Vizantoloski Zbornik 2007 Vol. 44

UDK: 012 + 72/75:929
GORDANA RADOJÎ]-KOSTI]
BOJAN MIQKOVI]
BIBLIOGRAFIJA
AKADEMIKA GOJKA SUBOTI]A
Skra}enice
Bsl Byzantinoslavica, Prague
BZ Byzantinische Zeitschrift, Munchen
CA Cahiers Archeologiques, Paris
CIEB Congres international detudes Byzantines
CIESEE Congres international des etudes du Sud-Est europeen
EJ Enciklopedija Jugoslavije
ELU Enciklopedija likovnih umetnosti
Glas SANU Glas Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd
Glasnik DKS Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije, Beograd
Godi{wak SANU Godi{wak Srpske akademije nauka i umetnosti,
Beograd
LEJ Likovna enciklopedija Jugoslavije
LZ Leskova~ki zbornik, Leskovac
Pov. Poveqa, Kraqevo
REB Revue des Etudes Byzantines, Paris
Saop{tewa Saop{tewa Republi~kog zavoda za za{titu spomenika
kulture, Beograd
Umetn. Umetnost, Beograd
ZLU Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, Novi Sad
Zograf Zograf, Beograd
ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, Beograd
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2007.
Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XIV, 2007.
1958
1. Kraqica Jelena Anùjska ktitor crkvenih spomenika u Primorju (La
reine Helene dAnjou fondatrice des monuments dans les regions littorales
de la Serbie medievale), Istoriski glasnik 12 (Beograd 1958) 131148.
BZ 52/2 (1959) 478.
1959
2. (koautor \. Stri~evi}) Iskopavawe Zaweva~ke crkve (Fouilles de lEglise
de Zanjevac), Starinar 910 (Beograd 1959) 307315.
BZ 53/1 (1960) 252.
3. Arhan|eo na Prevlaci (132), Astrapa (167), Bjelajev (Beljaev), Nikolaj Mihaj-
lovi~ (399400), Bogorodica Rata~ka (419), Brehier, Louis (492493), ELU,
1, A]us, Zagreb 1959.
1960
4. @i~a, Beograd 1960, 15 str.
5. P. Mijovi}, Bokokotorska ikonopisna {kola XVII do XIX vijeka, Tito-
grad 1960, Borba 288 (4. decembar 1960) 10 (prikaz).
1962
6. Diehl, Charles (43), Eutihije (Evtihios, Jevtihije) (237), Golubac, srednjove-
kovni grad (401), Gotika, Crna Gora Arhitektura, Skulptura (sa V.
Kora}em) (425426), Grad, Srbija (437), Grad, Crna Gora (441), Gradac,
manastir u staroj Ra{koj (Gradac Ibarski) (442), ELU, 2, DIni, Zagreb 1962.
7. Lipovac, EJ, 5, JugosMak, Zagreb 1962, 535.
1963
8. Arhitektura i skulptura sredweg veka u Primorju, Beograd 1963, 115 str.
BZ 56/2 (1963) 448.
9. Sredwovekovno Mile{evo, Borba 266 (26. septembar 1963) 12.
10. Goluba~ka tvr|ava, Borba 276 (6. oktobar 1963) 15.
1964
11. Crkva svetog Dimitrija u Pe}koj patrijar{iji, Beograd 1964, 37 str.
F. W. Deichmann, BZ 59/1 (1966) 240.
14 Gordana Radoj~i}-Kosti}, Bojan Miqkovi}
12. Pe}inska crkva arhan|ela Mihaila kod Struge (Leglise rupestre de lar-
change Michel pres de Struga), Zbornik Filozofskog fakulteta 8/1 (Beo-
grad 1964) 299331.
I. Nikolajevi}, BZ 58/2 (1965) 483.
13. Mihailo (Mihail) (462), Nikola, protomajstor prizrenske katedralne crkve, Ni-
kola, graditelj s po~. XIV v. (550), Novi Pazar (565), Orahovica, manastir
(596), ELU, 3, InjPortl, Zagreb 1964.
1965
14. Domentijanovo delo i srpski ìvopis XIII veka (354358); Teodosijeva
ìtija i srpski ìvopis Milutinovog doba (367373), Stara srpska
kwièvnost, I, Beograd 1965.
15. Vrednosti i ocene. Povodom sedamstogodi{njice sopo}anskog slikarstva,
Umetn. 1 (1965) 7376.
16. Mile{evac (Hisardìk) (110), Millet, Gabriel (114115), Morovi}, crkva sv.
Marije (163), Neupara (Naupara) (282), EJ, 6, MakljPut, Zagreb 1965.
17. Dubrova~ka slikarska {kola, Umetn. 1 (1965) 116117 (prikaz kwige Voji-
slava J. \uri}a).
1966
18. Po~eci mona{kog ìvota i crkva manastira Sretewa u Meteorima
(Les debuts de vie monastique aux Meteores et leglise du monastere dHypa-
pante), ZLU 2 (1966) 125181.
19. Sava Hilandarac (167), Savin, Teodor (174), @i~a (656657), ELU, 4, Portr@
i Dodatak, Zagreb 1966.
20. Stara jevrejska umetnost u Palestini, Umetn. 5 (1966) 139140 (prikaz kwige
V. Nedoma~ki).
1967
21. Aperus sur certains traits stylistiques de loeuvre de Domentijan et de la pein-
ture monumentale du XIII
e
siecle, Lart byzantin du XIII
e
siecle, Beograd
1967, 125130.
1968
22. @i~a, Beograd 1968
2
, 30 str.
23. Studenica, Umetn. 16 (1968) 105106 (prikaz).
Bibliografija akademika Gojka Suboti}a 15
1969
24. Dva spomenika ohridskog zidnog slikarstva XV veka. Ktitori i vreme
nastanka (Deux monuments de la peinture murale du XV
e
siecle a Ohrid. Les
ktitors et la datation), Zbornik Svetozara Radoj~i}a, Beograd 1969,
315333.
I. Nikolajevi}, BZ 62/2 (1969) 454.
25. Freske (5764); Srednjovekovne ikone (93100); Arhitektura na Primorju
(7784), Jugoslovenski mozaik, Beograd 1969.
26. Umetnost Tesalije u vreme srpske vlasti, Bagdala 118 (Kru{evac 1969)
2527.
27. Vreme nastanka crkve sv. Nikole Bolni~kog u Ohridu, Zograf 3 (1969)
1617.
I. Nikolajevi}, BZ 63/1 (1970) 208.
1971
28. Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu (Leglise des Saints Constantin et
Helene a Ohrid), Beograd 1971, 144 str.
F. Bari{i}, BZ 65/1 (1972) 227; V. J. \uri}, Zograf 6 (1975) 8081; I. Nikolaje-
vi}, BZ 70/1 (1977) 244; A. Hohlweg, BZ 71/1 (1978) 482.
1974
29. Ohridski slikar Konstantin i wegov sin Jovan (Le peintre dOchrid Con-
stantin et son fils Jean), Zograf 5 (1974) 4447.
I. Nikolajevi}, BZ 69/1 (1976) 232.
30. Les arts, Yougoslavie (Les Guides Bleues), Paris 1974, 6582.
31. La peinture murale des Balkans sous la domination turque au XV
e
siecle, III
e
CIESEE. Resumes des communications, II, Bucarest 1974, 426.
1975
32. The Church of St. Demetrius in Pe}, Beograd 1975, 48 str.
33. (koautor S. Kisas) Nadgrobni natpis sestre despota Jovana Ugqe{e na
Menikejskoj Gori (Lepitaphe de la soeur du despote Jean Uglje{a au Mont
Menecee), ZRVI 16 (1975) 161181.
F. Bari{i}, BZ 68/2 (1975) 584585.
34. Izlo`ba kopija fresaka iz manastira Poganova, Beograd 1975, 20 str.
35. Celovitost pristupa kulturnoj ba{tini, Kwièvnost 60/1 (Beograd
1975) 96101 (prikaz kwige V. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji,
Beograd 1974).
1976
36. LEglise St. Demetrios a la Patriarchie de Pe}, Beograd 1976, 48 str.
37. Un iconostase avec la croix peinte du debut du XVI
e
siecle et le probleme de
son origine, XV
e
CIEB. Resumes des communications, III, Art et archeologie,
Athenes 1976, s. p.
1977
38. Crkva svetog Dimitrija u Pe}koj patrijar{iji, Beograd 1977
2
, 37 str.
R. Stichel, BZ 75/1 (1982) 249.
39. Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1977, 32 str.
40. Keramoplasti~ni ukras, Istorija primewene umetnosti kod Srba, Beo-
grad 1977, 4352.
1978
41. Die Kirche des heiligen Demetrius im Patriarchat von Pe}, Beograd 1978, 48
str.
42. Manastir @i~a, Beograd 1978
3
, 32 str.
1979
43. Ikonografija sv. Save u vreme turske vlasti (Iconographie de saint Sava
a lepoque de la domination turque), Sava Nemawi} Sveti Sava. Istorija
i predawe, Beograd 1979, 343355.
I. Djordjevi}, Bsl 43/2 (1982) 283.
1980
44. Ohridska slikarska {kola XV veka (Lecole de peinture dOhrid au XV
e
si-
ecle), Beograd 1980, 237 str.
I. Nikolajevi}, BZ 74/2 (1981) 520; N. Car, Sveske 13 (Dru{tvo istori~ara
umetnosti SR Srbije Beograd 1982) 8586; I. Djordjevi}, Bsl 43/2 (1982)
283; Z. Ivkovi}, Saop{tewa 14 (1982) 288290; I. Nikolajevi}, BZ 76/2 (1983)
499; T. Velmans, CA 32 (1984) 181/184; S. Kissas, Cyrillomethodianum 89
(Thessalonique 1984/5) 355377; O. Feld, BZ 79/1 (1986) 213; A. Christophilo-
pulu, BZ 80/1 (1987) 264.
45. Ohridskata slikarska {kola od XV vek (Lecole de peinture dOhrid au
XV
e
siecle), Ohrid 1980, 237 str.
1981
46. (koautor Justinos Simonopetritis) Liconostase et les fresques de la fin du
XIV
e
siecle dans le monastere de la Transfiguration aux Meteores, Actes du
XV
e
CIEB, II. Art et archeologie, Communications B, Athenes 1981,
751758.
47. Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva (Contribution a la chro-
nologie de la peinture murale de De~ani), ZRVI 20 (1981) 111138.
I. Djordjevi}, Bsl 43/2 (1982) 283; I. Nikolajevi}, BZ 75/1 (1982) 248.
1982
48. (koautor C. Grozdanov) Crkva svetog \or|a u Re~ici kod Ohrida (Legli-
se de St. Georges a Re~ica pres dOhrid), Zograf 12 (1982) 6275.
O. Volk, BZ 78/1 (1985) 275.
49. Pe}ki patrijarh i ohridski arhiepiskop Nikodim (Nicodeme, patriarche
de Pe} et archeveque dOhrid), ZRVI 21 (1982) 213236.
F. Bari{i}, BZ 76/2 (1983) 474.
1983
50. Obnova manastira Svetog Pavla u XIV veku (La restauration du monastere
de SaintPaul au XIV
e
siecle), ZRVI 22 (1983) 207258.
Lj. Maksimovi}, BZ 78/1 (1985) 272.
1984
51. Manastir @i~a, BeogradKraqevo 1984, 46 str.
I. Nikolajevi}, BZ 78/2 (1985) 536.
52. Le Monastere de @i~a, BeogradKraljevo 1984, 46 str.
A. Hohlweg, BZ 79/1 (1986) 214.
53. Uputstvo za izradu antiminsa u svetogorskom rukopisu XV veka
(Instruction pour la confection des antimensia dans un manuscript athonite du
XV
e
siecle), ZRVI 23 (1984) 183216.
Lj. Maksimovi}, BZ 79/1 (1986) 107.
54. Babi}-\or|evi}, Gordana (56), Bjelajev (Beljaev), Nikolaj Mihajlovi~ (138),
Bogorodica Rata~ka (149150), Brehier, Louis (189), Diehl, Charles
(306307), Ferjan~i}, Boìdar (407), Grad, Srbija (sa M. Popovi}em)
(483484), LEJ, 1, AJ, Zagreb 1984.
55. Stelioj Papadopouloj, H calkotecnia ston ellhniko cwro 19001975
kata tij proforikej marturiej twn calkourgwn. I Sumbolh sthn eqno-
grafikh tecnologia; II Sullogh tupwn kai diakosmhtikwn qematwn twn
calkinwn skeuwn, Nauplio 1982, Glasnik Etnografskog muzeja 48 (Beo-
grad 1984) 441444 (prikaz).
1985
56. Natpisite od Sveti Naum (Die Inschriften in der Kirche Hl. Naum), Naum
Ohridski, Ohrid 1985, 99109.
57. Sveti \or|e u Bawanima. Istorija i arhitektura (SaintGeorges de
Banjani histoire et architecture), ZLU 21 (1985) 135161.
I. Nikolajevi}, BZ 81/1 (1988) 211.
58. B. @ivkovi}, @i~a. Crteì fresaka, Beograd 1985, 34, 56 (uvodni
tekst).
I. Nikolajevi}, BZ 80/2 (1987) 548.
1986
59. Mala Prosvetina enciklopedija, 1, 2, 3, Beograd 1986
4
(autor oko 30 je-
dinica iz oblasti istorije umetnosti i prosopografije)
60. B. @ivkovi}, Poganovo. Crteì fresaka, Beograd 1986, 35, 68 (uvod-
ni tekst).
I. Nikolajevi}, BZ 80/2 (1987) 547; eadem, BZ 82 (1989) 475.
1987
61. Manastir @i~a, BeogradKraqevo 1987
2
, 45 str.
62. Manastir Bogorodice Mesonisiotise (Le monastere de la Vierge Mesoni-
siotissa), ZRVI 26 (1987) 125171.
Lj. Maksimovi}, BZ 82 (1989) 439.
63. Zidno slikarstvo Svetog Jovana Prete~e u Ja{uwi (La peinture murale
de SaintJean le Precurseur a Ja{unja) (1), LZ 27 (1987) 2337.
64. Nedovoqno poznati kulturno-istorijski spomenici na Kosovu (I). Fre-
ske iz Doca, Jedinstvo (Pri{tina, 5. oktobar 1987) 8.
65. Nedovoqno poznati kulturno-istorijski spomenici na Kosovu (II). Delo
ruku jeromonaha Makarija? Jedinstvo (Pri{tina, 6. oktobar 1987) 9.
66. Orahovica, manastir sv. \or|a, LEJ, 2, KRen, Zagreb 1987, 504.
1988
67. @i~a Monastery, BelgradeKraljevo 1988, 45 str.
68. Bele{ke iz Doca, Glasnik DKS 12 (1988) 5459.
1989
69. (koautor N. Rado{evi}) Bogorodica Gavaliotisa u Vodenu (La Vierge Ga-
balliotissa a Edessa), ZRVI 2728 (1989) 217263.
70. Iz epigrafske gra|e postvizantijskog doba (Documents epigraphiques de
lepoque postbyzantine), Saop{tewa 2021 (1989) 7792.
71. Obnova zidnog slikarstva u Svetom Prohoru P~iwskom krajem XV veka
(The Restoration of Wall Painting in Saint Prohor P~injski Monastery), LZ 29
(1989) 914.
72. La peinture des SaintsPierreetPaul a Orlica et son cercle stylistique, Sixi-
eme CIESEE. Resumes des communications, Sofia 1989, 201202.
73. Konaci manastira Hilandara. Slike arhitekte Zorana B. Petrovi}a,
Beograd 1989, 512.
1990
74. Grk Onufrije po meri ilirskog stabla, Stremqewa 30/1 (Pri{tina
1990) 5676 (prikaz kwige Sh. Nimani, Onufri dhe piktore te tjere
mesjetare shquiptare, Prishtine 1987).
1991
75. Zidno slikarstvo Svetog Jovana Prete~e u Ja{uwi (La peinture murale
de SaintJean le Precurseur a Ja{unja) (2), LZ 31 (1991) 1730.
76. (koautor M. Lazovi}) Mouseion de lArcheveche dOchrid, XVIII
Me`dunarodn kongress vizantinistov. Rezme soobeni, II, Moskva
1991, 1131.
1992
77. Dwra kai dwreej tou despoth Qwma kai thj basilissaj Mariaj Palai-
ologinaj, Praktika Dieqnouj Sumposiou gia to Despotato thj Hpeirou,
Arta 1992, 6986.
T. Kolias, J. Albani, BZ 8687/2 (1993/4) 586, 597.
78. Uz novo izdawe jedne zna~ajne kwige: V. \uri}, Sopo}ani, Beograd 1991,
Saop{tewa 24 (1992) 317319.
1993
79. Ikona vasilise Jelene i osniva~i manastira Poganova (Icone de la vasi-
lissa Helene et les fondateurs du monastere de Poganovo), Saop{tewa 25
(1993) 2540.
R. Radi}, Bsl 55/1 (1994) 215.
80. Na pragu novog veka. Slikarstvo vizantijskog stila u na{oj sredini
krajem XV veka (Au seuil du nouveau siecle la peinture byzantine en Serbie
du Sud a la fin du XV
e
siecle), LZ 33 (1993) 151157.
R. Radi}, Bsl 55/1 (1994) 215.
81. Najstarije predstave svetog Georgija Kratovca (The oldest Representa-
tions of St. George of Kratovo), ZRVI 32 (1993) 167205.
R. Radi}, Bsl 55/1 (1994) 215.
82. In memoriam: Gordana Babi} (19321993). Pouzdan tuma~ ba{tine, Po-
litika 28814 (30. decembar 1993) 24.
1994
83. Umetnost od pada srpskih dràva pod tursku vlast do Velike seobe
(14591690), Istorija srpske kulture, Gorwi Milanovac 1994, 147153.
84. In memoriam: Sotiris Kisas (19481994), Politika 29048 (30. avgust
1994) 16.
85. Zajedni~ka istorija, Politika 29059 (10. septembar 1994) 18.
1995
86. Lik sv. Klimenta Ohridskog u Palaticiji (The Figure of St. Clement of
Ohrid in Palaticia), 1100 godini od hirotoniziraweto na Sveti Kliment
vo episkop i doagaweto na Sveti Naum vo Ohrid, Ohrid 1995, 223228.
87. Manastir Svetog Pavla, Kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1995,
114142.
88. (koautor D. Todorovi}) Slikar Mihailo u manastiru Svetog Prohora
P~iwskog (Painter Michael in the Monastery of St. Prohor P~injski), ZRVI
34 (1995) 117141.
Lj. Maksimovi}, BZ Suppl. Bibl III (1998) 110.
89. Gubitak velikog prijateqa. Sotiris Kisas (19481994), Glasnik DKS
19 (1995) 298.
90. Humanisti~ka misija Milorada Mihailovi}a, Pov. 25/4 (1995) 108109.
91. To Patriarceio tou Ipekiou, Serbia. Istoria enoj Eqnouj, H
Kaqhmerhnh. Epta hmerej (Atina, 22. januar 1995) 2021.
92. Pravo na viziju i ~e`wu, Politika 29236 (11. mart 1995) 16.
93. Two Painting Centres of the 14
th
Century, Achris and Kastoria: Monuments,
Workshops and Style, Byzantine Macedonia, Third International Conference
of Macedonian Studies, Melbourne 1995, 4041.
94. Krunidbeno mesto, Politika 29415 (9. septembar 1995) 16.
95. Nau~ni skup o @i~i, Pov. 25/4 (1995) 99102.
96. In memoriam: Milorad Mihailovi} (19471995). Odlazak graditeqa,
Politika 29434 (28. septembar 1995) 18.
1996
97. Umetnost od pada srpskih dràva pod tursku vlast do Velike seobe
(14591690), Istorija srpske kulture, Gorwi Milanovac 1996
2
, 147153.
98. H mnhmeiakh zwgrafikh sta orqodoxa monasthria (Monumental painting
in orthodox monasteries), Taseij tou orqodoxou monacismou 9
oj
20
oj
aiw-
nej, Atina 1996, 163169.
J. Albani, BZ 91/1 (1998) 257.
99. H tecnh twn buzantinoserbwn eugenwn sthn Ellada kata tij teleutaiej
dekaetiej tou ID aiwna, Buzantio kai Serbia kata ton ID aiwna, Atina
1996, 169179.
S. Kalopissi-Verti, BZ 91/1 (1998) 235.
100. Odlazak Vojislava J. \uri}a. Bez velikog hrasta, NIN 2368 (Beograd,
maj 1996) 42.
101. Istraìvawa u Svetoj Gori (u ~ast Vojislava J. \uri}a), Sveske Ma-
tice srpske 3233 (Novi Sad 1996) 7787.
102. Nenapisane kwige Vojislava J. \uri}a, Kwièvne novine 931932 (Beo-
grad 1996) 7.
103. Se}awe: Radomir Stani} (19321996). Kulturno nasle|e bez svoga ~uva-
ra, Politika 29820 (26. oktobar 1996) 23.
104. Radomir Stani} (19321996). In memoriam. Kulturno nasle|e bez svoga
~uvara, Saop{tewa 2728 (1995/6) 78.
105. Re~ na predstavqawu kwige Nikole Dudi}a, Stara grobqa i nadgrobni
belezi u Srbiji, Beograd 1995, Saop{tewa 2728 (1995/6) 271272.
106. Re~ na predstavqawu kwige Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a
i studije, Glasnik Srpske pravoslavne crkve 77/4 (Beograd 1996) 6668.
107. Studije o ikonopisu (posve}eno Gordani Babi}), Glas SANU 378, Odeqe-
we istorijskih nauka kw. 9 (1996) 241247.
1997
108. Terra Sacra. Larte del Cossovo, Milano 1997, 256 str.
B. Miqkovi}, Zograf 29 (2002/3) 221222.
109. Lart medievale du Kosovo, Paris 1997, 256 str.
110. (koautor I. Tot) Natpisi istorijske sadrìne na freskama XI i XII ve-
ka u zapadnim oblastima Carstva (Inscriptions with Historical Content in
11
th
and 12
th
Century Frescoes in the Western Regions of the Empire), ZRVI
36 (1997) 99118.
111. La plus ancienne peinture murale au monastere Gornjak (Najstarije zidno
slikarstvo u manastiru Gorwaku), Zograf 26 (1997) 107119.
112. Umetnost vizantijsko-srpske vlastele u Gr~koj u posledwim decenija-
ma XIV veka, Danica 4 (Beograd 1997) 354363.
113. Vojislav J. \uri} (19251996), Godi{wak SANU (za 1996) 103 (1997)
583586.
114. @ivot Hilandara (re~ na predstavqawu izdawa na japanskom jeziku mono-
grafije D. Bogdanovi}, V. J. \uri}, D. Medakovi}, Hilandar, Beograd
1995), Sakura 4 (Beograd 1997) 1113.
1998
115. The Sacred Land. Art of Kosovo, New York 1998, 256 str.
116. Spatbyzantinische Kunst. Geheiligtes Land von Kosovo, ZurichDusseldorf
1998, 256 str.
117. H allhlografia tou moldabou boeboda Stefanou tou Megalou kai tou
arciepiskopou thj Acridaj Dwroqeou. Prwtobouliejupokinhseij kai
cronoj emfanishj, Balkania kai Anatolikh Mesogeioj (12
oj
17
oj
aiw-
nej), Atina 1998, 199206.
118. Kosturska slikarska {kola. Nasle|e i obrazovawe doma}ih radionica
(Ecole de peinture de Castoria. LHeritage et la formation des ateliers du
pays), Glas SANU 384, Odeqewe istorijskih nauka kw. 10 (1998) 109139.
119. Lik svetoga Save u Ku~evi{tu iz vremena spaqivawa wegovih mo{tiju
(The Image of St Sava in Ku~evi{te from the Time When His Relics Were Bur-
ned Down), Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998,
279294.
120. Slikarstvo u doba Carstva. Vladarski portreti (The Painting during
the Period of the Empire. Portraits of the Rulers), Glas SANU 384, Odeqewe
istorijskih nauka kw. 10 (1998) 203210.
121. Kolevka duha tolerancije, Politika ekspres (Beograd, 7. mart 1998) 13
(intervju autor Miwa êlar).
122. Manastir Hilandar (Hilandar Monastery), Beograd 1998, 910 (predgovor).
Ch. Walter, REB 59 (2001) 300.
123. Se}awe na Dragoslava Srejovi}a, Godi{wak SANU (za 1997) 104 (1998)
344345.
1999
124. Portret nepoznate bugarske carice (A Portrait of an Unknown Bulgarian
Empress), Zograf 27 (1998/9) 93102.
125. Manolis Hadzidakis (Manolhj Catzhdakhj) (19091998), Godi{wak
SANU (za 1998) 105 (1999) 673676.
2000
126. Iz istorije slikarstva u skopskom kraju u vreme turske vlasti (From
the History of Painting in the Region of Skopje during the Turkish Rule) (1),
ZRVI 38 (1999/2000) 419444.
Lj. Maksimovi}, BZ 94/2 (2001) 853.
127. I monumenti medievali del Kosovo, Annali della Scuola Normale Superiore di
Pisa 5/1 (Pisa 2000) 253265.
F. DAiuto, BZ 97/2 (2004) 738.
128. Wandmalerei im mittelalterlichen Serbien = Zidno slikarstvo u sredwove-
kovnoj Srbije, Der Fresken Licht = Svetlost fresaka, Basel 2000, 1422.
129. Manastir @i~a. Zbornik radova, pr. G. Suboti}, Kraqevo 2000, 386 str.
2001
130. (koautor Lj. Maksimovi}) La Serbie entre Byzance et lOccident, XX
e
CIEB.
Pre-actes, I. Seances plenieres, Paris 2001, 241250.
131. (koautor Q. Maksimovi}) Srbija izme|u Vizantije i Zapada, I, Politika
31634 (Kultura umetnost nauka 44/33) (24. novembar 2001) III; II.
Umetni~ki ìvot, Politika 31635 (25. novembar 2001) 15.
132. Two centres of painting in the fourteenth century. Ochrid and Kastoria: monu-
ments, worhshops and style, Byzantine Macedonia, Melbourne 2001, 8896.
A. Moffatt, BZ 95/2 (2002) 860.
133. Boìdar Ferjan~i} i Vizantolo{ki institut, Glas SANU 390, Ode-
qewe istorijskih nauka kw. 11 (2001) 127130.
134. (sa J. Kali} i M. ânak-Medi}) O ì~kom zborniku, Pov. 31/2 (2001)
123125.
2002
135. (koautor \. Sp. Radoji~i}) Iz pro{losti manastira Svetog Jovana Bo-
goslova, Ni{ 2002, 1557.
136. H kallitecnikh zwh sto Agion Oroj prin thn emfanish tou Qeofanh tou
Kritoj, Zhthmata Metabuzantinhj Zwgrafikhj. Sth mnhmh tou Manolh
Catzhdakh, Atina 2002, 61100.
137. Petrova crkva. Veqko Mihajlovi}, Beograd 2002.
138. Slike predawa Dragomira Todorovi}a, Kru{evac 2002.
139. Putevi slikanih krstova, Politika 31787 (Uskr{wi dodatak) (46. maj
2002) IV.
2003
140. (koautor Lj. Maksimovi}) La Serbie entre Byzance et lOccident, Byzantina
metabyzantina. La peripherie dans le temps et lespace (Dossiers byzantins
2), Paris 2003, 169184.
2004
141. Natpis u Molivoklisiji (Linscription de la Molybokklesia), ZRVI 41
(2004) 507523.
2005
142. Nastenna ìvopis pokorennh `noslavnskih stran rubeà
XVXVI vekov, Drevnerusskoe i postvizantiskoe iskusstvo. Vtora po-
lovina XV na~alo XVI veka (K 500-leti sobora Ro`destva
Bogorodic Ferapontova monastr), Moskva 2005, 474480.
143. Svetislav Mandi}, Zograf 30 (2004/5) 57.
2006
144. Manastir Svetog Jovana Bogoslova kod Pirota (The Monastery of St
John the Theologian near Pirot), Glas SANU 404, Odeqewe istorijskih
nauka kw. 13 (2006) 120.
145. Sredwovekovno u~ili{te u Ohridu, Sveti Naum Ohridski ìvot i de-
lo, Skopje 2006, 125136.
146. Kopirawe i za{tita natpisa istorijske sadrìne na freskama, Saop-
{tewa 3536 (2006) 275278.
147. Re~ na predstavqawu kwige Milorada Medi}a, Stari slikarski pri-
ru~nici, II, Saop{tewa 3536 (2006) 330332.
2007
148. Tre}a ì~ka poveqa, Zograf 31 (2006/7) u {tampi.
149. Re~ na predstavqawu kwige Gradac. Istorija i arhitektura
manastira arh. Olivere Kandi}, Glasnik DKS 33 (2006) u {tampi.
150. Kazivawa o kwizi Milorada Medi}a Stari slikarski priru~nici. III,
Erminija o slikarskim ve{tinama Dionisija iz Furne, Beograd 2005,
Peta kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 2007, 333338.
UDK: 904:72:246(497.11)
GORDANA TO[I], DU[AN RA[KOVI] (Kru{evac)
RANOHRI[]ANSKI SPOMENICI
NA ISTO^NIM PADINAMA KOPAONIKA
Polaze}i od rezultata arheolo{kih istraìvawa tri kqu~na ranohri-
{}anska lokaliteta na isto~nim padinama Kopaonika, Nebeskih Stolica, Du-
ba u Maloj Vrbnici i lok. Gradac u Gorwim Levi}ima, autori poku{avaju da
sagledaju proces naseqavawa i utemeqewa hri{}anstva na ovom podru~ju. Na sva
tri nalazi{ta otkrivene su ranohri{}anske bazilike, od kojih ona na Nebeskim
stolicama (1800 m nadmorske visine) ima podni mozaik, dok ona na Dubu, u
podno`ju planine, ima kamenu dekorativnu plastiku. Posmatraju}i lokalitete u
{irem arheolo{kom i istorijskom kontekstu kasnoanti~kog doba, autori predla-
ù pomerawe severne granice rimske provincije Dardanije do samog podno`ja Ko-
paonika, odnosno do grani~nog podru~ja sa @upom aleksandrova~kom.
Istorijsko-geografski okvir
U poku{aju da sagledamo problematiku ranohri{}anske arheologije na
{irem podru~ju Kopaonika, pa`wu }emo najpre usmeriti na pitawe kasnoan-
ti~kih provincija na ovom terenu. Dakle, u geografskom smislu, to je prostor
gde se susre}u kasnoanti~ke provincije, Mezija Prima, Mediteranska Dakija i
Dardanija, koje obuhvataju dana{wu teritoriju centralne Srbije, odnosno,
podru~je [umadije, zapadnog Pomoravqa, gorwe kotline Velike Morave, Alek-
sina~ke kotline, kao i planinski masiv Kopaonika koji se pruà izme|u Ibra,
Sitnice, Laba, Toplice i Rasine.
Po{to istorijska nauka jo{ uvek nije uspela da ta~no ubicira granice
rimskih provincija, one se samo aproksimativno postavqaju na osnovu isto-
rijskih izvora, prirodnih zakonitosti reqefa, prospekcije terena i rezultata
arheolo{kih istraìvawa. Kopaonik ili Srebrna planina, kako beleè
rimski, mleta~ki i turski izvori, kao najmarkantnija reqefna anomalija u ju-
`nom delu centralne Srbije, svakako bi mogao predstavqati osnovu za uteme-
qewe grani~nih zona izme|u rimskih provincija centralne Srbije. U prilog
ovoj tezi ide i ~iwenica da nije bilo razloga da se administrativno raspar~a-
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2007
Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XIV, 2007
va mo}ni privredni resurs kakav je bio Kopaonik, zbog svog nadaleko poznatog
rudnog bogatstva. Osim toga, ovaj prostor gravitira rimskom upravnom centru,
Municipium Dardanorum,
1
u dana{woj So~anici, pa se moè pretpostaviti da
je severna granica Dardanije obuhvatala isto~ne padine Kopaonika i to atare
sela Blaèva, Belog Brda, Zaplanine i Brze}a. Ona je zapravo pratila isto~ne
prevoje Planine, potese prema @upi aleksandrova~koj, spajaju}i ih sa pod-
ru~jem doweg i sredweg toka Ibra.
O korenima hri{}anstva na teritoriji Srbije svedo~e ranohri{}anski
mu~enici koji se pojavquju u prvim vekovima, me|u kojima su i Flor i Laur,
postradali u 2. veku. Iako Martyrion koji govori o svetom ìvotu i pogubqewu
ovih poznatih kamenorezaca, ne navodi mesto wihovog stradawa, postoje mi-
{qewa da bi to mogla biti Ulpijana.
2
Ipak, ako se uzme u obzir prostor koji je
obuhvatala rimska provincija Dardanija, od Skupija i Ulpijane do Municipi-
juma Dardanoruma i isto~nog Kopaonika, te{ko je pouzdano vezati Flora i La-
ura za odre|eni kraj. Oteàvaju}u okolnost predstavqa i uverewe da je deo Me-
diteranske Dakije, pre svega, oblast Naisa pripadala Dardaniji, pre nego {to
je ova provincija nastala, u doba Konstantina, od delova Trakije i Dardanije.
3
Po{to je Nais tako|e imao svoje mu~enike, nije jednostavno ustanoviti mesta
stradawa pojedinih od wih.
Upravo na prostoru gde su se sastajale provincije Prva Mezija, Dardani-
ja i Mediteranska Dakija, pod rimskom vla{}u razvijaju se najva`nije delat-
nosti starog sveta, rudarstvo i poqoprivreda. Nastanak naseqa na Kopaoniku
u rimskom periodu, kao i u drugim delovima Gorwe Mezije, bio je u tesnoj vezi
sa rudarstvom koje je ~inilo su{tinu gorwomezijske privrede. U tom smislu,
rimski pravnik Saturnin, koji je ìveo u 2. veku, isti~e da je Mezija provin-
cija rudarstva kao {to je Afrika zemqa ìta.
4
U Dardaniji se kopalo srebro
sa olovom i zlatonosno srebro, uz eksploataciju ruda gvo`|a, bakra i ìve.
Pomenimo podatak koji saop{tava Plinije, a koji se odnosi na dardansko zlato
koje zapravo nije ~isto zlato, ve} takozvano zlatonosno srebro koje se proizvo-
dilo na podru~ju ju`nokopaoni~kog basena, u rudnicima Novog Brda i Jaweva.
5
Rudarska delatnost u kasnoanti~kom periodu na Kopaoniku, potvr|ena je ot-
kri}em jedinstvenog arheo-metalur{kog kompleksa, sa troskvi{tem, rudnici-
ma, ostacima pe}i i gra|evinskih objekata, u selu Kremi}e, na lok. Zaja~ak.
6
28 Gordana To{i}, Du{an Ra{kovi}
1
E. ]er{kov, Municipium DD kod So~anice, Pri{tinaBeograd 1970, 80; S. Du{ani}, Organi-
zacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik
12, Beograd 1980, 28.
2
P. Mijovi}, Flor i Lavr neimari i kamenoresci iz Ulpijane, Glasnik Muzeja Kosova
i Metohije VIIVIII (19621963), Pri{tina 1964, 339355.
3
A. Mocsy, Pannonia and Upper Moesia, London 1974, 274275.
4
S. ]irkovi}, D. Kova~evi}-Koji}, R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd Novi Sad
2002, 12.
5
M. Tomovi}, Rimsko rudarstvo i metalurgija srebra u Gorwoj Meziji, Radionice i kov-
nice srebra, Beograd 1995, 125.
6
V. Bogosavqevi}, M. Tomovi}, Kasnoanti~ki rudarsko-metalur{ki kompleks na zapad-
nom Kopaoniku, Glasnik SAD 9 (1993), 236240; M. Tomovi}, V. Bogosavqevi}, Zaja~akKremi}i,
kasnoanti~ki metalur{ki kompleks, Glasnik SAD 12 (1996), 107113.
Ako se uz sve ovo ima u vidu i ~iwenica da su dobre komunikacije bile glavna
potpora privrednog razvoja u antici, onda razlozi nastanka brojnih naseqa na
teritoriji Srbije postaju jasniji.
7
Na osnovu arheolo{kih nalaza, pre svega, na osnovu priliva novca u 34.
veku, moè se zakqu~iti da se ìvot u tom periodu, u centralnoj Srbiji inten-
zivirao. Dakle, privredni uspon, razvoj rudarstva i prisustvo vojske u kasnoj
antici navode na zakqu~ak da se u takvom okruèwu i na na{em terenu poja-
vquje hri{}anstvo, u svojoj prvoj fazi, u 3. veku, svakako kao kriptohri{}an-
stvo. U 4. veku, svoje episkope imaju gradovi Mezije Prime, Horeum Margi, Vi-
minacijum, i Singidunum, Mediteranske Dakije, Nais i Racijarija i Dardani-
je, Skupi i Ulpijana.
8
To su centralna naseqa, sa dràvnim slu`bama i epi-
skopskim crkvama.
9
Na saboru u Nikeji, 325. godine kao predstavnici Darda-
nije, prema spisku episkopa koji su prisustvovali Saboru, u~estvuju episkopi
Dakos iz Skupija i Bavdij iz Stobija.
10
I pored svih ovih okolnosti, ranohri{}anski arheolo{ki nalazi iz
34. veka su izuzetno malobrojni, nasuprot brojnih kasnoanti~kih nalazi{ta u
centralnoj Srbiji koja su datovana do 4. veka ali bez tragova ranohri{}anskog
ìvota. Mi{qewa smo da razloge ove pojave treba traìti u tajnosti ispoqa-
vawa hri{}anske vere sve do Milanskog edikta, u silnim progonima i uni{ta-
vawu imovine vernika. Arheolo{ka istraìvawa pokazuju da rimska naseqa
koja svoju kulminaciju doìvqavaju sredinom 4. veka, propadaju u provali Go-
ta, oko 378. godine. O velikom stradawu re~ito nam govore anti~ki izvori,
11
svedo~anstvo sv. Jeronima iz Sinodijuma,
12
ali i izuzetno va`na arheolo{ka
gra|a.
13
Anti~ki na~in ìvota, sa brojnim vikusima i rusti~nim vilama, u
plodnim re~nim dolinama i sa razvijenim upravnim centrima na glavnim ko-
munikacijama, posebno moravskom drumu, nestaje, da bi se u novim nesigurnim
okolnostima, koristile druge karakteristike ovog podru~ja. Konfiguracija
terena na kome se smewuju plodne doline i brdski pejsaì sa strate{ki va-
`nim klancima i brdskim prevojima, postaje presudni uslov za podizawe ka-
snoanti~kih i ranovizantijskih utvr|ewa. Sistem odbrane u unutra{wosti
Ranohri{}anski spomenici na isto~nim padinama Kopaonika 29
7
M. Mirkovi}, Bevolkerung und Romische Stadte in Obermoesien, Aufstieg und Niedergang
der Romischen Welt, II, 6, Berlin 1977, 812845.
8
A. Mocsy, nav. delo, 329.
9
V. Popovi}, Posledwi episkop Sirmijuma, Sirmijum grad careva i mu~enika, Sremska
Mitrovica 2003, 265278.
10
E. Schwartz, Uber die Bischoflisten der Synoden von Chalkedon, Nicaea und Konstantinopel,
Munchen 1937, 7677; Alenka Cedilnik, Ilirik med Konstantinom Velikim in Teodozijem Velikim, Lju-
bljana 2004, 47.
11
K. Dietz, Schriftquellen zur Volkerwanderungszeit im pannonischen Raum (von 378584 n.
Chr), Germanen, Hunnen und Awaren, Nurnberg 1988, 2731.
12
\uro Basler, Arhitektura kasnoanti~kog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972, 1320; A.
Jovanovi}, Prilog re{avawu problema ubikacije Stridona, Uzdarje Dragoslavu Srejovi}u, Beo-
grad 1997, 396.
13
Z. Vinski, Rani srednji vek u Jugoslaviji od 400. do 800. godine, Vjesnik Arheolo{kog muzeja
III/IV, Zagreb 1971, 4974.
rimskih provincija u kasnoanti~kom periodu u potpunosti se mewa. Na veliki
zna~aj vojske u kasnoanti~koj Dardaniji ukazuju tri komandna mesta na wenom
podru~ju, pseudocomitatenses jedinica, i to Scupienses u Skupima, Ulpianenses u
Ulpijani i Merenenses u Merionu, koje nije ta~no ubicirano.
14
Sa gradwom odbrambenih sistema rimska dràva je zapo~ela jo{ tokom
nemira u 4. i 5. veku, da bi se ~itav sistem uspostavio tek tokom velike Justi-
nijanove obnove u 6. veku. Na osnovu istorijskih okolnosti, kao i na osnovu
ostataka materijalne kulture, moèmo pretpostaviti da je proces raseqavawa
i preseqewa rimskih vikusa, pagusa, pa i upravnih centara sa vojnim posadama
na gradinske poloàje, zavr{en do polovine 5. veka. Uporedimo li rezultate
sistematskih istraìvawa kasnoanti~kih-ranovizantijskih nalazi{ta sa dru-
gih evropskih podru~ja, gde su bili sli~ni uslovi za ìvot, dakle tereni po-
godni za odbranu, primeti}emo identi~an nivo kulturnog i ekonomskog razvo-
ja, sa jasno uo~qivom autarhi~nom ekonomijom samih naseqa. U tom kontekstu,
navodimo primere iz Bugarske, Golemanovo kale i Sadovsko kale kod Sadoveca,
sa indikativnim arheolo{kim materijalom 5. i 6. veka,
15
kao i kasnoanti~ke
lokalitete u Ju`noj Nema~koj, lokalitet Burgle kod Gudremingena,
16
lokalitet
Runde Berg kod Uraha,
17
kao i Lorenzberg kod Epfaha.
18
Ve} i povr{nom ana-
lizom materijalne kulture, naro~ito u produkciji sitnih nalaza, uvi|amo da je
re~ o identi~noj materijalnoj kulturi, kakvu nalazimo na utvr|ewima u Srbi-
ji i nalazi{tima Kopaonika i kopaoni~ke podgorine.
19
Sli~nu situaciju zati~emo i na prostoru koji je teritorijalno blizak
Kopaoniku, na podru~ju Stare Ra{ke, gde se nalaze brojna kasnoanti~ka, odno-
sno ranovizantijska utvr|ewa, kao {to su: Gradina na Pazari{tu,
20
Gradina u
Postewu,
21
Kr{ na Zlatnom kamenu,
22
Gaj u Babreù,
23
Kula u Kaludri,
24
Gra-
dina u [arowama,
25
Gradina u Radalici,
26
Kulina u Rogatcu,
27
Gradina na
14
Das spatromische Bewegungsheer und die Notitia Dignitatum, Bamberg, 1968, 25.
15
S. Uenze, Die Spatantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), Munchen 1992.
16
G. Bersu, Die spatromische Befestigung Burgle bei Gudremmingen, Munchen 1964.
17
R. Christlen, Der Runde Berg bei Urach, Die fruhgeschitlichen Kleinfunde ausserhalb der
Plangrabungen, Heidelberg 1973.
18
G. Pohl, Die Kleinfunde der mittleren und spaten Kaiserzeit, Der Lorenzberg bei Epfach und
die spatromischhen und fruhmitattelalterischen Anlagen, Munchen 1969, 160196.
19
Kasnoanti~ka i ranovizantijska utvr|ewa na Kopaoniku i wegovoj podgorini, tema su
na{eg posebnog rada koji je u pripremi.
20
M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999.
21
D. Mrkobrad, Ras-Postewe: faze razvoja utvr|ewa, ZRVI 36 (1997), 203217.
22
V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|ewe na Zlatnom kamenu kod Novog Pazara, Novopa-
zarski zbornik 14 (1990), 717.
23
D. Premovi}-Aleksi}, Kasnoanti~ko utvr|ewe u Babreù, Novopazarski zbornik 13
(1989), 1729.
24
M. Popovi}, Utvr|ewe na Kuli u Kaludri, Novopazarski zbornik 8 (1984), 1118.
25
J. Kali}, M. Popovi}, Kuzmi~evo i [arowe u pro{losti, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo
1988, 5168.
26
J. Kali}, D. Mrkobrad, Gradina u Radalici, Novopazarski zbornik 9 (1985), 3946.
27
Z. Simi}, Utvr|ewe na Kulini u Rogatcu, Novopazarski zbornik 11 (1987), 1320.
Ju`cu,
28
Tupi kr{ u Izbegu,
29
\ur|evica u \erekarima,
30
Gradina na Humu,
31
Jerinin grad na Trojanu,
32
Gradina u Ramo{evu,
33
Gradovi u [arowama,
34
Zlo-
stup u Ostrovici,
35
Velika gradina u Vrsenicama,
36
[arski kr{ kod Duge Po-
qane.
37
Ova utvr|ewa su kao i mnoga druga, podizana na strate{ki va`nim po-
zicijama, odakle su se mogli kontrolisati putni pravci i rudarski reviri.
Gra|ena na nadmorskoj visini od 10001502 m, imala su funkciju kontrole de-
onice rimskog puta Epidaurum Novi Pazar, koji je preko Sjeni~ko-pe{ter-
ske visoravni spajao zapadni i isto~ni deo Balkana. Ovim putem se obavqao
transport metala i gotovih proizvoda, {to potvr|uju ostaci rudarske delatno-
sti na Zlatnom kamenu, Babreù, Kaludri
38
Najve}i broj ovih utvr|ewa po-
dignutih u 6. ili krajem 6. veka, prestaje da ìvi krajem 6. ili po~etkom 7. ve-
ka. Utvr|ewa na Ju`cu i na Zlatnom kamenu podignuta krajem 4. i po~etkom 5.
veka nastavila su da traju i u 6. veku, kao i [arski kr{. Od svih navedenih
utvr|ewa u oblasti Stare Ra{ke, jedino se ono na Trojanu datuje u 3. vek, s tim
{to ve} krajem 4. veka biva napu{teno.
U kasnoanti~kom odnosno ranovizantijskom periodu kada hri{}anstvo
postaje slobodna i utemeqena religija koja ~ini stub romejske dràve, ne zati-
~emo tragove drugih verskih zajednica ili kultova. Na Pazari{tu, u neposred-
noj blizini u{}a Sebe~evske reke u Ra{ku, otkrivena je trobrodna bazilika
tzv. helenisti~kog tipa sa jednodelnim oltarskim prostorom koja zajedno sa
crkvom i grobnicom, na suprotnoj strani Ra{ke, ~ini jedinstven sakralni
kompleks, datovan u 5/6. vek.
39
Pored toga, u oblasti Starog Rasa, tokom istra-
ìvawa u Novopazarskoj bawi, prona|eni su tako|e ostaci ranovizantijske ba-
zilike iz 6. veka, koja pripada tzv. tipu bazilika sa transeptom. Sagledava-
ju}i zna~aj ove bazilike u kontekstu balneolo{kih karakteristika samog me-
sta, kao i wegove soterolo{ke i ijatri~ke slojeve kroz vreme, rukovodilac
28
M. Popovi}, Juàc kod Sopo}ana, Arheolo{ki pregled 1986 (1987), 115117.
29
M. Milinkovi}, Ranovizantijsko utvr|ewe na Tupom kr{u i okolna utvr|ewa u tutin-
skoj oblasti, Novopazarski zbornik 9 (1985), 4754.
30
M. Milinkovi}, Ranovizantijsko utvr|ewe na \ur|evici u \erekarima, Novopazarski
zbornik 7 (1983), 2937.
31
V. Ivani{evi}, Ranovizantijsko utvr|ewe na Humu kod Tutina, Novopazarski zbornik
12 (1988), 511.
32
V. Ivani{evi}, Anti~ko utvr|ewe na Trojanu, Novopazarski zbornik 13 (1989), 715.
33
V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|ewe u Ramo{evu, Novopazarski zbornik 11 (1987),
1512.
34
M. Milinkovi}, Kasnoanti~ka utvr|ewa u Ostrovici i [arowama kod Tutina, Novopa-
zarski zbornik 6 (1982), 131139.
35
Isto.
36
M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama III i IV, Novopazarski
zbornik 24 (2000), 317321; isti, Velika gradina u Vrsenicama III i IV, Novopazarski zbornik
25 (2001), 389392.
37
M. Popovi}, Anti~ko utvr|ewe na [arskom kr{u kod Duge Poqane, Novopazarski zbor-
nik 7 (1983), 514.
38
D. Premovi}-Aleksi}, Kasnoanti~ka i ranovizantijska utvr|ewa u novopazarskom kraju,
Ni{ i Vizantija, Drugi nau~ni skup, Ni{ 35. jun 2003, Zbornik radova II, Ni{ 2004,166, 175.
39
M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999, 123138.
ovih istraìvawa, Aleksandar Jovanovi}, smatra da bi se upravo u Novopazar-
skoj bawi moglo traìti sedi{te horepiskopa koji bi mogao biti u vezi sa ne-
kom obli`wom episkopijom, mo`da u Ulpijani.
40
Za razliku od oblasti Stare Ra{ke, koja je godinama unazad bila predmet
arheolo{kih rekognoscirawa i istraìvawa, na podru~ju ju`nog dela central-
ne Srbije postoje brojna neistraèna crkvi{ta i crkve, posebno u okviru evi-
dentiranih ranovizantijskih utvr|ewa, koja su tek sporadi~no ispitivana. Ta-
ko, starija literatura pomiwe ostatke crkava na ranovizantijskim gradinama
kao {to su ona u @upawevcu u [umadiji
41
ili u Dowem Dubi~u u Lev~u.
42
Prilikom arheolo{kih iskopavawa ranovizantijskog utvr|ewa Gradac na
Dowi}kom brdu, na reci Lepenici, u [umadiji, prona|en je ranohri{}anski
crkveni objekat.
43
Zanimqivi su i neispitani lokaliteti kao {to su crkva sv.
Nikole pored Gradi{ta u selu Puhovac ili ostaci temeqa nekog objekta
podno Gradi{ta u Trnavcima u @upi aleksandrova~koj. Neistraèna su cr-
kvi{ta kod crkve Vidova~a pored Gradi{ta u Dupcima, Sv. Petke pored
Graca u Bucima, Sv. Arhan|ela pored Graca u Petini, Sv. Jovana po-
red Gradi{ta u Porodinu, Sv. Jovana pored Gradi{ta u Vr}enovici pod
Jastrepcom Postoje mi{qewa da su u ranovizantijsko doba nastale i crkve
kao {to su Sv. Nestor pored Graca u Vitkovcu ili Sv. Roman pored
Gradi{ta u Praskov~u, u dolini Ju`ne Morave. I pored nedovoqne istraè-
nosti na ovom poqu, arheolo{ka nauka je do{la do va`nih podataka, u sused-
nom regionu Toplice, ne{to ju`nije od na{e sfere interesovawa.
44
To su lo-
kaliteti Gradac u Babotincu na ju`nim padinama Velikog Jastrepca
45
i lo-
kalitet Kale u selu Bregovina kod Prokupqa.
46
Ranohri{}anska sredi{ta:
Nebeske stolice, Mala Vrbnica i Gorwe Levi}e
Istorijat istraìvawa isto~nih padina Kopaonika je skroman i odnosi
se prete`no na prospekcije terena bez sonda`nih arheolo{kih istraìvawa,
tako da su brojna pitawa datovawa ostala i daqe otvorena ili na nivou pretpo-
40
A. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u Novopazarskoj bawi; Novopazarski zbornik
19 (1995), 6263.
41
\. Bo{kovi}, B. Vulovi}, M. Vulovi}, J. Ne{kovi}, Grad u @upawevcu, Grad vi{e @u-
pawevca, Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II Centralna Srbija, Beograd 1956, 93.
42
T. Bu{eti}, Leva~, Srpski etnografski zbornik, SKA, kw. 5, Naseqa srpskih zemaqa,
kw. 2, Beograd 1903, 496497.
43
D. Petrovi}, Sredwovekovna nekropola na Dowi}kom Brdu, Starinar n. s. XIIIXIV /
19621963 (1965), 275293.
44
Zna~ajni rezultati dobijeni su i istraìvawima ranovizantijskih nalazi{ta u dru-
gim krajevima Srbije, na lokalitetima kao {to su Gradina na Jelici ili, naravno, lokalitetu
Justinijana Prima Cari~in grad.
45
J. Kuzmanovi}-Cvetkovi}, Ranovizantijsko utvr|ewe u Babotincu, Glasnik SAD 3
(1986), 213219.
46
M. Milinkovi}, Ranovizantijsko utvr|ewe kod Bregovine, Prokupqe u praistoriji, an-
tici i sredwem veku, BeogradProkupqe 1999, 87116.
stavki. Isto~ne padine su gotovo po pravilu, rekognoscirane kao rubne zone
zadatih podru~ja nekih drugih sistematskih ispitivawa ali i kao takva, ova
prou~avawa su pruìla dragocene smernice za daqi rad. Prilikom rekogno-
scirawa Kopaonika 1984. godine, Narodni muzej Kraqevo je evidentirao broj-
ne arheometalur{ke lokalitete
47
sredwovekovne crkvine, nekropole
48
i nase-
qa, pre svega, na zapadnoj strani Planine (Kova~i, Biqanovac, Piskawe, Kor-
la}e, Kremi}e, Rvati
49
), ali je zabeleìo i izvesne lokalitete na isto~noj
strani (Beli}ka ~uka, Zaplanina i niz lokaliteta u slivovima Brze}ke i Bele
reke).
50
U hronolo{kom smislu, kasnoanti~ka nalazi{ta su najmawe zastupqe-
na, ali je vredno pomena da je tada snimqeno utvr|ewe Gradac u Gorwim Le-
vi}ima, koje je na{a ekipa istraìvala 2005. godine.
51
Sistemati~niji pri-
stup prou~avawu isto~nih padina Planine zapo~eo je 1998. godine u sklopu za-
{titnih arheolo{kih radova koje je zapo~eo Zavod za za{titu spomenika kul-
ture, u Liva|u
52
i na Nebeskim stolicama, iz ~ega je proistekao i projekat si-
stematskih istraìvawa Nebeskih stolica, koji je pruìo zna~ajne rezulta-
te za proces sagledavawa naseqavawa i hristijanizacije u severnoj zoni rim-
ske provincije Dardanije.
Samo ime Planine, poznato iz beleàka geografa i putopisaca, kako ono
anti~ko ili u zna~ewu anti~kog (Monte Argentaro, Mont d Argent, Montagna dell
Argento, Monte Argentato, Monte reale d Argentiera, Gumisch-Dagh)
53
tako i ono
sredwovekovno (Kopalnik, Kopanik, Coponi, Coponich, Coparenich, Copaono)
54
ukazuje na glavnu osobenost vezanu za rudarsku delatnost, koja se na osnovu isto-
rijskih izvora i arheolo{kih podataka moè pratiti gotovo dva milenijuma.
55
Upravo je rudarstvo bilo uzrok formirawa kako naseqa, tako i glavnih komu-
47
V. Bogosavqevi}, D. Mrkobrad, D. Bogosavqevi}, Istraìvawa sredwovekovnog rudar-
stva na Zapadnom Kopaoniku (okolina Kièvaka), Na{a pro{lost 3, Kraqevo 1988, 948.
48
G. To{i}, Sredwovekovne nekropole na Zapadnom Kopaoniku, Glasnik SAD 12 (1996),
131143.
49
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, G. To{i}, Istraìvawa lokaliteta Dobrinac u Rvatima,
Novopazarski zbornik 25 (2001), 383389.
50
Rekognoscirawe je obavqeno u okviru projekta Rekognoscirawe jugozapadne Srbije
(Arheolo{ki institut Beograd, direktor projekta dr Slavenka Pavlovi}-Ercegovi}, kasnije dr
Marko Popovi}, kao i u okviru projekta Rudarewe u praistoriji, antici i sredwem veku na Rud-
niku (Arheolo{ki institut Beograd, direktor dr Borislav Jovanovi}), sa temom Spomenici
starog rudarstva i metalurgije na Kopaoniku (Narodni muzej Kraqevo, terenski rukovodilac mr
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}).
51
Sonda`na arheolo{ka istraìvawa u trajawu od 10 dana obavqena su septembra meseca
2005. godine. Ekipa: rukovodilac radova, arheolog Du{an Ra{kovi} Narodni muzej Kru{evac
i ~lanovi ekipe: arheolog Gordana To{i} Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo i arh.
tehni~ar Aleksandar Matovi} Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo.
52
G. To{i}, M. Trifunovi}, M. Filipovi}, Prilog prou~avawu dubrova~ke kolonije u
Liva|u na Kopaoniku, Glasnik SAD 1516 (1999/2000), 175185.
53
V. Simi}, Istorijski razvoj na{eg rudarstva, Beograd 1951, 208.
54
K. Jire~ek, Trgova~ki putevi i rudnici u Srbiji i Bosni u sredwem veku, Zbornik
Konstantina Jire~eka I, SANU, Posebna izdawa, kw. CCCXXVI, Odeqewe dru{tvenih nauka, No-
va serija 53, Beograd 1959, 255, 268.
55
D. Mrkobrad, Zna~aj Trep~e u okviru kopaoni~kog rudarstva, Spomenica Jovana Kova-
~evi}a, Beograd 2003, 251.
nikacija koje su obezbe|ivale protok sirovina i trgovinu gotovim proizvodi-
ma. Putopisci koji su obilazili Kopaonik zabeleìli su trase sredwovekov-
nih puteva koje su po svemu sude}i, pratile trase anti~kih komunikacija, uz
koje su se nalazila naseqa. Jedan od zna~ajnih pravaca koji je i{ao od Pazara
do Ni{a, vodio je preko Kopaonika i Toplice. Deonica preko Kopaonika i{la
je preko dana{weg sela [ipa~ina u pravcu Suvog Rudi{ta, da bi se sa planin-
skog grebena spu{tala u \erekare i selo Stratoriju, verovatno dana{we Sudi-
mqe. Uop{te govore}i , na isto~nim planinama Kopaonika, u visini Suvog
rudi{ta, odnosno kod sela Brze}a, Zaplanine, Srebrnca, Vojetina, Be}irovca,
itd. nalazi se mnogo zgure i dosta ostataka staroputine, a na delu Be}iro-
vacZaplanina, vide se ostaci kolskog puta.
56
Dakle, podru~je na kome se nala-
ze Nebeske Stolice i Gradac u Gorwim Levi}ima, iznad \erekara, bilo je
ispresecano va`nim putevima koji su se sa navedenih pozicija jasno sagledava-
li u {irokom opsegu.
Arheolo{ki lokalitet Nebeske stolice nalazi se neposredno ispod
Pan~i}evog vrha, na nadmorskoj visini od 1800 m i na administrativnoj gra-
nici sa Kosovom (sl. 1, 2). Lokalitet je nazvan po poeti~nom toponimu Nebe-
ske stolice koji ozna~ava brdo u ~ijem se podno`ju nalazi, zapravo po stewu
koje dominira okolinom, a koje je davne 1895. godine inspirisalo vojvodu Mi-
{i}a da ga imenuje kao Nebeske stolice.
57
Uprkos tome {to su ostaci sa-
kralne gra|evine vekovima unazad bili zatrpani, u kolektivnom pam}ewu ko-
paoni~kog stanovni{tva ostalo je se}awe na Crkvinu sv. Prokopija, koja se
na dan svetiteqa (8. juli) svake godine pohodi sa sve}ama u rukama. Posveta
Crkvine postaje sasvim jasna i utemeqena ako se ima u vidu ~iwenica da je
sv. Prokopije ne samo veliki mu~enik koji je stradao u vreme cara Dioklecija-
na zarad hri{}anstva, ve} da je i za{titnik rudara.
58
Prema predawu Prokopi-
jev dan je teàk praznik kada kamen u doli i drvo u gori prokope zbog we-
govog mu~nog stradawa. Arheolo{ka istraìvawa koja traju od 1998. godine
posvedo~ila su verovawe da Crkvina ~uva ostatke stare crkve.
59
Na Nebeskim stolicama prona|ena je ranohri{}anska bazilika sa dvo-
strukom apsidom, gra|ena u tehnici lomqenog i pritesanog kamena, sa kre~nim
malterom kao vezivnim sredstvom (sl. 3, crt. 1) Crkva ima sloènu osnovu
60
56
G. [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1974, 127.
57
@. Mi{i}, Moje uspomene, Beograd 1981, 177.
58
[. Kuli{i}, P. @. Petrovi}, Srpski mitolo{ki re~nik, Beograd 1970, 248.
59
Arheolo{ka istraìvawa obavqa Zavod za za{titu spomenika kulture. Ekipa ~iji je
rukovodilac radova arheolog Gordana To{i} radila je u proteklih 7 godina u promenqivom sa-
stavu, tako da navodimo sve u~esnike ne razdvajaju}i kampawe: ~lanovi ekipe: arh. tehni~ar
Aleksandar Matovi} (Zavod, Kraqevo), arhitekta Rajko ûbri} (Zavod, Kraqevo), arheolozi: Du-
{an Ra{kovi} (Muzej, Kru{evac), Marija Aleksi} (Zavod, Kraqevo), Pero Pra{talo, Dejan Bu-
li} (Istorijski institut SANU), Igor Stoji} (Arheolo{ki institut SANU).
60
Tipologija je ura|ena po ugledu na tipologiju ranohri{}anskih bazilika u rimskoj
provinciji Dalmaciji: Pascale Chevalier, Ecclesiae Dalmatiae, Larchitecture paleochretienne de la
province romaine de Dalmatie (IV
e
VII
e
s.) (En dehors de la capitale, Salona), RomeSplit 1995, Tome
II Illustrations et conclusions, 6570, 97100.
koju ~ine narteks, naos, severni brod i ju`ni aneks. Gra|ewe je sasvim prila-
go|eno konfiguraciji terena tako da su oltarski prostor i narteks fundirani
na ìvoj steni. Ova bazilika, sa~uvana samo u osnovi, u temeqnoj zoni i dowem
nivou zidova, nekada je bila reprezentativna, sude}i po fragmentima ìvopi-
sa prona|enim u sloju ru{ewa na nivou poda, u oltarskoj zoni, kao i na osnovu
ostataka mozai~nog poda koji se sa~uvao u severoisto~nom delu naosa, u povr-
{ini od 2,70 0,51 m (sl. 4). Po{to su fragmenti fresaka veoma usitweni ni-
Crt. 1 Nebeske stolice, situacioni plan (crte`: A. Matovi})
je mogu}e utvrditi wihove ikonografske i stilske karakteristike, tako da
ostaju jedino kao dokaz da je crkva nekada bila oslikana. Za razliku od wih, po-
lihromni mozaik ra|en u tehnici opus tesselatum koji se nekada prostirao
po ~itavoj povr{ini naosa, o ~emu svedo~i malterna supstrukcija koju smo
pronalazili na celoj navedenoj povr{ini, daje mnogo vi{e podataka za tuma~e-
we i predstavqa glavni reper za datovawe bazilike.
O~uvani deo mozaika ~inio je rubnu zonu, zapravo friz, podeqen na poqa
u kojima su prikazani geometrijski i zoomorfni motivi, me|u kojima je ptica,
koja kao i na drugim ranohri{}anskim kompozicijama ima svoju simboli~ku
vrednost vezanu za duhovni svet. Hri{}anski mozaik koji je u su{tini idejnog
karaktera, pruà mogu}nost verniku da dok po wemu hoda, hoda stazom koja vo-
di ka eshatolo{kim spoznajama.
61
Vode}i ra~una, kako o simbolici motiva, ta-
ko i o simbolici boja, umetnici na ranohri{}anskom mozaiku koriste belu,
crvenu i golubije plavu koja ozna~ava ve~no, transcendentalno. Kako je re~ o ka-
snoanti~kom periodu, ne treba gubiti iz vida poimawe boja u Plotinovim
Eneadama, gde se boja zapravo sagledava kao svetlost i gde se lepota identifi-
kuje sa Jednim i sa Svetlo{}u (zlato, svetlost, vatra, zvezde).
62
Duboko posve-
}en ispitivawu prirode i du{e Plotin je kao religiozni mislilac, sjediwe-
we du{e sa Jednim opisivao kao svetlost, kojoj ni po~etak ne po~iwe, ni kraj
ne prestaje. Nesumwivo je da su u kasnoanti~koj, odnosno ranovizantijskoj
umetnosti zidno slikarstvo ili mozaici, kao i sami prozori kroz koje je pro-
dirala svetlost u hram, ~inili deo kompleksne ikonografije, kao {to je do
kraja promi{qeno u mauzoleju Gale Placidije u Raveni.
63
Iako su na Nebeskim stolicama prona|eni fragmenti prozorskog sta-
kla, nismo u mogu}nosti da rekonstrui{emo oblik, ni raspored prozorskih
okana, budu}i da je bazilika sa~uvana samo u niskom nivou zidova. Ipak, imaju-
}i u vidu ostatke mozai~kog poda, fragmente fresaka i prozorskog stakla, mo-
è se pretpostaviti da je reprezentativna bazilika imala osmi{qen ikono-
grafski program. Na va`nost svih detaqa u liturgijskom smislu, pokazuje i
briga za osvetqewe koje ne dolazi samo spoqa, ve} plamti i unutar hrama, a iz-
raàva se kroz postojawe polijeleja od koga je sa~uvan perforirani krst (sl.
5/5), prona|en na podu bazilike. Polijeleji koji su postavqeni na fiksirane
nosa~e i koji se ka~e o tavanicu, svod ili zid, ulaze u {iru upotrebu od 4. ve-
ka. Kao elementi nosa~a koriste se medaqoni ili krstovi kao {to je to ovde
slu~aj. Brojni nosa~i kandila izra|eni od bronzane ìce ili lamela poti~u iz
Cari~inog grada, kao i sa lokaliteta u Bugarskoj i u Dalmaciji.
64
61
\or|e Mano-Zisi, Problemi starohri{}anskih mozaika u Jugoslaviji, Materijali VIII,
Bitoq 1978, 13.
62
J. Gage, Color and Culture, Practice and Meaning from Antiquity to Abstraction, London,
Thames and Hudson, 1999, 25.
63
Isto, 46.
64
O. Ili}, Ranohri{}anski pokretni nalazi na podru~ju dijeceze Dakije, od 46. veka,
magistarski rad, Beograd 2005, 211218; Pascale Chevalier, Les luminaires paleochretiens de Dalma-
tie Romaine, VAHD sv. 9091, Split 1999, 161183.
Mozaik na Nebeskim stolicama, kako smo naveli, nije sa~uvan u celini
{to oteàva wegovo preciznije datovawe ali se bez sumwe {ire moè oprede-
liti u kraj 5. i 6. vek, s obzirom na kompoziciju motiva. Ostaje nam da pretpo-
stavimo, na osnovu sli~nih ranohri{}anskih shema, da je centralna kompozici-
ja mogla biti sloènija, mo`da heraldi~ka, i da se uklapala u ranohri{}ansku
mozai~ku produkciju na teritoriji Dardanije, Makedonije i Novog Epira. Ana-
logije za kasetirana poqa koja uokviruju centralnu kompoziciju nalazimo u Ca-
ri~inom gradu, u trikonhosu van bedema, u Herakliji na mozaiku Male Bazilike,
u Suvodolu i Amfipolisu, na podu bazilike A.
65
Glavni oslonac za prou~avawe
mozaika na na{em podru~ju i daqe predstavqa publikacija Gordane Cvetko-
vi}-Toma{evi}, koja je ranohri{}anske mozaike na isto~nobalkanskom podru~ju
datovala (wih 95), pre svega, na osnovu komparativnih analiza sa mozaicima na
obali Sredozemnog mora na kojima je ubeleèna godina izrade.
66
Po{to je mozaik otkriven u ruiniranom stawu i po{to je o{te}en loè-
wem vatre u jednoj fazi stradawa, zahtevao je hitno podizawe i konzervaciju.
Zbog specifi~nih uslova nalaza kao i nadmorske visine na kojoj je otkriven,
odlu~ili smo da se ne vra}a na svoje prvobitno mesto, ve} da se nakon okon~a-
wa arheolo{kih istraìvawa uradi kopija koja bi se prezentovala na podu ba-
zilike.
U okviru kompleksa na Nebeskim stolicama otkrivena je starija faza
ìvqewa, potvr|ena pronalaskom kasnoanti~kih gra|evina u okviru kojih je
prona|en novac rimskih careva, tre}eg i ~etvrtog veka, kao i fragmenti kera-
mi~kih i staklenih posuda. Arheolo{ka interpretacija kasnoanti~kih objeka-
ta i nalaza po slojevima, ovom prilikom izostaje iz prostog razloga {to nije
direktno vezana za na{u temu, a i zbog toga {to je predmet posebnog rada koji
je u pripremi. Stoga }emo zbog globalne slike, ukazati samo na karakteristi~ne
arheolo{ke pokretne nalaze iz navedenog perioda. Na lokalitetu su, prona|eni
hronolo{ki osetqivi delovi nakita kao {to su fibule, koje predstavqaju naj-
karakteristi~niji tip utilitarnih predmeta rimske epohe. Me|u fibulama po-
javquje se tip sa posuvra}enom nogom i tip krstastih. Fibule sa posuvra}enom
nogom analogne na{im primercima, datuju se u 6. vek i ~esto se pronalaze na
podru~ju Dardanije. Po{to u tehni~kom smislu ne iziskuju poseban napor u iz-
radi, smatra se da su produkt doma}ih radionica, romanizovanog starosede-
la~kog stanovni{tva (Naissus, Ulpiana, Cari~in grad).
67
I pored {iroke zastu-
pqenosti fibula sa posuvra}enom nogom, na podru~ju rimske Dardanije, najra-
sprostraweniji je tip krstastih fibula. Na osnovu stilskih karakteristika,
kao i na osnovu analogija sa nalazima iz zatvorenih celina
68
na{e fibule se
opredequju u drugu polovinu 4. veka (sl. 5/1), a najbliè analogije su sa materi-
65
G. Cvetkovi}-Toma{evi}, Ranovizantijski podni mozaici. Dardanija, Makedonija, No-
vi Epir, Studije 1, Beograd 1978, sl. 5, 12, 31, 8.
66
Isto, 80.
67
A. Jovanovi}, Nakit u rimskoj Dardaniji, Beograd 1978, 5455.
68
E. Keller, Die spatromische Grabfunde in Sudbayern, Munchen, 1971; A. Salamon, L, Barkoczi,
Pannonien in nachvalentinianischer Zeit, Linz 1982.
jalom iz {ire okoline Naisa.
69
Za razliku od fibula, prona|ene narukvice sa
motivom la`ne pletenice, od staklene paste nisu pogodne za hronolo{ku deter-
minaciju budu}i da wihov tipolo{ki razvoj nije pra}en bitnim promenama, ta-
ko da se vremenski opredequju veoma {iroko od 46. veka (sl. 5/2).
Na Nebeskim stolicama je izraèna horizontalna stratigrafija, u kojoj
se slojevi ne negiraju, ve} se jasno izdvajaju, jedan iz 3/4. veka i drugi iz 5/6.
veka. Ranohri{}anska bazilika, rekli bismo, atipi~ne osnove, utoliko {to
nam direktne analogije nisu poznate, gra|ena je jednovremeno. Na objektu nisu
uo~ene nikakve sredwovekovne intervencije, kulturni sloj nije posedovao po-
kretni arheolo{ki materijal iz sredwovekovnog doba, kao {to je to slu~aj i sa
bazilikom u Novopazarskoj bawi, koja se datuje u 6. vek. Za uzrok diskontinui-
teta kultnog mesta u sredwem veku u Novopazarskoj bawi, smatra se zamirawe
romejske tradicije usled migracije stanovni{tva, kao i nova crkvena organi-
zacija,
70
{to bi se moglo zakqu~iti i u slu~aju na{eg lokaliteta.
Nalazi novca prona|eni tokom istraìvawa Nebeskih stolica gledano
iz specifi~nog ugla spoznaje pro{losti, govore da se na ovom lokalitetu ì-
velo od 36. veka (sl. 5/3, 4). Od 95 prona|enih primeraka novca, 16 komada
pripada vladarima 3. veka, jedan je tetrarhijski folis, 17 primeraka poti~e iz
perioda vladavine Konstantina I, 15 iz vremena vladavine Konstancija II, 17
primeraka je kovano u doba vladavine Valentinijana, Valensa i Gracijana, do
378. godine, 8 komada je kovano u periodu od 378. do okvirno 441. godine i tek
je jedan primerak iz 6. veka. Zbog lo{e o~uvanosti 21 primerak novca nije mo-
gao biti identifikovan. Hronologija koju smo uspostavili na Nebeskim sto-
licama u potpunosti odgovara hronologiji drugih kasnoanti~kih lokaliteta
u centralnoj Srbiji.
71
Analiza novca sa najbliìh lokaliteta, pruà sli~ne podatke. Na loka-
litetu Gradac u Gorwim Levi}ima prona|en je jedan primerak kovawa 3. ve-
ka, jedan primerak kovawa Konstantina I i jedan primerak novca iz 6. veka. Na
utvr|ewu Gradi{te u Trnavcima prona|ena su dva primerka novca 3. veka, je-
dan tetrarhijski folis, dva komada iz doba Konstantina I, jedan iz vremena
Konstancija I, uz tri primerka iz perioda vladavine Valentijana i Valensa,
kovanih do 378. i jedan komad iz 6. veka. Na lokalitetu Gradi{te u Puhovcu
otkriveni su: jedan primerak iz 3. veka, jedan iz vremena Konstantina I, pet
primeraka kovawa Konstancija II i jedan primerak iz doba Teodosija I. Na ra-
novizantijskom utvr|ewu Ukosa u Gradu Stala}u, beleìmo jedan primerak
novca iz doba Konstantina I i 12 komada kovawa 6. veka.
Iz navedene ekspertize novca sa Nebeskih stolica i sa utvr|ewa u
okruèwu, name}e se zakqu~ak o postojawu tri cezure, odnosno smawewu ili
potpunom prekidu cirkulacije novca tokom Seobe naroda. Prekidi nastaju u
69
A. Jovanovi}, nav. delo, 59.
70
A. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u Novopazarskoj bawi, Novopazarski zbornik
19 (1995), 63.
71
M. Vasi}, Horreum Margi, Beograd 1990.
vreme ratnih de{avawa koja ugroàvaju i sam opstanak balkanskih provincija.
Prvo smawewe cirkulacije novca nastaje neposredno nakon 378. godine usled
narastaju}e opasnosti od Isto~nih Gota. I pored toga, rimska ekonomija je us-
pela da se unekoliko oporavi, da bi se potpuno uru{ila oko 441. godine kada
Huni razaraju ~itavo podru~je centralnog Balkana. Tada definitivno dolazi
do potpunog prekida u cirkulaciji novca. Slede}a cezura koja zapravo ozna~a-
va zamirawe ranovizantijskog, romejskog na~ina ìvota, nastaje krajem 6. veka,
nakon avarskih upada, tako da me|u primercima novca sa teritorije ju`nog de-
la centralne Srbije ne pronalazimo novac koji se moè datovati posle vlada-
vine Justina II ili wegovog naslednika Tiberija II, koji je umro u avgustu 582.
godine.
72
Identi~na je situacija sa numizmati~kim nalazima u samom Sirmiju-
mu, gde posle novca Justina II, pronalazimo tek novac Mihajla II iz 821/829 go-
dine.
73
U prilog pretpostavci o stradawu Centralnog Balkana 582. godine ide
i ~iwenica da ostave zlatnog novca iz tog perioda, koje su prona|ene na jugoza-
padu Balkanskog poluostrva, karakteri{e to da im je gorwa granica za datova-
we novac Tiberija II.
74
U kontekstu istorijskih zbivawa to je vreme ekspazio-
nisti~ke politike avarskog kagana Bajana, zasnovane na pqa~ka{kim pohodi-
ma.
75
Poznato je da su Avari iskoristili rat Vizantije protiv Persije
(575591), koji je iscrpeo odbrambenu mo} Vizantije. Istorijski izvori navo-
de pad Sirmijuma 582. godine i dva avarska pohoda na Carigrad 584. godine,
kada stradaju Singidunum, Viminacijum i Helada.
76
Tako|e je poznato da je na-
kon slovenske ofanzive na Solun 586. godine usledilo slovensko naseqavawe
prostora Gr~ke i Makedonije.
77
U isto vreme bivaju uni{tena i naseqa na Ko-
paoniku i wegovoj podgorini.
Na osnovu rezultata dosada{wih istraìvawa moè se pretpostaviti da
se u 5/6. veku na Nebeskim stolicama nalazio vaàn kultni centar, koji je
svojim poloàjem na vrhu planine jo{ vi{e isticao svoj zna~aj. Imaju}i u vi-
du geografske i klimatske karakteristike samog terena mi{qewa smo da je u
ranohri{}anskom periodu ovde postojao sakralni centar, dok je naseqe bilo
sme{teno ne{to niè, mo`da na brdu û~aica koje se nalazi na svega 56 km
ju`no od lokaliteta, gde su vidni ostaci jo{ uvek neistraènog ranovizantij-
skog utvr|ewa.
Drugo utvr|ewe koje je svakako korespondiralo sa Nebeskim stolicama
je Gradac u Gorwim Levi}ima kod \erekara (sl. 1), na nadmorskoj visini od
1089 m, koje se kao i û~aica nalazi na izvanrednom poloàju, odakle se kon-
troli{u putni pravci koji presecaju planinski masiv Kopaonika, odnosno
podru~je izvori{nog dela Toplice i {iru zonu ka Prokupqu i Kur{umliji.
72
I. Mirnik, Coin Hoards in Yugoslavia, BAR-S, 95, 1981, 89.
73
V. Popovi}, Katalog vizantijskog novca iz Muzeja Srema, nav. delo, 325344.
74
V. Popovi}, Posledwi episkop Sirmijuma, nav. delo, 270271.
75
K. Dietz, nav, delo, 5764.
76
VIINJ I (1955), 98, 100101, 106.
77
V. Popovi}, Dezintentacija i ruralizacija grada u isto~nom Iliriku od 5. do 7. veka,
nav. delo, 255.
Utvr|ewe je sve do skora vi{e pobu|ivalo pa`wu divqih kopa~a i amatera
negoli stru~ne javnosti, tako da se do saznawa o ovom zna~ajnom nalazi{tu do-
lazilo jedino putem slu~ajnih nalaza koji su sticajem okolnosti stizali do
muzeja u Kru{evcu. Tako je u Muzej 1963. godine dospeo deo materijala sa di-
vqih iskopavawa koje je obavio lokalni u~iteq.
Utvr|ewe u Gorwim Levi}ima, nepravilne trougaone osnove (crt. 2),
dim. 215 160 m koje logi~no prati konfiguraciju terena i ima prostrano
podgra|e, snimio je prof. dr Mirko Kova~evi}, prilikom rekognoscirawa
osamdesetih godina, sada ve} pro{log veka. Sporadi~na rekognoscirawa tere-
na koje je obavio kru{eva~ki muzej 20002003. dala su dodatne podatke za dato-
vawe lokaliteta, u period od 3. veka, pa sve do sredwovekovnog doba. Ranovi-
zantijska faza dokumentovana je fibulom koja pripada tzv. vizantijskom tipu
fibula sa posuvra}enom nogom koja se datuje u period 6. i po~etak 7. veka.
78
Fibule ovog tipa nalaène su na brojnim lokalitetima: Salona, Cari~in grad,
Ni{, Viminacijum, Siscija, Dowi}ko brdo kod Kragujevca i na Limesu, u {i-
roj oblasti Doweg Podunavqa.
79
Crt. 2 Gorwe Levi}e, Gradac, osnova (crte`: M. Kova~evi})
78
T. Mihailovi}, Novi anti~ki lokaliteti na Kopaoniku, Glasnik SAD 13, (1997), 153154.
79
Z. Vinski, Kasnoanti~ki starosjedioci u salonitanskoj regiji prema arheolo{koj ostav{tini pred-
slavenskog supstrata VAHD LXIX, Split 1974, 39, 40; A. Jovanovi}, Nakit u rimskoj Dardaniji, Beograd
1878, 55.
Sonda`na arheolo{ka istraìvawa obavqena 2005. godine, kona~no su
potvrdila pretpostavqeni zna~aj lokaliteta kao va`nog kasnoanti~kog punkta.
U okviru utvr|ewa ~iji bedemi doseù {irinu do 2,30 m, nalaze se sakralni i
stambeni objekti. Otkriven je oltarski prostor ranohri{}anske bazilike koja
je kao i ona na Nebeskim stolicama sa~uvana samo u niìm zonama (sl. 6) Po-
red toga, delimi~no su istraèna ~etiri objekta, zidana kamenom i kre~nim
malterom ili samo kamenom i blatom. Objekat br. II, veli~ine 4,05 5,80 m, za
podnicu je iskoristio prirodne odlike terena, odnosno zaravwenu ìvu stenu.
Ovaj objekat (dim. 5,80 4,05 m), zidan u tehnici lomqenog i pritesanog kame-
na, sa blatom kao vezivom, sa~uvan je do visine od 0,80 m. U vi{im zonama je,
kako pretpostavqamo na osnovu prona|enih velikih komada lepa, bio zidan
lak{im materijalima, drvenim gredama i lepom. Sli~an na~in gradwe postoji
na podgra|u Cari~inog grada, Justinijane Prime, koji veoma nalikuje tradici-
onalnom na~inu gradwe seoskih ku}a na jugu Srbije. Po{to smo u objektu II
prona{li veoma bogat kerami~ki materijal datovan u 5/6. vek, u kome preovla-
davaju pitosi, lonci i ~e{qaste amfore smatramo da je re~ o gra|evini koja je
sluìla kao spremi{te ostava za hranu.
Pored navedenih arheolo{kih nalaza na lokalitetu Gradac u Gorwim
Levi}ima, prona|eni su i ostaci materijalne kulture koji produàvaju traja-
we utvr|ewa i nakon perioda kasne antike, odnosno rane Vizantije, iz perioda
9/10 veka. To su delovi kowani~ke i kowske opreme (kowske `vale, kop~e, ma-
muze), koji se retko nalaze na drugim utvr|enim naseqima u unutra{wosti
Balkanskog poluostrva, budu}i da ve}ina utvr|ewa nestaje u prvoj polovini 7.
veka, sa krahom vizantijske vlasti na ovom podru~ju.
80
Tre}i lokalitet koji je tema na{eg rada, Dub u selu Mala Vrbnica, na-
lazi se u samoj podgorini Kopaonika, na granici sa @upom, na nadmorskoj vi-
sini od 550 m. To je dominantno uzvi{ewe koje kontroli{e komunikacije koje
vode od rudonosne kopaoni~ke oblasti u dolinu Rasine i Pomoravqe. Za{tit-
nim arheolo{kim istraìvawima, koja su imala za ciq definisawe konzerva-
torskih uslova za podizawe nove crkve na starom kultnom mestu, otkrivena je
jednobrodna bazilika sa polukru`nom apsidom, dim. 15,50 7,20 m i pro-
se~nom debqinom zidova 0,70 m (sl. 7).
81
Objekat je zidan lomqenim i pritesa-
nim kamenom, sa kre~nim malterom kao vezivnim sredstvom. Bio je kre~en spo-
qa i iznutra, na {ta ukazuju otkrivena malterisana poqa sa obe strane. U za-
padnom delu gra|evine konstatovan je nivo poda na kamenoj substrukciji, dok
arhitektonski elementi za rekonstrukciju fasada i krovnog pokriva~a nisu
prona|eni.
80
D. Ra{kovi}, Stawe istraènosti ranovizantijskih utvr|ewa na severozapadu oblasti Na-
isa, Ni{ i Vizantija, III nau~ni skup, Ni{ 35. jun 2004, Zbornik radova III, Ni{ 2005, 189, 190.
81
Za{titna arheolo{ka istraìvawa u trajawu od mesec dana, 1998. godine, obavila je
ekipa Zavoda za za{titu spomenika kulture: rukovodilac radova, arheolog Gordana To{i} i ~lan
ekipe, arhitekta Rajko ûbri}.
Izvan oltarske apside, u sloju {uta, otkriveni su fragmenti kamene de-
korativne plastike iz ranohri{}anskog perioda (56. vek) za koje se moè pret-
postaviti da su pripadali reqefima koji su ~inili enterijer crkve. Fragmenti
kamene dekorativne plastike nosili su razli~ite motive, floralne i figura-
tivne, me|u kojima se isti~u motiv ribe i motiv krsta. U hri{}anskom poimawu
sveta riba kao simbol i znak prepoznavawa me|u vernicima, osim {to predsta-
vqa Hrista, ozna~ava i svakog hri{}anina ponaosob, budu}i da se ova simboli-
ka izvodi iz metafore Hrist ribar du{a i zna~ewa Hristovog ~udesnog ribo-
lova s Apostolima. Na pojedinim fragmentima su sa~uvani tragovi crvene i be-
le boje sa simboli~kim vrednostima koje se skladno uklapaju u simboliku moti-
va. Semantika i simbolika crvene govori o ìvotvornoj lepoti, o boànstvenoj
energiji, dok simbolika i semantika bele, koja se smatra takozvanom prostom bo-
jom, govori o srodnosti sa boànskom svetlo{}u, o ~istoti, predve~noj ti{ini
i oslobo|enosti od svega {to je zemaqsko.
82
Crvena je od davnina u razli~itim
kulturama ozna~avala boànstvo, zbog ~ega je unutra{wost mnogih hramova boje-
na u crveno, {to potvr|uje i Zevsov hram u Pompeji ili pak scena Inicijacije u
Vila misterija, tako|e u Pompeji, gde je pozadina crveno oslikana. Po{to se na
crvenu gledalo kao na boju sunca, Grci su ~esto kako u ritualnim radwama, tako
i u umetnosti, naizmeni~no koristili crvenu i belu boju u solarnom kontek-
stu, tako da je na mozaiku Heliosa koji se nalazi u muzeju u Sparti (kraj 3, po-
~etak 4. veka), prikazano boànstvo sa crvenkastim nimbom koji {iri crven-
kastoùte, crvene i bele zrake.
83
Me|u prona|enim fragmentima kamene plastike, posebno mesto zauzima
deo latinskog natpisa koji iako o{te}en ukazuje na romanizaciju ovih krajeva
(~itqiv je samo deo re~i koji se zavr{ava sa tus). Prona|eni fragmenti ka-
mene dekorativne plastike predstavqaju lokalnu varijantu ranohri{}anske
plastike koja se stvarala na prostoru Da~ke dijeceze,
84
ali i na teritoriji
rimske provincije Dalmacije.
85
@ivot na Dubu se nije zavr{io u ranovizantijskom periodu, ve} je po-
trajao i kasnije, o ~emu svedo~e, nau{nica iz 11/12. veka, otkrivena u sloju {u-
ta sa spoqne strane severozapadnog ugla priprate, prstewe iz 15/16. veka ot-
kriveno u drugom o. s. u naosu i krst iz 19. veka otkopan u sloju {uta, uz sever-
ni zid objekta. I pored toga {to je nakon fizi~kog zamirawa ostao da traje u
narodnom predawu, Dub je delimi~no devastiran, divqim kopawem, 60-tih
godina pro{log veka, kao i mnogi drugi lokaliteti koji su bili i ostali na
82
Z. Gavri}, G. To{i}, Ikona i savremena umetnost, Manastir @i~a, istorija umetnost
(Zbornik radova), Kraqevo 2000, 381.
83
J. Gage, nav. delo, 25.
84
I. Nikolajevi}-Stojkovi}, Ranovizantijska arhitektonska dekorativna plastika u Ma-
kedoniji, Srbiji i Crnoj Gori, Beograd 1957.
85
Navodimo samo neke od brojnih radova posve}enih problemu ranohri{}anske arheolo-
gije u Dalmaciji: E. Marin, Narona basilique et baptistere paleochretiens de Sv. Vid, Radovi XIII me-
djunarodnog kongresa za starohri{}ansku arheologiju III, VatikanSplit 1998, 475507; J. Belo{evi}, Il
complesso dell archittetura paleochristiana a Crkvina di Galovac nei pressi di Zadar, nav. delo, 69105
udaru divqih traga~a. Tek 1998. godine lokalitet je arheolo{ki istraèn,
nakon ~ega su me{tani sela Mala Vrbnica, podigli kamenu crkvu, po{tuju}i
svetost mesta, kolektivno pam}ewe i uslove slu`be za{tite, {to je posebno
pregnu}e i uzoran primer svima onima koji drè do su{tastvene veze izme|u
vere i kulturnog nasle|a.
Umesto zakqu~ka
Planinski masiv Kopaonika koji se svojim isto~nim padinama spu{ta ka
Toplici i @upi aleksandrova~koj, omogu}io je razvoj brojnih naseqa gradin-
skog tipa, na strate{ki va`nim visovima, tokom 5. i 6. veka. Radi se ili o vi-
kusima koji su sme{teni na breùqcima i dobro opasani bedemima ili o pra-
vim planinskim, strate{ki odli~no pozicioniranim i utvr|enim naseqima.
Prokopije navodi da je u Dardaniji postojalo 70 utvr|ewa, me|u kojima su pre-
ovladavala ona starija koja su obnovqena, wih 62, dok je samo 8 pripadalo no-
vopodignutim.
86
Prema istom izvoru, u oblasti Ni{a situacija je bitno razli-
~ita, tako da se u grupi od 40 utvr|ewa, 32 nalaze me|u novoosnovanim, a samo
8 me|u obnovqenim kastelima. Na podru~ju koje je tema na{eg rada, a koje je obu-
hvatalo zonu od @upe aleksandrova~ke koja je ulazila u sastav Mediteranske
Dakije, pa do vrha Kopaonika koji je, po svemu sude}i, pripadao Dardaniji, mo-
èmo pouzdano da evidentiramo 8 utvr|ewa iz kasnoanti~kog i ranovizantij-
skog perioda (sl. 1): Gradi{te u Trnavcima, Gradi{te u Puhovcu, Gradi-
{te u Dupcima, Gradi{te na brdu Gobeqa kod Brusa, Raporita brdo u
Vlajkovcima, Gradac u Gorwim Levi}ima, Vojetin i û~aica u Guvni{tu,
kod Belog brda. Za sva ova utvr|ewa, na osnovu arheolo{kog materijala, moè-
mo re}i, da su nastala u periodu kasne antike, da su intenzivno ìvela u 5. ve-
ku i da su se ugasila u posledwim decenijama 6. veka. Pored ovih naseqa kaste-
lijerskog tipa koja su, kako smo ve} naveli, potvr|ena arheolo{kim nalazima,
na postojawe jo{ nekih navode toponimi kao {to su Grad, Gradi{te ili
Gradac u Blaèvu i u Brze}u.
87
Specifi~nost kopaoni~kog i podkopaoni~kog kraja ogleda se u tome {to
se ranovizantijski spomenici veoma retko nalaze van utvr|ewa, tako da bazilike
na Nebeskim stolicima i na Dubu u Maloj Vrbnici predstavqaju izuzetak.
Svakako ne treba gubiti iz vida ni ~iwenicu da crkvi na Dubu gravitiraju
utvr|ewa Gradi{te u Trnavcima
88
i Gradi{te na Gobeqi kod Brusa,
89
koja
86
VIINJ I (1955), 6063, Z. Gunja~a, N. Kambi i dr., Srima-Pri`ba, Starokr{}anske dvojne cr-
kve, [ibenik 2005.
87
O rasporedu utvr|ewa: D. Ra{kovi}, Ranovizantijski lokaliteti i komunikacije u {i-
rem kru{eva~kom okru`ju, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, Kru{evac, 1013. maj
2000, BeogradKru{evac 2002, 6870.
88
D. Mrkobrad, @upa aleksandrova~ka novi arheolo{ki spomenici, Glasnik SAD 9
(1993), 232
89
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, D. Ra{kovi}, Ranovizantijsko utvr|ewe na brdu Gobeqa
kod Brusa, Saop{tewa XXXII/2000XXXIII/2001 (2002), 99121.
se na osnovu indikativnih nalaza datuju u period od 46. veka. Brojni su osta-
ci materijalne kulture koji ukazuju na vremensko trajawe ìvota u okviru
utvr|ewa kopaoni~kog i podkopaoni~kog kraja od 46. veka, od karakteristi~ne
keramike sa tzv. ~e{qastim ornamentom, preko predmeta za svakodnevnu upo-
trebu, bilo onih ukrasnih poput fibula ili onih krajwe utilitarnih poput
poqoprivrednih alatki, pa sve do novca, koji je jedan od osnovnih oslonaca za
hronologiju. Uz to, otkri}e ranohri{}anske kamene dekorativne plastike na
Dubu potvr|uje ne samo zna~aj samog sakralnog mesta, ve} i finansijske mo-
gu}nosti sredine koja je u vreme ekonomskog i politi~kog previrawa tokom
tzv. Seobe naroda, uspela da sagradi i ukrasi jednu takvu gra|evinu. U ovoj po-
grani~noj oblasti izme|u @upe i Kopaonika, osnovu privrede ~inili su poqo-
privreda i zanatstvo, za razliku od planinskog predela Kopaonika gde je ìvot
prevashodno zavisio od rudarstva, zanatstva i trgovine.
Sa najvi{ih planinskih kota, sa Nebeskih stolica, sagledavaju se kao
na dlanu brojna vrtla, pinge, {qaki{ta i zapustela rudarska okna. U vizuel-
nom smislu, ranohri{}anski centar dominira rudarskim revirima u Zaplani-
ni i Belom Brdu, kao i ranovizantijskim utvr|ewima na Vojetinu, û~aici i u
Gorwim Levi}ima. Uzimaju}i u obzir, kako navedene karakteristike prirod-
nog okruèwa, tako i rezultate arheolo{kih istraìvawa, smatramo da su lo-
kaliteti Nebeske stolice i Gradac u Gorwim Levi}ima u hronolo{kom
smislu identi~ni, a u ekonomskom i duhovnom smislu tesno povezani. Nismo
daleko ni od pomisli da bi se upravo tu mogli traìti upravni i duhovni cen-
tri severnog dela rimske provincije Dardanije, ~ije je stanovni{tvo izuzetno
po{tovalo svetost Nebeskih stolica sa ranohri{}anskom bazilikom koja je
promi{qeno i bogato ukra{ena.
Gordana To{i}, Du{an Raskovi}
EARLY-CHRISTIAN MONUMENTS ON THE EASTERN SLOPES
OF THE KOPAONIK MOUNTAIN
Significant Early-Christian localities referring to the rich mining activities of
this region were found on the Kopaonik Mountain or in the Silver Mountain, as it
was named by Roman, Venetian, and Turkish sources. From broader point of view,
even from the times of Roman provinces settlement on the Balkan, the area of Serbia
with very thick settlements net was used as a logistic and strategic support of the
Roman Empire.
The territory being the subject of our research is the zone where provinces Mo-
esia Prima, Mediterranean Dacia (Dacia Mediterranea) and Dardania meet. The sites
that offer new data for the process of settlement and Christianization of these regions
are CELESTIAL CHAIRS on the top of Kopaonik at the altitude of 1,800 m, DUB in
Mala Vrbnica in the bottom of the Mountain and GRADAC in Gornje Levi}e at
1,089 m altitude. They are in the northern part of Dardania, in the Province where
silver with lead were dug as well as golden silver together with exploitation of iron,
copper and mercury ores. The zone of these findings gravitates to Roman administra-
tive center Municipium Dardanorum, near to So~anica at Kosovo. Thus, it may be
assumed that still non-referred northern border of Dardania could have covered east-
ern slopes of Kopaonik up to the bottom and border with Aleksandrovac @upa.
On the eastern slopes of Kopaonik three early-Christian basilicas were found;
one in Celestial Chairs, with floor mosaic; another in Gradac site in Gornje Levi}e
within the fortress and the third one in the Dub site in a village Mala Vrbnica, with
stone decorative plastic. All these buildings date from the period of 56
th
century ba-
sed on archeological material. Sites in Celestial Chairs and the one in Gornje Levi}e
have, as many castles in broader vicinity, continuity of 46
th
century proved by fo-
unding of secular objects like fibula with bent legs, cross-like fibulas, money, cera-
mic fragments with rake ornaments. Porkpie stated that Dardania had reconditioned
68 fortresses out of 70 original ones, and only 8 were new-built.
Celestial Chairs visually dominate the whole area. From this place, one can see
as on his palm Early-Byzantine fortresses on Vojetin, û~aica and in Gornje Levi}e,
as well as the mines in Zaplanina and Belo Brdo. Having in mind natural features of
the terrain, historical surrounding, and, first of all, archeological finding, we think
that Celestial Chairs and Gornje Levi}e could be the spot to look for spiritual and ad-
ministrative center of the northern part of Roman province Dardania.
1. Kopaonik i podgorina: poloàj kasnoanti~kih/ranovizantijskih nalazi{ta
(obrada karte: M. Uro{evi})
1) Nebeske stolice; 2) Gorwe Levi}e, Gradac; 3) Mala Vrbnica, Dub; 4) Puhovac, Gra-
di{te; 5) Trnavci, Gradi{te; 6) Gobeqa, Gradi{te; 7) Dupci, Gradi{te; 8) Vlaj-
kovci, Raporita brdo; 9) Vojetin; 10) Guvni{te, û~aica
2. Nebeske stolice, poloàj lokaliteta (foto: G. To{i})
3. Nebeske stolice, ranohri{}anska bazilika (foto: M. Petrovi})
4
.
N
e
b
e
s
k
e
s
t
o
l
i
c
e
,
m
o
z
a
i
k
(
f
o
t
o
:
M
.
P
e
t
r
o
v
i
}
)
5
.
N
e
b
e
s
k
e
s
t
o
l
i
c
e
s
i
t
n
i
n
a
l
a
z
i
(
f
o
t
o
:
D
.
A
n
|
e
l
k
o
v
i
}
)
6. Gorwe Levi}e, Gradac, ranohri{}anska bazilika (foto: D. Ra{kovi})
7. Mala Vrbnica, Dub, ranohri{}anska bazilika (foto: M. Petrovi})
UDC: 27523:7.033.2:316.75:2
SVETLANA POPOVI] (Washington)
DIVIDING THE INDIVISIBLE:
THE MONASTERY SPACE SECULAR AND SACRED
The spatial dualism, secular sacred, reflected deeply on the creation of the
Byzantine monastery space. My investigation focused on the dualism of monastic
spaces and buildings, especially on their secular aspects in Byzantine cenobitic monas-
teries.
For Byzantine men and women, space was not homogeneous. There existed a
sacred space with its ultimate earthly manifestation the Christian church and a
secular space that represented all other spatial levels within a designated terrestrial
part of its Christian universe.
1
Thus the secular space provides the ambiance in
which the sacred becomes possible. This spatial dualism, typical for homo religiosus,
reflected deeply on the creation of the monastery space too. I have argued elsewhere
that the meaning and perception of the physical features of a monastery in Byzan-
tium represented a passage to heaven, an intermediate zone between heaven and
earth.
2
A monastery settlement reflects the pronounced spatial hierarchy: its enclo-
sure provides otherness, individual cells may become a path to heaven and thus ac-
quire a higher status in the hierarchy of sacredness, while the church represented the
ultimate sacred spot the gate of heaven or even heaven on earth. Thus a monastery
represents, at its final stage of development, a symbolic spatial image in which secu-
lar and sacred meet.
My further investigation will focus on the dualism of monastic spaces and
buildings, especially on their secular aspects. Probably the first question to pose is
what is secular and what is sacred in the monastery, and how does one distinguish its
dual nature? I have to stress at the outset that spatial ambivalence between the secu-
lar and sacred existed, on a much wider scale, in both Christian and non-Christian
societies. The symbolic sanctification of the Roman town and its pomerium the sa-
1
For the secular and sacred generally see M. Eliade, The Sacred and the Profane, New York
1987.
2
S. Popovic, The Byzantine Monastery: Its Spatial Iconography and the Question of Sacredness,
ed. A. Lidov, Hierotopy. Studies in the Making of Sacred Space, Moscow 2006, 150185.
cred line around the city that was accompanied by special rites, represents one of
the numerous examples that antedated Christianity. The well-known fact that the
earliest structural forms of the church are found within Roman houses (domus
aeclesiae) and later basilicas, only confirms that the appropriation line between sec-
ular and sacred has a very long history.
One of the key questions of early monastic archaeology is how to recognize a
monastery site and distinguish it from, for example, a rural villa. Or later in the sixth
century, how to articulate a great number of revealed extra muros basilicas around
the late antique cities, only a few of which could be identified as cemetery churches,
and some of which possibly represented monastic entities. The answer to this ques-
tion will remain open, due to the fact that a monastery space, in its early phase, was
not yet symbolically articulated. The domestic character of the early cenobitic com-
munities only adds to this uncertainty. Although monks practiced the bios angelikos
to achieve the ultimate goal salvation the major obligation to achieving the path
to heaven, in addition to constant prayers and self-denial, was manual work. Thus
early monasteries mirrored households with various workshops (oil presses, pottery
production, etc.) in addition to the church. The lack of typika, for those early com-
munities, makes decisions even more difficult. The choice of the site is not signifi-
cantly helpful in this formative phase, as it is known that monastic communities re-
used abandoned villas or even small forts. The monastery of father Isidore in the
Thebaid was located in the fort, while the former bride of the Nitrian monk Amoun
converted her house into a monastery.
3
A church could easily be identified among
other secular buildings if the church plan is basilica. But there are many more exam-
ples of single-aisled apsidal churches (chapels), in which no symbolic decoration
that could help in their identification survives. These could be easily confused with
numerous late antique buildings of identical plan and secular nature. At that time
neither orientation (apse facing east), nor location of the church in the monastery
precincts were determined. It did not have a central position (later examples), some-
times it was free-standing, although more often the church was integrated within
other buildings of the entirety.
Certain physical features, however, may help in defining the character of the
community. The oldest monastic rules (Pachomian) prescribe that a cenobitic mona-
stery has to be enclosed with an outer wall and must have a dining hall for commu-
nal meals.
4
We therefore embark on an additional problem: how to distinguish a
communal refectory? I have recently demonstrated that the monastic refectory was a
bifunctional building in which prayers and communal meals were held. Numerous
examples confirm that it was located in the immediate vicinity of the church. Its plan
was an elongated rectangular hall, often equipped with masonry tables and symbolic
images on the walls. Obviously, its function was dual secular and religious.
5
48 Svetlana Popovi}
3
The Lives of the Desert Fathers. The Historia Monachorum in Aegypto, N. Russel, transl., B.
Ward, intro., London, Oxford 1981, 101; 111.
4
Pachomian Koinonia, II, ed. A. Veilleux, Kalamazoo, Mich. 198082, 150.2834, 151.3537.
5
S. Popovic, The Trapeza in Cenobitic Monasteries: Architectural and Spiritual Contexts, DOP
52 (1998), 281303.
To summarize, site identification of early cenobitic communities, in which
secular and sacred blend, must combine all the aforementioned physical features
with other archeological artifacts (decorative symbols, pottery, etc.), and, bearing in
mind the prescribed diet, detailed analysis of animal bones.
6
In later developments, monastic communities followed the doctrinal and theo-
logical changing lines of the Byzantine church that impacted deeply on the physical
structure of the monastery. By the tenth century the monastery had become a com-
plex spatial structure a codified symbolic spatial model unmistakably identifi-
able.
7
Whether located in a rural or urban environment, it always included an en-
closed courtyard with a centrally located, free-standing church the most sacred
spot of the entirety surrounded by other necessary buildings attached to the enclo-
sure wall. The vast estates that became the crucial economic base of their existence
also surrounded rural monasteries. Paradoxically, while the spatial disposition of the
entirety emerged into a symbolic interpretation, its secular aspects, manifested
through its architectural content, increased. The residential quarters of the
hegoumenos often represented the most advanced, secular, architectural enterprises
(in urban monasteries at Mistra, on Mount Athos, etc.). Numerous examples of bish-
ops palaces mirrored the architecture of aristocratic residences (for example in an-
cient Thebes in Thessalia and elsewhere).
8
The monastery infirmaries (located in the
monasteries), and hospitals (often located outside the monasteries), became impor-
tant social institutions.
9
A variety of workshops (producing oil, pottery, metal, glass,
etc.), including various types of mills, were located either in the monastery or on its
estates.
10
The monasterys infrastructure was highly developed and included water
supply systems, drains, sanitation and heating facilities.
11
In sum, the standard of
living in late Byzantine monasteries was high.
12
Finally, the monastic enclosure,
where necessary, was transformed into a fortification (St. Catherines on Sinai, Mt.
Athos, Resava in Serbia, etc.).
13
From this brief historical survey of the development of the monasterys built en-
vironment, one may conclude that secular and sacred aspects of the entirety coexisted
Dividing the Indivisible: The Monastery Space Secular and Sacred 49
6
E. Ribak, Everyday Artefacts as Indicators of Religious Belief in Byzantine Palestina, ed. K.
Dark, Secular Buildings and the Archaeology of Everyday Life in the Byzantine Empire, Oxford 2004,
12332.
7
S. Popovic, The Architectural Iconography of the Late Byzantine Monastery, Canadian Insti-
tute of Balkan Studies, Toronto 1997; S. Popovic, The Byzantine Monastery: Its Spatial Iconography and
the Question of Sacredness, 16976.
8
O. Karagiorgou, Demetrias and Thebes: the Fortunes and Misfortunes of two Thessalian Port
Cities in Late Antiquity, ed. L. Lavan, Recent Research in Late-Antique Urbanism, JRA suppl. 42 (2001),
183215, esp. 19192; S. Popovic, The Cross in the Circle. Monastery Architecture in Medieval Serbia,
in Serbian with English resume, Belgrade 1994, 12023 and 31323.
9
T. S. Miller, The Birth of the Hospital in the Byzantine Empire, Baltimore and London 1985.
10
S. Popovic, The Architectural Iconography of the Late Byzantine Monastery, 67.
11
Ibid., 1720.
12
S. Popovic, Secular Buildings in Medieval Serbian Monasteries. About the Medieval Standard
of Living, Zograf 16 (1985), 1925.
13
S. Popovic, The Architectural Iconography of the Late Byzantine Monastery, 713.
throughout its long history. However, architectural and planning objectives, being pri-
marily structural in nature, impose another question: how those, rather conceptual,
categories manifested within the built environment. The architectural and planning
processes, whether related to monasteries or not, imply buildings and their spatial
dispositions. Is it possible, a priori,to design one structure as sacred, or does its
attribution come a posteriori? That is the important question. The monastery set-
tlement offers, as a specific spatial structure, limited insights into these questions. My
further investigation will focus on the built environment of coenobitic monasteries.
There are three major categories of buildings within monasteries. The first in-
cludes buildings exclusively religious in function (main monastery church and vari-
ous chapels); in the second are bi-functional edifices that include both religious and
non-religious functions (refectory, cell, entrance chamber and seclusion tower);
while numerous structures fall into the third category of non-religious buildings
(kitchen, bakery, storages etc.). As the monastery represents an abode for a religious
community, the most important are buildings that include ritual. In the absence of ar-
chaeological evidence, it is not possible to discover the exact architectural type of
the oldest monastic churches. Surviving examples, mostly from the fifth and later
centuries, reveal both non-apsidal and apsidal rectangular halls and three-aisled ba-
silicas.
14
Later Byzantine practices included a variety of types (basilica with dome,
inscribed-cross, etc.), all found within various monastic contexts. No matter how the
church was designed, it always performed the religious function that gave it a spe-
cific status within the entirety. One may argue that the line of appropriation of the
architectural design included a variety of actual secular forms and structures com-
bined to fulfill its primary function Christian ritual. However, ritual itself was
subject to change in the long history of Byzantine Christianity, reflecting on plan-
ning processes and introducing changes in architectural design. There are no a priori
sacred architectural forms; any architectural design if suitable for Christian ritual
upon consecration may become sacred. Creation of a functional type church
building combined a variety of existing architectural elements and planning pat-
terns, most of them found in other categories of contemporary buildings, not neces-
sarily religious in nature (fig. 1). That process does not exclude repetition of arche-
typal models, once they have been established (for example single-aisled church
plan; cruciform, inscribed-cross, etc.). Thus, categories of secular and sacred,
conceptual in nature, have limited input into the design process.
The number of churches in Byzantine cenobitic monasteries varies. In addition
to the main monastic church, where the Eucharist was performed, there were numer-
ous chapels different in nature.
15
Some of them were attached to the main church
and were used as commemorative chapels, others had a prophylactic purpose and
were located within main entrances and infirmaries, while certain were built to
50 Svetlana Popovi}
14
P. Grossmann, Christliche Architektur in Agypten, Leiden 2002; Y. Hirschfeld, The Judean
Desert Monasteries in the Byzantine Period, New Haven and London 1992; I. Pena, P. Castellana and R.
Fernandez, Les cenobites syriens, Jerusalem 1983.
15
G. Babi}, Les chapelles annexes des eglises Byzantines, Paris 1969; S. ]ur~i}, Architectural
Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches, JSAH 36 (1977), 94 110.
house venerated relics.
16
All of them, obviously, fall into the category of religious
buildings, and thus designate a sacred realm of the monastery. However, the
cenobitic monastery represents a spatial structure a settlement in which all the
aforementioned categories of buildings coexisted. The procedure of planning a mona-
stery-settlement includes very practical steps: to clean and prepare the location; to
designate the size of the settlement; to decide where the main church will be located;
to plan the position and number of entrances; to locate the refectory, kitchen, bakery,
dormitories (cells); and to decide about the number and types of the workshops,
storages and other necessary buildings. In addition to planning procedures, the archi-
tectural designs must be prepared for individual buildings, primarily for the church.
One may ask what will be the first step, once the location has been chosen to de-
lineate the settlements enclosure or to build a church. We may pose the same ques-
tion in a more conceptual way: whether the sacred grove will be first designated
and then the house of the Lord erected within its precincts? According to limited
archaeological and some written sources most probably, the enclosure will be first
Fig. 1. Plans of the secular Roman structures appropriated in Christian churches
(redrawn by S. Popovi})
16
S. Popovic, Disposition of Chapels in Byzantine Monasteries, in Serbian with English resume,
Saop{tenja 2728 (Belgrade 1995/96), 2337.
marked, followed by the building of the church and the necessary edifices (refectory
and residential structures). The typikon of Athanasios of Athos (963) clearly states
that the building process of the Great Lavra Monastery started with clearing and
marking the location, building the necessary residential buildings and then
proceeded with erecting the church.
17
Regional archaeological practice confirms that
in some Judean desert monasteries in the fifth and sixth centuries, as well as later in
some twelfth-century Serbian monasteries, the building processes followed the logic
of delineating the settlement first and than building a church.
18
It means that
erection of a church took place within secured and enclosed space. What is the
nature of the monastery enclosure and in which category secular or sacred it
falls is the next question.
The major functions of the monastery circuit wall were to delineate the space,
to provide security and to fulfill the requirements of the monastic rules: control of
communication with the outer world. The structural nature of the enclosure wall, in
numerous examples, confirms its non-military character. It is usually built as a
massive stone wall without any crenellations or other defensive amenities along its
perimeter.
19
Thus, it acted as a fence which provided security. Exceptionally, as
previously mentioned, when circumstances necessitated, the enclosures were trans-
formed or even built as fortifications. The act of fencing the area, in order to mark
the monastery boundaries, was not limited to cenobitic communities. Numerous
examples indicate that another type of monastic community lavra in the Holy
Land, Syria and elsewhere in Byzantium was demarcated by a wall.
20
Hence, the
enclosure wall was the primary necessity of the coenobium, and its important
structural and functional features were also confirmed in monastic typika.
21
The
monastery gates, situated within the enclosure, were locked during the night and
controlled daily by the appointed monk the gatekeeper.
22
However, there are rare
exemptions to this rule, as in one of the eleventh-century monastic foundations of
Lazarus on Mount Galesios. According to his Life, one of the monastery horses was
stolen during the night from the monastery stable, and monks went to the father and
pestered him to have a wall built around the monastery and control going out and
52 Svetlana Popovi}
17
Typikon of Athanasios the Athonite for the Lavra Monastery, eds. J. Thomas and A.
Constantinides Hero, Byzantine Monastic Foundation Documents 1, Washington DC 2000, 251. (5), (6);
251.(7), (8).
18
Y. Hirschfeld, The Judean Desert Monasteries in the Byzantine Period, 5968; S. Popovic, The
Cross in the Circle. Monastery Architecture in Medieval Serbia, in Serbian with English resume, Bel-
grade, 1994, 13648.
19
H. Torp, Murs denceinte des monasteres Coptes primitifs et couvents-fortresses, MelRome 76
(1964), 173200; S. Mojsilovic (Popovic), Elements of Fortification of the Monasteries in Medieval Ser-
bia, Balcanoslavica 7 (1978), 69196; S. Popovic, The Cross in the Circle, 127240.
20
Y. Hirschfeld, The Judean Desert Monasteries in the Byzantine Period, 16165 and 17176; J.
Patrich, Sabas, Leader of Palestinian Monasticism, Dumbarton Oaks Research Library and Collection,
Washington, D.C. 1995, 6266.
21
See numerous examples of walls erected around monasteries ed. J. Thomas and A.
Constantinides Hero, Byzantine Monastic Foundation Documents, 5 vols., Dumbarton Oaks Studies
XXXV, Washington, D.C., 2000 hereafter BMFD.
22
As in the Great Lavra Monastery on Mount Athos, see BMFD vol. 1, 206 (13).
coming in with lock and key.
23
The father rejected their request with the statement:
if our hope and trust are firm in Christ (we will not) depend on walls and enclosure
for safety.
24
However, this hagiographical note does not establish whether or not
Lazarus monasteries were walled because no physical remains have yet been
revealed of the monasteries on Galesion.
25
Be that as it may, the enclosure
represented one of the major planning objectives of cenobitic monasteries,
confirmed in both written sources and numerous surviving sites.
26
The structural characteristics of these walls vary and were dependent on re-
gional building methods and techniques applied in different parts of the Byzantine
Empire. In general the most frequently used material was stone. Some monastery en-
closures in the Holy Land were built of hewn stones, as in the monastery of
Martyrius, or constructed with an outer face of ashlars and an inner face of field
stones and rubble, as in the monastery Khirbet ed-Deir.
27
The circuit walls of Egyp-
tian monastic compounds were often built of uncoursed rubble set in mortar, occa-
sionally combined with gravel, small stones, and mud-brick (St. Anthony, St. Paul,
Abu Makar, Anba Hadra etc.).
28
In the Middle Byzantine period, numerous monastic
complexes at Mount Athos were enclosed by stone walls, or built in a combined
technique of alternating brick and stone testified by the existing monastic com-
pounds there (for example the Great Lavra, Vatopedi, Chilandari, etc.).
An interesting aspect of these walls was the lack of decorative and symbolic
designation. To the best of my knowledge, Byzantine archaeology has revealed, thus
far, one monastery enclosure St. Catherine on Mount Sinai with sculptural
crosses (fig. 7).
29
Most of these compounds did not survive intact, and the upper
parts of these walls are either missing or were rebuilt in later periods. This means
that even if they once had decoration, on the upper parts, it did not survive into
modern times. On the other hand, a great number of old drawings and engravings of
various Byzantine monasteries do not testify to any symbolic imagery on their outer
walls.
30
One rare example of fresco-painting, representing a donors portrait with the
image of the monastery settlement, survives on Mount Athos in the monastery of
23
BMFD, vol. 1,157 (144).
24
Ibid., 157 (144).
25
R. P. H. Greenfield, The Life of Lazarus of Mt. Galesion: An Eleventh-century Pillar Saint,
Washington, D.C. 2000, 31. Few examples of non-walled monasteries were discussed in V. Ruggieri,
Byzantine Religious Architecture (582867): Its History and Structural Elements, Rome 1991, 16869.
26
An interesting, rarely cited study, by O. R. Sowers, Medieval Monastic Planning: Its Origins in
the Christian East and Later Development in the Western Europe, Doctoral Dissertation, Columbia Uni-
versity 1951, New York 1952, gives numerous examples of walled monastic planning patterns related to
the Christian East.
27
For Martyrius monastery see Y. Hirschfeld, The Judean Desert Monasteries in the Byzantine
Period, 16165; for Khirbet ed-Deir see Idem., The Early Byzantine Monastery at Khirbet ed-Deir in the
Judean Desert: The Excavations in 19811987, Qedem 38 (Jerusalem 1999) 11.
28
C.C. Walters, Monastic Archaeology in Egypt, Warminster 1974, 7981.
29
I am indebted to Marina Mihaljevi} who brought this information to my attention.
30
For example collection of drawings by V.G. Barskij, Stranstvovanija Vasilija Grigorovica
Barskogo po svjatim mestam Vostoka, vol. 12, St. Petersburg 1885/6.
Stavronikita. The Patriarch Jeremiah, who was responsible for the reconstruction of
the entire monastery, including the perimeter wall after 1540, and was thus conside-
red its second founder, left his portrait with the model of the monastery settlement
on the wall painting in the katholikon.
31
On this model, the monastery enclosure is
represented without any decorative or symbolic imagery. Probably, most of the
enclosures were never equipped with Christian semiotics. The only architectural
elements, functionally related to the encircling wall that bear witness to Christian
symbolism, are monastery entrances and occasionally monastic towers. No matter
how it was designed, every monastery entrance had a dedicatory image on the wall
above the door. Very often the walls of the entrance chambers were decorated with
crosses that obviously had a prophylactic meaning.
32
Therefore, according to the
archaeological evidence, the monastery circuit had a purely functional purpose and
the lack of holy images and signs justify their secular nature. On the other hand, the
monastery itself represented a sacred grove, a specific settlement for the specific
people who dedicated their lives to the Lord and thus manifested its dual secular
and sacred nature.
The encircling wall designated the settlement and divided the inner (other)
from the outer space. The enclosure therefore represented practically the outline of
the monastery. An important physical feature of the monastery was its planning pat-
tern: the shape of the settlement, the spatial disposition of the buildings and the in-
ternal communications. In historical context the process of planning a monastery, in-
cluded certain ambiguities. As mentioned before, the early monastic compounds did
not have strict planning objectives. Their founders often used abandoned fortresses
or private houses and villas that provided suitable ambiances and had buildings that
could be reused by the monks.
33
Therefore the design of the early monastic settle-
ments was appropriated and not authentic. Eventually, by the sixth century, the plan
emerged as the symbiosis of the existing and newly designed structures, resulting in
a rectangular enclosed settlement: the cenobitic monastery. It is important to empha-
size that the adopted way of life had a great impact in shaping a monastery. Accord-
ing to the rules, a communal life necessitated, in addition to the church, a variety of
buildings (refectory, dormitories, etc.) that became obligatory features of the build-
ing program. Above all, the enclosure wall became the ultimate necessity. The entire
Christian East adopted, in general lines, the established spatial and structural model
of a cenobitic monastery. However, regional practices introduced a significant vari-
ety of individual building designs and architectural styles. One of the interesting as-
pects in the process of planning a monastery settlement is the widely accepted rect-
angular design of the settlement. In the sixth century, from Egypt, Palestine and
Syria to Asia Minor, the walled, prevailingly regular rectangular enclosure, desig-
54 Svetlana Popovi}
31
Mount Athos, eds. P. Theocharides, P. Foundas, S. Stefanou, Athens 1992, 18 fig. 3.
32
S. Mojsilovic-Popovic, Monastery Entrances Around the Year 1200, ed. V. J. Djuri}, Studenica
et lart byzantin autour de lannee 1200, Belgrade 1988, 153170.
33
For example in the Judean desert, the entire group of monasteries is designated as fortress
monasteries because the monks settled down in abandoned forts: Y. Hirschfeld, The Judean Desert Mon-
asteries in the Byzantine Period, 4755.
nated a cenobitic monastery. One may ask if it is possible to trace back the origins of
the model. It seems that there are at least two sources that could provide further in-
sights for the adoption of the plan. The first is the late antique rural estate (villa),
found all over the Empire. The second has a much longer history and is more con-
ceptual in nature: the designation of the sacred spot.
Suffice it to say that demarcation of the sacred space has a very long history in
pre-Christian societies of the Ancient East. Every Egyptian temple complex, or the
monumental funerary complexes of the pharaohs were surrounded by a wall
temenos and considered a sacred enclosure.
34
The celebrated Jewish temple built
by King Solomon, on the sacred Temple Mount in Jerusalem, and its later successors
the last one from the time of King Herod the Great were also encircled by a
wall.
35
The Sumerian temple was not only walled but elevated on a ziggurat, while
the Greek sacred city acropolis bears witness to both elevation (located on a
natural mount), and enclosure by an outer wall resembling a sacred fort. In early
Christian society the venerated shrines of the martyrs, as specific sacred spots, were
encircled with walls, while in some cases the church was even centrally located as a
free-standing entity in an open court surrounded by a wall.
36
All the above-men-
tioned compounds were orthogonally planned and rectangular in shape. Thus, one
may conclude, in historical context enclosing a monastery settlement represented a
continuing line of designation of the sacred space. On the other hand, in its forma-
tive phase, a monastery did not exhibit any building or spatial symbolism. Some
early Egyptian monasteries did not have a church within a compound. Even the first
Pachomian community, founded about 323 in Tabennesi, did not include a church
from the very beginning; it was added later.
37
At that time the official status of an-
chorites, monks and monasteries was not yet regulated by the church administration.
Certain questions relating to asceticism were posed at the church Council of Gangra
(341), but monasteries did not entered ecclesiastical legislation before the fourth
church Council at Chalcedon (451).
38
In this light, planning objectives and the spa-
tial disposition of the entirety possibly originated from other established models.
One may envisage certain planning similarities that could be drawn between rural
enclosed estates (farmhouses and villas) of late antiquity and monasteries. The Ro-
man Empire is known to have made a great impact on building methods and plan-
ning on its vast territory that included most of the Mediterranean world and beyond.
34
W. S. Smith (revised by W.K. Simpson), The Art and Architecture of Ancient Egypt, Yale Uni-
versity Press 1998.
35
W. Dynes, The Medieval Closter as Portico of Solomon, Gesta 12 (1973), 6169.
36
S. ]ur~i}, From the Temple of the Sun to the Temple of the Lord: Monotheistic Contribution
to Architectural Iconography in Late Antiquity, ed. C. L. Striker Architectural Studies in Memory of
Richard Krautheimer, Mainz 1996, 5563.
37
Hj. Torp, Lintroduction de leglise-edifice dans les monasteres, Atti del IX Congresso
Internazionale di Archeologia Cristiana, vol. 2 (Rome 1978), 55559.
38
O. Larry Yarbrough, Canons from the Council of Gangra, Ascetic Behavior in Greco-Roman
Antiquity. A Sourcebook, Minneapolis 1990, 44855; Les conciles oecumeniques. Les decrets, eds. G.
Albergio, J. A. Dossetti, P.-P. Joanou, C. Leonardi et P. Prodi avec collaboration de H. Jedin, Paris
1994, II/1, 204.
The type of Roman dwellings in towns (villa urbana) and in the countryside (villa
rustica), was distributed, with insignificant regional differences in planning, from
the British Isles to Africa.
39
Thus at the time of the formation of the first monastic
enterprises in the Christian East, Roman and local building practices coexisted. It is
also known that monasticism was a lay movement and that the first monasteries
emerged in the countryside. Thus the spacious rural walled estates, rectangular in
plan, equipped with dwellings, workshops, dining and reception halls, water supplies
and sometimes with a tower, offered a suitable functional and design prototype for
the monastery compound. Regional practice in ancient Egypt reveals that enclosed
estates had a much longer history there. From pharaonic times and later, dwellings
of landowners in Egyptian villages were rectangular enclosed one-story structures
organized around courts, containing a reception hall, common room, private quarters
and other necessary farming amenities.
40
It is interesting to note that in the first
Pachomian cenobitic community, established in an abandoned village called
56 Svetlana Popovi}
Fig. 2. Diagram showing a disposition of the Cells in Pachomian Houses in Egypt
(after O. R. Sowers, Medieval Monastic Planning: Its Origins in the Christian East, fig. 5)
39
A.G. McKay, Houses, Villas and Palaces in the Roman World, Ithaca 1975; E. B. Thomas,
Villa Settlements, eds. A. Lengyel and G. T. B. Radan, The Archaeology of Roman Pannonia, The Uni-
versity press of Kentucky and Akademiai Kaido, Budapest, 1980, 275321.
40
E.B. Smith, Egyptian Architecture as Cultural Expression, 2
nd
ed., New York 1968, 197210.
Tabennesi, monastic dormitories were probably designed as a row of rooms located
on either side of a narrow alley, orthogonally planned and very similar to the ancient
Egyptian, so called, corridor house (fig. 2).
41
The same architectural design was ap-
plied in other Egyptian monasteries. Two rows of orthogonally designed cells, re-
sembling a corridor, encircled the church complex in Anba Bishoi monastery. Simi-
lar arrangements are found in Deir el Baramus as well as in St. Symeon monastery,
and elsewhere.
42
All Egyptian cenobitic monasteries were rectangular entities sur-
rounded by walls, characterized by orthogonal planning, and resembling rural farm-
houses and villas (fig. 3).
The phenomenon of appropriation of rural enclosed estates and villas for mo-
nastic entities is not limited to Egypt. In Palestine a similar practice existed. A great
number of farmsteads, some of them even divided into two or more walled domestic
complexes, often rectangular in plan, with various buildings arranged around court-
yards and with gatehouses (Sumaqa), unequivocally resemble monastery com-
pounds. In some cases it is not easy to distinguish the nature of the compound: thus
Fig. 3. Plans of the Egyptian Monasteries: Deir es Suryani; Deir Anba Bishoi; Deir el Baramus
(after Evelyn-White, Monasteries, pls. XXVII; L and LXXX)
41
O. R. Sowers, Medieval Monastic Planning: Its Origins in the Christian Eeast and Later Deve-
lopment in the Western Europe, fig., 6 (Pachomian house) and fig. 8 (corridor house); W. Horn, On the
Origins of the Medieval Cloister, Gesta 12 (1973), 1352, and esp. 1517.
42
H. G. Evelyn-White, The Monasteries of the Wadi N Natrun, III, New York 1933, pls.
XXXVII; L and LXXX; U. Monneret de Villard, Il monastero di S. Simeone presso Aswan, I, Milan
1927, fig. 114.
some of the domestic estates were interpreted as monasteries (Dir Qala).
43
Indeed,
if one compares the cenobitic monasteries (for example, Martyrius, Khirbet
el-Quneitra, Khirbet ed-Deir, etc.), with domestic walled farmhouses, one finds re-
markable planning similarities (fig. 4). However, one specific planning feature may
in some cases be helpful in distinguishing a monastery compound from a domestic
walled estate: the tendency of grouping the buildings that serve religious functions
as a specific entity within a monastery settlement. The main monastery church, the
tomb of the founder as a separate structure, chapels, burial cave and refectory (which
served both religious and secular functions), were spatially grouped, often to face an
interior court, and located in the immediate vicinity of each other, forming the reli-
gious zone of the complex. All three above mentioned monasteries, and many oth-
ers, applied this planning pattern that became a prominent characteristic even be-
yond Byzantine Palestine.
44
58 Svetlana Popovi}
Fig. 4. Villas at H. Hamam and Qasr a-Lejah in Palestine and the Monastery at Naaran,
Golan Heights (after Zeev Safrai (H. Hamam and Qasr a-Lejah)
and after C. M. Dauphin and J. J. Schonfield (Naaran)
43
For Dir Qala see Z. Safrai, The Economy of Roman Palestine, London and New York, 1994,
8790; for Sumaqa see E. Ribak, Everyday Artefacts as Indicators of Religious Belief in Byzantine
Palestina, 125 and fig. 5.1. See also J. Shereshevski, Byzantine Urban Settlements in the Negev Desert,
Negev 1991; Y. Hirschfeld, The Palestinian Dwelling in the Roman-Byzantine Period, Jerusalem 1995.
44
The examples of grouping the religious buildings and refectory in Byzantine monasteries see
S. Popovi}, The Trapeza in Cenobitic Monasteries: Architectural and Spiritual Contexts, figs. 1 to 17.
Common elements in the planning features of farmsteads and villas and the
early cenobitic monasteries are also grounded in their domestic character. Manual
work was significant for all Pachomian communities, as was agricultural work for
monasteries in Syria and Asia Minor. The father of cenobitic monasticism in Asia
Minor Basil the Great (329379), explicitly fostered physical labor and agricul-
tural work.
45
Thus, the physical features of these monasteries resemble domestic
walled compounds and villas. Especially in Syria, villas and rural walled estates
have certain planning similarities with monasteries: orthogonal planning, successive
courtyards, and edifices with porches (fig. 5).
46
The internal division of the monas-
tery space in Syrian complexes grouped the religious structures and separated them
from the domestic edifices of the monastery.
47
Although monastic archaeology is
underdeveloped in Asia Minor, certain monastic complexes reveal orthogonal plan-
ning patterns and a tendency to divide the religious group from other structures (ex-
amples from the Bin Bir Kilisse region).
48
In Cappadocia also, monastic complexes
and domestic compounds bear witness to similarities in design.
49
The specifics of
Fig. 5. Rural estate at el-Barah, Syria (reconstruction after De Vogue)
45
W. K. L. Clarke, Basil the Great: the Ascetic Works of Saint Basil, London 1925; M.G.
Murphy, St. Basil and Monasticism, Washington D. C., 1930; M. M. Wagner, Saint Basil: Ascetical
Works, New York 1950; G. Gould, Basil of Caesarea and the Problem of the Wealth of Monasteries, ed.
W. J. Sheils and D. Wood, The Church and Wealth, Oxford 1987, 1524.
46
See numerous examples in G. Tchalenko, Villages antiques de la Syrie du nord, 3 vols. Paris
195358.
47
Ibid., II, pl. XLIX
48
C. W. Ramsay and G. L. Bell, The Thousand and One Churches, London 1909, figs. 164, 180 and 181.
49
L. Rodley, Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge 1985.
the region are rock-cut monasteries as well as rock-cut residences, often with pro-
nounced planning similarities that make it difficult to distinguish their domestic or
monastic function.
50
This brief survey of early monastic planning on the vast territory of the
Byzantine Empire, indicates that a planning pattern emerged from contemporary se-
cular complexes villas and farmsteads. Naturally certain specifics, in the disposi-
tion and functional zoning of religious buildings, formed unique characteristics of
the monastery compound. It is also interesting to notice that by the end of the sixth
century, huge rural estates and walled villas and farmsteads disappeared from the
changing environment of the Byzantine world. However, monasteries remained as
architectural witnesses and successors of planning models that no longer existed in
the secular world.
51
As we have seen, by the sixth century a rectangular enclosure had become the
standard of a cenobitic monastery. A new input occurred, most probably after Icono-
clasm, in the ninth century.
52
The church emerged as a central planning feature of
the walled, prevailingly rectangular, complex and was located, as a free-standing
structure, in the middle of the monastery settlement. As mentioned earlier, the mona-
stery became a codified spatial model with functionally designated zones for (1)
religious worship, (2) dwelling purposes and (3) economic activity. Thus, spatial
iconography was finally set. Numerous examples on Mount Athos and elsewhere in
Byzantium confirm the established spatial model that continued to dominate in the
Late Byzantine period and beyond. Consistent with its character, the entirety con-
tinued to perform its dual secular and sacred functions. Therefore architectural
analysis of individual monastic buildings may provide substantial evidence of the
mutual relationship of those two extremes. Without attempting to present a syste-
matic study, I will point out a few exemplary solutions.
The monastery refectory is a paradigmatic example of functional duality: it
served both religious commemorations and daily meals.
53
Two, chronologically dis-
tant, written sources shed light on this subject. According to Cyril of Scythopolis,
the laura of Euthymius the Great (377473) in Palestine, was transformed after his
death, into a cenobium by Fidus who engaged an engineer and a quantity of skilled
workmen, and many assistants and built the cenobium, which he surrounded with
walls and made secure. The old church he made into a refectory, and built the new
church above it.
54
Another written source from the beginning of the fifteenth cen-
60 Svetlana Popovi}
50
R. Ousterhout, A Byzantine Settlement in Cappadocia, Washington D.C. 2005.
51
An interesting example of possible confusion between a monastery and ninth-century palace
of Bryas in Constantinople further emphasizes ambiguities related to architectural typology; A. Ricci, The
road from Baghdad to Byzantium and the case of the Bryas palace in Istanbul, ed. L. Brubaker, Byzan-
tium in the Ninth Century: Dead or Alive, Aldershot 1998, 13149.
52
Lacuna in Byzantine monastic archaeology for the eighth and early ninth centuries does not al-
low secure dating.
53
I have elaborated, in greater detail, elsewhere on its architectural and spiritual contexts; see
note 5 above.
54
Cyril of Scythopolis: The Lives of the Monks of Palestine, translated by R. M. Price, anno-
tated by J. Binns, Kalamazoo 1991, 64,15.
tury, describes the building of the fourteenth-century Monastery of De~ani in Serbia
by Grigorija Camblak, at that time father superior of the monastery.
55
He especially
emphasizes that the refectory was a vast and spacious building, nicely decorated
the largest building after the church, and adjacent to the refectory was the kitchen.
56
One may learn from the first example that conversion of the church into a refectory
justifies its religious function it had sacred images on the walls and provided
space for the daily commemorations of saints, accompanied by continual prayers
during the meals. The second example provides evidence for a more practical matter
the location of the kitchen next to the refectory demonstrating its secular func-
tion. Indeed, the location of cenobitic refectories, seen in numerous examples, was
in the immediate vicinity of the church and their architectural design and interior set-
ting bear witness to their preparedness to fulfill ritual functions. On the other hand
the cooking and distribution of meals necessitated the physical linkage of refectory
and kitchen.
Monastic residences for hegoumenos and other high ecclesiastical dignitaries
and buildings for monastic administration, as well as kitchens, bakeries, granaries,
storages and workshops represented important secular architectural objects within a
monastery. Their design, building techniques and decoration, often represented the
epitome of the actual architectural trends.
57
Thus monastery settlement paradoxi-
cally represents an important source for the study of secular architecture. The archi-
tecture of Byzantine houses, residences, and other secular buildings is understudied
in comparison to ecclesiastical complexes.
58
In that light, secular monastic edifices
may provide additional architectural evidence. In pursuing this matter, we will turn
our attention to Byzantine monasteries in Serbia, where archaeology has recently re-
vealed entire settlements.
An interesting example of Late Byzantine architectural design is the four-
teenth-century Episcopal palace in the Patriarchate of Pe}.
59
Most probably built
around 1330 for Archbishop Danilo II (132438), the palace was located on the south-
western side of the church complex. It was planned as a spacious two-story, rectangu-
lar free-standing building with the porch along its northern faade. Built in a combina-
tion of ashlars and bricks, using the well-known Byzantine cloisonne technique, its fa-
55
Grigorije Camblak: @ivot kralja Stefana De~anskog, (Life of King Stefan De~anski), ed. L.
Mirkovi}, Stare srpske biografije XV i XVII veka, Belgrade 1936, 140.
56
Ibid., 23.
57
Two regional surveys of Byzantine monasteries provide ample evidence related to monastic
secular architecture. One is Y. Hirschfelds study, The Judean Desert Monasteries in the Byzantine Period
(as in note 14 above); the second is my study of the Late Byzantine monasteries in Serbia, The Cross in
the Circle. Monastery Architecture in Medieval Serbia (as in note 18 above).
58
On Byzantine house see (Mojsilovic) Popovic, Houses, ODB, 95354 (with older literature);
and more recently: K. Rheidt, Byzantinische Wohnhauser des 11. bis 14. Jahrhunderts in Pergamon, DOP
44 (1990), 195204; Secular Medieval Architecture in the Balkans 13001500 and its Preservation, eds.,
S. ]ur~i} and E. Hadjitryphonos, Thessaloniki 1997; S. ]ur~i}, Houses in the Byzantine World, ed. D.
Papanikola-Bakirtzi, Everyday Life in Byzantium, Athens 2002, 22838; L. Sigalos, Middle and Late
Byzantine Houses in Greece (tenth to fifteenth centuries), ed. K. Dark, Secular Buildings and the Archae-
ology of Everyday Life in the Byzantine Empire, Oxford 2004, 5381.
59
S. Popovic, The Cross in the Circle. Monastery Architecture in Medieval Serbia, 317320.
cades were divided into rhythmical planes by shallow pilasters. Although the upper
story has not survived, archaeology revealed fragments of bases, columns, arches, and
window- transennas with glass oculi that made possible its tentative reconstruction
(fig. 6).
60
The interior walls of this palace were decorated with frescoes, as testified by
fragments found in debris. The building represents a rare surviving example of a Late
Byzantine monastic palace, and its stylistic features may have their roots in the much
more elaborate, Constantinopolitan palace of Tekfyr Saray (fig. 8).
In discussing overall aspects of monastic spatial disposition, especially in rural
monasteries of the Late Byzantine period, one cannot omit the significance and
meaning of the wider monastic built environment, including the landscape. The
monastery enclosure designated the monastic settlement the core of the entirety.
However, beyond the enclosure numerous buildings necessary to the economic life
of the monastery were located on the vast estates that surrounded the core. There
were also other edifices with religious connotations, for example, isolated cells, cha-
62 Svetlana Popovi}
Fig. 6. Episcopal Palace, Patriarchate of Pe} (reconstruction S. Popovi})
60
Ibid., fig. 118.
pels, and miraculous springs (hagiasma), including natural or even artificial plat-
forms that provided spectacular vistas of the God-created surroundings. In this light,
one may ask whether the inner world was expanded beyond the enclosure, and acted
as a prophylactic zone for the community. It seems that we are experiencing, again,
the duality of the monastic world where secular and sacred blend. Therefore the nat-
ural environment that surrounded a monastery, and the monastic location as chosen
and determined by God, became topos in hagiographic literature.
61
Water resources
were essential to the community, though often attributed to divine providence. So
were the gardens, orchards, and vineyards that provided both essential sustenance
and spiritual fulfillment in anticipation of paradise.
62
In conclusion, secular aspects made a significant impact on the formation of
the monastery. However, that did not change its original meaning and concept: a ter-
restrial station on the route to heaven. The dualism, secular-sacred, of the monastic
space and architecture reflects on the much wider question of conceptualizing space
and architecture in Byzantium. Any space and building may become sacred if they
experience hierophany or theophany. Examples are numerous: a natural cave, dra-
matic landscape, healing spring and its environment, desert; or buildings: a tower in
a fortress, fortress, abandoned bath- house, private house, etc. In Byzantine society,
secular and sacred coexisted and the boundaries between these two worlds were
rather loose. That is why certain architectural structures and spaces may easily, when
consecrated, become sacred. Interestingly enough, the process was not reversible. A
church was never intentionally turned into a secular dwelling even if it was aban-
doned or fell into ruin. Numerous examples confirm that ruined holy sites may con-
tinue to emanate and gather believers, especially if the notion of their sacredness re-
mains alive in public memory.
Thus the concept of the holiness of the spot, whether immanent, provoked by
a sign, or achieved by sanctification, reveals one important aspect of theocratic soci-
ety to achieve significant levels of mimesis, and other precautionary measures, that
will lead to salvation.
61
A-M. Talbot, Founders Choices: Monastery Site Selection in Byzantium (forthcoming); S.
Popovic, The Byzantine Monastery: Its Spatial Iconography and the Question of Sacredness, 170.
62
A-M. Talbot, Byzantine Monastic Horticulture: The Textual Evidence, eds. A. Littlewood, H.
Maguire, J. Wolschke-Bulmahn, Byzantine Garden Culture, Washington, D.C. 2002, 3767.
Svetlana Popovi}
DEOBA NEDEQIVOG:
SVETOVNO I SVETO U MANASTIRSKOM PROSTORU
Za vizantijski svet prostor nije bio istorodan. On se ispoqavao u dva
vida: kao sveti i svetovni. Najvi{i stepen svetosti na zemqi uìvalo je cr-
kveno zdawe i stoga je ono imalo poseban status u prostranom svetovnom okru-
èwu. Istovremeno je taj {iroki svetovni prostor omogu}io stvarawe i obele-
àvawe svetog mesta. Prostorni dualizam, karakteristi~an za homo religiosus,
sna`no se odrazio i na stvarawe manastirskog prostora. U nedavno objavqenim
istraìvawima, razmatraju}i simboli~no zna~ewe manastira u vizantijskom
svetu, zakqu~ila sam da je za duhovni svet manastir obezbe|ivao put ka spase-
wu, simboli~no predstavqaju}i zonu koja spaja nebesko i zemaqsko. Ovom pri-
likom }u posvetiti pa`wu deqivosti nedeqivog fizi~kog prostora, ko-
ji se u svesti vizantijskog sveta ipak delio na svetovni i sveti.
Jedno od kqu~nih pitawa u okviru arheolo{kog istraìvawa ranovizan-
tijskog manastira odnosi se na problem identifikacije naseqa: kako razliko-
vati manastirsko naseqe od, na primer, ruralne vile ili seoskog gazdinstva.
Odgovor nije jednostavan, budu}i da je ranovizantijsko manastirsko naseqe, u
formativnom periodu, bilo li{eno bilo kakvog prostornog i arhitektonskog
simbolizma. Zato su ranokinovijske zajednice monaha li~ile na ogra|ena seku-
larna gazdinstva, budu}i da je manualni rad ispuwavao vreme izme|u molitava.
Pojedini egipatski manastiri u ranom periodu nisu ni imali crkve, ve} se
bogosluèwe obavqalo u obli`wim seoskim crkvama. Uporedna analiza pro-
stornog sklopa sekularnih gazdinstava i ranih kinovija, na celokupnom pro-
storu ranovizantijskog sveta, ukazuje da prototip kinovijske zjednice nije bio
autenti~an ve} se razvio iz postoje}ih seoskih i privatnih gazdinstava. Para-
doksalno, sekularni prostor je obezbedio okriqe za stvarawe svetog. Relativ-
no pravilan ~etvorougaoni plan, karakteristi~an za rane mona{ke naseobine,
ima brojne paralele u svetovnim ogra|enim imawima od Egipta i Palestine
preko Sirije, Male Azije do Balkana. U ranovizantijskom periodu brojni su
primeri pretvarawa privatnih vila u manastire, ili organizovawe kinovija u
napu{tenim seoskim naseqima. Svakako treba imati u vidu da su postojale re-
gionalne razlike u oblikovawu prostora i arhitekture, {to se neminovno od-
razilo i na manastire. Na primer, slede}i regionalnu prehri{}ansku tradi-
ciju, kinovije u Palestini su ~esto ukqu~ivale u komplekse postoje}e prirod-
ne pe}ine, koje su sluìle ponekad kao crkve ili mnogo ~e{}e kao funerarni
prostori. Ta lokalna praksa je vremenom izvr{ila ogroman uticaj na razvoj
mona{kih naseobina {irom Imperije i postala okosnica anahoretskog mona-
{tva. S druge stane, u Siriji je izolovana kula, kao posebna prehri{}anska re-
gionalna forma, na{la put do manastirskih naseqa i postala prototip mona-
{ke asketske kule, gotovo obaveznog elementa u graditeqskom programu vizan-
tijskih manastira.
64 Svetlana Popovi}
Proces stvarawa prostornog i konceptualnog modela kinovije odvijao se u
duèm vremenskom periodu. Najverovatnije krajem devetog i tokom desetog veka
prostorni model vizantijske kinovije kona~no je kodifikovan: specijalno nase-
qe sa glavnom manastirskom crkvom u sredi{tu i trpezarijom u neposrednoj
bliznini, okruèno ~elijskim i drugim neophodnim gra|evinama administra-
tivne, rezidencijalne ili ekonomske namene, bilo je ome|eno i odvojeno zidom.
Primarno obele`je kinovijske zajednice ispoqilo se u razdvajawu spe-
cijalnog od op{teg prostora zidom. Stoga je obzi|e imalo dvojnu funkciju
da obeleì i da obezbedi sveti prostor. U tom specijalnom okruèwu najvi{i
status prostorne i svete hijerarhije neprikosnoveni sveti prostor imala
je crkva. Me|utim, arhitektonska bifunkcionalnost, na relaciji sekularnosa-
kralno, jedna je od karakteristika svake kinovije. Primeri su brojni: manastir-
ska trpezarija je obezbe|ivala prostor za dnevne, ali i za komemorativne obede
u slavu i se}awe na hri{}anske svetiteqe; manastirska kula (pirg) sa ispo-
sni~kom }elijom i kapelom na vrhu, sluìla je za anahoretsku izolaciju, ali i
za odbranu, ako je to bilo neophodno, a mona{ka }elija je bila mesto podviza-
vawa ali i boravi{ta.
Iz svega proizlazi da obe kategorije svetovno i sveto koegzistiraju
u manastirskoj prostornoj i arhitektonskoj ikonografiji. Graditeqski i pro-
storni dualizam na relaciji sekularnosakralno moè se {ire povezati i sa
pitawem konceptualizacije prostora i arhitekture u vizantijskom svetu: svaki
prostor i gra|evina mogu poprimiti obele`je svetog, ako su iskusile boàn-
sko provi|ewe. Primeri su brojni: prirodne pe}ine, dramati~ni pejsaì, ~u-
dotvorna izvori{ta, individualne ku}e, kule, pa ~ak i tvr|ave. Stoga koncept
'posve}enosti mesta' otkriva zna~ajanu te`wu teokratskog dru{tva da postig-
ne odre|en stepen mimikrije i drugih profilakti~nih mera koje }e mu obezbe-
diti put do spasewa.
F
i
g
.
7
.
S
c
u
l
p
t
u
r
a
l
C
r
o
s
s
e
s
o
n
t
h
e
e
n
c
l
o
s
u
r
e
o
f
t
h
e
M
o
n
a
s
t
e
r
y
o
f
S
t
.
C
a
t
h
e
r
i
n
e
o
n
M
o
u
n
t
S
i
n
a
i
(
p
h
o
t
o
:
Y
u
m
n
a
M
a
s
a
w
r
a
)
F
i
g
.
8
.
T
e
k
f
y
r
S
a
r
a
y
P
a
l
a
c
e
,
I
s
t
a
n
b
u
l
(
p
h
o
t
o
:
S
.
P
o
p
o
v
i
}
)
UDC: 75.041(495.02):091.3
ZAGA GAVRILOVI] (Birmingham)
NEW OBSERVATIONS ON THE MINIATURE OF THE VISION
OF SAINT GREGORY OF NAZIANZUS IN PARIS. GR. 510*
The article deals with the iconography of the illustration of the Second Paschal
Homily of St. Gregory of Nazianzus on fol. 285r of the Paris mansuscript. It questions
the identity of the woman saint represented on the right of St. Paraskeve in the lower
register of the scene. Unlike that above St. Paraskeve, the inscription identifying this
second woman saint is fragmentary and difficult to read, but it has been widely ac-
cepted that she is Saint Helena, mother of the Emperor Constantine the Great. On the
basis of two other representations of Helena in the same manuscript and of the style of
the inscription accompanying them, as well as taking into account the importance of the
theological meaning expounded by St. Gregory in his oration, it is suggested that the
second woman saint may be St. Kyriake.
