TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18, ss. 43-63.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18

HALVETYYEDE ATVR-I SEBA YAZMA GELENE VE
SOFYALI BLNN ATVR-I SEBA RSALES
*

Ramazan MUSLU
**



Abstract
The Tradition of writing Atwar- Saba in The Khalwatiah order and Sofian Bali
Afandis manuscript of Atwar- Saba
The Khalwatiah is one of the sufi orders which aims the training the animal soul. The Khalwatiah
sheikhs have written tens of books named as Atwar- Saba in order to explain the divine stations of
soul for the seeker of truth in his spiritual quest. One of these sheikhs is Bali Afandi of Sofia
(d.1553) who is the successor of Qasim Chalabi (d.1518). Bali Afandi who gained the favor and
approval of Sultan Sulaiman the law maker (d.1566) trained important successors like Kurd
Mehmed Afandi (d.1587) and Nuraddinzade Mustafa Muslihuddin Afandi (d.1574). As a follower of
Ibn al-Arabis sufi thought he has commented on Fusus al-Hikam and written some books on
sufism. In this article we tried to discuss the subjects of divine stations as explained in his Atwar-
Saba.
Key words: Khalwatiyya, seeker (salik), walking a spritual path to God (sayru suluk), individual
soul (nafs), Atwar- Saba, dhikr, purification of soul (tazkiyah), Khilafah, karamah.
zet
Halvetiyye Tarikat, nefis terbiyesini esas alan tarikatlardan birisidir. Bu tarikata mensup eyhler,
slikin manev yolculukta nefis mertebeleri ile ilgili ihtiya duyduu hususlar aklamak zere
Atvr- Seba adyla onlarca eser kaleme almlardr. O eyhlerden biri de Ksm elebinin (.1518)
halifesi Sofyal Bl Efendi (.1553)dir. Kann Sultan Sleymann (.1566) takdir ve iltifatn ka-
zanm bir mutasavvf olan Bl Efendi, Kurd Mehmed Efendi (.1587) ve Nreddinzde Mustafa
Muslihuddin Efendi (.1574) gibi nemli halifeler yetitirmitir. Tasavvuf dncede bnl-Arabnin
(.1239) takipisi olan Bl Efendi, Fussul-hikemi erh etmenin yan sra Atvr- Seba gibi tasav-
vuf baz eserler kaleme almtr. Bu makalede onun Atvr- Seba adl eserinde nefis mertebeleriyle
ilgili ele ald konular ortaya konulmaya allmtr.
Anahtar kelimeler: Halvetiyye, slik, seyru slk, nefis, atvr- seba, zikir, tezkiye, tasfiye, hil-
fet, kermet

Giri
Tasavvuf, bir ilim olduu kadar ayn zamanda bir hl ve eitim iidir. Bu se-
beple gerek ferd gerekse toplumsal hayatta derin izler brakan nemli messe-
seler kurmutur. Bunlardan biri de, hedefi insan rhunu terbiye etmek ve insa-
n d dnyann tesirlerinden kurtarp i lemine ynlendirerek iindeki mutlak

* Bu makale, 2728 Mays 2006 tarihlerinde Sofyada gerekletirilen Uluslararas Sofyal Bali
Efendi Sempozyumunda Sofyal Bl Efendiye Gre Nefs Mertebeleri bal ile sunduumuz
tebliin geniletilerek yeniden gzden geirilmi eklidir.
** Do. Dr., Sakarya . lahiyat Fak. Tasavvuf Anabilim Dal, e-mail: rmuslu@sakarya.edu.tr
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
44
hakikate ulatrmak olan tarikatlardr. Zira o, Cenb- Hakkn ceml ve cell s-
fatlarnn birlikte tecell ettii zbde-i lem bir varlktr. Bilindii gibi ceml sfa-
tnn tecellsi ruh, cell sfatnnki ise nefistir. Nefis ve ruh, insan vcdunda
hkm srmek isteyen iki ayr sultan gibidir. Tarikatlarn gayesi, nefsi kt
sfatlarndan temizleyerek rhu insan vcdunda hkim klmaktr. Bu gayenin
gereklemesi iin bir takm usl ve esaslar gelitirmilerdir. Buna gre tarikat-
lar, -kesin izgilerle olmasa da- rhn ve nefsn olmak zere iki ksmda deer-
lendirilebilir. Rhn tarikatlarda tasavvuf yoluna giren kimse (slik), ruh ze-
rinde bulunan kesfetin kalkmas iin kalb tasfiyesi ile megul olur ve kalb, rh,
sr, haf ve ahf gibi mertebeleri (letif-i hamse) geerek seyr u slkn tamam-
lar. Halvetiye gibi nefis terbiyesini slke esas alan tarikatlarda (nefsn tarikat-
lar) seyru slk, yedir tavr (atvr- seba)
1
ad verilen nefsin yedi
2
mertebesi
(emmre, levvme, mlhime, mutmainne, rziye, marziye, kmile) iin belirlenen yedi
ilh isim (kelime-i tevhid, Allah, h, hak, hay, kayym, kahhr) zikredilerek yaplr.

Ayrca bu tr tarikatlarda zellikle nefsin aldatc ve geici arzularn krmak
iin genellikle az yemek, az uyumak, az konumak ve halvet (ile) gibi
mchede esaslar benimsenmitir.
3

Btn tarikatlarda manev terbiyede en nemli unsur mriddir. Mrit,
yukarda ifade edilen manev mertebeleri gemesinde slike rehberlik eden
kiidir. Tasavvuf tarihi ierisinde bu grevi stlenmi eitli tarikatlara mensup
saysz mrid-i kmil vardr. Onlar terbiyeleri altndaki sliklere fiilen yol gs-
terip rehberlik ettikleri gibi, bazen mnev terbiyelerine esas tekil eden husus-
lar yazl olarak sonraki nesillere de brakmlardr. Bata Sleymaniye olmak
zere bugn ktphanelerimizde nefis mertebeleri (atvr- seba) ile ilgili kale-
me alnm onlarca eser mevcuttur. Bu zenginlik, ayn zamanda mutasavvfla-
rn bireyin nefsini terbiye etmesine ve onu tanmasna verdikleri nemin bir
gstergesi olarak da kabul edilebilir. Atvr- seba yazma geleneini srd-
ren Halvet mutasavvflara Seyyid Yahy irvn (.862/1457),
4
Mevln Pr

1 Allahn insan yedi tavrda yarattn (Nuh, 71/14) dikkate alan mutasavvflar, bu tavrlar
yedi kat semaya, yedi gezegene, yedi vadiye ya da yedi iklime benzetmilerdir. Bk. Sleyman
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, s. 65.
2 Nefs mertebelerinin says, ilk dnemlerden itibaren ngrlen makam saysna gre deiik-
lik arz etmitir. Mesela Gazl, Atullah skender, Rgb el-Isfahn, Necmeddin-i Kbr ve
ihbddin Shreverd gibi mutasavvflar l (Emmre, levvme, mutmainne); Hakm-i
Tirmiz ve Erefolu Rm gibi mutasavvflar drtl (Emmre, levvme, mlhime, mutmainne);
Osmanl mutasavvflar ise genellikle yedili tasnifi benimsemilerdir. Ayrca bk. Ali Haydar
Bostanc, Tasavvufta Etvr- Seba ve Sofyal Bl Efendinin Etvr- Sebas, (Yaymlanmam Yk-
sek Lisans Tezi), M. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, ss. 17-19.
3 H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2004, ss. 231-236; Osman Trer,
Letif-i Hamse, DA, Ankara 2003, c. XXVII, s. 143.
4 Tercme-i Beyn- Usl-i Atvr- Seba, Yap Kredi Bankas Ktp., Yazma, no: 70, vr. 33-38.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
45
Muhammed el-Erzincn (.879/1474),
5
Yiitba Ahmed emseddin Marmarav
(.910/1504),
6
Cemleddin shk Karamn (.923/1517),
7
Seyyid brahim Efendi
(.935/1528),
8
Ysuf b. Yakb (Snbl Sinan) (.936/1529),
9
Sofyal Bl Efendi
(.960/1553), ah Veli b. Muhammed b. Kaya el-Aksary (.1000/1591),
10

Seyfullah Ksm b. Nizmeddin (.1010/1601),
11
L Mekn Hseyin Efendi
(.1034/1624),
12
Niyz-i Msr (.1105/1693),
13
Lal Muhammed Feny-i
Glen (.1112/1700),
14
Ahmed Msellim Efendi (.1166/1752),
15
Abdullah
Salh-i Uk (.1196/1781)
16
ve Mehmed kir el-Halvet (.1269/1852)
17
rnek
olarak zikredilebilir. Ayrca ktphanelerde mellifi bilinmeyen Atvr- Seba
rnekleri olduu
18
gibi, lyas b. sa Saruhn (.967/1559)
19
ve brahim Hakk
Erzurm (.1186/1772)
20
gibi farkl tarikatlara mensup mutasavvflarn eserle-
rine de rastlanmaktadr.
21


