêìu chúåt thêëy sù’c
cêy dûúng liïîu muâa xuên bïn àûúâng mûúåt maâ quaá, nöîi
niïìm yïu àûúng böîng aâo túái trong loâng, múái höëi hêån àaä
giuåc chöìng ra ài tòm vinh hoa phuá quyá (trong xaä höåi
phong kiïën); caái thêìn cuãa baâi thú úã chûä höët = böîng chúåt;
qua con mù’t nhòn, caái traång thaái têm lyá xaãy àïën nhû
chúáp, caái yá khöng noái ra trong baâi laâ “nöîi niïìm yïu
àûúng böîng aâo túái trong loâng”; nïëu noái ra thò löå liïîu vaâ
thö, khöng cêìn phaãi noái, caái laân àiïåu thêìm khöng noái ra
àoá, laâ saáng taåo àöåc àaáo cuãa baâi thú Vûúng Xûúng Linh,
chó coá 4 cêu tûá tuyïåt, maâ êën tûúång sêu mêëy trùm nùm,
khiïën cho anh baån cuãa töi khi àùåt buát danh cho mònh
cuäng tûå goåi laâ Vûúng Linh.
Haäy chó kïí hai vñ duå trïn àêy cuäng daåy cho töi: phaãi
rònh maâ lù’ng nghe, doâ xeát têm lyá cuãa con ngûúâi, àùång
maâ bù’t chöåp cho àûúåc nhûäng traång thaái àùåc biïåt cuãa têm
höìn, nhûäng thoaáng run rêíy cuãa nöåi têm, thò múái sêu sù’c,
múái saáng taåo, múái vûúåt àûúåc nhûäng thïë kyã, vaâ bùng ài
tûâ nûúác naây àïën nûúác khaác.
ÚÃ trûúâng Quy Nhún, khoaãng 1932 - 1934, töi böîng
nghe möåt anh baån hoåc dûúái töi hai lúáp àoåc möåt cêu thú:
Hûúng höìn daå truåc kiïëm quang phi
höìn cuãa Ngu Cú àïm àïm vêîn àuöíi theo aánh kiïëm cuãa
Haång Voä maâ bay; rêët dïî hiïíu maâ gêy êën tûúång maånh;
aánh kiïëm cuãa Haång Voä (àaä chïët) vêîn xoeåt ngang bêìu trúâi
àïm, vaâ höìn thú cuãa Ngu Cú (àaä chïët) ngaân àïm, muön
àïm, bay tiïëp theo ngay; aánh kiïëm tröng thêëy àûúåc,
hûúng höìn khöng nhòn thêëy àûúåc, maâ vêîn coá, vêîn töìn taåi;
möåt aánh, möåt boáng vuåt qua trúâi àïm nhû möåt hiïån tûúång
cuãa tinh àêíu, vûâa saáng àeåp, vûâa rúån ngûúâi. Töi cûá àinh
ninh laâ thú Àûúâng; maäi sau naây töi múái roä àêëy laâ thú
Töëng.
Ta àaä yïu thú hay, thò thú hay vûúåt ûác triïåu dùåm,
vûúåt muön ngaân àúâi maâ àïën vúái ta bùçng moåi caách; thú
hay êëy nhiïìu khi tuå laåi úã möåt traåm trung chuyïín rêët coá
uy tñn, töi duâng mêëy chûä thên mêåt naây àïí gúåi vïì cuå
Phan Kïë Bñnh, taác giaã Viïåt Haán vùn khaão, möåt nhaâ vùn
hoáa uyïn thêm maâ àûúng thúâi rêët mïën phuåc; nhúâ cuå, töi
àaä nhêån thûác àûúåc caái ûu tuá trong vöën thú vùn truyïìn
thöëng cuãa AÁ Àöng, trong àoá coá thú cöí truyïìn Viïåt Nam.
Ngûúâi àûúng thúâi khen Phan Kïë Bñnh dõch thú maâ phuåc
höìi àûúåc nguyïn àiïåu, àùåc biïåt nhêët laâ khi cuå dõch àoaån
“qua söng” trong Súã tûâ. Dõch möåt baâi phuá cöí cuå àaä ghi
chuá: “Dõch theo nguyïn àiïåu lûu thuãy” vaâ töi khaái niïåm
àûúåc úã àêy thïë naâo laâ caái hay, àöåc àaáo, tïë nhõ cuãa nhûäng
vêìn trù’c xö saát nhau vang ngên laå kyâ!
Löìng löång thay!
Baäi caát mïnh möng - boáng ngûúâi vù’ng ngù’t
Doâng nûúác quanh co - dùång non cao ngêët
Ngoån gioá laånh luâng - boáng chiïìu hiu hù’t
Buåi coã raåc khö - húi sûúng giaá ngù’t
Chim choác vù’ng teo - Muöng thûa löëi tù’t!
Öi! Bêåc cha chuá, bêåc àaân anh êëy àaä khen hai cêu thú
cöí sau àêy laâ: caâng suy nghô caâng thêëm thña khñ võ àêåm
àaâ, caâng thêëy sêu, caâng thêëy hay; vêåy töi cuäng nghe theo
vaâ ngêîm nghô:
YÁ trung lûu thuãy viïîn
Sêìu ngoaåi cûåu sún thanh
Têm yá cuãa mònh àang nghô túái möåt doâng nûúác chaãy
ài xa, noá chaãy trong niïìm nhúá laåi, trong trñ tûúãng tûúång,
trong khaái niïåm, noá vöën hûäu hònh bïn ngoaâi, bêy giúâ noá
vaâo coá úã trong têm yá, nghôa laâ vö hònh; maâ àaä úã trong vö
hònh, thò noá caâng chaãy ài, caâng xa maäi àïën vö têån, búãi
vö têån seä nhoâa trong vö hònh, thïë laâ gêìn vúái xa laâ möåt,
(gêìn laâ vò doâng nûúác úã trong caái àêìu mònh àêy), coá vúái
khöng laâ möåt, mònh theo doäi doâng nûúác trong têm yá cho
àïën mêët huát, nhûng khöng hïì mêët, búãi mònh vêîn tiïëp tuåc
theo doäi. - Sûå àöëi trong vùn cöí rêët nhiïìu khi tön caái hay
lïn, laâm bêåt caái múái ra, yá trung àöëi vúái sêìu ngoaåi; úã ngoaâi
caái sêìu cuãa töi, thò nuái cuä vêîn xanh, trong yá vúái laåi ngoaâi
sêìu; mònh ngöìi mònh buöìn (trong xaä höåi phong kiïën), maâ
bïn ngoaâi caái phaåm vi cuãa mònh, non xûa vêîn khöng
thay àöíi; caái baãn ngaä àûáng giûäa nöåi têm vaâ ngoaåi caãnh;
nïëu noái “nuái úã ngoaâi töi” thò töi laâ hûäu tònh; nhûng noái
“nuái úã ngoaâi caái sêìu cuãa töi” thò sêìu laâ vö hònh, nuái úã
bïn ngoaâi caái vö hònh, thò nuái cuäng vö hònh nöët! nuái cuäng
vaâo trong têm lyá.
Nhaâ thú laäng maån Phaáp Anfrï àú Muyátxï (Alfred de
Musset) (1810 - 1857) coá cêu thú: “Caái viïåc tröìng bù’p caãi
cuäng laâ bù’t chûúác möåt ngûúâi naâo àoá chûá”. Chuyïån vay
mûúån cuãa möåt ngön ngûä khaác laâ möåt sûå giao lûu rêët thuá
võ. - Mêëy baâi Thú Thiïn Thai nöíi tiïëng múã àêìu bùçng cêu:
Ên cêìn tûúng töëng xuêët thiïn thai
noái núi tiïîn biïåt duâng dùçng, “bûúác ài möåt bûúác dêy dêy
laåi dûâng” bùçng sûå laáy êm thanh: ên cêìn - tûúng töëng -
thiïn thai; Thi sô Taãn Àaâ khi laâm baâi thú Tiïîn chên Lûu
Nguyïîn cuäng vêën vûúng vúái nguyïn àiïåu vaâ viïët löëi duâng
dùçng hai tiïëng möåt:
Laá àaâo rúi rù’c löëi thiïn thai

