You are on page 1of 8

Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05

CULTOS AFROBRASILEIROS
O culto aro!"rasileiro aco#pan$a% so" as &rias or#as 'ue suas dierentes origens deter#inara#% 'uase
toda a $ist(ria do )rasil* +o# a proi"i,o de prticas religiosas pelos sen$ores e o conse'-ente
sincretis#o dos deuses dos escra&os co# os santos cat(licos% cresceu a co#ple.idade do en/#eno*

O 0 +ongresso Aro!)rasileiro% reali1ado e# 2ecie e# 1934 por iniciati&a de Gil"erto 5reire% per#itiu u#
pri#eiro le&anta#ento siste#ati1ado da inlu6ncia negra no )rasil* E# &ista das origens di&ersas dos
escra&os e do sincretis#o entre os pr(prios grupos negros 'ue a'ui se or#ara#% se#pre oi tarea #uito
co#ple.a u#a geograia e u#a sociograia dos cultos aro!"rasileiros* Esse pro"le#a cresceu ainda #ais
co# a disse#ina,o desses cultos nos grandes centros ur"anos% o 'ue propiciou o apareci#ento de no&as
or#as de sincretis#o% ta#"7# co# o espiritis#o 8ardecista*

E# 1941 reali1ou!se no 2io de 9aneiro o 0 +ongresso de Espiritis#o de :#"anda* A partir de 1950%
acelerou!se o cresci#ento do n#ero de adeptos e de terreiros dos cultos aro!"rasileiros* A +ongrega,o
Esp;rita :#"andista do )rasil <1950=% a :ni,o >acional de +ultos Aro!)rasileiros <1952= e outras
institui?es nacionais e regionais coordena# e deende# os interesses de seus i7is* 0nicial#ente restritos
aos escra&os e seus descendentes% os cultos aro!"rasileiros% especial#ente a u#"anda% gan$ara#
adeptos da classe #7dia ur"ana*

O cando#"l7 das di&ersas @na?es@ aricanas 7 a religi,o aro!"rasileira 'ue #ais iel#ente preser&a as
tradi?es dos antepassados e a #enos per#e&el As transor#a?es sincr7ticas% e#"ora cultue
secundaria#ente entidades assi#iladas% co#o os ca"oclos e os pretos &el$os* Bredo#ina na )a$ia e te#
#uitos seguidores no 2io de 9aneiro* A u#"anda 7 ranca#ente sincr7tica co# o cristianis#o e o
espiritis#o 8ardecista* Os su"r"ios do 2io de 9aneiro possue# grande 'uantidade de terreiros ou
"arrac?es de u#"anda* O culto aro!"rasileiro to#a o no#e de paCelana na A#a1/nia% "a"acu6 no Bar%
ta#"or!de!#ina no Maran$,o% .ang/ e# Alagoas% Berna#"uco e Bara;"a e "atu'ue no 2io Grande do
Dul*

Candombl. Baradig#a dos cultos de orige# aricana e# todo o pa;s% o ritual do cando#"l7 pode ser
considerado% do ponto de &ista #usical% u# orat(rio danado* +ada entidade !! ori.% e.u ou er6 !! te#
suas cantigas e suas danas espec;icas* O canto 7 pu.ado% e# solo% pelo pai ou #,e!de!santo e 7
seguido por u# coro e# un;ssono% or#ado pelos il$os!de!santo* >as #elodias #ais antigas a escala 7
pentat/nica* >,o $ un?es tonais ne# cadenciais% acordes dissonantes ou artiiciais* Ea ceri#/nia
participa# tr6s instru#entos "sicosF os ata"a'ues% o agog/ e o piano!de!cuia <agu6=G a estes se
acrescenta# u# adC <no cando#"l7 das na?es do grupo CeCe!nag/= e u# ca.i.i <nos ritos do grupo
angola!congo=*

Hal co#o se encontra na )a$ia% esse cando#"l7% 'ue pode ser considerado #ais ou #enos ortodo.o% na
realidade C se apresenta co#o u# resu#o de &rias religi?es tra1idas pelos negros da Irica e incorpora
ainda ele#entos a#er;ndios% do catolicis#o popular e do espiritis#o*

Xang. Ainda 'ue co# caracter;sticas pr(prias% o .ang/ 7 a &ers,o local% e# Berna#"uco% Bara;"a e
Alagoas% do cando#"l7 "aiano* Jang/ 7 ta#"7# a deno#ina,o% e# l;ngua aricana% do ori. CeCe!nag/
das te#pestades% raios e tro&?es% cultuados e# &rios estados do )rasil* O rit#o do .ang/ 7 orte#ente
#arcado por instru#entos percussi&os* A dana se caracteri1a pelo aspecto guerreiro% co# os "raos e#
Kngulo reto e as #,os &iradas para ci#a*

Tambor-de-mina. Maniesta,o pr(pria do Maran$,o% cuCa proced6ncia 7 o ritual angola!congo do
cando#"l7% #esclado a outras so"re&i&6ncias litrgicas% o ta#"or!de!#ina ou ta#"or!de!crioulo
caracteri1a!se por u#a s7rie de cantos aco#pan$ados por tr6s ta#"ores% u#a ca"aa e u# triKngulo de
erro*
Candombl-de-caboclo. Maniesta,o pr(pria da cidade de Dal&ador e #unic;pios &i1in$os% na )a$ia% o
cando#"l7!de!ca"oclo 7 u#a esp7cie de cando#"l7 nacionali1ado% 'ue to#a por "ase a ortodo.ia do
cando#"l7 CeCe!nag/* Hrata!se de e.e#plo n;tido do sincretis#o religioso popular no )rasil* 2egistra#!se
nele inlu6ncias ind;genas e #estias% resu#indo!se os $inos especiais de cada encantado ou ca"oclo%
cantados e# portugu6s% a u#a declara,o de seus poderes so"renaturais*