This article deals with a problem which may turn out not to be a problem at all,
or which may, on the other hand, give us an opportunity to grasp with more precision
the attitude Byzantine artists took when given the task of illustrating a theological
and at the same time highly poetical text, in this case a homily by the fourth century
Church Father, Saint Gregory of Nazianzus. It may also serve as a reminder of the
importance of the original inscriptions accompanying Byzantine works of art, a
greatly appreciated subject to which our friend and colleague Gojko Suboti}, whose
work we are celebrating, has devoted many enlightening studies.
The miniature which I am proposing to re-examine is on fol. 285r of the manu-
script Paris. gr. 510, a renowned and superbly illustrated collection of liturgical ora-
tions of St. Gregory. Thanks to the portraits of the emperor Basil I, his wife Eudokia
and their sons Leo and Alexander which it also contains, the manuscript can be se-
curely dated between the years 879 and 882.
1
* This is an enlarged version of a Communication read at the 21st International Congress of
Byzantine Studies, London, 2126 August 2006.
1
L. Brubaker, Vision and Meaning in Ninth-Century Byzantium. Image as Exegesis in the Hom-
ilies of Gregory of Nazianzus, Cambridge 1999, 57, with earlier bibliography concerning the date.
The fragile state of preservation of this, in many ways unique example of
Byzantine book illustration, has deprived most researchers of examining it as closely
as they would have wished. The first descriptions and reproductions of the minia-
tures in the late 19th and early 20th centuries were followed by many modern studies
as good photographs became available. Scholars found their task easier, without,
however, forgetting the earliest readings of the inscriptions on or around the minia-
tures, identifying the events depicted, or the persons involved in them.
On fol. 285r is represented a Vision of Saint Gregory of Nazianzus which illus-
trates his Second Paschal Homily
2
: St. Gregory is contemplating the apparition of
Christ as an angel, standing within a mandorla of light. He is surrounded by the an-
gelic host. The inscription above reads: Shmeron swthria tJ kosmJ' ('Today is
salvation come into the world.') This vision is shown to St. Gregory by the prophet
Habbakuk standing next to him. The surface of the painting behind St. Gregory and
the prophet Habakkuk is completely destroyed, but the two can be easily identified
by the meaning of the sermon.
3
On the left of the prophet Habbakuk and St. Gregory are depicted standing two
women saints. One reads clearly the name of Saint Paraskeve (H AGIA
PARASKEUH) above the head of one of them. Only traces of letters can be seen
above the other saints head, usually believed to be Saint Helena, mother of
Constantine the Great. It should be noted that among the many illustrations of St.
Gregory's Second Paschal Oration, the inclusion of these two women saints is
unique to Paris Gr. 510.
In his work on the oldest Greek manuscripts preserved at the Bibliotheque
Nationale, H. Omont stated that the inscription above the other woman saint reads
KAI ELENH, thus forming a common title for both: Saint Paraskeve and Helena.
That second saint is wearing imperial garments and a crown and is holding an object
representing the model of Christs tomb: she is a counterpart to Saint Paraskeve,
dressed in a dark veil, holding the instruments of Christs passion: the lance, the
sponge, the nails and the recipient for the vinegar and gall. On the reproduction of
the inscription in Omonts publication
4
the lettering above the second woman is
fragmentary and one could question the correctness of his reading. Her identification
with the Empress Helena is indeed attractive, especially in view of the pronounced
imperial connotations characterising the Paris Gregory: by representing Helena, al-
though she is not mentioned explicitly in the homily, one was possibly comparing
68 Zaga Gavrilovi}
2
PG 36, cols.624664; The Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd ser., VII (Michigan, 1955),
422434.
3
For a recent discussion of this and other illustrations of St. Gregory's Second Paschal Oration
in book illumination, with a particular emphasis on the only monumental example of the same theme at
the church of the Virgin Perivleptos (St. Clement) at Ohrid (1294/95) see B. Miljkovi}, L'Illustration de
la deuxieme homelie pascale de Gregoire le Theologien, ZRVI 41 (2004)105112.
4
H.Omont, Miniatures des plus anciens manuscrits grecs de la Bibliotheque Nationale, du VI au
XIV siecles, Paris 1929, 25, pl. XLIII.
the Empress Eudokia with the saintly Empress, mother of Constantine the Great,
with all the honour that such an allusion implied.
5
The identification of the second woman saint on fol 285r with Helena has been
widely accepted by researchers, including myself. Yet, as will be shown, there are
two details which could speak against it. In her important analysis of this and other
miniatures from the Paris Gregory just quoted, Sirarpie der Nersessian only referred to
a short mention of Helena being represented on this miniature by Andre Grabar in
Martyrium, his work on the cult of Christian relics.
6
Surprisingly, neither Der
Nersessian nor Grabar quoted the line identifying the two women saints as it appears
in Omont's publication, nor did they comment on its form. However, from that time
on, this identification became firmly established in art-historical studies. As already
mentioned, in her detailed research on the Paris Gregory, Leslie Brubaker also relied
on the second woman being the empress Helena, saying that just as St. Paraskeve, she
is identified by an inscription, without giving this second inscription an actual read-
ing.
7
As recently as 2001, in an article concerning the iconography of St. Kyriake in
Byzantine art,
8
I have also referred to the miniature of the Vision of St. Gregory in the
Paris manuscript, without questioning the identification of the other woman saint with
Helena.
9
However, for some time now I have been wondering whether we were indeed
right to consider that female figure as the Empress Helena. The first step was to con-
sult again the inscription as it appears in Omont's publication.
I noted two anomalies:
First, the unusual style of the inscription, omitting H AGIA before the Saints
name and
New Observations on the Miniature of the Vision of Saint Gregory 69
5
S. Der Nersessian, The Illustrations of the Homilies of Gregory of Nazianzus: Paris. Gr. 510. A
Study of the Connection between Text and Images, DOP 16 (1962), 195228, esp. 219221; C.
Jolivet-Levy, L'image du pouvoir dans l'art byzantin a l'epoque de la dynastie Macedonienne (8671056),
441470, esp.457; L. Brubaker, Politics, Patronage, and Art in the Ninth-Century Byzantium: The Homi-
lies of Gregory of Nazianzus in Paris (B.N.510), DOP 39, 113. Ead.Vision and Meaning, esp. 163164. In
her considerations regarding the connection between text and image in the Paris Gregory, Brubaker has in-
sisted on the paramount role played in her view by the Patriarch Photius (85867; 87786) whose choice of
illustrations would have enhansed their political and pro-imperial bias. This attitude is somewhat exag-
gerated: while it is accepted that the Patriarch's influence may have been present in the commissioning of
the manuscript, one finds that it was not overwhelming in all respects.
6
A. Grabar, Martyrium, Recherches sur le culte des reliques et l'art chretien antique, Paris 1946,
II, 204, n. 1.
7
L. Brubaker, Vision and Meaning, 205-07
8
Z. Gavrilovi}, Observations on the Iconography of St. Kyriake, Principally in Cyprus, Studies
in Byzantine and Serbian Medieval Art, London 2001, 217231; Ead. in LAMPHDWN I, In memory of
Doula Mouriki, Athens 2003, 255264. For the Cypriot examples see also S. Gabeli}, St. Kyriake in
Wallpainting in Cyprus, Archaeologia Cypria I, 1985, 115119; A. and J. Stylianou, The Painted
Churches of Cyprus, London 1985; D. Mouriki, The Cult of Cypriot Saints in Medieval Cyprus as at-
tested by Church Decorations and Icon Paintings, The Sweet Land of Cyprus, 237277.
9
Z. Gavrilovi}, Observations on the Iconography of St. Kyriake, 221224; in LAMPHDWN I,
255264.
Second, her completely different features to those of the Empress Helena who
is twice depicted on fol. 440r of the same manuscript. Moreover, there, she is identi-
fied, as one would expect her to be, as H AGIA ELENH.
10
Having considered again the words and the meaning of St. Gregory' s sermon I
can now say that I suspect that the badly damaged inscription on fol. 285r may have
contained the name of Saint Kyriake: the letter K (Kappa) understood by Omont as
the first letter of KAI, could be the first letter of Kyriake, a woman saint whose pres-
ence in the picture would correspond more closely to the words of Saint Gregorys
oration than that of Helena. After evoking the meaning of the preparation for the
Great Feast of the Resurrection and the need to imitate Christs Passion (hence the
depiction of Saint Paraskeve: her name means preparation' and is repeated several
times in the homily), Saint Gregory speaks of those who have been baptised during
the Easter night and in a masterly poetic outburst urges everyone to hurry with joy
towards Christs tomb and into it. He then addresses himself to Pascha saying that
by praising it he will speak to it as to a living person
11
Just as Saint Paraskeve here is the earliest preserved representation of that
saint in Byzantine art, so Saint Kyriake could be too, the first referring to Good Fri-
day and the second personifying Sunday, the Day of Resurrection, the Feast of Pas-
cha, to whom Saint Gregory directly speaks.
What do we know about the cult and the iconography of St. Kyriake? Her Life
tells us that she was born on a Sunday in the province of Bithinia and as a Christian
was martyred in Nicomedia during the persecutions of Diocletian. In wall-paintings
she is most often depicted wearing either patrician or royal attire, although in some
cases she wears just a simple veil. Moreover, from the 11th century on, we find a pe-
culiarity added to her dress, namely representations of small portraits of the seven
days of the week. Apart from one example, at Kounos in Mani, on the Peloponese,
where she is wearing a simple veil with small heads of the personifications of the
days of the week woven in her garment, these small heads, usually within medallions
or small squares, are decorating her royal robe. These representations of St. Kyriake
are concentrated in Cyprus. On those frescoes, dating over a period from the
12th16th centuries, she is wearing a crown; in some cases she holds an orb or a
three-pronged candlestick.(see note 8 above)
As research has shown, in the Byzantine tradition a great importance was at-
tached to St. Kyriake whose person is strongly linked to the symbolism of the Lord's
70 Zaga Gavrilovi}
10
Omont, op. cit. 31, pl. LIX; Der Nersessian, op. cit. 219221; Brubaker, Vision and Meaning,
163ff., fig. 45. The miniature represents the dream of the Emperor Constantine, his vision of the cross at
the Milvian bridge and Helena's discovery of the true cross.
11
It is important to note that in his Second Paschal Homily St. Gregory does speak of Christ's
tomb, using the words tafoj and mnhmeion and does not mention the rock of Golgotha, place of the Cru-
cifixion, outside Jerusalem. Yet both Grabar and Der Nersessian have referred to the object held by the
other woman saint as being a model of the rock of Golgotha. Brubaker, on the other hand, has argued in
favour of the object being the model of the tomb, but has emphasised yet again the predominant role of
the Patriarch Photios in the choice of that attribute. Brubaker, Politics, Patronage and Art, 1011; Ead.
Vision and Meaning, 205207.
Day (Kuriakh hmera) within which the hebdomad is contained and thus to the sym-
bolism of the day of Resurrection itself.
12
If my hypothesis were correct, we can say that in the case of the Paris Gr. 510
the artist followed closely the thought of St. Gregory and gave it a straight yet quite
original visual interpretation. The accent of St. Gregory's teaching in his Second
Paschal Homily is on the Preparation for the Day of the Resurrection and the cele-
bration of that Day itself, both personified in this case by two much venerated
women saints.
My suggestion that Saint Helena is not represented in the miniature of the Vi-
sion of St. Gregory on fol. 285r does not detract from the view that in the illustra-
tions of the Paris Gregory a tendency to glorify the emperor is present. On the con-
trary, I would say that throughout the illustrations of this remarkable book, the impe-
rial ideology was included in a highly sophisticated manner, but with the theological
meaning always in the first plan.
13
In recent times the Paris Gregory has been re-examined with the intention of
producing a much desired facsimile. Indeed, a thorough examination of the fragmen-
tary inscription above the second female saint on fol. 285r, supported by some mod-
ern technical methods, could perhaps solve this problem.
Zaga Gavrilovi}
NOVA ZAPA@AWA U VEZI SA MINIJATUROM VIZIJE SVETOG
GRIGORIJA BOGOSLOVA U RUKOPISU NARODNE BIBLIOTEKE
U PARIZU, GR. 510.
Ilustracija druge uskr{we propovedi Grigorija Bogoslova na fol. 285r
pariskog rukopisa sadrì, pored svetog Grigorija, proroka Avakuma i vizije
Hrista u mandorli me|u an|elima i neuobi~ajenu predstavu dveju svetica od
kojih je jedna jasno ozna~ena kao sveta Paraskeva. Natpis koji bi trebalo da
ozna~i ime druge svetice je veoma o{te}en, ali je op{te prihva}eno neobi~no
i nepotpuno ~itawe (i Jelena) koje je identifikuje kao svetu Jelenu, majku
Konstantina Velikog. Uzev{i u obzir stil natpisa koji identifikuje caricu
Jelenu na jednoj drugoj minijaturi istog rukopisa, kao i teolo{ki smisao same
propovedi, postavqa se pitawe da li je to ~itawe prihvatqivo. Predlaè se da
New Observations on the Miniature of the Vision of Saint Gregory 71
12
Z. Gavrilovi}, Observations on the iconography of St. Kyriake. as in n. 9.
13
Ead. The Humiliation of Leo VI the Wise: The Mosaics of the Narthex at Saint Sophia, Istan-
bul, Cahiers Archeologiques XXVIII, 1979, repr. in Ead., Studies in Byzantine and Serbian Medieval
Art, London 2001, 2743, esp. 3437.
je druga svetica koja stoji desno od svete Paraskeve, u stvari Sveta Nedeqa.
Weno bi prisustvo u sceni potpuno odgovaralo dubokoj teolo{koj misli koju
sveti Grigorije nadahnuto propoveda pastvi, pozivaju}i je da u~estvuje u veli-
kom danu Hristovog Vaskrsewa. Kao {to je sveta Petka uvedena u scenu da bi
ilustrovala pripremu za Uskrs, tako je sveta Nedeqa personifikacija samog
praznika.
72 Zaga Gavrilovi}
Paris Gr. 510, Bibliotheque Nationale, Paris, fol. 285r
Paris Gr. 510, Bibliotheque Nationale, Paris, fol. 440r
Kalopanayotis, Cyprus, monastery of St. John Lampadistis (13th c):
St. Kyriake with another woman saint. (photo J. Stylianou)
St. Demetrianos, Dhali, Cyprus (1317), St. Kyriake (photo J. Stylianou)
UDC: 75.041(560)08
CATHERINE JOLIVET-LEVY (Paris)
NOUVELLES DONNEES SUR LE IX
e
SIECLE EN CAPPADOCE:
LEGLISE DIERIDERE
Analyse des peintures conservees dans un complexe rupestre inedit de la region
dUrgup. Linteret du programme, lie a la fonction funeraire de leglise, reside en
particulier dans la composition du Jugement dernier qui inclut les vierges sages et
folles de la parabole. Les particularites de liconographie et du style, lepigraphie des
inscriptions suggerent une datation dans la seconde moitie du IX
e
siecle, et le decor
peut etre attribue au meme atelier que leglise Saint-Theodore (Pancarlk kilise).
Le complexe rupestre, auquel appartient leglise peinte, est excave sur
plusieurs niveaux dans un affleurement de tuf bordant une zone de terrasses, dans un
vallon appele Ieridere, au sud-ouest du village de Baheli (Fig. 1).
1
Lanalyse des
structures conservees, comme la situation de lensemble plaident en faveur de
lidentification dun petit monastere. Parmi les differentes salles qui le composent,
lune, assez vaste, a pu servir de refectoire; au fond de celui-ci souvre une chapelle,
dont les peintures sont detruites. Le monument conservant des peintures est une
eglise double, beaucoup plus grande, fondee, dapres le temoignage des portraits de
donateurs conserves, par un groupe de laics.
2
Une tombe creusee dans le sol dans la
partie ouest de la nef, le long du mur sud, indique la destination funeraire de
leglise.
3
Lentree, que precedait un petit porche, emporte par lerosion, est
approximativement au centre du mur sud de la nef; elle nest plus accessible et lon
penetre aujourdhui dans leglise par un etroit tunnel qui part de la grande salle
inferieure, que nous proposons didentifier au refectoire, et qui debouche dans
labside nord. Orientee au nord-est, la nef sud mesure environ 3,90 m de long pour
une largeur de 2,90 m. Elle est couverte dune voute en berceau reguliere, reposant
sur les parois par lintermediaire dune corniche. Labside, sur laquelle elle ouvre
1
A une dizaine de kilometres au sud sud-ouest dUrgup. Nous avons visite le site en juillet
2005 et aout 2006; letude etant en cours (en collaboration avec Nicole Lemaigre Demesnil), nous nous
limitons a une presentation preliminaire des peintures.
2
Cinq (ou six) portraits sont tres mediocrement conserves: trois (ou quatre) dentre eux sont
surement feminins: est-ce lindice que leglise etait rattachee a un monastere de femmes?
3
Une seule tombe a ete mise au jour, mais il nest pas exclu quil y en ait dautres.
largement, est presque aussi haute (Fig. 2). Deux grandes arcatures aveugles
encadrent la porte du cote sud (Fig. 6), tandis que de lautre cote, la nef communique
par deux arcades avec le vaisseau nord, dont lexcavation na pas ete achevee et qui
na pas reu de peintures.
4
La typologie architecturale de ledifice, ses proportions
(en particulier la grande hauteur de labside et de la nef) et son decor architectonique
suggerent de placer lexcavation entre le VIII
e
et le X
e
siecles. Lanalyse des
peintures va nous permettre de preciser cette datation.
Le porche etait peint (Fig. 1), mais lon ne distingue plus, au-dessus de la
porte, que limago clipeata du Christ en buste, qui etait figure entre deux anges.
5
Les
peintures interieures, qui couvraient lintegralite de labside et de la nef sud,
composaient un programme iconographique sinscrivant a certains egards dans la
serie des decorations archaiques, definie par G. de Jerphanion:
6
une vision du
Christ en gloire se deploie dans la conque de labside, tandis quun cycle christo-
logique, presente en registres superposes, couvrait la voute de la nef. Mais
liconographie des scenes christologiques conservees secarte des schemas habituels
au Xe siecle dans la region dUrgup, renvoyant a des modeles plus anciens, diffuses
surtout a la peripherie orientale du monde byzantin. Deux scenes de lAncien Testa-
ment, un Jugement dernier desormais le plus ancien exemple conserve de ce
theme iconographique dans la peinture byzantine auquel sont associees les vierges
sages et folles de la parabole de Matthieu (25, 113), distinguent aussi ce pro-
gramme funeraire et lui conferent un interet particulier.
Lanalyse de la Majestas Domini,
7
qui se deploie dans la voute en cul-de-four
de labside (Fig. 3), confirme lanciennete de la decoration au sein du groupe
archaique deuxieme moitie du IX
e
plutot que X
e
siecle et permet de
lassocier etroitement a un autre ensemble de la region, Saint-Theodore (Pancarlk
kilise), pres dUrgup, les deux monuments ayant ete decores par un meme atelier.
8
Au centre, le Christ assis sur un trone a dossier en lyre, quencadrent les quatre
symboles des evangelistes, sinscrit dans une gloire circulaire, que surmontent les
medaillons du Soleil et de la Lune personnifies. Comme a Saint-Theodore, deux
anges sont representes sous la gloire: tournes vers le centre, les mains avancees en
priere, ils encadrent les roues de feu, et peut-etre, mais letat de conservation de la
74 Catherine Jolivet-Levy
4
Le plan de leglise, comme son decor architectonique, presentent des analogies avec leglise de
Hagios Basilios (G. de Jerphanion, Une nouvelle province de lart byzantin. Les eglises rupestres de
Cappadoce, Paris 19251942, II, 105; N. Thierry, La Cappadoce de lAntiquite au Moyen Age, Paris
2002, fiche 19; N. Lemaigre Demesnil, Larchitecture religieuse rupestre en Cappadoce jusquau milieu
du IXe siecle, These de doctorat de lUniversite Paris I, 2000, 262265), ainsi quavec les Saints-Apotres
de Sinasos (Jerphanion, op. cit., 60); cf. aussi leglise sud de lArchangelos pres de Cemil: Lemaigre
Demesnil, op. cit., 278279.
5
Il ne reste que la tete de celui de droite. Ces peintures, exposees aux intemperies, sont tres mal
conservees.
6
Jerphanion, op. cit. note 4, I, 6794.
7
Sur ce theme, voir C. Jolivet-Levy, Les eglises byzantines de Cappadoce. Le programme
iconographique de labside et de ses abords, Paris 1991, 336340 et passim; Ead., La Cappadoce
medievale. Images et spiritualite, Zodiaque s.l., 2001, 9299.
8
Pour Saint-Theodore, voir Jerphanion, op. cit. note 4, II, 1747, Thierry, La Cappadoce, op.
cit. note 4, Fiche 30 (avec la bibliographie anterieure).
composition ne permet pas de laffirmer, la mer de feu.
9
Se succedent ensuite, de
chaque cote de la conque, un cherubin tetramorphe, un seraphin hexapteryge, et un
prophete agenouille, a petite echelle: Isaie (ici a droite) et Ezechiel (a gauche). On
ne distingue plus la pince au charbon ardent que le seraphin approchait des levres
dIsaie (cf. Is. 6. 68), non plus que ce que tendait lautre seraphin a Ezechiel (cf.
Ez. 2. 910 / 3. 13). Sur les bords de la conque, quatre archanges frontaux, deux de
chaque cote, dont la taille croit vers lexterieur pour sadapter a la forme de lespace
a decorer, encadrent la composition. Portant le globe et un sceptre fleuronne (visible
seulement du cote nord de la conque), ils arborent le loros imperial, dont le peintre a
donne une interpretation un peu fantaisiste. Cette Majestas Domini, qui invitait les
fideles a sassocier aux prieres dadoration et de louange des anges, reunis au ciel,
devant le trone de Dieu, donnait aussi a voir par anticipation, et en accord avec la
fonction funeraire de leglise, la gloire de la Seconde Venue. Par ailleurs, ce nouvel
exemple de theophanie-vision absidale, dans sa variante la plus developpee, sinscrit
bien dans le contexte de la propagande et de lart post-iconoclastes, qui mirent
laccent sur la souverainete du Christ, roi des regnants, et sur le denombrement
des differentes categories angeliques, tandis que les visions de Dieu, en particulier
celles des prophetes, considerees comme des realites historiques prouvant la capacite
de lhomme a voir Dieu, etaient invoquees pour justifier ses images.
10
Au meme titre
que celles de Saint-Theodore,
11
qui lui est etroitement apparentee, ou de Gulludere
n3,
12
la composition de leglise dIeridere peut donc etre attribuee a la seconde
moitie du IX
e
siecle.
Le decor de la paroi absidale saccorde avec cette datation et confirme ces rap-
prochements. En raison de la hauteur de labside (Fig. 2), les figures salignaient sur
deux registres, sans que le peintre ait pour autant tire parti de lespace disponible
pour composer un programme hierarchise.
13
Les apotres, que lon sattendrait a
trouver au registre superieur, etaient, en effet, figures au niveau inferieur.
14
Quant
aux personnages, separes par des arbres,
15
qui sont alignes au-dessus, ils forment
une assemblee eclectique de martyrs, identifiables au port de la chlamyde, et
deveques (au nombre de quatre), completee par un diacre, la disposition des figures
Nouvelles donnees sur le IX
e
siecle en Cappadoce 75
9
Pour linterpretation de ce motif, Jolivet-Levy, Cappadoce medievale, op. cit. note 7, 97.
10
Sur linterpretation de la Majestas Domini absidale dans le contexte post-iconoclaste, voir en
dernier lieu W. T. Woodfin, A Majestas Domini in Middle-Byzantine Constantinople, Cahiers Arche-
ologiques 51 (20032004) 4553.
11
Ou linscription, tracee sous le trone du Christ, fait reference a la veneration des images: cf.
Jerphanion, op. cit. note 4, II, 2324.
12
J. Lafontaine-Dosogne, Theophanies-visions auxquelles participent les prophetes dans lart
byzantin apres la restauration des images, Synthronon. Art et Archeologie de la fin de lAntiquite et du
Moyen Age. Recueil detudes, ed. A. Grabar et al., Paris 1968, 135143;
13
Lorganisation du programme absidal sur trois registres, tres rare dans les monuments
cappadociens contemporains, est en revanche attestee au X
e
s. aux confins des terres grecques, a
Aghtamar, Tatev ou Dortkilise; cf. N. et M. Thierry, Peintures du Xe siecle en Georgie meridionale et
leurs rapports avec la peinture byzantine dAsie Mineure, Cahiers Archeologiques 24 (1975) 73113.
14
La serie des apotres nest restituable qua partir de la figure de Philippe, placee a gauche.
15
On trouve a Saint-Theodore (Pancarlk kilise), le meme type darbres: par exemple a gauche
dun saint moine, sous le Massacre des Innocents, ou a droite du Bapteme du Christ.
nobeissant a aucun principe evident. A lexception du patriarche de Constantinople
Proclos,
16
a gauche, dont le nom est conserve, aucune identification nest certaine,
quelques lettres suggerant cependant de reconnaitre Basile et Jean Chrysostome,
tandis que Gregoire de Nazianze completait vraisemblablement la serie des eveques
a droite. Les figures sans epaisseur, la forme et la disposition de lomophorion, la
faon de porter le livre, place horizontalement, rappellent les peintures de
lhemicycle absidal de leglise n 3 de Gulludere, ou quatre eveques encadrent les
apotres.
17
Les eveques dIeridere, se distinguent cependant par le geste de leur
main droite relevee devant la poitrine, paume ouverte face au spectateur, en signe de
temoignage et de reconnaissance de la souverainete divine.
18
Le saint diacre,
reconnaissable a lencensoir a trois chaines quil tient de la main droite, est place du
cote sud, entre deux martyrs, et a peu pres au-dessus de la niche-siege amenagee au
bas de la paroi. Quant aux martyrs, dont aucun na pu etre identifie, on peut penser
que leur choix repondait aux preferences personnelles des commanditaires. Sur les
piedroits absidaux, vers la nef, avaient ete figures deux autres diacres (du cote nord),
en grande partie detruits aujourdhui, auxquels repondaient du cote sud, un saint
moine surmontant une croix latine.
19
Lexamen des peintures de la voute de la nef confirme a la fois lappartenance
des peintures au groupe archaique, mais aussi loriginalite de celles-ci par rapport
aux decors dates du premier quart du Xe siecle, tels ceux de Saint-Jean de Gulludere,
de Tokal kilise 1 ou des Saints-Apotres de Sinasos.
20
Le cycle de la vie du Christ se
deroulait sur six registres, trois de chaque cote du berceau, en commenant comme
dhabitude au registre superieur au sud-est et, tournant ensuite dans le sens des ai-
guilles dune montre, en descendant de registre en registre pour sachever au
nord-est au niveau inferieur. Bien que la destruction de la plupart des peintures ne
permette pas de reconstituer avec precision la composition du cycle, il apparait que
malgre ses six registres nombre rarement atteint dans les eglise archaiques
les episodes illustres ne devaient pas exceder la vingtaine, alors qua Tokal kilise 1,
lun des rares cycles a se deployer sur six registres, on compte une trentaine de
scenes.
21
Le recit commenait avec lAnnonciation, dont il reste a gauche le toit en
batiere de ledicule ou se tenait la Vierge et, a droite, peut-etre le haut de la figure de
16
Atteste en Cappadoce au Xe siecle a Saint-Jean de Gulludere, Kllar kilisesi, dans leglise du
Pigeonnier de avuin, a Tokal kilise 2, et plus tard a Cambazl kilise: Jolivet-Levy, Les eglises
byzantines, op. cit. note 7, passim.
17
Ibid., 35.
18
Geste attribue a certains des apotres dans quelques decors absidaux de Cappadoce anterieurs
au Xe siecle : leglise dite de Joachim et Anne a Kzlukur, Saint-Georges de Zindanonu, leglise de
Kavakl dere (N. Thierry, Haut Moyen Age en Cappadoce. Les eglises de la region de avuin, II, Paris
1994, 212, pl. 104 d; p. 298, pl. 155 b, c; p. 369, pl. 195c; 395, n. 86) ; voir aussi N. Thierry, Haut Moyen
Age en Cappadoce. Les eglises de la region de avuin, I, Paris 1983, p. 69, n. 8.
19
Sur lassociation precoce des images de saints diacres au programme du sanctuaire:
Jolivet-Levy, Les eglises byzantines, op. cit. note 7, 343 ; voir aussi N. Siomkos, Leglise Saint-Etienne a
Kastoria. Etude des differentes phases du decor peint (X
e
XIV
e
siecles), Thessalonique 2005, 4950.
20
Pour une presentation generale, Jolivet-Levy, Cappadoce medievale, op.cit. note 7, 180 sq.
21
Cf. A. Wharton Epstein, Tokal kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine
Cappadocia, Washington 1986.
Gabriel. A la Visitation, presque entierement effacee, succedaient probablement
lEpreuve de leau et le Voyage a Bethleem, dont il ne reste rien. Apres
linterruption du mur ouest, le cycle reprenait du cote nord avec la Nativite : on dis-
tingue, en haut a gauche, les traces de la creche, plus bas, loblique de la silhouette
de la Vierge allongee, et a droite, quelques fragments du bain de lEnfant et des
bergers. La composition de la Nativite occupait pres de la moitie du registre,
probablement completee dans la partie orientale par lAdoration des Mages, dont il
ne reste que des traces tres palies. Les scenes suivantes, au registre median, du cote
sud, sont un peu moins mal conservees. A lest, la Fuite en Egypte presentait
liconographie traditionnelle. Joseph a gauche, suit lane sur lequel siegent la Vierge et
lEnfant de face, alignes sur le meme axe; Jacques a droite, un baluchon sur lepaule,
tient la longe de lanimal; a droite une structure en forme de tour evoquait lEgypte.
Le Massacre des innocents, a cote, avait reu un developpement important. On dis-
tingue a gauche Herode tronant entre deux figures frontales et, a droite, plusieurs
soldats, qui tenaient en lair, par le pied, les enfants nus, les bras pendants, au-dessus
dun amoncellement de cadavres; a droite se trouvait sans doute Rachel sarrachant les
cheveux. La partie gauche de la composition peut etre restituee a partir de celle, bien
conservee, de Saint-Theodore (Pancarlk kilise),
22
dont elle semble avoir ete tres
proche : les deux notaires frontaux encadrant Herode assis sur un trone, etaient de face
et vetus dun caftan a fente mediane, de type arabo-iranien, que portaient aussi les
soldats, et qui est assez frequent dans les peintures cappadociennes des IX
e
X
e
siecles.
23
Lidentification de la derniere scene du registre reste incertaine (Meurtre de
Zacharie?). Les compositions peintes au meme niveau du cote nord de la voute sont
effacees; on avait peut-etre le Bapteme (eventuellement precede dun petit cycle du
Prodrome?), suivi de lEntree a Jerusalem (?).
Le cycle se poursuit au niveau inferieur de la voute, du cote sud. Le Dernier
repas du Christ avec ses disciples occupe presque la moitie du registre: le Christ est
a gauche, assis sur un trone a haut dossier, a lextremite dune longue table
rectangulaire, derriere laquelle sont alignes les apotres nimbes; un grand poisson
dans un plat et un vase en forme de calice sont poses sur la table, a gauche.
Liconographie de la scene secarte du schema habituel dans les eglises
archaiques et, plus generalement dans la tradition byzantine, en alignant les
convives derriere une table rectangulaire et non autour dune table semicirculaire (en
sigma), particularite qui rattache notre image a une autre tradition iconographique,
diffusee en Occident comme en Orient.
24
En Cappadoce, elle est attestee dans
leglise n 6 de Mavrucan (Guzeloz),
25
dont le decor peut etre place au IX
e
siecle,
e
22
Jerphanion, op. cit. note 4, II, 33.
23
Sur lorigine orientale de ce costume: N. Thierry, Nouvelles eglises rupestres de Cappadoce.
Region du Hasan Dag, Paris 1963, 138, 139, n. 2, M. Parani, Reconstructing the reality of Images.
Byzantine Material Culture and Religious Iconography (11
th
15
th
Centuries), Leiden, Boston 2003,
5455, n. 14.
24
L. H. Loomis, The Table of the Last Supper in Religious and Secular Iconography, Art Studies
5 (1927) 7188.
25
Jerphanion, op. cit. note 4, II, 222; cf. aussi Ballk kilise (Soganl), ou la table est arrondie a
lune de ses extremites: ibid., 263.
dans quelques eglises de la vallee dIhlara (X
e
siecle),
26
mais aussi dans les eglises
a colonnes de Goreme (XI
e
siecle).
27
La Trahison de Judas (Fig. 4) se deploie a
droite: encadree par deux soldats de chaque cote, armes de glaives et de coutelas,
elle montre le Christ de face, enlace par Judas, qui reste cependant a distance, tandis
qua gauche, saint Pierre a saisi loreille de Malchus quil sapprete a trancher. La
composition differe la encore du schema archaique decrit par Jerphanion,
28
lequel
montre une foule nombreuse autour des deux protagonistes et omet lepisode de Pi-
erre tranchant loreille de Malchus. On notera le decor des manteaux des soldats:
alternativement rouge et bleu, ils sont parsemes de petits cercles blancs enfermant
des points colores.
29
La derniere scene du registre etait probablement celle du Christ
emmene devant Pilate (?). Limage de la Crucifixion ayant ete detachee du cycle
pour etre placee au-dessus de la porte dentree, sur le mur sud, les scenes situees au
registre inferieur de la voute, du cote nord, devaient illustrer la resurrection
(Myrophores au sepulcre, Anastasis), precedee peut-etre par un petit cycle de la
sepulture (Descente de croix et/ou Mise au tombeau), mais elles sont trop abimees
pour etre identifiees.
La Crucifixion est interessante a plus dun titre, par son emplacement bien en
vue, au-dessus de lentree, comme par la formule iconographique suivie (Fig. 5). La
mise en valeur de la scene, peinte a grande echelle au-dessus de la porte (Fig. 6), qui
temoigne de la preeminence de limage de la mort sur la croix sur celle de la
resurrection du Christ, lAnastasis,
30
correspond, des le IX
e
siecle, a une pratique at-
testee dans les programmes iconographiques byzantins.
31
Bien que certains elements
de la composition soient conformes au type archaique decrit par Jerphanion,
dautres len distinguent nettement. Traditionnels sont la pose ferme du Christ, le
corps droit, les bras raides, figure vivant (bien que la destruction du visage ne
permette pas de savoir si les yeux etaient ici ouverts), la presence du porte-lance et
du porte-eponge, figures symetriquement et a petite echelle, celle des deux larrons
celui de droite, le bon, nomme DUCMAC, conformement aux Actes apocryphes de
26
Thierry, Nouvelles eglises, op. cit. note 23, 103104, pl. 51a; 123, pl. 58b;147, pl. 67b.
27
Jerphanion, op. cit. note 4, pl. 101, 2.
28
Jerphanion, op. cit. note 4, I, 87.
29
J. L. Ball, Byzantine Dress. Representations of Secular Dress in Eighth- to Twelfth- Century
Painting, New York 2005, 68, donne a ce type de decor de vetement, egalement atteste a Saint-Theodore
(pour la figure de Jacques dans le Voyage a Bethleem ou pour le berger musicien de la Nativite), une
origine islamique et le compare a celui des robes islamiques appelees muayyan (avec des yeux),
renvoyant a Y. K. Stillman, Arab dress from the Dawn of Islam to Modern Times, Leiden 2000, fig. 13.
On le trouve egalement souvent en Georgie, par exemple sur les plaques de Cebelda, Sxieri (R.
[merling, Malye formy v arhitekture srednevekovoj Gruzii, Tbilisi 1962, p. 66, pl. 3.1, et p. 77, pl. 19.2)
ou encore Cirkoli (T. Xundadze, Dzveli agtkmis siu etebi reliepur pragmentebze Cirkolidan,
Akademia II, 2001, p. 84, fig. 1a, sch.3). Mais ce motif est plus ancien; on le voit par exemple sur un
tissu copte du VI
e
s. au Musee de Kansas City (R. Ghirshman, Iran. Parthes et Sassanides, Paris 1962,
310, fig. 413). E. Dauterman Maguire, H. Maguire, M. J. Duncan-Flowers, Art and Holy Powers in the
Early Christian House, Urbana, Chicago 1989, 57, soulignent la large diffusion a lepoque paleo-
chretienne, sur les objets de la vie quotidienne, du repeated motif of a dot enclosed by a circle or by se-
veral concentric circles et lui donnent une valeur apotropaique.
30
Courante en Cappadoce: Jolivet-Levy, Cappadoce medievale, op. cit. note 7, 222223.
31
Cf. Siomkos, op. cit. note 19, 5556.
Pilate
32
et la representation des deux astres, le soleil et la lune. Certains details,
comme le crane dAdam au pied de la croix, ou la maniere dont les larrons sont
crucifies, les mains passees derriere la traverse sont egalement attestes dans les ima-
ges archaiques. En revanche, dautres particularites distinguent la composition
dIeridere du type archaique. On peut sans doute attribuer a linitiative du peintre
la forme de la croix du Christ, qui na pas ici les bras barres traditionnels, ou le
decor de petits points cercles, motif quil affectionne, sur les vetements des porte-
-lance et porte-eponge. Dautres elements de la composition montrent lattachement
du peintre a une tradition iconographique ancienne et orientale. Cest le cas du port
du colobium
33
au lieu du perizonium et, surtout, de lomission de la Vierge et de
saint Jean, quasi obligatoires dans liconographie medio-byzantine de la scene, qui
renvoie a une ancienne formule syropalestinienne, attestee sur les ampoules de Terre
Sainte, et qui se maintient parfois a la peripherie orientale du monde byzantin.
34
Le
crane dAdam, evoque par un visage vu de face, peint sur le suppedaneum meme de
la croix, rappelle aussi certaines images orientales.
35
On note enfin linversion de la
place du porte-lance et du porte-eponge: en contradiction avec les Actes de Pilate et
avec la plupart des representations, le porte-lance est a droite et le porte-eponge a
gauche. Sil ne sagit pas dune erreur ou dune negligence du peintre, qui reste
envisageable, on peut rattacher cette inversion a la tradition ancienne, rarement
illustree, qui place le coup de lance et la plaie qui en resulte sur le cote gauche du
Christ, iconographie qui a survecu sporadiquement en Orient et en Occident.
36
e
32
Le mauvais larron, Gestas, represente a gauche, est barbu. On comparera la faon tres
schematique dindiquer lanatomie du torse des larrons a celle du Christ dans le Bapteme de
Saint-Theodore (M. Restle, Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Shannon 1969, III, fig. 379). Pour les
noms des larrons: Jerphanion, op. cit. note 4, I, 224, n. 4, Thierry, Nouvelles eglises, op. cit. note 23,
126, 149. Pour un exemple precoce des larrons nommes: K. Weitzmann, The Monastery of Saint
Catherine at Mount Sinai. The Icons, vol. I, Princeton 1976, 63 (icone B 36).
33
Comme a Saint-Jean Baptiste de avuin, Mavrucan n 6, Kokar kilise, Purenli seki kilisesi,
Aikel aga kilisesi, omleki kilise (Gelveri), leglise du stylite Nicetas de Kzlukur (Thierry, Haut
Moyen Age, I, op. cit. note 18, 7879, note 4), dans les eglises de Sabereebi (Georgie), IX
e
X
e
siecle, et
dAghtamar, 915921 (N. Thierry, Courants dinfluences dans le monachisme greco-oriental des IX
e
X
e
siecles, Desert Monasticism. Garedja and the Christian East, ed. Z. Skhirtladze, Tbilisi 2001, 203219,
Sch. 5, 6), pour nous limiter a quelques exemples dans la peinture monumentale.
34
Sur la plaque georgienne de Cebelda, VIII
e
IX
es
. (?), ou le plat de Perm, IXe s. (?), par
exemple (L. Khroushkova, Les monuments chretiens de la cote orientale de la Mer Noire. Abkhazie,
IV
e
XIV
e
s., Turnhout 2006, pl. 113a, 112b); voir aussi G. Millet, Recherches sur liconographie de
lEvangile aux XIV
e
, XV
e
et XVI
e
siecles, Paris 1960
2
, 423424; T. Velmans, Note sur les signes de la
redemption dans limage du Crucifiement byzantin au Moyen Age, in Qumiama. Melanges a la memoire
de Laskarina Bouras, Athenes 1994, 337340, repr. in Byzance, les Slaves et lOccident, Londres 2001,
XI, 311322, fig. 13; C. Lepage, Reconstitution dun cycle protobyzantin a partir des miniatures de
deux manuscrits ethiopiens du XIV
e
siecle, Cahiers Archeologiques 35 (1987) 159196 (164170).
35
Telles des miniatures armeniennes plus tardives qui montrent sous la croix une tete, soit
vivante, les yeux grand ouverts, soit les yeux clos: Velmans, op. cit. note 34, 313.
36
W. Gurewich, Observations on the Iconography of the Wound in Christs side, with special ref-
erence to its position, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 20 (1957) 358362; D.R.J.
Hesbert, Le probleme de la transfixion du Christ dans les traditions biblique, patristique, iconographique,
liturgique et musicale, Paris-Tournai 1940. Cf. aussi Lepage, art. cit. note 34, 192, note 85.
Dans la partie inferieure des deux arcatures aveugles qui encadrent lentree de
leglise, se repondent deux scenes de lancien Testament, prefigurations du sacrifice
du Christ, qui forment avec la Crucifixion quelles encadrent une sorte de triptyque:
les Jeunes Hebreux dans la fournaise a gauche et le Sacrifice dAbraham a droite
(Fig. 6). La premiere scene, assez mal conservee, suivait un type courant: les trois
jeunes gens, les mains levees dans lattitude orante, entoures par les flammes de la
fournaise, etaient proteges par lange, debout derriere eux, dont ne restent que les
extremites des ailes. Le Sacrifice dAbraham, theme rarement illustre en Cappa-
doce,
37
presente une iconographie originale. Un arbre, au centre du tableau, divise la
composition en deux parties: a gauche, se dresse la haute figure de lange,
38
figure
de face, un sceptre fleuronne dans la main droite, lautre main posee sur la tete du
grand belier represente devant lui (Fig. 7). A droite, Abraham, arme dun grand
couteau, le genou droit flechi appuye sur le dos dIsaac, sapprete a sacrifier son fils,
quil a saisi par les cheveux; figure de grande taille, vetu dune robe rouge decoree
dun semis de petits cercles blancs, celui-ci est allonge, les poignets joints lies par
une chaine. Une inscription au-dessus dAbraham servait de legende a la scene:
AbPA(a)N AbRA(a)N APOCTREyai thn MACEran sou aPO to
paidarion: Abraham, Abraham, detourne ton glaive de lenfant.
39
Souvent figurees dans un contexte funeraire, ces deux scenes de lAncien Tes-
tament, evoquant la confiance en Dieu et la grace accordee aux justes, avaient ici
valeur de priere pour les donateurs et/ou defunts inhumes dans leglise. Le Christ en-
tre deux saints (Pierre et Paul ?) surmonte limage des Trois Jeunes Hebreux (Fig.
6), tandis que la composition peinte au-dessus du Sacrifice dAbraham appartient a
la composition du Jugement dernier developpee dans la partie occidentale de la nef
(Fig. 8). On y reconnait en effet le paradis, dans lequel se trouvent la Vierge orante
(debout) et une figure feminine apparemment depourvue de nimbe (donatrice ou
defunte); elles se detachent sur un fond clair parseme darbustes, entre deux grands
pampres de vigne. Le fond de feuillages se poursuivait a la douelle de larcature, ou
sont figures deux personnages nimbes, un homme a barbe et cheveux gris, en cos-
tume antique, et une femme. A droite de larcature, a lextremite occidentale du mur
sud, le bon larron portant sa croix, a qui le Christ promit quil accederait au paradis
(Lc 23, 43), est represente en pendant a Dysmas crucifie, situe a gauche de larcature
(Fig. 6). Figure traditionnelle des images paradisiaques byzantines, le bon larron a
ete ici mis en valeur, son corps nu (a lexception du perizonium), grand et massif, se
detachant bien sur le fond sombre. Le malfaiteur, qui vit souvrir devant lui lacces
au paradis, etait en effet une raison desperer pour les fideles, qui eux aussi
37
A Saint-Jean Baptiste de avuin (Thierry, Haut Moyen Age, I, op. cit. note 18, 95, 97),
Saint-Jean de Gulludere (Ibid., 153), Ballk kilise (Jerphanion, op. cit. note 4, II, 257), puis dans
quelques decors du XIIIe siecle.
38
La place importante donnee a lange, courante dans lart medieval dOccident, se voit
rarement en Orient; cf. cependant la representation de la chapelle de Mar Girgis dAbu Sayfayn,
11681175: G. J. M. van Loon, The Gate of Heaven. Wall Paintings with Old Testament Scenes in the
Altar Room and the Hurus of Coptic Churches, Istanbul 1999, pl. 2326.
39
Texte qui, comme a Saint-Jean Baptiste de avuin, differe de la version des Septante, Genese
22, 1112: Abraam, Abraam mh epibalVj thn ceira sou epi to paidarion.
pouvaient dire: Seigneur, souviens-toi de nous dans ton Royaume,
40
limage
temoignant ainsi de la confiance indefectible des chretiens en la misericorde divine.
Autant la Vierge et le bon larron, egalement representes a Saint-Theodore
(Pancarlk kilise) comme, au Xe siecle, dans leglise n 2b de Goreme, et a un em-
placement analogue (lextremite ouest du mur sud),
41
sont traditionnels dans
liconographie byzantine du paradis, autant les figures suivantes sont inhabituelles
(Fig. 9). Cinq femmes nimbees, des bougies allumees a la main lune juste a
droite du bon larron, les autres sur la paroi ouest sappretent a penetrer au paradis:
ce sont les vierges sages de la parabole (Mt 25, 113). A droite, les cinq vierges
folles, semblablement vetues, mais non nimbees et tenant une bougie eteinte, sont
designees par linscription H PENTE PARQENE MORE les cinq vierges folles.
Elles se dirigent dans la direction opposee, ou larchange Michel, MHCAhl, sem-
ble les introduire aupres dun ange (AGGELOj), figure en buste dans un demi
cercle. Par analogie avec dautres representations cappadociennes, on peut identifier
ici, au centre du registre et malgre la destruction de la partie inferieure, lange
procedant a la pesee des actions.
42
Immediatement a droite, oppose a limage de
larchange Michel represente a gauche, figure un grand demon nu et aile; le visage
de profil tourne vers la gauche, la main droite levee, il tentait de perturber la pesee
43
(Fig. 10). A cote, quelques fragments permettent de restituer la composition
familiere des femmes pecheresses, nues et mordues par des serpents
44
(Fig. 11).
Enfin, a lextremite droite de la paroi, en des compartiments oblongs superposes, de
couleurs differentes (noire, grise et rouge), etaient evoques les chatiments
e
40
Cf. la liturgie du Grand Vendredi (Orthros): Triode de Careme, ed. P. D. Guillaume, Parme
1993, 527529; voir aussi ibid., 526: Seigneur qui pour compagnon de route as pris le larron aux mains
souillees de sang, daigne nous prendre avec lui, nous aussi dans ta bonte et ton amour pour les hommes.
Sur la croix, le larron parla brievement, mais grande etait sa foi; en un instant, il trouva le salut et franchit
le premier les portes du paradis. Seigneur qui acceptas son repentir, aie pitie de nous.
41
Pour Saint-Theodore, voir Thierry, La Cappadoce, op. cit. note 4, 152, qui reconnait en la figure
orante non la Vierge au paradis, mais, a la suite de Jerphanion, la Sainte Sion dansant. Lhypothese de la
presence du Jugement dernier a Saint-Theodore avait effleure Jerphanion, mais il lavait finalement
ecartee (Jerphanion, op. cit. note 4, II, 42, n. 4); outre les figures de la Vierge, du bon larron et de saint
Pierre, nous avons reconnu des fragments des scenes infernales sur la partie nord du mur ouest. Pour le
Jugement dernier de Goreme 2b, X
e
siecle: N. Thierry, Leglise au Jugement dernier de Goreme (Goreme
N 2b), Lamphdwn. Afierwma sth mnhmh thj Ntoulaj Mourikh, Athenes 2003, t. 2, 815828
(823826).
42
A Kar kilise (C. Jolivet-Levy, Images et espace cultuel a Byzance: lexemple de Kar
kilise, Cappadoce (1212), Le sacre et son inscription dans lespace a Byzance et en Occident. Etudes
comparees Byzantina Sorbonensia 18, Paris 2001, p. 163181, Pl. XV, fig. 21), Saint-Georges
dOrtakoy (observation personnelle), comme sans doute deja a Goreme 2b (Thierry, Leglise au
Jugement dernier, art. cit. note 41, 817, sch. 7), lange en buste procedant a la pesee sinscrit dans un
demi-cercle.
43
Cf. par exemple le demon represente au meme emplacement a Ylanl kilise: Thierry,
Nouvelles Eglises rupestres, op. cit. note 23, pl. 49a.
44
Figurees egalement, au Xe siecle, dans les eglises de la vallee dIhlara (Thierry, Nouvelles
eglises, op. cit. note 23, 101, 140; pl. 49b, 50) et dans leglise n 2b de Goreme (Thierry, art. cit. note 41,
817, sch. 8, 824), mais mentionnees aussi dans la Vie dAndre Salos, ce qui indique que le sujet etait
probablement represente a Constantinople au Xe siecle (The Life of St Andrew the Fool, ed. L. Ryden,
Uppsala 1995, II, 3667, 37037).
collectifs.
45
Dans le tympan de la paroi occidentale, au-dessus du registre que nous
venons de decrire, subsistent a gauche les pieds de trois figures, qui tronaient sur des
sieges rehausses de gemmes; il y a place pour douze personnages, ce qui permet de
restituer le tribunal apostolique (Fig. 11). Au-dessus, lespace parait insuffisant pour
le Christ juge tronant entre la Vierge et Jean Baptiste, mais lon peut envisager une
composition plus reduite, comme a Ylanl kilise (Ihlara).
46
Le Jugement dernier de leglise dIeridere, si lon accepte sa datation dans la
seconde moitie du IX
e
siecle, est donc desormais, avec celui, beaucoup plus
fragmentaire de Saint-Theodore (Pancarlk kilise), la plus ancienne image conservee
de ce theme iconographique dans la peinture monumentale byzantine.
47
Alors que
lon considere en general que les premiers exemples de la composition byzantine
classique ne sont pas anterieurs au debut du XI
e
siecle, les monuments
cappadociens prouvent que le schema iconographique etait deja presque entierement
constitue au IX
e
siecle et le theme diffuse dans les provinces de lEmpire.
48
En
revanche, et bien que le caractere eschatologique de la parabole, fortement marque
chez levangeliste, soit souligne par homelistes et poetes,
49
cest probablement au
concepteur et / ou commanditaire quil faut attribuer lassociation, rare a cette epoque,
des vierges de la parabole a la composition du Jugement dernier.
50
Contrairement
aux representations posterieures, qui separent les vierges en deux groupes bien
distincts, assimilant les sages aux elus et les etourdies aux reprouves, la division des
dix femmes nest ici que discretement suggeree par la presence ou labsence du
nimbe et par lorientation des figures, tres legerement tournees vers la gauche ou
vers la droite. De faon plus significative encore, les vierges folles sont a gauche de
45
A Ylanl kilise, des inscriptions identifient le lac de poix, le lac de feu et le Tartare; dans les
Jugements derniers byzantins posterieurs, ce sont les tenebres exterieures, le ver qui ne dort pas, les
grincements de dents, le feu inextinguible et parfois le Tartare.
46
Thierry, Nouvelles eglises, op. cit. note 23, 95, fig. 22.
47
Sur limportance du Jugement dernier au IXe siecle: N. Patterson [ev~enko, Canon and Calen-
dar: the Role of a Ninth-Century Hymnographer in Shaping the Celebration of the Saints, Byzantium in
the Ninth Century: Dead or Alive?, ed. L. Brubaker, Aldershot 1998, 112, note 37. Sur liconographie du
theme: B. Brenk, Tradition und Neuerung in der christlichen Kunst des ersten Jahrtausends, Vienne 1966,
et en dernier lieu M. Angheben, Les Jugements derniers byzantins des XI
e
XII
e
siecles et liconographie
du jugement immediat, Cahiers Archeologiques 50, 2002, 105134, ou lon trouvera la bibliographie
essentielle.
48
La resurrection des morts, lHetimasie ou encore le sein dAbraham qui manquent dans
leglise dIeridere etaient representes au Xe siecle dans le Jugement dernier de leglise Goreme 2b
(Thierry, art. cit. note 41). Pour les plus anciens Jugements derniers cappadociens: Thierry, La
Cappadoce, op. cit. note 4, 162166.
49
Cf. par exemple Jean Chrysostome, PG 59, col. 527532, Romanos le Melode, Hymnes, ed. J.
Grosdidier de Matons, III (Sources Chretiennes 114) Paris 1965 (XXXI, 303365), V (Sources
Chretiennes 283) Paris 1981 (LI, 271327); cf. aussi lhomelie pour le Vendredi Saint de Photius: The
Homilies of Photius Patriarch of Constantinople, ed. C. Mango (Dumbarton Oaks Studies 3), Cambridge,
Mass. 1958, 64.
50
Elle est attestee en Occident des le VIII
e
siecle: J. v. Schlosser, Schriftquellen zur Geschichte
der karolingischen Kunst, Vienne 1892, 312 (Gorze, 765). Pour un aperu de liconographie: H. Sachs,
Jungfrauen, Kluge und torichte, Lexikon der Christlichen Ikonographie, 2, Rome Fribourg Bale
Vienne 1970, 458463; K. Wessel, Gleichnisse Christi, Reallexikon der Byzantinischen Kunst II, 1971,
839867 (845, 853854).
la pesee des actions, qui marque laxe de la composition, separant les parties gauche et
droite (pour le spectateur), traditionnellement assignees aux elus et aux damnes; leur
sort nest donc pas encore scelle. Il sagit moins dune interpretation judiciaire de la
parabole, opposant la recompense des elues au chatiment des reprouvees, que dune
priere implorant ladmission du ou des defunts ou defunte(s) parmi les vierges
sages.
51
Une telle interpretation est dailleurs en accord avec la liturgie du Mardi
Saint, jour ou est fait memoire de la parabole des dix vierges; les fideles, qui
demandent alors a etre comptes parmi les vierges sages, se comparent aussi aux
vierges folles, implorant la misericorde divine en ces termes: Mon ame indolente est
tombee dans le sommeil, et je nai pas acquis, o Christ, mon Epoux, la lampe qui brille
du feu des vertus; vierge folle je suis devenu, car au temps du labeur jai folatre; o
Maitre, ne me ferme pas ton amour et ton coeur, mais dissipe mon sommeil tenebreux,
reveille-moi pour me faire entrer avec les vierges sages dans ton palais, la ou le choeur
des justes fait retentir sa pure voix et te chante: Seigneur, gloire a toi.
52
Lassociation
des dix vierges de la parabole au Jugement dernier, dans leglise dIeridere, exprimait
ainsi la confiance des commanditaires en la misericorde divine et leur espoir de
salut;
53
mais la composition ainsi creee neut pas de suite: au XIII
e
siecle, a
Saint-Georges dOrtakoy et dans leglise de Mavrucan/Guzeloz dite Eski Cami, on ne
represente plus que les seules vierges sages, parmi les elus.
54
Sous les vierges de la parabole est represente saint Theodore, o aGiOC
QEODOROC, terrassant le dragon, long serpent dont le corps noue se termine par
trois gueules superposees, ouvertes et menaantes,
55
sujet sinscrivant parfaitement
dans la thematique conflictuelle qui domine le mur ouest
56
(Fig. 12). Monte sur un
e
51
Comme cetait le cas pour les representations de la parabole dans les catacombes: B. Brenk,
Tradition, op. cit. note 51, 5154.
52
Triode, op. cit. note 40, 470 (Orthros); voir aussi 472 (Vepres). On peut citer aussi cette priere
de loffice dintercession a la Mere de Dieu pour les mourants: Chambre nuptiale de notre Dieu,
rends-moi digne, Vierge toute-pure, de ses noces eternelles dans les cieux en rallumant ma lampe qui
seteint et ne donne plus de clarte, avec lhuile sainte de ta pitie (Grand Euchologe et Arkhieratikon, ed.
P. D. Guillaume, Parme 1992, 185).
53
Lensemble de la composition renvoyait donc moins a la crainte de la fin des temps quau
souci quotidien du salut et des morts, conformement a la lecture des premiers Jugements byzantins,
proposee par Angheben, art. cit. note 47.
54
Documentation personnelle. Au XIIIe siecle, la representation de la parabole dans le contexte
du Jugement dernier est courante en Occident (voir par exemple Alfa e Omega. Il Giudizio Universale tra
Oriente e Occidente, ed. V. Pace, Milan 2006, 7677); dans la miniature armenienne de Cilicie, le plus
bel exemple est le manuscrit illustre par Toros Roslin en 1262, Baltimore, Walters Art Gallery, n 539,
fol. 109v: S. Der Nersessian, Miniatures ciliciennes, Loeil. Revue dart mensuelle, n 179 (1969) 29,
repr. dans Etudes byzantines et armeniennes, Louvain 1974, 509515, 512 et fig. 247.
55
Dans le Jugement dernier de Ylanl kilise, le diable chevauche un monstre a corps de serpent
egalement dote de trois tetes, chaque gueule devorant un damne (Thierry, Eglises rupestres op. cit. note
23, pl. 49); voir aussi le monstre a trois tetes des manuscrits de Job, Patmos gr. 171 et Vatic. gr. 749, IX
e
siecle (P. Huber, Hiob Dulder oder Rebell ?, Dusseldorf 1986, fig. 24, 69).
56
Notons quun saint cavalier terrassant un grand dragon etait aussi represente a proximite du
paradis, a gauche de lEntree a Jerusalem, a Saint-Theodore: Jerphanion, op. cit. note 4, II, 28, 43
(lauteur situe a tort le saint cavalier a droite de lEntree a Jerusalem). Deux saints cavaliers sont
egalement figures pres du paradis dans leglise n 2b de Goreme (Thierry, art. cit. note 41, 818) et la tra-
dition dassocier saints cavaliers et Jugement dernier se maintient plus tard, comme en temoigne, par
exemple, le decor de Kar kilise (Jolivet-Levy, Images et espace cultuel, art. cit. note 42, Pl. I, fig. 2).
cheval blanc, qui se dirige vers la droite, il enfonce sa lance dans la gueule inferieure
du dragon. La scene se detache sur un fond blanc portant un decor vegetal tres
stylise alignement de hautes tiges alternativement rouges (terminees par trois
pointes de meme couleur), jaunes (a sommites vertes) et vertes qui definit lespace
comme paradisiaque.
57
La representation du paradis, la procession des vierges et le saint cavalier
surmontent directement la tombe creusee dans langle sud-ouest de leglise (Fig. 8)
et les deux portraits peints a proximite, en fonction desquels les images prennent
tout leur sens.
58
A lextremite du mur sud, est represente un personnage richement
vetu (une femme?), tandis que sur le piedroit ouest de larcature aveugle est
conservee linvocation dune certaine Kali, dont le portrait est presque entierement
detruit:
59
K(uri)E BOHQh THN DOUlhn COU KALI, Seigneur, secours ta
servante Kali. Trois autres figures de donateurs sont identifiables dans leglise: un
homme sur la face sud du pilier entre les deux nefs, et deux femmes, une petite croix
dans la main droite, lautre main ouverte devant la poitrine, sur les piedroits de
larcade occidentale; pres delles sont conservees quelques lettres des invocations
usuelles (Seigneur, secours ta servante).
Le decor etaient completee par des figures de saints en pied dispersees dans la
nef. Lun deux, en costume guerrier, etait representee, a grande echelle, a
lextremite ouest du mur nord, a un emplacement bien eclaire et bien visible quand
on penetrait dans leglise par la porte sud.
60
Deux saints martyrs imberbes, en
chlamyde, occupent lintrados de larcade occidentale, tandis que Constantin (tenant
la croix) et Helene se font face dans larcade orientale, ou ils surmontent deux saints
moines, figures sur les piedroits.
Le mediocre etat de conservation des peintures ne permet guere danalyser leur
style, mais la typologie des figures saccorde avec la datation au IX
e
siecle suggeree
par liconographie. Les visages sont ronds, le front bas, la machoire lourde, les yeux
en amande grands et largement ouverts, le nez et la bouche tres schematiques; les
mains sont grosses et sommairement rendues, les drapes des vetements tres stylises.
61
Tous les sujets (sauf le Jugement dernier) senlevent sur un fond a trois zones de
57
Bien que tres stylise, ce fond blanc a decor vegetal lineaire se rattache a une tradition
ancienne, attestee en particulier en Egypte. Outre le fameux orant au milieu des lotus dAbou-Girgeh,
VI
e
VII
e
siecle (M. Zibawi, Images de lEgypte chretienne. Iconologie copte, Paris 2003, fig. 7273), on
peut citer a Baouit, entre autres exemples, les saints cavaliers de la chapelle XVII (J. Cledat, Le
Monastere et la necropole de Baouit Memoires de lInstitut Franais dArcheologie Orientale du Caire, t.
12, Le Caire 1906, pl. XXXIX, LIIILVI et passim).
58
Sajoute a ces deux portraits, celui hypothetique de la femme representee au Paradis, pres
de la Vierge.
59
La main gauche ouverte devant la poitrine, la main droite detruite, elle etait vetue dune robe
rouge, et dun manteau gris fonce rehausse de petits motifs blancs.
60
La destruction de la partie superieure de la figure interdit toute identification, mais sa taille
surhumaine conviendrait pour une image de saint Christophore ou de saint Hieron.
61
Le style rappelle un peu certaines peintures de Baouit, telles celles du cycle de lEnfance de la
Chapelle LI, VIII
e
IX
e
siecle, cf. J. Cledat, Le Monastere et la necropole de Baouit. Notes mises en
oeuvre et ed. par D. Benazeth et M.-H. Rutschowscaya (MIFAO 111), 1999, fig. 109113. Ce style
primitif se retrouve aussi dans la Chapelle LVI (ibid., fig. 141, 144145).
couleurs differentes (verte, blanchatre et bleue), comme dans quelques ensembles
cappadociens anterieurs au X
e
siecle.
62
La gamme de couleurs, dominee par le rouge
brique, locre jaune et le vert, se distingue egalement de celle utilisee au X
e
siecle et
rappelle des decors plus anciens. La facture est rapide, le dessin schematique, mais
le decor seduit par son caractere populaire et par la luminosite des couleurs.
Malgre les repeints qui ont ete effectues a Saint-Theodore, les points communs entre
ce decor et celui de la nouvelle eglise sont nombreux, qui portent sur le programme
iconographique (decor de la conque absidale, cycle christologique developpe,
Jugement dernier), les fonds a trois zones de teintes differentes, le style des figures,
les ornements de vetements (petits points inscrits dans des cercles), les motifs
decoratifs (frise de modillons en trompe loeil, tresses, entrelacs, bande de chevrons,
etc.) et lepigraphie des inscriptions. Lanalyse des peintures dIeridere permet
donc lidentification dun nouvel atelier, actif en Cappadoce dans la seconde moitie
du IX
e
siecle, et invite a nuancer lhomogeneite du groupe archaique decrit par
Jerphanion. Sajoutant aux decors connus de longue date et a ceux qui ont ete
decouverts recemment, il enrichit le petit corpus des monuments du IX
e
siecle,
confirmant limportance et la variete de lactivite artistique a cette epoque, en
Cappadoce comme dans dautres provinces de lEmpire.
Katrin @olive-Levi
NOVI PODACI O KAPADOKIJI U IX VEKU:
CRKVA U IÊRIDERE
Neobjavqeno slikarstvo koje je predmet ove studije ukra{ava ju`ni deo
dvostruke crkve koja pripada maloj mona{koj zajednici jugozapadno od sela
Bah~eli (sl. 1), desetak kilometara na jug i jugozapad od Irgipa. Ako se ovo
slikarstvo moè u izvesnom smislu ubrojati u seriju arhai~nih dekoracija,
prema definiciji G. de @erfaniona, ono svakako pokazuje i posebnosti koje
sugeri{u datirawe u drugu polovinu 9. veka i dozvoqava identifikovawe jed-
nog aktivnog ateqea na tom prostoru i u to vreme.
Analiza vrlo razvijene scene Hrist u Slavi (sl. 2, 3) u apsidi potvr-
|uje ovakvo datirawe i veze sa Sv. Teodorom (Panxarlik kilise) kod Irgipa.
e
62
Memes fonds a Saint-Theodore: cf. Jerphanion, op. cit. note 4, II, 45. Autres exemple de
fonds a trois zones: leglise dite de Joachim et Anne a Kzlukur, Mavrucan n 3, Aikel aga kilisesi et
les eglises du groupe dIhlara: cf. Thierry, Haut Moyen Age, II, op. cit. note 18, 232, n. 122; on peut
ajouter leglise n 6 de Mavrucan / Guzeloz: reproduction en couleurs dans H. Wiemer-Enis,
Spatbyzantinische Wandmalerei in den Hohlenkirchen Kappadokiens in der Turkei, Petersberg 2000,
7879. Par la suite, le fond est traditionnellement a deux zones, vert et bleu.
Dva niza figura postavqena su na zidu jedan iznad drugog, iako ne predstavqa-
ju hijerarhizovan program: eklekti~ka serija svetiteqa (mu~enici, episkopi,
|akoni) proteè se iznad apostola. Ciklus ìvota Hristovog odvija se u {est
registara na svodu broda. Najboqe sa~uvane scene su: Bekstvo u Egipat, Pokoq
nevinih, Tajna ve~era (sa ~etvrtastim stolom), Izdajstvo Judino (sl. 4), koje
ukqu~uje epizodu sa Petrom i Malhom. Raspe}e je odvojeno od ciklusa i pred-
stavqeno iznad ulaza u crkvu (ju`ni zid); ikonografija pokazuje arhai~ni po-
stupak (sl. 5): Hrist je izme|u dvojice lopova, kojima su mesta me|usobno zame-
wena, Sunca i Meseca, dok Bogorodica i sveti Jovan nedostaju.
S jedne i s druge strane, u dowem delu dveju slepih arkada na ju`nom zidu
(sl. 6), nalaze se dve scene koje najavquju Hristovu `rtvu: Trojica mladi}a u og-
wenoj pe}i i @rtva Avramova, koja se iskazuje u originalnoj ikonografiji (sl.
7). Iznad ove posledwe scene, Bogorodica koja se moli i jedna svetiteqka u raju
pripadaju kompoziciji Stra{nog suda, razvijenoj u zapadnom delu naosa (sl. 8).
Desno se nalazi dobri lopov koga sledi pet èna sa nimbovima i upaqenim sve-
}ama u rukama mudre device iz Matejeve parabole 25, 113 (sl. 9). Sa strane,
pet ludih devica upu}uje se u suprotnom smeru, gde se ~ini da ih arhan|eo Mi-
hailo privodi an|elu koji pristupa merewu qudskih dela (uni{teno), dok jedan
demon, s desne strane poku{ava da pokvari merewe (sl. 10). Fragmenti predstava
bludnih èna koje ujedaju zmije i duguqastih poqa nad wima, u kojima se podse-
}a na kolektivne kazne, tako|e su sa~uvani. Od apostolskog suda, predstavqenog
na timpanu zapadnog zida, ostala su samo stopala triju figura, jer je ~itav gor-
wi deo kompozicije uni{ten (sl. 11).
Stra{ni sud u crkvi u I~eridere je, zajedno sa onim, mnogo fragmentar-
nijim u Sv. Teodoru (Panxarlik kilise), najstarija predstava ove ikonograf-
ske teme u vizantijskom monumentalnom slikarstvu. Ova freska predstavqa za
ovo vreme jedinstven primer udruìvawa sa kompozicijom sa devicama parabo-
le Matejeve. Ispod wih je prikazan jedan sveti kowanik koji trijumfuje nad
troglavim zmajem, na beloj pozadini sa vrlo stilizovanim biqnim dekorom ko-
jim je ~itav prostor definisan kao rajski (sl. 12). Predstava Raja, povorka de-
vica i sveti kowanik neposredno natkriquju jedan grob, ukopan u jugozapad-
nom uglu crkve (sl. 8) i dva ktitorska portreta, u ~ijoj funkciji navedene
predstave dobijaju svoj potpuni smisao. Jo{ tri figure ktitora se razabiru u
crkvi. Ikonografski program bio je upotpuwen stoje}im figurama svetiteqa
(sveti ratnik, mu~enici, Konstantin i Jelena, monasi).
Paleta upotrebqenih boja, pozadine u tri zone, stil prikazanih figura,
ornamentalni repertoar i epigrafika natpisa slaù se sa datirawem u 9. vek,
koje sugeri{e ikonografija. Mnogobrojne su zajedni~ke crte sa dekorom Sv.
Teodora (Panxarli kilise), {to dozvoqava da se oba kompleksa pripi{u istom
ateqeu. Prikqu~ivawem dugo poznatim primerima slikarstva, kao i onima ne-
davno otkrivenim, freske iz I~eridere oboga}uju mali korpus spomenika 9.
veka, potvr|uju}i va`nost i raznovrsnost umetni~kog stvarala{tva u to doba,
kako u Kapadokiji tako i u drugim oblastima Carstva.
F
i
g
.
1
e
t
a
b
l
i
s
s
e
m
e
n
t
r
u
p
e
s
t
r
e
d
e
r
i
d
e
r
e
:
v
u
e
g
e
n
e
r
a
l
e
d
u
s
i
t
e
;
l
e
n
t
r
e
e
d
e
l
e
g
l
i
s
e
e
s
t
a
g
a
u
c
h
e
Fig. 2 Leglise principale : vue generale de labside sud
Fig. 3 La Majestas Domini dans la conque de labside
Fig. 4 La Trahison de Judas (detail)
Fig. 5 La Crucifixion
Fig. 6 Vue generale du mur sud de la nef
F
i
g
.
7
L
e
S
a
c
r
i
f
i
c
e
d
A
b
r
a
h
a
m
Fig. 8 Vue de langle sud-ouest de la nef
Fig. 9 Detail du Jugement dernier : le bon larron et les vierges sages et folles
Fig. 10 Detail du Jugement dernier : la pesee des actions
Fig. 11 Mur ouest de la nef : Jugement dernier
Fig. 12 Saint cavalier terrassant un dragon tricephale
UDK: 929.75:355.333(495.02)
BOJANA KRSMANOVI] (Beograd)
O PROBLEMU AKUMULATIVNE VOJNE VLASTI
STRATEGA, MONOSTRATEGA I STRATEGA AVTOKRATORA
U radu su razmatrana dva problema: prvi se odnosi na kvalifikaciju ter-
mina tematski strateg, monostrateg i strateg avtokrator a drugi na komandnu
vlast koja se vezuje za pomenuta imenovawa. U pitawu su oficiri koji su raspo-
lagali komandnom vla{}u najvi{eg stepena. Me|utim, jedino se za stratega teme
moè re}i da predstavqa tehni~ki termin, tj. funkciju u pravom smislu re~i,
budu}i da su nadle`nosti tog zvani~nika bile jasno odre|ene. Za monostratega i
stratega avtokratora u mnogim slu~ajevima nije jasno da li je re~ o posebnim du-
`nostima, ili o specijalnim ovla{}ewima koja uve}avaju ve} postoje}u vlast
vojnih zvani~nika. Primeri vezani za sva tri imenovawa pojedina~no su razma-
trani, kako bi se analizom izvornih podataka pruìla {to jasnija slika o svoj-
stvima komandne vlasti koja je iz wih proizlazila.
Komandna ovla{}ewa najvi{eg ranga karakteri{e akumulativno svojstvo
vojne vlasti koja iz wih proisti~e. U Vizantiji su vrh vojne hijerarhije pred-
stavqale one funkcije koje su imale potencijal da u visokom ili najvi{em
stepenu objedine zapovedni{tvo nad trupama razli~itog roda i geografskog
porekla. Kako potencijal vojnih funkcija nije predstavqao konstantu, u zavi-
snosti od same epohe vrhovnu komandu Carstva reprezentovale su razli~ite
du`nosti.
U pro{loj svesci Zbornika radova
1
razmatran je problem razvoja poten-
cijala funkcije domestika shola, tj. postepenog {irewa komandnih ovla{}ewa
ovog oficira: u po~etku, re~ je bila o zapovedniku tagme shola kome je prven-
stvo u slu`benoj hijerarhiji omogu}ilo nadre|enu poziciju u odnosu na zapo-
vednike preostale tri prestoni~ke tagme (ekskubita, hikanata i tou ariqmou);
2
u slede}oj etapi razvoja, ovaj oficir stekao je komandnu vlast i nad provincij-
skim, tj. tematskim vojnim jedinicama, postav{i tako glavnokomanduju}i nad
vojskom u pohodu u odsustvu cara. Re~ je o procesu centralizacije vrhovne ko-
1
Krsmanovi}, Potencijal 401426.
2
Detaqnije Krsmanovi}, Potencijal 404405.
mande Carstva koja je, oko sredine 9. veka, sprovedena upravo preko funkcije
domestika shola. No, pre centralizacije, dominantnu ulogu u vojnoj hijerarhi-
ji imali su tematski stratezi. S druge strane, izvori pokazuju da je u periodu
pre, kao i posle centralizacije vrhovne komande i afirmacije domestika sho-
la, vizantijska realnost bila raznovrsnija, pa se otud javqaju oficiri kojima
se dodequju specijalni mandati, prepoznatqivi u terminima monostrateg i
strateg avtokrator.
Tema ovog rada jesu, dakle, vojna ovla{}ewa ~iji su nosioci u izvorima
ozna~eni terminima tematski strateg, monostrateg i strateg avtokrator. U pi-
tawu su zvani~nici koji su nesporno raspolagali komandnom vla{}u najvi{eg
ranga, te su kao takvi pripadali vrhu vojne hijerarhije. Me|utim, nije sasvim
jasno da li se wihova ovla{}ewa mogu podvesti pod funkcije u pravom smislu
re~i, tj. da li se termini kojima su ozna~ena mogu shvatiti kao tehni~ki. Ta
dilema se ne odnosi na stratega teme, po{to taj termin podrazumeva sasvim
konkretno i specifi~no zna~ewe: u pitawu je vojni i upravni namesnik jednog
administrativnog okruga, tj. teme. Za razliku od monostratega i stratega avto-
kratora, tematski stratezi se redovno navode u vizantijskim slu`benim
rang-listama, tj. taktikonima.
3
Upravo je na osnovu tog kriterijuma u vizanto-
logiji i do{lo do podele funkcija na tzv. zvani~ne one ~iji se nosioci u
hijerarhijskom poretku od vi{eg ka nièm navode u taktikonima, i tzv. nezva-
ni~ne one o kojima nema podataka u vizantijskim slu`benim rang-listama,
ali koje se javqaju u drugim izvorima. U literaturi je prisutno mi{qewe da
tzv. nezvani~ne funkcije i nisu funkcije u pravom smislu re~i, jer su u pita-
wu imenovawa i ovla{}ewa koja se ne ozna~avaju tehni~kim ve} kwièvnim
terminima. To, zapravo, zna~i da se pod tim izrazima krije opisno obja{wewe
vlasti nekog vizantijskog zvani~nika.
4
Treba ista}i da izu~avawe vizantijskog dràvnog aparata u velikoj meri
oteàva terminologija na koju se nailazi u izvorima, budu}i da vizantijski
pisci nerado koriste tzv. tehni~ke termine. Ta ~iwenica se naj~e{}e potvr|u-
je u domenu izraàvawa funkcija (tj. u opisu stvarne vlasti nekog pojedinca),
5
ali ne samo u toj sferi. Recimo, u istorijama i hronikama upravno-vojni okrug
re|e }e biti ozna~en kao tema (qema) terminom nesumwivo tehni~kog sadr-
àja, a mnogo ~e{}e izrazima kao {to su eparcia, gh, cwra.
6
U ozna~avawu vr-
88 Bojana Krsmanovi}
3
Taktikoni sadrè i podatke o niìm oficirima koji su pripadali {tabu tematskog
stratega. Najdetaqnija lista nalazi se u FK, Oikonomides, Listes 109, 111.
4
Oikonomides, Listes 334. O podeli na tzv. zvani~ne i nezvani~ne du`nosti v. Krsmano-
vi}, Potencijal 394398.
5
Zanimqivo je notirati da }e u izvorima po~asno dostojanstvo biti precizno navedeno,
dok }e se funkcija vrlo ~esto opisivati, ili }e pak biti navedena nepotpuno (npr. ~esti su poda-
ci o stratezima vojnim upravnicima okruga, kojima nedostaje toponim.
6
Na primer, u Vita Basilii (Theoph. Cont. 212) stoji da je Vasilije I poticao iz zemqe Ma-
kedonaca (autokratwr Basileioj wrmato men ek thj Makedonwn ghj), tj. iz teme Makedonije. Ve-
like promene koje }e zahvatiti tematsko ure|ewe od druge polovine 10. veka, i koje }e posebno
do}i do izraàja u narednom stole}u, dove{}e do toga da re~ tema izgubi tehni~ki sadràj, Ahr-
weiler, Administration 79; Q. Maksimovi}, Vizantijska provincijska uprava u doba Paleologa,
hovnih zapovednika, glavnokomanduju}ih nad carskom vojskom u pohodu, ekspe-
diciji ili ratu, izvori, naro~ito narativni, pokazuju veliku terminolo{ku
raznovrsnost: strateg (ali ne strateg teme), stratopedarh (ali ne stratope-
darh jedan od najvi{ih oficira vizantijske vojske poznat iz TE, ~iju je du-
`nost ustanovio Ni}ifor II Foka), stratilat (ali ne stratilat zapoved-
nik tagme stratilata, tako|e jedan od najvi{ih oficira vizantijske vojske,
naveden u TE), katarhont, arhont (ali ne arhont koji upravqa arhontijom
niòm jedinicom tematskog ure|ewa), egzarh itd.
7
Sklonost vizantijskih pi-
saca da opisno izraze funkciju nekog oficira, da je ozna~e arhaizmom ili ter-
minom svoje epohe a ne one koju opisuju ili pak nekim izrazom op{tijeg zna~e-
wa, unosi prili~nu zabunu prilikom poku{aja da se preciziraju mogu}i slu-
`beni nazivi komandnih funkcija. Otud je najjednostavnije i bilo da se najvi-
{a vojna ovla{}ewa defini{u preko taktikona, tj. da se funkcije poznate iz
sa~uvanih rang-lista s pravom ozna~e kao tehni~ki termini. No, na neopravda-
nu iskqu~ivost tog stava ukazuje nekoliko ~iwenica.
Pre svega, vlast vizantijskih zvani~nika, bilo vojna bilo civilna, poti-
~e od vladara i zavisi od wegove voqe, te kao takva ne mora biti regulisana
odgovaraju}om funkcijom. Vizantijska praksa pokazala je da se u dràvnoj
upravi ne podrazumeva nu`no podudarnost izme|u du`nosti (iz kojih, razume
se, proisti~e odre|ena vlast) i samog ovla{}ewa. Drugo, pitawe je koliko sa-
~uvani taktikoni predstavqaju zavr{ene i uobli~ene slu`bene rang-liste koje
realno odraàvaju prilike epohe u kojoj su nastale. îwenica da ih karakteri-
{e veliki stepen tradicionalnosti ograni~ava wihovu upotrebnu vrednost u
domenu, na primer, ocewivawa i vrednovawa stvarnog zna~aja odre|ene funk-
cije, tj. wenog nosioca. S druge strane, sa~uvane rang-liste mogu biti i nepot-
pune: recimo, u TE se ne navode zvani~nici iz kategorije ek proswpou, koji su
u upadqivo velikom broju potvr|eni na pe~atima savremene ili vremenski
bliske epohe, i koji nikako ne predstavqaju novu pojavu, budu}i da ih regi-
struju TU, FK i TB.
8
Tre}e, ukoliko se prihvati mi{qewe da vizantijski dr-
àvni aparat odlikuje veliki stepen prilagodqivosti, {to zna~i da je wegovo
funkcionisawe ~esto bivalo uslovqeno trenutnim prilikama, razumqivo je
da je car pribegavao i imenovawima na du`nosti, ili ta~nije re~eno, dodeli
ovla{}ewa koja nisu proizlazila iz redovnih funkcija, registrovanih u tak-
tikonima.
9
Re~ je o specijalnim mandatima, koji su mogli biti civilne priro-
de (npr. diplomatske aktivnosti), jednako kao i vojne. Kako vojni pohod, vojna
ekspedicija, pa i, uop{teno govore}i, ratne prilike, sami po sebi predstavqa-
ju vanredne okolnosti, funkcionisawe vojne organizacije Carstva ~esto je
O problemu akumulativne vojne vlasti 89
Beograd 1972, 21 (= idem, The Byzantine Provincial Administration under the Palaiologoi, Amsterdam
1988, 34).
7
Pregled termina kojima su ozna~avani glavnokomanduju}i dao je Guilland, Recherches I,
380404 (sa prosopografskom listom).
8
Oikonomides, Listes, index s.v.
9
Detaqnije Krsmanovi}, Potencijal 394401.
obezbe|ivano dodelom ad hoc ovla{}ewa. Ona su, razume se, mogla proisticati
iz tzv. taktikonskih funkcija, ali ne samo i iskqu~ivo iz wih.
Najdiskutabilnija imenovawa vanrednog karaktera jesu, svakako, mono-
strateg i strateg avtokrator. U pitawu su termini kojima se nesporno ozna~ava
glavnokomaduju}i oficir u vojnom pohodu ili ekspediciji ograni~enog ciqa
i trajawa. Prvi od wih javqa se i na pe~atima (?) {to ga, mo`da, ~ini slu`be-
nijim nazivom za sasvim odre|enu funkciju.
10
Drugi je posebno zanimqiv, s
obzirom na ~iwenicu da moè imati raznovrsniji sadràj.
Sva tri dostojanstva tematski strateg, monostrateg i strateg avtokra-
tor ilustruju pojedine etape u razvoju institucije vrhovne komande Carstva.
Wihovu zajedni~ku odliku predstavqa ~iwenica da su pomenutim terminima
ozna~avani vrhovni vojni zapovednici ~ija je komandna vlast mogla biti
sli~na ili ~ak istovetna onoj koja je od sredine 9. veka proisticala iz funk-
cije domestika shola. U nastavku teksta pojedina~no }e biti razmatran prob-
lem akumulativne vojne vlasti koja je proizlazila iz doti~nih imenovawa, kao
i mogu}e interpretacije sadràja termina kojim su ta ovla{}ewa ozna~avana.
Komandna vlast tematskog stratega
Uvo|ewe tematskog ure|ewa (7. vek) postepeno je odredilo i funkcioni-
sawe vojne komande u vizantijskim provincijama. Dràvna teritorija, deqena
i organizovana u vojne okruge teme, stavqana je pod zapovedni{tvo provin-
cijskih, tematskih stratega, od kojih je svaki imao vrhovnu vojnu i upravnu
vlast na podru~ju svoje teme i nad vojskom koja joj je pripadala. Razume se da
vojna vlast tematskih stratega nije ispoqavana samo na teritoriji wihovih
mati~nih tema, pa se otud u izvorima oni sre}u kao zapovednici po potrebi ak-
tivni u raznim delovima Carstva. Primarna vojna ovla{e}ewa tematskog stra-
tega bila su vezana za trupe regrutovane i stacionirane u okrugu na ~ijem su se
~elu oni nalazili. Posvedo~ena mobilnost tematskih vojski isticala je, sama
po sebi, komandnu vlast tematskih stratega, koja nije vezivana toliko za odre-
|enu teritoriju koliko za pripadaju}e joj vojne jedinice.
Iz ~iwenice da u tematskim stratezima u prvom redu treba videti vojne
zapovednike proisti~e i mogu}nost da se wihova vojna vlast sagleda iz druga-
~ije perspektive: u pitawu je potencijalno pro{irewe komandnih ovla{}ewa
tematskog stratega. Re~ je o tome da je u ekspedicijama {irih razmera, u kojima
su u~estvovale razli~ite tematske jedinice sa svojim zapovednicima, usposta-
vqan privremeni hijerarhijski poredak me|u najvi{im provincijskim ofici-
rima, tj. tematskim stratezima. Vojna vlast jednog od wih imala je akumulativ-
no svojstvo, odakle je proisticalo pro{irewe komandnih ovla{}ewa nad voj-
skama i zapovednicima iz ostalih okruga. Na taj na~in je jedan strateg imao
10
Titulatura zabeleèna na vizantijskim pe~atima mogla bi biti predmet posebnog is-
traìvawa, pa ovom prilikom ostavqam otvoreno pitawe da li sfragisti~ka gra|a a priori odsli-
kava slu`bene nazive du`nosti vizantijskih zvani~nika.
prvenstvo u odnosu na svoje kolege, budu}i da je privremeno preuzimao ulogu
vrhovnog zapovednika nad vojskom u pohodu. Me|utim, na osnovu izvora te{ko
je razlu~iti na koji je na~in i po kojim kriterijumima sprovo|en izbor glav-
nokomanduju}eg u okolnostima kada je dolazilo do sadejstvovawa tematskih
stratega i wihovih jedinica.
Kako pokazuje Teofanova Hronika osnovni izvor za period koji pretho-
di zvani~noj centralizaciji vrhovne komande, odnosno afirmaciji domestika
shola kao glavnokomanduju}eg nad vojskom u pohodu, o ~emu prve potvrde poti-
~u tek iz doba samostalne vlade Mihaila III
11
tematski stratezi uìvali su
veliki stepen samostalnosti u vizantijskim provincijama. Indikativno je, na
primer, da su u gra|anskom ratu izme|u Konstantina V (741775) i wegovog ze-
ta Artavazda, koji je vo|en tokom 742743, presudnu ulogu imali namesnici
maloazijskih okruga i podr{ka koju su pruàli jednoj, odnosno drugoj stra-
ni.
12
Teofan je detaqno opisao kako je car Konstantin imao potporu u temama
Anatolika i Trakesijanaca i wihovim stratezima, dok je Artavazdov oslonac
bio u okruzima Opsikija, Armenijaka i Trakije.
13
U ekspedicijama protiv Arabqana na istoku, jednako kao i u onima vo|e-
nim protiv Bugara na Balkanu, dolazilo je do sadejstvovawa jedinica iz vi{e
okruga, ali, kako je ve} napomenuto, pitawe zapovedni{tva nije decidno predo-
~eno od strane izvora. Tri primera sa~uvana kod Teofana mogu se uzeti kao
ilustrativni pokazateqi mogu}ih kriterijuma na osnovu kojih je jednom stra-
tegu davana komandna prednost prilikom pohoda.
Znamo da je 770. godine Konstantin V poslao stratege Anatolika, Vukela-
rija i Armenijaka da za{tite tvr|avu Sike od Arabqanske opsade.
14
No, u iz-
voru je ostalo nedore~eno ko je od te trojice imao prvenstvo u pogledu komand-
ne vlasti. Otud se u literaturi pojavila pretpostavka da je vrhovno zapovedni-
{tvo u ovakvim i sli~nim slu~ajevima mo`da pripadalo strategu koji je prvi
naveden (u pomenutom pohodu re~ bi bila o strategu Anatolika).
15
Me|utim, da
11
Detaqnije Krsmanovi}, Potencijal 401 i sl.
12
U toku pomenutog sukoba do{lo je do imenovawa za monostratega termin kojim je u to
doba ozna~avan glavnokomanduju}i ~ija je vojna vlast imala akumulativni karakter, v. daqe
tekst.
13
Theoph. 414, 415, 417, 418. Artavazd je na{ao potporu u okruzima na ~ijem je ~elu bio
tokom svog prethodnog slu`bovawa: u vreme pre dolaska na vlast Lava III (717741), Artavazd je
bio strateg teme Armenijaka, i u tom svojstvu podrào je pobunu svog kolege iz teme Anatolika;
kao nagradu, oènio se }erkom novog cara, i dobio je titulu kuropalata i poloàj stratega Opsi-
kija. Podr{ku u temi Trakija obezbedio je preko svog sina Ni}ifora, koji je neposredno pre nego
{to }e ga otac krunisati za cara savladara drào funkciju stratega Trakije (Theoph. 415).
Mo} koju je Artavazdu omogu}ila funkcija tematskog stratega i koju je on iskoristio u
ovom gra|anskom ratu uslovi}e teritorijalnu deobu teme Opsikija, od ~ijeg }e jednog dela Kon-
stantin V obrazovati temu Vukelarija, Mikra Asia 245 sq. (T. Lounghis).
14
Theoph. 445.
15
R. J. Lilie, Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Struktur-
wandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd., Munchen 1976, 167: ovu pretpostavku autor
iznosi razmatraju}i komandu u pohodu iz 778. godine (v. daqe tekst). Up. Vlyssidou, Mikra Asia
207 i n. 46.
li se redosled nabrajawa stratega kod vizantijskih hroni~ara, pa i istori~a-
ra, moè uzeti kao pouzdani kriterijum za odre|ivawe vrhovnog zapovedni-
{tva, ili je pak merodavnije imati na umu redosled koji su tematski stratezi
imali u zvani~noj, slu`benoj hijerarhiji koju predo~avaju vizantijski takti-
koni? Polaze}i od oba kriterijuma, u pomenutom pohodu komandna vlast pri-
pala bi strategu Anatolika, koji je u sa~uvanim rang-listama imao prvenstvo u
odnosu na ostale svoje kolege i koga je Teofan na ovom mestu naveo ispred stra-
tega Vukelarija i Armenijaka. Ipak, ma kako da je funkcionisawe vizantijskog
dràvnog aparata bilo regulisano u zvani~nom domenu, vlast kojom su raspola-
gali vizantijski zvani~nici zavisila je pre svega od careve voqe, o ~emu, iz-
me|u ostalog, svedo~e i podaci o velikoj sirijskoj ekspediciji koju je 778. or-
ganizovao Lav IV (775780). No, komandna hijerarhija u pomenutom pohodu i
daqe ostaje nepoznanica: prema Teofanu, car je sakupio vojsku od ~ak 100 000
qudi, i stavio je pod komandu (wn hgounto) Mihaila Lahanodrakona, strate-
ga Trakesijanaca, i Artavazda Jermenina, stratega Anatolika, i Tacatisa, stra-
tega Vukelarija, i Karisterocisa, stratega Armenijaka, i Grigorija Musulaki-
ja, stratega Opsikija, i poslao je na Germanikeju.
16
Mi{qewe da je u pohodu
iz 778. vrhovno zapovedni{tvo pripalo Mihailu Lahanodrakonu, ~ijim ime-
nom Teofan zapo~iwe spisak vojskovo|a, treba, svakako, uzeti u razmatrawe,
17
ali sa rezervom, jer pouzdanijih potvrda za to u izvorima ipak nema. îni se
da bi se pomenuta pretpostavka pre mogla potkrepiti ~iwenicom da je re~ o
nekada{wem bliskom i lojalnom saradniku Lavovog oca, cara ikonoborca Kon-
stantina V, te bi se na osnovu ovog primera iz Teofanove Hronike, moglo za-
kqu~iti da je o vrhovnom zapovedni{tvu odlu~ivano ad hoc a ne po utvr|enim
pravilima i kriterijumima vaè}im u zvani~noj slu`benoj hijerarhiji.
Zanimqivi su, tako|e, pohodi vo|eni protiv Bugara. U doba Konstantina
V i wegovog unuka Konstantina VI (780797), car se li~no pojavqivao u ulozi
glavnokomanduju}eg, predvode}i tematske vojske i wihove stratege. U jednom
poznijem pohodu protiv bugarskog vladara Kruma, poginuo je i romejski car
Ni}ifor I (802811), a zajedno sa wim i mnogi predstavnici tada{we vojne
elite.
18
Za ovo razmatrawe ilustrativan je sukob koji je romejska vojska imala sa
Krumom kod Versinikije (u blizini Adrijanopoqa), 813. godine. U wemu su, po
Teofanu, u~estvovale vojske stratega Anatolika, Lava Jermenina (budu}eg ca-
ra
19
), kao i stratega Makedonije, Jovana Aplakesa.
20
Ko je od wih dvojice imao
prednost strateg Anatolika, kome je prvenstvo davala slu`bena hijerarhija
16
Theoph. 451. Ina~e, pohod je bio uspe{an, i stratezi su u ime pobede proslavili tri-
jumf u Carigradu, ibid. 451. Navedeni broj vojnika koji su u~estvovali u pohodu je preteran, v.
Krsmanovi}, Potencijal 404 n. 40.
17
V. nap. 15.
18
Theoph. 491. Up. Krsmanovi}, Potencijal 406 i n. 52.
19
Lav V Jermenin (813820) iskoristio je vojsku teme Anatolika, koju je imao pod svojim
zapovedni{tvom, za osvajawe carske vlasti.
20
Theoph. 500501.
ili strateg Makedonije, ~ije je podru~je bilo najugroènije bugarskim napadi-
ma? Po prirodi stvari, strateg na ~ijoj se teritoriji vodio rat i ~ije su vojne
jedinice podnosile glavni teret sukoba morao je imati prednost u odnosu na
svoje kolege iz drugih tema, ~ije su se jedinice na tom podru~ju nalazile pri-
vremeno i u svojstvu dodatne, pomo}ne vojske.
Iako je, dakle, izbor vrhovnog zapovednika nad raznorodnom tematskom
vojskom, koja je u~estvovala u ekspedicijama {irih razmera, zavisio od trenut-
nih prilika, potencijalno akumulativno svojstvo komandne vlasti tematskih
stratega, naro~ito u periodu kada su oni imali formalnu i stvarnu prevlast u
vojnoj hijerarhiji,
21
ne treba dovoditi u pitawe. Prilikom dodele privreme-
nih zapovedni~kih ovla{}ewa car se mogao rukovoditi ili poretkom prizna-
tim u zvani~noj vojnoj hijerarhiji (koju predo~avaju sa~uvani taktikoni) ili
svojom voqom i poverewem koje je imao u odre|enog vojskovo|u, a ponekad je iz-
bor vrhovnog zapovednika bio uslovqen i teritorijom na kojoj je vo|en rat. Ne-
dostatak eksplicitnih potvrda o privremenom pro{irewu komandnih ovla-
{}ewa tematskih stratega moè se, ipak, nadomestiti nekim ilustrativnim
primerima.
O prvom od wih raspravqano je u prethodnoj svesci Zbornika: re~ je o ovla-
{}ewima Petrone, ujaka Mihaila III, koji je u bici kod Posona 863. kao glavnoko-
manduju}i bio nadre|en svim u~esnicima, stratezima i wihovim jedinicama.
Iako je Petronin poloàj vrhovnog zapovednika fakti~ki po~ivao na ovla{}ewi-
ma domestika shola, on je 863. formalno i zvani~no drào funkciju stratega Tra-
kesijanaca.
22
Bitno je, dakle, naglasiti da car, iako mu je dodelio vlast/ovla{}e-
wa domestika shola, ipak nije na{ao za shodno da ga razre{i du`nosti tematskog
stratega i imenuje na drugu, adekvatniju, funkciju. Utoliko bi ovaj primer nepo-
dudarnosti izme|u du`nosti i ovla{}ewa mogao biti ilustrativan i za potenci-
jalno pro{irewe komandnih ovla{}ewa tematskog stratega.
Eksplicitniji podaci o pro{irenoj vojnoj vlasti tematskih stratega po-
ti~u iz ne{to poznijeg perioda, iz vremena kada je domestik shola postao vr-
hovni zapovednik vojske u pohodu. Kako su ovla{}ewa domestika shola prevas-
hodno bila vezana za isto~na podru~ja ili, po potrebi, za Balkan (kao, na pri-
mer, u vreme rata sa Simeonom), zapovedni{tvo u ekspedicijama vo|enim u
drugim oblastima Carstva bilo je druga~ije organizovano. O tome svedo~e ve-
sti koje se odnose na arabqansko-vizantijske sukobe u ju`noj Italiji, koji su
21
U pitawu je period koji prethodi afirmaciji domestika shola, dakle vreme do, otpri-
like sredine 9. veka.
22
Kako svedo~i Teofanov Nastavqa~ (Theoph. Cont. 181), zbog upada vojske melitinskog
emira Amra, car je naredio Petroni, tada{wem strategu Trakesijanaca, da na ~elu romejskih
trupa krene protiv neprijateqa. Zna se da su se pod Petroninom komandom nalazile jedinice i
zapovednici (stratezi) iz najva`nijih maloazijskih tema Anatolika, Armenijaka, Trakesijana-
ca, Opsikija, Vukelarija, Kapadokije, Koloneje i Paflagonije, kao i one iz evropskih tema
Trakije i Makedonije; tako|e, izvor pomiwe i u~e{}e klisurarha Selevkije i Harsijanona, de-
taqnije Krsmanovi}, Potencijal 412415.
se odvijali u vreme vladavine prvih Makedonaca, po~etkom osamdesetih godi-
na 9. veka.
Vasilije I Makedonac (867886) poslao je u pomenuto podru~je jednog za
drugim tri oficira, ~ija je vojno-komandna vlast razli~ito interpretirana u
izvorima. Prvi od wih, Lav Apostip, ozna~en je kao tada{wi strateg Tra~ana
i Makedonaca, koji je (u navedenom svojstvu?) poslat u Italiju, gde se sjedi-
nio sa tamo{wom romejskom vojskom.
23
Izostalo je jasnije obja{wewe wegove
uloge: da li je bio zapovednik svih kopnenih trupa ili samo jedinica poslatih
iz Trakije i Makedonije? Da li je bio monostrateg Trakije i Makedonije ili
su ove tematske vojske (a mo`da i obe teme) povremeno stavqane pod vlast jed-
nog stratega? Poznato je da su wegove aktivnosti bile deo {irih operacija u
kojima je u~estvovao Vasilije Nasar, drungarije carske flote, koji bi, sude}i
po zna~aju koji mu je pridavan kod Teofanovog Nastavqa~a, mogao biti shva}en
kao glavni oficir u celom pohodu.
24
Slu~aj naslednika Lava Apostipa, Stefana Maksentija, Kapado~anina,
mnogo je zanimqiviji i u pogledu definisawa wegove funkcije nejasniji. Do-
ti~ni Stefan imenovan je za stratega vojski u Longivardiji (prosagoreuo-
menoj strathgoj twn en Lagobardiv dunamewn) i poslat je u ju`nu Italiju
sa Tra~anima i Makedoncima i odabranim Harsijanitima i Kapado~anima.
Na prvi pogled sudilo bi se da je wegovo angaòvawe bilo pre svega vezano za
temu, {to bi moglo biti potvr|eno formulacijom koja se, navodno, na wu odno-
si: kada je do{ao u zemqu (sc. Longivardiju?) koja mu je data pod vlast (oj
thn apodeicqeisan thj archj cwran katalabwn).
25
Ali, u vreme Vasilija Ma-
kedonca nije postojala tema Longivardija, te se u ovom slu~aju radi o naknadnoj
interpretaciji wegove funkcije.
26
Ono {to je neobi~no u slu~aju Stefana Mak-
23
Theoph. Cont. 305. Lav Apostip sadejstvovao je sa protovestjarijem Prokopijem, ~ija je
komandna funkcija opisana terminom stratilat; doti~ni Prokopije je u ju`noj Italiji delo-
vao sa svim zapadnim temama, tj. jedinicama koje su poticale sa Sicilije, Kefalonije, Dra~a i
Peloponeza, Georg. Monach. Cont. 845. Karakter termina stratilat je diskutabilan: do zvani~ne
reforme vrhovne komande koja je izraèna u TE, stratilat se uglavnom sre}e kao kwièvni a ne
tehni~ki termin (Guilland, Recherches I, 385391; Oikonomides, Listes 332).
Zanimqivo je pomenuti da je prema mi{qewu I. Barnea, Sceaux byzantins inedits de Dobru-
dja, SBS 3 (1993) 55 n
0
1, jedan pe~at, na kojem se pomiwe stratilat Jovan Haldos, poticao iz druge
polovine 9. veka; no, Ikonomidis je dao ispravku u datovawu, smatraju}i da je re~ o pe~atu iz 11.
stole}a, dakle, iz perioda kada je termin stratilat imao tehni~ko zna~ewe, N. Oikonomides, The
Anonymous Seal, SBS 4 (1995) 74.
24
Operacije o kojima je re~ opisane su detaqno u Vita Basilii (Theoph. Cont. 305308):
drungarije carske flote Vasilije Nasar vodio je 880. rat protiv Arabqana iz severne Afrike,
koriste}i pri tome i vojsku stacioniranu na Peloponezu. Sukob se ubrzo preneo na podru~je ju-
`ne Italije i Sicilije, gde je Nasar sadejstvovao sa kopnenim trupama, J. Gay, L Italie meridio-
nale et l Empire byzantin depuis lavenement de Basil I jusqu a la prise de Bari par les Normands
(8671071), Paris 1904, 113, 305; Falkenhausen, Untersuchungen 119 n. 720.
25
Theoph. Cont. 312; up. Scyl. 160, koji saèto prenosi Teofanovog Nastavqa~a, izosta-
vqaju}i Harsijanite. Prema Falkenhausen, Untersuchungen 7475, Stefanov mandat trajao je od
882/883. do 885, kada ga je smenio Ni}ifor Foka Stari.
26
Oikonomides, Listes 7576, 351352. Pomen stratega Longivardije poti~e tek iz 911; u
po~etku, pod Vasilijem Makedoncem, Longivardija je bila turma Kefalonije, a kasnije je stavqa-
na pod vlast drugih stratega.
sentija jeste da je ovakav tip akumulativne komandne vlasti nad trupama koje po-
ti~u iz razli~itih tema i u vreme Vasilija I uobi~ajeno regulisan ili funkci-
jom domestika shola ili nekim vanrednim ovla{}ewem, poput monostratega,
upravo onako kako je titulisan Stefanov naslednik, Ni}ifor Foka Stari (mo-
nostrateg zapadnih tema, Trakije, Makedonije, Kefalonije, Langobardije i Kala-
brije)
27
. Me|utim, ~iwenica da }e vizantijski pisci (naknadno!) objasniti
Stefanovu funkciju glavnokomanduju}eg tako da ona na neki na~in proisti~e iz
imenovawa na poloàj tematskog namesnika mogla bi se uzeti kao indikativni
primer za razmatrawe o potencijalnom pro{irewu vojne, tj. komandne vlasti
jednog stratega na jedinice koje poti~u iz nekog drugog okruga.
Monostrateg
Gorwe primere o potencijalnom pro{irewu vojne vlasti tematskog strate-
ga u okviru doti~ne funkcije (dakle, bez zvani~ne i formalne promene imenova-
wa) na poseban na~in podupire funkcija monostratega, kao izraz potrebe da se
terminolo{ki precizira da je u pitawu vlast jednog/jedinog stratega (monota-
toj strathgoj).
28
No, ostaje otvoreno pitawe kakvo zna~ewe u gr~koj sloènici
nosi re~ strateg da li je, jednostavno, re~ o zapovedniku nad vojskom u poho-
du ili o vojnom zvani~niku vezanom za odre|eni administrativni okrug, ~ija je
komandna vlast privremeno pro{irena na trupe iz drugih tema?
S obzirom na nedoumice koje se odnose na karakter funkcije monostrateg
a one se, ukratko re~eno, svode na pridavawe, odnosno, nepridavawe mono-
strategu zna~ewa tehni~kog termina
29
vredi podsetiti na nekoliko ~iweni-
ca. Prvo, osmi vek nije doneo samo emancipaciju domestika shola,
30
nego i sve-
deniju, i utoliko precizniju, upotrebu termina monostrateg.
31
Od tog doba mo-
nostrateg nije ozna~avao samo vojskovo|u, tj. glavnog stratega ({to bi bila naj-
op{tija definicija ovog pojma u svim vizantijskim epohama) ve} se taj termin
upotrebqavao za ozna~avawe zapovednika nad vojskom u pohodu, koja je bila sa-
stavqena od trupa iz razli~itih vojnih okruga, tj. tema. Zbog toga bi se moglo
zakqu~iti da su uvo|ewe tematskog ure|ewa i promene u vojnoj organizaciji
doneli precizniji sadràj funkciji monostratega, koja se prilagodila novoj
vojnoj organizaciji. Drugo, izvori pokazuju i da je termin monostrateg upotre-
bqavan dvojako: wime je ozna~avan zapovednik dve ili vi{e tematskih vojski
a, tako|e, i oficir ~ija je komandna vlast bila sli~na onoj koju je centraliza-
cijom vrhovne komande stekao domestik shola. Tako se u nekim primerima iz
27
G. MonachosMuralt 757. Up. \uri}, Foke 231233; Cheynet, Phocas 292.
28
Cf. Ahrweiler, Administration 57.
29
Za tuma~ewa termina monostrateg v. Ahrweiler, Administration 57, Guilland, Recherches I,
381382; Oikonomides, Listes 334; Kountoura-Galake, H epanastash 207 n. 2.
30
Kako je poznato, prvi podatak o domestiku shola kao nezavisnom oficiru poti~e iz
767/8; do tog doba, ovom oficiru bio je nadre|en magister officiorum, J. B. Bury, The Imperial Admi-
nistrative System in the Ninth Century, London 1911, 4950; Oikonomides, Listes 329.
31
Guilland, Recherches I, 382.
izvora nailazi na eksplicitne podatke o tematskim trupama nad kojima su se
protezala ovla{}ewa monostratega, dok se u drugim ova funkcija vezivala za
zapad Carstva, tj. za zapadne teme, te se u tim slu~ajevima akumulativna
vlast, iako nije precizirana, ipak podrazumevala.
U vizantijskim izvorima hronikama, istorijama i na pe~atima mono-
strateg se relativno retko sre}e, {to je mogla biti posledica retkog dodeqi-
vawa tog zvawa.
32
No, za sagledavawe pravog karaktera te funkcije daleko ve}u
prepreku predstavqa oskudan kontekst u kojem vizantijski pisci pomiwu ime-
novawe za monostratega. Ve}ina raspoloìvih vesti ostavqa prostor da se o
monostrategu razmi{qa kao o vojnom zapovedniku privremeno pro{irenih
ovla{}ewa, koji je primarno ipak bio vezan za vojsku jednog odre|enog okru-
ga/teme. Iz tog razloga i daqe ostaje aktuelno pitawe da li se terminom mono-
strateg obavezno ozna~avala posebna funkcija ili je re~ o uve}awu komandne
vlasti pojedinih stratega.
Poznato je da je do dodeqivawa tog ovla{}ewa do{lo tokom gra|anskog
rata izme|u Konstantina V i Artavazda (742743). Po Teofanu, Artavazd je, po
carskom progla{ewu i krunisawu, sakupio vojsku koju je stavio pod komandu
svog mla|eg sina Nikite. Doti~ni je tom prilikom imenovan za monostratega
i poslat u temu Armenijaka, u jedan od dva maloazijska okruga u kojem je Arta-
vazd imao podr{ku.
33
Izvesno je da je terminom monostrateg obja{wena Niki-
tina komandna vlast nad vojskom koja je podràvala wegovog oca i koja je mobi-
lisana za gra|anski rat u Maloj Aziji. Nije navedeno od kojih se tematskih je-
dinica ona sastojala, ali mogu}e je da je, pored trupa iz teme Armenijaka, u
wen sastav u{ao i odre|en broj vojnika iz Trakije i sa istoka. Me|utim, ostaju
otvorene nedoumice da li je u ovom slu~aju preko ovla{}ewa monostratega Ni-
kita dobio zapovedni{tvo nad raznorodnom tematskom vojskom ili je re~,
ipak, bila o pro{irenoj komandnoj vlasti stratega Armenijaka.
Zanimqiv tip akumulativne vojne vlasti izraèn terminom monostrateg
predstavqa komandna vlast Vardanija Tur~ina.
34
U vezi sa nazivom wegove
funkcije postoji nepodudarnost u izvorima: prema Teofanovom Nastavqa~u,
on je 803, na samom po~etku vlade Ni}ifora I (802811), postavqen za mono-
stratega pet isto~nih tema,
35
dok je, prema svedo~anstvu ve}ine vizantijskih
pisaca, imao funkciju stratega Anatolika.
36
Da li je u ovom slu~aju re~ o ter-
32
33
Kako je ve} spomenuto (v. nap. 13), Artavazda su podràvale vojske isto~nih tema, Op-
sikija i Armenijaka, kao i one iz evropskog okruga Trakije.
34
O slu`bovawu Vardanija Tur~ina v. Kountoura-Galake, H epanastash 203207.
35
Theoph. Cont. 6. Objavqen je i jedan pe~at koji je pripadao izvesnom Vardaniju, car-
skom protospatariju i domestiku (shola?), J. W. Nesbitt, Overstruck Seals in the Dumbarton Oaks
Collection: Reused or Counterstamped?, SBS 2 (1990) 79 n
0
11. Izdava~ razmatra mogu}nost da je pe-
~at pripadao Vardaniju Tur~inu, s tim {to notira da je u narativnim izvorima domestik shola
po imenu Vardanije (za identifikaciju sa Vardanijem Tur~inom v. Kountoura-Galake, H epana-
stash 204), aktivan u vreme Konstantina VI, nosio titulu patrikija (Teoph. 470).
36
Theoph. 479; Georg. Monach. II, 772; G. MonachosMuralt 673; Genes. 6. Da je Vardanije
Tur~in bio strateg Anatolika mo`da potvr|uju i pe~ati izvesnog Vardana, patrikija i stratega
Anatolika, Z.V.
0
I/2, n
0
1750 B.
minolo{koj zabuni proistekloj iz ~iwenice da je Vardanije Tur~in, kao stra-
teg najva`nije vizantijske teme, dobio pro{irena komandna ovla{}ewa nad je-
dinicama regrutovanim u jo{ ~etiri isto~na okruga, {to je Teofanov Nasta-
vqa~ mogao da prepozna kao vlast karakteristi~nu u to doba za monostratega?
37
U tom bi slu~aju pomenuti primer svedo~io o pro{irenoj komandnoj vlasti te-
matskog stratega, ali, istovremeno, i o posebnom sadràju koji je termin mono-
strateg dobio po uvo|ewu tematskog ure|ewa (akumulativna komandna vlast nad
jedinicama koje poti~u iz dve i vi{e tema).
U neku ruku, sli~ne nedoumice proizlaze i iz tuma~ewa imenovawa Teo-
fila Kurkuasa. Wega je Teofanov Nastavqa~ ozna~io kao patrikija i stratega
Haldije, ali i kao monostratega u Haldiji, koji je bio zasluàn za osvajawe
Teodosiopoqa 949. godine;
38
Konstantin Porfirogenit doti~nog Kurkuasa na-
vodi kao prvog stratega Teodosiopoqa,
39
{to je on mogao postati tek po{to je
grad zauzet. Da li je Teofanov Nastavqa~, vezuju}i istovremeno i stratega i
monostratega za temu Haldiju, poku{ao da objasni da je pod komandom Kurkuasa
bila i dodatna vojska koja ne pripada okrugu Haldija, dovedena u to podru~je
da podrì vizantijske aspiracije na Teodosiopoq?
40
Afirmacija domestika shola kao vrhovnog zapovednika nad vojskom u po-
hodu, koja se pouzdano moè pratiti od doba Mihaila III Amorijca, ispunila je
novim sadràjem termin monostrateg. Oficir kome je dodeqeno to zvawe po~i-
we da se vezuje za vizantijski zapad, odnosno za vojske regrutovane u zapadnim
temama. Na izvestan na~in on je shvatan kao kolega domestika shola: kako se ko-
mandna vlast domestika shola, skoro po pravilu, vezivala za isto~nu vojsku,
koja je u~estvovala u sukobima u isto~nom delu Carstva, a po potrebi i na Bal-
kanu,
41
zapovedni{tvo istog tipa nad tzv. zapadnim trupama bivalo je reguli-
sano dodeqivawem zvawa monostratega.
42
Otud se terminu monostrateg prido-
daje odrednica zapadne teme (ta dutika qemata).
37
Pro{irewe komandne vlasti domestika shola sa tagmatskih na tematske vojske pouzda-
no se moè pratiti tek od doba Amorijaca, a posebno od Mihaila III, Krsmanovi}, Potencijal
407417. Otud je u izvoru mogao biti upotrebqen termin monostrateg da bi se ozna~ila akumula-
tivna komandna vlast jednog oficira. Prema Kountoura-Galake, H epanastash 206, 209, Vardani-
je Tur~in bio je po dolasku na vlast Ni}ifora preme{ten iz teme Trakesijanaca na poloàj stra-
tega Anatolika, da bi ubrzo, ve} naredne 803. godine, bio imenovan za monostratega pet is-
to~nih tema.
38
Theoph. Cont. 428.
39
DAI 45
134.
40
Kako vizantijski pisci nerado koriste tehni~ke termine, razume se da treba ostaviti
i mogu}nost da je na ovom mestu kod Teofanovog Nastavqa~a termin monostrateg upotrebqen u
literarnom zna~ewu.
41
Krsmanovi}, Potencijal 425.
42
U isto~nom delu Carstva, u periodu koji prethodi afirmaciji domestika shola, vrhov-
no zapovedni{tvo nad vojskom u pohodu imali su ili tematski stratezi (putem privremenog pro-
{irewa komandne vlasti) ili monostrateg. Prema mom uvidu jedini slu~aj akumulativne vojne
vlasti nad isto~nom vojskom koji je regulisan zvawem monostratega mogao bi predstavqati pri-
mer Vardanija Tur~ina, monostratega nad pet isto~nih tema (pod uslovom da se radi o poloà-
ju koji nije identi~an sa funkcijom stratega Anatolika), dok drugi podaci monostratega ipak
svode na vojsku u jednom odre|enom podru~ju (Teofil Kurkuas u Haldiji ili Ni}ifor Melisin u
Jo{ u doba carice Irine (797802), ta~nije na samom kraju wene vlade,
uticajni evnuh Aetije poku{ao je da uspostavi kontrolu nad vizantijskom voj-
skom tako {to je svog brata Lava u~inio monostrategom Trakije i Makedonije
(monostrathgon eij te thn Qrvkhn kai Makedonian), zadràv{i istovremeno
za sebe zapovedni{tvo nad azijskim temama (ta peratika qemata), ili konkret-
nije nad temama Anatolika i Opsikija.
43
Naziv Aetijeve funkcije izvor ni-
je dao, ali, iako je izvesno da nije mogla biti re~ o ~inu domestika shola,
44
ipak je jasno predo~eno da je wegova vlast podrazumevala kontrolu nad, u tom
trenutku, najzna~ajnijim isto~nim trupama; istovremeno, wegov brat Lav je kao
monostrateg raspolagao gotovo ekvivalentnom komandnom vla{}u na zapadu, tj.
u evropskom delu Carstva, u kojem su u to doba najva`niju vojnu ulogu imale
trupe tema Trakije i Makedonije.
45
Ovaj primer mogao bi se shvatiti kao na-
znaka budu}eg svojstva funkcije monostratega, svojstva koje se moè razumeti
kao posledica razvoja institucije vrhovne komande.
Ta nova odlika monostratega potvr|ena je u doba Mihaila III, kada je vr-
hovna vojna komanda razdeqena izme|u dvojice sinova cezara Varde, i to tako
{to je stariji postao domestik shola (odnosno zapovednik isto~ne vojske) a
mla|i monostrateg zapadnih vojski (monostrathgoj twn dutikwn),
46
odno-
sno, monostrateg u zapadnim temama (proballetai monostrathgon eij ta du-
tika qemata).
47
Indikativna je i titulatura Ni}ifora Foke Starog koji je u doba Vasi-
lija I Makedonca poslat u ju`nu Italiju, kao monostrateg zapadnih tema, Tra-
kije i Makedonije i Kefalonije, Langobardije i Kalabrije.
48
Po svoj prili-
ci, u pitawu je bio zapovednik tema-odreda a ne tema okruga (naime, Langobar-
dija u to doba jo{ nije stekla status teme u zna~ewu autonomnog administra-
tivno-vojnog okruga).
49
Mada u ovom primeru raspolaèmo preciznim podaci-
ma o poreklu vojnih jedinica, ne treba prenebregnuti ~iwenicu da se u izvoru
temi Anatolika; po strani ostavqam slu~aj Nikite, Artavazdovog sina, jer nema podataka o pore-
klu tematskih jedinica koje su stavqene pod wegovu komandu). Kada je domestik shola postao
glavnokomanduju}i u odsustvu cara, na istoku je postalo izli{no imenovawe za monostratega ko-
ji bi objedinio vi{e vojnih jedinica iz isto~nih tema; me|utim, taj je termin ostao u upotrebi,
po{to se vezivao za vrhovno zapovedni{tvo u zapadnim oblastima.
43
Theoph. 475. Formalno gledano, razume se da je imenovawe Aetijevog brata Lava poti-
calo od carice Irine a ne od Aetija.
44
U to doba funkcija domestika shola nije bila dostupna evnusima, zato Guilland,
Recherches I, 397 n. 31, pretpostavqa da je i Aetije u svojstvu monostratega zadrào kontrolu nad
temama Anatolika i Opsikija.
45
U pomenutom slu~aju vojna vlast Aetija i wegovog brata nije mogla biti u potpunosti
izjedna~ena s obzirom na to da je u vojnoj hijerarhiji komanda nad isto~nim jedinicama imala
prvenstvo u odnosu na komandu nad zapadnim vojskama. Kako je poznato, u Vizantiji postoji pri-
mat istoka nad zapadom koji se ogleda i u hijerarhiji vojnih zapovednika, o ~emu, izme|u ostalog,
svedo~i i poredak dostojanstvenika u sa~uvanim rang-listama.
46
Sym. Mag. 665; Georg. Mon. Cont. 824.
47
L. Gramm. 238.
48
G. MonachosMuralt 757.
49
Up. Krsmanovi}, Potencijal 396 n. 10.
nagla{ava monostrategova komandna vlast nad zapadnim temama (monostra-
thgoj twn dutikwn qematwn),
50
te bi Fokina titulatura istovremeno svedo~i-
la o dvojakoj upotrebi termina monostrateg. Zbog zapleta u vizantijsko-bugar-
skim odnosima iz doba Lava VI (886912), doti~ni Foka bi}e opozvan iz Ita-
lije i poslat na balkansko rati{te, ali u svojstvu domestika shola (894).
51
No,
pod wegovom komandom morale su se nalaziti pre svega isto~ne jedinice, koje
su ~inile jezgro vojske, upu}ene u podru~je vizantijske Makedonije.
52
Da je putem imenovawa za monostratega komanda na zapadu objediwavana
onako kako je to preko domestika shola sprovo|eno na istoku moglo bi se za-
kqu~iti i iz opisa funkcije Marijana Argira monostrateg u temi Makedo-
nija i tada{wi katepan zapada (monostrathgountoj en tJ qemati thj Makedo-
niaj kai katepanw ontoj thj dusewj) koji se moè na}i u Hronici Teofano-
vog Nastavqa~a.
53
Re~ je o samom kraju vlade Romana II (959963), vremenu kada
je ve} bila sprovedena deoba du`nosti domestika shola i kada su umesto dota-
da{we jedinstvene funkcije ustanovqene dve: domestik shola istoka i dome-
stik shola zapada.
54
Time je u zvani~nom domenu regulisano funkcionisawe
vrhovne komande na zapadu Carstva, te je novi oficir vizantijske vojske na{ao
i svoje mesto u slu`benoj hijerarhiji. Ingerencije domestika shola zapada od-
nosile su se prevashodno na tra~ko-makedonsku vojsku, kao i na vojsku s pod-
ru~ja solunske teme, pa je pisac {este kwige pomenute Hronike,
55
spajaju}i
50
G. MonachosMuralt 757. Teofanov Nastavqa~, govore}i o mandatu Ni}ifora Foke Sta-
rog, kaè da je car razre{io vlasti Stefana Maksentija, te da je poslao Foku, koji je sa sobom
poveo veliko mno{tvo isto~nih arhonata (prosepagagwn kai pleiona dunamin apo twn kata
thn anatolhn arcontwn, Theoph. Cont. 313. No, ni prema ovom izvoru nije bila re~ o zapovedniku
koji je imao ~in domestika shola, budu}i da }e na ovu funkciju Foka biti imenovan ne{to ka-
snije (894), zbog rata sa Simeonom.
51
Foka je imenovan na poloàj domestika shola posle smrti svog prethodnika Andrije,
Theoph. Cont. 358. Uzima se da je mandat Ni}ifora Foke trajao od 887. do 895, Cheynet, Phocas
292, 312; \uri}, Foke 234, kao mogu}i po~etak Fokinog domestikata uzima godinu 896.
52
Teofanov Nastavqa~ eksplicitno navodi u~e{}e isto~ne vojske u ratu protiv Simeo-
na: pred bitku kod Bugarofigona, 896. godine, sve teme i tagme preba~ene su sa istoka (diape-
rasantwn de pantwn thj anatolhj qematwn te kai tagmatwn), Theoph. Cont. 360. Iako je re~ o pe-
riodu kada je Foka ve} bio smewen sa poloàja domestika shola (na kojem ga je nasledio Kataka-
lon), navedeni podatak potvr|uje da Vizantija nije mogla da savlada pritisak Simeona bez mobi-
lizacije maloazijske vojske. Zanimqiva je vest o prebacivawu tagmi iz isto~nih okruga: da li
je re~ o nekada{wim prestoni~kim tagmama koje su od afirmacije domestika shola prevashodno
bivale stacionirane u vizantijskim provincijama na istoku, ili pak o profesionalnim jedini-
cama provincijske vojske o kojima pouzdana svedo~anstva poti~u iz 10. stole}a?
53
Theoph. Cont. 480.
54
Prvi domestik shola zapada bio je Lav Foka, Theoph. Cont. 472; Diac. 1819. Pretposta-
vqa se da je do deobe funkcije domestika shola do{lo na po~etku vlade Romana II, kao i da je
ustanovqewe nove komandne funkcije bilo tesno povezano sa vojni~kim ambicijama predstavni-
ka porodice Foka, v. Krsmanovi}, Potencijal 419420. T. C. Lounghis, Le poids specifique du com-
mandement supreme en Italie dans la formation de lideologie politique du X
e
siecle, L Ellenismo Italio-
ta dal VII al XII secolo, Atene 2001, 155, datuje mandat Marijana Argira, monostratega Makedonije
i katepana zapada (domestika shola zapada) u vreme oko 959, dakle pre mandata Lava Foke.
55
Theoph. Cont. 480. Podatak poti~e iz {este kwige hronike tzv. Teofanovog Nastavqa~a,
iz odeqka posve}enog vladi Romana II, ~iji je autor, kako se pretpostavqa, bio Teodor Dafnopat,
. N. Lbarski, Prodolàtel Feofana. @izneopisani vizantiskih care, Sankt-Peterburg
1992, 219.
funkciju katepana zapada, tj. domestika shola zapada
56
sa monostrategom u
Makedoniji moè biti upotrebio sinonime, obja{wavaju}i staru funkciju
novim terminom.
Kao imenovawe vanrednog karaktera, koje je preduslovqeno trenutnim
vojnim potrebama, monostrateg se, razume se, ne navodi u vizantijskim slu`be-
nim rang-listama.
57
Me|utim, taj termin se sre}e na pe~atima. Na pe~atu Ni-
}ifora Melisina (11. v.) zabeleèna je titulatura protoproedar i monostra-
teg twn Anatolikwn,
58
koja svodi wegovu komandnu vlast na vojsku jednog
okruga, u ovom slu~aju na jedinice stacionirane u temi Anatolika. Kako je u
pitawu period u kojem je u vojnoj organizaciji dominirala profesionalna voj-
ska, primer vezan za Ni}ifora Melisina ne svedo~i o eventualnoj pro{irenoj
vlasti tematskog stratega. U ovom slu~aju titulatura ukazuje na glavnog vojnog
zapovednika u podru~ju okruga Anatolika. Ina~e, ovaj primer predstavqao bi
usamqen slu~aj da Verner Zajbt nije predloìo korekcije u ~itawu tri natpi-
sa na pe~atima preslavske kolekcije.
59
Wihova geografska provenijencija ve-
zuje imenovawa na poloàj monostratega za podru~je Balkana.
Prvi od pe~ata pripadao je Lavu Sarakinopulu, li~nosti koja se ne pomi-
we u narativnim izvorima, a ~ije je slu`bovawe ipak u dovoqnoj meri poznato
zahvaquju}i sfragisti~koj gra|i. Wegova vojni~ka karijera bila je vezana za
prvu reokupaciju balkanskih oblasti koju je sproveo Jovan I Cimiskije. Zna se
da je Lav Sarakinopul u rangu carskog protospatarija drào poloàj domesti-
ka hikanata zapada,
60
zatim funkcije stratega Dorostola,
61
stratega Janopoqa i
Dorostola (titulatura posvedo~ena na ~ak dvadeset pe~ata),
62
stratega Trakije
i Janopoqa.
63
Napredovawe u slu`benoj hijerarhiji potvrdio je wegov pe~at na
kojima se navodi kao patrikije, komes tou staulou i, po ~itawu Jordanova,
protostrator, a po Zajbtu monostrateg.
64
Eventualna kombinacija funkcija
komesa tou staulou
65
i monostratega ukazivala bi da je Sarakinopul zvawe mo-
nostratega pridodao du`nosti koju je ve} obavqao, tj. da je privremeno dobio
komandnu vlast u nekom pohodu, najverovatnije na Balkanu.
56
Ahrweiler, Administration 58.
57
U taktikonima se navode predvi|eni funkcioneri, dakle oni ~ije je imenovawe redovno.
58
V. Laurent, Documents de sigillographie byzantine. La collection C. Orghidan, Paris 1952,
106107, n
0
196. Re~ je o poloàju koji je Ni}ifor Melisin mogao dobiti na samom kraju vlade
Mihaila VII Duke (10671078), B. Skoulatos, Les personnages byzantins de lAlexiade, Louvain 1980,
240241.
59
ordanov, Preslav. W. Seibt, BZ 89/1 (1996) 134138.
60
ordanov, Preslav n
0
168174. Domestik hikanata, jedne od ~etiri carigradske tagme,
naveden je u TE kao jedinstvena funcija. Pomenuti pe~at potvrdio bi da je tagmu hikanata zade-
sila ista sudbina kao i tagmu shola, ekskubita, a to je podela na isto~nu i zapadnu.
61
ordanov, Preslav n
0
215216.
62
ordanov, Preslav n
0
259277; 271a.
63
ordanov, Preslav n
0
239244.
64
ordanov, Preslav n
0
191; Seibt, BZ 89/1 (1996) p. 135 n
0
191.
65
Detaqnije o funkciji v. Oikonomides, Listes 338339.
Druga dva pe~ata mawe su zanimqiva, s obzirom na to da nam je poznato
samo li~no ime vlasnika. Na prvom od wih, koji je Jordanov datovao u sredinu
11. veka, pomiwe se izvesni Mihailo; izdava~ je na natpisu i{~itao termin
protostrateg, a Zajbt je predloìo korekciju u monostrateg.
66
Drugi nedatovan
pe~at pripadao je izvesnom Konstantinu, antipatu i patrikiju, a Zajbt je osta-
vio mogu}nost i monostrategu.
67
Strateg avtokrator
Sam termin strateg avtokrator, koji bi u prevodu glasio vojskovo|a samo-
dràc, nagla{ava vojnu vlast koja proisti~e iz dodele tog ovla{}ewa. Uop-
{teno govore}i, sve do kraja Carstva strategom avtokratorom ozna~avan je vr-
hovni zapovednik nad vojskom u pohodu.
68
Jednako kao i monostrateg, strateg
avtokrator predstavqa vanredno dostojanstvo, pa se, shodno tome, ne javqa u
vizantijskim slu`benim rang-listama. I ovom imenovawu je, tako|e, odricana
vrednost tehni~kog termina.
69
No, narativni izvori potvr|uju da je dodeqiva-
we ovla{}ewa stratega avtokratora u pojedinim epohama bila ra{irena prak-
sa.
70
Prelaskom na tematsku vojnu organizaciju strateg avtokrator se privre-
meno izgubio iz izvora da bi ponovo u{ao u upotrebu od druge polovine 10. ve-
ka.
71
Imaju}i u vidu da je u pomenutom stole}u do{lo do vojne ekspanzije Car-
stva, oìvqavawe ovog termina u delima vizantijskih pisaca treba posmatrati
i kao posledicu potrebe da se napravi razlika prilikom obja{wewa stepena
komandne vlasti pojedinih vojnih zapovednika najvi{eg ranga.
Vesti koje se mogu na}i o strategu avtokratoru ostavqaju brojne nedoumi-
ce. One bi se saèto mogle izraziti pitawem da li je re~ o posebnoj funkciji,
sinonimnom nazivu za neku drugu du`nost, ili, jednostavno, o privremenom
uve}awu ve} postoje}e vojne vlasti. Re~ene nedoumice proisti~u iz ~iwenice
da u velikom broju slu~ajeva vizantijski pisci funkciju odre|enog zvani~ni-
ka ozna~avaju razli~itim terminima, koji ~esto nemaju tehni~ku vrednost.
72
Me|utim, ~ini se da je termin strateg avtokrator naj~e{}e upotrebqavan za
domestika shola, oficira koji je i u regularnim okolnostima raspolagao ko-
mandnom vla{}u najvi{eg ranga.
66
Seibt, BZ 89/1 (1996) p. 136 n
0
193.
67
Seibt, BZ 89/1 (1996) p. 137 n
0
476: protostrator ili monostrateg?
68
Up. Ahrweiler, Administration 52 n. 3; Guilland, Recherches I, 382384.
69
Oikonomides, Listes 334.
70
Kako se moè videti iz prosopografske liste koju daje Guilland, Recherches I, 382384,
upotreba ovog termina u izvorima bila je ~esta u ranovizantijskoj eposi, kao i kasnije, od polo-
vine 11. stole}a, ta~nije od vlade Konstantina IX Monomaha (10421055).
71
72
Na primer, tri izvora razli~ito nazivaju funkciju na koju je 1069. imenovan Filaret
Vrahamije: strateg avtokrator (Skili~in Nastavqa~), domestik (Ana Komnina) i strateg
(Jovan Zonara), detaqnije J.-C. Cheynet J. -F. Vannier, Etudes prosopographiques, Paris 1986, 67.
O raznolikoj upotrebi a time i sadràju termina strateg avtokrator sve-
do~e i primeri koji slede.
Primer 1: Kritska ekspedicija (960961): strateg avtokrator i(li) dome-
stik shola?
Na samom po~etku vlade Romana II, 960. godine, organizovana je ekspedi-
cija protiv Arabqana sa Krita. Po Lavu \akonu, car je tom prilikom progla-
sio Ni}ifora Foku, dotada{weg katarhonta vojski istoka, tj. domestika
shola (istoka) za stratega avtokratora (autokratora strathgon thj proj touj
Krhtaj machj keceirotonhken).
73
U drugim izvorima, me|utim, navedeno je da
je Foka predvodio kritsku ekspediciju u svojstvu domestika shola (istoka),
74
{to bi zna~ilo da je i posle promene na prestolu zadrào isti poloàj koji je
imao pod carevawem Romanovog oca, Konstantina VII Porfirogenita. Jahja An-
tiohijski ga navodi kao domestika zapada.
75
No, iz pripovedawa Teofanovog
Nastavqa~a saznaje se da je kritskoj ekspediciji prethodila rasprava: paraki-
momen Josif Vringa nagovarao je cara da opremi flotu i kopnene trupe za taj
pohod, dok su neki ~lanovi sinklita bili protiv, navode}i za primer ranije
ekspedicije koje su mnogo ko{tale i kojima ni{ta nije postignuto.
76
Navodno
je, tako|e, postojala i bojazan da }e onaj ko osvoji Krit postati car, {to se mo-
è razumeti kao anticipirawe budu}ih doga|aja pisca posledwe kwige Hroni-
ke Teofanovog Nastavqa~a,
77
ali i kao posledica politi~kog zna~aja koji }e
ste}i pobednik u takvom pohodu. Zna se da je za kritsku ekspediciju bila opre-
mqena flota od preko 3000 brodova, kao i da su tom prilikom angaòvane i
tagmatske i tematske jedinice sa svojim zapovednicima; kopnene trupe potica-
le su iz isto~nih i balkanskih oblasti, a sastojale su se kako od doma}ih tako
i od najamni~kih vojnika.
78
Pomenuti navodi pokazuju da je kritska ekspedicija (pre svega zbog neop-
hodnog u~e{}a flote) bila zama{an i skup poduhvat, specifi~nog karaktera;
re~ je, dakle, o pohodu koji ipak izlazi iz okvira redovnih aktivnosti dome-
stika shola. îwenica je, naime, da komandna vlast nad flotom nije bila ni
uobi~ajena ni karakteristi~na za tog oficira.
79
Iz tog razloga, ~ini se da ima
73
Diac. 7.
74
Theoph. Cont. 473; Sym. Mag. 758. Za Skilicu je on bio domestik shola istoka, ali od
vremena Konstantina VII, Scyl. 249; Zon. 490491: magistar i domestik shola. Pozivaju}i se na
Simeona Magistra (?) i arabqanskog hroni~ara Jahju Antiohijskog, [ene navodi da je Ni}ifor
Foka kritsku ekspediciju predvodio u svojstvu domestika shola zapada, J.-C. Cheynet, Nouvelle
hypothese a propos du domestique dOccident cite sur une croix du Musee de Geneve, Byzantinoslavica
XLII/2 (1981) 199 et n. 17. Cf. Dagron, Traite 153, 313.
75
Histoire de Yahya-ibn Said dAntioche, ed. I. Kratchkovsky A. Vasiliev, Patrologia Orienta-
lis XVIII, 778.
76
Theoph. Cont. 474: anamimnhskontej ton anakta twn epi twn parelqontwn basilewn
exodwn kai kainotomiwn kai crhmatwn apeirwn katakenwqentwn kai mhden anusantwn.
77
U pitawu je Teodor Dafnopat, v. nap. 55.
78
Theoph. Cont. 474476, 481; Diac. 89, 14, 28.
79
Npr., prilikom primene taktike dvostruke ofanzive tokom rata sa Simeonom, dome-
stik shola zapovedao je kopnenom vojskom koja je preko Trakije prodirala u bugarske oblasti, dok
je flotom komandovao drungarije flote.
osnova da se pretpostavi da su ovla{}ewa Ni}ifora Foke, ~ak i kao domestika
shola (istoka), bila uve}ana, {to je Lav \akon mogao izraziti upotrebom ter-
mina strateg avtokrator.
80
Primer 2: Progla{ewe za stratega avtokratora u sinklitu (963)
U Istoriji Lava \akona sa~uvano je i svedo~anstvo o formalnijem na~i-
nu dodele ovla{}ewa stratega avtokratora. Po smrti Romana II, carigradski
patrijarh Polievkt i sinklit (thj sugklhtou boulhj) predali su vlast malo-
letnim sinovima pokojnog cara, Vasiliju i Konstantinu, i wegovoj supruzi Te-
ofano.
81
Proslavqeni vojskovo|a Ni}ifor Foka, domestik shola istoka, uspe-
{no je okon~ao pohode protiv Arabqana, ali je parakimomen Josif Vringa na-
stojao da ga udaqi od mo}i, tj. od vojske.
82
Da bi ponovo dobio komandu nad
trupama, Foka se povezao sa carigradskim patrijarhom Polievktom, koji je sa-
zvao sinklit i od prisutnih zatraìo da veoma zaslu`ni Ni}ifor Foka bude
progla{en za stratega avtokratora i da mu se preda vojska Azije (taj thj
Asiaj dunameij) za rat protiv varvara. Polievkt je zahtev obrazloìo re~ima
da je Foki tu po~ast (timh) dodelio i avtokrator Roman (sc. Roman II) dok je bio
ìv.
83
Me|utim, vojskovo|a je prethodno obavezan stra{nim zakletvama (or-
koij frikwdestatoij) da ne}e ni{ta smisliti protiv zakonitih naslednika i
sinklita; tako|e, ~lanovi sinklita su se i sami zakleli da nikome ne}e dopu-
stiti pristup najvi{em dostojanstvu u Carstvu. Tek potom je Foka progla{en
za stratega avtokratora Azije (autokratora strathgon thj Asiaj touton
anakhruxantej), posle ~ega je skup (sullogon) raspu{ten.
84
Ovako predo~ene (gotovo dramati~ne) okolnosti pod kojima je Ni}ifor
Foka dobio zapovedni{tvo nad isto~nom vojskom mogu se objasniti malolet-
stvom legitimnih naslednika Romana II. Sinklit i crkva (carigradski patri-
jarh), kojima na~elno ne pripada pravo imenovawa vojnih zvani~nika, nefor-
malno se u ovom slu~aju pojavquju kao starateqi i za{titnici maloletnih ca-
reva. Date zakletve obavezivale su obe strane (i sinklit i Ni}ifora Foku) na
po{tovawe legitimiteta. Ipak, garancije koje su traène od Foke odudaraju od
regularnog imenovawa na redovnu du`nost domestika shola (istoka). Dodu{e,
one bi se mogle objasniti sve{}u savremenika bliskim dvoru da je u to doba,
usled maloletstva legitimnih careva, presto bio ugroèn samom ~iwenicom
da se jednom predstavniku ambicioznih i mo}nih Foka daje komanda nad wima
vernim i iskusnim isto~nim trupama. Me|utim, da li je 963. u pitawu bilo sa-
80
Iz Istorije Lava \akona proizlazi da je Foka promenu na prestolu 959. do~ekao kao
domestik shola, a da je potom dobio ovla{}ewa stratega avtokratora i poslat na Krit. Po osvaja-
wu Krita, 961, Roman ga je nagradio i dao mu vlast nad Azijom i Foka je, po{to je ponovo bio
opasan ~a{}u domestika, pre{ao Bosfor i krenuo protiv Arabqana, Diac. 29.
81
Diac. 31.
82
O neprijateqstvu parakimomena i Ni}ifora Foke v. detaqnije \uri}, Foke 256259.
83
Prema Lavu \akonu, Ni}ifor Foka bio je pod Romanom II i strateg avtokrator (u vreme
kritske ekspedicije) i domestik shola istoka (posle kritske ekspedicije), pa se ne moè decidno
re}i na koju po~ast izvor aludira.
84
Diac. 34.
mo obnavqawe wegovog neposredno okon~anog mandata na funkciji domestika
shola, na koju je prvi put bio imenovan jo{ 954/955,
85
ili je re~ ipak bila o
dodeli posebnih, vanrednih vojnih ovla{}ewa izraènih progla{ewem Ni}i-
fora Foke za stratega avtokratora?
86
Primer 3: Gra|anski rat sa Vardom Sklirom (976979) gradacija ovla{}ewa
Poznato je da je u toku gra|anskog rata sa Vardom Sklirom, koji je izbio na
samom po~etku vlade Vasilija II, do{lo do dinami~nih smena zapovednika nad
carskom vojskom koja je poslata protiv uzurpatora. Personalne promene zapoved-
nika bile su pra}ene i odre|enim imenovawima na najvi{i vojni poloàj.
Izvori pokazuju da je, prvobitno, gu{ewe pobune stavqeno u nadle`nost
Petra, tada{weg stratopedarha.
87
No, posle jednog poraza carske vojske u Kapa-
dokiji, do{lo je do izmena u komandnom sistemu. Car je odlu~io da protiv po-
buwenika po{aqe protovestijarija Lava, evnuha, jednog od svojih bliskih qu-
di, kome je dao vlast nalik tiranskoj i bez obaveze da polaè nekom ra~un
(isoturannon eilhfota archn kai aneuqunon), vlast da nagra|uje po~astima i
bogatim darovima (exousian econta timaij te probibazein kai dwroij) one ko-
ji prebegnu na carevu stranu, vlast da bez kolebawa ~ini sve ono {to je svoj-
stveno caru (panta adistaktwj poiein, osa exesti basilei).
88
Skilica nije
imenovao naziv nove funkcije protovestijarija Lava, ali mogu}e je da se nije
ni radilo o odre|enoj du`nosti ve} o ovla{}ewima. Zonara je, tako|e, vojnu
vlast Lava protovestijarija izrazio opisno neograni~ena vlast (akraton
exousian), koja mu je davala dozvolu da ~ini sve {to i carevi (panta prat-
tein osa kai basileusin aneitai adeian eilhfwj) ali je dodao da bi na jezi-
ku Latina ona glasila diktator (eipen an tij tV Latinwn fwnV ton andra
diktatora).
89
U slu~aju protovestijarija Lava skoro je izvesno da se nije radilo o
funkciji domestika shola budu}i da za doba o kojem je re~ jo{ nema pouzdanih
85
Kao {to je poznato, Ni}ifor Foka je na poloàju domestika shola nasledio svog oca
Vardu, jo{ u doba Konstantina VII Porfirogenita. Po deobi te funkcije postao je domestik sho-
la istoka, i prema ve}ini izvora, kontinuirano je drào taj poloàj sve do uzurpacije carske ti-
tule, 963. Lav \akon ga u dva navrata ozna~ava kao stratega avtokratora, obja{wavaju}i to imeno-
vawe odre|enim izuzetnim okolnostima kritskom ekspedicijom, 960/961, i 963, i iznenadnom
smr}u Romana II, koja je na presto dovela wegove maloletne sinove, Vasilija i Konstantina, kada
je Foka okon~ao mandat domestika shola istoka i primio zapovedni{tvo nad azijskom vojskom
kao strateg avtokrator, da bi, ubrzo, uz pomo} svojih pristalica bio progla{en za cara.
86
Treba spomenuti da je u isto vreme vojnu vlast na istoku imao i Roman Kurkuas, koga je
Jovan Skilica ozna~io kao stratilata istoka, Scyl. 256; cf. Zon. 496497. Ustanovqewe polo-
àja stratilata pripisuje se Jovanu I Cimiskiju (Krsmanovi}, Potencijal 421 i n. 127; 422), iz
~ega proizlazi da je Skilica upotrebio terminologiju karakteristi~nu za wegovo doba, poznije u
odnosu na vreme koje opisuje. Ipak, podatak o stratilatu istoka sugeri{e da je Roman Kurkuas
imao komandnu vlast nad isto~nom vojskom, ali nije jasno o kojoj bi funkciji mogla biti re~
(Cheynet, Skylitzes 217 n. 13, ostavqa mogu}nost da je u pitawu poloàj stratega Armenijaka, da-
kle namesni~ko-vojna a ne komandna du`nost).
87
O stratopedarhu v. Krsmanovi}, Potencijal 420421.
88
Scyl. 320.
89
Zon. 542. Up. Krsmanovi}, Potencijal 396397.
potvrda da je taj ~in postao dostupan evnusima.
90
Re~ bi, prema tome, bila o
dodeli vanredno {irokih ovla{}ewa koja mogu proizlaziti iz imenovawa na
funkciju (?) stratega avtokratora.
91
Me|utim, po izvorima je posledwi, a ~ini se i najvi{i, stupaw zapoved-
ni{tva nad carskom vojskom u toku prvog gra|anskog rata iz vremena Vasilije-
ve vlade obezbe|ivala, ipak, regularna funkcija domestika shola istoka.
92
Posle sukoba u jesen 977, prilikom kojeg je glavnokomanduju}i, protove-
stijarije Lav zarobqen, dok su wegov savetnik Jovan, stratopedarh Petar i
drugi zapovednici poginuli, Sklir se domogao Nikeje.
93
U nameri da spre~i
uzurpatorovo napredovawe ka prestonici, carigradska vlada opozvala je iz
progonstva Vardu Foku, po~astvovala ga titulom magistra i postavila na po-
loàj domestika shola istoka. Zna se da je Foka u carevo ime delio po~asti i
dobro~instva onima koji su mu se pridruìli, {to wegova ovla{}ewa ~ini
jednakim onima koje je ne{to ranije imao protovestijarije Lav. Pored toga, sa-
mostalno je vodio pregovore sa ivirskim vladarem Davidom, od koga je traìo
i dobio vojnu pomo} za borbu protiv Sklira. Opis wegovih aktivnosti u Ma-
loj Aziji tokom gra|anskog rata pokazuje da je domestik shola mogao imati
ovla{}ewa koja su mu davala potpunu slobodu delovawa. Mandat Varde Foke,
koji nije okon~an gu{ewem pobune, budu}i da je prekomandovan u Siriju, poka-
zuje iskorak u pogledu samostalnosti u eposi kada je vojna vlast najvi{ih ofi-
cira vizantijske vojske ipak ograni~avana.
94
Primer 4: Strateg avtokrator u odnosu na provincijskog duku/katepana
Po Jovanu Skilici, na samom kraju rata protiv dràve Samuila, 1018,
Vasilije II postavio je patrikija Davida Arijanita za stratega avtokratora u
Skopqu. Mihailo Devolski dodao je i za katepana Bugarske.
95
Tuma~ewe karaktera Arijanitove funkcije uobi~ajeno se zasnivalo na
pretpostavci da je na ovom mestu kod Skilice strateg avtokrator ozna~avao
vojskovo|u kome se u nadle`nost stavqa konsolidovawe prilika u tek zaposed-
nutom podru~ju, ~ije su kompetencije ubrzo prerasle u namesni~ke nad novom
temom, tj. katepanatom Bugarska, osnovanim pod Vasilijem II.
96
U novije vreme
90
Pouzdane potvrde o evnuhu domestiku shola odnose se na po~etak vlade Vasilijevog
brata Konstantina VIII, Scyl. 370. Postoji mi{qewe da je poloàj domestika shola zapada postao
dostupan evnusima znatno ranije, u doba Ni}ifora Foke i Jovana Cimiskija, I. Jordanov,
Molybdobulles de domestiques des scholes du dernier quart du X
e
siecle trouves dans la strategie de Pre-
slav, SBS 2, 1990, 203206; isti, Preslav n
0
148157, 158; up. Krsmanovi}, Potencijal 423 n. 131.
91
Kako je precizirao Guilland, Recherches I, 382, na rati{tu je vlast stratega avtokratora
bila jednaka onoj koju je imao car avtokrator.
92
Budu}i da je re~ bila o znamenitom Vardi Foki, nema sumwe da je u ovom slu~aju afir-
maciji funkcije doprineo wen nosilac.
93
Scyl. 321322; Zon. 542543.
94
Ta tendencija moè se pratiti od Ni}ifora II Foke, kada zapo~iwe reforma vrhovne
komande, i kada se uz domestika shola istoka i zapada ozvani~avaju poloàji stratopedarha a po-
tom, pod Jovanom I Cimiskijem, i stratilata.
95
Scyl. 358.
96
V. bibliografiju navedenu u VIINJ III, 125128 n. 165 (J. Ferluga).
izneta je i pretpostavka da je na pomenutom mestu terminom strateg avtokrator
ozna~en glavni oficir, tj. glavni/vrhovni strateg, nadre|en stratezima tvr|a-
va koje su se nalazile na prostoru oko Skopqa, i {ire, u podru~ju koje }e u}i u
sastav vizantijskog okruga Bugarska.
97
Takvo tuma~ewe dalo bi bez sumwe stra-
tegu avtokratoru sasvim specifi~no, dakle tehni~ko zna~ewe.