Baãn thên töi, trong traáng ca Höåi nghõ non söng, nùm
1946 khöng phaãi àïí noái sûå duâng dùçng, lûu luyïën nûäa,
nhûng vò rêët yïu mïën nhaåc àiïåu cêu thú cöí, cho nïn
cuäng cêëu truác theo àiïåu êëy àïí noái möåt niïìm hûáng khúãi,
cúâ àoã sao vaâng lêìn àêìu tiïn xuêët hiïån trïn àêët nûúác ta:
Thù’m vaâng tö àiïím löëi non söng...
*
* *
Töi xin noái sang caái duyïn giûäa têm höìn, hoåc vêën cuãa
töi vúái thú cuãa nûúác Phaáp, nhûäng mêåt nhuyå maâ con ong
têm trñ töi huát cuãa vùn hoáa Chêu Êu coân nhiïìu mùåt,
nhiïìu veã, töi xin tûå giúái haån trong phaåm vi thú Phaáp.
Thaáng 10 nùm 1984 àïën thùm nûúác Phaáp, cuâng vúái àïì
taâi: “Vaâi neát àeåp cuãa thú cöí àiïín Viïåt Nam”, töi àaä noái
chuyïån vïì “sûå goáp phêìn cuãa thú Phaáp vaâo trong thú hiïån
àaåi Viïåt Nam (qua trûúâng húåp baãn thên töi)”, úã ba
trûúâng: Àaåi hoåc Pari 7, Àaåi hoåc Nixú (Nice) vaâ àaåi hoåc
Aixen Provence; vúái baâi naây, töi àaä caãm ún nhiïìu nhaâ thú
lúán Phaáp, trong vêën àïì chiïën lûúåc cuãa thú: “truyïìn thöëng
vaâ caách tên”, töi àaä hoåc têåp vaâ vay mûúån bao nhiïu àiïìu
múái meã úã thú Phaáp, maâ caái trung têm, caái cöët loäi cuãa caái
múái, laâ thoaát thai tûâ xaä höåi phong kiïën, sang phaåm truâ
tû saãn dên quyïìn. Trong truyïån Höìng Lêu Möång, coá
hònh tûúång Lêm Àaåi Ngoåc thu lûúåm bao nhiïu hoa lï
ruång trong vûúân, vun laåi thaânh möåt nêëm dûång têëm bia
“lï hoa chi möå” (möå cuãa Hoa Lï), röìi khoác hoa nhû khoác
ngûúâi; thûåc chêët, laâ Lêm Àaåi Ngoåc tûå khoác caái baãn thïí
individu cuãa mònh, bõ boáp ngheåt chïët trong xaä höåi phong
kiïën nhaâ Thanh, khöng sang àûúåc tû saãn dên quyïìn,