5 Atvr- Seba, M. lahiyat Fakltesi Ktp., Genel, no: 15966, vr. 17.
6 Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, no: 2688, vr. 59-68; Yazma Balar, no:
4326/5, vr. 34-40; Atvrnme-i Slk-i Seba, Millet Ktp. Ali Emr, eriye, no: 1359, vr. 29-59. Bu
eserle ilgili bir lisans tezi hazrlanmtr. Bk. Halil evik, A. lahiyat Fak. Ktp., Tezler-Lisans,
no: 29388, Ankara 1991.
7 Risle fil-atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 1194, vr. 21-27.
8 Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Thir Aa, no: 334, vr. 3.
9 el-Atvrus-seba, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, no: 2835, vr. 6-11.
10 Risle f atvris-seba, Sleymaniye Ktp., Halet Efendi, no: 827, vr. 43-54.
11 el-Atvrus-seba f tarkis-sfiyye, stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazma, no: 65, vr. 13-30;
Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Thir Aa Tekke, no: 502, vr. 23-34.
12 Risle f atvris-seba fis-slk, zmir Milli Ktp. Yazmalar Katalou, no: 1123/3, vr. 13-17.
13 el-Esms-seba fil-atvris-seba erhi, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, no: 2516, vr.
36-43; Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, no: 2923, vr. 78-85; 3029, vr. 6-12.
Niyz-i Msr, bu rislede nefis tavrlarn on iki olarak ele alr.
14 Atvr- Seba, Yap Kredi Bankas Ktp., Yazma, no: 70, vr. 1-8; Sleymaniye Ktp., Badatl
Vehbi, no: 2089, vr. 4-11; Hac Mahmud Efendi, no: 2749, vr. 33-38; Esad Efendi, no: 1469, 9 vr.;
stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin, Yazma, no: 1494, vr. 12-18.
15 erh-i Kasde-i mun Lm f beyn- Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi,
no: 3673, vr. 1-83.
16 Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp. Thir Aa Tekke, no: 503, vr. 10-13.
17 Atvr- Seba, stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin, Yazma, no: 59, vr. 88-92.
18 Atvr- Seba, stanbul Belediye Ktp., Muallim Cevdet, no: 40; Atvr- Seba Rislesi, Beyazt
Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, no: 3607, vr.11; Sleymaniye Ktp., Mihriah Sultan, no: 185,
vr. 1-12; elebi Abdullah, no: 172, vr. 60-88; Dml Baba, no: 241 vr. 1-48; Reid Efendi, no:
1003, vr. 331-341; Hac Mahmud, no: 2475, vr. 28-33; brahim Efendi, no: 461, vr. 1-26; Fatih,
no: 5335, vr. 108-146; Kl Ali Paa, no: 587, vr. 38-44. Bu nshalardan bir ksm mkerrer ola-
bilir. Ancak bizim burada onlar zikretmemizin nedeni, ktphane kaytlarnda yer alan konu
ile ilgili eserlerin okluuna iaret etmektir.
19 Risle-i Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Halet Efendi, no: 820, vr. 19-25.
20 Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, no: 1438, vr. 159-186.
21 Yine burada Dervi Muhammed Glen Feny: Atvr- Seba (Sleymaniye Ktp., Badatl
Vehbi, no: 2084, vr. 4-11); Abdlgaffr b. Ramazan: Atvr- Seba Risalesi (Sleymaniye Ktp. La-
la smail, no: 746, vr. 170-174); Ali el-Hc: Atvr- Seba ve Seyr u Slk (Beyazt Devlet Ktp.,
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
46
te biz bu makalemizde, 16. yzyl Osmanl mutasavvflarndan Halvet
eyhi Sofyal Bl Efendinin Atvr- Seba adl eserini rnek olarak ele alp, onun
nefis mertebelerine dair grlerini ortaya koymaya alacaz. Fakat nce
mellifimizi ksaca tantmak istiyoruz.
Sofyal Bl Efendi, bugnk Arnavutluk snrlar iinde kalan
Usturumcada dodu. Tahsilini Sofya ve stanbulda tamamladktan sonra Hal-
vet eyhlerinden Ksm elebiye (.924/1518) intisap etti. Knn Sultan S-
leymann takdir ve iltifatn kazanan Bl Efendi, onun baz seferlerine katla-
rak orduya mnev destek verdi. 960 (1553)da Sofya yaknlarnda Slihiyede
vefat etti ve orada defnedildi.
22
Kurd Mehmed Efendi
23
(.996/1587) ve Vahdet-i
Vcd adl eserin mellifi Nreddinzde Mustafa Muslihuddin Efendi
24

(.981/1574) gibi ahsiyetler yetitirdi. Bl Efendinin tasavvufa dair erhu
Fssil-hikem,
25
erhu hads-i knt kenzen,
26
Mecmatn-nesyih,
27
Rislett-

Veliyyddin Efendi, no: 3423, vr.10); Halil Mera: Atvr- Seba (Sleymaniye Ktp., ehid Ali
Paa, no: 1121); eyhulkurr Muhammed b. Halfe: el-Atvrus-sebatil-lednniyye (Sleyma-
niye Ktp., Hekimolu, no: 438, vr. 1-40.); Kulolu Mustafa: Manzm Atvr- Seba (Sleymani-
ye Ktp., Reid Efendi, no: 1003, vr. 350-392.) ve Habb mer Halvn: Manzme fil-atvris-
seba (Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, no: 1321, vr. 1-51.) gibi mellif ve eserleri de kaydedebi-
liriz.
22 Mellif hakknda bilgi iin bk. Takprzde Ahmed Ismddin, e-ekikun-Numniyye f
ulemid-devletil-Osmniyye, Beyrut 1975, s. 317; Mehmed Mecd Efendi, Hadiku-ekik, s-
tanbul 1989, ss. 521-522; Ktip elebi, Kefz-znn an esmil-ktb vel-fnn, nr.: Kilisli
Muallim Rifat-erafettin Yaltkaya, stanbul 1943, c. I, s.883; c. II, s.1263; Mehmet Sreyya,
Sicill-i Osmn, stanbul 1315, c. II, ss.4-5; Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn: Esml-
mellifn ve srul-musannifn, Tahran 1967, c. I, s.330; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellif-
leri, stanbul ts., c. I, s.59; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr (haz. Mehmet Akku- Ali
Ylmaz), stanbul 2006,c. III, ss.341-343; Sdk Vicdn, Tomar- Turuk- Aliyyeden Halvetiyye
Silsilenmesi, stanbul 1338, ss. 20-26; mer Rz Kehhle, Muceml-mellifn: Tercim mu-
sannifil-ktbil-Arabiyye, Dmak 1961, c. III, s.38; Mustafa Kara, Bl Efendi, Sofyal, DA, c.
V, ss.20-21; Ali Haydar Bostanc, age, ss. 6-16.
23 mer Rz Kehhle, age, c. III, s.89; Mehmed Sreyya, age, c. IV, s.63; Bursal Mehmed Thir,
age, c. I, s.135; Ali Haydar Bostanc, age, s. 10.
24 Mecd, age, s. 212; Bursal Mehmet Thir, age, c. I, s.160; Ali Haydar Bostanc, age, s. 11.
25 Bl Efendinin bnl-Arabnin Fussul-hikem adl eserine yazd erhtir. Mehmed Mecd
Efendinin Hadiku-ekik adl eserinde kaydettiine gre, bnl-Arabnin manev iaretiyle
yazlmtr. Bu erhin en nemli zellii, dier Fss rihlerinin aksine Bl Efendinin, Fira-
vunun iman konusunda bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyyede benimsedii ebed cehen-
nemlik ynndeki gr savunmu olmasdr (Mecd, age, s. 522). Eser, 1309da (1891) stan-
bulda baslmtr. Eserin baz yazma nshalar iin bkz. Sleymaniye Ktp., Yazma Balar,
no: 835; ir Efendi, no: 163; Esad Efendi, no: 1537; Mihriah Sultan, no: 229.
26 Arapa olarak kaleme alnm drt varaklk bir risaledir. Sflerce kuds hadis olarak rivayet
edilen Knt kenzen mahfiyyen sznn tasavvuf erhini ihtiva eder. Eserin yazma bir
nshas iin bk. Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, no: 613.
27 Osmanlca olarak kaleme alnan eser, seyr u slk esnasnda slikin karlayabilecei prob-
lemleri ele almaktadr. Mellif bu eseri, mridinin izni ve bnl-Arabnin dusyla yazmaya
karar vermitir. Eserin yazma bir nshas iin bk. Sleymaniye Ktp., zmirli, no: 350.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
47
tasavvuf,
28
Vridt
29
ve Atvr- Seba
30
gibi eserleri vardr.
31
Sofyal Bl Efendi,
maklemize de konu olan bu son eserini slikin manev yolculukta ihtiya
duyduu hususlar aklamak zere kaleme almtr. Lal Muhammed Fen
gibi kendisinden sonra atvr- seba ile ilgili eser yazan mutasavvflara kay-
naklk ettii bilinmektedir.
32

Bl Efendinin Atvr- Seba adl eserinde kaydettiine gre insanolu,
cziyyt itibariyle snrsz hallerden (atvr) mrekkep iken, klliyt itibariyle
yedi hal zeredir. Slik her tavrda fen
33
haline ererek bir st mertebeye
gemedike maksda ulaamaz.
34
imdi mellifin nefsin yedi mertebesi ile ilgili
gr ve aklamalarn ortaya koymaya alalm:
1. Nefs-i Emmre
Sofyal Bl Efendinin kaydettiine gre, nefsin emmre mertebesinde zeri
youn ve kaln perdelerle rtldr. Nefis, bu mertebede insan daima ktlk
yapmaya srkler ve zorlar. Bu mertebede nefsin makam sadrdr.
35
Sadr,
kt ahlkn ve irkin fiillerin kaynadr. Bu nedenle, sadrnn inirh bulma-
sn isteyen bir mmin, karanlk (zulmn) sfatlardan ve irkin ilerden onu
temizlemelidir (tezkiye). Zira sadr ayn zamanda iman mahallidir ve bu
sebeple onun nrn olmas gerekir. Mellife gre, sadrn inirah bulmas ve
tezkiye olmas ise kiinin kmil bir mride teslim olmasyla mmkndr.