Baba!. Lers,o local% e# )el7# BA% do rito CeCe!nag/ do cando#"l7 "aiano% o "a"au6 se asse#el$a
e# #uitos pontos ao cando#"l7!de!ca"oclo* +anta!se e dana!se ao rit#o de tr6s a"ad,s <ta#"ores=% u#
1
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
.e'uer7 <ca"aa= e u# .e'ue <c$ocal$o de ol$a!de!landres=* Os $inos deno#ina#!se doutrinas e pode#
ser cantados e# l;ngua aricana ou e# portugu6s% segundo os esp;ritos co# 'ue se relaciona#* :#a
&ariedade desse rito% o "atu'ue% te# suplantado o "a"au6 nos dias atuais*

Umbanda. 2eligi,o sincr7tica pr(pria do estado do 2io de 9aneiro% a u#"anda 7 praticada e# terreiros
enca"eados por u# pai ou #,e!de!santo% 'ue preside As ceri#/nias% au.iliado por u# ca#"ono <ac(lito=*
Os cKnticos deno#ina#!se pontos e% co#o no cando#"l7% t6# a un,o de c$a#ar o santo% 'ue se
incorpora nos il$os!de!santo% ou ca&alos* +orrespondentes As na?es do cando#"l7% as lin$as de
u#"anda s,o di&ersasF lin$a do +ongo% lin$a do +a"inda% lin$a da +osta* +o#o no cando#"l7% os ori.s
se co#unica# direta#ente co# as pessoas e# poucas oportunidadesG preere# a16!lo por inter#7dio de
entidades inter#edirias% os pretos &el$os*

"a#elana. >o caso da paCelana <A#a1onas% Bar% Biau;% Maran$,o=% o ele#ento gerador 7 genuina#ente
a#er;ndio* As curas s,o le&adas a eeito pelos paC7s% &erdadeiros .a#,s ind;genas* O instru#ento "sico
de paCelana 7 o #arac% instru#ento sagrado do paC7* As ceri#/nias aco#pan$a#!se se#pre de cantos
e danas para di&ertir os esp;ritos* Os cantos s,o #elodias olcl(ricas con$ecidasG as danas% e.erc;cios
#;#icos% co# rugidos e ui&os i#itati&os dos ani#ais in&ocados* M in#eras dierenas rituais entre u#a
paCelana e outra% sendo #ais caracter;stica entre as rurais a pure1a dos traos a#er;ndios% en'uanto nas
ur"anas se registra u#a #escla de ele#entos ar(ides% do cati#"(% do espiritis#o e do "ai.o catolicis#o*
:#a &ers,o da paCelana a#a1/nica 7 a encanteria ou encantaria piauiense% orte#ente aculturada co# o
catolicis#o popular* >a encantaria% os crentes repete# &rias &e1es certa 'uadra rogat(ria de puriica,o%
ap(s o 'ue o pai!de!santo dana e# &olta da guna <or'uil$a central da sala=% no centro de u# c;rculo
or#ado por todos os danantes% 'ue gira# so"re si #es#os da direita para a es'uerda% e# torno do
#estre% 'ue entoa cantos <ai7= para 'ue algu# #oo <esp;rito= se aposse de seu aparel$o <il$o ou il$a!
de!santo= e cante sua doutrina% danando e# transe*