khöng naãy núã àûúåc, vò vêåy maâ haâng triïåu àöåc giaã trong
xaä höåi cuä àaä àöìng tònh vúái Lêm Àaåi Ngoåc. Do múái thoaát
thai vaâ tûå yá thûác mònh trong tònh hònh múái, cho nïn caái
baãn thïí cêìn diïîn àaåt möåt caách traân àêìy, daâo daåt. Khoaãng
1935-1937, töi rêët yïu caái daáng dêëp, cêu thú trûä tònh cuãa
Anfrï àú Muyátxï, caái xöëc nöíi maänh liïåt trong xuác caãm,
caái thanh niïn tñnh, caái si mï (dõch):
Duâ phiïìn naäo ngêët ngêy tuöíi treã
Vïët àau thiïng cho xeá röång ra,
Naát loâng têån àaáy sêu sa
Niïìm àau vô àaåi nêng ta diïåu kyâ.
Nhaâ thú húäi, chúá vò àau àiïëng
Maâ tûúãng mònh húi tiïëng àaânh cêm!
Tuyïåt vúâi laâ khuác thûúng têm
Biïët bao tiïëng nêëc thaânh ngêm muön àúâi...
Mùåc dêìu cêu thú 12 tiïëng (alexandrin) cuãa nguyïn
vùn baâi Àïm thaáng Nùm àem chuyïín sang khuön song
thêët luåc baát, ta vêîn thêëy húi thú cuãa Muyátxï tung toãa,
vùng toáe, khöng bõ àoáng goái. Vúái baâi Àïm thaáng Mûúâi,
khöí thú choån àïí dõch laâ thú 8 tiïëng cuãa Viïåt Nam, gêìn
vúái 12 tiïëng cuãa Alïëchxùngàúrin hún, chuáng ta thêëy caái
nhu cêìu muöën noái, muöën àïí traân têm sûå, têm höìn mònh
sang têm höìn ngûúâi khaác:
... Khi xïë chiïìu, ta ngöìi trïn baäi coã,
Cheán taåc cheán thuâ vúái ngûúâi baån cuä.
Nêng cöëc lïn, haá àûúåc húãi loâng, tûúi,
Nïëu chûa tûâng biïët giaá cuãa niïìm vui?
Haá yïu hoa, yïu caânh xanh nöåi coã,
Yïu thú tònh bêët huã vúái ca chim,
Mikenlùng vaâ nghïå thuêåt, Sïëchxpia vúái

thiïn nhiïn,
Nïëu trong àoá khöng lûu vaâi nûác núã?
Haá hiïíu àûúåc àiïåu trúâi xanh khoá taã,
Nhaåc àïm yïn, cuâng tiïëng soáng rò rêìm,
Nïëu chûa tûâng trùçn troåc, söët thêu àïm,
Khiïën nghô àïën niïìm nghó ngúi vônh viïîn?
Töi lônh höåi, thêu toám caái tû thïë, caái àiïåu laäng maån
chuã nghôa, khöng nhûäng trong thú Muyátxï, maâ trong
laäng maån Phaáp noái chung, àûa vaâo thú mònh, àïí àaáp ûáng
caái nhu cêìu tung toãa, böåc baåch cuãa nhûäng têm höìn thúâi
àoá (1932-1938):
Noái chi nûäa tiïëng buöìn ghï gúám êëy
Àïí loâng töi sung sûúáng tiïu tan.
Têët caã töi run rêíy dêy àaân
Nghe thoã theã chñnh àiïìu töi dêëu kyä...
(Döëi traá)
Em phaãi noái, phaãi noái vaâ phaãi noái,

Bùçng lúâi riïng núi cuöëi mù’t àêìu maây,
Bùçng neát vui, bùçng veã theån, chiïìu say,
Bùçng àêìu ngaã, bùçng miïång cûúâi tay riïët,
Bùçng im lùång, bùçng chi anh coá biïët...
(Phaãi noái)
Thanh Niïn úi, ngûúi àang úã cuâng ta,

Röån tiïëng muâa vaâ thay àöíi cûúâi hoa.
Ngûúi rñu rñt nhû möåt rûâng chim nuái,
Ngûúi xön xao nhû möåt vaån cêy rûâng...
(Thanh niïn)
Thaáng 10 nùm 1981, khi noái chuyïån úã Àaåi hoåc

Sooácbon Paris: “Àïì taâi tònh yïu trong saáng taác cuãa Xuên
Diïåu”, baâi thú tònh maâ töi dêîn àêìu tiïn laâ baâi “Yïu laâ
chïët úã trong loâng möåt ñt”, vò trong baâi thú êëy töi àaä vay
mûúån cuãa ba thi sô Phaáp; Töi muöën thñnh giaã ngûúâi Phaáp
thêëy möåt thi sô Viïåt Nam chên thûåc àïìn ún traã nghôa vaâ
cuäng uyïn baác kim vúái cöí, Àöng vúái Têy, hoå seä vui, vaâ
töi seä àù’c nhên têm, maâ àù’c nhên têm tûác laâ àûúåc
chñnh trõ - Nhaâ thú Phaáp EÁtmöng Harucua coá baâi thú
ngù’n rêët nöíi tiïëng: Partir, C’est mourir un peu = Ài, laâ
chïët úã trong loâng möåt ñt; àuáng quaá, nhûäng àöi lûáa muön
àúâi àûát gan àûát ruöåt phaãi biïåt xa nhau; khoaãng 1934-35,
töi àang yïu, beân vêån vaâo mònh vaâ chuyïín sang:
Yïu laâ chïët úã trong loâng möåt ñt
Vò mêëy khi yïu maâ chù’c àûúåc yïu
Cho rêët nhiïìu, nhûng nhêån chùèng bao nhiïu
Cêu thûá ba töi lêëy daáng dêëp möåt cêu trong baâi thú
tònh duy nhêët khöng tiïìn khoaáng hêåu cuãa Fïlix Arúve
(1806-1850), têët caã sûå nghiïåp saáng taác cuãa öng àaä vaâo
trong laäng quïn, duy coá baâi thú thêët tònh, thú tònh tuyïåt
voång cuãa öng: Mon ême a son secret = Loâng ta chön möåt
möëi tònh, laâ coân söëng maäi hún 150 nùm nay àïën nöîi tûå
võ Laruátsúâ cuäng phaãi nhù’c àïën; trong àoá coá cêu: - Duâ
anh coá ài troån con àûúâng trêìn thïë cuãa mònh, N’osant rien
demandeá, et n’ayant rien reçu = Chùèng daám xin vaâ chûa
hïì nhêån àûúåc gò, töi chuyïín cêu naây thaânh “Cho rêët
nhiïìu, nhûng nhêån chùèng bao nhiïu; vaâ bao truâm laâ töi
àaä laâm theo àiïåu thú röngàö (Rondeau) cuãa nhaâ thú
Saáclú Àoáclïùng thïë kyã 15, võnh muâa xuên, laáy cêu thûá
1, thûá 2, laâm cêu thûá 3, thûá 4 (dõch):
Thúâi tiïët àaä boã chiïëc aáo ngoaâi

Bùçng gioá, bùçng mûa, bùçng giaá reát
Vaâ khoaác mùåc lïn mònh gêëm voác
Khoaác aáo mùåc trúâi xinh, saáng, tûúi.
Khöng möåt loaâi vêåt hay loaâi chim