28 Asl ad Beynl-esrr lit-tlibn olan eser, Arapa kaleme alnm olup yirmi drt fasldan
oluur. Eserde insann madd ve manev yolculuu, ilimler tasnifi, tasavvufun mahiyeti, tv-
be, intisap, zikir vb. baz tasavvuf kavramlar, ibadetlerin btn anlamlar ve Halvet evrd
gibi konular ele alnmtr. Yazma bir nshas iin bk. Sleymaniye Ktp., Thir Aa Tekke, no:
433.
29 Osmanlca olarak kaleme alnan eser, mride intisap etmenin nedenleri, mrid-mrid iliki-
si ve baz mektuplar ihtiv eder. Yazma bir nshas iin bk. Sleymaniye Ktp., Hac
Mahmud, no: 2338.
30 Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, no: 2927, vr. 117 (istinsah tarihi: 1036); 2996, vr. 1-
14; 3119, vr. 113-142; H. Hsn Paa, no: 763, vr. 49-58; 1178, vr. 103-126; Mevln Mzesi
Yazmalar Katalou, Ferit Uur, no: 1631, vr.20; stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin, Yazma,
no: 1213, vr.28; . Ktp., TY, no: 643, 2310; Millet Ktp., Ali Emr, eriye, Yazma, no: 1367, vr.
93-136. Bu eserle ilgili bir yksek lisans tezi hazrlanmtr. Bk. Ali Haydar Bostanc, Tasav-
vufta Etvr- Seba ve Sofyal Bl Efendinin Etvr- Sebas (Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi), M. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996.
31 Sofyal Bl Efendinin dier eserleri iin bk. Ali Haydar Bostanc, age, ss. 14-16.
32 Ali Haydar Bostanc, age, s. 32.
33 Fen, yokluk ve hilik demektir. Tasavvufta kulun fiilini grmemesi (fen fil-kusd, fen fi-
uhd, fen fil-vcd) ya da slikin eyh ve prde fni olmas haline denir. Bk. Uluda, age, ss.
175-176.
34 Bl Efendi, Atvr- Seba, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud, no: 2927, vr. 1b.
35 Sadr, gs, sne anlamlarna gelir. Tasavvuf stlhnda ise rh ya da kalbin bir mertebesi
anlamnda kullanlr. Bk. Uluda, age, s. 409.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
48
nk nefsin bu mertebede temelinde ehvet ve gazabn yer ald kin, hased,
kibir, riy, uzun emel, hrs, tam, dnya sevgisi (hubb-i riyset), cehlet ve cimri-
lik gibi baz kt sfatlar vardr. Bu sfatlar saysal olarak her ne kadar on tane
ise de ubeleri on binleri bulur.

Dolaysyla emmre mertebesinde slikin
nnde amas gereken on bin perde (hicap) vardr. Slik, kt sfatlar kkn-
den yok edecek uygulamalar (vastalar) bir mridin rehberliinde yerine ge-
tirdii takdirde bunlar aabilir.

Mellif bu durumu, ekin iinde byyen ya-
banc otlara benzetir. Nasl ki bu otlarn sadece balar kopartlarak ekin onlar-
dan kurtulamazsa ve kklerinden sklp atlmalar gerekiyorsa, kt huy ve
ahlkn da temeline inilerek kaynan kurutmak gerekir.
36

Slik bu mertebede mrid-i kmilin telkiniyle L ilhe illallah kelimesi-
ni zikreder.
37
Manev mertebeleri amak tlibin bu makamdaki seyri, Allaha
yolculuk anlamna gelen seyr ilallah ile ifade edilir.
38

Bl Efendi, nefs-i emmre ile bu kt sfatlar arasndaki ilikiyi ifade et-
mek iin, nefs-i emmreyi sultana, geim fikrini (akl- me) vezire, kt
sfatlar da beylerbeyine (Haramlere) benzetir. Bu mertebede, Kurey kav-
minin, Drun-Nedvede toplanp Muhammede (s) tuzak kurmak istedikleri
gibi, nefs-i emmre gleri de sadrda toplanp rha tuzak kurmaya alr-
lar. Buna gre Kurey kavmi nefs-i emmre glerini, Drun-Nedve sadr,
Muhammed (s) rhu, Ebbekir (ra) rhn gleri sembolize eder. Mellife
gre bu tuzaktan kurtulmann yolu, slikin sdk ile Hakka ynelmesidir. Bu
sayede onlarn kurmak istedikleri tuzak, Allahn yardmyla etkisiz hale gele-
cektir.
39

Bl Efendinin kaydettiine gre bu makam, talep makam olup, gnler-
den Cumartesiye (enbih) ve gk cisimlerinden Aya mensuptur. Zira Aydaki
pek ok zellik bu makamda da vardr. Talep ehlinden her kim ona doru y-
nelirse, parlaklndan (nraniyet) bir hisse alr ve kt sfatlarn yok eder. Bu
nedenle sadr makamna tavr- kamer de denilmitir. Yine bu makam, pey-
gamberlerden Hz. deme (s) nispet edilir. Hz. demin (s) ebl-evld ol-
mas gibi, sadr makam da dier makam ve tavrlarn balangc ve kaynadr.
Bu yzden tavr- dem olarak da adlandrlmtr.
40

Slik bu mertebede uyku ile uyanklk arasnda ryaya benzer baz haller
(vkt) grr. Bunlardan bir ksm hayvanlarla ilgilidir. Mellif vkada gr-

36 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 1b-2a.
37 Bl Efendi, Vridt, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud, no: 2338, vr. 31ab.
38 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 6a.
39 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 5b-6a.
40 Bl Efendi, Atvr- Seba, ayn yerler.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
49
len bu hayvanlarn sfatlar ile nefsin sfatlar arasndaki benzerlie dikkat e-
ker. Buna gre vkada grlen hayvanlarn sembolik anlamlar u ekildedir:
Aslan ve kaplan zulm ve kibre; su aygr ve kara sr ok yemeye ve ok i-
meye; katr yalana; domuz dnyay sevmeye; eek cinsel isteklere; koyun mi-
deye dkn olmaya (ehvet-i batniye); kpek ve ay fkeye; deve kine; ekirge,
kei ve eek ars eytn dncelere; maymun gybete; keseen cimrilie; kedi
nifaka; karnca hrsa; ylan, yan, akrep ve keler dmanla ve souklua;
yarasa inat edip hakk grmemeye; tilki hile yapmaya ve ssl yalan syleme-
ye; sere vb. kular bedbahtlk ve ekyala; tavan ise gaflete iaret eder.
41

Nefs-i emmre mertebesinde grlen bu hayvanlar, dier nefis mertebelerinde
de grlebilir; ancak gzel sfatlarla yorumlanr. Zira onlarn pek ok sfat
vardr ve makam neyi gerektiriyorsa vka o ekilde tabir edilir.

Bl Efendi,
slikin emmre mertebesinde de iyi hal sahibi olabileceini ve gzel vkalar
grebileceini ifade ettikten sonra, mridin bu hususta ok dikkatli ve son
derece basiretli olmas gerektiini ve slikin henz hakikatine ulamad bir
hline itibar edip bir st makama geirmemesi gerektiini hatrlatr ve pek ok
slk erbabnn, bu hallerin sahtesini gereinden ayrt edemedii iin yolda
kaldn ifade eder. Slikin hak etmedii makamlara kp tekrar nefs-i
emmre mertebesine dnmesi, nceden yapt mchedelerin boa gittii ve
yeniden yapmas gerektii anlamna gelir. u halde, eyhin ve slikin gerek
tezkiye ve tasfiye almetleri ortaya kncaya kadar sabr ve teenn ile hareket
etmesi gerekir.

Zira slikin gzel ahlk sahibi olmadan kalp makamna yk-
selmesi, bir anlam ifade etmez. nk mcerret olarak tezkiye yapmak, gzel
ahlk sahibi olmak anlamna gelmez.
42

Dier bir ifadeyle salhn sebepleri geici bir durum (emr-i rz) ise, slik
bir st mertebeye gememelidir. nk sebeplerin zt irkinlii bkdir ve yeri
geldiinde slikin fiil ya da szlerinde zuhr eder. Salh sebepleri zt ise bir
st tavra gei hak edilmi olur. Zira bulunduu mertebeden daha aa merte-
belere tenezzl etmeyecei mit edilir. Nefsn sfatlar kknden tamamen
kazyp yok edenler iin alt mertebelere inmek (tenezzl)
43
ok uzak bir ihtimal

41 Burada zikredilmeyen dier hayvanlar da sahip olduklar galip sfata dellet ederler. Bk. Bl
Efendi, Atvr- Seba, vr. 3a.
42 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 3ab.
43 Sofyal Bl Efendi, tenezzl sr, mnev ve hem sr hem mnev olmak zere
ksmda ele alr: 1) Sr tenezzl, nefsin cinsel zevklere meyletmesidir. Ancak bu durumda
kalp Cenb- Hakka meyledip ynelir. Baz velilerin cehlet leminde iken halleri byledir. 2)
Mnev tenezzl, nefsin bir yandan taat ve salih amellerle megul olup yasaklanan eylerden
kanmas, dier yandan da tabiat gerei baya (habs) zevklere meyledip aalara doru
hareket etmesidir. Mellif bu eit tenezzle, eytann merdd olmazdan nceki hali ile
Belam-i Brun durumunu rnek gsterip onlarn zhirde taat zere olduklarn; mnda
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
50
olmakla birlikte, vaki olsa bile bu ilh bir hikmet gerei olur ve karlnda
daha nce sahip olduu ykseli (urc) ve yaknlktan (takarrub) daha fazlasn
elde etmesi gibi byk mkfatlar vardr. Ancak slik, nefsn sfatlar tam
olarak yok etmedii halde makamlar gemeye alrsa tenezzl edebilir. Bu
durumda tenezzln sebebi nefs-i emmre bakiyesi olduu iin bir hikmet
aranmamaldr.
44