Ca$imb%. A orige# do cati#"(% cuCa prtica pode ser encontrada e# todo o >ordeste% parece ser a #agia
"ranca europ7ia% c$egada &ia Bortugal% aculturada co# ele#entos negros% a#er;ndios% do espiritis#o e do
"ai.o catolicis#o* >ele se registra# cantos de lin$as% #as se# nen$u# instru#ento #usical ne# "ailado
&oti&o*
O$ro& Si$e&
N As 2ai1es da :#"andaF $ttpF//OOO*nO#*co#*"r/u#"anda/
N +asa de O"aluaieF $ttpF//pessoal*#andic*co#*"r/P$"atista/
N DA2ALA :M)A>EAF $ttpF//OOO*geocities*co#/At$ens/Acropolis/91Q5/"anda*$t#
N 0le A.e Opo AonCaF $ttpF//OOO*geocities*co#/At$ens/Acropolis/1322/inde.*$t#l
2
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
Algma& con&idera'e&
A pala&ra cando#"l7 7 sin/ni#o de religi,o aricana* De#pre oi e 7 usada ainda neste sentido* 0sto
e.plica #uitas coisas* LeCa#os* O negro oi arrancado de sua terra e &endido co#o u#a #ercadoria%
escra&i1ado* A'ui ele c$egou escra&o% o"CetoG de sua terra ele partiu li&re% $o#e#* >a &iage#% no trico%
ele perdeu personalidade% representati&idade% #as sua cultura% sua $ist(ria% suas paisagens% suas
&i&6ncias &iera# co# ele* Estas se#entes% estes con$eci#entos encontrara# u# solo% u#a terra parecida
co# a Irica% e#"ora estran$a#ente po&oada* O #edo se i#pun$a% #as a 7% a crena ! o 'ue se sa"ia !
e.igia ser e.presso* Durgira# os cultos <onil7 ! conundidos #ais tarde co# o culto do +a"oclo% u#a das
pri#eiras &ers?es do sincretis#o=% surgiu a rai&a e a necessidade de ser li&re* Aparecera# os eitios
<e"(s=% os 'uilo#"os*
Os tre1entos anos da $ist(ria da escra&id,o do negro no )rasil% atesta# aci#a de tudo% a resist6ncia% a
organi1a,o dos negros* A cultura aricana so"re&i&eu para o negro atra&7s de sua crena% de sua religi,o*
O 'ue se acredita% se deseCa% 7 #ais orte do 'ue o 'ue se &i&e% se#pre 'ue $ u#a situa,o li#ite* A
religi,o% sua organi1a,o e# terreiros <roas=% oi co#o #uito C se escre&eu% a resist6ncia negra* 2esistiu!
se por $a&er organi1a,o* A organi1a,o consigo #es#o* +ada negro tin$a% ou sa"ia 'ue seu a&/ te&e%
u# arol% u# guia% u# ori. protetor*
>o #eio dos o"Cetos traicados <os escra&os= $a&ia# C(ias rarasF )a"alori.s e 0Ralori.s* Estes
sacerdotes% inteiros nas suas crenas% criara# a Irica no )rasil* Esta #gica% esta organi1a,o
reestruturante s( 7 poss;&el de ser entendida se pensar#os no 'ue 7 a inicia,o % todo processo 'ue
i#plica e esta"elece* A cana de acar do Den$or de Engen$o era plantada por 0a/s rec7# sa;dos das
ca#arin$as% dos ronc(s*
A ora se espal$ou% o a.7 cresceu e apareceu na sociedade so" a or#a dos terreiros de cando#"l7
<religi,o de negros Roru" co#o 7 deinido no Eicionrio de Aur7lio )uar'ue=* Era coisa de negros%
portanto escusa% ignorante% despre1;&el e rapida#ente tradu1ida co#o coisa rui#% coisa do dia"o% "e# e
#al% certo e errado% "ranco e preto* Antagonis#os opressores% se# possi"ilidades alternati&as* O negro
resol&eu tentar agir co#o se ora "ranco% para ser aceito* Ele di1iaF