Maâ chùèng khïì khaâ kïu hoùåc haát
Thúâi tiïët àaä boã chiïëc aáo ngoaâi
Bùçng gioá, bùçng mûa, bùçng giaá reát
Töi cuäng laáy theo àiïåu röngàö nhû Saáclú Àoáclïùng:

Yïu laâ chïët úã trong loâng möåt ñt
Cho rêët nhiïìu nhûng nhêån chùèng bao nhiïu
Ngûúâi ta phuå hoùåc thúâ ú chùèng biïët.
Phuát gêìn guäi cuäng nhû giúâ chia biïåt

Tûúãng trùng taân hoa taå vúái höìn tiïu
Yïu laâ chïët úã trong loâng möåt ñt.
Vaâ úã cuöëi àoaån thûá ba, cêu thûá 13 laâ cêu cuöëi cuâng, laåi
laáy cêu thûá nhêët. Vaâ coá thïí noái möåt caách chên thêåt: Saáclú
Àoáclïùng khi laáy laåi, àaä taåo ra möåt nhaåc àiïåu rêët hay; tuy
nhiïn khöng àù’c thïë bùçng töi khi laáy laåi caác cêu, vò muâa
xuên khöng luêín quêín, coân tònh yïu khi khöng àûúåc chia
xeã, thò ngûúâi àang yïu nhû con tùçm rûát ruöåt tûå giam thên,
vûúáng vñt úã trong caái keán àau khöí bõt buâng.
Trong khi laâm thú, chù’c rùçng coá nhiïìu baån, cuäng nhû
töi, caãm thêëy àiïåu thú taám tiïëng, tuy àaä múã ra röìi so vúái
thú tûá ngön, nguä ngön, luåc ngön, thêët ngön, maâ vêîn coân
chûa àuã caánh àïí giang ra öm truâm, vò vêåy nhiïìu baån àaä
duâng nhûäng cêu thú tûå do daâi, coá vêìn hoùåc khöng vêìn.
Vïì phêìn töi, töi muöën nhûäng cêu thú daâi nhû vêåy nïn coá
tiïët têëu nhõp àiïåu àïí dïî àoåc dïî nhúá, vaâ rêët nhiïìu trûúâng
húåp töi àaä duâng cêu thú 12 tiïëng, nhû thïí alïëchxanàúârin
cuãa chêu Êu:
Souvent sur la montagne, aâ l’ombre du vieux chïne.
Au coucher du soleil, tristemeânt, je m’assieds.
(thú Lamartine)
Trûúác caách maång, Nguyïîn Vyä coá thïí nghiïåm cêu thú
12 tiïëng, nhûng khöng thaânh cöng, bõ caác baáo àûúng thúâi
chïë diïîu laâ “thú 12 chên”; möåt laâ vò Nguyïîn Vyä taâi thú
khöng nöíi bêåt, khöng àuã taâi hoa àïí xöëc lïn cêu thú daâi
êëy, hai laâ Nguyïîn Vyä, taác giaã baâi Sûúng rúi laâm bùçng
nhûäng cêu thú 2 tiïëng khaá àaåt, àaä khöng àuã tinh tïë àïí
caãm nghe rùçng: Vúái êm luêåt thú Viïåt vaâ tiïëng Viïåt,
khöng nïn tham, laâm caã möåt baâi thú traâng thiïn toaân vúái
nhûäng cêu thú 12 tiïëng; maâ chó nïn duâng möåt söë ñt cêu
12 tiïëng xen keä trong möåt baâi thú daáng dêëp linh àöång tûå
do. - Thêåt ra caái nhõp àiïåu 12 tiïëng naây, trong thú vùn
truyïìn thöëng Viïåt Nam khöng phaãi laâ xa laå, noá laâ nhõp
àiïåu cuãa nhûäng cêu phuá 10, 11, 12, 13, 14, 15 tiïëng, biïët
cù’t nhõp, biïët phöëi húåp bùçng trù’c, àoåc vêîn du dûúng vaâ
nghe vêîn lyá thuá. Mùåt khaác, ta coá thïí thêëy möåt cêu thú
12 tiïëng laâ gêìn 2 cêu thú luåc ngön cuãa Nguyïîn Traäi hoùåc
cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm: Àïm thanh húáp nguyïåt nghiïng
cheán - Ngaây vù’ng xem hoa búå cêy. Cêu alexandrin tiïëng
Viïåt coá thïí cù’t nhõp ba: 4+4+4.
Trong cuöåc àêëu tranh/giûäa ta vúái àõch/
söëng chïët thua hún
Coá luác coá núi/àûáa thù’ng lêm thúâi/