Bl Efendinin kaydettiine gre sadr ile kalp makam arasnda bir taraf
nefse (sadra) dier taraf kalbe bakan bir ara mertebe (tavr- berzah) vardr. S-
lik, nefsi tezkiye ve kalbi tasfiye oluncaya kadar bu ara mertebede kalr. Buna
tavr- berzah ad verilir.
45
Mesel, slik gzel sfatlarn bir ksmna sahip
olur, dier bir ksmn elde edemezse bu durumda sadr makam ile kalp
makam arasnda bir yerde kalr. Slikin vkasnda bir eyi iki surette ya da
bazs gzel yemeklerle dolu, bazs da bo kalayl gzel kaplar grmesi, onun
sz konusu ara mertebede bulunduunu gsterir.
46
Nefsin bu mertebede -
hkm geerli olsun ya da olmasn- bilfiil ktl emretmesi (emmre bis-
s) ve ktl emretmesinin nndan olmas gibi iki trl hli olduunu
ifade eden Bl Efendi, birinci hle gre nefsin tezkiye edilmesi ve ikinci halin
ise kt bir sfat olarak deerlendirilmemesi gerektiini syleyerek bir hik-
met (rabbn bir sr) gerei bu ekilde yaratldna dikkat eker.
47

Slik Cenb- Hakkn yardmyla kelime-i tevhidin zelliklerini, nrunu
ve erefini tanynca nefsi emmre diresinden hals olup nefs-i levvmeye
dhil olur.
48

2. Nefs-i Levvme
Nefsin bu mertebede makam kalptir.
49
Kalbin iki yz (vech) vardr. Biri
insann sol tarafndaki yrekle ilgilidir ve bu nedenle sadr denilmitir. o-
unlukla eytn havtr bu ynden gelir. Burada binlerce (on bin) zulmn

(btn) ise ktle ve muhlefete meylettiklerini syler. Tpk havaya atlan tan sreta yu-
kar gitmesi ve sonra tabiat gerei aaya dmesi gibi. 3) Hem sr hem mnev tenezzl,
sret ve mnda birlikte tenezzl etmektir. Mellif bu hle misal olarak eytann merdd ol-
duktan sonraki halini gsterir. Bk. Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 4b-5a.
44 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 5bb.
45 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 3b.
46 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 4a.
47 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 5b.
48 Bl Efendi, Vridt, vr. 31ab.
49 Kalb, evirme, dndrme, deitirme anlamlarna gelir. Tasavvufta ilh hitbn mahalli ve
muhatab, marifet ve irfan denilen tasavvuf bilginin kayna, kef ve ilham mahalli, tecell
aynas, ilh isim ve sfatlarn en mkemmel ekilde tecell ettii yer gibi anlamlara gelir. Bk.
Sleyman Uluda, age, s. 274.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
51
perde (hicb) vardr. Kalp makamna ulamak iin bunlar yok (ifn) etmek ge-
rekir. Dier yz ise Hakka dnktr. Bu sebeple ona kalb denilmitir. lh
feyiz bu taraftan gelir. Burada da binlerce (on bin) nrn perde mevcuttur.
Ruh makamna ulamak iin bunlarn da almas gerekir. Bu durum, dier
tavr ve mertebeler iin de geerlidir. Mellif, slikin nefs-i levvme mertebe-
sinde karlaaca perdeleri ilh ve insn olmak zere iki trl olduunu
syler ve bunlar u ekilde akar: (1) lh perdeler: nsann yaratlnn nasl-
l (keyfiyyet-i telf) ile ilgilidir. Zira Cenb- Hak, insan rhunu ulv lemlerin
kemltyla mkemmel klarken; insan bedeninde sfl lemlerin zelliklerini
toplamtr.
50
Bylece Hak Tel, bu iki lemin zelliklerini bir araya getirerek
kendi kemltn ayrntl bir ekilde mhede etmitir. Bu nedenle insan, e-
yaya nispetle tarf-i hakk; Hakka nisbetle de tarf-i resmdir. nk
insan, Hak Tely knhyle idrak edemezken eyay idrak edebilme kabiliye-
tinde yaratlmtr. Allah Tel, insan bu ekilde vcda getirip kudretiyle
slikin istidt ve merebine gre her bir tavr iin kimi ulv kimi sfl binlerce
(yetmi bin) ilh perde klm ve bunlarn ortadan kalkmas iin de kudretiyle
sebepler vermitir. (2) nsn perdeler: Ruh bedene girince zhir zelliklere tabi
olmutur. Bu ekilde yaratltan perdelendii iin Haktan uzak kalm ve
makmt itibariyle ilh perdelerin yan sra binlerce (yetmi bin) perde de
kendisi klmtr. Bylece ilh ve insan perdelerin toplam yz binlere (yz
krk bin) ular. Hak Tel, bunlardan bir ksmnn ortadan kalkabilmesi iin
peygamber ve veliler vastasyla gerekli sebepleri bildirmi ve bu perdeleri kal-
drp kaldrmamakta insan serbest brakmtr. Slik, sebeplere yaparak kendi
perdesini kaldrd zaman, Allah Tel da slikin kabiliyetine gre kendi kl-
d perdeyi kaldrr. Belki bu her slik iin mmkn olmayabilir ama slk
eden tlipler istidatlarna gre mahrum da braklmazlar. Slik her makamda
istdt itibariyle Siz beni zikredin ki Ben de sizi zikredeyim
51
hitbna muh-
tap olur. Bl Efendi bu yeti u ekilde yorumlar: Siz perdelerinizi kaldrmak
iin aba sarf edin ki Ben de kldm perdeyi kaldraym.
52

Mellife gre bu makamda karlalan perdeler genellikle amelle ilgilidir.
nk slik levvme mertebesinde (kalp makamnda) zhd, takv ve slih amel-
lere ok nem verir. Bu lfet, ayn zamanda amellerin rhniyetini de perdeler.
Zira slik bu makamda muhabbet vdisindedir ve matlbun mhedesi iin
esbba tevessl etmeye olduka isteklidir. Bu nedenle kalpte hev aacnn
yerine mbrek bir aa diker ve onu slih amellerle ssleyip, her dalndan

50 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 7a.
51 Bakara 2/152.
52 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 7ab.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
52
eit eit meyveler elde etmekle megul olur. Mellif bu meyvelere rnek ola-
rak unlar kaydeder: Gzn meyvesi alama ve ibret alma; dilin meyvesi ilim ve
hikmet; kalbin meyvesi evk ve muhabbet; nefsin meyvesi dnyay gnlden kar-
ma, zhd ve takv; gnln (btn- kalb) meyvesi vef ve emnet; hiretten yana
meyvesi Cennet ve Nam; Hlktan yana ise uhddur. Slik, son derece evk
duyarak bunlarla megul olur ve bu sayede mnda kendini bir ynden yok
(ifn) edip dier ynden bk klar. Zira nehiylerle ilgili fiilleri yok etmi, emir-
lerle ilgili fiilleri ise bk klmtr.

Bu aklamalardan amelin bir gaye olduu
anlalmamaldr, nk asl maksat marifettir ve amel ancak onun bir sebe-
bidir. Yine unutmamak gerekir ki marifet hsl oldu diye amel asla skt ol-
maz; lnceye kadar devam eder. Zira marifetin sonu yoktur. O halde, slih
amellere ve gzel sfatlara iltifat etmeyi terk edip rhniyet tarafna nazar kla-
rak amel kaydn ifn etmek gerekir. Slik ilh kemlt mhede edip rabb-
n marifetleri elde edene kadar bu ekilde devam eder.
53

Bu mertebede nefsin sfatlar yerme, heves, mekir, ucub, iret,
temenni ve kahrdr.

Bu mertebede slikin seyri, Allah iin yolculuk anla-
mna gelen seyr lillahtr.

Slik nefs-i levvmede Allah, Allah, Allah diyerek
ism-i Zt zikreder ve bu ismin hrmetine nefsini yermeye muvaffak olur.
54

Bl Efendiye gre nefs-i levvme iki ksmdr: (1) Slikin tuzak ve hile ile
Haktan yz evirip yasaklanan ileri yapmas.

(2) Slikin tuzak ve hile olmak-
szn aka Haktan yz evirip yasaklanan eyleri ilemesi. Mellif, baz avam
ve chil sflerin, Biz ehl-i tevhiddeniz; kesret-i dnya bize zarar vermez. Zira menh
olan muhabbet-i dnyadr; nefs-i dnya deildir. Ve biz bu kesrette vahdeti mhede
klarz. Beylere ve kadlara varmak, onlarla mushib olup mnsebet etmek ve onlarn
sadaktn alp nimetlerini yemek bize mni deildir. Zira biz onlar Hakka davet iin
varrz diyerek, eytan ve nefs-i emmrelerinin Hak sretinde byk bir tuza-
na dm olduklarn kaydeder.
55

Mellife gre bu makamn dier zellikleri ise unlardr: Bu mertebe gn-
lerden Pazar gnne mensuptur. Zira Hak Tel yerleri ve gkleri bu gnde
yaratmtr. Slik iin mnev gkler ve yerler de bu makamda zhir olur. Yine
bu makam, gk cisimlerinden Utaride nispet edilir. Onun zellii ilim ve h-
nerdir.