Ipak, da li se iza terminolo{ke razli~itosti, prisutne u izraàvawu
Jovana Skilice i poznijeg Mihaila Devolskog, krije sinonimna upotreba ter-
mina strateg avtokrator i duka/katepan? Tu pretpostavku mogli bi potkrepiti
i drugi primeri, poput onog koji se odnosi na slu`bovawe Georgija Manijaki-
sa. On je u vreme Mihaila IV Paflagonca (10341041) predvodio ekspediciju
protiv sicilijskih Arabqana,
98
i Skilica ga je ozna~io kao stratega avtokra-
tora koji je sa vojskom poslat u Longivardiju,
99
{to je Zonara prepoznao kao
funkciju stratega Longivardije,
100
pod kojom se, opet, naj~e{}e podrazume-
vala du`nost katepana Italije.
101
Da se iza stratega avtokratora mogao kriti
provincijski duka/katepan govori i Manijakisovo imenovawe iz 1042: za Jova-
na Skilicu on je bio strateg avtokrator tagmi u Italiji
102
a za Mihaila
Atalijata katepan Italije.
103
Nesporno je da su funkcije provincijskih duka/katepana od vremena kada
su ustanovqene (epoha Ni}ifora II Foke i Jovana I Cimiskija) ozna~avale vr-
hovnog vojnog zapovednika nad vojskom odre|enog regiona. Me|utim, pitawe
wihovih upravnih kompetencija je sloèno, pa bih ga ovom prilikom ostavila
po strani.
104
Moglo bi se pretpostaviti da u predo~enim primerima Jovan
Skilica terminom strateg avtokrator nastoji da naglasi komandnu vlast pro-
vincijskih zapovednika u rangu duka/katepana. U sva tri primera u pitawu su
okolnosti u kojima se uspostavqa ili brani vizantijska vlast na odre|enoj te-
97
P. Stephenson, Byzantiums Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans,
9001204, Cambridge 2000, 74. Re~ je o tzv. malim stratezima zapovednicima tema (stratigida),
~ija se teritorija sastojala od tvr|ave i wene okoline, Kyriakidis, Buz. Mel. IV, 148151, 161,
173; Ahrweiler, Administration 50.
98
Hronologija Manijakisovog mandata na Siciliji bila je predmet razli~itih tuma~e-
wa, detaqnije Krsmanovi}, Uspon 93 n. 42.
99
Scyl. 398.
100
Zon. 591.
101
U literaturi je skrenuta pa`wa na sinonimnu upotrebu termina Italija i Langobar-
dija, pa se zbog toga pretpostavqa da je katepan Italije bio u stvari novi termin za staru funk-
ciju stratega Langobardije, Falkenhausen, Untersuchungen 49, 84, 8687; cf. Catherine Holmes, Basil
II and the Governance of Empire (9761025), Oxford 2005, 436.
102
Scyl. 422.
103
Attal. 11.
104
Re~ je o tome da se karakter vlasti provincijskih duka/katepana mewao. Pouzdano se
zna da od druge polovine 11. veka duke/katepani preuzimaju namesni~ka ovla{}ewa {to }e ih po-
stepeno u~initi vrhovnim vojnim i civilnim upravnicima ve}ih okruga. U vreme zvani~ne re-
forme provincijske uprave, o ~emu je svedo~anstvo ostavio pre svega Taktikon Eskorijala
(971975), duke i katepani predstavqali su vrhovne vojne zapovednike nad vojskama (i tagmat-
skim ali i tematskim) prostranijih teritorija. U odre|enim okolnostima oni su mogli dobiti i
namesni~ke kompetencije, posebno ako je u pitawu bio period uspostavqawa vojne uprave.
ritoriji. Poja~ana vojna ovla{}ewa zvani~nika kojima je taj zadatak poveren
Skilica je mogao izraziti upotrebom termina strateg avtokrator.
Primer 5: Duplirawe imenovawa
êsto se u izvorima sre}u primeri istovremene upotrebe dva termina za
ozna~avawe ovla{}ewa nekog zvani~nika; pri tome ostaje nejasno da li je u pi-
tawu puko literarno komplikovawe titulature ili ne.
Takav primer dao je Jovan Skilica opisuju}i funkciju evnuha Teodora,
koga je car Mihailo VI Stratiotik (10561057) imenovao za glavnokomanduju-
}eg nad vojskom poslatom protiv uzurpatora Isaka Komnina (1057). Zna se da je
doti~ni evnuh jo{ od vremena carevawa Teodore (10551056) drào poloàj
domestika shola istoka,
105
kao i da je istu funkciju imao i pod wenim nasled-
nikom Mihailom Stratiotikom. Opisuju}i opse`ne careve pripreme i opre-
mawe vojske koja je upu}ena na istok da se suprotstavi Komninu, Skilica je na-
veo da je car odredio Teodora za vrhovnog zapovednika, imenovav{i ga za
stratega avtokratora i arhonta, kao i da mu je u svojstvu saarhonta prido-
dao magistra i duku Arona.
106
Na drugom mestu, opisuju}i bitku kod Nikeje,
107
isti pisac ozna~io je Teodora kao domestika,
108
iz ~ega sledi da je wegovo
zapovedni{tvo nad vojskom proisticalo ipak iz funkcije domestika shola.
Skili~ina terminologija mogla bi se, prema tome, razumeti kao literarna am-
bicija. No, dramati~an opis odmetawa isto~ne vojske, mobilizacija svih voj-
ski zapada, imenovawe dvojice zapovednika (Teodor i Aron) sugeri{u pretpo-
stavku da je domestiku shola dodeqen specijalan mandat, tj. uve}ana vojna
vlast i nagla{ena komandna uloga u pohodu.
Od istog pisca i iz istog perioda poti~e jo{ jedan zanimqiv primer.
Re~ je o funkciji Vrijenija, koji je pod caricom Teodorom poslat u progon-
stvo. Po dolasku na vlast Mihaila Stratiotika, Vrijenije je vra}en u slu`bu
tako {to mu je car naredio da vlada (arcein) Kapado~anima, te ga je imenovao
za stratega avtokratora makedonskih tagmi i poslao protiv Turaka.
109
Sude}i
po navedenom, Vrijenije je istovremeno imao neprikosnovenu komandnu vlast
nad evropskim jedinicama upu}enim na istok, ali i upravnu nad okrugom Kapa-
dokija, {to, uostalom, potvr|uje i Atalijat.
110
Iz nastavka Skili~inog pripo-
vedawa saznaje se da su Vrijeniju dodeqena i sredstva da razdeli Kapado~ani-
ma platu (filofrosunh),
111
iz ~ega sledi da je pomenuti oficir postavqen, u
105
Scyl. 479.
106
Scyl. 493; Zon. 660. Mihailo Psel ozna~ava Teodora kao arhonta, Psellos, Chron. II, 91.
107
Do bitke kod Nikeje do{lo je avgusta 1057. Carska vojska doìvela je poraz, a uzurpa-
tor je nastavio prodor ka prestonici, detaqnije Krsmanovi}, Uspon 205 i sl.
108
Scyl. 494.
109
Scyl. 484.
110
Attal. 5354; cf. Zon. 657; detaqnije, S. Rajkovi}, Porodica Vrijenija u XI i XII stole-
}u, Beograd 2003, 45 i n. 144.
111
Scyl. 488.
stvari, za glavnokomanduju}eg u pohodu, pod ~ijim se zapovedni{tvom nalazila
odre|ena evropska i isto~na najamni~ka vojska.
112
Primer 6: Avtokrator car i strateg
Terminom strateg avtokrator ozna~avana je vojna vlast romejskog cara.
Tako je u svojoj Hronografiji Mihailo Psel, govore}i o razvojnom procesu vi-
zantijske dràve koji je doveo do bunta isto~nih stratega 1057, napisao da je
vojni sloj Carstva i pre uzurpacije Isaka Komnina èleo da pot~ini dràvu
Romeja, kao i da su vojnici èleli da postanu podanici stratega avtokratora
(uphkooi genesqai strathgJ autokratori).
113
Terminom strateg avtokrator is-
tican je vojni~ki karakter vladara, te se on mogao zameniti i izrazom car voj-
nik, odnosno, u bukvalnom prevodu vojnik samodràc (stratiwthj auto-
kratwr), koji je, tako|e, upotrebio Mihailo Psel.
114
Zanimqivo je da je Mihailo Atalijat u svojoj Istoriji uzurpatore carske
titule u dva navrata ozna~io izrazom strateg avtokrator, upotrebqavaju}i, tako,
taj termin kao sinonim za cara avtokratora. U oba slu~aja re~ je bila o predvod-
nicima tzv. vojni~kih pobuna: ukra{en carskim insignijama, Lav Tornikije bio
je 1047. od strane svojih pristalica u Adrijanopoqu izvikan za stratega avto-
kratora (strathgoj autokratwr para twn sunontwn anhgoreuqh);
115
deset go-
dina kasnije, Isaka Komnina su u Kastamoni wegovi sledbenici proglasili za
stratega avtokratora (anagoreuousi strathgon autokratora).
116
Strateg, monostrateg i strateg avtokrator
u odnosu na domestika shola
(Zakqu~ak)
Tematski strateg, monostrateg i strateg avtokrator predstavqaju termine
kojima su u izvorima ozna~avani vrhovni zapovednici nad vojskom u pohodu.
Re~ je, dakle, o vojnim ovla{}ewima akumulativnog karaktera, koja su omogu}a-
vala objediwavawe trupa razli~itog roda i porekla.
Me|utim, za razliku od monostratega i stratega avtokratora, jedino je po-
loàj tematskog stratega bio jasno odre|en u slu`benoj hijerarhiji: taktikoni
112
Terminom strateg avtokrator ulogu glavnokomanduju}eg u pohodu isti~e i Ni}ifor
Vrijenije. Mihailo VII Duka (10711078) postavio je Isaka Komnina za domestika shola istoka i
poslao ga kao stratega avtokratora protiv Turaka; ili, primer Aleksija Komnina koji je imeno-
van za stratopedarha i stratega avtokratora u ratu protiv pobuwenika Ursela, Bryenn. 147, 183.
113
Psellos, Chron. II, 86.
114
Psellos, Chron. II, 18. Detaqnije Krsmanovi}, Uspon 254255.
115
Attal. 23. Drugi izvori govore o progla{ewu Lava Tornikija za cara, Scyl. 439; Psellos,
Chron. II, 18; Johannis Euchaitorum metropolitae quae in codice Vaticano graeco 676 supersunt, ed. P.
de Lagarde, Abhandlungen der hist.-philol. Klasse der Konigl. Gesellschaft d. Wiss. zu Gottingen, 28,
1882, N
0
186 22.
116
Attal. 54. Po Skilici, u pitawu je bilo progla{ewe za cara avtokratora Romeja,
Scyl. 489.
razvrstavaju provincijske vojno-upravne namesnike prema vojnom zna~aju wi-
hovih okruga (a on proisti~e iz vojnog potencijala teme i wenog strate{kog
zna~aja); tako|e, daju podatke o niìm funkcionerima tematske organizacije
koji su podre|eni tematskom strategu. Osim toga, drugi vizantijski izvori
(istorije, hronike, diplomati~ka gra|a) omogu}ili su da se u velikom stepenu
rekonstrui{u vojna i civilna ovla{}ewa tematskog stratega.
117
Iz navedenih
razloga terminom strateg teme ozna~ava se funkcija u pravom smislu re~i: u
pitawu je izraz specifi~nog sadràja kojim se defini{u sasvim odre|ena
ovla{}ewa. Problemi na koje se nailazi u poku{aju da se precizira karakter
termina monostrateg i strateg avtokrator ne poti~u samo od ~iwenice da su
oni izostavqeni iz slu`benih rang-lista (u kojima im i nije mesto s obzirom
na to da su u pitawu imenovawa izazvana vanrednim okolnostima), ve} iz sadr-
àja koji im daju vizantijski izvori. O zna~ewu ovih termina moè se, prema
tome, suditi samo na osnovu analize podataka o ovla{}ewima koja se za wih ve-
zuju. Budu}i da se razvoj vrhovne komande Carstva na svojevrstan na~in odsli-
kava kroz razvoj funkcije domestika shola, celishodno je sagledati kakvu su
komandnu vlast tematski strateg, monostrateg i strateg avtokrator imali u od-
nosu na najvi{eg oficira vizantijske vojske.
Pre centralizacije vrhovne komande, kojom je komandna vlast domestika
shola pro{irena sa tagmatskih na provincijske, tj. tematske trupe, tematski
stratezi dominirali su u vojnoj hijerarhiji. Iako izvori ne daju eksplicitne
podatke o na~inu na koji je regulisano vrhovno zapovedni{tvo u pohodima u
kojima su u~estvovali stratezi dve ili vi{e tema sa vojskama iz svojih okruga,
nema sumwe da je ulogu glavnokomanduju}eg privremeno preuzimao jedan od
stratega, u~esnika u ratu, ekspediciji ili pohodu. Afirmacija domestika sho-
la, koja je usledila pod Amorijcima (sredina 9. veka), svela je komandnu vlast
stratega na vojsku mati~ne teme. Me|utim, izvori pokazuju da nije re~ o pravi-
lu ve} o uobi~ajenoj praksi. U vreme dok je vizantijska vojna organizacija po-
~ivala na tematskoj a ne tagmatskoj vojsci, komandna ovla{}ewa tematskog
stratega mogla su, po potrebi, obuhvatiti jedinice objediwene iz vi{e okruga.
Tek }e profesionalizacija vizantijske vojske, koja postaje uo~qivija od sredi-
ne 10. veka, dovesti postepeno do suàvawa celokupnih i vojnih i civilnih
ovla{}ewa tematskih stratega. Pri tome, treba naglasiti da su tokom druge
polovine 10. stole}a, u periodu izrazite vojne ekspanzije Carstva prema isto-
ku, stratezi pograni~nih tema (megala rwmaika qemata ili megala akritika
qemata)
118
predvodili pohode u zoni arabqansko-vizantijskih sukoba, te da su
sadejstvovali sa domestikom shola, predstavnikom centralne komande. Re~eno
se, pre svega, odnosi na stratege Anatolika, Kapadokije, pa i Likanda, ~iji su
okruzi bili od velikog strate{kog zna~aja, budu}i da su {titili prolaze ka
117
O kompetencijama tematskog stratega i evoluciji same funkcije v. pregled koji daje
Ahrweiler, Administration 3652.
118
De Cer. I, 486; De Velit. 37
3
, 115
41
.
unutra{wosti Male Azije.
119
Me|utim, profesionalizacija vojske traìla je
afirmaciju novog oficirskog kadra, {to je krajem 10. veka dovelo do promena
u provincijskoj vojnoj hijerarhiji. Od epohe Ni}ifora II Foke, i, posebno, Jo-
vana I Cimiskija, ozvani~avaju se poloàji novih vojnih funkcionera u pro-
vinciji, duka i katepana. Kako je wihova komandna vlast obuhvatala prostrane
teritorije, tematskim stratezima je u novim vojnim sistemima pripalo niè
mesto budu}i da su bili podre|eni podru~nim dukama i katepanima.
Od uvo|ewa tematskog sistema, termin monostrateg upotrebqavan je na
dva na~ina. Wime se ozna~avao vrhovni zapovednik vojske sastavqene od vojni-
ka regrutovanih u dva ili vi{e okruga-tema. Izvori ukazuju da je u periodu ka-
da su u vojnoj hijerarhiji prevlast imali tematski stratezi, monostrategom, po
svoj prilici, ozna~avan strateg sa privremeno pro{irenim komandnim ovla-
{}ewima. S druge strane, afirmacija domestika shola, kojom je su{tinski
sprovedena centralizacija vrhovne komande na istoku Carstva, omogu}ila je da
se putem dodele ovla{}ewa monostratega reguli{e skoro isti tip i rang zapo-
vedni{tva na zapadu. Otud se u izvorima uz monostratega navodi odrednica
zapadne teme, pod kojima su se re|e podrazumevale tra~ko-makedonske trupe,
a mnogo ~e{}e vojske Langobardije, Kalabrije, Kefalonije, koje su pokrivale
rati{te u ju`noj Italiji. Podaci koje o monostrategu daje sfragisti~ki mate-
rijal osnaùju pretpostavku da se pod tim terminom moglo kriti sasvim spe-
cifi~no zna~ewe.
Sadràjna raznovrsnost izvornih podataka o strategu avtokratoru uma-
wuje mogu}nost da se tom terminu pripi{e precizno zna~ewe.
120
Iako se wego-
vom upotrebom nagla{ava izuzetno visok stepen vojne vlasti, te{ko je ustano-
viti da li je re~ o posebnoj funkciji vanrednog karaktera ili samo o dodeli
specijalnih ovla{}ewa. U prilog posledwoj pretpostavci idu brojne vesti u
kojima je ovla{}ewe stratega avtokratora povezano sa funkcijom domestika
shola. Me|utim, indikativno je da podaci o strategu avtokratoru, posebno oni
koji se odnose na period druge polovine 10. i prve polovine 11. veka, pokazuju
da je do dodele tog ovla{}ewa dolazilo u sloènim vojno-politi~kim okolno-
stima (ambiciozne ekspedicije, uspostavqawe ili odbrana vizantijskog pri-
sustva u odre|enom podru~ju, gu{ewe pobuna protiv centralne vlasti). Upravo
su vanrednost i neuobi~ajen politi~ki kontekst, koji su pratili stratega av-
tokratora, u~inili da se taj termin ne moè u potpunosti izjedna~iti sa dome-
stikom shola. Ukoliko strateg avtokrator ne predstavqa posebnu funkciju,
ve} neku vrstu specijalnog mandata kojim se nagla{ava komandna vlast jednog
zvani~nika nosioca odre|ene du`nosti, onda je dodela takvog vanrednog
ovla{}ewa omogu}avala da se privremeno izmeni poredak u slu`benoj hijerar-
hiji. S druge strane, treba re}i da izvori pokazuju da stepen komandne vlasti
119
Dagron, Trate 241 sq. U pitawu su poloàji koje je od sredine 10. veka kontrolisala
porodica Foka. Up. i Vlyssidou, Mikra Asia 8384, po kojoj je Ni}ifor II Foka bio posledwi
strateg Anatolika pod ~ijom je komandom ratovala vojska koja je poticala iz drugih tema.
120
Re~eno, svakako, ne zna~i da termin strateg avtokrator obavezno i u svim slu~ajevima
pripada kategoriji tzv. kwièvnih termina.
stratega avtokratora nije bio jednak,
121
iz ~ega sledi da se razlika u hijerar-
hiji i gradaciji ovla{}ewa mogla praviti i na osnovu mati~ne funkcije, od-
nosno mesta koje je wenom nosiocu pripadalo u slu`benoj rang-listi.
122
Bez obzira na nedoumice koje postoje u vezi sa kvalifikacijom samog ter-
mina, ~iwenica je da su vizantijski pisci vezivali stratega avtokratora za
vanredne okolnosti, u kojima je dodeqivana komandna vlast nad svim u~esni-
cima u pohodu, bez obzira na wihov rang u zvani~noj hijerarhiji; tako|e, upo-
treba ovog termina ~esto je sugerisala samostalnost u delovawu koja je doliko-
vala vojnoj vlasti cara avtokratora.
SKRA]ENICE
Ahrweiler, Administration Helene Glykatzi-Ahrweiler, Recherches sur ladministration de lempire
byzantin aux IX
e
XI
e
siecles, BCH 84 (1960) 1111 (VR = Etudes sur les
structures administratives et sociales de Byzance, London 1971, n
0
VIII).
Attal. Michaelis Attaliatae Historiae, ed. I. Bekker, Bonn 1853.
Bryenn. Nicephori Bryennii historiarum libri quattuor, ed. P. Gautier, CFHB IX, Se-
ries Bruxellensis, Bruxelles 1975.
BZ Byzantinische Zeitschrift, Munchen.
CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae.
Cheynet, Phocas Dagron, Trate (Appendice).
Cheynet, Skylitzes Jean Skylitzes. Empereurs de Constantinople, trad. B. Flusin, annote J.-C.
Cheynet, Paris 2003.
Dagron, Trate G. Dagron, H. Mihaescu, Traite sur la guerilla (De velitatione) de l empe-
reur Nicephore Phocas (963969), Paris 1986.
DAI Constantine Porphyrogenitus De Administrando Imperio, ed. Gy. Morav-
csik, transl. R. J. H. Jenkins, CFHB, Washington 1967.
De Cer. I Constantini Porphyrogeniti imperatoris De Cerimoniis aulae Byzantinae li-
bri duo, I, ed. J. J. Reiske, Bonn 1829.
De Vel. Dagron, Trate.
Diac. Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem, ed. C. B. Hase, Bonn 1828.
\uri}, Foke I. \uri}, Porodica Foka, ZRVI 17 (1976) 189296.
Falkenhausen,
Untersuchungen
Vera von Falkenhausen, Untersuchungen uber die byzantinische Herrschaft
in Suditalien vom 9. bis 11. Jahrhundert, Wiesbaden 1967.
FK Filotejev klitorologion, Oikonomides, Listes 65235.
G. MonachosMuralt Georgies Monachos dictus Hamartolos, Chronicon, ed. E. De Muralto, Pe-
tropolis 1859.
121
Npr. mandat stratega avtokratora u kritskoj ekspediciji omogu}avao je Ni}iforu Fo-
ki vrhovno zapovedni{tvo i nad kopnenom vojskom i nad flotom, dok je Georgije Manijakis, stra-
teg avtokrator u ratu na Siciliji, iako nadre|eni oficir, ipak sadejstvovao sa drungarijem
flote Stefanom (Scyl. 398 sq.).
122
Npr. strateg avtokrator Georgije Manijakis je u ratu na Siciliji kao nadre|eni ofi-
cir sadejstvovao sa Stefanom, drungarijem carske flote, pri ~emu je nadre|enost mogla proizla-
ziti iz Manijakisove slu`bene, tj. mati~ne funkcije (strateg Longivardije ili katepan Italije)
koja je bila vi{eg ranga od funkcije zapovednika flote.
Genes. Iosephi Genesii regum libri quattuor, rec. A. Lesmueller-Werner et I. Thurn,
CFHB 14, Berlin 1978.
Georg. Mon. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 761924.
Georg. Monach. II Georgii Monachi Chronicon II, ed. C. de Boor, Leipzig 1904.
Guilland, Recherches I R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines I, Berlin Amster-
dam 1967.
ordanov, Preslav I. ordanov, Pe~atite ot strategita v Preslav (9711088), Sofi
1993.
Kountoura-Galake,
H epanastash
Eleonora S. Kountoura-Galake, H epanastash tou Bardanh Tourkou,
Summeikta 5 (1983) 203215.
Kyriakidis, Buz. Mel. IV S. P. Kyriakidis, Buzantinai Meletai IIV, Solun 1937, 29232.
Krsmanovi}, Potencijal Bojana Krsmanovi}, Potencijal funkcije domestika shola (VIIIX
vek), ZRVI 43 (2006) 393436.
Krsmanovi}, Uspon Bojana Krsmanovi}, Uspon vojnog plemstva u Vizantiji XI veka, Beo-
grad 2001.
L.Gramm. Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, Bonn 1842.
Mikra Asia E. Kountoura Galake, St. Lampakes, T. Lounghis, A. Savvides, V. Vlyssi-
dou, H Mikra Asia twn qematwn. Ereunej panw sthn gewgrafikh fu-
siognwmia kai proswpografia twn buzantinwn qematwn thj Mikraj
Asiaj (7
oj
11
oj
ai.), Athens 1998.
Oikonomides, Listes N. Oikonomides, Les listes de preseance byzantines des IX
e
et X
e
siecles,
Paris 1972.
Psellos, Chron. II Michel Psellos, Chronographie II, ed. E. Renauld, Paris 1928.
SBS Studies in Byzantine Sigillography, Washington, D.C.
Scyl. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, ed. I. Thurn, V, Series Berolinensis,
Berlin New York 1973.
Sym. Mag. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 601760.
Theoph. Theophanis Chronographia, rec. C. De Boor I, Leipzig 1883.
Theoph. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838.
TB Taktikon Bene{evi~a, Oikonomides, Listes 237253.
TE Taktikon Eskorijala, Oikonomides, Listes 255277.
TU Taktikon Uspenskog, Oikonomides, Listes 4163.
VIINJ III Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije III, Beograd 1966.
Zon. III Ioannis Zonarae epitomae historiarum III, ed. Th. Butner Wobst, Bonn
1897.
Z.V. I/2 G. Zacos A. Veglery, Byzantine Lead Seals, vol. I, part 2, Basel 1972.
ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, Beograd.
Bojana Krsmanovi}
ZUM PROBLEM DER AKKUMULATIVEN MILITARGEWALT
DES STRATEGOS, DES MONOSTRATEGOS UND DES STRATEGOS
AUTOKRATOR
Die hochrangigsten Kommandobefugnisse sind durch die akkumulativen
Eigenschaften der Militargewalt, welche aus ihnen hervorgeht, charakterisiert. In
Byzanz wurde die Spitze der militarischen Hierarchie durch jene Funktionen
reprasentiert, die das Potenzial hatten, in hohem oder hochstem Mae die
Befehlsgewalt uber Truppen verschiedener Gattung und geographischer Herkunft
miteinander zu vereinen. Da das Potenzial militarischer Funktionen keine Konstante
bildete, wurde das Oberkommando des Reiches, abhangig von der jeweiligen
Epoche, durch verschiedene Amter reprasentiert.
Die Zentralisierung des Oberkommandos wurde zur Zeit der Herrschaft der
Amorier etabliert (Mitte des 9. Jh.), und so erscheint als Oberkommandierender in
Abwesenheit des Kaisers i.d.R. der Domestikos ton Scholon. Dennoch zeigen die
Quellen, dass in der Zeit davor, sowie auch nach der Affirmation des Domestikos ton
Scholon die byzantinische Realitat vielseitiger war, und daher erscheinen Offiziere,
denen spezielle Mandate zugewiesen werden erkennbar in den Termini
Monostrategos und Strategos Autokrator. Auer diesen verfugte auch der Stratege
des jeweiligen Themas uber Kommandobefugnisse akkumulativen Charakters. Es
handelt sich hier um Amtstrager, die unbestreitbar uber die hochrangigste
Kommandogewalt verfugten und als solche der Spitze der militarischen Hierarchie
angehorten. Allerdings ist nicht ganz klar, ob deren Befugnisse sich unter die
Funktionen im Wortsinne subsumieren lassen, bzw. ob die Terminologie ihrer
Benennung als Fachterminologie betrachtet werden kann. Dieses Dilemma bezieht
sich nicht auf die Strategoi der Themata, da dieser Terminus eine ganz konkrete und
spezifische Bedeutung impliziert: es handelt sich um den militarischen und
administrativen Statthalter eines Verwaltungsbezirkes, d.h. des Themas. Im
Unterschied zu den Monostrategen und Strategoi Autokratores werden die Strategoi
der Themata regelmaig in byzantinischen dienstlichen Ranglisten aufgefuhrt, den
so genannten Taktika. Gerade auf der Basis dieses Kriteriums ist es in der
Byzantinistik zur Aufteilung der Funktionen in sog. offizielle d.h. solche, deren
Trager in der hierarchischen Ordnung von oben nach unten in Taktika aufgefuhrt
werden, und sog. inoffizielle d.h. solche, uber die in den offiziellen
byzantinischen Ranglisten keine Angaben existieren, die aber in anderen Quellen
aufgefuhrt werden, gekommen. In der Literatur wird die Meinung vertreten, dass die
sog. inoffiziellen Funktionen nicht wirklich Funktionen im eigentlichen Sinne des
Wortes sind, da es sich um Benennungen und Befugnisse handelt, die nicht mit
Fachbegriffen, sondern mit literarischen Begriffen bezeichnet werden. Dies bedeutet
strenggenommen, dass sich hinter diesen Ausdrucken die deskriptive Erklarung der
Herrschaft eines byzantinischen Beamten verbirgt.
Die Qualifikation der Terminologie Mann muss betonen, dass die
wissenschaftliche Auseinandersetzung mit dem byzantinischen Staatsapparat in
hohem Mae durch die Terminologie in den Quellen erschwert wird, da
byzantinische Autoren ungern von Fachtermini Gebrauch machen. Diese Tatsache
wird insbesondere in der Domane der Bezeichnung von Funktionen (d.h. in der
Beschreibung der tatsachlich definierten Macht eines Einzelnen) deutlich, aber nicht
nur hier. In der Benennung der obersten Befehlshaber der Oberkommandierenden
uber die kaiserliche Armee im Feldzug, in der Expedition oder im Krieg, zeigen die
Quellen, insbesondere die narrativen, eine groe terminologische Vielfalt: Der
Stratege (aber nicht der Stratege des Themas), der Stratopedarch (aber nicht der
Stratopedarch einer der ranghochsten Offiziere der byzantinischen Armee, aus TE
bekannt, dessen Dienst durch Nikephoros II. Phokas etabliert wurde) der Stratelates
(aber nicht der Stratelates Oberbefehlshaber uber das Tagma des Stratelates,
ebenfalls einer der ranghochsten Offiziere der byzantinischen Armee, im TE
aufgefuhrt), der Katarchont, der Archont (aber nicht der Archont, der uber eine
Archontia der kleineren Einheit der thematischen Ordnung regiert, der Exarch
usw. Die Vorliebe der byzantinischen Autoren, die Funktion eines Offiziers
deskriptiv auszudrucken oder mit einem Archaismus zu bezeichnen, oder aber mit
einem Terminus aus ihrer Epoche und nicht derjenigen, die sie beschreiben bzw. mit
einem Terminus von allgemeinerer Bedeutung, fuhrt zu einer erheblichen
Verwirrung beim Versuch, die moglichen Amtsbezeichnungen der Kommando-
funktionen zu prazisieren. Daher war es auch am einfachsten, die hochrangigsten
Kommandobefugnisse uber die Taktika zu definieren, d.h. die aus erhalten
gebliebenen Ranglisten bekannten Funktionen mit Recht als Fachtermini zu
behandeln. Dennoch weisen einige Tatsachen auf die unberechtigte Exklusivitat
dieser Vorgehensweise hin.
Zunachst muss festgestellt werden, dass die Herrschaft der byzantinischen
Beamten, sei es militarische oder zivile, vom Herrscher ausgeht und von dessen
Willkur abhangt, so dass sie als solche nicht durch die entsprechende Funktion
geregelt sein muss. Die byzantinische Praxis hat gezeigt, dass es in der
Staatsverwaltung nicht zwingend eine Ubereinstimmung zwischen Amtern (aus
denen selbstverstandlich bestimmte Verfugungsgewalten hervorgehen) und der
eigentlichen Befugnis/Herrschaft geben muss. Desweiteren stellen die erhaltenen
Taktika keine fertigen und vollendeten dienstlichen Ranglisten dar, welche die
Gegebenheiten der Epoche, in der sie entstanden sind, getreu widerspiegeln wurden.
Die Tatsache, dass diese sich durch ein hohes Ma an Traditionalitat auszeichnen,
schrankt ihren Gebrauchswert in der Domane ein, so z.B. die Beurteilung und
Bewertung der tatsachlichen Bedeutung einer bestimmten Funktion bzw. ihres
Tragers. Andererseits konnen erhalten gebliebene Ranglisten auch unvollstandig sein
und beispielsweise die aus anderen synchronen Quellen bekannten Funktionstrager
gar nicht registriert haben. Schlielich ist es, wenn man die Meinung akzeptiert, dass
den byzantinischen Staatsapparat ein hohes Ma an Anpassungsfahigkeit
auszeichnet, was bedeutet, dass dessen Funktionieren oft durch die aktuellen
Umstande bedingt war, verstandlich, dass der Kaiser von der Moglichkeit Gebrauch
machte, Amter zu benennen, genauer gesagt zuzuweisen, die nicht aus den
ordentlichen in den Taktika registrierten Funktionen hervorgingen. Es handelt sich
um spezielle Mandate, welche ziviler Natur (z.B. diplomatische Aktivitaten) wie
auch militarischer Natur sein konnten. Da ein Feldzug, eine militarische Expedition
und allgemein gesprochen Kriegsumstande schon von sich aus
Ausnahmezustande darstellen, wurde das Funktionieren der militarischen Organisa-
tion oft durch die Zuweisung von ad-hoc-Befugnissen sichergestellt. Diese konnten
selbstverstandlich auch aus sog. Taktikon-Funktionen hervorgehen, aber nicht nur
und nicht ausschlielich aus diesen.
Alle drei Arten von Wurdentragern der Strategos des Themas, der
Monostratege und der Strategos Autokrator illustrieren einzelne Etappen in der
Entwicklung des Oberkommandos des Kaiserreiches. Ihnen ist die Tatsache
gemeinsam, dass mit den erwahnten Termini die militarischen Oberbefehlshaber
bezeichnet wurden, deren Kommandogewalt ahnlich oder sogar identisch mit
derjenigen war, die seit der Mitte des 9. Jh. Aus der Funktion des domestikos ton
scholon hervorging.
Der Strategos des Themas Vor der Zentralisierung des Oberkommandos,
durch welche die Kommandogewalt des domestikos ton scholon erweitert wurde von
den tagmatischen auf die Truppen des Themas bzw. der Provinz, dominierten die
Strategen der Themata in der militarischen Hierarchie. Obwohl die Quellen keine
expliziten Angaben uber die Art und Weise machen, auf die die Oberbefehlsgewalt
in Feldzugen, an denen die Strategen zweier oder mehrerer Themata mit den Armeen
ihrer Bezirke beteiligt waren, reguliert war, herrscht kein Zweifel, dass die Rolle des
Hauptkommandierenden vorubergehend durch einen der am Krieg oder Feldzug
teilnehmenden Strategen ubernommen wurde. Bei der Zuweisung temporarer
hochrangigster Befehlsbefugnisse konnte der Kaiser sich von der in der offiziellen
militarischen Hierarchie anerkannten Ordnung leiten lassen (welche durch die
erhalten gebliebenen Taktika dargestellt wird), oder von seinem eigenen Willen und
dem Vertrauen, das er in einen bestimmten Feldherrn hatte; manchmal wurde die
Auswahl des Oberkommandierenden auch durch das Territorium, in dem der
jeweilige Krieg gefuhrt wurde, bestimmt.
Die Affirmation des domestikos ton scholon, welche unter den Amoriern
erfolgte (Mitte des 9.Jh.), reduzierte die Kommandogewalt des Strategen auf die
Armee seines Heimatthemas. Allerdings zeigen die Quellen, dass es sich hier nicht
um eine Regel, sonder eine ubliche Praxis handelte. Zur Zeit als die byzantinische
militarische Organisation auf einer thematischen und nicht auf einer tagmatischen
Armee beruhte, konnten die Kommandobefugnisse des Strategen des Themas nach
Bedarf Einheiten aus mehreren Bezirken umfassen. Erst die Professionalisierung der
byzantinischen Armee, welche seit der Mitte des 10.Jh. erkennbar wird, fuhrt
schrittweise zu einer Einengung der gesamten sowohl der militarischen als auch
der zivilen Befugnisse der Strategen der Themata. Dabei muss betont werden dass
im Laufe der 2. Halfte des 10. Jh., zur Zeit der ausgepragten militarischen
Expansionen des Reiches in Richtung Osten, die Strategen der grenznahen Themen
(megala rwmaika qemata oder megala akritika qemata) Feldzuge in der Zone
der arabisch-byzantinischen Auseinandersetzungen anfuhrten, und dabei mit dem
domestikos ton scholon, dem Reprasentanten des Zentralkommandos, zusammen
agierten. Das Gesagte bezieht sich vor allem auf die Strategen von Anatolikon,
Kappadokia und Lykandos, deren Bezirke von hoher strategischer Bedeutung waren,
da sie die Durchgange zum Inneren Kleinasiens schutzten. Jedoch forderte die
Professionalisierung der Armee die Affirmation eines neuen Offizierskaders, was
gegen Ende des 10.Jh. zu Anderungen in der militarischen Hierarchie der Provinzen
fuhrte. Seit der Epoche des Nikiphoros II. Phokas, und besonders des Johannes I.
Zimiskes, werden die Positionen neuer militarischer Funktionstrager in der Provinz
amtlich gemacht, die des Doukas und des Katepano. Da deren Kommandogewalt
weitlaufige Territorien umfasste, fiel den thematischen Strategen in den neuen
Militarsystemen eine niedrigere Position zu, weil sie den Bezirksdoukai und
Katepano untergeordnet waren.
Der Monostrategos Seit der Einfuhrung des thematischen Systems wird der
Begriff des Monostrategen in zweierlei Weise gebraucht. Damit wurde der
Oberbefehlshaber der von aus zwei oder mehr Bezirken/Themata rekrutierten
Soldaten zusammengesetzten Armeebezeichnet. Die Quellen zeigen, dass in der Zeit,
zu der die Strategen der Themata in der Militarhierarchie die Ubermacht hatten, als
Monostratege aller Wahrscheinlichkeit nach ein Stratege eines Themas mit temporar
erweiterten Komandobefugnissen bezeichnet wurde. Andererseits hat die
Affirmierung des domestikos ton scholon, durch welche im Wesentlichen die
Zentralisierung des Militarkommandos im Osten des Reiches durchgefuhrt worden
war, ermoglicht, dass mittels der Zuweisung der Befugnis des Monostrategen fast
der gleiche Typ und Rang der Befehlsgewalt auch im Westen geregelt werden
konnte. Daher taucht in den Quellen zum Monostrategen das Schlagwort des
Westthemas (ta dutika qemata) auf, unter denen in selteneren Fallen die
thrakisch-makedonischen Truppen zu verstehen sind, viel haufiger allerdings die
Armeen der Lombardei, Kalabriens und Kephaloniens, welche die Kriegsschauplatze
in Suditalien abdeckten. Die Angaben, die in den sphragistischen Quellen zum
Monostrategen gemacht werden, bestarken die Annahme, dass sich hinter diesem
Terminus eine auerst spezifische Bedeutung verbergen konnte.
Der Strategos Autokrator Die inhaltliche Vielfalt der Quellenangaben zum
Strategos Autokrator schranken die Moglichkeit ein, diesem Terminus eine prazise
Bedeutung zuzuordnen. Obwohl durch dessen Gebrauch ein auerordentlich hoher
Grad der militarischen Gewalt betont wird, ist schwer festzustellen, ob es sich um
eine besondere Funktion von auerordentlichem Charakter handelt oder nur um die
Zuweisung spezieller Befugnisse. Fur die letztere Annahme spricht, dass es
zahlreiche Nachrichten gibt, in denen die Befugnis des Strategos Autokrator mit
dessen Funktion als domestikos ton scholon verbunden war. Es ist jedoch
bezeichnend, dass die Angaben uber den Strategos Autokrator, besonders diejenigen,
die sich auf die zweite Halfte des 10. Jh. und die erste Halfte des 11. Jh. beziehen,
zeigen, dass es zur Verleihung dieser Funktion immer unter komplexen
militarisch-politischen Umstanden (ehrgeizige Expeditionen, Herstellung oder
Verteidigung der byzantinischen Prasenz in einem bestimmten Gebiet, Unter-
druckung von Aufstanden gegen die zentrale Regierung) kam. Besonders die den
Strategos Autokrator begleitende Auerordentlichkeit und der ungewohliche
politische Kontext fuhrten dazu, dass dieser Terminus nicht ohne weiteres mit dem
des domestikos ton scholon gleichzusetzen ist. Allem Anschein nach stellt der
Strategos Autokrator keine besondere Funktion dar, sondern eine Art Spezialmandat,
durch welches die Kommandogewalt eines Amtstragers betont wird.
Es ist bezeichnend, dass mit dem Terminus Strategos Autokrator auch die
Militargewalt des romaischen Kaisers bezeichnet wurde. Durch den Terminus
Strategos Autokrator wird der militarische Charakter des Herrschers hervorgehoben,
und so konnte dieser auch durch den Begriff Soldatenkaiser ersetzt werden, bzw.
in wortlicher Ubersetzung alleinherrschender Soldat (stratiwthj autokratwr)
welcher von Michael Psellos (Psellos, Chron. II,18) verwendet wurde. Interessant ist,
dass auch Michael Attaliates in seiner Historia die Usurpatoren des Kaisertitels in
zwei Fallen als Strategoi Autokratores bezeichnet (Attal. 23,54) und somit diesen
Terminus synonym mit dem Begriff Kaiser (=Autokrator) verwendet. In beiden
Fallen handelte es sich um Anfuhrer sog. Soldatenaufstande: mit kaiserlichen
Insignien dekoriert, wurde Leo Tornikios 1047. seitens seiner Anhanger in
Adrianopel als Strategos Autokrator verschrien (strathgoj autokratwr para
twn sunontwn anhgoreuqh); zehn Jahre spater wurde Isaak Komnenos in
Kastamonu zum Strategos Autokrator proklamiert (anagoreuousi strathgon
autokratora).
UDC: 291.213:235.3(497.13)
TIBOR @IVKOVI] (Belgrade)
THE EARLIEST CULTS OF SAINTS IN RAGUSA
The peripheral zones where the Constantinopolitan and Roman ecclesiastical in-
fluences met often contain evidence of the intermingling of the cults characteristic of
both Churches. The cult of St Pancratius, well established in Ragusa (Dubrovnik) dur-
ing the Early Middle Ages, could be a good example for the studies on ecclesiastical
matters in Dalmatia. The question is, when and under which political circumstances the
cult of St Pancratius was established in Ragusa. Whether it was caused by unilateral ac-
tion of Pope or joint policy of Constantinople and Rome.
The earliest testimony of the cult of the saints in Ragusa has been preserved in
De administrando imperio by the Byzantine Emperor Constantine VII Porphyrogenitus
(945959). In Chapter 29 of this work, entitled On Dalmatia and the Neighboring
Nations, the Emperor includes short descriptions of the Dalmatian towns Ragusa
(Dubrovnik), Diadora (Zadar), Spalato (Split), Tetrangourin (Trogir) and Decatera
(Kotor). At the very end of his account of Ragusa the author mentions the body of St
Pancratius and says that it lies in the Church of St Stephen, which is in the middle of
the city.
1
This passage is the earliest record of the cult of St Pancratius in Ragusa.
The appearance of the cult of a saint or the building of a church dedicated to a
particular saint can provide a specific clue for the reconstruction of political deve-
lopments in the area concerned. Namely, the peripheral zones where the Constan-
tinopolitan and Roman ecclesiastical influences met often contain evidence of the
intermingling of the cults characteristic of both Churches.
2
Dalmatia represented
precisely such a fringe zone. Politically, it was under the rule of Constantinople, but
in ecclesiastical matters it was influenced by both centres of the Christendom
Rome and Constantinople. The cult of a particular saint can therefore represent an
important testimony of how much either Church succeeded in asserting its influence
1
Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, III, ed. Gy. Moravcsik R. J. H.
Jenkins, Washington 1967, I, 29.235236 (= DAI).
2
Thus A. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala pod jurisdikciju carigradske patrijar{ije?, Rad
JAZU 239 (1930) 192195, distinguished four periods of the reception of particular cults in Dalmatia.
in Dalmatia.
3
As the cults of individual saints are period-specific, it is also possible to
infer the approximate chronology of these influences. It should be also borne in mind
that the Constantinopolitan and the Roman Churches were not always opposed and
that their relations depended on the general political circumstances. For example,
Constantine Porphyrogenitus's testimony that the Serbs and the Croats received
Christianity from Rome, which had sent priests to them at the recommendation of
Emperor Heraclius (610641),
4
is an instance of the joint church policy of the two
great Christian centres.
The use of the cult of the saints as an instrument of Byzantine foreign policy
(in this case in Dalmatia) is quite apparent in the translation of the relics of St
Anastasia from Constantinople to Zadar in 807.
5
The transference of the relics of St
Tryphon from Byzantium to Decatera in 809 should be interpreted in the same
sense.
6
Since St Tryphon and St Anastasia are Byzantine saints, the promotion of
their cults is clearly indicative of the expansion of the Byzantine political and eccle-
siastical influence. The case of St Pancratius, on the other hand, is probably a testi-
mony of the efforts of the Holy See to assert its ecclesiastical policy in the Ragusan
territory. Still, this does not mean that such a policy was pursued unilaterally and
without the consent of the Byzantine government.
The chief elements upon which an analysis of the cult of St Pancratius in
Ragusa should be based is the study of its development, as well as the study of the
development of the cult of St Stephen the Protomartyr, whose church, according to
the testimony of Constantine Porphyrogenitus, was the resting place of the relics of
St Pancratius.
The Cult of St Stephen the Protomartyr
The legend of the transference of the relics of St Stephen has been preserved in
a late version (Aurea Legenda) and it is virtually useless as a historical source. Ac-
cording to the Golden Legend, St Stephen's relics were discovered by a clergyman
named Lucian in the vicinity of Jerusalem in 417. Later the saint's body was trans-
ferred to Constantinople by Juliana, the wife of senator Alexander, and from thence
it was removed to Rome in the time of Emperor Theodosius (408450).
7
120 Tibor @ivkovi}
3
The political position of Dalmatia is discussed by J. Ferluga, Vizantiska uprava u
Dalmaciji, Beograd 1957, passim. The eccclesiastical affairs are studied in T. @ivkovi}, Crkvena
organizacija u srpskim zemqama, Beograd 2004, 107130 (= @ivkovi}, Crkvena organizacija).
4
DAI I, 31.3235; 32.2629.
5
Cf. G. Manojlovi}, O godini Prijenosa sv. Anastasije u Zadar, Zemaljski arkiv 3 (1901)
104113. The text of the legend of the translation of St Anastasia's relics is in Documenta historiae
chroaticae periodum antiquam illustrantia, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1877, 306309.
6
Instrumentum corporis nostri gloriosi confalonis sancti Tryphonis, Knjièvnost Crne Gore od
XIIXIX vijeka, Pisci srednjovjekovnog latiniteta, prir. D. Sindik G. Tomovi}, Cetinje 1996, 18.
7
About 1260. Jacobus de Voragine compiled the so-called Golden Legend, in which he collected
numerous hagiographic texts, including an account of the life of St Stephen the Protomartyr and of the
discovery and translation/transference of his relics.
The importance of this saint was very great in Byzantium. First of all, St Ste-
phen was the patron saint of the imperial family, and a church dedicated to him was
attached to the royal palace.
8
It is, however, noteworthy that the cult of St Stephen
was venerated at a very early date also in Rome and, particularly, in north Africa,
where the activity of the renowned church father Augustine contributed much to its
popularity and diffusion.
9
Around the middle of the fifth century there existed a
church dedicated to St Stephen in the Via Latina in Rome, and a huge martyrium
containing, among others relics, the remains of St Stephen, was built by Pope
Simplicius (468483) on the Mons Caelius. The cult spread to the Frankish state as
well. The blood of this saint was kept in the church in Bourges, and a handkerchief
sanctified by his body was kept in Bordeaux. It was used in the consecration of new
churches.
10
St Stephen's relics and churches dedicated to him existed also in
Clermont, Marseille, Metz, Tours and elsewhere.
11
It can be, therefore, said that the
cult of St Stephen the Protomartyr was greatly venerated in the West, both in Rome
and in the Frankish state.
12
In other words, it is not easy to associate the emergence
of this cult with the ecclesiastical influence of either Rome or Constantinople. Both
centres are equally likely to have initiated it.
St Pancratius and His Cult
From the end of the sixth and the beginning of the seventh century the cults of
deacon Laurentius, virgin Agnes and Pancratius began to attract special attention of
the Holy See, and large basilicas, bigger than any church edifice built after
Simplicius's Rotunda dedicated to St Stephen (Rotunda di Santo Stefano), were dedi-
cated to them.
13
The Gesta Martyrum, indicative of Rome's wish to discover and
found new local cults originated precisely in this period, i.e. in the 6th century.
14
The
basis of the new cults was the large aisled basilica dedicated to SS Nereus and
Achillius, which had been built as early as 398. It was then that Petronilla, who was
either the founder of this church or its founder's daughter, was buried in the cata-
combs under the basilica. This was also the site of an earlier Christian shrine, located
in the so-called catacombs of Domitilla.
15
In the course of the next decades
The Earliest Cults of Saints in Ragusa 121
8
See, e.g., De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I. Reiske, Bonnae 1829, 7.710; 129.69;
539.1718; 550.112.
9
Augistine, De civitate Dei, XXII, 8.
10
A. Thacker, The Significance of Place in the Study of the Saints, Local Saints and Local
Churches in the Early Medieval West, ed. A. Thacker R. Sharpe, Oxford 2002, 13 (= Thacker, Saints).
11
Gregory of Tours, Glor. mart. c. 33; Idem, Lib. Hist. I, 31; II, 6; II, 17; VI, 1; Idem, In gloria
confessorum, c. 72, ed. B. Krusch, MGH, Scriptores rerum Merovingicarum I/2, Hannover 1969
2
.
12
The Roman church celebrates the feast of St Stephen on 26
th
December, and the Orthodox
Church on 27
th
December; cf. The Oxford Dictionary of Saints, ed. D. H. Farmer, Oxford New York
1990, 392.
13
Thacker, Saints, 14.
14
Cf. C. Leyser, The Temptations of Cult: Roman Martyr Piety in the Age of Gregory the Great,
EME 9 (2000) 289307.
15
Thacker, Saints, 1415.
Petronilla, too, came to be regarded as a saint. At first she was thought to be the
adopted daughter of St Peter, but, later, when she was included in the Passio of SS
Nereus and Achillius, she became fully recognized as a saint. Her tomb figured in
the pilgrims' itineraries already in the seventh century, and in 757 her remains were
translated, together with the relics of some other saints, to the basilica of St Peter.
16
Thus there gradually emerged the cult of a group of saints which included Achillius,
Nereus, Domitilla and Petronilla. This cult, which originated and was developed in
Rome, was never very popular in Byzantium. Hence the appearance of the relics of
these saints in Ragusa before 948/949 indicates that Rome showed an interest in the
south-eastern shores of the Adriatic long before Byzantium increased its presence in
those parts.
SS Pancratius, Petronilla, Laurentius, Stephen the Protomartyr, Sergius and
Bacchus were particularly venerated in Rome, as the Lives of the Popes show. Pope
Honorius (625638) rebuilt the basilica of St Pancratius at the second milestone of
the Via Aurelia and set his relics in silver.
17
Pope Vitalian sent the relics of St
Pancratius to King Oswiu of Northumbria, and the cult of this saint spread very rap-
idly in England.
18
In the time of Pope Hadrian (772795) the churches of St
Pancratius, St Stephen the Protomartyr, and St Petronilla (in Rome) were particularly
richly endowed.
19
The interest in St Pancratius and the saints from his circle grew
considerably during the pontificate of Hadrian's successor, Pope Leo III (795816).
The Pope presented a number of silver icons and embroidered vestments to the
Church of St Pancratius, an ornamented altar to the Church of St Petronilla, and vari-
ous ceremonial robes to the deaconicons of SS Nereus and Achillius, and of St Ste-
phen the Protomartyr.
20
The Saintly Circle of St Pancratius in the Ragusan Tradition
Although Constantine Porphyrogenitus mentions only the relics of St
Pancratius, the Ragusan tradition remembers other saints who were also venerated in
Ragusa. Thus the earliest Ragusan poet Miletius, who probably flourished in the
fourteenth century, says that the relics of SS Nereus, Achilleus,
21
Domitilla and
Petronilla were brought by some refugees from Rome and that they were placed in
the Church of St Stephen the Protomartyr.
Ad decus et laudem Stephani Protomartyris extat
Castellum: templum fundant, et corpora credunt
122 Tibor @ivkovi}
16
Liber Pontificalis, IIII, ed. L. Duchesne, Paris 1955 I, 464.611 (= Lib. pontif.). The remov-
als took place during the pontificate of Pope Paul (757767).
17
Lib. pontif. I, 324.56. The cult of Sergius and Bacchus is of Byzantine origin; cf. BHG II, 238.
18
Bede Venerabilis Historia Ecclesiastica, III, 29.
19
Lib. Pontif. I, 504.2022; 509.1112.
20
Lib. Pontif. II, 2.8 23.19.
21
There was also a Byzantine cult of St Achilleus, the bishop of Larissa; cf. Bibliotheca
hagiographica Graeca IIII, ed. F. Halkin, Bruxelles 1957, I, 6; III, 6 (= BHG).
Sanctorum, quorum nomina scripta, subaudis:
Nerei, Achillei, Domitillae, Petronillaeque,
Quae secum furtim tuilerant Roma fugientes.
22
It is interesting that Miletius makes no mention of the relics of St Pancratius, al-
though he names precisely the saints whose cult was unified with the cult St Pancratius
in the Roman tradition. It may be assumed, therefore, that Constantine Porphyro-
genitus abbreviated his source and mentioned only the relics of St Pancratius, leaving
out the other saints venerated in Ragusa already in his time. It is possible to surmise
the reason for this omission. Porphyrogenitus knew that these saints were specifically
associated with the Roman Church, and he mentioned Pancratius only because he felt
that this saint's Greek name might be taken as evidence of his Byzantine origin. If that
is correct, Porphyrogenitus's act might be interpreted as an indication that he was very
wary about the possible political repercussions of what he put down. The same cauti-
ousness seems to underlie Porphyrogenitus's use of the terms Rwmanoi and Rwmaioi
in his chapter on Dalmatia, because he wished to make a distinction between the Latin
and Greek populations and yet to unite both groups under the political supremacy of
Constantinople.
23
Accordingly, his descriptions of the Dalmatian towns seek to associ-
ate the former heritage of the Roman Empire with Byzantium (e.g. the passages refer-
ring to Diocletian in connection with Spalato or to the etymology of the name of
Zadar, iam erat, etc.).
24
It is quite certain that his selection of the saints venerated in
these towns was made with the same objective in mind and that Emperor actually had
much fuller information, but that he chose to include only those facts that suited him
and the general drift of his work.
Perhaps a century and half after Miletius, a work known as The Anonymous
Annals of Ragusa was compiled, and Niccolo Ragnina used it as the basis of his An-
nals of Ragusa. The legend of the foundation of Ragusa was in this work compli-
cated by the merging of the Roman and Slavonic traditions, so that its historical core
is almost unrecognizable. Nevertheless, the anonymous author writes that the refu-
gees who came from Rome were the descendants of Radoslav, a Slavonic king de-
throned long ago, and that they brought with them several relics from Rome: St
Petronilla, St Domitilla, two pieces of the Holy Cross, St Sergius, St Nereus, St
Achilleus and St Pancratius.
25
The story of the translation of these relics to Ragusa, fully formed in the late
Middle Ages, is not of great help in the reconstruction of the actual historical deve-
22
Only fragments of Miletius's verses have been preserved in the work of Nicolo Ragnina,
which dates from around the middle of the sixteenth century. It is therefore possible that Miletius men-
tioned St Pancratius as well in some other passage; cf. Annali di Ragusa del magnifico ms. Nicolo di
Ragnina, ed. S. Nodilo, Monumenta spectantia Historiam Slavorum Meridionalium, Scriptores I,
Zagrabiae 1883, 174.
23
The term Rwmanoi is specific only in the chapters dealing with the Slavs in Dalmatia and hin-
terland; cf. DAI I, 2936.
24
DAI I, 29.237238; 29.272273.
25
Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodilo, Monumenta spectantia Historiam Slavorum
Meridionalium, Scriptores I, Zagrabiae 1883, 34 (= Anonymi).
lopments. What is important, however, is that this intricate legend seems to contain
allusions to various events which took place over a period of several centuries. If
that is true, the references of SS Pancratius, Domitilla, Petronilla, Nereus and
Achillius belong the earliest stratum of the legend. It would also seem that the very
intricacy of the legend indicates that it was not at all known how the relics of these
saints reached Ragusa. This conclusion would support the view that the translation
had taken place a long time before the compilation of this work, presumably as far
back as the early Middle Ages.
There is, however, a sentence in the anonymous author's account of the relics
which shows that he made use of earlier records. Namely, after listing the relics
which the newcomers have brought from Rome, he says that they are kept in the
Church of St Stephen at the Pustierna today (Santa Petrunjela, Santa Domintjela,
Sancto Nereo, Sancto Anchileo e Pangrazi, capo et mano et pedi de sancto Sergi,
Bacho, et molte altre Reliquie sancte; peze dua de legno di Christo, qual son hoggi di
a Sancto Stefano a la Pusterna).
26
This remark, however, dates from some period af-
ter the tenth century, for the Church of St Stephen mentioned by Constantine
Porphyrogenitus was in the middle of the city,
27
while the Church of St Stephen at
the Pustierna was located if it existed at all at that early date in a suburb.
28
It
was only later, probably in the twelfth century, that the precinct of the Pustierna was
encompassed by the town walls of Ragusa. Accordingly, the source of the anony-
mous author dates from the twelfth century at the earliest, and probably from some
later period.
The appearance of the cult of St Pancratius and the building of the Church of
St Stephen the Protomartyr in Ragusa should be perhaps viewed within the frame-
work of the papal policy towards Ragusa and, more specifically, of the plans of Pope
Zacharias (741752) to make that town the main missionary centre in southern
Dalmatia. The charter which can be taken as the basis for this interpretation is a later
forgery, but it does contain elements which preserve the historical core of the origi-
nal document.
29
On the other hand, the papal policy towards Ragusa in 743 could be
taken as an additional argument in support of the thesis that the separation of
Illyricum from the papal throne took place between 752 and 757, and not as early as
728/729.
30
In this case, Rome and Byzantium still pursued a concurrent policy in
124 Tibor @ivkovi}
26
Anonymi, 3.
27
This oldest church of St Stephen in Ragusa could be the same mentioned by Philippus de
Diversis in 1440; cf. Philippi de Diversis de Quartigianis, ed. V. Brunelli, Programma dell I. R. Ginnasio
superiore in Zara 24 (1880) 34, Habetur et aliud templum S. Stephani Prothomartyris valde devotum, ubi
servantur Sanctorum Petronillae filiae S. Petri, et Domitillae corpora, et aliorum Sanctorum copia
grandis Reliquiarum argento inaurato ornata.
28
For the location of Porphyrogenitus's Church of St Stephen in Ragusa see T. @ivkovi},
Legenda o Pavlimiru Belu, I^ 50 (2004) 21.
29
Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije I, ured. M. Kostren~i}, Zagreb
1967, N 1. For a more detailed discusssion of this charter see @ivkovi}, Crkvena organizacija, 140145.
30
Theophanes records that the separation of Illyricum took place in 728/729, during the pontifi-
cate of Gregory II (715731), cf. Theophanis Chronographia III, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883, I,
408.2325.
743, and the translation of the relics from Rome was the result of a synchronous ac-
tion of the Empire and the Holy See designed to further the missionary and political
work in the Serbian principalities in the hinterland of southern Dalmatia.
31
Although the political relations between Byzantium and Rome were very
strained in the time of Emperor Leo III (717741) and Pope Gregory II and Pope
Gregory III, primarily as a result of the Emperor's iconoclastic policy,
32
the charter
issued to Ragusa by Pope Zacharias in 743 shows that there was nevertheless a cer-
tain reapprochement between Rome and Constantinople at that time. In view of the
fact that Constantine V (741775), who succeeded Leo III, continued to pursue the
iconoclastic policy, while Pope Gregory III remained on the same position as before,
the possibilities for cooperation in religious matters were very limited. An opportu-
nity presented itself after June 742, when Artabazd, the comes of Opsikia, defeated
the legitimate emperor and took over the rule in Byzantium.
33
Artabazd held on to
the throne of Byzantium until 2 November 743, when Constantine V recaptured the
capital and regained the imperial rule.
34
Thus the usurping Artabazd sat on the
Byzantine throne sixteen months, during which time he seems to have sought to
curry favour of the Pope of Rome. Apparently he was successful, since the cult of
icons was re-established and since we find Pope Zacharias referring, in two letters
addressed to coepiscopus Bonifatius, to Artabazd and his son Nikephoros as rulers
whom he recognized as the legitimate emperors in Constantinople (Data X. Kalendas
Iulias, imperante domno piissimo augusto Artavasdo a Deo coronato magno
imperatore anno III, post consulatum eius anno III, sed et Niciphoro magno
imperatore anno III, indictione duodecima).
35
Since Artabazd had good relations
with Pope Zacharias, the charter granted to Ragusa can be interpreted only in this
context as the price which the Emperor of Byzantium paid for the recognition of
his imperial rule by Rome. Thus Pope Zacharias exploited the internal discords in
Byzantium in his efforts to extend the ecclesiastical influence of Rome in southern
Dalmatia, or, more precisely, in Ragusa. It was probably then that the relics of the
saints remembered in the Ragusan tradition SS Nereus, Achillius, Petronilla,
Domitilla and Pancratius were transferred to Ragusa.
This interpretation of the events of 743 can also explain the reference to the
refugees from Rome, whom the Ragusan tradition always associates with the transla-
tion of the relics of SS Nereus, Achillius, Petronilla, Domitilla and Pancratius to
Ragusa. Namely, after the victory of the iconoclastic party in Constantinople in 730,
31
Cf. C. Mango R. Scott, The Chronicle of Theophanes, Oxford 1997, 566, n. 5, where it is
pointed out that Pope Gregory II and Pope Gregory III remained in good relations with Byzantium. A
later separation of Illyricum i.e. during the pontificate of Stephen II (752757) was suggested already
by V. Grumel, Lannexion de lIllyricum oriental, de la Sicilie et de la Calabre au patriarcat de Constanti-
nople, Recherches de science religieuse 40 (1952) 191200.
32
Cf. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, 172.
33
Theoph. I, 414.1621.
34
Theoph. I, 420.1012.
35
MGH, Merowingici et Karolini aevi I, Epistolarum tomus III, ed. W. Gundlach, Berolini 1892,
314.2830; 316.1315.
many iconophiles probably sought refuge in the distant provinces or even further, in
Rome itself.
36
It is therefore quite possible that some of these eminent iconophiles
brought the papal charter and the saints' relics a hypothesis which provides an
easy explanation of the reference to the refugees in the Ragusan legend of the trans-
lation of the relics of the Roman saints, for, according to that legend, it was from
Illyricum that these refugees went to Rome, and from Rome they came to Ragusa.
Tibor @ivkovi}
O NAJSTARIJIM SVETA^KIM KULTOVIMA U DUBROVNIKU
Mo{ti svetog Pankracija u Dubrovniku prvi put su pomenute u delu
Konstantina Porfirogenita De administrando imperio u okviru 29. poglavqa i
izlagawa o po~ecima Dubrovnika. Budu}i da je ovaj podatak ta~no datiran u
948/949. godinu, postavqa se pitawe kada su mo{ti svetog Pankracija prenete
u Dubrovnik. Drugo pitawe koje je veoma va`no, pod kojim politi~kim okolno-
stima je do{lo do ovog prenosa. Analiza kulta sv. Pankracija pokazala je da je
u pitawu svetac ~iji je kult prevashodno povezan sa Rimom, gde je po{tovan uz
sv. Ahileja, Nerea, Domicilu i Petronilu. Ovaj krug svetaca koji je povezan sa
sv. Pankracijem, pokazuje jasno da je u pitawu kult koji je nastao i razvijan u
Rimu tokom VIVIII veka. S druge strane Dalmacija je u politi~kom smislu bi-
la povezana sa Vizantijom, pa se postavqa pitawe pod kojim politi~kim okol-
nostima je moglo da se dogodi da se crkvena politika Rima podudari sa poli-
tikom Carigrada odnosno, u kojem istorijskom trenutku su se interesi Rima
i Carigrada podudarili. Naime, nije o~ekivano da Rim vodi samostalnu crkve-
nu politiku na teritorijama koje su pod crkvenom i svetovnom vla{}u Cari-
grada bez prethodne saglasnosti carigradske vlade.
Izgleda da se moè pouzdano utvrditi da su mo{ti sv. Pankracija prene-
te u Dubrovnik 742/743. godine. Tada je na carigradskom prestolu sedeo uzur-
pator Artavazd, koji je od pape bio priznat za legitimnog cara i koji je poku-
{ao da promeni crkvenu politiku Carstva, od ikonoklasti~ke ka ikonofil-
skoj. S jedne strane, uzurpator je dobio priznawe carske vlasti od pape, a zauz-
vrat je papa dobio mogu}nost {irewa crkvenog uticaja u Dalmaciji. Upravo iz
tog vremena je i najstarija papska poveqa dubrova~koj crkvi, o kojoj u nauci
postoje razli~ita mi{qewa. U pitawu je falsifikat, ali je on po svoj prili-
126 Tibor @ivkovi}
36
About eighty years later Emperor Michael II of Byzantium (820829) complained in a letter
sent to the Frankish Emperor Louis the Pious in 824 that the iconophiles in Rome seek to overthrow the
Constantinopolitan government and the iconoclasts; cf. J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum, nova et
amplissima collectio, Graz 1960, XIV, 419420.
ci nastao na osnovu jednog vaqanog papskog dokumenta. Tako bi prenos mo{ti-
ju sv. Pankracija iz Rima u Dubrovnik bio svedo~anstvo o saradwi Rima i Ca-
rigrada na poqu crkvene politike prema Dalmaciji u jednom burnom i kratkom
razdobqu kao posledica krize u Vizantiji, kada je uzurpator Artavazd, zbaciv-
{i Konstantina V, poku{ao da promeni crkvenu politiku u korist ikonofil-
ske stranke u Carigradu. Po~eci kulta sv. Pankracija u Dubrovniku mogu biti
dodatna potvrda da je papska poveqa dubrova~koj crkvi iz 743. godine zaista
postojala. Drugo, rezultati do kojih se do{lo, ukazuju na to da i dubrova~ke le-
gende, koje pomiwu izbeglice iz Ilirika koje su iz Rima donele mo{ti sv.
Pankracija, najpre mogu da budu proterani ikonofili koji su se u vreme Arta-
vazda vratili u Vizantiju.
UDK: 726.54(497.13 04/14
VOJISLAV KORA] (Beograd)
PRILOG POZNAVAWU JEDNOBRODNIH CRKAVA
SA KUPOLOM NA DUBROVA^KOM PODRU^JU
Rad je posve}en ranosredwovekovnim jednobrodnim crkvama na dubro-
va~kom podru~ju. Autor rada je kao saradnik Arheolo{kog instituta u Beogradu
snimio spomenike, me|utim, sticajem okolnosti materijal nije objavqeen. Autor
je na osnovu uvida u literaturu o ovim spomenicima zakqu~io da bi pa`qivo ob-
ra|eni crteì doprineli boqem poznavawu spomenika. Uz crteè su objavqeni
i kratki tekstovi koji sadrè osnovne podatke o spomenicima. U uvodu je saop-
{tena poznata literatura.
Jednobrodne crkve sa kupolom na {iroko shva}enom dubrova~kom pod-
ru~ju bile su predmet pa`we istori~ara umetnosti od najranijih dana. Sra-
zmerno skromnih razmera i umetni~ke obrade pa`wu su privla~ile koncepci-
jom prostora, strukturom i oblicima. Kao celina, beleè se kao dela prero-
manske, ili ranoromanske arhitekture.
Rad pod navedenim naslovom objavquje se u nameri da se na osnovu prou-
~avawa i arhitektonskog snimawa skupine spomenika, davno ostvarenog 1962.
godine, doprinese potpunijem poznavawu navedenih spomenika. U pore|ewu sa
izve{tajima i studijama a objavqenim u me|uvremenu, crteì u na{em radu,
bri`qivo arhitektonski obra|eni, doprine}e jasnijem poznavawu geometrije,
strukture i oblika crkava. Rad se zasniva na crteìma spomenika i kratkim
opisima.
1
Prou~avawe i snimawe spomenika na koje se odnosi ovaj rad ostvareno je
u okviru nau~noistraìva~kog rada Arheolo{kog instituta u Beogradu, radi
novijih saznawa o ranosredwovekovnoj arhitekturi na podru~ju Zete i primor-
skih gradova. Rad je ostvaren delimi~no u teritorijalnom smislu, a zastao je
zbog novonastalih obaveza.
1
Za crteè Sv. Mihaila u Stonu samo delimi~no su kori{}eni objavqeni crteì \. Bo-
{kovi}a.
Razumqiva je bila tradicionalna usmerenost na prou~avawe jednobrod-
nih jednokupolnih crkava u zapadnim srpskim oblastima. Ve} su najstariji
istraìva~i shvatili da se radi o graditeqskim ostvarewima zna~ajnim za
istoriju srpske sredwovekovne arhitekture. Jednobrodna crkva sa kupolom kao
graditeqska zamisao u osnovi je dva zna~ajna poglavqa u istoriji srpske arhi-
tekture. Od strane najstarijih istraìva~a shvatalo se da se radi o graditeq-
skim ostvarewima zna~ajnim za istoriju srpske arhitekture, ranosredwovekov-
nog, ili preromanskog, i arhitekture XIII veka, obeleènog kao ra{ka {kola.
I pored razlika u pojedinostima, u prostoru, oblicima i strukturi, u tipolo-
{kom smislu jednobrodna crkva sa kupolom predstavqa odre|eni tok koji je
trajao, kao osnovni vid prostora, za potrebe kulta. Na sli~an se na~in moè
definisati jednobrodna crkva sa kupolom u vizantijskoj arhitekturi XI i XII
veka.
2
Uve}awe prostora, {to zna~i prostorne sheme, ili upisani krst sa kupo-
lom, zatim dodaci osnovnom prostoru, karakteristi~ni su u poznije vreme.
Za ve}inu spomenika o kojima je re~ stilski hronolo{ki okvir odre|uje
se prema crkvi Sv. Mihaila u Stonu.
3
Za istori~are umetnosti ranosredwovekovna arhitektura je, kao i umet-
nost u celini, na podru~ju jadranske obale bila predmet pa`we. O woj pi{u
Miloje Vasi},
4
Q. Karaman,
5
\. Bo{kovi},
6
I. Zdravkovi},
7
A. Deroko.
8
Gene-
racija istori~ara umetnosti koja nastavqa rad prethodnika tako|e posve}uje
pa`wu ranosredwovekovnim spomenicima na isto~noj obali Jadrana, a posebno
na {irem dubrova~kom podru~ju. Kada je re~ o spomenicima ranosredwovekov-
ne arhitekture na ju`nom delu obale, posebno na dubrova~kom podru~ju, svi
prime}uju u su{tini vizantijsko poreklo re{ewa, koje je ovamo stiglo preko
ju`ne Italije. Poznati su spomenici sa koncepcijom jednobrodne crkve sa ku-
polom, gra|eni u Apuliji. Italijanski istori~ari umetnosti ove spomenike
srazmeno skromnih razmera stavqaju u kategoriju ruralne arhitekture, vero-
vatno zato {to su podizani uglavnom u seoskim naseqima.
Me|u hravatskim istori~arima umetnosti mla|ih generacija isti~u se
radovi T. Marasovi}a. Posebno treba navesti wegov rad o regionalnom ju`no-
dalmatinskom tipu u arhitekturi ranog sredweg veka.
9
Radovi hrvatskih isto-
130 Vojislav Kora}
2
V. B. Kora}, Les eglises a nef unique avec une coupole dans larchitecture Byzantine des XI
e
et
XII
e
siecles, Zograf 1977, 8, pp 1014. Jednobrodna crkva sa kupolom u vizantijskoj arhitekturi XI i
XII veka, Izme|u Vizantije i Zapada, Odabrane studije o arhitekturi, Beograd 1987, str. 7785.
3
V. I. Stevovi}, O prvobitnom izgledu i vremenu izgradwe Sv. Mihaila u Stonu, ZRVI,
XXXV, Beograd 1996, str. 175195.
4
M. Vasi}, Arhitektura i skulptura u Dalmaciji od po~etka IX do po~etka XV veka, Cr-
kve, Beograd 1922.
5
Lj. Karaman, Pregled umjetnosti u Dalmaciji od doseljenja Hrvata do pada Mletaka, Zagreb 1952.
6
\. Bo{kovi}, Arhitektura sredweg veka, Beograd 1962.
7
I. Zdravkovi}, Nacrti predromani~ke crkve sv. Mihaila u Stonu, Prilozi povjesti umjetnosti u
Dalmaciji, 12, Split 1960, str. 25.
8
A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1953.
9
T. Marasovi}, Regionalni i ju`nodalmatinski tip u arhitekturi ranog srednjeg veka, Beriti}ev
zbornik, Dubrovnik 1960.
ri~ara umetnosti sabrani su u jednom zborniku.
10
Za pregled napisa o istom
gradivu srpskih istori~ara umetnosti videti: Istorija srpskog naroda I, Beo-
grad 1981, 230 i daqe. Literatura o spomenicima na dubrova~kom podru~ju sa-
brana je u radu I. Stevovi}a.
11
Vojislav Kora}
CONTRIBUTION A LA CONNAISSANCE DES EGLISES
A UNE NEF AVEC LA COUPOLE DE LA REGION DE DUBROVNIK
Lobjet du travail sont les dessins architectoniques du groupe deglises a une
nef du haut moyen age dans la region de Dubrovnik. Les dessins sont accompagnes
de breves descriptions des monuments. Lauteur les publie en les destinant a une
meilleure connaissance des monuments grace aux dessins plus complets et faits avec
plus de precision que les dessins publies. Ils sont le fruit des recherches faites en
1962 et ils nont pas ete publies en raison du changement dorientation de lauteur
vers des themes que la pratique lui imposait. Un texte bref explique la raison de la
publication des dessins avec citation de la litterature sur les monuments.
Le plus en vue de ces monuments est leglise de Saint Michel a Stone, oeuvre
du roi de Zeta Mihailo (Michel). Dans leur ensemble ces monuments representent un
chapitre important de lhistoire de larchitecture serbe medievale, ou leglise a une
nef avec la coupole, dorigine byzantine, etait dominante.
Le fait que les historiens de lart aussi bien serbes que croates ont accorde leur
attention a ces oeuvres indiquent toute limportance de ces monuments.
Prilog poznavawu jednobrodnih crkava sa kupolom na dubrova~kom podru~ju 131
10
Prilozi istraìvanju starohrvatske arhitekture, Split 1978, autora T. Marasovi}, V. Grozdano-
vi}, S. Sekuli}-Grozdanovi} i A. Mohorovi~i}. T. Marasovi} na str. 7386 pi{e o ranosredwovekov-
nim spomenicima pod naslovom Jednobrodne kupolne crkve sa obra|enom vanj{tinom. V. tako|e T.
Marasovic, Byzantine Component in the Dalmatian Architecture from 11 to 13 Century, Studenica i
vizantijska umetnost oko 1200 godine, Nau~ni skupovi SANU kw. XL, Odeqewe istorijskih na-
uka kw. 11, Beograd 1988, str. 455462.
11
I.Stevovi}, Jednobrodne kupolne crkve u Dubrovniku u vreme vizantijske vlasti, Zo-
graf 21, Beograd 1990, str. 1829.
[ipan, Sv. Mihailo Pe}inski
Severna strana crkve je ugra|ena u zid novije velike crkve, isto~na tako-
|e, dok je ju`na strana u toku snimawa bila te{ko pristupa~na zbog divqe ve-
getacije. Na ju`noj strani se vide slepi dekorativni lukovi.
Zapadni zid je izgleda noviji. U wemu je renesansno barokni portal, oku-
lus iznad wega i zvonik na preslicu. Mogu}e je da je ~etvrti, zapadni travej
crkve naknadno dogra|en. Bez wega bi crkva odgovarala tipu jednobrodne crkve
sa kupolom i tri traveja. Na ju`nom zidu ovog dela crkve nema spoqnih lukova,
a zid je omalterisan, {to tako|e govori da je naknadno dozidan.
U unutra{wosti crkve tako|e su vr{ene prepravke, i to na severnoj stra-
ni potkupolnog prostora. To potvr|uje okolnost {to su ukloweni bo~ni pri-
sloweni luci. U ovim prepravkama verovatno su ukloweni i pilastri tako da
su popre~ni potkupolni luci ostali na konzolama.
Kupolica ima arhai~an oblik, naro~ito zbog trompica, {to govori o we-
noj velikoj starini.
Crkva je svojom podu`nom osnovom postavqena u pravcu zapadistok, sa
apsidom na isto~noj strani.
132 Vojislav Kora}
[ipan, Saint-Michel de la Caverne
Kolo~ep, Sv. Nikola
Danas je to grobqanska crkva.
Omalterisana je i okre~ena i iznutra i spoqa, stoga se ne vide na~in zi-
dawa i eventualne prepravke. Crkva deluje kao dobro o~uvana gra|evina.
Po arhitekturi potpuno li~i na Sv. Ivana na Lopudu, ali je neizvesno da
li je Sveti Nikola imao kupolicu na sredini. Vredna je pa`we pojava slepih
lukova na zapadnoj fasadi.
Svojom duòm osovinom postavqena je u pravcu zapadistok sa apsidom
na isto~noj strani.
Spoqne slepe arkade ne odgovaraju unutra{wim, pa se moè zakqu~iti
da su slepe arkade kori{}ene samo kao dekorativni elemenat, i da se izgubio
wihov strukturni smisao.
134 Vojislav Kora}
Kolo~ep, Saint-Nicolas
Lopud, Sv. Ivan
Stara, prvobitna crkva, orijentisana prema istoku, iskori{}ena je kao
oltarski prostor poznije, na zapadnoj strani sagra|ene crkve.
Zidana je od lomqenog, jedva pritesanog kamena, kao Sv. Nikola Gr~ki.
U unutra{wosti su prisloweni i popre~ni luci ne{to prigwe~eni.
Svodovi su poluobli~asti pa su samo u malteru izvu~eni {avovi tako da svo-
dovi deluju kao krstasti. Tako|e, na sredwem traveju, iznad koga je kupolica,
ostvaren je isti sistem, to jest po~eci la`nih krstastih svodova. Ova pojava
navodi na misao da je i Sv. Nikola Gr~ki mogao imati kupolicu.
Kupola je polulopta ugra|ena u kocku. Sistem slepih arkadica ostvaren je
na svim fasadama, pa i na kupolici. Na fasadama su vidqivi ostaci maltera.
Vredna je pa`we pojava akusti~nih lonaca u crkvi, razli~itih veli~ina
i uglavnom izduènih. Postavqeni su na po~ecima svodova i na po~etku polu-
kalote.
Lopud, Saint-Ivan
Lopud, Sv. Ilija
Po zamisli prostora pravougaone osnove crkva je imala tri dela, tri tra-
veja, od kojih je zapadni ne{to duì.
Crkva je postavqena u pravcu zapadistok sa oltarskim prostorom na is-
to~noj strani. Iako obru{ene gorwe konstrukcije, struktura crkve se moè re-
konstruisati. Popre~ne lukove su nosile konzole, napravqene od spolija. Tri
su se o~uvale. Svodovi su bili poluobli~asti, a o kupoli nema podataka. Mo-
gla je da se nalazi samo iznad sredweg traveja, kao na crkvi Sv. Ivan. Otprili-
ke na sredini crkve o~uvao se stepenik, koji je mogao da sluì kao baza oltar-
ske pregrade. Apsida pravougaone osnove iznutra i spoqa zasvedena je poluka-
lotom, koju nose trompe korektno konstruisane. Crkva je zanatski korektno
gra|ena po preciznosti rada, primetna je tranzena koja stoji u isto~nom prozo-
ru. Iznad polukalote je plitak prisloweni luk, {iri u temenu.
Svodovi su konstruisani od lomqenog plo~astog kamena. Na isti na~in
je konstruisana i polukalota, u horizontalnim slojevima, izuzev zavr{na luka.
U kaloti i trompama ima poneka opeka.
Originalna tranzena, identi~na isto~noj, sa~uvala se u ju`nom zidu. Po-
stoje tragovi severnog prozora. Na zidovima crkve su ostaci maltera.
136 Vojislav Kora}
Lopud, Saint Elie
[ipan, Sv. Ivan
Duòm stranom crkva je postavqena u pravcu zapadistok, sa apsidom na
isto~noj strani.
Iznutra je crkva malterisana, u malteru se ~ak vidi barokni ornament.
Spoqa je crkva tako|e omalterisana a delimi~no se vidi na~in zidawa od lo-
mqenog, delimi~no pritesanog kamena, sa ponekim ugra|enim komadom opeke.
Svodovi crkve su poluobli~asti kao i popre~ni luci, na konzolama. Ne-
ma podataka o kupoli na sredini, ali to ne iskqu~uje mogu}nost wenog postoja-
wa. Izduèna oltarska apsida, spoqa pravougaona ima polukalotu na isto~noj
strani. Na severnoj i ju`noj fasadi su izgra|eni pilastri, koji poloàjem
pribli`no odgovaraju unutra{woj strukturi gra|evine.
[ipan, Saint-Ivan
Lopud, Sv. Nikola gr~ki
Crkva je obru{ena ve}im delom, nedostaje joj gorwa konstrukcija. Po
ostacima se moè zakqu~iti da su sva tri traveja bila zasvedena krstastim
svodovima. Na sredini je mogla stajati kupola. Popre~ni lukovi se pouzdano
mogu rekonstruisati. Sistem prislowenih lukova ostvaren je i na unutra-
{wim i na spoqa{wim stranama zidova. Spoqni ukrasni lukovi na duìm fa-
sadama su udvojeni, sa konzolom na sredini. Primetno je da su spoqni ukrasni
lukovi izgra|eni dosledno unutra{woj strukturi. Zidawe je izvedeno od neo-
bra|enog, jedva pritesanog kamena. Lukovi su konstruisani srazmerno primi-
tivno. Isto se odnosi na krstaste svodove, ~iji su po~eci izvu~eni u malteru.
I na spoqa{wim i na unutra{wim zidovima vidqivi su ostaci maltera.
Crkva je oltarom okrenuta prema istoku.
138 Vojislav Kora}
Lopud, Saint-Nicolas le Grec
Dubrovnik, Sv. Luka na Plo~ama
Crkva je ugra|ena u pozniju gra|evinu. Tako je postala oltarski prostor
novog hrama. Na crkvi su primetne mnogobrojne prepravke. Okrenuta je apsi-
dom na isto~nu stranu. Wen zapadni zid je uklowen. Zazidani su prozori u
bo~nim zidovima. Prozor na severnoj strani zavr{ava se povrnutim gotskim
lukom. O na~inu zidawa nema podataka za celinu. Na povr{ini tambura kupo-
le, na mestima gde je otpao malter vide se redovi ùte cigle sa tankim spojni-
cama maltera.
Kupola i potkupolna struktura, kojoj je verovatno pripadao zapadni pot-
kupolni luk, govore o izvornoj zamisli hrama. Jedna od osobenosti su uglovi
potkupolne konstrukcije, koji li~e na trompe.
Dubrovnik, Saint-Luc a Plo~e
Dubrovnik, Sv. Nikola na Prijekom
Jednobrodna jednokupolna crkva ugra|ena je u sloènu celinu. Iz tog
razloga se ne moè detaqno predstaviti wen izvorni izgled. Postoje}i ostaci
omogu}uju da se rekonstrui{e prvobitna zamisao gra|evine. Na to neposredno
upu}uje o~uvana kupola, u stvari kupolica u obliku kalote na kvadratnoj osno-
vi. Crkva je o~igledno bila jednobrodna i jednokupolna, sli~na po shemi pro-
stora i strukture drugim jednobrodnim kupolnim crkvama na dubrova~kom
podru~ju.
140 Vojislav Kora}
Dubrovnik, Saint-Nicolas a Prijeko
Kolo~ep, Sv. Antun
Crkva je iznutra omalterisana, spoqa je omalterisana kupola, a ostalo je
fugovano. Ne moè se najjasnije ustanoviti na~in zidawa. Gra|ena je od prite-
sanog kamena ali u dobrom zanatu. Vrata i zvonik na preslicu pozniji su. Po
ukupnom izgledu stekao bi se utisak da gra|evina nije sredwovekovna, me|u-
tim, kupola i potkupolni sklop govore da je nastala u vreme kada je ova koncep-
cija arhitekture bila prihva}ena.
U pojedinim opisima konha apside i popre~ni luci se beleè kao prelo-
mqeni, me|utim ta opaàwa nisu ta~na. Samo konha apside zavr{ava se ovoidno,
{to je kao oblik poznato u preromanici. Crkva je apsidom usmerena na istok.
142 Vojislav Kora}
Kolo~ep, Saint-Antoine
Ston, Sv. Mihailo
Crkva je delimi~no poru{ena. Wen prvobitni izgled, prostor, struktu-
ra, oblici, moè se rekonstruisati zahvaquju}i predstavi na o~uvanoj fresci
u hramu. Predstava crkve koju drì u ruci ktitor zetski kraq Mihailo, omo-
gu}uje da se dopuni rekonstrukcija na osnovu o~uvanog dela gra|evine.
Jednobrodna gra|evina pravougaone osnove postavqena je duòm stranom
u pravcu zapadistok sa apsidom na isto~noj strani. Crkva je imala tri zasvo-
|ena traveja, sa kupolom iznad sredweg traveja. Na bo~nim stranama traveja su
polukru`ne ni{e. Fasade crkve su bile obra|ene plitkim pilastrima, poveza-
nim ukrasnim lukovima. Spoqne ukrasne arkade su izgra|ene u pravilnom rit-
mu, nezavisno od unutra{we strukture gra|evine. Ispred ulaza na zapadnoj
strani nalazila se kula kvadratne osnove sa prizemqem u obliku trema, otvo-
renim na tri strane, i prostorom na spratu verovatno namewenom zvoniku.
Ostaci reqefnog ukrasa ~iji je osnovni motiv troprutna traka govore da
je crkva Sv. Mihaila sagra|ena kao reprezentativan hram. Verovatno je bila
pridvorni hram kraqa Mihaila.
Stone, Saint-Michel
UDC: 75.041.5(495.02)
ÊDOMILA MARINKOVI] (Kragujevac)
FOUNDERS MODEL REPRESENTATION OF A MAQUETTE
OR THE CHURCH?*
The text deals with some terminological problems concerning the so-called
founders model. Although it is commonly used to designate the depicted architecture
in the hand of the church founder, the expression founders (ktetors) model is often
confusing and misleading. The main question is whether the Byzantine architects used
actual model/maquettes for constructing their churches and if so, could these mod-
els/maquettes have been used for the architecture depicted in founders portraits? In
other worlds is the representation in the donors hand the image of a built church or its
maquette, produced as a project model? The different aspects of the problem we ana-
lysed the legal, technical and symbolic functions of these representations support our
assumption that the architectural design model/maquette did not serve as a specimen
for representations of architecture on founders portraits. This specific type of architec-
ture depicted was created after the building itself was completed.
Among the vast, wide-ranging repertoire of architectural imagery in Byzantine
art, the representation of a church building as depicted in the founders portrait occu-
pies an exceptional place, not only in monumental painting, but also in mosaics, re-
liefs, and illuminations. The only exceptions, according to Nancy [ev~enko, are the
icons where such representations generally have not been documented.
1
Numerous
representations of founders models have been found in the territories of the
* This paper is based on my master's thesis about various aspects of depicted founders architec-
ture, done at the Art History Department of the Faculty of Philosophy in Belgrade, under the direction of
Prof. Marica [uput in the spring of 2005. Besides my advisors support, I benefited a great deal from the
insightful reading and suggestions by Academician Zaga Gavrilovi}, Prof. Marian Malet, Jelena
Bogdanovi} and Prof. Richard Marx. I would like to express my gratitude to all of them.
1
Nancy Patterson-[ev~enko, The Representation of Donors and Holy Figures on four Byzantine
Icons, Delt. Crist. Arc.Et. IZ (199394) 157. The only exception regarding the above stated opinion
is the two-sided icon representing the Trapezuntine emperor, Alexios III Komnenos, and Saint John the
Forerunner, holding the very schematic representation of a domed church, today in the Holy Monastery
of Dionysiou, Mount Athos, Greece. This icon is from 134990. Cf. Byzantium, Faith and Power
(12611557) ed. H. C. Evans, N. York 2004, 9, fig. 1.7.
Byzantine Empire but most of them, rather, come from the countries under its cul-
tural influence, such as Armenia, Bulgaria, Georgia, Sicily, Russia and Serbia.
2
The representations of churches in founders portraits from Serbian medieval
monuments form the core of our research. Therefore, the visual material from forty
Serbian churches is presented in a monographic way in order to provide a complete
and chronological repertoire of these representations. Furthermore, over sixty images
from Byzantine monuments are used as comparative material, and this enabled us to
gain a more comprehensive idea of the material in medieval Orthodox Christian art
as a whole.
3
Our first step was to define the problem of the representation of a church build-
ing and to establish precise and clear terminology, since the commonly used expres-
sion founders (ktetors) model is often confusing and misleading.
Compared with other representations of architecture, the church buildings de-
picted in founders portraits belong to what Anka Stojakovi} has defined as essen-
tial images
4
of the illustrated architecture and have, as well as the accompanying
146 êdomila Marinkovi}
2
Armenia: the Holy Cross Church in Aghtamar (915921).
Bulgaria: St. Michael's Church in Ivanovo (12181241), the Church of SS. Nicolas and
Panteleimon in Boiana (1259), the Church of the Holy Virgin in Donja Kamenica (XIV century), St.
Nicolas Church in Stani~enje (13311332), St. Nicolas Church in Kalotina (13311334), the Ossuary
Chapel in Ba~kovo (13311371), and St. Marinas Church in Karlukovo (mid. XIV century).
Georgia: the Church of St. Sion in Ateni (first half of the VII century); Korgo (VIII century); St.
John the Baptist in Opiza (923937); Dolisquana (937954); St. John the Baptist in Oskhi (963973);
St. Nishan in Haghpad (967991); the Church of the Holy Virgin in Tzarostavi (end of the X century);
the Chapel of the Catholicon in Udabno (mid. XI century); the Church of the Nativity of the Holy Virgin
in Gelati (11061125); the Church of the Holy Virgin in Betania (mid. XII century); the Dormition of the
Theotokos in Vardzia (11841186); St. Nicolas Church in Qincvisi (around 1207);
Sicily: Monreale, Cathedral (11711183).
Russia: Kiev: St. Sophia (1045); the Church of the Holy Saviour in Neredica (1245); the Church
of the Assumption of the Holy Virgin in Volotovo (1352).
Serbia: the Church of the Ascension in Mile{eva (12191228), the southern chapel of the exonarthex
in the Theotokos Evergetis Church in Studenica (around 1235), the Church of the Holy Trinity in Sopo}ani
(12701276), the Church of the Annunciation in Gradac (around 1275), Kings Dragutin Chapel in Djurdjevi
Stupovi (12821283), the Church of St. Achilleos in Arilje (12951296), the Church of SS. Joachim and
Anna in Studenica (1314), St. George's Church in Staro Nagori~ino (13161318), the Church of the Annunci-
ation in Gra~anica (around 1320), St. Peters Church in Bijelo Polje (around 1320), St. Nicolas Church in
Stani~enje, the Holy Virgin Hodegetria Church in the Patriarchate of Pe} (before 1337), St. George's Church
in Gornji Kozjak (around 1340), the Church of the Annunciation in Karan (13401342), the Church of the
Annunciation in Dobrun (1343), the Church of the Holy Saviour in De~ani (1343), St. George's Church in
Polo{ko (13431345), the Church of the Holy Archangel Michael in Lesnovo (13461347), the Chapel in the
Church of the Holy Virgin in Treskavac (13501360), the Church of the Assumption of the Holy Virgin in
Matei~ (13551360), St. Nicolas Church in Psa~a (13651371), the Church of the Ascension in Ravanica
(after 1389), St. Nicolas Church in Rama}a (around 1395), the Church of St. Elias in Rudenica (14021405),
the Church of the Holy Trinity in Manasija (before 1418), the Theotokos Evergetis Church in Studenica (re-
painted in 1568), St. Georges Church in Vra}ev{nica (repainted in 1737). Some other examples of depicted
founders architecture have dissappeared and are known only from written sources.
3
^. Marinkovi}, Image of a completed church: The representation of architecture in founders
portraits in Serbian and Byzantine Art, Belgrade (forthcoming). Hereafter: Marinkovi}, Image.
4
A. Stojakovi} uses this term as opposed to framing images or Tania Velmans term decor
architectural. A. Stojakovi}, Arhitektonski prostor u slikarstvu sredwovekovne Srbije, N. Sad,
inscriptions, a fundamental role in establishing the iconographic motif of the church
founder. The ability of the observer to recognise the actual building emphasises one of
the basic functions of these motifs. These representations show a certain level of stylisa-
tion. But, a church building as depicted in a founders portrait preserves the basic fea-
tures of its original (such as domes and, where they exist, towers, as well as many spe-
cific details), enabling one to recognise the entire structure and connect the image with
the completed architecture. Similarly, the inclusion of the founder, by means of his por-
trait, as a historical character in the painted assembly of the timeless heavenly dwellers,
the representation of a church in his hands, indicates the introduction of architectural re-
ality in the broader repertoire of mainly symbolic architectural backdrops.
The representation of the church building in founders portraits, as part of the
iconographic motif of the founder, is usually called a founders model or model of the
church. This expression is widely used in both Serbian and Byzantine literature.
5
Our question is whether these terms are the appropriate ones?
Founders model representation of a maquette or the church? 147
1970, 34. E. Lipsmeyer shares the same opinion as Stojakovi}. Cf. E. Lipsmeyer, The Donor And His
Church Model In Medieval Art From Early Christian Times To The Late Romanesque Period, unpub-
lished PhD Thesis (Rutgers University, New Jersey 1981), 121. Hereafter: Lipsmeyer, Donor.
5
In Serbian: model crkve (F. Gerke, Kasna antika i rano hri{}anstvo, Novi Sad 1973, 218; V.
\uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, 35, 44, 57, 75, 80 (Hereafter: \uri},
Vizantijske freske); Grupa autora, Istorija primewene umetnosti kod Srba, Beograd 1977, 221;
\. Bo{kovi}, Osvrt na neka pitanja arhitektonskog re{enja crkve sv. Mihajla u Stonu, Gunja~in zbornik
(1980) 141; R. Qubinkovi}, Crkva Sv. Nikole u Stani~ewu, Zograf 15 (1984) 77. B. Todi},
Gra~anica, BeogradPri{tina 1988, 130, 170, 171; Idem, Srpsko slikarstvo u doba kraqa
Milutina, Beograd 1998, 33, 36, 44, 49, 55, 57, 62, 299, 328, 333; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo,
Beograd 1998, 31, 32, 33, 114, 116, 117; V. Kora}, Spomenici monumentalne srpske arhitekture
XIV veka u Povardarju, Beograd 2003, 43, 50, 57, 66).
in English: Model of the church (O. Demus, The mosaics of Norman Siciliy, London 1949, 302,
304; C. Morey, Early Christian Art, London 1953, 164, 179; A. and J. Styilianou, Donors and dedicatory
inscriptions, supplicants and supplications in the painted churches of Cyprus, JOBG IX (1960) 98, 99, 103,
104; Idem, Painted churches of Cyprus, Stourbridge 1964, 53; V. Lazarev, Old Russian Murals and Mosa-
ics, London 1966, 48, 127, 236; J. Spatharakis, The portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden
1976, 189, 248; T. Malmquist, Byzantine 12
th
Century Frescoes in Kastoria, Uppsala 1979, 85, 87;
Lipsmeyer, The Donor, 56, 59 et passim; S. Kalopissi-Verti, Dedicatory Inscriptions and Donor Portraits in
Thirteenth Century Churches in Greece, Wien 1992, 99, 101; A. Kirin-G. Gerov, New Data on the 14
th
Century Mural Painting in the Church of St. Nikola in Kalotina, Zograf 23 (199394) 53; A. Eastmond,
Royal Imagery in Medieval Georgia, Pennsylvania 1998, 56, 61, 62, 103, 104, 113, 144, 149, 156, 201).
Model of the church building (H. Franses, Symbols, Meaning, Belief: Donor portraits in
Byzantine Art, PhD thesis, London University 1992, 8).
in German: Das Modell der Kirche (O. Benndorf, Antike Baumodelle, Jahreshefte des
Osterreichisches Archaologishen Instituts in Wien Bd. V, 1 (1902), 178; F. W. Deichmann, Ravenna.
Hauptstadt des Spateantiken und Abendlandes. IIII, Wiesbaden 19691976, 178, 180, 345, 373; Ch.
Ihm, Die Programme der Christlichen Apsismalerei vom 4. Jahrhundert bis zum Mitte des 8.
Jahrhunderts, Stuttgart 1992, 24, 139, 142, 144, 164, 173, 194; Naumann-Belting, Die Euphemia Kirche
an Hippodrom zu Istanbul und ihre Fresken, Berlin 1966, 190; H. und H. Buschhausen, Die Marienkirche
von Apollonia in Albanien: Byzantiner, Normanien und Serben im Kampf um die Via Egnatia, Vienna
1976, 155, 170, 178, 179, 180, 181).
in French: le modele de leglise (T. Velmans, Les fresques dIvanovo et la peinture byzantine a la
fin du Moyen Age, JSav (1965) 381; M. Chatzidakis, A propos de la date et du fondateur de Saint-Luc,
CA XIX (1969) 134; M. Tati}-Djuri}, Liconographie de la donation dans lancien art serbe, Actes du
S. Radoj~i} in his book Portraits of Serbian medieval rulers discussed the
representations of church buildings in the founders hands and used the term model
of endowment.
6
This expression is based on the fact that it is the founders privilege
to be depicted with the church he is endowing. Only the founder of the church had
such a privilege, while other donors could not exercise the same authority. Cecilia
Davis-Weyer, in her study dealing with the establishment of Roman apsidal compo-
sition in early Christian Art, includes a large number of examples of models of en-
dowment dating from the IV to the VIII century, and concludes that the founders, es-
pecially the popes, offer their models to Christ in the presence of the Apostles, St.
Peter and St. Paul.
7
Peter Bloch in his lexicographic entry votive representation
(Dedikationsbild) uses the term architectural model for church buildings in the hand
of the founder. He considers that founders offered churches to Christ as a symbolic
sacrifice, which resembles the martyr wreaths carried by other figures depicted in the
scene.
8
Dirck Koks, Ludwig Heinrich Heidenreich and Elisabeth Lypsmeyer, also
dealt with this problem and used similar terminology.
9
The term founders model is, therefore, widely accepted for architectural repre-
sentations in the hands of founders. It is based on two assumptions.
XIV
e
Congres International des etudes byzantines (Bucarest 1971) 312; D. Panayotova, Les portraits des
donateurs de Dolna Kamenica, ZRVI 12 (1970) 150, 152; A. Grabar, LEmpereur dans lArt byzantin,
London 1971
2
, 109; T. Velmans, Le portrait dans lart des Paleologues, Lart et societe a Byzance sous
les Paleologues, Venice 1971, 110, 113, 122, 131; A. Grabar, Leglise de Boiana, Sofia 1978, 69; D.
Pignet-Panayotova, Recherches sur la peinture en Bulgarie du bas Moyen Age, Paris 1987, 103, 114,
115, 225, 227; S. Tomekovi}-Reggiani, Portraits et structures sociales au XII
e
siecle. Un aspect du
probleme. Le portrait laique. Actes du XV Congres International des etudes Byzantines II B (Athenes
1976) 826.
in Italian: modello di una chiesa, G. Ieni, La rappresentazione delloggetto architettonico
nellarte medievale con riferimento particolare ai modelli di architettura caucasici, Atti del primo
simposio internazionale di arte armena (Venezia 1975) 250, 252. Hereafter: Ieni, La rappresentazione.
in Russian: model cerkvi ([. Amirana{vili, Istoria gruzinskogo iskustva, Moskva
1950, 116, 117; V. N. Lazarev, Istori Vizantisko ìvopisi, Moskva 1986, 85, 111, 159; G. I.
Vzdornov, Volotovo, freski Uspeni na Volotovom posle bliz Novogoroda, Moskva 1989, 15, 16).
in Bulgarian: model na crkvata (A. Vasiliev, Ktitorski portreti, Sofi 1960, 6, 7, 24,
25, 26, 30, 45, 46. Hereafter: Vasiliev, Ktitorski portreti; E. Bakalova, Ba~kovskata kostnica,
Sofi 1977, 35).
in Macedonian: modelot (Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkvata Sv. Gorgi vo Goren Kozjak vo
svetlinata na noviete ispituvawa, Simpozijum 1100 godi{nia smrtta na Kiril Solunski I
(Skopje 1970) 224, 225; N. No{pal-Nikuqska, Za ktitorskata kompozicija i natpisot vo
Markoviot manastir selo Su{ica, Skopsko, Glasnik Instituta za nacionalna istorija XV, II
(Skopje 1971) 229; E. Dimitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 185).
6
S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 1997
2
, 74.
7
C. Davis-Weyer, Das Traditio-Legis Bild und seine Nachfolge, Munchener Jahrbuch der
bildenden Kunst, dritte Folge, XII (1961), 134.
8
P. Bloch, Das Dedikationsbild, Lexicon der christlichen Ikonographie, Bd. I, Freiburg 1968.
9
Model of a church: D. Kocks, Stifterdarstellungen in der italienischen Malerei des 1315.
Jahrhunderts, Inauguraldissertation der Universitat zu Koln, 1971, 41; Architectural model: L. H.
Heydenreich, Architecturmodell, Reallexicon zur deutchen Kunstgeschichte I, Stuttgart 1937, 918940;
model, donor model, model of a church: Lipsmeyer, Donor, IX, 26, 32, 56, 59, 64 et passim.
First, there is an evident similarity between the actual architecture and its
painted representation. Numerous authors emphasise that the similarity between the
represented and the real architecture in the founders setting is significant.
10
The second assumption is rooted in the institution of the donation of an object.
Andre Grabar in his book Lempereur dans lart Byzantin discusses the architec-
tural models that the Byzantine emperors, like the Roman ones, either received from
enslaved barbarians, or offered to a god or deity.
11
These models represented a sub-
stitute for those conquered possessions (cities, for instance) that could not be up-
rooted and exhibited during triumphal imperial ceremonies. These models were not
only characteristic of Roman or early Christian art but also existed in the Syrian and
other Middle Eastern cultures before the Classical period. The Latin term for this
kind of model was simulacrum and it also referred to the similarity of the model to
the structure it represented.
12
Therefore, it is reasonable to ask whether the Byzantine architects used actual
maquettes for constructing their churches and if so, could these maquettes have been
used for the architecture depicted in the founders portraits? In other words is the
representation in the donors hand the image of a built church or its maquette created
as a project model?
Behrendt Pick in his study Die tempeltragenden Gottheiten und die Darstellung
der Neokorie auf den Munzen questions whether the construction represented on
coins is the architectural model of a temple (Modelle), or an illustration of the actual
temple (Abbild der wirklichen Tempel), alluding to the way Neokoros privileges were
depicted on the coins of Asia Minor. It is well known, and many authors agree, that
the Neokoros coins represent a direct iconographic model for the founders motifs in
early Christian art. Pick concludes in his study that the Neokoros coins depict real
structures, but because of the specific medium (a minted coin) and the limited space,
the architecture represented was subject to substantial schematic abbreviation and,
therefore, they bear little resemblance to their prototype.
13
Analysing classical archi-
10
() vrlo realisti~ki naslikanom modelu hrama. \uri}, Vizantijske freske, 100;
() na osnovu ktitorskih modela naslikanih u rukama donatora mogu se donositi prili~no
pouzdani zakqu~ci o prvobitnom izgledu i fazama izgradwe pojedinih crkvenih gra|evina. D.
Vojvodi}, Leksikon srpskog sredweg veka, Beograd 1999, ktitorski portret; Vrno e predal
arhitekturnoto ustrostvo na sgradata i ni dava predstava za ne ni prvona~alen vid.
Vasiliev, Ktitorski portreti, 25; Une donne supplementaire en faveur de lexactitude des details
(underline by ^. M.) du tableau votif nous a ete fournie par lanalyse de larchitecture du monument qui
nous a permis davancer et de soutenir lopignion qu a lorigine leglise de St. Nicolae presentait
reelment les deux invraisemblables tours-clocher qui figurent sur le dessin de la maquette soutenue par
les donateurs. C. L. Dumitrescu Le voivode donateur de la fresque de Saint Nicolae-Domnesc (Arges) et
le probleme de sa donation sur Vidin au XV siecle, Revue des etudes Sud-Est europeens, XVII n. 3,
(1979) 545, n. 16; Una corrispondenza puntuale fra oggetto rappresentato si puo riconoscere general-
mente soltanto nelle scene di donazione del edificio. Ieni, La rappresentazione, 250.
11
A. Grabar, LEmpereur dans lArt byzantin, London 1971
2
, 154.
12
P. Azara, La representation des modeles dans lart ancien: un embleme de la creation
architecturale? Maquettes architecturales de lAntiquite, Actes du colloque de Strasbourg, 35 decembre
1998, Paris 2001, 431432.
13
B. Pick, Die tempeltragenden Gottheiten und die Darstellung der Neokorie auf den Munzen,
Jahreshefte des Osterreichisches Archaologishen Instituts VII (1904) 141.
tectural project models/maquettes, Otto Bendorf reached a similar conclusion: the
temples in the hands of the emperors or gods on the coins with the Neokoros privi-
lege frequently are not replicas of the architectural project model/maquette
(Wiederholung des Modells) but illustrations of the completed building (Nachbildung
des fertigen Werkes), in this case the donated temple.
14
The production of architectural project models was quite widespread in Antiq-
uity, especially established in Greece after the VII century BC. Therefore, the termi-
nology related to this phenomenon was quite developed, precise and adequate. Apart
from the technical terms Hypographeus and Anagrapheus, the terms Typos and
Paradigma were most frequently used to indicate a sketch or a schematic drawing
used for construction.
15
In his first book, Vitruvius mentions the graphic representa-
tion of the exterior appearance of the construction, which he calls exemplaribus
pictis.
16
The Latin term exemplar is frequently used as a synonym for the Greek term
paradigma, about which we have just spoken.
We know that realistic models (architectural and votive) existed in Classical
art. However, in Christian art the representations of the founder with the church oc-
cur in a completely altered context. Inherited from the Classical past, the previously
used expression founders model remained unchanged, even though it should neces-
sarily have been adapted to the idea which explains why the church was being con-
structed and donated. Therefore, the expression founders model is a misplaced inter-
pretation because it is imprecise and has more than one meaning.
Founders model, above all, can mean the miniature version of an existing
structure, which is the original for the depiction. The meaning of this term in the me-
dieval context reflects other frequently used terms the depicted church, represen-
tation of the church in founders portraits, and depicted model. Subsequently, the
term founders model implies that it is a model of the structure it represents.
Then again, the idiom founders model could stand for a maquette the design
of a structure that was made prior to its realisation. There are very few models of this
kind preserved in Byzantine art, with the exception of one found in êrven, Bul-
garia, and several others in Russia and Armenia.
17
Their meaning and role in the
14
O. Benndorf, Antike Baumodelle, Jahreshefte des Osterreichischen Archaologishen Instituts in
Wien, Bd. V, 1. Heft (1902) 175197. Recently the same problem with similar conclusions was discussed
by S. Friesen. Cf. S. J. Friesen, Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial
Family. Religions in the Graeco-Roman World, Leiden 1993, 65.
15
To paradigma. Also: protipon, upodeigma, proplasma. A. Orlandoj, Lexikon Arcaiwn
Arcitektonikwn Orwn, Aqhna 1986, 198 (with the quotation from ancient sources). See also: M.-Chr.
Hellmann, Recherches sur le vocabulaire de l'architecture grecque dapres les inscriptions de Delos,
Paris 1992, 31721, 318.
16
Vitruv, De architectura libri decem Textus, ed.: C. Fensterbusch, Darmstadt 1964/76, cap. 1, 4.
17
V. Dimova, Model na crkva v ^rven, Muzei i pametnici na kulturata XII (Sofi
1972) 2122; A. L. kobson, Model hrama iz raskopok ski-kermen v Krmu i problema novogo
arhitekturnogo stil v Vizantii, Zograf 8 (1977) 3034; P. Cuneo, Les modeles en pierre de larchi-
tecture armenienne, REArm VI (1969) 202215. Although the architectural model from the
Xeropotamou Monastery (Mt. Athos) is from the period that is remote to one discussed above, it is essen-
tial to mention it. Cf. M. Polubiou, To Kaqoliko thj Monhj Xhropotamou, Aqhna 1999. I would like
to express my gratitude to Academician Gojko Suboti} for drawing my attention to this book.
constructing process has not been verified, and the term founders model applied to
them is similar to the one used for the depicted architectural representation of the
church building.
Similarly, a substantial number of founders models made in relief, with their
three dimensional aspect, very closely resemble the actual appearance of the archi-
tectural model. These reliefs do not differ from the architectural models in appear-
ance, but in their votive function. P. Cuneo thus makes a difference between three
other, similar models model reliquary, acroteria model and technical model.
18
These kinds of models are typical only for Armenian and Georgian art. The phrase
commonly applied for these kinds of models is architectural objects, architectural
models or stone models.
The sophisticated relationship between the depiction of the architecture in the
hand of the founder and the architectural design model-maquette is further compli-
cated by the possible existence of another type of depiction the depiction of the ar-
chitectural design model or maquette. Generally applied terms, such as founders
model or church model, can, in particular, incorrectly refer to the depiction of the
model, depicted model or even maquette drawing, also applied to indicate the
representation of a church building in a founders portrait. The precise phrase is fur-
ther complicated by the continual application of the terms model and maquette
often applied as synonyms.
Usually, the church was painted only after the finalisation of the construction
work, which often started from the dome and the apse at the east end and proceeded
westwards. Following this order, the representation of the founders portrait with a
church, at least in Serbian art, was one of the last images depicted in the line of the
compositional scheme of the nave or narthex. Even when the church was painted in-
side, immediately after the architectural works were completed (which was rarely the
case) this scheme would make it possible for the artist to depict the church in the
hands of the founder, according to the structure which had already been built. There-
fore, I suggest that the most suitable terms are founders architecture or more pre-
cisely the image of a completed building.
It is reasonable to assume that the representation of the church was that of the
completed building, using certain drawing principles of architectural representa-
tions.
19
In most of the cases we analysed, we were able to establish the viewpoint
from which the painter most probably observed the church before he depicted it in-
side the building. Even more interestingly, the position of these compositions in the
church interior and the standpoint in the vicinity of the church, show a very strong
relationship, at least in Serbian art.
20
18
Cuneo, op. cit., 215, 218, 223.
19
Some of these principles are: the augmentation of some structural features of the church buil-
ding (such as domes and portals), reduction in the number of the same architectural or decorative ele-
ments and an inversion of 180
o
in the position of some architectural elements (for example windows). Cf.
Marinkovi}, Image, 6972.
20
For example: if the church is shown from the southern side (in the narthex of the Church of the
Holy Ascension in Mile{eva), its place in the interior is on the north wall, and vice versa. In more than
However, precise iconographic instructions as to the place and manner of de-
picting founders portraits do not exist, to the best of my knowledge. There is noth-
ing about the subject in the painters manuals Ermeneia. Moreover, the privileges of
founders to have their portraits in their foundations, and to be buried and annually
commemorated in them, were the principal founders ritual privileges.
21
Thus, the
founders portrait with depicted architecture potentially represents the artistic equiv-
alent of the founders charter as a legal document.
22
Therefore, the artistic language
of such an image should have been formulated accordingly so as to precisely and re-
alistically express the architectural features of the foundation.
In our investigation of the problem we also analysed the legal, technical and
symbolic functions of these representations which support our conclusion that the ar-
chitectural design model/maquette did not serve as a specimen for representations of
architecture on founders portraits.
23
This specific type of architecture depicted was
made after the building itself was completed. Furthermore, architectural mod-
els/maquettes are very rarely documented in the Byzantine and the Serbian tradition,
though this fact does not exclude their potential existence. Even if they existed, these
maquettes certainly could not have been models for the architecture depicted in the
founders portrait. Above all, the idea on which the church endowment is based, and
the consequent privileges arising from it, for example the privilege of being depicted
holding the church, are eschatological. The founder stands before the Lords throne
hoping for mercy at the Day of Judgment, carrying his church not its maquette.
Hence, almost certainly the design models/maquettes, even if they were in use, could
not have acted as models for the painted churches in donor portraits, but, rather, this
kind of architectural imagery was produced according to the completed building.
êdomila Marinkovi}
KTITORSKI MODEL SLIKA MAKETE ILI CRKVE?
U {irokom repertoaru predstava arhitekture u vizantijskoj umetnosti,
predstava crkve na ktitorskom portretu zauzima posebno mesto kako u monu-
mentalnom zidnom slikarstvu, tako i u drugim umetni~kim rodovima. Wihov
three-quarters of the Serbian examples of depicted founders architecture, this so-called parallelism is ob-
vious. Cf. Marinkovi}, op. cit., 7783.
21
V. Markovi}, Ktitori, wihove du`nosti i prava, PKJIF V (1925) 113116.
22
According to V. Djuri}s conclusions, the custom of inscribing the founders charter near the
founders portrait was widespread in Byzantine Art. Cf. V. \uri}, Portreti na poveqama vizantij-
skih i srpskih vladara, Zbornik FF, VII/1 (1963) 257, 261.
23
Marinkovi}, op. cit., 98104.
broj je veoma veliki na ~itavom podru~ju koje obuhvata ne samo Vizantiju u
uèm smislu, nego i najve}i deo zemaqa wenog kulturnog uticaja. Za razliku od
ostalih predstava arhitekture, predstava arhitekture u okviru ktitorskog
portreta pripada tzv. sadrìnskom krugu slikane arhitekture i ima, pored
natpisa, su{tinsku ulogu u formirawu izgleda ktitorskog motiva
.
U ovoj vr-
sti naslikane arhitekture, mogu}nost prepoznavawa uzora predstavqa osnovnu
funkciju slikane arhitekture. Pored odre|ene stilizacije ona zadràva
osnovne odlike svog realnog predlo{ka, ~ime je omogu}eno prepoznavawe ali i
veza izme|u naslikane i stvarne arhitekture. Slikana predstava crkve u okvi-
ru ktitorske kompozicije uobi~ajeno se naziva ktitorski model, ili model
crkve, {to je termin koji je u {irokoj upotrebi u literaturi. Postavqa se pi-
tawe u kojoj je meri on odgovaraju}i. Da li su arhitektonski modeli mogli slu-
ìti kao predlo{ci za slikanu arhitekturu na ktitorskim portretima? Da li,
dakle, slika u ruci ktitora predstavqa sliku izvedene gra|evine ili wenog ar-
hitektonskog modela?
Smatramo da arhitektonski model nije sluìo kao predloàk za slikanu
arhitekturu na ktitorskim portretima, ve} da je ova specifi~na vrsta slikane
arhitekture nastala na osnovu izvedene gra|evine. Dokazi za ovakvu tvrdwu, za
sada, samo su posredni arhitektonski modeli su veoma malo dokumentovani
u vizantijskoj, a samim tim i srpskoj tradiciji, {to svakako ne iskqu~uje wi-
hovo eventualno postojawe. Ipak, a na osnovu analize pravnih, teorijskih i
tehni~kih aspekata ove teme, sa velikom izvesno{}u se moè re}i da, ukoliko
su i postojali, ovakvi modeli nisu bili predlo{ci za slikawe arhitekture na
ktitorskim portretima. Verovawe s kojim se podiè i posve}uje hram, kao i
prava koja iz toga proizilaze kao {to je pravo slikawa sa zadu`binom su
eshatolo{ka. Pred prestolom Gospoda ktitor se, nadaju}i se u wegovu milost
na Stra{nom sudu, pojavquje sa svojom crkvom, ne sa wenom maketom.
UDC: 94(495.02):342.36"02/08":929
DEJAN D@ELEBD@I] (Belgrade)
TA APOFQEGMATA TWN BASILEWN STHN ISTORIA SUNTOMO
TOU MICAHL YELLOU*
Sthn Istoria Suntomo tou Micahl Yellou uparcoun arketa apofqegmata
twn buzantinwn basilewn, ta opoia den uparcoun se allej phgej. Skopoj thj
melethj einai na apodeicqei oti o Yelloj den eice sth diaqesh tou phgej, oi
opoiej oi alloi buzantinoi suggrafeij agnoousan, all oti ta apofqegmata
egraye o idioj. Prokeimenou na epiteucqei o skopoj autoj h ereuna
pragmatopoihqhke se duo kateuqunseij: a) h Istoria Suntomoj antipara-
balletai me alla cronika thj meshj buzantinhj periodou kai a) analuontai
ekeinej oi apoyeij twn apofqegmatwn, oi opoiej qa mporousan na sumbaloun
sthn epiteuxh tou skopou thj melethj. Idiaitera axioprosektej einai oi sucnej
anaforej stij swmatikej timwriej.
H Istoria Suntomoj (efexhj IS) tou Micahl Yellou
1
arcizei thn
afhghsh thj apo thn idrush thj Rwmhj kai teleiwnei me th basileia tou
* Bash gia thn parousa meleth apotelese h metaptuciakh diplwmatikh ergasia mou me
titlo Istoria Suntomoj tou Micahl Yellou, thn opoia ekponhsa to 2003 sto Panepisthmio
Aqhnwn, upo thn epibleyh tou kaqhghth Aqanasiou Markopoulou. Qa hqela kai apo thn qesh
auth na ton eucaristhsw gia th bohqeia pou mou prosefere tote, opwj kai gia tij parathrhseij
pou ekane sto paron arqro. Ta laqh pou emeinan einai dika mou.
1
H kritikh ekdosh thj IS: Michaelis Pselli Historia Syntomos CFHB 30, ekd. W. J. Aerts,
Berolino kai Nea Uorkh 1990. Sthn parousa meleth qewreitai dedomeno oti o Yelloj einai
suggrafeaj thj IS, opwj allwste anagrafetai ston titlo tou monadikou ceirografou, sto opoio
ecei paradoqei to keimeno. Me to qema thj patrothtaj thj IS ascolhqhkan mecri twra orismenoi
ereunhtej. Etsi, o Aerts qewrei oti o Yelloj den einai pragmatikoj suggrafeaj, bl. W. J. Aerts,
Un temoin inconnu de la Chronographie de Psellos, BS 41 (1980) 1 ex. kai Michaelis Pselli Historia
Syntomos, IC ex. Merida episthmonwn decthke thn apoyh auth, opwj o Reinsch sthn bibliokrisia
thj ekdoshj thj IS (Ellhnika 41/2 1990 426) kai o V. Tiftixoglou (Lexikon des Mittelalters VII,
Stuttgrat Weimar 1999, 305). Qewrw omwj oti o J. Ljubarskij kai oi J. Duffy kai Eu. Papaioannou
apedeixan, me peistika epiceirhmata, oti h IS prepei na apodoqei ston Yello (bl. Ja. Ljubarskij,
Some Notes on Newly Discovered Historical Work by Psellos, ekd. J. S. Langdon S. W. Reiner J.
Stanojevich Allen C. P. Ioannides, To Ellhnikon Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr., New York
1993, 213228 tou idiou, Kratka istori Mihaila Psella: suestvuet li problema
avtorstva?, VizVrem 55/1 (1994) 8084 J. Duffy Eu.Papaioannou, Michael Psellos and the Author-
ship of the Historia Syntomos: Final Considerations, ekd. A. Abramea A. Laiou E. Crusoj,
Basileiou B. Se kaqe basilea (h hgemona) anhkei mia paragrafoj, h opoia
kata kanona periecei th cronologhsh thj basileiaj kai mia suntomh
perigrafh tou carakthra tou en logw basilea. Sthn IS den uparcoun
istorika dedomena agnwsta apo allej istorikej phgej. Apo thn allh, ta
apofqegmata twn basilewn, ta opoia uparcoun sthn IS, den anaferontai
scedon kaqolou se allej phgej. Epomenwj, to prwto erwthma pou tiqetai
scetika me ta en logw apofqegmata einai h proeleush touj. Uphrce kapoia
anqologia twn apofqegmatwn twn basilewn pou me thn parodo tou cronou ecei
caqei,
2
h mhpwj ta en logw apofqegmata egraye o suggrafeaj thj IS kai ta
sumperielabe sto ergo tou;
3
Skopoj thj parousaj melethj einai na
prospaqhsei na apanthsei sto amfilegomeno auto zhthma.
Ta apofqegmata den uparcoun se olh thn IS, alla mono se ena tmhma
thj arcizoun apo ton rwmaio autokratora Klaudio B (268270) kai
teleiwnoun me ton buzantino autokratora Filippiko Bardanh (711713). Sto
croniko auto diasthma, pou kaluptei thn periodo tessarwn kai pleon aiwnwn,
mono gia exi autokratorej den anaferetai kanena apofqegma,
4
enw gia touj
upoloipouj anaferontai ena ewj exi apofqegmata. Ta apofqegmata
briskontai, kata kanona, sto teloj thj paragrafou kai apoteloun cwristo
tmhma thj.
5
H qesh twn apofqegmatwn sth domh thj paragrafou antistoicei
me th qesh twn apofqegmatwn tou Kwnstantinou I Douka sthn Cronografia
tou Yellou. O Yelloj, oloklhrwnontaj thn afhghsh tou gia ton Kwnstantino
I ton Douka, leei: Epei de arkountwj autJ peri wn epraxe ton logon
epoihsameqa, fere dh eipwmen kai ei ti epi thj archj parefqegxato. Eiqisto
legein
6
Sth suneceia akolouqoun tessera apofqegmata. Sto anaferqen
156 Dejan Dèlebdì}
Buzantio: Kratoj kai Koinwnia Mnhmh Nikou Oikonomidh, Aqhna 2003, 219230). Uper thj
apoyhj authj tacqhke kai o K. Snipes, Is the Historia Syntomos a Genuine Work of Michael Psellos,
17
th
Annual Byzantine Studies Conference, 1991, 12. Sth metaptuciakh mou ergasia prosefera
merika nea epiceirhmata (Istoria Suntomoj tou Micahl Yellou, Aqhna 2003). Sthn parousa
meleth qa fanoun orismenej antistoiciej metaxu thj IS kai allwn suggrammatwn tou Yellou,
kai etsi qa prosferqoun nea epiceirhmata uper thj apoyhj oti o Yelloj einai pragmatikoj
suggrafeaj thj IS, molonoti auto den htan o kurioj skopoj thj melethj. Gia to qema endiaferon
einai kai A. R. Littlewood, Imagery in the Chronographia of Michael Psellos, ekd. Ch. Barber D.
Jankins, Reading Michael Psellos, Brill Leiden Boston, 2006, 1356 (idiaitera 5456).
2
Auth einai kai h gnwmh tou Aerts (Michaelis Pselli Historia Syntomos, XXIV).
3
Sumfwna me ton K. Snipes, o opoioj prwtoj exefrase th gnwmh auth, o Yelloj egraye ta
apofqegmata kata pasa piqanothta gia to maqhth tou Micahl Z (bl. K. Snipes, A Newly Discov-
ered History by Michael Psellos, JOB 32/3, 56).
4
Prokeitai gia touj autokratorej Dioklhtiano ( 54), Zhnwna ( 68), Ioustino A ( 70),
Kwnstantino G ( 77), Hraklwna ( 78) kai Tiberio B ( 83).
5
Gia thn akribeia, ta apofqegmata ecoun th qesh auth apo thn paragrafo gia ton
Ioustiniano A mecri ton Filippiko, me monadikh exairesh ta apofqegmata tou Maurikiou, ta
opoia briskontai sthn arch thj paragrafou.
6
Michele Psello, Imperatori di Bisanzo (Cronografia) II, ekd. S. Impellizzeri, Fondazione
Lorenzo Valla 1984 (efexhj Cronografia), 318 (VII a 29.13). Anti gia oloklhrh protash, sthn IS
grafei sunhqwj monon apofqegmata tou deina, kai auto perissotero tairiazei se ena keimeno
to opoio carakthrizetai apo thn suntomh ekfrash. Einai endiaferon oti sto ceirografo, to
monadiko sto opoio swzetai to keimeno thj IS, to shmeio sto opoio arcizoun ta apofqegmata enoj
basilea einai grammena me kokkino melani (bl. Michaelis Pselli Historia Syntomos, XXIII).
cwrio axioprosekto einai kai to lexilogio. O tupoj eiqisto crhsimopoieitai
mia fora kai sthn IS (44.83), anti tou sunhqismenou sthn IS tupou eiwqe
legein, o opoioj emfanizetai polu spania se olh thn ellhnikh grammateia.
7
Prin ascolhqoume me ta apofqegmata sthn IS kai to qema thj
proeleushj touj, prepei prwta na deixoume oti h IS sthn buzantinh
istoriografia thj meshj buzantinhj periodou katecei, apo thn apoyh twn
apofqegmatwn twn basilewn, monadikh qesh.
Ta apofqegmata twn basilewn apo ton Klaudio B ewj ton Filippiko
Bardanh sthn IS kai allej phgej thj meshj buzantinhj epochj. H diereunhsh
twn phgwn apo ton Aerts edeixe oti einai liga ta apofqegmata thj IS pou
uparcoun kai se allej phgej. Sumfwna me to upomnhma twn phgwn kai ta
scolia thj kritikhj ekdoshj tou keimenou, apo ta ebdomhnta ennea
apofqegmata thj IS mono endeka uparcoun kai se allej phgej. Ola auta ta
apofqegmata briskontai sthn Epitomh Istoriwn tou Zwnara (efexhj EI), enw
mono duo uparcoun kai se alla buzantina cronika.
8
Apo to gegonoj auto
prokuptei oti ta duo auta apofqegmata htan gnwsta se pollouj
cronografouj. Oso afora sta deka apofqegmata thj IS, ta opoia briskoume
kai sthn EI, h antiparabolh twn duo phgwn autwn qa deixei oti o Zwnaraj eice
antlhsei ta apofqegmata auta apo thn IS.
EI
9
IS
1. anagegraptai de kai misoponhroj
einai Kwnstantinoj o megaj kai
eiwqwj legein mhdenoj twn apantwn
thj twn koinwn pragmatwn katasta-
sewj eneken ton kratounta feidesqai
dein, mhd autwn twn oikeiwn melwn.
(187.2630/25.1626.2)
O de ge qeioj Kwnstantinoj outwj
hn misoponhroj, wj pollakij epi
tou basileiou bhmatoj apofqegge-
sqai mh dein feidesqai ton basilea
eneka thj twn pragmatwn kata-
stasewj mhdenoj twn pantwn, alla
mhn mhde twn oikeiwn melwn.
(36.5053)
2. toij de metaballomenoij ek ponhriaj
filanqrwpwj diatiqemenoj elegen oti to
nosoun meloj apokopteon kai seshpoj,
ina mh kai toij ugiainousi lumaneitai
ou mentoi to ugeiaj hdh tucon h kai
ugiazomenon. (187.30188.4/26.26)
Proj de touj ponhreusamenouj eita
metaballomenouj
filanqrwpeuomenoj eiwqei legein,
oti oti to nosoun meloj apokopteon
tJ arrwstounti, ou mhn thj ugieiaj
tetuchkoj. (36.5355)
Ta apofqegmata twn basilewn sthn Istoria Suntomo tou Micahl Yellou 157
7
Me bash stoiceia apo to TLG. Sto arqro J. Duffy Eu. Papaioannou, Michael Psellos
(bl. parapanw us. 1) mporei na brei kaneij polla paromoia paradeigmata.
8
To prwto apodidetai ston Iouliano (361363) kai to deutero ston Oualentiniano A
(364375), pbl. IS 38. 1 kai 42. 6465, analoga. Ektoj apo ton Zwnara ta apofqegmata apantoun
kai stouj Qeofanh, Sumewn Logoqeth ka.
9
Gia thn Epitomh Istoriwn tou Zwnara (= EI) parapempw sumfwna me to Ioannis Zonarae
Epitomae Historiarum III, ekd. L. Dindorf, Leiyia 1898 (sthn prwth qesh), kai sto Ioannis Zonarae
3. aiqe kan anqrwpoj (218.21/72.1415) aiqe k an anqrwpoj (38.1)
4. hn de o Ioulianoj kai pantodaphj
sofiaj meteilhcwj kai malista thj
perittoteraj, peri thn diaitan egkra-
thj, wste kai ta fusika tauta
diafugganein, erugaj kai taj ekkri-
seij taj dia stomatoj. elege de crhnai
ton filosofon, ei oion te, mhde anap-
nein. (216.59/69.15)
sofiaj pantodapouj erasthj
kai malista thj perittoteraj. (38.
8789) Egkrathj de peri ta
fusika tauta genomenoj, erugaj
fhmi kai taj dia stomatoj ekkri-
seij kai osa toiauta, elege dein
ton filosofon ei dunaton mhde
anapnein(38.24)
5. tJ qeiJ Oualenti summacian
aithsanti pote kata twn Skuqwn ex
autou ou paresceto, grayaj autJ wj
ou dei tJ ecqrJ tou qeou summacein.
(225.912/83.13)
Eiwqe de legein aei ou crh
epamunein andri polemounti qeJ
(42.6465)
6. hn gar dusparaithtoj taj orgaj o
Oualhj oqen kai elegen wj o tacu
metaqemenoj thj orghj kai tou dikaiou
an metaqoito tacista. (224.2023/82.24)
Dusparaithtoj de proj orgaj wn
eiqisto legein, wj o tacewj meta-
qemenoj thn orghn tacuteron kai thj
dikaiosunhj metaqoito. (44.8384)
7. elege Markianoj mh dein opla
basilea kinein, ewj eirhneuein exon.
(250.2627/121.10)
Touton de ton logon epiceilh eice
aei mh dein basilea, ewj exesti,
polemein, all eirhneuein aei.
(50.8890)
8. kekosmhto Lewn A de kai allaij
men aretaij, epelampe d ekeinJ
malista to filoiktiston, eiwqoti legein
oti wsper o hlioj oij epilampei, thj
qermhj autou metadidwsin, outw dei kai
ton basilea, oij an epibleyV, oiktou
autouj axioun. (254.2428/127.1519)
Exairetoj de tJ basilei Leonti
areth h filanqrwpia oudena goun
twn katakritwn idwn hlehse,
touto eiwqwj legein, wj oute o
hlioj alamph ev on ballei kaqa-
raij taij aktisin, oute basileuj
anoiktiston on idoi toij ommasin,
ei ge to basilewj throih axiwma.
(50.47)
10
9. outoj o basileuj kai kata twn
andromanwn poluj epneuse kai plei-
stouj dia tauthn thn aitian ekolase,
thn aidw toutwn ektemnwn. kai proj ton
O autoj basileuj proj touj
kataitiomenouj auton, oti thn
aidw twn arrenofqorwn temnein
diegnwken, ei de iera fhsi se-
Epitomae Historiarum III, Libri XIIIXVIII, ekd. Th. Butner-Wobst, Bonnh 1897 (sth deuterh qesh).
Gia to endekato apofqegma bl. parakatw thn us. 37.
10
Ta apofqegmata 7 kai 8 uparcoun kai sto emmetro croniko tou Efraim (bl. Ephraem
Aenii Historia Chronica, ekd. O. Lampsides, Aqhna 1990 CFHB 27, sticoi 875877 kai 889894
antistoica). Dedomenou oti o Zwnaraj uphrxe h kuria phgh tou Efraim (bl. autoqi, XL) kai
econtaj upoyh thn omoiothta tou lexilogiou stij duo phgej autej, kaqistatai safej oti o
Efraim antlhse ta apofqegmata auta apo ton Zwnara.
eromenon dia ti tautV touj arreno-
fqorouj kolazeij; efh ei d ara
ierosulhkasin, ouk an thn ceira toutwn
apetemon; (275.49/158.17159.3)
sulhkasin, ouk an thn ceira
apetemon; (56.24).
11
10. boulomenoj kai thn basileian eij
thn presbuteran Rwmhn metenegkein.
elege gar dein mallon taj mhteraj h
taj qugateraj timan. (316.24/221.35)
O autoj basileuj Kwnstanj B
metaqesqai thn basileian eij
Rwmhn boulomenoj elege dein
apanataj taj mhteraj h taj
qugateraj timan (68.3637)
Ektimw oti o pinakaj autoj den creiazetai peraiterw scolia, dioti einai
safej oti h IS uphrxe h phgh tou Zwnara gia ta en logw apofqegmata. Qa
shmeiwsw omwj orismenej epiprosqetej parathrhseij, scetika me ta
apofqegmata 3 kai 5 prokeitai gia duo apofqegmata, ta opoia, opwj ecei hdh
anaferqei, uparcoun kai se allej phgej. Opwj fainetai apo ton parapanw
pinaka, oso afora sto nohma kai to lexilogio, oi diaforej metaxu twn duo
phgwn einai elacistej (apofqegma 5) h den uparcoun kaqolou (apofqegma 3).
Wstoso, ta sumfrazomena anamesa sthn EI kai thn IS diaferoun se duo
periptwseij. Toso ston Yello oso kai ton Zwnara, o Ioulianoj eipe to
apofqegma 3, otan emaqe oti o Iobianoj qa ton diadecqei ston qrono. Sumfwna
me ton Yello, o Ioulianoj to emaqe apo kapoio crhsmo (pbl. IS 38. 95, ek tinoj
manteumatoj diagnouj). O Zwnaraj anaferei epishj thn ekdoch auth alla
prosqetei kai mia allh, h opoia den uparcei sthn IS.
12
Oso afora sto
apofqegma 5, h EI kai h IS diaferoun se tria shmeia: a) sthn EI to apofqegma
apodidetai ston Gratiano, enw sthn IS ston Oulantiniano b) o Zwnaraj leei
oti o Gratianoj egraye ta logia auta sthn epistolh pou esteile ston qeio
tou, enw sumfwna me ton Yello o Oualentinianoj ta ekfwnhse g) o Zwnaraj,
opwj kai olej oi allej phgej, sundeei to apofqegma me ena sugkekrimeno
istoriko gegonoj prokeitai gia thn apanthsh tou basilea sthn paraklhsh
tou Oualentoj na tou stalei h stratiwtikh bohqeia kata twn Gotqwn.
13
Antiqeta, sthn IS ta logia auta anaferontai wj paroimia, thn opoia o
basileuj elege sucna.
14
Apo ta proanaferqenta fainetai oti o Zwnaraj
prosqetei nea stoiceia, agnwsta sthn IS, mono otan eice sth diaqesh tou,
ektoj apo thn IS, kai allej phgej.
15
Einai safej oti tetoiou eidouj phgej
11
Ta drakonteia metra tou Ioustinianou kata twn omofulofilwn einai istoriko gegonoj,
to opoio gnwrizan kai alloi cronografoi: bl. p.c. thn Cronografia tou Sumewn Logoqeth, Leonis
Grammatici Chronographia, ekd. I. Bekker, Bonnh 1842 (efexhj SL), 128.17129.2.
12
Pbl. EI 218.1721/72.1115.
13
Pbl. p.c. SL 98.1417.
14
Ston parapanw pinaka blepoume oti apo deka apofqegmata, sta oktw ekfrazetai h
genikh stash tou basilea gia orismeno qema kai mono duo forej to apofqegma sundeetai me ena
sugkekrimeno istoriko gegonoj.
15
To sumperasma auto epibebaiwnei ta apotelesmata palaiwn ereunwn gia th meqodo
tou Zwnara sth crhsh twn phgwn tou (J. Ljubarskij, Nikephoros Phokas in the Byzantine Historical
Writings, BS 54/2 1993, 248).
uphrcan se duo periptwseij. Stij upoloipej oktw o Zwnaraj akolouqei thn
IS
16
kai auth , kata pasa piqanothta, uphrxe h monadikh phgh tou.
17
Teloj, oso afora sto lexilogio tou Zwnara ecw duo parathrhseij. O
Zwnaraj den crhsimopoiei to epiqeto dusparaithtoj (apofqegma 6) pouqena
allou sto ergo tou, opwj to edeixe h anazhthsh sto TLG.
18
To idio iscuei kai gia
thn lexh to filoiktiston (apofqegma 8), thn opoia o Zwnaraj mporese na
crhsimopoihsei ephreasmenoj apo to epiqeto anoiktiston sto apofqegma thj IS.
Apo ta proanaferqenta prokuptei oti o Zwnaraj gnwrize ta en logw
apofqegmata monon apo thn IS, enw oi alloi cronografoi thj meshj
buzantinhj periodou ta agnoousan entelwj. Epomenwj, an o Yelloj antlouse
ta apofqegmata apo kapoiej progenesterej phgej, tote qa htan o monadikoj
gnwstoj buzantinoj suggrafeaj pou tij gnwrize. Kata th gnwmh mou, touto
den einai polu piqano,
19
opwj, gia touj idiouj logouj, den einai peistikh h
upoqesh tou Aerts oti uphrce mia anqologia twn apofqegmatwn twn basilewn,
h opoia grafthke kata ton I aiwna.
20
Qa hqela en prokeimenw na prosqesw orismenej parathrhseij gia ta
apofqegmata twn basilewn, gia th cronikh periodo apo ton Klaudio ewj ton
Filippiko Bardanh, ta opoia men den anaferontai sthn IS alla uparcoun se
allej buzantinej cronografiej. Tetoia apofqegmata, ta opoia uparcoun toso
sthn EI oso kai sta cronika tou Sumewn Logoqeth kai tou Qeofanh Omo-
loghth, einai shmantika gia to qema thj parousaj ergasiaj, epeidh deicnoun
oti oi buzantinoi suggrafeij crhsimopoiousan ta apofqegmata otan ta eican
sth diaqesh touj. Ta kuria sumperasmata gia ta en logw apofqegmata einai
ta exhj: a) o ariqmoj olwn twn apofqegmatwn sta tria cronika auta einai
(scetika) mikroj b) gia thn pleionothta twn autokratorwn den anaferetai
kanena apofqegma h mono ena g) ta apofqegmata pou uparcoun se mia phgh
epanalambanontai kata kanona kai se allej duo h toulaciston se mia,
pragma pou shmainei oti enaj cronografoj ta antegrafe apo ton allo
21
16
Oso afora sto lexilogio twn apofqegmatwn, mono sta apofqegmata 2 kai 8 mporoume
na parathrhsoume orismenej diaforej. O Zwnaraj epekteinei to apofqegma 2, prosqetontaj
orismenej lexeij kai fraseij. Sto apofqegma 8 uparcoun kapoiej diaforej sto lexilogio. Oi
diaforej autej omwj den einai ousiastikej kai, kata th gnwmh mou, ofeilontai stouj
ufologikouj logouj.
17
Na shmeiwqei oti J. Ljubarskij hdh ecei apodeixei oti o Zwnaraj crhsimopoihse thn IS wj
phgh (autoqi, 247 ex.).
18
O Yelloj crhsimopoiei to epiqeto auto gia ton carakthrismo tou Kwnstantinou H
ston logo proj ton Kwnstantino I (bl. Michaelis Pselli Orationes Panegyricae, ekd. G. T. Dennis,
Stoutgardh kai Leiyia 1994, 2.175), opwj kai ston epitafio logo ston patriarch Micahl
Khroulario (Bibliotheca Graeca Medii Aevi IV, ekd. C. N. Sathas, Paris, 342.2).
19
Pwj allwste, sthn periptwsh auth, qa mporousame na ermhneusoume to gegonoj oti
sthn IS uparcoun elacistej plhroforiej, oi opoiej den uparcoun se allej phgej;
20
Bl. Michaelis Pselli Historia Syntomos, XXIV. O suntakthj miaj tetoiaj anqologiaj qa
eprepe na ecei sth diaqesh tou phgej, oi opoiej den gnwrize kanenaj cronografoj thj meshj
buzantinhj epochj, me monadikh exairesh Yello.
21
Aj anaferqoun mono merika paradeigmata. Toso o Zwnaraj oso kai o Sumewn
Logoqethj anaferoun ena apofqegma tou Leontoj A (Pbl. SL 113.15114.3 kai EI 251.914 /
d) perissotera apo ena apofqegmata anaferontai ston Iouliano ton
Parabath sthn EI (ennea)
22
kai ston Oualentiniano ston SL (tessera).
23
Ektoj apo thn EI tou Zwnara, orismena apofqegmata tou Ioulianou
anaferontai kai sta apospasmata tou camenou istorikou ergou tou
Eunapiou Sardewn, sto opoio h basileia tou Ioulianou htan to kentriko
qema,
24
opwj kai sthn Istoria tou Ammianou Markellinou.
25
Wstoso, monon
ena apofqegma, to opoio anefere o Markellinoj, uparcei kai ston Zwnara,
26
enw o Eunapioj den ecei kanena. Arketa apofqegmata se diaforetikej phgej
maj epitrepoun na upoqesoume oti uphrce mia anqologia twn apofqegmatwn
tou Ioulianou, h opoia eice, endecomenwj, graftei apo kapoio sugcrono tou
kai thn opoia crhsimopoihsan oi metagenesteroi suggrafeij. Wstoso, tipota
den deicnei oti uphrce kai kapoa anqologia twn apofqegmatwn allwn ba-
silewn, epeidh to sunolo twn apofqegmatwn pou ecoun swqei stouj
buzantinouj cronografouj einai polu mikro. An decqoume th qesh auth, prepei
tote na strafoume sthn exetash thj upoqeshj oti o idioj o Yelloj egraye ta
en logw apofqegmata.
H kuria meqodoj thj suggrafhj twn apofqegmatwn. Aj epishmanqei,
katarcaj, oti h upoqesh auth tiqetai upo amfisbhthsh apo to idio to keimeno
thj IS dedomenou oti sthn paragrafo gia ton Kwnstantino G o Yelloj leei ta
exhj: Peri men Kwnstantinou tou basilewj ouden apofqegma feretai oligon
gar biwsaj eteqnhkei (IS 66. 9394). Qa mporouse na sumperanei kaneij oti
ola ta apofqegmata pou periecontai sthn IS antlhse o Yelloj apo kapoia
phgh. Parola auta, omwj, h ereuna mou edeixe oti h upoqesh oti o Yelloj
egraye ta en logw apofqegmata den einai polu abasimh. Einai polu piqano
oti o Yelloj egraye polla apofqegmata sthrizomenoj stij plhroforiej pou
eice antlhsei apo tij phgej tou, oi opoiej mporousan na einai mia genikh qesh
122.38), to opoio, kaqwj fainetai, anagetai sthn idia phgh, parolo pou metaxu touj uparcoun
orismenej diaforej. O Zwnaraj, epishj, apodidei ena apofqegma ston Zhnwna, diadoco tou
Leontoj A (EI 257.1114 / 131.1617), to opoio den uparcei ston Logoqeth alla to briskoume sto
croniko tou Qeofanh (Theophanis Chronographia I, ekd. C. de Boor, 125.67). Kai oi treij
suggrafeij shmeiwnoun oti o Maurikioj, otan akouse pwj o Fwkaj einai deiloj kai qrasuj,
lakwnika apanthse: ei deiloj kai foneuj (Pbl. Theophanis Chronographia, I 286.6, SL 141.20, EI
299.3 / 195.9).
22
Apo ta ennea auta apofqegmata ena uparcei sthn IS (bl. apofqegma 4 ston parapanw
pinaka), enw ena allo (bl. apofqegma 3 ston parapanw pinaka) anaferoun polloi alloi
suggrafeij. O SL mnhmoneuei ena mono apofqegma tou Ioulianou, to opoio uparcei kai ston
Zwnara prokeitai gia to gnwsto apofqegma tou Ioulianou pou eipe thn stigmh tou qanatou tou:
nenikhkaj, Criste koresqhti Nazwraie (SL 93.20, EI 215.22 / 68.3). Epomenwj, o Zwnaraj, ektoj
apo ta tria apofqegma auta anaferei kai alla exi, ta opoia se allej treij phgej den uparcoun.
23
SL 96.21, 97.1113, 98.78 kai 1617.
24
Bl. en prokeimenw Historici Graeci Minores, ekd. L. Dindorf, Leiyia 1870, 215 (to apofqegma
bl. 226.1617) kai Photius Bibliotheque I, ekd. R. Henry, Paris 1959, 158.35159.12 (kwd. 77).
25
Ammianus Marcellinus with an English Translation by J. C. Rolfe II, LondonCambridge
Massachusetts, 1972, 22.9.11, 22.9.17, 22.10.4, 22.10.5, 22.14.5 (sel. 248, 252, 254, 254, 274,
analoga).
26
Bl. autoqi, 22.4.9 (sel. 200) kai EI 210.2225 / 60.1315.
tou basilea mprosta se ena orismeno qema, o carakthraj tou h kapoio
anekdoto apo thn zwh tou.
27
O Yelloj merikej forej sumperilambanei sto
keimeno tou kai tij en logw plhroforiej, alla sucna tij paraleipei. Parola
auta qewrw oti mporei na apodeicqei h exarthsh twn apofqegmatwn thj IS apo
analoga cwria allwn phgwn. Gia thn exetash thj upoqeshj authj ecw
epilexei th cronografia tou Logoqeth (efexhj SL),
28
gia to opoio ecei
apodectei h apoyh oti htan mia apo tij kurioterej phgej thj IS,
29
ektimw de
oti merika paradeigmata mporoun na perigrayoun th meqodo pou
crhsimopoihse o Yelloj gia th suggrafh twn apofqegmatwn.
Arcizoume me ena apofqegma tou autokratora Leontiou (695698): outoj
elege ton basilea mallon dein dedienai twn en desmoij oi men gar opwj an
luqeien bouleuointo , o de, pwj an mh desmoito (IS 72.1213). To apofqegma den
anaferetai se allej phgej. Wstoso, ston SL uparcei mia istoria, h opoia
mporese na empneusei ton Yello na grayei to en logw apofqegma. Sto
kefalaio gia ton Ioustiniano B (685695 kai 705711) o Logoqethj
30
dihgeitai oti o autokratwr autoj eice fulakisei ton Leontio, epeidh ton
upopteuotan. Otan ton eleuqerwse, prokeimenou na ton kanei strathgo tou
qematoj Elladoj, kapoioj monacoj, astrologoj kai proswpikoj filoj tou
Leontiou, profhteuse oti o Leontioj qa ginei basileuj. Molij arcise h
antarsia sthn Kwnstantinoupolh, o Leontioj anoixe tij dhmosiej fulakej
kai eleuqerwse touj fulakismenouj. Tria cronia meta thn anarrhsh tou
Leontiou oi sunwmotej kai o mellontikoj autokratwr Tiberioj B fulakisan
kai pali ton Leontio sth monh tou Agiou Dalmatou sthn Kwnstantinoupolh.
Sthn IS h istoria auth den uparcei alla mporese na empneusei ton Yello na
grayei to proanaferqen apofqegma, crhsimopoiwntaj tij plhroforiej, tij
opoiej eice antlhsei apo ton SL h kapoia allh phgh: o Leontioj prwta
eleuqerwqhke, alla otan egine basileaj fulakisthke xana. Mhpwj sto
apofqegma auto anagnwrizetai h gnwsth eirwneia tou Yellou;
31
27
Epishmainw oti den iscurizomai pwj ola ta apofqegmata, twn opoiwn h proeleush den
maj einai gnwsth, grafthkan kata ton tropo pou qa perigrayw parakatw. Endecetai oti
orismena apofqegmata o Yelloj eice antlhsei apo kapoia agnwsth phgh. Wstoso, qewrw oti ta
apofqegmata auta einai polu liga. Gia th diaforetikh apoyh tou Aerts bl. Michelis Pselli
Historia Syntomos, XXIV.