laåi laâ caái chïët;
Caái chïët trïn möi/coá àöi rêu meáp/
sù’c leãm nhû dao...
Noá phöëi húåp rêët mïìm maåi vúái cêu thú 8 tiïëng:
Caái chïët ngoåt ngaâo/noái nhû kinh thaánh.
Noá phöëi húåp vúái cêu thú 10 tiïëng:
Vêîn cûá hoa núã chim kïu, cuöåc/àúâi löìng löång
Vaâ cêët theo nhõp 6+6:
Nhêët àõnh trúâi cao àêët röång/coân vui
nù’ng súám mêy trûa.
Chuáng bay àaä vaâo huä nuát/cuäng àûâng tuãi gioá
sêìu mûa.
Giùåc Myä àaä biïët hay chûa?/- Chuáng tao
chñnh laâ Sûå söëng.
*
* *
Töi noái sang sûå hoåc têåp chiïm nghiïåm trong nhaåc
tñnh cuãa tûâng cêu thú.
Thú Viïåt Nam ta rêët nhiïìu chêët nhaåc, maâ àiïín hònh
laâ luåc baát cuãa Nguyïîn Du trong Truyïån Kiïìu vaâ song
thêët luåc baát trong Chinh phuå ngêm; thú thêët ngön cuãa
Höì Xuên Hûúng tñnh nhaåc rêët nöm vaâ thêåt trong saáng.
Tuy nhiïn, khi noái giaâu chêët nhaåc, laâ noái vïì nhaåc àiïåu
cuãa toaân thïí möåt baâi thú ngù’n hoùåc cuãa nhûäng àoaån thú;
chûá rêët ñt trûúâng húåp trïn têåp trung vaâo laáy tiïëng àïí taåo
nïn nhûäng cêu thú coá nhaåc tñnh àùåc biïåt. Truyïån Kiïìu coá
cêu gúåi tiïëng baánh xe vaâ tiïëng voá ngûåa trïn àûúâng göì
ghïì khuác khuyãu:
Voá cêu khêëp khïính, baánh xe gêåp ghïình
Chinh phuå ngêm coá cêu luåc baát húi gioá hiu hù’t trïn
àêy; thú Höì Xuên Hûúng coá cêu Xoã keä keâo tre àöët khùèng
kheo, taã bïn mùåt trong cuãa caái maái tranh ngheâo, cöåt keâo
khùèng khiu búãi chù’p vaá, àöìng thúâi noái caái xaä höåi phong
kiïën rù’c röëi teåp nheåp. - Nhûäng trûúâng húåp nhû thïë
khöng nhiïìu trong thú ta.
Khoaãng 1934, trïn ghïë nhaâ trûúâng trung hoåc, töi rêët
biïët ún thêìy giaáo Hoâa (vïì sau mêët súám), trong khi giaãng
baâi: Con chim chaâng beâ cuãa Muyátxï, noá khöng coá gò àïí
nuöi luä con àoái, beân tûå phanh ngûåc mònh hiïën ruöåt gan
tim phöíi cho con mònh ùn, thêìy Hoâa àoåc:
Le sang coule aâ longs flots de sa poitrine
ouverte
(dõch nghôa: “maáu öìng öåc chaãy tûâ núi ngûåc noá múã phanh”)
vaâ giaãng giaãi: 4 êm “l” laáy laåi, laâ diïîn àaåt maáu chaåy ra
öìng öåc. - Tûâ höm êëy, töi coá yá niïåm vïì sûå laáy tiïëng trong
nhûäng cêu thú, taåo ra nhûäng cêu thú àùåc biïåt, coá dêëu êën
khöng dïî nhoâa. Sau àoá, trong baâi Tûúng tû chiïìu (1935)
töi laáy êm thanh:
Gioá lûúát thûúát keáo mònh qua coã röëi,
Vaâi miïëng àïm, u uêët, lêín trong caânh.
Mêy theo chim vïì daäy nuái xa xanh,
Tûâng àoaân lúáp nhõp nhaâng vaâ lùång leä.
Cêu 1 coá nùm dêëu sù’c, gúåi gioá lïët bïët trûúân qua chêåm
chaåp trïn nhûäng ngoån coã daâi; cêu 3 tuy chuã tûâ laâ “mêy”,
nhûng êm thanh nheå nhoäm cuãa 5 thanh bùçng khöng dêëu
gúåi chim nheå bay xa; cêu 4 múái thêåt taã mêy, mêy vêìn,
dêîu sao mêy bay vêîn nùång nhoåc.
Trong thú Phaáp, Vichto Huygö coá hai cêu thú laáy
tiïëng thêåt hay:
Un Frais parfum sortait des touffes
d’asphodeâles
Le souffle de la nuit flottait sur Galgala
“Möåt laân hûúng maát toãa ra tûâ nhûäng cuåm hoa ”lan" -
Húi thúã cuãa àïm khuya bay trïn thaânh Gangala phú
phêët". Trong caã hai cêu thú, Huygö àïìu laáy thanh “f” vaâ
thanh “l”; thanh “h” tûúng ûáng vúái thanh “ph” cuãa Viïåt
Nam, diïîn taã sûå bay böíng, sûå nheå nhaâng: phêët phú,
phaãng phêët, phong phanh, phún phúát...; Thanh “l” cuãa ta
cuäng diïîn àaåt caái gò nheå àûa: lang laáng, long lanh, lûãng
lú, lêng lêng, lay lù’t... - Nhûäng cêu thú hay àeåp nhû
trïn khöng rúâi khoãi trñ nhúá töi - tiïëng Phaáp khöng coá 5
dêëu (tûác 6 thanh) nhû tiïëng Viïåt, maâ cùn baãn laâ àoåc vúái
möåt gioång bùçng:
Souvent sur la montagne, aâ l’ombre du
vieux chïne
coá caái du dûúng riïng, mùåt khaác, luác coân ài hoåc, töi àaä
àûúåc nghe hai cêu thú vêìn bùçng cuãa Àöî Phuã rêët mûåc tiïu
tao, maâ cêu thûá 2 cùn baãn duâng thanh bùçng:
Ö hö nguä ca hïì! ca chñnh trûúâng
Höìn chiïu bêët lai quy cöë hûúng
Hoâa lêîn hai nhaåc àiïåu cuãa nhûäng cêu thú Phaáp vaâ cöí
àiïín Trung Quöëc, töi viïët trong baâi Nhõ höì, àïí diïîn taã
àiïåu nhaåc du dûúng àûa têm höìn ngûúâi phiïu diïu bay
böíng:
Sûúng nûúng theo trùng ngûâng lûng trúâi.