! Meu Den$or% a gente t tocando para Den$or do )o#i#% seu Danto% n$/S >,o 7 para O.al% 'uer di1er%
O.al 7 o Bai >osso% 7 o #es#o 'ue Den$or do )o#i#* Dincretis#o* 5or#a de resist6ncia 'ue criou
grande onus% se&eras cicatri1es desiguradoras* O processo social% a dinK#ica 7 i#plac&el* A i#o"ilidade
n,o se #ant7#* O il$o do aricano C di1ia 'ue n,o conia&a e# negro "rasileiro <o sTgTdT% por e.e#plo% u#
encanta#ento de in&isi"ilidade e cria,o de ele#ental% n,o oi ensinado=* Muito se perdeu% a terra aricana
redu1iu!se a pe'uenos torr?es% o cando#"l7 era eica1G o Den$or procura&a a negra &el$a para a1er u#
eitio% para 'ue l$e desse u# "an$o de ol$a% l$e desse u# patu*
"roli(era)o de $erreiro&. *a&&i(ica)o+ $ri&mo+ (olclore.
Mas os grandes iniciados% iguais A'ueles criadores da terra aricana no )rasil% ainda e.iste#* Od7 UaRode
! M,e Dtella de O.ossi % e# 19V3% di1iaF @0ans, n,o 7 Danta )r"ara@% e e.plica&a* Mostrou 'ue cando#"l7
n,o era u#a seita% era u#a religi,o independente do catolicis#o* A terra tre#euG algu#as pessoas
ala&a#F @! se#pre o#os A #issa% se#pre a lti#a "en,o% depois da inicia,o% era na 0greCa% a1e#os
#issa de corpo presente 'uando algu7# #orre% n,o pode #udar isso@* Era a tradi,o alienada &ersus a
re&olu,o coerente% era a 'ue"ra do lti#o gril$,o* A represa oi 'ue"rada e as guas ertili1ara# os
ca#pos 'uase est7reis da so"re&i&6ncia* O negro 7 li&re* Leio da Irica% te# u#a $ist(ria% te# u#a
religi,o igual A 'ual'uer outra e ainda% n,o 7 politeista% 7 #onoteistaF aci#a de todos os Ori.s est
Oloru#* >ina 2odrigues conta 'ue u#a &e1 perguntou a u# )a"alori. por'ue ele n,o rece"ia Oloru#% C
'ue este e.istia* Ou&indo a seguinte respostaF @! Meu Eoutor% se eu rece"esse% eu e.plodia@*
Agora u# no&o li#ite% u#a no&a conigura,o se instala* >este i# de s7culo co# a corros,o das
institui?es religiosas tradicionais% co# o surgi#ento de no&as religi?es% co# as doutrinas esot7ricas
alternati&as% o cando#"l7% agora considerado religi,o% 7 &isto ta#"7# co#o u#a ag6ncia eicienteF resol&e
pro"le#as% cura doenas% acal#a as ca"eas* Os "rancos 'uere# ser negros% C n,o se ou&e @o negro de
al#a "ranca@% agora o pri&il7gio 7 ser u# "ranco de al#a negra% ter ancestralidade% @ter enredo% $ist(ria
co# o Danto@* Mais do 'ue nunca as 0Ralori.s e )a"alori.s se 'uestiona#* As ar#adil$as% os @caa!
ugiti&os@ est,o instalados* D,o os congressos% a HL ! 7 a #;dia ! os li&ros% a WOe"W% e# certo sentido* Hudo
isto 7 transor#ado% por n(s% e# pinas para separar o Coio do trigo% porisso esta#os a'ui* Ei1endo o 'ue
3
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
so#os% da#os condi,o para 'ue se perce"a o 'ue est posto e se entenda o suposto% o oposto e o
aposto* Eierencia,o 7 con$eci#ento% cando#"l7 7 religi,o% n,o 7 seita*
As 0Ralori.s organi1a# as ca"eas* O processo de organi1a,o do ori 7 aOo <segredo=* O cando#"l7 7
u#a religi,o 'ue tra"al$a co# o segredo% o lado #udo do ser% o 'ue a Oloru# pertence* O cando#"l7
organi1a o rag#entado% a"rindo canais de e.press,o para o ser $u#ano*
MoCe% 'uando se ala e# @cando#"l7@% o 'ue se te# e# #ente 7 u# tipo espec;ico de religi,o or#ada na
)a$ia% deno#inado cando#"l7 @'ueto@ ou @Uetu@% 'ue atual#ente pode ser encontrado e# pratica#ente
todo o Ba;s* Mas o ter#o cando#"l7 designa #uitas &ariedades religiosas% co#o &ere#os adiante*
O Candombl, Sa& -a'e& E .arian$e&
>AXYO UEHZ
>AXYO A>GO[A
>AXYO 9E9\
M0DH]20+O
O cando#"l7 e de#ais religi?es aro!"rasileiras tradicionais or#ara#!se e# dierentes reas do )rasil
co# dierentes ritos e no#es locais deri&ados de tradi?es aricanas di&ersasF cando#"l7 na )a$ia% .ang/
e# Berna#"uco e Alagoas% ta#"or de #ina no Maran$,o e Bar% "atu'ue no 2io Grande do Dul e
#acu#"a no 2io de 9aneiro*
A organi1a,o das religi?es negras no )rasil deu!se "astante recente#ente% no curso do s7culo J0J* :#a
&e1 'ue as lti#as le&as de aricanos tra1idos para o >o&o Mundo durante o per;odo inal da escra&id,o
<lti#as d7cadas do s7culo J0J= ora# i.adas so"retudo nas cidades e e# ocupa?es ur"anas% os
aricanos desse per;odo pudera# &i&er no )rasil e# #aior contato uns co# os outros% ;sico e social#ente%
co# #aior #o"ilidade e% de certo #odo% li"erdade de #o&i#entos% nu# processo de intera,o 'ue n,o
con$ecera# antes* Este ato propiciou condi?es sociais a&or&eis para a so"re&i&6ncia de algu#as