28
Na shmeiwqei oti to keimeno pou crhsimopoiw (gia thn ekdosh tou keimenou bl.
parapanw us. 11) apotelei mono mia ekdoch tou cronikou, to opoio ecei polu periplokh
ceirografh paradosh (bl. A. F. Markopouloj, H Cronografia tou Yeudosumewn kai oi phgej
thj, Didaktorikh diatribh, Iwannina 1978, 3 ex).
29
Gia tij phgej bl. Michel Pselli Historia Syntomos, XXIIIXXV, opwj kai to upomnhma
phgwn kai ta scolia. Bl. kai . N. Lbarski, Mihail Psell. Li~nost i tvor~estvo, Mosca
1978, 178 ex. (deuterh, ellhnikh ekdosh J. N Ljubarskij, H proswpikothta kai to ergo tou Micahl
Yellou, Aqhna 2004, 259 ex.).
30
SL 165.1 ex.
31
Gia thn eirwneia ston Yello bl. Ja. Ljubarskij, The Byzantine Irony. The Case of Michael
Psellos, ekd. A. Abramea A. Laiou E. Crusoj, Buzantio: Kratoj kai Koinwnia Mnhmh Nikou
Oikonomidh, Aqhna 2003, 349360.
Ena akomh apofqegma tou idiou autokratora endecetai na eice
empneustei apo thn idia istoria prokeitai gia to exhj: Outoj o Leontioj
ouden elegen oneisqai ton tessaraj twn aisqhsewn kathsfalismenon, thn de
pempthn anewgmenhn easanta ouden gar elatton kai dia tauthj monhj
eiselqwn o polemioj poihseien (IS 72.1416). Gia na antilhfqoume th scesh
tou apofqegmatoj autou me thn proanaferqeisa istoria, prepei na laboume
upoyh kai mia allh leptomereia.
32
Otan o Tiberioj B breqhke me ta
strateumata tou enwpion twn teicwn thj polhj zhtwntaj na tou paradoqei o
Leontioj, o laoj to aperriye omofwna. Wstoso, merikoi politej prodwsan ton
Leontio kai anoixan tij pulej, epitrepontaj stouj antartej na mpoun sthn
polh. Sth suneceia, o Leontioj fulakisthke sth monh tou Agiou Dalmatou. H
scesh anamesa sto apofqegma kai thn istoria auth kaqistatai safhj an
prosexoume to asunhqisto lexilogio sto apofqegma auto. O Yelloj kanei
logo gia ton anqrwpo pou asfalizei (ton kathsfalismenon) tij aisqhseij tou
kai gia thn anewgmenhn aisqhsin kai anaferei oti mesa apo tij aisqhseij
mporei na perasei o polemioj kai na diapraxei ecqropraxiej. Dedomenou oti oi
upogegrammenej lexeij anakaloun sth mnhmh thn poliorkia kai ekporqhsh
miaj polhj, kai oci tij anqrwpinej aisqhseij, qewrw oti h crhsh touj maj
epitrepei na upoqesoume oti to apofqegma eice empneustei apo thn
proanaferqeisa istoria. Me alla logia, oi aisqhseij ecoun edw metaforikh
ennoia kai shmainoun thn epifulaktikh stash tou basilea apenanti stouj
uphkoouj tou. To paradeigma tou Leontiou deicnei oti o basiliaj prepei na
frontizei na ton uposthrizei oci mono h pleionothta twn politwn, opwj ton
Leontio, alla oloi oi politej, epeidh sthn krisimh stigmh mono merikoi
prodotej mporoun na ton anatreyoun. Kata th gnwmh mou, ta duo auta
apofqegmata tou Leontiou den apoblepoun mono sto na didaxoun ton
anagnwsth h na prosferoun sumboulej ston paralhpth tou ergou, alla na
prosferoun apolaush se ena epituchmeno logotecniko paicnidi.
To apofqegma auto upenqumizei en polloij ena apofqegma tou rwmaiou
autokratora Aurhlianou (270275), to opoio qa anaferqei wj trito
paradeigma. Ekei epishmainetai epishj h shmasia twn aisqhsewn gia thn
asfaleia tou basilea, alla sthn periptwsh auth anaferontai mono duo
aisqhseij, orash kai akoh: eiwqei legein Aurhlianoj, wj dei ton basilea
polla men ommata ecein, wta de pleiona mh gar exarkein dusin ofqalmoij kai
tosoutoij wsin (IS 30.4648). Oloklhrh h paragrafoj gia ton Aurhliano
epikentrwnetai gurw apo to apofqegma auto (IS 30.4632.57).
33
O basileaj,
akolouqwntaj thn arch pou ekfrazetai sto apofqegma auto, eice panta
pollouj kataskopouj, oi opoioi ton enhmerwnan gia osa sunebainan kai
legontan sto palati kai thn polh. Enaj ap autouj epese sth dusmeneia tou
autokratora kai, foboumenoj gia ton eauto tou, arcise na peiqei kai allouj
32
SL 166.1521.
33
Gia th sunoch pollwn paragrafwn sthn IS bl. Ljubarskij, Some Notes, 220 ex (bl.
parapanw thn us. 1).
kataskopouj oti o autokratwr etoimazotan na touj katastreyei. O
sukofanthj petuce to skopo tou: oi kataskopoi fobhqhkan gia th zwh touj
kai skotwsan ton basilea. H paragrafoj teleiwnei me ena apofqegma tou
idiou tou Yellou: Dei men gar crhsqai ton basiela kai polloij ofqalmoij kai
pollaij akoaij, all ouk epibouloij kai kakohqesi, all eunoikoij kai
dikaioij (IS 32.5557). H en logw paragrafoj se polla shmeia einai paromoia
me thn paragrafo gia ton Aurhliano ston SL.
34
O Logoqethj omwj den kanei
logo gia pollouj kataskopouj alla monon gia ena, opwj allwste kai oi
allej phgej.
35
Qewrw oti o Yelloj suneidhta allaxe thn istoria, epeidh o
skopoj tou htan na apeikonisei carakthra tou autokratora kai oci na
perigrayei ena istoriko gegonoj.
Ta tria paradeigmata, ta opoia ecoun anaferqei mecri twra, apeblepan
sto na perigrayoun ton tropo me ton opoio o Yelloj egraye merika
apofqegmata. Sth suneceia qa anaferqw se duo alla paradeigmata, ta opoia
den deicnoun mono th meqodo suggrafhj twn apofqegmatwn, alla einai
sunama antiproswpeutika kai gia to periecomeno enoj megalou ariqmou twn
apofqegmatwn thj IS. To prwto exairei thn areth thj dikaiosunhj, enw to
deutero anaferetai sth basilikh orgh.
Buzantinoi cronografoi, opwj o Sumewn Logoqethj kai o Zwnaraj,
36
tonizoun oti gia ton basilea Oualentiniano h dikaiosunh htan h pleon
spoudaia areth. O Yelloj to epanalambanei, alla sth suneceia prosqetei
kai ena apofqegma, to periecomeno tou opoiou perissotero qumizei
apospasma apo kapoio filosofiko dokimio, para apofqegma enoj basilea:
37
Elege goun oikeian arethn tJ basilei thn dikaiosunhn einai, twn de allwn
elatton autJ frontisteon ou gar epieikeiv tosouton oude swfrosunV
kateuqunoito autJ ta pragmata, alla dikaiosunV. TautV de tV aretV kai h
kritikh episthmh epetai, htij epibolV katorqoutai fronhsewj. Ex anagkhj
gar o dikaiosunhn askwn parakolouqousan ecei kai fronhsin (IS 42.4246).
Sto apofqegma auto apo tij tessereij genikej aretej anaferontai treij
(leipei mono h andreia) kai exairetai h areth thj dikaiosunhj, sumfwna me
thn platwnikh
38
kai neoplatwnikh filosofia. Nomizw oti to gegonoj auto
kaqista polu piqanh thn upoqesh oti o suggrafeaj tou apofqegmatoj einai o
Micahl Yelloj.
39
34
SL (79.1116).
35
Diafwnw me to sumperasma tou Aerts oti oi paragrafoi sto SL kai thn IS arketa
diaferoun metaxu touj.
36
Bl. SL 96.1418 kai EI 73.1215 / 219.510.
37
O Zwnaraj epishj anaferei oti o Oualentinianoj elege oti h dikaiosunh einai h pleon
spoudaia areth gia enan basilea (ton kratounta legwn apaiteisqai dikaiosunhj pro twn allwn
frontizein, EI 219.510/73.1214). Qewrw oti o Zwnaraj suneidhta apofuge na antigrayei kata
lexh to apofqegma thj IS, opwj to ekane se pollej allej periptwseij, epeidh den tou arese to
periploko tou ufouj tou.
38
Bl. p.c. Politeia 433 bc.
39
Sto dokimio Peri aretwn o Yelloj orizei tij tesserij genikej aretej, exairontaj thn
areth thj dikaiosunhj (bl. Michaelis Pselli Philosophica Minora II, ekd. D. J. O Meara, Leiyia
To epomeno paradeigma anaferetai sto qumo tou basilea. Apo istorikej
phgej gnwrizoume oti o Qeodosioj A katesteile thn antarsia sthn
Qessalonikh sto aima, skotwnontaj dekapente ciliadej anqrwpouj.
40
Gia ton
logo auto, o Ambrosioj, episkopoj twn Mediolanwn, tou epebale to epitimio,
apagoreuontaj tou na eisercetai sthn ekklhsia. Ton piese, epishj, na
qespisei nomo, o opoioj qa apagoreue h poinh qanatou na mhn ekteleitai, prin
perasoun trianta merej apo th mera thj apofashj. O Ambrosioj to zhthse gia
ton exhj logo: sto endiameso croniko diasthma mporei na fanei oti h
epiblhqeisa poinh den htan dikaia, dioti o dikasthj den dikase sumfwna me to
dikaio, alla upekuye sto qumo tou. To endiaferon einai oti o nomoj
ananewqhke epi Nikhforou Botaneiath, opwj marturei o Micahl Attaleiathj
sthn Istoria tou.
41
Sthn IS o nomoj tou Qeodosiou den anaferetai, parolo pou
einai polu piqano oti o Yelloj ton gnwrize, eite apo ta istorika erga eite apo
to idio to keimeno tou nomou. O Yelloj mono anaferei oti, sumfwna me ton
Qeodosio, htan pio shmantiko o basileaj na paleuei kata tou idiou qumou,
para na ekstrateuei kata twn barbarwn (IS 46.3032). Sth suneceia anaferei
kai ena apofqegma tou: Elege de wj dei ton basilea aristokrathsanta
prwton en tV yucV, eita dh tJ logJ telewtata monarchsanta, outw kai twn
uphkown arcein kai epi touj barbarouj cwrein (IS 46.3234). Qewrw oti o
kurioj skopoj tou Yellou htan na tonisei th shmasia thj proswpikhj
eswterikhj palhj tou basilea kata twn elattomatwn tou kai, wj ek toutou,
skopimwj apefuge na anaferqei ston nomo tou Qeodosiou kai ton rolo tou
Ambrosiou sth qespish tou. O Yelloj, opwj kai oi perissoteroi buzantinoi
istorikoi thj meshj buzantinhj epochj, qewrouse oti h proswpikh aponomh
dikaiosunhj apo ton basilea htan pio shmantikh apo touj nomouj.
42
To
proanaferqen apofqegma anadeiknuetai wj basikh arch tou Qeodosiou sto
qema thj dioikhshj tou kratouj kai, sunepwj, h katapolemhsh kata tou idiou
qumou apokta megaluterh shmasia. To qema thj proswpikhj dikaiosunhj tou
basilia kai me auto sunafh qemata thj basilikhj orghj kai, idiaitera, twn
swmatikwn timwriwn, apoteloun to pio sucno qema twn apofqegmatwn thj IS,
opwj qa to doume parakatw.
Swmatikej timwriej wj kuriarco qema twn apofqegmatwn sthn IS.
Nomizw oti ta pente proanaferqenta paradeigmata pou ecw scoliasei arkoun
na deixoun ton tropo kata ton opoio o Yelloj egraye arketa apofqegmata
1989, 110.1317). Shmeiwteon omwj oti o Yelloj sto cwrio auto kata lexh antigrafei ton
Plwtino (pbl. Enneadej I 2.1.1721).
40
Bl. EI 227.415 / 85.1586.7 SL 103.21104.5.
41
Michaelis Attaliatae Historia, ekd. W. B. de Presle I. Bekker, Bonnh 1853, 313315. Bl.
kai A. Laiou, Law, Justice, and the Byzantine Historians: Ninth to Twelfth Centuries, ekd. A. Laiou D.
Simon, Law and Society in Byzantium, Ninth Twelfth Centuries, Washington 1992, 173175.
42
Autoqi, 151185. Allwste, o Yelloj polu spania, se ola ta suggrammata tou,
anaferetai se sugkekrimenouj nomouj (bl. ston idio tomo G. T. Dennis, A Rhetorician Practices
Law: Michael Psellos, 187197).
thj IS.
43
Nomizw, epishj, oti ena allo gegonoj einai shmantiko gia to qema
maj: orismena qemata twn apofqegmatwn thj IS epanalambanontai polu
sucna, san epwdoj. To gegonoj auto iswj deicnei oti ta apofqegmata
proercontai apo ena suggrafea, kai oci apo pollouj autokratorej, oi opoioi
ezhsan sto croniko diasthma tessarwn kai pleon aiwnwn. Ta pleon sucna
qemata twn apofqegmatwn einai ta exhj: a) h astaqeia thj basilikhj kai,
genika, thj anqrwpinhj moiraj b) h omologia thj pistewj tou basilea g) to
endiaferon twn basilewn gia diaforej episthmej kai tecnej d) stratiwtika
qemata e) polla apofqegmata apeikonizoun ton carakthra tou basilea ston
opoio apodidetai to en logw apofqegma. Merika apo ta qemata auta asfalwj
einai koina gia olouj touj buzantinouj suggrafeij, opwj p.c. h pisth, alla
orismena alla perissotero tairiazoun ston Yello para se opoiodhpote allo
suggrafea thj meshj buzantinhj epochj. O Ljubarskij hdh epishmane oti o
suggrafeaj thj IS edeixe to proswpiko tou endiaferon gia thn filosofia.
44
Sto shmeio auto qelw na epishmanw oti kai ta apofqegmata thj IS
antikatoptrizoun epishj to endiaferon twn basilewn gia thn filosofia, alla
kai gia orismenej episthmej kai tecnej. O Ioulianoj Parabathj kai o
Hrakleioj htan erastej thj filosofiaj, opwj fanerwnoun ta apofqegmata
touj (IS 38.17 kai 66.7879, analoga). O Hrakleioj ektimouse kai thn
astrologia (IS 66.8081), o Arkadioj thn ariqmhtikh (IS 48.5051), o
Filippikoj Bardanhj tij qeatrikej parastaseij, idiaitera tij kwmwdiej
(sugkatakeisqai mimoij te kai geloioij, IS 76.7375) kai o Kwnstanj B thn
oneirokritikh (IS 68.33). Kata th gnwmh mou, ta poikila endiaferonta twn ba-
silewn gia thn filosofia kai diaforej episthmej kai tecnej iswj perissotero
antikatoptrizoun ta proswpika endiaferonta tou suggrafea thj IS para twn
idiwn twn basilewn.
Wstoso, to pio carakthristiko qema twn apofqegmatwn einai to qema
twn swmatikwn poinwn, me to opoio qa ascolhqw sthn suneceia. Skopoj mou
einai na deixw oti h shmasia, h opoia oi swmatikej poinej ecoun sta
apofqegmata, einai analogh me to endiaferon gia to idio qema, to opoio einai
fanero toso sthn IS, oso kai sthn Cronografia kai alla suggrammata tou
Yellou. Qewrw oti oi antistoiciej autej den einai tucaiej, alla oti
fanerwnoun oti o Yelloj einai o pragmatikoj suggrafeaj twn apofqegmatwn.
Sta epta apofqegmata oi basileij ekfrazoun th gnwmh touj gia thn
swmatikej poinej: treij basileij tacqhkan uper twn sklhrwn poinwn,
45
enw oi
alloi treij qewrousan oti sthn aponomh thj dikaiosunhj o basileaj prepei na
einai epieikhj.
46
O idioj o suggrafeaj thj IS epikrinei merikej forej touj
43
Bl. pali thn us. 27.
44
Ljubarskij, Some Notes, 219 (bl. parapanw us. 1).
45
Ioustinianoj A (IS 56.24), Kwnstantinoj D (IS 70.5354) kai Ioustinianoj B (IS
72.8283). Wj paradeigma anaferw to apofqegma tou Ioustinianou B: Afeidesteron de taij
timwriaij crwmenoj eiwqei legein ouk an allwj pauqeih ta ceirona.
46
Kwnstantinoj o Megaj (IS 36.5355), Lewn A (IS 50.47) kai Ioustinoj B (IS 56.2426
kai 58.3234). Wj paradeigma bl. ston anw pinaka ta apofqegmata 2 kai 8.
basileij gia thn sklhrothta touj. Apo orismena paradeigmata, ta opoia qa
katateqoun sth suneceia, qa fanei oti o Yelloj sthn IS pollej forej
exefrase thn proswpikh tou stash oti sthn aponomh thj dikaiosunhj o ba-
sileaj prepei panta na einai epieikhj p.c., o Yelloj carakthrise ton rwmaio
autokratora Gaio me to exhj tropo: paranomwtatoj proj taj timwriaj (IS
12.7). Oi timwriej, sumfwna me ton Yello, den prepei na einai polu sklhrej,
alla metriopaqeij,
47
epeidh o kaloj basileaj gnwrizei oti h areth thj
diakiosunhj brisketai sth mesh metaxu twn akrwn. H stash auth tou Yellou
fainetai apo thn kritikh tou kata tou Qeofilou (829842):
Outoj o Qeofiloj ouk eidwj oti mesothj h dikaiosunh uperbolhj kai
elleiyewj kai pasa omoiwj hqikh areth pleon h proshke tJ dikaiJ prosesce.
Enteuqen anohtainwn dikaiopragein men edokei, ouden de twn melagcolountwn
dieferen, ou prvwj meqistwn thn kakian kai to anison metaballwn eij thn
isothta, alla puri kai sidhrJ kai anohtJ wmothti. Enqen toi kai anaisqhtwj
thn basileian dihnegke. (IS 86.4954).
48
Sthn paragrafo gia ton Ioustiniano (IS 5456) o Yelloj thrhse thn idia
stash. Metaxu twn elattwmatwn tou basilea autou, o Yelloj exhre ton nomo
tou kata twn omofilofulwn, o opoioj proeblepe mia apanqrwph timwria
apokoph tou gennhtikou organou, h opoia sto buzantino dikaio htan aneu
prohgoumenou (kainwn timwriwn egegonei efeurethj, IS 54.7475).
49
Paromoia, o
Yelloj katakrinei kai ton Oualenta (364378) gia thn efeuresh twn kai-
nourgiwn timwriwn kata twn Cristianwn (IS 42.7176). Teloj, o Yelloj kata-
krinei kai thn wmothta sthn katapnixh twn antarsiwn, thn opoia, p.c., edeixe o
Ioustinianoj sthn sfagh ston Ippodromo thj Kwnstantinoupolhj (IS 54.7780).
Plhn twn epta hdh proanaferqentwn apofqegmatwn, sthn IS uparcoun
toulaciston alla epta, sta opoia ginetai logoj gia timwriej
50
epomenwj,
sunolika dekatessera apofqegmata anaferontai stij swmatikej timwriej.
An prosteqoun tria apofqegmata gia to qumo
51
kai merika alla gia thn
proswpkh dukaiosunh tou basilea,
52
tote eikosi peripou apofqegmata thj IS
47
Pbl. ton tropo me ton opoio o Yelloj carakthrizei ton Traiano: akribestatoj thn thj
dikaiosunhj staqmhn (IS 20.28).
48
Prepei na shmeiwqei oti sthn teleutaia protash o Yelloj ekfrazei thn idia stash,
opwj kai sthn kritikh tou kata tou Micahl A (bl. ligo parakatw) kai sto proanaferqen
apofqegma tou Qeodosiou A (bl. parapanw) oti h swsth dioikhsh tou kratouj einai dunath
mono otan o basileaj kataferei na sugkrathsei to qumo tou.
49
O Yelloj anaferei ena apofqegma tou Ioustinianou scetika me ton en logw nomo (bl.
to apofqegma 9 ston parapanw pinaka). Aj shmeiwqei oti o Sumewn Logoqethj den summerizotan
th dusareskeia tou Yellou enanti twn energeiwn tou Ioustinianou kata twn omofulofilwn (kai
genomenou fobou megalou oi loipoi eswfronisqhsan ololuzetai gar fhsi pituj, oti peptwke
kedroj, bl. SL 128.17129.2).
50
Oualhj (IS 44.8384 kai 8487), Ioustinianoj (IS 56.57), Fwkaj A (62.3031),
Kwnstanj B (68.3435) kai Ioustinianoj B (IS 72.8485).
51
Plhn twn apofqegmatwn tou Qeodosiou A (bl. parapanw) kai tou Oualentoj (bl. ton
parapanw pinaka, apofqegma 6), pbl. kai ena apofqegma tou Hrakleiou (IS 66.7475).
52
Bl. p.c. to hdh anaferqen apofqegma tou Oualentinianou IS 42.4246. Epishj bl. kai
IS 32.6366 (Kintilioj) kai IS 72.8081 (Ioustinianoj).
ecoun scesh me to qema twn swmatikwn timwriwn, dhladh ena tetarto twn
apofqegmatwn. H IS den anaferetai ston qumo mono sta tria proanaferqenta
apofqegmata alla kai se polla alla shmeia. Arkei na anaferqoun merika
paradeigmata twn carakthrismwn twn basilewn: qumoeidhj kai proj orghn
tacewj kinoumenoj, IS 10.79 (Augoustoj) proj orghn aparaithtoj 12.86
(Tiberioj Kaisar) ormhtiaj 22.68 (Komodoj) thn yuchn orgiloj 42.56 kai
dusparaithtoj proj orgaj 44.83 (Oualhj) ouden de twn melagcolountwn
dieferen 86.51 (Qeofiloj) sfodroj thn orghn 88.78 (Basileioj A) colhj men
ouk ekratei, alla equmouto autika 96.23 (Kwnstantinoj Z). Opwj o
uperbolikoj qumoj den einai kaloj, den einai kalh oute h plhrhj elleiyh tou,
opwj deicnei h kritikh tou Yellou ston Micahl A: eusebestatoj te Micahl
A eiper tij alloj kai pasaij bruwn taij aretaij, basileuein de h olwj
arcein tou deontoj malqakwteroj oute gar orghn eicen epi touj ponhrouj,
oute ta pragmata drasthrioj hn (IS 84.68).
Stij swmatikej timwriej o Yelloj anaferetai epishj sth Cronografia
kai se kapoia alla suggrammata tou. O Kwnstantinoj H, sumfwna me ton
Yello, den prospaqouse kan na timwrhsei touj enocouj analoga me to
megeqoj tou diapracqentoj adikhmatoj, alla se olouj, perilambanomenwn kai
twn eugenwn kai twn ierwmenwn, epeballe thn poinh thj tuflwshj.
53
Opwj kai
sthn IS, kai sto shmeio auto thj Cronografiaj, o Yelloj tacqhke uper twn
metriopaqwn timwriwn. O Kwnstantinoj I orkisthke ston Qeo, ameswj meta
thn anarrhsh tou, oti den qa timwrhsei to swma kanenoj (kaqwmologhse tJ
qeJ mh timwrhsai swma tinoj).
54
To egkwmio thj epieikeiaj tou Kwnstantinou
I asfalwj einai uperboliko merikej forej o autokratwr mono apeilouse
stouj enocouj, alla sthn pragmatikothta oi timwriej den ektelountan pote.
55
Sumfwna me ton Yello, paromoio orko edwse kai o Kwnstantinoj Q, alla
ustera anagkasthke na ton katapathsei.
56
Na shmeiwqei oti o Yelloj
egkwmiazei ton Monomaco gia tij idiej aretej kai stouj logouj, touj opoiouj
egraye gi auton.
57
An kai o skopoj thj parousaj melethj den einai na exhghsei giati o
Yelloj toso sucna kai me toso megalo endiaferon grafei gia tij swmatikej
timwriej, qa katateqoun en prokeimenw duo parathrhseij. Prepei prwton na
shmeiwqei oti kata ton IA aiwna h epieikeia sthn aponomh thj dikaiosunh, se
sugkrish me touj prohgoumenouj aiwnej, apokta polu megaluterh shmasia,
53
Cronografia I, 5658 (II 2).
54
Bl. Cronografia II, 310 (VIIa 19). Bl. kai to apofqegma tou Kwnstantinou, autoqi,
29.38.
55
Sthn IS uparcei paromoia perigrafh tou rwmaikou autokratora Titou: Ina de mh taij
uperballousaij filanqrwpiaij katoligwroito, apeilaij monon, ouj timwrein ouk ebouleto,
katedeimenen (IS 18.9092).
56
Cronografia II, 6466 (VI 123). Bl. kai autoqi, 114 (VI 166), opou o idioj basileaj edeixe
paromoia epieikia. Pbl. A. Laiou, Law, Justice, and the Byzantine Historians, 182.
57
Bl. Michaelis Pselli Orationes Panegyricae, ekd. G. T. Dennis, Stoutgardh kai Leiyia
1994, VII 98108 kai VI 316323.
opwj to parathrhse h Aggelikh Laiou.
58
To fainomeno einai carakthristiko
thj epochj, alla, opwj shmeiwsame prohgoumenwj, o Yelloj katexochn exhre
thn areth auth. Qewrw oti h IS, h opoia sto qema auto anaferetai pollej
forej, antanakla to pneuma tou IA aiwna
59
kai idiaitera thn proswpikh
stash tou suggrafea thj. Deuteron, qewrw oti to aithma gia tij epieikeij
swmatikej timwriej antistoicei sthn axia kai thn axioprepeia tou
anqrwpinou swmatoj, oi opoiej sthn filosofia tou Micahl Yellou katecoun
axioprosekth qesh.
60
Antiqeta, sthn kosmoqewria sthn opoia to swma
qewreitai oci mono polu katwtero thj yuchj, alla kai h kuriwj aitia twn
kakwn pou diaprattei o anqrwpoj, oi sklhrej swmatikej poinej den einai mono
euprosdektej, alla kai epiqumhtej. Sunepwj, sthn buzantinh koinwnia, sthn
opoia epikratouse h kosmoqewria auth, oi swmatikej poinej spania decontan
katakriseij. H filosofia tou Yellou omwj strefetai proj pio oumanistikej
apoyeij, oi opoiej, kata th gnwmh mou, antanaklwntai kai sta apofqegmata
twn basilewn sthn IS.
Sumperasma. O skopoj thj parousaj melethj htan na apodeicqei oti ta
apofqegmata, ta opoia sthn IS apodidontai stouj basileij apo ton Klaudio
B ewj ton Filippiko Bardanh, proercontai apo ton idio ton suggrafea tou
ergou, dhladh ton Micahl Yello. Uper thj apoyhj authj sunhgoroun merika
epiceirhmata. Katarcaj, ta en logw apofqegmata scedon den uparcoun se
allej phgej, me monadikh exairesh Epitomh Istoriwn tou Zwnara, o opoioj
omwj ta eice antlhsei apo thn IS (bl. ton pinaka). Epipleon, o sunolikoj
ariqmoj twn apofqegmatwn twn basilewn pou anaferontai gia th cronikh
periodo apo ton Klaudio B ewj ton Filippiko Bardanh se ola ta buzantina
cronika einai mikroj. Qa htan polu duskolo na upoteqei oti o Yelloj htan o
monadikoj suggrafeaj thj meshj buzantinhj epochj, o opoioj gnwrize ta
apofqegmata twn basilewn. Deuteron, h parabolh twn apofqegmatwn me
analoga cwria se allej phgej, sta opoia perigrafontai oi praxeij h o
carakthraj tou basilea ston opoio h IS apodidei kapoio apofqegma, edeixe
ton tropo kata ton opoio grafthkan ta apofqegmata: o Yelloj metetreye tij
plhroforiej, tij opoiej eice antlhsei apo allej phgej, se apofqegmata ba-
silewn. Gia poio logo enhrghse etsi o Yelloj; Aj shmeiwqei oti o Ljubarskij
58
A.. Laiou, Law, Justice, and the Byzantine Historians, 182.
59
Na shmeiwqei en prokeimenw oti se mia mikrografia tou IA aiwna, ston kwdika pou
fulassetai sthn Eqnikh biblioqhkh tou Parisiou (Coislin 79), o Micahl Z plaisiwnetai apo tij
morfej thj Alhqeiaj kai thj Dikaiosunhj, cwrij na apeikonizetai kai o Cristoj mazi touj. Gia
th mikrografia auth bl. I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden-E.J.
Brill, 1976, 110 o idioj, Corpus of Dated Illuminated Greek Manuscripts to the Uear 1453, Volume One:
Text, Leiden-E.J. Brill 1981, 30 (ar. 94) bl. epishj ton katalogo thj ekqeshj The Glory of Byzan-
tium. Art and Culture of the Middle Byzantine Era A.D. 8431261, ekd. H. C. Evans -W. D. Wixom, The
Mitropolitan Museum of Art, New York 1997, 208 (ar. 143) kai Byzance: L art byzantin dans les col-
lections publiques franaises. Musee de Louvre 3 novembre 1992 1
er
fevrier 1993, Paris 1992, 360 (ar.
271).
60
En prokeimenw bl. to kefalaio Political Philosophy and the Rehabilitation of the Body sto
A. Kaldellis, The Argument of Psellos Chronographia, Leiden- Boston- Koln 1999, 154166.
parathrhse hdh oti o Yelloj sthn IS sucna metatrepei tij praxeij twn
autokratorwn s ena eidoj tou carakthrismou touj.
61
Kata th gnwmh mou o
Yelloj efarmose thn idia meqodo kai sth suggrafh twn apofqegmatwn. En
prokeimenw prepei na ecoume upoyh oti o skopoj tou Yellou den htan na
existorhsei ta istorika gegonota, alla na prosferei ston paralhpth tou
ergou ta paradeigmata toso twn kalwn, oso kai twn kakwn basilewn (pbl. IS
15). An uioqethsoume thn apoyh tou Ljubarskij kai tou Snipes, h opoia, kata
thn gnwmh mou, einai polu piqanh, oti o Yelloj egraye thn IS gia ton maqhth
tou Micahl Z,
62
tote iswj kai ta apofqegmata auta egraye gia th carh tou.
Einai endiaferon oti o Yelloj sthn Cronografia anaferei oti o Micahl
agapouse ta apofqegmata lakwnika.
63
Opwj ecei anaferqei sthn arch thj
parousaj melethj, o Yelloj sthn Cronografia apodidei merika apofqegmata
ston Kwnstantino I, patera tou Micahl Z, me ton tropo pou upenqumizei thn
IS. Triton, ta apofqegmata anaferontai kata koron sthn aponomh thj
dikaiosunhj kai idiaitera stij swmatikej timwriej, oi opoiej carakthrizoun
kai alla erga tou Yellou. To gegonoj auto sunhgorei epishj uper thj
apoyhj oti ta perissotera apofqegmata thj IS bghkan apo thn pena enoj
suggrafea kai o Micahl Yelloj einai o iscuroteroj upoyhfioj.
Dejan Xelebxi}
IZREKE CAREVA U KRATKOJ ISTORIJI MIHAILA PSELA
U Kratkoj istoriji Mihaila Psela, koja obuhvata period od Romula i
Rema do Vasilija II, moè se prona}i vrlo malo istorijskih podataka, koji ni-
su poznati i iz drugih izvora. Retki novi podaci naj~e{}e se nalaze u prikazi-
ma karaktera careva, a samo izuzetno odnose se na istorijske doga|aje. To je u
skladu sa osnovnim zadatkom dela, koje je Psel sam sebi postavio da opi{e
karaktere careva, kako vaqanih, tako i r|avih, i da na taj na~in pruì pouku
adresatu, najverovatnije svom u~eniku Mihailu VII (v. Historia Syntomos 15).
Ipak, najoriginalniji aspekt Kratke istorije svakako su izreke careva (apo-
fqegmata), koje po~iwu izrekama rimskog cara Klaudija II (268270) i zavr{a-
vaju se izrekama Filipika Vardana (711713). Naime, od ukupno 79 izreka iz
61
Ljubarskij, Some Notes, 225 (bl. parapanw thn us. 1).
62
. N. Lbarski, Mihail Psell, 177 (ellhnikh ekdosh 258, bl. parapanw us. 29). Gia
thn idia apoyh bl. kai K. Snipes, A Newly Discovered History, 56 (bl. parapanw us.3). To gegonoj
oti o Yelloj afierwse polla erga ston Micahl Z, metaxu twn opoiwn ta perissotera htan
didaktika, eniscuei thn apoyh auth.
63
Cronografia II, 366 (VIIc 4.3).
Kratke istorije, samo su 2 posvedo~ene kod nekoliko vizantijskih hronogra-
fa sredwovizantijskog perioda (Teofan Ispovednik, Simeon Logotet, Zonara),
a jedino je kod Zonare, pored pomenute dve, zabeleèno jo{ devet izreka. Pore-
|ewe izreka iz Zonarine hronike i onih iz Kratke istorije pokazalo je da je
Zonara izreke preuzeo od Psela (v. tabelu priloènu u ~lanku). Imaju}i to u
vidu, postavqa se pitawe porekla izreka u Kratkoj istoriji. Na to pitawe
mogu}e je odgovoriti na dva na~ina: 1) izreke su preuzete iz starijih izvora
ili iz neke antologije izreka careva, sastavqene na osnovu tih izvora, koja je
potom izgubqena i 2) izreke je napisao sam Mihailo Psel. Do sada su obe hi-
poteze imale svoje zagovornike, ali nije bilo poku{aja da se bilo koja od wih
dokaè. Ciq ove studije je bio da istraì da li je Psel tvorac pomenutih iz-
reka i da opi{e na~in na koji su izreke nastale.
Tezu da su izreke potekle iz pera jednog autora podupire ~iwenica da se
odre|enim temama u izrekama poklawa posebna pa`wa. Naime, verovatnije je da
je izreke, u kojima se pojedine teme ~esto ponavqaju, gotovo kao refren, napi-
sao jedan pisac, nego da je re~ o antologiji koja je sastavqena od izreka careva
koji su ìveli u vremenskom razdobqu od vi{e od ~etiri veka. Pored op{tih
tema, kao {to su ispovedawe vere careva ili wihova vojni~ka vrlina (tema ko-
ja, tako|e, nije bila podjednako zastupqena u svim periodima vizantijske isto-
rije), postoje i druge, specifi~nije teme, koje se mogu smatrati odlikom jedne
epohe ili jednog pisca. Na primer, ~esto pomiwawe filozofije, raznih na-
u~nih i paranau~nih disciplina, kao i ve{tina (na primer gluma) asocira na
polihistora Psela. Pa`wu privla~i ~iwenica da se u izrekama vrlo ~esto go-
vori o pravi~nosti ili nepravi~nosti careva u izricawu presuda (ukupno jed-
na ~etvrtina izreka), pri ~emu se posebna pa`wa posve}uje telesnim kaznama
(13 izreka). Sama po sebi, ova ~iwenica svakako nije dovoqna za tvrdwu da je
Psel sastavio izreke. Me|utim, u celoj Kratkoj istoriji dobro je posvedo~e-
na fasciniranost wenog pisca telesnim kaznama i wegov stav o tome je vrlo ja-
sno izraèn: telesne kazne treba, ako je to mogu}e, sasvim izbegavati, a ako ni-
je, onda one treba da budu umerene ili blage. Pored Kratke istorije, Psel je
isti stav zastupao i u Hronografiji, kao i nekim besedama. Treba dodati da je
u nauci ve} zapaèno da se u XI veku sve vi{e isti~e zahtev da kazne moraju bi-
ti umerene, iz ~ega proizlazi da i izreke careva iz Kratke istorije, ili ma-
kar wihov veliki deo, pre odraàvaju duh XI veka, nego ranovizantijskog i ra-
nog sredwovizantijskog perioda, kome ih Psel pripisuje. Protest protiv stro-
gih telesnih kazni moè se, po mom mi{qewu, dovesti u vezu i sa vrlo izraè-
nom tendencijom u filozofiji Mihaila Psela da se qudskom telu pridaje sve
ve}i zna~aj i vra}a dostojanstvo, koje ono u prethodnim vekovima nije imalo.
Ostaje da se osvrnemo na glavni metod koji je Psel koristio u pisawu iz-
reka. Moje istraìvawe pokazalo je da je Psel u velikom broju slu~ajeva za pi-
sawe izreka koristio istorijski materijal koji je imao na raspolagawu. Dru-
gim re~ima, iako su same izreke izmi{qene, one su ~esto utemeqene na poda-
cima iz istorijskih izvora. Stoga, ~esto se mogu primetiti sli~nosti izme|u
izreka u Kratkoj istoriji, sa jedne strane, i opisa dela ili karaktera careva
u drugim izvorima, sa druge strane. Ovde }u navesti samo dva primera.
Simeon Logotet i Zonara isti~u da je car Valentinijan I (364375) bio
izuzetno pravi~an. Psel mu pripisuje jednu izreku, koja vi{e li~i na filo-
zofsku misao, nego na izreku cara, a koja vrlinu pravi~nosti (dikaiosunh)
ozna~ava kao osnovnu vrlinu, na kojoj se temeqe sve druge carske vrline (HS
42.4247). Drugi primer odnosi se na slede}u izreku cara Leontija (695698):
Car treba vi{e da se pla{i nego oni koji su u okovima; jer oni misle o tome ka-
ko }e se osloboditi, a car o tome kako da ne bude ba~en u okove (HS 72.1213). U
hronici Simeona Logoteta, koja je bila jedna od glavnih izvora za Kratku
istoriju, postoji pri~a na osnovu koje je Psel mogao sastaviti navedenu izre-
ku. Naime, prema Logotetu (CSHB, 165 sl.), Justinijan II (685695) je Leontija
prvo drào u zatvoru, zato {to je sumwao u wegovu odanost, pa ga je potom oslo-
bodio i u~inio strategom teme Helade. Uskoro je Leontije podigao pobunu i
bio progla{en za cara. Me|utim, posle tri godine Tiberije II Apsimar svrg-
nuo ga je sa prestola i zatvorio u manastir Sv. Dalmata. Tako se Leontije dva
puta na{ao u zatvoru prvi put pre nego {to je progla{en za cara i drugi put
nakon {to je svrgnut sa prestola {to je Psela moglo da inspiri{e da napi-
{e pomenutu izreku.
Na kraju, treba se osvrnuti na Pselove motive za sastavqawe izreka. Na
prvom mestu treba pomenuti didakti~ke i protrepti~ke razloge, koje i sam
Psel navodi kao osnovne motive za pisawe Kratke istorije. Drugo, izrekama
se vrlo efikasno i saèto prikazuju karakteri onih koji te re~i izgovaraju,
{to su dobro znali jo{ anti~ki biografi, poput Plutarha, jednog od Pselovih
omiqenih starogr~kih pisaca, koji su taj metod prikazivawa karaktera {tedro
koristili. Prikazivawe karaktera za Psela je jedan od osnovnih ciqeva pisa-
wa istorije. Na kraju, smatram tako|e da je za Psela pisawe ovih izreka bila
neka vrsta kwièvne igre, kao {to pokazuje primer gore navedene Leontijeve
izreke.
UDK: 726.7(495)
MIRJANA @IVOJINOVI] (Beograd)
MANASTIR PLAKA U KAREJI
Mali karejski manastir Plaka, osnovan oko sredine 11. veka, podelio je u
14. veku sudbinu brojnih svetogorskih manastira i postao kelija Plaka. Na zah-
tev cara Du{ana, Protat je dao, decembra 1347, keliju Plaka malom manastiru
Sv. Save, to jest hilandarskoj karejskoj isposnici, i potom, januara 1375. mana-
stiru Hilandaru. Me|utim, stare{ine Plake su i posle tih predaja u~estvovali
u radu protovog Saveta i potpisivali protatska akta. U~iwen je poku{aj da se
osvetli poloàj Plake kao poluzavisne ustanove.
U Kareji su, pored brojnih ot{elni~kih kelija,
1
postojali i mali mana-
stiri osnivani krajem 10,
2
u 11.
3
ili 12. veku
4
koji su uspevali da se odrè,
1
Spomenimo da je prot Stefan ustupio Atanasiju, po~etkom 959. godine, jednu ot{el-
ni~ku keliju u blizini Kareje; nazivala se Profurni, a Atanasije ju je sa~uvao i posle osnivawa
Velike Lavre, cf. Dionysia Papachryssanthou, O Aqwnikoj monacismoj, arcej kai organwsh, Athe-
nes 1992, 204 i nap. 105; cit. Papachryssanthou, Monacismoj prev. Dionisija Papahrisantu,
Atonsko mona{tvo, po~eci i organizacija, Beograd 2003, 144 i nap. 105; cit. Papahrisantu, Mo-
na{tvo. Jeromonah Domentijan beleì da je Sava, do{av{i u Kareju, na{ao tamo monahe kako
prebivaju u ti{ini po dvojica ili trojica: @ivot svetoga Simeuna i svetoga Save, napisao Do-
mentijan, izd. \. Dani~i}, Biograd 1865, 170.
2
Manastir Hana (tou Cana) osnovan je krajem 10. veka, budu}i da se wegov iguman Kiril
potpisao decembra 1001. godine: Actes de Vatopedi I, ed. J. Bompaire, J. Lefort, V. Kravari, Ch. Gi-
ros, Paris 2001, n
o
3, l. 55; cit. Vatopedi I; za potpise wegovih igumana u 11, 13. i 14. veku, cf. Actes
de Xenophon, ed. D. Papachryssanthou, Paris 1986, 67; cit. Xenophon; slovenski potpis igumana
Pahomija, novembra 1366 (Actes de Chilandar. Premiere partie. Actes grecs, publ. L. Petit, Viz. Vrem.,
17 (1911), Priloènie 1, n
o
152, l. 54; cit. Chil. gr.) posledwi je pomen o ovom manastiru.
3
Kao primere navodimo, najpre, Harontov manastir (tou Carontoj ili Cairontoj ili o
Carwn) posve}en sv. Vasiliju u Ksirokastronu, ~iji je iguman Pavle potpisnik dokumenta prota
Leontija, decembra 1020. godine: Actes d' Iviron I, ed. J. Lefort, N. Oikonomides, D. Papachyssanthou
avec la collaboration dHelene Metreveli, Paris 1985, n
o
24, l. 31 i cf. 231; cit. Iviron I; za igumane u
14. veku cf. Actes du Pantocrator, ed. V. Kravari, Paris 1991, 138139; cit. Pantocrator; posledwi pot-
pis wegovog igumana je iz januara 1400. godine: Actes de Dionysiou, ed. N. Oikonomides, Paris 1968,
n
o
9, l. 47; cf. 207209; cit. Dionysiou. Ksistri (tou Xustrh), ~iji iguman se potpisao 1057. go-
dine (Actes de Saint-Panteleemon, ed. P. Lemerle, G. Dagron, S. ]irkovi}, Paris 1982, n
o
5, l. 49), po-
sle ~ega o tome manastiru nema podataka do 1294, godine, kada se potpisao Teofilakt iz Ksistre
(o Xustrij): Actes de Chilandar I, des origines a 1319, ed. par M. @ivojinovi}, V. Kravari, Ch. Giros, Pa-
ris 1998, n
o
14 B, l. 42; cit. Chilandar I; zatim se wegovi predstavnici mogu pratiti do 1500. godi-
jedni do druge polovine 14. a ostali do kraja 15. ili po~etka 16. veka. Budu}i
neza{ti}eni, brojne kelije i mali manastiri, tokom 14. veka, bili su izloè-
ni ~estim napadima Turaka, zbog ~ega vi{e nisu mogli opstati kao samostalne
ustanove, te ih je Protat predavao ve}im i boqe stoje}im manastirima. Wiho-
vu sudbinu podelio je i mali karejski manastir Plaka (tou Plaka), koji je, iz-
gleda, postao kelija posebnog poloàja, {to smo poku{ali da ispitamo.
Manastir Plaka i wegovi igumani. Kao za sve male manastire i kelije, i
za Plaku su glavno svedo~anstvo o wegovom postojawu i mestu u hijerarhiji
svetogorskih ustanova potpisi wegovih predstavnika na aktima svetogorskog
Protata. Uz wih, za Plaku raspolaèmo i sa dva protatska akta kojima je kelija
Plaka predata malom manastiru Sv. Save (1347) i, potom, Hilandaru (1375).
5
Plaka je osnovana negde oko sredine 11. veka, na {ta ukazuje potpis igu-
mana, monaha Kozme, na odluci prota Pavla i wegovog Saveta, od januara 1076.
godine, o predaji napu{tenog manastira Lavrentija Paksimade u Milejama,
sme{tenog u istom podru~ju, igumanu Sv. Konstantina.
6
Prihva}eno je da je
isti monah Kozma bio iguman Plake i u devetoj deceniji 11. veka, kada je pot-
pisan jo{ na dva protatska akta kojima su okon~ani zemqi{ni sporovi na Sve-
toj Gori izme|u nekih atonskih manastira. Na oba dokumenta monah Kozma je
upisao samo krst, dok je potpis iguman manastira Plake i ekonom Sredi{ta
7
(kai oikonomoj thj mesij), na onom od aprila 1081. ispisao monah Filotej,
8
a
samo kao igumana Plake, avgusta 1087, potpisao ga je Mihailo monah Karaka-
le.
9
Premda, o~igledno, nepismen, iguman Plake je 1081. godine bio nosilac
174 Mirjana @ivojinovi}
ne, cf. Panteleemon, 55 i Dionysiou, 207213. Makrov (tou Makrou) manastir, spomenut septembra
1108, u opisu me|e karejske kelije Profurni, koja je dosezala do ograde vinograda Isidorovog /ma-
nastira/ presecala ogradu Makrovog vinograda Actes de Lavra I, ed. par P. Lemerle, A. Guillou,
N. Svoronos, D. Papachryssanthou, Paris 1970, n
o
57, l. 10, 12, 1517; cit. Lavra I. S obzirom na to da u
11. i 12. veku nema drugih pomena o Makrovom manastiru, neizvesno je da li je u pitawu vlasnik
vinograda ili mona{ka ustanova, {to nam izgleda verovatnije; tome u prilog i{la bi i ~iwenica
da je pomenuti vinograd bio u blizini mesta gde se, doista, nalazio Makrov manastir. Wegovi
predstavnici po~iwu se javqati oko 1257. godine; posledwi pomen o ovom manastiru je iz maja
1513. slovenski potpis biv{eg prota Mitrofana od Makra: Actes de Kastamonitou, ed. N. Oikonomi-
des, Paris 1978, n
o
8, l. 34; cit. Kastamonitou; cf. Xenophon, 215216; Dionysiou, 208.
4
Mali Stefanov manastir (tou Stefanou) osnovan je ne mnogo pre 1153. godine, kada se
spomiwe prisustvo wegovog igumana prilikom potvr|ivawa jednog sporazuma od strane prota Ga-
vrila (Lavra I, n
o
62, l. 45); za igumane toga manastira u 14. veku, cf. Pantocrator, 138, cf. Dionysiou,
207209; posledwi pouzdan pomen manastira Stefana je potpis wegovog igumana Teodula, januara
1400. godine: Dionysiou, n
o
9, l. 48.
5
Chil. gr. n
o
135 i n
o
156.
6
Chilandar I, n
o
2, l. 38: + Kosm(aj) (mona)c(o)j (kai) eigoum(enoj) mon(hj) tou Plaka +
petnaesti je od devetnaest potpisnika protovog akta.
7
Sredi{te (Mesh) jedan je od naziva mesta gde je zasedala Uprava Atonaca. Verovatno su
u po~etku Atonci smisao ove re~i povezivali sa poloàjem Kareje, koja se nalazila otprilike u
sredi{tu Poluostrva, vidi Papachryssanthou, Monacismoj, 308309 i nap. 9599; prev. Papahri-
santu, Mona{tvo, 225 i nap. 9599.
8
Actes de Xeropotamou, ed. par J. Bompaire, Paris 1963, n
o
6, l. 62; Kozma je {esti od petna-
est potpisnika akta pomenutog prota Pavla; cit. Xeropotamou.
9
Actes de Philothee, ed par W. Regel, E.Kurtz et V. Korablev, Viz. Vrem., XX (1913) Priloè-
nie n
o
1, l. 166168: Kozma je osmi od deset potpisnika akta prota Save.
zna~ajne du`nosti u Protatu ekonoma Svete Gore. To u isto vreme pokazuje
da je manastir Plaka uìvao odre|eni ugled me|u svetogorskim mona{kim
ustanovama. Ostaje neizvesno da li je jo{ uvek isti Kozma ili drugi monah
istog imena, kao iguman Plake, septembra 1108. godine, potpisao akt prota Jo-
vana o ustupawu Velikoj Lavri jednog dobra u Kareji.
10
Da je Plaka produìla
da postoji svedo~i u~e{}e dvojice igumana Plake u radu protovog Saveta u
drugoj polovini 12. veka. Svoj krst monah Simon, iguman manastira Plake, sta-
vio je, avgusta 1169. godine, na akt kojim je prot Jovan sa Savetom ustupio ru-
skim monasima tzv. Ksilurgovog manastira propali Solun~ev manastir.
11
Smerni (eutelhj) monah Klimis, sa brojnim Svetogorcima, potpisnik je zahte-
va upu}enog caru Aleksiju III, malo pre juna 1198, da se opusteli gr~ki mana-
stir Hilandar preda srpskim monasima, a ne Vatopedu.
12
Od devete decenije 13. veka raspolaèmo sa vi{e potpisa igumana Plake,
{to nas navodi da zakqu~imo da se wihov manastir uzdiè u hijerarhijskoj le-
stvici svetogorskih ustanova. Tako je saboru prota Jovana (malo pre februara
1287), koji je razmatrao zahtev monaha Kutlumu{a da u zamenu za obnovqeni
manastir Proroka Ilije dobiju opali manastir Stavronikite, prisustvovao i
iguman Plake, jeromonah kir Grigorije. Spomenut je posle igumana Alopa i
Ravduha, a pre igumana Sv. Onufrija, Makrija (Makrovog manastira) i osta-
lih.
13
Protov savet se, o~igledno, posle izvesnog vremena, ponovo sastao, fe-
bruara 1287, da bi odlu~io o pomenutom zahtevu Kutlumu{ana, i tada u wemu
nije bio prisutan iguman Plake, zbog ~ega ga nema me|u potpisnicima toga do-
kumenta.
14
Avgusta meseca, iste 1287. godine, u saboru pomenutog prota Jovana,
Plaku je zastupao monah Lazar, koji je potpisao odluku o predaji amalfi}an-
skog manastira Velikoj Lavri.
15
U jesen 1294. prot {aqe sa velikim ekonomom
Svete Gore ~etvoricu igumana da ispitaju teren oko koga su se sporili monasi
Hilandara sa igumanom Skorpija. Monah kir Isaija, koji je iguman Plake i
epitirit Atona, zabeleèn je izme|u igumana manastira Neakita, koji je i ve-
liki ekonom i igumana Kastamonita, sa jedne, i igumana Falakra i Stlavan-
drea, sa druge strane.
16
Potpis istog Isaije, epitirita Atona, uz igumane ve-
likih manastira i velikog ekonoma Svete Gore, na protatskoj odluci od novem-
Manastir Plaka u Kareji 175
10
Lavra I, n
o
57, l. 65; Kozma je dvadeset i tre}i od trideset i tri potpisana igumana. Akt
je sa~uvan samo u prepisu; cf. Actes du Protaton, ed. D. Papachryssanthou, Paris 1975, 154, n. 406;
cit. Protaton.
11
Panteleemon, n
o
8, u produètku izme|u l. 5556; Simon je dvadeset peti od dvadeset se-
dam igumana.
12
Chilandar I, n
o
3, l. 22; Klimis je jedanaesti od dvadeset i ~etiri igumana potpisanih
posle prota Gerasima.
13
Actes de Kutlumus
2
, ed. P. Lemerle, Paris 1988, n
o
3, l. 810; cit. Kutlumus.
14
Da je pro{lo izvesno vreme do ponovnog saziva sabora ukazuje i to {to je prvom saboru
prisustvovao jeromonah Sava od Makrovog manastira, a donetu odluku potpisao je monah istog
manastira Nifon: Ibidem, l. 10 i 33.
15
Actes de Lavra II, ed. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, D. Papachryssanthou, Paris 1977,
n
o
79, l. 37: Lazaroj monacoj tou Plaka, devetnaesti je od trideset dva predstavnika mona{kih
ustanova.
16
Chilandar I, n
o
14, l. 6.
bra 1294. godine, ukazuje na ulogu Plake u ìvotu mona{ke zajednice.
17
Maja
1297. prot Joanikije poslao je trojicu igumana: Kutlumu{a, Plake (pomenutog
monaha Isaiju) i Kamilavke, kao i velikog ekonoma Atona, da bi, sa starcima
Komitise, ispitali spor izme|u Hilandara i Vatopeda oko dobara u podru~ju
Ziga.
18
Isti poredak kao prilikom spomiwawa zadràn je i u potpisivawu.
Isaija, iguman Plake, potpisao se, dakle, kao drugi od svedoka Svete Gore.
19
Po svoj prilici da je i Isaija tada jo{ uvek bio epitirit Atona.
20
U prvim decenijama 14. veka iguman Plake, sa jo{ nekim predstavnicima
malih manastira u okolini Kareje, prili~no je redovan ~lan protovog Saveta.
Tako monah Teodosije, iguman Plake u~estvuje, sa predstavnicima uglavnom ma-
lih karejskih manastira, u dono{ewu odluke Saveta prota Luke da se manastiru
Vatopedu, uz uobi~ajenu nadoknadu, ustupi, aprila 1306, teren za ko{nice.
21
Od-
luku prota Teofana i wegovog Saveta, iz 1313. ili 1314. godine, o trajnom ustu-
pawu Kaliagre Alipijskom manastiru, sa brojnim prisutnim igumanima i do-
stojanstvenicima Kareje potpisao je i jeromonah Klimis, iguman Plake.
22
U veo-
ma brojnom Saboru predstavnika svetogorskih mona{kih ustanova, maja 1316,
kojim je okon~an spor izme|u Vatopeda i Esfigmena oko poseda Vanice, u~estvo-
vao je i iguman Plake monah Teostirikt.
23
îni nam se da se u ovom aktu, tj. u
Teostiriktovom potpisu Plaka posledwi put spomiwe kao manastir.
Kelija Plaka. Na odluci prota Isaka iz 1322. godine (aprilavgust), da
sporni teren Zli potok pripada Hilandaru, a ne Esfigmenu, Teostirikt gre-
{ni i veliki ekonom, monah iz Plake potpisao se posledwi, posle trinaest
igumana i dikeja Filoteja.
24
îni nam se da termin o Plakaj treba razumeti
kao onaj iz Plake.
17
Ibidem, l. 4749 i l. 50: + Signon monacou Isaia kai epithritou tou Plaka + Ispred
Isaije su potpisi igumana Velike Lavre, Vatopeda, Ivirona, Esfigmena, Kastamonita i velikog
ekonoma, igumana Neakita, a posle wega potpisali su se igumani Alopa, Stlavandrea, Falakra,
Kutlumu{a i Gomata (l. 5052).
18
Vatopedi I, n
o
26, l. 5 : Isaija je spomenut izme|u igumana Kutlumu{a i igumana Kami-
lavke, tada epitirita Svete Gore.
19
Ibidem, l. 4850: + Hsaiaj monacoj kai kaqhgoumenoj thj monhj tou Plaka marturwn
upegraya + potpisan je peti od osam potpisnika sa~iwenog dokumenta. Ispred igumana
Kutlumu{a potpisali su se svedoci Komitise dva sve{tenika i jedan od prvaka toga sela.
20
Cf. Papahryssantou, Monacismoj, 410 i nap. 313; prev. Papahrisantu, Mona{tvo, 301 i
nap. 313.
21
Vatopedi I, n
o
41, l. 32: + O thj tou Plaka monhj Qeodosioj monacoj + Teodosije se pot-
pisao kao peti od jedanaest potpisnika. Monasi manastira Vatopeda za ustupqeni teren bili su
obavezni da Protatu daju godi{we 2 litre voska (Ibidem, l. 2021).
22
Kutlumus, n
o
9, l. 52: + Klhmhj ieromonacoj kai hgoumenoj tou Plaka + Teodosije se
potpisao petnaesti od osamnaest potpisnika posle prota na predwoj strani dokumenta; pored
wih, jo{ su se na wegovoj pole|ini potpisali igumani Ivirona, Ksiropotama, Hilandara i Es-
figmena, kao i dikej Vatopeda.
23
Vatopede I, n
o
46, l. 159, 162: + Qeostirhktoj monacoj kai kaqhgoumenoj monhj tou Pla-
ka marturon upegraya + i Actes d'Esphigmenou, ed. par J. Lefort, Paris 1973, n
o
12, l. 159: iguman
Plake je dvadeset i ~etvrti od trideset i osam potpisnika toga dokumenta.
24
Chil. gr. n
o
77, l. 8182: + Qeosthriktoj amartwloj kai megaj oikonomoj monacoj o Plakaj
+ u izdawu L. Petit-a ostala je nepro~itana re~ Plakaj, koja se na fotografiji originala jasno vidi.
Posle 1322. godine o Plaki ne{to vi{e od dve decenije nema podataka.
Tek na odluci o prisajediwavawu manastira Anapavsa Kutlumu{u, koju je prot
Isak sa svojim Savetom doneo septembra 1344, potpisao se Teofil iz Plake (o
Plakaj), epitirit Svete Gore.
25
Taj Teofil, o~igledno je kao ugledna li~nost
izabran negde po~etkom 1345. godine, sa jo{ dvojicom dostojanstvenika Lavre
Karejske dikejom Teodosijem i eklizijarhom Evgenijem, u privremenu upravu
Atona.
26
U aktu koji govori o tom doga|aju Teofil je spomenut kao epitirit
manastira Svete Gore, ~asni i po{tovani starac kir Teofil,
27
odnosno naj-
~asniji me|u monasima epitirit iz Plake.
28
Desilo se da su odlaze}i iz ma-
nastira Esfigmena, najranije po~etkom marta, ~lanovi uprave i wihova pratwa
pali u ruke pirata, koji su ih odveli u luku Longosa i tamo ih zadràli pede-
set dana, primoravaju}i ih da jedu, monasima nedozvoqenu za vreme posta, hra-
nu i pi}e. Jedini izlaz je bio da se plati visoka otkupna cena za oslobo|ewe
zarobqenih monaha.
29
Da bi se novac pribavio, Protat je za 330 perpera prodao
juna 1345. opustelu keliju Kaligrafa susednom manastiru Dohijaru.
30
Novac
je, po svoj prilici, dat unapred, jer su zarobqeni monasi ve} maja meseca bili
slobodni. To se vidi iz potpisa na aktu jeromonaha Mateja,
31
od maja 1345. go-
dine, koji je usledio pomenutoj protovoj odluci o prisajediwavawu Anapavsa
Kutlumu{u. Me|u potpisnicima su obojica dostojanstvenika Protata i ~lano-
va Uprave Svete Gore pomenuti dikej Lavre karejske, jeromonah Teodosije, i
Teofil o Plakaj, epitirit Svete Gore.
32
Teofil je i posle toga bio epitirit
Svete Gore, kako pokazuju wegovi potpisi na dokumentima od marta i decembra
1347. godine. Prvi je akt prota Nifona i wegovog Saveta o ustupawu kelije Ka-
leci (tou Kaletzh) Vatopedu, na kome ~etvorica dostojanstvenika Protata i
jedan iguman zavr{avaju listu potpisnika.
33
Me|u wima je i najmawi me|u
monasima i epitirit Svete Gore Teofil iz Plake.
34
25
Kutlumus, n
o
15, l. 108 i n
o
16, l. 58: + Qeofiloj o Plakaj kai epithrithj tou agiou oro-
uj + Teofil je sedmi od trinaest potpisanih deset igumana, dikeja Lavre Karejske, epitirita
Svete Gore, pomenutog Teofila i dikeja iz Ravda (o Raudaj). O izdavawu ovog akta 1344, a ne
1329. godine, kako ga je P. Lemerle u prvom izdawu (1945) kutlumu{kih akata datirao, cf. Kutlu-
mus, 346347.
26
êtvrti ~lan je bio budu}i patrijarh Kalist, poslat iz Carigrada zbog sukoba koji su
izbili na Atonu u odsustvu prota Isaka, zadrànog u Carigradu, gde je do{ao da zastupa stvar
Grigorija Palame, cf. Protaton, 163, n. 482.
27
Actes de Docheiariou, ed. N. Oikonomides, Paris 1984, n
o
24, l. 3738: o twn tou Agiou
Orouj monwn epithrhthj timioj te kai aidesimoj gerwn kur Qeofiloj cit. Docheiariou.
28
Ibidem, n
o
30, l. 11: tou timiwtatou en monacoij kai epithrhtou <tou> Plaka ~ini
nam se da je ovde u pitawu epitirit, koji je iz Plake (Plakqanin). Na snimku (Album, pl. XXXV,
l. 11) vidi se i j u re~i Plaka, tj. Plakaj, te bi neophodna dopuna mogla biti i <o>.
29
Docheiariou, n
o
24, l. 3953.
30
Ibidem, l. 55 sqq.
31
Taj akt Mateja je prvi potpisao kao ktitor manastira Anapavsa: Kutlumus, n
o
16, l. 46.
32
Ibidem, l. 53 i 58: Qeofiloj o Plakaj kai epithrithj tou Agiou Orouj. Dikej Karejske
Lavre potpisan je posle jeromonaha Mateje i igumana Velike Lavre, Ivirona i Vatopeda, dok se
epitirit Teofil o Plakaj potpisao kao deseti od ukupno osamnaest potpisnika toga dokumenta.
33
Actes de Vatopedi II, ed. J. Lefort et al., Paris 2006, n
o
94, l. 5459. Me|u wima je samo igu-
man Kutlumu{a (l. 56), dok su se deset igumana potpisali ispred wih.
Na drugom dokumentu iz 1347. godine, meseca decembra, monah Teofil i
epitirit iz Plake potpisao se posle ~etiri igumana i eklizijarha Karejske
Lavre.
35
Prisustvo monaha Teofila iz Plake ne bi bilo neobi~no da nije u pi-
tawu akt kojim je, po svoj prilici prot Srbin Antonije
36
sa Savetom igumana
predao Plaku, na zahtev cara Du{ana, malom manastiru, odnosno hilandarskom
isihastirionu Sv. Save. Naime, kada je mona{ka ustanova, obi~no manastir ko-
ji je pao na rang kelije, pot~iwavawem ve}em i dobrostoje}em manastiru, gubi-
la poloàj pravnog lica, wen stare{ina se vi{e nije pojavqivao u protovom
Savetu, niti je potpisivao protatska akta. Akt o predaji Plake ne govori da je
ona zapustela ili ekonomski propala. U wemu se pripoveda kako je mo}ni i
sveti na{ gospodar i car kir Stefan (o krataioj kai agioj hmwn auqenthj
kai basileuj kur Stefanoj), po{to je obi{ao sve manastire na Svetoj Gori,
do{ao i u Karejsku Lavru i zatraìo od svih prisutnih da keliju zvanu Plaka
(to kellion to tou Plaka onomazomenon) kupi po odgovaraju}oj i pravoj ce-
ni i pridruì je kao metoh (eij metocion) malom manastiru (tw monudriw) Sv.
Save.
37
Prot i wegov Savet su razmotrili carev zahtev i odlu~ili da nije pra-
vo da se najbogoqubivijem na{em gospodaru i caru kir Stefanu (tw qeio-
tatw hmwn auqenth kai basilei kurw Stefanw) proda re~ena kelija, a i sveti
zakoni i kanoni zabrawuju da se bez preke potrebe i sile manastiri i crkve
prodaju. Prisutni igumani su podsetili da se ve} de{avalo, u razli~itim
prilikama i vremenima, da je kelija od onih koje su bile u nadle`nosti prota
poklawana manastiru, sad ovom, sad onom, kako se vidi na celoj Svetoj Gori da
su kelije, nekada pot~iwene protatu, sada metosi ~asnih manastira.
38
Slede-
}i, dakle, tu praksu dostojnu hvale, prot i Savet dali su keliju Plaka, na
zahtev gospodara na{eg cara kir Stefana i poklonili je manastiru Sv. Save
da je od sada u budu}e drì u potpunom vlasni{tvu.
39
îwenica da prot i
Savet predaju (ekdedwkamen, proskuroumen kai afieroumen) keliju Plaka
40
pokazuje da je ona u vlasti Protata koji wom slobodno raspolaè. Iz toga pro-
izlazi da Plaka, verovatno ve} izvesno vreme, nije samostalna ustanova, prem-
34
Ibidem, l. 57 : +O en monacoij elacistoj kai epitihrhthj tou Agiou Orouj Qeofiloj o
Plakaj + Duhovnik Kareje i eklizijarh Lavre Karejske potpisali ispred Teofila iz Plake i
igumana Kutlumu{a, dok su se veliki ekonom i drugi epitirit potpisali posle wega.
35
Chil. gr. n
o
135, l. 54: + O en monacoij Qeofiloj kai epithrhj o Plakaj + Ispod Teofi-
lovog, verovatno se na otpalom ili otrgnutom delu akta, nalazio jo{ neki potpis.
36
Potpis prota Antonija je, prema opisu F. Bari{i}a, na pole|ini originala, {to nije
sasvim neobi~no. Akt je sa~uvan i u prepisu na kome je, po svoj prilici, Antonijev potpis zame-
wen potpisom jeromonaha Nifona, v. ovde nap. 77. Uz to, da je u pitawu akt prota Srbina navodi
~iwenica da se car Du{an spomiwe kao na{ gospodar (..hmwn auqenthj ): Chil. gr. n
o
135, l. 1,
14, 18, 26.
37
Ibidem, l. 313.
38
Ibidem, l. 1724:).. oia dh kai allwn en diaforoij kairoij kai cronoij eij prwtouj dia-
preyantwn mia kai ekasth monh th men tode to kellion afierwsai, th de tode, kaqwj estin idein
touto eij apan to Agion Oroj ta upo to prwteion teloumena kellia pote, nun eij metocia tugca-
nein twn sebasmiwn monwn.
39
Ibidem, l. 2430.
40
Ibidem, l. 25, 27.
da nije izgubila svoj zemqi{ni posed wivu, vinograd i masliwak (ton agron
dhladh kai ton ampelwna autou kai ton elewna), sa kojim je Protat predaje
Sv. Savi.
41
Za sve dobijeno monasi Svetog Save su, prema obi~aju, bili obave-
zni da bez pogovora daju godi{we Protatu 4 litre vina i 3 litre uqa.
42
S obzirom da je Plaka spadala me|u uglednije manastire, iz kojih su bi-
rani dostojanstvenici Protata,
43
wegov prelazak na rang kelije mogao bi se do-
vesti u vezu sa nekim ve}im napadom Turaka na Kareju, kada su postradale i ne-
ke druge neza{ti}ene mona{ke ustanove. Me|u wima je, izgleda, bio i mali ma-
nastir Ksistri, koji je mo`da zbog toga, negde posle 1325. godine,
44
privreme-
no pot~iwen Vatopedu.
45
Naime, jula 1333. naj~asniji jeromonah iz Ksistre
spomenut kao starac Vatopeda u~estvuje sa uglednim igumanima Karakale,
Alipija, Kutlumu{a, duhovnikom iz Ravda, kao i monasima iz Ksenofonta,
Ksiropotama, i sa brojnim drugim monasima u uvr|ivawu granice izme|u mana-
stira Zografa i Neakita.
46
S obzirom da se igumani Ksistri, posle toga, tokom
14. i 15. veka javqaju kao potpisnici protatskih dokumenata, o~igledno da je
wihov manastir do po~etka 16. veka opstao kao samostalna ustanova.
47
O nepre-
stanoj opasnosti od napada Turaka svedo~i i izgradwa pirga pri isposnici
Svetog Save u Kareji, koje se prihvatio i tako re}i posao sam zavr{io jero-
monah kir Teodul o Agiosabaithj oko 1325/26. godine.
48
Trebalo je da taj pirg
pruì za{titu ~itavoj Kareji, koja je, kao i cela Sveta Gora, bila izloèna sve
u~estalijim turskim napadima.
49
Pretwa od napada Turaka i odvo|ewa monaha
u ropstvo doprinela je ja~awu isihazma i razvoju idioritmije u svetogorskim
manastirima. Procvatom atonskog isihazma na Svetoj Gori se zapaà pojava
malih mona{kih ustanova, krajem 13.
50
i po~etkom 14. veka,
51
naro~ito u pod-
41
Ibidem, l. 3235. Termin agroj preveli smo kao poqe, premda on ~esto ozna~ava mona-
{ko obitavali{te sa okolnom zemqom, cf. Iviron I, 115.
42
Chil. gr. n
o
135, l. 3032. O dobrima, prvenstveno kelijama unutar Atona, koje je Protat
ustupao, doìvotno ili zauvek, pojedinim monasima i manastirima, uz obavezu godi{weg davawa,
obi~no u naturi nekoliko mera vina, uqa ili voska, cf. Dionysiou, 7072.
43
Vidi ovde tekst uz nap. 8 i 24 za igumana Kozmu i Teostirikta iz Plake, koji su bili i
veliki ekonomi Protata. Zvawe epitirita Atona, koje su imali iguman Isaija i Teofil iz Plake
(vidi ovde tekst uz nap. 16 i 2535), davalo se predstavnicima manastira koji su se nalazili u bli-
zini Kareje, cf. Protaton, 156, n. 428. To je, bez sumwe, dokaz da je Plaka karejska mona{ka ustanova.
44
Predstavnik Ksistri: + Dwroqeoj o Xustrhj + potpisao se kao ~etrnaesti od devetna-
est potpisnika akta prota Isaka, od maja 1325. godine: Vatopedi I, n
o
63, l. 188.
45
Ovo mi{qewe izneo je N. Oikonomides (Kastamonitou, 47), podse}aju}i da je Ksistri da-
na{wi karejski Serai.
46
Kastamonitou, n
o
4, l. 31: apo twn Battopedhnwn gerontwn o timiwtatoj ieromonacoj kur
Ieroqeoj o Xustrhj.
47
Vidi ovde nap. 3.
48
Chil. gr. n
o
80, l. 47.
49
O tome govori i pomenuti akt prota Isaka od maja 1325. godine: o~ekivani napad
bezbo`nih i odvratnih /Turaka/ pretio je uni{tewu ~itavog tog svetog mesta ( teleia exo-
loqreusij pantoj tou agiou topou toutou dia thn eirhmenhn epiqesin twn asebwn kai pammiarwn
): Vatopedi I, n
o
63, l. 7681.
50
Spomenu}emo isihasti~ku keliju u Kareji, posve}enu sv. Onufriju, ~iji se stare{ina,
kao potpisnik dokumenata, javqa 1287. godine (cf. Kutlumus, 322); u drugoj polovini 14. veka on
se potpisuje kao iguman Sv. Onufrija, {to je posledwi put 1395. godine, cf. Dionysiou, 207209.
Mali karejski manastir Makrogenus (Makrogenouj, tou Makrugenh) posve}en svetom Trifu-
ru~ju Kareje. One vrlo brzo zauzimaju svoje mesto u hijerarhiji protovog Save-
ta, kako pokazuju na protatskim aktima potpisi igumana malih manastira, sa-
mostalnih, pa ~ak i poluzavisnih kelija;
52
uz wih, i dostojanstvenici Protata
od sredine 14. veka potpisuju skoro sve dokumente.
53
Budu}i da akt o predaji
Plake u metoh Sv. Savi ne govori o tome da je wen stare{ina zadrào mesto u
Protatu, monah Teofil je mo`da kao epitirit potpisao dokument od decembra
1347.
54
On je, po svoj prilici, tu du`nost obavqao jo{ izvesno vreme po{to je
wegova kelija izgubila samostalnost.
Za duè vreme posle 1347. godine na protatskim aktima ne nailazi se na
potpis predstavnika Plake. Potom, od 1362. do 1366. godine, vi{e odluka koje
je doneo prot Srbin Dorotej i wegov savet potpisuje drugi monah Teofil o
Plakaj.
55
Najpre je to odluka doneta 20. januara 1362. o ustupawu kelije Sve-
tih Anargira Vatopedu.
56
Slede}e godine, kako proizlazi iz Teofilovih pot-
pisa, on je pre{ao u manastir Minicu.
Manastir Minici (tou Mhnhtzh) jedna je od malih mona{kih ustanova
osnovanih, reklo bi se, u drugoj polovini 13. veka. Predstavnik Minice, jero-
monah Teodorit, prvi put bi u~estvovao u radu protovog Saveta avgusta 1287.
godine.
57
U prvoj polovini 14. veka poznata su {estorica igumana Minice ko-
ji su u~estvovali u protovom Savetu, odnosno potpisali protatske odluke, na
nu, ~iji se predstavnici javqaju od 1288. do druge polovine 15. veka, cf. Panteleemom, 46. Ostaje
nere{no pitawe odnosa toga manastira i istoimenog malog manastira, posve}enog Spasitequ,
koji je u 11. veku osnovao Ilarion Makrogenis i, potom, ga pretvorio u metoh Ksenofonta, cf. Xe-
nophon, 9 i n. 7; 16 i n. 4.
51
Predstavnici Psevdakija (tou Yeudakh) i Kofu (tou Kwfou) prvi put se javqaju 1306.
Kao samostalne mona{ke ustanove posvedo~ene su Psevdaki do kraja 14. veka i Kofu, koju je
prot Dorotej, oktobra 1364, privremeno ustupio monasima Hilandara za wihovo kona~i{te u Ka-
reji, do 1500. godine: Vatopedi I, n
o
41, l. 29, 34 i cf. 234; Kaprulis (tou Kaproulh), ~iji iguma-
ni potpisuju dokumente po~ev{i od 1313/1314, pa sve do 1500, cf. Kutlumus, 334 i drugi.
52
O sastavu svetogorskog Sabora u 14. veku veoma jasno govore dva akta prota Isaka. U pr-
vom, od juna 1314, kaè se da su u Saboru koji se okupio u Karejskoj lavri bili prisutni svi ve-
liki igumani, kao i oni malih manastira i ne malobrojni isihasti: Xeropotamou, n
o
17, l.
1214. U drugom od avgusta 1317. spomiwe se da je predmet vra}en pred jedan veoma brojan Sabor,
kome su prisustvovali pomenuti ~asni starci i isihasti (timiwtatoi gerontej kai hsucastai)
i mnogi igumani carskih i drugih manastira: Kastamonitou, n
o
3, l. 8788. Spomenimo da se mali
manastir (monudrion) od samostalne kelije (kellion) razlikovao jedino po broju bratstvenika.
53
Chilandar I, n
o
145, l. 6873, 75 (1356); n
o
148, l. 4042 (1364); Kutlumus, n
o
25, l. 2527,
2829, 31; n
o
27, l. 3033, 35, 38; Vatopedi II, n
o
132, l. 2128 (1369); n
o
138, l. 1418 (1371); Kutlu-
mus, n
o
39, l. 31, 31, 34, 35 (1387); Dionysiou, n
o
23, l. 33, 3437 (1427) itd.
54
Vidi ovde nap. 35.
55
Nije bilo jednostavno utvrditi da li se na aktima od 1344. do 1369. godine potpisuju
jedan ili dvojica monaha iz Plake istog imena: cf. Papachryssanthou, Monacismoj, 411, nap. 318;
prev. Papahrisantu, Mona{tvo, 303, nap. 318. Izdava~i akata Vatopeda zakqu~ili su da su u pi-
tawu dvojica monaha: Vatopedi II, Index, s. v.
56
Vatopedi II, n
o
116, l. 24 : + O elacistoj monacoj Qeofiloj o Plakaj + wegov potpis je
sedmi, posle potpisa prota i biv{eg prota, a uz jedanaest potpisnika toga akta, na wegovoj pole-
|ini se jo{ potpisao veliki ekonom Komitise.
57
Na aktu prota Jovana potpisao se kao trinaesti: Lavra II, n
o
79, l. 35; izdava~i sa rezer-
vom daju ~itawe imena manastira Minice. Jedino na ovom dokumentu mesto igumana Plake bi bi-
lo niè od igumana Minice: v. ovde, 3 i nap. 15.
kojima, ukoliko su prisutni igumani i Plake i Minice, prvi uvek zadràva
vi{i poloàj u odnosu na drugoga.
58
Teofil o Plakaj u Minici. Mo`da je Teofil bio primoran da napusti
Plaku, jer u pomenutom aktu prota Doroteja (20. januar 1362) isti~e se da su
stalni napadi Turaka (twn barbarwn) imali za posledicu ne samo zarobqava-
we monaha nastawenih izvan manastira u protatskim kelijama, nego i wihovo
potpuno razarawe.
59
Tako na aktu prota Doroteja i wegovog Saveta o ustupa-
wu Sv. Pantelejmonu malog manastira Kacari, koji su Turci uni{tili, apri-
la 1363, potpisao se monah Teofil kao nekada iz Plake.
60
O Teofilovom
novom prebivali{tu preciznije se saznaje iz wegovog potpisa na aktu o ustu-
pawu kelije Kofa Hilandaru, 1. oktobra 1364. godine, gde je zabeleèno da je
on nekada iz Plake, a sada iz Minice.
61
U januaru 1366. godine prot Doro-
tej je sa svojim Savetom doneo dve odluke o ustupawu Kornelijeve kelije sa
masliwakom Sv. Pantelejmonu i Dometijeve kelije Vatopedu. îni nam se da
je najpre doneta odluka kojom se iza{lo u susret molbi ruskih monaha da do-
biju nekoliko maslina kako bi obezbedili uqe za osvetqewe crkve. Na woj se
Teofil, monah iz Plake, potpisao odmah posle eklezijarha, tj. drugi posle
58
Bili su to: monah German, aprila 1306, potpisan kao posledwi (Vatopedi I, n
o
41, l. 36),
dok je pet mesta ispred wega iguman Plake, v. ovde nap. 21; jeromonah iguman Amfilohije, maja
1316 (Ibidem, n
o
46, l. 162), tre}i posle igumana Plake (v. ovde nap. 23) i oko 1322. trinaesti je od
dvadeset potpisnika akta prota Isaka (Xenophon, n
o
18, l. 50); jeromonah Gerasim, septembra
1325. potpisan je kao posledwi od dvanaest igumana; posle wega je samo jo{ eklezijarh Lavre Ka-
rejske (Kutlumus, n
o
12, l. 39); monah Agapije, septembra 1344. i maja 1345. potpisan je kao posled-
wi (Kutlumus, n
o
15, l. 112 i n
o
16, l. 63), a za {est, odnosno osam mesta niè od igumana Plake (v.
ovde tekst uz nap. 25 i 32); monah Teofil (1348? 1350?, februar) potpisao se, na predwoj strani,
tre}i posle prota Srbina Antonija, ispred samo jo{ dva igumana, dok su petorica, po~ev{i sa
igumanom Vatopeda, stavili svoje potpise na pole|inu toga dokumenta (Kutlumus, n
o
23, l. 35); za-
tim na aktima prota Teodosija: aprila i juna 1353 na prvom se potpisao Teofil kao tre}i, tj.
posledwi, posle igumana Alipijskog manastira i eklezijarha Lavre Karejske (Lavra III, n
o
132, l.
24); na drugom se potpisao posledwi, posle {est igumana i eklezijarha Lavre Karejske; V. Mo{in
A. Sovre, Supplementa ad acta graeca Chilandarii, Ljubljana 1948, n
o
7, l. 61; cit. Chil. Suppl.). Da je
i ovaj drugi akt prota Teodosija, a ne u prepisu zabeleènog prota Teodula, cf. Papachryssanthou,
Monacismoj, 369, br. 57 i nap. 115; prev. Papahrisantu, Mona{tvo, 270 i nap. 115. Za predstav-
nike Minice u vremenu od 1363. do 1366, v. daqe i nap. 6063. Jeromonah Damijan, iguman Mini-
ce, potpisuje vi{e dokumenata od 1389. do 1400. godine. Na tim dokumentima (Chil. gr. n
o
159. l.
44/januar 1389/; Actes de Zographou, ed. W. Regel, E. Kurtz, V. Korablev, Viz. Vrem. 13 (1907) Pri-
loènie 1, n
o
51, l. 2425 /mart 1392/; cit. Zographou; Pantocrator, n
o
19, l. 20 /oktobar 1394/;
Dionysiou, n
o
7, l. 21 /novembar 1394/; Chil. Suppl. n
o
10, l. 2223 /avgust 1395/; Dionysiou, n
o
9, l. 49
/januar 1400/; cf. Ibidem, 207209) ispred Damijana su se potpisali igumani malih manastira
Stefana i Heronta, ~iji potpisi ponekad nisu potpuni (cf. Dionysiou, 206); za ova dva manastira
vidi ovde nap. 3 i 4.
59
Vatopedi II, n
o
116, l. 12: alla kai auta ta kaqismata telewj hfanisan kai kate-
streyan.
60
Panteleemon, n
o
13, l. 37 : + O en monacoij elacistoj Qeofiloj o kai pote Plakaj + on
je petnaesti potpisnik toga dokumenta, od ukupno wih devetnaest.
61
Chil. gr. n
o
148, l. 4344: +O en monacoij elacistoj Qeofiloj o pote Plakaj, nun de kai
Mhnutzhj + on je peti posle prota i biv{eg prota od deset potpisanih ~lanova Dorotejevog Sa-
veta; ispred wega su se potpisali igumani Alipija i Kutlumu{a, eklezijarh Kareje i dikej pro-
tov. Posle Teofila potpisali su se igumani Sv. Onufrija, Heronta i Ksistri; posledwi je pisar
dokumenta jero|akon Damijan.
prota, dok su se posle wega potpisali {estorica ostalih ~lanova protovog
Saveta.
62
Da je Teofil mo`da ba{ u to vreme postao iguman Minice vidi se iz
wegovog potpisa na drugoj odluci, donetoj 25. januara 1366. godine; on se pot-
pisao tre}i posle prota i biv{eg prota, odnosno posle veoma uglednog jeromo-
naha Haritona, u to vreme igumana Kutlumu{a, i eklezijarha Kareje.
63
Odluku
velikog svetogorskog Sabora kojim je, novembra 1366, uz prota Doroteja, pred-
sedavao i episkop Jerisa i Svete Gore David, o tome da mlin u Handaku pripa-
da pirgu Hrista Spasa u Hrusiji, a ne Zografu, potpisao je o gerwn o Qewfiloj
o Plakaj.
64
S obzirom da je termin starac, ozna~avao veoma uglednog monaha,
ali i predvodnika male mona{ke ustanove,
65
Teofilov potpis bi ukazivao da
je on bio stare{ina u to vreme poluzavisne ili nezavisne kelije Plaka.
Monah o Plakaj imao je mesto i u Savetu Dorotejevog naslednika, tako|e
Srbina, prota Save, uz dostojanstvenike Protata i igumane uglavnom malih ma-
nastira. Februara meseca 1369. godine bio je to monah Teodosije, potpisnik
akta o ustupawu Kutlumu{u kelije Sv. Nikole.
66
Teodosijevo mesto u protovom
Savetu, mo`da ve} meseca maja,
67
a sigurno jula 1369, kada su Vatopedu ustu-
pqene kelije Trohala i Sisojeva, preuzeo je monah Teofil o Plakaj.
68
On je
potpisnik jo{ tri dokumenta iz 1369. godine: prvog od novembra, kojim je
utvr|ena me|a Sv. Nikole,
69
kelije ustupqene Kutlumu{u februara meseca, i
62
Panteleemon, n
o
14, l. 19: + Qeofiloj monacoj o Plakaj + to su bili: epitirit Svete
Gore, igumani Psevdaki i Hana, domestik desnog hora, iguman Stefana i protov crkvewak.
63
Vatopedi II, n
o
123, l. 23 : + Qeofiloj monacoj o Plakaj kai hgoumenoj tou Mhnitzh +
Posle Teofila potpisali su se veliki ekonom Kareje i Komitise, iguman Psevdakija, epitirit
Protata, igumani Hana i Stefana. Premda su igumani malih manastira, eklezijarh Kareje i epi-
tirit Svete Gore isti kao na prethodnoj odluci, ostali potpisnici (dvojica na prvoj i trojica
na drugoj) ukazuju na to da odluke nisu donete istog dana.
64
Chil. gr. n
o
152, l. 53. Teofil je ~etrnaesti od osamnaest potpisnika toga dokumenta.
Pored predstavnika uglednih manastira, biv{i prot i eklezijarh Kareje potpisali su se pre Te-
ofila iz Plake. Posle wega potpisali su se epitirit Kareje i igumani Hana, Psevdakija i Sv.
Onufrija.
65
Biv{i hilandarski iguman Kalist kao stare{ina Svetosavskog isihastiriona potpi-
sao se (1369) kao wegov starac, v. ovde, nap. 92. Kraq Milutin stare{inu Hrusijskog pirga nazi-
va starcem: Actes de Chilandar. Deuxieme partie. Actes slaves, ed. V. Korablev, Viz. Vrem. 19 (1915)
Priloènie 1, n
o
11, l. 97, 103, 109, 110, 112, 114; Akti bratskog sabora iz Hilandara, izd. Vl.
Mo{in, Godi{wak Skopskog Filozofskog fakulteta IV/4 (1939/1940), br. 2, r. 27, 30.
66
Kutlumus, n
o
25A, l. 28: + Qeodosioj monacoj o Plakaj + Teodosije se potpisao {esti
od osamnaest potpisanih posle prota i biv{eg prota. Neposredno ispred wega su se potpisali
eklezijarh i duhovni otac Kareje, a posle wega veliki ekonom i epitirit Svete Gore. Akt je ori-
ginal i Teodosijevo ime ne dovodi se u pitawe. On je zabeleèn i u starom prepisu toga dokumen-
ta (n
o
25B copie figuree).
67
Redakcija toga akta od maja meseca (Kutlumus n
o
25C) sadrì neke razlike u odnosu na
original i pomenuti stari prepis. Tako i predstavnik Plake nije Teodosije, nego Teofil, cf. Ibi-
dem, 99100.
68
Vatopedi II, n
o
132, l. 24 : Teofil je peti posle prota; ispred wega potpisali su se igu-
man Kutlumu{a jeromonah Hariton, zatim dikej Svete Gore, eklezijarh Karejske Lavre i duhovni
otac Kareje, a posle wega biv{i eklezijarh, epitirit Svete Gore i igumani Psevdakija i Alipi-
ja; na pole|ini akta potpisao se veliki ekonom.
69
Kutlumus, n
o
27, l. 34: Teofilov potpis je i ovde peti posle protovog od osam potpisa-
nih ispod teksta dokumenta; ovaj akt nije potpisao jeromonah Hariton, a bi{i eklezijarh se pot-
druga dva od decembra
70
o ustupawu kelija Skati i Shinoploka Kutlumu-
{u,
71
odnosno Kamilavhe Zografu.
72
Po~etkom osme decenije 14. veka umesto Teofila ponovo se javqa, kao
potpisnik protovih akata, monah Teodosije, izgleda onaj isti {to je u~estvo-
vao u protovom Savetu februara 1369. godine.
73
On se na aktu kojim je prot Sa-
va sa starcima Karejskog sedi{ta (oi sun emoi tou kaqismatoj twn Karuiwn
gerontej) Vatopedu predao, juna 1371. godine, Tripolitovu keliju, potpisao +
Qeodoshoj monacoj o geron o Plakaj.
74
Teodosije je mogao biti ugledni monah
starac iz Plake, ali pre }e biti da se u wegovom potpisu gerwn odnosi na
Teodosija kao starca Karejskog sedi{ta, tj. Protata.
U~e{}e stare{ine Plake u radu Protata, bez sumwe ukazuje da je ona uì-
vala izvesnu samostalnost, i pored toga {to je ostala na snazi odluka o wenoj
predaji Sv. Savi i preko wega manastiru Hilandaru, iz decembra 1347. godine.
Tome u prilog i{la bi ~iwenica da je Plaka smatrana za uglednu i, reklo bi
se, me|u kelijama prvu (entimon on kai prwton).
75
Sa druge strane bi se moglo
zakqu~iti da je Plaka samo kratko vreme bila metoh Sv. Save, a potom ponovo
samostalna mona{ka ustanova. U poku{aju da rasvetlimo {ta je od toga ta~no
osvrnu}emo se na akt prota Gerasima, od januara 1375, o ponovnoj predaji Pla-
ke monasima Hilandara. Gerasim spomiwe da je preduzeo da povrati Protatu
sve kelije ustupqene manastirima za vreme prota Srba, po{to su mu car Jovan
V Paleolog i patrijarh Filotej svojim orizmama naredili, verovatno krajem
1374. godine, da to u~ini.
76
Kada je po~eo sa oduzimawem kelija, na{ao je da
pisao ispred monaha Teofila, dok su ostali dostojanstvenici Kareje zadràli isti poredak kao
na aktu od meseca maja; posle wih potpisali su se igumani Psevdakija i Heronta i na pole|ini
veliki ekonom.
70
Da su decembra bila dva odvojena zasedawa Protata vidi se iz lista potpisnika done-
tih odluka devetorica su prisustvovali na oba zasedawa Sabora, na prvom su bili jo{ petori-
ca koji, zajedno sa protom Savom nisu u~estvovali u drugom Saboru, kome je prisustvovao monah
iz Makrovog manastira: Kutlumus, n
o
28, l. 1929 i Zographou, n
o
45, l. 2333.
71
Kutlumus, n
o
28, l. 25: Teofil se potpisao {esti posle prota Save. Ispred Teofila pot-
pisali su se dikej Karejski, iguman Alopa, eklezijarh Kareje, duhovni otac i biv{i eklezijarh, a
posle wega: epitirit, igumani Psevdakija, Ksistri, Heronta, Makrogena, monasi iz Filogona i
Kapruli i veliki ekonom.
72
Zographou, n
o
45, l. 25: monah Teofil potpisao se prvi posle eklezijarha Karejske La-
vre od ukupno deset potpisnika toga akta. Posle Teofila potpisali su se veliki ekonom, epiti-
rit, zatim predstavnici malih manastira Psevdakija, Makrovog, Ksistri, Makrogeni i Heronta,
posle kojih se potpisao i biv{i eklezijarh.
73
Premda je akt od februara meseca 1369. godine (Kutlumus 25A) original, neki potpisi
nisu autografi (cf. Ibidem, 100); vidi ovde tekst uz nap. 66. O pojavi nastaloj u 14. veku da potpi-
si, sa izuzetkom protovog, ~esto nisu svojeru~ni, v. Papachryssanthou, Monacismoj, 333334;
prev. Papahrisantu, Mona{tvo, 244.
74
Vatopedi II, n
o
138, l. 16 : Teodosije se potpisao ~etvrti, posle prota; ispred wegovog su
slovenski potpis protovog dikeja, eklezijarha Kareje i igumana Psevdakija, a posle wega su se
potpisali duhovnik i epitirit.
75
Chil. gr. n
o
156, l. 10; vidi niè tekst uz nap. 77.
76
Chil. gr. n
o
156, l. 27; Kutlumus, n
o
31, l. 1315; cf. actes mentinnes, n
os
3, 4 ; F. Dolge-P.
Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des Ostromischen Reiches V (13411453), Munchen-Berlin 1965,
n
o
3144.
keliju Plaka, uglednu i prvu drì manastir Hilandar.
77
Prot Gerasim je
oduzeo Plaku srpskom manastiru, jer kako kaè zaposev{i je i ome|iv{i je,
èleo ju je pot~initi pod vlast Protata (kai krathsaj auto kai periorisaj,
hqelon keisqai upo th tou prwteiou exousia).
78
Me|utim, nastavqa Gerasim u
svome aktu, monasi Hilandara su ~esto dolazili i traìli da im se povrati
Plaka, podse}aju}i na mnoga velika dobro~instva koja su pokojni car Du{an i
carica Jelena u~inili Protatu i celoj Svetoj Gori, pa i na predavawe pomenu-
te kelije Hilandaru. Prot Gerasim obrazlaè da zbog svega toga pomiwawa
cara Du{ana, po{tovawa na{e despine, tada monahiwe Jelisavete, koja bi se
raàlostila ~uv{i o oduzimawu te kelije, kao i zbog qubavi i uvaàvawa mo-
naha Hilandara ponovo i zauvek daruje wihovom manastiru, januara 1375, u
potpuno vlasni{tvo keliju Plaka, sa celom wenom od davnina teritorijom i
vinogradom koji je zasadio pokojni Isaija.
79
I ovom prilikom, kao {to je to
bilo decembra 1347,
80
Gerasimov akt kojim se Plaka predaje Hilandaru potpi-
sao je Teofil monah o Plakaj.
81
Teofil u~estvuje istog meseca i u Savetu
prota Gerasima koji je doneo odluku da se kelija Jovana Hrizostoma preda ma-
nastiru Alopu. I u tome Savetu Teofilovo mesto je bilo visoko; on je tre}i od
prota, posle igumana Kutlumu{a i eklezijarha Kareje.
82
Najzad, Savet prota
Gerasima, u ne{to druga~ijem sastavu, sastao se i tre}i put januara 1375. godi-
ne, da bi potvrdio prava Vatopeda na stari manastirski posed zvani Maslina
(Elaia) u blizini Jerisa. U wemu je u~estvovao monah Teodosije iz Plake koji
je imao niì poloàj od svoga prethodnika Teofila.
83
Potom je Teodosije,
77
Chil. gr. n
o
156, l. 913: to tou Plaka kellion, entimon on kai prwton, katecomenon
para thj sebasmiaj kai basilikhj monhj tou Cilantariou. Gerasim pri~a da je Plaku, na zahtev
pokojnog cara Du{ana srpskim monasima dao prot Nifon. Pretpostavqamo da Gerasim spomiwe
Nifona, a ne Antonija, na osnovu akta, koji su mu podneli monasi Hilandara. Bio bi to prepis
dokumenta prota Antonija, na kome je potpisan: + O elacistoj en ieromonacoij Nifwn + koji de-
cembra 1347. nije vi{e bio prot, ili neki danas izgubqeni prepis sa potpisom prota Nifona, v.
ovde, nap. 36. S obzirom na pomenutu naredbu o oduzimawu kelija, Hilandarci su verovatno sma-
trali da }e keliju pre zadràti ako dokaù da je nisu dobili od prota Srbina.
78
Ibidem, l. 1314.
79
Ibidem, l. 1431: ex allhj archj afierw to toiouton kellion tou Plaka meta pashj
thj periochj kai nomhj autou thj arcaiaj, eti de kai meta tou katafuteuqentoj ampeliou para
tou Hsaiou ekeinou... Isaija je po svoj prilici bio jedan od prethodnih stare{ina Plake ili
monaha koji su se u woj podvizavali.
80
Vidi ovde tekst uz nap. 3537.
81
Chil. gr. 156, l. 44: ispred Teofila potpisao se, prvi posle prota, eklezijarh Kareje, a
posle Teofilovog su potpisi monaha Joanikija, verovatno biv{eg epitirita, monaha iz, po svoj
prilici, mona{ke ustanove Komata, epitirita, pisara toga dokumenta i eklezijastika Hiladara
(l. 43, 4550).
82
Kutlumus, n
o
31, l. 37: + Qeofiloj monacoj o Plakaj + Posle Teofila akt su potpisali
jo{ {estorica ~lanova protovog Saveta, od kojih su, uz prethodno spomenutog eklezijarha Kareje,
jo{ ~etvorica isti oni koji su potpisali i akt o predaji Plake Hilandaru; me|u wima je i pisar,
po svoj prilici Protata, Minas; uz wih, akt su potpisali jo{ i iguman Kutlumu{a, veliki eko-
nom Kareje i dvojica igumana malih manastira. To ukazuje na malu vremensku udaqenost izme|u
zasedawa ta dva protova Saveta.
83
Vatopedi II, n
o
143, l.14 : + O Plakaj Qeodosioj monacoj prvi potpis posle protovog
nedostaje, a od onih koji se nalaze i na Kutlumus, n
o
31 to su igumana Kutlumu{a, eklezijarha i
septembra 1376. godine, uz prota Haritona i eklezijarha Kareje, koji su se pot-
pisali ispred wega i biv{eg epitirita, koji se potpisao posledwi, bio sve-
dok ustupawa Vatopedu dveju kelija na Atonu od strane Josifa o Komataj. Teo-
dosije se potpisao kao monah iz Plake i starac Protata.
84
I u Savetu prota
Haritona, decembra 1376. godine, koji je doneo odluku da se Vatoped oslobodi
uobi~ajenog davawa Protatu za ranije dobijene kelije Koleci i Dometijevu, jer
su ih Turci opusto{li, monah Teodosije o Plakaj zadrào je pribli`no isto
mesto izme|u eklezijarha Kareje i epitirita.
85
Ostaje kao pretpostavka da je
Teodosije posle decembra 1376. godine napustio Plaku i pre{ao u mali mana-
stir Serviota. To bi proizlazilo iz wegovog potpisa koji, na àlost, na ori-
ginalu akta prota Haritona od jula 1378. godine, sadrì samo ime, dok je ume-
sto iscepanoga dela akta, na prepisu iz 1718. veka dopuweno monacoj kai
Plakaj epithrhthj o Serbiwthj.
86
Budu}i da posle 1347. godine protatska akta
potpisuje samo jedan epitirit, {to je u tome aktu monah Ilija, bi}e da prepi-
siva~ nije dobro pro~itao Teodosijevu funkciju.
87
Da li zbog toga ili iz nekog drugog razloga, 1377. godine opet u Protatu
visoko mesto zauzima monah Teofil o Plakaj. Prilikom sastavqawa testa-
menta koji je u Lavri karejskoj, juna 1377, sa~inio monah Manasis Halkeopu-
los, me|u prisutnima je na prvom mestu naveden pre~asni me|u monasima
kir Teofil tou Plaka.
88
U potpisu je samo Qeofiloj o Plakaj.
89
I meseca
jula iste godine monah Teofil o Plakaj je u Savetu prota Haritona, koji je
odobrio (... meta kai boulhj twn gerontwn...) bolesnom jeromonahu Danilu da
proda jedan sprat svoje kelije u Kareji monasima Hilandara. Svoju saglasnost
~lanovi Saveta su potvrdili potpisima ispod teksta kupoprodajnog dokumen-
ta, gde je na prvom mestu, posle prota, potpisan pomenuti monah Teofil.
90
epitirita Kareje, dok su uz Teodosija iz Plake jo{ trojica potpisnika druga~iji. Teodosije se
potpisao pretposledwi; posle wega se potpisao monah Jonas, stare{ina mona{ke ustanove Koma-
ta. Pore|ewem potpisa do{lo se do zakqu~ka da taj Teodosije nije bio identi~an sa istoimenim
monahom iz Plake iz 1371. godine, sf. Vatopedi, 388; vidi ovde tekst uz nap. 74.
84
Vatopedi II, n
o
151, l. 26 : + O en monacoij Qeodosioj o Plakaj kai gerwn tou Prwtatou
+ Prisustvo potpisanih svedoka mitropolita Ungrovalhije prota Haritona i ~asnih staraca
Kareje (twn timiwn gerontwn twn Karuwn) spomiwe se u Josifovom dokumentu (Ibidem, l. 2021).
85
Vatopedi II, n
o
153, 34. Dowi levi ugao dokumenta sa potpisima ispred Teodosijevog i
posle wega otcepqen je.
86
Docheiariou, n
o
46, l. 24. Prou~avaju}i taj potpis, N. Ikonomidis se pita (Ibidem, 249)
da nije prepisiva~ iskombinovao dva potpisa ili je, mo`da, Teodosije iz Plake pre{ao nekog
momenta, posle 1376. godine u manastir Serviota.
87
To mi{qewe ve} je iznela Papahrisantu : Monacismoj, 413 i nap. 326 i 327 = Mona-
{tvo, 303 i nap. 326 i 327; cf. Dochiariou, n
o
46, l. 28.
88
Kutlumus, n
o
35, l. 3135, posle Teofila spomenuti su pre~asni jeromonah i duhovnik
kir Teodosije Kokinos, kir Dionisije, kir Josif epitirit i svi ~asni eklizijastici, jeromona-
si i monasi, koje prema obi~aju manastiri Svete Gore {aqu u Lavru Karejsku
89
Ibidem, l. 36; posle Teofilovog dati su potpisi (akt je sa~uvan u prepisu) istim redom
kao {to su spomenuti: duhovnika Teodosija, Dionisija o Carwn, epitirita Josifa i Teona mona-
ha o Makrugenuj.
90
Chil. Suppl. n
o
9, l. 2123, 31: Enqen toi neusantej, wj di upografhj autwn katwqen
tou emperieilhmmenou grammatoj dhlwqhsetai. Posle Teofila (l. 31: + Qeofiloj monacoj o Pla-
Sa pomenutim potpisima monaha Teofila (1377) i Teodosija (1378), pre-
ma na{im saznawima iscrpquju se podaci najpre o manastiru i, potom o keliji
Plaka. Oni ukazuju da je Plaka ubrzo posle osnivawa u 11. veku postala ugledan
manastir, o ~emu svedo~i u~e{}e wegovih igumana u radu protata. Uz to, dvoji-
ca od wih bili su veliki ekonomi (1081, 1322) a dvojica epitiriti Atona
(1294, 13441347). U 14. veku, kada je Sveta Gora i, posebno Kareja, bila izlo-
èna redovnim turskim napadima, Plaka je doìvela sudbinu ve}ine karejskih
mona{kih ustanova. Me|utim, o~igledno za vreme prota Srba jeromonaha
Antonija, Doroteja i Save, kao i nekoliko godina posle prestanka srpske vla-
sti na Atonu (1371), za vreme prota Gerasima i Haritona, kelija Plaka, premda
pot~iwena Sv. Savi (decembar 1347) i potom direktno Hilandaru (januar
1375), uìva polunezavisan poloàj i zadràva visoko mesto me|u karejskim
mona{kim ustanovama. Spomenimo da su tokom 14. veka bila vidna nastojawa
monaha hilandarske kelije Sv. Save, u protatskim aktima nazivane malim ma-
nastirom (monudrion) i manastirom (1312, 1347),
91
da se osamostali od Hilan-
dara. I wen stare{ina je ponekad u~estvovao u radu protovog Saveta (oko 1322.
i februara 1369).
92
Na{ je zakqu~ak da je, poput starca Sv. Save, i stare{ina
kelije Plaka u~estvovao, kao starac Protata, u radu protovog Saveta i to mesto
zadrào svakako do 1377. godine. Pre kraja 14. veka, prema na{im saznawima,
keliji Plaka, kao i nekim drugim mona{kim ustanovama gubi se trag.
93
Iz ne-
poznatih razloga, verovatno iz straha od turskih napada, neki od ìteqa Pla-
ke povremeno su boravili, bez sumwe u sigurnijim obitavali{tima manasti-
ru Minicu ili mo`da Serviota.
* * *
PREDSTAVNICI PLAKE U PROTATU
A) Igumani manastira tou Plaka:
1. Monah Kozma: januara 1076; i ekonom sredi{ta, aprila
1081; avgusta 1087.
1.(?) Monah Kozma: septembra 1108.
Monah Simon: avgusta 1169.
Monah Klimis: juna 1198.
Jeromonah Grigorije: februara 1287.
kaj +) potpisali su se biv{i epitirit i epitirit, igumani Heronta i Makrogena, pisar doku-
menta, eklezijastik Hilandara i veliki ekonom.
91
Chilandar I, n
o
28, l. 7: monudrion, l. 15: monh; Chil. gr. n
o
135, l. 12: monudrion, l. 19, 27,
30: monh.
92
Xenophon, n
o
18, l. 47 : + Teodul, jeromonah Sv. Save i az podpisah + deseti je od dvade-
set potpisnika odluke prota Isaka i wegovog Saveta; Kutlumus, n
o
25, l. 24: + Jeromonah Kalist,
proiguman hilandarski i starac Sv. Save +, potpisao se drugi posle prota i biv{eg prota, od
osamnaest potpisnika akta prota Save i wegovog Saveta.
93
Vidi nap. 2, 3, 51 i Dionysiou, 207209.
Monah Lazar: avgusta 1287.
Monah Isaija: i epitirit Atona, 1294; maja 1297.
Monah Teodosije: aprila 1306.
Jeromonah Klimis: 1313/1314.
1. Monah Teostirikit: maja 1316
B) Predstavnici kelije Plaka o Plakaj :
1. Monah Teostirikt: i veliki ekonom, aprilaavgusta 1322.
1. Monah Teofil: i epitirit Svete Gore, septembra 1344; maja 1345;
epitirit manastira Svete Gore, ~asni i po{tovani starac
kir Teofil; naj~asniji me|u monasima epitirit, juna 1345;
starac kir Teofil, juna 1345; i epitirit Svete Gore, mar-
ta i decembra 1347.
2. Monah Teofil: 20. januara 1362; nekada iz Plake (aprila 1363);
nekada iz Plake, sada iz Minice (1. oktobra 1364); (januara
1366); i iguman Minice (25. januara 1366); o gerwn... o
Plakaj (novembra 1366); 15. jula 1369; novembra 1369; de-
cembra 1369.
1. Monah Teodosije : februara 1369.
1.(?) Monah Teodosije: o gerwn o Plakaj (juna 1371).
2.(?) Monah Teofil: decembra 1375
2. Monah Teodosije: januara 1375; o Plakaj kai gerwn tou Prwta-
tou (septembra 1376); decembra 1376.
2.(?) Monah Teofil: juna i jula 1377.
2.(?) Monah Teodosije kai Plakaj... o Serbiwthj: jula 1378.
Mirjana @ivojinovi}
LE MONASTERE DE PLAKA A KARYES
Le petit monastere de Karyes appele tou Plaka a ete fonde vers le milieu du
XIe siecle. Les signatures de ses higoumenes figurant sur les actes du Protaton de la
Sainte Montagne revelent que cet etablissement sest rapidement range au nombre
des monasteres influents. Ceci ressort egalement de donnees nous apprenant que
deux de ses moines ont ete grands economes (1081,1322) et deux autres epiteretes
de lAthos (1294, 13441347). Ce monastere sest maintenu en tant que tel
vraisemblablement jusqua la troisieme decennie du XIV
e
siecle, lorsque ses
representants commencent a signer avec le terme o Plakaj, que nous comprenons
comme celui de Plaka. La regression de Plaka au rang de kellion pourrait etre mise
en relation avec quelque incursion de grande ampleur des Turcs visant Karyes,
laquelle se serait egalement traduite par la devastation de plusieurs autres
etablissements monastiques non proteges. Apres 1322, nous ne disposons daucune
donnee sur tou Plaka durant plus de deux decennies, et ce jusquen septembre 1344,
lors quun acte du protos Isaac est signe par Theophile o Plakaj, epiterete de la
Sainte Montagne. Ce dernier etait alors aussi membre dune direction collegiale de
lAthos, formee en labsence du protos Isaac.
En decembre 1347, un protos, a ce quil semble, le serbe Antoine, cede, et ce a
la demande de lempereur Stefan Du{an, le kellion appele Plaka dans la pleine pos-
session du petit monastere de Saint-Sabbas, hesychasterion de Chilandar. Au titre de
cette tradition en faveur de leur monastere, les moines de Saint-Sabbas devaient,
selon lusage, verser annuellement au Protaton quatre litres de vin et trois litres
dhuile. Toutefois, alors que par sa subordination a un autre monastere, tout kellion
perdait son statut de personne morale, on constate que Theophile moine et epiterete
o Plakaj apparait comme signataire sur le document de decembre 1347 par lequel
tou Plaka est cede a Saint-Sabbas. Apres cela, et ce durant une longue periode, on ne
trouve aucune signature de representants tou Plaka sur les actes de lAthos. Puis, de
1362 a 1366, on a a nouveau, sur plusieurs decisions prises par le protos serbe
Dorothee, la signature dun autre moine du meme nom Theophile o Plakaj.
Nous savons aussi qua partir de 1363 ce dernier reside au monastere tou Menetze et
quen janvier 1366 il signe en tant que son higoumene. A ce quil semble ce sejour a
Menetze netait toutefois que provisoire. Enfin, un moine o Plakaj Theodose,
Teophile, puis, de nouveau, Teodose, participe au travail du Conseil du protos serbe
Sava en 1369 et 1371.
Tou Plaka apparait ensuite au nombre des kellia que le protos Gerasimos
entreprend de recouvrer en faveur du Protaton, apres leur remise a divers monasteres
par les protoi serbes. Mais, satisfaisant aux doleances des moines de Chilandar, ce
dernier leur cede a nouveau ce meme etablissement en 1375 dans leur pleine posses-
sion. Et, a nouveau, lacte correspondant porte, aux cotes de celles des autres
membres du Conseil du protos Gerasimos, la signature du moine Theophile o
Plakaj. Par ailleurs, les representants tou Plaka, a savoir les moines Teodose et
Theophile, y compris apres cette remise de leur kellion a Chilandar, continuent de
participer au travail du Conseil des protoi Gerasimos (1375) et Chariton (1376 et
1377). Il semble quapres 1377 Teodose de Plaka ait rejoint le monastere tou
Serviotou.
La participation dun moine o Plakaj au travail du Conseil du protos, et cy
compris apres la cession de son kellion, tout dabord au petit monastere Saint-Sabbas
(1347), c.-a-d. a l hesychaterion de Chilandar puis, directement a ce monastere
(1375), peut sexpliquer, selon nous, dune part, par le prestige dont jouissait tou
Plaka au Protaton et, dautre part, de toute evidence, par certains changements
enregistres a lAthos au cours du XIVe siecle. Dans ce meme cadre on peut ici noter
les efforts de Saints-Sabbas et de ses moines visant a assurer lindependance de ce
kellion vis-a-vis de Chilandar, alors que starac (geron) de cet etablissement participe
parfois, lui aussi, au travail du Conseil du protos (ca 1332 et fevrier 1369). En
consequence il etait acceptable que starac tou Plaka, de toute evidence en tant que
kellion prestigieux et repute de Karyes, participat, en tant que geron du Protaton au
travail du Conseil du protos y compris a lepoque ou ce kellion etait subordonne a
Chilandar. Il semble que lon perde toute trace de lancien monastere, et par la suite
kellion, tou Plaka, ainsi que de quelques autres etablissements monastiques, avant la
fin du XIV
e
siecle. Pour des raisons que nous ignorons, peut-etre par crainte des
attaques des Turcs, certains des habitants de Plaka ont provisoirement sejourne dans
les monasteres tou Menetze et peut-etre tou Serbiotou, qui etaient assurement des
etablissement offrant une plus grande securite.
UDC: 94(495.02):877.3(091):255.2
DU[AN KORA] RADIVOJ RADI] (WashingtonBelgrade)
ORESTES AND PYLADES IN BYZANTINE HISTORIOGRAPHY
(Two examples)
This article analyzes two instances where Byzantine historians Anna Komnene
and Nikephoros Gregoras used a syntagm about intimate and dedicated friendship be-
tween two ancient Greek mythological heroes, Orestes and Pylades. In The Alexiad it is
a story about the brotherly relations between Alexios and Isaac Komnenoi, and in the
Roman Histories Nikephoros Gregoras compares them to two contemporary rulers, two
very close allies the Byzantine emperor John Kantakouzenos and the Seljuk emir
Umur. In both instances Byzantine writers very skillfully employed the metaphor about
the friendship of Orestes and Pylades.
In his classic and today generally accepted definition of the Byzantine civiliza-
tion, almost seventy years ago, George Ostrogorsky emphasized three main elements
that determined the historical phenomenon of the Byzantine Empire. Those were the
Roman state framework, Greek culture and the Christian faith.
1
Byzantium would be
inconceivable without any of those three cornerstones. It is only through this synthe-
sis that Byzantium came into being. It has been well known that, spiritually, Byzan-
tium was a medieval continuation of the Hellenic spirit.
2
Byzantine literature was, to a great extent, a continuation of Hellenic and Hel-
lenistic writings. That evidently applies to Byzantine historiography. As a genre of
multifaceted literature, Byzantine historical writing was a natural stage in the devel-
opment of Ancient Greek historical thinking, a continuation of the pragmatic Greek
historiography.
3
That continuity was more than two millennia long. It had its roots in
1
G.Ostrogorsky, History of the Byzantine State, 2d ed., (New Brunswick, 1969; Fourth Paper-
back Printing, 1995), 27. The first German edition was published in Munich in 1940: V. G. Ostrogorsky,
Geschichte des byzanitnischen Staates, Mnchen 1940.
2
Anti~nost i Vizanti, izd. L. Fredenberg, Moskva 1975, 5 sl.; I. [ev~enko, A Shadow Out-
line of Virtue: the Classical Heritage of Greek Christian Literature, Age of Spirituality: Late Antiquity and
Early Christian Art, Third to Seventh Century, ed. K. Weitzman, New York 1979, 5373; Byzantium and the
Classical Tradition, ed. M. Mullet R. Scott, Birmingham 1981, 7 sq.; The Oxford Dictionary of Byzantium,
ed. A. P. Kazhdan, I, Oxford New York, 1991, 120122 (A. Kazhdan I. [ev~enko) (=ODB).
3
ODB, II, 937938 (A. P. Kazhdan).
the Greek historical writings of the fifth century B.C., and represented a spiritual
vertical stemming from Herodotus, the father of history, and especially Thucydides,
the greatest ancient historian and the greatest role model for Byzantine historians. At
its other end, that almost uninterrupted thread reached the end of the sixteenth cen-
tury A.D., and so called The Chronicle of the Turkish Sultans, which was one of
the last works of Byzantine, and Greek historiography.
4
Bearing this in mind, it is no wonder that Byzantine literates very often remi-
nisce Ancient Greek history and mythology. Most commonly these are allusions to
and loanwords from Homer, but also from the works of many others, like Hesiod,
Aesop, Aristophanes, or Plutarch. One of those reminiscences refers to Orestes and
Pylades, two heroes of Ancient Greek mythology, whose adventures symbolized a
true and dedicated friendship.
Orestes, a member of the doomed house of Atreus, was a son of Agammenon,
the king of Mycenae, and Clytemnestra. He had three sisters, Iphigenia, Electra, and
Chrysothemis. He was born on the eve of the Trojan War, and spent his childhood
days in the safety of his parents home.
5
His life was shattered when his father re-
turned home after ten years of fighting the Trojans. Orestes was an eye witness to a
horrible crime. Clytemnestra and her lover Aeghistus, Agamemnons cousin, mur-
dered the king and Cassandra, the concubine he brought over from Troy. Orestes
himself barely escaped his mothers ire. He was sent to the court of his uncle,
Strophius, the king of Phocis. There he grew up with Pylades, the son of Strophius
and Anaxibia. Two young boys became very close friends. Later in life Pylades be-
came Orestes inseparable companion.
6
They returned to Argos where Orestes, with
a help of his sister Electra, avenged their father by killing both their mother
Clytemnestra and Aeghistus. Their real predicaments were just to begin, however,
but Orestes and Pylades braved all the perils and temptations together. When they fi-
nally weathered all the storms, Orestes offered the hand of his sister Electra to
Pylades, and they had two children together, Strophius and Medontes.
7
Byzantine authors, educated in Ancient Greek tradition, were familiar with the
story of Orestes and Pylades. Some among them used this story of friendship which
could overcome all hardships as a metaphor in their own writings. In this small con-
tribution we shall analyze how two Byzantine historians in their own works use the
story of two mythological friends and their enduring friendship. The historical writ-
ings of Anna Komnene and Nikephoros Gregoras belong to the very finest in
192 Du{an Kora} Radivoj Radi}
4
H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, I, Munchen 1978, 257504
(=Hunger, Literatur); I. Karayannopulos G. Weiss, Quellenkunde zur Geschichte von Byzanz
(3241454), Wiesbaden 1982; M. B. Bibikov, Istori~esk literatura Vizantii, Sankt-Peterburg
1998, 5315.
5
D. Srejovi} A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd
1979, 306308; Oxford Classical Dictionary, 3d ed., ed. S. Hornblower and A. Spawforth, Oxford
NewYork 1996, 1074 (H. J. Rose and J. R. March); http://en.wikipedia.org/wiki/Orestes.
6
Ibidem, 341342.
7
Ibidem, 342.
Byzantine historiography. At the same time, they were both exquisite intellectuals,
by all means among the most educated Byzantines.
Anna Komnene, a daughter of emperor Alexios I Komnenos (10811118) and
Empress Irene Doukaina, was born in 1083, and passed away in 1153 or 1154.
8
The
Alexiad, a masterpiece of Byzantine literature depicting her fathers rule,
9
was writ-
ten in quiet retirement of a mid twelfth century Constantinopolitan monastery.
In her historical work, the learned princess compares the relationship between
brothers Isaac and Alexios Komnenos to Orestes and Pylades friendship. Anna
Komnene wrote that her uncle Isaac was an exceptionally noble man, both in his
words and his deeds, and as such very much alike her father Alexios. Isaac
Komnenos always took extraordinary care of his younger brother. Anna noted that,
according to legend, Orestes and Pylades were said to be so exceptional and affec-
tionate friends that in the midst of a battle each would ignore the enemy soldiers at-
tacking himself and hurried to others aid, protecting him with his own breast from
enemy arrows.
10
What we know about Isaac and Alexios confirms their close rela-
tionship.
11
In April of 1081, after he had become Emperor, Alexios Komnenos, as a
token of his gratitude to his elder brother who forfeited his rights to the throne
awarded Isaac a newly introduced title of sebastokrator. This newly introduced title,
second in rank only to Emperor, pushed the old title of caesar to the third place in
Byzantine hierarchy. Alexios I promised the very title of kaisar to his son in law
Nikephoros Melissinos, who relinquished his ambitions for the imperial throne in
midst of the civil war. That was the reason why the new basileus had to honor his
brother with a higher rank. He simply created a completely new title and introduced
it at the top of the official list of ranks.
12
However, despite all the evidence about
brotherly love of two Komnenoi, Anna Komnene herself narrated that there were oc-
casional misunderstandings between Isaac and Alexios and that their relations were
by no means perfect.
13
Orestes and Pylades in Byzantine Historiography 193
8
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, Beograd 1966, 367369 (B.
Kreki}); Hunger, Literatur, I, 400409; ODB, II, 1142 (A. P. Kazhdan); Anna Komnene and Her Times,
ed. Th. Gouma-Peterson, New York London, 2000, 1 185.
9
J. Ljubarskij, Why is the Alexiad a masterpiece of Byzantine Literature, Anna Komnene and
Her Times, ed. Th. Gouma-Peterson, New York London 2000, 169185.
10
Annae Comnenae Alexias, rec. D. R. Reinsch A. Kambylis, Berlin New York 2001, 56; A.
Comnena, The Alexiad, translated by E. R. A. Sewter, Penguin Classics 1969, 74.
11
For Alexios Komnenos see F. Chalandon, Essai sur le regne dAlexis Ier Comnene
(10811118), Paris 1900 (reprint New York s.d.), 1323; M. Angold, The Byzantine Empire, 10251204:
A Political History, London New York 1984, 102149; ODB, I, 63 (Ch. Brand P. Grierson A.
Cutler); Alexios I Komnenos, ed. M. Mullett D. Smythe, I, Papers, Belfast 1996, 1417. For the older
brother, Isaac Komnenos, see B. Skoulatos, Les personages byizantins de lAlexiade, Analyse
prosopographique et synthese, Louvain 1980, No 84, 124130; K. Varzos, H geneaologia twn
Komnhnwn, I, Thessalonike 1984, No 12, 6779; ODB, II, 1144 (Ch. Brand); V. Stankovi}, Komnini u
Carigradu (10571185). Evolucija jedne vladarske porodice, Beograd 2006, 19296.
12
B. Ferjan~i}, Sevastokratori u Vizantiji, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta,
11 (1968) 141143.
13
J. Ljubariskij indicated that in the notes to his translation of The Alexiad. See Anna
Komnina, Aleksiada, Vstupitelna stat, perevod i kommentari . N. Lbarskogo, Moskva
1965, 470 n. 246.
Nikephoros Gregoras, a great fourteenth century historian,
14
among his many
literary tools used the syntagm about the friendship between two heroes of Ancient
Greek mythology.
15
In his Roman Histories, writing about Byzantine emperor John
VI Kantakouzenos (13471354) and Umur (13341348), emir or Ayidin, Gregoras
compared their relations to close friendship of Orestes and Pylades.
16
Byzantine
polyhistor always wrote about the Seljuk ruler laudatory, using carefully chosen
words. However, despite all the panegyrics for Umur pasha, the Byzantine historian
could not hide a certain malevolence towards the Byzantine emperor.
17
It is well
known that John Kantakouzenos was often accused of having brought the Turks to
Europe. These accusations were based on the fact that during the civil war
(13411347) he relied on military aid of Ayidin emir Umur, and later of the Otto-
man bey Orhan (13261362).
18
Umur did help Byzantium on several occasions. Especially important was his
military campaign against Albanians in 1338. He readily accepted John
Kantakouzenos invitation and, commanding a large army, appeared in Thrace at the
beginning of 1343.
19
Byzantine civil war was raging and Kantakouzenos planned to
use the Turks to boost his military strength and to alleviate the position of
Didimotichon. The usurpers wife and daughters were inside the city which was be-
sieged by the troops loyal to Constantinopolitan regency. Although that Seljuk expe-
dition did not last long, most likely cut short by severe winter weather, it did signifi-
cantly help Kantakouzenos. In following years the Byzantine usurper could not rely
on ready Seljuk help. A new crusade in 1344 put the emirate of Ayidin on defense.
The fate of Smyrna was especially troublesome. Umur pasha was killed in one of
those clashes in 1348. However, Kantakouzenos muslim ally was still able to occa-
sionally supply troops. His detachments were active in Europe in 1343, 1345, and
1346. Even in the spring of 1348 the emir of Ayidin was ready to come to aid of his
friend, at time already emperor, John VI Kantakouzenos in his planned campaign
against the Serbian Emperor Stefan Du{an.
20
On the other hand, John Kantakouzenos magnanimously returned favors to his
muslim friend. He sent a letter to Umur warning him about the impending crusade
against Smyrna, Ayidins main naval base. Pope Clement VI (13421352) was orga-
194 Du{an Kora} Radivoj Radi}
14
Hunger, Literatur, I, 453465; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI,
Beograd 1986, 145153 (C. ]irkovi}); ODB, II, 874875 (A.-M. Talbot).
15
Nikephoros Gregoras used the metaphor about Orestes and Pylades several times. See
Nicephori Gregorae Byzantina Historia, ed. L. Schopen, II, Bonnae 1830, 583, 649, 718, 799 (=Greg. II).
See Nikephoros Gregoras, Rhomaische Geschichte, Historika Rhomaike, ubersetzt und erlautert von Jan
Louis van Dieten (Bibliothek der griechischen Literatur, Band 24), III, Stutgart 1988, 249 n. 35. In this
text, however, we shall analyze only one of those instances.
16
Greg. II, 649.
17
R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa (13321391), Beograd 1993, 140.
18
J. Gill, John Cantacuzenus and the Turks, Byzantina 131 (1985) 5576.
19
K. @ukov, geskie mirat v XIVXV vv., Mockva 1988, 3944.
20
P. Lemerle, Lemirat dAydin, Byzance et loccident. Recherches sur La gest dUmur
Pacha, Paris 1957, 158 sq.
nizing the campaign under the veil of secrecy. The letter reached Umur Pashas court
when it was already too late.
21
John VI Kantakouzenos himself described his relations with Umur. In his
memoirs, written after he left the throne and retired to monastery, emperor turned
historian, among other things, emphasized that whenever they met Umur always
paid him exceptional respect. The emir of Ayidin would dismount his horse, ap-
proach John Kantakuzenos on foot and gave him proskynesis.
22
In these two episodes narrated in their historical writings, Anna Komnene and
Nikephoros Gregoras used the syntagm of unbreakable friendship between Ancient
Greek mythological heroes Orestes and Pylades. In The Alexiad the metaphor was
used to describe brotherly love between Isaac and Alexios Komnenoi. Their rela-
tions were not always perfect, but were, nevertheless, founded on mutual respect and
devotion. Nikephoros Gregoras compared Orestes and Pylades to his contemporar-
ies, two rulers and close allies, Byzantine emperor John VI Kantakuzenos and Seljuk
emir Umur. There is a touch of malevolence and irony, though, in Gregoras meta-
phor. Be that as it may, both Anna Komnene and Nikephoros Gregoras in their
historiographical writings very skillfully used the metaphor of Orestes and Pylades
friendship.
Du{an Kora} Radivoj Radi}
OREST I PILAD U VIZANTIJSKOJ ISTORIOGRAFIJI
(Dva primera)
U dva navedena primera iz istorijskog dela Ane Komnine i Ni}ifora
Grigore upotrebqena je sintagma o neraskidivom prijateqstvu junaka drevne
gr~ke mitologije Oresta i Pilada. U cpisu u~ene princeze re~ je o bratskom
odnosu Aleksija i Isaka Komnina, odnosu koji, istina, nije uvek bio savr{en,
ali je uglavnom po~ivao na velikom me|usobnom uvaàvawu i po`rtvovanosti.
U svojoj Romejskoj istoriji Ni}ifor Grigora upore|uje sa Orestom i Piladom
dvojicu onda{wih vladara, vizantijskog cara Jovana Kantakuzina i selxu~kog
emira Umura koji su tesno sara|ivali. U ovom slu~aju, me|utim, verujemo da
Grigorino pore|ewe sadrì i izvesnu dozu malicioznosti. Kako bilo, i Ana
Komnina i Ni}ifor Grigora su u svojim istorijskim spisima veoma uspe{no
upotrebili metaforu o prijateqstvu Oresta i Pilada.
Orestes and Pylades in Byzantine Historiography 195
21
A History of the Crusades, ed. K. Setton, vol. III, The Fourteenth and Fifteenth Centuries, ed.
H. Pazard, Madison 1975, 60 (D. Geanakoplos).
22
Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum, IIV, ed. L. Shopeni, II, Bonnae 1831, 393.
UDK: 94(497.11):27774(497.17)11
JOVANKA KALI] (Beograd)
SRPSKA DR@AVA I OHRIDSKA ARHIEPISKOPIJA
U H VEKU
U doba Komnina (10811185) sredi{te srpske dràve se preme{ta iz pri-
morskih krajeva (Dukqa) u kontinentalno zale|e (Ra{ka). To mewa srpsko-vizan-
tijske odnose, a poseban zna~aj sti~e Ohridska arhiepiskopija. Od vremena Ste-
fana Nemawe Ra{ka episkopija postaje sredi{wa crkvena oblast zemqe, sve do
obrazovawa Srpske arhiepiskopije (1219). Autor razmatra delatnost arhijereja
Ohridske arhiepiskopije tokom H veka i odnos prema Srbiji.
Tema o odnosima srpske dràve i Ohridske arhiepiskopije usko je pove-
zana sa istorijom Ra{ke, jer tek preno{ewem dràvnog sredi{ta iz primor-
skih oblasti stare Dukqe u prostrane kontinentalne predele zale|a, dràva
ra{kih ùpana stupa na teritoriju Ohridske arhiepiskopije. Dve teme, po-
drobno obra|ivane u na{oj i stranoj stru~noj literaturi srpska dràva i
Ohridska arhiepiskopija, stapaju se u novu temu, prividno politi~ku odnosno
duhovnu, u osnovi su{tinsku za potowu dràvu Nemawi}a.
[ire hronolo{ke okvire ovog priloga gradi doba ùpana Vukana (kraj
H po~etak H veka), odnosno uspostavqawe Srpske autokefalne arhiepi-
skopije (1219). Me|utim, raspoloìvi izvori suàvaju istraìva~ko podru~je
na uì vremenski okvir i na samo neke teme tog va`nog odnosa dràve i crkve
na tlu Srbije. Svaki novi podatak u tom sklopu zasluùje posebnu pa`wu.
Polaznu osnovu razmatrawa ~ini podru~je kojim je vladao ùpan Vukan,
ta~nije, odre|ivawe zapadne granice Ohridske arhiepiskopije u H i H veku.
Neke su ~iwenice poznate: u vreme wenog osnivawa, u doba cara Vasilija
(10191020), pomiwu se episkopije u Sirmijumu, Rasu i Prizrenu kao najzapad-
nije eparhije na obodu Ohridske arhiepiskopije.
1
To zna~i da su zapadne gra-
nice tih eparhija prakti~no bile podru~je razgrani~ewa prema susednim cr-
kvenim oblastima u Primorju (Dra~ka mitropolija i katoli~ke biskupije u
primorskim gradovima).
1
H. Gelzer, Ungedruckte und wenig bekannte Bistumerverzeichnisse der Orientalischen Kirche,
BZ (1892), 257; BZ 2 (1893), 41.
Teritorija Ohridske arhiepiskopije je obuhvatala podru~je neposredne
vizantijske vlasti, bila je odrìva ve} prema konkretnim prilikama na tere-
nu. Van toga, Vizantijsko carstvo je uglavnom posrednim putem, preko lokal-
nih vladara, ostvarivalo svoj uticaj. Kada je uz podr{ku dukqanskog vladara
Bodina ùpan Vukan krajem H veka po~eo da u~vr{}uje svoju vlast u isto~nim
delovima srpskih zemaqa,
2
otvorilo se novo poglavqe srpsko-vizantijskih od-
nosa. Na tlu Ohridske arhiepiskopije stvara se novo dràvno sredi{te, a ulo-
ga stare Ra{ke episkopije postaje sve zna~ajnija.
@upan Vukan je uspe{no ratovao protiv lokalnih vizantijskih zapovednika
krajem H i po~etkom H veka. Wegove ~ete su vodile borbe na Kosovu, zaletale su
se do Vrawa, ~ak do Skopqa. Car Aleksije Komnin se uputio prema Skopqu da
razmotri prilike (10931094). Vukan se povukao u Zve~an.
3
Borbe su okon~ane
pregovorima, opet samo privremeno. Obnovqene su 1106. godine.
4
Ras je ostao u
pozadini. U izvorima nema podataka o poloàju ra{kog episkopa u to vreme. Malo
je verovatno da se mogao odràti u ratnim godinama Vukanovog doba.
Na drugoj strani postoje poznati popisi eparhija Ohridske arhiepisko-
pije (Notitiae episcopatuum). U nau~nu javnost ih je uveo H. Gelcer krajem HH
veka, koji je svojim tuma~ewima raspoloìvih podataka bitno uticao na poto-
we autore koji su pisali o crkvenim prilikama na Balkanu.
5
Tako se ustalila
slika o nepromewenom obimu Ohridske arhiepiskopije od vremena cara Vasi-
lije (10191020) do pred kraj H veka. Ra{ka episkopija se postojano javqa u
popisima Ohridske arhiepiskopije,
6
{to svakako ukazuje na interes carstva da
brani duhovna prava te va`ne crkvene zajednice. Stvarnost se, me|utim, kreta-
la izme|u tih prava i promena koje je ìvot nosio tokom vremena.
Iskazi dvojice svedoka, savremenika burnih promena u razli~ita vreme-
na, mogu da doprinesu, makar i delimi~no, prepoznavawu realnosti. Prvi je
ve} pomenuti ùpan Vukan, a drugi ohridski arhiepiskop Dimitrije Homa-
tijan s po~etka H veka. @upan Vukan je u vreme pregovora s carem Aleksijem
Komninom (10931094) za ratne sukobe okrivio lokalne vizantijske upravqa-
~e koji su ne èle}i da ostanu u sopstvenim granicama vr{ili razne upade i
naneli ne malu {tetu Srbiji.
7
Ve} je u nauci zapaèno da je Ana Komnina na
ovom mestu koristila, ako ne i doslovno prepisala tekst poruke ùpana Vuka-
198 Jovanka Kali}
2
Letopis popa Dukqanina, izd. F. [i{i}, BeogradZagreb 1928, 360361.
3
Anne Comnene, Alexiade (Regne de lempereur Alexis Comnene 10811118), ed. B. Leib, ,
166167169.
4
Anne Comnene, o.c., , 6566 i Viz. izv. , 390.
5
H. Gelzer, Ungedruckte und wenig bekannte Bistumerverzeichnisse der Orientalischen Kirche,
BZ 1 (1892), 257; BZ 2 (1893), 41; idem, Der Patriarchat von Achrida, Geschichte und Urkunden, Leip-
zig 1902, 911.
6
I. Snegarov, Istori na Ohridskata arhiepiskopi , Sofi 1924 (1995), 188192; K. Ji-
re~ek, Istorija Srba, , Beograd 1952, 126127. Pregled starije literature: J. Kali}, Crkvene pri-
like u srpskim zemqama do stvarawa Arhiepiskopije 1219. godine, Zbornik Sava Nemawi} Sve-
ti Sava, Istorija i predawe, Nau~ni skupovi SANU, kw. , Predsedni{tvo, kw. , Beograd 1979,
3334. J Darrrouzes, Notitiae episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae, Paris 1981, 372152153.
7
Anne Comnene, o.c., ed. B. Leib, , 167.1820.
na, pa je i izdava~ dela Ane Komnine taj tekst poruke stavio pod znake navoda.
8
Vukan je krajem H veka svoju zemqu nazvao Srbijom, a ta zemqa se od davnina
nalazi u eparhiji prestola Bugarske, Srbija ima episkopa u Rasu, koga ruko-
polaè arhiepiskop Bugarske, Srbija odavno ìvi pobo`no i hri{}anski,
wom upravqa arhijerej koga su joj Oci dali, zavr{ava svoju misao ohridski ar-
hiepiskop Dimitrije Homatijan.
9
On je starinu svojih duhovnih prava u Rasu
i drugde u srpskim zemqama branio poznatim pismom koje je 1220. godine upu-
tio monahu Savi, sinu velikog ùpana Srbije, koji je upravo tih godina posta-
vqao temeqe Srpske crkve.
Dràvu ùpana Vukana i prilike u Ohridskoj arhiepiskopiji u doba Di-
mitrija Homatijana razdvaja ~itav jedan vek (oko 11151220).
10
Ohridska arhi-
episkopija je delila sudbinu Vizantijskog carstva u balkanskim zemqama. Dr-
àvne i crkvene granice su se poklapale kad god je to bilo mogu}e. Oru`jem i
verom se {titio uspostavqeni poredak. Komninska epoha je to dosledno spro-
vodila i pored brojnih te{ko}a na raznim stranama. Na poloàj ohridskog ar-
hiepiskopa vizantijski carevi su dovodili istaknute li~nosti carigradskog
dru{tva, obrazovane teologe, u~iteqe, intelektualce najvi{eg reda, po pravi-
lu vrlo bliske carskom domu. Oni su, opet, nastojali da na poloàje pot~iwe-
nih episkopija dovedu dostojne qude. Takvu je du`nost car Aleksije Komnin
krajem H veka poverio veoma obrazovanom Teofilaktu Ohridskom. U prole}e
1090. godine on se ve} nalazio na tom poloàju.
11
Wegova dragocena prepiska
pruà obiqe gra|e za upoznavawe ìvota crkve i dràve, za odnose arhijereja
sa lokalnim vizantijskim vlastima na tlu Ohridske arhiepiskopije, sukobe
unutar crkve, itd. Merila za izbor episkopa su i tada bila visoka. O wima
svedo~i sam Teofilakt Ohridski u pismu upu}enom Jovanu Taronitu, duksu
Skopqa (pre 1107. godine). On tu isti~e neophodnost da crkveni velikodostoj-
nici poseduju najvi{e li~ne i moralne osobine, zapaèno duhovno, ali i sve-
tovno obrazovawe, kako bi mogli odgovoriti velikim zadacima crkve u povere-
nim eparhijama. Samo vrsni u~iteqi i propovednici mogli su obavqati te du-
`nosti. U takve arhijereje ubrajao je Teofilakt Ohridski, pored ostalih, i
episkopa beogradskog.
12
U obimnoj i raznovrsnoj prepisci Teofilakta Ohrid-
skog (kraj H i po~etak H veka) nema pomena o Ra{koj episkopiji. Hronolo-
{ki podaci otkrivaju da je Teofilakt bio savremenik velikog ùpana Vukana.
Teofilaktova prepiska se prekida 1108. godine, pa se u nau~noj literaturi
smatralo da je on umro ubrzo posle te godine. Me|utim, P. Gotje (P. Gautier)
Srpska dràva i Ohridska arhiepiskopija u H veku 199
8
Ibid.
9
G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana sv. Savi i odlomak Homatijanovog pisma
patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu, Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 102, 103.
10
Godina smrti ùpana Vukana nije zabeleèna. Smatra se da je umro u drugoj deceniji H
veka, izme|u 1112. i 1115. godine: Istorija srpskog naroda, , Beograd 1981, 199 (J. Kali}), sa pre-
gledom va`nije literature. Up. i T. @ivkovi}, Portreti srpskih vladara, Beograd 2006, 114115.
11
P. Gautier, Lepiscopat de Theophylacte Hephaistos archeveque de Bulgarie, REB 21 (1963),
165, smatra da ga je na tu du`nost imenovao car Aleksije Komnin 1088. godine.
12
Theophylacte dAchride, Lettres, ed. P. Gautier, Thessalonique 1986, 191193; Vizantijski
izvori , 352353.
upozorava da je to moglo biti i znatno kasnije, po wegovim istraìvawima ~ak
posle 1126. godine, {to zna~i da se otvara pitawe da li je Teofilakt ostao
do kraja ìvota na prestolu Ohridske crkve ili se, mo`da, sam povukao.
13
U svakom slu~aju, posle Vukanove smrti Vizantija je obnovila vlast nad
podru~jem Ra{ke episkopije i to pre 1127. godine. Naime, te godine se u Rasu
(to Rason frourion), u tvr|avi, pomiwe vizantijska vojna posada sa zapovedni-
kom Kritoplom na ~elu.
14
Srbi su tada osvojili Ras, ali su bili poraèni u
borbama koje su se zatim razvile (11271129). Nikita Honijat je saop{tio i
posledice Vizantija je obnovila svoju vlast nad Srbima (car prinudi na
mir ovaj varvarski narod wegove su re~i), uz veliki plen odvedeno je iz Srbi-
je mno{tvo zarobqenika. Oni su naseqeni na istoku, oko Nikomedije.
15
Novi
ra{ki ùpan je priznao vrhovnu vlast Carstva, a Vizantija je u doba cara Jova-
na Komnina izgradila prvo sredwovekovno kameno utvr|ewe na brdu Gradina
iznad utoka Sebe~evske reke u reku Ra{ku (oko 10 km zapadno od dana{weg No-
vog Pazara).
16
Utvr|ewe pripada tipu komninskih tvr|ava, obi~no gra|enih za
vojne posade od 300 do 500 qudi, na strate{ki odabranim mestima, po pravilu
u pograni~nim podru~jima, du` puteva i sli~no.
17
U ovom slu~aju tvr|ava je
imala funkciju da {titi sredi{wi deo Ra{ke episkopije, podru~je oko epi-
skopske crkve (danas Petrova crkva kod Novog Pazara). Posredno, poloàj te
tvr|ave u istorijskom prostoru starog Rasa pokazuje i domet vizantijske obno-
ve u doba cara Jovana Komnina. Po svoj prilici, tada je obnovqen i crkveni
ìvot u Ra{koj episkopiji.
Malobrojni su podaci o ìvotu Ra{ke episkopije u prvoj polovini H
veka. U vreme mira i vizantijske vlasti, ona je svakako delovala u tom gra-
ni~nom podru~ju Ohridske arhiepiskopije. Vest o drugom kr{tewu Nemawe
u stonom mestu, u Rasu, u hramu Sv. apostola Petra i Pavla (katedralni hram
ra{kih episkopa, Petrova crkva kod Novog Pazara), vaàn je podatak ne samo u
biografiji Stefana Nemawe, nego i za istoriju mirnodopskih prilika u ra-
{kom kraju.
18
Pozni srpski izvori sa~uvali su ime tog gr~kog arhijereja, zvao
se Leontije.
19
Koliku su va`nost vizantijski carevi pridavali Ohridskoj arhiepisko-
piji otkrivaju i li~nosti arhijereja na ohridskom tronu. Pri kraju vlade cara
200 Jovanka Kali}
13
P. Gautier, Lepiscopat de Theophylacte Hephaistos, 169170. Za mi{qewe da je Teofilakt
Ohridski umro ubrzo posle 1108. godine, up. R. Kati~i}, Vizantijski izvori za istoriju naroda
Jugoslavije, , Beograd 1966, 261.
14
Ioannis Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, Bonnae 1836, 12.
15
J. A. van Dieten, Nicetae Choniatae Historia, Berolini 1975, 16.
16
M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999, 301302. Tvr|ava je nazvana Rasom bez na-
u~nih dokaza, up. J. Kali}, Ra{ka istraìvawa, Istorijski ~asopis 47 (2000), 1123.
17
H. Ahrweiler, Les forteresses construites en Asie Mineure face a linvasion seldjoucide, u kw.
H. Ahrweiler, Etudes sur les structures administratives et sociales, London 1971, 182189.
18
@itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anoga, izd. V. ]orovi}, Svetosavski
zbornik 2, Beograd 1939, 1819; prevod M. Ba{i}, Stare srpske biografije, SKZ, kw. 180, Beograd
1924, 3132.
19
I. Ruvarac, Ra{ki episkopi i mitropoliti, Glas SKA 62 (1901), 1213.
Jovana Komnina, na to mesto dolazi zanimqiva li~nost. Bio je to Adrijan
Komnin, ~lan carske dinastije, ~ovek iz najuèg kruga carskog doma. Bio je si-
novac cara Aleksija Komnina, sin wegovog uticajnog brata, prvog sevastokra-
tora Isaka Komnina. Adrijan Komnin se u izvorima javqa sa titulom pansevast
sevast i u svetovnom ìvotu je imao zapaènu ulogu. Pored ostalog, on je pratio
cara Jovana Komnina na pohodu u Kilikiji i prilikom opsade Antiohije
(11371138). Po povratku s istoka (kraj 1139. ili po~etak 1140. godine) Adrijan
se zamona{io. Kao monah Jovan imenovan je na poloàj Ohridskog arhiepiskopa
(arhiepiskopa Bugarske u izvorima). Na tom poloàju nalazi se ve} 1140. godine
i du`nost obavqa do pred kraj ìvota. Umro je februara 1164. godine.
20
Arhiepiskop Jovan (Adrijan) Komnin je u vreme svog slu`bovawa
(11401164) na Balkanu imao va`nu ulogu u ukupnoj politici Komnina na tom
podru~ju. Istaknuti crkveni poglavar i predstavnik carske dinastije imao je
sve uslove da uti~e i na tok srpsko-vizantijskih odnosa. Bilo je to vreme vrlo
aktivne politike cara Manojla Komnina na Balkanu i prema Ugarskoj. U Sr-
biji je tada bio na vlasti veliki ùpan Uro{ (11451155), koji je razvio
{iroku antivizantijsku borbu u savezu sa Ugarskom, Alamanima (Nemcima, po-
rodica Velfa) i Normanima.
21
Razmere sukoba su bile nove. Ne{to ranije, u
doba cara Jovana Komnina protiv Srba su ratovali vizantijski zapovednici,
u doba Manojla i sam car je bio prinu|en da kre}e u vojne pohode protiv wih
(11491150) u pratwi najpoznatijih vojskovo|a toga vremena.
22
Tek poraèn u
borbi na Tari (1150), ùpan Uro{ je obnovio vazalske odnose sa carem.
23
Vizantija je sredinom H veka mogla da iznudi priznavawe svojih vrhov-
nih prava u Srbiji, ~ak i da uti~e na smenu srpskih vladara, ali nije mogla da
izmeni lokalne prilike. Srbi su se pribliìli Ni{u. U doba cara Manojla
Ni{ je bio stub vizantijske vlasti u Pomoravqu i Podunavqu, kao i u okol-
nim podru~jima. Iz Ni{a putevi vode u Srbiju, odnosno Ugarsku, izri~it je
o~evidac Jovan Kinam.
24
Tu su vizantijski carevi naj~e{}e boravili na voj-
nim pohodima protiv Srba, tu su se u doba cara Manojla re{avala bitna pi-
tawa srpsko-vizantijskih odnosa.
25
Do Stefana Nemawe nema podataka o odnosima srpskih vladara prema ar-
hijerejima Ohridske arhiepiskopije. Tek u Nemawino vreme dolazi do pre-
kretnice, a to su godine arhijerejske slu`be arhiepiskopa Jovana (Adrijana)
Komnina. Iz biografije Stefana Nemawe se zna da je on u vreme svog uspona
najpre dobio na upravu deo ota~astva i to oblasti Toplice, Ibra, Rasine i
20
L. Stiernon, Notes de titulature et prosopographie byzantines, REB 21 (1963), 179192; is-
traìvawa je dopunio G. Prinzing, Wer war der bulgarische Bischof Adrian der Laurentinus-Chronik
sub anno 1164? Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas 36 (1988), 552557.
21
Cinn. 101102.
22
Cinn. 103113; Chon., ed. Dieten, 9293.
23
Cinn. 113; up. J. Kali}, Ra{ki veliki ùpan Uro{ , ZRVI 12 (1970), 2137.
24
Cinn. 213.
25
J.Kali}, Ni{ u sredwem veku, Istorijski ~asopis 31 (1984), 1823 (= J. Kali}, Evropa
i Srbi, Beograd 2006, 381389).
Reke, dakle isto~ne predele tada{wih srpskih zemaqa. Ti se doga|aji obi~no
vezuju za 11581159. godinu.
26
Daqe podatke opet pruà Stefan Prvoven~ani u biografiji svog oca. U
jednom odlomku on prikazuje Nemawin susret s carem Manojlom Komninom u
oblasti Ni{a. Car je, beleì pisac, bio obave{ten (car je ~uo) o izvanred-
noj ~istoti i smernosti i kreposti Nemawinoj, pa je pribliìv{i se ni{kom
kraju, èleo da ga vidi. Poslao je po wega da do|e na vi|ewe i primio ga car-
skim pozdravom, odlikovao carskim dostojanstvom, tj. visokom dvorskom ti-
tulom i uz to obdario zemqom zvanom Dubo~ica (kraj oko Leskovca).
27
Hrono-
logija ovog va`nog doga|aja moè se odrediti samo posredstvom vizantijskih
izvora. U osnovi, to je pitawe kada je car Manojlo boravio u Ni{u na vojnom
pohodu protiv Ugarske, a u vreme Nemawine vlasti u udeonoj kneèvini na is-
toku srpskih zemaqa, dakle, posle 1158. godine. Jovan Kinam je pouzdani sve-
dok doga|aja Manojlove epohe i sam je u~estvovao u carskim pohodima 60-tih
godina H veka.