Tûúng tû nêng loâng lïn chúi vúi.
Hai cêu toaân bùçng, nhûng chuá yá àïën cung bêåc cuãa
bùçng coá dêëu huyïìn vaâ bùçng khöng coá dêëu...
Sau naây, khi diïîn taã lao àöång cuãa viïåc múã àûúâng úã
Maäpòleâng, töi laáy sang nhûäng êm thanh vêët vaã nhõp àiïåu
trù’c trúã:
Àaá nhoã múái rúi coân löåp cöåp
Sau löi àaá lúán àöí rêìm rêìm...
Cêu trïn hai êm “úi”, hai êm “öåp”, cêu dûúái coá hai “l”,
hai “à”, hai “r” vaâ hai “êìm”.
*
* *
Vñchto Huygö (1805 - 1885), sinh trûúác Böàúle

(Baudelaire, 1821 - 1867) 20 nùm àaä rêët tinh khi noái vïì
“nhaâ thú treã” naây: “Böàúle àûa àïën möåt luöìng rung àöång
múái”. Möåt àùåc tñnh cuãa thú Böàúle laâ huyïîn diïåu ngûúâi
àoåc, caác cêu thú vang àöång, caác baâi thú àuác chûä, khöng daâi
doâng. Möåt neát Böàúle àûa àïën trong thú Phaáp laâ, mùåc dêìu
öng khöng mö taã thiïn nhiïn nhiïåt àúái, nhûng thûúâng gúåi
cho ngûúâi ta nghô túái caái mï ly cuãa caác muâi hûúng, úã xûá
noáng (nhû ÊËn Àöå), caái xinh àeåp “múái laå” cuãa nhûäng àêët
nûúác xa xùm. Baâi Hoåa àiïåu cuãa buöíi chiïìu (dõch):
Àaä túái àêy röìi thúâi àiïím möîi böng hoa
Run rêíy trïn nhaânh, böëc thúã nhû möåt loâ
hûúng ngaát;
Êm thanh vúái muâi hûúng xoay trong trúâi chiïìu
ngêy ngêët:
Àiïåu vuä nhúá nhung vaâ niïìm chïëch choaáng

lùång lúâ...
Töi laâ möåt ngûúâi dên cuãa nûúác töi, xûá nhiïåt àúái, laåi
coân úã taåi miïìn Nam (Trung Böå), thú Böàúle tùng cûúâng
cho töi sûå tûå giaác vaâ nhêån thûác vïì caác hoa hûúng, maâu
sù’c, bêìu trúâi, baäi biïín... chung quanh töi. Trong baâi
Buöìn trùng, töi khöng bù’t chûúác gò cuãa Böàúle, nhûng
nhêët àõnh caái chêët mï ly trong böën cêu thú cuöëi baâi coá
sûå goáp phêìn khïu gúåi cuãa thú Böàúle:
Gioá noå maâ bay lïn nguyïåt kia
Thïm àem sûúng laånh xuöëng àêìm àòa.
Ngêíng àêìu ngù’m maäi chûa xong nhúá,
Hoa bûúãi thúm röìi, àïm àaä khuya.
Trong baâi thú Lan can (Le balcon), Böàúle taåo ra möåt
nhaåc àiïåu múái meã, cuöën huát ngûúâi àoåc, laáy cêu söë 1 laåi
àûáng vaâo võ trñ cêu söë 5 (dõch):
Nhûäng heån thïì, nhûäng hoa hûúng, nhûäng caái
hön vö têån êëy
Coá taái sinh nûäa khöng tûâ möåt vûåc thùèm
mïnh mang,
Nhû nhûäng mùåt trúâi, sau khi tù’m dûúái biïín
sêu têån àaáy.
Laåi moåc lïn caâng treã laåi huy hoaâng?
- Öi! nhûäng heån thïì, nhûäng hoa hûúng, nhûäng
caái hön vö têån êëy.
Töi lônh höåi caái saáng taåo naây vaâ hoåc theo, nhûng vúái
àùåc àiïím vêìn bùçng vêìn trù’c vaâ nhõp àiïåu thú Viïåt Nam,
töi phaãi thïm möåt cêu thûá 6, vaâ dûång khöí thú 6 cêu
trong baâi “Ca tuång”:
Trùng, vuá möång àaä muön àúâi thi sô

Giú hai tay mún trúán veã troân àêìy;
Trùng, hoa vaâng lay lù’t caånh búâ mêy;
Trùng, àôa ngoåc giûäa mêm trúâi huyïìn bñ,
Trùng, vuá möång àaä muön àúâi thi sô
Giú hai tay mún trúán veã troân àêìy.
Sûå laáy laåi cêu 1 vaâ cêu 2 xuöëng àûáng võ trñ cêu 5 vaâ cêu
6, taåo cho möåt caãm giaác xoay xoay, nhû möåt lúâi phuâ chuá
muöën uám ngûúâi ta, taåo möåt khöng khñ ca ngúåi, têëu, tuång...
Noái sang thú hiïån àaåi cuãa Phaáp, coá thïí noái rùçng
chuáng ta, trong àoá coá töi, rêët phuåc nhaâ thú Cöång saãn
Aragöng (1897-1932) àûúåc goåi laâ “Vñchto Huygö cuãa thúâi
nay”, laâ nhaâ thú lúán, nhaâ viïët tiïíu thuyïët àaåi taâi, laâ nhaâ
phï bònh sêu sù’c, rêët múái vaâ rêët biïíu dûúng gia taâi vùn
hoåc dên töåc, laâ nhaâ viïët sûã... Aragöng laâ möåt trong
nhûäng ngûúâi saáng lêåp ra chuã nghôa siïu thûåc triïåt àïí
múái, nhûng khi nûúác Phaáp bõ Àûác Quöëc xaä taåm chiïëm,
Aragöng cêìn kïu goåi toaân dên khaáng chiïën chöëng quên
chiïëm àoáng, cho nïn àaä trúã vïì vúái caác àiïåu thú àïìu àùån
theo truyïìn thöëng, coá vêìn, àïí moåi ngûúâi dïî àoåc, dïî nhúá,
dïî ûa, coá nhû vêåy thú múái huy àöång àûúåc quêìn chuáng;
vaâ nhûäng thú khaáng chiïën cuãa Aragöng laâ nhûäng baâi thú
hay nhêët cuãa öng, àûáng vûäng maäi. - Vaâ tònh yïu cuãa
Aragöng vúái vúå laâ Enxa Triölï àaä coá thïí àûúåc nïu lïn
trong tïn tuöíi nhûäng cùåp tònh nhên muön àúâi, nhû
Túârittan vaâ Idún, nhû Römïö vaâ Duylieát. Töi àaä lêëy
nhûäng tûá thú trong caác baâi thú Aragöng tùång Enxa viïët
baâi Aragöng vaâ En-xa.
Anh coân ghen vúái boáng àïm;
Ngaây thúm hûúng gioá anh ghen vúái ngaây.
Ghen hoa, ghen tiïëng àaân hay,