Kalp de ilim ve sdk makamdr. Slik bu makamda Utaridin zellikle-
riyle sfatlanr. Utaridden maksat muhabbet yldzdr. Bu makam, peygam-
berlerden Hz. Nha (s) mensuptur. Bu makamda Nhdan murad ruhtur ki
nefsn gleri davet eder. Derydan maksat ise Cell sfatdr. O da nefsn

53 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 7b, 8a.
54 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 6a; Vridt, vr. 31b.
55 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 6ab.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
53
glere tabi olmayan yok eder. Gemiden murad ise insan vcdudur. Ruh
kendisine bal glerle onda hals bulup Hakka ynelir.
56

Slik bu makamda baz fiillerini ilh fiillerde ifn eder ve bylece gzel
ahlkn teslim, tefvz, tevekkl ve kanaat gibi bir takm eserleri ortaya kar.
Hak Tel kendi cnibine cezbetmek iin slike bu makamda istdd miktar
inyet edip Hd, Glib, Nsr, Fetth ve Vedd isimleriyle tecell
eder. Bu tecellnin kayna, slikin bazen kabz haline dp mchede, riyzat
ve slih amel ilemesine ramen herhangi bir feyiz ve fetih elde edememesidir.
Ne zaman ki Hakka yzn dndrp maksdunu Ondan talep eder, derhal
esma ve fiillerin eserleri merep ve makamna gre kendisine vsl olur.
57

Levvme mertebesinde de slikin kalbine fsit dnce ve maksda uygun
olmayan eyler (havtr) gelebilir. Kalbin bu tr dncelerden holanmas,
nefs-i emmre sebebiyledir. ayet yz evirip tepki gsterdii halde uzakla-
trmaya g yetiremezse,

bu hal, havtrn kalp makamndan geldiine iaret
eder.

Slik, gelen bu havtr uzaklatrmaya g yetirdikten sonra havtr tek-
rar geliyor ve yine uzaklatrmaya g yetirebiliyorsa, bu hal imandandr. Vel-
lerin ou zaman hlleri byledir. Bunun nedeni, Zt- lhnin insan nefsini
kudret eliyle terbiye etmesidir.
58

Slik levvme mertebesinde vkasnda hr, glmn, melek, gkyz, yl-
dz, kandil, era, bahe, deniz, havuz, akarsu vb. eyler grebilir. Bunlarn bir
ksm kalb sret, bir ksm da kalp amellerinin sretleridir. Bl Efendi, bunlar
arasndaki farkn ehline malum olduunu ve herkesin bunu tefrik etmeye ehil
olmadn kaydederek ayrntya girmekten kanr.
59
O, bir ksm szde eyh
(mteeyyih) ve mritleri, daha emmre mertebesinde iken yok (izle) etmeleri
gereken baz sz ve davranlar, bu mertebede syleyip yapmalarndan dolay
da tenkit eder. Mesel baz sliklerin evlenmek sevdasna dp nefislerinin
arzu ettii eyi verdiklerini; bazlarnn da riyzat ve uzlet yapma gayesiyle
eyhlerini terk edip ya adlet izgisini aarak mizalarn bozduklarn ya da
hevlarnn peine dp yapm olduklar mchedelerini zyi ettiklerini sy-
ler. Ona gre bu hallerin gerek sebebi, nefs-i emmrenin levvmesidir.
60

Bu direnin tamamlanmas ile ulalan mertebe, tevhd-i eflin balang-

56 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 8b-9a.
57 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 8b.
58 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 8ab.
59 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 8b.
60 Bl Efendiye gre, kendini eyh zanneden baz kimseler, bir yandan szde mritlerine Biz-
den baka kmil mrit yoktur. Eer varsa da sret-i zhirdendir; onlarn btn irat etmekten haberle-
ri yoktur. Hemen bize muhlefet edip bakalarna tb oldunuz. Byle yaparsanz tarikat inkar etmi ve
vsl olmaktan geri kalrsnz derken; dier yandan da dnya ileriyle ilgili gerek szl gerekse
fiil pek ok ktlk yaparlar. Bk. Atvr- Seba, vr. 6b.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
54
cdr.
61
Slik levvme mertebesinde lafza-i Cell hrmetine nefsini yermeye
muvaffak olunca, nefs-i mlhimeye dhil olur.
62

3. Nefs-i Mlhime
Nefsin bu mertebede makam Rahmn ve latf bir cevher olan ruhtur.
63
Ruh,
ilh isimlerin sreti olduu iin ayrca zel bir srete sahip deildir. lh isim
ve sfatlarn marifetine mahal tekil eder. Fiillerden fen makm, ilh isimle-
rin tecellsiyle meydana gelir.
64
Rh makamnn seyri, Allaha yolculuk anlam-
na gelen seyr alellhtr. Sehvet, kanat, ilim, tevz, tvbe, sabr ve taham-
ml bu makamn zelliklerindendir. Slikten de ounlukla bu gibi hller zu-
hr eder.
65
Slik bu mertebede H, H, H diyerek zikreder.
66

Mellifin kaydettiine gre bu mertebeye deiik isimler verilmitir. Mese-
la, bunlardan biri ak makm denilmesidir. Slik bazen h u zr edip strap
eker; bazen skin olup karr klar. Bazen kalbi ihy etmeye nem verir; bazen
terk eder. Bazen k, bazen muk; bazen tlip, bazen matlup olur. te bu tr
hallerin tamam ilh isimlerin neticeleridir. Zira isim ve sfat ilmi slike bu
mertebede zuhr eder.
67
Yine Hz. Yahyann (s) baz zellikleri burada zuhr
ettii iin bu makama Yahyviye tavr da denilir.
68
Ayn ekilde slik bu ma-
kamda Zhre yldznn zellikleriyle sfatlanr. Burada Zhre yldzndan ak
yldz ve muhabbet kastedilir. Bu tavr, gnlerden Pazartesi gnne nispet
edilir. nk Hak Tel, gne ve ay bu gnde yaratm ve yldzlar da ayn
gnde seyrettirmitir. Kalp ve rh da mnev yldzlar bu vdide seyreder.
69

Bl Efendi, bu makamda ounlukla gne, nr, tayy-i mekan ve bast-i
zaman gibi kermetle ilgili hller oka grld iin slikin bazen Kurn-

61 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 6a.
62 Bl Efendi, Vridt, vr. 31b.
63 Ruh; can, nefis ve Cebril anlamlarna gelir. Tasavvufta mcerret insan latfesi, insandaki
bilen ve idrak eden latfe olup emr leminden inmi (insandaki) hayvan rha (cana) binmi-
tir. Knhn idrak mmkn deildir. Bk. Sleyman Uluda, age, ss. 400-401.
64 Bl Efendinin kaydettiine gre, fen ve beknn her biri, mecz ve hakk olmak zere
iki ksmdr. Mecz fenda isim ve sfatlarn nrlar ya da Ztn nuru (lemet) zuhr eder. n-
sn akl (akl- insniye) nceki makamdan kesip isim, sfat veya ztn tecellilerini alma istidat
ve kabiliyeti verir. Bundan mecz bek doar. Hakk fenda isim, sft veya zt tecell eder
ya da nceki makamdan tamamen kesilir. Bu durumda slik, mecz ve hakk sfatlarn bek-
syla hakkate ermi olur. Bek-i hakk de bu ekilde bilinir. Bk., Atvr- Seba, vr. 9a.
65 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 9a.
66 Bl Efendi, Vridt, vr. 31b-32a.
67 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 9b.
68 Bl Efendi, Yahyviye tavrnn baz zelliklerinin olduunu ancak beynnn lazm gelmedi-
ini kaydeder (Atvr- Seba, vr. 11a). Bize gre mellifin bu vb. zellikleri zikretmemesinin
nedeni zhire gre yanl anlamalara sebep olmamaktr.
69 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 11a.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
55
Kerimi gklerde yazl bir ekilde grebileceini syler. Kermet vdisi ve
levh-i mahfz insan vcdunda bu makamda bulunur. Burada binlerce (on
bin) nrn perde vardr. Slk ehlinin bu perdeleri amas gerekir. Aksi tak-
dirde nrniyetle ilgili olduu srece yce makamlar talep etmekten geri kalr.

Bl Efendiye gre keml ehli, her tavr tahsil ettikten sonra, onlar terk edip
son menzile ulancaya kadar daha yce tavrlara ynelmelidir.
70

Mellifin kaydettiine gre nrn perdelerden biri de kermettir. Slikin,
kermete fazlaca ilgi duymas, onun yce mertebelere ilerlemesine mani olur.
Bu sebepledir ki kermet erkeklerin hayz olarak nitelendirilmitir. Nasl ki
hayz kadnlar geici olarak baz ibadetleri yapmaktan alkoyarsa, kermet de
slikin daha yksek makamlara ulamasna engel olur. Bu nedenle kermet,
keml ehli katnda muteber grlmemitir.
71
Ayrca burada dikkat edilmesi
gereken dier bir husus da zellikle nefis tesiri ya da riyzat sebebiyle kermet
olmad halde keramet sretinde pek ok hlin zuhr etmesidir. Hicap ehli
slikler bu halleri kermet zannettikleri iin manevi rtbeleri der.

Bu yzden
slikin kermet izhr etmesi riskli; kermet gstermemesi ise daha doru g-
rlmtr. Kmil mritlerden zuhr eden ise gerek kermettir. Zira onlar
nefislerini terbiye iini tamamladklar iin Cenb- Hakkn yardmyla ker-
met izhar edebilirler. zellikle velyet sahibi mritlerin bazen kermet izhr
etmeleri gerekli ve hatta irdn artlarndan biri olarak kabul edilmitir. n-
k slik, zt muhabbetin hakkatine ermedike maksda (mrifet) vsl olamaz.
Slikin zt muhabbetin hakikatine ermesi ise eyhin kermet izhr etmesiyle
mmkndr. Bu nedenle mrit, kabiliyetine gre tlibe keramet izhar etmeli-
dir. Belki bu sayede slikin gzlerindeki perdeler alr ve kalbi ilh muhabbet-
le dolar. Cenb- Hakk da bylece onu kendi cnibine eker.
72

Bu makamda slike ism-i Azam hrmetine melek vstasyla rabbn ilham
gelir ve gnl Allah sevgisi ile dolar. Cenb- Hakkn yardmyla fsit dn-
celerden kurtulup ilham ile hayl arasndaki fark renir. Bylece makam
ykselip nefsi mutmainne mertebesine dhil olur.
73


70 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 9b-10a.
71 Sofyal Bl Efendiye gre mritler, sliklerin kermete meyletmelerine engel olmal ve
kermete sebep olacak eylerle onlar megul etmemelidirler. Eer bir slikin kermet gster-
diine vkf olursa, onu bu iten vazgeirmeli; bu mmkn olmazsa onu setretmelidir. Zira
kermet, ya huss isimlerin bir gereidir ya da zel bir vird sebebiyle zuhr eder. Slik her
istediinde kermet gsteremez. Bk. Atvr- Seba, vr. 10a.
72 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 10ab.
73 Bl Efendi, Vridt, vr. 31b-32a.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
56
4. Nefs-i Mutmainne
Nefsin bu mertebede makam, ilim mazhar olan srdr.
74
Bu makamn eserle-
ri ve glip sfatlar cmertlik, tevekkl, alak gnlllk, ibdet, kr, rz ve
ihsndr. Bu makamn seyri, Allah ile yolculuk anlamna gelen seyr
maallahtr. Nitekim Hak Tel, Kuran- Kerimde bu makam ehlini Nerede
olursanz olun, O, sizinle beraberdir
75
buyurarak maiyetiyle ereflendirmitir.