28
On je pa`qivo beleìo doga|aje. U wegovom opse`nom delu,
kao i u drugim izvorima toga doba, nema podataka o boravku cara Manojla u
Ni{u pre 1163. godine. Me|utim, te godine (1163), usled neuspeha svog {ti}e-
nika Stefana u Ugarskoj, u borbi za kraqevsku krunu, car preko Serdike do-
lazi u Ni{ da se uzgred pozabavi stvarima u vezi sa Srbijom, re~i su Jovana
Kinama.
29
Tada je Srbijom vladao veliki ùpan Desa, saveznik kraqa Stefana
u ugarskim dinasti~kim sukobima, a time i protivnik Manojlov. Kada je
Desa najzad bio prinu|en da do|e u Ni{ pred cara, otkrivene su wegove veze s
ugarskim kraqem Stefanom , Desa ga je nazvao svojim gospodarem, Manojlo
je odlu~io da ga izvede pred sud i kazni. Desa je najpre pritvoren i dràn pod
straòm, a zatim poslat u dvorski zatvor u Carigrad.
30
Nema sumwe, tokom 1163. godine odigrali su se va`ni doga|aji u srp-
sko-vizantijskim odnosima. Novu dodatnu svetlost na wih baca jedan odlomak
ruske istorije H veka. Zasluga je G. Princinga (G. Prinzing) {to je zapazio i
razjasnio pojedinosti zapisane u ruskim letopisima o jednom crkvenom sporu
izme|u ruske i vizantijske crkve sredinom H veka.
31
Re~ je o vremenu vlade
rostovsko-suzdaqskog kneza Andrije Bogoqupskog (11571174), sina kijevskog
velikog kneza Jurija Dolgorukog. Knez Andrija je, kao {to je poznato, s uspe-
202 Jovanka Kali}
26
@itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anoga, 1921 i 3233. O hronolo{kim
pitawima vezanim za po~etke Nemawinog uspona postoji obimna literatura. U novije vreme je o to-
me raspravqao S. Pirivatri}, Prilog hronologiji po~etka Nemawine vlasti, ZRVI 2930 (1991),
125135, s pregledom starije literature.
27
@itije Simeona Nemawe, izd. V. ]orovi}, 1920; prevod L. Mirkovi}, Spisi Sv. Save
i Stevana Prvoven~anoga, 173; up. Q. Maksimovi}, Srbija i metodi upravqawa Carstvom u H
veku, Zbornik Stefan Nemawa Sveti Simeon Miroto~ivi, Istorija i predawe, Nau~ni
skupovi SANU, kw. 94, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 26, Beograd 2000, 61.
28
Cinn. 241, 245246.
29
Cinn. 213.
30
Cinn. 213, 214; pregled izvora i literature: Vizantijski izvori , 6263.
31
G. Prinzing, Wer war der bulgarische Bischof Adrian sub anno 1164? Jahrbucher fur
Geschichte Osteuropas 36 (1988), 552557.
hom {irio i u~vr{}ivao svoju vlast u severoisto~nim delovima ruskih zema-
qa. Odnos prema crkvi spadao je, kao i drugde, u bitna pitawa verskog ali i
politi~kog ìvota zemqe i zadirao je u temeqe rusko-vizantijskih odnosa. Od
sredine H veka me|u sporna pitawa spada i pravo izbora arhijereja u Rusiji.
Sabor ruskih episkopa je 1147. godine bez saglasnosti carigradskog patrijar-
ha izabrao Klimenta za kijevskog mitropolita. Vizantija je sa svoje strane na-
stojala da odrì svoja duhovna prava u ruskim zemqama, ~esto me|usobno zava-
|enim tokom H veka.
Knez Andrija Bogoqupski je 60-ih godina H veka do{ao u sukob sa ro-
stovsko-suzdaqskim episkopom Leontijem . Ruski letopisi su zabeleìli
osnovne podatke o sukobu i toku doga|aja. Nesporazum je nastao oko bogoslov-
skih pitawa, ta~nije, povodom tuma~ewa o postu (sreda, petak) u slu~ajevima
kada se ti dani poklapaju sa velikim hri{}anskim praznicima. Episkop Leon-
tije, poreklom Grk, zastupao je stroga na~ela, sukobio se sa knezom Andrijom,
zatim i sa episkopom Fedorom, koji je uìvao kneèvu naklonost, kao i sa ne-
kim drugim predstavnicima crkvenih vlasti. Spor je potrajao i uzeo maha. Le-
ontije je u dva maha bio li{en svog poloàja u rostovsko-suzdaqskoj eparhiji.
Kada je drugi put bio prognan, posle niza nesporazuma, kona~no se uputio u
Carigrad da pred licem cara Manojla potraì re{ewe sukoba. Me|utim,
car se tada nalazio na pohodu protiv Ugarske, na reci i tu je Leontije potra-
ìo svog sagovornika. Pored cara Manojla, Leontije je tu zatekao bugarskog
episkopa Adrijana. S wim je pred carem stupio u raspravu i po{to je Leonti-
je uvredio cara, carske sluge su ga napale s namerom da ga bace u reku.
32
Doga-
|aju su prisustvovali poslanici iz nekoliko ruskih kneèvina. Leontije je
preìveo sukob s Adrijanom, u stvari ohridskim arhiepiskopom Jovanom, tu,
na reci, a u spor se u jedan mah ukqu~io i carigradski patrijarh Luka Hri-
soverg.
33
Ostao je trag o tzv. Leontijevskoj jeresi u ruskim letopisima pod
godinom 1164.
34
Za na{u temu je od interesa samo balkanski deo ìvotnog puta prognanog
rostovsko-suzdaqskog episkopa Leontija. Najpre, hronolo{ko pitawe kada je
do{lo do susreta Leontija sa carem Manojlom Komninom na wegovom pohodu
protiv Ugarske? Po{to se zna da je Adrijan Komnin umro februara 1164. godi-
ne, opisani doga|aj se mogao odigrati samo 1163. godine, kako je to s pravom za-
kqu~io i G. Princing.
35
To potpuno odgovara hronologiji ugarsko-vizantij-
skih odnosa koju pruà pre svega Jovan Kinam, ali i drugi izvori komninske
32
Osnovni podaci su sa~uvani u Lavrentijevskom letopisu: Polnoe sobranie russkih le-
topise, , Leningrad 1926, stb. 352, ali se vesti o tim doga|ajima nalaze i u poznijim letopisi-
ma. Va`nija literatura: P. Sokolov, Russki arhiere iz Vizantii i pravo ego nazna~eni do na-
~ala H v., Kiev 1913, 33; N. N. Voronin, Andre Bogolbski i Luka Hrisoverg, VV 21 (1963),
3238; W. Vodoff, Un parti theocratique dans la Russie du H siecle? Remarques sur la politique ec-
clesiastique dAndre de Bogoljubovo, Cahires de civilisation medievale 17 (1974), 195.
33
V. Grumel, Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, , Paris 1989, N. 1052.
34
Lavrentijevski letopis, Polnoe sobranie russkih letopise, , stb. 351352.
35
G. Prinzing, o. c. 555556.
epohe.
36
Drugo pitawe odnosi se na mesto susreta Leontija sa carem, na reci.
O~igledno je u pitawu Beograd, kako je zapisao Jovan Kinam. Naime, car se, po-
sle boravka u Ni{u, uputio u Beograd i tu postavio svoj logor, na reci, kako
je naveo ruski letopisac. Otuda je Manojlo vodio pregovore s ugarskim dvorom
posredstvom misije Georgija Paleologa. Uvidev{i da Stefan nema uslova
da vlada zemqom Huna, car se odlu~io da ponudi sklapawe braka izme|u svo-
je k}eri Marije i Bele, brata kraqa Stefana .
37
Za vreme tog Manojlovog bo-
ravka u Beogradu (1163), u carevoj pratwi se nalazio ohridski arhiepiskop Jo-
van odnosno Adrijan, kako ga svetovnim imenom pomiwe ruski izvor. To prak-
ti~no zna~i da je u leto 1163. godine on boravio i u Ni{u na putu za Beograd i
svakako prisustvovao susretu cara Manojla sa Stefanom Nemawom. Iskusni
arhijerej i istaknuti predstavnik dinastije Komnina na Balkanu dobro je po-
znavao prilike u srpskim zemqama. O~igledno je da Stefan Nemawa bez wegove
saglasnosti, odnosno odobrewa nadle`nog episkopa Ohridske arhiepiskopije,
nije mogao graditi crkve u Toplici na tako va`nom srpsko-vizantijskom po-
grani~nom podru~ju. Upravo je crkveno pitawe Nemawine politike u godi-
nama pre preuzimawa vrhovne vlasti u srpskim zemqama (1166) bilo sporno u
odnosima izme|u Stefana Nemawe i wegove bra}e. Gradio je, kaè izvor, crkve
bez dogovora sa bra}om.
38
Podr{ku arhiepiskopa Jovana stekao je i pre susreta
u Ni{u (1163). Na to ukazuju slede}e ~iwenice.
Prema tekstu Nemawine biografije, Manojlo Komnin je bio obave{ten
o izvanrednoj ~istoti i smernosti Stefana Nemawe, pa je u ni{kom kraju do-
{lo do susreta s carem. Nemawa je, kao {to se zna, primqen, posebno odliko-
van i obdaren podru~jem Dubo~ice. Neko je Nemawu preporu~io caru pre su-
sreta u Ni{u. Smernost i ~istota su u sredwem veku re~i verskog sadràja i
one se najpre mogu pripisati duhovnom licu, u ovom slu~aju ohridskom arhie-
piskopu Jovanu, koji je, videli smo, pratio cara na putu prema Ni{u, odnosno
Beogradu u leto 1163. godine. Drugim re~ima, to bi zna~ilo da je arhiepiskop
Jovan od ranije poznavao delatnost Nemawinu i da ju je po svoj prilici podr-
àvao, posebno na poqu izgradwe manastira u topli~kom kraju, na podru~ju ni-
{ke eparhije Ohridske arhiepiskopije. To je mogao biti pravi razlog izbijawu
sukoba izme|u Stefana Nemawe i bra}e. Nemawa je i pre 1163. godine uìvao
podr{ku vizantijske crkve, a u Ni{u je stekao i naklonost samog cara. U godi-
ni u kojoj je srpski veliki ùpan Desa u Ni{u smewen s poloàja zbog veza s
Ugarskom (1163), te su ~iwenice imale dalekose`ni karakter. Stvoren je raz-
dor u srpskoj vladala~koj ku}i (Nemawa bra}a), a srpsko-ugarske veze su sme-
wivawem ùpana Dese privremeno prese~ene. Vizantija je dobro poznavala
svoje protivnike.
U tom istorijskom kontekstu vredi razmotriti i samu Nemawinu ktitor-
sku delatnost u godinama koje su prethodile preuzimawu vrhovne vlasti u srp-
204 Jovanka Kali}
36
Analiza izvora: Vizantijski izvori , 6066 (J. Kali}).
37
Cinn. 214215.
38
@itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anoga, izd. V. ]orovi}, 2022.
skim zemqama (1166). Dve manastirske crkve u topli~kom kraju, ona Sv. Niko-
le i druga, posve}ena kultu Bogorodice, pripadaju tome vremenu.
39
Istorijski
izvori se ne slaù u pogledu redosleda gradwe ovih hramova. Prema podacima
sa~uvanim u delu Sv. Save, odnosno u nekim letopisima, prvenstvo se daje cr-
kvi Sv. Nikole, dok se u delu Stefana Prvoven~anog navodi da je Nemawa prvo
gradio Bogorodi~inu crkvu, pa tek onda hram Sv. Nikole.
40
Ne{to kasnije, to
ponavqa i Domentijan.
41
Rezultati sistematskih istraìvawa obeju crkava od
strane na{ih istaknutih nau~nika (B. Vulovi}, \. Bo{kovi}, M. ânak-Me-
di}, M. Qubinkovi}) upu}uju na zakqu~ak da je kazivawe Stefana Prvoven~a-
nog o gradwi hramova verovatnije.
42
Zna se, tako|e, da je Bogorodi~ina crkva u
stvari samo obnovqeni ranovizantijski hram, dok je crkva Sv. Nikole potpuno
nova gradwa srpskog ùpana. Dragocenu ~iwenicu, posebno u hronolo{kom
smislu, predstavqa nalaz novca Manojla Komnina u neporeme}enom sloju uz
temeqe severnog zida naosa crkve Sv. Nikole u Toplici.
43
Najstariji deo cr-
kve time je pouzdano datovan.
Crkva Sv. Nikole je odavno privukla pa`wu istraìva~a vizantijske sa-
kralne arhitekture. Wene arhitektonske vrednosti, koncepcija prostora, ob-
lik apside na isto~noj strani, struktura potkupolnog prostora, osobeni na~in
zidawa opekom i mnoge druge pojedinosti kojima se odvaja od potowih hramova
ra{ke {kole u Srbiji, uvrstili su ovu Nemawinu zadu`binu iz rane faze we-
gove ktitorske delatnosti u niz reprezentativnih hramova carigradskog pore-
kla, pa se ~ak pomi{qalo i da su graditeqi bili iz carske prestonice (G. Mil-
let, M. Vasi}, B. Vulovi}, L. Breje i drugi). Novija istraìvawa M. [uput uka-
zala su i na mogu}i uzor Nemawine crkve u prestoni~koj arhitekturi Carstva.
U pitawu je sredwa crkva carigradskog manastira Hrista Pantokratora, ina~e
grobna crkva Komnina, nesumwivo hram velikog ugleda.
44
Ova vredna zapaàwa
o crkvi Sv. Nikole, ipak, zavise i od namene Nemawine zadu`bine u Srbiji,
koja se jo{ uvek ne moè pouzdano utvrditi.
U tragawu za putevima kojima je sakralna arhitektura komninske epohe
mogla uticati na gradwu crkve Sv. Nikole u Toplici pre 1166. godine treba
uzeti u obzir i istorijske podatke o ulozi koju je ohridski arhiepiskop Jovan
(Adrijan) Komnin mogao imati u Srbiji. U Toplici, u isto~noj zemqi Nema-
winog ota~astva, kako je tu oblast nazivao Domentijan,
45
wegov uticaj je mogao
39
M. ânak-Medi} \. Bo{kovi}, Arhitektura Nemawinog doba, , Spomenici srpske ar-
hitekture sredweg veka, izd. Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, Beograd 1986, 2728.
40
V. ]orovi}, Spisi Sv. Save, 153; isti, @itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven-
~anoga, 2022.
41
Domentijan, @ivot sv. Simeuna i sv. Save, izd. \. Dani~i}, Beograd 1865, 79.
42
M. ânak-Medi} \. Bo{kovi}, nav. delo, 2728.
43
M. Ljubinkovi}, Iskopavanja kompleksa crkve Sv. Nikole kod Kur{umlije, Arheolo{ki pregled
10 (1968), 189.
44
M. [uput, Carigradski izvori arhitekture crkve Sv. Nikole u Kur{umliji, Zbornik
radova Stefan Nemawa Sv. Simeon Miroto~ivi. Istorija i predawe, SANU, Odeqewe isto-
rijskih nauka, kw. 26, Beograd 2000, 171178.
45
Domentijan, nav. delo, 7.
biti i izraèniji no drugde, pogotovu u vreme uspona Stefana Nemawe. A taj
ohridski arhijerej je, pored ostalog, bio poznat kao èstoki branilac ~isto-
te vere u svojoj dijecezi. Wegova delatnost na suzbijawu jeresi, u to vreme pre
svega bogumilske, ispuwavala je znatan deo wegovih arhijerejskih du`nosti.
On je u~estvovao u dogmatskim raspravama u Carigradu i van wega, gde god bi
se ukazala potreba, videli smo, pred kraj ìvota i u Beogradu 1163. godine. Po
nalogu samog cara Jovan (Adrijan) Komnin je 1143. godine izabran za sudiju u
raspravama o u~ewu dvojice episkopa osumwi~enih za izraàvawe bogumil-
skih uverewa. Sinod je tim povodom zasedao vi{e puta tokom 1143. godine (20.
avgust, 1. i 30. oktobar te godine), kada su optuèni i osu|eni.
46
Malobrojni su neposredni podaci o odnosima Stefana Nemawe i gr~kih
arhijereja Ohridske arhiepiskopije tokom wegove ina~e dugotrajne vladavine
(11661196). Izme|u rata i mira sa Vizantijom odvijali su se oni u senci
ukupnih srpsko-vizantijskih odnosa. Srbija je teìla samostalnosti i traì-
la saveznike i van vizantijskog sveta, a Carstvo je nastojalo da odrì svoja vr-
hovna prava i za{titi svoje konkretne interese na Balkanu. Posle smrti ohrid-
skog arhiepiskopa Jovana (februar 1164) nije poznato ko je obavqao tu du-
`nost. Slede}i po imenu poznati arhiepiskop bio je Konstantin, pouzdano po-
tvr|en u izvorima tek 1170. godine.
47
Nema podataka o wegovom u~e{}u u doga-
|ajima koji se mogu vezati za prilike u Srbiji.
Na drugoj strani, srpski izvori u razli~itim prilikama pomiwu jedino
ra{ke episkope i to u va`nim doga|ajima za zemqu. Stefan Nemawa je usko sa-
ra|ivao sa wima kad god su to prilike omogu}avale. Dvojica me|u wima su po-
znata po imenima, Jevtimije i Kalinik. Nemawin sin i biograf Stefan, poto-
wi Prvoven~ani kraq, taj o~ev odnos prema ra{kom episkopu iskazuje jedno-
stavnim re~ima: kada je trebalo doneti va`ne odluke (borba protiv jeretika,
abdikacija, ustoli~ewe novog vladara), vladar bi pozvao arhijereja svoga, i
zajedno s wim je na dràvnim saborima objavqivao odluke i time ih ozako-
nio.
48
K. Jire~ek je svojevremeno poloàj ra{kog episkopa u doba Stefana Ne-
mawe ozna~io kao poloàj dvorskog episkopa.
49
Wihova uloga nije bila ma-
la. Ra{ka episkopija je bila sredi{wa crkvena oblast srpske dràve do obra-
zovawa Srpske arhiepiskopije (1219). Crkva je bila stub dràve i dru{tva, u
Vizantiji kao i u latinskom svetu. Epoha Stefana Nemawe se razlikuje od
prethodnih i po tome {to je vladar najpre u saradwi s vizantijskom Ohrid-
skom arhiepiskopijom, kasnije i mimo we, postavqao temeqe dràve Nemawi-
}a izgradwa manastira i crkava, borba protiv jeretika, u~e{}e mona{tva i
sve{tenstva na dràvnim saborima, itd. Nije bez zna~aja ni ~iwenica da su
oba dràvna sabora za koja znamo u Nemawino vreme odràna u prestonom me-
stu, uz dvor i katedralnu crkvu ra{kih episkopa (crkva svetog Petra kod No-
206 Jovanka Kali}
46
V. Grumel, Les regestes, n. 10111014; L. Stiernon, Notes de titulature et de prosopographie
byzantines, REB 21 (1963), 179180.
47
L. Stiernon, Notes de prosopographie byzantines, 181182.
48
@itije Simeona Nemawe, izd. V. ]orovi}, 2730; 3940.
49
K. Jire~ek, Istorija Srba, , Beograd 1952, 127.
vog Pazara), uz neposredno u~e{}e ra{kih episkopa.
50
Ta zna~ajna uloga Ra{ke
episkopije u sredwem veku doprinela je, pored ostalog, trajawu oblasnog ime-
na u istoriji Srba i u drugim okolnostima, pretvarawu u naziv za ~itavu dr-
àvu. Po~eci se, naravno, vezuju za vizantijsku pro{lost srpskog naroda.
Jovanka Kali}
LETAT SERBE ET LARCHEVECHE DOCHRID AU XII
e
SIECLE
Lepoque des Comnene (10811185) voit le glissement progressif du centre de
lEtat serbe, depuis lancienne Dioclee et les contrees du littoral adriatique plus a
linterieur de larriere-pays, cest-a-dire sur le territoire de larcheveche grec
dOchrid. Celui-ci correspondait alors une vaste region dont les limites avaient ete
fixees au debut du XIe siecle lorsque, sous le regne de Basile II (9761025),
Byzance a retabli son autorite sur le territoire des Balkans. De tous les souverains
serbes, le grand Joupan Vukan (fin du XIe debut du XIIe siecle) est le premier a
avoir alors etendu son autorite sur la contree de Ras, autrement dit le territoire de
leveche du meme nom qui entrait dans le diocese Ochrid et dont les eveques
siegeaient alors depuis plusieurs siecles dans leglise Saint-Pierre-et-Paul
(aujourdhui Saint-Pierre pres de Novi Pazar).
Dans ce travail lauteur observe les relations entretenues par lEtat serbe et
lEglise grecque sur le sol de la Serbie du XIIe siecle, lesquelles etaient avant tout
fonction des relations politiques entre ce meme Etat et Byzance. Pour lepoque
meme du joupan Vukan nous navons aucune donnee concernant lactivite des
eveques de Ras. Le present texte accorde donc une attention plus particuliere a la
situation enregistree vers le milieu du XIIe siecle, a savoir sous le regne de Stefan
Nemanja, fondateur de la dynastie des Nemanji}. Dapres le systeme de pouvoir
alors en vigueur en Serbie, Stefan Nemanja sest tout dabord vu confier
ladministration dune partie de lEtat serbe (11581159). Il sagissait en
loccurrence des regions appelees Ibar, Rasina, Toplica et Reke, cest-a-dire les
contrees orientales du pays jouxtant directement le territoire sous lautorite directe
de Byzance. Pour cette periode, les sources serbes notent tout particulierement
lengagement de ce prince en faveur de lerection de monasteres (un premier place
sous le vocable de saint Nicolas et un second consacre au culte de la Vierge). On sait
aussi que ces deux etablissements ont ete eriges avec le consentement de leveque de
larcheveche dOchrid, et ce, dans les deux cas, avant 1166, annee ou Stefan
50
J. Kali}, Srpski dràvni sabori u Rasu, Saop{tewa Republi~kog zavoda za za{titu
spomenika kulture 29 (1990), 2126 (= J. Kali}, Evropa i Srbi, 185195).
Nemanja a etendu son pouvoir sur lensemble du pays. Or, de nouvelles donnees
nous revelent que durant toute cette epoque (plus precisement jusquen 1164),
larcheveque dOchrid Jean (Adrien) Comnene, fils du sebastocrator Isaac Comnene,
frere tres influent de lempereur Alexis Ier Comnene, a joue un role de premier plan
dans les relations serbo-byzantines. En loccurrence, il a accede a cette fonction en
1140 et la exercee jusqua sa mort, en 1164, soit precisement durant les decennies
ayant vu dimportants evenements pour lavenir de lEtat serbe. Nous apprenons ainsi
quil etait present a Ni{, durant lete 1163, lors de la rencontre entre Manuel Ier
Comnene et Stefan Nemanja, a loccasion de laquelle lempereur a decerne au prince
serbe un titre eleve de rang imperial et lui a remis, a titre de bien hereditaire, la region
de la Dubo~ica (a savoir la region de lactuelle ville de Leskovac). Et il apparait
quavant meme cette rencontre, il soutenait deja les entreprises de Stefan Nemanja,
avant tout sagissant de lerection deglises dans la region de Toplica (a savoir les
eglises Saint-Nicolas et de la Sainte-Vierge deja nommees). Par ailleurs, nous
apprenons que ce meme archeveque a aussi participe, cette meme annee 1163, a des
discussions en matiere de dogme avec leveque russe en exil Leon, lors de son sejour,
avec lempereur Manuel Ier, a Belgrade. Lauteur note que cest assurement a cette
periode dactivite de fondateur de Stefan Nemanja quappartient lerection de leglise
Saint-Nicolas dans la Toplica qui, selon les criteres largement admis, se range dans le
groupe des edifices monumentaux de larchitecture sacree byzantine de lepoque des
Comnene, denotant de fortes influences de larchitecture de la capitale.
208 Jovanka Kali}
UDC: 94(495.02)11
VLADA STANKOVI] (Belgrade)
A GENERATION GAP OR POLITICAL ENMITY?
EMPEROR MANUEL KOMNENOS, BYZANTINE
INTELLECTUALS AND THE STRUGGLE FOR DOMINATION
IN TWELFTH CENTURY BYZANTIUM
The paper analyses the political tendencies of the first half of the long reign of
Emperor Manuel Komnenos, and his relationship with the members of the educated
elite. It is argued that Manuel Komnenos made a conscious effort to free himself from
the influence of the prominent intellectuals with whom he could not establish satisfying
cooperation or from whom he was unable to command sufficient political obedience,
since there was a significant generational difference between them, which also led to a
political differentiation between the men of the old regime, and Manuel, and his sur-
roundings.
More than decade and a half into the reign of Manuel Komnenos a mysterious
conspiracy came to light, master-minded by a person from the emperor's closest cir-
cle and one of the Empire's most senior bureaucrats, Theodore Styppeiotes, who had
been awarded the prestigious function of bearer of the imperial ink-case (epi tou
kanikliou), and had married into the ruling Comnenian family. Neither Styppeio-
tes' biography, which is almost unknown apart from that single famous episode, nor
his personal closeness with Emperor Manuel Komnenos offer a reasonable explana-
tion of his motives or explain the background and the causes of the alleged rebellion
against the ruler by whom he had been generously rewarded. Not much in general
can be deduced from the brief mention of this palace coup d'etat by the Byzantine
historians. What is, however, sufficiently clear from the reports by both John Kin-
namos and Niketas Choniates is that Styppeiotes' fall should be placed within the
broader social milieu of mid-twelfth century Byzantium. In other words, the destiny
of Theodore Styppeiotes was intertwined with the fate of many educated men of his
time, testifying primarily to the conscious, if not planned measures of Emperor
Manuel Komnenos to cleanse' his surroundings of the personalities he suspected,
for whatever reason, or in whose loyalty he had reason to doubt.
For the purpose of this article, of more importance is the age of the anonymous
candidate who should have replaced Manuel Komnenos: Theodore Styppiotes was
accused of planning to install someone older on the imperial throne, and John Kin-
namos even alludes to the elections of the elders in the old democracies.
1
However,
Manuel was by no means in the flush of youth when the alleged conspiracy, headed
by Styppiotes, took place: he was forty years old, and he had been on the imperial
throne, however much his position could have once been disputed, for sixteen years.
The main argument of the conspirators for overthrowing the emperor therefore sounds
absurd if we try to understand it literally. Even if the forty-year old emperor may have
been perceived by some as young (or too young), the chief problem that still remained
was the question of his eventual substitute: in the purple line of the Komnenoi, which
claimed for itself imperial exclusivity, there was no one much older than Manuel, no-
body who could conform to the depicted category of the elders. It must be said, how-
ever, that we know nothing about the emperor's uncle, the sebastokrator Isaac II af-
ter 1152, and we can only presume that politically he was not very active after that
date, if alive at all by the time of the alleged conspiracy, at the beginning of 1159.
2
Leaving him aside, the emperor's main adversary within the family of the Komnenoi
was undoubtedly his second cousin, and the son of the aforementioned Isaac,
Andronikos. But Andronikos was the same age as Manuel, and the same would have
applied to Manuel's elder brother, the sebastokrator Isaac III, providing that he too
was alive in 1159, since his death cannot be dated with accuracy.
3
The numerous ambiguities in the circumstances surrounding this alleged at-
tempt to replace young Manuel with somebody older testify, on the other hand, to
the underlying tensions present during the reign of Manuel Komnenos, which were
particularly evident in the first half of his long government. The controversial deci-
sion by the dying emperor, John II Komnenos, to choose his youngest son Manuel to
be emperor was, without doubt, at the core of this and similar disputes in the Empire
during Manuel's rule, just as it must also have been the main motivation behind
Manuel's life-long struggle to prove that he was the one chosen, even predestined to
rule, and that his rule was lawful and legitimate, in that way casting off the shadow
of illegitimacy that haunted him all his life. As Paul Magdalino has shown, it was
not without reason that Manuel was suspicious of his brother, or some of his father's
closest and most influential friends: both his elder brother Isaac and his father's clos-
est companion, John Axouch, were far less enthusiastic about the change on the
throne than it would seem from the speeches, encomia or poems written in the sec-
ond half of Manuel's reign.
4
210 Vlada Stankovi}
1
Ioannis Cinnami Epitome, ed. A. Meineke, Bonn 1836. (hereafter, Cinnamus), 184, 19185, 1;
Nicetae Choniatae Historia, ed. J. L. van Dieten, Berolini et Novi Eboraci 1975 (hereafter, Choniates),
110, 20113, 74.
2
I follow the dating of the events and brilliant analysis of Otto Kresten, Zum Sturz des Theodoros
Styppiotes, JOB 27 (1978) 49103 (hereafter, Kresten, Styppiotes).
3
He was alive in 1153, cf. Cinnamus, 127, 1518.
4
P. Magdalino, Isaac sebastokrator (III), John Axouch, and a case of mistaken identity, BMGS
11 (1987) 207214. Idem, The empire of Manuel I Komnenos, 11431180, Cambridge 1993 (herafter,
* * *
Theodore Styppiotes, as one of the most senior bureaucrats in the Empire, was
not without connections in the highest layer of Byzantine society, which were during
the reigns of John II and Manuel Komnenoi always displayed by one's proximity or
close ties with the rhetoricians whose praises were very much sought after, having
become a necessary part of one's public image, and confirmation of one's accompa-
nying wealth and might. Like the vast majority of intellectuals of his time, Styp-
piotes was also in close contact and, it appears, under the influence of Theodore
Prodromos, the greatest poet of John II's time, and doubtlessly the single most influ-
ential author in the first half of Comnenian rule. Styppiotes was conceivably a little
younger than Prodromos, sufficiently to be called his pupil, but evidently not enough
for Prodromos to place a stronger accent on their age difference.
5
While Prodromos
was at the pinnacle of his career in John II's last years, remaining always, however,
only a rhetor, Styppiotes was, like many other members of the learned elite from the
generations after Prodromos, primarily seeking a position either in the imperial or
patriarchal bureaucracy, as the most secure way of climbing the ladders of power in
the emperor's surroundings.
6
The destiny of Theodore Prodromos after Manuel's accession symbolizes the
unwillingness of the young emperor to place his trust in the old associates of his fa-
ther, his uncertainty as regards their complete obedience, and even the awkwardness
that he might have felt towards the most prominent intellectuals of his father's time.
Few suggestions can be put forward as the reasons for Manuel's cautiousness to-
wards the most influential rhetoricians inherited' from his father:
a) Generational difference;
b) Political attitudes of the intellectuals;
c) Manuel's anxiety or even fear of his brother Isaac, and Isaac's influence in
Constantinople (Isaac was in the capital when their father, John II, died in Kilikia
7
),
as well as the young emperor's suspicion of the other members of the Comnenian
clan, most notably his uncle, the sebastokrator Isaac II, and sister-in law, the
A Generation Gap or Political Enmity? 211
Magdalino, Manuel), 218219. R. Browning's conspiracy theory about Emperor John II's poisoning is
too far fetched, although in his analysis of the ways in which the emperor's death was depicted in some
Byzantine rhetorical texts, an echo of the controversial nomination of Manuel as the successor could be
more relevant than the real circumstances of his father's hunting accident, R. Browning, The Death of
John II Comnenus, Byzantion 311 (1961) 229236.
5
W. Horandner, Theodoros Prodromos. Historische Gedichte, Wien 1974 (hereafter, Horandner,
Prodromos), LXXI, 14; See also LXXII and LXIII.
6
A significant change in the status of the rhetoricians, which cannot be elucidated here in detail,
occurred during the time of the Komnenoi: from the reign of Alexios I, when writing imperial encomia
was more of a side job than the obligation of a person with an established position (Theophylaktos' ex-
ample confirms this situation), through John II's reign when professional rhetoricians like Prodromos
took precedence, until Manuel's time when a strict hierarchy of the intellectual elite was established
within the ranks of the Great Church, see V. Stankovi}, Komnini u Carigradu (10571185). Evolucija
jedne vladarske porodice, Beograd 2006 (hereafter, Stankovi}, Komnini) 223 sq.
7
Cf. the epitaph of Eirene Berta by Basil, the archbishop of Ochrid, Fontes rerum byzan-
tinarum III, ed. W. Regel, Petropoli 1892, 1917 (hereafter Regel, Fontes) 316317.
sebastokratorissa Eirene, who had a tremendous influence on men of learning and
thus could provoke open dissent against his government.
d) Manuel's feeling that his takeover of power could be understood as his
usurpation of the throne, and his consequent distrust in his father's closest associ-
ates, including the intellectuals from John II's surroundings.
It is not an easy task to document the situation of the first years after Manuel's ac-
cession. Nevertheless, some evidence of the differences in attitudes between the emperor
and the rhetoricians does survive, which points to the causes of Manuel's distrust in the
learned elite, whose members were at the same time the main creators of the imperial
ideology, and the promoters of the emperor's public image. However scarce, the mate-
rial from the first decade and half of Manuel's reign reveals the rhetoricians' inability to
comprehend entirely the new situation in the Empire, and the emperor's wishes and atti-
tudes, to adapt to them, and act accordingly when praising the young ruler.
8
Theodore Prodromos is the obvious starting point of any analysis that focuses
on the period of the translation of imperial power from John II to Manuel Kom-
nenos. Prodromos was the author closest to the emperor John II and the imperial
family, hence the attitudes expressed in his poems as well as the details from his per-
sonal life however circumstantial they may be have a great value for inferring
the great political and social consequences of the turmoil of the years 1142 and
1143. During the last ten years of John II's reign, Prodromos was the speaker of the
emperor and the imperial family, pronouncing all the noteworthy events from the
emperor's most intimate circle: from praising the great victories John II had won, to
the announcements of the births of the Comnenian princes, the celebration of their
betrothals, and epitaphs to the members of the ruling genos. His numerous poems
that mirrored the official imperial ideology which is much more than plain propa-
ganda offer a contemporary perception of the purple line of the Komnenoi, both
from the imperial perspective and from the viewpoint of the receivers of the pro-
jected images, the Byzantines from the higher social strata. Following closely the
dynastic policy of his emperor, John II Komnenos, Theodore Prodromos presented
the official hierarchy of the dynasty: John II's oldest son, basileus Alexios, was
placed beside his father while clearly separated from the three younger brothers,
three sebastokratores, who, in their turn, usually formed a compact unity, with a
nevertheless apparent distinction among them as well.
9
Prodromos's poem written not long before 1142 (Horandner, Prodromos, XIII)
is the best illustration of the internal hierarchy of the emperor's sons. It was written
at the time when, on one hand, the course of the dynasty had still not taken a dra-
matic turn with the tragic events of 1142, while, on the other, all four sons of Em-
peror John II had already reached maturity, and, especially in the case of Manuel,
had proven themselves as warriors and leaders in the military campaigns of the pre-
vious years. Theodore Prodromos had only a little earlier praised young Manuel for
212 Vlada Stankovi}
8
Stankovi}, Komnini, 179222.
9
Horandner, Prodromos X a, 2224; X b, 2024; X c, 2224.
the victories and bravery in the battles around Neokaisareia, which made his military
prowess famous in the capital, in the poem devoted to the triumphant return of Em-
peror John II from the tiring and long-lasting campaign.
10
In both these examples,
however, one may discern a certain discomfort in the poet regarding Manuel's age,
and primarily, his last place in the hierarchy of the emperor's sons, since he was only
presenting the events, even if in the most favorable way, not inventing them. Al-
though Prodromos could not have even entertained the thought in 1140 or 1142 that
Manuel would eventually become his father's successor, and was therefore spared
the troubles of explaining Manuel's miraculous accession to the throne while proving
his loyalty to the new ruler something that his friend, Michael Italikos, had to
cope with late in 1143
11
he did feel the awkwardness of Manuel's position as the
last among the emperor's sons. In the chronologically earlier poem (Horandner,
Prodromos, XIX, 142143), when addressing Manuel directly, Prodromos exclaims
(using one of his favorite poetical devices, the caire formula
12
):
Caire, porfurogennhte sebastokrator trite,
ouk en ufesei thj timhj, alla thj hlikiaj.
In a similar way, he called Manuel h zhlwth neothj just a little later (Horandner,
Prodromos, XIII, 39), stressing only Manuel's young age among all the four brothers.
13
More than this sporadic and inconclusive evidence of Prodromos' somewhat
uncomfortable relationship with Manuel, two circumstances offer more decisive in-
dications that a peculiar uneasiness, if not distrust, must have existed between them.
First, Theodore Prodromos was never on intimate terms with Manuel, nor did
he ever belong to his closest circle, which is evident from his works, among which
not a single piece was dedicated to Manuel personally, regardless of whether before
or after his accession.
14
The only exemption, which in fact proves their personal dis-
10
Ibid. XIX, especially XIX, 7381; XIX, 142151.
11
Michel Italikos, ed. P. Gautier, Paris 1972 (hereafter, Italikos) no. 44. See Italikos' desperate
attempts to use Manuel's youth as a positive motif, depicting his accession as the ultimate rejuvenation of
the capital and the Empire.
12
The caire formula was very frequently used in Comnenian rhetoric, especially by Theodore
Prodromos and Manganeios. For their inspiration see C. A. Trypanis, Fourteen Early Byzantine Cantica,
Wien 1968, I. The Akathistos Hymn, pass. Cf. P. Roilos, Amphoteroglossia: The role of rhetoric in the
medieval Greek learned novel, Die Roman der Komnenenzeit, edd. P. A. Agapitos D. R. Reinsch,
Frankfurt am Main 2000, 109126, especially 120123.
13
No clearer comprehension of Prodromos' attitudes can be obtained from his poem on the ar-
rival of Manuel's bride in Constantinople, Horandner, Prodromos, XX. Manuel is just described once as
John II's beloved child (XX, 10), and then as a new branch of the sacred purple, and an ornament of the
sebastocracy (sic!), (XX, 2526).What distinguishes this poem from the others is that neither John II nor
Manuel were present at the occasion, since they were away on the campaign during which the two older
brothers, Alexios and Andronikos, would die in the summer of 1142, and the third brother, Isaac, would
be entrusted with the transportation of their bodies to the capital, thus leaving Manuel alone with his fa-
ther. There is no doubt that the tragic events did not occur at the time when Prodromos wrote this poem,
or that, at least, the news had still not reached Constantinople, cf. Horandner, Prodromos, 322. For
Manuel's last place among the brothers, see also Italikos, no. 44/ 284, 520.
14
Even the two Ptochoprodromic poems dedicated to Manuel (Poemes Prodromiques en grec
vulgaire, edd. D. C. Hesseling H. Pernot, Amsterdam 1910, IIIIV) if Theodore Prodromos, as it
tance, is the poem edited by A. Maiuri in which Prodromos begs Manuel to take him
into his favor, imploring the emperor to actually reinstall him to the position of the
first rhetor in the capital, which he occupied during the emperor father's reign.
15
The surviving corpus of Prodromos' works confirms the information from his peti-
tion that he was not employed', i.e. that the emperor had not commissioned any-
thing from him for three years. Actually, six years were to pass from Manuel's ac-
cession before Theodore Prodromos received an opportunity to once again (and it
was literally to be for the last time!) publicly praise the emperor: at the end of 1149,
and at the very beginning of the next year, Prodromos had composed one epic fif-
teen-syllable poem (Horandner, Prodomos, XXX) on the occasion of Manuel's tri-
umphant return to Constantinople, and a series of Christmas and Epiphany hymns
for the demes, celebrating the same successes, namely the recovery of Corfu from
the Normans, and the campaign against the Serbian ùpan Uro{ II (Horandner,
Prodomos, XXXIXXXIII). Prodromos had tried, eager to satisfy the emperor, to do
his best in praising Manuel, coining new expressions and images, seemingly compa-
tible to the image and personal taste of the new hero. He combined the description of
the events, presenting here and there an interesting detail or an appropriate word
play, with a direct eulogy of the emperor that in a somewhat absurd way underlined
his tender relationship with Manuel by pointing to the poet's excessive zeal during
the writing, and his anxiety regarding the consequences his work would produce.
But, Prodromos could change neither his poetical approach and techniques,
nor his age. His hymns at Christmas, and especially at Epiphany, echo too often his
previous, similar works for John II, even bearing in mind the relatively narrow
choice of the possible motifs, and allusions for such occasions. His long poem XXX
shows more clearly his inability to adapt to the new trends in Byzantine political po-
etry, and to the taste of the new, young ruler. His word-play with the name of the
Serbian ùpan Uro{ II would have been more than sufficient one decade earlier, but
in 1149 a more obvious rhetoric was needed, the allusions that were connected more
closely with the contemporary circumstances than with citations from the classics
took precedence, as could easily be observed from the poems written by his younger
colleague (and an admirer, it would be learned afterward) Anonymous, or Pro-
dromos' Manganeios, which describe the same events.
16
While Prodromos chose the
Homeric epithet ouresitrofos (ouresitrofoj) as his main pun on Uro{, Manganeios
214 Vlada Stankovi}
seems today, really was their author (cf. M. Alexiou, Ploys of Performance: Games and Play in the Pto-
choprodromic Poems, DOP 53 (1999) 91109; P. A. Agapitos, Poets and Painters: Theodoros Prodromos'
Dedicatory Verses of His Novel to An Anonymous Caesar, JOB 50 (2000) 174185) could hardly be
understood as evidence of his closeness with Emperor Manuel, since we know too little about the circum-
stances under which they were written, and only possibly presented to the emperor. Be that as it may,
their political insignificance, as well as stylistic, and other similarities with the poem in vulgar' Greek
that Prodromos had written for Manuel's father, John II (edd. Hesseling Pernot, I), confirm
Prodromos' inability (if not unwillingness) to change the mode he was writing in.
15
A. Maiuri, Una nuova poesia di Teodoro Prodromo in greco vulgare, BZ 23 (1914) 397407.
Cf. W. Horandner, Zur Frage der Metrik fruher volkssprachlicher Texte. Kann Theodoros Prodromos der
Verfasser volkssprachlicher Gedichte sein?, JOB 32/2 (1982) 375381.
16
Cf. V. Stankovi}, Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog, ZRVI 43 (2006)
437450.
blatantly opted for the obvious: he ridiculed the Serbian ruler as being homonymous
with urine, and as one's name also defines one's character urinating out of fear
of Manuel.
17
The professional paths of Theodore Prodromos and Manganeios met
only then, at the end of 1149, offering the unique opportunity to study their stylistic,
social, and also generational difference. Manganeios became the official encomiast
of the emperor Manuel exactly at the time when, after several years of his rule,
Manuel felt the need for such self-promotion, retaining at the same time his distrust
of the former champions of rhetoric, Theodore Prodromos, Michael Italikos, and
Nikephoros Basilakes, as well. From 1147 Anonymous' Manganeios became a sort
of Prodromos of Manuel's reign: from then on, he followed the path of the em-
peror's successes for more than a decade, glorifying his victories, and in the same
degree his personality, thus creating the image of Manuel, which was in a consider-
able measure a response to Theodore Prodromos' image of John II. But his status
within the Byzantine elite and his personal relationship with the sebastokratorissa
Eirene testify to the change that became apparent with the establishment of the new
regime of Manuel Komnenos, even if the emperor was not personally the instigator
of the social changes that were occurring. Manganeios was originally a member of
the sebastokratorissa's household (oikos), and he became Manuel's favorite encomi-
ast only after the death of the sebastokrator Andronikos and Manuel's accession,
maintaining, however, close personal relations with Andronikos' widow, the seba-
stokratorissa Eirene until the end of her life.
18
The personal, and not only professional dependence of the rhetoricians on their
patrons is best confirmed in the case of Manganeios himself, but the social circum-
stances that stood at the base of such a relationship are of more significance, since
they demonstrate the importance and the strength of some Comnenian households
other than the emperor's. During the first half of John II's reign, his mother, ex-Em-
press Eirene Doukaina, was the instigator of many literary endeavours and the pa-
troness of a particular literary retinue, but neither she, nor her daughter Anna and her
son-in-law Nikephoros Bryennios, had established a separate oikos within the impe-
17
Manganeios, no. 26 (Recueil des historiens des croisades, Historiens grecs II, ed. E. Miller, Paris
1881, 762). Prodromos' choice, it must be admitted, had a peculiar ring to it: dramatising the emperor's
chase of the Serbian ruler, he often compares Manuel with a lion, which is a common feature of Byzantine
rhetoric, but he selects the Homeric adjective oresitrofoj (changing it to ouresitrofoj for phonic rea-
sons) for Uro{, whom he describes as the pig ouresitrofoj i.e. that dwells in the mountains, even though
that epithet, in Homer (and consequently in Byzantine scholarship, cf. e.g. Constantini Manassis Breviarum
Chronicum, ed. O. Lampsidis, Athens 1996, ll. 4656, 5648) was reserved exactly for the lion, see Ilias, XII,
299 (lewn oresitrofoj). Whether this was Prodromos' subtle Kaiserkritik is hard to say, and especially, if
that was the case, whether that could be one of the reasons for the emperor's displeasure, which is obvious
from the fact that Prodromos was never again given an opportunity to write an imperial encomium. In the
poem written in vulgar' Greek (edd. Hesseling Pernot, II/ 47, 102), Prodromos uses the epithet
oreitrofoj, thus emphasizing more strongly his conscious and peculiar use of the ouresitrofoj in the of-
ficial encomium of the emperor. In connection with the expression the wild pig ouresitrofoj, cf. Lexi-
con zur byzantinischen Grazitat, 5. Faszikel, ed. E. Trapp et al., Wien 2005, s. v. 1163; the noun ourhthj,
used by Manganeios for Uro{ II should have found its place there, as well.
18
Manganeios was equally close, or equally in the service of both Eirene and Manuel as late as
1153, as I hope to show in the forthcoming article Deconstructing a poem, constructing the sense? A
study on the Mangana corpus.
rial family. One more generation of the Komnenoi was necessary, the one to which
the sons of Emperor John II belonged, for the decentralization of dynastic power,
and the diffusion of Comnenian influence on the educated elite. The attempt by John
II's brother, the sebastokrator Isaac II, in the previous generation to detach his
household from the control of the emperor, who was the head of the genos, ended
with only half a success, since he failed to keep the rhetoricians who were evidently
close to him, like Theodore Prodromos, exclusively in his service.
19
In the genera-
tion of John II's sons, the most influential family center, as far as intellectuals and
intellectual production is concerned, was undoubtedly the oikos of the sebastokrator
Andronikos and his wife Eirene.
Thus we come to the second point: Emperor Manuel's thin connections with
the intellectual elite and, at the same time, the rhetoricians' close personal ties with
other members of the imperial family.
While Theodore Prodromos, as the most influential and most popular scholar
in the emperor John II's vicinity, had a ramified network of patrons among the em-
peror's relatives, Manuel, much like his two older brothers, Alexios and Isaac, never
felt the necessity to maintain close relations with the Byzantine intellectuals. Among
the sons of Emperor John II only the sebastokrator Andronikos, helped by the sup-
port of his wife Eirene, showed particular interest in the rhetoricians' company, and,
as a means of promoting his own family line and confirming his high position, felt a
need for their constant praise. Both Theodore Prodromos and Michael Italikos con-
firmed their closeness to the sebastokrator Andronikos and his wife in the poems and
the monody, which they respectively wrote for, or about Andronikos and his family.
Italikos' monody on the death of Andronikos is a clear example of the spirit of the
time during the reign of John II,
20
marked by the hierarchy among the emperor's
sons on the one hand, and by the real influence of the late sebastokrator on educated
men on the other. Although Italikos toys with the idea that Andronikos was the heir
to the throne after the death of his brother, basileus Alexios, this motif is incorpo-
rated into a broader description of the tragedy that had befallen the emperor John II
Komnenos, to whom the monody is dedicated, and intertwined with other ideas
whose goal was to stress the measure of the emperor's loss after the deaths of two
Comnenian princes.
21
If Italikos' monody was ever delivered, it must have happened
under the strange circumstances of the late summer or early autumn of 1142, at the
time when no one could have suspected that Emperor John II would die in the course
of the next months, and so the question of John II's actual heir was never raised by
the future metropolitan of Philippopolis. Italikos was in no danger of being misun-
derstood or misinterpreted, since he was only following the official political course
in stating that after the death of basileus Alexios, his brother Andronikos became
their father's successor, which actually bore no real political weight once Andro-
216 Vlada Stankovi}
19
Ultimately, Isaac was surrounded only by his closest personal clients, L. Petit, Typikon du
monastere de la Kosmosotira pres d' nos (1152), IRAIK 13 (1908) 1777, especially, 23 sq; 6162;
6970.
20
Italikos, no. 11.
21
Cf. Stankovi}, Komnini, 261262.
nikos too was dead. Italikos was cautious not to make the slightest suggestion as to
who became John II's heir after Andronikos's death, Isaac or Manuel, and could
therefore be regarded by the latter as a rhetorician suitable to compose the basilikos
logos to mark Manuel's first imperial entry in the capital.
22
Although he was then,
presumably, in a better position than his friend Theodore Prodromos, that basilikos
logos remained the only piece that Italikos had ever composed for the new emperor.
From his praise of Emperor Manuel their generational difference is quite obvious,
23
and regardless of whether he was elected as metropolitan of Philippopolis prior to
Manuel's arrival in Constantinople, or the appointment was the result of his demon-
strated loyalty to the young emperor, it is clear that his encomiastic skills were not
considered important or even helpful enough in Manuel's subsequent ideological
struggle for prevalence within the imperial family.
The case of Theodore Prodromos was somewhat different. His position in
Constantinople, and more importantly his close ties with the emperor's closest rela-
tives were sufficient for Manuel to keep the poet out of his favor for more than six
years. Prodromos' poem praising the birth of the sebastokrator Andronikos' second
son, Alexios, written not long after March 30, 1142,
24
is much more explicit in
pointing out the special position of the sebastokrator Andronikos among the sons of
John II, and Andronikos' or his wife's aspirations towards ascendancy within the en-
tire Comnenian genos. Without doubt, Andronikos was in comparison with his bro-
thers most alike their father John II, especially as regards his strong family and fa-
therly position, which resembled much the fatherly ideal, formulated in full strength
exactly during the reign of John II.
25
Prodromos' toying with the idea that the weight
of the entire Empire rested upon the shoulders of the newborn Alexios was at best
only the reflection of the ambition of the baby Alexios' father (or mother), and it
certainly does not accurately depict the state of affairs between the deaths of the
basileus Alexios and the sebastokrator Andronikos. It is, nevertheless, a clear indica-
tion of Prodromos connections with the oikos of the sebastokrator Andronikos, the
house into which yet another grandson of Emperor John II was born. Prodromos' al-
lusions were particularly dangerous or they could have been perceived as such
among Manuel's supporters because they reflected the reality of the imperial fam-
ily, since Andronikos was the only son of the emperor John II Komnenos who had a
real family, and more importantly he was the only son of John II who had sons of his
own, and was therefore successful in continuing the purple dynastic line of the
Komnenoi. If anything, that circumstance contributed to the special position that the
22
Italikos, no. 44, although, as Paul Gautier rightly noted, we cannot be certain if his logos was
ever delivered.
23
Cf. ibid. 276279; 281, 21 sq; 284, 520; 287, 922.
24
I follow the dating of Alexios' birth proposed by O. Lampsides, Zur Sebastokratorissa Eirene,
JOB 34 (1984) 91107. It is evident from the poem that both Andronikos and his older brother Alexios
were alive, although they were at the campaign with their father, which complies perfectly with the
events of 1142.
25
Cf. Stankovi}, Komnini, 148175, where further references.
sebastokrator Andronikos and his wife Eirene attained in the Comnenian family, and
in the Comnenian society of their time, which was particularly heir sensitive.
We cannot speculate whether in the lines of Prodromos' poem Emperor John
II's intentions were also mirrored or not, but its entire tone suggests plainly enough that
Andronikos' position among his brothers was sufficiently different to generate murmur-
ing in the capital as an echo, which Prodromos modeled into a strong political statement.
Prodromos refrained from similar political allusions in the long, consolatory poem writ-
ten for the sebastokratorissa Eirene after Andronikos' death, and opted for a more gen-
eral although very intimate tone, but his real ties with the late sebastokrator's family,
which made him suspicious to Manuel, could not have been annulled only with the
one politically neutral expression of comfort to Andronikos' widow.
Taking power into his own hands was a process for Manuel, and it was a long
lasting one, and his father's decision to choose him as the successor remained the
ideological center-point throughout his reign, even after the emperor's focus had
shifted from the apology of the takeover of power in 1143 to the problem of securing
his own succession in the 1150's and 1160's. Manuel's obsession with his legiti-
macy must have been a reflection of the existing opposition that he felt he had to
conquer, and fight during his entire long reign. The comparison of Manuel with his
father that had triggered the fight in the emperor's camp a few years after he had
succeeded John II, showed the existing divisions between the men of his father,
headed by John Axouch, and Manuel's devoted, staunchest supporters, with his
cousin Andronikos being the most prominent among the second.
26
The rhetoricians'
insistence on Manuel's rivalry with his father in the encomia from the first half of
his rule was the one consequence of that division from the beginning of his reign. It
was subsequently replaced with a much stronger comparison with the grandfather,
Alexios I, in Manuel's later years, especially in the works of Eustathios of Thes-
salonica. One is tempted to establish a connection between Anna Komnene's Alex-
iad, in which Alexios I Komnenos was portrayed as an ideal hero, and the much
more prominent role that the founder of the Comnenian dynasty attained in the later
encomia on Manuel, especially after D. R. Reinsch showed how the problematic pas-
sages of the Alexiad were replaced after the careful reading, either at the end of
Manuel's reign or immediately afterwards.
27
Because of the divisions from the be-
ginning of Manuel's reign, the emperor was reluctant to accept the services of the
rhetoricians who were strongly connected with his father, and his father's men. Like
Theodore Prodromos, his friend, Michael Italikos, was also distanced from Manuel
both by a generational difference, and by his close relations with the most influential
men from Emperor John II's circle, especially with John Axouch, whom Italikos
praised as being second only to the emperor John II, and to whose support he had
obviously owed his appointment as teacher of the gospel.
28
The same can be said of
218 Vlada Stankovi}
26
Cinnamus, 127, 15128, 23, and the analyses by P. Magdalino (as in note 4).
27
D. R. Reinsch, Zum Text der Alexias Anna Komnenes, JOB 40 (1990) 233268, especially
245247.
28
Italikos, nos. 37, 39; cf. Ibid. 4144.
Nikephoros Basilakes, and in a lesser degree of John Tzetzes, while the former was
also on excellent terms with, by the end of John II's reign, the all-powerful John
Axouch.
29
* * *
When we analyze the rhetorical production during Manuel's reign, which in
general was very abundant, two periods stand out for the scarcity of rhetorical works:
1) 11441147/9.
2) 11551170.
The first break in the rhetorical and rhetoricians' activity supports the already
expressed opinion that the young emperor had little influence on the educated men,
and that he generally mistrusted his father's associates.
30
Manuel had evidently felt
the necessity to distance himself from the rhetors whose political profile was high
under John II, and he found a suitable encomiast only in the person of Anonymous
Manganeios. Manganeios' double connection, to the sebastokratorissa Eirene and
Emperor Manuel, remains nevertheless exceptional: he was the only political writer
we know of, who belonged personally to some Comnenian oikos, and the only one
who spent many years in such a double allegiance. He acted as a cushion between
the sebastokratorissa Eirene and Emperor Manuel, oscillating between them, and ev-
idently being faithful to both patrons at the same time.
31
The value of that fact is im-
mense for assessing Manuel's influence or the lack of it, on the intellectual elite, or
even his interest in their praises in the first years after his accession. Although the
emperor could have chosen any of the stars' of the rhetorical theatra from John II's
time, he decided to promote a client of his brother Andronikos and his wife Eirene as
the poet laureate. Manuel's decision was an attempt at emancipation from his fa-
ther's shadow, and the circumstance that Manganeios was a faithful client of a rival
oikos once rival it must be admitted had no significance for his decision. It was
29
Nicephori Basilacae Orationes et epistolae, ed. A. Garzya, Leipzig 1984, nos. 3, 5 (hereafter,
Basilaces). The corrections made by D. R. Reinsch in his review of Garzya's edition (BZ 80 (1987) 8491)
are indispensable for the correct reading of Basilakes' works; Ioannis Tzetzae Epistulae, ed. P. A. M. Leone,
Leipzig 1972, no. 46. Nikephoros Basilakes was something of an innovator among Byzantine intellectuals
as regards the Comnenian ideology, which can be observed at its best in his logos to the son of the first
sebastokrator Isaac, Adrian / John Komnenos (Basilaces, no. 2), cf. Stankovi}, Komnini, 8082.
30
The analysis of the rhetoric of imperial charters led to a similar conclusion, cf. Ch. Gastgeber,
Die rhetorische Ausgestaltung der kaiserlichen Auslandsschreibens der Komnenenzeit an die Papste
(DolgerWirth, Reg. 1320a, 1320 b und 1348), Romische historische Mitteilungen 40 (1998) 197235.
31
Our knowledge of the principles, on which the functioning of the peculiar Comnenian system
of patronage rested, remains still very limited. For the most part, we are only aware of the connections
that existed between the patrons and educated men, but we can assess neither the true nature of those con-
nections nor explain the networks that existed among the rhetoricians themselves, on the one hand, and
between men of the pen and the patrons, on the other. Cf. M. Mullet, Aristocracy and Patronage in the lit-
erary circles of Comnenian Constantinople, The Byzantine aristocracy IXXIII centuries, ed. M. Angold,
Oxford 1984, 173201; Magdalino, Manuel, 434 sq; 454 sq; M. Lauxtermann, Byzantine Poetry from
Pisidas to Geometres, Wien 2003 (for the earlier period), 3445; Stankovi}, Komnini, 223 sq.
to be the only such example under Manuel: the emperor's grip on the intellectuals,
and intellectual thought in general became stronger as time went on, and no space
was left for obedience to anyone else but the emperor. There are no parallels to the
case of Manganeios, who with his lack of any position in the imperial or the hierar-
chy of the Great Church resembled his predecessor, Theodore Prodromos, more than
his contemporaries and the rhetoricians of the later generations. He stood in the
shadow of Prodromos also by his choice of poetry instead of prose, which became
more dominant, and thus remained the last political poet of the Comnenian period.
His contemporary, Michael o tou Qessalonikhj, was already proof of the on-
going change in Constantinople: as the protege of a metropolitan of Thessalonica he
held distinguished positions in the hierarchy of the Great Church, while writing ex-
clusively prose encomia for Emperor Manuel. Of particular importance is his oration
from the tenth year of Manuel's reign, 1153, not so much for its historical content or
rhetorical features but more for Michael's strange, and it seems, careless mention of
Manuel's older brother Isaac in the context of Manuel's accession in 1143. The
theme of Manuel as the one chosen or even predestined for the imperial crown had
not in its essence been touched upon in the rhetorical pieces for an entire decade of
his reign. Manuel's main encomiast, Manganeios, was careful enough not to risk be-
ing misunderstood on this sensitive subject, choosing rather to avoid allusions about
the circumstances of Manuel's elevation. Although the comparison of Manuel, the
last son, with David otherwise self-evident had been implicit in the praises al-
ready before he became emperor, it was only Michael the Rhetor who bothered to
enter into details in explaining Manuel's accession to the throne in his logos from
1153. According to him, Manuel was chosen by his father as the successor despite
the fact that John II had another son, who was both older and not unworthy of the
crown.
32
We do not know anything about Manuel's reaction to or his eventual dis-
satisfaction with the sudden emergence of his brother Isaac as a candidate for their
father's crown in 1143 (even if only in the rhetorical encomia) but Michael did not
have much opportunity to correct his eventual lapse: he had a chance to compose
only one more encomium for Manuel.
33
On that occasion he was very careful to
avoid completely the subject of Manuel's accession and the circumstances surround-
ing it, focusing his praise on the image of the emperor as the sun, and stressing
Manuel's almost superhuman abilities. Only three years after the logos of 1153, Mi-
chael the Rhetor would be removed from office and convicted in the process against
the titular patriarch of Antioch, Soterichos Panteugenos, together with the brothers
Basilakes, other survivors' from the previous regime.
220 Vlada Stankovi}
32
Regel, Fontes, 151152. The only other allusion to the challenge that Isaac (could) posed to
Manuel is found in the epitaph of Eirene Berta by Basil of Ochrid, ibid. 316317; cf. Choniates' ver-
sion, Choniates, 52, 917; 80, 211.
33
Regel, Fontes, IX. The date of its composition depends on dating Manuel's reinstallation of
Uro{ II in Serbia, but it is safe to place it in the period between the end of 1154 and the end of 1155, cf. S.
Pirivatri}, Odmetnik Teodora Prodroma. Iz istorije vizantijskougarskosrpskih odnosa u XII veku, Pa-
pers of the Third Yugoslav Byzantine Studies Conference, BeogradKru{evac 2002, 327333.
The mention of his brother Isaac, by Michael the Rhetor in the oration from
1153, caught Emperor Manuel in a very sensitive position. After ten years in power,
Manuel had hoped that his problems with the succession would finally be solved un-
til his wife, Empress Eirene Bertha, gave birth to a girl instead of the expected son
in March of that year. The emperor's hopes for the birth of the heir were doubtlessly
high, as can be deduced from the allusions in the contemporary poems by Man-
ganeios, however subtle and inconspicuous they may appear to us.
34
With the birth
of the daughter Maria came yet another disappointment for Manuel, now aged 35
though Manganeios tried to conceal this fact in the poem written soon after her
birth
35
since it additionally weakened the emperor's position as the leader of the
Comnenian family. Almost as a reaction to that failure' of Manuel's came the prob-
lematic negotiations of his cousin Andronikos, Manuel's only real ally within the
imperial family during the first decade of his reign, with the Hungarian king, regard-
less of whether Andronikos had really already then claimed the imperial crown for
himself or not.
36
Either way, it was the first real attempt to deny Manuel the position
of the absolute leader of the genos, and it was confirmation per se of the emperor's
precarious position, to which his lack of a real family significantly contributed. It
seems as if Manuel needed new confirmation of his ascendancy within the Com-
nenian family after a decade on the throne, and that he had hoped to obtain it with
the birth of an heir. Or to put it otherwise, Manuel seems to have realized that after
the birth of Maria the opposition was gaining ground, and that he had to establish his
authority more forcefully, which always implied firmer control of the course the of-
ficial imperial ideology would take.
After Maria's birth, only Anonymous Manganeios continued apparently undis-
tracted with his encomia on Manuel for the next six years, in a similar vein and in a
similar style as he had earlier, although not as often as earlier, while at the same time
repeatedly petitioning the emperor for an adelphaton in the Mangana monastery.
37
Michael the Rhetor disappeared soon afterwards from the emperor's closest circle,
only to appear in 1156 in the first great controversies of Manuel's reign, among
those condemned for the heresy of Soterichos Panteugenos, together with another
34
Manganeios, no. 19, Theodori Prodromi, De Manganis, ed. S. Bernardinello, Padova 1972
(hereafter, De Manganis), V, 120121. Manuel was always very cautious when it came to openly pro-
claiming his hopes regarding the birth of a son, without doubt in a significant measure, superstitiously
afraid for the future of his imperial house, which is reflected in the Choniates' story about the Patriarch's
curse that conveys the atmosphere created about the question of Manuel's heir, regardless of the histori-
cal truthfulness of the story itself, Choniates, 80, 2431.
35
Manganeios no. 30, De Manganis, III.
36
As it would appear from one allusion by Manganeios (no. 7, ed. I. Racz, Bizanci Koltemenyek
Manuel csaszar Magyar hadjaratairol, Budapest 1941) and Kinnamos' presentation of events (Cinnamus,
126, 1014), but not from Manuel's mild reaction, which can hardly be viewed as a punishment, espe-
cially not for rebellion.
37
It seems as if Manganeios was assuming the position of the emperor's correspondent' from
the campaigns since his works from this period focus on Manuel's Balkan offensive from 1153/4, and the
great campaign in the East that resulted in the submission, with as symbolic a ceremony as could be pro-
duced, of Raymond of Antioch in 1159. See also J. Anderson E. Jeffreys, The Decoration of the
Sevastokratorissa's Tent, Byzantion 641 (1994) 819.
colleague who fell from, if he ever had been in, the emperor's favour, Nikephoros
Basilakes.
38
It is tempting to interpret the condemnation of Michael the Rhetor and
Nikephoros Basilakes as the emperor's conscious policy to get rid of the intellectu-
als in whose loyalty he had reasons to doubt. In other words, it is conceivable that
Manuel used the opportunity of the Panteugenos' controversy to topple the highly
positioned rhetoricians who did not completely realize the emperor's political plat-
form or the political path the emperor felt necessary to pursue: no dissent could be
tolerated, and no one else but Manuel could even be imagined as a candidate for the
throne, regardless of whether at present (i.e. in the 1150's) or in 1143. Emperor
Manuel was, it appears suddenly, starting to claim exclusivity as regards imperial as-
pirations, and did not allow even the slightest allusion to the dynasty of the Kom-
nenoi being able to have taken another course in 1143 and on that idea he would
insist with more and more vigor and conviction until the end of his life.
Manuel's tolerance of slightly unorthodox attitudes expressed in the rhetorical
works diminished as his anxiety over his imperial succession grew stronger. It is
hard to discern from the somewhat distorted picture that we possess owing to the
histories written after Manuel's death, that tend to be regarded as more objective',
in what measure the educated men were really subversive in their allusions, and how
much can be ascribed to Manuel's growing suspicion in the loyalty of both his politi-
cal associates and the men of learning. The two processes may have existed simulta-
neously or maybe even caused each other. Exactly at the time when Manuel was
starting to stress his role as epistemonarches and protector of the true faith, he begun
to free himself from the intellectuals who or whose work he had for one reason or
another considered subversive.
39
The emperor used every opportunity for that goal
during the next few years: in 1156 Michael the Rhetor and Nikephoros Basilakes
were dismissed from their high positions, and less than three years later, in the first
months of 1159, as a convenient consequence of the obscure rebellion' of Theodore
Styppeiotes, Michael Glykas was thrown in the dungeons, and supposedly blinded.
40
222 Vlada Stankovi}
38
J. Gouillard, Le synodikon de l'Orthodoxie: edition et commentaire, TM 2 (1967) 1316,
here, 7173. Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, vol. I, Fasc. IIIII, edd V. Grumel
J. Darrouzes, Paris 1989
2
, nos. 1038, 1039*; 10411043.
39
Three aspects of the phenomenon of Manuel as an episthmonarchj should be referred to
here: 1) Official use of this epithet for Manuel as early as 1147, confirmed also in the reign of Isaac II
Angelos, G. A. Ralles A. Potles, Suntagma twn eiwn kai ierwn kanonwn, V, Athens 1855, 309;
311; 314; 2) Anna Komnene's use of this terminus technicus in her description of Emperor Alexios in the
Alexiad, Annae Comnenae Alexias, edd. D. R. Reinsch A. Kambylis, Berolini et Novi Eboraci 2001. Pars
prior: Prolegomena et textus, 96 (III, 4, 3); 3) The choice of the epithet epistemonarches for Manuel in the
works of the rhetoricians who were closest to him: a) Anonymous Manganeios in 1154/5 (no. 7, ed. I. Racz,
as in note 36, II, 360), and b) Eustathius of Thessalonike (Regel, Fontes, no. 2/18, 910 (=Eustathii Thes-
salonicensis Opera minora magnam partem inedita, ed. P. Wirth, Berolini et Novi Eboraci 2000, Logoj L).
Cf. P. Magdalino, The Pen of the Aunt: Echoes of the Mid-Twelfth Century in the Alexiad, Anna Komnene
and Her Times, ed. Th. Gouma Peterson, New York London 2000, 1545, here 3133.
40
Cf. Kresten, Styppeiotes, Exkurs 5, 9095. Glykas, anyway, could not conform to the de-
mands of the new political sensitivity that the second period of Manuel's reign required, which also ap-
plies to some other rhetoricians, like Constantine Manasses and in particular Euthimios Malakes, cf.
Stankovi}, Komnini, 246251.
Combined with his activities, attitudes and general concern with his domi-
nance in the ruling family, in a significant measure Emperor Manuel Komnenos thus
caused the second break in rhetorical production, either by the proscription of the in-
tellectuals he did not deem to be loyal or by not allowing others, like Michael tou
Anhialou or Enthimios Malakes
41
to acquire a stronger influence or bigger role in
formulating imperial ideology. The duration of the second period of relative silence
of rhetoric under Manuel Komnenos would be more difficult to explain were it not
for the argument that this paper has endeavoured to demonstrate: only with the ar-
rival of the new generation, Manuel's peers, was rhetorical production resumed, al-
though naturally on somewhat different bases and with an entirely different scope.
From then onwards, the rhetoricians focused on the only source of political power,
Emperor Manuel Komnenos himself. The end of the second barren' phase of rheto-
ric under Manuel is chronologically close to the Father is greater than I' dispute,
from which the emperor emerged as the ultimate teacher of the true faith. It comes
as no surprise that the emperor's public image formulated in his later years was
completely in keeping with the role of the Good Shepherd that Manuel had as-
sumed after the Father is greater than I' controversy, announced already in the
Synodikon of Orthodoxy, only to be strengthened by his opulent intitulation in
front of the decisions from the synod of 1166, which he had carved in stone and
placed in the church of St. Sophia.
42
After the synod of 1166, Emperor Manuel was
more than ever in need of clear and direct support and, in the same degree, of the
appropriate praises to accompany his policy of complete domination, since his po-
sition was still highly vulnerable: the question of his succession was becoming an
obsession for the emperor, even after the plan with the Hungarian prince Bela
Alexios. In the year 1167, Manuel already had to face the revolt of Alexios
Axouch, the son of the once all-powerful John Axouch, the companion of his fa-
ther, John II.
43
Axouch's rebellion was a clear indication that a strong opposition
still existed, and it explains, along with other circumstances, Manuel's obsessive
need to secure the undisputed succession for his son, Alexios, and to seal it with
the official oath of all the highest dignitaries only eighteen months after the birth
of the so keenly awaited heir in September 1169.
44
The rhetoricians' reactions to the birth of Emperor Manuel's son reflect partic-
ularly well the position of the educated men in the 1160's, in the transitional period
between the dominance of the members of the older generation and the full estab-
lishment of the new generation as one capable of following the policy of the emperor
and skilful in articulating it into a magnificent ideal. Their restraint and almost com-
41
See Malakes dissatisfaction with his position, expressed openly in his logos from 1161, Noctes
Petropolitanae, ed. A. PapadopoulosKerameus, St Petersburg 1913 (hereafter, Noctes), 162, 31165, 11.
42
C. Mango, The Conciliar Edict of 1166, DOP 17 (1963) 315333; J. Darrouzes, Listes synodales
et notitiae, REB 28 (1970) 5796, Appendice, 9596.
43
Cinnamus, 265, 15270, 1; Choniates, 143, 65146, 29; cf. J. Cl. Cheynet, Pouvoir et
contestations a Byzance (9631210), Paris 1996
2
, nos. 147, 148.
44
I. Medvedev, H sunodikh apofash thj 24 Martiou 1171 wj nomoj gia th diadoch sto
rono tou Buzantiou, To Buzantio kata ton 12o aiwna, ed. N. Oikonomides, Atina 1991, 229239.
plete silence on such an occasion, which promised a long awaited reprieve to Em-
peror Manuel, show both the lack of a dominant personality among the intellectuals,
and their unwillingness to jump too far ahead of events and presume what kind of
rhetorical and ideological reaction the emperor himself would find the most suitable
to celebrate the birth of the little Alexios. The lack of an official view of that single,
most important event of Manuel's reign up to that point, reflects the lack of such a
rhetor in the emperor's vicinity: magister Skizinos was otherwise unknown, while
the other rhetoricians who were sporadically active in praising the emperor in pre-
ceding years chose to remain silent, including Euthimios Malakes, one of the Ma-
nuel's most frequent encomiasts with a particular inclination towards allusions about
the problem of the emperor's successor.
45
It was only with the rise of Eustathios of Thessalonica in the peculiar hierar-
chy of the rhetoricians that the emperor Manuel Komnenos found his political ideol-
ogist, a man superbly educated, willing and able to create an image of the ideal ruler,
significantly more elaborated, and ideologically advanced in comparison with the
ideal of the Comnenian emperor, already formulated in full strength during his fa-
ther's reign. Eustathios combined a magnificent education and evident literary talent
with the political tendencies of Manuel's later years, managing to formulate the ab-
solute imperial ideal based on the political agenda of the emperor himself, by en-
hancing his imperial virtues and adding a significant biblical nuance to Manuel's
portrait. None of his colleagues and contemporaries even came close to Eustathios'
magnificent image of Manuel, distinguished both by its ideas, and complicated syn-
tax, which Eustathios consciously used as a means of distinction from other rhetori-
cians.
46
In his depiction of the emperor, Eustathios combined all the existing motifs
of the Comnenian ideology (emperor-warrior, birth in the purple), stressing those
which were of particular significance for Manuel: the legitimacy of his rule con-
firmed and sanctified by God's not his father's (i.e. human) choice, and the em-
peror's likeness to Christ, revealed in his activities in the church, which he guided as
the leader of the chosen people (laoj periousioj). Eustathios's insistence on the
god-like character of Emperor Manuel Komnenos remains a distinct feature of his
encomia to Manuel, from the chronologically earliest oration of 1168, in which the
emperor is not only called not so unusually God's co-ruler (sumbasileuj), but
also God on Earth (epigeioj eoj), to his characterisation of Manuel as equal to the
224 Vlada Stankovi}
45
Especially Regel, Fontes, IV (=Logoj N, ed. Wirth); See also Eustathios funeral oration,
Eustathii metropolitae Thessalonicensis Opuscula, ed. T. L. F. Tafel, Frankfurt 1832 (reprinted, Amster-
dam 1964), 196214, especially 204, 10205, 72; See Stankovi}, Komnini, 198222; 247250, for com-
plete bibliography.
46
Eustathios could have followed his teacher / relative Nicholas o Kataphloron in this matter,
see M. Loukaki, Tumbwroucoi kai skuleutej nekrwn. Oi apoyeij tou Nikolaou Kataflwron gia th
rhtorikh kai touj rhtorej sthn Kwnstantinoupolh tou 12ou aiwna, Summeikta 14 (2001)
143166. Eustathios was, on the other hand, a role model for the next generation of the educated elite
(Greogorios Antiochos, Michael Choniates), which preferred his more complicated style to the mid-
dlelevel style current in Manuel's earlier years, but existing also in his later years. See also, P. Mag-
dalino, Eustathios and Thessalonica, Filellhn. Studies in honour of Robert Browning, ed. C. Con-
stantinides et al., Venice 1996, 225238, especially, 233234.
apostles (isapostoloj) in the later encomium.
47
In other words, Eustathios of Thes-
salonica echoed in his works, in the best possible way, the spirit of the time charac-
terized by a sensitive use of the very significant epitheta, all of which bore a vastly
religious connotation. The tendency was already evident in Nikephoros Basilakes'
encomia on the emperor John II, and it had reached its pinnacle in the most impor-
tant historiographical work of the Comnenian epoch actually the only complete
history from the Comnenian period the Alexiad of Anna Komnene, in which the
ideology of Alexios (regardless of whether positive or negative) was of the same im-
portance, if not taking precedence over the narration of historical events. Eustathios
succeeded in doing for Manuel what Anna Komnene did for his grandfather, Alexios
I: he had shaped the image of the ideal emperor to conform to the personality and
political aspirations of Manuel, repeating or echoing the only one to do so among
his contemporaries Anna Komnene's terms (episthmonarchj) and ideas (isa-
postoloj) in praise of his emperor, Manuel Komnenos.
* * *
In comparison with the dispersion of political power among various Comnenian
oikoi in the first decade of his reign, Manuel's later years
48
present, therefore, a con-
siderably different picture regarding the emperor's undisputed dominance within the
family circle of the Komnenoi, which was reflected also in his rhetorical image.
One may wonder, however, whether it is possible that it took almost two de-
cades for Manuel to seize absolute power in his hands, to obtain complete domina-
tion in the Comnenian clan, and to defeat the rival factions, both politically and
ideologically. I would suggest two ways of looking at that phenomenon:
Firstly, it seems that the family of the Komnenoi was much more heteroge-
neous, and that the distribution of the power was significantly more horizontal than
usually perceived the reigns of Alexios I and John II including because the vast
majority of our information is focused on, and directed to the emperor and his clos-
est circle. Different family traditions, which existed at the beginning of Manuel's
reign that had as a consequence the diffusion of political influence among various
Comnenian oikoi, were subsequently replaced by Manuel's total control, at least his
attempt at absolute control over the entire family, since he was aware that his great-
est (if not only) rivals could only spring from the almighty Comnenian clan. After
more than a decade of his rule, Manuel succeeded in placing his personality at the
center of the policy and the ideology of the Empire, since his family was too weak to
be perceived as the focal point and the power base of imperial might. However, his
success was to be only temporary, and it would become clear already in the last
47
Especially Regel, Fontes, IV (=Logoj N, ed. Wirth); See also Eustathios funeral oration,
Eustathii metropolitae Thessalonicensis Opuscula, ed. T. L. F. Tafel, Frankfurt 1832 (reprinted, Amster-
dam 1964), 196214, especially 204, 10205, 72; See Stankovi}, Komnini, 198222; 247250, for com-
plete bibliography.
48
Cf. Magdalino, Manuel, 286 sq; 454 sq.
years of his reign and immediately after his death that the suppressed political ambi-
tions of the strongest Comnenian oikoi opened the path for the smaller family bran-
ches of the Comnenian clan to develop and gain both strength and influence. Manuel
did manage to overwhelm the strongest and at the time of his accession, the most
powerful and dangerous rival family oikoi, whose leaders were his closest relatives,
sharing with him not only the same ambition but in a significant measure the same
right to the imperial throne, but that enabled the smaller, less significant lines of the
Comnenian clan to aspire for greater power, once Manuel had annulled the distinc-
tion between the purple line of the Komnenoi and the others, on which his father had
vigorously insisted in his dynastic policy.
Secondly, we must bear in mind the means the emperor had at his disposal to
force, if necessary, the members of his family, which housed the most dangerous and in-
fluential rivals and contenders for the throne, into allegiance. As Ihor [ev~enko con-
cluded in his brilliant overview of the question of possible Byzantine totalitarianism, the
Byzantine emperors, unlike modern-day dictators, lacked adequate means to control
their adversaries, and to keep them in check.
49
Manuel used what opportunities there
were in the late 1150's and 1160's to absolutely dominate Byzantine political and cul-
tural life. Owing to the premature deaths of his two older brothers, and the mild reaction
from the third brother, Isaac, Manuel had the chance to gain prevalence already in 1143,
but his battles were not won until the late 1150's. Similarly to his grandfather, Alexios I
Komnenos, who assumed undisputed power only after the deaths of his mother, Anna
Dalassene, and his older brother, the sebastokrator Isaac, at the beginning of the 12th
century, it was not until after the almost simultaneous disappearance of his aunt, Anna
Komnene, sister-in-law, the sebastokratorissa Eirene, his brother Isaac, and uncle Isaac
John II's brother, together with their closest clients from the intellectual elite that
Manuel freed himself from family influences and/or control.
Vlada Stankovi}
GENERACIJSKI JAZ ILI POLITI^KO PITAWE?
CAR MANOJLO KOMNIN, VIZANTIJSKI INTELEKTUALCI
I BORBA ZA PREVLAST U VIZANTIJI DVANAESTOG VEKA
Iznenadni dolazak na carski presto mladog Manojla Komnina 1143. godine,
doveo je do zna~ajnih potresa u krugu vizantijske elite, podjednako politi~ke i
kulturne, nepripremqene za niz burnih promena koje su se odigrale u posledwoj go-
dini vladavine Manojlovog oca, cara Jovana II Komnina (11181143). Postav{i sa-
svim neo~ekivano o~ev naslednik na carskom prestolu nakon porodi~ne tragedi-
226 Vlada Stankovi}
49
I. [ev~enko, Was there totalitarianism in Byzantium? Constantinoples control over its Asiatic
hinterland in the early ninth century, Constantinople and its hinterland, edd. C. Mango G. Dagron,
Aldershot 1995, 95105.
je Komnina obeleène smr}u dva najstarija sina Jovana Komnina, naslednika i
o~evog sacara Aleksija i sevastokratora Andronika, Manojlo se na{ao u ose-
tqivoj situaciji, okruèn konkurentima i oponentima iz najblièg porodi~nog
kruga i o~evim pouzdanim, vi{edecenijskim saradnicima, imaju}i, s druge stra-
ne, uz sebe samo nekolicinu odanih saveznika me|u kojima se izdvajao wegov vr-
{wak i brat od strica Andronik (kasniji car 11831185). Svestan problema-
ti~nosti, stvarne i ideolo{ke, svog poloàja i nasle|a, Manojlo Komnin je bio
vrlo oprezan prema svim saradnicima svog oca Jovana Komnina i, posebno, pre-
ma u~enim retorima koji su bili po svom poloàju bliski a po godinama vr{wa-
ci Jovana Komnina. Iako je i sam bio hvaqen kao sjajni ratnik i o~ev saborac od
najuglednijih u~ewaka, Mihaila Italika i Teodora Prodroma, jo{ pre nego {to
je postao vasilevs, Manojlo je nakon osvajawa vlasti postao sumwi~av u wihovu
odanost i podozriv prema bliskim vezama koje su brojni prestoni~ki retori
imali sa ostalim predstavnicima carske porodice. Tako su izvan milosti novog
cara ostali svi prvaci retorike iz vremena Jovana Komnina, nedovoqno li~no
povezani sa mladim Manojlom i politi~ki isuvi{e kruti da u potpunosti razu-
meju novonastalu situaciju i potrebu mladog vasilevsa da sopstvenu ideologiju
izgradi velikim delom na druga~ijim osnovama od onih na koje su je isti retori
postavili u doba i po obli~ju wegovog oca Jovana Komnina.
Vode}i se idejom da svi nekada{wi saradnici Jovana Komnina mogu pred-
stavqati opasnost za izgra|ivawe sopstvene vlasti i autoriteta, Manojlo Kom-
nin se trudio da ograni~i uticaj nekada{wih intelektualnih prvaka i da ih, u
najboqem slu~aju, u potpunosti ukloni sa politi~ke scene. U tu svrhu car se
sluìo razli~itim sredstvima, od nepruàwa prilike retorima da ostvare ili
potvrde bliskost sa novom vla{}u svojim delima i pohvalama kao {to je bio
slu~aj sa Teodorom Prodromom, Jovanom Cecesom i kasnije Evtimijem Malaki-
som, {to su posvedo~ili u svojim sastavima / molbama upu}enim Manojlu do
neposredne osude zbog navodnih jereti~kih stavova (Mihailo Solunski, bra}a
Vasilakis) ili prevratni~kih namera (Mihailo Glika). Kao {to je i svoje po-
liti~ke saveznike pronalazio iskqu~ivo u pripadnicima onih porodi~nih
grana Komninskog klana sa kojima Jovan Komnin ili nije imao dobre odnose
(Andronik je bio sin Isaka, ro|enog brata cara Jovana Komnina i wegovog naj-
ve}eg protivnika) ili su pripadali slede}em nara{taju koji se vladavine po-
kojnog cara nije ni se}ao (poput Manojlovih bratanaca Jovana i Aleksija, si-
nova wegovog brata Andronika, koji su odvojeni od majke stasali u carevom
okruèwu i bili wegovi najbliì saradnici), tako je i svoje klijente iz reda
u~ewaka birao po istom kriterijumu. Od mno{tva literata koji su u vreme we-
govog oca obigravali oko brojnih pokroviteqa iz carske porodice, jedino se
Anonim (Prodrom) Manganski izborio za carevu naklonost u prvoj polovini
wegove vladavine, da bi tek Evstatije Solunski, u posledwoj deceniji Manoj-
lovog ìvota, postao zvani~ni carski retor, zasluàn za stvarawe veli~an-
stvene ideologije koja je trebalo da Manojla izdvoji koliko od oca toliko i od
ostalih careva i smrtnika i uzdigne do visine carskog ideala oli~enog u pr-
vom, ravnoapostolnom caru Konstantinu Velikom.
UDC: 75.046(495.02)
LJUBICA D. POPOVICH (Nashville)
PROPHETS CARRYING TEXTS BY OTHER AUTHORS
IN BYZANTINE PAINTING:
MISTAKES OR INTENTIONAL SUBSTITUTIONS?
Since there are no two identical churches in Byzantine art, consequently there
are no two identical iconographic programs. This observation also applies to the repre-
sentation of prophets in the drums of the domes or in other locations in Byzantine
churches. Research dealing with this group of Old Testament figures reveals many vari-
ations regarding the planned selection of prophets and choices of the texts that they
carry inscribed on their scrolls. This study examines the instances when one of the au-
thors of the prophetic books carries the text by another author. These occurrences are
neither frequent nor accidental. Such deviations from standard practice that are ex-
plored in this article demonstrate the following: first of all, exchanges of text can occur
due to the mistake by the artist, as exemplified in the Palace Chapel in Palermo, or by
the mistake of the person who inscribed the texts, as in the Chapel of Joachim and Anna
in the Monastery Studenica. Secondly, in a number of monuments the text-bearer and
the selection of the text by another prophet-author are not accidental. For example, if a
number of quotations to be used are chosen from the book by the prophet Isaiah, and he
is only represented once, because repetition of the same prophet within a group of Old
Testament figures was not practiced, what is to be done? Therefore, other, usually mi-
nor, prophets, were selected to hold the scrolls inscribed with the text by other authors,
for example, Isaiah. Such cases are well documented in the churches of Panagia ton
Chalkeon and the Holy Apostles in Thessalonike, and in the church of the Resurrection
in Verroia, where the selection of prophets quotations, usually inspired by the liturgi-
cal tradition, furthermore serves to underscore a certain idea of a theological or icono-
graphic nature.
Prior to the outbreak of Iconoclasm (711), complete groups of the sixteen iden-
tified authors of the biblical books of the prophets can be followed in Byzantine
monumental painting only from the sixth century, probably due to the loss of the ear-
lier monuments.
1
Formally, the prophets are depicted either in bust or in full figure,
1
For a group of 16 unidentified prophet figures executed in low stucco reliefs and dating ca.
mid5th century, see: S. K. Kostof, The Orthodox Baptistery of Ravenna, New Haven and London, 1965,
6465, figs. 7073, 83102.
most frequently holding the symbol of their calling, a rolled or open scroll. When the
scroll is rolled, it is obvious that the message is not revealed. In cases when the author
holds an opened and inscribed rotulus, several observations can be made. There are
some rare instances when the roll is covered with simulated writing as is the case with
the mosaic image of the prophet Jeremiah in San Vitale, Ravenna (ca. 548), or in the
Monastery Kaleni} (early 15
th
c.), where the prophet Daniel holds a scroll inscribed with
what appears to be simulated exotic writing, resembling the Kufic style. This enigmatic,
unreadable message possibly refers to the Chaldeans and to Daniels captivity.
2
Prophets can also be depicted in the process of inscribing their text upon the
scrolls. This iconographic type seems to have been inspired by the images of the four
evangelists originally found in miniature paintings.
3
According to the preserved evi-
dence, the representation of prophets actively writing out their respective texts in
monumental painting became popular during the last phase of Palaeologan art, espe-
cially during the second half of the fourteenth and the first decades of the fifteenth
century.
4
Most often, however, in a varied manner, the prophets display scrolls in-
scribed with a selected message from their own writings. There are, however, devia-
tions from this rule, which are the focus of this article.
In the majority of cases, with the exception of Daniel, and Elijah when he
joined this group of authors, prophets wear a chiton and a himation and follow
iconographically the classical pattern of the three ages of man: young, middle-aged,
and old. The facial features specific to a given prophet his icon were not abso-
lutely standardized by the early stages in the development of their iconography,
making their identifications very difficult when the name inscriptions or other texts
are lacking. Even when the types of some of the prophets are firmly established, a
generalized conventionalization occurs, especially in some of the minor prophets,
who might have been less frequently chosen to be represented.
Two examples in monumental art, predating Iconoclasm, demonstrate the fol-
lowing: if the format of the prophet is a figure in bust, the prophet is identified by
230 Ljubica D. Popovich
2
S. Bettini, I mosaici di San Vitale a Ravenna, Milano 1965, unnumbered plate on page 36. For an
earlier example of Jeremiah holding scroll with simulated text, see: K. Weitzmann and H. L. Kessler, The
Frescoes of the Dura Synagogue and Christian Art, Washington D.C., 1990, 130132, figs. 3 and 175; B.
@ivkovi}, Kaleni}, Crteì fresaka, Beograd, 1982, 5, fig. I, 3; D. Simi}-Lazar, Kaleni}, Slikarstvo, Istorija,
Kragujevac, 2000, 102, fig. 10. Just as I was completing this text, I received a communication from Mr.
Branislav Cvetkovi} in which he informed me that he had connected mute text (nemu{ti tekst) on the
scroll of the prophet Daniel in Kaleni} to the episode with Baltasar in his book (Dan. 5:131).
3
For the standing evangelists inscribing quotations on their scrolls, see: J. Beckwith, The Art of
Constantinople: An Introduction to Byzantine Art, Greenwich, CT, 1961, fig. 171 (Acts and Epistles, first
half of the 13th century, Vatican, gr. 1208, fol. 1v).
4
For the writing prophets, see: J. Lowden, Illuminated Prophet Books. A Study of Byzantine
Manuscripts of the Major and Minor Prophets, The Pennsylvania State University Press, 1988, fig. 83
(Vat. gr. 1153, fol. 54v, Haggai); for the same in monumental painting, see: Lj. D. Popovich, The Writ-
ing Prophets in Late Slavic Frescoes: A Question of Models, paper delivered at The Midwest Slavic
Conference, Columbus, OH, 1992 (unpublished). For visual evidence, see: B. @ivkovi}, Kaleni}, Beograd
1982, drawing 1,3; B. @ivkovi}, Manasija. Crteì fresaka, Beograd 1983, drawings on page 8, I and page
24, no. 13; B. @ivkovi}, Ravanica. Crteì fresaka, Beograd 1990, drawing on page 53. S. Djuri}, Lju-
bostinja. Crkva Uspenja Bogorodi~inog, Beograd 1985, 7576, drawing XII, and fig. 66.
name inscription but deprived of his attributethe scrolland thus the inscribed text.
Such a case excludes any possibility of a specific message or of textual exchange. This
was the case in the apsidal mosaic in St. Catherine on Mount Sinai (predating 565),
where the presence of the prophets in this iconographic program is the message.
5
The second example is the most significant complete fresco-group of the four
major and twelve minor prophets, dated to the second half of the sixth or early seventh
century and preserved in Chapel XII at the Coptic Monastery in Bawit, Egypt (now in
the Coptic Museum in Cairo). Here the standing figures holding inscribed scrolls are
placed in the uppermost zone of the four walls of this small chapel. Each figure was
identified by the name inscription and the epithet prophet, which were placed above
the shoulders. Atypical in Chapel XII is the fact that the name of each author was also
written on the bottom of the scroll that he carries, thus reconfirming the authorship,
and that the quotations are unusually long, exceeding in some instances ten lines (e.g.,
Isaiahs scroll contains 11 lines), versus more regularly used five to six lines, and
rarely reaching eight or nine. In this chapel, however, there are no examples of a
prophet carrying the quotation borrowed from another biblical author, since all the Old
Testament figures carry the texts selected from their own books.
6
In the preserved illuminated gospel books of approximately the same period,
figures of prophets holding inscribed scrolls were included in the iconographic pro-
gram. Their texts were selected as being appropriate to a given gospel scene as its
Old Testament prefiguration. However, no textual migration from one author to the
scroll of another writer can be documented.
7
From the Macedonian period onward (8671453), the situation changes con-
siderably in Byzantine painting regarding the process of selecting prophets and their
quotations. The church's architectural configuration was changed, and prophets most
often were moved from the walls of the basilica to occupy the drum of the dome, al-
though they can be depicted in other areas, such as the tympana or the soffits of
arches.
8
The original set of sixteen authors of the prophetic books does not seem to
Prophets Carrying Texts by Other Authors in Byzantine Painting 231
5
K. Weitzmann and G. H. Forsyth, The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai. The
Church and Fortress of Justinian, Ann Arbor, MI, n.d., pls. CIII, CXVIII, CXIX, CLXIICLXX.
6
J. Cledat, Le monastere et la necropole de Baouit, Memoires de l'institut franais d'arch-
aeologie oriental du Caire XII, Le Caire 1904, 5362, pls. XXXI, XXXII, 2, XXXIII, 1, and XXXV; Lj.
D. Popovich, Documentary Significance of the Prophets in Chapel XII at Bawit, Eighteenth Annual
Byzantine Studies Conference, Abstracts of Papers, 1992, 3637. Standing prophets in the Chapel XII at
Bawit hold the scrolls inscribed with the following quotations: Hosea: 2:2122; Amos: 9:11; Micah: 5:2;
Joel: 2:28; Obadiah: 1:17; Jonah: 2:10; Nahum: 1:34; Habakkuk: 3:2; Zephaniah: 1:7; Haggai: 1:78;
Zechariah: 12:810; Malachi: 1:11; Isaiah: 7:14; Jeremiah: 21:12; Ezekiel: 44:23; and Daniel: 7:13.
7
G. Cavallo and W.C. Loerke, Codex Purpureus Rossanensis, Museo dell'Arcivescovado, Ros-
sano, Calabria, Editizione integrale in facsimile del manuscritto; Vollst andige Faksimili-Ausgabe im ori-
ginalformat der Handschrift, RomaGratz, 1985, fols. 1v; 2r; 38, and 1314; A. Grabar, Les peintures
de levangeliaire de Sinope, Paris 1948, fols. 10v; 11r; 15r; 29r; and 30v. C. Ceccheli, G. Furlani, and M.
Salmi, The Rabbula Gospels, facsimile edition of the Miniatures of the Syriac Manuscript Plut. I. 56 in
the Medicaean-Laurentian Library, Olten and Lausanne, 1959, fols. 3696.
8
C. Mango, Material for the Study of the Mosaics of St. Sophia at Istanbul, Dumbarton Oaks
Studies VIII, Washington, D.C., 1962, 5862, diagrams 3 and 4; V. J. Djuri}, Sopo}ani, Beograd, 1963,
122123, pls. III and IV.
have been strictly retained, but a selection of prophets mixed with other biblical
characters, also labeled prophets, such as Kings David and Solomon, Moses, Aar-
on, and Elijah with Elisha, became a more preferred iconographic choice.
9
The num-
ber of figures represented in the drum of the dome varies from eight to twelve or six-
teen, but it can be as high as twenty or even twenty-four.
10
With more visual evidence preserved, especially from the eleventh century and
later, certain observations can be made: the strict biblical order of the prophets is
abandoned, and the figures and their quotations are selected to underscore the theo-
logical and iconographic emphasis of a given monument. Since the eastern segment
of the drum is symbolically the most significant because of its orientation, it was re-
served for the most prominent among the prophets who are then the bearers of the
most potent messages. The choice of texts is usually based on liturgical reading, al-
though there are exceptions to that rule as well. Among the more than 800 examples
of prophet ensembles, comprising nearly 5,000 individual figures in Byzantine mon-
umental and miniature painting researched by the author, she has never found the
same prophet or the same quotation repeated twice within the same group, nor an en-
tire group of prophets and their citations being slavishly duplicated from one monu-
ment to another.
However, one can observe deviation from the standard practice of a prophet
holding the text selected from his book. In this work the author will endeavor to pose
the question and attempt to answer where, when, and why such textual substitutions
occurred. From the surviving visual documentation the following can be deduced: in
some instances, formal mistakes of two kinds are made, which the author of this arti-
cle will examine first. Second, the evidence also points out that in the majority of ex-
amples exchanges of texts between the original author and the carrier of the message
were purposefully done.
Classified as an obvious mistake by the author, the case of the Cappella Pala-
tina in Palermo (ca. 1148) can be cited.
11
Here the prophet Jeremiah, identified by
the name inscription as such, carries a scroll inscribed with the text from Ezekiel
44:2. Tade legei k(urio)j H pulh auth kekleismeni estai oudeij ou mh
dielqV di authj. This famous quotation, referring to the closed gate, is interpreted
as the prefiguration of the Nativity, and it is almost exclusively written on the scroll
carried by Ezekiel.
12
In the same chapel the prophet identified as Ezekiel holds a
9
To the sixteen authors of the biblical books of prophets, the following Old Testament charac-
ters, also called prophets by inscriptions, were added to this group, from which the selections were then
made, although in rare instances all of these were included. The most frequently selected are: Moses,
Aaron, Elijah, Elisha, David, Solomon, Zachariah the Elder, and St. John Prodromos, with such occa-
sional additions as Samuel.
10
As an example of twenty-four prophets depicted in two zones of a single, tall drum, one can
cite the katholikon of the Monastery Resava (Manasija) in Serbia dated between 1407 and 1418: S. Tomi}
and R. Nikoli}, Manasija: Istorija@ivopis, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, Saop{tenja VI,
Beograd 1964, 7476, drawing 5.
11
O. Demus, The Mosaics of Norman Sicily, London 1949, 315316, and pls. 13 and 12 respectively.
12
In the database containing close to 5,000 images of prophets compiled by Lj. D. Popovich,
there are a total of 198 entries for the prophet Ezekiel; 105 of these representations have either lost their
scroll inscribed with the text from the prophet Baruch, Baruch 3:35 (or 3:36, depend-
ing on variations in verse numbering in various biblical recensions Outoj o q(eo)j
hmwn ou logisqhsetai eteroj proj auton), which is the quotation most often
given to Jeremiah to carry on his scroll as will be subsequently discussed.
13
Since
these two major prophets share certain iconographic similarities of older, gray-haired
men, the mosaicist seems to have been unable to distinguish between their icons, or
as a regional, Latin-speaking artist copying from a Byzantine original, he could nei-
ther understand nor read the text in Greek that he copied and inscribed on the scrolls
of these two biblical characters.
The positioning of these two major prophets in relationship to an imaginary
eastern radius of the dome's drum provides certain indication that helps in solving
this particular problem of mixing up prophets and exchanging their texts. In Cap-
pella Palatina the so-called Ezekiel stands first, south of the eastern radius, to be fol-
lowed by the figure named by the inscription as Jeremiah. It seems, however, based
on precedents, that Jeremiah was always placed closer to the eastern radius where he
was paired with Isaiah.
14
When included in the group, Ezekiel follows Jeremiah but
he is placed nearer the imaginary southern radius. If that were the case, the images of
prophets and their quotations inscribed on the scrolls would have been correct in the
Sicilian monument in question, that is to say that Jeremiah would be followed by
Ezekiel, but for the name inscriptions. The author believes that the mistake was
made by the artist who in this case exchanged the names of the two major prophets,
while the iconography of the figures as well as their prophetic quotations remained
true to the original visual tradition, order of placement, and liturgical practice.
Isaiah, one of the four major prophets, is the figure most frequently included in
any painted group of the Old Testament authors. Since many of his prophecies were
given exegetical interpretations, they became an important part of liturgical reading.
For that reason, the scroll he holds is inscribed with a variety of selected quotations,
the most famous being Isaiah 7:14.
15
Seldom is his scroll rolled in the drum of the
dome.
16
This unusual case in the drum of the dome of the De~ani katholikon might
be explained by the fact that the text of Isaiah 6:3 is inscribed around the Divine Lit-
urgy in the calotte. However, at the disposal of the iconographic programmer were a
texts, held a rolled scroll, or the texts remain unidentified to date. Among the surviving texts, in 35 cases
Ezekiel carries inscribed on his scroll Ezekiel 44:2 or 44:14. This text is read at the Feast of the Nativ-
ity of the Virgin, at the Presentation of the Virgin, and on the Annunciation, among others. Another 18
different quotations selected from his book were also used on the scroll held by this prophet.
13
Mango, Material for the Study (1962), 5960, fig. 86.
14
For the pairing of prophets and their quotations, see: Lj. D. Popovich, Pairing of the Prophets
and Their Quotations: A Constantinopolitan Tradition and Its Dissemination, Twentieth Annual Byzan-
tine Studies Conference, Abstracts of Papers, Ann Arbor, MI, 1994, 4950.
15
For example, as collected by this author, the prophet Isaiah carries on his scroll the following
quotations from his book: Isaiah 1:2; Isaiah 4:2; Isaiah 6:1; Isaiah 6:3; Isaiah 6:6; Isaiah 6:7; Isaiah 7:14;
Isaiah 9:5; Isaiah 9:6; Isaiah 12:6; Isaiah 19:1; Isaiah 25:910; Isaiah 35:5; Isaiah 50:6; Isaiah 53:23;
Isaiah 53:5; Isaiah 53:7; Isaiah 63:1; Isaiah 65:17?; Isaiah 66:10; and Isaiah 66:15.
16
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani II, Beograd 1941, 28, pl. CLXIX, as originally published;
also: M. Markovi}, Program ìvopisa u kupoli, ed. V. J. Djuri}, Zidno slikarstvo manastira De~ana,
gradja i studije, Beograd 1995, 103, fig. 4.
number of other quotations from the book of Isaiah, appropriate for this context.
17
Even more rarely does he display a text written by another author. An example of the
latter is found in the Chapel of Joachim and Anna (Kraljeva Crkva) in the Monastery
Studenica, in Serbia, dating from 1314.
18
In the drum of this chapel's dome, Isaiah,
thus identified by the name inscription and by his well-established iconographic type
of an old, white-haired man with a gaunt face, occupies the first place south of the
eastern window, a leading position that is often accorded him when the prophets are
depicted in a polygonal or circular drum. However, in this group of eight figures that
exhibits an interesting selection of prophets, he alone carries the scroll with text writ-
ten by another author. It is the quotation from Genesis 1:1 Tako g(lago)le(t)
g(ospod) b(og) stvore i n(e)bo i zeml, customarily inscribed on the scroll dis-
played by Moses.
19
Obviously, a mistake is made in the drum of this chapel. Since
the iconography of Isaiah in Kraljeva Crkva is traditional, making him clearly distin-
guishable from that of Moses, the mistake must then be found on the textual level. G.
Babi}, author of a monograph on the Chapel of Joachim and Anna, blames the in-
scription's transcriber for this mistake. Namely, the quotations from Genesis 1:1 and
Isaiah 7:14 follow each other in the liturgical reading for the feast of the Nativity as
recorded in the parimia.
20
The painter or the scribe, in case that these two were in-
volved in the image-making process, mistakenly substituted the text from the book
of Isaiah with that from Genesis when copying possibly in a hurried manner from the
above mentioned liturgical book.
The instances cited above seem to be unintentional mistakes made by the art-
ist-painter or scribe who executed the name inscription or the textual quotation, and they
truly belong to the visual realm. However, there are other instances in which a prophet is
assigned to carry on his scroll a text composed by another writer.
21
In the author's opin-
ion, these are intentional substitutions of the texts guided by the emphasis of the icono-
graphic program of the given monument as planned by a learned theologian.
Several examples are sufficient to sustain this idea, with the most prominent pro-
vided by the prophet Jeremiah, who in a number of instances displays on his scroll the
text from the book of Baruch, Baruch 3:35 (3:36). The oldest example of such a com-
bination traced by the author goes back to the now lost mosaic figure of the prophet
17
See above, note 15.
18
G. Babi}, Kraljeva Crkva u Studenici, Prosveta, Beograd, Republi~ki zavod za za{titu spo-
menika kulture, Beograd 1987, 6976, figs. 1621.
19
For example, Moses carries the scroll inscribed with Genesis 1:1 (In the beginning God cre-
ated heaven, and earth) in the following monuments: Daphne, Lagouradera, Elmali Kilise and Karanlik
Kilise (Cappadocia), Panagia and St. Hierotheos in Megara, and Timotesubani (Gruzia), among others.
20
G. Babi}, op.cit., (1987), 72, notes 86 and 87.
21
As some other examples of prophets carrying quotations by other authors, one can cite here
the following: Habakkuk or Jonah with the text from Zechariah the Younger 14:811, in Hosios David,
Thessalonike from 3/3 of the 5th century; Habakkuk with the text from Jeremiah 23:23, Elmale Kilise,
Cappadocia, 11901200; Joel from Ezekiel 36:24, in The Virgin Peribleptos, Ochrid (Macedonia), 1294;
Nahum from Proverbs 3:19, in Ravanica (Serbia), before 1387; Obadiah with Psalm 77:13 (76:14) and
Haggai with Micah 5:2, in Resava (Serbia), before 1418; Jeremiah (?) with Isaiah 61:10, unidentified
prophet with Isaiah 43:25, and unidentified prophet with Isaiah 77:1314, in Kaleni} (Serbia), ca.
14181427; and Nahum with Jonah 2:3, in Polo{ko (Macedonia), 2/2 15th century.
Jeremiah from Hagia Sophia in Istanbul, dating from the last quarter of the ninth cen-
tury.
22
The representation of Jeremiah stood at the eastern end of the north tympanum
in the Great Church, holding the scroll with the above cited text from Baruch. This
was not a mistake but a choice of the theologian who planned the prophets and the
program of their messages for Hagia Sophia. Since Baruch was a companion of Jere-
miah, this association provided the basis for this combination of the prophet and the
text. Furthermore, the text of Baruch 3:35 (3:36) is liturgically paired with that of Isa-
iah 7:14, which was used with that prophet's image that once stood opposite Jeremiah
at the eastern end of the south tympanum of Hagia Sophia.
23
Thus, it was necessary
when liturgically pairing these two texts to pair the two prophets. However, because
Isaiah was a major prophet, his counterpart had to belong to the same hierarchical
rank, thus not Baruch, Jeremiahs companion, but Jeremiah himself.
Therefore, the two major prophets formed a visual as well as a liturgical pair,
since the texts that they carried inscribed on their scrolls were read on the same feast
days, such as the Eve of the Nativity, the Nativity, and so on.
24
Furthermore, it is im-
portant to state that this tradition of representing Jeremiah with the text from Baruch
3:35 (3:36) most likely emanated from Constantinople's Great Church into all areas
under Byzantine artistic and religious influence, lasting well into the period of Turk-
ish domination.
25
The example of Panagia ton Chalkeon in Thessalonike will only be briefly
mentioned here since a prophet whose scroll bears the text of Isaiah 19:1 remains un-
identified due to the overall damage of the fresco surface in the entire drum and the
loss of many name inscriptions.
26
This church, painted ca. 1028, contained sixteen
prophet figures depicted in two zones of the drum, with each carrying an inscribed
scroll. To date, only eight of the Old Testament characters have been identified
along with six of their eight texts. Among them is the prophet Isaiah, whose message
is the popular quotation of Isaiah 7:14. This major prophet occupies the space in the
upper zone of the drum, south of the imaginary eastern radius, his most frequently
used location. Knowing from numerous cases studied by this author that a figure of a
prophet is not repeated two or more times within the same group, as already stated,
22
C. Mango, op.cit., (1962), 5960, fig. 86.
23
Idem, 5859, figs. 81 and 83.
24
A. Rahlfs, Die alttestamentlichen Lektionen der griechischen Kirche, Nachrichten von der
Koniglichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gottingen, 1915 (Berlin, 1916), 36 and 58 (Isaiah); 32
and 54 (Jeremiah, with Baruch 3:35 fol.); A-M. Gravgaard, Inscriptions of Old Testament Prophecies in
Byzantine Churches, Copenhagen 1977, 5253 (Isaiah) and 6264 (Jeremiah).
25
For example, the prophet Jeremiah holds the text from Baruch 3:35 (3:36) in the following
monuments in addition to the above mentioned Hagia Sophia: Veljusa (Macedonia), 3/3 11th century; St.
Sofia (Novgorod), early 12th century; Martorana in Palermo (Sicily), mid 12th century; Lagoudera (Cy-
prus), late 12th century; St. Demetrios Katzouri near Arta, 2/2 13th century; Fethiye Kamii (St. Mary
Pammakaristos) in Istanbul, before 1320; Staro Nagori~ino (Macedonia), ca. 1317; Andrea{ (Macedonia),
ca. 1371; St. Jovan Kaneo (Macedonia), 18th century, and many others.
26
D. E. Euggelidej, H Panagia twn Calkewn, Qessalonikh 1954, 4651, and K. Papa-
dopoulos, Die Wandmalerei des XI Jahrhunderts in der Kirche Panagia ton Chalkeon in Thessaloniki,
GrazKoln 1966, 2425.
one must assume that the unidentified prophet depicted west of the imaginary south-
ern radius is not Isaiah, although he is assigned to carry the text from Isaiah 19:1.
27
There is a chronologically later example in which the prophet Zephaniah holds
the scroll with the same quotation,
28
but that model cannot be applied to Panagia ton
Chalkeon, since in the latter case Zephaniah is not only preserved but also securely
identified by name inscription and placed directly below the prophet Isaiah's figure.
He is one of the eight positively established identities, and the readable text on his
scroll is from his own book, Zephaniah 3:8. Also since all four major prophets are rec-
ognizable in the Panagia ton Chalkeon's group, this text's carrier must be one of the
remaining unidentified minor prophets, who was charged in this church with the task
of delivering Isaiah's second prophetic message, that of Isaiah 19:1, also well known
and used in monumental paintings. Both of these quotations are taken to be the Old
Testament prefigurations of the First Coming of Christ, and should be related to the
Christological scenes, painted in the proximity and below the prophet figure.
29
Groups of prophets from two churches of the mature Palaeologan style clearly
illustrate this process of quotation selection and the choice of the figures assigned to
carry the given message. These are the Church of the Holy Apostles in Thessalonike
(ca. 13101312) and the Church of the Resurrection in Verroia (1314). In the dome of
the Holy Apostles an unusual number of prophets executed in mosaic survived. The
selection of the ten standing figures, instead of the more usual eight or twelve proph-
ets, was dictated by their placement in the curvature of the calotte rather than on the
vertical walls of the dome's drum. All the figures there have lost their name inscrip-
tions, which in this author's opinion caused A. Xyngopoulos to mistakenly identify
Isaiah as Zephaniah and the image of the latter as that of the former within this
group.
30
Inscribed on the scrolls of two prophet figures in this dome are quotations
from two of the books by the two major prophets. This combination represents a some-
what unusual case since as carriers of their messages, a minor prophet and a so-called
prophet are selected. These are Zephaniah with the text written on his scroll from Isa-
iah 19:1 Idou k(urio)j kaqhtai epi nefelhj koufhj, and Elisha with that from
Ezekiel 7:10 Idou hmera k(urio)u . The two major prophets, whose texts they
carry, are also present in this ensemble, delivering the following messages selected
from their own books: Isaiah, Isaiah 66:15, and Ezekiel, Ezekiel 1:19.
31
27
Isaiah holds inscribed on his scroll the text of Isaiah 19:1 in the churches of The Virgin
Peribleptos in Ochrid (Macedonia) and in Fethiye Camii (St. Mary Pammakaristos) in Istanbul. The text
was read on the Feast of the Presentation of Christ to the Temple. For the liturgical reading, see: A-M.
Gravgaard, op. cit., (1977), 54; and A. Rahlfs, op. cit., (1916), 49 and 58.
28
A. Xunggopouloj, H Yhfidwth Diakosmhsij tou Naou twn Agiwn Apostolwn, Qessalo-
nikhj, Thessalonica 1953, 3540.
29
For the liturgical reading, see: A. Rahlfs, op. cit. (1916), 36 and 58 (Isaiah 7:14), and 49 and
59 (Isaiah 19:1 ff.); A-M. Gravgaard, op.cit. (1977), 5153 (Isaiah 7:14) and 54 (Isaiah 19:1).
30
See above, note 28, and Lj. D. Popovich, The Prophet Isaiah and Isaiah 19:1: Tradition and
Change in Byzantine Painting, 17th International Byzantine Congress, Abstracts of Short Papers, Wash-
ington, DC, 1986, 271272.
31
For the liturgical reading, see: A. Rahlfs, op. cit., (1916), 38 and 69 (Isaiah 66:15), 39 and 64
(Ezekiel 1:19).
This and all other groups of prophets and the messages derived from their pro-
phetic quotations can be read on two levels: one is theological and liturgical; the
other is literal. The combination of textual selections in the Holy Apostles in Thes-
salonike stands out among all others that the author has studied. Liturgically, in this
church the prophets' quotations deal with the ideas connected with Christ, from his
First Coming to the promise of salvation.
32
When read on the literal level, these bib-
lical texts, although copied from secondary sources, such as prophaetologia or pari-
mia, deliver a message that speaks of frightening events, only to conclude with the
reference to the Second Coming delivered through the seldom used words of Isaiah
as inscribed on his scroll (Isaiah 66:15).
33
Might this selection and the message thus conveyed be inspired by the histori-
cal events that took place in the vicinity of Thessalonike only a few years prior to the
execution of the decoration of the Holy Apostles and its prophet group? One needs
to remember that toward the end of the first decade of the fourteenth century, the
Catalan Company pillaged not only the monasteries on Mount Athos, but also the
countryside in the vicinity of Thessalonike, causing terror among the population as
well as material damage.
34
Might this unusual selection of prophetic quotations be a
veiled reminder of those recent historical happenings with the promise of deliver-
ance as well as a theological exegesis of the Old Testament prefigurations of the
events from the Life of Christ and their consequences for the Christian believers?
Can these cases of textual exchanges and substitution testify to the fact that these are
not mistakes, but careful selections departing from tradition in order to better express
a well-planned message.
The second selected example for this study regarding the practice of textual
exchanges is also extremely instructive. The single nave, domeless Church of the
Resurrection in Verroia, dating from 1314, has prophets, painted in fresco and de-
picted in bust, holding opened inscribed scrolls. They occupy the second zone of the
32
The following quotations are found on the scrolls of the prophets in the Holy Apostles in
Thessalonike (Quotations cited throughout this article are from The Holy Bible, Douay Rheims Version,
Ten Books and Publishers, Inc., Rockford, Illinois, 1989): Nahum 2:13, Behold I come against thee,
saith the Lord of hosts, ; Zephaniah, with the text from Isaiah 19:1, The burden of Egypt. Behold the
Lord will ascend upon a swift cloud, and will enter into Egypt, ; Jonah 2:6, The waters come passed
me about even to the soul: the depth has closed me round about, ; Habakkuk 3:3, God will come
from the south, and the holy one from mount Pharan: ; Elisha, with the text from Ezekiel 7:10, Be-
hold the day, behold it is come: destruction is gone forth, ; Elijah, with the text from III Kings 19:11,
and behold the Lord passeth, and a great and strong wind before the Lord overthrowing the moun-
tains, and breaking the rocks in pieces: ; Malachi 1:5, And your eyes shall see, and you shall say:
The Lord be magnified upon the border of Israel, and Malachi 1:6, The son honoureth the father and
the servant his master: ; Ezekiel 1:19, And when the living creatures went, the wheels also went to-
gether by them: ; Jeremiah 23:5, Behold the days come, saith the Lord, and I will raise up to David a
just branch: and a king shall reign, and shall be wise: and shall execute judgment and justice in the
earth.; Isaiah 66:15, For, behold, the Lord will come with fire, and his chariots are like a whirlwind, to
render his wrath in indignation, and his rebuke with flames of fire.
33
For the liturgical reading of Isaiah 66:15, see: A. Rahlfs, op.cit., (1916), 38 and 69. This text is
read on Friday, the sixth week of Lent.
34
G. Ostrogorsky, History of the Byzantine State, New Brunswick, NJ, 1957, 415; 441 ff.
south and north long walls of the nave.
35
Because of the architectural setting, the
prophets are not associated with the image of the Pantocrator in the dome, which this
church lacks, but with the Christological scenes painted directly above them. This
close proximity between a scene and a prophet with his text determined in this case
the choice of quotations, which were made on the basis of liturgical reading related
to the given feast. What is unusual in this example is the fact that four quotations
were used from the Book of Isaiah. Only one of them is delivered by the author, and
the other three by three minor prophets. The scroll held by Isaiah bears the text from
Isaiah 9:6. Nahum is assigned the task of delivering the message from Isaiah 50:5;
Amos, that from Isaiah 53:7; and Haggai, from Isaiah 6:1.
36
Although studied by S. Pelekanides, primarily from the stylistic and icono-
graphic points of view dealing with the known painter Kalliergis who frescoed
the church in question in Verroia, the close relationship between the selected pro-
phetic quotations inscribed on the scrolls and the Christological scenes remains to be
explored in depth, but this authors focus will remain solely on textual substitutions.
The events from the Life of Christ are on the third zone of the two long walls of the
nave; their sequence starts at the eastern end of the south wall, and then moves
clockwise to the western end of the north wall, to conclude at its eastern end. The en-
tire length of the north wall is occupied by depictions of the Passion of Christ and
the subsequent events. There are, however, two interruptions in this sequence: two
shallow, arched niches pierce the north and south walls at the level of the standing
figures and intrude slightly into the zone of the prophet medallions. The northern
niche contains the depiction of the Crucifixion. The Resurrection, represented in its
apocryphal variation of the Descent into Limbo, the feast day of this church, occu-
pies the opposite niche on the south wall.
37
This rich iconographic program and meaning of the scenes is further explained
by the figures in bust in the medallions below them or flanking them. Here in this
second zone, in addition to the prophets, the church fathers and the four evangelists
are included, and together with the martyrs, they are dispersed among the prophets.
Since this examination concentrates only on those prophets who carry the quotations
of other authors, the latter will be discussed only in the context of the liturgical read-
ing of these texts without even touching upon their iconographic types.
38
35
S. Pelekanidh, Kallierghj, Olhj Qettaliaj Aristoj Zwgrafoj, Athens 1973, 7681,
figs. 79 and 5457.
36
For the liturgical reading of the following quotations from the prophet Isaiah, see: A. Rahlfs, op.
cit., (1916), 67, 36, 68, and 58 for Isaiah 6:1 (read on Thursday, second week of Lent, on July 6 and February
2); 65 and 62 for Isaiah 53:7 (read on Friday of the Holy Week). For Isaiah 9:6, see: A-M. Gravgaard, op.cit.,
(1977), 53. Liturgical reading for Isaiah 50:5 still remains unidentified to the author's best knowledge.
37
On the south wall (from east to west) are the Nativity, the Presentation of Christ, the Baptism,
the Transfiguration, the Raising of Lazarus, and the Entry into Jerusalem; on the north wall (from west to
east) are the Kiss of Judas, Christ before Annas and Caiaphas, the Carrying of the Cross, Christ Climbing
the Cross, the Lamentation, and the Ascension, in addition to the two large compositions painted in the
wall niches, the Crucifixion and the Descent into Limbo, already mentioned in the text.
38
In this church the following prophets carry on their inscribed scrolls texts from their own
books: Isaiah 9:6, and for liturgical reading, see: A. Rahlfs, op. cit., (1916), 61 (Jerusalem Lectionary),
The group of prophets on the north wall, moving from the west to the east, starts
with Joel, who is one of the minor prophets given the task of delivering on his scroll a
quotation from one of the major prophets. However, in the case of the Church of the
Resurrection at Verroia, it is unusual in another aspect as well. The quotation, identi-
fied as Jeremiah 32:39, is Jehovah's answer to the prayer of Jeremiah:
And I will give them one heart, and one way, that they
may fear me all days: and that it may be well with them,
and with their children after them. (Jeremiah 32:39)
This quotation sounds very instructive. Neither A. Rahlfs nor A-M. Gravgaard
provides a reference to the liturgical reading for it. The author was unable to find an-
other example of this quotation among the identified texts inscribed on Jeremiah or
any other prophet's scroll, nor a literary source for it, although in the author's opin-
ion such a source might be found in Byzantine exegetical writing. The event from
the life of Christ painted above Joel is the Kiss of Judas.
Nahum, who follows Joel, has inscribed on his scroll the text from Isaiah 50:6,
which, according to A. Rahlfs, is read on Thursday and Friday of the Holy Week in
the Greek Typicon as well as the Syro-Palaestinian and Armenian Lectionaries.
39
I have given my body to the strikers, and my cheeks
to them that pluck them: I have not turned away my face
from them that rebuked me and spit upon me. (Isaiah 50:6)
These lines from Isaiah's prophecy are paraphrased in the Gospel of Matthew
(Matthew 26:67). This seldom used quotation on the prophet's scroll, to the best of
this author's knowledge, is related in a metaphorical way to the scenes depicting the
Passion of Christ represented above this prophet. Directly above Nahum is the repre-
sentation of Christ before the Judges, suggesting the beginning of his condemnation
process and the Passion sequence.
The selections from the Book of Isaiah continue, since the text from Isaiah
53:7 is written on the scroll held by Amos. Although it is read on other occasions,
the primary reading given to it in the Greek Typicon and in the Syro-Palaestinian
and Armenian Lectionaries is for Friday of the Holy Week.
40
He was offered because it was his own will, and
he opened not his mouth: he shall be led as a sheep
and 32 and 54; Ezekiels text is 44:2, see: A-M. Gravgaard, op. cit., (1977), 4143; for Elijahs text II
Kings (IV), 2:6, see: A. Rahlfs, op. cit., (1916), 33 (Epiphany), 58 (July 20), and 65 (Jerusalem Lecti-
onary); Obadiah carries conflated text of Obadiah 1:17 and 1:15, but the standard sources do not quote
that text in any of the liturgical readings, such as the typicon of the Great Church. See: J. Mateos, Le
Typicon de la Grande Eglise, Tome I: Le Cycle des Douze Moines; Tome II: Le Cycle des Fetes Mobiles,
Orientalia Christiana Analecta 165 and 166, Roma 1962 and 1963, passim, and especially 222223;
Malachis text 3:12 is read on August 29, the feast day commemorating the Decapitation of St. John the
Baptist, see: A-M. Gravgaard, op. cit., (1977), 7375; Zechariah the Youngers text, Zechariah 9:9, has
primary reading at Saturday evening service, that is, the eve of Palm Sunday, and is therefore related to
the Entry into Jerusalem, see: A. Rahlfs, op. cit., (1916), 38, 63, and 69.
39
Ibid., 39, 55, and 64.
40
Ibid., 99, 55, 62, and 65.
to the slaughter, and shall be dumb as a lamb before
his shearer, and he shall not open his mouth. (Isaiah 53:7)
Although infrequently written on the scroll of the prophet Isaiah, it is found in
those churches where he is depicted in the events chronologically close to the Cruci-
fixion or in that scene itself. This practice is documented in the illustrations of the fa-
mous Chludov Psalter from the late ninth century. Here the prophet Isaiah is depicted
in the scene of the Arrest of Christ, and his words are inscribed vertically in front of
him and between him and Christ.
41
In the Church of the Virgin (12081209) in the
monastery Studenica, Isaiah, depicted in half-figure, is present at the Crucifixion,
where he holds an abridged version of his prophecy inscribed in Church-Slavonic on
his scroll and quoted here in Serbian: Kao jagnje na zaklanje vo|en bi. ( as a
lamb to the slaughter he was led ).
42
Furthermore, this quotation was incised on the
carved representation of the Lamb of God in the Parigoritissa in Arta.
43
Its usage here
is easily explained since this text from Isaiah is also read during the Prothesis Rite.
44
Therefore, its application in Verroia is clear: it is related to the Crucifixion scene, and
thus selected for that reason. The choice of the minor prophet Amos to deliver it here
seems to be purely arbitrary since at least two other minor prophets absent from this
group could have done that task. They are Hosea and Micah.
In this small church in Verroia, the prophet Zephaniah represents another ex-
ception among the many examples dealing with prophets that the author has stud-
ied. His scroll is not inscribed with a text from one of the prophets, but from the
Gospel of Matthew 24:30 in which the evangelist speaks about the return of the
King of Glory:
And then shall appear the sign of the Son of man in
heaven: and then shall all tribes of the earth mourn:
and they shall see the Son of man coming in the clouds
of heaven with much power and majesty. (Matthew 24:30)
This quotation is also paraphrased in the Apocalypse 1:7,
45
and therefore is not
a New Testament exegesis of a prophetic vision, but a Gospel text obviously chosen
here for its physical proximity to the Ascension scene, painted above the prophet
Zephaniah. Furthermore, the text and the image also provide the possibility for a ver-
bal and visual allusion to the Second Coming of Christ.
Finally, the prophet concluding this series and closest to the eastern wall is
Haggai who delivers the message from Isaiah:
41
M. V. epkina, Miniatr hludovso psaltri, gre~eski illstrirovann kodeks
IX veka, Moskva 1977, fol. 38r, Psalm 38:10, Kathisma 6.
42
S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 34, pl. 5.
43
A. Orlandoj , H Parhgorhtissa thj Arthj, Athens 1964, 88, fig. 98, IE.
44
L. Mirkovi}, Heortologija, Beograd 1961, 174; L. Mirkovi}, Liturgija, Beograd 1966, 59;
Dionysius of Fourna, The Painter's Manual' of Dionysius of Fourna, transl. by P. Hetherington, London
1974, 30.
45
The Apocalypse of St. John the Apostle 1:7, Behold, he cometh with the clouds, and every
eye shall see him, and they also that pierced him
In the year that King Ozias died, I saw the Lord sitting
upon a throne, high and elevated: and his train filled
the temple. (Isaiah 6:1)
The opening words of this vision of Isaiah and the following lines were inscribed
on the scroll held by Isaiah, for example, in Timotesubani, Gruzia, from the end of the
twelfth or early thirteenth centuries, or in the katholikon of the Monastery Kaleni}, in
Serbia, from the early fifteenth century, in addition to a number of other monuments.
46
The textual reference to this vision of the Lord was wisely chosen to be included in
the program of this church. On one level it also can be related to the image of Christ
in the Ascension above the prophet, but on another level it forms a theological coun-
terpoint to the image of Isaiah and the text that he carries directly opposite Haggai
on the eastern end of the south wall. There the text of Isaiah 9:6, referring to the Na-
tivity, the Incarnation of the Lord, opens the liturgical sequence, while the text by
the same prophet (Isaiah 6:1), but carried by Haggai, forms its logical conclusion
with the Vision of the Lord.
47
It is also noteworthy to mention that the placement of the text of Isaiah 6:1,
held by Haggai, as close as possible to the altar space is not accidental. Only two me-
dallions containing representations of church fathers separate the prophet from the
side of the apsidal wall. The verses following the opening lines from this chapter of
the Book of Isaiah (Isaiah 6:23) form the basis for the cherubic hymn sung just be-
fore the consecration of the Host. Such a textual choice and its placement reconfirm
how closely connected were the visual renditions and theological thoughts expressed
in this church.
48
The selection of the prophetic quotations, their sequence, and their relationship
with the scenes from the life of Christ painted in their proximity, though unusual in
the Palaeologan period, testify to a well-thought-out message planned by a learned
theologian, and not a series of mistakes made by the ignorant painter, in this case
named Kalliergis, a very famous artist of his era and region, or a scribe. The small,
domeless Church of the Resurrection in Verroia provides us with a singular insight
into how an iconographic program is planned to satisfy the cycle of annual liturgical
celebrations, as well as how to underscore certain chosen themes, in this case, scenes
from the Passion of Christ, which were leading to the Resurrection, the dedicatory
feast of this church.
This ideal visual and liturgical correlation between the prophets with their
abridged quotations and abbreviated words and the Christological scenes is reminis-
cent of a much older tradition of the same nature. It is documented not in monumen-
46
E. L. Privalova, Rospis Timotesubani: Issledovanie po istori gruzinsko sre-
dnevekovno monumentalno ìvopisi, Tbilisi 1980, 2833, 79, drawings 910, 1111a; D. Si-
mi}-Lazar, Kaleni} et la derniere periode de la peinture byzantine, Skopje, 1995, 47, fig. 6.
47
For the liturgical reading, see: A. Rahlfs, op. cit., (1916), 36, 58, 67, and 68.
48
For more on this subject: Lj.D. Popovich, The Importance of the Psalms and the Prophets in
their Exegesis of the Byzantine Iconography of the Dome, a paper delivered at the IV Annual Sewanee
Mediaeval Colloquium, 1979 (unpublished); for further explanation and bibliographic references, see:
The Oxford Dictionary of Byzantium, Volume 3, A. P. Kazhdan, editor-in-chief, New York-Oxford, Ox-
ford University Press, 1991, s. v. TRISAGION, 2121.
tal painting but on the folios of the illustrated Gospel books dating from the sixth
century. As typical examples one can cite here the Rossano and the Sinope Gospels
and to a lesser extent the Rabbula Gospels, where the prophets lack the inscribed
scrolls. On their pages with the texts of the Gospels and their appropriate illustra-
tions, the images of prophets were added. In the two gospels written in Greek, they
hold opened scrolls inscribed with quotations relevant to the given scene.
49
New
Testament scenes were interpreted as fulfillment of Old Testament foretelling of the
events from the life of Christ. This tradition can be followed only sporadically and in
specifically selected scenes during the intervening centuries, but it seems to have
been revived in an unprecedented way, as far as the preserved evidence allows one to
judge, in the small Church of the Resurrection in Verroia.
In many Byzantine churches decorated during the periods after the end of
Iconoclasm and even after the Ottoman conquest, there are occasional examples of a
prophet carrying a scroll inscribed with the text written by another author.
50
How-
ever, the cases discussed here, more typically and completely than any others, docu-
ment both unintentional, formal mistakes by the painter or the scribe, and intentional
adjustments in selecting texts of the prophets as well as their carriers. This seems to
be dictated by the theological emphasis given to the iconographic program of a
church by the planner of such a program, and which may be driven by the religious
discourse or even historical events of the given period.
Qubica D. Popovi}
PROROCI KOJI NOSE TEKSTOVE DRUGIH AUTORA
GRE[KE ILI NAMERNE ZAMENE?
Od makedonskog perioda nadaqe (8671453), situacija se dosta promeni-
la u vizantijskom slikarstvu, naro~ito kada se radi o odabirawu proroka i
wihovih citata. Oblik crkvene arhitekture se tako|e izmenio i vrlo ~esto
proroci su preme{teni sa zidova crkve u kupolu, i ako mogu da se vide i na ne-
kim drugim povr{inama, kao na primer u timpanonu ili na potrbu{ju lukova.
Izgleda da se nije vi{e obra}ala stroga pa`wa originalnom skupu od {esnaest
pisaca proro~kih kwiga, i zato su izvesnom broju izabranih proroka dodate
druge biblijske li~nosti koje su isto tako obeleàvane kao proroci. Na
primer to su carevi David i Solomon, zatim prvosve{tenici Mojsije sa Aro-
49
See above, note 7.
50
See above, note 20.
nom, i prorok Ilija sa Jelisejem. Takve grupe figura su postale povla{}en
ikonografski izbor.
Kako je sa~uvano dosta likovne evidencije, naro~ito iz 11. veka i docni-
je, studiraju}i ove figure mogu da se donesu izvesni zakqu~ci: strogi biblij-
ski red proroka je napu{ten, li~nosti i wihovi citati odabirani su da bi se
podvukla teolo{ka i ikonografska poruka odre|enog spomenika. Me|utim, mo-
gu da se primete i odstupawa od ustaqenih reprezentacija proroka koji drè
uobi~ajene citate izabrane iz wihovih kwiga. U ovom ~lanku, autorka }e po-
staviti pitawa i poku{ati da pruì odgovore, gde, kada i za{to su se desile
zamene proro~kih tekstova. Iz sa~uvane vizuelne dokumentacije moè da se za-
kqu~i slede}e: prvo, u nekim slu~ajevima nalaze se dve vrste formalnih gre-
{aka, koje }e autorka ovoga ~lanka ispitati na po~etku rada. Drugo, dokazi
ukazuju da je u ve}ini sa~uvanih primera, kada se izvr{i razmena teksta izme-
|u originalnog pisca citata i nosioca tog citata, to je namerno u~iweno.
Svrstan od strane autorke kao o~igledna gre{ka vizuelne prirode, slu~aj
Palantinske Kapele u Palermu (oko 1148) moè da se navede (sl. 1). Ovde pro-
rok Jeremija, identifikovan kao takav u natpisu imena, nosi svitak sa citatom
iz Jezekije 44:2, a Jezekija drì svitak sa citatom proroka Baruha, Baruh 3:35.
Kako ova dva velika proroka imaju ikonografske sli~nosti kao stari i sedi
qudi, izgleda da mozai~ar nije mogao da napravi razliku izme|u wihovih li-
kova, ili kao lokalni umetnik, koji govori latinski, a kopira sa vizantijskog
originala on nije mogao ni da razume ni da pro~ita gr~ki tekst koji je kopirao
i upisao na svicima proroka, tako da je napravio zamenu tekstova i time na~i-
nio gre{ku.
Isaija je naj~e{}e od svih proroka bio ukqu~en u naslikane grupe ovih
figura, zato {to su mnoga od wegovih proro~anstava bila vaàn deo liturgij-
skog ~itawa. Zbog toga je svitak koji on drì ispisan raznim izabranim cita-
tima, od kojih je najpoznatiji tekst Isaija 7:14. Skoro nikad wegov rotulus ni-
je savijen, ili ispuwen citatom nekog drugog autora. Jedan primer ovakvog slu-
~aja nalazi se u kapeli Joakima i Ane (Kraqeva crkva) u manastiru Studenici
u Srbiji, koja je datirana u 1314. godinu (sl. 2). Ovde Isaija nosi citat iz
Kwige Postawa 1:1, koji je standardno napisan na svitku koji drì prorok
Mojsije. G. Babi}, pisac monografije o kapeli Joakima i Ane, pripisuje prepi-
siva~u teksta ovu gre{ku, zato {to citati iz Kwige Postawa 1:1, i Isaija 7:14
slede jedan drugog u liturgijskom ~itawu iz parimija za vreme proslave Hri-
stovog Ro|ewa.
Gore navedeni primeri izgledaju kao nehoti~ne gre{ke, koje su napravi-
li ili slikar ili prepisiva~, ispisuju}i ime i prepisuju}i citat, i one zai-
sta pripadaju kategoriji formalne prirode. Me|utim, postoje i drugi slu~aje-
vi u kojima je jedan prorok bio odre|en da nosi na svome svitku tekst nekog
drugog autora. Po mi{qewu autorke, ovo su namerno u~iwene zamene teksta,
prouzrokovane varijacijama ikonografskog programa datog spomenika, koji je
planirao neki u~eni teolog. Nekoliko primera je dosta da dokaù ovu ideju.
Najzapaèniji je slu~aj proroka Jeremije, koji u dosta velikom broju spo-
menika nosi na svom svitku citat iz kwige Baruha, Baruh 3:35 (3:36). Najstari-
ji primer ovakve kombinacije koji je na{la autorka je sada izgubqena mozai~ka
figura proroka Jeremije iz Svete Sofije u Carigradu, koja datira iz posledwe
~etvrtine devetog veka (sl. 3). Ovaj izbor moè da se prati u svim zemqama pod
uticajem Vizantije kao i za vreme otomanske vladavine.
Primer iz crkve Panagia ton Chalkeon u Solunu, slikane oko 1028, bi}e
ovde samo spomenut, zato {to nije identifikovan prorok koji nosi svitak sa
citatom iz Isaije 9:1, zbog izgubqenog imena ove figure, i velikog o{te}ewa
povr{ine fresaka ovog spomenika. Do danas je ovde u dobo{u kupole identi-
fikovano samo osam od {esnaest starozavetnih proroka, i {est od wihovih
osam tekstova. Me|u prepoznatim figurama je i prorok Isaija, ~ija poruka je
popularni citat Isaija 7:14. Po{to je prou~ila mnoge slu~ajeve, autorka zna
da se predstava istog proroka ne ponavqa dva puta u jednoj grupi, pa se mora
pretpostaviti da neidentifikovan prorok naslikan zapadno od zami{qene ju-
`ne ose kubeta nije ponovqen Isaija, nego neki drugi prorok, odre|en da nosi
citat iz Isaije 19:1.
Grupe proroka iz dve crkve zrelog paleolo{kog stila jasno ilustruju
ovaj proces selekcije citata i izbora figura koje su zaduène da nose odre|ene
poruke. To su crkva Svetih Apostola u Solunu (oko 13101312) i crkva Vaskr-
sewa Hristovog u Veriji (1314). U kupoli prve nalaze se Sofonije sa svitkom
na kome je napisan citat iz Isaije 19:1, i Jelisej sa citatom iz Jezekije 7:10
(sl. 4). Dva velika proroka, ~ije citate gore spomenuti proroci nose su tako|e
prisutni u Svetim Apostolima, {aqu}i slede}e poruke izabrane iz wihovih
kwiga: Isaija, Isaija 66:25, i Jezekija, Jezekija 1:19.
Jednobrodna, bezkupolna crkva Vaskrsewa Hristovog u Veriji ima nasli-
kane biste proroka, koji drè otvorene i ispisane svitke. Oni se nalaze u dru-
goj zoni ju`nog i severnog zida broda, a odnose se na scene iz Hristovog ìvo-
ta, koje su naslikane direktno iznad wih. Ono {to je neobi~no u ovom primeru
je ~iwenica da su ~etiri citata uzeta iz kwige proroka Isaije. Autor nosi sa-
mo jedan od wih, dok se ostala tri teksta nalaze na svicima tri mala proroka.
Svitak koji drì Isaija ima citat iz Isaije 9:6; Naumu je dat zadatak da preda
poruku iz Isaije 50:5; Amosu, poruku iz Isaije 53:7; a Egeju, iz Isaije 6:1 (sl. 5).
Pored toga, Joilo ima citat iz Jeremije 32:39, a izuzetak ~ini Sofonije, koji
nosi tekst 24:30 iz Jevan|eqa po Mateju.
U mnogim vizantijskim crkvama koje su slikane u periodu posle Ikono-
klazma, pa ~ak i posle otomanskog osvajawa, ima povremenih primera da prorok
nosi svitak ispisan citatom nekog drugog autora. Me|utim, slu~ajevi koji su
obra|eni u ovom ~lanku, tipi~nije i potpunije od drugih dokumentuju nena-
merne formalne gre{ke napravqene od strane slikara ili prepisiva~a i na-
merno pode{avawe u izboru tekstova raznih proroka i wihovih nosioca, prou-
zrokovano raznovrsnim razlozima.
UDK: 726.54(497.16:497.11)
MILKA ÂNAK-MEDI] (Beograd)
KOTORSKA KATEDRALA SVETOG TRIPUNA
KAO INSPIRACIJA NEIMARA
I SKULPTORA RA[KIH HRAMOVA
Kotorska katedrala Svetog Tripuna po{tovana je ne samo u okvirima grada
u kojem je podignuta, ve} i na {irem podru~ju na koji se prostirao wen verski i
umetni~ki uticaj. Wena arhitektura, strukturni sistem i skulpturalna dekora-
cija bez prekida su bili inspiracija graditeqima i skulptorima ra{kih hramo-
va. To se vidi po primeni istog strukturnog sistema sa krstastim svodovima oja-
~anim jakim rebrima u ra{kim najzna~ajnijim manastirima: Svetom Georgiju u
Rasu, Studenici i @i~i, a kasnije, ne{to modifikovanog u De~anima. Jo{ su se
vi{e i duè prenosili motivi sa kotorskog skulpturalnog ukrasa, {to se vidi
po primerima iz Studenice, Gradca i Resave.
Velika graditeqska i umetni~ka dela bez prekida su budila divqewe i
podsticala podraàvawe. Naro~ito ako su ujedno bila zna~ajna kultna sredi-
{ta kao {to je slu~aj sa kotorskom katedralom Svetog Tripuna, koja ~uva deo
mo{tiju svetiteqa u ~iju je slavu podignuta. Prva velika romani~ka crkva na
isto~nojadranskom prostoru, kotorska katedrala, podignuta je u vreme naro~i-
tog po{tovawa sveta~kih relikvija i svojevrsnog istorizma. Tada je negovano
tradicionalno graditeqstvo i istraìvana istorija grada i dokazivana wego-
va starina zajedno sa obelodawivawem ìvotopisa wegovih znamenitih ìte-
qa. U vreme gra|ewa katedrale ve} su bili napisani takozvana Andreacijeva
poveqa (posve}ena uglednom kotorskom plemi}u iz IX veka) i spis o prenosu
mo{tiju svetog Tripuna, kojima je kasnije bila obeleèna celokupna istorija
grada Kotora.
1
Jo{ vi{e nego ta dva literarna izvora po{tovana je sama kate-
drala i to ne samo u okvirima grada u kojem je podignuta, ve} i na {irem pod-
ru~ju na koji se prostirao wen verski ili umetni~ki uticaj.
1
Vi{e o umetni~kim i dru{tvenim prilikama u vreme gra|ewa katedrale, M. ânak-Me-
di}, Katedrala Svetog Tripuna kao izraz umetni~kih prilika u Kotoru sredinom XII veka, ZRVI,
XXXVI (1997) 8397, a o navedenim spisima 96, i nap. 55.
Pomi{qalo se da je sa svoja dva zvonika na pro~equ posluìla kao uzor
Nemawinoj zadu`bini Svetog Georgija u Rasu,
2
{to se mo`da i nije slu~ilo,
jer ima indicija da su ra{ki zvonici stariji od kotorskih, nastali obnovom
ranovizantijske crkve u Toplici za vreme Stefana Nemawe.
3
Ipak, svakako su
arhitektura, strukturni sistem i skulpturalna obrada sekundarnih arhitek-
tonskih delova katedrale imali odraza na uobli~avawe nekih segmenata ra-
{kih crkava tokom dugog vremena wihovog gra|ewa. Na katedrali je, naime, pr-
vi put na isto~nojadranskom prostoru zastupqena romani~ka monumentalna ar-
hitektonska plastika, kojom su ukra{eni svi kqu~ni prozorski okviri i por-
tali. Lepoti wene skulpturalne obrade doprinosili su i bogato ukra{eni an-
ti~ki korintski kapiteli koji su zajedno sa bazama i stablima stubova doneti
iz neke anti~ke ili ranohri{}anske gra|evine. Nije ni upe~atqivost drugih
skulpturalno obra|enih delova ostala neprime}ena. Na oltarskoj apsidi stu-
deni~ke Bogorodi~ine crkve otvoren je trodelni prozor romani~ke spoqne ob-
rade, za koji je podstrek mogao do}i iz Kotora. Jer, drugde na tom delu roma-
ni~kih crkvenih gra|evina nije bilo uobi~ajeno otvarawe trifora, pa je tim
izvesnija veza kotorske oltarske trifore iz {ezdesetih godina XII veka i stu-
deni~ke isklesane i ugra|ene tri decenije kasnije. Po{to je trifora na kotor-
skoj katedrali prvi primerak trodelnog prozora na tom mestu i po{to nema
analogije ni na romani~kim apulijskim katedralama, iskazana je pretpostavka
da je tamo prvobitno bila bifora.
4
Tu misao je podsticala rano prime}ena ~i-
wenica da je kotorska trifora prepravqana u XIV veku, kao i okolnost da su na
apsidama drugih kotorskih romani~kih crkava otvarane bifore, isto kao i na
apulijskim hramovima. Ipak, sumwa je potpuno otklowena istraìvawima vr-
{enim tokom posledwih restauratorskih radova na kotorskoj katedrali. Tada
je utvr|eno da je {irok unutra{wi okvir prozora prvobitan, {to je bio pouz-
dan dokaz da je na tom mestu bio trodelni prozor od po~etka. Odatle je, prema
tome, preuzet oblik trodelnog prozora i za sredi{nu apsidu studeni~ke Bogo-
rodi~ine crkve. Na ta dva skulpturalno obra|ena prozora nije, me|utim, isto-
vetna obrada ornamenata na wihovim okvirima, ali nedavno su prona|eni
ulomci bifora sa pro~eqa kotorske katedrale, koji pokazuju istu klesarsku
obradu i izbor motiva kao na nekim okvirima studeni~ke Bogorodi~ine crkve,
{to wihove uzajamne umetni~ke veze ~ini izvesnijim.
Iz zidova postoje}ih zvonika katedrale izva|ena su tri romani~ka skulp-
turalno obra|ena fragmenta, za koje je utvr|eno da su pripadali dvodelnim
prozorima wene prvobitne zapadne fasade. Na|ena su jo{ dva komada istih
stilskih obele`ja i iste profilacije u toku iskopavawa u blizini katedrale.
246 Milka ânak-Medi}
2
Up., V. Kora}, Prvobitna arhitektonska koncepcija kotorske katedrale XII veka, weno
poreklo i wen zna~aj za arhitekturu u Zeti i Ra{koj, Zbornik LUMS 3, (Novi Sad 1967) 330.
3
M. ânak-Medi}, Dvojne kule na pro~equ crkava Nemawinog doba, Stefan Nemawa
Sveti Simeon Miroto~ivi. Istorija i predawe, Beograd 2000, 186192.
4
O dvoumqewu vezanom za nastanak trifore katedrale Svetog Tripuna up. J. Maksimovi},
Kotorski ciborijum iz XIV veka i kamena plastika susednih oblasti, Beograd 1961, 16, 17, a o de-
lima u kojima je zastupano mi{qewe da ona poti~e iz XIV veka, isto, nap. 93.
Oni su pripisani drugoj bifori zajedno sa podprozornikom iz prve skupine
fragmenata.
5
Ovi fragmenti imaju profil u obliku obrnute kime sa spoqnim rubom u
vidu ravne trake, kao i spoqni skulpturalno ukra{eni okviri trifore na ap-
sidi katedrale i Bogorodi~ine crkve u Studenici. Po vajanom motivu, frag-
menti opredeqeni za dve bifore sa zapadne fasade kotorske katedrale, me|u-
sobno se razlikuju. Na dva fragmenta isklesana su zajedno dva motiva uvije-
na jednodelna loza koja obrazuje mala poqa sa vinovim listom u sredi{tu.
Izme|u tih malih kru`nih poqa ukomponovan je spiralni snop naizmeni~no
okrenutih listova o{trih vrhova. Za ve}i komad je moglo biti utvr|eno da po-
ti~e sa doprozornika, a za mawi da je po~etak luka. Celini kojoj su ovi frag-
menti pripadali pripisan je i ulomak podprozornika ukra{en istim naizme-
ni~o okrenutim listovima, koji polaze od glave zmijolikog bi}a. U desnom
uglu podprozornika listovi okre}u nagore (sl. 1), {to nepobitno dokazuje da
su ova tri komada pripadala istoj celini.
6
Po jednodelnoj, dosta plasti~noj
vreì loze, po modelaciji i dubini reqefa, wima je sli~an reqef na dopro-
zornicima trifore studeni~ke Bogorodi~ine crkve i na wenom podprozorniku
(sl. 2), ali tamo nije ponovqena kombinacija dvaju motiva.
Na fragmentima koji su pripadali drugoj bifori katedrale, isklesana je
ponovo uvijena vreà, ali je ona dvojna i obrazuje {ira kru`na poqa. U wiho-
vom su sredi{tu razli~iti motivi. Na boqe sa~uvanom ulomku u jednom poqu
je krupan lisni motiv, u poqu iznad wega predstava ~oveka koji je uzjahao vre-
ù, a u posledwem ptica (sl. 3). Na drugom, mawem fragmentu je kraj jednog i
po~etak drugog poqa sa listovima u wihovom sredi{tu. Po motivima, veli~i-
ni kru`nih poqa, modelaciji i dubini reqefa, ovim fragmentima su sli~ni
neki delovi skulpturalnog dekora studeni~ke Bogorodi~ine crkve. Dvojna vre-
à zastupqena je na wenom glavnom zapadnom portalu, a predstava ptice i ~o-
veka koji je uzjahao vreù isklesani su na ju`nom doprozorniku studeni~ke
trifore, gde se mogu videti i sli~no uobli~eni lisni motivi u kru`nim po-
qima (sl. 2).