Ghen cuâng giêëy trù’ng trong tay anh cêìm.
Böën muâa ghen tûåa kim àêm;
Tònh yïu coá thïí yïn nùçm àûúåc a?
Noái àïën Nadim Hikmeát vaâ Pablö Nïruda, hai nhaâ thú
lúán Cöång saãn khaác, ta coá thïí hoåc nhiïìu nûäa. Nhûäng àöìng
chñ triïåu phuá êëy, nhû Hikmeát, nùm 1955, àuáng 10 nùm
sau ngaây Myä neám bom nguyïn tûã xuöëng Hirösima vaâ
Nagasaki, nhûäng ngûúâi cöång saãn dêîn àêìu möåt chiïën dõch
lêëy chûä kyá chöëng bom nguyïn tûã trïn toaân thïë giúái,
Hikmeát àaä viïët liïìn ba baâi thú tuyïn truyïìn, ba baâi àïìu
saáng taåo, vaâ hay nhêët, giaãn dõ àïën tuyïåt vúâi, laâ Em beá
gaái Hirösima xin chûä kyá chöëng bom nguyïn tûã; nhaâ thú
maâ keã àõch súå êëy, khi viïët chúi taám cêu thú tùång ngûúâi
yïu laâ Vïra cuäng thêåt saáng taåo rêët bêët ngúâ:
Khöí thûá 1:
Naâng àaä baão töi: - Anh cûá àïën ài
Naâng àaä baão töi: - Anh haäy úã laåi ài
Naâng àaä baão töi: - Anh haäy móm cûúâi ài
Naâng àaä baão töi: - Anh haäy chïët ài
Khöí thú 2:
Töi àaä àïën,
Töi àaä úã laåi,
Töi àaä móm cûúâi,
Vaâ töi àaä chïët.
Pablö Nïruda, taác giaã baâi thú Traái àêët tïn laâ Jean,
traái àêët tïn laâ quêìn chuáng, nhaâ thú baãn àaåi húåp xûúáng
cuãa caác àïì taâi saáng taác úã thúâi àaåi ta, nhaâ thú viïët têåp
thú kïu goåi “Nixonicide”, tiïu diïåt Nñchxún, khi yïu
Matinàú, daám chúi sang, chúi ngöng, tùång ngay möåt luác
100 baâi Xonnï thú tònh, têët caã 100 baâi àïìu viïët thïí xonnï
14 cêu, khöng pha möåt thïí naâo khaác!
Töi àang noái chuyïån “uyïn baác”, tûác laâ chuyïån ài tòm
hoåc àöng têy kim cöí, úã àêu coá nhaâ thú taâi, coá thú hay, laâ
hoåc, hoåc moát, hoåc loám, hoåc chñnh quy. ÚÃ thúâi àaåi chuáng
ta khöng nïn khöng biïët, duâ laâ àïí tham khaão, vñ duå möåt
nhaâ thú nhû Xanh Giön Pecsú coá nhûäng hònh tûúång khaái
quaát rêët cao, trong thúâi àaåi du haânh vuä truå naây, coá
nhûäng cêu thú nhû “Nhûäng àaám mêy nhû nhûäng maãng
thïë kyã àang du haânh”, tröån lêîn khöng gian vaâ thúâi gian,
àiïìu maâ Huy Cêån gù’ng diïîn àaåt trong böën cêu nguä
ngön: Trúâi xanh sau laá biïëc - Biïín choáa ngêåp buöìm vaâng
- Gioá thöíi miïìn bêët diïåt - Mêy taånh àêët höìng hoang.
Töi khöng muöën sa vaâo viïåc noái mïnh möng baát ngaát
maâ trònh baây möåt tû thïë tiïëp thu, hoåc têåp suöët caã àúâi vïì
thú, möåt traåm raàa khöng gaâi tai bõt mù’t. Ngûúâi ta kïí
giai thoaåi rùçng cuå ngheâ Tên, mûâng baån sinh con trai,
tùång baâi thú múái coá 3 cêu, cêu thûá 3 laâ: Mong cho choáng
lúán maâ ùn cûúáp; sau khi baån mònh thù’c mù’c vaâ giêån döîi,
Ngheâ Tên múái laâm nöët cêu thûá tû: Cûúáp lêëy khöi nguyïn
keão nûäa hoaâi. Chuáng ta sùén saâng “ùn cûúáp” caái hay cuãa
thú thïë giúái, vúái àiïìu kiïån: ùn cûúáp xong thò phaãi phi
tang, laâm thaânh cuãa baãn thên mònh, vaâ laâm cho mònh
cuäng giaâu nhû keã àûúåc ta ùn cûúáp, búãi tònh àúâi giaâu maâ
ùn cûúáp, ngûúâi ta baão laâ vay mûúån. - Trûúác àêy 50 nùm,
töi àoåc hai cêu thú Taãn Àaâ: Bao giúâ saåch núå vùn chûúng
- Àeân khuya chung boáng ta thûúng lêëy mònh, töi àaä hiïíu
chung chung, laâ khöng viïët vùn nûäa, thò seä têåp trung
chuyïn chuá maâ yïu em; gêìn àêy töi coá viïët mêëy cêu thú:
Thûúng em súå trïî taâu
Quïn traái cam àïí laåi
Giêån anh töëi höm qua