religi?es aricanas% co# a or#a,o de grupos de culto organi1ados*
At7 o inal do s7culo passado% tais religi?es esta&a# consolidadas% #as continua&a# a ser religi?es 7tnicas
dos grupos negros descendentes dos escra&os* >o in;cio deste s7culo% no 2io de Caneiro% o contato do
cando#"l7 co# o espiritis#o 8ardecista tra1ido da 5rana no inal do s7culo propiciou o surgi#ento de
u#a outra religi,o aro!"rasileiraF a u#"anda% 'ue te# sido reiterada#ente identiicada co#o sendo a
religi,o "rasileira por e.cel6ncia% pois% nascida no )rasil% ela resulta do encontro de tradi?es aricanas%
esp;ritas e cat(licas*
Eesde o in;cio as religi?es aro!"rasileiras or#ara#!se e# sincretis#o co# o catolicis#o% e e# grau
#enor co# religi?es ind;genas* O culto cat(lico aos santos% nu#a di#ens,o popular polite;sta% aCustou!se
co#o u#a lu&a ao culto dos pante?es aricanos* A partir de 1930% a u#"anda espraiou!se por todas a
regi?es do Ba;s% se# li#ites de classe% raa% cor% de #odo 'ue todo o Ba;s passou a con$ecer% pelo #enos
de no#e% di&indades co#o 0e#anC% Ogu#% O.al etc*
O cando#"l7% 'ue at7 20 ou 30 anos atrs era religi,o coninada so"retudo na )a$ia e Berna#"uco e
outros locais e# 'ue se or#ara% caracteri1ando!se ainda u#a religi,o e.clusi&a dos grupos negros
descendentes de escra&os% co#eou a #udar nos anos ^0 e a partir de ent,o a se espal$ar por todos os
lugares% co#o acontecera antes co# a u#"anda% oerecendo!se ent,o co#o religi,o ta#"7# &oltada para
seg#entos da popula,o de orige# n,o!aricana* Assi# o cando#"l7 dei.ou de ser u#a religi,o e.clusi&a
do seg#ento negro% passando a ser u#a religi,o para todos* >este per;odo a u#"anda C co#eara a se
propagar ta#"7# para ora do )rasil*
Eurante os anos 19^0% co# a larga #igra,o do >ordeste e# "usca das grandes cidades industriali1adas
no Dudeste% o cando#"l7 co#eou a penetrar o "e# esta"elecido territ(rio da u#"anda% e &el$os
u#"andistas co#eara# e se iniciar no cando#"l7% #uitos deles a"andonando os ritos da u#"anda para
se esta"elecer co#o pais e #,es!de!santo das #odalidades #ais tradicionais de culto aos ori.s* >este
#o&i#ento% a u#"anda 7 re#etida de no&o ao cando#"l7% sua &el$a e @&erdadeira@ rai1 original%
considerada pelos no&os seguidores co#o sendo #ais #isteriosa% #ais orte% #ais poderosa 'ue sua
#oderna e e#"ran'uecida descendente% a u#"anda*
4
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
>esse per;odo da $ist(ria "rasileira% as &el$as tradi?es at7 ent,o preser&adas na )a$ia e outros pontos
do Ba;s encontrara# e.celentes condi?es econ/#icas para se reprodu1ire# e se #ultiplicare# #ais ao
sulG o alto custo dos ritos dei.ou de ser u# constrangi#ento 'ue as pudesse conter* E #ais% nesse
per;odo% i#portantes #o&i#entos de classe #7dia "usca&a# por a'uilo 'ue poderia ser to#ado co#o as
ra;1es originais da cultura "rasileira* 0ntelectuais% poetas% estudantes% escritores e artistas participara#
desta e#preitada% 'ue tantas &e1es oi "ater A porta das &el$as casas de cando#"l7 da )a$ia* 0r a
Dal&ador para se ter o destino lido nos "1ios pelas #,es!de!santo tornou!se u# #ust para #uitos% u#a
necessidade 'ue preenc$ia o &a1io a"erto por u# estilo de &ida #oderno e seculari1ado t,o enatica#ente
constitu;do co# as #udanas sociais 'ue de#arca&a# o Ceito de &i&er nas cidades industriali1adas do
Dudeste% estilo de &ida C% 'ue# sa"e_% ei&ado de tantas desilus?es*
O cando#"l7 encontrou condi?es sociais% econ/#icas e culturais #uito a&or&eis para o seu
renasci#ento nu# no&o territ(rio% e# 'ue a presena de institui?es de orige# negra at7 ent,o pouco
conta&a#* >os no&os terreiros de ori.s 'ue ora# se criando ent,o% entretanto% podia# ser encontrados
po"res de todas as origens 7tnicas e raciais* Eles se interessara# pelo cando#"l7* E os terreiros
crescera# As centenas*
O ter#o cando#"l7 designe &rios ritos co# dierentes 6nases culturais% aos 'uais os seguidores d,o o
no#e de @na?es@ <[i#a% 19V4=* )asica#ente% as culturas aricanas 'ue ora# as principais ontes culturais
para as atuais @na?es@ de cando#"l7 &iera# da rea cultural "anto <onde $oCe est,o os pa;ses da Angola%
+ongo% Ga",o% `aire e Moa#"i'ue= e da regi,o sudanesa do Golo da Guin7% 'ue contri"uiu co# os
ioru"s e os eO6!ons% circunscritos principal#ente aos atuais territ(rio da >ig7ria e )enin* Mas estas