Opisana srodnost reqefa kotorskih bifora na zapadnoj fasadi sa skulp-
turalnim ukrasom studeni~ke Bogorodi~ine crkve ukazuje na mogu}nost wiho-
ve neposredne veze.
7
Mogu}e je da su i vremenski sasvim bliski, jer ima indi-
cija da katedrala nije bila u celini zavr{ena do 1166. godine kada je osve}ena,
i da su weni zvonici, a mo`da i zapadna fasada, zavr{eni u vreme kada su
obrazovane galerije na bo~nim brodovima i izgra|ena kupola. Ta je etapa sta-
vqena u kraj XII veka ili po~etak slede}eg stole}a.
8
Kotorska katedrala Svetog Tripuna kao inspiracija neimara i skulptora 247
5
Vi{e o uslovima nalaza i rekonstrukciji celine bifora, Z. ûbrovi}, Bifore sa pro~e-
qa Katedrale u Kotoru, Saop{tewa XXXV (2003) spom. M. ânak-Medi}, 6772.
6
Vi{e o podacima za rekonstrukciju celine te bifore: Z. ûbrovi}, nav. delo, 68, 69.
7
Na tu mogu}nost ukazala je i Z. ûbrovi}, nav. delo, 72, jednako kao i na paralele u bar-
skoj i ulciwskoj romani~koj plastici.
8
M. ânak-Medi}, nav. delo, 93.
Nije samo skulpturalni ukras kotorske katedrale podsticao neimare i
skulptore da se ugledaju na tu slavnu crkvenu gra|evinu, ve} i wen strukturni
sistem sa krstastim svodovima oja~anim jakim rebrima pravougaonog preseka.
On je u Kotoru primewen samo ne{to vi{e od pola stole}a posle isto tako gran-
dioznih svodova milanskog Svetog Ambrozija, a u isto~nojadransko podru~je
prenet je iz lombardske arhitekture ne{to pre gra|ewa kotorske katedrale.
9
Iz
Kotora je taj strukturni sistem dospeo i u Ra{ku. Prvo je primewen u ulaznoj
kuli Svetog Georgija u Rasu, gde je izveden kuglasti svod oja~an rebrima pravou-
gaonog preseka, koja polaze sa prizmati~nih konzola,
10
sli~no kao rebra nad pre-
zbiterijem kotorske katedrale na isto~noj strani, a tako }e kasnije biti i u @i-
~i i Studenici. Krstasti svodovi oja~ani jakim rebrima odabrani su i da pre-
moste veliki raspon Radoslavqeve priprate u Studenici, a ubrzo su primeweni
i u kuli eksonarteksa u @i~i. Po nekim tehni~kim pojedinostima zakqu~uje se
da su graditeqi tih svodova dobro poznavali kotorske rebraste svodove, kao i
da su na oba mesta, i u Studenici i @i~i, wih izveli isti neimari.
11
Kotorska katedrala nije, ni kasnije, prestala da nadahwuje sredwovekov-
ne ra{ke neimare i skulptore. Zakqu~uju}i po tektonici nekih kapitela u cr-
kvi manastira Gradca, iz osme decenije XIII veka i na znatno kasnijem katoli-
konu manastira Resave, i po ornamentima na wima, wihovim klesarima bili su
poznati ukrasi na kapitelima trifora na galeriji kotorske katedrale, od ko-
jih su neke podraàvali. Odabrali su, pri tome, kao uzore primerke koji se
harmoni~no povezuju sa skulpturalnom dekoracijom druk~ijeg stila go-
ti~kog u Gradcu, a u Resavi sa svojstvenim moravskim ornamentima. Time su
pruìli dokaze o svojoj rafinovanosti, ali i o poreklu, jednako kao {to su po-
tvrdili sna`no dejstvo velikog kotorskog uzora. Tako su u Gradcu, na najistak-
nutijem mestu Bogorodi~ine crkve, nad kolonetama spoqweg okvira zapadnog
portala, ugra|eni kapiteli svojstvene modelacije, kojima se to moè dokazati.
Uz ravne listove u dowem delu ~a{e tih kapitela isklesani su u gorwem pojasu
dva niza naizmeni~no raspore|enih spiralno uvijenih oblih pupoqaka (sl. 4).
Isti je repertoar motiva i na~in modelacije i ju`nog kapitela oltarskog pro-
zora.
12
Za ove kapitele se moè tvrditi da su uobli~eni po ugledu na kapitele
sa trifora galerije kotorske katedrale Svetog Tripuna (sl. 5), koje gotovo do-
slovno ponavqaju.
U Gradcu su jo{ dva kapitela imala specifi~nu modelaciju, nadahnutu
sli~nim primerima sa trifora galerije kotorske katedrale. U pitawu su dva
9
Me|u najranije krstaste svodove na isto~nojadranskom podru~ju ubrajaju se svodovi u
zvoniku Svete Marije u Zadru, sagra|eni na samom po~etku XII stole}a, 1105. i 1111. godine, up.
I. Petricioli, Od Donata do Radovana, Split, 1990, 7375.
10
Up. J. Ne{kovi}, \ur|evi stupovi u starom Rasu, Kraqevo 1984, 195, crte` 105, 106.
11
V. Kora}, Rad jedne skupine majstora graditeqa u Ra{koj u XIII veku, Glas SANU
CCCXXXIV, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 4 (1983) 2135; M. ânak-Medi}, Arhitektura ì-
~ke Spasove crkve i Radoslavqeve priprate, Saop{tewa XXIV (1992) 44.
12
Up. O. Kandi}, Gradac. Istorija i arhitektura manastira, Beograd 2005, 203, sl. 66, 67,
139.
kapitela na kolonetama spoqweg okvira dvodelnog prozora na zapadnoj fasadi
grada~ke Bogorodi~ine crkve. Imaju jednostavnu kupastu ~a{u na ~ijem su ~eo-
nom delu isklesani plitki glatki kopqasti listovi koji se zavr{avaju ispod
abakusa (sl. 6).
13
Ne{to jo{ svedeniji oblik imaju dva kapitela sa galerije ko-
torske katedrale. Wihovi kopqasti listovi su uì, a ispod zavr{ne ravni ne
postoji traka sa rupicama (sl. 7), koje su, ina~e, isklesane na drugim kotor-
skim primercima. Pore|ewe izloènih kapitela ima opravdawe uprkos nekih
razlika me|u wima, jer su u pitawu dela istih tipolo{kih obele`ja.
U manastiru Resavi najbrojniji su bili kapiteli na kolonetama bifora
wegovog katolikona. Mnogi su izgubqeni, a nekoliko je ulomaka, uglavnom gor-
wih delova kapitela, na|eno tokom zemqanih radova i otkopavawa u manastiru
i neposredno izvan wega. Imaju raznovrsnu floralnu dekoraciju. Me|u na|e-
nim ulomcima je kapitel za koji je utvr|eno da je sa neke bifore manastirskog
glavnog hrama.
14
Na ~a{i wegovog kapitela isklesana su ~etiri glatka lista
zavr{ena pod abakusom povijenim vi{elati~nim cvetovima. Pod abakusom je
traka ukra{ena motivom uèta (sl. 8). Iste tektonike i sli~ne modelacije je
jedan kapitel izva|en iz prezidanih delova kotorske katedrale (sl. 9). Razlika
izme|u ta dva primerka postoji u modelovawu ugaonih cvetnih motiva. Prime-
rak iz Resave ima meke zaobqene latice, a kotorski je sa re`wevima zavr{enim
o{trim vrhovima. Nije isti ni motiv pod abakusom zato {to se resavski pri-
merak saobraàvao tektonici i obradi abakusa ostalih kapitela na biforama
tamo{weg katolikona. Ipak, posmatran kao celina, resavski kapitel deluje
kao odjek znatno starijeg kotorskog primerka.
Podrobnija prou~avawa pokazala bi, verovatno, nove primere ugledawa
na kotorsku slavnu katedralu Svetog Tripuna. Po dosada{wim saznawima naj-
vi{e se odjek arhitekture i strukturnog sistema kotorske katedrale ispoqio
na sabornoj crkvi Hristovog Vaznesewa manastira De~ana. Wen protomajstor i
sam iz kraqeva grada Kotora, kako je zabeleìo na nadvratniku ju`nog porta-
la de~anske crkve, poneo je u svesti sliku najznamenitije sakralne gra|evine
grada iz kojeg je vodio poreklo. To se ispoqilo u na~inu uobli~avawa osnov-
nih volumena de~anskoga hrama, u koncepciji wegove osnove oblika bazilike
vizantijsko-lombardskog tipa kao u Kotoru, a najve}a sli~nost ogleda se u she-
mi osnove de~anskih paraklisa uobli~enih po ugledu na bo~ne brodove kotor-
ske bazilike.
15
Kotorski primer je i u osnovi strukturnog sistema de~anskog
katolikona, zasnovanog na krstastim svodovima oja~anim rebrima, mada znatno
maweg preseka od kotorskih. Isto tako, za oslonce popre~nih lukova na kapi-
tele primeweno je u De~anima isto re{ewe kao u katedrali, a izvedeni su tu i
rasteretni lukovi, kojima je premo{}en prostor iznad stubova, {to je, tako|e,
13
Isto, sl. 75.
14
S. Nenadovi}, Konzervatorska dokumentacija o arhitekturi manastira Resave, Zbornik
ZSK XII (1961) 57, sl. 11.
15
Up. M. ânak-Medi}, Uzori i projektantski postupak de~anskog neimara, De~ani i vi-
zantijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1989, 161, sl. 6; B. Todi}, M. ânak-Medi}, Mana-
stir De~ani, Beograd 2005, 255, crte` LVII (M. ânak-Medi}).
preuzeto iz kotorske katedrale. Sli~nost, najzad, izme|u ta dva hrama ispoqi-
la se i na skulpturalno obra|enim delovima, u obradi nekih kapitela, a kotor-
skoj katedrali, verovatno, De~ani duguju i bogate floralne motive, kojima pre-
vazilaze studeni~ke. Tako dve posledwe upore|ivane graditeqske tvorevine,
kotorska katedrala i de~anski katolikon, iako su dokaz samosvojnosti, svedo~e
i o proìmawu konstruktivnih i umetni~kih re{ewa.
Kotorska katedrala odjekom svog strukturnog re{ewa u Svetom Georgiju u
Rasu, u Studenici, @i~i i de~anskom hramu, i svoje skulpturalne dekoracije u
Studenici, Gradcu, De~anima i Resavi, pruà dokaze o neprekidnom ugledawu
na weno prostorno re{ewe, ili na wen napredni strukturni sistem. Sjediweni
u velelepnoj kotorskoj katedrali, ukra{enoj upe~atqivom monumentalnom
skulpturom, nisu prestali da nadahwuju stvaraoce, neimare i skulptore, u obla-
stima stare Ra{ke. Ta ~iwenica ima {iri smisao, jer pruà dokaze o ~vrstim
kulturnim i umetni~kim vezama isto~nojadranskog prostora sa kontinentalnim
zale|em srpskih zemaqa i na trajno opredeqewe srpskih vladara da gra|ewe svo-
jih zadu`bina povere izvrsnim majstorima iz kraqeva grada Kotora.
Milka ânak Medi}
LA CATHEDRALE SAINT-TRYPHON A KOTOR EN TANT QUE MODELE
DES BATISSEURS ET SCULPTEURS DES SANCTUAIRES DE RASCIE
La premiere grande eglise romane erigee sur le littoral adriatique oriental a ete
leglise Saint-Tryphon a Kotor. Cet edifice faisait lobjet dune grande admiration
non seulement dans cette ville, mais aussi sur un bien plus vaste espace ou sest
manifeste son influence tant du point de vue spirituel quartistique. Son systeme
structurel avec voute daretes sur croisee dogives a ainsi ete repris, deja dans les
annees quatre-vingts du XII
e
siecle, dans la tour dentree de Saint-Georges a Ras, ou
une voute en cul-de-four a ete renforcee dogives de section rectangulaire qui
selevent a partir de consoles en forme de prisme, tout comme celles visibles dans la
cathedrale de Kotor du cote est, au-dessus du presbiterium. Quelque temps plus tard,
il en a ete de meme a Studenica et @i~a, ou lon a respectivement recouru aux voutes
daretes sur croisee dogive pour couvrir le vaste espace constitue par le narthex de
Radoslav, puis, tres rapidement, a @i~a, dans la tour de lexonarhex.
Plus nombreux encore sont les cas de formes et dornements repris de la
decoration sculptee de la cathedrale de Kotor. En loccurrence, deja au cours du
meme siecle, a ete ouverte dans labside du sanctuaire de leglise de la Vierge a
Studenica une fenetre trilobee de facture exterieure romane, ayant trouve son modele
sur celle de Kotor. Sil a ete note que ces deux fenetres trilobees, de Kotor et
Studenica, different malgre tout dans la realisation meme des ornements entrant dans
la decoration de leur cadre, la recente decouverte de plusieurs fragments dune baie
geminee avec fronton de la cathedrale de Kotor presentant une meme finition
sculptee et un meme choix des motifs que certains cadres de fenetres realises a
Studenica, vient pleinement confirmer, si besoin etait, lexistence dun lien entre les
ouvertures de ces deux monuments. Et par la suite aussi, les batisseurs et sculpteurs
de Rascie medievale ont trouve leur inspiration dans les solutions appliquees a
Kotor. A en juger par la tectonique de certains chapiteaux de leglise du monastere
de Gradac, datant de la huitieme decennie du XIII
e
siecle, et dautres, visibles dans le
catholicon, nettement posterieur, du monastere de Resava, ainsi quau vu des
ornements apparaissant sur ceux-ci, leurs sculpteurs avaient connaissance de
lornementation des chapiteaux des fenetres trilobees ouverte dans la galerie de la
cathedrale de Kotor dont ils ont repris certains motifs.
Une etude plus poussee mettrait, vraisemblablement, en evidence de nouveaux
exemples de realisation ayant trouve leur modele sur la celebre cathedrale
Saint-Tryphon a Kotor. Dapres les connaissances actuelles larchitecture et le
systeme structurel de ce monument ont finalement trouve leur plus fort echo sur
leglise de lAscension du Christ a De~ani. Son maitre-batisseur, lui-meme
originaire de la ville royale de Kotor, comme il l'a fait grave sur le linteau du portail
meridional de l'eglise de De~ani, a, de toute evidence, fidelement garde a lesprit
limage de ledifice sacre le plus celebre de sa ville natale.
Sl. 1. Podprozornik bifore sa zapadne fasade katedrale Svetog Tripuna
Sl. 2. Deo ju`nog doprozornika studeni~ke trifore
Sl. 3. Ulomak doprozornika druge bifore sa zapadne fasade katedrale Svetog Tripuna
S
l
.
4
.
K
a
p
i
t
e
l
n
a
d
k
o
l
o
n
e
t
o
m
s
p
o
q
w
e
g
o
k
v
i
r
a
z
a
p
a
d
n
o
g
p
o
r
t
a
l
a
B
o
g
o
r
o
d
i
~
i
n
e
c
r
k
v
e
u
G
r
a
d
c
u
S
l
.
5
.
K
a
p
i
t
e
l
s
a
t
r
i
f
o
r
e
g
a
l
e
r
i
j
e
k
a
t
e
d
r
a
l
e
S
v
e
t
o
g
T
r
i
p
u
n
a
S
l
.
6
.
K
a
p
i
t
e
l
s
a
k
o
l
o
n
e
t
e
d
v
o
d
e
l
n
o
g
p
r
o
z
o
r
a
z
a
p
a
d
n
e
f
a
s
a
d
e
c
r
k
v
e
u
G
r
a
d
c
u
S
l
.
7
.
K
a
p
i
t
e
l
s
a
t
r
i
f
o
r
e
n
a
g
a
l
e
r
i
j
i
k
a
t
e
d
r
a
l
e
S
v
e
t
o
g
T
r
i
p
u
n
a
S
l
.
8
.
K
a
p
i
t
e
l
j
e
d
n
e
o
d
b
i
f
o
r
a
k
a
t
o
l
i
k
o
n
a
m
a
n
a
s
t
i
r
a
R
e
s
a
v
e
S
l
.
9
.
K
a
p
i
t
e
l
j
e
d
n
e
o
d
t
r
i
f
o
r
a
n
a
g
a
l
e
r
i
j
i
k
a
t
e
d
r
a
l
e
S
v
e
t
o
g
T
r
i
p
u
n
a
UDK: 27788(497.11)04/14
DANICA POPOVI] (Beograd)
PUSTIWE I SVETE GORE SREDWOVEKOVNE SRBIJE
pisani izvori, prostorni obrasci, graditeqska re{ewa
Predmet istraìvawa su mona{ke zajednice poznate kao pustiwa i gora,
namewene vi{im oblicima ino~kog ìvota. Wihov smisao, funkcija i raspro-
stirawe u srpskoj sredini razmotreni su na osnovu pisanih izvora (narativnih
i diplomati~kih), topografske situacije i primewenih graditeqskih oblika.
U isto~nohri{}anskoj misli i praksi pustiwa i sveta gora predsta-
vqaju va`ne pojmove i naro~itu vrstu mona{kog i sakralnog prostora. Medie-
visti~ka nauka opisuje ih kao prostor izdvojen iz sveta, namewen askezi i am-
bivalentan po svojoj prirodi: to je, s jedne strane, surovo i prete}e podru~je
nastaweno demonima, a s druge, mona{ki raj, mesto duhovnog preobraàja i su-
sreta sa boànskim. Od najranijih vremena, pustiwe i svete gore imale su ne-
koliko osnovnih odlika. Tu su se, naporedo, upra`wavali svi oblici mona-
{kog ìvota, od op{teì}a do usamqeni{tva. U ovim prostorima delovali su
monasi naro~itog kova i ugleda, takozvani sveti qudi, ~esto osniva~i zname-
nitih obiteqi, budu}i svetiteqi i ~udotvorci. To su, tako|e, bila va`na du-
hovna i kwi`na sredi{ta, pa stoga i upori{ta za odbranu pravoslavqa u tre-
nucima velikih isku{ewa kakav je, recimo, bio ikonoklasti~ki spor ili, u
poznom sredwem veku, inicijative za ostvarewe crkvene Unije.
1
Mona{ke pustiwe i gore vizantijskog sveta imaju, dakle, nesumwiv za-
jedni~ki imeniteq i jednaku osnovnu funkciju. Za na{a razmatrawa od kqu~ne
je va`nosti ~iwenica da su to, istovremeno, pojmovi koji su me|usobno zame-
wivi. Od najranijih vremena, pustiwe i planine, a po pravilu i pe}ine, pomi-
wu se kao sastavni delovi jedinstvenog prirodnog i mona{kog ambijenta.
2
1
O smislu mona{kih pustiwa, A. Guillaumont, La conception du desert chez les moins
dEgypte, Aux origins du monachisme chretien, Paris 1979, 6787; J. A. T(hompson), A. C(utler), Desert,
in: ODB vol. 1 (1991) 613; o svetim gorama, A.-M. Talbot, Holy Mountain, in: ODB vol. 2 (1991) 941;
Ead. Les saintes montagnes a Byzance, Le sacre et son inscription a Byzance et en Occident, etudes com-
pares, ed. M. Kaplan, Paris 2001, 263318; cf. i E. Bernbaum, Sacred Mountains of the World, Berkeley,
Los Angeles, London, 1997.
2
D. Popovi}, Desert as Heavenly Jerusalem: the imagery of sacred space in making, New Jerusa-
lems, The translation of sacred spaces in christian culture, ed. A. M. Lidov (u {tampi).
Obiqe primera nude klasi~na dela asketske kwièvnosti, kakva su Apofteg-
me otaca, Lavsaik ili Istorija egipatskog mona{tva. Navodimo, ilustraci-
je radi, opis obitavali{ta starca Ilije u egipatskoj Tivaidi, zabeleèn u Hi-
storia monachorum in Aegypto: On se proslavio time {to je proveo sedamdeset
godina u stra{noj pustiwi. Nema re~i koje bi mogle do~arati tu surovu pusti-
wu u planini, gde je bila (Ilijina) isposnica On je obi~avao da sedi pod
stenom, u pe}ini, a ve} sama wegova pojava ostavqala je veoma snaàn utisak.
3
Sli~ni opisi predstavqaju op{te mesto vizantijske hagiografije, i to u ~ita-
vom razdobqu wenog trajawa. Isto shvatawe bilo je prisutno i u srpskoj sre-
dini sredwega veka. Tu se, u ìtijnoj kwièvnosti, za opis prebivali{ta mo-
naha-ot{elnika, ~esto koristi tekst iz Poslanice Jevrejima 11, 38, koji govo-
ri o ho|ewu po gorama i pustiwama, pe}inama i zemaqskim propastima.
4
Ovim toposom sluì se, na primer, Domentijan kada opisuje Savinu posetu pu-
stiwacima koji su se podvizavali pod vrhom Atosa (po poustnh i po
p6{t6rah i po propast6h z6mlnh).
5
Isto ~ini i ìvotopisac Stefana La-
zarevi}a koji kaè da je despot obilazio gore i poqa i pustiwe, traè}i gde
bi mogao podi}i obiteq, mol~alnicu (obho`daa{6 gor i pol i poustn7
iziskou7 id`6 vzmo`6t `6la7mou obit6l ml~ani s6l7ni7 vzstavi-
ti).
6
Jo{ neposrednije i vrlo dokumentarno, opisuje inok iz Dal{e smerni
jeromonah Teodor svoj napor da prona|e mesto pusto, pogodno za skitski
ìvot: otkrio ga je na reci Dal{i, u gori Visoka, po{to je pro{ao mnoge pu-
stiwe i gore, ukra{ene mnogim pe{terama i izvorima (poustin7 pro{d i go-
r mnog ob{d, p66rami `6 i prsnot6koujmi isto~nik oukra{6nou).
7
Istovetno zna~ewe pojmova pustiwa i gora posvedo~eno je i u Teodosijevom @i-
tiju sv. Petra Kori{kog, kqu~nom izvoru za istraìvawe srpske asketske misli
i prakse. Mesto Petrovog podviga tu se ozna~ava kao Kori{ka pustiwa (v ko-
ri{koi poustini), ali tako|e, kao gora visoka po imenu Kori{a (pri{d{a
do gor 6t6r vsok v{6 s6la kori{6 narica7mago). [tavi{e, ona se u dva
navrata ozna~ava kao gora bo`ja sveta (gora bo`ja sv6taa), odnosno, gora
koja se zove Sveta (na gorou svto narica7mou).
8
254 Danica Popovi}
3
The Lives of the Desert Fathers, The Historia monachorum in Aegypto, Translated by N. Rus-
sel, Introduction by B. Ward, LondonOxford 1981, 69.
4
D. Popovi}, Pustinoìteqstvo svetog Save Srpskog, Kult svetih na Balkanu II, ed. M.
Deteli}, Liceum 7 (2002) 66.
5
Domentijan, @ivot Svetoga Save i @ivot Svetoga Simeona, priredila R. Marinkovi},
Beograd 1988, 67, 69; izvornik: \. Dani~i} izd., @ivot svetoga Simeuna i svetoga Save, Beograd
1865, 133134 (daqe: \. Dani~i} ed. 1865).
6
Konstantin Filozof, @itije despota Stefana Lazarevi}a, priredila G. Jovanovi}, Be-
ograd 1989, 103; izvornik: V. Jagi} izd., Konstantin Filozof i wegov ìvot Stefana Lazarevi}a
despota srpskoga, Glasnik SUD, kw. XLII (1875) 288.
7
Despot Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi, priredio \. Trifunovi}, Beograd 1979,
187; izvornik: Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 1, Beograd 1982, br. 250; ovog
prepisiva~a identifikovala je Q. Vasiqev, Ko je inok iz Dal{e, hilandarski pisar prve polo-
vine XV veka, Osam vekova Hilandara, Istorija, duhovni ìvot, kwièvnost, umetnost i arhi-
tektura, ed. V. Kora}, Beograd 2000, 399402.
8
Teodosije, @itija, priredio D. Bogdanovi}, Beograd 1988, 265, 269, 270271; izvornik:
Teodosije Hilandarac, @itije Petra Kori{kog, Priredio T. Jovanovi}, Kwièvna istorija XII,
48 (1980) 649, 654, 655, 656 (daqe: T. Jovanovi} ed.).
Jednaki zakqu~ak proizlazi iz razmatrawa ìvotopisa ~uvenih balkan-
skih pustinoìteqa, koji za ovo pitawe pruàju niz dragocenih podataka. Me-
sto na kojem je sv. Prohor P~iwski zasnovao obiteq opisano je sa dosta pojedi-
nosti. Svoje ot{elni{tvo on je zapo~eo uobi~ajenim bekstvom iz sveta, u goru,
i kao jelen na isto~nik, u pustiwu (v gor, ko`6 6l6n na isto~nik, v psti-
n). Do{av{i u goru, prona{ao je malu pe{teru i izvor vode, naseliv{i se tu
kao u carskoj palati.
9
Ovo, prvo Prohorovo prebivali{te ozna~eno je, dodu{e
u jednoj poznoj slu`bi zasnovanoj na predawima, kao nagori~anska pustiwa u
ègligovskom kraju.
10
Wegovo kona~no odredi{te naziva se, u @itiju sv. Joaki-
ma Osogovskog, pustiwe vrawanske na reci P~iwi (v poustinh vrannsk-
ih, na rc g 7mi p{in),
11
a u dva zapisa, s kraja 17. i sredine 18. veka,
gora kozni~ka (gora koz~ska), odnosno pustiwa kozni~ka (bit6li
sv6tago ca prohora pstini koz~skj6).
12
Terminolo{ki osobeno pojmovno
odre|ewe mona{kog obitavali{ta i wegove funkcije sre}e se u @itiju sv. Joa-
kima Osogovskog. Tu se kaè kako je Joakim do{ao u krajeve gore pustiwe Oso-
govske (v strani gr poustin sogovskij6) i tu prona{ao, na vrletnom i te-
{ko pristupa~nom mestu, jednu pe}inu pogodnu za obitavawe.
13
Razmatrawe koje sledi ima za ciq da ispita, na {to odre|eniji na~in, u
kakvom se sve kontekstu javqaju pojmovi mona{kih pustiwa i {ta im je, zapra-
vo, bila sadrìna. Na samom po~etku treba ista}i da se u srpskim sredwove-
kovnim sastavima, pojam pustiwa koristi u svom doslovnom smislu re~i, da
ozna~i znamenita anahoretska stani{ta Istoka. Tako na primer, i Domentijan
i Teodosije podrobno opisuju pustiwska proho|ewa svetog Save Srpskog
(sv6taago sav po poustnom proho`d6nii), tvrde}i da je on, prilikom svo-
jih putovawa, obi{ao sva mesta prebivawa u pustiwi (vsa v poustni
ml~alstvou{ta). Izrikom se navode vitlejemska, jordanska i egipatska, kao
i pustiwska prebivali{ta svetog Antonija i svetog Arsenija.
14
Tako postu-
paju i drugi pisci, recimo Danilo II koji, pripovedaju}i o hodo~a{}u u Jeru-
salim arhiepiskopa Jevstatija kaè da je on, uz druga sveta mesta, obi{ao i
boànstvene pustiwe u wegovoj okolini (poustn7 bo`stvn7 okrst
pril6`6{t67 k i7rousalimou).
15
Pustiwe i svete gore sredwovekovne Srbije 255
9
. Ivanov, Blgarski starini iz Makedoni, Sofi 1970, 402.
10
U pitawu je sastav Martirija Hilandarca sa kraja 18. ili po~etka 19. veka, J. Haxi-Va-
siqevi}, Sveti Prohor P~iwski i wegov manastir, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. XX (1900),
62; . Ivanov, l. c; M. Rakocija, Manastir svetoga oca Prohora P~iwskog, Vrawe 1997, 67. Vredi
naglasiti da etimolo{ka istraìvawa upu}uju da ime Nagori~ino (prisvojni pridev od nagori-
ca) sadrì u sebi oblik gora, A. Loma, Rani slojevi hri{}anskih toponima na starosrpskom tlu,
Onomatolo{ki prilozi XI (1990) 8.
11
. Ivanov, o. c. 407.
12
J. Haxi-Vasiqevi}, nav. delo 106.
13
. Ivanov, nav. delo 407, 410.
14
Domentijan, 176178, 206; izvornik: \. Dani~i} izd., 1865, 271273; Teodosije, @iti-
ja, 225, 239242; izvornik: \. Dani~i}, @ivot svetoga Save. Napisao Domentijan, Beograd 1860,
168, 188189 (daqe: \. Dani~i} ed. 1860).
15
Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, priredili G. Mak Danijel, D.
Petrovi}, Beograd 1988, 196197; izvornik: Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i ar-
hiepiskopa srpskih, izdao \. Dani~i}, Zagreb 1866, 298.
Za na{e pitawe, verovatno najva`niji uzorak, sa najve}im rasponom zna-
~ewa, predstavqa Sveta gora atoska. Jo{ u najranijim pisanim izvorima ona se
ozna~ava kao pustiwa. Tako u Hilandarskom tipiku stoji da Simeon Nemawa,
nakon {to se odrekao sveta i ostavio carstvo, do|e u ovu pustiwu (v si
prid6 poustinou),
16
dok Prvoven~ani kaè da je Simeon, tom prilikom, postao
stanovnik pustiwe (poustin nago ìt6l).
17
Takvo, naj{ire odre|ewe, koje
se odnosi na ~itavu Svetu goru, zastupqeno je i kod drugih pisaca, a naro~ito,
wenih vaspitanika. Tako za Domentijana Atos predstavqa svetu pustiwu (v
sv6ti poustni s6i),
18
a za Teodosija svetu i slatku pustiwu (sv6tou i
sladkou mn poustn).
19
Da je pojam pustiwa{tva mogao biti ekvivalent za
ukupan mona{ki ìvot na Atosu, svedo~i poznata epizoda kod Teodosija, kada
neki ruski kalu|er podu~ava mladog Rastka o poretku pustiwa~kom (po ~inou
poustnskomou), nabrajaju}i wegove osnovne oblike: zajedni~ki ìvot u mana-
stirima i zaseban dvojice ili trojice jednodu{no, i samotan, usamqeni~ki ì-
vot onih koji ìve u isposni~kom }utawu (v mnastrih b{to prbivanj6
i sobno po dvma ili tr6m koupnodou{no i thodno ou6din7nj6m v
po{t6nji ml~aliv ìvou{tih).
20
Jednaki rezultat proizlazi iz razmatrawa
diplomati~ke gra|e. Me|u brojnim primerima ovom prilikom izdvajamo dva. U
Aktu arhiepiskopa Nikodima za keliju svetog Save u Kareji (1321) govori se o
prekrasnim pustiwa~kim naseqima Svete gore Atona (prkrasna poustn-
nih s6l7ni gor sb6t7 aona),
21
dok se u nekolikim poveqama cara Ste-
fana Du{ana Atos naziva velikom pustiwom.
22
Me|utim, pojam pustiwa ko-
risti se, istovremeno, i u svom uèm smislu re~i, kao prostor namewen strogoj
askezi i vi{em obliku podviga. Na taj na~in se, recimo, opisuju naro~ita mesta
na Atosu gde u vreme êtrdesetnice odabrani oci trpe Hrista radi. Tako|e,
pustiwa~kim ìvqewem (poustnno6 i n6m6t6`no6 ìtj6) naziva se najradi-
kalniji oblik askeze, onaj koji su upra`wavali ot{elnici nastaweni pod vrhom
Atosa.
23
U takvom, uèm smislu, ovaj pojam je upotrebqen u poznatoj pripovesti
256 Danica Popovi}
16
Sveti Sava, Sabrani spisi, priredio D. Bogdanovi}, Beograd 1986, 47: izvornik: V.
]orovi}, Spisi sv. Save, kw. 1, BeogradSremski Karlovci 1928, 27.
17
Stefan Prvoven~ani, Sabrana dela, prevod Q. Juhas-Georgijevska, izdawe T. Jovano-
vi}, Beograd 1999, 9495.
18
Domentijan, 259; \. Dani~i} izd., 29.
19
Teodosije, @itija, 205; \. Dani~i} izd., 142.
20
21
D. @ivojinovi}, Akt arhiepiskopa Nikodima I za keliju Svetog Save Jerusalimskog u
Kareji, Stari srpski arhiv, kw. 4 (2005) 28.
22
Na primer, u Op{toj Hilandarskoj poveqi iz 1348. (Spomenici za srednovekovnata
i ponovata istorija na Makedonija III, ed. L. Slaveva, V. Mo{in, Skopje 1980, 431), u Poveqi Hi-
landaru za Potolino iz 1348. (@. Vujo{evi}, Hrisovuqa cara Stefana Du{ana Hilandaru o selu
Potolinu, SSA 5, 2006, 118), Poveqi Karejskoj keliji iz 1348. (\. Trifunovi}, Dve poveqe cara
Du{ana, Isto~nik, god. VIII, br. 31/32, 1999, 11) kao i Poveqi Sv. Pantelejmonu iz 1349. (Arhi-
mandrit Leonid, Stara srpska pisma iz ruskog manastira Sv. Pantelejmona u Sv. Gori, GSUD 24,
1868, 232236. O okolnostima i svrsi boravka cara Du{ana na Atosu, \. Trifunovi}, Car Du{an
o svom boravku na Svetoj Gori, Isto~nik, god. VIII, br. 31/31, 1999, 1826.
23
Teodosije, @itija, 118119, 121; \. Dani~i} izd., 23, 24, 28.
o darivawu ~udesno prona|enog blaga, u Teodosijevom @itiju svetog Save: deo je
pripao carigradskoj Bogorodici Evergetidi, najve}i deo svetogorskim manasti-
rima, tre}i po pustiwi }elijama i svima {to samotno ìve (po poustni
k7ljam i vsm thodno ìvou{tjm), a ~etvrti Hilandaru.
24
Mnogo je ta-
kvih primera i u diplomati~koj gra|i. Recimo, u poveqi cara Stefana Du{ana
manastiru Hilandaru za selo Potolino (1348), pojam pustiwa ozna~ava pro-
stor u kojem su stani{ta najve}ih, svetih muèva.
25
U kojoj meri su u~eni svetogorski vaspitanici poput Domentijana bili
upu}eni u vaè}e obrasce ot{elni~kog mona{tva, svedo~i wihova upotreba
jednog veoma osobenog pojma isto~nohri{}anske asketike, uspostavqenog u
@itiju sv. Antonija Velikog, a to je unutra{wa pustiwa. Rezultati dosada-
{wih istraìvawa, me|u kojima je naro~ito vredan doprinos Xejmsa Geringa,
pokazali su da se pojam unutra{wa ili duboka pustiwa (h makrotera erhmoj;
h porrwterw erhmoj) kao uostalom i unutra{wa planina odnosi na jednu naro-
~itu etapu mona{kog odricawa od sveta. U tom smislu, odlazak u unutra{wu
pustiwu moè ozna~avati, doslovno, kretawe iz naseqenog sveta u pusto pod-
ru~je, ali taj ~in, po pravilu ima dubqi smisao. On ozna~ava tragawe za me-
stom pogodnim za vi{i stepen podviga, onim {to podrazumeva ne samo bekstvo
od sveta, ve} i od svake zemaqske slave, sposobnost savladavawa tela i pokora-
vawa demona.
26
Do jednakog zakqu~ka do{le su nedavno Nina Gagova i Irena
[padijer. Uporednom analizom @itija sv. Jovana Rilskog i @itija sv. Petra
Kori{kog, one su pokazale da kretawe ovih podvi`nika, iz pustiwe u unutra-
{wu pustiwu, preko niza sakralnih lokusa poput pe}ine i stene, predstavqa
istovremeno i put navi{e, po lestvici asketskih vrlina, ka svetosti.
27
U srp-
skom kwièvnom nasle|u sa~uvalo se vi{e ovakvih primera. Tako su Simeon i
Sava, prema Domentijanovom tvr|ewu, zajedno oti{li u unutra{wu pustiwu,
u veliku lavru sv. Atanasija Atonskog (v vnoutrn poustn v v6lkou
lavrou sv6taago atanasi atonitskago); na drugom mestu, isti pisac kaè,
opisuju}i dolazak Simeona Nemawe na Svetu Goru, da su prepodobnoga do{li
da vide i svi sihasti od unutra{wih pustiwa (vsi sihasti7 ot vnoutr-
nnih poustn).
28
Isti smisao, samo ne{to druga~ije formulisan, ima izraz
unutra{wi manastiri (vntrni7 sv6ti6 monastir), kakav se sre}e, na
primer, u ve} pomenutoj Poveqi Hilandaru za selo Potolino.
29
Da ovaj pojam
24
25
@. Vujo{evi}, nav. delo 118
26
J. E. Goehring, Ascetics, Society and the Desert, Studies in Early Egyptian Monasticism, Har-
risburg, PA 1999, 4041, 8082.
27
N. Gagova, I. [padijer, Dve varijante anahoretskog tipa u ju`noslovenskoj hagiogra-
fiji, Slovensko sredwovekovno nasle|e, Zbornik posve}en profesoru \or|u Trifunovi}u, izd.
Z. Viti}, T. Jovanovi}, I. [padijer, Beograd 2001, 159171.
28
Domentijan, 86, 279280; \. Dani~i} izd., 159, 5657.
29
@. Vujo{evi}, nav. delo 118; taj topos javqa se i u drugim ispravama, na primer, u po-
veqi cara Du{ana Karejskoj keliji iz 1348. godine, D. @ivojinovi}, Hrisovuqa cara Stefana
Du{ana Karejskoj keliji Svetog Save Jerusalimskog (Hil. 30), Stari srpski arhiv 1 (2002) 72
(gde je izraz unutra{wi manastiri pogre{no preveden kao unutra{wost manastira, 74).
nije bio vezan iskqu~ivo za Atos, svedo~e i druga svetiteqska ìtija. Tako je
sv. Prohor P~iwski u jednoj odre|enoj etapi podvizavawa, napustio svoj ver-
tep, to jest pe{teru u nagori~anskoj pustiwi i zaputio se, po nalogu an|ela
Gospodweg, u unutra{wu pustiwu (vntr6n pstin).
30
U wegovom slu~aju,
bila je to ve} pomenuta pustiwa vrawanska, odnosno gora kozni~ka. Ka u-
nutra{woj pustiwi, to jest, gori unutra{we pustiwe (v vntrn76 pou-
stn7 gor) zaputio se i prepodobni Romil Ravani~ki po{to je pristigao u
Paroriju.
31
Svi navedeni primeri pokazuju da obitavawe u unutra{woj pusti-
wi ozna~ava, zapravo, dosezawe najvi{e mere qudskog savr{enstva, zbog ~ega se
weni obitavaoci nazivaju i svetim muèvima i zemaqskim an|elima. Sto-
ga je, kako to upe~atqivo pokazuju ve} ìvotopisi sv. Antonija Velikog i sv.
Arsenija, unutra{wu pustiwu nemogu}e bilo dosti}i iskqu~ivo qudskim
sredstvima.
32
Sude}i po pisanim izvorima, pojam pustiwe mogao se u srpskom kwièv-
nom nasle|u sredwega veka odnositi na razli~ite sadràje {to }e, nadamo se,
jasno pokazati primeri koji slede. Vaqa ipak naglasiti da wihovoj identifi-
kaciji treba prilaziti sa najve}im oprezom. Naime, dosada{wi rezultati is-
traìvawa vizantijskog ot{elni~kog mona{tva, a naro~ito radovi Dionisije
Papahrisantu, jasno pokazuju koliko su sloèni i fleksibilni bili wegovi
oblici, kako po svojoj sadrìni tako i kori{}enoj terminologiji.
33
Iz druge
polovine i kraja 14. veka sa~uvalo se nekoliko izvora dragocenih za osvetqa-
vawe ovog pitawa. Vredni podaci zabeleèni su u @itiju patrijarha Jefrema.
Ovaj uvaèni duhovnik, docnije srpski patrijarh, nakon prispe}a u Srbiju do-
{ao je u De~anski manastir i nastanio se u pustiwi gde je, kako kaè epi-
skop Marko, prigrlio qubqeno tihovawe (v poustn 7din vs6l7m,
lbimago ml~anja lobza7t).
34
S obzirom na Markovo svedo~ewe da je Je-
frem tu prebivao sa jo{ dva sapodvi`nika Avramom, Spiridonom i wegovim
poslu{nikom Jakovom, moè se zakqu~iti da je wihovo obitavali{te bilo or-
ganizovano kao kelija ili skit, odnosno manastiri}, zavisno od toga da li je
obuhvatalo sakralni prostor, to jest crkvu o ~emu izvori ne govore.
35
Na ovo
pitawe osvrnu}emo se malo daqe, prilikom razmatrawa spomeni~ke gra|e. Na
sli~an na~in treba tuma~iti iskaz iz ìtija starca Isaije, da se ovaj sveti
otac, sa svojim u~enikom Silvestrom, naselio u mestu koje se zove Pustiwa
258 Danica Popovi}
30
. Ivanov, nav. delo. 402; M. Rakocija, nav. delo 8.
31
Monaha Grigori @itie Prepodobnago Romila, ed. P. A. Srku, Pamtniki drevne
pismennosti i iskusstva, Sanktpeterburg 1900, 1819.
32
J. E. Goehring, l. c.
33
D. Papahrisantu, Atonsko mona{tvo, po~eci i organizacija, Beograd 2003.
34
Marko Pe}ki, @itije svetog patrijarha Jefrema, [est pisaca XIVveka, priredio D.
Bogdanovi}, Beograd 1986, 166; izvornik: \. Trifunovi}, @itije svetog patrijarha Jefrema od
episkopa Marka, Anali Filolo{kog fakulteta 7 (1967) 70 (daqe: \. Trifunovi} izd.); up. i D. Po-
povi}, Patrijarh Jefrem jedan poznosredwovekovni svetiteqski kult, ZRVI 43 (2006) 113114.
35
O vrsti i tipu mona{kih kelija, A.-M. T(albot), Kellion, Odb 2 (1991) 1120; P. Milo{e-
vi}, Kelija, Leksikon srpskog sredweg veka, izd. S. ]irkovi}, R. Mihaq~i}, Beograd 1999,
287288; M. @ivojinovi}, Svetogorske kelije i pirgovi u sredwem veku, Beograd 1972.
svetog Pavla, imaju}i i savetnika i sapodvi`nika blaènog i prepodobnog oca
Dionisija osve{tanoga.
36
Koliko je sloèno ovo pitawe, kada je o pojmovima
i terminima re~, svedo~i jo{ jedan iskaz iz @itija patrijarha Jefrema, onaj
koji se odnosi na wegov boravak u pe{teri-isposnici, za wega naro~ito ustro-
jenoj, u klisuri Pe}ke Bistrice. Jefremu, velikom duhovniku i svetom ~ove-
ku, tada su dolazili mnogi monasi koji ìve u okolnim manastirima i pu-
stiwama (v krstnh monastirh i poustnh).
37
U ovom slu~aju,
imaju}i u vidu raspoloìve i naàlost veoma mawkave podatke o mona{kim
naseobinama pe}kog @drela, iskaz manastiri i pustiwe ~ini se da treba
shvatiti kao skitovi i kelije. Jo{ neodre|eniji je podatak iz takozvanog Si-
naksara Gerasima i Jefimije, koji se tako|e odnosi na mona{ke naseobine u
klisuri Pe}ke Bistrice. Marko Pe}ki tu samo uop{teno kaè da je wegov otac,
opredeliv{i se za mona{tvo, u pustiwi ìveo s ocima.
38
Raspoloìva saznawa vodila bi zakqu~ku da su ve} najstarije zadu`bine
Nemawi}a imale svoje monumentalne pe{tere-isihastirije u funkciji ot{el-
ni~kih pustiwa, iako se pod tim imenom izrikom ne pomiwu. Dobar primer
pruà pe}inski kompleks pod zidinama tvr|ave Ras. Poznati zapis starca Si-
meona iz 1202. godine veoma precizno ukazuje na karakter ove mona{ke zajedni-
ce. Tu se, uz pomo} uobi~ajenih toposa asketike, podrobno opisuju etape Sime-
onovog mona{kog puta i stranstvovawa, po~ev od napu{tawa porodice i sveta,
do stupawa u kinoviju, i najzad nastawivawa u pe}ini u gradu Rasu. Va`no je
naglasiti da je to obitavali{te sam Simeon opisao kao dosezawe vi{eg oblika
mona{kog ìvota, {to jasno proizlazi iz wegovih re~i da je on kelije bio u-
dostojen (spodobih s6 ìti p6ki grad ras i napisah si7 knig6 ).
39
Za razumevawe wene ukupne funkcije jednako je zna~ajan i podatak da se Sime-
on tu bavio kwi`nom delatno{}u.
40
Na sli~an na~in treba sagledavati ulogu
znamenite studeni~ke isposnice koju je, malo nakon karejske, ustrojio Sava
Srpski. Dakle, takozvana Savina ili Gorwa isposnica u izvorima nije doku-
mentovana kao pustiwa, ali verujemo da naziv pe{tera svetog Save posnica
(v p66r6 sv6tago sav postnica), kako stoji u jednom zapisu iz 1619. godine,
ukazuje upravo na takvu funkciju.
41
To isto vaì za jo{ jednu studeni~ku pe-
}insku isihastiriju, koja se nalazi oko 500 m od manastira, na brdu Kowice.
Natpis, uklesan u stenu nad ulazom u pe}inu a opredeqen u drugu polovinu 13.
ili prvu polovinu 14. veka, ozna~ava je kao pe{ter Pahomijevu (p66r paho-
mi6va), koju je wen obitavalac uredio i posvetio istoimenom pustiwaku, o~i-
36
Nepoznati Svetogorac, @itije starca Isaije, [est pisaca XIV veka, 9394.
37
Marko Pe}ki, @itije svetog patrijarha Jefrema, 167; \. Trifunovi} izd., 70.
38
Marko Pe}ki, Sinaksar Gerasima i Jefimije, [est pisaca XIV veka, 207.
39
Najnovije izdawe zapisa: \. Trifunovi}, Zapis starca Simeona u Vukanovom jevan|e-
qu, Sa svetogorskih izvora, Beograd 2004, 7981.
40
O funkciji i graditeqskim re{ewima mona{ke zajednice u Rasu, D. Popovi}, M. Popo-
vi}, The Cave Lavra of the Archangel Michael in Ras, Starinar, kw. XLIX/1998 (1999) 103130.
41
Zapisi i natpisi, kw. 1, br. 1066, 293; o studeni~koj Savinoj isposnici, S. Temerin-
ski, Gorwa isposnica u Savovu kod Studenice, Osam vekova Studenice, Beograd 1986, 257260; L.
Pavlovi}, Bele{ke o manastiru Studenici, Saop{tewa XIX (1987) 169171.
gledno svom uzoru.
42
Smatramo da je u sva tri pomenuta slu~aja izraz pe}ina, sa
stanovi{ta funkcije i zna~ewa, istovetan sa pojmom mona{ke pustiwe, {to
treba da podupru primeri koji slede.
Naime, mnogo je slu~ajeva kada se termin pustiwa ne samo doslovno ko-
risti, ve} se i wegova sadrìna moè odrediti sa velikom merom pouzdanosti
naro~ito onda kada su podaci iz pisanih izvora uporedivi sa sa~uvanim fi-
zi~kim strukturama. Na primer, kada Teodosije pripoveda kako je do{ao u Ko-
ri{u i video Petrovu pustiwu i stenu na kojoj se podvizavao (pstin `6
6go, i stnou na n7i `6 stradal), on je svakako imao u vidu ot{elnikovu pe-
}inu-keliju, to jest isposnicu. To potvr|uju i re~i, malo daqe saop{tene, da
Petrove mo{ti, pre nego {to su raspar~ane i odnete, u pustiwi leàhu (v
pstini l6`6ou).
43
Obli`wi kori{ki manastir Sv. Marka tako|e je, u vrle-
tima, imao pe}inu isposnicu. Ako je verovati svedo~anstvu zabeleènom u 19.
veku, u ovoj keliji je postojao natpis koji je glasio: ovo je pustiwa prepodob-
nog oca Marka (si poustn pr. tca marka).
44
Izuzetno zna~ajan kompleks
pe}inskih isposnica manastira Mile{eve, u jednom zapisu iz 1508. godine,
pomiwe se kao pustiwa svetog Save (v pstinji sv6tago sabji). Ovaj zapis sa-
drì i vaàn podatak da je u mile{evskoj keliji neki dijak Vladislav prepi-
sao Teodosijevo @itije svetog Save.
45
Prepisiva~ka delatnost obavqana je i
u pustiwi Grabovici koja se nalazila na reci Limu, prema hramu Nikole
Dabarskog (na rc lim prma hram sv6tago i slavnago ar hj6r6a hristova
nikoli, rkomi dabar, v pstini grabovcji), o ~emu svedo~i zapis iz 1535.
u Oktoihu osmoglasniku manastira Bawe kod Priboja. U pitawu je, bez sumwe,
bila kelija, i to te{ko pristupa~na, {to sledi iz molbe pisara, jeromonaha
Save, upu}ene ~itaocima da mu oproste gre{ke, jer be{e mesto strpetno (ne-
ravno, vrletno), a vreme zimno i mra~no.
46
Jo{ jedna kelija-isposnica mana-
stira Bawe kod Priboja dokumentovana je, u toponomastici i predawu, kao pu-
stiwa. To je Bjeli~kovica, koja se nalazi u stenama istoimenog masiva, kod se-
la Kratovo, a sastojala se od monumentalne, zidane gra|evine.
47
Ovaj spisak
proverqivih sadràja zakqu~ujemo primerima koji se odnose na isihastiri-
je manastira De~ana. Tako zapis monaha Nikandara iz 1494. godine na jednom
~etvorojevan|ewu svedo~i da je ta kwiga prepisana u pustiwi Belaje, u domu
presvete Bogorodice (v pstin b6la6, v domou prsv6t6 bogorodic6),
dakle, u poznatom isposni~kom sredi{tu de~anske pustiwe.
48
Veoma je sadrà-
260 Danica Popovi}
42
S. \uri}, S. Peji}, B. Krstanovi}, S. Temerinski, Spomenici u slivu Studenice, Opis
i stawe, Saop{tewa XXIIXXIII (19901991) 195196.
43
Teodosije, @itija, 287288; T. Jovanovi} izd., 673674.
44
P. Sre}kovi}, Putni~ke slike, Letopis Matice srpske, kw. 130 (1882) 26; up. i D. Po-
povi}, Sredwovekovne pe}ine-isposnice u prizrenskom kraju prethodna istraìvawa, I^ kw.
XLIV (1998) 137.
45
Zapisi i natpisi, kw. 1, br. 399.
46
47
D. Popovi}, Pustiwa Bjeli~kovica, Mile{evski zapisi 6 (2005) 111117.
48
Pojedine podatke ovog, nepublikovanog zapisa, koristili su i dosada{wi istraìva-
~i, M. Ivanovi}, Belaje, Zadu`bine Kosova, Prizren Beograd 1987, 395396; za ta~an prepis za-
hvalnost dugujem kolegi Branislavu Todi}u.
jan jo{ jedan de~anski zapis. Na triodu, okvirno datovanom u 1617. vek, pre-
pisiva~ gre{ni Grigorije svedo~i da je kwigu ispisao vi{e De~ana, u pusti-
wi koja je krasna izgleda, a uz to i delom plodna, prema jugu i u o~i suncu, vi-
{e manastire popri{te jedno udaqena, u kojoj je hram svete trojice svetiteqa
Vasilija Velikog, Grigorija Bogoslova, Jovana Zlatoustog (i`6 vi{6
d~anji 7st bo poustin ta krasna vidnj6m pa~6 `6 i dlom prdsp6va6
prma gou i v ~j slncou, 7st bo vi{6 monastira ppri6 7dno v
n7i`6 hram crkv sv6th tr6h sv6tit6l, vasilja v6likago, grigorja bogo-
slova, jana zlatousta).
49
Na osnovu tih ~iwenica, sa izvesno{}u moè se za-
kqu~iti da su Sveta tri jerarha predstavqala de~anski skit, dok je pitawe we-
gove identifikacije na terenu za sada jo{ uvek otvoreno.
50
Odre|ena saznawa, iako daleko od potpunih, postoje i o mona{kim pu-
stiwama Moravske Srbije. Iz tog razdobqa poti~e izvanredno dokumentovan
narativni izvor, ìtije svetog Romila Ravani~kog, koje podrobno opisuje mo-
na{ki ìvot u Paroriji, jednoj od najuglednijih poznovizantijskih pustiwa.
51
Ako se ima u vidu da su u to doba, {irom balkanskih prostora, monasi bili u
stalnom pokretu i me|usobnom op{tewu, treba verovati da su obrasci mona-
{kog ìvota u Paroriji bili poznati i na podru~ju srpskih zemaqa.
52
U sva-
kom slu~aju, u pisanim izvorima s kraja 14. i prve polovine 15. veka sa~uvano
je vi{e pomena mona{kih pustiwa. Jeromonah Teodor inok iz Dal{e sve-
do~i da je jedna takva postojala u krajevima qubostiwskim, u blizini mana-
stira Uspewa Pre~iste Bogorodice (v stranah lbostinskh ou poustni
bliz monastra pr~ist7 ouspnja), bez preciznijeg navo|ewa wenog karak-
tera.
53
Isti pisac mnogo je odre|eniji kada pripoveda o mona{kim naseobina-
ma u blizini manastira Bogorodi~inog Vavedewa kod Golupca, koje su se nala-
zile u podno`ju planine Visoka, na reci Dal{i. Na tom podru~ju je Teodor
pro{ao mnoge pustiwe i gore, pe{terama i nepresu{nim izvorima ukra{ene,
i sli~ne skitovima otaca, {to je poznato onima koji imaju iskustva (pou-
stn7 pro{d i gor mnog ob{d, p66rami `6 i prsnot6koujimi is-
to~nik oukra{6nou ouzrv i podobnaa skvtom ~skim imoujm isko-
49
Zapisi i natpisi, kw. 6, br. 9395; B. Todi}, M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, Beograd
2005, 97.
50
Na osnovu poloàja, izgleda i orijentacije u pitawu je, najverovatnije, takozvana
isposnica Svetog kraqa, koja se nalazi iznad leve obale Bistrice, visoko u liticama Belajske
stene, na jedan sat hoda od manastira, S. Smirnov, \. Bo{kovi}, Arheolo{ke bele{ke iz Metohi-
je i Prekorupqa, Starinar, T. VIIIIX (1933) 266; \. Bo{kovi}, Manastir De~ani I, Beograd 1941,
113114; M. Ivanovi}, nav. delo 395.
51
Monaha Grigori @itie Prepodobnago Romila, IXXXIII, 153; za ubicirawe Parori-
je, A. Delikari, Ein Beitrag zu historisch-geographischen Fragen auf dem Balkan: Paroria. Neue Anga-
ben zur Lokalisierung des Klostergebietes von Gregorios Sinaites, Proceedings of the 21
st
International
Congress of Byzantine Studies, volume II, Abstracts of Panel papers, London 2006, 219220.
52
Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIV i XV veka, Mana-
stir Ravanica, Spomenica o {estoj stogodi{wici, Beograd 1981, 101134; A. Laiou-Thomadakis,
Saints and Society in the Late Byzantine Empire, Charanis Studies, ed. A. Laiou-Thomadakis, New Brun-
swick, New Jersey 1980, 84114.
53
Despot Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi, 186; Zapisi i natpisi, kw. 1, 80 (br. 250).
us).
54
Ova posledwa opaska jeromonaha Teodora mogla bi biti, sva je prilika,
rezultat iskustva ste~enog na Atosu odakle je, na poziv despota Stefana Laza-
revi}a, pristigao u Srbiju radi prepisivawa kwiga. Jo{ jedno zanimqivo pi-
tawe trebalo bi da razmotre budu}a istraìvawa. Ona bi trebalo da pokaù u
kakvom su me|usobnom odnosu bile mona{ke zajednice u klisuri reke Crnice,
odnosno, na podru~ju Petru{kog vlastelinstva, ~iji je strate{ki centar bila
tvr|ava Petrus, a pravo sredi{te selo Le{je sa zaseocima.
55
Naime, u poveqi
kneza Lazara Crepu Vukoslavi}u pomiwe se petru{ka pusto{ (psto{)
po svoj prilici u zna~ewu mona{ke pustiwe,
56
dok je u jednom zapisu iz 1412.
zabeleèno da je u pustiwi Le{tijanskoj (v pstni ljanskoi) neki mo-
nah Jovan prepisao kwigu.
57
Bilo da je re~ o jednoj ili, {to je verovatnije, o
dve razli~ite mona{ke zajednice, ovaj izvor jasno pokazuje da je prepisiva~ka
delatnost, kao i u ranijim epohama, predstavqala jednu od osnovnih delatno-
sti mona{kih pustiwa.
Shvatawe pustiwe kao prostora namewenog vi{em i stroèm obliku mo-
na{kog ìvota dokumentovan je i u pisanim svedo~anstvima 17. stole}a. Zani-
mqivo je da se u wima, izme|u ostalog, uo~ava suprotstavqawe pojmova pusti-
wa i svet. Tako se u jednom zapisu nastalom u Mora~i 1616. govori o crkvama
i manastirima koji se nalaze u pustiwama kao i u svetu (na crkv6 i mona-
stir `6 i`6 st v poustinah `6 i v mir).
58
Sli~an izraz zabeleèn je i u
zapisu iz 1643. u psaltiru, koji je pisan na Atosu, u skitu Sv. Pavla, u keliji
zvanoj Sotir, rukom mnogogre{nog taha inoka Jeftimija, koji u pustiwi te-
lom prebiva, a u svetu mislima (v skit monastra sv6tago pavla, na k7lji
glagol7m6i sotir, rko mnogogr{nago 6vimja, taha jnoka, i`6 v pstni
tlom prbva6, v mir `6 mdrovanj6m).
59
Najzad, u svetlosti ovih ~iwe-
nica treba sagledavati razloge zbog kojih su pojedine mona{ke obiteqi ponele
naziv Pustiwa, kakav je slu~aj sa manastirima u blizini Prijepoqa
60
i Vaqe-
va.
61
Vredelo bi tako|e {to ta~nije utvrditi {ta je navelo nekog dijaka Pavla
da na jugozapadnom pilastru rudeni~ke crkve, ispod lika svetog apostola Pa-
vla, ureè zapis u kojem beleì svoju posetu pustiwi rudeni~koj.
62
262 Danica Popovi}
54
Despot Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi, 187; Zapisi i natpisi, kw. 1, 81 (br. 250).
55
R. Mihaq~i}, Gde se nalazio grad Petrus?, Prilozi KJIF, kw. 34, sv. 12 (1968)
264267; B. Kneèvi}, Sredwovekovne crkve i manastiri u dolini Crnice, ZLUMS 16 (1980)
223259; M. Brmboli}, Mala Sveta Gora u klisuri reke Crnice, Saop{tewa XXXXXXI, 19981999
(2000) 99112.
56
R. Mihaq~i}, Prilog srpskom diplomataru, Darovnice vlasteoske porodice Vukosla-
vi}, Istorijski glasnik 12 (1976) 104.
57
58
59
60
B. Kneèvi}, Crkve i manastiri u sredwem Polimqu, Mile{evski zapisi br. 2 (1996)
79 (sa starijom literaturom).
61
S. Peji}, Manastir Pustiwa, Beograd 2002.
62
Za ovaj podatak zahvalnost dugujem kolegi Branislavu Cvetkovi}u.
U odnosu na pojam pustiwa, kao i topose i kovanice koji zajedno pomiwu
pustiwe, gore i pe{tere, sa ciqem da ozna~e prostor namewen askezi, samo-
stalna pojava pojma gora, u zna~ewu mona{ke planine, ne{to je re|a u srpskom
pisanom nasle|u sredwega veka. Kao i u slu~aju pustiwa, uo~qiva je praksa da
se uz pomo} biblijskih citata predo~e wegov smisao i funkcija. U tu svrhu ko-
riste se, na primer, Ps. 15, 12, (Gospode, ko se moè useliti u svetu goru
tvoju), zatim re~i proroka Danila o gori velikoj (Dan. 2, 3435), ili jevan-
|eoska pouka da se ne moè grad sakriti kada na gori stoji (Mt. 5, 14). Svaka-
ko da nije slu~ajno {to u diplomati~koj gra|i, i to u poveqama cara Stefana
Du{ana, Ps. 121, 1 predstavqa op{te mesto (Podièm o~i svoje ka gorama,
odakle mi dolazi pomo}).
63
Dakle, ako se izuzmu znamenite svete gore hri-
{}anskog sveta, kakve su Sinaj a naro~ito Atos koje, ina~e, Domentijan na
vi{e mesta programski poredi
64
izri~iti pomeni mona{kih svetih planina
relativno su retki. Jedan od takvih je ve} naveden iskaz Teodosija Hilandarca
o Kori{koj gori, koja se u @itiju sv. Petra Kori{kog ozna~ava kao bo`ja i
sveta,
65
a u Slu`bi kao svetozvana.
66
Gora Lesnovska (v l6snovskou
gorou), pomiwe se na ovaj na~in ne samo u ìvotopisima Gavrila Lesnovskog i
Joakima Osogovskog,
67
ve} i u poznatom zapisu mnogogre{nog Stanislava iz
1330. godine, na prologu koji je prepisao u Lesnovskoj gori, u manastiru sve-
tog arhistratiga Mihaila, pri grobu prepodobnoga oca Gavrila (v gor
lsnovsti, v monastiri sv6tago arhistratiga mihaila i groba prpo-
dobnago ca gavrila).
68
Status mona{ke, svete planine, imao je po svoj prili-
ci i Treskavac, sa istoimenim manastirom. Tome u prilog govorili bi karak-
teristi~ni sadràji u {irem manastirskom okruèwu, kao i ~iwenica da se u
prvoj hrisovuqi kraqa Stefana Du{ana Treskavcu iz 13341335. godine
ino~ki ìvot u ovoj obiteqi poredi sa pravilima koja su vaìla na Sinaj-
skoj gori ili na Gori Svetoj Atonskoj.
69
Ne{to su u~estaliji pomeni mona{kih gora iz razdobqa 15. do 17. stole-
}a. Tako su, za vladavine despota Stefana Lazarevi}a, monasi Dositej i Mojsej
prepisali ~etiri Kwige o carevima u potkriqu gore Prozraka, kod manasti-
ra Qubostiwe (v podkrilji gor prozraka bliz hrama pr~ist6 bogorodic6
i`6 na lbostni).
70
Sasvim sli~ni izrazi, svedo~anstva o prepisiva~koj de-
63
@. Vujo{evi}, Stari zavet u arengama poveqa cara Stefana Du{anovih (u pripremi).
64
Domentijan, 89, 210.
65
Teodosije, @itija, 270, 271.
66
Teodosije, Slu`be, kanoni i Pohvala, priredila B. Jovanovi}-Stip~evi}, Beograd
1988, 215.
67
. Ivanov, nav. delo 395, 407.
68
69
Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, T. IV, ed. L. Slave-
va, V. Mo{in, Skopje 1981, 7778; B. Babik, Manastirot Treskavec so crkvata sv. Uspenie Bogoro-
di~ino, Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, T. IV, 3745; S.
Smol~i}-Makuqevi}, Sakralna topografija manastira Treskavca, Balcanica XXXV (2004)
287322.
70
latnosti koja se odvijala na jednoj mona{koj planini, sre}u se u jo{ dva zapi-
sa. Jedan, iz 1566. godine, saop{tava da je jedna kwiga manastira Ravanice pisa-
na u potkriqu gore Mojsiwe, u manastiru Varlamovcu (v podkrilj6 gori mov-
sin7 v monastir var lamovc.
71
Drugi, iz 1673. predstavqa ìvo sro~enu i
dragocenu potvrdu o istrajavawu tradicionalnih obrazaca asketskog mona{tva,
kako u pogledu karaktera wihovih stani{ta, tako i delatnosti. Dakle, re~ene
godine, monah Teodosije ispisao je jedan Panegirik u potkriqu gore Ov~ara i
Kablara, na reci Moravi, u jednom ubogom zdawu u velikoj steni, zvanoj Lestvi-
ca (v podkrilj gor v~ara i kablara, na rc morav, v nko6m hd6m gra-
diliti v v6lic6 st6n, zovom lstvica).
72
Pomenimo, najzad, i narodna pre-
dawa u kojima se odre|eni prostori sa gusto koncentrisanim sakralnim sadrà-
jima nazivaju Svetom gorom. Tako je ve} pomenuto podru~je u klisuri Crnice
poznato kao Mala Sveta gora, Ov~arsko-kablarski manastiri kao Srpska Sve-
ta gora, za mona{ke naseobine u Mojsiwskim planinama uobi~ajio se naziv
Mojsiwska Sveta gora, dok se kompleks na Skadarskom jezeru naziva Zetskom
Svetom gorom.
73
Dobro je poznato da su ove mona{ke planine u poznom sredwem
veku bile sredi{ta uglednih duhovnika isihasti~kog, sinaitskog usmerewa, i
posledwa upori{ta za odbranu pravoslavqa. Neke od wih nastavile su da delu-
ju i docnije, u doba turske vlasti i, u skladu sa svojom osnovnom funkcijom,
predstavqale najva`nije ~uvare tradicije.
Ostaje nam sada da na osnovu nekoliko odabranih primera, pokaèmo kako
pisani izvori govore o smislu i svrsi mona{kih pustiwa i gora. Pustiwa je
mesto molitve, posta i tihovawa,
74
prostor spokoja, besporo~nog i bezmete-
`nog ìvqewa,
75
ali i najve}e borili{te sa demonima.
76
Pustiwe su predsta-
vqale stanove ot{elnika a tako|e i gradove.
77
Ta poznata sintagma Kirila
Skitopoqskog ~esto je kori{}eni topos, koji pustiwu odre|uje kao duhovni
grad, i ujedno saop{tava da je na nekada pustom prostoru uspostavqen mona-
{ki ìvot i poredak.
78
Smisao tog poduhvata jasno je izloèn u @itiju sv. Jo-
akima Osogovskog. Do{av{i u Osogovsku planinu, Joakim je gore i pe}ine is-
punio bogopoznawem, pustiwu je preobratio u grad i tako dosegao ve~ne obite-
264 Danica Popovi}
71
72
73
M. Brmboli}, nav. delo (sa starijom literaturom); ovde pobrojanim svetim gorama tre-
ba pridruìti i podru~je planinskog venca î~avica, koji deli Kosovo od Metohije. Zbog veli-
kog broja crkava, manastira i kelija, ono je nekada nosilo ime Srpska Sveta gora, Zadu`bine
Kosova, 544.
74
Sveti Sava, Sabrani spisi, 37 (Karejski tipik).
75
Teodosije, @itija, 118 (@itije svetoga Save); Marko Pe}ki, @itije svetog patrijarha
Jefrema, 166.
76
Teodosije, @itija, 272283 (@itije svetoga Petra Kori{kog); up. N. Gagova, I. [padi-
jer, l. c.
77
Domentijan, 92, 289.
78
D. J. Chitty, The Desert as a City. An Introduction to the Study of Egyptian and Palestinian
Monasticism under the Christian Empire, Oxford 1966, 123132; J. Patrich, Sabas, Leader of Palestinian
Monasticism. A Comparative Study in Eastern Monasticism, Fourth to Seventh Centuries, Washington D.
C. 1995, 353.
qi i Nebeski Jerusalim (ko gor i vr tpi sogovsk6 bogorazumja
isplnil 6si, poustn grad stvoril 6si . ko vst6kl 6si k v~njm
obt6l7m i v{ngo 6rosolima dostigl 6si).
79
Upravo taj ciq, prebivawe u
stanovima pravednika Vi{wega Jerusalima ~ini glavnu pokreta~ku snagu sva-
kog pustinoìteqa.
80
O mona{kim gorama pisani izvori govore na su{tinski
istovetan na~in. One su va`ne metafore duhovnog usho|ewa, {to pokazuju wi-
hovi atributi: gora saznawa dobrodeteqi,
81
gora bestra{}a,
82
gora kao velika
visina vrlina, sa koje sijaju poput svetlosti oni koji su se uspeli na tu visi-
nu.
83
Najuglednija od svih gora, Atos, predstavqa oli~ewe raja i svetu liva-
du,
84
a pod wegovim svetim vrhom obitavaju najizvanredniji, nebeski qu-
di.
85
Nije slu~ajno {to je upravo Teodosije Hilandarac, do srì Svetogorac
po duhovnom opredeqewu, zasluàn za vrhunski, bogoslovski veoma dubok po-
etski iskaz, koji goru tuma~i kao jedan od obraza Bogorodice: gora mislena i
sveta, gora Boìja, gora zelena, gora natopqena Duhom, gora nebu sli~na, gora
vi{a od nebeskih gora, svim an|elskim silama podobna, to jest sve~ista Deva i
Mati Boga mojega.
86
Izloèno razmatrawe izvora u celosti potvr|uje na{e po~etne pretpo-
stavke o zna~ewu i funkciji mona{kih prostora ozna~enih kao pustiwe i sve-
te gore, a u odre|enom broju slu~ajeva i pe}ine. Osnovni zakqu~ci koji iz we-
ga slede bili bi slede}i: u pitawu su me|usobno zamewivi pojmovi, koji su ko-
ri{}eni kako u {irem, tako i uèm zna~ewu re~i, ali se u oba slu~aja odnose
na prostor namewen vi{im oblicima mona{kog ìvota. Naro~ito {irok ra-
spon zna~ewa imao je pojam pustiwa koji je, videli smo, mogao ozna~avati od-
re|enu teritoriju, po pravilu klisuru reke, ili planinu naseqenu ot{elni-
cima, ali i pe}inu-isposnicu, koja je bila isihastirija nekog op{teì}a.
Osobeni oblici mona{kog ìvota na tim prostorima bile su zajednice od
dva-tri ili nekolicine monaha, organizovane kao manastiri} ili kelija. Pot-
puno usamqeni{tvo predstavqalo je retku pojavu. U pustiwama i gorama ot-
{elnici su, pre svega, upra`wavali borewe i tihovawe ali su se tako|e ba-
vili i kwi`nom delatno{}u {to predstavqa jednu od va`nih osobenosti
srpskog pustiwa~kog mona{tva. Najzad, za svoje obitavaoce ovi prostori pred-
stavqali su duhovne gradove i tesnu stazu ka Nebeskom Jerusalimu.
87
79
. Ivanov, nav. delo 412.
80
D. Popovi}, Desert as Heavenly Jerusalem, (u {tampi).
81
Teodosije, @itija, 103 (@itije svetoga Save).
82
Marko Pe}ki, @itije svetog patrijarha Jefrema, 172.
83
Monaha Grigori @itie Prepodobnago Romila, 3132.
84
Stefan Prvoven~ani, Sabrani spisi, 5658 (Hilandarska poveqa).
85
Teodosije, @itija, 117 (@itije svetoga Save).
86
Teodosije, @itija, 200 (@itije svetoga Save); o Bogorodici Gori, S. Radoj~i}, Epi-
zoda o Bogorodici Gori u Teodosijevom @ivotu sv. Save i wena veza sa slikarstvom XIII i
XIV veka, Prilozi KJIF, kw. XXIII, sv. 34 (1957) 212222.
87
Osnovne odlike srpskog pustiwa~kog mona{tva izloìli smo u ogledu Monah-pusti-
wak, Privatni ìvot u srpskim zemqama sredwega veka, izd. S. Marjanovi}-Du{ani}, D. Popovi},
Beograd 2004, 552585 (sa starijom literaturom).
Prostorni obrasci i graditeqska re{ewa mona{kih pustiwa i gora
predstavqaju, uz pisane izvore, drugi vaàn aspekt na{eg razmatrawa. S obzi-
rom da se wihovo istraìvawe nalazi u po~etnoj etapi, jo{ uvek smo veoma da-
leko od celovite slike o topografiji i morfologiji ovih mona{kih zajednica.
Stoga smo, ovom prilikom, problem ispitali na osnovu odabranih, prou~enih
uzoraka, koji treba da pomognu prilikom uspostavqawa istraìva~kih okvira
ove, izuzetno sloène topike.
Jedan od najranijih prou~enih modela je anahoretska zajednica pod bede-
mima tvr|ave Ras, na u{}u Sebe~evske reke u Ra{ku (kraj 12, prve decenije 13.
veka). Ona predstavqa zaokruènu celinu, ~ije je jezgro ~inio pe}inski mana-
stir arhan|ela Mihaila. Neveliki hram jednostavnih oblika podignut je pod
velikim abrijem, stambeni i ekonomski prostor nalazili su se u susednoj pe-
}ini, a daqe prema istoku ìtnica i cisterna. Kelije predvi|ene za usamqe-
ni~ki ìvot ustrojene su u okolnim pe}inama. Dve, sa ostacima zidova, nalazi-
le su se u neposrednom susedstvu manastira, sa kojim su bile povezane stazama
use~enim u stenu. Ipak, uprkos nevelikoj udaqenosti od op{teì}a, poloàj
tih kelija nudio je anahoretama sve uslove za tihovawe. Osim ovih, manastiru
je pripadala jo{ jedna, ne{to udaqenija isihastirija, koja se nalazila u tako-
zvanoj Jukovoj pe}ini, na levoj obali Ra{ke. Kompleks u Rasu sadràvao je i
niz drugih elemenata, karakteristi~nih za pe{terne zajednice pravoslavnog
sveta. Takva je freska patrona svetili{ta, sada gotovo uni{tena, naslikana na
litici koja dominira okolinom. Kqu~nim sadràjem moè se smatrati stubo-
lika stena, koja priziva u se}awe stylos, stvarno i simboli~no stani{te èsto-
kih asketa. Na wenom zaravwenom vrhu, s kojeg se pruà upe~atqiv pogled na
okolinu, nalaze se ostaci neke monumentalne gra|evine, kao i tragovi nekada-
{weg vrta. Upravo u tom zdawu mogla se odvijati prepisiva~ka delatnost, o
kojoj svedo~i zapis starca Simeona.
88
Mo`da najizrazitija odlika mona{ke zajednice u Rasu je neposredno su-
sedstvo dva naizgled nespojiva sadràja, kakvi su vojno utvr|ewe i anahoret-
sko stani{te. Ipak, ~itava jedna ideologija, duboko ukorewena u vizantijskom
nasle|u, po~ivala je na ideji duhovnog vojinstva, to jest, na veri u delotvor-
nost molitava svetih qudi u borbi protiv neprijateqa.
89
To shvatawe, koje
je imalo sna`nog odjeka u srpskoj sredini ve} u najranijem razdobqu dràvno-
sti, zadràlo je i docnije svoju aktuelnost. Kao primer, navodimo odlomak iz
poveqe cara Stefana Du{ana manastiru Esfigmenu (13461347): Lepa je i
bojna falanga i red vojnika i ratna ve{tina za boj s neprijateqima i suzbija-
we protivnika, ali mnogo vi{e od toga pribavqaju pobedu carstvu mi oni, ko-
ji su oboruàni krsnim znakom i koji kao braniteqi stoje pred vla{}u i si-
lom Svetodr{ca, oru`jem molitava nadaleko odvra}aju}i protivnike. Jer od
266 Danica Popovi}
88
D. Popovi}, M. Popovi}, o. c. (sa izvorima i svom starijom literaturom).
89
M. Popovi}, Ve{tina ratovawa i ìvot vojnika, Privatni ìvot u srpskim zemqama
sredweg veka, 240241.
(prvih) gore pomenutih dolazi pomo} mno{tva i snage i bojna oprema i gro-
znost vojnika, a od onih koji se po Bo`joj voqi brinu za dràvu, molitva uz
post jednog ~oveka, iako li{enog telesne snage, bez oru`ja i sudara s neprija-
teqima obara cele neprijateqske falange i donosi pobedu, nevidqivo suzbija-
ju}i napada~e.
90
Kqu~ni uticaj na uobli~avawe mona{kih pustiwa i gora u srpskoj sre-
dini svakako je dolazio sa Atosa, nezaobilaznog odredi{ta wene duhovne elite
tokom vi{e stole}a.
91
Mo`da najupe~atqiviji primer nastojawa da se, po osve-
{tanom obrascu, obrazuje sveta gora u sopstvenoj sredini, pruà manastir sv.
Petra Kori{kog i wegovo okruèwe. Nastanak i razvoj ovog pe{ternog sveti-
li{ta u nauci su ve} razmatrani,
92
pa }emo ovom prilikom pa`wu usmeriti na
onu wegovu etapu koja je bitna za na{e pitawe. Negde u drugoj deceniji 14. veka
u Kori{u je pristigao Teodosije Hilandarac, sa zadatkom da pripremi uvr-
{tewe Petra Pustinoìteqa u red svetiteqa. Naime, kako je to jo{ odavno is-
takao Dimitrije Bogdanovi},
93
u okviru obeleàvawa stogodi{wice postojawa
srpske dràve, horu postoje}ih nacionalnih svetiteqa trebalo je pridruìti
i jednog pustiwaka, na podobije starih svetih. Teodosije nije bio bez upori-
{ta u svom poduhvatu, s obzirom na to da je jo{ tokom 13. veka kult kori{kog
podvi`nika postepeno uobli~avan. Za potrebe Petrovog proslavqawa bila je
sastavqena slu`ba, a u wegovoj pe}ini isposnici, docnije pretvorenoj u cr-
kvu, ~uvane su i {tovane sve~eve ~udotvorne mo{ti. Teodosije Hilandarac za-
sluàn je za pisawe novih proslavnih sastava, ìtija i slu`be, i to po vrhun-
skim modelima vizantijske asketske kwièvnosti. Krajwa svrha tog poduhvata
jasno proizlazi iz wegovih re~i kojima Kori{u opisuje kao divno za ot{el-
nike prebivali{te, izrikom je ozna~iv{i, videli smo, kao svetu goru. Da-
qi razvoj ove mona{ke zajednice odvijao se po ustaqenom obrascu, mnogo puta
ponovqenom u pravoslavnom svetu. Ona je prerasla u mo}nu kinoviju, ~uvara
mo{tiju svog svetog osniva~a, i blisko povezanu sa Hilandarom, ~iji je metoh
bila odranije. Sa novom i velikom pe}inskom crkvom posve}enom sv. Petru
Kori{kom, manastir je sredinom 14. veka uìvao pokroviteqstvo najvi{ih
li~nosti dràve, ukqu~uju}i i samog vladara.
94
Delotvornost primewenog obrasca do{la je do punog izraàja u drugoj
polovini 14. i u 15. veku, kada svetili{te sna`no zra~i u svom okruèwu,
podsti~u}i nastanak ~itavog niza manastira, crkava i mona{kih naseobina na
severozapadnim obroncima [are. U tom procesu prepoznaje se uobi~ajeni me-
90
A. Solovjev, V. Mo{in, Gr~ke poveqe srpskih vladara, Beograd 1936, 107.
91
M. @ivojinovi}, Istorija Hilandara I, Beograd 1998.
92
v. radove u Zborniku Manastir Crna Rijeka i sveti Petar Kori{ki, izd. D. Bojovi},
Pri{tinaBeograd 1998; N. Gagova, I. [padijer, nav. delo; D. Popovi}, The Cult of St. Petar of Ko-
ri{a, Stages of Development and Patterns, Balcanica XXVIII (1997) 181212 (sa izvorima i starijom
literaturom).
93
D. Bogdanovi}, Predgovor u Teodosije, @itija, 1823.
94
D. Popovi}, l. c.
hanizam sakralizacije jednog podru~ja wegovim preobra}awem u svetu goru. U
neposrednoj blizini kori{kog manastira, negde u 15. veku podignuta je mala
pe}inska crkva posve}ena Bogorodici. U samom selu, koje se do 20. veka naziva-
lo Sveti Petar, a nakon toga Kaba{, postojale su jo{ najmawe tri crkve, sude-
}i po prona|enim ostacima. Gusta koncentracija sakralnih zdawa na malom
prostoru potvr|ena je i u selu Kori{i. Osim crkve sv. Petra, poznate zadu-
`bine hilandarskog starca Grigorija, tu su postojali i hramovi posve}eni sv.
Nikoli, sv. \or|u i Presvetoj Bogorodici. Ne{to severnije, na litici iznad
zaseoka Mu`qak, nalazio se istoimeni utvr|eni manastir, dok je na steni iz-
nad Kori{ke reke, jugoisto~no od Kori{e, podignut manastir Sv. Marka, koji
je tako|e imao pe}inu-isposnicu. U selu Qubi`da, 4 km severoisto~no od Pri-
zrena, evidentirani su ostaci ~ak jedanaest pravoslavnih svetiwa. Daqe prema
severoistoku, na prostoru sela Mu{uti{ta, pouzdano je utvr|eno postojawe
desetak, uglavnom sredwovekovnih crkava. Za na{u temu naro~ito je zanimqiv
manastir sv. Trojice Rusinice na brdu iznad Mu{uti{ta i wegova monumen-
talno uobli~ena pe}inska isposnica. Da je na ovom podru~ju postojala nagla-
268 Danica Popovi}
Manastiri, crkve i isposnice u okolini Prizrena
{ena sklonost prema pe{ternom mona{tvu, pokazuju i druge mona{ke zajedni-
ce, kakav je izvanredan kompleks Matoskih isposnica.
95
Osim ovih, delimi~no
prou~enih obiteqi u steni, ~iji je broj nekada bez sumwe bio ve}i, na ob-
roncima [are sigurno su postojali i drugi, jo{ uvek neuo~eni sadràji ka-
rakteristi~ni za anahoretska stani{ta. Za àqewe je stoga {to su tek zapo~e-
to prou~avawe ovih lokaliteta nasilno prekinula ratna dejstva i bombardova-
we 1999. godine, kao i poznati tok doga|aja koji im je usledio (sl. 1).
Jo{ jedan zaokruèni model mona{ke planine predstavqa bez sumwe Le-
snovska gora. Ona se u nauci moè smatrati reprezentativnim uzorkom ne samo
zbog sre}ne okolnosti da su se na ovom podru~ju, te{ko pristupa~nom sve do po-
sledwe ~etvrti 20. veka, sa~uvali brojni, izuzetno zanimqivi lokaliteti, ve} i
zbog ~iwenice da ih je Smiqka Gabeli}, istraìla sveobuhvatno i na metodolo-
{ki uzoran na~in. Iako je u klisuri Lesnovske reke graditeqska aktivnost po-
tvr|ena jo{ u razdobqu ranog hri{}anstva, pravi podsticaj mona{kom ìvotu
dala je zadu`bina despota Jovana Olivera iz pete decenije 14. veka. U klisuri
Lesnovske reke, na prostoru manastirskog vlastelinstva identifikovano je ne-
koliko crkava, kako sredwovekovnih tako i iz poznijih razdobqa. Va`na je okol-
nost da su u jednom poznom ali dragocenom izvoru, neke od wih ozna~ene kao
skitovi. Osim ovih, sakralnih zdawa, u klisuri Lesnovske reke uo~eni su i sa-
dràji koji svedo~e o anahoretskom na~inu ìvota. Takve su pe}inske isposnice
takozvana Bogorodi~ina na mestu Kolarsko, iz sredine 14. veka i sv. Ilije, na
planinskom vrhu iznad lesnovskog manastira, sa freskama iz druge polovine
1516. veka. Najzad, naro~itu pa`wu zavre|uju tragovi naseobine na grebenu Be-
lo Mesto Ru~nik Pe{tari koja je, uz druge zanimqive sadràje, kakva je
presa za gro`|e uklesana u steni, obuhvatala i pe}inska prebivali{ta.
96
Terenska istraìvawa vr{ena u novije vreme, uz veoma podsticajne re-
zultate koje o ovoj temi donosi svetska nauka,
97
unapredila su na{a saznawa o
sakralnoj topografiji pojedinih mona{kih gora na podru~ju sredwovekovne
Srbije. Takav je slu~aj sa manastirom Treskavac, u ~ijoj su okolini nedavno
prepoznati mnogi, ranije neuo~eni sadràji: pe}inska isposnica nad manasti-
rom, ikone na steni, ~udotvorni izvor, najzad, i sam sveti vrh Treskavca, ta-
kozvani Zlatovrh, koji je stole}ima bio ciq pobo`nih poklonika.
98
Prou~ava-
wa vr{ena na podru~ju Moravske Srbije tako|e obe}avaju napredak u razumeva-
95
Za osnovne podatke o pomenutim mona{kim naseobinama, M. Ivanovi}, Zadu`bine Ko-
sova, 454 (Kaba{ Kori{ki), 460463 (Kori{a), 475476 (Qubi`da), 488490 (Mu{uti{te, Rusi-
nica, Matos); D. Popovi}, Sredwovekovne pe}ine-isposnice u prizrenskom kraju (sa izvorima i
svom starijom literaturom).
96
S. Gabeli}, Nepoznati lokaliteti u okolini lesnovskog manastira, ZLUMS 20 (1984)
163174; ista, Manastir Lesnovo, Beograd 1998, 239245 (sa svom starijom literaturom).
97
Uzorni rad u tom pogledu predstavqa studija N. Bakirtzis, The Creation of an Hierotopos
in Byzantium, Hierotopy, The creation of sacred spaces in Byzantium and medieval Russia, ed. A. M. Li-
dov, Moscow 2006, 126139; u istom Zborniku, v. P. Brown, ChorotopeTheodore of Sykeon and His
Sacred Landscape, 117124.
98
S. Smol~i}-Makuqevi}, nav. delo (sa bibliografijom).
wu ove problematike. To se odnosi, pre svega, na anahoretske zajednice Gor-
wa~ke klisure,
99
kao i ve} pomenute, izvorima dokumentovane mona{ke pusti-
we u predelu Ku~ajskih planina, u klisuri Crnice.
100
Budu}a istraìvawa prostornih obrazaca mona{kih pustiwa i planina,
svakako }e ukqu~iti i neka posebna i vrlo zanimqiva pitawa, kakav je ve} po-
menuti topos unutra{wih pustiwa. Primer sv. Prohora P~iwskog u tom po-
gledu je izuzetno vaàn, jer se hagiografska svedo~anstva jo{ uvek mogu prepo-
znati na terenu. Tako je Prohorova nagori~anska pustiwa dokumentovana
omawom pe{terom koja se nalazi pedesetak metara od crkve sv. \or|a u Starom
Nagori~inu. Nad wom su, u znak pobo`nog se}awa, me{tani Nagori~ina 1875.
godine podigli paraklis.
101
Kretawe svetog oca ka novom prebivali{tu moè
se dovoqno jasno sagledati u prostoru. Od Nagori~ina, Prohor je putovao na
sever, uz P~iwu, trasom koja se po svoj prilici poklapala sa tradicionalnim
Kumanovskim putem, jednim od nekoliko pravaca kojima su, u vremenima koja
su usledila, poklonici stizali u manastir. On je podrazumevao prolazak kroz
êlopek i Alguwu, dolinom reke, a nakon toga, kada bi putnik dospeo do pla-
nine Starac, morao se, s obzirom na vrletan teren, dràti prevoja i strana.
102
ûveni pogled sa Starca, imenovanog po svetom pustiwaku, dozvoqava da se vr-
lo precizno sagleda wegovo kretawe ka unutra{woj, vrawanskoj pustiwi.
Mesto za svoju novu isposnicu Prohor je prona{ao u vrletima planine Kozjak,
severoisto~no od dana{weg manastira, u blizini izvori{nog dela potoka De-
dovica. U tom upe~atqivom, jo{ uvek netaknutom prirodnom okruèwu, mnogo
je mesta koja se vezuju za Prohora P~iwskog. Ako se tome dodaju toponomastika
i jo{ uvek ìva predawa, postaje jasno zbog ~ega ~itav Kozjak predstavqa neku
vrstu memorije svetog oca Prohora, ili kako je to odavno i mnogo lep{e izre-
kao Jovan Haxi-Vasiqevi}, to je planina puna narodnih uspomena.
103
Razmatrawe prostornih obrazaca mona{kih pustiwa doti~e i pitawe
fizi~kih struktura i sadràja takozvanih manastiri}a, to jest skitova. Ovom
prilikom zadrà}emo se na dva odabrana primera. Jedan je mona{ka zajednica
u Belajama kod De~ana. Belaje su bile sredi{te de~anske pustiwe, koja se
prostirala pod stenama Streo~ke planine, uz levu obalu Bistrice. U wenim
liticama bile su ustrojene brojne pe}inske isposnice, me|u kojima se wih
sedam, nadajmo se, jo{ uvek relativno dobro sa~uvalo.
104
Jo{ po~etkom 20. ve-
ka bilo je ìvo se}awe da su se u Belajama, nedeqom, okupqali de~anski is-
270 Danica Popovi}
99
M. Cuwak, Svetiwe Gorwa~ke klisure, Smederevo 2000.
100
Vid. nap. 56.
101
J. Haxi-Vasiqevi}, nav. delo, 6566; B. Cvetkovi}, Terenska istraìvawa u oblasti
Vrawa i P~iwe u 2005. godini, Glasnik DKS 30 (2006) 100.
102
A. Jovanovi}, P~iwa, Istorijska crta iz nove srpske pokrajine, Glasnik SUD, kw.
XLIX (1881), 316318; J. Haxi-Vasiqevi}, nav. delo, 73.
103
Ibid. 87; P. V. Gaguli}, Manastir Sveti Prohor P~iwski, Ni{ 1965, 1012; B. Cvetkovi},
nav. delo, 9899; o crkvi sv. \or|a u Starom Nagori~inu, B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993.
104
S. Smirnov, \. Bo{kovi}, nav. delo, 264266; \. Bo{kovi}, Manastir De~ani I, 114; M.
Ivanovi}, Zadu`bine Kosova, 395396; B. Todi}, M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 18, 61, 9798;
posnici radi zajedni~ke molitve i pri~esti, kao i radi snabdevawa hranom u
toku sedmice koju bi proveli u svojim kelijama.
105
Pisani izvori ne osta-
vqaju mesta sumwi da je ova pustiwa bila sredi{te ìve prepisiva~ke de-
latnosti, i to u dugom vremenskom razdobqu. Na àlost, materijalni tragovi
veoma su slabo prou~eni. Najboqe su poznati ostaci pe}inske crkve i wen
ìvopis, ali su ostali potpuno neistraèni susedna pe}ina i prostor sa za-
padne strane, na kojem smo 1998. zatekli, na relativno velikoj povr{ini,
ostatke zidova nekada{weg kompleksa.
Izuzetan, a malo poznat primer je ve} pomenuta mona{ka zajednica u Ma-
tosu, jugoisto~no od Mu{uti{ta. Ovaj, veoma te{ko pristupa~an kompleks,
imao je sloène sadràje, sakralne kao i profane, koji govore da je re~ o mana-
stirskom skitu. U podno`ju stenovitog masiva, na uskom prostoru uz liticu,
podignuta je mala jednobrodna crkva, do we masivna pravougaona gra|evina, ko-
ja je po svoj prilici imala stambenu funkciju, dok su postoje}e pe}ine, prezi-
|ivawem, adaptirane za razli~ite namene. Kelije anahoreta bile su, u pet-{est
redova, ustrojene u litici visokoj preko 60 m. Te pe}ine me|usobno su poveza-
ne stazama i stepenicima uklesanim u steni, a u wihovoj unutra{wosti vid-
qive su uobi~ajene intervencije: oklesani zidovi stene, ostaci me|uspratnih
konstrukcija u vidu drvenih greda, sedi{ta i bankovi, kao i ni{e za ~uvawe
ikona i kwiga.
106
Uz prostorne obrasce, graditeqske strukture mona{kih pustiwa pred-
stavqaju drugi vaàn aspekt na{e teme. Izgled i karakter obitavali{ta ana-
horeta jedno je od onih pitawa koje je danas najteè sagledati.
107
Osnovni vid
stanovawa, a to je koliba, dokumentovan je pisanim i likovnim izvorima, dok
su materijalni tragovi odavno i{~ezli.
108
U takvim okolnostima, pe{terna
stani{ta pruàju dragoceni, ~esto i jedini uzorak. Me|utim, i ona pripadaju
najugroènijoj vrsti nasle|a. S jedne strane, izloèna su nebrizi i fizi~kom
propadawu, a s druge, budu}i da se naj~e{}e nalaze u besputnim oblastima, sa
sna`no izraènim procesom depopulacije, ubrzano padaju u zaborav.
Najelementarniji oblik anahoretske kelije bila je pe}ina pregra|ena zi-
dom, sa ulazom a ponekad i malim prozorskim otvorom. Zazi|ivawe pe}ina, radi
wihove adaptacije za stanovawe, pomiwu i narativni izvori, a o ra{irenosti te
prakse svedo~e relativno brojni sa~uvani primeri. U nekim, izuzetnim slu~aje-
dragocene podatke o Belaji sadrì putopis G. Mjur Makenzijeve i A. P. Irbijeve, Putovawe po
slovenskim zemqama Turske u Evropi, Beograd 1968, 322323.
105
L. Ninkovi}, Brastvo Lavre Visokih De~ana, wegova borba i rad, Pe} 1927, 2329.
106
M. Ivanovi}, Zadu`bine Kosova, 489490; D. Popovi}, Sredwovekovne pe}ine-ispo-
snice u prizrenskom kraju, 140144 (sa starijom literaturom).
107
D. Popovi}, Monah pustiwak, 579583 (sa primerima i literaturom).
108
Za razliku od pisanih izvora pustiwa~kih ìvotopisa u kojima pomeni koliba
predstavqaju op{te mesto, wihovi likovni prikazi veoma su retki. Utoliko je dragocenija rea-
listi~ki data predstava kolibe u sceni upokojewa starca Josifa, naslikanoj, u arkosolijumu, na
isto~noj strani ju`nog zida crkve Uspewa Bogorodi~inog u Krepi~evcu, B. Kneèvi}, Arkosoli-
jumi u Hilandaru i u srpskim sredwovekovnim manastirima, Osam vekova Hilandara, 609, sl. 8.
vima, takvo re{ewe moglo je poprimiti monumentalne oblike. Wegov obrazac
uspostavqen je u Studenici: Savina isposnica, nastala zazi|ivawem prostra-
ne levkaste pe}ine, uobli~ena je kao masivno, vi{espratno zdawe, opremqeno
prate}im sadràjima potrebnim za boravak i aktivnost odabranih monaha, odno-
sno prostorijama sa izvorom vode i ogwi{tem u podzemnoj etaì i kaminima sa-
zidanim na svakom spratu. Kompleks isihastirije je, tako|e, obuhvatao prilazni
most, paraklis posve}en sv. \or|u, kao i jednu zazidanu pe}inu na wegovom ula-
zu.
109
Studeni~ki model ne predstavqa usamqeni primer u srpskoj sredini, a je-
dan od najboqe sa~uvanih spomenika jeste dobro poznata isposnica manastira
Blagove{tewa u Gorwa~koj klisuri.
110
Monumentalnu isihastiriju nastalu za-
zi|ivawem pe}ine predstavqa i nedavno prou~ena Bjeli~kovica, jedna od kelija
manastira Bawe kod Priboja. To je trospratno, prostrano i vrlo solidno gra|e-
no zdawe, sa prozorima i kaminima na svakoj etaì.
111
Ne{to druga~iji obrazac ostvaren je u mile{evskim isposnicama, koje se
nalaze oko 2 km jugoisto~no od manastira, u stenovitom masivu na izlazu iz ka-
wona Mile{evke. Naime, ovde obitavali{ta nisu obrazovana zazi|ivawem pe-
}ina i okapina, ve} su gra|evine ustrojene ispred wih. Sti~e se utisak da su
vrletni ambijent i nerukotvorene pe{tere predstavqale tek okvir, kako fi-
zi~ki tako i idejni, neku vrstu kulise, za ostvarewe odre|enog graditeqskog
programa. Mile{evske isposnice predstavqaju izuzetno sloèn i zanimqiv
pe}inski kompleks, koji sadrì dva hronolo{ka horizonta i obuhvata vi{e
sadràja. Sredi{wi deo, poznat kao Savine vode, sastojao se od prilaznog
dela, sa uklesanim stepenicama i tragovima pregradnog zida, kao i dve pe}in-
ske prostorije. Ona sa istoka adaptirana je u paraklis, sakralne funkcije, dok
se u naspramnoj, zapadnoj, nalazi poznati ~udotvorni izvor vode. Me|u mnogo-
brojnim tragovima klesarskih intervencija, naro~ito su zanimqivi oni na ma-
lom zaravwenom platou na severoisto~noj strani. Tu se nalaze fino uklesana
sedi{ta, sa pogledom na ìvopisan, dramati~an ambijent klisure. Kompleks je
obuhvatao i dva masivna zdawa. Zapadna gra|evina, podignuta pred ulazom u pe-
}inu, sazidana je od blokova sige, uz upotrebu mo}nih greda i santra~a, a jedna-
ka tehnika primewena je i na takozvanoj gorwoj isposnici. Ovo zdawe, koje
se nalazi na najvi{oj koti mile{evskog kompleksa i sada je nepristupa~no bez
odgovaraju}e opreme, imalo je neposrednu vezu sa Savininim vodama posred-
stvom pe}inskog kanala, sa uklesanim stopama i rukohvatima.
112
U pitawu je
jedan od na~ina komunikacije svojstven pe{ternim stani{tima istina, ne
ba{ uobi~ajen gde se do te{ko pristupa~nih ta~aka stizalo uz pomo} uàdi,
lestvica i jednostavnih drvenih konstrukcija koje se i dan-danas koriste u
anahoretskim zajednicama Judejske pustiwe, Atosa ili Meteora.
113
272 Danica Popovi}
109
S. Temerinski, isto.
110
M. Cuwak, nav. delo, 7576.
111
D. Popovi}, Pustiwa Bjeli~kovica, 112114.
112
D. Popovi}, Pe}inske crkve i isposnice u oblasti Polimqa, 5360.
113
Ead., Monah pustiwak, 583.
Pomenuti model isposnice, koji ~ini gra|evina smi{qeno podignuta
ispred pe}ine ili litice, nije predstavqala retkost u srpskoj sredini. Jedan
od reprezentativnih primera je monumentalno postrojewe poznato kao ispo-
snica Stefana De~anskog u klisuri de~anske Bistrice.
114
Istraìvawa pe-
{ternog mona{tva u oblasti Polimqa, koja su u toku, zna~ajno su pro{irila
na{a saznawa o graditeqskim re{ewima sredwovekovnih anahoretskih stani-
{ta. Izuzetan primer predstavqa Orli}, isihastirija manastira @itin u Sred-
wem Polimqu, ~iju va`nost dodatno podupire ~iwenica da je arheolo{ki na-
lazi hronolo{ki opredequju u kraj 12. po~etak 13. veka. Isposnica u Orli}u
ustrojena je ispred prostrane, veoma razu|ene pe}ine, koja se sastoji od dva ve-
lika kanala i vi{e prostorija, a u svojoj unutra{wosti sadrì i izvor vode.
Ova pe}ina je osposobqena za obitavawe tako {to je wen mawi, isto~ni otvor
zazidan, o~igledno iz sigurnosnih razloga, a ispred ve}eg, sa zapadne strane,
podignut je masivan zid sa otvorom za ulaz koji vodi u pe}inu. Na osnovu po-
stoje}ih tragova, u samom zidu kao i okolnim stenama, moglo se zakqu~iti da
su kelioti stanovali u drvenim konstrukcijama postavqenim na zid i podupr-
tim kosnicima, {to tako|e predstavqa re{ewe koje ima svoje savremene analo-
gije, pre svega na Atosu.
115
Ovaj prilog s namerom je zapo~et izlagawem op{tih na~ela koja se ti~u
mona{kih pustiwa i gora, a zavr{en podacima o lokalnoj, u nauci prakti~no
nepoznatoj gra|i i spomenicima ~ije je istraìvawe u toku. Takav pristup re-
zultat je uverewa da }e se novi rezultati i stvarni iskoraci u prou~avawu ove
problematike u budu}nosti odvijati upravo na tom planu, dakle, u sistemat-
skim i dobro osmi{qenim terenskim istraìvawima. Kada je re~ o srpskim
pustiwama i gorama, to je ujedno i jedini na~in da one dobiju svoje zasluèno
mesto u sakralnoj topografiji pravoslavnog sveta.
Danica Popovi}
DESERTS AND HOLY MOUNTAINS OF MEDIEVAL SERBIA:
WRITTEN SOURCES, SPATIAL PATTERNS, ARCHITECTURAL DESIGNS
Essential concepts in Christian thought and practice, the desert and holy mountain
denote a particular kind of monastic and sacral space. They are secluded from the world,
intended for asceticism, and ambivalent in nature: they are inhospitable and menacing
zones populated with demons, but also a monastic paradise, places for spiritual
conversion and encounter with the divine. From earliest times, deserts and holy
mountains had a few distinguishing characteristics. All forms of monastic life, from
communal to solitary, were practised side by side there. Monks of a special make-up
and distinction known as holy men who were also often founders of illustrious commu-
nities, future saints and miracle-workers acted there. Furthermore, these locales were im-
portant spiritual and bookmaking centres, and, therefore, strongholds of Orthodoxy.
When trying to research Serbian material on this topic, we face a specific situa-
tion: few surviving sources on the one hand, and devastated monuments on the other.
The ultimate consequence is that the entire subject has been neglected. Therefore the
study of the Serbian deserts and holy mountains requires a very complex interdisci-
plinary approach with systematic field work as its essential part. It should address the
following issues: corroboration, on the basis of written sources, of the reception of
the concept of the monastic desert and holy mountain in a particular, regional, con-
text; the distinct means and mechanisms employed in their physical realization; inter-
pretation of their function; the recognition of patterns preserved in the surviving physi-
cal structures. Even the results obtained so far appear to be relevant enough to become
included in the sacral topography of the Christian world.
The author of this study gives particular attention to the detailed analysis of writ-
ten sources of various genres diplomatic sources, hagiographic material, liturgical
texts, observation notes in order to establish the meaning and the function of the
monastic locales labelled as deserts and holy mountains (and, in a limited number of
cases, also known as caves). The most important conclusions that may be drawn
would be the following: the terms are interchangeable and were used both in a broader
and a narrower sense, but in either case in reference to the space intended for higher
forms of monastic life. A particularly broad range of meanings had the term desert
which could refer to a distinct locale, as a rule a river gorge, or a mountain inhabited by
hermits, but also a cave hermitage, the hesychasterion of a coenobitic community. The
distinct forms of monastic life in such areas were communities of two or three or a few
monks, organized as a skete or as a cell. In the deserts and mountains hermits primarily
pursued the practice of agon and hesychia, but were also engaged in manuscript copy-
ing an important peculiarity of Serbian eremitic monasticism. Finally, such locales
were thought of by their dwellers as spiritual cities and the narrow path leading to Heav-
enly Jerusalem.
The other thematic focus is an analysis of spatial patterns and architectural
structures based on the relevant examples studied so far. Different types of monastic
communities functioning as deserts were considered, from the point of view of their
spatial situation and their relationship to the coenobia. In this context, field research
identified examples of the so-called internal deserts, which was reconfirmed by the
records from written sources. Special attention was given to the mechanism for creating
a holy mount in the Serbian environment, according to the recognizable, athonite
model. Also analysed were architectural solutions characteristic of Serbian monastic
deserts, from the simplest ones such as wooden huts and walled-up caves to monumen-
tal, multi-storied edifices, equipped with different features. Finally, the conclusions that
have been reached serve as a basis for defining future priorities in the field research of
this topic.
274 Danica Popovi}
K
o
r
i
{
a
,
m
a
n
a
s
t
i
r
S
v
.
M
a
r
k
a
M
i
l
e
{
e
v
a
,
o
s
t
a
c
i
p
e
}
i
n
s
k
o
g
k
o
m
p
l
e
k
s
a
O
r
l
i
}
,
i
s
p
o
s
n
i
c
a
m
a
n
a
s
t
i
r
a
@
i
t
i
n
K
r
e
p
i
~
e
v
a
c
,
m
o
n
a
h
n
a
o
d
r
u
u
s
v
o
j
o
j
k
o
l
i
b
i
UDK: 726.54(=861)(450):929.5
BOJAN MIQKOVI] (Beograd)
NEMAWI]I I SVETI NIKOLA U BARIJU
Bazilici Svetog Nikole u Bariju, ta~nije grobu mirlikijskog episkopa u
kripti crkve, {aqu bogate poklone pripadnici dinastije Nemawi}a u vremen-
skom periodu duèm od jednog i po stole}a. Prve darove {aqe rodona~elnik Ste-
fan Nemawa, a wegov primer sledi kraqica Jelena sa sinovima Dragutinom i
Milutinom, kraq Milutin, kraq Stefan De~anski, car Du{an i wegov sin, car
Uro{, koji o~evu donaciju kasnije samo potvr|uje, kao i kesar Grgur Golubi}.
Prenos mo{tiju svetog Nikole iz Mire likijske u Bari, u koji su pristi-
gle 9. maja 1087, predstavqa novu etapu u razvoju kulta ovog veoma po{tovanog
Hristovog svetiteqa.
1
Wegov novi grob ispod mermernog oltara u kripti, koje
je 1. oktobra 1089. osvetio papa Urban II,
2
ubrzo postaje ciq, a velelepna bazi-
lika iznad we, dovr{ena i osve}ena 22. juna 1197,
3
steci{te brojnih hodo~a-
1
Interesantno je da vest o preno{ewu tela svetog Nikole, koja nalazi svoj snaàn odjek u
brojnim savremenim izvorima na Zapadu, analima, hronikama i posebnim Historiae Translationis,
vizantijski izvori uop{te ne beleè. Izuzetak ~ini Logoj eij thn anakomidhn klirika Ni}ifo-
ra, po imenu Grka, ali je ono tako|e napisano u ju`noitalijanskoj sredini. Za izdawe teksta cf.
G. Anrich, Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaus in der griechischen Kirche, I, LeipzigBerlin 1913,
435449. Selxu~ko osvajawe isto~nih provincija Carstva, koje je usledilo posle katastrofalnog
poraza kod Mancikerta 1071, zasenilo je ovaj doga|aj, a mo`da se obja{wewe krije i u samom na-
~inu na koji su mo{ti odnete iz Mire. Naoruàni moreplovci iz Barija su u stvari ukrali sve-
titeqevo telo: po{to su nai{li na opusteli grad i samo ~etiri monaha u crkvi Svetog Nikole,
raskopali su svetiteqev grob, uzeli mo{ti iz sarkofaga ispuwenog mirom i zajedno sa wim od-
neli na svoju la|u. Me{tani, koji su se u strahu od Turaka bili sklonili u obli`wa brda, kasno
su stigli do crkve i samo su pogledima mogli da isprate brod koji je odvozio mo{ti wihovog za-
{titnika.
Odnos Vizantinaca prema ovom doga|aju najboqe ilustruje ~iwenica da Carigradska pa-
trijar{ija u svom liturgijskom kalendaru nikada nije prihvatila Prenos mo{tiju svetog Niko-
le kao praznik koji se proslavqa 9. maja.
2
Osve}ewu su prisustvovali Boemund Gviskard, apulijski vojvoda Roèr Borsa, brojni
pripadnici visokog klira i normanskog plemstva, kao i opat gradskog benediktinskog samosta-
na, Ilija, koji je rukovodio izgradwom kripte i koji je dan potom rukopoloèn za nadbiskupa Ba-
rija Gerardo Cioffari, Storia della basilica di S. Nicola di Bari, Bari 1984, 7176.
3
Sude}i po uklesanom natpisu levo od glavnog zapadnog ulaza, baziliku je osvetio Kon-
rad, biskup Hildeshajma i dvorski kancelar cara Henrika VI, a sluìli su pet nadbiskupa, 28
snika koji su dolazili da se poklone ~udotvornim mo{tima mirlikijskog epi-
skopa. Svetili{te je od svog osnivawa bilo nezavisno od nadbiskupije u Bari-
ju, ste~ene privilegije potvr|ivali su mu i darivali ga najpre normanski kra-
qevi, a potom nema~ki carevi i svi pozniji gospodari Apulije.
Sna`no zra~ewe kulta svetog Nikole iz Barija nalazi svog odraza i na su-
protnoj obali Jadrana, u srpskoj sredwovekovnoj dràvi, kroz poklone kojima
su rodona~elnik dinastije Nemawi}a i wegovi naslednici darivali grob i ba-
ziliku mirlikijskog svetiteqa.
4
O ovim poklonima uglavnom se saznaje iz pi-
sanih izvora, a naro~ito su u ovom pogledu zna~ajni najstariji inventari, kao
i pozniji opisi kripte i riznice bazilike.
Najstariji izvor koji govori o vezama srpskog dvora i svetili{ta u Bari-
ju je @itije svetog Simeona nastalo do 1216. iz pera wegovog sina, velikog
ùpana i sevastokratora Stefana.
5
Veli~aju}i o~evu bogoboja`qivost i dare-
`qivost prema crkvi, sin-pisac nabraja poznata hri{}anska svetili{ta koji-
ma je Nemawa slao darove, i tu, izme|u slavnih hramova u Svetoj Zemqi i Rimu
sa jedne i onih u Carigradu, Solunu, Skopqu i Ni{u sa druge strane,
6
istak-
nuto mesto ima i svetili{te s(ve)t(a)go arhii7re i s(ve)t(ite)l nikola7 i
~dotvorca v velicm bari. U~iwena darivawa u tekstu @itija slede Ne-
mawinim prodorima na romejsku teritoriju, najpre u savezni{tvu sa ugarskim
kraqem u oblasti Ni{a i Serdike 1183, a potom i samostalnim osvajawima na
Jugu i u Primorju, pre po~etka 1186,
7
i savremena su podizawu Studenice. I
dok se na taj na~in uslovno odre|uje vremenski okvir posledwe decenije Nema-
wine vladavine, koje su vrste bili ovi pokloni ne moè se pouzdano utvrditi.
U svakom slu~aju, oni pristiù bazilici u godinama kada se wena, duà od jed-
nog veka, izgradwa i ukra{avawe privode kraju.
Sa~uvani dokumenti u arhivi bazilike, kao i kasniji opisi, ne registru-
ju Nemawine poklone,
8
ali su zato osnovni izvori o donacijama wegovih na-
slednika koji su sledili primer osniva~a dinastije. Iako je nastavak veza sa
276 Bojan Miqkovi}
biskupa, sedam opata i brojno sve{tenstvo u prisustvu nema~kog plemstva i priora bazilike Am-
brozija.
4
K. Jire~ek, Istorija Srba, II, pr. J. Radoni}, Beograd 1978, 7879.
5
Stefan Prvoven~ani, Sabrana dela, izd. Q. Juhas-Georgievska, T. Jovanovi}, Beograd
1999, 42.
6
Nemawin sin ih navodi po slede}em redosledu: crkva Svetog Groba, odnosno Vaskrsewa
Hristovog u Jerusalimu, manastir Svetog Jovana Prete~e blizu Jordana, bazilika prvoapostola
Petra i Pavla u Rimu, manastir Svetog Teodosija Kinovijarha u Judejskoj pustiwi, Sveti Nikola u
Bariju, manastir Bogorodice Evergetide nadomak carigradskih zidina, nepoznata crkva arghistra-
tiga Mihaila u Skopqu, Sveti Dimitrije u Solunu i Sveti Pantelejmon u Ni{u. Podizawe, odno-
sno obnova, skopskog i ni{kog hrama ovde se tako|e pripisuje Nemawi, {to posredno upu}uje na
zakqu~ak da su ova dva grada izvesno vreme bili pod direktnom vla{}u srpskog velikog ùpana,
up. M. Markovi}, Prilozi za istoriju Svetog Nikite kod Skopqa, HZ 11 (2004) 9497.
7
Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981, 252253 (J. Kali}). Nije izvesno da li je i u
kojoj meri na veze sa bazilikom Svetog Nikole u Bariju uticalo sme{tawe Nemawinog dvora, koji
je postojao i u vreme wegovog sina, u Kotor, s obzirom na ~iwenicu da je ovaj primorski grad bio
pod jurisdikcijom nadbiskupa Barija i Kanose od 1089. godine.
8
Gerardo Cioffari, Gli zar di Serbia, la Puglia e S. Nicola, Bari 1989, 19.
Italijom, ta~nije re~eno Rimom, posvedo~en ve} u generaciji Nemawinih si-
nova dolazak papskih izaslanika na crkveni sabor u Bar 1199, dobijawe kra-
qevske krune 1217. iz ruku legata pape Honorija III ili slawe skupocenog kan-
dila za grob svetog apostola Petra od strane prvog srpskog arhiepiskopa Save
9
prvi naredni, danas poznati, dar svetili{tu u Bariju poti~e iz vremena
kraqice Jelene i wenih sinova Dragutina i Milutina. Re~ je o ikoni koju je
majka sa sinovima poklonila bazilici. Ona danas vi{e ne postoji,
10
a o wenom
izgledu jedino svedo~i opis Antonija Beatila u wegovom delu o ìvotu, ~udi-
ma i prenosu mo{tiju mirlikijskog svetiteqa iz 1620. godine.
11
Po re~ima
ovog u~enog jezuite moè se zakqu~iti da je ikona po visini bila kra}a od me-
tra, a {iroka ne{to vi{e od polovine metra.
12
Na woj je bilo naslikano monu-
mentalno poprsje svetog Nikole, a pri dnu ikone su bile tri kle~e}e figure
kraqice-majke i dvojice srpskih vladara, dimenzija ne ve}ih od pola pedqa,
13
sa latinskim natpisima: uz Dragutinov lik sa leve strane REX STEPHANVS
FILIVS VROSII REGIS SERVIE, uz Milutina desno bilo je REX VROSIVS
FILIVS VROSII REGIS SERVIE, dok je uz sredi{wi Jelenin lik bio duì nat-
pis koji u stvari svedo~i o pravom ktitoru MEMENTO DOMINE FAMVLE
TVE HELENE DEI GRATIA REGINE SERVIE VXORIS MAGNI REGIS VROSII
MATRIS VROSII ET STEPHANI SVPRASCRIPTORVM REGVM HANC YCO-
NAM AD HONOREM SANCTI NICOLAI ORDINAVIT.
14
Ikona je po~etkom
Nemawi}i i Sveti Nikola u Bariju 277
9
Istorija Crne Gore, II/1, Titograd 1970, 1518 (S. ]irkovi}); Thomas Archidiaconus: Hi-
storia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894, 91; bogato ukra{eno kandilo spomiwe se samo u
pe}kom rukopisu Domentijanovog @itija svetog Save koji se danas ~uva u Sankt Peterburgu, V.
Jagi}, Opisi i izvodi iz nekoliko ju`noslovenskih rukopisa, Starine 5 (Zagreb 1873) 15.
10
Ikona nije postojala ve} u vreme posete Ivana Kukuqevi}a Sakcinskog, prvog moder-
nog istraìva~a na{ih starina u Bariju, 1856. godine.
11
Pun naslov ovog dragocenog spisa {tampanog u Napuqu glasi Historia della vita, miraco-
li, traslatione e gloria dellillustrissimo confessore di Christo, San Nicolo il Magno, Arcivescovo di Mira,
patrono e protettore della citta di Bari. Composta dal Padre Antonio Beatillo da Bari. Komentari koji
slede ra|eni su na osnovu ispisa iz ovog teksta objavqenih u ~lanku V. Tomi} de Muro, Srpske
ikone u crkvi sv. Nikole u Bariju, Italija, ZLU 2 (1966) 111113.
12
Do dimenzija se posredno dolazi na osnovu Beatilovog svedo~anstva da je bila upola
mawa od jedine danas sa~uvane srpske ikone u Bariju, o kojoj }e ne{to niè biti re~i.
13
Prilog ginocchioni na kolenima, kle~e}i, koji koristi italijanski pisac mora se ov-
de uzeti uslovno jer ga koristi i za likove dvojice darodavaca na ikoni iz prethodne napomene, a
oni su na woj naslikani kako stoje. Duìna pedqa kod ovog spisateqa tako|e se posredno moè
izra~unati na osnovu pomenute ikone i on iznosi ne{to mawe od 27 cm, tako da su figure troje
donatora bile visine od oko 13 cm.
14
Po Beatilovom tekstu ovi natpisi su vi{e puta publikovani, I. Kukuljevi} Sakcinski,
Izvjestje o putovanju kroz Dalmaciju u Napulj i Rim s osobitim obzirom na slavensku knjièvnost, umjet-
nost i starine, Arkiv za povjestnicu jugoslavensku 4 (Zagreb 1857) 351; S. Radoj~i}, Portreti srpskih
vladara u sredwem veku, Skopqe 1934, 29; R. Kovijani}, I. Stjep~evi}, Kulturni ìvot staroga
Kotora, I, Cetiwe 1957, 106; G. Suboti}, Kraqica Jelena Anùjska ktitor crkvenih spomenika
u Primorju, IG 12 (1958) 143; Tomi} de Muro, Srpske ikone, 113; ICG, II/1, 277; Gerardo Cioffa-
ri, The Tsars of Serbia and the Basilica of St. Nicholas in Bari, Nicolaus 1 (Bari 1981) 155; M. S. Calo
Mariani, San Nicola nellarte in Puglia tra XIII e XVIII secolo, San Nicola di Bari e la sua basilica, Mila-
no 1987, 102; Gerardo Cioffari, Gli zar di Serbia, 30; B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Mi-
lutina, Beograd 1998, 37; M. S. Calo Mariani, Limmagine e il culto di san Nicola a Bari e in Puglia,
San Nicola. Splendori darte dOriente e dOccidente, Milano 2006, 110.
XVII stole}a ~uvana u kripti, desno od svetiteqevog groba, iznad drvenog kov-
~ega u kome su mo{ti donete iz Mire.
15
Gotovo identi~an poklon Jelena je poslala i bazilici Svetog Petra, sa-
mo {to su u gorwem registru rimske ikone bila predstavqena poprsja apostol-
skih korifeja, svetog Petra i svetog Pavla, koje iz segmenta neba blagosiqa
dopojasni Hristov lik (sl. 1). Prvoapostolima se uzdignutih ruku obra}aju
kraqevi Milutin i Dragutin u dowem registru, a izme|u wih je pod slikanom
arkadom Jelena kao monahiwa, koju blagosiqa svetiteq u ode`di katoli~kog
arhipastira sa nimbom oko glave.
16
Ikona je veli~ine 74 49 cm, dok su stoje-
}e figure srpskih vladara pri dnu ikone ne{to vi{e od 16 cm. Nazna~ene po-
dudarnosti mogle bi ukazivati na istu radionicu u kojoj su nastale, kao i na
wihovu hronolo{ku povezanost, na {ta navode i tragovi eksera oko predsta-
vqenih likova, koji svedo~e da je rimska ikona prvobitno imala okov.
17
To }e
najpre biti razlog zbog ~ega nema natpisa oko glava donatora, oni su najvero-
vatnije bili iskucani na danas nepostoje}em okovu. I nekada{wa ikona iz Ba-
rija je, po svemu sude}i, bila okovana.
18
Natpisi koje donosi Beatilo omogu}avaju da se pribli`no odredi vreme
nastanka ikone koju je kraqica Jelena poslala bazilici Svetog Nikole. S ob-
zirom da su na woj obojica Jeleninih sinova ozna~eni kao kraqevi, terminus
post quem bio bi sabor u Deèvu 1282, na kome je kraq Dragutin prepustio vr-
278 Bojan Miqkovi}
15
Da je kivot sa delom mo{tiju ruke bio predmet veneracije, od polagawa tela svetog Ni-
kole u novi grob ispod mermernog oltara, svedo~e stariji sredwovekovni izvori, npr. rusko slo-
vo o prenosu mo{tiju nastalom u XII veku, cf. Gerardo Cioffari, La leggenda di Kiev, Bari 1980,
122123.
16
U obimnoj literaturi koja postoji o ovoj ikoni, cf. W. F. Volbach, Die Ikone der Apostel-
fursten in St. Peter zu Rom, OCP 7/34 (1941) 480497; A. M. Amman, Die Ikone der Apostelfursten in
St. Peter zu Rom, OCP 8/34 (1942) 480497; M. Tati}-\uri}, Ikona apostola Petra i Pavla u
Vatikanu, Zograf 2 (1967) 1116; Ikone, Beograd 1983, 139; Todi}, nav. delo, 3739, 295296; R.
DAmico, Per la storia dellicona serba del Vaticano: il rapporto con le vicende della basilica di San Pie-
tro e una sua replica seicentesca a Fano, Zograf 28 (2000/1) 8999, posledwa li~nost je obi~no
identifikovana kao sveti Nikola, ali postoje i mi{qewa da je ovde predstavqen neki savreme-
ni prelat rimske crkve, a mo`da i sam pontifex maximus. Druga mogu}nost se ~ini verovatnijom
jer ne postoje pravi razlozi zbog kojih bi srpski slikar, autor rimske ikone, mewao davno usta-
novqeni ikonografski obrazac preuzet iz vizantijske umetnosti i mirlikijskog svetiteqa sli-
kao u savremenoj ode`di latinskih biskupa. Postojawe nimba oko glave ove zagonetne li~nosti
ne iskqu~uje mogu}nost da je u pitawu portret savremenika, dobro je poznato da su u srpskoj
umetnosti XIII stole}a arhijereji jo{ za ìvota predstavqani sa oreolima.
17
Srebrni okov na ikoni Petra i Pavla spomiwe se u inventaru papske riznice iz 1295,
{to ujedno predstavqa i wen najstariji pisani pomen, Amman, Die Ikone der Apostelfursten,
459460. Ikona je verovatno vrlo rano ostala bez skupocene oplate, jer je do 1941, kada joj je vra-
}en prvobitni izgled, vi{e puta preslikavana. ûvana je uz grob apostola Petra i bila naro~ito
po{tovana kao poklon cara Konstantina Velikog papi Silvestru I, ~iji su likovi prepoznavani
me|u figurama u dowem registru, dok su gorwe predstave prvoapostola smatrane wihovim auten-
ti~nim portretima. U dana{wi te{ki, barokni okvir, izra|en od srebra sa pozla}enim aplika-
cijama i poludragim kamewem, ikona je sme{tena 1639. ibidem, 465466.
18
Pretpostavka proizlazi iz Beatilovih re~i da je ikona, osim u pogledu dimenzija, u
potpunosti bila ista kao ikona koju pre we opisuje. Ove re~i su se najpre odnosile na oplate od
plemenitih metala, jer, kako }e se videti, drugih sli~nosti izme|u ikone koja se danas ~uva u
kripti i nestale ikone kraqice Jelene u stvari nema.
hovnu upravu nad zemqom svom mla|em bratu. S druge strane, isticawe imena
kraqa Uro{a u sva tri natpisa, u onom pored Jeleninog lika on je bio i mag-
nus rex, upu}ivalo bi na jo{ uvek ìvo se}awe na prethodnog dràoca srpskog
prestola i odre|ivalo nastanak ikone u prve godine Milutinove vladavine, a
svoje najbliè paralele bi imalo u natpisima pored likova dvojice bra}e u
Dragutinovoj kapeli u \ur|evim Stupovima, ~ije se slikarstvo danas datuje
u 12831285.
19
Analiza stilskih odlika rimske ikone, kao i wen pomen me|u
dragocenostima papske riznice 1295, tako|e upu}uju na po~etak Milutinove
vladavine kao vreme wenog nastanka.
20
Svakako najve}i i najskupoceniji srpski poklon bazilici Svetog Nikole
bio je srebrni oltar, koji je za svetiteqev grob dao da se na~ini kraq Stefan
Uro{ II Milutin.
21
Najstariji poznati opis oltara sa~uvan je u inventaru ri-
znice od 30. septembra 1362. godine.
22
Po wemu, mermerni oltar
23
bio je sa
19
Pored Dragutinovog lika, ktitora kapele ~iji je prostor prethodno sluìo kao mana-
stirski ulaz, ispisano je stean kral s()n s(ve)tago i velikago kral ouro{a i ktitor
s(ve)tago hrama sego, a pored Milutina stean ouro{ kral i s()n s(ve)tago velikago kral
ouro{a Radoj~i}, Portreti, 27; Todi}, Srpsko slikarstvo, 3336. Na ne{to vi{e od decenije
mla|em slikarstvu u Ariqu nema vi{e pomena oca u natpisima pored wihovih portreta.
Osta}e otvoreno pitawe nije li pozivawe na kraqa Uro{a u natpisima na ovoj ikoni mo-
`da i rezultat kakvih poklona bazilici Svetog Nikole, nepoznatih iz drugih izvora, po kojima
je ovaj vladar odranije bio poznat u Bariju.
20
Tati}-\uri}, Ikona apostola Petra i Pavla, 16; v. tako|e nap. 18. Slawe ikone u Rim
naj~e{}e se vezuje za pontifikat pape Nikole IV (12881292), sa kojim je kraqica Jelena bila u
prepisci i za koga se pretpostavqa da je naslikan kako blagosiqa donatorku u skromnoj ode}i
pravoslavne monahiwe na ovoj ikoni, Tati}-\uri}, nav. delo, 14; DAmico, Per la storia, 9192;
Jire~ek, Istorija Srba, I, 191; II, 2, 76. Nije mogu}e pouzdano utvrditi kada se kraqica Jelena za-
mona{ila, najverovatnije se to dogodilo ne zadugo posle muèvqeve smrti 1. maja 1277, kako je to
bilo uobi~ajeno. Po redosledu izlagawa wenog ìvotopisca moglo bi se zakqu~iti da je mona-
{ki postrig primila tek neposredno pred smrt, 8. februara 1314, Danilo Drugi, @ivoti kraqe-
va i arhiepiskopa srpskih. Slu`be, pr. G. Mak Danijel, D. Petrovi}, Beograd 1988, 97101, {to
ne}e odgovarati istini, jer je kao monahiwa naslikana ve} u povorci Nemawi}a u Ariqu 1295/6,
D. Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 166. Iako je predsta-
vqena u mona{koj ode}i, ovde je pored wene glave ispisano 7lena kralica vse srpskie 9emle, te
je kao monahiwa, po ugledu na wen poklon papskoj riznici ili wemu neposredno prethodiv{i,
mogla biti naslikana i na nestaloj ikoni iz Barija iako je u natpisu ona regina Servie.
21
Poklon srpskog suverena imao je svoje istaknuto mesto, a po svojoj vrednosti i simbo-
li~nom zna~ewu nadma{ivao je darove savremenika. Najve}im donatorom bazilike u Bariju sma-
tra se Karlo II Anùjski (12851309). Jedini predmeti iz riznice bazilike koji se danas mogu sa
sigurno{}u pripisati ovom napuqskom vladaru jesu dva sve}waka, venecijanski rad od gorskog
kristala i srebra, zabeleèni na kraju wegove darovne poveqe izdate 15. aprila 1296, cf. Mostra
dellArte in Puglia dal Tardo Antico al Rococo, Bari 1964, 50, n
o
51; F. Nitti di Vito, Il Tesoro di San Ni-
cola di Bari, Napoli nobilissima 12/2 (Trani 1903) 10, n
o
23; osim dva kandelabra napuqski kraq da-
ruje svetili{te tom prilikom i sa 16 komada razli~itih bogoslu`benih tkanina i ode`di, sre-
brnim krstom i dvema posudama od srebra, liturgijskim spisima u 26 kwiga i jednim pe~atnim
prstenom sa dragim kamewem. Popis sa~iwen 23. avgusta 1326. beleì ~ak 24 isprave koje je bazi-
lici izdao Karlo II. Od poklona drugih vladara ovog vremena, isti inventar beleì i dar Luja X
(13141316) koji je bazilici Svetog Nikole poklonio veliki putir i patenu od pozla}enog sre-
bra. Postoqe putira bilo je ukra{eno likovima svetiteqa i grbovima francuskog kraqa, dok je
na pateni, osim grbova darodavca, bio izveden i agnus dei ibidem, 810, 2728, 22, n
o
A I 1.
22
E. Rogadeo, Il Tesoro della Regia Chiesa di San Nicola di Bari nel secolo XIV, LArte 5
(1902) 420, n
os
567569 (= Codice Diplomatico Barese, XVIII. Le pergamene di S. Nicola di Bari. Peri-
svih strana obloèn srebrnim plo~ama koje su bile ukra{ene figurama sveti-
teqa i natkriven ciborijumom od srebra na kojem se, po sredini zvezdanog ne-
ba, nalazio lik Boga Oca, a oko wega bile razme{tene predstave ~etvorice je-
van|elista (ili wihovih simvola). Iza ciborijuma bila je oltarska pala koja
se horizontalno prostirala izme|u wegovih koloneta i bila opto~ena srebr-
nom oplatom na kojoj je bio lik svetog Nikole i drugih svetiteqa. Opisanu ce-
linu osvetqavalo je ~ak osamnaest srebrnih kandila koja su visila iznad olta-
ra i oko wega, od kojih je dvanaest ve}ih bilo ukra{eno pozlatom i emaqem, a
{est mawih dvoglavim orlovima. Nije mogu}e utvrditi da li su me|u pomenu-
tim bila i tri srebrna kandila na kojima su u emaqu bili izvedeni S. Nicolai,
Regis Arasce et arma dicti Regis ili su, po odluci kapitola bazilike iz 1353,
ve} bila otu|ena.
24
Inventar ne spomiwe ime darodavca ovog vi{e nego rasko{nog poklona,
ali je o wemu jasno svedo~io op{irni natpis, koji se, po Beatilu,
25
nalazio na
srebrnoj plo~i sa zadwe strane oltara: ANNO DOMINI MILLESIMO TRECEN-
TESIMO DECIMO NONO MENSE IVNII SECVNDA INDICTIONE VROSIVS
REX RASSIE ET DIOCLIE ALBANIE BVLGARIE ET TOTIVS MARITIME DE
GVLFO ADRIATICO A MARI VSQVE AD FLVMEN DANVBII MAGNI PRE-
SENS OPVS ALTARIS YCONAM MAGNAM ARGENTEAM COOPERTVRAM
TRIBVNALEM SVPRA HOC ALTARE DE ARGENTO LAMPADES ET CANDE-
LABRA MAGNA DE ARGENTO FIERI FECIT AD HONOREM DEI AC BEA-
TISSIMI NICOLAI EIVS OBRADO ADSTANTE DE CATARA FILIO DESISLA-
280 Bojan Miqkovi}
odo Angioino (13431381), ed. F. Nitti di Vito, Trani 1950); opisi predmeta pohrawenih u bazilici,
detaqniji od onih sa~uvanih u drugim sredwovekovnim dokumentima ove vrste, stavqaju ovaj in-
ventar po wegovom zna~aju za istorijsko-umetni~ka istraìvawa ispred ostalih.
23
Oltar osve}en 1089, koji i danas postoji, predstavqa jednostavnu konstrukciju sasta-
vqenu od gorwe horizontalne plo~e dimenzija 2 1,3 0,1 m, koja po~iva na ~etiri vertikalne,
tako|e mermerne, plo~e visine 56 cm (sl. 2). Oltar je sme{ten na dvostepeni postament ~iji je
dowi, po povr{ini ve}i deo, uzdignut od nivoa poda za 30 cm, dok je gorwi deo, pribli`no iste
duìne i {irine kao oltarska menza, visok oko 20 cm cf. F. Schettini, La basilica di San Nicola di
Bari, Bari 1967, 100101. Nije poznato da li je oltar imao kakav spoqni ukras pre Milutinove do-
nacije. Najverovatnije su to bile samo bogato ukra{ene tkanine zippa, pannum koje se sre}u u
inventarima kripte nastalim do wegovog vremena, cf. B. E. Levy, The Oldest Inventory of St. Nicho-
las of Bari, Traditio 21 (1965) 367, 375; Nitti di Vito, op. cit., 9, 15.
24
Po komentarima Sime ]irkovi}a uz kwigu S. Novakovi}, Istorija i tradicija, Beo-
grad 1982, 464; v. nap. 85. Ova tri kandila su po svojoj teìni od 4 libre i 7, ili 8, un~i odgova-
rala ve}im kandilima sa Milutinovog oltara.
25
Sa izvesnim razlikama u ~itawu, natpis prvi objavquje Mavro Orbin u svojoj znameni-
toj kwizi Il regno degli Slavi, Pesaro 1601, 255; v. tako|e Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, pr. S.
]irkovi}, Beograd 2006, 2728. Pre Beatila natpis publikuje i don Fabio Grizon, a potom i
Ivan Tomko Mrnavi} u svom delu Regiae Sanctitatis Illyricanae Foecunditas, Romae 1630, v. @ivot
svetoga Save episkopa, sina Simeona Stefana kraqa Ra{ke, pr. V. âjkanovi}, Svetosavski zbor-
nik, II, Beograd 1939, 2427. Po ovim prepisima natpis objavquju i moderni istraìva~i
Kukuljevi} Sakcinski, Izvjestje, 349350; V. Maku{ev, Italnske arhiv i hranes v nih
materal dl slavnsko istori. III. Neapol, Bari, Ankona, Zapiski Imperatorsko akademi
nauk 19 priloène n
o
4 (Sanktpeterburg 1871) 13; D. Bartolini, Su lantica basilica di S. Nicola
in Bari nella Puglia, Roma 1882, 1213; Tomi} de Muro, Srpske ikone, 111112; ICG, II/1, 277278;
Gerardo Cioffari, The Tsars of Serbia, 158; idem, Gli zar di Serbia, 91.
VE FIDELI ET EXPERTO A PREDICTO REGE SVPER DICTO OPERE
DEPVTATO ET NOS ROGERIVS DE INVIDIA PROTOMAGISTER ET RO-
BERTVS DE BARVLO MAGISTER IN OMNIBVS PREFATIS OPVS DE
PREDICTO MENSE IVNII INCEPIMVS ET PER TOTVM MENSEM MARTII
ANNI SEQVENTIS TERTIA INDICTIONE CHRISTO FAVENTE FIDELITER
COMPLEVIMVS. U delu natpisa koji navodi iz ~ega se ovaj skupoceni dar sa-
stojao, osim samog oltara, pale, ciborijuma i kandila, spomiwu se i veliki
srebrni sve}waci. Dva velika, delimi~no pozla}ena kandelabra, visine ne{to
ve}e od jednog metra,
26
que facta fuerunt de argento Regis Urosii, nalazila su se
me|u mobilijarom pobrojanim u gorwoj crkvi u inventaru iz 1326.
27
Ovoj celi-
ni je verovatno pripadala i velika kadionica od belog srebra ukra{ena pred-
stavama Raspe}a, svetog Nikole, Blagovesti et Regis Urosii izvedenim u emaqu
azurno plave boje,
28
koja se 1362. tako|e ~uvala me|u bogoslu`benim predmeti-
ma u gorwoj crkvi.
29
Dragocen opis srebrnog oltara daje i Antonio Beatilo. On najpre donosi
wegove dimenzije izraène u pedqima duìna oltara je bila devet i po, {i-
rina {est i visina ~etiri pedqa,
30
a potom pi{e da su se po sredini antepen-
dijuma nalazila dvokrilna, polukru`no zavr{ena vratanca koja su korespondi-
rala sa otvorom na pro~equ mermernog oltara iza wih, koji, kroz okulus u podu
u wegovoj unutra{wosti, i danas omogu}ava komunikaciju sa mo{tima svetite-
qa pohrawenim ispod oltara.
31
Srebrne plo~e sa strane su bile, po Beatilo-
vom svedo~anstvu, ukra{ene brojnim figurama razli~ite veli~ine izvedenim
u plitkom reqefu, a pratili su ih votivni natpisi Kraqa i Konstantina,
wegovog sina, koje, naàlost, italijanski pisac ne donosi da ne bi preterano
detaqnim opisom zamarao ~itaoca svog dela. Za oltarsku palu tvrdi da je bila
na~iwena od ~istog srebra, visoka {est, a duga ~ak 14 pedaqa.
32
Po sredini pa-
26
fere canne unius postojalo je vi{e vrsta kani, pored tzv. trgova~ke kane koja se naj-
~e{}e javqa u izvorima i kojom se merila duìna platna, postojale su i zemqi{na i gra|evinar-
ska, a izuzetno i oltarska kana (canna dara) ~ija je duìna u Rimu bila za 1/8 ve}a od dana{weg
metra, M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera, III, Beograd 1968, 346347; s obzirom da se ovde
govori o predmetima iz crkvene riznice najverovatnije je wihova visina izraèna upravo ovom
posledwom vrstom.
27
Nitti di Vito, Il Tesoro, 25, n
o
A II 23; nije izvesno da li su ova dva sve}waka i prvobitno
imala postoqa sa~iwena od drveta i gvo`|a koje beleì inventar iz 1362, cf. Rogadeo, Il Tesoro,
321, n
o
5, ili su na wih postavqeni u vremenu izme|u nastanka ova dva popisa.
28
cum ymaltis coloris celestris (sic!).
29
Ibidem, 322, n
o
19. S obzirom na to da u natpisu nema izri~itog pomena kadionice
turribulum, na~elno treba zadràti izvesnu opreznost u pogledu atribucije ovog predmeta. Naime,
darodavac je mogao biti i neki drugi kraq Uro{, mo`da Milutinov otac, v. nap. 19.
30
Prevedeno u dana{we merne jedinice to pribli`no iznosi 2,5 1,6 1 m. Up. nap. 23.
31
Dimenzije, tako|e polukru`no zavr{enog, otvora iznose 40 45 cm, dok je okulus u po-
du pre~nika 7 cm.
32
Ukoliko nije po sredi gre{ka, ovo bi zna~ilo da je oltarska pala za 1,2 m bila duà od
oltara ispod we. Mawe je verovatno da su weni krajevi visili slobodno u prostoru, tim pre {to je
svojom duìnom nadma{ivala i duìnu doweg dela postamenta. Pala je najverovatnije bila izra|e-
na u obliku monumentalnog triptiha ili poliptiha tako da su bo~na krila mogla biti razvijena
pod odre|enim uglom u odnosu na sredi{wi deo i zavr{avala se izme|u koloneta ciborijuma.
le bila je predstava svetog Nikole u punoj figuri, visine, izraène u dana-
{wim merama, ne{to ve}e od jednog metra, sa scenama iz wegovog ìvota i ~u-
dima raspore|enim oko we i jo{ trinaest figura visine oko 40 cm, koje su
predstavqale Hrista, Bogorodicu i druge neimenovane svete li~nosti.
33
Natpis sa zadweg dela oltara sa~uvan u mla|im prepisima ne pruà po-
datke samo o donatoru ve} i o vremenu wegovog nastanka i umetnicima koji su
ga izradili. Radovi su zapo~eti juna 1319. i u potpunosti dovr{eni marta me-
seca naredne godine. Devet meseci, koliko je bilo potrebno za wihovo izvo|e-
we, svedo~e o obimu posla, ali i o ~iwenici da su radovi svakako izvo|eni na
licu mesta, odnosno, da je iz Srbije stigao neobra|eni materijal od koga je u
Bariju potom na~iwen oltar. Koli~ina srebra koju je tom prilikom poslao
kraq Milutin ne moè se ta~no utvrditi, jer nije poznata debqina srebrnih
plo~a koje su ~inile oplatu oltarske konstrukcije. Ipak, delimi~na predstava
se moè ste}i na osnovu bri`qivo zabeleène teìne pokretnih predmeta u
inventaru iz 1362. godine. Tako su dva kandelabra iz gorwe crkve, sa postoqi-
ma od drveta i èleza, zajedno teìla dve stotine libri i {est un~i, dok je
osamnaest kandila sa oltara, mereno skupa sa lancima, bilo te{ko 70 libri i
dve un~e. Ako se ovome doda i srebrna kadionica od tri libre i deset un~i, do-
bija se koli~ina od skoro 90 kilograma koliko su teìli samo ovi pobrojani
predmeti.
34
Sa srebrom je u Bari stigao i gra|anin Kotora, Obrad, sin Desislave, ko-
ji je u ime srpskog kraqa nadgledao izradu oltara. On je poznat iz sa~uvanih
dokumenata kotorskog arhiva, nastajalih od 5. novembra 1326. do 28. februara
1332, a po~etkom decembra 1332. pomiwe se ve} kao pokojni.
35
U ovim aktima se
javqa sa prezimenom Gambe, odnosno kao zet Gambin, u svojstvu svedoka pri za-
kqu~ivawu raznih ugovora i verifikovawa oporuka, kao kupac jedne ku}e u
gradu, vlasnik vinograda i rasadnika u Kasestrama, zajmodavac, ali i kao ~ovek
~ija se imovina popisuje posle wegove smrti zbog neizmirenog duga od 400
perpera.
36
Sude}i po mirazu koji daje svojoj k}eri 7. novembra 1331. i po sop-
stvenom testamentu, nije pripadao najvi{im gradskim krugovima. Iz navede-
nih notarskih spisa ne moè se doku~iti u kakvim je vezama bio sa tada po~iv-
{im srpskim kraqem i koje je profesije bio,
37
ali je verovatno imao odre|e-
282 Bojan Miqkovi}
33
Cf. Calo Mariani, San Nicola, 113119.
34
O teìni tanke libre u Napuqskom kraqevstvu prve polovine XIV veka posredno se
saznaje na osnovu wenog odnosa prema merama \enove, Venecije, Pize, Ankone, Firence cf.
Francesco Balducci Pegolotti, La Pratica della Mercatura, ed. A. Evans, Cambridge (Massachusetts)
1936, 168, 173; Enciclopedia Italiana di scienze, lettere ed arti, XXI, Roma 1951, 33.
35
Kotorski spomenici, I, pr. A. Mayer, Zagreb 1951, n
os
161, 204, 255, 257, 269, 317, 365, 474,
475, 478, 798, 946, 1097.
36
Interesantno je da protiv zahteva potraìva~a u ovom sporu ustaje Obradova majka, is-
takav{i da je ona vlasnica pomenute imovine, dakle Desislava je jo{ uvek u ìvotu krajem 1332.
37
Kovijani}, Stjep~evi}, Kulturni ìvot, 105115. Autori ove kwige pod uticajem sta-
rije literature, v. I. Kukuljevi} Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, IV, Zagreb 1860,
323324, pripisiju Obradu Desislavinom vode}u stvarala~ku ulogu prilikom izvo|ewa oltara,
nazivaju}i ga ~ak vajarem i neimarom, za {ta nema pravog osnova, kako u samom natpisu gde su
nog udela u izboru italijanskih majstora-zlatara koji su izradili oltar u Ba-
riju, Ru|era de invidia i wegovog pomo}nika Roberta iz Barlete.
38
Malobrojne sa~uvane analogije mogu samo donekle da pomognu u nastojawu
da se upotpuni predstava o nekada{wem izgledu Milutinovog oltara u Bariju.
Po vremenu nastanka 1319/20. i doma}im majstorima sa Apeninskog poluostrva
ukras oltara i konstrukcije iznad wega svakako su nosili stilska obele`ja go-
tike, ako je suditi po savremenim srebrnim oltarima, poput Paliotto-a iz Sve-
tog Marka u Veneciji (oko 1300. i 1336), antependijuma oltara svetog Jakova iz
katedrale u Pistoji (1316) ili oltarske pale iz bazilike Svete Efimije u Gra-
du (1322).
39
Umawene forme goti~kih zvonika najverovatnije su krasile i po-
klopac kadionice cum campanilibus kraqa Uro{a.
40
O eventualnom izgledu ve-
likih srebrnih sve}waka moè se govoriti sa vi{e sigurnosti. Ukoliko se
uporedi izgled ne{to starijih venecijanskih kandelabra od kristala (sl. 3, 4)
sa slikanim predstavama ~iraka na srpskim freskama savremenim nastanku
srebrnog oltara u Bariju (sl. 5), dolazi se do zakqu~ka da su sa obe strane Ja-
drana u to vreme kori{}eni sve}waci istovetnih osnovnih oblika koji su se
sastojali od trokrakog postoqa, tela sve}waka na kome su se naizmeni~no sme-
wivali sferni i vertikalni delovi sa entazisom i gorweg kru`nog dela sa
{iqkom za sve}u. Ovakvog su izgleda verovatno bili i kandelabri na~iweni
od srebra kraqa Milutina za koje u inventarima iz 1326. i 1362. pi{e da imaju
po quinque pomis magnis deauratis, {to }e najpre odgovarati spomenutim lopta-
stim pro{irewima na stablu sve}waka. Izvesno je da su se razlikovali po vi-
sini, naime veliki Milutinovi sve}waci bili su skoro dvostruko vi{i nego
primerci od kristala iz Venecije i Barija, ~ija visina iznosi 5860 cm.
41
Ka-
da se razmi{qa o mogu}em izgledu oltarske pale, prva asocijacija je znamenita
Pala doro. Iako sli~nih, monumentalnih dimenzija,
42
op{ti utisak koji je
ostavqala srebrna pala ukra{ena plitkim reqefom svakako je zaostajao za ras-
ko{nim izgledom ~etvrt veka mla|eg remek-dela mleta~ih zlatara, pre svega
zbog bogatstva upotrebqenog materijala zlato, poludrago kamewe, emaq
koje i danas pleni pa`wu posetilaca crkve Svetog Marka. Figuralni ukras,
koji se kod oba dela sastojao od pojedina~nih figura i scena, bio je izveden
italijanski umetnici jasno ozna~eni kao protomagister i magister, tako ni u poznijim dokumenti-
ma kotorskog arhiva.
38
Dok je Barulum sredwovekovni naziv za dana{wu Barletu, invidia predstavqa jedan od
velikih grehova, zavist, te nije jasno u kom smislu prati ime protomajstora.
39
Il Tesoro di San Marco. Il Tesoro e il Museo, Firenze 1971, 152156, n
o
152; P. Toesca, Il
Trecento, Torino 1971, 892894; Calo Mariani, San Nicola, 118.
40
Up. izgled srebrnog relikvijara koji se i danas ~uva u riznici bazilike, dar Petra de
Morerijs, priora bazilike iz 1335, i opis ovog predmeta u inventaru iz 1362, Mostra dellArte in
Puglia, 51, n
o
52; Rogadeo, Il Tesoro, 321, n
o
7.
41
Mostra dellArte in Puglia, 50, n
o
51; Il Tesoro di San Marco. Il Tesoro e il Museo, 149151,
n
os
149, 150.
42
Po Beatilu, a izraèno u dana{wim merama, pala iz Barija bila je visine 1,6 i duìne
3,7 m, dok dimenzije venecijanskog dela iznose 2,1 h 3,3 m, cf. Il Tesoro di San Marco. La Pala
doro, Firenze 1965.
razli~itim tehnikama, ali je i wihov razme{taj bio kompoziciono druga~ije
re{en. Nasuprot pomalo razbijene i nepregledne celine iz Venecije, usled ve-
likog broja likova i scena koji je bio uslovqen upotrebom starijih vizantij-
skih plo~ica sa emaqem, na nekada{woj oltarskoj pali u Bariju dominirala je,
sude}i po opisu, monumentalna figura svetog Nikole oko koje su bili raspore-
|eni doga|aji iz wegovog ìvota i ~uda, a sa strane, najverovatnije na bo~nim
krilima, svega 13 figura.