Bu mertebede tevhd-i sft son bulur.
76

Bu makam pek ok zellie sahiptir. Bu nedenle Mnev Cibrl, Mnev
Hzr, Tavr- Hzriye, Tavr- Msviye ve bu makama ulaan slike
ekinne giydirildii iin Tavr- drsiye adlar verilmitir. Ayrca ems-i
Mnev bu makamda olduu iin Tavr- emsiye de denir. Bl Efendi, slik-
ten sz konusu adlandrmann mnasebet ynn bulmak iin gayret gsterip
kendi vcdunda aratrmasn syler ve anlamlarnn ilm-i ledn sahibi kim-
selere gizli olmadn ifade eder.
77
Bu tavr, Sal gnne mukbildir. Nitekim
Hz. Yahya (s) Sal gn katledilmi ve buna da bir kz sebep olmutu. Mellif
bu makamda Hz. Yahyann vcdundan maksadn rh; katledenden mura-
dn pertev-i Cell (Cell isminin parlakl, ziyas); kzdan kastedilenin ise
nefs-i mutmainne olduunu beyan eder. Bu nedenle slikin benliini katlet-
mek gerekir ki sr makamnda baz unsur ve alakalardan kurtulabilsin.

Slik
nefs-i mutmainneye dhil olunca devaml olarak Hak ism-i erifini zikreder.
Slik bu makamda herhangi bir ihtiyr olmaksnz zikreder.
78

Bl Efendinin kaydettiine gre slik iin sr makamnda da binlerce
(on bin) mnev hicp vardr. Slik bu makamda harfsiz, sessiz ve lisansz ola-
rak dn (irci) hitbna mazhar olur. lh isim ve sfatlar bu vdide seyredilir
ve marifet burada hsl olur. Bu sayede Kuran ve eyann hakikatine icml
olarak muttali olunur. Slik her eyi kendi emrinde mhede edip, yerlerde ve
gklerde ne varsa btn eyann kendisine boyun ediini grr. Kendinin
rubbiyet ahvlini mhedede keml mertebesinde olduunu zanneder. Ni-
hyet Cem ettim ve farka geldim der ve bylece beer sfatlar tekrar geri
dner.
79

Bl Efendi, eyh ve mridin seyru slkte aceleci davranmamalar ve sli-

74 Sr, gizem anlamna gelir. Tasavvufta ruh gibi insan bedenine tevd edilen bir latfedir. Sr
latfelerin sralamasnda ruhtan sonra gelir ve ondan daha latftir. Kalp marifet, ruh muhab-
bet, sr tem mahallidir. Bk. Sleyman Uluda, age, s. 430.
75 el-Hadd, 57/4.
76 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 11ab.
77 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 11a, 12b-13a.
78 Bl Efendi, Vridt, vr. 32a.
79 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 11b, 12b.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
57
kin her menzilde yeteri kadar kalmas gerektiini de hatrlatr. nk ztta fn
olmadan sadece sfatlar nefyederek, unsur ve alakalardan kurtulmak mmkn
deildir.

Slik bir menzilden dierine fen-i sur, fen-i kbr ve fen-i
ekber denilen halde intikl eder.

Slik bu makamda beer sfatlar ehad
sfatlarda yok edip (ifn), ahlken ilh sfatlarla muttasf olur.
80

5. Nefs-i Rziye
Nefsin bu mertebede makm, Hafdir.
81
Mazhar seyr fillh, fen fillah ve
srrus-srdr.

Bu makamn zellikleri kermet, zhd, ihls, riyzat, zikir ve
fendr. Makm cemdir. mtiyaz ve kesretten mcerret olduu iin bu ma-
kamda tevhd-i zt hsl olur. Nitekim drdnc makamda tevhd-i sft,
nc makamda da tevhd-i efl elde edilmiti.
82
Slik irfn bilgileri keifte
zelleden (yanlma) kurtulduu iin bu mertebeye seviye tavr da denilmitir.
aramba gnne mukbildir. Nitekim Hakk Tel suyu aramba gn ya-
ratm ve Nilde Firavun ve kavmini bugnde helk etmitir. Bl Efendiye
gre buradaki sembol ve yorumlar u ekildedir: Bu makamda sdan murad
ruh; Firavun ve kavminden murad nefs-i emmre ve onun kuvvetleridir.
Nil ise Allah denizinde (bahr-i fillh) boulmadr. Bu yzden Slik nefs-i
emmre kuvvetleriyle birlikte Allah denizinde boulmadka Hakka vsl
olamaz. denilmitir.
83

Bl Efendinin kaydettiine gre tevhd, insn de ilh olmak
zere alt mertebedir. Tecell de zt- insniye ve zt- ilhiye olmak zere iki
trldr. Her iki tecellde de btn mevcdt mahvolur. Birincisi akis, ikincisi
ayndr.

Sft ve fiil tecelller de buna kyaslanabilir.

nsn mertebelerde vk
olan haller, kemlt- insniyedendir. Zira bunlar insann asl sfatlarndandr.
Onlarn Hakka isnad ise meczdir. Devr-i insniye tamamlandktan sonra
devr-i ilhiyede olan ahvl, rabbn kemlt cmlesindendir. Mesel, hilfet
insann bir sfat olup asleten elde ettii bir ey deildir. Hilfetin Hakka is-
nd hakk anlamda iken insana isnd meczdir. Zir insan Hakkn ke-
mlini beyn etmek iin gelmitir. Bu nedenle insan kendi kemltn beyn
etse bile Onun kemlini anlatm olur. Sonu olarak ifade etmek gerekirse,
tevhd-i efl, tevhd-i sft ve tevhd-i zt her de insn mertebedeki
tecelllerdir. Sliklerden ancak ok az kemlt- insniye mertebesine ulaabi-

80 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 12b.
81 Haf, gizli, rtl, kapal anlamlarna gelir. Tasavvufta mahiyeti gizli olduu iin ruha haf
ad verilmitir. Be latfeden biridir. Bk. Sleyman Uluda, age, s. 200.
82 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 13a.
83 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 14a.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
58
lir. Onlarn kemlt- ilhye mertebesine ulamalar ise ok zordur. nk
ilh kemlta ulamak terk-i dnya, terk-i ukb ve terk-i vcd gibi
terklerden sonra mmkn olur. Bu mertebeler arasndaki fark herkes idrak
edemez; onu ancak insan- kmiller bilebilir. Ne var ki kendilerini kmil sayan
pek ok kimse, mhede olarak ileri srdkleri baz hayallerini hakkn ke-
ifler olarak kabul ettiklerinden, hem kendileri saptm ve hem de bakalarn
saptrmlardr. Mellif, yaad dnemdeki tasavvuf yoluna girmek isteyenle-
re (tlipler), szde kmillere deil, gerek keml sahibi mritlere tb olmala-
rn tavsiye eder.
84

Slik nefs-i rziye makamna terakki edince Hay ismi erifine devam
eder ve nihyet nefs-i marziye makamna ykselir.
85

6. Nefs-i Marziye
Nefsin bu mertebede makam, hayret ve mazhar- kudret olan Krsdir;

Seyri,
Allahtan yolculuk anlamna gelen anillah olup mertebesi hilfet-i insniye-
dir. Hilfet-i hakkniye ise yedinci tavrn tamamlanmasndan sonra olur. Hil-
fet-i insniye, insn kuvvetleri irad; hilfet-i hakkniye ise halk irad iin
vardr. Bl Efendinin kaydettiine gre, ayrca bu makama iki itibarla rziye
ve marziye demek mmkndr. Birincisine gre bu makama krs-i insni-
ye ve krs-i kbr; ikincisine gre ise krs-i ilahiye ve krs-i ekber
denir.
86

Bl Efendiye gre nefsin marziye mertebesindeki zellikleri unlardr:
Allahn ahlkyla ahlklanmak, beeriyeti terk, mahlkta ltuf ile mumele
etmek, Allaha yaknlk, Allah tefekkr etmek, Allahn nuruyla saf bulmak
ve Allahn zt ile mlk olmak.

Bu makamda slik, Merihin zellikleriyle
sfatlanr. lem-i enfste Merihten murad tevhid yldzdr. Bu yldz ne
zaman dosa btn varl ve ansr kuvvetlerini yok eder.
87
Bu makam, kut-
bul-aktb
88
makamdr. Berzah- kbr ve vahdet-i kbr bu vadidedir. Bu
makamn ehli, Hakk syler ve Hakktan iitir. Her eyde Hakk mhede
edip harfsiz ve sessiz olarak Ben Hdym, ben Hdym eklinde nid iitir.
Bu nedenle slik hayret ve istirak halinde kalr.