origens na &erdade se interpenetra# tanto no )rasil co#o na orige# aricana*
>a c$a#ada @na,o@ 'ueto% na )a$ia% predo#ina# os ori.s e ritos de inicia,o de orige# ioru"* auando
se ala e# cando#"l7% geral#ente a reer6ncia 7 o cando#"l7 'ueto e seus antigos terreiros s,o os #ais
con$ecidosF a +asa )ranca do Engen$o Lel$o e duas casas deri&adas da +asa )ranca% o A.7 Op/ AonC
e o GantoisG al7# do cando#"l7 do Ala8eto* O cando#"l7 'ueto te# tido grande inlu6ncia so"re outras
@na?es@% 'ue t6# incorporado #uitas de suas prtica rituais* Dua l;ngua ritual deri&a do ioru"% #as o
signiicado das pala&ras e a sinta.e e# grande parte se perdera# atra&7s do te#po* Al7# do 'ueto% as
seguintes @na?es@ ta#"7# s,o do tronco ioru" <ou nag/% co#o os po&os ioru"anos s,o ta#"7#
deno#inados=F e, e iCe. na )a$ia% nag/ ou e"a e# Berna#"uco% oi(!iCe. ou "atu'ue de na,o no 2io
Grande do Dul% #ina!nag/ no Maran$,o% e a 'uase e.tinta @na,o@ .a#" de Alagoas e Berna#"uco*
Mais recente#ente% 'uando o cando#"l7 <de orige# "aiana% na,o 'ueto= C se encontra&a espal$ado por
todos os grandes centros ur"anos% tendo C% inclusi&e% iniciado sua propaga,o por pa;ses do +one Dul e
ta#"7# da Europa% iniciou!se u# #o&i#ento de recupera,o de ra;1es aricanas con$ecido co#o
@aricani1a,o@% 'ue reCeita o sincretis#o cat(lico% procura reaprender o ioru" co#o l;ngua original e tenta
reintrodu1ir ritos 'ue se perdera# ao longo do te#po e redesco"rir os #itos es'uecidos dos ori.s*
A @na,o@ angola% de orige# "anto% adotou o pante,o dos ori.s ioru"s <e#"ora os c$a#e pelos no#es
de seus es'uecidos in'uices% di&indades "antos% assi# co#o incorporou #uitas das prticas iniciticas da
na,o 'ueto* Dua linguage# ritual% ta#"7# intradu1;&el% originou!se predo#inante#ente das l;nguas
'ui#"undo e 'uicongo* >esta @na,o@% te# unda#ental i#portKncia o culto dos ca"oclos% 'ue s,o
esp;ritos de ;ndios% considerados pelos antigos aricanos co#o sendo os &erdadeiros ancestrais "rasileiros%
portanto os 'ue s,o dignos de culto no no&o territ(rio a 'ue ora# coninados pela escra&id,o* O
cando#"l7 de ca"oclo 7 u#a #odalidade da na,o angola% centrado no culto e.clusi&o dos antepassados
ind;genas* 5ora# pro&a&el#ente o cando#"l7 angola e o de ca"oclo 'ue dera# orige# A u#"anda* M
outras na?es #enores de orige# "anto% co#o a congo e a ca#"inda% $oCe 'uase inteira#ente a"sor&idas
pela na,o angola*
A na,o CeCe!#a$in% do estado da )a$ia% e a CeCe!#ina% do Maran$,o% deri&ara# suas tradi?es
e l;ngua ritual do eO6!on% ou CeCes% co#o C era# c$a#ados pelos nag/s% e suas di&indades
centrais s,o os &oduns*A& $radi'e& ri$ai& #e#e& As tradi?es rituais CeCes ora# #uito
i#portantes na or#a,o dos cando#"l7s co# predo#inKncia ioru"*
ORIGEM DA PALAVRA JEJ
ORIGEM DA PALAVRA DAOM
DIALETOS FALADOS
OS PRIMEIROS NO BRASIL
5
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
VODUNS
FUNDADORES
OGANS
MINA JEJ
CURIOSIDADES
A pala&ra 9E9E &e# do Roru" adjeje 'ue signiica estrangeiro% orasteiro* Bortanto% n,o e.iste e nunca
e.istiu nen$u#a na,o 9eCe% e# ter#os pol;ticos* O 'ue 7 c$a#ado de na,o 9eCe 7 o cando#"l7 or#ado
pelos po&os ons &indo da regi,o de Ea$o#7 e pelos po&os #a$ins* 9eCe era o no#e dado de or#a
perCurati&a pelos Roru"s para as pessoas 'ue $a"ita&a# o leste% por'ue os #a$ins era# u#a tri"o do
lado leste e Dalu& ou Da&alu era# po&os do lado sul* O ter#o Dalu& ou Da&alu% na &erdade% &e# de
@Da&6@ 'ue era o lugar onde se cultua&a >an,* >an,% u#a das origens das 'uais seria )ari"a% u#a antiga
dinastia originria de u# il$o de Odudu% 'ue 7 o undador de Da&6 <tendo neste caso a &er co# os po&os
ons=* O A"o#ei ica&a no oeste% en'uanto A.antis era a tri"o do norte* Hodas essas tri"os era# de po&os
9eCe*
A pala&ra DAHOM% te# dois signiicadosF :# est relacionado co# u# certo 2ei 2a#il7 'ue se
transor#a&a e# serpente e #orreu na terra de Dan* Ea; icou "Dan Im" ou "Dahom"% ou seCa% a'uele
'ue #orreu na Herra da Derpente* Degundo as pes'uisas% o trono desse rei era sustentado por serpentes
de co"re cuCas ca"eas or#a&a# os p7s 'ue ia# at7 a terra* Esse seria u# dos signiicados encontradosF
Dan b cserpente sagradad e Hom b ca terra de Eand% ou seCa% Dahom b ca terra da serpente sagradad*
Acredita!se ainda 'ue o culto A Ean 7 oriundo do antigo Egito* Ali co#eou o &erdadeiro culto A serpente%