43
Nije poznato koji su sveti, osim patrona bazilike,
Hrista i Bogorodice, bili ovde predstavqeni.
44
Darodavac nikada nije video oltar za ~iju je izradu poslao srebro.
45
Ne
samo da ne postoje savremeni izvori koji bi govorili o Milutinovoj poseti
Bariju ve} i poznate istorijske prilike govore protiv mogu}nosti da je vreme-
{ni vladar boravio na tlu Apulije. Naime, na delu zemaqa od mora pa do veli-
ke reke Dunava kojima tada vlada kraq Milutin i koje su ponosno pobrojane u
natpisu iz Barija,
46
on je smatran uzurpatorom od strane nekih vladara iz
284 Bojan Miqkovi}
43
Na Zlatnoj pali moè se izbrojati ~ak 55 samostalno predstavqenih likova u punoj
figuri.
44
Tako|e nije mogu}e pouzdano utvrditi da li je ciklus svetog Nikole sa srebrne pale
posluìo kao predloàk za izvo|ewe scena iz wegovog ìvota i ~uda na reqefu sa isto~ne fasa-
de bazilike, koji se po stilskim odlikama moè datovati u XIV stole}e, ili onih sa gravire na-
stale po èqi plemenitog Dominika Danesija u Rimu 1584, pre kona~nog demontirawa starog
srebrnog oltara. Zanimqivo je da autor gravire koja se danas ~uva u Kabinetu grafike pariske
Nacionalne biblioteke, Natale Bonifacije iz [ibenika, ispod sredi{we predstave, koja pred-
stavqa vernu kopiju jedine do danas sa~uvane srpske ikone u Bariju i za koju se tada, ali i kasni-
je verovalo da je poklon kraqa Milutina, stavqa natpis Urosius rex Rasi, Ediocli, Albani,
Bulgari, hanc iconam ad honorem Sanctiss(imi) Nicolai fieri fecit an(no) d(o)m(ini) 1319 (sl. 8). Auto-
ru je o~igledno bio poznat natpis sa zadweg dela oltara, v. Tomi} de Muro, Srpske ikone, 120;
San Nicola, 261262, n
o
IV.8.
Daqa sudbina Milutinovog oltara se, ponovo uz pomo} pisanih izvora, moè rekonstrui-
sati u osnovnim crtama. Po~etkom XVII veka, ciborijum vi{e nije postojao. Zamewen je novim, a
tom prilikom oltarska pala je bila skra}ena po duìni jer je smetala postavqawu nove kon-
strukcije. Posle skra}ivawa bila je, po Beatilu, duga osam pedaqa. îni se da ova prepravka na-
lazi svog odraza ve} u inventarskom opisu oltara iz 1578, cf. Nitti di Vito, Il Tesoro, 48, n
o
165. Po-
sledwi pomen starog srebrnog oltara je s kraja prole}a 1682. Tada je kapitol bazilike odlu~io
da se oltar demontira, a wegove srebrne plo~e, zajedno sa drugim predmetima iz riznice, raspro-
daju ili pretope, kako bi se obezbedila sredstva za izradu novog oltara. Barokni oltar dovr{en
dve godine kasnije krasio je svetiteqev grob sve do 1953, kada je u toku obimnih radova na bazi-
lici preme{ten u desno krilo transepta gorwe crkve gde se i danas nalazi. Radovi su imali za
ciq da se gra|evini vrati {to vi{e od wenog prvobitnog izgleda, a izvo|eni su po èqi domi-
nikanaca koji od 1951. upravqaju svetili{tem u Bariju, cf. F. L. Bibbo, Laltare dargento di San
Nicola, Bari 1987.
45
Osta}e otvoreno pitawe da li je kraqevo srebro pratila i wegova poveqa. Na weno po-
stojawe ukazuju Beatilove re~i da je srpski vladar darivao baziliku i sa 1200 {kuda godi{weg
dohodka za odràvawe oltara, svakodnevne molitve i jednu godi{wu sve~anu procesiju za spas
svoje du{e, kao i izri~iti pomeni Uro{eve poveqe iz 1319. koja se navodno ~uva u crkvenoj ar-
hivi u Bariju, v. Tomi} de Muro, nav. delo, 112; Codice diplomatico Barese, I, ed. G. B. Nitto de Ros-
si, F. Nitti di Vito, Bari 1897, LVI, n. 3; Jire~ek, Istorija Srba, II, 78, nap. 96.
46
Kraqevo ime u Bariju prati op{irna titula. Dok je na ktitorskim natpisima u wego-
vim zadu`binama u zemqi on jednostavno kraq svih srpskih i pomorskih zemaqa, one se ovde poi-
menice navode Ra{ka, Dukqa, Albanija, Bugarska i celo primorje jadranskog zaliva. Intere-
santno je da nema pomena romejskih teritorija kojima kraq Milutin u to vreme vlada ve} skoro
~etiri decenije i koje imaju svoje mesto uz vladarevo ime u zapisu jednog rukopisa iz 1285/6:
okruèwa. Re~ je pre svega o zemqama kraqa Dragutina na koje je svoje pravo
polagala ugarska kruna, a koje je Milutin posle bratovqeve smrti zaposeo, ali
i o teritorijama u Primorju. Na ~elu koalicije se na{ao ugarski kraq Karlo
Robert, saveznike je imao u latinskom pretendentu na carigradski presto, Fi-
lipu Tarentskom iz Ju`ne Italije, i hrvatskom banu Mladenu II Bribirskom,
dok je stoèr koalicije bio sam papa Jovan XXII. Neprijateqstva zapo~iwu ju-
na 1318, kada ban Mladen sa vojskom prodire u Humsku zemqu, i daqe sve do
Dubrovnika. U junu slede}e godine jo{ uvek nisu otklowene sve posledice
ovog sukoba jer je hrvatski ban prinu|en da {aqe taoce u Dubrovnik, u isto
vreme kada papa i titularni latinski car poku{avaju da organizuju pobunu al-
banskih velika{a protiv vlasti srpskog kraqa na Ju`nom Primorju i u wego-
vom zale|u. Svakako najopasnije bile su akcije ugarskog kraqa na severu, koji
je u dva maha, na jesen 1319. i po~etkom naredne godine, drugi put izgleda traj-
no, zauzeo Ma~vu.
47
U ovakvim okolnostima jednostavno je nezamisliv boravak
starog srpskog kraqa na suprotnoj obali Jadrana.
48
Pojava kraqevog sina Konstantina u votivnim natpisima sa oltara odra-
àva Milutinovu dinasti~ku politiku u zemqi. Naime, utamni~ewem sinovca
Vladislava posle bratovqeve smrti, Stefan Uro{ II se definitivno odrekao
Deèvskog sporazuma, odrediv{i, po svemu sude}i, Konstantina za svog na-
slednika na prestolu. Isto svedo~i i savremena Loza Nemawi}a iz Gra~anice
u ~ijem je vrhu, sa Milutinove desne strane, naslikan kostadin s(i)n steana
krala.
49
O ovom Milutinovom sinu ne zna se gotovo ni{ta. Wegov lik je pred-
stavqen i u lozi Nemawi}a iz Pe}ke priprate (oko 1332),
50
a ìvot je izgubio
u borbama oko prestola posle o~eve smrti.
51
Primer svog oca nastojao je da sledi i Stefan Uro{ III. Karlo, vojvoda
Kalabrije i kraqevski vikar, pismom upu}enim iz Napuqa 24. novembra 1325,
nalaè kapitolu bazilike da po{aqe izaslanika Uro{u, kraqu Srbije i Dal-
samodràvnaago kral() vsh srpskh 9eml i pomorskh, gr~skmi stranami gospodstvou-
aa, Steana Ouro{a, Stari srpski zapisi i natpisi, I, pr. Q. Stojanovi}, Beograd 1902, 14,
br. 27, dok se pomen Bugarske najverovatnije odnosio na Brani~evo, zemqu kumanskih velika{a
Drmana i Kudelina koja je jo{ 1291. pripojena Dragutinovim posedima. Sli~an, detaqan popis
zemaqa u tituli postajao je i pored imena wegove majke, kraqice Jelene, u tako|e latinskom nat-
pisu sa crkve benediktinske opatije Svetih Sr|a i Vakha na Bojani iz 1290, Suboti}, Kraqica
Jelena Anùjska, 142.
47
O ovim doga|ajima v. ISN, I, 472475 (S. ]irkovi}).
48
Pretpostavka o Milutinovom hodo~a{}u u Bari potekla je od Antonija Beatila, koji,
da bi se detaqnije upoznao sa li~no{}u donatora srebrnog oltara, koristi spis Dubrov~anina
Jakova Petrovog Lukarevi}a, Copioso ristretto de gli annali di Rausa, Venetia 1605, a potom, na osno-
vu natpisa sa Jelenine ikone i oltara wenog sina, stvara hipotezu po kojoj je Milutin posetio
baziliku 1319. godine, skupa sa Jelenom, svojom drugom ènom, i sa trojicom sinova, Uro{em i
Stefanom, Jeleninim sinovima, i Konstantinom, sinom pokojne supruge.
49
B. Todi}, Gra~anica, Pri{tina 1999
2
, 107.
50
V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 138139; za dato-
vawe v. D. Vojvodi}, Ukr{tena dijadima i torakion. Dve drevne i neuobi~ajene insignije srp-
skih vladara u XIV i XV veku, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, BeogradKru{evac
2002, 263.
51
ISN, I, 496497 (S. ]irkovi}).
macije, radi preuzimawa poklona namewenog svetili{tu mirlikijskog episko-
pa.
52
Re~ je o ikoni koja se i danas ~uva uz drugi grob svetog Nikole. Svoj op-
stanak izgleda duguje ogromnim dimenzijama, 187 113 cm. Predstava svetite-
qa u gotovo prirodnoj veli~ini smatrana je u potowim vremenima wegovim ve-
rodostojnim portretom (sl. 6). Poklon je ~inila i zlatna tkanina duìne od
oko 5 m,
53
ukra{ena zlatnim vezom u obliku krstova i medaqona unutar kojih
su bile predstave ìvotiwa i drugi motivi.
54
Na ikoni postoje dva sloja (crt. 1). Naslikan u punoj figuri na supedane-
umu, u ode}i arhijereja koju ~ine stihar, epitrahiq, sakos i omofor, sveti Ni-
kola desnom rukom blagosiqa, a u levoj drì jevan|eqe. U gorwem delu ikone,
sa desne i leve strane wegovog lika, predstavqena su, kako je to uobi~ajeno, po-
prsja Hrista koji mu pruà jevan|eqe, i Bogorodice koja svetom Nikoli vra}a
omofor. Uz gorwu ivicu, na zasebnim slikanim plo~icama tamnoplave i crve-
ne boje, ispisane su signature s(ve)ti nikola7, I(hsou)j C(risto)j i
Mh(th)r Q(eo)u. U dowem delu ikone, pored svetiteqevih nogu, naslikane su na
starijem sloju kle~e}e figure donatora koje su pratili natpisi ispisani na
kvadratnim poqima crvene boje iznad wihovih glava. Ovi natpisi su danas sa-
mo delimi~no ~itqivi. Iznad lika u vladarskom ornatu, sa krunom i nimbom
oko glave, sa svetiteqeve desne strane, bio je ispisan tekst u ~etiri reda od
koga se razaznaju samo po~etno i posledwa slova u tre}em i zavr{etak ~etvrtog
reda: o s 9emle. Bojeni sloj ikone, ina~e u celini dobro o~uvan, najvi-
{e je stradao u wenom dowem desnom uglu, tako da su od tu naslikane figure
o~uvane samo ruke u molitvenom obra}awu svetom Nikoli, konture doweg dela
golobradog lica, usne i obrisi nimba. Natpis ispisan iznad u pet redova, od
koga su vidqiva samo slova na po~etku redova, pouzdano identifikuje li~no-
sti darodavaca: stean / v / mladi kral/ s(i)n krala r/o{a tre-
tiega,
55
dakle Stefana Uro{a III i wegovog sina Du{ana.
56
Terminus post quem
nastanka ikone bilo bi krunisawe wenog ktitora na Bogojavqewe, 6. januara
1322, kojom je prilikom Du{an kao de~ak od nepunih petnaest godina progla-
{en o~evim savladarem.
57
Ubrzo po svom nastanku, o razlozima se moè samo
naga|ati, ikona je preslikana. Glava svetiteqa je u potpunosti preslikana, a
286 Bojan Miqkovi}
52
Rogadeo, Il Tesoro, 321, n. 2; Tomi} de Muro, Srpske ikone, 116.
53
longitudinis cannarum duarum cum dimidia kao duìnska mera za platno, jedna apu-
lijska kana (Barleta) u prvoj polovini XIV stole}a bila je jednaka onima u Ankoni i Klarenci
na Peloponezu, koje su iznosile 204,3, odnosno 208,4 cm cf. Pegolotti, La Pratica, 170; E. Schil-
bach, Byzantinische Metrologie, Munchen 1970, 51.
54
V. inventar iz 1362, Rogadeo, op. cit., 330, n
o
168; Calo Mariani, San Nicola, 102103.
55
Oblik rednog broja je predloèn na osnovu natpisa iz Svetog Nikole u Bawi Priboj-
skoj (1328/9) V. S. Jovanovi}, O jednom ktitorskom natpisu u manastiru Bawi, Zograf 4 (1972)
2734. Za ne{to druga~ije ~itawe ovih natpisa v. I. M. \or|evi}, O prvobitnom izgledu srpske
ikone svetog Nikole u Bariju, ZFF 16 (1989) 116118.
56
Postojawe starijeg sloja otkriveno je prilikom konzervacije i ~i{}ewa ikone 1966, cf.
Gerardo Cioffari, The Tsars of Serbia, 166167.
57
P. Ivi}, M. Grkovi}, De~anske hrisovuqe, Novi Sad 1976, 61 (DH I.7277); M. Ivkovi},
Ustanova mladog kralja u srednjovekovnoj Srbiji, IG 34 (1957) 76.
ruke koje su prvobitno bile ispred grudi, sada su naslikane odru~ene od tela.
Visoko podignuta desna ruka kojom sveti Nikola blagosiqa prekrila je najve-
}i deo Hristove figure, te su mawa poprsja Hrista i Bogorodice na drugom
sloju naslikana bliè gorwoj ivici ikone. Do izmena je do{lo i u dowem regi-
stru. Preko kle~e}ih figura, tada su naslikane stoje}e figure donatora u vla-
darskim ode`dama, tako da su wihove glave sa krunama i nimbovima najve}im
delom zaklonile prvobitne natpise.
Ikonu krasi i originalni okov od pozla}enog srebra. Filigranska osno-
va koju ~ini minuciozno izvedena lozica sa stilizovanim hrastovim li{}em i
palmetama, ukra{ena je rozetama razli~itih motiva, kao i medaqonima i rom-
bovima sa apliciranim plo~icama na kojima su tehnikom iskucavawa bila iz-
vedena poprsja an|ela i svetih. Najbogatije je ukra{en oreol svetog Nikole u
~ijem vrhu su figure dvojice an|ela koji u mandorli nose dopojasni lik Hri-
sta, dok su sa strane, oko glave svetiteqa, krilati simvoli jevan|elista okru-
èni sa po ~etiri an|eoska poprsja.
58
I okov je prvobitno imao natpis ktito-
ra. Na wegovoj dowoj ivici i danas se nalazi kru`na plo~ica sa natpisom tre-
ti,
59
koja nedvosmisleno svedo~i o darodavcu, kraqu Stefanu Uro{u III. Sa
bo~nih ivica, pak, nedostaju ukupno tri plo~ice u obliku rombova, dve sa leve
i jedna sa desne strane. Na wima se verovatno nalazio ostatak natpisa sa ime-
nom i titulom ktitora.
Okov je prema uobi~ajenoj praksi vizantijskih i srpskih sredwovekovnih
zlatara pokrivao pozadinu i okvir ikone, kao i nimbove i krune vladara, dok
su lica i figure bile vidqive. Okov odgovara mla|em bojenom sloju, tj. po we-
mu je izra|en ili mu ~ak prethodi. Naime, moè se pretpostaviti da zlatarima
prilikom izrade skupocene oplate nije bio poznat prvobitni izgled ikone,
ve} samo wene dimenzije i likovi koji }e biti predstavqeni. Samo se tako mo-
gu objasniti izvesni likovni nedostaci, pre svega u proporcijama izmewene
svetiteqeve figure, kao {to su velika glava bez vrata i predimenzionirani
gorwi ekstremiteti. Da bi se ublaìla novonastala nesrazmera, prvobitno
vitka figura svetog Nikole bila je pro{irena. Tako dobijena, pomalo nezgrap-
na predstava svetiteqa ne moè se pripisati neukosti slikara, jer je on po na-
~inu modelovawa inkarnata, obradi kose i brade i izrazito portretskim vred-
nostima naslikanog kraqa i wegovog sina, spadao u vode}e umetnike svog vre-
mena. Pomenute mawkavosti najpre su bile uslovqene oblikom ve} izra|enog
okova. Da bi se vizuelno izduìla svetiteqeva figura, naknadno je ura|en
okov sa istim, samo ne{to krupnijim motivom lozice s krstovima koji je po-
krivao omofor, a istom prilikom je ura|en i okov jevan|eqa. Tako ukra{ena
58
O stilskim odlikama ovog okova i wegovom mestu u razvojnim tokovima srpskog umet-
ni~kog zlatarstva XIII i XIV veka, v. B. Radojkovi}, Staro srpsko zlatarstvo, Beograd 1962, 33.
Najbliè paralele po upotrebqenim motivima i, donekle, wihovom rasporedu, samo grubqe izra-
de iskqu~ivo tehnikom iskucavawa, predstavqaju dve ikone, Bogorodice sa Hristom i svetog Ni-
kole, ~ije je oslikavawe i okivawe sredinom XIV stole}a poru~io ohridski arhiepiskop Nikola
up. V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 2527, 8788, br. 28, 29.
59
V. \. Bo{kovi}, Ikona De~anskoga u Bari-u, Starinar 12 (1937) 5657.
ikona ~ekala je izaslanika kapitola da bi krenula put Barija krajem 1325. go-
dine (sl. 8, 9 i crt. 2).
Sude}i po nagla{enoj upotrebi zlata u modelovawu draperija na poprsji-
ma Hrista i Bogorodice, slikar starijeg sloja obrazovan je u ne{to konzerva-
tivnijim krugovima, ~ije se poreklo prepoznaje u delima vizantijskog ikono-
pisa druge polovine XIII stole}a, dok je najsrodniji likovnom postupku drugog
majstora bio ìvopisac koji je, iako razli~itom tehnikom, naslikao likove
arhijereja nagla{ene plasti~nosti u Poklowewu agnecu iz Svetog Nikole Da-
barskog, ~iji je drugi ktitor 1328/9. bio tako|e Stefan De~anski.
60
U svakom
slu~aju, obojica rade u maniru najboqih vizantijskih i srpskih slikara, do-
sledno razlikuju}i tretman likova svetih od predstava savremenika. U obradi
inkarnata Bogorodice, Hrista ili svetog Nikole koristili su tamniju paletu
koja se sastojala od okernih i sme|ih valera sa maslinastozelenim senkama,
dok su lica donatora modelovali prozra~nim ruì~astim tonovima stvaraju}i
portrete u doslovnom smislu te re~i.
61
Sa dva portreta, nastalim u nevelikom
vremenskom razmaku, ikona iz Barija zna~ajno upotpuwuje galeriju poznatih
likova Stefana De~anskog nastalih za wegova ìvota, uz onaj, jednu deceniju
mla|i, iz Bogorodice Qevi{ke,
62
i iz Hilandara,
63
koji je preslikan po~etkom
XIX veka. S druge strane, lik mladog Du{ana, koji je sa~uvan samo na poznijem
sloju, predstavqa wegov najstariji do danas poznati portret (sl. 7).
64
Jedna ikonografska osobenost, koju uvodi prvi majstor, mogla bi ukaziva-
ti na naro~ite èqe donatora. Re~ je o sakosu koji nosi sveti Nikola. Poznato
je da se sakos kao deo bogoslu`bene ode`de u izvorima prvi put javqa krajem
XII stole}a i da je bio iskqu~ivi prerogativ patrijarha, kako svedo~i vrsni
poznavalac crkvenih kanona i tada{wi poglavar antiohijske crkve, Teodor
Valsamon.
65
Sude}i po prepisci Jovana Kitroskog i arhiepiskopa Dra~a, Kon-
stantina Kavasile, ve} sredinom narednog stole}a pravo no{ewa sakosa su ste-
kli, ili prisvojili, prilikom tri najsve~anija godi{wa bogosluèwa, na Pas-
hu, Pedesetnicu i praznik Ro|ewa Hristovog, i pojedini arhiepiskopi, odno-
sno mitropoliti.
66
Ovakva praksa ubrzo nalazi svog odraza i u likovnim izvo-
rima, tako da je najstarija sa~uvana predstava arhijereja odevenog u sakos ona
Konstantina Kavasile, ovog puta kao ohridskog arhiepiskopa u Bogorodici
288 Bojan Miqkovi}
60
Up. \or|evi}, O prvobitnom izgledu, 122.
61
Sveìna likovnog postupka koji odaje rad po ìvom modelu naro~ito karakteri{e pr-
vobitni lik Stefana Uro{a III, koji je postao poznat posle konzervatorskih zahvata na ikoni po-
~etkom devedesetih godina pro{log veka.
62
D. Pani}, G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1975, 5862.
63
V. J. Djuri}, Les portraits de souverains dans le narthex de Chilandar, HZ 7 (1989) 119121.
64
Za lik bez brade uz Stefana De~anskog u hilandarskoj priprati, koji je na sloju s po-
~etka XIX veka ozna~en kao Jovan Kantakuzin, opravdano se veruje da predstavqa mladog Du{ana
kao o~evog savladara. Ovaj wegov portret mogao bi biti savremen nastanku ikone iz Barija, {to
moè potvrditi samo ~i{}ewe ovih fresaka ibidem, loc. cit.
65
G. A. Ralis, M. Potlis, Suntagma twn qeiwn kai ierwn kanonwn, IV, Atina 1854, 478, 546.
66
Isto, V, Atina 1855, 430; J. Darrouzes, Les reponses canoniques de Jean de Kitros, REB
31 (1973) 324.
Perivlepti iz 1294/5.
67
Od po~etka narednog stole}a i poglavari srpske auto-
kefalne crkve po~iwu da nose sakos, ako je suditi po liku svetog Save, prvog
srpskog arhiepiskopa, u priprati prizrenske katedrale (13101313).
68
U vreme
Simeona Solunskog (1416/71429) nosili su ga i daqe samo odabrani arhijere-
ji (ekkritoi twn arcierewn, exairetoi twn arciepiskopwn), a tako je ostalo i u
narednim stole}ima, sve do sredine XVII, kada pravo no{ewa sakosa na litur-
giji po~iwu da sti~u i pojedini episkopi.
69
Va`no je ista}i da su veliki cr-
kveni oci IV veka vrlo retko slikani u sakosu, i to iskqu~ivo oni poput sve-
tog Jovan Hrizostoma ili Grigorija Bogoslova koji su na to imali istorijsko
pravo kao arhipastiri Carigrada.
70
Predstavqawem svetog Nikole u savreme-
noj ode`di najodli~nijih arhijereja po~etkom XIV stole}a, darodavac ikone
je dodatno naglasio svoje po{tovawe prema mirlikijskom episkopu.
71
Ikona Stefana Uro{a III bila je veoma po{tovana u kasnijim vekovima
jer je lik svetiteqa na woj smatran wegovim autenti~nim portretom.
72
No{ena
je u procesijama ulicama Barija, a na~iwen je i veliki broj wenih replika u
razli~itim tehnikama (sl. 10).
73
Vremenom wen pravi darodavac pada u zabo-
rav, }irilski natpis sa okova bio je nerazumqiv u apulijskoj sredini, a dona-
tor rasko{nog srebrnog oltara sa dugim latinskim natpisom po~eo se smatra-
ti i ktitorom ikone. Dodatnu zabunu unosio je i golobradi Du{anov lik za ko-
67
C. Grozdanov, Prilozi poznavawu sredwovekovne umetnosti Ohrida, ZLU 2 (1966)
204205.
68
M. ]orovi}-Qubinkovi}, Uz problem ikonografije srpskih svetiteqa Simeona i Save,
Starinar 6/7 (1958) 8586; Pani}, Babi}, nav. delo, 6263; D. Milo{evi}, Ikonografija svetoga
Save u sredwem veku, Sava Nemawi} sveti Sava, Beograd 1979, 294295.
69
T. Papas, Studien zur Geschichte der Messgewander im byzantinischen Ritus, Munchen 1965,
105130; Ch. Walter, Art and ritual of the Byzantine Church, London 1982, 1719.
70
Za najstarije primere iz XIV stole}a, ibidem, 18.
71
Legendu po kojoj se tek oslepqenom Stefanu na Ov~em Poqu u snu javqa sveti Nikola,
da bi mu na Nikoqdan pet godina kasnije u Carigradu ~udesno povratio vid, prvi beleì Grigo-
rije Camblak po~etkom XV veka, Stare srpske biografije XV i XVII veka, Beograd 1936, 78, 14.
Savremenici, Danilo i wegov u~enik, o ovome ni{ta ne govore, ta~nije, znaju da je Milutinov
sin po o~evom nare|ewu oslepqen u Skopqu i da mu je tom prilikom zapravo samo delimi~no
o{te}en vid, Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih Slu`be, pr. G. Mak Dani-
jel, D. Petrovi}, Beograd 1988, 125; Danilovi nastavqa~i, pr. G. Mak Danijel, Beograd 1989, 32.
Nije izvesno da li predawe o ~udesnoj intervenciji svetog Nikole poti~e od samog Stefana ili
je posle wegove smrti stvoreno u krugovima de~anskih monaha, ali se po sopstvenim re~ima zabe-
leènim u arengama wegovih poveqa izdatih manastirima na Vrawini i u Orehovu, zna da je sma-
trao mirlikijskog ~udotvorca svojim pokroviteqem i za{titnikom, cf. Monumenta serbica spec-
tantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, ed. F. Miklosich, Graz 1964
2
, 112; S. Mi{i}, Poveqa kraqa
Stefana Uro{a III De~anskog manastiru Svetog Nikole Mra~kog u Orehovu, Stari srpski arhiv 1
(2002) 57; naro~ito po{tovawe prema svetom Nikoli iskazivao je kroz podizawe, obnavqawe i
darivawe wemu posve}enih hramova: osim ve} pomenutih, Vrawinskog, Mra~kog i Svetog Nikole
Dabarskog, tu je i ju`ni paraklis u naosu de~anskog katolikona. Po Grigoriju Camblaku, Stefan
De~anski je podigao i crkvu Svetog Nikole u neposrednoj blizini manastira, v. Stare srpske bi-
ografije, 23.
72
Pomenuta gravira iz 1584, koja se ~uva u Parizu, naslovqena je kao Vera effigies s(ancti)
Nicolai Magni Archiepiscopi Myrensis ex eccl(esi)a regali Bariensi in qua requiescit desumpta praecipu-
isque eius miraculis exornata, v. nap. 43 i sl. 8.
73
Calo Mariani, San Nicola, 103108; San Nicola, 261263, n
os
IV.810.
ji se naga|alo da predstavqa portret neke srpske kraqice. Ve} u inventaru iz
1578. stoji da su figure sa desne i leve strane svetiteqa predstave kraqa Uro-
{a i wegove ène.
74
U~eni jezuita, padre Beatilo, poku{ava nepunih pola sto-
le}a kasnije da na osnovu svojih nepouzdanih saznawa ~ak identifikuje ovu
srpsku kraqicu kao Jelenu, navodno, drugu ènu kraqa Milutina.
75
Darove svog dede Uro{a i oca Stefana bazilici Svetog Nikole u Bariju
pomiwe i car Stefan Du{an u poveqi izdatoj u Skopqu na molbu kanonika ba-
zilike, 20. avgusta 1346. godine.
76
Ovom ispravom se nalaè dubrova~koj op-
{tini da od godi{weg tributa srpskom vladaru ubudu}e izdvaja dve stotine
perpera u venecijanskim gro{ima i daje ih kanonicima bazilike u Bariju radi
kupovine voska neophodnog za bogosluèwa, prilikom kojih je trebalo vr{iti
pomen pre|a{wih ktitora bazilike, carevog dede i oca, i ~itati molitve za
spas carske porodice. U inventaru bazilike iz 1362, me|u ostalim poveqama
registrovan je i privilegium Stefanov, potpisan crvenim mastilom sa vise}om
bulom od pozla}enog srebra.
77
Dubrov~ani su se u potpunosti oglu{ili o ca-
rev zahtev, tj. nisu ispla}ivali predvi|enu godi{wu sumu bazilici u Bariju.
Nije od uticaja bila ni ~iwenica da je o~evu odluku potvrdio i car Uro{ pre
pozne jeseni 1363, a spor je stigao ~ak do napuqskog dvora i kraqice Jovane I,
ali bez rezultata.
78
Interesantno je da Dubrov~ani osporavaju autenti~nost
Du{anove poveqe. S druge strane, ovaj akt ima dva bitna obele`ja originalne
isprave, carev potpis i zlatni pe~at koji visi sa dowe ivice presavijenog per-
290 Bojan Miqkovi}
74
re Orosio et sua moglie , postoji samo jedan vladar ovog imena u inventarima iz Ba-
rija, a to je darodavac velikog srebrnog oltara, kraq Milutin, cf. Nitti di Vito, Il Tesoro, 45, n
o
116.
75
V. nap. 47. Interesantno je da u obimnoj literaturi koja postoji o ovoj ikoni predawe o
ktitorima s kraja XVI i po~etka narednog stole}a dugo ìvi i ima svoje mesto i u radovima mo-
dernih istraìva~a. Da su kraq Milutin i èna mu Jelena bili predstavqeni na ikoni mislili
su: Kukuljevi} Sakcinski, Izvjestje, 350351; Maku{ev, Italnske arhiv, 14; Bartolini, Su lantica
basilica, 13; i po wima Radoj~i}, Portreti, 29; za Milutina i Simonidu v. slede}e autore: Tomi}
de Muro, Srpske ikone, 105123; ista, Bele{ke o ikoni Sv. Nikole u Bariju, Italija, ZLU 6
(1970) 221225; Gerardo Cioffari, The Tsars of Serbia, 167170; J. Radovanovi}, Jedinstvo nebeske i
zemaqske crkve u srpskom slikarstvu sredweg veka ili likovi ìvih qudi na freskama i ikona-
ma sredweg veka, ZLU 20 (1984) 57; Calo Mariani, San Nicola, 103108; Icone di Puglia e Basilicata
dal Medioevo al Settecento, Bari 1988, 129130, n
o
33 (M. M. Lovecchio). \ur|e Bo{kovi} je 1936.
prvi pro~itao ostatak natpisa sa okova i otvorio novu diskusiju da li je na ikoni, osim De-
~anskog, naslikana jedna od wegove dve ène ili sin Du{an, v. Bo{kovi}, Ikona De~anskoga,
5558; Uro{ III i Teodora ili Marija Paleologina: ICG, II/1, 279280 (P. Mijovi}); Gerardo Ci-
offari, Gli zar di Serbia, 108111; Tra le due sponde dellAdriatico: la pittura nella Serbia del XIII secolo
e lItalia, Ferrara 1999, 212214 (idem); na osnovu Bo{kovi}evih zapaàwa, prvi put je boja`qivo
nave{tena mogu}nost da je pored De~anskog, tu bio naslikan Du{an, in S. Radoj~i}, Die serbische
Ikonenmalerei vom 12. Jahrhundert bis zum Jahre 1459, JOBG 5 (1956) 70, da bi mnogo godina kasnije
ovo pitawe ubedqivo bilo razre{eno jednostavnom konstatacijom da lik sa svetiteqeve leve
strane nosi na glavi zatvorenu, kupolastu krunu, {to iskqu~uje mogu}nost da je ovde predsta-
vqena kraqica, v. \or|evi}, O prvobitnom izgledu, 121.
76
Izdawe isprave sa starijom literaturom, v. S. ]irkovi}, Poveqa cara Du{ana Op{ti-
ni dubrova~koj o isplati 200 perpera godi{we crkvi Svetog Nikole u Bariju, Stari srpski ar-
hiv 4 (2005) 8798.
77
Nitti di Vito, Il Tesoro, 36, n
o
II 39.
78
Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, I, pr. J. Tadi}, Beograd 1935, 121122, br. 125.
gamenta na vrpci od upredenih svilenih vlakana purpurne boje.
79
Na aversu
pe~ata predstavqena je Du{anova stoje}a figura u vladarskom ornatu, na supe-
daneumu, sa skiptrom u desnoj i akakijom u levoj ruci, i slede}im natpisom
stean v h(rist)a b(og)a vrni car;
80
na pole|ini je Hristos I(hsou)j
C(risto)j, predstavqen kako stoji na supedaneumu, ispred prestola, u levoj ru-
ci drì jevan|eqe, dok desnom blagosiqa (sl. 11 i 12).
Primer svojih suverena sledila je i srpska vlastela. Poznati su pokloni
koje je svetili{tu darivao Cesar Sclavonie,
81
po imenu Gregorius. Pobrojani su u
inventaru iz 1362.
82
Me|u predmetima u gorwoj crkvi, ispred kadionice kraqa
Uro{a, od koje je ve}a po teìni, upisana je kadionica od pozla}enog srebra Ke-
sara Sklavonije. Imala je ukras izveden u emaqu, koji su ~inila dva crvena dvo-
glava orla i dva zmaja. I ovde se pomiwu campanili, kao kod kraqeve kadionice, s
tim {to je kesareva imala i dvostruke srebrne lance sa pomecti quinque po sre-
dini. Skupa sa lancima, kadionica je merila ne{to vi{e od kilograma i po.
Kesar je bazilici poklonio i delove bogoslu`bene ode`de. Naro~ito de-
taqno se opisuje rasko{ni ukras drugog kesarevog poklona, mitre: na podlozi
od crvene svile
83
bile su srebrnom i zlatnom ìcom s jedne strane izvezene
predstave Spasiteqa, Blaène Device, svetog Jovana Krstiteqa i apostola Pe-
tra i Pavla, a sa druge figure svetog Nikole i ~etvorice neimenovanih svetih
li~nosti. Jednu stranu je krasilo 490, dok je na drugoj bilo 517 sitnih bisera.
Na pendulama koje vise sa dowe ivice mitre bila su heraldi~ka obele`ja kesa-
ra. Sude}i po opisu, re~ je o latinskoj mitri. Tu je bio i jedan svileni epitra-
hiq (Stola), tako|e ukra{en zlatnim i srebrnim vezom sa 13 figura svetih, ob-
rubqen crvenom svilenom tkaninom. U inventaru je zabeleèn i jedan manipu-
lum od istog materijala, ukra{en izme|u ostalog i grbom re~enog kesara.
84
U kripti, uz svetiteqev grob, ~uvana su dva velika srebrna kandila, dar
istog ktitora. Dok je prvo u opisu hvaqeno zbog lepote srebrnih lanaca, drugo je
bilo pozla}eno, sa predstavama an|ela i natpisom koji identifikuje darodavca
ovih poklona Cesar Gregorius me fecit.
85
Oba kandila su bila iste teìne, od po
{est libri i deset uncija, odnosno dva kilograma i skoro dve stotine grama.
79
O svemu ovome detaqnije, ]irkovi}, nav. delo.
80
Identi~nu signaturu imao je carev lik na danas izgubqenim pe~atima sa gr~kih hriso-
vuqa izdatim Ivironu i Filoteju u aprilu 1346 D. Kora}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana mana-
stiru Svete Bogorodice u Tetovu. Prilog srpskoj diplomatici i sfragistici, ZRVI 23 (1984) 148.
81
Inventari bazilike iz XIV veka pouzdano beleè titule vladara i plemstva, ne samo onih
u Ju`noj Italiji ve} i sa druge strane Jadrana: Imperator Bulgarie, Rex Sclavonie, Cesar Sclavonie.
82
Rogadeo, Il Tesoro, 322, 328, 333, 409, 420, n
os
18, 131, 253, 254, 570, 572.
83
U tekstu stoji ad opera de Sirmia. Re~ je o slovnoj gre{ci sastavqa~a inventara ili
wegovog izdava~a, jer drevni Sirmijum u tada{woj Ugarskoj nikada nije bio poznat po nekoj po-
sebnoj vrsti tkanine, dok se termini de Sirria, ad operas Sirrie, sre}u na mnogo mesta u ovom i dru-
gim inventarima gde ozna~avaju luksuzne svilene tkanine.
84
O zna~aju inventara iz Barija za poznavawe heraldi~kih obi~aja kod Srba v. komentare
S. ]irkovi}a u Novakovi}, Istorija i tradicija, 464465.
85
Iako je posledwe kandilo bilo na listi predmeta koji su po odluci kapitola iz 1353.
mogli biti otu|eni, isto, 464, ono se ipak nalazi i u inventaru iz 1362.
Kesar Grgur se prvi put pomiwe zajedno sa titulom i prezimenom Golu-
bi} (Golubic) me|u najbliìm saradnicima cara Du{ana u jednom pismu pape
Klimenta VII od marta 1347.
86
U Du{anovoj osniva~koj poveqi za manastir
Arhan|ela kod Prizrena, izdatoj oko 1350, kesar Grgur je zadu`bini svog vla-
dara priloìo kamatnika Dabiìva s obavezom da manastiru godi{we daje 18
lisi~jih krzna.
87
Krajem {este decenije ovaj vlastelin iz temeqa podiè cr-
kvu Bogorodice Zahumske na obali Ohridskog jezera, kako svedo~i natpis wego-
vog imewaka, episkopa devolskog, ispisan na zapadnom zidu naosa ovog hrama
prilikom zavr{etka radova na wegovom oslikavawu 25. avgusta 1361.
88
Grgur je
titulu kesara mogao ste}i tek po Du{anovom krunisawu za cara aprila 1346, a
s obzirom da se wegovo kandilo nalazilo u Bariju ve} 1353,
89
moè se zakqu~i-
ti da su darovi kesara Grgura pristigli u baziliku Svetog Nikole upravo u
ovom vremenskom intervalu.
Pokloni kesara Grgura iz sredine XIV veka zavr{avaju niz poznatih srp-
skih donacija bazilici Svetog Nikole u Bariju zapo~etih darovima osniva~a
dinastije Stefana Nemawe krajem XII stole}a, ~iji su primer sledili wegovi
naslednici na prestolu. Gotovo svi darovi su bili nameweni drugom grobu
mirlikijskog episkopa u kripti i uz wega ~uvani sa naro~itim pijetetom, a sa-
mo pojedini su se nalazili me|u predmetima u gorwoj crkvi. Uglavnom dela
umetni~ke izrade, pokloni su bili rad srpskih umetnika, neki su, poput mitre
kesara Grgura, bili prilago|eni latinskom bogoslu`benom obredu, dok su naj-
ve}i i najskupoceniji poklon, Milutinov oltar, izveli majstori sa Apenin-
skog poluostrva. Mawe, pokretne predmete od plemenitih metala nalazimo na
listi za prodaju ve} za ìvota posledweg darodavca, sredinom XIV stole}a.
Ipak, najve}a celina, srebrni oltar u kripti, tokom vremena delimi~no izme-
wen, ostaje na svom mestu i u svojoj osnovnoj funkciji skoro ~etiri veka, do
kraja XVII stole}a. O nekada ìvim vezama izme|u dvora Nemawi}a i Svetog
Nikole u Bariju danas svedo~e samo ikona Stefana De~anskog i poveqa cara
Du{ana.
292 Bojan Miqkovi}
86
O li~nosti ovog velika{a v. B. Ferjan~i}, Sevastokratori i kesari u srpskom carstvu,
ZFF 11/1 (1970) 263; i naro~ito podrobno M. [uica, O kesaru Grguru, ZRVI 34 (1995) 163172.
87
S. Mi{i}, T. Subotin-Golubovi}, Svetoarhan|elovska hrisovuqa, Beograd 2003, 91,
220222.
88
\. S. Radoji~i}, Ko je podigao manastir Zaum? Istoriski pregled 1 (Beograd 1954)
4446; C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 103; I. M. \or|evi},
Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 188. Postoji i pretpostavka da
su u pitawu dva kesara istog imena, od kojih se stariji ve} sredinom {este decenije upokojio, v.
[uica, O kesaru Grguru, 166, 170171.
89
V. nap. 85.
Bojan Miljkovi}
LES NEMANIDES ET SAINT NICOLAS A BARI
La proximite de la seconde tombe de saint Nicolas, saint du Christ le plus
venere et eveque de Myre, dont les reliques ont ete translatees a Bari en 1087, a
fortement influe sur lampleur des donations adressees a ce saint a partir de la fin du
XII
e
siecle, tout dabord par le fondateur de la dynastie serbe, grand joupan Etienne
Nemanja, puis par ses successeurs sur le trone de Serbie. Ainsi, vers 1290, la reine
Helene et ses fils Etienne et Uro{ a envoye a Bari une icone avec revetement sur
laquelle etaient representes, au registre superieur, un buste du saint et, au registre
inferieur, les donateurs avec inscriptions en latin. Une icone des apotres Pierre et
Paul dun aspect semblable et tout aussi ancienne, offrande des memes donateurs, est
aujourdhui conservee au Vatican. Puis le roi Etienne Uro{ II Milutin a fait parvenir
a Bari une grande quantite dargent ayant servi a la confection, vers 1319/20, dun
autel avec ciborium, dun grand pala dautel, de dix-huit lampes, de deux grands
chandeliers et dun encensoir. Lintrados du ciborium etait orne dun ciel etoile avec
representations de Dieu le Pere et des quatre evangelistes, alors que les plaques
dargent habillant lautel etaient rehaussees de figures de saints en bas-relief. Le pala
etait quand a lui domine par une figure monumentale de saint Nicolas entoure des
scenes de sa vie, de ses miracles et de representations du Christ, de la Vierge et
dautres saints. Enfin, les lampes et lencensoir offraient une decoration en emaux
cloisonnes constituee de representations de saint Nicolas, daigles bicephales, des
Grandes Fetes, ainsi que dun portrait du donateur et de son blason. La realisation de
ces objets a ete supervisee par Obrad, fils de Desislava, de Cattaro, et assuree par le
premier maitre Roger et le maitre Roberto qui etait de Barletta. Les elements de
lautel de Milutin sont restes en place jusquen 1682. Vers la fin de 1325 le roi
Etienne III Uro{ a fait don pour la tombe du saint dune grande icone sur laquelle
saint Nicolas etait represente, quasiment grandeur nature, alors quapparaissent a
droite et a gauche des ses jambes les portraits du donateur et de son jeune fils et
cosouverain Du{an. Avant detre envoyee a Bari cette icone a ete repeinte et a reu
un revetement en argent dore qui portait egalement une inscription ou figurait le nom
du donateur, alors quy a ete joint, lors de lexpedition, une grande etoffe doree avec
broderie doree. Par la suite cette image a ete consideree comme un portrait
authentique de leveque de Myre. Par sa charte du mois davril 1346 lempereur
Etienne Du{an a attribue une rente annuelle de deux cents hyperperes aux chanoines
de la basilique pour l'achat de cire et la mention de ses ancetres et de sa famille lors
des prieres. Bien que cet acte ait ete par la suite confirme par son fils, l'empereur
Uro{, les Ragusains, qui devaient proceder au versement de cette rente annuelle, ne
s'y sont jamais conformes. Entre 1346/47 et 1353, le cesar Gregoire Golubi} a
adresse a la basilique Saint-Nicolas deux lampes et un encensoir en argent orne
demaux cloisonnes avec representations danges, daigles bicephales et danimaux
fantastiques, une mitre ornee de 1007 perles sur le fond en soie de laquelle etaient
representes en broderie dargent et dor le Christ, la Vierge, saint Jean-Baptiste, saint
Nicolas et dautres saints accompagnes des armes du cesar, une etole en soie sur
lequel ont de meme ete brodees a laide de fils dor et dargent les representations de
13 saints, ainsi quun manipule du meme materiau sur lequel etaient brodes larme
du cesar et des animaux fantastiques. De toutes les offrandes mentionnees ne sont
plus aujourdhui conservees dans le tresor de la basilique de Bari que la grande icone
dEtienne III Uro{ et la charte de Du{an.
294 Bojan Miqkovi}
Sl. 1. Ikona apostola Petra i Pavla sa donatorima, oko 1290, Vatikan
Fig. 1. Icone des apotres Pierre et Paul avec ses donateurs, vers 1290, Vatican
S
l
.
2
.
M
e
r
m
e
r
n
i
o
l
t
a
r
i
z
n
a
d
d
r
u
g
o
g
g
r
o
b
a
s
v
e
t
o
g
N
i
k
o
l
e
,
1
0
8
9
,
k
r
i
p
t
a
b
a
z
i
l
i
k
e
S
v
e
t
o
g
N
i
k
o
l
e
,
B
a
r
i
F
i
g
.
2
.
A
u
t
e
l
d
e
m
a
r
b
r
e
d
i
s
p
o
s
e
a
u
-
d
e
s
s
u
s
d
e
l
a
s
e
c
o
n
d
e
t
o
m
b
e
d
e
s
a
i
n
t
N
i
c
o
l
a
s
,
1
0
8
9
,
c
r
y
p
t
e
d
e
l
a
b
a
s
i
l
i
q
u
e
S
a
i
n
t
-
N
i
c
o
l
a
s
,
B
a
r
i
Sl. 3. Sve}waci od gorskog kristala i srebra, 1296, Sveti Nikola, Bari
Fig. 3. Chandeliers en cristal de roche et argent, 1296, Saint-Nicolas, Bari
Sl. 4. Sve}waci od gorskog kristala i srebra, kraj XIII stole}a, Sveti Marko, Venecija
Fig. 4. Chandeliers en cristal de roche et argent, fin du XIII
e
siecle, Saint-Marc, Venise
Sl. 5. Uspewe Bogorodice, detaq, oko 1320, Gra~anica
Fig. 5. Dormition de la Vierge, detail, vers 1320, Gra~anica
Sl. 6. i crt. 1 Sveti Nikola sa donatorima, 13221325, Sveti Nikola, Bari
Fig. 6. et dessin 1 Saint Nicolas avec les donateurs, 13221325, Saint-Nicolas, Bari
Sl. 7. Detaqi sl. 6
Fig. 7. Details de la fig. 6
Sl. 8. Detaqi sl. 9
Fig. 8. Details de la fig. 9
Sl. 9 i crt. 2 Ikona svetog Nikole sa okovom od pozla}enog srebra
Fig. 9. et dessin 2 Icone de saint Nicolas avec revetement en argent dore
Sl. 10. Natale Bonifacije, Ikona iz Barija sa scenama iz ìvota i ~udima svetog Nikole,
1584, Nacionalna biblioteka, Pariz
Fig. 10. Natalis Bonifatius Dalmata, Icone de Bari avec scenes de la vie et miracles de saint Nicolas,
1584, Bibliotheque nationale, Paris
Sl. 11. Poveqa cara Stefana Du{ana, 20. avgust 1346, Sveti Nikola, Bari
Fig. 11. Charte de lempereur Etienne Du{an, 20 aout 1346, Saint-Nicolas, Bari
Sl. 12. Zlatni pe~at sa poveqe cara Du{ana
Fig. 12. Sceau en or de la charte de lempereur Du{an
UDK: 929.731(497.11)
DRAGAN VOJVODI] (Beograd)
OD HORIZONTALNE KA VERTIKALNOJ GENEALO[KOJ SLICI
NEMAWI]A
Rasprava je posve}ena presudnim tipolo{kim promenama u razvoju rodo-
slovne predstave dinastije Nemawi}a. Razmotreni su elementi kontinuiteta i
diskontinuiteta u okviru te metamorfoze. Zakqu~eno je da je re~ o prili~no po-
stepenom i dugotrajnom procesu, potpuno uskla|enom s evolutivnim okvirima
srpske sredwovekovne sredine, podvrgnute sna`nim kulturnim uticajima iz Vi-
zantije.
Negde krajem druge ili po~etkom tre}e deceniji XIV veka horizontalna
genealo{ka slika srpskih vladara (crt. 1) po~iwe da ustupa mesto novoj rodo-
slovnoj predstavi. Najstarija sa~uvana Loza Nemawi}a s vertikalnim kompo-
zicionim ustrojstvom naslikana je u narteksu Gra~anice (crt. 3).
1
Slede je one
u pripratama Pe}ke patrijar{ije, De~ana i Matei~a, odnosno sa isto~nog zida
zapadne ulazne kule u Studenicu (crt. 45, sl. 13).
2
Na pojavu novog tipa
predstave srpske dinasti~ke genealogije moglo je uticati nekoliko ~inilaca.
Smewivawe generacija i granawe Nemawinog potomstva uzrokovalo je u crkva-
ma s kraja XIII i po~etka XIV veka prekomerno uve}avawe broja dinasti~kih
portreta. @eqa da budu predstavqeni svi vladarevi prethodnici i nasledni-
ci, kako bi se ostvarila {to potpunija dinasti~ka slika, dovodila je do znat-
nih programskih poreme}aja i u hramovima veli~ine Ariqa.
3
U mawim gra|e-
vinama, poput paraklisa kraqa Dragutina u \ur|evim stupovima, posledice su
bile jo{ izrazitije.
4
âk je i u veoma prostranim crkvama, kakva je Bogorodica
Qevi{ka (sl. 2ab), predstava vladaju}e dinastije mogla da ispuni gotovo ce-
1
Termine vertikalno i horizontalno genealo{ko stablo ili loza uveo je u nauku
A. Grabar, Une pyxide en ivoire a Dumbarton Oaks. Quelques notes sur lart profane pendant les derni-
ers siecles de lEmpire byzantin, DOP 14 (1960), 131133.
2
Za osnovni uvid u pitawa pojave i zna~ewa predstave Loze Nemawi}a s {irom literatu-
rom, up. D. Vojvodi}, Loza Nemawi}a, izd. S. ]irkovi}, R. Mihaq~i}, Leksikon srpskog sredweg
veka, Beograd 1999, 371373.
3
Isti, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 8081, 191192.
4
S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 1996
2
, 2728.
lokupan program najniè zone priprate.
5
Osim programskih, pro{irene po-
vorke Nemawi}a stvarale su i ikonografske pote{ko}e. Bilo je sve teè pre-
vladati jednoli~nost u prikazivawu predugih nizova i istovremeno povezati
sve wihove elemente u jedinstvenu celinu na idejno opravdan na~in. Da bi se
ti nizovi koliko-toliko saèli, iz wih je krajem XIII veka iskqu~ena predsta-
va Bogorodice kao posrednice (Dragutinova kapela, Ariqe).
6
Naravno, to je u
znatnoj meri bilo omogu}eno porastom samosvesti dinastije. U ariqskoj i qe-
vi{koj priprati i predstava samog Hrista svedena je, prema drevnim vizantij-
skim obrascima, na umaweno, ali hijerarhijski dominantno poprsje pri vrhu
kompozicije.
7
Osim toga, nekada jedinstveni nizovi razbijaju se na mawe, iko-
nografski ili programski zaokruène celine (Dragutinova kapela, Ariqe).
Ipak, sve je to davalo polovi~ne rezultate, te{ko prihvatqive dinami~nom
duhu umetnosti zrele renesanse Paleologa. Kao alternativa ukazala se potpuno
druga~ija genealo{ka slika, organizovana po podobiju Loze Jesejeve.
Zahvaquju}i prisustvu pomenutog starozavetnog rodoslovnog arhetipa u
srpskom ìvopisu XIII stole}a, putevi novoj genealo{koj slici Nemawi}a bi-
li su uveliko pripravqeni. [tavi{e, od vremena kraqa Uro{a i monaha-pi-
sca Domentijana misao o Izabranom narodu i rodoslovqe Hristovo po~iwu
promi{qeno da se dovode u vezu s dinastijom Nemawi}a. Taj proces odvija se
istovremeno u kwièvnosti, diplomatici i likovnoj umetnosti. Ve} u Sopo-
}anima, a zatim Mora~i i Ariqu, predstava Loze Jesejeve prepli}e se, kroz
primenu razli~itih programskih i ikonografskih sredstava, s portretima Ne-
mawi}a, ukqu~enim u {ire tematske celine dinasti~kog predznaka. Likovi
predstavnika Hristovog i nemawi}kog rodoslovqa bili su povezani, na ne{to
{irem programskom planu, i u Kraqevoj crkvi u Studenici.
8
Tako je prevla-
dan veoma vaàn stepenik u idejnom i likovnom saobraàvawu predstava dvaju
rodoslovqa. Ukqu~ivawe Loze starozavetnih pravednika u programske celine
obojene dinasti~kim sadràjima, odnosno weno povezivawe s kultom vladaju-
}ih porodica, bilo je poznato kako na sredwovekovnom Zapadu, tako i na vizan-
tijskom Istoku.
9
Ipak, u sredwovekovnoj Srbiji sa~uvalo se, svakako ne slu-
~ajno, najvi{e svedo~anstava o programskom preplitawu dinasti~ke s Hri-
stovom genealogijom. To pokazuje da su idejna re{ewa ove vrste nalazila izu-
zetno pogodno tle u dràvi Nemawi}a.
10
Za pojavu nove rodoslovne slike sa-
296 Dragan Vojvodi}
5
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 4849.
6
Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Sv. Ahilija, 92.
7
G. Babi}, O portretima u Rama}i i jednom vidu investiture vladara, ZLU 15 (1979) 157158.
8
O svemu tome op{irnije up. S. Marjanovi}-Du{ani}, Motiv Loze Jesejeve u doba Uro{a
, Zbornik Filozofskog fakulteta, serija A: Istorijske nauke, 18 (1994) 119125; Vojvodi}, Zid-
no slikarstvo crkve Sv. Ahilija, 111113; isti, Idejne osnove srpske vladarske slike u sredwem
veku, Daktilografisana doktorska disertacija, Beograd 2006, 7280, sa starijom literaturom.
9
Up. Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Sv. Ahilija, 111112, sa starijom literaturom.
10
Dimitrije Bogdanovi} uo~ava da je ideja naroda Boìjeg daleko ìvqa, aktivnija i
sudbonosnija u istoriji srpskog naroda (ne samo u sredwovekovnoj epohi) nego u istoriji Vizan-
tije. Up. D. Bogdanovi}, Politi~ka filosofija srednjovekovne Srbije. Mogu}nosti jednog istraìvanja, Fi-
lozofske studije XVI (Beograd 1988), 12, 27.
zrevali su u Srbiji i uslovi druge vrste. Tako je, recimo, po~etkom XIV veka
dinastija Nemawi}a bila ve} dovoqno trajna da bi svojim pam}ewa vrednim
~lanovima mogla da popuni strukturu kakvu je nametala slika vertikalne
Loze. S druge strane, u pisanim spomenicima sve jasnije se vezivala metafori-
ka korena, loze, stabla masline i wegovih izdanaka za ideju o srpskoj svetorod-
noj dinastiji.
11
Me|utim vertikalna Loza Nemawi}a nije bila prosta transpozicija
horizontalne genealogije u strukturu nove ikonografske sheme. Izme|u dva
tipa srpske dinasti~ke slike uo~qiva su zna~ajna sadrìnska nesaglasja. Ho-
rizontalna genealogija je, na primer, veoma ~esto ukqu~ivala predstave vla-
darskih èna i vladarskih majki (paraklis Svetog Simeona u Studenici, sopo-
}anska priprata, Dragutinova kapela, Ariqe, sopo}anski eksonarteks, naos
De~ana, spoqa{wa priprata u Budimqi itd.), dok se u vertikalnim Lozama
one javqaju samo po izuzetku i to s posebnim razlozima (Pe}, Matei~). Kada je
re~ o vladarskim sestrama i k}erima, stawe stvari je potpuno obrnuto. Nije
poznata nijedna pouzdano identifikovana predstava bilo koje ènske pred-
stavnice dinastije u prizemnoj zoni ìvopisa, dok su u vertikalnim Lozama
Nemawi}a wihovi likovi slikani redovno. Po{tovan je, naravno, samo vaàn
uslov da u pitawu nisu bile odive, odnosno vladarske }erke koje su se udajom
prikqu~ile nekom drugom rodu.
12
Pored toga, nova ikonografska struktura
omogu}ila je da se u dinasti~ku sliku ukqu~e predstavnici pobo~nih grana
Nemawinih potomaka. Oni, tako|e, nisu nalazili mesto u okvirima horizon-
talnih genealo{kih predstava. Nekada sporadi~na, pojava likova dvojice ar-
hiepiskopa Save I i Save II postala je obavezna u okvirima novog tipa di-
nasti~ke slike. Jasno je dakle, po svemu tome, da je vertikalna Loza Nemawi-
}a bila daleko vi{e posve}ena izricawu op{tih dinasti~kih poruka, nego,
ona horizontalna. Neka ranije naro~ito nagla{avana pitawa, recimo, redo-
sled nasle|ivawa vlasti po direktnoj liniji srodstva, utapaju se u mno{tvo
novih poruka i polako gube zna~aj. Zapravo, ni sama kompoziciona struktura
Loze nije i{la u prilog wihovom razgovetnom izlagawu.
Odavno je uo~eno da je u Gra~anici direktna nasledna linija, koja je vo-
dila od svetog Simeona do kraqa Milutina, bila koliko-toliko istaknuta.
Weni predstavnici su obeleèni carskim insignijama i postavqeni u ver-
tikalnu osu predstave (crt. 3).
13
Me|utim, taj princip je kasnije sve ozbiqni-
je naru{avan. Na Lozi u pe}koj priprati svi vladari nose krune na glavama, a
Od horizontalne ka vertikalnoj genealo{koj slici Nemawi}a 297
11
Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, ed. F. Miklosich, Vindobo-
nae 1858 =Graz 1964, 71 (LXX); Svetostefanski hrisovuq kraqa Stefana Uro{a II Milutina,
izd. V. Jagi}, Be~ 1890, 43 (83
b
); Actes de Chilandar II, ed. B. Korablev, priloènie k XIX tomu, No.
1, S.-Peterburg 1915, 418.2728, 420.8889, 440.1516; Stari srpski zapisi i natpisi, izd. Q.
Stojanovi}, IV, Sr. Karlovci 1923, 5 (br. 6007); etc. O tome up. i nap. 64 i 65.
12
M. Al. Purkovi}, Byzantinoserbica, BZ 45 (1952), 4445.
13
Radoj~i}, Portreti, 40, nap. 105; B. Todi}, Gra~anica. Slikarstvo, BeogradPri{tina
1988, 174. Vertikalna osa Loze nagla{ena je i time {to su pobo~ne figure blago okrenute ka woj,
usmeravaju}i u istom pravcu svoje poglede.
kraq Dragutin ima istu onakvu odoru i insignije kakve nose otac, deda, prade-
da i ~ukundeda kraqa Du{ana (crt. 4).
14
U De~anima je ~ak napu{teno ozna~a-
vawe filijacije u natpisima, dok su se u glavnoj osi Loze na{li samo car Du-
{an i dvojica predaka koje je posebno po{tovao sveti Simeon i sveti kraq
Milutin (sl. 1).
15
Zbog o{te}enosti Loze srpskih vladara u Matei~u i Stude-
nici, nije mogu}e pouzdano utvrditi kako se nadaqe odvijao taj proces. Izve-
sno je, ipak, da je u Matei~u znatnije poreme}ena struktura Loze pozanata iz
starijih spomenika. U sredi{woj osi matei~ke Loze na{le su se predstave mo-
nahiwa i monaha,
16
{to je moralo dodatno zamu}ivati sliku o redosledu nasle-
|ivawa srpskog trona. Isto tako, u Matei~u je sasvim pouzdano do{lo do sta-
pawa nemawi}ke genealogije sa rodoslovnim stablima drugih vladala~kih po-
rodica. To je zna~ewa srpske dinasti~ke slike potpuno udaqilo od simbolike
koju su nosila re{ewa iz XIII veka i moralo je potisnuti istoriju nasle|i-
vawa vlasti jo{ dubqe u drugi plan.
Na vertikalnim Lozama Nemawi}a nije bio uspostavqen ni pouzdan
ikonografski kqu~ za isticawe naslednika prestola. Gotovo da je op{tepri-
hva}eno mi{qewe kako je u Gra~anici Milutinov sin Konstantin ozna~en kao
prestolonaslednik tako {to je postavqen uz desni bok starog kraqa (crt. 3).
Me|utim Konstantin na toj predstavi nema ni titulu ni insignije koje su no-
sili ozvani~eni naslednici srpskog trona, pa ~ak ni uobi~ajeni nimb oko gla-
ve. Vaqa, tako|e, primetiti da je naspram navodnog prestolonaslednika, u is-
tom redu, naslikana wegova sestra Carica.
17
Ona nipo{to nije ulazila u krug
mogu}ih naslednika vlasti, ve} se na Lozi javqa iskqu~ivo kao pripadnica
dinastije. îni se da bi u skladu s tim trebalo sagledavati i razlog pojave
Konstantinovog lika, odnosno prirodu hijerarhijskog prvenstva koji je dobio
u odnosu na figuru Carice, ènskog potomka i budu}e odive. Ikonografski je,
po svemu sude}i, istaknut samo ve}i dinasti~ki zna~aj brata u odnosu na se-
stru. Uostalom, na mestu koje u Gra~anici zauzima Konstantin, u Pe}i je na-
slikan kraq Du{an, kao aktuelni vladar, dok su neposredni naslednici kra-
qeva Stefana Prvoven~anog, Uro{a I i Milutina slikani uz wihov levi bok.
Uz o~evo levo rame, dakle potpuno druga~ije postavqen no Konstantin u Gra~a-
nici, na{ao se lik Du{anovog prestolonaslednika, kraqa Uro{a, na Lozi Ne-
mawi}a u Matei~u (sl. 2).
18
Hijerarhijsko prvenstvo u odnosu na mla|anog srp-
skog kraqa dobila je predstava wegove uticajne majke, carice Jelene.
19
298 Dragan Vojvodi}
14
Radoj~i}, Portreti, sl. 3334.
15
S. ]ur~i}, The Original Baptismal Font of Gra~anica and its Iconographic Setting, Zbornik
Narodnog muzeja 910 (1979), 320 nap. 24; Direktna linija nasle|ivawa prestola u De~anima je
ipak diskretno nazna~ena veli~inom figura i insignijama. Up. D. Vojvodi}, Portreti vladara,
crkvenih dostojanstvenika i plemi}a u naosu i priprati, izd. V. J. \uri}, Zidno slikarstvo De-
~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 265297, 295296.
16
E. Dimitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 215; Radoj~i}, Portreti, sl. 49.
17
Todi}, Gra~anica, 173174, crt. XIX.
18
Dimitrova, Matej~e, 216, sl. 87, Tab. LIV.
19
N. Okuwev, Gra|a za istoriju srpske umetnosti. 2. Crkva Svete Bogorodice Matei~,
GSND 78 (19291930) 110, sl. 21.
Novi tip dinasti~ke slike, me|utim, sasvim je jasno nagla{avao car-
ski karakter vladarske porodice. Za razliku od predstava horizontalnih ge-
nealogija iz XIII veka, koje su Nemawu i wegove neposredne naslednike pred-
stavqale kao monahe (crt. 1), u gra~ani~koj Lozi Nemawi}a nema nijedne mona-
{ke predstave. I sam rodona~elnik, sveti Simeon, prikazan je u ornatu vizan-
tijskih careva s kupolnom krunom na glavi. Mona{ko svojstvo kraqevskih pre-
daka i potreba da se prikaè lik ugledne kraqice-majke Jelene morali su u
Gra~anici na}i svog izraza izvan predstave Loze, na zasebnom i ikonografski
osobenom panou u priprati.
20
Na nekim poznijim Lozama, uz zna~ajan izuzetak
one studeni~ke (crt. 5),
21
sveti Simeon ponovo dobija vid monaha. Me|utim,
likovi kraqeva Stefana Prvoven~anog i Uro{a I trajno su se zadràli u okvi-
rima vladarske ikonografije. Osim pomenutih vladara, kao svetovwaci prika-
zivani su i kraqevi Radoslav i Dragutin (Gra~anica, Pe}, De~ani i Studeni-
ca), mada su se, napustiv{i vlast, zamona{ili pod imenima Jovan i Teok-
tist.
22
Izvestan, sasvim uti{an odjek mona{kog ideala moè se prepoznati
u najniòj zoni Loze Nemawi}a u Pe}i, gde poprima vid veoma udaqen od mo-
Crt. 1. Povorka Nemawi}a u jugozapadnom uglu naosa Sopo}ana (crte`: B. @ivkovi})
20
Up. B. Todi}, Kraq Milutin sa sinom Konstantinom i roditeqima monasima na fre-
sci u Gra~anici, Saop{tewa 25 (1993) 723; S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Ne-
mawi}a. Diplomati~ka studija, Beograd 1997, 242243.
21
V. J. \uri}, Loza srpskih vladara u Studenici, izd. I. Tartaqa, Zbornik u ~ast Voji-
slava \uri}a, Beograd 1992, 70. U Matei~u je figura rodona~elnika, izgleda stoje}a, toliko
o{te}ena da se ne moè suditi o wenom ornatu (Dimitrova, Matej~e, 214).
22
O wihovom mona{ewu up. Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 310, 472.
na{ko-vladarske ideje horizontalnih dinasti~kih genealogija. Pri rubovi-
ma prizemnog niza pe}ke predstave naslikane su dve ène u mona{kom ruhu,
Anastasija i Jefimija, a uz svetog Simeona jedan crkveni poglavar, Sava I, i je-
dan svetovwak veliki knez Vukan (crt. 4).
23
Mona{ka komponenta dobila je znatnijeg, ali zbog o{te}ewa freske sada
nedovoqno ~itqivog izraza jedino u Matei~u (sl. 3).
24
Pretpostavqeno je da
su li~nosti monaha u sredi{woj osi ove Loze, pre svega kalu|erica u tre}em
redu, ~inile kqu~nu genealo{ku vezu srpske vladarske porodice s vizantijskom
dinastijom Komnina.
25
No, s obzirom na to da je monah naslikan u sredi{tu ~e-
tvrtog reda poprsja ozna~en kao Qeoktistoj,
26
ne treba sasvim iskqu~iti mo-
gu}nost da je ovde re~ o zamona{enom srpskom kraqu Dragutinu.
27
@enska mo-
300 Dragan Vojvodi}
23
Up. Radoj~i}, Portreti, 49, sl. 3334; B. Todi}, Ikonografski program fresaka iz XIV
veka u Bogorodi~inoj crkvi i priprati u Pe}i, izd. V. J. \uri}, Arhiepiskop Danilo II i wegovo
doba, Beograd 1991, 363.
24
Up. Okuwev, Matei~, 9293; Dimitrova, Matej~e, 219220.
25
E. Haustein, Der Nemanjidenstammbaum. Studien zur mittelalterlichen srebischen Herrscheri-
konographie, Bonn 1985, 7880, 8283; \uri}, Loza srpskih vladara u Studenici, 72; Dimitrova,
Matej~e, 215.
26
Dimitrova, Matej~e, 215, sa starijom literaturom; Radoj~i}, Portreti, sl. 49.
27
Up. V. J. Djuri}, Lart imperial serbe: marques du statut imperial et traits de prestige, ed.: E.
Papadopoulou, D. Dialete, Byzantium and Serbia in the 14
th
Century, Athens 1996, 42. Za jedan druga-
~iji, mawe uverqiv poku{aj prepoznavawa tog monaha up. I. Boìlov, L'arbre genealogique de la rei-
ne Helene a Matei~e, Etudes historiques 12 (Sofia 1984) 12.
Crt. 2a. Nemawi}i vladari i arhijereji na zapadnom zidu priprate
Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu (crte`: B. @ivkovi})
na{ka figura naslikana ispod wega mogla bi se u tom slu~aju identifikovati
i kao zamona{ena kraqica Jelena Anùjska, ispod koje je, mo`da, bio naslikan
kraq Stefan Prvoven~ani monah Simon.
28
Zna~ilo bi to da su u vladarskom
ruhu na osobenoj matei~koj lozi bili isticani pre svega vizantijski carevi,
dok je, s druge strane, nagla{avano mona{ko, zapravo svetiteqsko svojstvo pre-
daka Nemawi}a.
29
Ako bi se prihvatile ove pretpostavke, moralo bi se zakqu-
~iti da sredi{wa grana Loze nije bila hronolo{ki iznivelisana s pobo~nim,
{to bi predstavqalo prili~nu neobi~nost. Isto tako, problem bi predstavqala
i pojava predaka-èna (Jelena) i li~nosti iz pobo~ne dinasti~ke grane (Dragu-
tin) u sredi{woj osi Loze. Bez obzira na verodostojnost svih tih domi{qawa,
jasno je, ipak, da osobena matei~ka Loza ostaje potpuno usamqena u prikaziva-
wu predaka monaha u vi{im zonama vertikalne genealo{ke predstave.
Isticawe vladarskog karaktera predstave Nemawi}kog rodoslovqa samo
je donekle bilo potaknuto pozivawem na ikonografiju Loze Jesejeve, s nose}om
carskom granom u svom sredi{tu. Nagove{taji potiskivawa mona{kih obe-
le`ja sa srpske dinasti~ke slike javqaju se i ne{to pre uobli~avawa nove ge-
nealo{ke kompozicije. Oni se mogu uo~iti ve} na horizontalnoj rodoslovnoj
predstavi u priprati Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu (13101314). Na toj
slici koja je i drugim detaqima, kao {to su lik svetog Simeona-oranta,
30
Crt. 2b. Hristos blagosiqa kraqa Milutina i kraqa Uro{a I (uni{teno),
isto~ni zid priprate Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu (crte`: B. @ivkovi})
28
Djuri}, Lart imperial serbe, 42..
29
Isto, 4243.
30
D. Pani}, G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1975, 44 nap. 49 (D. Pani}).
ili uvo|ewe u niz dvojice svetorodnih arhiepiskopa, najavqivala pojavu ver-
tikalne Loze Nemawi}a Milutinovi prethodnici na kraqevskom tronu no-
se vladarsko ruho (crt. 2ab). Dodu{e, predstava kraqa Stefana Uro{a I pot-
puno je uni{tena. Nema, me|utim, nikakve sumwe da je i taj monarh bio prika-
zan u ode}i i s insignijama vladara. O tome nedvosmisleno govore sa~uvani
natpis u kojem se navodi wegova puna kraqevska titula, bez pomena mona{kog
imena,
31
i crvena pozadina freske. Potiskivawe mona{kih atributa sa srpske
dinasti~ke slike stoji u nesumwivoj vezi s napu{tawem obi~aja navo|ewa mo-
na{kih imena pri nabrajawu vladarevih prethodnika na tronu u srpskim pove-
qama XIV veka. U zapisima i natpisima taj obi~aj naj~e{}e nije bio po{tovan
ni u ranijem periodu. Ipak, u zvani~nim vladarskim dokumentima on se gasi,
kao i neki drugi obi~aji, tek nakon Svetostefanske hrisovuqe kraqa Miluti-
na.
32
Ovu zanimqivu pojavu vaqa sagledavati kroz prizmu sve osetnijih utica-
ja vizantijske carske ideologije na srpsku dinasti~ku misao.
33
Jasan uticaj vizantijske ideologije moè se prepoznati i u motivu boà-
stvene investiture vladara prikazanom pri vrhu Loze Nemawi}a u Gra~anici,
Pe}i, De~anima i Studenici.
34
On je, mo`da, nekada natkriqivao i dinasti-
~ku sliku u Matei~u.
35
Napajana iz svetog korena Simeona Nemawe Loza,
kao prava dobroplodna biqka, uzrasta navi{e, krepqena s nebesa blagoslo-
vom Hrista istinskog i nezalaznog Sunca. Gospod je predstavqan u segmentu
neba, kako blagosiqa Nemawi}e s obe ruke i {aqe im an|ele s insignijama naj-
vi{e vlasti u rukama (krune, lorosi). Predstava aktuelnog vladara u Gra~ani-
ci i De~anima naro~ito je nagla{ena postavqawem na vrh sredi{we ose, pod
samo Hristovo poprsje. Sti~e se utisak da upravo prema wemu i sle}u an|eli
Gospodwi s insignijama vlasti (crt. 3, sl. 1).
36
Re~ je o jo{ jednom elementu
koji je, nesumwivo, nagla{avao carsku prirodu vertikalnih Loza Nema-
wi}a. On nije bio slikan u okviru predstava Loze Jesejeve,
37
a preuzet je iz
302 Dragan Vojvodi}
31
B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka. Crteì fresaka, Beograd 1991, 51, 53; Todi}, Srp-
sko slikarstvo, 49.
32
Dok je u vremenima pre izdavawa Svetostefanske hrisovuqe izostavqawe mona{kih
atributa pri pomenu kraqeva Stefana Prvoven~anog i Uro{a I u srpskom diplomati~kom mate-
rijalu bilo sasvim retko (Actes de Chil., 378.3233; Monumenta Serbica, 71; Odabrani spomenici
srpskog prava (od XII do kraja XV veka), izd. A. Solovjev, Beograd 1926, 83), ono kasnije postaje
pravilo, sa samo jednim poznatim izuzetkom (@. Vujo{evi}, Hrisovuqa kraqa Stefana Du{ana
manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu, SSA 3 (2004) 48.2628).
33
Grabar, Une pyxide en ivoire, 133.
34
O tom motivu na predstavama Loze Nemawi}a, up. Radoj~i}, Portreti, 40; V. J. \uri},
Loza Nemanji}a u starom srpskom slikarstvu, izd. I. Maroevi} i drugi, Zbornik radova, I kongres
Saveza dru{tava istori~ara umetnosti SFRJ, Ohrid 1976, 5455; \uri}, Loza srpskih vladara u
Studenici, 7778.
35
Dimitrova, Matej~e, 220.
36
Radoj~i}, Portreti, 40.
37
M. D. Taylor, A Historiated Tree of Jesse, DOP 3435 (19801981) 125176; V. Milanovi},
The Tree of Jesse in the Byzantine Mural Painting of the Thirteenth and Fourteenth Centuries, Zograf 20
(1989) 4859; ista, Starozavetne teme i Loza Jesejeva, izd. V. J. \uri}, Zidno slikarstvo mana-
stira De~ana, 219239; N. Dionisopulos, Loza Jesejeva u Svetim apostolima u Solunu, Zograf 21
(1990) 6270.
Crt. 3. Loza Nemawi}a u Gra~anici (crte`: D. Todorovi})
ikonografske riznice vizantijskog dvora. Govorio je o boàstvenom poreklu
vrhovne zemaqske vlasti i vladare pokazivao kao nove Konstantine, podobne
prvom hri{}anskom caru kome su, prema legendi iznetoj u XIII glavi spisa De
administrando imperio, nerukotvorene insignije predate s neba.
38
Taj motiv je
bitno pomerao teì{te zna~ewa dinasti~ke slike. Preci vi{e nisu dobijali
mesto posrednika izme|u aktuelnog vladara i Hrista, ve} je komunikacija Boga
sa suverenom bila neposredna. Svetost roditeqa i praroditeqa, odnosno sve-
torodnost, ostaje i daqe bitan preduslov izuzetnog statusa ~itavog roda. Me-
|utim, kao Novi Konstantini bogoven~ani vladari svoje dostojanstvo i ha-
rizmu, pa i svetost duguju pre svega Caru nebeskome.
39
Investirani od Gospo-
da, oni se sada pokazuju kao istinski hri{}anski vladari, du`ni da brinu o
pravovernosti i spasewu poverenog im naroda. Drugim re~ima, srpski vladari
ti izdanci loze bogo~a{}a poput prvog hri{}anskog cara slave se sada
kao bogoizabrani i u Hrista verni ~uvari prave vere.
40
Ta misao bila je u Ma-
tei~u izraèna na osoben na~in. Prostorno i idejno, matei~ka vladarska Loza
povezana je ne samo s Lozom Jesejevom, ve} i s ciklusom Vaseqenskih sinoda u
koji je ukqu~ena predstava Sabora kraqa Stefana.
Nova genealo{ka slika Nemawi}a odraàvala je, dakle, mnogo jasnije nego
stara, vizantijska u~ewa o vlasti, koja su dinasti~ki princip ukr{tala s dog-
mom o providencijalnom, boàstvenom izboru vladara.
41
Tragovi takvih ideja,
svojstveni u izvesnoj meri svakoj sredwovekovnoj monarhijskoj misli,
42
bili su
i odranije prisutni u intitulacijama, potpisima i sankcijama srpskih vladar-
skih poveqa.
43
U prvoj polovini XIV veka, me|utim, pomenute ideje dobijaju sve
nagla{eniji zna~aj u zvani~nim dokumentima. Prepoznatqive su u onim delovi-
ma arengi gde vladar op{irnije nego ranije govori o vlastitoj bogoizabranosti
istovremeno kad i o svojim svetorodnim dinasti~kim korenima.
44
Ponekad, on
304 Dragan Vojvodi}
38
Konstantin Bagrnorodn, Ob upravlenii imperie, izd. G. G Litavrina i A. P. No-
voselceva, Moskva 1989, 54.2838; Radoj~i}, Portreti, 40, nap. 107; V. J. Djuri}, Le nouveau Con-
stantin dans lart serbe medieval, ed. B. Borkopp, Th. Steppan, LIQOSTRWTON. Studien zur byzanti-
nischen Kunst und Geschichte, Festschrift fur M. Restle, Stuttgart 2000, 6163.
39
Radoj~i}, Portreti, 40.
40
\uri}, Loza Nemanji}a, 5455; isti, Loza srpskih vladara u Studenici, 78; isti, Le
nouveau Constantin, 6263.
41
O ukr{tawu ili nadopuwavawu pomenutih principa u Vizantiji, up. @. Dagron, Car i
prvosve{tenik. Studija o vizantijskom cezaropapizmu, Beograd 2001, 5066.
42
Povezivawu ideja o krvnoj harizmi i bogoizabranosti vladara u srpskoj sredini
Stanislav Hafner je pronalazio analogije na sredwovekovnom Zapadu (S. Hafner, Studien zur alt-
serbischen dynastischen Historiographie, Munchen 1964, 8889).
43
Up. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija, 6069. Misli se ovde pre svega na
primenu formule Dei gratia rex u intitulaciji i potpisu, odnosno pomiwawe u sankciji mo-
gu}nosti da Nemawi}e po izvoqewu Boìjem nasledi neko od inoga roda.
44
Odabrani spomenici, 83, 100, 125, 133, 143, 155; Actes de Chil. 404.3442, 438.2633,
498.1425, 510.115; Svetostefanski hrisovuq, 4 (7
b
8
b
); De~anske hrisovuqe, izd. P. Ivi}, M.
Grkovi}, Novi Sad 1976, 6061, 303304; Stare srpske poveqe i pisma I/1, izd. Q. Stojanovi},
Beograd Sremski Karlovci 1929, 48.949.33; Vujo{evi}, Hrisovuqa kraqa Stefana Du{ana,
47.1948.28; D. @ivojinovi}, Hrisovuqa cara Stefana Du{ana karejskoj keliji Svetog Save Jeru-
salimskog (Hil. 30), SSA 1 (2002) 6978, 71.524; Monumenta serbica, 133134 (CXVI); S. Mi{i},
Boga ne isti~e samo kao izvor vlasti koja mu je pripala, nego i kao vrelo milo-
sti zahvaquju}i kojoj se mogao nazvati izdanak blagog korena roditeqa i pra-
roditeqa svojih svetih, pomiwanih sve ~e{}e bez podrobnog nabrajawa. Samo
je po sebi razumqivo da je uvo|ewe ikonografije boàstvene investiture vla-
dara nadaqe relativizovalo zna~aj isticawa istorije nasle|ivawa prestola
kao kqu~nog elementa dinasti~ke slike.
Ne treba, pri tom, shvatiti da je vertikalna Loza Nemawi}a ostajala
neosetqiva za odjeke unutardinasti~kih borbi i suvremenih politi~kih do-
ga|awa. Kao razvijenija i sloènija slika od horizontalne genealogije, ona
je mogla da prenese vi{e pojedinosti, pa`qivo nijansiranih, o tome kako se u
svesti dvora prelamala dinasti~ka povesnica. Detqanija izu~avawa pojedinih
Loza Nemawi}a sasvim su jasno pokazala da su u sferi politi~kog bile naro-
~ito angaòvane gra~ani~ka i de~anska.
45
S druge strane, na pe}koj Lozi, na-
staloj pod uticajem najvi{ih predstavnika Crkve, takva interesovawa su goto-
vo potpuno odsutna.
46
Posredne politi~ke uticaje, odraène kroz bitno izme-
wena ideolo{ka stanovi{ta, otkrivaju i kompozitne Loze naslikane u Matei-
~u i Studenici. Na wima je naglasak s unutardinasti~kih pitawa preme{ten
na plan me|udinasti~kih odnosa i istorije.
47
Kada je o Matei~kom primeru re~, o~evidno je da su uzdizawe na carstvo
i nove ambicije srpskog suverena zahtevale nadrastawe ~isto nemawi}kog di-
nasti~kog programa.
48
Stvorena je zato genealo{ka slika pro{irene rodovske,
pa i etni~ke osnove na kojoj se gradio legalitet i opravdavao univerzalizam
mladog carstva.
49
Pozivawe na stvarno ili izmi{qeno srodstvo sa starim i
uglednim vladarskim ku}ama bilo je deo politi~kog programa mnogih vizantij-
skih dinasta, pa i vladara iz ku}e Paleologa.
50
Ne iznena|uje, stoga, {to su i
T. Subotin-Golubovi}, Svetoarhan|elovska hrisovuqa, Beograd 2003, 86.6687.81; Hrisovuqa ca-
ra Stefana data u Skopqu 1347. godine, izd. arh. Leonid, GSUD 27 (Beograd 1870) 232233; Zako-
nik cara Stefana Du{ana 1349. i 1345, izd. N. Radoj~i}, Beograd 1960, 142; V. Mo{in, Poveqe
cara Stefana Du{ana o Arhan|elovom manastiru u Jerusalimu i o manastiru Sv. Nikole na ska-
darskom ostrvu Vrawini, AP 3 (1981) 1617; R. Mihaq~i}, Hrisovuqa cara Uro{a melni~kom
mitropolitu Kirilu, SSA 2 (2003) 87.1931; A. Solovjev, Poveqe cara Uro{a u Hilandarskom
arhivu, Bogoslovqe 2/4 (1927), 290.
45
Up. Todi}, Gra~anica, 174; Vojvodi}, Portreti, 295296; Marjanovi}-Du{ani}, Vladar-
ska ideologija, 152173.
46
Vojvodi}, Portreti, 295.
47
Dimitrova, Matej~e, 216221; \uri}, Loza srpskih vladara u Studenici, 6873.
48
Up. Djuri}, Lart imperial serbe, 43; Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija, 197.
49
Ista, Elementi carskog programa, 1819.
50
V. Laurent, La genealogie des premiers Paleologues, Byzantion 8 (1933) 125149; A. Papado-
pulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen, 12591453, Amsterdam 1962; J-C. Cheynet, J-F. Vanni-
er, Etudes prosopographiques, Paris 1986, 133186; T. Papamastorakis, Ena eikastiko egkwmio tou
Micahl H Palaiologou: Oi exwterikej toicografiej sto kaqoliko thj monhj thj Mauriwtissaj
sthn Kastoria, DCAE 15 (19891990) 233238; B. Krsmanovi} N. Rado{evi}, Legendarne gene-
alogije vizantijskih careva i wihovih porodica, ZRVI 41 (2004) 7194, naro~ito 9193. Genealo-
{ko vezivawe za stare vladarske rodove, pa i legendarne rodona~elnike, koristilo se u politi~ke
svrhe i na sredwovekovnom Zapadu (G. Duby, Remarques sur la litterature genealogique en France aux
XI
e
et XII
e
siecles, Comptes-rendus de lAcademie des Inscriptions et Belles-lettres, avriljuin 1967,
335345, sa starijom literaturom).
306 Dragan Vojvodi}
Crt. 4. Loza Nemawi}a u Pe}i (crte`: D. Todorovi})
wihovi sve neposredniji rivali u borbi za vlast nad gr~kim zemqama Nema-
wi}i osetili potrebu da se nekako priveù za stare carske rodove. Ostaje,
naàlost, potpuno nejasno na koji na~in je bila izvedena Matei~ka genealo{ka
konstrukcija. Vaqa, me|utim, primetiti da se u doba carstva teìlo usposta-
vqawu veza srpskih vladara sa drevnim carevima i na druga~ijoj osnovi. U jed-
nom broju Du{anovih i Uro{evih carskih poveqa kao uzori s kojima se ovi
upore|uju ili kojima revnuju u stvarima zadobijawa i vr{ewa vlasti pored ro-
diteqa i praroditeqa, javqaju se i raniji, sveti carevi hri{}anski.
51
Pre
svih istican je simboli~ki rodona~elnik pravoslavnih vladara, sveti car
Konstantin. U svakom slu~aju, ve} na Pe}koj, a zatim i na De~anskoj Lozi Ste-
fan Du{an se preko ukr{tene dijadime na svojim grudima insignolo{ki i
simboli~ki vezuje za svetog Konstantina i drevne careve, nazna~avaju}i izve-
stan diskontinuitet u odnosu na vlastite pretke.
52
Nema sumwe, dakle, da je Loza Nemawi}a mogla lako da posluì kao medi-
jum kroz koji }e se posredno ispoqiti stavovi dvora o pojedinim va`nim di-
nasti~kim pitawima. Me|utim, bilo bi sasvim pogre{no dovoditi zbog toga
wen nastanak u neposrednu vezu s politi~kim de{avawima krajem druge dece-
nije XIV veka. Presudnog uticaja imali su op{tiji, ideolo{ki razlozi, u koje
su se, naravno, utapali i politi~ki. Sazrevawe uslova za prihvatawe ili, ve-
rovatnije, nastanak ove teme u srpskoj sredini, kako se videlo, bio je dugotra-
jan i postupan proces. Wega su pospe{ivale pote{ko}e koje je u slikanim pro-
gramima po~ela da stvara stara genealo{ka slika. No, sigurno je da se na zido-
vima srpskih crkava vertikalna dinasti~ka predstava mogla pojaviti tek kada
je nemawi}ka vladarska ideologija pretrpela znatnije preobraàje pod uticajima
iz Vizantije. Va`no je podsetiti da se najstarija Loza Nemawi}a sa~uvala u Gra-
~anici. Upravo u tom hramu naslikana je u najniòj zoni ìvopisa i prva poznata
srpska predstava boàstvene investiture vladara ikonografski motiv vizan-
tijskog porekla, koji }e ~initi vaàn element nove dinasti~ke slike.
53
Iako su svi bitni ikonografski detaqi dinasti~ke genealogije u vidu
loze bili vizanijskog porekla,
54
u nauci nisu prona|ena verodostojna svedo-
~anstva da je sama tema likovno uobli~ena u Vizantiji.
55
Kao najuverqivija
51
Mo{in, Poveqe cara Stefana Du{ana, 1617; Stara srpska pisma iz ruskog manastira
Sv. Pantelejmona na Svetoj Gori, prilog arh. Leonida, GSUD 24 (1868), 232233; Zakonik cara
Stefana Du{ana, 85; Actes de Chil., 476
17
, 526
1
527
10
; Mihaq~i}, Hrisovuqa cara Uro{a, 87
1931
;
Solovjev, Poveqe cara Uro{a, 291292.
52
D. Vojvodi}, Ukr{tena dijadima i torakion. Dve drevne i neuobi~ajene insignije
srpskih vladara u XIV i XV veku, izd. Q. Maksimovi}, N. Rado{evi}, E. Radulovi}, Tre}a jugo-
slovenska konferencija vizantologa, BeogradKru{evac 2002, 259273.
53
Todi}, Gra~anica, 170174, sa starijom literaturom.
54
Za literaturu o tom pitawu up. Vojvodi}, Loza Nemawi}a, 373.
55
Treba odbaciti pretpostavku da je ikonografski model Loze Nemawi}a preuzet sa Za-
pada. Slike porodi~nih stabala na Zapadu imaju znatno druga~iji smisao, stukturu, sastav i iko-
nografsku organizaciju ili, pak, funkciju. Up. Radoj~i}, Portreti, 4243; G. B. Ladner, Images
and Ideas in the Middle Ages. Selected Studies in History and Art, Roma 1983, Vol. I, 274276, fig. 19;
Vol. II, 993, fig. 7; Vol. II, 1023; Haustein, Der Nemanjidenstammbaum, 186192; C. A. Luckerath, Die
Kolner Erzbishofe von Bruno I. bis Hermann II. in Annalen und Chroniken, ed. A. von Euw, P. Schreiner,
Kaiserin Teophanu. Begegung des Ostens und Westens um die Wende des ersten Jahrtausends, Band I,
ikonografska paralela Lozi Nemawi}a navode se portreti predaka velikog he-
terijarha Georgija iz porodice Paleologa, sevasta izdanka carskih unuka od
Komnina i Duka. Nastali u doba Manojla Komnina, ti portreti poznati su
nam, naàlost, samo na osnovu stihovnog opisa.
56
Iz wega saznajemo da je hete-
rijarh èleo da ukaè na temeq (qemeqlon) svoje porodice, pa je u pronaosu
Bogorodi~ine crkve predstavio sve{tenu grupu od sedam careva, rodona~el-
nike (genarcwn) koji ga podupiru kao stubovi (stuloij). Bili su naslikani
Konstantin Duka i wegov sin Mihailo, Roman iz familije Diogena, i slede}i
Nikifor Votanijat, onda veliki Aleksije Komnin, Jovan, sijaju}a zvezda od
purpura, i Manojlo, svetionik od dvostruko purpurnog carstva. Pruàju}i
dodatno obja{wewe, pesnik na kraju zapaà: Oni su wegovi gospodari, oni su
wegovi dobro~initeqi po{to on poti~e iz wihovog porodi~nog korena (rizouci-
aj). Ve} iz samog izbora li~nosti pomenutih u opisu, pripadnika razli~itih
rodova, vidi se da u pitawu nije bila prava porodi~na slika, uporediva s Nema-
wi}kom. Sedmoricu vladarapredaka pesnik vidi kao temeq i kao potpornike,
~ine}i jasnu aluziju na sedam stubova Solomonovog hrama Premudrosti (Pri~e
Solomonove 9:1).
57
Stoga je o~igledno da opis nije bio potaknut predstavom u vi-
du loze, koja je u osnovi proèta potpuno druga~ijom simbolikom i logikom. Po-
rodi~ni koren pomiwe se u poemi izvan konteksta neposrednog opisa slike.
Osim toga, pesnik ne ukazuje na predstave li~nosti koje bi ~inile rodbinske spo-
ne, uobi~ajene za genealo{ke predstave u vidu loza, odnosno stabala. Najzad, pa-
`qivije ~itawe opisa dovodi do zakqu~ka da ni sam heterijarh Georgije nije bio
naslikan kraj svojih predaka.
58
U pitawu je, po svemu sude}i bio niz vladarskih
likova, formalno srodniji horizontalnoj genealo{koj slici.
59
Ni{ta, dakle, ne iskqu~uje potpuno mogu}nost da je Loza Nemawi}a auten-
ti~na ikonografska tvorevina osmi{qena u Srbiji. Uz nuàn oprez, ovde vaqa
naglasiti da se srpska sredina izdvajala po tome {to je imala dugoveku i, {ta-
vi{e, svetorodnu dinastiju. Ona je stoga bila naro~ito zaokupqena dinasti-
~kim pitawima i idejom o Novom izabranom narodu. Put do vertikalne di-
nasti~ke slike ta sredina je pre{la postupno, slede}i evolutivnu logiku vla-
stite kulture i umetnosti. Nedavno je, me|utim, izneta tvrdwa, na tragu nekih
starijih razmi{qawa i pretpostavki,
60
da je ba{ starawem Danila II veoma
uglednog crkvenog dostojanstvenika, koji se nalazio na ~elu Srpske crkve, na-
stala i likovna predstava svetorodne loze.
61
Tu tvrdwu nije nimalo lako do-
308 Dragan Vojvodi}
Koln 1991, 5970, Abb. 13; R. Neu-Kock, Secundum postulationem et desiderium cordis eius Das
Grab Erzbishof Brunos in St. Panta leon, isto, 316317, Abb. 23.
56
S. Lambros, O markianoj Kwdix 524, Neoj Ellhnomnhmwn 8 (1911), 148149 (f. 108
a
);
C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 3121453, Englewood Clifs 1972, 227.
57
Mango, The Art, 227, n. 216
58
U tome je naro~ito jasan uvodni deo op{irnog naslova. Up. Lambros, O markianoj
Kwdix 524, 148
59
U to je svojevremeno, upravo na osnovu samog naslova poeme, verovao i V. J. Djuri}, La pein-
ture murale serbe au XIII
e
siecle, ed. V. J. Djuri}, Lart byzantin du XIII
e
siecle, Beograd 1967, 165, n. 79.
60
Up. Haustein, Der Nemanjidenstammbaum, 211216, sa starijom literaturom.
61
B. I. Bojovi}, Kraqevstvo i svetost. Politi~ka filozofija sredwovekovne Srbije, Beograd
1999, 198 (sli~no na str. 168). Znatno je odmereniji u tom pogledu Djuri}, Lart imperial serbe, 41.
kazati. U vreme kada je oslikavana Gra~anica, kao katedralni hram lipqanske
eparhije, Danilo je bio humski episkop, da bi se nakon smrti kraqa Milutina
ponovo povukao na Svetu goru.
62
Ina~e, gra~ani~ka Loza Nemawi}a znatno se
razlikuje po sastavu, strukturi i idejnim naglascima od one pe}ke, uobli~ene
pod Danilovim nadzorom. O presudnom doprinosu pomenutog arhijereja stvara-
wu novog tipa dinasti~ke slike moè se razmi{qati jedino uz pretpostavku
da je Loza Nemawi}a krasila ve} zidove Bawske, grobne crkve kraqa Miluti-
na, o ~ijem je nastanku Danilo brinuo kao podru~ni episkop.
63
Naàlost, nije
poznato kada je Danilo II zapo~eo pisawe poznatog zbornika ìtija kraqeva i
arhiepiskopa srpskih. Ne zna se ni kada je zavr{io pojedine wegove delove.
Mora se, osim toga, primetiti da je ve} Teodosije ostavio prili~no razra|enu
i simboli~ki bogatu literarnu skicu genealo{kog stabla Nemawi}a.
64
Me|u-
tim, ako Danilo II i nije uticao na samo ra|awe nove dinasti~ke slike, on je
svakako bio wen najpouzdaniji tuma~.
65
Sazdana po obli~ju Loze Jesejeve nova srpska dinasti~ka slika je na naj-
o~igledniji vizuelan na~in pokazivala upodobqenost vladarskog roda Nema-
wi}a plemenu starozavetnih pravednika i predvodnika Izraiqa. I jedna i
druga Loza, u svom korenu imale su predstavu rodona~elnika, a u vrhu lik Go-
spoda (samostalan ili u naru~ju Bogomajke). Prva, jer je rodila Hrista, a druga,
jer se rodila Hristom. Da bi se duboka logosna saglasnost genealogija starog i
novog Izraiqa dodatno naglasila, dve Loze su prikazivane kao prostorni i
idejni pandani u slikanim programima. Zanimqivo je, me|utim, da su slikari
i wihovi idejni pokroviteqi osetili potrebu da programski poveù dve gene-
alo{ke slike ba{ u onim spomenicima gde je slikana kompozitna loza, koja je
dinastiju Nemawi}a povezivala s drugim vladarskim rodovima (Matei~, Stu-
denica).
66
Kao da je sadràj tih loza traìo posebnu pa`wu pri redefinisawu
pojma Novi Izraiq u okviru srpske vladarske ideologije. Tvorci Matei~ke
62
Danilovi nastavqa~i. Danilov u~enik, drugi nastavqa~i Danilovog zbornika, izd. G.
Mak Danijel, Beograd 1989, 104106; M. Al. Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega
veka, Hri{}ansko delo 3/46 (1937), 264, 323327; M. Jankovi}, Danilo, bawski i humski epi-
skop, izd. V. J. \uri}, Arhiepiskop Danilo II, 8687.
63
Todi}, Ikonografski program fresaka, 363. Crkva je sagra|ena, ali nije sigurno da je i
ìvopisana pod nadzorom Danila Pe}kog.
64
Teodosije, Slu`be, kanoni i Pohvala, izd. B. Jovanovi}-Stip~evi}, Beograd 1988, 50,
248; etc.
65
Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Slu`be, priredili G. Mak Da-
nijel, D. Petrovi}, Beograd 1988, 46, 47, 51, 110, 136; I. M. \or|evi}, Prozne i pesni~ke slike
Danila II i srpske freske prve polovine XIV veka, izd. V. J. \uri}, Arhiepiskop Danilo II, 487.
66
Smatramo da u De~anima nije postojala namera da se ukaè na takvu vezu. Dve Loze su u
mauzoleju Stefana De~anskog slikane na istom zidu, ali u dvema razli~itim prostorijama i pot-
puno su druga~ijih razmera. Nije nam poznato da su bilo gde u vizantijskoj monumentalnoj umet-
nosti idejno povezivane predstave na dvema povr{inama istog zida okrenutim u suprotnim sme-
rovima. Takvo povezivawe se kosi s principima na kojima je sazdana vizantijska umetnost. Osim
toga, neposredna povezanost Loze Nemawi}a i Loze Jesejeva sa kultnim i programskim fokusima
u onim delovima hrama u kojima su naslikane, ukazuje na pravi razlog za wihovo postavqawe ba{
na tim mestima. Za druga~ije mi{qewe up. \uri}, Loza Nemanji}a, 54; isti, Loza srpskih vladara
u Studenici, 78, koga slede mnogi potowi autori.
310 Dragan Vojvodi}
Crt. 5. Loza Nemawi}a na zapadnoj kuli u Studenici (crte`: D. Todorovi})
Loze Nemawi}aAsenaKomnina o~igledno su teìli {irewu tog pojma van
okvira srpskog etnosa, pokrivaju}i wime va`nije hri{}anske narode u sastavu
Du{anovog carstva. U srpskoj politi~koj misli pojam Novi Izraiq pribli-
àvao se tako zna~ewu koje je imao u Vizantiji. Svi stariji primeri Loza
predstavqali su podobnike Jesejeva korena u tradicionalnom smislu, pre
svega kao vo|e srpskog naroda izabrawa i ota~astva u kojem su procvali i
proslavili se.
Dragan Vojvodi}
FROM THE HORIZONTAL TO THE VERTICAL GENEALOGICAL IMAGE
OF THE NEMANJI] DYNASTY
Sometime in the XIV century, towards the end of the second or beginning of
the third decade, the horizontal genealogical image of the Serbian rulers gave way
to a new depiction of their genealogy. We find the earliest, surviving Nemanji} fam-
ily tree, painted in a vertically arranged composition, in the narthex of Gra~anica,
followed by those in Pe}, De~ani, Matei~ and Studenica. The appearance of the new
type of image presenting the Serbian dynastic genealogy was, on the one hand, due
to the problems caused by the ever lengthening series of rulers' portraits. They led to
the deformation of the thematic programmes and did not correspond to the dynamic
spirit of Palaeologan renaissance art. On the other hand, from the mid-XIII cen-
tury, there was a obvious intention to link the idea of a chosen people and the ge-
nealogy of Christ with the Nemanji} dynasty. This process unfolded simultaneously
in literature, royal charters and visual art. It was facilitated by the fact that presenta-
tions of Christ's genealogy the Tree of Jesse were introduced in the program-
mes of Serbian churches from the second half of the XIII century. A correspondence
had already been established between the presentations of Christ's genealogy and the
portraits of the Nemanji} family included in the broader thematic ensembles inspired
by dynastic ideology, in Sopo}ani and, subsequently, in Mora~a, Arilje and the
King's Church in Studenica. Even in the description of the family tree of the Serbian
dynasty itself, the notions of pious lineage, the holy root, the branch of good
fruit, the blessed shoots etc. were used in the written sources. In this way, a pro-
cess gradually matured along the path towards creating a dynastic picture of the
house of Nemanji} that was iconographically coordinated to the Tree of Jesse.
However, the vertical family tree of the Nemanji}i was not a simple transpo-
sition of the horizontal genealogy into the structure of the new iconographic sche-
me. It is possible to notice significant contextual differences between the two types
of the Serbian dynastic picture, especially regarding the presentation of the rulers'
wives or the rulers' daughters, or male relatives from the lateral branches. A number
of questions that had earlier been of particular importance, such as the order of suc-
cession to the throne through the direct bloodline, became submerged in a multitude
of new messages and slowly lost significance. The vertical family tree of the Ne-
manji}i focused far more on the proclamation of general dynastic messages. As a
more developed and complex picture than the horizontal genealogy, it was able to
convey more, carefully nuanced details about what effect dynastic history had on the
awareness of the court. Apart from that, in contrast to the presentations of XIII cen-
tury horizontal genealogies that illustrated Nemanja and his direct successors as
monks, the new type of dynastic picture quite clearly stressed the imperial nature
of the ruler's family. A similar change of meaning can also be noted in contempora-
neous royal charters. One should view this interesting phenomenon through the
prism of the increasingly tangible influences of Byzantine imperial ideology on Ser-
bian dynastic thought. The distinct influence of Byzantine perceptions can also be
recognised in the motive of the ruler's investiture being performed by God himself,
depicted at the top of the Nemanji} family tree. Therefore, the new Serbian genea-
logical picture reflected much more clearly than its predecessor, the Byzantine teach-
ings about power, which blended the dynastic principle with dogma regarding the
providential election of the ruler. In later monuments, where a composite family tree
was depicted, linking the Nemanji} dynasty to the Byzantine and the Bulgarian royal
families (Matei~, and perhaps even Studenica), the concept of the new Israel was
redefined in Serbian imperial ideology, according to the universalistic views adopted
from Byzantium.
Although all the essential iconographic details of dynastic genealogy in the
form of the family tree were of Byzantine origin, no credible testimonies were found
in scientific research that the theme itself was designed in artistic form in Byzan-
tium. Hence, one cannot exclude the possibility that the Nemanji} family tree was an
authentic, iconographic creation devised in Serbia. With the necessary caution, here,
we should stress that the Serbian environment was quite singular because it had a
longlasting and, moreover, sacred dynasty. For that reason it was particularly ab-
sorbed in dynastic issues and the idea of a new chosen people. That environment
traveled the path to a vertical dynastic picture slowly, following the evolutionary
logic of its own culture and art.
312 Dragan Vojvodi}
Sl. 1. Loza Nemawi}a u De~anima
Sl. 2. O~uvani likovi u najvi{oj zoni Loze
Nemawi}aAsenaKomnina u Matei~u
Sl. 3. Loza Nemawi}aAsenaKomnina u Matei~u
UDK: 235.3:929:75.041.5(497.17)
CVETAN GROZDANOV (Skopqe)
O SV. KONSTANTINU KAVASILI
I WEGOVIM PORTRETIMA
U SVETLU NOVIH SAZNAWA
Sv. Nikola Mirlikijski slikan je u Perivlepti pored sv. Konstantina Ka-
vasile i sv. Klimenta Ohridskog. Natpis sv. K. Kavasile u Grigorijevoj galeriji
Sv. Sofije u Ohridu. Kanonizirawe arhiepiskopa K. Kavasile i wegovo ìtije
od ohridskog u~enika. Portret sv. Kavasile u Protatu i wegov ohridski pra-
obraz. Kwièvni sastavi K. Kavasile pisani u Strumici, objavqeni u novije
vreme. Kavasila se àli na nepravde prema wemu u Nikejskom zatvoru. Faktori
koji su delovali na formirawe kulta K. Kavasile.
Stariji istori~ari crkve malo su pisali o ohridskom arhiepiskopu
Konstantinu Kavasili. Me|u vode}im poglavarima Ohridske crkve najve}a pa-
`wa posve}ivala se Leonu, Teofilaktu i Dimitriji Homatijanu.
1
Tokom druge
polovine pro{log veka postalo je jasno da je Konstantin Kavasila dobio po-
sebno mesto u ìvopisu ohridskih crkava, po{to su o~i{}eni wegovi portre-
ti u Bogorodici Perivlepti, Sv. Jovanu Kaneo, Malim Svetim vra~ima i u Sv.
\or|u (Staro Nagori~ino) kod Kumanova.
2
Skoro u isto vreme otkrivena je i
1
H. Gelzer, Der Patriarchat von Achrida, Leipzig 1902, 12; I. Sngarov, Istori na ohrid-
skata arhiepiskopi, I, Sofi 1924, 211.
2
R. Qubinkovi}, Crkva Vaznesewa u Leskovecu kod Ohrida, Starinar, n.s., II, Beograd
1951, 198, bel. 17
a
. O portretu K. Kavasile u Starom Nagori~inu pi{u K. Balabanov, Novootkri-
eni ikoni od XIII, XIV i XV vek, Razgledi, april, Skopje 1959, 990991; C. Grozdanov, Nekolku
zabele{ki vo vrska so napisot na K. Balabanov Novootkrieni ikoni od XIII, XIV i XV vek, Raz-
gledi, septemvri, Skopje 1959, 8990; K. Balabanov, Odgovor na Cvetan Grozdanov, Razgledi, no-
emvri, Skopje 1959, 320323. V. jo{ R. Qubinkovi}, Humsko eparhisko vlastelinstvo u crkvi Sv.
Petra u Bijelom Poqu, Starinar, IXX, Beograd 1958, 112; R. Qubinkovik M. Korovik-Qubin-
kovik, Srednovekovnoto slikarstvo vo Ohrid, Zbornik na trudovi, Ohrid 1961, 116; V. J. \uri},
Sopo}ani, Beograd 1963, 103104, nap. 7.
Godine 1961. odbranio sam diplomski rad sa temom Sredwovekovni portreti u Ohridu,
koji je po preporuci ispitne komisije skoro bez promena objavqen, v. C. Grozdanov, Prilozi po-
znavawu sredwevekovne umetnosti Ohrida, 1. Portret arhiepiskopa Konstantina Kavasile u cr-
kvi Sv. Bogorodice Perivlete, Zbornik za likovne umetnosti, 2, Novi Sad 1966, 199207. V. jo{
R. Ljubinkovi}, Les influences de la vie politique contemporaine sur la decoration des eglises dOhrid,
velika ikona Isusa Hrista, svakako dar Konstantina Kavasile iz 1262/63. Ka-
snijim pokrivawem ìvopisa u paraklisu Sv. Jovana Prete~e u Protatu, G.
Mije (G. Millet) nije mogao da ta~no identifikuje lik Konstantina Kavasile,
pa je pomi{qao da je tamo naslikan Nikola Kavasila.
3
Ova wegova oma{ka je
ispravqena. Kasnije otkriveni su i drugi natpisi sa imenom ovog ohridskog
arhiepiskopa, ali je svakako najzna~ajnije otkri}e wemu posve}enog ìtija i
wegovih autorskih tekstova koji se odnose na sv. Klimenta i sv. Nauma Ohrid-
skog i Petnaestorici strumi~kih mu~enika.
4
Istorijsko-umetni~ki i pisani
podaci iz kwièvnih sastava danas daju mogu}nosti da se Konstantin Kavasila
razmatra u novom svetlu i da se potpunije sagleda wegovo mesto i uloga u umet-
nosti Ohridske arhiepiskopije.
Jo{ 1950/51, slikar-konzervator Zdravko Blaì} uspeo je da o~isti sve
figure prve zone (pojas stoje}ih figura) u ohridskoj crkvi Sv. Bogorodice Pe-
rivlepte.
5
Po{to je hram Bogorodice Perivlepte manastirska crkva, sasvim
o~ekivano, u prvoj zoni na severnom, ju`nom i zapadnom zidu, pojavile su se
figure istaknutih monaha, pustinoìteqa, osnovopoloìoca mona{kog ìvo-
ta dolinom Nila, u Palestini, na Sinaju, Kapadokiji, Carigradu i osniva~a
drugih uglednih manastira u vizantijskom svetu. Naslikano je 18 figura, od
kojih su dve sasvim uni{tene tokom adaptacije i pro{irewa hrama u XIX veku.
Zbog drugih o{te}ewa, na osnovu preostalih delova, mogli su se identifiko-
vati likovi prepodobnih monaha koji su ranije bili zagonetni.
6
Ova galerija
monaha veoma je srodna rasporedu i izboru figura u Protatu za koju V. J. \u-
314 Cvetan Grozdanov
Actes du XII
e
Congres international dEtudes byzantines, III, Beograd 1964, 224; P. Miqkovik-Pepek,
Deloto na zografite Mihailo i Eutihij, Skopje 1967, 7677; Isti, Avtokefalnosta i svoevidni-
ot apostolicitet na crkovnite institucii na Kipar i na Prespa Ohrid (spored ikonografski-
te pretstavi na lokalnite svetiteli), Pelagonitisa, 5/6, Bitola 1998, 8194.
U monografijama o Starom Nagori~inu, Psa~i i Kaleni}u (Beograd 1933, ed. SKA), V. R.
Petkovi} uo~io je portret sv. Klimenta Ohridskog u Starom Nagori~inu, T. VIII, 1, ali ne i K.
Kavasile koji je pored wega. O Kavasilinoj ikoni Isusa Hrista, danas u Galeriji ikona u Ohri-
du, v. V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 7576. O tome pi{e B. Todi}, Staro Nago-
ri~ino, Beograd 1993, 33, 74, 126. Pored Kavasile i Klimenta Ohridskog, koji su u povorci arhi-
ereja u protezisu, van oltara prvi na severnom zidu je arhiepiskop srpski Sava III, a ne Sava Ne-
mawi} kako se obi~no pi{e.
Op{irnu studiju o relaciji izme|u portreta sv. Klimenta i sv. K. Kavasile u odnosu na
apostole sv. Petra i sv. Andreja, sa bogatom bibliografijom objavio je B. Todi}, Freske u Bogo-
rodici Perivlepti i poreklo Ohridske arhiepiskopije, Zbornik radova Vizantolo{kog insti-
tuta, 39, Beograd 2001/2002, 147163.
3
G. Millet, Monuments de lAthos, Paris 1927, pl. 57, 2.
4
K. Nihoritis, Slavisti~ni i blgaristi~ni prou~vani, Veliko Trnovo 2005, passim;
C. Grozdanov, Portreti na svetitelite od Makedonija od IXXVIII vek, Skopje 1983, 9798, 188189.
O tome op{irnije pi{e G. Suboti}, La vie artistique du Mont Athos avant Theophane le Cretois, To-
pics in Post-Byzantine painting, In memory of Manolis Chatzidakis, Athens 2002, 6163, 6769 (na
gr~kom jeziku, sa starijom literaturom).
5
Z. Blaì}, The frescoes in the church of St. Kliment of Ohrid, Macedonia, Beograd, 4649.
6
Identifikacije ve}eg broja monaha objavio je C. Grozdanov, Identifikacija na svetci
vo ìvopisot na naosot na Perivlepta vo Ohrid, Prilozi na MANU: Oddelenie za op{testveni
nauki, XXXVI 1, Skopje 2005, 522. U odnosu na ranije objavqen pregled ovih figura v. P. Miq-
kovik-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Eutihij, 5556.
ri} pi{e da je sestrinska crkva Perivlepti.
7
Ovde }emo samo uzgred spome-
nuti da je u sredwovekovnom slikarstvu Ohrida najve}a skupina mona{kih fi-
gura naslikana na spratu narteksa Sv. Sofije, vi{e od 20, ~ije se identifika-
cije u budu}im istraìvawima mogu jo{ popuniti.
8
Ako iskqu~imo svete ratnike na zapadnom paru stubaca i poprsja mu~e-
nika iznad wih, u o~i{}enom ìvopisu u Perivlepti najve}u pa`wu privukle
su figure sv. Klimenta Ohridskog i sv. Konstantina Kavasile na severnom zi-
du pored ikonostasa kao i figure wihovih simetri~no postavqenih pandana
apostola sv. Petra i Andreje na ju`nom zidu.
9
Ako se wima dodaju jo{ i popr-
sja sv. Akakija, sv. Kirika i sv. Julite iznad ju`nog nadvratnika, iscrpquje se
tematski pregled ìvopisa prve zone Perivlepte.
Interes nau~nika bio je fokusiran pre svega na specifi~no koncipira-
nu figuru apostola Petra i ~iwenicu da je pored wega apostol Andreja, a ne
apostol Pavle.
10
U isto vreme tragalo se za idejno-tematskim relacijama izme-
|u spomenutih figura pored ikonostasa, t. j. ohridskog para svetiteqa i fi-
gura apostola.
11
U ovim razmatrawima gotovo je zaboravqena figura sv. Nikole
Mirlikijskog, koji, u stvari, pripada istoj grupi svetiteqa-arhijereja na se-
vernoj strani naosa wega dele od sv. Klimenta Ohridskog samo vrata koja po-
vezuju naos i trem crkve. Posle figure sv. Nikole na severnoj strani hrama,
otpo~iwe galerija istaknutih monaha. Nakon na{e identifikacije gotovo svih
monaha i pustinoìteqa u prvoj zoni,
12
postalo je sasvim jasno da sv. Nikola
pripada grupi sa Klimentom i K. Kavasilom i da se oni moraju razmatrati kao
celina za sebe u okviru doweg pojasa Perivlepte.
Ikonografija sv. Nikole, kao i {irewe wegovog kulta, u nauci su ve} do-
bro poznati i prou~avani.
13
@iveo je u prvoj polovini IV veka, a smatra se da
O sv. Konstantinu Kavasili i wegovim portretima u svetlu novih saznawa 315
7
V. J. Djuri}, Les conceptions hagioritiques dans la peinture du Protaton, Hilandarski zbor-
nik, 8, Beograd 1991, 4550.
8
C. Grozdanov, Ohridskoto zidno slikarstvo od XIV vek, Ohrid (Beograd) 1980, 7578.
9
Na specifi~nost predstave sv. Petra prvi su reagovali F. Grivec, Na sem Petre, Slovo,
45, Zagreb 1955, 2445 i S. Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955, 23, po-
vezuju}i ih sa mogu}nostima rimskih shvatawa ili zapadwa~kih uticaja u opusu Mihaila i Euti-
hija. Ne{to kasnije na wih su se osvrnuli P. Miqkovik-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i
Eutihij, 7677 i Ch. Walter, The Triumph of Saint Petar in the Church of Saint Clement at Ohrid and
the Iconography of the Triumph of the Martyrs, Zograf, 5, Beograd 1974, 3035. Autor ovog priloga u
svom radu o K. Kavasili nije ulazio u pitawe uzajamne tematske povezanosti apostola i ohrid-
skih arhijereja, v. Prilozi poznavawu sredwevekovne umetnosti Ohrida, 1. Portret arhiepi-
skopa Konstantina Kavasile u crkvi Sv. Bogorodice Perivlete, 199207.
Najpotpuniju literaturu o kasnijim razmatrawima ovih figura donosi B. Todi}, Freske
u Bogorodici Perivlepti, 147161, gde detaqno iznosi svoja razmatrawa o figurama apostola
Petra i Andreje, naro~ito u vezi sa Lionskom unijom. V. jo{ i nap. 2.
10
V. nap. 2 i nap. 9.
11
B. Todi}, Freske u Bogorodici Perivlepti, passim (sa op{irnom literaturom, bi-
bliografijom prethodnih autora koji su pisali o ovom pitawu).
12
C. Grozdanov, Identifikacija, 622.
13
Jo{ uvek najpotpunije o mestu sv. Nikole u crkvenoj kwièvnosti i ikonografiji G.
Anrich, Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen,
je kao episkop iz Mire u Likiji u~estvovao na Prvom ekumenskom saboru u Ni-
keji. Wegov martirion napisan je u prvoj polovini VI veka, a u to vreme podig-
nuta je i crkva na grobu u Miri, wemu posve}ena, wemu je posvetio crkvu u Ca-
rigradu, na obali mora, i car Justinijan.
14
Tokom IX veka nastao je najve}i deo
kwièvnih sastava ìtija i himni koje su mu posve}ene. Wegove mo{ti pre-
nete su u grad Bari 1087. i ovaj ju`noitalijanski grad postao je novo mo}no à-
ri{te kulta sv. Nikole {irom Evrope. Wegova najstarija predstava sa~uvana je
u crkvi S. Maria Antiqua, a nastala je pre 767. U najve}im hramovima vizantij-
skog stila, a isto tako i u pe}inskim crkvama Kapadokije, tokom XI i XII veka
nalazi se i figura sv. Nikole. Detaqno je ilustrovano i wegovo ìtije i ~uda,
koji su bili predmet posebnih prou~avawa.
15
Lik sv. Nikole nalazi se u svakoj ohridskoj crkvi. U ohridskoj grupi spo-
menika, ~etiri crkve nose wegovo ime u starom delu grada poznatim pod imenom
Varo{. U XIV veku on se gotovo uvek slika zajedno sa sv. Klimentom u prvoj zoni
naosa na ju`nom zidu, a to postaje jedna od odlika sredwovekovnog slikarstva
Ohrida tog vremena.
16
S kraja XIV veka je i ikona sv. Nikole sa ìtijem, koja je
prona|ena u ohridskoj crkvi Sv. Bogorodice Perivlepte, a jedno vreme ~uvala se
u crkvi Sv. Nikole Gerakomija.
17
Koliko je bio jak kult sv. Nikole pokazuju i
podaci koje je izneo J. Radovanovi}, isti~u}i pritom da je jedna ~etvrtina od
hramova posve}enih svetiteqima nosila wegovo ime.
18
Kao za{titnik u nevoqi,
wegovo ime spomiwalo se u molitvama mnogih unesre}enih, pa je i razumqivo da
je u ohridskoj Perivlepti naslikan zajedno sa gradskim za{titnicima sv. Kli-
mentom i sv. Konstantinom Kavasilom. Sveti Nikola nije naslikan u oltaru gde
je najve}a skupina arhijereja, ve} u naosu, zato {to je bio jedan od najpopularni-
jih svetiteqa u hri{}anstvu. Time se omogu}avalo direktno obra}awe i sv. Ni-
koli u upu}ivawu molitve vernika.
2.
Upore|ewa izme|u Kavasilinih portreta u ohridskoj Perivlepti i para-
klisu Sv. Jovana Prete~e u Protatu ukazaju na razlike izme|u wih, {to govori
da su majstori u Protatu koristili drugi predloàk (u odnosu na onaj iz Pe-
rivlepte) za slikawe ohridskog arhiepiskopa. Kavasila je u Perivlepti nasli-
kan kao sredove~ni arhijerej i zato je izbegnuta segmentacija glave i posebno
Band I, LeipzigBerlin 1913, Band II 1917, passim; N. P. [ev~enko, The Life of Saint Nicholas in
Byzantine Art, Torino 1983, passim; J. Radovanovi}, Sveti Nikola ìtije i ~uda u srpskoj umet-
nosti, Beograd 1987, passim.
14
R. Janin, La geographie ecclesiastique de lempire byzantin I, Tome III: les eglises et les mo-
nasters, 2 edition, Paris 1969, 383384.
15
Najzna~ajnije hramove i starije predstave i ilustracije ìtija u hri{}anskoj i vizan-
tijskoj umetnosti navodi J. Radovanovi}, Sveti Nikola, 917.
16
C. Grozdanov, Ohridskoto zidno slikarstvo od XIV vek, 4041.
17
V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 9192, tab. XXXVII.
18
J. Radovanovi}, Sveti Nikola, 1517.
lica sa useklinama i izbo~inama, odnosno metod kojim su Mihajlo i Eutihije
modelovali likove starih arhijereja u celom wihovom opusu. Wegova sime-
tri~no raspore|ena kosa i kratka brada imaju i sede vlasi, {to ukazuje da je ar-
hiepiskop bio u sredove~nim godinama. Kavasilini portreti u Malim Svetim
vra~ima i Starom Nagori~inu naslikani su na srodan na~in, s time {to se
isto tako na kosi i bradi povla~e sede vlasi. Wegov lik u Malim Svetim
vra~ima i Sv. Jovanu Kaneo ima mnoge srodnosti sa onim u Perivlepti.
Sa mnogo verovatno}e moè se pomi{qati da je u Ohridu postojao prototip
wegovog portreta iz vremena wegove pune aktivnosti koji bi se mogao vezivati za
katedralni hram Sv. Sofije, za ju`ni deo koji je kasnije sru{en.
19
On je po svoj
prilici bio i sahrawen u Sv. Sofiji, kojoj je darovao i veliku ikonu Isusa Hri-
sta. Treba spomenuti i sakos koji Kavasila nosi u Perivlepti, najstariji primer
ove arhijerejske ode}e koji je poznat u slikarstvu vizantijskog sveta.
20
Mi smo i
ranije ukazali da se Konstantin Kavasila u prepisci sa Dimitrijem Homatijanom
interesovao u kojim prilikama arhijerej moè da nosi ovu ode`du sa sloènom
simbolikom. U Protatu je predstavqen sa duòm sedom bradom i sedom kosom,
oronulog izgleda i stara~kog lica, ali sa tipi~nim portretskim opservacijama.
Ovo upore|ewe govori da je u ohridskim crkvama mo`da bio naslikan sv. Kon-
stantin Kavasila i u starijim godinama, ali nam takav lik nije poznat.
Ostaju enigma i veliki ansambl fresaka u crkvi Sv. Klimenta (Sv. Pan-
telejmon) na Plao{niku, aneks i kapele, sru{eni pred kraj XV veka.
21
Pod
Turcima je sru{en i ju`ni aneks Sv. Sofije, gde su najverovatnije sahrawiva-
ni ohridski arhiepiskopi. Po{to su za paraklis Sv. Jovana Prete~e u Protatu
izabrani najistaknutiji ohridski arhijereji, verujemo da je zograf iz Ohrida
preneo wihove likove iz ju`nog aneksa katedralnog hrama. Ovu pretpostavku
povezujemo sa ~iwenicom da u Ohridu nemamo sa~uvan portret Teofilakta
Ohridskog, koga je verovatno bilo u ovom delu Sv. Sofije, ali i sa ~iwenicom
da je sv. Konstantin Kavasila za vreme svog arhijerejstva priloìo ikone ohrid-
skoj katedrali. Turci su sru{ili ju`ni aneks Sv. Sofije zato {to nije mogao
da se prilagodi islamskim potrebama.
Akademik Gojko Suboti}, posvetio je dragocene opservacije slikarstvu u
paraklisu na spratu narteksa Protata,
22
nastoje}i da ga situira u evoluciji
19
Arheolo{ka iskopavawa i istraìvawa ju`no od crkve Sv. Sofije jo{ uvek su u toku i
pokrivaju ceo put koji vodi prema jezeru. Otkriveno je mno{tvo fragmenata fresaka i figura
svetiteqa u prvoj zoni. Prema prvim opservacijama, slikarstvo je nastalo oko sredine ili pred
kraj XIII veka.
20
C. Grozdanov, Prilozi poznavawu sredwevekovne umetnosti Ohrida, 204205.
21
Isti, 4. O turskim intervencijama na ohridskim crkvama u stvarawu Arhiepiskopskog
muzeja, 222226. Tokom arheolo{kih iskopavawa 2000/2001. uz hram Klimentovog Sv. Pantelejmo-
na na Plao{niku, otkrivena su i posebna odeqewa na ju`noj strani sa brojnim fragmentima fresa-
ka iz XIV veka, kojih ima i ispod patosa stare crkve i oko wenih temeqa. Te{ko je verovati da je
Klimentov kompleks Plao{nika mogao da uti~e na majstore fresaka u Protatu, zato {to je posled-
wih godina XV veka na Plao{niku ve} bila osnovana islamska fondacija Imaret.
22
Gojko Suboti} se u vi{e navrata osvrtao i na ohridske likovne i kulturne prilike
XVI veka i wegove veze sa Protatom, sa crkvom i nastankom ìvopisa u paraklisu Sv. Jovana Pre-
umetni~kih tendencija pre pojave majstora Teofana Kri}anina. U ovom radu on
je u velikoj meri doprineo da se prati aktivnost ktitora prote Gavrila, ukazuju-
}i na brojne objavqene izvore o wemu. On isti~e da se Gavrilo jo{ krajem XV
veka pojavquje kao jeromonah, a da je po~etkom 1500. boravio na dvoru vla{kog
vojvode Radu Velikog u Trgovi{tu. Uz wegovo ime spomenut je i starac Gerasim
u natpisu paraklisa Sv. Jovana Prete~e. Ne{to kasnije, 1515, Gavrilo je ve}
imao dostojanstvo prota, a sa tim zvawem povremeno se javqa do 1538. Potpisi-
vao se i slovenski, pa se zato smatra da je poticao iz slovenske sredine. Bio je
blizak patrijarhu Nifonu, o kome je ostavio dragocena svedo~anstva, a prevodio
je i liturgijske i druge kwige sa gr~kog na slovenski jezik. Kolega Gojko Subo-
ti} pomi{qa da je budu}i prot Gavrilo u mladosti pro{ao kroz jedan mouseion
u Ohridu, u~ili{te gde je mogao da stekne teolo{ko i kwièvno obrazovawe,
23
a
navodi i mi{qewe K. Hrisohoidesa da Gavrilo pripada generaciji istaknutih
li~nosti na Svetoj Gori vezanih za Protat, kao {to je bio i prot Serafim, koji
su se podjednako sluìli slovenskim i gr~kim jezikom.
24
Vaqa ista}i da je u ovo
doba, od sredine XV do 1550, t. j.
od arhiepiskopa Doroteja do smr-
ti arhiepiskopa Prohora, u Ohrid-
skoj arhiepiskopiji slovenski je-
zik bio ~esto prisutan, ~ak i u ar-
hiepiskopskoj kancelariji. Pod ar-
hiepiskopom Prohorom doìvela
je svoj procvat i Slep~enska skrip-
torija na ~elu sa Visarionom De-
barskim i drugim wegovim savre-
menicima.
25
Kona~no, u Grigorijevoj ga-
leriji, na sedmom stupcu zapadne
strane, pri samom dnu je otkrive-
no u mermeru i`qebqeno obra}a-
we sv. Konstantinu Kavasili, ~i-
ji kalk donosimo u ovom prilo-
gu.
26
I`qebqeni natpis sa ime-
te~e. Ovde posebno isti~emo wegove studije G. Suboti} M. Lazovi}, Mouseion de lArcheveche
dOchrid, XVIII
e
Congres international des etudes byzantines, Resumes des communications, II, Moscou
1991, 1131; G. Suboti}, La vie artistique, 6173; G. Suboti}, Sredwovekovno u~ili{te u Ohridu,
Sveti Naum Ohridski ìvot i delo, Skopje 2006, 125136.
23
Isto.
24
K. Crusocoidhj, Paradoseij kai pragmatikothtej sto Agion Oroj sta telh tou E
kai stij arcej tou IST aiwna, O Aqwj stouj 140160, aiwnej, Aqhna 1997, 129.
25
C. Grozdanov, Ohridski arhiepiskop Prohor i wegova delatnost, Zbornik za likovne
umetnosti, 2728, Novi Sad 19911992, 271287.
26
Ovaj natpis u Grigorijevoj galeriji iz 1313/14. uo~en je i fotografisan od ekipe Narod-
nog muzeja iz Beograda (fotografija br. 3379). Kasnije objavio ga je N. D. Ov~arov, Vardarska
Makedoni, Sofi 1994, 89. Kalk natpisa izvela je prof. E. Kasapova, zajedno sa razmerom stupca.
nom K. Kavasile pri samom dnu stuba nagoni nas na mi{qewe da je izra|en
pre formirawa Grigorijeve galerije (1313/14), ali za nas ostaje zagonetna mo-
tivacija naru~ioca da tako postupi. Na ovo ukazujemo jo{ vi{e i zbog ~iwe-
nice da se kanoni posve}eni sv. Klimentu i Naumu, koje je napisao arhiepi-
skop Grigorije I, nalaze u istoj skupini sa tekstovima Konstantina Kavasi-
le.
27
Nije za odbacivawe i podatak na koji ukazuje S. Nikolova da u ohrid-
skom rukopisu postoji i tekst cara Teodora II Laskarisa posve}en Uspewu
Bogorodi~inom, zajedno sa kanonima K. Kavasile sv. Klimentu i sv. Naumu, a
to je isti Teodor II Laskaris koji je uhapsio K. Kavasilu.
28
3.
Konstantin Kavasila kao strumi~ki episkop posvetio je svoje kwièvne
sastave Petnaestorici tiveriopolskih mu~enika. U novije vreme postalo je ja-
sno da su kanoni Konstantina Kavasile Petnaestorici strumi~kih mu~enika
bili prevo|eni na slovenski jezik (1690). Tako je prvi prepis u Prazni~nom
mineju stare zbirke beogradske Narodne biblioteke (izgoreo 1941) sa~uvan u
prepisu T. Vukanovi}, i nedavno je objavqen na savremenom makedonskom jeziku,
a drugi prepisi ovih kanona nalaze se u biblioteci manastira Sv. \or|a Zo-
graf u Svetoj Gori i u strumi~koj parohijskoj crkvi Sv. ]irila i Metodija. U
svim prepisima spomiwe se ime autora, Konstantina Kavasile kao strumi~kog
arhijereja, a tako je i u prepisu koji se ~uva u Sofijskoj biblioteci od ranije
poznatom (tvorenje konstantnna kavasla, arhjerea tog`de grada). Na ove podatke
ukazujemo posebno zbog iznetih kolebawa Golubinskog oko identi~nosti stru-
mi~kog episkopa i dra~kog mitropolita sa istim imenom i prezimenom.
29
Me|utim, kao ohridski arhiepiskop on je posvetio dva kanona sv. Kli-
mentu Ohridskom i dva kanona sv. Naumu Ohridskom, {to je u nauci ve} pozna-
to.
30
U novijim prou~avawima, otkri}e slu`be posve}ene sv. Konstantinu Ka-
vasili izazvalo je iznena|ewe. Autor studije o woj K. Nihoritis, na osnovu
rukopisa & 198 iz manastira Dohijara,
31
ustanovio je da se 18. oktobra slavio
27
S. Nikolova, Za edin nepoznat prepis ot slu`bata na sv. Naum Ohridski, Hilda i
osemdeset godini ot smrtta na sv. Naum Ohridski, Sofi 1993, 38.
28
Isto, 5253.
29
I. Sngarov, Istori, I, 211, 280282. Slovenski prevod kanona Petnaestorici stru-
mi~kih mu~enika iz beogradske Narodne biblioteke objavquje T. P. Vukanovi}, The Legend of the
Martyrs of Tiberiopolis (Strumica), Vrawski glasnik, VII, Vrawe 1971, 4576; Sveti Konstantin
Kavasila, @itie i kanon na svetite Petnaeset tiveriopolski sve{tenoma~enici, Skopje 1997,
7595. Ovaj kanon obra|uje I. Velev, Niz preminot na tradicijata, Skopje 2006, 4760.
30
S. Nikolova, n.d., 3154, gde obra|uje i kanone Konstantina Kavasile o sv. Naumu
Ohridskom.
31
K. N. Nicwrithj, Nea stoiceia sthn Kurillomeqodianh paradosh, Thessaloniki Magna
Moravia, Thessaloniki 1999, 237238, gde se osvr}e na Kavasiline kanone o sv. Klimentu i sv. Nau-
mu Ohridskom. Ovaj autor objavquje slu`bu sa ìtijem K. Kavasile, a osvr}e se i na Kavasiline
kanone posve}ene ohridskim svetiteqima, kao i na kanon arhiepiskopa Grigorija II sv. Naumu,
3133. O slu`bi sa ìtijem K. Kavasile v. K. Nihoritis, Slavisti~ni i blgaristi~ni prou-
zajedni~ki praznik apostola i jevan|eliste Luke i sv. Konstantina Kavasile.
Autor slu`be u ~ast sv. Konstantina Kavasile proizlazi iz kruga osoba koje su
li~no znale ovog ohridskog arhiepiskopa, a slu`ba je nastala krajem XIII ili
po~etkom XIV veka.
Najve}u pa`wu privla~i pisawe nepoznatog autora o te{kim i nepraved-
nim stradawima i zato~eni{tvu koje je preìveo ohridski arhiepiskop za vre-
me progonstva u Nikeji, gde je bio konfiniran pod optu`bom da je bio sarad-
nik Epirskog despotata.
32
Na osnovu vesti Georgija Akropolita, mi smo i ra-
nije spomenuli da su dva wegova brata Jovan i Teodor imali visoke pozicije i
uticaj na Epirskom dvoru,
33
a Kavasila je mogao da bude optuèn i zbog tesne
saradwe sa Dimitrijem Homatijanom, koji je bio najvi{e eksponiran u sarad-
wi sa Epirom. Me|utim, u ovoj slu`bi detaqno se opisuju muke i stradawa u
Nikejskom zatvoru. Interesantno je da se on osvr}e na svoja stradawa i u dru-
gom kanonu slu`be posve}ene sv. Naumu, kao uostalom i u kanonu sv. Klimen-
tu.
34
Poznato je da je Kavasila kasnije bio oslobo|en iz Nikejske tamnice, za
vreme pohoda sevastokratora Jovana Paleologa, i da je pomogao u oslobo|ewu
Ohrida 1259.
35
K. Nihoritis smatra da se wegova kanonizacija za svetiteqa ne
zasniva na wegovoj kasnijoj saradwi sa Mihajlom VIII Paleologom.
36
Me|utim,
ove dve stvari ne treba posmatrati izolovano, zato {to je Kavasila zaista bio
od pomo}i carevom bratu sevastokratoru Jovanu u opsadi Ohrida, a kona~no,
wegov portret van ohridske sredine javqa se i u Starom Nagori~inu, tj. u doba
vladavine Andronika II Paleologa i kraqa Milutina.
4.
Mnogi ~inioci doprineli su da K. Kavasila dobije tako istaknuto mesto
u Perivlepti, kao i u gradskim crkvama Sv. Jovana Bogoslova Kaneo s kraja XIII
veka i Sv. Vra~ima, koji su oslikani pre sredine XIV veka.
37
Te{ko je ukazati
koji je fakt prevagnuo u formirawu wegovog kulta, a sva je mogu}nost da je we-
govo arhijerejstvo ostavilo duboke tragove u crkvenom ìvotu Ohridske arhi-
episkopije. Wegova konfinacija u Nikeji, kao nepravedni ~in koji nije imao
osnove, posebno se isti~e u Slu`bi wemu posve}enoj, a nepoznati autor i we-
gov |ak, posebno nagla{avaju wegovo nikejsko zato~eni{tvo i patwe koje je
preìveo. U tom kontekstu su i vapaji K. Kavasile u kanonima sv. Klimentu i
~vani, 6588. V. jo{ K. Nihoritis, Ohridskite prosvetiteli Kliment i Naum v grckata tradi-
ci (novi momenti), Sveti Naum Ohridski ìvot i delo, Skopje 2006, 91114.
32
C. Grozdanov, Prilozi poznavawu sredwevekovne umetnosti Ohrida, 201, prema vesti-
ma koje donosi G. Acropolites, Migne SER. GRAEC., T. 140, 1196.
33
Isto.
34
K. Nihoritis, Slavisti~ni i blgaristi~ni prou~vani, 7475.
35
G. Acropolites, ed. A. Heisenberg, Lipsiae 1903, 166167.
36
K. Nihoritis, Slavisti~ni i blgaristi~ni prou~vani, 75.
37
C. Grozdanov, Prilozi poznavawu sredwevekovne umetnosti Ohrida, 4. O turskim in-
tervencijama na ohridskim crkvama u stvarawu Arhiepiskopskog muzeja, 222226.
sv. Naumu, koje je dobro uo~io K. Nihoritis, stavqaju}i ih u kontekst du{ev-
nog stawa ovog ohridskog arhiepiskopa. Imaju}i u vidu ~iwenicu da epirski
privrènik Dimitrije Homatijan nikad nije istican u crkvenoj umetnosti po-
sle smrti, ne moèmo se otrgnuti od utiska da je Kavasila doìveo odre|enu
rehabilitaciju prikqu~iv{i se vojsci sevastokratora Jovana Paleologa pri-
likom wegove opsade Ohrida 1259.
5.
Ne moèmo mimoi}i pretpostavku na{eg profesora Vojislava J. \uri}a da
je Konstantin Kavasila naslikan i u grupi arhijereja koja predvodi povorku de-
sno od Bogorodice sa Hristom, u kompoziciji kojom se ilustruje Boì}na stihi-
ra koja se pripisuje Jovanu Damaskinu, u narteksu Perivlepte.
38
Grupu predvodi
sv. Vasilije Veliki i sv. Grigorije Bogoslov, a levo od sv. Vasilija, u tri~etvr-
tinskom stavu, prepoznaje se lik arhijereja i deo wegovog omofora na levom ra-
menu. Taj lik, sa veoma malom, {iqastom bradom i pramenovima kratke kose iz-
nad ~ela, zaista mnogo podse}a na sv. Konstantina Kavasilu u istoj crkvi. Kada
smo pre vi{e godina poveli dijalog o ovoj figuri, izneo sam mi{qewe svom
profesoru da je svakako u pitawu sv. Jovan Zlatoust, me|utim, velike fizionom-
ske srodnosti sa Kavasilom doprinele su da profesor \uri} formira svoje mi-
{qewe, koje je i objavio. Ipak, marqivo proveravawe tipolo{kih elemenata,
kao i mesto vode}ih ekumenskih arhijereja, ukazuje da je red naslikanih bio sle-
de}i: prvi pristupaju Bogorodici sa Hristom ispred sebe sv. Vasilije Veliki i
sv. Jovan Zlatousti; iza sv. Vasilija je sv. Grigorije Bogoslov, a iza wih provi-
ruje glava sv. Atanasija Aleksandrijskog, koja se samo delimi~no vidi.
Iza arhijereja nastupa povorka vladara i, prema na{im opservacijama, a
na osnovu tipolo{kih obele`ja, prvi se molitveno obra}aju Bogorodici i
Hristu car Konstantin i carica Jelena, ~ije se fizionomske osobine, uglav-
nom, ponavqaju na brojnim wihovim predstavama u na{em slikarstvu. Iza wih
mislimo da su figure cara Andronika II Paleologa i wegove supruge carice
Irine (Jolante) iz Monferata. Iza carice Irine, na kraju kompozicije, stoji
vladar bez brkova i brade, veoma mlad, ali naslikan u istoj visini sa Andro-
nikom II i Irinom. To je po svoj prilici Mihajlo IX,
39
sin Andronika II iz
wegovog prvog braka (1272) sa Irinom Ugarskom, koga je on proglasio za svog
savladara. Vreme postanka fresaka Perivlepte (1294/5) i rast mladog vladara
koji nosi identi~an kostim kao i drugi carevi u ovoj povorci, ne ostavqa di-
leme da bi to mogao biti neko od prin~eva iz drugog braka. S obzirom da kti-
tor hrama Progon Zgur u ktitorskom natpisu
40
pi{e da je zet Andronika II Pa-
38
V. I. Dùri~, Portret v izobraènih ro`destvenskih stihir, Vizanti `ne
Slavne i drevn Rus zapadna Evropa, Moskva 1973, 244255.
39
G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959, 448, 455; A. Th. Papadopulos, Ver-
such einer Genealogie der Palaiologen 12591453, Amsterdam 1962 (aneks karta).
40
Ktitorski natpis Progona Zgura u Perivlepti donosi sa svojim komentarima P. Miq-
kovi}-Pepek u kwizi Deloto na zografite Mihailo i Eutihij, 44.
leologa, sasvim je o~ekivana pojava vizantijske vladarske porodice u okviru
ove kompozicije, koja je svakako i prva ilustracija ove teme u slikarstvu vi-
zantijskog stila.
U istoj kompoziciji, povorka figura koja prilazi sa ju`ne strane Bogoro-
dice na prestolu sastavqena je od mnogo figura koje su islikane sa nagla{enim
portretskim karakteristikama. O~igledno prvi u ovoj grupi prilaze monasi, a
zatim dolazi hor mu~enika, dok se na kraju slika zaokruàva figurama dveju è-
na-mu~enica. Verujemo da }e se u budu}im istraìvawima mo}i ta~nije utvrdi-
ti koje su sve li~nosti iz ovih horova bile naslikane u predwem planu.
6.
Prilaze}i zaokruìvawu novijih podataka o Konstantinu Kavasili i we-
govim portretima, mi }emo ista}i osnovne elemente za koje mislimo da su u
ovoj fazi prou~avawa od posebnog interesa za na{u temu.
1. Figuru sv. Nikole na severnom zidu posle Kavasile i Klimenta, vaqa-
lo bi razmatrati kao tematsku celinu, tako da i predstave apostola Petra i
Andreje na ju`nom zidu imaju sloèniji pandan.
2. Otkri}e i`qebqenog natpisa sa imenom Kavasile na stupcu u Grigo-
rijevoj galeriji iz 1313/14, govorio bi o prethodnom anga`manu ili grobnoj
posveti u ju`nom aneksu hrama Sv. Sofije u Ohridu, ~iji su ostaci u toku za-
po~etih iskopavawa nedavno otkriveni.
3. Na identifikovanim portretima Konstantina Kavasile u Ohridu i
Starom Nagori~inu vidi se da je on bio slikan kao sredove~ni arhijerej, dok je
u Protatu naslikan kao starac, {to bi moglo da ukazuje na to da je postojao
drugi ohridski prototip koji nije sa~uvan, posebno s obzirom na kasnije tur-
ske intervencije nad ohridskim crkvama.
4. Postanak fresaka sa likovima ohridskih svetiteqa u paraklisu Sv. Jova-
na Prete~e u Protatu, kao {to je dobro ukazao G. Suboti}, po svoj prilici povezu-
je se sa protom Gavrilom, koji je dobro poznavao ohridske spomenike i tradicije.
5. Otkri}e novih prepisa Kavasilinog kanona Petnaestorici strumi~kih
mu~enika, sa nazna~enim imenom autora Konstantina Kavasile, jo{ jednom po-
tvr|uje da je oko 1220. on bio strumi~ki (tiveriopolski) episkop.
6. Otkri}e ìtija sa slu`bom Konstantina Kavasile sa danom obeleàva-
wa smrti (18. oktobra) govori da je on bio kanonizovan, ali za sada nismo sreli
u minejima i drugim bogoslu`benim kwigama ime K. Kavasile kao svetiteqa.
7. U Kavasilinim kanonima sv. Klimentu i sv. Naumu, za koje se pomi{qa
da su ispevani u Nikejskoj tamnici, evidentni su wegovi vapaji zbog nepraved-
nog hap{ewa i tamnovawa za vreme Teodora II Laskarisa. I nepoznati autor
ìtija sv. Konstantina Kavasile podvla~i patwe ovog arhiepiskopa zbog nane-
te mu nepravde.
U svetlu novih podataka postaje jasnija li~nost arhiepiskopa koji je ne-
koliko decenija vr{io arhijerejsku du`nost u dijecezi Ohridske arhiepisko-
pije. Sude}i prema wegovom ìtiju, wegovo veli~awe u ohridskom krugu zasni-
va se na wegovoj odanosti pastvi i sluèwu pravednim na~elima crkve. Nije
pouzdano utvr|eno kakvi su bili wegovi odnosi u doba progla{avawa Lionske
unije i da li je u sedamdesetim godinama XIII veka jo{ bio u ìvotu.
Cvetan Grozdanov
SAINT CONSTANTIN CABASILAS ET SES PORTRAITS DANS
LA LUMIERE DES NOUVELLES DECOUVERTES
Lauteur de cet article revient a letude du personnage de larcheveque
Constantin Cabasilas et de ses portraits dans le cadre de ses nouvelles decouvertes
(ZLU, 2, Novi Sad 1966) et dans la lumiere des etudes dautres auteurs.
Dans cet article, on souligne particulierement le fait que la figure de saint
Nicolas de Myre appartient au groupe dhierarques peint sur le mur nord de leglise
Sainte-Vierge-Perivleptos a Ohrid, en commun avec saint Clement et saint
Constantin Cabasilas, ce qui mene a la conclusion que ce groupe nest pas le seul
groupe thematique de saints dOhrid . Lauteur sattarde a linscription portant le
nom de Cabasilas gravee sur le pilier de la galerie de Gregoire de 1313/14 et emet
lhypothese que la memoire de Cabasilas etait egalement presente dans lannexe sud
de leglise Sainte-Sophie, recemment fouillee. Lannexe de Sainte-Sophie occupe
une surface enorme, elle a ete peinte dans la deuxieme moitie du 13
e
siecle, ce que
lon peut deduire grace au grand nombre de fragments trouves ou conserves in situ.
Lauteur exprime sa reserve quant a lopinion exprimee anterieurement que saint
Constantin Cabasilas a ete peint dans le narthex de leglise Sainte-Vierge-
-Perivleptos a la tete du cortege dhierarques dans la Stychire de Noel de Jean
Damascene, et il considere quil sagit de la figure de saint Jean Chrysostome avec
lequel Cabasilas a des ressemblances physionomiques. Plus exactement, dans ce
premier cortege a cote du trone avec la Vierge, lauteur reconnait saint Basile le
Grand, saint Jean Chrysostome, saint Gregoire le Theologien et partiellement la
figure de saint Athanase le Grand. Derriere eux vient le cortege des saints empereurs
chretiens avec saint Constantin et sainte Helene en tete. On suppose que derriere eux
sont peints les empereurs de la dynastie des Paleologues.
Puisque la figure du Protaton montre Cabasilas en tant que vieil homme (a la
difference de ses portraits a Ohrid et a Staro Nagoricino), on emet lhypothese que
saint Cabasilas, saint Erasme, saint Theophilacte et saint Clement du Protaton
(chapelle de Saint-Jean le Precurseur, 1526) ont ete peints selon loriginal dOhrid
qui nest plus conserve vu la destruction de Sainte-Sophie et de Saint-Panteleimon
de Clement sous la domination turque. La creation de lensemble au Protaton qui
etait etudie par G. Suboti} en tant que donation de larchipretre Gabriel, est
particulierement mis en relief aussi en rapport avec la peinture des saints dOhrid
mentionnes dans la chapelle de Saint-Jean le Precurseur.
Lauteur de cet article attire une attention particuliere sur la decouverte de la
vie et de loffice de Constantin Cabasilas ou on fait mention du jour de sa mort (le 18
octobre), ce qui signifie quil a ete canonise. Ensuite, on indique les copies des
canons des Quinze martyrs de Strumica, publiees plus tard (en grec et en slave), de la
Bibliotheque nationale de Belgrade et de Sofia, ainsi que celles de leparchie de
Strumica. On souligne limportance des canons de Cabasilas consacres a saint
Clement et a saint Naum dans lesquels, selon les notes de K. Nichoritis, lauteur
parle des souffrances et des peines injustes subies dans la prison de Nicee, egalement
mentionnees dans la vie redigee par son disciple inconnu dOhrid.