Phaãi viïët baâi thûác maäi.
Mònh coá qua cêìu àoaån trûúâng, thò múái truy vïì trûúác
maâ hiïíu thêëu hïët cêu thú Taãn Àaâ; àaáng leä àïm khuya
laâ luác chung boáng vúái em, tònh tûå vúái em, àùçng naây laåi
cûá ngöìi maâ viïët baâi; nhêët laâ saáng mai em àaä lïn taâu ài
xa, maâ àïm nay vêîn àïí em leã loi trùçn troåc!
Noái àêu àêu xa ngaái, xa diïîn, töi xin noái gêìn laåi vïì viïåc
hoåc têåp ca dao. Ca dao liïn khu 5, Nghôa Bònh, quï maá cuãa
töi, coá leä laâ quaán quên vïì mêåt àöå duâng vêìn: Vêìn úã chên
cêu, vêìn úã lûng cêu, vêìn trong cêu, laáy luyïën lùng lñu nhû
möåt bûäa tiïåc vêìn, ca dao caác miïìn khaác khoá àuöíi kõp:
Hoân àaá cheo leo, con ngûåa treâo , con ngûåa trúåt
Con trêu treâo, con trêu àöí
Anh thûúng em lao khöí tûå cöí chñ kim
Caách xa nhau khoá kiïëm khön tòm
Cêy kim luöìn qua súåi chó
Sûå bêët àù’c dô phu múái lòa thï
Nïn hay khöng nïn, anh úã, em vïì,
Àûâng than àûâng khoác, àûâng thïì maâ vûúng!
Töi hay ài noái chuyïån thú, bònh thú trong cöng chuáng,
nhûäng àoaån ca dao nhû vêåy rêët àûúåc moåi ngûúâi mïën yïu.
Khi Myä bõ ta bù’n rúi chiïëc taâu bay thûá 3000, töi rêët
khoaái chñ nïn muöën laâm nhûäng àoaån thú thêåt lñu lo ca
haát. Phaãi àúåi khi tuöíi töi àaä nhiïìu, àaä vaâo ngoác ngaách
cuãa nghïì thò töi múái bù’t chûúác àûúåc ca dao trong sûå lùng
lñu vêìn àiïåu:
Möåt com chim chñch choâe tûâ trong vûúân bùng
ra àöìng röång.
Àang cún vui hoát, chim roát tiïëng ca
Nhû chuöîi ngoåc trai ai bûát dêy ra

Tiïëng troân trõa àöí oâa trong khöng khñ
Chim haát coá tònh, chim vui coá lyá
Chim àang àù’c yá mï sù’c trúâi xa
Chim coân cêët böíng, chim böîng bay la
Saâ xuöëng àêåu trïn xaác chiïëc taâu bay Myä.
25-11-1985

NhungTacPhamLe XuanDieu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

NhungTacPhamLe XuanDieu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NHÛÄNG TAÁC PHÊÍM LEÃ 293

NHÛÄNG TAÁC PHÊÍM LEÃ

NHAÂ THÚ NADIM HÑTMEÁT

Thuyïìn kia laâ aáo quan àen,

Caác ngaâi úi, haäy biïët thûúng nhûäng baâ meå!

MÖÅT CHIÏËC TAÂU ÀI ÀAÁNH TRÊÅN

Àûáa con cuãa Bêët-cûá-ai lúán lïn trûúác mù’t nhòn

Ngûúâi cha cuãa Bêët-cûá-ai dù’t tay con

Nadim Hñtmeát úã tuâ 13 nùm, röìi phaãi rúâi xa töí quöëc,

Möåt chiïëc taâu rúâi Ximiïëc,(1)

Con cuãa Nadim

Húäi ngûúâi vúå mù’t xanh,

Möåt em beá Hy Laåp baá cöí anh

Nhaâ thú Phaáp Àöëpdanhski (Dobzynski) kïí laåi lêìn àêìu

nhiïìu àiïìu úã caác baån Hunggari”. Nadim Hñtmeát chùån

Möåt con dao hai lûúäi cù’m giûäa tim töi

Laâm con chim rêët thñch

Mùåt àêët, con ngûúâi. Nadim Hñtmeát quan têm nhêët

Ngaây àaä ngù’n dêìn röìi

ÚÁt xanh, baánh, muöëi àïí trïn baân

Nhûng kòa traái cêy mêåp maåp

Àöi ta em húäi, biïët àêu

Huy Cêån dõch

TØÅNG NADIM HÑTMEÁT

Gêìn Anh loâng êëm aáp sao!

Haäy giaã nhû ngûúâi ta úã trong tuâ,

NOÁI VÏÌ THÚ NADIM HÑTMEÁT

Nadim Hñtmeát àaä tûâng noái: mònh thñch nhûäng sù’c

CAÁI BUÅNG THIÏNG LIÏNG

Húäi mònh,ngûúâi meå mù’t àoã hoe

... Anh thúå nhaâ in Raphñt

(Daåo chúi buöíi töëi)

(Daåo chúi buöíi töëi)

Böîng nhiïn àïm uåp xuöëng

Vaâ trong buång naâng àêìy àùån nùång nïì

Trong thúâi kyâ nhên dên chûa nù’m chñnh quyïìn úã

Chaâng khöíng löì yïu möåt caách khöíng löì

(Ngûúâi khöíng löì mù’t xanh)

Giúâ naây giaá àûúåc úã ngoaâi,

Y khöng coân coá thïí giïët ai,

(Möåt àoaån trong möåt traáng ca

Nghô cuäng laå thêåt,

Caác baån ài àêu röìi?

(Noái vïì caái chïët - 1946)

Trong baâi thú “Pie Löti” (Pierre Loti), Nadim Hñtmeát

Naây nhòn ngûåa àeåp cuãa ta

(Tûâ khi töi úã trong naây)

trong möåt buöíi trúâi vûâa múái súám,

Nhûäng tiïëng haát cuãa con ngûúâi

Yïu hún ngûúâi, töi yïu baâi hoå haát.

(Nhûäng tiïëng haát)

thò dô nhiïn chuáng ta khöng nïn kiïëm chuyïån rùçng taåi

Biïët chûa chêëm dûát

Bay lïn, bay lïn, giûäa lûãa ngúâi àaån ngúåp

Haâ Nöåi, ngaây 11 thaáng 11 nùm 1961

NHAÂ THÚ TUÁ MÚÄ

CON NGÛÚÂI TUÁ MÚÄ

(1) Bùçng töët nghiïåp trung hoåc thúâi Phaáp thuöåc.

Tuá rûãng múä, ài xe bònh bõch...

ÚÃ Súã Phinùng coá möåt thêìy,

NHÛÄNG BAÂI THÚ HIÏÅN THÛÅC PHÏ BÒNH

Trong giai àoaån vùn hoåc 1930-1945, trûúác Caách maång

(1) Nööng: khöng (phiïn êm tiïëng Phaáp: non).