onde os 5ara(s usa&a# seus an7is e coroas co# iguras de co"ra* Encontra#os ta#"7# +le(patra co# a
igura da co"ra coneccionada e# platina% prata% ouro e #uitos outros adornos e#ininos* Ent,o% posso
di1er 'ue este culto &eio descendo do Egito at7 Ea$o#7*
Os po&os 9eCes se enu#era&a# e# #uitas tri"os e idio#as% co#oF A.antis% Gans% Agonis% Bop(s% +rus%
etc* Bortanto% ter;a#os de1enas de idio#as para u#a tri"o s(% ou seCa% todas era# 9eCe% o 'ue oge
e&idente#ente As leis da ling-;stica ! #uitas tri"os alando di&ersos idio#as% dialetos e cultuando os
#es#os Loduns* As dierenas &in$a#% por e.e#plo% dos Minas ! Gans ou Agonis% Bop(s 'ue ala&a# a
l;ngua das Ho"osses% 'ue a #eu &er% e.iste u#a grande conus,o co# essa l;ngua*
Os pri#eiros negros 9eCe c$egados ao )rasil entrara# por D,o [u;s do Maran$,o e de D,o [u;s descera#
para Dal&ador% )a$ia e de l para +ac$oeira de D,o 57li.* Ha#"7# ali% $ u#a grande concentra,o de
po&os 9eCe* Al7# de D,o [u;s <Maran$,o=% Dal&ador e +ac$oeira de D,o 57li. <)a$ia=% o A#a1onas e "e#
#ais tarde o 2io de 9aneiro% ora# lugares aonde encontra#!se e&id6ncias desta cultura*
Muitos Loduns 9eCe s,o originrios de ACud* Bor7#% o culto desses &oduns s( crescera# no antigo
Ea$o#7* Muitos desses Loduns n,o se undira# co# os ori.s nagos e desaparecera# total#ente* O
culto da serpente E,ng!"i 7 u# e.e#plo% pois ele nasceu e# ACud% oi para o Ea$o#7% atra&essou o
AtlKntico e oi at7 as Antil$as*
auanto a classiica,o dos Loduns 9eCe% por e.e#plo% no 9eCe Ma$in te#!se a classiica,o do po&o da
terra% ou os &oduns +a&iunos% 'ue seria# os &oduns A1anssu% >an, e )ec7#* He#os% ta#"7#% o &odun
c$a#ado AR1ain 'ue &e# da nata da terra* Este 7 u# &odun 'ue nasce e# ci#a da terra* e o &odun
protetor da Azan% onde Azan 'uer di1er @esteira@% e# 9eCe* Ac$a#os e# outro dialeto 9eCe% o dialeto Gans!
+rus% ta#"7# o ter#o `enin ou A1eni ou `ani e ainda o `o8l7* Ainda so"re os &oduns da terra
encontra#os [o8o* Ele apesar de estar ligado ta#"7# aos astros e a a#;lia de Me&iosso% ta#"7# est na
a#;lia +a&iuno% por'ue [o8o 7 r&ore sagradaG 7 a ga#eleira "ranca% 'ue 7 u#a r&ore #uito i#portante
na na,o 9eCe* Deus il$os s,o c$a#ados de [o8oses* Ague% A1a8 7 ta#"7# u# &odun +a&iuno* A
a#;lia Me&iosso 7 enca"eada por )adf% Acoru#"7% ta#"7# il$o de Dog"/% c$a#ado de 2un$(* MaOu!
[iss seria o ori. O.al dos Roru"s* Dog"/ ta#"7# te# particularidade co# o Ori. e# goru"% Jang/%
e ainda co# o il$o #ais &el$o do Eeus do tro&,o 'ue seria A&ere8ete% 'ue 7 il$o de Ague e ir#,o de
Anaite* Anaite seria u#a outra a#;lia 'ue &iria da a#;lia de A1iri% pois s,o as A1iris ou Ho"osses 'ue
&iria# a ser as ga"s dos goru"s% ac$a#os assi# A1irito"osse* Estou alando do 9eCe de u# #odo geral%
n,o especiica#ente do Ma$in% #as das a#;lias 'ue englo"a# o Ma$in e ta#"7# outras a#;lias 9eCe*
+o#o relatei% 9eCe era u# apelido dado pelos Roru"s* >a &erdade% esta a#;lia% ou seCa% n(s 'ue
pertence#os a esta na,o de&er;a#os ser classiicados de po&o EOe% 'ue seria o #ais certo* EOe!5on
seria a nossa &erdadeira deno#ina,o* >(s ser;a#os po&os EOe ou po&os 5ons* Ent,o% se /sse#os
6
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
pensar e# algu#a possi"ilidade de #udana% n(s ir;a#os nos c$a#ar% ao in&7s de na,o 9eCe% de na,o
EOe!5on* Do#ente assi# estar;a#os a1endo Cus ao 'ue 7 encontrado e# solo aricano* 9eCe 7 ent,o u#
apelido% #as assi# ica#os para todas as nossas gera?es classiicados co#o po&o 9eCe% e# respeito aos
nossos antepassados*
+ontinuando co# algu#as no#enclaturas da pala&ra EOe!5on% por e.e#plo% a casa de cando#"l7 da
na,o 9eCe c$a#a!se Kwe b @casa@* A casa #atricial e# +ac$oeira de D,o 57li. c$a#a!se UOe +eCa
:nd7* Hoda casa 9eCe te# 'ue ser situada aastada das ruas% dentro de lorestas% onde e.ista espao co#
r&ores sagradas e rios* Eepende das #atas% das cac$oeiras e depende de ani#ais% por'ue o 9eCe
ta#"7# te# a &er co# os ani#ais* E.iste# at7 cultos co# os ani#ais tais co#o% o leopardo% crocodilo%
pantera% ga&i,o e eleante 'ue s,o identiicados co# os &oduns* Ent,o% este espao sagrado% este grande
s;tio% esta grande a1enda onde ica o Kwe c$a#a!se Runpame% 'ue 'uer di1er @a1enda@ na l;ngua EOe!
5on* Dendo assi#% a casa c$a#a!se Kwe e o local onde ica situado o cando#"l7% Runpame* >o