Bu tavrn mukbili Perembe

84 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 13ab.
85 Bl Efendi, Vridt, vr. 32ab.
86 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 14ab.
87 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 14b.
88 Kutup, deirmenin alt tana yerletirilen ve st tan dnmesini salayan demir parasna
verilen isimdir. Tasavvufta en byk vel, her zaman lemde Allahn nazar kld yer olan
tek kii gibi anlamlara gelir. Kutbul-aktb ise kutuplarn kutbu manasna gelir. Bk. Sleyman
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, s. 299.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
59
gndr. brahim ile Hcerin ii (kaziyesi) bu gnde vaki olmutur. nk
cn- brhim Hcer ile bir araya gelince (cem olunca) smil zuhra gelir. Yani
brahim ile Hcerin bir araya gelmesi nefs-i rziye; smailin zuhr etmesi ise
nurniyet olarak yorumlanr. Kii ancak nrniyetten sonra irda ehil olur.
89

Dier bir ifadeyle nefs-i rziye mertebesine ulamayan bir kimse bakalarn
irat etmeye ehil deildir.
Bu tavra, slikten zhir olan esrar, Kelm ve Alm isimlerinin tecellsi
sebebiyle olduu iin tavr- Msviye de denir. Slik bu makamda ilim ve
evk ile ilgili olduu iin zt srlarndan perdelenirse de bu durumu amas ve
orada taklp kalmamas gerekir.
90

Bl Efendi bu mertebeyi ele alrken hilfet konusuna ayr bir nem vermi-
tir. Ona gre hilfet,
91
sr ve mnev olmak zere iki ksmdr. Sr hilfet,
eriatn zhirinde adleti salamak iin grev yapmaktr. Hz. Peygamberden
(s) sonra Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin (ra) hilafet grevi-
ni srasyla stlenmeleri gibi.
92
Bl Efendiye gre mnev hilfet eriatn btn
iin nasb olunmutur. Bununla ilgili ahkm da Hz. Peygamberden (s) sonra
Hz. Aliye intikal etmitir. Btn sahabe, btn ilmiyle ilgili kalb kemlt Hz.
Aliden alp, ona tabi olmulardr. nk onlar bu konuda mkemmelliin
(ekmeliyet) Hz. Alide olduunu grp, btn ilmiyle ilgili problemlerini ona
danmlardr.
93
Mellife gre Kurn- Kerimin btn, ilh isimlerin hakikat-
leri ve ledn ilmi ile ilgili ne kadar mesele varsa hepsinin kaps Hz. Aliye ak-
tr. Zira Reslllah (s) bu ilmi ancak Hz. Aliye telkin etmitir. Nitekim dier
sahabilerde biat vaki olduu halde telkin vuk bulmamtr. Bu da iratta m-
kemmelliin (ekmeliyet) Hz. Alide olduunu gsterir.

Bu nedenle mellif,
meyih silsilesinin Hz. Ali vastasyla Hz. Peygambere (s) ulamasnn daha
doru olduunu syler. Hilfetin Hz. Aliden Hz. Osman, Hz. mer ve Hz.
Eb Bekir vastasyla Hz. Peygambere ulatn syleyenlerin bu sralamalar-
nn makbul olmadn ve onlarn yapt bu sralamann hilfet-i sriyede ge-
erli olduunu savunur. Mellif ayrca meyih arasnda devreden hilfetin

89 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 16 ab.
90 Ayn yer.
91 Hilfet ile ilgili ayrca bk. Bl Efendi, Tahkkt- Bl, Sleymaniye Ktp. Drul-Mesnev, no:
55/8, vr. 2ab.
92 Sofyal Bl Efendiye gre Hz. Ebbekir, bu konuda insanlarn en adletlisi idi. Karakter
yaps mutedil idi ve hibir zaman rhniyeti galip gelip eriatn zhirini terk etmedi. Bu ne-
denle sr hilfette ahsiyetin mutedil olmas arttr. Zira eriatn hfz ve beks onunladr.
Nitekim Hz. Peygamberin (s) cehd, gayret ve himmeti, eriatn devam ve beks iin olmu-
tur. Kendisinden sonra bu makama mnasip birisini halife semesi emrolunca, O da Hz.
Ebbekir Sddki semitir. Bk. Atvr- Seba, vr. 14b.
93 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 15b.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
60
hilfet-i mneviye; bu hilfet sahibinin ise ism-i Azam mazhar olduunu;
hilfet-i sriye sahibinin ise bu ismin mazhar olmadn ifade eder. Sonra hil-
fet konusunda u aklamalarda bulunur: Bazlar hilfetin Hz. Eb Bekirden
Hz. Peygambere (s) intikal ettiini sylerler. Halbuki hilfetin Hz. Aliden Hz.
Peygambere ulamas gerekir. nk ser eme-i evliy Hz. Alidir. Ancak
onun ser eme-i evlya olmas dier ashaptan stn olduu anlamna gelmez.
Nitekim Hz. Musa (s) ilm-i ledn ahkmnda Hz. Hzra tabi olmutur. Halbu-
ki Hz. Hzr (s), Hz. Musadan (s) daha stn deildi.
94
Bu nedenle drt halife-
den birinin dier(ler)inden daha stn olduu sylenmemelidir. Onlarn birbir-
lerine faziletini Hakktan baka kimse bilemez.

Mellif bu durumu u ekilde
ifade eder:
Cmlesin bir bil, ki birdir eksizin
Bilmeyen bir derde dt eksern.
95

Slik bu makamda Kayym ism-i erifini srrnda zikreder.

Nihyet nefsi
makm- kudse erince insan- kmil olur.
96

7. Nefs-i Kmile
Nefsin bu mertebede seyri, Allah ile yolculuk anlamna gelen seyr billhtr.
Nefs-i kmile mertebesini haf-i mutlak, srr- haf, cemul-cem fen
ender fen ve bek ender bek gibi tabirlerle anldn ifade eden mellif,
bu makam zt haytn mazhar olarak nitelendirir. Ona gre slik, kendisinin
(zt- cziyyesinin) Hakkn ztnda yok olduunu (istihlkini) mhede edip
Kuran- Kerimde geen Belki de daha yakn oldu (ev edn) hitabn
97
bu
vdide aka iitir.
98

Mellife gre, fakrn tamam bu makamdadr. Btn fiil, sft ve zt ta-
ayynler keml zere bu makamda fen bulduu gibi, insn zt da istddna
gre ilh sfatlar ile bu makamda bek bulur. Vuslat- uzm bu makamdadr.
Renk ve taayynden mnezzeh olduu iin onu aklamak mmkn deildir.
nsn devirde slkn sonu, ilh devirde ise slkn balangc bu makam-
dr. Mellife gre, ebrrn slkunun sonu, mukarrabnin balangc;
mukarrabnin slknn sonu enbiyann balangc; enbiyann slknn so-

94 Kehf suresinde geen Musa-Hzr (s) kssasyla ilgili Bl Efendinin tasavvuf yorumu iin bk.
Tahkkt- Bl, Sleymaniye Ktp. Drul-Mesnev, no: 55/8, vr. 22a-26b. Ayrc bk. Bl Efendi,
Atvr- Seba, vr. 16a.
95 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 15ab.
96 Bl Efendi, Vridt, vr. 32b.
97 Necm Suresi, 53/9.
98 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 16b.
Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
61
nu da Hz. Muhammedin (s) slknn balangcdr.
99

Mellifin kaydettiine gre slik bu makm elde ettikten sonra Hakkn
emri ile ird iin makm- krsde karar klar. Slikin iki defa iratla
emrolunmasnn hikmeti udur: Birincisinde nefsn kuvvetleri irat etmesi
farz; halk irat etmesi nfiledir. kincisinde ise nefsn kuvvetleri irat etmesi
nfile, halk irat etmesi farzdr. Dier bir ifadeyle farz nfileye, nfile de farza
dnmtr. Zira halka yaplan irattan nefsn kuvvetler de payna den
nasihati ald iin ayrca mstakil bir davete ihtiya yoktur.

Burada kaydedil-
mesi gereken dier bir husus da altnc makamn beinci makamdan sonra ic-
ml, yedinci makamdan sonra da tafsl olarak aklanmasdr. cml akla-
mada nefsn kuvvetlerin ird, tafsl aklamada ise halkn ird farz olmu-
tur.
100

Bl Efendinin kaydettiine gre bu mertebenin baz alametleri vardr.
yle ki, bu mertebede bazen ceml, bazen cell sfat zuhr eder. Slik bazen
Allah benimle beraberdir (l maallah) erbetini ier;

bazen Hak Tely cell
sfat ile
101
seyredip sessiz kalr, bazen de lisanndan ilim ve irfan akar. Bazen
vahdet bazen kesret; bazen vuslat bazen firkat; bazen k bazen muk; bazen
zulmet bazen nur; bazen evvel bazen hir; bazen zhir bazen btn olur. Bun-
lardan baka bu makm ehlinden daha pek ok hal zuhr eder.
102

Bu makam ehline, meyih yolunda ism-i Azama ve tavr- Muhammedye
mazhar olduu iin Gavs- Azam denilmitir.
103
Slik nefs-i kmile mertebe-
sine erince Kahhr ism-i erifine devam edip Kutbiyet ve Gavsiyet ma-
kamna ular.
104

Yedi tavrn (atvr- seba) her slikte bir olmadn ifade eden mellif, bir
slike nispet edilen drdnc mertebenin, baka bir slik iin beinci, altnc ve
hatta yedinci mertebe olabileceini syler. nk Allaha giden yollar insanla-
rn nefesleri adedincedir denilmitir. Nitekim sliklerin tuttuu yol bir de olsa
merepleri farkldr. Slik, Mminin kalbi Rahmann parmaklar arasndadr.
Onu diledii gibi dndrr
105
sznn hakkatine ermi olur. Zira bundan
sonra onun emrinde ve ihtiyrnda istikll olmaz. Hak neyi ihtiyr etmise,
murd da o olur. Bundan sonra slik Hakkn murdna tbi olup keml-i
ubdiyetle hakkate ulam olur.
106