Maran$,o predo#ina o culto As di&indades co#o A1oanador e Ho"osses e &rios Loduns onde a
@sacerdotisa@ 7 c$a#ada Noche e o cargo #asculino% Toivoduno*
Loltando a alar so"re @UOe +eCa :nd7@% esta casa co#o 7 c$a#ada e# +ac$oeira de D,o 57li. de @2oa
de )ai.o@ oi undada por escra&os co#o Manoel Lentura% Hi.ere#% `7 do )rec$( e [udo&ina Bessoa*
[udo&ina Bessoa era esposa de Manoel Lentura% 'ue no caso aricano 7 o dono da terra* Eles era# donos
do s;tio e ora# os undadores da UOe +eCa :nd7* Essa Kwe ainda seria c$a#ada de Bo1erren% 'ue &e#
de Kip% @pantera@*
Earei u# pe'ueno relat(rio dos criadores do Bo1erren Hi.arene 'ue seria o pri#eiro BeCigan da roaG e
[udo&ina% pessoa 'ue seria a pri#eira Gaiac*
A roa de ci#a 'ue ta#"7# 7 e# +ac$oeira 7 oriunda do 9eCe Ea$o#7% ou seCa% u#a outra or#a de 9eCe*
Estou alando do Ma$in% 'ue era co#andada por Din$ 2o#ana 'ue &in$a a ser @0r#, de santo@ de
[udo&ina Bessoa <esta lti#a #ais tarde assu#iria o cargo de Gaiac na UOe de )oa Lentura=* Mas% pela
orde# te#os Manoel Lentura% 'ue seria o undador% depois &iria Din$ Bararase% Din$ )alle e atual#ente
Ga#o [o8o!se* O UOe +eCa :nd7 encontra!se e# contro&7rsia% ou seCa% Ga#o [o8o!se 7 escol$ida por
Din$ Bararase para ser a &erdadeira $erdeira do trono e Gaiac Agu7!se% 'ue seria Elisa Gonal&es de
Dou1a% &e# a ser a dona da terra atual#ente* Ela pertence a a#;lia Gonal&es% os donos da terra* Assi#%
te#os os undadores da UOe +eCa :nd7*
A'ui% no 2io de 9aneiro% saindo de +ac$oeira de D,o 57li.% Hat 5o#utin$o deu o"riga,o co# Maria
Angorense% con$ecida co#o Uisin"i Uisin"i*
:#a das curiosidades encontradas durante #in$a pes'uisa so"re 9eCe 7 o 'ue c$a#a#os de Dek% 'ue
na &erdade &e# do ter#o ideca!% do ter#o on iideca!% 'ue 'uer di1er @trans#iss,o de segredo@* Esse ritual
7 eito 'uando u#a Gaiac passa os segredos da na,o 9eCe para utura Gaiac pois% na na,o 9eCe n,o
se te# not;cias% 'ue possa ter $a&ido @Bai de santo@* O cargo de sacerdotisa ou @M,e de santo@ era
e.clusi&a#ente das #ul$eres*
D( as #ul$eres poderia# ser Gaiacs*
Os cargos de Ogan na na,o 9eCe s,o assi# classiicadosF "eji#an 'ue 7 o pri#eiro Ogan da casa 9eCe* A
pala&ra "eji#an 'uer di1er cDen$or 'ue 1ela pelo altar sagradod% por'ue "eji b @altar sagrado@ e $an b
@sen$or@* O segundo 7 o Run% 'ue 7 o tocador do ata"a'ue 2un% por'ue na &erdade os ata"a'ues 2un%
2unpi e [7 s,o 9eCe* >o Uetu% os ata"a'ues s,o c$a#ados de 0l* M ta#"7# outros Ogans co#o Gaip7%
2uns(% Gait(% ArroO% Arrontod7% etc*
Bode#os &er 'ue a na,o 9eCe 7 #uito particular e# suas propriedades* e u#a na,o 'ue &i&e de or#a
independente e# seus cultos e tradi?es de ra;1es proundas e# solo aricano e tra1ida de or#a iel pelos
negros ao )rasil*
E# 1Q9^% oi undado no Maran$,o o culto Mina 9eCe pelos negros ons &indos de A"o#eR% a ent,o capital
de Ea$o#7% co#o relatei anterior#ente% atual 2ep"lica Bopular de )enin*
A a#;lia real 5on trou.e consigo o culto de suas di&indades ancestrais% c$a#ados &odun' e%
principal#ente% o culto A Ean ou o culto da Derpente Dagrada*
7
Espao Osis Grupo de Estudos Medinicos 2005 Apostila 21 21 aula 29/ago/05
:#a grande Noche ou Dacerdotisa% posterior#ente% oi M,e Andresa% lti#a princesa de lin$age# direta
5on 'ue nasceu e# 1V50 e #orreu e# 1954% co# 104 anos de &ida*
A'ui% alguns no#es dos Eeuses LodunsF
(A)zan ! Lodun da nata da terra
(*o#+, ! Lodun do tro&,o da a#;lia de Me&iosso
(A#u- ! Lodun da ol$age#
(.oko ! Lodun do te#po
hA pri#eira +asa 9eCe no 2io de 9aneiro oi% e# 1V4V% de E*2o1ena% cuCa il$a de santo oi
E*Adelaide Dantos
h/kede ter#o 9eCe
hDone cargo e#inino na casa 9eCe% si#ilar A galori.
hDo% cargo ilustre do il$o de Dog"/
Os &odun!ses da a#;lia de Ean s,o c$a#ados de Megit(% en'uanto 'ue da a#;lia de Ua&iuno% do se.o
#asculino% s,o c$a#ados de Eot7G e do se.o e#inino% de Eon7*
Os cu#pri#entos ou pedidos de "en,os entre os iniciados da a#;lia de Ean seria cMe#i% 0eno1_d
2espostaF c0eno1dG e aos iniciados da a#;lia Ua&iuno% ou seCa% Eot7 e Eon7 seria cDo% Ao_d 2espostaF
@A%in@*
O ter#o usado @Oko2o3@% cuCa resposta 7 @O2o!un Ko2o3@ &e# da us,o das >a?es de 9eCe e de Uetu*
<He.to de 2eginaldo Brandi <inF Merdeiras do A.7* Dao Baulo% Mucitec% 199^=% adaptado para este site pelo
autorF $ttpF//acaia"a*&ila"ol*uol*co#*"r/$istoria*$t#l/
8

You might also like