99 Ayn yer.
100 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 17a.
101 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 17a.
102 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 17b.
103 Ayn yer.
104 Bl Efendi, Vridt, vr. 32b.
105 bn Mce, Mukaddime 13.
106 Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 17a.
Ramazan MUSLU
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
62
Sonu
Bu makaleden elde ettiimiz sonular u ekilde ifade edebiliriz:
1) Halvet eyhi Sofyal Bl Efendi, Atvr- Seba adl eserini tarik ehli slikle-
re faydal olmak dncesiyle kaleme alm ve nefis mertebeleri bala-
mnda onlar iin yararl ve uygun grd hususlar aklamtr.
2) Yanl anlalmasndan endie ettii konu ve dnceleri sylememeyi
tercih etmitir. Nitekim kendisi bu durumu bazen Bu kadar bilgi kfdir
bazen de Bu konu ehline malumdur diyerek daha fazla bilgi vermekten
kanmtr. O, zhir ve btn dengesini gzeten bir mutasavvftr.
3) Bl Efendi nefis mertebeleriyle ilgili tasniflerden yedili tasnifi benimse-
mitir. Her bir tavrn makam, mertebe, seyir, hal, vk, almet ve nispet
gibi zelliklerini ayr ayr zikretmitir. Bu konuda l, drtl ve hatta on
ikili tasnifi tercih eden sfler de olmutur.
4) Slikin nefis terbiyesinde mutlaka kmil bir mridin rehberliine ihtiyac
olduunu savunmutur.
5) Mertebeler arasnda tavr- berzah denilen bir ara tavrn bulunduunu
sylemi ve bu tavrn zelliklerini zikretmitir. Ayrca slikin amas gere-
ken zulmn ve nrn binlerce perde olduunu ifade etmitir.
6) eyhin her menzilin hakkn verdikten sonra sliki bir st mertebeye ge-
irmesi gerektiini ifade etmitir. Buna dikkat edilmedii takdirde, slikin
bulunduu makamdan daha aa mertebelere dme (tenezzl) riski ol-
duunu belirtmitir.
7) Bl Efendi, hilfeti sr ve mnev olmak zere iki ksmda mtalaa
etmi ve birincisinde Hz. Ebbekiri (ra), ikincisinde ise Hz. Aliyi (ra) ne
geirmitir. Ancak onun bu tespiti, halifelerden birinin dierleri zerine
stn olduu anlamna gelmemektedir. Ayrca o, mnev hilfetle ilgili ol-
duu iin meyih silsilesinin Hz. Peygambere (s) Hz. Ali (ra) vastasyla
ulamas gerektiini ileri srmtr.
8) ada olan baz meyih ve dervileri yanl tutum ve davranlarndan
dolay eletirmi ve onlarn hatal davranlarnn nedenlerini kendi tespit-
lerine dayanarak zikretmitir.
9) Baz yet ve hadisleri ir olarak yorumlamtr.
10) Kermet konusuna ayrntl bir ekilde yer vermi ve onu slikleri yoldan
alkoyan bir husus olarak telakki etmitir. Mritlerin kermet gstermele-
rini ise bir irad ve hatta iradn bir art olarak grmtr.
11) Bl Efendi, tasavvuf dncede bn Arab ekolne mensup bir eyhtir.
12) Osmanl dneminde nefis mertebelerine dair Halvet eyhleri tarafndan
yazlm onlarca eseri birlikte deerlendiren bilimsel ve akademik bir a-
lma yaplmasna ihtiya vardr.

Halvetiyyede Atvr- Seba Yazma Gelenei ve Sofyal Blnin Atvr- Seba Risalesi
TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 18
63

K

m
i
l
e

K
u
d
s

K
a
h
h

r

b
i
l
l
a
h

H
z
.

M
u
h
a
m
m
e
d

H
a
f

-
i

m
u
t
l
a
k
,

s

r
r
-

h
a
f

,

c
e
m

l
-
c
e
m
,

f
e
n

e
n
d
e
r

f
e
n

,

b
e
k

e
n
d
e
r

b
e
k

,

v
u
s
l
a
t
-

u
z
m

,

i
r

a
d
,

G
a
v
s
-
i

A
z
a
m
,

h
i
l

f
e
t
-
i

h
a
k
k

n
i
y
e
.

M
a
r
z
i
y
e

K

r
s

K
a
y
y

m

a
n
i
l
l
a
h

P
e
r

e
m
b
e

M
e
r
i
h

H
z
.

M
u
s
a

A
l
l
a
h

n

a
h
l

y
l
a

a
h
l

k
l
a
n
m
a
k
,

b
e

e
r
i
y
e
t
i

t
e
r
k
,

m
a
h
l

t
a

l

t
u
f

i
l
e

m
u

m
e
l
e

e
t
m
e
k
,

A
l
l
a
h

a

y
a
k

n
l

k
,

A
l
l
a
h

t
e
f
e
k
k

r

e
t
m
e
k
,

A
l
-
l
a
h

n

n
u
r
u
y
l
a

s
a
f

b
u
l
m
a
k
,

A
l
l
a
h

n

z

i
l
e

m

o
l
-
m
a
k
,

t
e
v
h
i
d
,

k
u
t
b
u

l
-
a
k
t

b
,

b
e
r
z
a
h
-

b
r

,

v
a
h
d
e
t
-
i

k

b
r

,

i
r

d
,

s

v
e

m
a
n
e
v

h
i
l

f
e
t
,

h
i
l

f
e
t
-
i

i
n
s

n
i
y
e
.

R

z
i
y
e

H
a
f

H
a
y

f
i
l
l
a
h

a
r

a
m
b
a

H
z
.

s
a

k
e
r

m
e
t
,

z

h
d
,

i
h
l

s
,

r
i
y

z
e
t
,

z
i
k
i
r
,

f
e
n

,

m
a
k

m
-

c
e
m

,

t
e
v
h

d
-
i

z

t
,

t
e
c
e
l
l

,

h
i
l

f
e
t
,

s

r
r
u

s
-
s

r
.

M
u
t
m
a
i
n
n
e

S

r

H
a
k

m
a

a
l
l
a
h

S
a
l

n
e

H
z
.

d
r
i
s

C

m
e
r
t
l
i
k

(
c

d
)
,

t
e
v
e
k
k

l
,

a
l

a
k

g

l
l

-
l

k
,

i
b

d
e
t
,

r
,

r

,

i
h
s

n
,

t
e
v
h

d
-
i

s

t
,

m

n
e
v

r
,

m

n
e
v

C
i
b
r

l
,

e
m
s
-
i

m

n
e
v

,

m

n
e
v

h
i
c

b
,

m

h
e
-
d
e
,

f
e
n

.

M

l
h
i
m
e

R
u
h

H

a
l
e
l
l
a
h

P
a
z
a
r
t
e
s
i

Z

h
r
e

H
z
.

Y
a
h
y
a

S
e
h

v
e
t
,

k
a
n

a
t
,

i
l
i
m
,

t
e
v

,

t

v
b
e
,

s
a
b

r

v
e

t
a
h
a
m
-
m

l
,

t
e
v
h

d
-
i

e
f

l
i
n

s
o
n
u
,

a

k

m
a
k
a
m

,

k
e
r

m
e
t
,

l
e
v
h
-
i

m
a
h
f

z
,

i
l
h

m
,

A
l
l
a
h

s
e
v
g
i
-
s
i
.

L
e
v
v

m
e

K
a
l
p

A
l
l
a
h

l
i
l
l
a
h

P
a
z
a
r

U
t
a
r
i
d

H
z
.

N

h

y
e
r
m
e
,

h
e
v
e
s
,

m
e
k
r
,

u
c
u
b
,

i

r
e
t
,

t
e
m
e
n
n
i
,

k
a
h

r
;

t
e
v
h

d
-
i

e
f

i
n

b
a

l
a
n
g

,

t
e
c
e
l
l

,

i
l

v
e

i
n
s

h
i
c

b
l
a
r
,

z

h
d
,

t
a
k
v

,

s

l
i
h

a
m
e
l
,

h
a
v

r
.

E
m
m

r
e

S
a
d
r

L

i
l

h
e

i
l
l
a
l
l
a
h

i
l
a
l
l
a
h

C
u
m
a
r
t
e
s
i

A
y

H
z
.

d
e
m

K
i
n
,

h
a
s
e
d
,

k
i
b
i
r
,

r
i
y

,

t

l
-
i

e
m
e
l
,

h

r
s
,

t
a
-
m

,

d

n
y
a

s
e
v
g
i
s
i

(
h
u
b
b
-
i

r
i
y

s
e
t
)
,

c
e
h

l
e
t
,

c
i
m
r
i
l
i
k
,

z
u
l
m

v
e

n

h
i
c

p
,

v

a
,

t
e
z
k
i
y
e
,

t
e
n
e
z
z

l
,

t
a
v
r
-

b
e
r
z
a
h

.

S
o
f
y
a
l

E
f
e
n
d
i
y
e

G

r
e

N
e
f
i
s

M
e
r
t
e
b
e
l
e
r
i

v
e

z
e
l
l
i
k
l
e
r
i

N
e
f
i
s

M
e
r
t
e
b
e
-
l
e
r
i

M
a
k
a
m

Z
i
k
i
r

S
e
y
r
i

G

n

G

k

C
i
s
m
i

P
e
y
g
a
m
b
e
r

B
a
z

f
a
t

v
e

z
e
l
l
i
k
l
e
r
i