Au sujet du culte de saint C. Cabasilas, on signale que sa canonisation est due
a sa popularite dans le diocese dOhrid ou il a travaille pendant plus de 40 ans en
tant quhierarque de Strumica et de Durres et en tant quarcheveque dOhrid. En
meme temps, on souligne sa collaboration avec Michel VIII Paleologue, cest-a-dire
avec son frere Jean lors de la prise dOhrid par les Niceens, ce qui representait en
quelque sorte sa rehabilitation durant le long regne dAndronique II Paleologue.
Lauteur signale que les donnees relatives a la date de la mort de C. Cabasilas,
ainsi que celles concernant son heritier sur le trone dOhrid ne sont pas connues.
S
v
.
N
i
k
o
l
a
,
s
v
.
K
l
i
m
e
n
t
i
s
v
.
K
o
n
s
t
a
n
t
i
n
K
a
v
a
s
i
l
a
,
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
P
e
r
i
v
l
e
p
t
a
,
O
h
r
i
d
Sv. Konstantin Kavasila, crkva Sv. \or|a, Staro Nagori~ino kod Kumanova
B
o
`
i
}
n
a
s
t
i
h
i
r
a
s
v
.
J
o
v
a
n
a
D
a
m
a
s
k
i
n
a
,
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
P
e
r
i
v
l
e
p
t
a
,
O
h
r
i
d
B
o
`
i
}
n
a
s
t
i
h
i
r
a
s
v
.
J
o
v
a
n
a
D
a
m
a
s
k
i
n
a
,
d
e
t
a
q
,
h
o
r
a
r
h
i
j
e
r
e
j
a
i
h
r
i
{
}
a
n
s
k
i
h
c
a
r
e
v
a
,
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
P
e
r
i
v
l
e
p
t
a
,
O
h
r
i
d
S
v
.
J
o
v
a
n
Z
l
a
t
o
u
s
t
i
i
z
A
r
h
i
j
e
r
e
j
s
k
e
s
l
u
`
b
e
u
o
l
t
a
r
u
B
o
g
o
r
o
d
i
c
e
P
e
r
i
v
l
e
p
t
e
u
O
h
r
i
d
u
N
a
t
p
i
s
s
a
i
m
e
n
o
m
K
o
n
s
t
a
n
t
i
n
a
K
a
v
a
s
i
l
e
n
a
s
t
u
p
c
u
G
r
i
g
o
r
i
j
e
v
e
g
a
-
l
e
r
i
j
e
,
S
v
.
S
o
f
i
j
a
,
O
h
r
i
d
(
f
o
t
o
:
N
a
r
o
d
n
i
m
u
z
e
j
u
B
e
o
g
r
a
d
u
,
3
3
7
9
)
Sv. Konstantin Kavasila iz paraklisa Sv. Jovana Prete~e, Protat, Sveta Gora
UDC: 246.3:232.931:75.046(450)16
VALENTINO PACE (Udine)
UNA SCULTURA DI MANIERA GRECA NEL MEDITERRANEO DEI
FRANCHI: LICONA DELLA MADRE DI DIO CON IL FIGLIO
NEL MONASTERO DELLA VISITAZIONE DI TREVISO *
Il Monastero della Visitazione di Treviso conserva unicona che vi e giunta da
Venezia nel XVII secolo. Non si hanno informazioni sulla sua originaria provenienza o
sul suo committente. Datata, da analisi al carboonio 14, effettuate durante il restauro, a
uneta assai alta, tra il 664 e l886, essa e stata pubblicata di recente come opera
bizantina di eta macedone, venendo anche identificata con la Vergine Ikokyra di
Costantinopoli: In questo articolo si ritiene invece che licona sia un tipico prodotto
della cultura franca di area mediterranea: Allimitazione di normativi modelli
bizantini si congiungono infatti espressioni formali originate in occidente e
confrontabili con opere, fra le quali la pala di Santa Chiara ad Assisi, tardoduecentesca,
simile per limpostazione spaziale della figura iconica stretta fra le colonnette. Altri
confronti di dettaglio confermano la plausibilita di una data duecentesca, comunque
non ateriore al 1200 circa. Il suo luogo dorigine puo essere stato un centro
mediterraneo di dominio franco o veneziano, non potendosi tuttavia nemmeno
escludere del tutto una sua esecuzione a Venezia stessa.
Per la relativa scarsita di esemplari conservati, ogni addizione al corpus della
statuaria monumentale di area bizantina e di grande interesse di studio. Cio ancor
piu, sullintero spettro artistico, se lopera in questione riceve proposte di datazione
alte, fra IX e X secolo. E questo il caso, di recente sollevato, dalla pubblicazione
di un libro e di uno studio che, sulla base di analisi scientifiche e di argomentazioni
* Lo studio di questa icona mi venne affidato sin dal 2001 dalla Soprintendenza al PSAED del
Veneto, in accordo con la Superiora del Monastero della Visitazione, suor Maria Gabriella Barbieri. Con
colpevole ritardo lo pubblico solo ora, dopo averne peraltro presentato nel quadro di una piu vasta
relazione al convegno Venezia, la IV Crociata e le arti, tenutosi alla Fondazione Giorgio Cini di
Venezia nel 2004. Di quella presentazione il presente testo mantiene inalterata la sostanza critica, pur
articolandone diversamente le conclusioni. Con molta gratitudine ricordo lincondizionato appoggio allo
studio da parte della Superiora, come pure del prof. Claudio Rorato, studioso di Treviso particolarmente
attento al patrimonio artistico della sua citta, oltre che, naturalmente, della Soprintendenza del Veneto, in
part. nella persona della dott.ssa Gabriella Delfini Filippi. Al prof. Rorato debbo la cortesia delle foto alle
figg. 1 e 2. Le figg. 3 e 4 sono tratte dallarticolo citato di Mara Mason.
storico-artistiche, hanno ipotizzato tale datazione per unicona lignea ad altorilievo,
della Vergine con il Figlio. Per la precisione gli esiti di indagini radiometriche al
carbonio 14 sono risultati indiziari di una data assai alta del legno, di pioppo, fra gli
estremi del 664 e l886; a loro volta due studi storico-artistici, da parte di Mara Ma-
son e Gianfranco Fiaccadori, ne hanno proposto una data appena posteriore, di piena
eta macedone, identicando nellimmagine la Vergine Ikokyra, Signora del grande
Palazzo di Costantinopoli.
1
Licona la si conserva con cura e amore nel monastero delle Visitandine a
Treviso. Alta poco meno di 140 cm e larga quasi 50, ha un rilevante formato
monumentale. Con lesclusione dei volti e interamente coperta da una riza argentea
(Figg.12). Un documento trascritto in una pubblicazione del XVIII secolo ne
fornisce la sua piu antica presenza a Venezia, relativamente certa da almeno prima
del 1661.
2
Se davvero licona risalisse al primo millennio si tratterebbe dunque, di una
scoperta epocale. Tuttavia, come gia discusso a proposito di altre opere, pur esse
sottoposte ad analisi radiometriche, la prudenza impone di accogliere con riserva
questo genere di analisi, sia per la possibilita di eventuali errori di misurazione, sia
pure per leventualita di reimpiego del legno di riuso.
3
Daltronde, la stessa data-
zione storico-artistica degli studiosi menzionati, ha ritardato almeno di un buon
secolo la cronologia radiometrica, incrinandone sostanzialmente non tanto la validita,
quanto lutilita ai fini dellesecuzione dellopera.
326 Valentino Pace
1
LIcona della Madre di Dio e il Crocifisso del Monastero della Visitazione di Treviso, a c.
di G. Delfini Filippi e L. Majoli, Venezia 2002. Per la precisione, le analisi hanno dato un eta
radiometrica di 1260 +/ 40 anni, determinando di conseguenza due datazioni calibrate, del 688780 e
664886. Cfr. N. Martinelli, La datazione radiometrica del supporto ligneo col 14C, ibidem, pp. 6366;
M. Mason, Unicona lignea mediobizantina. La beata vergine della cintura di Costantinopoli nel
monastero della Visitazione di Treviso, in Miscellanea marciana, XVII (2002), pp. 746; G.
Fiaccadori, Parergon tarvisinum, ibidem, pp. 4770. In precedenza una pubblicazione divulgativa aveva
gia reso nota licona, con didascalia di riferimento a secc. XXII. Cfr. A. Alexandre, A.D. 2000.
Nativita e Giubileo, Treviso 2000.
2
V. Carini Venturini, La Madonna di Costantinopoli e San Giuseppe di Castello, in LIcona
della Madre di Dio, cit., pp. 1739, riferisce storia e leggende relative allicona e ai suoi possessori. In
part. alla p. 27 per il documento in questione, citato da D. Grandis, Vite e memorie dei santi delle chiese
della diocesi di Venezia, con una storia succinta delle fondazioni delle medesime, Venezia 17611763,
vol. II, p. 279. Le monache abbandonarono nel 1913 il loro monastero veneziano, di San Giuseppe,
trasferendosi nellattuale sede di Treviso.
3
Fra i casi, ormai non infrequenti, di simile divergenza fra datazione al radiocarbonio e
conflittuali valutazioni storico-artistiche ricordo quello della Madonna fiorentina di Santa Maria
Maggiore, retrodatata di recente alla seconda meta del secolo XII, dunque in buon anticipo sul suo
tradizionale riferimento allambito di Coppo di Marcovaldo, o allo stesso artista, entro il terzo quarto del
XIII secolo. Cfr. LImmagine antica della Madonna col Bambino di Santa Maria Maggiore. Studi e
restauro, a c. di M. Ciatti e C. Frosinini, Firenze 2002; M. Ciatti, Il restauro dl significato: dalla Maesta
di Santa Maria Maggiore alla Croce di Santa Maria Novella, in Medioevo: immagini e ideologie, Atti
del Conv. Int. di studi (Parma 2002), Milano 2005, pp. 313323; M. Boskovits, Ancora sulla Madonna
del Carmine in Santa Maria Maggiore a Firenze, ibidem, pp. 302312; B. Brenk, Ein florentinisches
Kultbild und die roten Strumpfe der Engel. Archaismus versus Innovation, in Opus tessellatum. Modi
und Grenzgange der Kunstwissenschaft. Festschrift fur Peter Cornelius Claussen, Hildesheim Zurich
New York, 2004, pp. 289301.
Credo, di conseguenza, che sia utile una rivisitazione storico-artistica della
questione, operandosi su un doppio livello: sia della confutazione degli argomenti
formali addotti a sostegno dellalta data macedone, sia pure della proposizione di
una piu verosimile alternativa attributiva, anche se meno assertoria nella sua
formulazione ed inevitabilmente, allo stato delle nostre conoscenze, ipotetica.
4
Licona si colloca iconograficamente su una linea di consolidata antichita che,
pur leggermente variata, sostanzialmente ascende, come notato da Mara Mason, a una
linea esemplata dai Vangeli di Rabbula del 586 e dal mosaico della Panaghia
Angheloktistos a Cipro, verosimilmente di iniziale VII secolo. La combinazione del
volto della Madre, di frontalita assolutamente ieratica, con il volto del Figlio, che non
rivolge lo sguardo verso di Lei e non assume la caratterizzazione dellEmanuele,
associata alla mancanza del titolo devozionale, non permette comunque di definirla
unevidente Hodighitria, come ne ha scritto Gianfranco Fiaccadori, al piu potendo
esserne ritenuta variante, sulla linea di quelle altre icone discusse dalla Mouriki nel
suo noto articolo.
5
Oltretutto la definizione di Hodighitria per unimmagine che si
pretende di essere della Vergine Ikokyra sarebbe unintrinseca contraddizione.
Incorniciata entro una sorta di nicchia lunettata poggiante su colonnine essa
puo vagamente rammentare lHodigitria al centro dello splendido trittico davorio
del British Museum, della seconda meta del X secolo, ma se ne diversifica in quanto
qui le colonnine serrano il gruppo divino senza conceder Le il medesimo respiro
spaziale, accentuando con la loro verticalita la frontalita di posa e del volto della
Theotokos.
6
Alla frontalita dimmagine la Madre di Dio associa anche una fissita di
sguardo (Fig. 3) che e incrementata dallinusuale arcatura del maphorion, ancor piu
sottolineata, quando ricoperta, dalla riza argentea che addirittura ne determina un
disegno ad angolo acuto; sorprendente e poi la diversa apertura oculare, con locchio
di destra piu amigdaloide dellaltro.
7
In ambedue i casi un confronto con il perfetto
assetto di opere di antica data, come il gia ricordato mosaico cipriota, e di esemplare
utilita, mentre le similitudini con il tondo in serpentino del Victoria and Albert Mu-
seum, o con lavorio con la Vergine in trono di Cleveland, e altre ancora, richiamate
Una scultura di Maniera Greca nel mediterraneo dei franchi 327
4
In merito alla pars destruens devo premettere che essa sara limitata solo ad alcune
argomentazioni, non potendosi ragionevolmente confutarle tutte, contenute come sono in due saggi che
contano 33 pagine di testo e 27 pagine per le 208 note, oltre a 40 foto di confronto che, per licona e la
sua riza, spaziano su opere dal VI al XIV secolo, da Costantinopoli a Roma, dalla Georgia alla
Terrasanta, dalle icone sinaitiche a Nazareth, da Bourges a Parma, e altrove. Mi corre percio lobbligo di
scusarmi in anticipo con i loro autori nel caso che mi fosse sfuggito qualche riferimento probatorio da
loro ritenuto piu essenziale di altri e da me indebitamente trascurato.
5
Fiaccadori, art. cit., p. 49: D. Mouriki, Variants of the Hodegetria on two thirteenth-century Si-
nai icons, in Cahiers Archeologiques, 39, 1991, pp. 153182. Di variante, anche se impropriamente
detta antica scrive piu correttamente la Mason, art. cit., p.12.
6
Per la sua piu recente pubblicazione: Mother of God. Representations of the Virgin in
Byzantine Art, cat. della mostra (Atene 20002001) a c. di M. Vassilaki, Milano 2000, pp. 400401
(scheda di A. Eastmond).
7
Il restauro recente ha conferito alla carnagione della Madre e del Figlio un tono cromatico
uniforme che a mio avviso ne svilisce laspetto originario.
dalla Mason per le forme piene ..dei volti mi paiono in definitiva inutili, mentre
addirittura sviante e il confronto proposto da Fiaccadori con la Madre di Dio
dellabside della Santa Sofia, da lui ritenuto invece di tale forza da fargli scrivere di
patenti affinita formali.
8
Anche se qui e li possano cogliersi memorie formali in opera delleta mace-
done per esempio nellavorio della Vergine di Londra, chiamato in causa dalla
Mason per stilemi di panneggio, non solo la significativa divergenza di alcuni
dettagli, ma soprattutto l insieme dellicona trevigiana denuncia a mio avviso una
situazione di stile ben diversa dal X secolo.
Il volto del Figlio (Fig. 4), per esempio, per il quale si e rinunciato alla
normativa tipizzazione dellEmanuele (o a sue vicine varianti), e improntato a un
vigore espressivo, di marcato naturalismo, che invano si cercherebbe nel con-
trollatissimo repertorio disegnativo del X secolo bizantino, qui apparendo come una
sorta di ripresa da modelli tardo-antichi o protobizantini, declinati con realistica
rusticita;
9
cosi le labbra, serrate e rettilinee, deviano su modelli ben piu recenti, a
Bisanzio messi in opera ben piu tardi, per esempio nel volto della Vergine
Aniketos di San Marco, del XIII secolo.
10
Soprattutto decisivo e, comunque, linsieme dei dati figurativi proposti
dallicona trevigiana. Quando dunque ad esso si ponga attenzione, in primissimo
luogo dovra notarsi lassetto spaziale dellimmagine, qui gia osservato inizialmente:
per essere cosi strettamente racchiusa fra le colonnine, licona nega drasticamente
ogni possibilita di appartenenza alleta macedone e alle sue armoniche compo-
sizioni, ricordando piuttosto impaginazioni occidentali, come quella della pala tardo-
duecentesca di s. Chiara nella sua chiesa di Assisi.
11
Sulla scia di questa osserva-
zione, viene anche da riflettere sulla scarsa relazionabilita della postura del Bambino
con i modelli classici delleta macedone o, comunque, costantinopolitani, al
meglio esemplati dai suoi superbi avori.
12
Nellicona trevigiana si assiste a un indu-
rimento indiziario di uno slittamento non solo cronologico, a mio avviso verso il
XIII secolo, ma anche areale verso territori artistici bizantinizzati, che il modello
bizantino accolsero per volonta di imitazione e per apprezzamento estetico, allo
328 Valentino Pace
8
Mason, art. cit. p. 11; Fiaccadori, art. cit., p. 56, che, per la precisione, scrive: sono patenti le
affinita formali di questa ampia e solida figura la Madre di Dio sullabside di Santa Sofia, ellenisticamente
svolta nello spazio, con il disegno monumentale della scultura di Treviso ()! Per il mosaico cipriota o le
altre opere, cfr. The Mother of God. cit., tav. a p. 2, n.17 (Londra) a p. 300, n.19 (Cleveland) a p. 302.
9
Per unidea di tale fisicita rappresentativa si potrebbe ricordare leccelso avorio berlinese con
la Theotokos (cfr. The Mother of God, cit., tav. a p. 26), peraltro inaccessibile nella sua straordinaria
raffinatezza esecutiva a chi intaglio limmagine trevigiana. Tuttavia credo che il modello sia stato piut-
tosto altro, seriore e occidentale (v. infra nel testo e alla nota 13).
10
A. Grabar, Sculptures byzantines du moyen age. II, Paris 1976, p. 123 (con bibl.) e fig. 123;
K. Loverdou-Tsigarida, The Mother of God in Sculpture, in Mother of God, cat. cit., pp. 237249, in
part. p. 243 e figg. a pag. 236 e 247. Mason, art.cit., p. 10, ha visto una relazione tipologica fra i volti
della Vergine e del Bambino delle Visitandine con quelli della Vergine Anikitos.
11
H. Hager, Die Anfange des italienischen Altarbildes, Munchen 1962 , fig. 137, con altri utili
esempi e appropriata discussione.
12
Per gli avori bizantini se ne veda ladeguata esemplificazione e la stretta seriazione in Mother
of God, cat. cit., n. i 5760, all pp. 395, 397, 399 e 401.
stregua diquanto avvenne per molte opere di maniera greca, in Italia, nel
Mediterraneo e altrove.
Tradisce daltronde questa collocazione anche il volto del Figlio per il quale,
oltre a quanto si e gia osservato, si e scelta una fisionomia assai piu consonante, in
termini generali dimmagine, con versioni del mondo occidentale. A titolo orienta-
tivo di confronto, soprattutto per coglierne lalternativa al mondo bizantino penso,
per esempio, al suo omologo in una statua alverniate di seconda meta del XII secolo.
13
Difficile dunque, almeno per me, dare una localizzazione occidentale a
questa icona, perche lassenza di confronti globalmente probanti non lo permette.
Con tutta verosimiglianza questopera venne eseguita per una committenza attenta al
prestigio dei modelli bizantini, in unarea mediterranea dove il suo scultore
possedeva unesperienza gia maturata su tradizioni occidentali.
14
A seconda del
preciso livello cronologico si potrebbero privilegiare o escludere quelle aree di inter-
ferenza nelle quali la stessa Venezia fu presente. Aggiungo, con esitazione, che
persino unipotesi veneziana potrebbe non essere esclusa, vista la proteiforme,
camaleontica abilita degli scultori veneziani di imitare modelli bizantini.
15
La
risposta potrebbe venire anche da un adeguato studio della riza, verificandone in
primo luogo la sua non implausibile pertinenza originaria.
16
Indiscutibilmente, comunque, dalla riza si ricava unimpressione ambigua,
poiche alla perfezione del disegno orafo dellaureola e del suo fondo, corrisponde
una fattura dei panneggi che replica, cincischiandola, la versione lignea. Se fu pro-
prio questa riza ad essere prevista sin dallorigine, la stessa risposta data dalla Ma-
son presenterebbe punti di convergenza con quanto qui ipotizzato per laltorilievo,
dal momento che la studiosa ne ha postulato la possibilita di una sua esecuzione in
uno dei possedimenti bizantini in mano franca, ante 1261.
17
13
La statua cui faccio riferimento si trova al Louvre e ha una data sullVIII decennio del XII
secolo. Cfr. B. Rupprecht, Romanische Skulptur in Frankreich, Munchen 1975, fig. 134, sch. alle pp.
103104. Sporadici confronti di impostazione fisionomica li si potrebbero fare fare anche con altra
statuaria monumentale fra Italia settentrionale e Provenza.
14
Larea mediterranea-orientale sembrerebbe favorita dalle analisi del legno che, effettuate su un
campione prelevato allesterno e altro allinterno, identificherebbero due diverse specie, la prima il platano
orientale, tipica dellEuropa orientale balcanica e dellAsia minore, laltra il pioppo nero, diffuso anche
in regioni dellAsia occidentale. Cfr. A. Zanaboni, Analisi qualitativa per il riconoscimento della essenza
legnosa, in LIcona della Madre di Dio, cit., pp. 6769. Ma, naturalmente, si deve anche tener presente
la possibilita di trasporto del legno dal luogo dove lalbero venne abbattuto.
15
H. Maguire, Observations on the icons of the west faade of San Marco in Venice, in
Byzantines Eikones. Byzantine Icons, An int. symposium (Athens 1998), a c. di M. Vassilaki, Heraklion
2002, pp. 303312.
16
A. Bigolin, Il restauro dellicona, in LIcona della Madre di Dio, cit., pp. 4349, scrive che
i fori, riscontrati soprattutto in corrispondenza della figura della Madonna, non corrispondono ai fori dei
chiodi con cui sono state fissate le lamine presenti attualmente (p. 47) e la Mason, art. cit., p. 13, ne ha
desunto senza esitazione che cio lascia supporre lesistenza di una piu antica copertura metallica. Ho
qualche perplessita in merito, vista la frequenza di riassetti posteriori su opere medievali, senza rispetto o
cura di rimontaggi originali. In merito mi auguro che uno studio di questa riza possa presto essere
effettuato da una specialista quale Katia Loverdou-Tsigarida.
17
Mason, art. cit., p. 30. La studiosa non ne ha comunque nemmeno escluso una datazione piu
tarda, entro e non oltre la fine del XIII secolo (p. 22).
Ribadirebbe poi lorigine di questa icona in un ambiente franco del
mediterraneo leventuale originarieta della funzione di reliquiario che essa pure ha
avuto, ignorandosi tuttavia se dalle origini o da un secondo momento. La presenza di
reliquie e attestata infatti dalla copertura della cavita intagliata sul retro, tappezzata da
un prezioso tessuto orientale.
18
Per via della sua data macedone e bizantina la Ma-
son ha coerentemente proposto di smentirne loriginaria pertinenza allicona, perche
estranea alla religiosita e alle pratiche della chiesa ortodossa.
19
Tuttavia il ragionamento
puo essere reversibile e potrebbe servire a prova aggiuntiva della nascita di questa statua
in un ambiente occidentale impregnato di valenze figurative bizantine. A sua volta la
datazione del tessuto, al XII secolo o appena prima, secondo il parere specialistico di
Regula Schorta, e irrilevante per la questione qui discussa; esso infatti pote sia essere
stato applicato dopo, sia pure preesistere alla sua piu tardiva utilizzazione.
20
Pur non ritenendosi di poterla datare alleta macedone e di riferirla alla pura
cultura costantinopolitana, lopera qui discussa mantiene una grande importanza.
Come altri fenomeni che hanno scandito lungo il XII e il XIII secolo lincontro delle
due cristianita, doriente e doccidente dalla Bibbia di San Daniele ai capitelli di
Nazareth, dalle icone sinaitiche a quelle toscane- anche questa icona trasmette ancor
oggi a Treviso, prima a Venezia, la convergenza di devozione per la Madre di Dio e
il Suo Figlio.
Valentino Pa}e
SKULPTURA U GR^KOM MANIRU NA FRANA^KOM
MEDITERANU: IKONA MAJKE BO@IJE SA DETETOM
U MANASTIRU POHODA MARIJINOG U TREVIZU
U manastiru Pohoda Marijinog u Trevizu sa~uvana je jedna ikona prispe-
la iz Venecije u XVII veku. Na ikoni je, u visokom reqefu, predstavqena stoje-
330 Valentino Pace
18
LIcona della Madre di Dio, cit., pp. 7381 in part. (con contributi diversi, di G. Passarella,
F. Piovan, C. Cagnoni)
19
Mason, art.cit., pp. 2228, con appropriate osservazioni sul tema della statua-reliquiario in
occidente e la sua estraneita al mondo bizantino..
20
Il parere della studiosa, della Abegg Stiftung di Riggisberg (Berna), espresso sulla sola base
della documentazione fotografica, e riferito in una lettera. Da lei inviata il 16 nov. 1999 alla Madre
superiora, suor Maria Gabriella Barbieri, che me ha cortesemente fornito copia. Ella cosi scrive: Il sagit
dun tissu de soie dans la technique du samit faonnee, typique pour la production byzantine du 1
er
millenaire et jusqua environ 1200. Les couleurs indiquent une datation au 12
eme
siecle environ; le tissu
tres fin fait penser peut-etre meme a une datation un peu plus anterieure. Le dessin est si extraordinaire
(je ne connais aucune comparaison), que la classification est difficile. La seule alternative en question
comme region dorigine serait lEspagne, mais considerant le contexte du tissu (lIcone) Byzance reste
plus probable.
}a figura Majke Boìje sa Detetom u naru~ju. Okov pokriva celokupnu povr-
{inu ikone osim lica Majke i Deteta. Sa zadwe strane drvo je izdubqeno, a u
unutra{wosti su fragmenti skupocene tkanine, {to navodi na pretpostavku
da je udubqewe sluìlo kao relikvijar. Nije poznato odakle ikona poti~e, kao
ni naru~ilac i vreme wenog nastanka. Ikona je nedavno bila podvrgnuta labo-
ratorijskim analizama drvene podloge (karbonijum 14), {to je rezultiralo ve-
oma ranim datovawem, izme|u 664. i 886. godine. Ovakvo su datovawe, te{ko
prihvatqivo sa istorijsko-umetni~kog stanovi{ta, Mara Mason i \anfranko
Fjakadori korigovali odre|uju}i vreme nastanka dela u vreme Makedonske di-
nastije, uz obiqe komparacija i analiza pisanih izvora. Ciq ovog rada je da
pokaè, da je ikona, ipak, kasnijeg datuma, mo`da oko 1200, ili jo{ verovatni-
je iz XIII veka. Pore|ewa Mare Mason u hronolo{kom smislu nisu prihvatqi-
va jer se odnose samo na detaqe, a ne na izgled dela u celini. Pore|ewe Fjaka-
dorija sa mozaikom u polukaloti apside carigradske Svete Sofije je potpuno
neprihvatqivo, tako da je i analiza podudarnosti detaqa beskorisna. Rekon-
strukcija istorijskih doga|aja nije bazirana ni na jednom konkretnom podatku
iz izvora, tako da se ne moè smatrati pouzdanom.
Za datovawe su presudne likovne i stilske odlike ikone iz Treviza. Naj-
pre privla~i pa`wu uska, svedena pozadina, ome|ena stubi}ima, za {ta nema
pravih paralela u delima iz vremena Makedonske dinastije. Za razliku od slo-
nova~a i drugih dela iz makedonskog perioda koje karakteri{e harmoni~an od-
nos izme|u figura i pozadine, ova ikona pre podse}a na neka dela sa Zapada,
npr. na oltarsku sliku svete Klare iz poznog dvanaestog veka koja se ~uva u cr-
kvi woj posve}enoj u Asiziju. Izgled lica Majke i Deteta upu}uju na poveza-
nost ovog dela sa umetni~kom sredinom koja unosi izmene u vizantijske modele
pod uticajem zapadne umetnosti. Pokrov na glavi Bogorodice, kao i wen mafo-
rion, jasno se razlikuju od prestoni~kih dela iz vremena Makedonske dinasti-
je, Marijino ~elo je najve}im delom pokriveno, dok su nabori maforiona mode-
lovani pod skoro o{trim uglovima. Lice Deteta ima izraàjnu snagu nagla{e-
nog naturalizma, za koje nema pravih paralela me|u umetni~kim delima Vizan-
tije u H veku, i ono se ovde javqa kao neka vrsta obnove kasnoanti~kih ili pro-
tovizantijskih modela, izmewenih realisti~nom rusti~no{}u.
Iz navedenih razloga ~ini se verovatnim da je ovo delo nastalo u nekom
od frana~kih, odnosno venecijanskih, centara isto~nog Mediterana, gde je nor-
mativna snaga vizantijskog modela zamewena likovima iz figuralne umetnosti
Zapada. Kao {to je slu~aj i kod drugih poznatih dela frana~kog Mediterana,
npr. Bibliji svetog Danijela ili kapitela iz Nazareta, i ova ikona je primer
susreta dva hri{}anstva, isto~nog i zapadnog, koji se ogleda u zajedni~kom
oboàvawu Majke Boìje i wenog Sina.
Fig. 1 Treviso, Monastero della Visitazione, Icona della Vergine col Bambino
(con la riza, prima del restauro)
Fig. 2 Icona della Vergine col Bambino (durante il restauro)
Fig. 3 Part. del volto della Vergine (dopo il restauro)
Fig. 4 Part. del volto del Bambino (dopo il restauro)
UDC: 726.54(497.17)12/15
SOPHIA KALOPISSI-VERTI (Athens)
CHURCH FOUNDATIONS BY ENTIRE VILLAGES (13
TH
16
TH
C.)
A SHORT NOTE
In his book Ohridska slikarska skola XV veka, Beograd 1980, Gojko Suboti}
published three dedicatory church inscriptions, which refer to instances of the collec-
tive patronage of entire villages. Some remarks on the content of these inscriptions will
be provided as will parallel examples from the late Byzantine period and the first centu-
ries of the Ottoman occupation.
In his fundamental study Ohridska slikarska skola XV veka, Beograd 1980,
Gojko Suboti} analyzed the iconography and style of the painted decoration of a great
number of churches thus bringing to light the artistic developments in the region of
Ohrid during the 15
th
century. Among the dedicatory church inscriptions included in
his book, a small number testifies to the collective patronage of entire villages.
During the decade of 14501460, for example, the great town (Veliki varo{),
i.e. Ohrid, undertook the decoration of the small rock-cut church of Sveti Stefan
Pancir, near the village of Gorica in the district of Ohrid along with three neighbor-
ing villages, [ipogno, Gorica and Konsko
1
(Fig. 1). The church of the Prophet Elijah
at Dolgaec was erected and decorated with the funds of the inhabitants, both small
and great (mali i veliki), of the village Dolgaec in the year 1454/1455
2
(Fig. 2).
The collective patronage mentioned in the donor inscription of the church of
the Ascension of Christ in the village of Lesko(v)ec, whose decoration was com-
pleted in 1461/62, is somewhat different. The erection and painting of the church
was accomplished through the contribution of the most honorable householders,
small and great, of the village of Lesko(v)ec (tou enthmotaton oikodespoton
mikrij k(ai) megalouj tou coriou Leskobetz). Twenty-two names of village resi-
dents with their patronymic follow, their mainly Slavic names written with Greek
letters. The first donor listed, who apparently belongs to the great, that is, those
who probably contributed a larger amount of money toward the execution of the
1
G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 7678, 200, esp. 76, drawing 54.
2
Ibid., 5258, 197198, esp. 52, 54, drawing 30.
erection and painting of the church, is depicted with his wife in the lower register of
the south wall near the entrance. A small-scale kneeling figure represented on the
west wall at the feet of Saint Constantine is most likely identified as the priest Peter,
who is next on the list of donors.
3
Examples of the collective patronage of entire villages, in a variety of alterna-
tives are found in the countryside of both the Byzantine and Latin-or-Venetian-held
regions during the late Byzantine period. This practice will continue into the
post-Byzantine years. In some cases all villagers are referred to by name, as for ex-
ample in the church of the Archangel Michael at Polemitas of Mesa Mani,
4
where
334 Sophia Kalopissi-Verti
3
Ibid., 93104, 202204, esp. 95, drawings 7274, 78, 80, figs. 6768. A collective sponsorship
is also reflected in the inscriptions of the church of the Koimesis at Velestovo (1444 and 1450/51), ibid.,
6169, 198199, esp. 6163, drawings 38, 40. On the social structure of the village in medieval Serbia
see recently, L. Maksimovi} et M. Popovi}, Les villages en Serbie medievale, edd. J. Lefort, C. Morrisson
et J.-P. Sodini, Les villages dans lEmpire byzantin (IV
e
XV
e
siecle) Realites Byzantines 11, Paris
2005, 329349, esp. 333337.
4
N. B. Drandakes, Duo epigrafej nawn thj Lakwniaj: tou Micahl Arcaggelou (1278)
ston Polemita thj Manhj kai thj Xrusafitissaj, Lakonikai Spoudai 6 (1982) 4445, fig. 1. A.
Philippidis-Braat, Inscriptions du IX
e
au XV
e
siecle, in: D. Feissel A. Philippidis-Braat, Inventaires en
vue dun receuil des inscriptions historiques de Byzance. III. Inscriptions du Peloponnese (a lexception
de Mistra), Travaux et Memoires 9 (1985) 314317, no. 57, pl. XVI. S. Kalopissi-Verti, Dedicatory In-
scriptions and Donor Portraits in Thirteenth-Century Churches of Greece (VTIB 5) Vienna 1992, 7174,
no. 21, fig. 37. Cf. recently A. Avramea, Les villages de Thessalie, de Grece Centrale et du Peloponnese
(V
e
XIV
e
siecle), edd. Lefort, Morrisson et Sodini, Les villages op. cit., 221.
Fig. 1. Gorica, Sv. Stefan Pancir, dedicatory inscription (145060) (after G. Suboti},
Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, drawing 54)
the dedicatory inscription of 1278 tallies about thirty names of farmers and their
families as well as their donations of land, olives, gardens, etc.
5
According to a letter issued in approximately the mid-thirteenth century on be-
half of all the inhabitants of the village of Geniko in Asia Minor (ekdothrion
gramma para twn olwn epoikwn tou cwriou Genikou) all the villagers granted to
the monastery of the Virgin Lemviotissa, located between Smyrna and Nymphaion,
the abandoned monastery of the all-holy Virgin of Amanariotissa situated in their
village (en tV cwrv hmwn diakeimenhn kai hporhmenhn monhn thj uperagiaj
qeotokou thj Amanariwtisshj) as well as its metochion, a small monastic settle-
ment of poor quality dedicated to Saint Marina.
6
It is evident that the monastery of
Amanariotissa belonged to the entire village, which had the right to legally manage
and dispose of it.
Church Foundations by Entire Villages (13
th
16
th
c.) 335
Fig. 2. Dolgaec, church of the Prophet Elias, dedicatory inscription (1454/55)
(after G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, drawing 30)
5
On the number of households of a Late Byzantine village, A. P. Kazdan, Agrarnye otosenija
Vizantii XIIIXV vv., Moscow 1952, 5658. A. Laiou-Thomadakis, Peasant Society in the Late
Byzantine Empire. A Social and Demographic Study, Princeton, N.J. 1977, 4244, and ead., H agrotikh
koinwnia sthn usterh buzantinh epoch, translated by A. Kasdagli, Athens 1987, 6166. Ead., The
Byzantine Village (5
th
14
th
century), edd. Lefort, Morrisson et Sodini, Les villages, op. cit., 4445. D.
Kyritses et K. Smyrlis, Les villages du littoral egeen de l Asie Mineure au Moyen Age, ibid., 447.
6
Fr. Miklosich J. Muller, Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana, vol. IV, Vi-
enna 1871, 265266, no. CLXIX. The document is signed by 15 villagers. For other 13
th
-century docu-
ments where an entire village acting as a unit is involved in judicial disputes, ibid., IV, 3441, 278282,
VI, 153156, 212214. Laiou-Thomadakis, Peasant Society, 62.
In most of the cases of collective patronage of entire villages only the most im-
portant or wealthiest residents of the village are mentioned by name and the rest of
the peasants follow anonymously. The initiative to found a church is taken by cler-
ics, monks or eminent laypeople, sometimes jointly, followed by the remaining vil-
lagers. This is the usual pattern of collective patronage, many examples of which can
be found mainly in churches of Venetian Crete of the 14
th
and 15
th
centuries but also
in other provinces, whether Byzantine or Latin-held, and even in the case of book
commissions.
7
In this brief study I will note only those church examples with dedicatory in-
scriptions mentioning an entire village collectively and succinctly, without distin-
guishing certain donors by name, such as the case of Sveti Stefan Pancir and
Dolgaec, discussed above.
According to the dedicatory inscription, the church of the Virgin (nowadays of
the Archangel Michael) at Doraki Monophatsiou in the prefecture of Irakleion in
Crete was renovated and decorated in 1321 with the involvement of the entire village
through the contribution and labor and great expense of the village of Doraki (dia
sindromhj kai kopou kai exodou polou cwriou tou Dorakuou)
8
(Fig. 3). About
a half century later, in 1372/3, at Kitiros Selinou in the prefecture of Chania in Crete
the dedicatory inscription of the church of Saint Paraskeve mentions that the Chris-
tians of the tourma of Kitiros contributed to the erection and painting of the church
(dia sundrwmhj kai kopou kai exwdou twn crhsthanwn thj tourmaj thj
Kiturou) (Fig. 4). Next, seven to eight villages are listed which belonged to the
administrative region of the tourma.
9
The distinction into small and great villagers, as in the inscriptions of the
churches of Dolgaec and Lesko(v)ec, is also found in the dedicatory inscription of
the church of Saint Paraskeve at Vitsa (formerly Vezitsa), near Monodendri in the
mountainous region of Zagori in Epirus. The church was erected and painted in
1413/14 through the expenditure of the Voevoda Michael Therianos and of all the
Vezitsian beneficiaries, donors small and greater (pantwn olwn twn Bezhtzhnwn,
klhronomwn kthtorwn mhkrwn t(e) k(ai) mhzwnwn).
10
In approximately the mid
13
th
century another inscription found at Megali Kastania in the Messenian Mani
makes a distinction of the population of the village mentioning that the church of
7
The different patterns of collective patronage in the Late Byzantine village are the object of
extended research, which will be published in a forthcoming study.
8
G. Gerola, Monumenti Veneti dell isola di Creta, vol. IV, Venezia 1932, 571572, no. 15.
9
Ibid., IV, 435436, no. 7.
10
P. Vokotopoulos, Archaiologikon Deltion 21 (1966) Chronika B2, 299305, esp. 304305, pl.
310a. L. Polites, H kthtorikh epigrafh thj Monhj Agiaj Paraskeuhj Bitsaj kai h cronologia
thj, Hellenika 20 (1967) 421426, pl. 17. L. Vranousis, Peri tou mesaiwnikou kastrou twn
Iwanninwn, Xaristhrion eij Anastasion K. Orlandon, vol. IV, Athens 1967/68, 512. On the frescoes
of the church, see M. Acheimastou-Potamianou, Oi toicografiej thj monhj tou Bikou sto Monodentri
thj Hpeirou, Ogdoo Sumposio Buzantinhj kai Metabuzantinhj Arcaiologiaj kai Tecnhj,
Perilhyeij anakoinwsewn, Athens 1988, 2930.
Saint John the Forerunner was built and painted with the contribution of the
prokritoi and the common people (prokriton ke tou khnou laou).
11
Social differentiation of village inhabitants, based on property, age, and general
prestige, is often found in documents of the late Byzantine period, as Angeliki Laiou
has noted.
12
Thus, in 13
th
-century documents from Asia Minor the kreittonej (the
best),
13
the oikodespotai (householders),
14
the kreittonej oikodespotai (the best
householders)
15
are referred to mainly in matters regarding solving discrepancies be-
th
16
th
c.) 337
Fig. 3. Crete, Doraki Monophatsiou, church of the Virgin, dedicatory inscription (1321)
(after G. Gerola, Monumenti Veneti dell isola di Creta, IV, Venice 1932, p. 572)
11
Ph. Drosoyianni, Scolia stij toicografiej thj ekklhsiaj tou Agiou Iwannou tou
Prodromou sth Megalh Kastania Manhj, Athens 1982, 5, 196199, 216224, pls. II, VII. V. Djuri}
A. Tsitouridou, Namentragende Inschriften auf Fresken und Mosaiken auf der Balkanhalbinsel vom 7. bis
zum 13. Jahrhundert, edd. J. Ferluga et al., Glossar zur fruhchristichen Geschichte im ostlichen Europa,
Beiheft Nr. 4, Stuttgart 1986, 82, no. 87. Kalopissi-Verti, Dedicatory Inscriptions, 6566, no. 17, fig. 29.
12
Laiou-Thomadakis, Peasant Society, 63. Ead., H agrotikh koinwnia, 90. Ead., The Byzantine
Village, 47. Cf. Kyritses et Smyrlis, Les villages, 445446.
13
Miklosich Muller, IV, 81 (1251).
14
Ibid., IV, 81, 83 (1251), 187, 189 (1228), VI, 153 (beginning of 13
th
c.).
15
Ibid., IV, 82 (1251).
tween peasants and landowners or monasteries. In a document of the monastery of
Zographou on Mt. Athos of the year 1267 the best from the village of Ierissos (oi
apo thj tou Ierissou cwraj kreittonej) are called as witnesses in a property dis-
pute between the Lavra and Zographou monasteries.
16
Furthermore, in a document of
sale of 1271 to the monastery of Saint John the Forerunner of Nea Petra in Thessaly it
is clearly stated that the best inhabitants of the village of Dryanouvaina include priests,
monks and laypeople.
17
In other instances the eminent villagers are characterized as
elders, first of the elders or peacemaking elders (gerontej, prwtogeroi,
eirhnopoioi gerontej),
18
who function as witnesses, solve problems or represent the
village in disputes with the state, landowners or monasteries.
The collective patronage of entire villages is also common during the early
centuries of Ottoman hegemony in Serbia and in the southern part of the Balkans in
Fig. 4. Crete, Kitiros Selinou, church of St. Paraskevi (1372/73) (after G. Gerola,
Monumenti Veneti dell isola di Creta, IV, Venice 1932, p. 435)
16
W. Regel, E. Kurtz et B. Korablev, Actes de Zographou, Vizantiskij vremennik 13 (1907) Ap-
pendix, 20 (1267).
17
Miklosich Muller, IV, 398 (1271) sunhlqomen enwpion kai twn kreittonwn olwn
epoikwn thj Druanoubainhj, ierwmenwn te, monazontwn kai laikwn.
18
For examples, see Laiou-Thomadakis, Peasant Society, 63, n. 93. Ead., H agrotikh koinwnia,
9091. Ead., The Byzantine Village, 47. Kyritses et Smyrlis, Les villages, 445. Cf. A. Bryer, Rural Soci-
ety in the Empire of Trebizond, Arceion Pontou 28 (1966) 158.
general. There are numerous examples of the collective patronage of villages taken
under the initiative of priests, monks or eponymous laypeople and in which every
villager participates.
19
Sreten Petkovi} has noted characteristic examples, such as the
church of Saint Paraskeve at Pobu`je near Skopje, which was renovated in 1500
through the funds of the whole village.
20
Analogous is the case of the church at
[trpci near Prizren, the renovation of which in 1577 is also due to the collective pa-
tronage of the inhabitants of the village.
21
This practice continued during the 17
th
century as well. A typical example is the church of Saint Nicholas at Vitsa in the re-
gion of Zagori, which was built and decorated in 1618/19 by one of the painters origi-
nating from Linotopi, a village close to Kastoria, through contributions, funds, la-
bor and expenses of all (the inhabitants) of the village Vezi (= Vitsa) (dha
shndromhj dapanhj, kopou tai k(ai) exodou de olonon gegonen. coraj Bezh).
22
To sum up, in the countryside during the late Byzantine period and the early
centuries of Ottoman rule, in addition to the individual patronage of ecclesiastical
and lay dignitaries as well as to patronage based on the cooperation of eminent indi-
viduals from the clerical or monastic ranks or from the lay class, there was the col-
lective patronage of villagers. Gojko Suboti} brought to light such examples from
the 15
th
century in the Ohrid region. These examples of the joint patronage of vil-
lages illustrate the structures of agrarian society, collectivism, economical collabora-
tion, and the social coherence of peasants. The small dimensions of the churches that
were erected and decorated, the mediocre quality of their painted decoration as well
as the very limited quantity of land and tree donations, as occasionally mentioned in
dedicatory inscriptions, testify to the degree of modesty of the economic resources of
peasants. Despite general poverty, the members of the community join their re-
sources, offering their savings toward the erection of small parish churches, which
serve their religious needs and constitute the focal point of their social lives.
th
16
th
c.) 339
19
V. Petkovi}, Zapisi i natpisi u starim crkvama srpkim, Starinar, IV ser., 1011 (19351936)
3746, passim. S. Petkovi}, Zidno slikarstvo na podru~ju Pe}ke patrijar{ije 15571614, Novi Sad 1965,
164 (St. Nicholas at [i{evo, 1565), 165166 (St. Nicholas at Dubo~ica, 1565), 176177, (St. Nichalas at
Novaci, 1576/77), 190191 (Pobuzki monastery in Skopje, 1593) etc.) For an overview of the patterns of
patronage prevailing in Serbia during the late 15
th
and the 16
th
centuries, see S. Petkovi}, Art and Patronage
in Serbia during the Early Period of Ottoman Rule (14501600), ByzF 16 (1991) 401414. Cf. M. [uput,
Srpska arhitektura u doba turske vlasti 14591690, Beograd 1984, 3940. I warmly thank my friend and
colleague professor Marica [uput for drawing to my attention examples of collective patronage in Serbia. I
also wish to thank my student Teuta Be{evi} for her help with the translation of Serbian texts.
20
S. Petkovi}, Art and patronage op. cit., 403.
21
Ibid., 403.
22
A. Tourta, Oi naoi tou Agiou Nikolaou sth Bitsa kai tou Agiou Mhna sto Monodendri,
Athens 1991, 2930, pl. 27a.
Sofija Kalopisi-Verti
CRKVE KAO SEOSKE SKUPNE ZADU@BINE (1316. VEK)
KRATKA BELE[KA
U temeqnoj kwizi Gojka Suboti}a Ohridska slikarska {kola XV veka (Beo-
grad 1980), gde je uvaèni autor sakupio sve podatke i uverqivo analizirao
ikonografiju i tehniku izrade pisanih ukrasa velikog broja crkava, pokazuju-
}i razvitak umetnosti u oblasti Ohrida tokom 15. veka, izdat je i izvestan
broj ktitorskih natpisa koji svedo~e o skupnim zadu`binama ~itavih sela. Ka-
rakteristi~ni primeri su pe}inska crkva Sv. Stefana Pancira blizu sela Go-
rica, koja je bila ukra{ena o tro{ku velikog grada (tj. Ohrida) i triju sela
(14501460), crkva Sv. Proroka Ilije u Dolgaecu, koja je podignuta i ìvopi-
sana o tro{ku bogatih i siroma{nih ìteqa sela (1454/55) i crkva Hristovog
Vaznesewa u Leskoecu (1461/62), dar bogatih i siroma{nih seoskih doma}ina.
Primeri kolektivnog darivawa, kako svedo~e ktitorski natpisi, postoje
tokom kasnovizantijske epohe u Vizantiji i wenim oblastima pod vla{}u La-
tina i Mle~ana. Istraìvawe se koncentri{e na one primere u kojima je izve-
sno kolektivno u~e{}e ~itavog sela kao jedinstvenog ~inioca, bez navo|ewa
pojedina~nih li~nosti, kao {to se de{ava na Kritu crkve Arhan|ela Mihaila
i Svete Petke-Paraskeve).
Sprovedena je tako|e kratka analiza dru{tvenog statusa seoskih ìteqa,
dobro stoje}ih i siroma{nih, kao i analiza wihovog odgovaraju}eg razlikova-
wa na ktitorskim natpisima, kao u Sv. Petki u Vici (Epir, 1413/14), i u sa~u-
vanim dokumentima 13. veka.
Skupni seoski darovi, poznati i u Srbiji 15. i 16. veka, svedo~e o struktu-
ri poqoprivrednih naseqa, wihovom zajedni{tvu, ekonomskoj saradwi i dru-
{tvenoj povezanosti seqaka. Male razmere hramova koji se podiù i ukra{ava-
ju, osredwi kvalitet ìvopisa i vrlo ograni~ena koli~ina darova u zemqi i
drve}u, koji se ponekad navode na natpisima, svedo~e o skromnim ekonomskim
mogu}nostima seoskih ìteqa.
UDC: 246.3:232.931:75.046(495)
EVTHYMIOS N. TSIGARIDAS (Thessaloniki)
LICONE DE LA VIERGE AXION ESTIN DU PROTATON
ET SES COPIES
Lauteur soccupe de la fameuse icone de leglise du Protaton a Karyes Axion
estin. Il presente la tradition de licone, qui remonte au Xe siecle, et il examine son
type iconographique et sa datation. Il presente aussi les copies de l icone, conservees
pour la plus part aux monasteres du Mont Athos (XVIe XIX siecles) et les appella-
tions des icones, notees a ses copies (Eleousa, Axion Estin, Protaitissa).
La Vierge de leglise du Protaton a Karyes, dite Axion Estin, (fig. 12),
occupe une place particuliere dans la vie religieuse du Mont Athos. On peut dire
quelle est efestioj twn efestiwn licone tutelaire du Mont Athos, son palla-
dium, precieux objet de respect pour ses moines et ses pelerins. Placee sur le
synthronon du sanctuaire de leglise du Protaton, elle constitue egalement le symbole
sacre, respecte par tous, de lunite spirituelle et administrative du Mont Athos.
Comme il est mentionne dans le deuxieme typicon des processions liees a cette
icone, redige en 1851,
1
cette sainte icone, tres veneree et ancienne, fait la fierte de
Karyes, protege le Protaton et les cellules monastiques qui lentourent; elle est
aussi la gloire, la fierte et la protection du Mont Athos tout entier.
Lhistoire de cette icone a ete rapportee avant 1516 par le Protos du Mont
Athos, le hieromoine Seraphim.
2
Comme le note dailleurs Chrysochoidis, le recit du
miracle qui est a lorigine de licone devait deja circuler a Athenes avant le 16
e
siecle et Seraphim rapporte une tradition orale preexistante.
3
Ce recit a ete publie
1
Voir Ioustinos Simonopetritis, Axion Estin h qaumatourgh eikona tou Prwtatou, Mont
Athos, 1985
2
, 7, 14. K. Chrysochoidis, Paradoseij kai pragmatikothtej sto Agion Oroj sta telh
tou IE kai stij arcej tou IST aiwna, Aqwnika Summeikta 4 (1997), 99147, 119, note 79.
Chrysochoidis, To Axion Estin, To Axion Estin. Istoria, Latreia, Mont Athos 1999, 717.
2
Voir Ioustinos Simonopetritis, Axion Estin, op. cit., 14. Chrysochoidis, Paradoseij, op. cit.
112, 118. Chrysochoidis, Axion Estin, op. cit., 1012. Voir aussi, K. Vlachos, H Cersonhsoj tou
Agiou Orouj Aqw kai ai en Auth Monai kai oi monacoi palai te kai nun. Meleth istorikh kai
kritikh, Volos 1903, 16. Anwtera Episkiasij epi tou Aqw, htoi dihghseij peri twn qaumatourgwn
eikonwn thj Qeotokou, Mont Athos 2000, 1720.
3
Chrysochoidis, Paradoseij, op. cit. 119. Chrysochoidis, Axion Estin, op. cit., 11.
pour la premiere fois dans le Neo Marturologio (Nouveau Martyrologe) de Saint
Nikodimos lAthonite, puis republie a maintes reprises. En 1982, ce recit a ete publie
a nouveau dans la serie Agioreitika Tetradia (Cahiers du Mont Athos), dans le
cadre dune courte monographie en grec du hieromoine erudit Ioustinos
Simonopetritis, intitulee : Axion estin h qaumatourgh eikona tou Prwtatou
(Axion estin, licone miraculeuse du Protaton).
Selon cette tradition, dans une cellule de la skite de Karyes, situee dans un
enfoncement du monastere Pantocrator, larchange Gabriel apparut une nuit, en hab-
its de moine, a un jeune moine, qui lui offrit lhospitalite dans sa cellule. A lheure
des matines, ils se reveillerent tous deux et se mirent a psalmodier loffice devant
licone de la Vierge. Lorsquils arriverent au megalynarion de Cosmas le Poete,
thn timiwteran twn Ceroubeim (plus venerable que les Cherubins), letranger
entonna le cantique en disant Axion estin wj alhqwj makarizein se thn
Qeotokon (Il est vraiment digne de te proclamer, Mere de Dieu). Le jeune
moine, qui entendait cela pour la premiere fois, fut etonne et pria son hote decrire ce
cantique pour ne pas quil loublie. Letranger grava alors le cantique sur une plaque
avec son doigt puis disparut.
Lorsque son pere spirituel revint de loffice de nuit, le jeune moine lui montra
la plaque et lui raconta ce qui setait passe. Comprenant alors quil sagissait dun
miracle, ils descendirent au Protaton et remirent la tablette gravee de main dange a
la Synaxe, qui lenvoya aussitot a Constantinople. Cest a partir de cette epoque que
le cantique se serait repandu dans toute lOrthodoxie. La cellule ou avait eu lieu le
miracle fut nommee Axion estin, le fosse prit le nom de Adein-o esti
yallein (chanter celui celui quil faut psamoldier) et licone de la Vierge
devant laquelle larchange Gabriel avait enseigne le cantique pour la premiere fois
fut emmenee a Karyes, dans leglise du Protaton et placee dans le sanctuaire, ou elle
se trouve toujours aujourdhui.
Sur licone Axion estin de leglise du Protaton (fig. 2), la Vierge est
representee en buste, suivant le type habituel de la Vierge Kykkotissa,
4
tournee vers
la droite et tenant le Christ du bras gauche. Elle penche la tete, qui touche avec
tendresse la tete du Christ, inclinee sur son epaule droite. Elle porte une tunique vert
fonce a lisieres dorees, un maphorion a franges dorees et un voile de la meme
couleur a lisiere doree, orne de pierres precieuses. Le maphorion et le voile sont
agrementes de touches argentees. Le Christ est assis dans les bras de la Vierge, la
jambe gauche tendue et la droite flechie, comme il est toujours represente sur les
icones de la Vierge Kykkotissa, la tete penchee sur lepaule droite. De la main
gauche il tient le bord du voile de la Vierge, tandis que sa main droite touche un rou-
342 Evthymios N. Tsigaridas
4
Sur licone de la Vierge Kykkotissa et son type iconographique, voir Tati}-Djuri}, H eikona
thj Panagia Kukkwtissaj Licone de la Vierge Kykkotissa, Epethrida Kentrou Meletwn Ieraj
Monhj Kukkou 1 (1990), 199207 (en grec), 209220 (en franais). L. Hadermann-Misguish, La
Vierge Kykkotissa et leventuelle origine latine de son voile, Timhtikoj tomoj M. Catzhdakh,
Eufrosunon 1 (1991), 179204, 197204. O. Gratziou, Metamorfwseij miaj qaumatourghj
eikonaj. Shmeiwseij stij oyimej parallagej thj Panagiaj tou Kukkou, DCAE, 5, vol. 17
(19931994), 317329.
leau manuscrit a demi ouvert que tient la Vierge et qui porte linscription
PNEUMA / KURIOU / EPEME / OU ENEKEN ECRISE ME /
EUAGGELHSASQAI / PTWCOIS APESTA/L KE ME HSA/SQE TOYS
SYNTETPI/MENOYS/TH KAP (Lesprit du Seigneur , lEternel est sur moi, car
lEternel ma oint pour porter de bonnes nouvelles aux malheureux (Es. 611, Luc
418). Il porte a meme la peau une fine chemise ecrue, mate, qui lui arrive aux
genoux, une tunique mate de couleur orange a touches dor, ouverte, avec des
boutons et des boutonnieres sur la poitrine et une ceinture verte a touches dor.
Le fond de licone est dore, a lexception des nimbes du Christ et de la Vierge, qui
sont dailleurs legerement en relief et en bois brut. Ces caracteristiques indiquent que les
nimbes en relief de licone etaient a lorigine revetus a la lame dargent ou dor. Sur le
fond de licone figurent les inscriptions suivantes, qui se referent a la Vierge et au
Christ
5
: M(HTH)R Q(EO)U h KAROIOTISA, I(HSOU)S C(RISTO)S (Mere de
Dieu, Karyotissa, Jesus-Christ). Licone est aujourdhui entierement couverte dun
revetement dargent datant de 1836.
6
Suivant les tendances de lepoque, le type iconographique de la Vierge
figurant sur le revetement differe de loriginal. Les differences concernent
principalement la presence des anges couronnant la Vierge, le rouleau manuscrit
ouvert que tient le Christ et non la Vierge et la main droite du Christ, qui est
couverte par le voile de la Vierge. Il est donc conforme aux gravures athonites datant
principalement de la premiere moitie du XIX
e
siecle, qui reprennent les
caracteristiques principales de licone tutelaire du Protaton, dite ELEOUSSA, qui
est accompagnee dune inscription citant le cantique Axion estin. Sur le
revetement de licone (fig. 1), le sujet principal de la Vierge a lenfant est associe a
deux themes complementaires, lArbre de Jesse et les Prophetes den Haut
(Anwqen oi profhtej), developpes en miniature sur le bord du revetement. La
Vierge est a nouveau associee a lappellation KARYOTISSA. La composition
iconographique du revetement represente lIncarnation du Verbe par la Vierge,
soulignant ainsi laccord entre Ancien et Nouveau Testament.
7
A lextremite du bord
inferieur est gravee linscription suivante : MNHSQHTI DESPOINA QEOTOKE,
H PROSTATIS TOU AGIOU OROUS TOU AQW PANTWN TWN EN
MONASTHRIOIS SKHTES KAI KEILLEIOIS IEROMONACWN KAI
MONACWN SUNDROMHTWN TOU KOSMHMATOS THS AGIAS SOU
TAUTHS EIKONOS KAI A/XIWSON PANTAS TIS OURANIOU BASILEIAS.
ETECNEITEUQH DIA CIROS IWANNOU UIOU NIKOLAOU AINITOU KATA
Licone de la Vierge Axion Estin du protaton et ses copies 343
5
Ioustinos Simonopetritis, Axion Estin, op. cit., 16. Chrysochoidis, Paradoseij, op. cit. 120.
G. Tavlakis, H Panagia to Axion Estin, To Axion Estin. Istoria-Latreia, Mont Athos 1999, 20.
Lappellation Karyotissa est egalement repetee sur le revetement en argent de licone de 1836. Ioustinos
Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17. G. Oikonomaki-Papadopoulou, To Axion Estin. H argurh
ependush thj eikonaj, To Axion Estin, Istoria- Latreia, Mont Athos 1999, 26.
6
Ioustinos Simonopetritis, Axion Estin, op. cit., 18. Oikonomaki Papadopoulou, To Axion
Estin, op. cit., 25 et suivantes. G. Oikonomaki Papadopoulou, Kosmhtikej tecnej. Newtera erga,
Keimhlia Prwtatou, vol. 1, Mont Athos 2000, fig. 39.
7
Oikonomaki Papadopoulou, To Axion Estin, op. cit., 2728. Oikonomaki Papadopoulou,
Kosmhtikej tecnej, op. cit., 118.
TO AWLST ETOS EN TH IERA MONH BATOPAIDIOU, EPIMELEIA
DIONUSIOU ARCIMANDRITOU BATOPAIDIOU 1836 ETEI.
8
Cette inscription indique que le revetement a ete realise en 1836 par lorfevre
Ioannis, originaire dAinos (Thrace orientale), sous la direction de larchimandrite
Dionysos Vatopedinos, en tant quoffrande collective des pretres et des moines du
mont Athos.
Le type iconographique de licone Axion estin reproduit fidelement celui de
la Vierge Kykkotissa, tel que nous le connaissons par les copies du XII
e
XIII
e
siecle.
On arrive a cette conclusion en comparant licone du Protaton (fig. 2) avec
lexemplaire le plus ancien de la Vierge Kykkotissa, conserve au Sinai, qui date du
XI
e
XII
e
siecle,
9
avec la Vierge Kykkotissa de Saint Theodore a Chypre,
10
avec
celle de leglise Panaghia Faneromeni de Nicosie, uvre de la premiere moitie du
XV
e
siecle, etc.
11
Ladoption du type iconographique de la Vierge Kykkotissa par
les peres du Mont Athos pour la realisation de licone du Protaton peut sexpliquer
par ladoption dun modele commun, dont lorigine se trouverait a Constantinople.
Lhypothese dun modele commun pour la realisation des deux icones est confortee
par la tradition selon laquelle la Vierge Kykkotissa provient de Constantinople, tout
comme probablement licone du Protaton ayant precede licone actuelle. La tunique
du Christ, ouverte sur la poitrine et dotee de bouton et de boutonnieres, ce qui est
rare dans les representations du Christ,
12
presente un interet iconographique
particulier. De meme, la chemise representee sous la tunique que porte le Christ,
transparente dans dautres cas, figure sur des representations du Christ (peinture
monumentale, icones portatives, manuscrits enlumines) datant de la periode allant
environ de lan mille au XIV
e
siecle, ainsi que dans des uvres de lart occidental du
debut du XIII
e
siecle.
13
8
G. Smyrnakis, To Agion Oroj, Athenes 1903 (reimpression Karyes, Mont Athos 1988), 697.
G. Millet, J. Pargoire, L. Petit, Recueil des Inscriptions Chretiennes de lAthos, Paris 1904, n 27, 10.
Oikonomaki Papadopoulou, Axion Estin, op. cit., 27. Oikonomaki Papadopoulou, Kosmhtikej
tecnej, op. cit., 118.
9
D. Mouriki, Eikonej apo ton 12
o
ewj ton 15
o
aiwna, Sinai. Oi qusauroi thj Monhj, Athenes
1990, 105, note 26, fig. 19, ou lon trouve la bibliographie anterieure. Tati}-Djuri}, H eikona, op. cit.,
200201, fig. 4, ou lon trouve dautres exemples du type concerne. Hadermann-Misguich, Kikkotissa,
op. cit., 198, fig. 101. The Glory of Byzantium, (Catalogue dexposition) New York 1997, n 244.
10
S. Sophocleous, Icons of Cyprus, Nicosia 1994, fig. 28.
11
A. Papageorghiou, Icones de Chypre, Paris- Geneve Munich 1969, 48. On peut ajouter la
Vierge Kykkotissa de leglise Aghia Paraskevi Moutoulla, datant du XV
e
XVI
e
siecle, Catalogue de
lexposition Chypre byzantine et medievale, Nicosie, 1997, n 144. S. Sophocleous, H eikona thj
Kukkwtissaj ston Agio Qeodwro tou Agrou, Epethrida Kentrou Meletwn Ieraj Monhj Kukkou
2 (1993), 329337, 329337, pour la bibliographie et les exemples.
12
On trouve un vetement ouvert sur la poitrine, sans boutons ni boutonnieres dans une
representation du Christ figurant sur un triptyque (debut du XIII
e
siecle) et un diptyque du Sinai (denier
quart du XIII
e
siecle). Mouriki, Eikonej, op. cit., ill. 5455, 65. Le meme element figure sur deux icones
dAchrida (Ohrid), datant du milieu du XIV
e
siecle, voir S. Radoj~i}, Icones de Serbie et de Macedoine,
Zagreb, (x. x.), n. 37. Tresors medievaux de la Republique de Macedoine, Paris 1999, n 32, 8889. M.
Georgievski, Icon Gallery Ohrid, Ohrid 1999, fig. 2425.
13
D. Mouriki, Variants of the Hodegetria on Two Thirteenth Century Sinai Icons, CahArch
39 (1991), 153182, 165170. Mhthr Qeou. Apeikoniseij thj Panagiaj sth Buzantinh Tecnh,
Athenes 1990, n. 72, 447 (V. Pace).
Dapres ses caracteristiques stylistiques, on pense que licone date du XIV
e
siecle.
14
Dun point de vue artistique, on peut dire quelle appartient au domaine des
uvres de caractere provincial, puisque ses principales caracteristiques stylistiques et
techniques se rencontrent dans des icones de Veria, de Kastoria et plus generalement
de Macedoine, datant des XIV
e
et XV
e
siecles.
15
Dun autre cote, les caracteristiques
des vetements de la Vierge associent directement licone du Protaton aux icones porta-
tives du type de la Vierge Kykkotissa, tandis quun autre detail vestimentaire, la
tunique ouverte du Christ, renvoie comme on la vu aux icones peintes en Macedoine
au milieu du XIV
e
siecle. Un autre lien avec les icones de Macedoine et qui plus est
avec les ateliers de Thessalonique, est constitue par les nimbes en relief et bois brut de
la Vierge et du Christ. Cet element, que lon trouve dans quatre icones de
Thessalonique datant de la fin du XII
e
siecle a la deuxieme moitie du XIV
e
siecle,
ainsi que le detail vestimentaire de la tunique ouverte, concordent pour indiquer que
licone est probablement originaire de la ville de Thessalonique.
16
Il y a encore quelques annees, il netait pas possible destimer la date de
realisation de licone du Protaton en fonction de criteres artistiques. Licone etant
recouverte dun revetement dargent plus recent et loxydation des vernis ainsi que
la suie qui setait deposee avec le temps rendant les visages du Christ et de la Vierge
difficilement discernables, aucune etude ou appreciation artistique netait possible.
Cependant, licone a recemment ete restauree par le hieromoine restaurateur Pavlos
sur decision de la Sainte Assemblee du Mont Athos.
Les operations de restauration nont pas revele de couche de peinture plus
ancienne. Lexistence d'une telle couche aurait eventuellement permis de relier
licone du Protaton a la date de realisation indiquee par la tradition. Cependant, les
informations tirees de la restauration ne donnent pas cette possibilite.
Cependant, puisque la tradition indique que licone de leglise du Protaton
remonte au X
e
siecle, alors que dun point de vue artistique, on peut la dater du XIV
e
siecle, il faut admettre quil devait exister une autre icone, anterieure a celle qui nous
est parvenue, qui a ete detruite par le temps ou quelque autre cause et remplacee par
une icone similaire.
En effet, selon des sources serbes du XIII
e
siecle, mise au jour par notre feu
collegue, S. Kissas, Saint Sava, fondateur du monastere de Chilandar et premier
archeveque de Serbie, sur le chemin du retour apres un pelerinage a Jerusalem au
debut du XIII
e
siecle, passa en 1229 a Karyes, ou il se prosterna devant licone de la
14
Chrysochoidis la date du dernier quart du XIII
e
siecle, voir Chrysochoidis, Axion Estin,, op.
cit., 9. Tavlakis la date de la fin du XIII
e
siecle, debut du XIV
e
et lassocie a tort a lactivite artistique de
Manuel Panselinos, voir Tavlakis, Axion Estin, op. cit., 2223. Vassilaki la date du XIV
e
siecle, voir M.
Vassilaki, Eikonej ergasthriwn thj Boreiaj Elladaj, Keimhlia Prwtatou, Mont Athos 2004, vol. 2,
141144, tandis que Galavaris et Tsigaridas la datent du troisieme quart du XIV
e
siecle, voir G. Galavaris,
H eikona. H qeia tecnh, Keimhlia Prwtatou, Mont Athos 2000, vol. 2, 21. E. N. Tsigaridas, H eikona
Axion Estin tou Prwtatou kai h Panagia h Kukkwtissa, Actes du Congres Iera Monh Kukkou sth
Buzantinh kai Metabuzantinh Arcaiologia kai Tecnh, Nicosie 2001, 184186.
15
Tsigaridas, Axion Estin, op. cit., 184185.
16
Tsigaridas, Axion Estin, op. cit., 184.
Vierge Karyotissa.
17
Cela signifie que licone Axion estin existait deja au debut
du XIII
e
siecle et qui quelle portait meme l'appellation Karyotissa, tout comme
licone qui nous est parvenue.
Comme on la vu, licone du Protaton est dite KARYOTISSA, en liaison
avec le lieu de son adoration (Karyes). Cette appellation de la Vierge, qui se diffuse
comme on la vu a partir du debut du XIII
e
siecle, est repandue a lepoque byzantine.
Dans de nombreux documents concernant la construction de leglise du Protaton et
manuscrits liturgiques, la Vierge est appelee panumnhtoj, qeia kai amoluntoj
korh Karuwnumoj ou twn Karewn (tres louee, divine et fille immaculee,qui
porte le nom de Karyes).
18
On retrouve egalement lappellation KARYOTISSA
sur le revetement de 1836.
En ce qui concerne les reproductions de licone, on trouve souvent les appella-
tions ELEOUSSA ou AXION ESTIN et plus rarement PROTAITISSA. Il convient
de noter quaucune appellation ne figure sur la copie la plus ancienne de licone
Axion estin, realisee au XVI
e
siecle par le Protos Seraphim (fig. 3).
Plus precisement, a partir du XVIII
e
siecle, cest lappellation ELEOUSSA
qui devient etablie pour licone tutelaire du Protaton. On la rencontre tres souvent,
sur des icones portatives et surtout des icones sur papier,
19
tandis que les deux appel-
lations, ELEOUSSA et AXION ESTIN, coexistent sur une icone portative du
monastere de Xiropotamos datant de 1906.
Lappellation AXION ESTIN est comme on la vu associee au miracle de
lapparition de larchange Gabriel, survenue selon la tradition au X
e
siecle, devant
licone, dans une cellule pres de Karyes. Cette appellation est consacree dans les
copies de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle, principalement sur des icones porta-
tives.
20
Elle coexiste sur trois icones avec la denomination Protaitissa et sur une
icone avec lappellation Eleoussa.
A partir du milieu du XIX
e
siecle, apparait sur un petit nombre de copies de
licone Axion estin lappellation I PROTAITISSA, TO AXION ESTIN. Cette
appellation, liee au lieu dadoration de licone, cest-a-dire leglise du Protaton, se
17
S. Kissas, Oi plhroforiej tou Serbou suggrafea Dometianou gia thn ekklhsia tou
Prwtatou, Tetarto Sumposio Buzantinhj kai Metabuzantinhj Arcaiologiaj kai Tecnhj, Athenes
1984, 28. (resumes des communications). S. Kissas, Dve Domentijanove bele{ke o Protatonu,
Hilandarski Zbornik 6 (1986), 4756 (resume en franais, 5758).
18
Chrysochoidis, Axion Estin, op. cit., 9, 10.
19
Selon les recherches et les publications existantes, on la rencontre sur neuf icones portatives
inedites de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle et onze icones sur papier parmi les quatorze icones
publiees par Papastratou, voir D. Papastratou, Cartinej eikonej. Orqodoxa qrhskeutika caraktika
16651899, vol. III, Athenes 1986, n 523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 532, 533, 534. Lappellation
Eleoussa accompagne en regle generale la Vierge Kykkotissa, voir Tati}-Djuri}, H eikona Licone,
op. cit., 200 et suivantes.
20
Selon les recherches effectuees jusqua present, cette appellation a ete relevee sur neuf copies
de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle, dont quatre sont conservees au monastere de la Grande Lavra,
deux au monastere de Vatopedi et une aux monasteres Iviron, Karakallou et Zografou. Sur la date dap-
parition de lappellation Axion estin, voir aussi Chrysochoidis, Paradoseij, op. cit., et Vassilaki,
Eikonej ergasthriwn, op. cit., 144.
rencontre sur des icones des monasteres Pantocrator (1864), Karakallou (1875) et sur
une icone datant de 1872, envoyee en Russie.
21
La Vierge est egalement
accompagnee de lappellation I POPTAITISSA
22
sur un plateau dargent
conserve dans le skevophylakion du Protaton et datant de 1851 (fig. 8).
Ladoration de la Vierge Axion estin sest largement diffusee, comme en
temoigne la multitude de copies de licone qui nous sont parvenues, conservees pour
la plupart dans les monasteres du Mont Athos.
Les recherches menees jusqua present, qui ne sont pas encore achevees,
ont permis de repertorier environ quarante exemplaires, au Mont Athos, en Grece
et en Bulgarie. En ce qui concerne le Mont Athos, des exemplaires sont conserves
au Protaton (5),
23
dans la cellule Axion Estin (10)
24
a Karyes et dans les
monasteres de la Grande Lavra (4),
25
de Vatopedi
26
(11), dIviron
27
(1), de
21
Une photographie de cette icone figure dans Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., fig. 10.
22
Oikonomaki-Papadopoulou, Kosmhtikej tecnej, op. cit., 120, fig. 40.
23
1. Icone datant denviron 1540. Elle porte linscription DEHSIS DOULOU TOU Q(EO)U
SERAFIM IEROMONACOU (Offrande du serviteur de Dieu, le hieromoine Seraphim), voir Ioustinos
Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17, fig. 5. Vassilaki, Eikonej ergasthriwn, op. cit., 144, fig. 71.
Chrysochoidis, Axion estin, op. cit., 12. Tavlakis, Oi qaumatourgej eikonej, op. cit., 30, fig. 71. Le
hieromoine Seraphim est le Protos Seraphim, qui redigea avant 1516 lhistoire de licone Axion estin et
du miracle qui se produisit. 2. Icone datant de 1797, uvre de Nikiforos . Elle porte linscription suivante :
EPISTASIA DIONHSHOU OROLOGA/ ceir Nikhforou 1797 (Sous lIntendance de Dionysios
Orologas / de la main de Nikiforos 1797), voir Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17, fig. 6.
M. Vassilaki, I. Tavlakis, Eikonej tou 18ou aiwna kai tou 19ou aiwna, Keimhlia Prwtatou, vol. 1,
Mont Athos 2004, 316317, fig. 164. 3. Icone de 1860, portant linscription H ELEOUSA. La Vierge et
le Christ portent une couronne. Voir Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17, fig. 7. 4. Icone
Axion estin (russe). 5. Icone Axion estin (russe). Icone de 1872, qui, dapres linscription qui
laccompagne, fut envoyee en Russie. La Vierge est entouree du cachet des vingt monasteres du Mont
Athos. Elle porte lappellation H PRWTAITISSA TO AXION ESTIN. En Agiw Orei Aqw awob ceir
Beniamin Ieromonacou (de la main du hieromoine Benyamin). Voir Ioustinos Simonopetritis, Axion
estin, op. cit., 1718, fig. 10. Smyrnakis, Agion Oroj, op. cit., 695. En ce qui concerne le type de licone,
Beniamin a ete influence par les documents de la Sainte Communaute portant les vingt cachets.
24
1. Icone du debut du CIC
e
siecle, sur laquelle la Vierge et le Christ portent une couronne. La
Vierge est accompagnee des archanges, voir Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17, fig. 8. 2.
Icone avec revetement du CIC
e
siecle. La Vierge et le Christ portent une couronne. La Vierge est
accompagnee des archanges. Les scenes de lhistoire de licone qui sont autour sont plus recentes. Selon
Ioustinos, dans la cellule se trouvent dix autres exemplaires de licone Axion estin du CIC
e
siecle.
Voir Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17, fig. 8, 9, 12, 13.
25
1. Icone de 148 98 cm, datant de 1889. La Vierge, representee avec une couronne, est benie par
Dieu le Pere et accompagnee par deux anges. En bas a gauche, figure linscription suivante : Afierw(qh)
upo Artem(iou) M(onacou) etouj 1889 (Offrande du moine Artemios, an 1889). La Vierge porte lap-
pellation AXION ESTN. Non publiee. 2. Icone de 28 29 cm, debut du CC
e
siecle. La Vierge,
representee avec une couronne, est benie par Dieu le Pere et accompagnee par deux anges. En bas a gauche,
figure linscription suivante: Dehsij tou doulou/ tou Qeou/ Kaisariou Monacou/ Lauriwtou
(Offrande du serviteur de Dieu, Kaisarios, Moine de Lavra). La Vierge porte lappellation AXION
ESTIN. Non publiee. 3. Icone de 21 x 28 cm, du 19 ou 20
e
siecle. La Vierge, representee avec une couronne
est benie par Dieu le Pere et encadree par deux anges. Elle porte lappellation AXION ESTIN. Non
publiee. 4. Icone de 35 28 cm, datant de 1933. (fig. 4). La Vierge, representee avec une couronne est benie
par Dieu le Pere et encadree par deux anges. Elle porte lappellation AXION ESTIN. Non publiee.
26
Icone (98 68 cm) de 1845. Copie fidele de licone originale, sur papier colle sur bois, vis-
ages colories. Sur le bord superieur est representee la Sainte Trinite, tandis que sur les cotes sont peints
six prophetes. Au dos de licone, une inscription en vieux slave, datant de 1845, affirme que licone est
la seule copie exacte et fidele de licone miraculeuse de la Vierge, dite I Eleoussa (Axion estin), uvre
Koutloumousiou
28
(2), Pantocrator
29
(1), Xiropotamos
30
(1), Karakallou
31
(2),
Zografou
32
(1), Xenofon
33
(1), etc. En dehors du Mont Athos, on a repertorie
de la mission de larcheologue russe P. Ivanovi~ Sevastianov. Cette copie est liee a la tentative faite par
les moines russes de la skite de Aghios Andreas au debut du CC
e
siecle pour semparer de licone de la
Vierge Axion estin. Non publiee. Voir a ce sujet, Archeveque Rodostollou Chryssostomou, Proswpa kai
drwmena ston Aqw, Mont Athos 2001, 162163. A noter que cette copie a les memes dimensions que licone
Axion estin originale (96 67 cm, revetement compris). 2. Icone (24 32 cm) du milieu du CIC
e
siecle
(fig. 5). La Vierge est entouree de Jean le Theologien et de lapotre Paul. En bas de licone, dans des
medaillons, sont representes Saint Eustathios, Saint Chrysostome et Sainte Fevronia. Non publiee. 3. Icone de
20,5 25,5 cm (n dinventaire 1522) de la deuxieme moitie du CIC
e
siecle, sans inscription. La Vierge porte
lappellation I ELEOUSSA. Non publiee. 4. Icone de 20,5 15,5 cm, datant de la deuxieme moitie du
CIC
e
siecle. Comporte un revetement dargent moderne. La Vierge porte lappellation I ELEOUSSA. Non
publiee. 5. Icone de 42 29,5 cm (n dinventaire 1339), datant de 1884. La Vierge, couronnee par deux
anges, est encadree par Saint Come et Saint Jean Prodrome. Dans la partie inferieure de licone, dans un cadre
orthogonal, sont representes Saint Constantin et Sainte Helene, de part et dautre de la croix de la
Resurrection. Cette icone porte linscription suivante : Dapanh Kosma monacou 1884/ Ceir Timoqeou
(Aux frais du moine Cosmas, de la main de Timotheos). Non publiee. 6. Icone de 30 22 cm (n
dinventaire 1390). Dernier quart du CIC
e
siecle. La Vierge porte lappellation I ELEOUSSA. Non
publiee. 7. Icone de 44,5 35,5 cm, datant de 1922. La Vierge est benie par Dieu le Pere et encadree par
deux anges. Dans la partie inferieure de licone, de part et dautre de la Vierge sont representes dans des
medaillons Saint Georges et Saint Parthenios de Lampsakos. Sur la partie inferieure de licone figure lin-
scription suivante: Dehsij tou doulou tou Qeou Parqeniou M(onacou) B(atopaidinou) ek/ polewj
Ezhben 1922 (Offrande du serviteur de Dieu, Parthenios, moine de Vatopedi, de la ville dEziven 1922.
Non publiee. 8. Icone de style russe de 142 x 46 cm, datant de la deuxieme moitie du CIC
e
siecle (fig. 6),
copie fidele du revetement de licone originale. La Vierge, representee comme une reine, est encadree par
douze prophetes. Sur le bord superieur est representee la Sainte Trinite et en bas lArbre de Jesse. Inscription
en russe. Voir Hmerologio 2003. Iera Megisth Monh Batopaidiou. H Mhtera tou Fwtoj, Mont Athos
2002. 9. Icone de grande dimension, datant de 1869. La Vierge, couronnee par deux anges, est entouree sur
deux colonnes, comme le revetement de licone originale de la Vierge Axion estin, par les prophetes Da-
vid, Isaie, Jeremie, Habakuk, Ezechiel, Daniel (colonne de droite), Salomon, Moise, Aaron, Gedeon, Jacob et
Zacharie (colonne de gauche). Dans la partie superieure de licone est representee la Sainte Trinite. En bas de
licone figure linscription suivante: Egrafh dia ceiroj Anqimou M(onacou). Agioreitou. 1869 (Ecrite
de la main dAnthimos, moine athonite, 1869. 10. Icone de style russe de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle
avec revetement dor. Les nimbes et le cadre sont emailles. La Vierge, benie par Dieu le Pere, est couronnee
par deux anges. Inscription en russe. Non publiee. 11. Icone de petite dimension datant du XIX
e
siecle, qui se
trouve dans la cellule du moine Iossif au monastere de Vatopedi. Non publiee.
27
1. Icone de 48 32 cm, datant de 1883, portant un revetement sur lequel la Vierge et le Christ
sont representes avec une couronne. Le theme central est entoure de vingt medaillons, dans lesquels sont
representees suivant la technique du nielle les fetes des vingt monasteres. En bas figure linscription
suivante : Iera eikwn thj Uperagiaj despoinhj hmwn Qeotokou tou Axion Estin tou Prwtatou
meta twn agiwn eortwn twn 20 ierwn monwn tou Agiou Orouj Aqw. 1883 Sainte icone de Notre
Dame Axion Estin du Protaton avec les saintes fetes des 20 monasteres du Mont Athos. 1883.), voir
Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., fig. 11.
28
1. Icone de 26 21,5 cm, datant du XIX
e
siecle. La Vierge, qui porte une couronne, est benie
par Dieu le Pere et accompagnee par deux anges en miniature. Elle est encadree par Saint Spyridon et
Saint Cosmas le Zographite. La Vierge porte lappellation I ELEOUSSA. Non publiee. 2. Icone de
36,5 23,5 cm, datant de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle. La Vierge est benie par Dieu le Pere et
couronnee par deux anges. Elle est encadree par Saint Ierotheos dAthenes et Saint Ierotheos Iviritis. La
Vierge porte lappellation I ELEOUSSA. Non publiee.
29
1. Icone de 1864. La Vierge, couronnee par deux anges porte lappellation I
PROTAITISSA. Non publiee.
30
1. Icone de 45 35 cm, datant de 1906. La Vierge, qui porte une couronne, est benie par Dieu
le Pere et accompagnee par les archanges Gabriel et Michel. Elle porte lappellation AXION ESTIN et
linscription suivante : Ceir Paulou Monacou. Dekembriou 29 1906. Agion Oroj De la main du
moine Pavlos, decembre 29 1906. Mont Athos). Non publiee.
des copies de licone de la Vierge Axion estin en Bulgarie (4)
34
et en Alle-
magne (1).
35
La Vierge Axion Estin est egalement representee sur quatre objets dart du
XIX
e
siecle. Il sagit dun plateau dargent de 1851, conserve dans le skevophylakion
du Protaton (fig. 8), de la grande cloche du Protaton, datant de 1874, du lustre de
cette meme eglise et dun pectoral emaille du XIX
e
siecle, conserve dans une collec-
tion privee en Allemagne.
36
La copie la plus ancienne de licone de la Vierge Axion estin est celle com-
mandee vers 1540 par le Protos Seraphim (fig. 3), qui a rapporte comme on la vu le
recit du miracle de lapparition de lange. Lauteur anonyme de licone, conservee
31
1. Icone de 22,5 17 cm, datant de 1875. La Vierge, representee tout comme le Christ avec
une couronne, est accompagnee par les archanges. Elle porte lappellation I Protaitissa to Axion Estin.
Non publiee. 2. Icone du debut du XX
e
siecle. La Vierge, qui porte une couronne, est benie par Dieu le
Pere et accompagnee par les archanges. Elle porte lappellation AXION ESTIN. Non publiee.
32
Icone du XIX
e
siecle. La Vierge, representee de meme que le Christ avec une couronne, est
benie par Dieu le Pere et encadree par les archanges Gabriel et Michel. Cette icone se trouve dans la
cellule du monastere Zografou Axion esti, a Karyes, voir A. Bo`kov, A. Vassiliev, Hudoèstvenoto
nasledstvo na monastira Zograf, Sofia 1981, fig. 175.
33
Icone du debut du XX
e
siecle. La Vierge, qui porte une couronne, est benie par Dieu le Pere et
accompagnee par les archanges Gabriel et Michel. Elle porte lappellation AXION ESTIN / I
ELEOUSSA. Non publiee.
34
1. Icone de 53 40 cm, datant du debut du XIX
e
siecle. Elle provient du monastere de Bobo{evo
et se trouve aujourdhui au Musee national de lhistoire de Sofia (n dinventaire 20374), voir T. Matakieva
Lilkova, Icons in Bulgaria, Sofia 1994, n 98. 2. Icone de 54 36 cm, datant de 1807, conservee au Musee
national de lhistoire de Sofia (n dinventaire 2033). La Vierge, couronnee par les archanges Michel et Ga-
briel, est representee sous la protection de Dieu le Pere et du Saint Esprit. Elle porte lappellation Mila
(Eleoussa). Au-dessous de la Vierge sont representes quatre saints en buste, Saint Panteleimon, Saint Basile,
Saint Jean Prodrome et le prophete Elie. En bas de licone, une inscription en vieux slave indique que licone
a ete realisee en 1807 dans la skite Xenofon et est un don du moine Vassilios, voir Matakieva Lilkova,
Icons, op. cit., n 96. 3. Icone de 27,5 19,5 cm, datant de 1845. La Vierge, representee tout comme le Christ
avec une couronne, est benie par Dieu le Pere et encadree par les archanges. Cette icone se trouve au Musee
national delhistoirede Sofia, voir Matakieva Lilkova, Icons, op. cit., n 100. 4. Icone du XIX
e
siecle, qui se
trouve dans la cathedrale de Plovdiv. La Vierge et le Christ portent une couronne, voir S. Moskova, Patjat na
hadjijata (Strukturna schema na edna izlozba), Problemi na Ikutsvoto 3 (2001), 22. 5. Icone de lAxion estin
(fig. 7), entouree des 24 oikoi de lHymne Acathiste et de six prophetes. Datee de 1836. Le cantique Axion
estin y est inscrit en grec et en vieux slave. Elle se trouve au monastere Sokolski, voir L. Praskov, E.
Bakalova, S. Bojadziev, Monastirite v Balgaria, Sofia 1992, 96.
35
1. Icone de 31 x 27 cm, datant de la premiere moitie du XIX
e
siecle, avec revetement plaque
or. La Vierge et le Christ, qui portent une couronne, sont representes sous la protection de Dieu le Pere et
du Saint Esprit et encadres par les archanges Michel et Gabriel. Un ange et Saint Denis lAreopagite sont
representes sur le bord gauche, Sainte Anne et Sainte Helene sur le bord droit. En bas, Axion estin est
inscrit en vieux slave.
36
1. La Vierge Axion estin a ete gravee en 1856 sur un plateau dargent aux frais du peintre
Makarios. Ce plateau se trouve dans le skevophylakion du Protaton, voir Ioustinos Simonopetritis, Axion
estin, op. cit., 18, fig. 26. Oikonomaki Papadopoulou, Kosmhtikej tecnej, op. cit., 120123, fig. 40.
2. La Vierge Axion estin a ete imprimee vers 1874 sur la grande cloche du Protaton, ainsi que sur les
lustres de cette meme eglise. Oeuvre de Nikolaos Angelos, voir Ioustinos Simonopetritis, Axion estin,
op. cit., 18, fig. 28, 29. 3. La Vierge Axion estin est representee sur une croix pectorale en email datant
de la deuxieme moitie du XIX
e
siecle et faisant partie dune collection privee, voir I. Bentchev & E.
Haustein Bartsch, Muttergottesikonen, Bielefeld und die Autoven 2000, n 118.
dans liconophylakion du Protaton,
37
suit a quelques details pres le type
iconographique de licone originale, tout en adoptant des elements artistiques de
lecole cretoise.
La copie qui suit chronologiquement cette premiere copie a ete realisee en 1797
par le peintre dicones de Karyes, Nikiforos.
38
Dans cette copie, a la difference de
loriginal, la Vierge et le Christ portent une couronne, conformement aux tendances
iconographiques de lepoque, tandis que cest la Vierge et non le Christ qui tient un
rouleau manuscrit ouvert portant linscription PNEUMA / KURIOU EPEME
OU ENEKAIN ECRISE EUAGGELISASQAI PTWCOIS (LESPRIT DU SEI-
GNEUR , LETERNEL EST SUR MOI, CAR LETERNEL MA OINT POUR POR-
TER DE BONNES NOUVELLES AUX MALHEUREUX (Es. 611, Luc 418).
Au XIX
e
siecle, les copies peintes de licone Axion estin se multiplient.
Dans leurs caracteristiques principales, elles reproduisent non pas licone originale,
qui netait pas visible, mais le revetement de 1836.
39
Ainsi, sur les copies peintes,
mais aussi gravees, du XIX
e
siecle, la Vierge porte generalement une couronne et est
souvent representee accompagnee a hauteur de la tete par deux anges. De meme, le
Christ est represente tenant un rouleau ouvert portant linscription bien connue,
tandis que dans certaines copies, il porte lui aussi une couronne. Sur trois copies de
licone Axion estin, conservees au monastere de Vatopedi,
40
le peintre reproduit
entierement ou partiellement les elements iconographiques ajoutes sur le revetement
de 1836, a savoir la Sainte Trinite, les douze prophetes et lArbre de Jesse.
La grande diffusion de lhonneur et de ladoration de la Vierge Axion Estin
est egalement demontree par le grand nombre de representations gravees, culminant
au 18
e
siecle et surtout au 19
e
. Les recherches menees jusqua present ont permis de
repertorier trente representations, la plus ancienne etant du celebre peintre et graveur
Zefar (1748).
41
Suivent des gravures des annees 1790 (fig. 9), 1820, 1831, 1833,
1849, 1858, 1859, 1862 (deux), 1866 et trois du milieu du XIX
e
siecle.
42
A lexcep-
tion de celle de 1820 (Venise), ces gravures ont ete realisees au Mont Athos.
37
Ioustinos Simonopetritis, Axion estin, op. cit., fig. 5. Tavlakis, Oi qaumatourgej eikonej,
op. cit., 2938, 30, fig. 71. Vassilaki, Eikonej ergasthriwn, op. cit., 144, fig. 71.
38
Tavlakis, Qaumatourgej eikonej, op. cit., 3033, 316318, fig. 164. Licone porte dailleurs
linscription suivante : EPISTASIA DIONHSHOU OROLOGA/ Ceir Nikhforou 1797 (Sous
lIntendance de Dionysios Orologas / de la main de Nikiforos).
39
Oikonomaki-Papadopoulou, Kosmhtikej tecnej, op. cit., 114 et suivantes, fig. 39. Le
revetement, comme le remarque judicieusement Ioustinos, reproduit la Vierge de Kykkos, voir Ioustinos
Simonopetritis, Axion estin, op. cit., 17.
40
Voir note n 26.
41
Papastratou, Cartinej eikonej, op. cit., 491498. Qhsauroi tou Agiou Orouj, (Catalogue dex-
position), Thessalonique 1997, n 4. 8, 186187. Th. Provatakis, Caraktika Ellhnwn laikwn dhmiourgwn
17oj 19oj aiwnaj, Sullogh Ieraj Monhj Kuriaj Akrwthrianhj (Toplou) Shteiaj, Krhthj, Athenes
1993, n 188, 190, 191, 192, 193, 194, 195. A. Dùrova, V. Velinova, I. Pateff, La Parole et lImage.
Manuscrits, icones et estampes du XV
e
au XX
e
siecle du Centre de Recherches Slavo Byzantine Ivan
Duj~ev et de collections privees, (Catalogue dexposition) Sofia 2004, n III. 20. Gravure sur cuivre de
1862, attribuee avec reserves au moine Cyrille, voir Papastratou, Cartinej eikonej, op. cit., n 532.
42
Voir aussi Djurova, Velinova, Peteff, LImage, op. cit., n III 21.
Sur les gravures comme sur les peintures, domine la representation de la
Vierge et du Christ avec une couronne. Le Christ tient un rouleau ouvert portant lin-
scription Pneuma Kuriou (Esprit du Seigneur) (Es. 611), tandis que la
Vierge est encadree par deux anges qui la couronnent ou tiennent des rouleaux
ouverts ou est inscrit le debut du cantique Axion estin. Sur certaines gravures,
qui suivent celle de Venise, realisee en 1820, comme celle de 1831, de 1858 ou de
1859, sont en outre representes, au-dessus de la tete de la Vierge, Dieu le Pere et le
Saint Esprit.
43
Sur licone authentique du Protaton, la Vierge est accompagnee de
linscription MHTHR QEOU H KARUWTISSA (Mere de Dieu, Karyotissa),
tandis que sur les gravures on trouve linscription MHTHR QEOU H ELEOUSSA
(Mere de Dieu, Eleoussa) qui figure sur douze des treize representations connues.
Evtimios N. Cigaridas
IKONA BOGORODICE AKSION ESTIN IZ PROTATA I WENE
KOPIJE
Posebno mesto u kultnom ìvotu Svete Gore zauzima ikona Bogorodice u
protatskoj crkvi Kareje, poznata pod nazivom Aksion Estin. Istoriju ikone,
poznatu u svetogorskom predawu, zapisao je pre 1516. prot Serafim na temequ
usmene tradicije da ikona poti~e iz 10. veka.
Bogorodica je na ikoni naslikana u poprsju, prema uobi~ajenom tipu Bo-
gorodice Kikotise, okrenuta na desnu stranu, drè}i Hrista levom rukom u
naru~ju. Na fonu ikone ispisani su natpisi: M(HTH)R Q(EO)U H KAROIOTI-
SA, I(HSOU)S C(RISTO)S. Ikona je obloèna zlatno-srebrnim okovom iz 1836.
godine. Prema natpisu, okov je delo zlatara Jovana iz Enosa u Isto~noj Trakiji
i izra|ena je brigom arhimandrita Dionisija Vatopedina, kao skupni posvet-
ni dar svetogorskih jeromonaha i monaha. Na okovu ikone centralna tema je Bo-
gorodica sa Detetom. Weno prisustvo tipi~no je za kujunxijske i duboreza~ke
reqefne predstave na Svetoj Gori prve polovine 19. veka koje slede temu Ak-
sion Estin, kao i prisustvo dve dopunske teme Loze Jesejeve i Proroci su
Te nagovestili koje su razvijene na rubu okova.
43
Ce type iconographique de licone Axion estin correspond a celui de la Vierge de Kykkos.
Cest pourquoi, lorsquil nexiste pas delements epigraphiques indiquant lidentite des icones copies,
lidentification est difficile.
Na osnovu umetni~kih karakteristika i tehnike izrade ikona je datirana
u 14. vek i pripisana nekoj od majstorskih radionica u Makedoniji, jer su vi-
dqive paralele sa ikonama iz Soluna, Verije, Kostura, Ohrida.
Protatska ikona nosi naziv H KARIWTISSA, koji se ponavqa na wenim
kopijama iz 18. i 19. veka, iako moè biti i zamewen nazivima ELEOUSA ili
AXION ESTIN, ponekad i nazivom PRWTAITISSA.
Po{tovawe prema Bogorodi~inoj ikoni Aksion Estin posvedo~eno je
mno{tvom kopija koje su sa~uvane do na{ih dana u manastirima, naro~ito na
Svetoj Gori. Dosada{wa istraìvawa identifikovala su 46 slikarskih kopi-
ja, od ~ega 40 u svetogorskim bratstvima, 6 dela primewene umetnosti i oko
trideset kovanih predstava, od kojih je najstarija delo poznatog slikara i du-
boresca-kujunxije Zefara (1748).
Fig. 1. La Vierge Axion Estin du Protaton avec le revetement de 1836.
Fig. 2. La Vierge Axion Estin du Protaton sans le revetement de 1836
et portant lappellation I KARIOTISSA
Fig. 3. La Vierge Axion Estin, copie datant denviron 1540, offrande du Protos Seraphim
F
i
g
.
4
.
M
o
n
a
s
t
e
r
e
d
e
l
a
G
r
a
n
d
e
L
a
v
r
a
.
L
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
,
c
o
p
i
e
d
e
1
9
3
3
.
F
i
g
.
5
.
M
o
n
a
s
t
e
r
e
d
e
V
a
t
o
p
e
d
i
.
L
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
,
c
o
p
i
e
d
u
m
i
l
i
e
u
d
u
X
I
X
e
s
i
e
c
l
e
.
F
i
g
.
6
.
M
o
n
a
s
t
e
r
e
d
e
V
a
t
o
p
e
d
i
.
L
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
,
c
o
p
i
e
d
e
l
a
d
e
u
x
i
e
m
e
m
o
i
t
i
e
d
u
X
I
X
e
s
i
e
c
l
e
.
F
i
g
.
7
.
M
o
n
a
s
t
e
r
e
S
o
k
o
l
s
k
i
,
B
u
l
g
a
r
i
e
.
C
o
p
i
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
,
d
a
t
a
n
t
d
e
1
8
3
6
,
a
v
e
c
l
e
s
2
4
s
t
r
o
p
h
e
s
d
e
l
H
y
m
n
e
a
c
a
t
h
i
s
t
e
e
t
d
e
s
p
r
o
p
h
e
t
e
s
.
F
i
g
.
8
.
P
r
o
t
a
t
o
n
.
P
l
a
t
e
a
u
d
e
1
8
5
1
o
r
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
p
o
r
t
a
n
t
l
a
p
p
e
l
l
a
t
i
o
n
I
P
R
O
T
A
I
T
I
S
S
A
.
F
i
g
.
9
.
C
o
l
l
e
c
t
i
o
n
p
r
i
v
e
e
.
G
r
a
v
u
r
e
s
u
r
c
u
i
v
r
e
d
e
1
7
9
0
.
L
a
V
i
e
r
g
e
A
x
i
o
n
E
s
t
i
n
.
UDK: 75.046:27-312.47(497.11)
MIODRAG MARKOVI] (Beograd)
JEDAN PRIMER UTICAJA JEVAN\ELISTARA
NA IKONOGRAFIJU
SREDWOVEKOVNOG ZIDNOG SLIKARSTVA
U tekstu se ukazuje na specifi~no ikonografsko re{ewe scene Hristove
posete ku}i Marte i Marije u pojedinim zadu`binama kraqa Milutina (Gra~a-
nica, Hilandar i Sv. Nikita). U wemu se javqa figura ène koja se, izdignuta
nad drugima, gestom desne ruke obra}a Hristu. Ona se ne pomiwe u Lukinom opi-
su Hristove posete Marti i Mariji (Lk 10:3842), nego u jednom drugom pasusu
Lukinog teksta (Lk 11:2728). Me|utim, dva navedena pasusa ~ine jedno za~alo u
jevan|elistaru. Ta okolnost dovela je do stvarawa neobi~nog ikonografskog re-
{ewa, koje predstavqa retko svedo~anstvo o uticaju jevan|elistara na ikonogra-
fiju sredwovekovnog ìvopisa.
Uticaj jevan|elistara na program i ikonografiju sredwovekovnog zidnog
slikarstva nije u dovoqnoj meri prou~en.
1
Ne{to vi{e pisano je jedino o vezi
koja je postojala izme|u redosleda ~itawa jevan|eqskih za~ala na bogosluèwu
tokom crkvene godine i rasporeda pojedinih scena iz ciklusa Hristovih ~uda
i pouka u dekorativnom programu pravoslavnih hramova. Jo{ je Gabrijel Mije
utvrdio da su jevan|eqska ~itawa u nekoliko uzastopnih nedeqa izme|u Uskr-
sa i Duhova (~etvrta, peta i {esta nedeqa) uslovila dosta ~esto grupisawe
predstava Isceqewa raslabqenog, Susreta Hrista sa Samarjankom i Isceqe-
wa slepog.
2
Te tri predstave naslikane su jedna do druge u mnogim vizantij-
skim i srpskim crkvama.
3
Ponegde je pomenuta programska celina pro{irena
1
O jevan|elistaru, wegovoj nameni, tipovima i sadrìni v. npr. E. C. Colwell, D. W. Rid-
dle, Prolegomena to the study of the lectionary text of the Gospels, Chicago 1933; L. P. @ukovska, Ti-
pologi rukopise drevnerusskogo polnogo aprakosa XIIXIV vv. v svzi s lingvisti~eskim izu-
~eniem ih, in: Pamtniki drevnerussko pismennosti (zk i tekstologi), Moskva 1968, 199332;
M.-L. Dolezal, The Middle Byzantine Lectionary: Textual and pictorial expression of liturgical ritual,
Chicago 1991 (nepublikovana doktorska disertacija), 74148.
2
G. Millet, Recherches sur liconographie de levangile au XIV
e
, XV
e
et XVI
e
siecle, Paris
1916, 3435, 38.
3
V. npr. S. Petkovi}, Zidno slikarstvo na podru~ju Pe}ke patrijar{ije 15571614, Novi
Sad 1965, 98; P. A. Underwood, Some Problems in Programs and Iconography of Ministry Cycles, in:
Prepolovqewem praznika, tako|e na osnovu liturgijskih ~itawa jevan|eqa.
4
Naime, u sredu ~etvrte nedeqe po Uskrsu ~ita se za~alo u kojem se govori o
Hristovom u~ewu u sinagogi u vreme polovine jevrejskog Praznika senica (Jn
7, 1430).
5
Povezanost izbora i rasporeda ostalih scena ciklusa ûda i pouka
s redosledom ~itawa jevan|eqskih perikopa na bogosluèwu nije potvr|ena
ve}im brojem primera, pa pouzdaniji zakqu~ci o {irem programskom uticaju
jevan|elistara na pomenuti ciklus zasad nisu mogu}i.
6
îni se, me|utim, da su
za~ala koja se ~itaju na Veliki ~etvrtak i Veliki petak presudno uticala na
odabir scena uvr{tenih u ciklus Hristovih stradawa.
7
Sasvim je verovatno,
tako|e, da su tzv. vaskrsna jevan|eqa (jedanaest za~ala ~itanih na jutrewu, sva-
ke nedeqe po jedno, najpre od prve do jedanaeste sedmice po Duhovima, a onda
od dvanaeste sedmice iznova, u tri uzastopna niza, zakqu~no s nedeqom pete
sedmice posta) predstavqala osnovu za formirawe ciklusa Hristovih posmrt-
nih javqawa.
8
Na drugoj strani, reklo bi se da je uticaj jevan|elistara na iko-
nografiju zidnog slikarstva bio sasvim sporadi~an. Jedno od retkih svedo~an-
stava o tome da je on ipak postojao jeste specifi~no ikonografsko re{ewe sce-
ne Hristove posete Marti i Mariji, sa~uvano u nekoliko zadu`bina kraqa
Milutina Gra~anici, hilandarskom katolikonu i Svetom Nikiti kod Sko-
pqa (crt. 1, sl. 1, 2).
Predstava Spasiteqeve posete Marti i Mariji, koja spada u ciklus Hri-
stovih ~uda i pouka, nadahnuta je tekstom Lukinog jevan|eqa (10, 3842). Sveti
Luka saop{tava da je Hristos, putuju}i u Jerusalim, stigao u jedno selo, u kojem
ga je u svoju ku}u primila èna po imenu Marta.
9
Wena sestra Marija sela je
354 Miodrag Markovi}
The Kariye Djami, vol. 4, ed. P. A. Underwood, Princeton 1975, 253, 257262; B. Todi}, Gra~anica.
Slikarstvo, BeogradPri{tina 1988, 7172.
4
Takva praksa karakteristi~na je naro~ito za umetnost epohe turske vlasti na Balkanu,
v. Petkovi}, Zidno slikarstvo, 9798; isti, Manastir Sveta Trojica kod Pqevaqa, Beograd
1974, 54, 6061.
5
Za redosled ~itawa jevan|eqskih za~ala u sedmicama izme|u Uskrsa i Duhova v. npr. J.
Vrana, Vukanovo evan|eqe, Beograd 1967, 111162; Dolezal, Middle Byzantine Lectionary, 304306.
6
Izuzetak su u tom pogledu fresko-dekoracije crkava oslikanih u epohi tzv. postvizan-
tijske umetnosti. Tada nastaju brojne programske celine u kojima su scene iz Hristovog zemaq-
skog ìvota raspore|ene u skladu s redosledom jevan|eqskih ~itawa u sedmicama pred veliki
post, posle Pashe ili posle Pedesetnice. Pri tome je u pojedinim crkvama povezanost programa
s jevan|elistarom eksplicitno izraèna odgovaraju}im natpisima na freskama, v. Petkovi},
Zidno slikarstvo, 9599; isti, Manastir Sveta Trojica, 6061.
7
V. npr. B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 132140. O
delu jevan|elistara koji se odnosi na Strasnu sedmicu, v. Dolezal, o. c., 112120, 309310 (sa sta-
rijom literaturom).
8
V. npr. Millet, Recherches, 3840; Todi}, n. d., 140146; N. Zaras, The Iconographical Cycle of
the Eothina Gospel pericopes in Churches from the Reign of King Milutin, Zograf 31 (20062007),
97114 (s naglaskom na ~itawima vaskrsnih jevan|eqa na jutrewu i liturgiji u odre|enim danima
izme|u Uskrsa i Duhova); o nekim poznim primerima uticaja vaskrsnih jevan|eqa na program zid-
nog slikarstva v. Petkovi}, Zidno slikarstvo, 99100; isti, Manastir Sveta Trojica, 54, 5960. O
vaskrsnim jevan|eqima kao delu jevan|elistara v. Dolezal, o. c., 120121, 251252, 312.
9
Na osnovu Jevan|eqa po Jovanu zakqu~uje se da je re~ o Marti, sestri Lazara iz Vitani-
je, koga je Hristos vaskrsao ~etiri dana posle smrti (Jn 11, 145; 12, 1). Vitanija je selo na is-
to~noj strani Maslinove gore.
kraj Hristovih nogu i po~ela da slu{a wegovu besedu. Tada je Marta, u èqi da
{to boqe do~eka gosta, zapitala: Gospode! Zar ti ne mari{ {to me sestra moja
ostavi samu da sluìm? Reci joj dakle da mi pomoè. Hristos joj je odgovorio
slede}im re~ima: Marta! Marta! Brine{ se i trudi{ za mnogo. A samo je jedno
potrebno. Ali je Marija dobri dio izabrala, koji se ne}e uzeti od we.
10
U sve tri pomenute Milutinove zadu`bine ikonografsko re{ewe najve-
}im delom odgovara tekstu jevan|eqa. Pred arhitektonskim kulisama, koje na-
gove{tavaju da se radwa doga|a u zatvorenom prostoru, naslikan je ve}i broj
figura. Me|u wima je jedino Hristos obeleèn nimbom. On sedi na drvenoj
klupici i obra}a se èni koja stoji pored wega. To je svakako Marta. Wena se-
stra Marija sedi kraj Hristovih nogu. Uz Hrista su Petar i jo{ jedan ili dvo-
jica u~enika, dok su iza Marte naslikani brojni posmatra~i doga|aja, mu{kar-
ci i ène. Ni oni, a ni apostoli, nisu pomenuti u Lukinom tekstu. Pojavu fi-
Jedan primer uticaja jevan|elistara na ikonografiju sredwovekovnog zidnog slikarstva 355
Crt. 1 Hristos kod Marte i Marije. Gra~anica, oko 1320 (crte` B. @ivkovi})
10
O bogoslovskom tuma~ewu tih Hristovih re~i v. npr. nekoliko propovedi svetog Avgu-
stina, episkopa iponskog (398430), ili tuma~ewe Jevan|eqa po Luki svetog Teofilakta, arhie-
piskopa ohridskog (10901108): PL 38, cols. 613618, 925, 967970; Blagovestnik, ili Tolkovanie
Blaènnogo Feofilakta, arhiepiskopa Bolgarskogo, na svtoe Evangelie, ~. III, Kazan 1907
4
,
121123. Up. i E. Laland, Die Martha-Maria-Perikope Lukas 10, 3842: ihre kerygmatische Aktualitat
fur das Leben der Urkirche, Studia theologica 13/1 (1959), 7085; J. Dupont, De quoi est-il besoin (Lc
X,42)? in: Text and interpretation: studies in the New Testament presented to Matthew Black, ed. E. Best
R. M. Wilson, Cambridge New York 1979, 115120.
gura u~enika, me|utim, lako je objasniti, jer se one skoro uvek, u mawem ili ve-
}em broju, javqaju uz Hrista u scenama iz ciklusa ûda i pouka. Pored toga, iz
jevan|eqskog pasusa o kojem je ovde re~ naslu}uje se da je Hristos u{ao u selo
pra}en u~enicima (A kad i|ahu putem i on u|e u jedno selo). [to se ti~e fi-
gura iza Marte, na prvi pogled moglo bi se pretpostaviti da one predstavqaju
Judejce, iste one koji se, na osnovu pomena u 19. i 31. stihu 11. glave Jevan|eqa
po Jovanu, ponegde pojavquju u domu Marte i Marije u okviru epizoda naslika-
nih uz Vaskrsewe Lazarevo.
11
Ipak, takva pretpostavka nije prihvatqiva zbog
toga {to se me|u pomenutim figurama na predstavama u Gra~anici, Hilandaru
i Svetom Nikiti izdvaja èna koja se, izdignuta nad drugima, gestom desne ru-
ke obra}a Hristu. Upravo tom figurom moè se objasniti neobi~no ikonograf-
sko re{ewe i pokazati wegova veza s jevan|elistarom. Naime, jevan|eqski ode-
qak koji govori o Hristovoj poseti Marti i Mariji (Lk 10, 3842) ~ita se na
liturgiji na praznike Ro|ewa i Uspewa Bogorodice, a pri tom se iz jevan|eli-
stara ~itaju i 27. i 28. stih 11. poglavqa Lukinog jevan|eqa.
12
U tim stihovi-
ma navodi se razgovor vo|en izme|u Hrista i jedne ène prilikom Spasiteqe-
vog obra}awa farisejima koji su ga isku{avali traè}i mu znak s neba. @ena
je, prepoznav{i Gospoda, podigla glas kako bi se izdvojila iz mase i rekla:
Blago utrobi koja te je nosila, i sisama koje si sisao! Iako je re~ o dva razli-
~ita doga|aja i dva razli~ita poglavqa Lukinog teksta, pomenuti pasusi su u
jevan|elistaru spojeni u jedno za~alo.
13
[tavi{e, povezani su na takav na~in
da wihovim zajedni~kim ~itawem proisti~e kako se èna obratila Hristu dok
je on razgovarao s Martom. Ilustracije radi, navodimo odgovaraju}e mesto iz
Vukanovog jevan|eqa, napisanog po~etkom XIII veka:
v vrme n(o): vnide j(isou)s v ves 7terou. èna è nka imenem
mara: pri7t i v dom svoi: i se 7i b sestra imenem mari: è sd{i
pri nogou j(isou)svou slj{a{e slovo 7go: mara è mlvl{e mno9 slo-
u`b: stav{i è re~e g(ospod)i ne brè{i li ko sestra mo 7dinou me
stavi slouìti: rci oubo 7i da mi pomoèt: t()vav è j(isou)s
re~e 7i. mara mara pe~e{i se i mlvi{i mno9: 7dino è 7st na potr-
bou: mari bo blagou ~st i9bra: è ne timet se t() ne7: bst è
7gda g(lago)la{e sje: v9dvig{i glas nka èna t() naroda re~e 7mou.
blagoslovleno7 ~rvo nos{e7 te. i sosca 7è 7si ssal: n è re~e. tm
è oubo blaèni sl{eei slovo b(o)ì7 i hrane 7.
14
11
V. npr. W. Taylor Hostetter, Jr., In the heart of Hilandar. An interactive presentation of the
frescoes in the main church of the Hilandar monastery on Mt. Athos, Beograd 1998 (CD-ROM); M. Mar-
kovi}, Prvobitni ìvopis glavne manastirske crkve, u: Manastir Hilandar, prir. G. Suboti},
Beograd 1998, 238.
12
V. npr. Mateos, Typicon, I, 2021, 370371; J. Vrana, lEvangeliaire de Miroslav. Contributi-
on a letude de son origine, The Hague 1961, 179, 200; Dolezal, o. s., 310.
13
Ono se u novijoj liturgijskoj praksi ozna~ava kao za~alo 54, v. npr. Nov 9avt
G(ospo)da na{eg i(sou)sa Hr(is)ta, LondonDunstable 1959, 226 (sk); V. Nikolajevi}, Veliki ti-
pik (ustav crkveni), Beograd 1984
4
, 59, 159.
14
Citirano prema: Vrana, Vukanovo evan|eqe, 467468 (l. 180
av
, 180
gd
). Na isti na~in
dva pasusa Lukinog teksta spojena su i u gr~kim jevan|elistarima. Kao primer navodimo jedan
Ikonografsko re{ewe primeweno u Gra~anici, hilandarskom katoliko-
nu i Svetom Nikiti kod Skopqa pojavilo se kao posledica opisanog spajawa
dva odeqka iz Lukinog jevan|eqa u jedno za~alo. Takvo re{ewe je, sude}i po sa-
~uvanim primerima, bilo svojstveno samo slikarstvu u zadu`binama kraqa
Milutina.
15
Osim u wima, ni na jednoj poznatoj predstavi Hristove posete
Marti i Mariji, vizantijskoj ili srpskoj, ne pojavquje se tre}a ènska figura
koja se izdvaja iz grupe posmatra~a i obra}a Hristu. Uglavnom je, uz mawe va-
rijacije, skoro doslovno ilustrovan tekst posledwih stihova 10. poglavqa Je-
van|eqa po Luki. Jedan od najstarijih i najlep{ih primera sa~uvan je u rasko-
{no ukra{enom jevan|elistaru iz zbirke svetogorskog manastira Dionisijata
(cod. 587, fol. 118v), nastalom u drugoj polovini XI veka.
16
Tu je Hristos prika-
zan u poluleè}em stavu, poput Rimqanina na sve~anom obedu. Pored wegovog
leàja je sto na kojem treba da bude postavqena trpeza. Uz leàj, kraj Hristo-
vih nogu, sedi Marija na stolici bez naslona. Iza we, na ulaznim vratima ku-
}e, stoji Marta i gestom leve ruke obra}a se gostu (sl. 3). Ne{to su druga~ije
predstave tog doga|aja u ilustrovanim ~etvorojevan|eqima. Na wima se obi~no,
bez obzira na vreme nastanka rukopisa, pojavquju i figure pojedinih Hristo-
vih u~enika (sl. 4),
17
ali i takvo re{ewe, kao {to je pomenuto, mogu}e je obja-
sniti posledwim stihovama 10. poglavqa Jevan|eqa po Luki. U zidnom slikar-
stvu bilo je, me|utim, i slobodnijih ikonografskih tuma~ewa Hristove posete
Marti i Mariji. Tako je, na primer, anonimni gr~ki slikar u Ravanici ne{to
pre 1389. godine, pored Hrista, Marte, Marije i grupe apostola, naslikao jo{
dve figure nepoznatog mu{karca i jednu ènu koja stoji pored ulaza u Mar-
rukopis iz Vatikanske biblioteke, nastao tokom posledwih decenija XI veka (Vat. gr. 1156, fols.
247
r
, 247
v
i 248
r
).
15
Pomenute tri crkve jedine su zadu`bine kraqa Milutina u kojima je dobro sa~uvana
predstava Hristove posete Marti i Mariji. Ostaci natpisa na jednoj fresci koja krasi gorwu
zonu severnog zida isto~nog kraka krsta crkve Svetog \or|a u Starom Nagori~inu pokazuju, me-
|utim, da je Hristova poseta Marti i Mariji bila naslikana i u toj crkvi, v. B. Todi}, Staro
Nagori~ino, Beograd 1993, 75, sl. 60 i 69 (scena iznad figure proroka Zaharije). Naàlost, fre-
ska je veoma o{te}ena, pa se ne moè govoriti o svim pojedinostima wenog ikonografskog re{e-
wa. Izvesno je samo to da su tri glavne figure Hristos, Marta i Marija bile raspore|ene
kao na predstavi u Gra~anici.
16
O tom rukopisu v. S. M. Pelekanidis, P. C. Christou, Ch. Tsioumis, S. N. Kadas, The Treasu-
res of Mount Athos. Illuminated manuscripts I, Athens 1974, 162219, 434446; Ch. Walter, The Date
and Content of the Dionysiou Lectionary, Deltion CAE 13 (1985/1986), 181189; T. Masuda, H Eiko-
nografhsh tou ceirografou ariq. 587m. thj Monhj Agiou Dionusiou sto Agio Oroj. Sumbolh sth
meleth twn Buzantinwn Euaggelistariwn, Solun 1990; Dolezal, o. c., 6465, 127128, 197218 (sa
ostalom va`nijom literaturom).
17
Ilustracije radi, ovde navodimo po jedan primer iz XI, XII i XIV veka. Re~ je o jevan-
|eqima iz Nacionalne biblioteke u Parizu (gr. 74), firentinske Laurencijane (Plut. VI, 23) i
Britanskog muzeja u Londonu (Add. 39627). Sva tri rukopisa su publikovana: H. Omont, Evangiles
avec peintures byzantines du XI
e
siecle, Paris 1908 (za reprodukciju Hristove posete Marti i Ma-
riji v. T. 117/1); T. Velmans, Le tetraevangile de la Laurentienne, Florence, Laur. VI, 23, Paris 1971 (pl.
49/fig. 222); L. @ivkova, êtveroevangelieto na car Ivan Aleksandr, Sofi 1980 (T. XXXIII). U
iscrpno ilustrovanim ~etvorojevan|eqima pojavquje se i ilustracija stihova Lk 11, 2728 (sl.
5), ali odvojeno od predstave Hristove posete Marti i Mariji, uz odgovaraju}i deo teksta Jevan-
|eqa po Luki, cf. Velmans, o. c., pl. 50/fig. 225.
tin dom (crt. 2). Iako je natpis koji prati predstavu preuzet iz jevan|elistara
v vrme n(o) vnide (isou)s() v ves nk ta èna zbog svog stava i
gestikulacije ne moè biti dovedena u vezu sa 27. stihom 11. poglavqa Jevan|e-
qa po Luki.
18
I u erminiji Dionisija iz Furne, sastavqenoj oko 1730. godine na osnovu
starijih slikarskih priru~nika i sredwovekovne ikonografske tradicije, opis
scene (nazvane Hristos u gostima kod Marte) predstavqa ne{to slobodnije tu-
ma~ewe pasusa iz 10. poglavqa Lukinog teksta, ali bez uticaja jevan|elistara:
Ku}a i u woj Hristos sedi na klupi, iza wega apostoli. Marija, sede}i tik uz
18
B. @ivkovi}, Ravanica. Crteì fresaka, Beograd 1990, 23; M. Belovi}, Ravanica. Isto-
rija i slikarstvo, Beograd 1999, 124, sl. LXVIII. Identifikacija pomenute figure sa ènom o ko-
joj govori 27. stih 11. poglavqa Lukinog teksta bila bi te{ko prihvatqiva i zbog toga {to je
Marta, kao glavni akter predstave, u ve}ini sa~uvanih primera predstavqena odmah pored Hri-
sta. Pri tome je obi~no prikazana u istom stavu i sa istom gestikulacijom kao èna koja stoji
pored Marije na ravani~koj predstavi.
Crt. 2 Hristos kod Marte i Marije. Ravanica, oko 1387
wegove noge, gleda pa`qivo u wega. Naspram Hrista pripremqena trpeza, a
Marta na wu stavqa pokrivenu ~iniju i druga jela, gledaju}i Hrista.
19
Poreklo osobenog ikonografskog re{ewa u nekoliko Milutinovih zadu-
`bina ostaje nepoznato. Najlogi~nije je pomi{qati da su dva odvojena pasusa
iz Lukinog teksta zajedno bila ilustrovana u nekom iluminiranom jevan|eli-
staru vizantijskog porekla. Potraga za takvim rukopisom, me|utim, do sada ni-
je donela potvrdu navedene pretpostavke. U jedinom nama poznatom jevan|eli-
staru u kojem je naslikana Hristova poseta Marti i Mariji pomenutom ko-
deksu br. 587 iz Dionisijata ikonografsko re{ewe predstavqa likovni iz-
raz posledwih stihova 10. poglavqa Jevan|eqa po Luki (sl. 3). Dva stiha iz 11.
poglavqa Lukinog teksta, koja tako|e ~ine deo teksta za~ala ~itanog na litur-
giji Ro|ewa i Uspewa Bogorodice, nisu uticala na ikonografiju predstave u
~uvenom svetogorskom kodeksu, iako ona u wemu ilustruje upravo to za~alo.
Predstava se, ina~e, nalazi na mestu na kojem se pomenuto za~alo prvi put poja-
vquje u jevan|elistaru, u okviru ~itawa predvi|enih za praznik Ro|ewa Bogo-
rodice (8. septembar, fol. 118
v
).
20
Drugo mesto u jevan|elistaru gde se pomiwe
isto za~alo, u vezi sa wegovim ~itawem za praznik Uspewa (15. avgust), ilumi-
nirano je predstavom smrti Bogorodi~ine (fol. 163v).
21
Uspewe Bogorodice na-
slikano je na odgovaraju}em mestu u jo{ nekoliko jevan|elistara,
22
dok se uz
perikopu koja se ~ita na liturgiji 8. septembra ponegde javqa predstava Ro|e-
wa Bogorodice ili figura Majke Boìje.
23
Naj~e{}e je, ipak, taj deo teksta
ostajao bez ilustracije, {to se moè objasniti okolno{}u da velika ve}ina
vizantijskih iluminiranih jevan|elistara ili uop{te nije imala figuralni
ukras ili je on bio sveden na portrete jevan|elista.
24
Pri tome je za na{e is-
19
M. Medi}, Stari slikarski priru~nici, III. Erminija o slikarskim ve{tinama Dioni-
sija iz Furne, Beograd 2005, 282283. Prema istoj erminiji, Gostoprimstvo Martino pomiwe
se kao jedna od scena koje treba da krase prvi red (u stvari, gorwu zonu ìvopisa) manastirske
trpezarije (Medi}, n. d., 540541).
20
Za~alo koje se ~ita na jutrewu praznika Ro|ewa Bogorodice (Lk 1, 3949, 56) ilustro-
vano je u dionisijatskom jevan|elistaru odgovaraju}om predstavom Posete Marije Jelisaveti
(fol. 117
v
). Cf. Treasures of Mount Athos, I, 187, 192, 440441, Figs. 232, 238; Walter, The Date and
Content, 185, 188; Dolezal, o. c., 208.
21
Treasures of Mount Athos, I, 216, 445, Fig. 272; Walter, o. c., 186; Dolezal, o. c., 208.
22
Cf. npr. jevan|elistare iz svetogorskih manastira Ivirona (cod. 1, XI vek) i Lavre (tzv.
Fokino jevan|eqe iz manastirske riznice, prve decenije XII veka), kao i jevan|elistar M639 iz Bi-
blioteke Morgan u Wujorku (posledwe decenije XI veka): Treasures of Mount Athos, II, Fig. 6, III, Fig. 8;
K. Weitzmann, Byzantine Liturgical Psalters and Gospels, London 1980 (XIV, Fig. 330); Dolezal, o. c., 195.
23
Ro|ewe Bogorodice je, na primer, naslikano u rasko{nom carigradskom jevan|elistaru
koji se ~uva u Vatikanu (Cod. gr. 1156), dok se figura Majke Boìje javqa kao ukras za~ala koja se
~itaju 8. septembra u pomenutom jevan|equ iz Biblioteke Morgan (M639), cf. Dolezal, o. c., 194, 344.
24
Popisi sredwovekovnih gr~kih jevan|elistara pokazuju da je od preko dve hiqade sa-
~uvanih rukopisa samo oko dvadeset imalo bogatu figuralnu dekoraciju, v. Dolezal, o. c., 61 n.
138, 8081, 146147, 150152 (sa odgovaraju}om literaturom, kojoj treba pridodati najnovije iz-
dawe inventara sa~uvanih rukopisa: K. Aland, Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des
Neuen Testaments, Berlin New York 1994
2
). Za iluminaciju vizantijskih jevan|elistara v. i A.
Ksingopulos, To istorhmenon euaggelion tou Ellhnikou Institoutou Benetiaj, Thesaurismata 1
(1962), 6388; K. Wietzmann, The Narrative and Liturgial Gospel Illustration, in: idem, Studies in Classi-
cal and Byzantine Manuscript Illumination, Chicago 1971, 247270; idem, Byzantine Liturgical Psalters
traìvawe veoma va`na ~iwenica da su po odsustvu narativnih ilustracija
posebno karakteristi~ni jevan|elistari iz vremena vladavine dinastije Pale-
ologa.
25
I ukras srpskih jevan|elistara iz te epohe sveden je na inicijale, po-
neku zastavicu i, ponegde, portrete jevan|elista.
26
Ne sme se, ipak, sasvim is-
kqu~iti mogu}nost da je u nekom od danas nepoznatih ili nepublikovanih ru-
kopisnih jevan|eqa, vizantijskih ili srpskih, postojalo ikonografsko re{e-
we koje je primeweno u ìvopisu pojedinih zadu`bina kraqa Milutina.
Eventualna pomisao da je re{ewe moglo sti}i sa Zapada ne ~ini se pri-
hvatqivom. Naime, Hristova poseta Marti i Mariji i u latinskim jevan|e-
listarima (sl. 6) predstavqana je na osnovu jevan|eqskih stihova u kojima je
opisana (Lk 10, 2832),
27
iako su i u odgovaraju}oj perikopi lekcionara Rim-
ske crkve tim stihovima pridodati 27. i 28. stih 11. poglavqa Jevan|eqa po
Luki.
28
Uticaj jevan|elistara nije vidqiv ni na sa~uvanim predstavama Hri-
stove posete Marti i Mariji u sredwovekovnom zidnom slikarstvu zapadnoe-
vropskih zemaqa (sl. 7).
29
and Gospels; S. Tsuji, Byzantine Lectionary Illustration, in: Illuminated Greek manuscripts from Ameri-
can collections, ed. G. Vikan, Princeton 1973, 3439; S. Kadas, H eikonografhsh twn Euaggelistariwn
tou Agiou Orouj, in: Afierwma sth mnhmh Stulianou Pelekanidh, Solun 1983, 5467; Treasures of
Mount Athos, IIV; Dolezal, o. c., 149217, 260290; I. Spatharakis, Corpus, 94 (s. v. lectionaires).
25
O tome cf. Dolezal, o. c., 61 n. 138, 8081, 150152; H. Buchthal H. Belting, Patronage in
Thirteenth-century Constantinople. An Atelier of Late Byzantine Book Illumination and Calligraphy,
Washington 1978, 8190, 105107, 120, Pls. 3236; K. Maxwell, Another lectionary of the Atelier of
the Palaiologina. Vat. gr. 352, DOP 37 (1983), 4754, figs. 18; R. S. Nelson J. Lowden, The Palaeolo-
gina Group: Additional Manuscripts and New Questions, DOP 45 (1991), 5968; Spatharakis, Corpus,
nrs. 187, 208, 209, 212, 213, 229, 248, 262, 277, 280, 287, 296.
26
D. Bogdanovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1978, br. 8,
9, 14, 31, 63; J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983, 91, 98, 104105.
27
Cf., npr., J. M. Plotzek, Das Perikopenbuch Heinrichs III. in Bremen und seine Stellung inner-
halb der Echternacher Buchmalerei, Koln 1970 (nepublikovana doktorska disertacija), 169172; Evan-
gelistar Kaiser Heinrichs III: Faksimile-Ausgabe des Codex Ms. b. 21 der Universitatsbibliothek Bremen,
ed. G. Knoll, Wiesbaden 1981, fol. 115; E. G. Grimme, Das Evangeliar Kaiser Ottos III. im Domschatz zu
Aachen, Freiburg-Basel-Wien 1984, 6364; idem, Das Evangelistar von Gross Sankt Martin. Ein kolner
Bilderzyklus des hohen Mittelalters, Freiburg-Basel-Wien 1989, 92, 99; H. Fillitz, R. Kahsnitz, U. Kuder,
Zierde fur ewige Zeit. Das Perikopenbuch Heinrichs II, Frankfurt am Main 1994, 130, T. 47.
28
Ta perikopa je, me|utim, ~itana samo na praznik Uspewa Bogorodice, dok je 8. septem-
bra ~itano za~alo Lk 1, 3947 (po nekim izvorima, i za~alo Jn 15, 111), v. npr. E. Ranke, Das kir-
chliche Pericopensystem aus den altesten Urkunden der Romischen Liturgie dargelegt und erlautert, Ber-
lin 1847, XLIIIXLIV, XC; Plotzek, op. cit., 169; Fillitz, Kahsnitz, Kuder, op. cit., 130.
29
Karakteristi~an primer sa~uvan je u firentinskoj crkvi Santa Kro~e, u kapeli Rinuc-
cini. Predstavu Hristove posete Marti i Mariji u toj kapeli uradio je oko 1365. godine \ovani
da Milano, sledbenik \ota i Simonea Martinija, v. R. Fremantle, Florentine Gothic painters. From
Giotto to Masaccio, London 1975, 181191, Figs. 364, 373, 374.
Miodrag Markovi}
AN EXAMPLE OF THE INFLUENCE OF THE GOSPEL LECTIONARY
ON THE ICONOGRAPHY OF MEDIEVAL WALL PAINTING
The influence of the Gospel lectionary (evangelistarion) on the iconography of
medieval wall painting was rather sporadic. One of the rare testimonies that it did ex-
ist, nevertheless, is the specific iconographic formula for the scene of Christ in the
house of Martha and Mary, preserved in a number of King Milutin's foundations
Gra~anica (ca. 1320), Chilandar katholikon (1321) and St. Nicetas near Skopje (ca.
1324). In all three churches, the iconographic formula corresponds for the most part
to the description in the Gospel (Lk 10, 3842). A large number of figures were pa-
inted against an architectural background, intimating that the action in the event was
taking place indoors (draw. 1, figs. 1, 2). Among the figures, only Christ is marked
by a halo. He is sitting on a small wooden bench, and addressing a woman, who is
standing in front of him. This is certainly Martha. Her sister Mary is sitting at the fe-
et of Christ. Next to Christ is Peter, and one or two more disciples, while numerous
onlookers, men and women, are depicted behind Martha. There is no mention of eit-
her them or the apostles in the Gospel of Luke. The appearance of the disciples' figu-
res, however, is easy to explain because they appear usually in greater or lesser num-
bers with Christ, in the scenes from the cycle of Christ's Public Ministry. In addition
to this, this passage from the Gospel intimates that Christ entered the village in the
company of his disciples. As for the figures behind Martha, at a first glimpse, one
would assume that they are Judeans, the same ones that sometimes, according to the
Gospel of John (11:1931), appear in the house of Martha and Mary in the episodes
painted next to the Raising of Lazarus. Still, such an assumption is not plausible be-
cause among the mentioned figures in the depictions in Gra~anica, Chilandar and St.
Nicetas, one can distinguish a woman above the other figures, her right arm raised,
addressing Christ. This figure enables an explanation for the unusual iconographic
formula and indicates its connection with the evangelistarion.
The section of the Gospel that speaks of Christ's visit to Martha and Mary (Lk
10:3842) is read out during the liturgy of the feasts of the Birth and the Dormition
of the Virgin and, in the lectionary, these five verses are accompanied by a reading
of two another verses the Gospel of Luke (Lk 11:2728). The two verses recount the
conversation of Christ and a woman during the Saviour's address to the assembled
crowd who tempted him, demanding a sign from Heaven. Recognising the Lord, the
woman raised her voice so as to be heard above the crowd and said: Blessed is the
mother who gave you birth and nursed you. Two different events and two separated
passages from Luke are joined in the lectionary in such a way that from the combina-
tion of the readings, it proceeds that the mentioned woman is addressing Christ while
he is speaking to Martha. As a result, an iconographic formula emerged that was ap-
plied in Gra~anica, the Chilandar katholikon and in St. Nicetas near Skopje. Judging
by the preserved examples, this formula was characteristic only of the painting in the
foundations of King Milutin. None of the other known depictions of Christ's visit to
Martha and Mary, Byzantine or Serbian, included the figure of a third woman, sin-
gled out from the mass of onlookers, speaking to Christ. With minor variations, the
text of the closing verses of Chapter 10 of the Gospel of Luke was, in the main, al-
most literally illustrated.
The origin of this unique iconographic formula in several of King Milutin's fo-
undations remains unknown. The most logical thing would be that the combined illu-
stration of the two separate passages from Luke's Gospel came from an illuminated
lectionary of Byzantine origin. However, the quests for such a manuscript so far ha-
ve not confirmed this assumption. In the only lectionary, known to us, which depicts
Christ in the house of Martha and Mary the Dionysiou cod. 587 the iconograp-
hic formula is the pictorial expression of the last verses of Chapter 10 of the Gospel
of Luke. The two verses of Chapter 11 in Luke's Gospel, which are also included in
the text of the lection, read out during the liturgy of the Birth and of the Dormition of
the Virgin, had no effect on the iconography of the scene of Christ in the house of
Martha and Mary in the famous Dionysiou lectionary, even though in it, the mentio-
ned scene illustrate this very lection. The scene is located in the place where the said
lection appears for the first time in the lectionary, within the framework of the read-
ings envisaged for the feast of the Birth of the Virgin (September 8). The second part
of the lectionary which refers to the same lection, i.e. to its reading for the feast of
the Dormition (August 15), is illuminated with the representation of the death of the
Virgin. The Dormition of the Virgin is painted in the corresponding place in several
more lectionaries, while beside the pericope that is read during the liturgy of the fe-
ast of the Birth of the Theotokos, sometimes there was an appropriate depiction of
the Birth of the Virgin, or simply a single figure of the Virgin. Most often, however,
that part of the lectionary was left without an illustration, which can be explained by
the fact that the vast majority of illuminated Byzantine lectionaries either did not ha-
ve any figural ornamentation or merely contained the portraits of the evangelists.
The absence of narrative illustrations is particularly characteristic of the Byzantine
lectionaries that originate from the Palaeologan era. The illumination of Serbian lec-
tionaries from that epoch is also reduced to ornamental headpieces, initials, and, in
some cases, the evangelist portraits. Nevertheless, one should not altogether exclude
the possibility that in some unknown or unpublished Byzantine or Serbian manu-
scripts of the evangelistarion, there was an iconographic formula that was applied in
the painting of King Milutin's foundations.
In any case, it does not seem plausible that this unusal iconographic formula
may have arrived from the West. The scene of Christ's visit to Martha and Mary was
also presented in the Latin lectionaries based on the five Gospel verses in which it
was described (Lk 10:3842) even though, in the appropriate pericope of the lectio-
naries of the Roman Church, these five verses are also accompanied by a reading of
two another verses the Gospel of Luke (Lk 11:2728). The influence of the lectiona-
ries is not visible even in the presentations of Christ's visit to Martha and Mary that
are preserved in the medieval wall painting of the western European countries.
Sl. 1 Hristos kod Marte i Marije. Hilandarski katolikon, 1321 (retu{irano 18031804)
Sl. 2 Hristos kod Marte i Marije. Sveti Nikita kod Skopqa, oko 1324
Sl. 3 Hristos kod Marte i Marije. Jevan|elistar iz manastira Dionisijata
(cod. 587, fol. 118v), druga polovina XI veka
Sl. 4 Hristos kod Marte i Marije. êtvorojevan|eqe bugarskog cara Ivana Aleksandra
(Britanski muzej u Londonu, Add. 39627, fol. 171r), 1356
Sl. 5 Hristos razgovara s anonimnom ènom (Lk 11, 2728). êtvorojevan|eqe iz firentinske
Laurencijane (Laur. VI, 23, fol. 131r), druga polovina XII veka
Sl. 6 Hristos kod Marte i Marije. Kwiga perikopa nema~kog kraqa Henrika II,
Dràvna biblioteka u Minhenu (clm 4452, fol. 162), oko 1010
S
l
.
7
H
r
i
s
t
o
s
k
o
d
M
a
r
t
e
i
M
a
r
i
j
e
.
\
o
v
a
n
i
d
a
M
i
l
a
n
o
,
f
r
e
s
k
a
u
k
a
p
e
l
i
R
i
n
u
c
c
i
n
i
,
c
r
k
v
a
S
a
n
t
a
K
r
o
~
e
u
F
i
r
e
n
c
i
,
o
k
o
1
3
6
5
UDC: 75.052:7.032.7/.8(497.11)13
MIRJANA GLIGORIJEVI]-MAKSIMOVI] (Belgrade)
CLASSICAL ELEMENTS IN THE SERBIAN PAINTING
OF THE FOURTEENTH CENTURY
In the early 14
th
century influences of a new style emanating from Constantino-
ple contained reminiscences of classical ideas and forms (contents of compositions, the
painted landscape, the human figures, genre scenes based on everyday life, classical
figures, personifications and allegorical figures). Towards the end of the century classi-
cal influences in painting began to wane.
The early 14
th
century marked a turning-point in the art of medieval Serbia. It
was the time when influences of a new style emanating from Constantinople the
so-called Palaeologan Renaissance began to reach the country. This renewed
wave of reminiscences of classical ideas and forms, had an impact on the paintings
in the Serbian churches which was felt until the end of the fourteenth century.
1
These classical influences were reflected in both the form and the content of
the frescoe compositions.
2
They were most apparent in the conception of space, in
the proportioning and organization of the compositions. So, many Christian themes
and medieval subjects were expressed in classical forms. Especially in the large-
-scale compositions, involving many figures, the spatial depth is achieved by the se-
quencing of receding plans, while the represented buildings assume forms sugges-
tive of those of classical architecture.
3
Elaborate architectural structures with porti-
coes, domes, columns with ornamented capitals, sculptures, reliefs and draperies
were often painted.
The painted landscape took on new forms and became more complex and de-
tailed. The flora and fauna were represented in a variety of ways; many kinds of
1
S. Dufrenne, Problemes iconographiques dans la peinture monumentale du debut du XIVe
siecle, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 2938.
2
V. R. Petkovi}, Neki anti~ki motivi u starom ìvopisu srpskom, Strena Buliciana,
Beograd 1924, 471475; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 8598; T. Velmans,
Lheritage antique dans la peinture murale byzantine a lepoque du roi Milutin (12821321), Vizan-
tijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 3951; S. Radoj~i}, Uloga antike u starom
srpskom slikarstvu, Odabrane studije i ~lanci, Beograd Novi Sad 1982, 6573.
3
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 204205, 214282.
trees and plants were shown, usually real ones, such as olives and cypresses, al-
though there were occasional representations of fictitious plants. A wide variety of
animals, real and painted in a realistic manner, as well as numerous fabulous beasts
were painted (fig. 1). They are most often shown in the compositions of the Last
Judgment (Gra~anica
4
), in which their number and diversity recall classical floor
mosaics.
The classical proportioned human figures were more freely disposed in space
and their movements became much more vivid, so that prophets and evangelists in the
Church of Bogorodica Ljevi{ka,
5
for example, by their gestures remind classical ac-
tors. Representations of nude or almost nude human figures became more common.
A greater number of genre scenes based on everyday life was introduced into the
usual illustrations of biblical subjects. They include details like: fishing in the scene of
Christ Appearing on the Sea of Tiberias (in Staro Nagori~ino
6
), Christs talking to Pe-
ter before Ascention (St. Nagori~ino
7
), bathing of the infant in the scenes of the Birth
of the Virgin and the Nativity (Staro Nagori~ino
8
, Kings Church in Studenica
9
,
Hodegetria in Pe}
10
), which are reminiscent of classical representations (fig. 2). Also,
there are depictions: the boys taking off their clothes in the scene of the Entry into Je-
rusalem (in Zemen
11
) as well as the boys getting ready to jump into the water or to
fish in the scenes of the Baptism (Staro Nagori~ino
12
, monastery of Presentation of
Christ in the Temple at Meteora
13
), then milking of sheep in the Nativity (Meteora
14
)
and Eve tearing her hair in the Descent into Hell (Polo{ko
15
), etc.
364 Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}
4
V. R. Petkovi}, Neki anti~ki motivi u starom ìvopisu srpskom, 471475; S. Radoj~i},
Staro srpsko slikarstvo, 119; T. Velmans, op. cit., 3951; S. Radoj~i}, Uloga antike u starom
srpskom slikarstvu, 6573; B. Todi}, Gra~anica, Slikarstvo, Beograd Pri{tina 1988, 159165,
tab. IX, fig. 99100; B. @ivkovi}, Gra~anica, Crteì fresaka, Beograd 1989, X/1.
5
D. Pani} G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1988, 7071, 118/2; B. @ivkovi},
Bogorodica Qevi{ka, Crteì fresaka, Beograd 1991, 1011.
6
G. Millet A. Frolow, La peinture du Moyen age en Yougoslavie, III, Paris 1962, pl. 96/2; B.
Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 76, 109110, 132, 135.
7
Millet Frolow, op. cit., III, pl. 97/2; Todi}, op. cit., 73, 109, 132.
8
Millet Frolow, op. cit., III, pl. 125/2; Todi}, op. cit., 75, 100101, 132.
9
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1987, Birth of the Virgin: 52 (XXI), 54
(XXIIIXXV), 63, 170175, 194195, 200, 204 , 214, 218, 232, fig. 120122, 147, draw. VI; Nativity:
13, 49 (XVII), 62, 135, 139, 140, 142143, 166, 198, 200, 214, 218, 232, fig. 9395, draw. VI.
10
S. Petkovi}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 146, 148, 167168, fig. 91.
11
L. Mavrodinova, Zemenskata crkva, Sofi 1980, 62, fig. 37; I. M. \or|evi}, Zidno
slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 100, 169.
12
R. Hamman-Mac Lean H. Hallensleben, Die Monumentalmalerei in Serbien und Make-
donien vom 11. bis zum fruhen 14. Jahrhundert, Giessen 1963, Taf. 276; B. Todi}, Staro Nagori~ino,
75, 101, 132.
13
G. Suboti}, Po~eci mona{kog ìvota i crkva manastira Sretewa u Meteorima, ZLUMS 2
(1966), 161, fig. 10; I. M. \or|evi}, op. cit., 100, 171.
14
Suboti}, op. cit., 159, sl. 9; \or|evi}, op. cit., 100, 171.
15
V. J. \uri}, Polo{ko. Hilandarski metoh i Dragu{inova grobnica, Zbornik Narodnog
muzeja VIII (1975) 331342; G. Babi}, Quelques observations sur le cycle des Grandes Fetes de leglise
de Polo{ko (Macedoine), Cahiers archeologiques XXVII (1978) 172175; \or|evi}, op. cit., 100, 149.
At the same time, the whole coloring be-
came more vivid and the atmosphere in com-
positions more serene (Kings Church,
Studenica
16
).
At the turn of the fourteenth century clas-
sical figures made their appearance in the paint-
ings first Sybil (Arilje
17
, Bogorodica Lje-
vi{ka
18
), and later some classical philosophers
and authors, such as Plato and Plutarch
(Bogorodica Ljevi{ka
19
, @i~a
20
, Matei~
21
)
(draw. 1). They were painted in the lowest
zones of the Tree of Jesse, next to Jesse him-
self, being associated with the Nativity.
A great number of personifications and
allegorical figures was introduced into the
compositions which had already had an estab-
lished iconography. Beside the evangelists and
church fathers there began to appear young
winged girls personifying the Divine
Wisdom
22
23
, St. Ni-
Classical Elements in the Serbian Painting of the Fourteenth Century 365
Draw. 1. Bogorodica Ljevi{ka, Sybil,
Plato and Plutarch
16
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, 204.
17
B. @ivkovi}, Ariqe, Raspored fresaka,
Beograd 1970, 45; D. Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve
Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 153, draw. 45.
18
D. Medakovi}, Predstave anti~kih filosofa
i sivila u ìvopisu Bogorodice Qevi{ke, ZRVI 6
(1960), 4357; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo,
Beograd 1966, 95; N. Davidovi}-Radovanovi}, Sibila,
carica etiopska u ìvopisu Bogorodice Qevi{ke,
ZLUMS 9 (1973), 2742; D. Pani} G. Babi},
Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1988, 7576, 139; B.
@ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 81, 82/4.
19
D. Medakovi}, op. cit., 4355; D. Pani} G.
Babi}, op. cit., 7576.
20
M. Ka{anin \. Bo{kovi} P. Mijovi},
@i~a, Beograd 1969, 198199; B. @ivkovi}, @i~a,
Crteì fresaka, Beograd 1991, 11/1.
21
N. Okuwev, Gra|a za istoriju srpske
umetnosti. 2. Crkva Svete Bogorodice Matei}.
GSND VIIVIII, (1930), 109, sh. II, sl. 20; E.
Dimitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 212.
22
J. Meyendorff, Liconographie de la Sagesse di-
vine dans la tradition byzantine, Cahiers archeologiques X
(1959), 259279; S. Radoj~i}, Likovi inspirisanih,
Letopis MS 385/4 (1960), 293301; A. Grabar, Les im-
ages des poetes et des illustrations dans leurs oeuvres dans
la peinture byzantine tardive, Zograf 10 (1979), 1316.
23
S. Radoj~i}, Uloga antike u starom srpskom
slikarstvu, 6971; D. Pani} G. Babi}, op. cit., 7071,
118119; B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 1011.
kita
24
, Staro Nagori~ino
25
, Hodegetria in Pe}
26
, Lesnovo
27
) and inspiring writers, as
Muses
28
did in the ancient times (fig. 3). The scenes illustrating the Book of Prov-
erbs include winged and haloed personifications of the Divine Wisdom as
prefigurations of Christ and the Virgin (Gra~anica
29
, De~ani
30
) (fig. 4). Beside the
Divine Wisdom, as a representation illustrating the Book of Proverbs, seven small
nude angels were painted, representing the gifts of the Holy Spirit (parekklesion of
Transfiguration in Rila
31
).
The Earth was personified as a young woman Gea, sometimes with a halo
and sometimes with a veil or a crown (Gra~anica
32
), sitting either on a two-headed
dragon (Bogorodica Ljevi{ka
33
) or on the ground in compositions illustrating the
Last Judgment (gallery of the Virgin Peribleptos in Ohrid
34
, Gra~anica
35
). Else-
where, the Earth is personified as a woman sitting on a fabulous reptile-like beast
(Matei~
36
), or holding a cave in an illustration of the Christmas Hymn (@i~a
37
), or
with a hoop Ocean in an illustration of Psalm 148 (Lesnovo
38
) (fig. 5), or again
with a crown instead of Kosmos in the Descent of the Holy Spirit (Ku~evi{te
39
). The
24
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 344.
25
B. Todi}, Staro Nagori~ino, 9596; B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milu-
tina, 7879, 9596, 322.
26
S. Petkovi}, op. cit., 146, fig. 86, 88.
27
S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, Beograd 1998, 162163, tab. XXXVIII-XXIX, fig. 74, 77.
28
P. Murray, The Muses: creativity peronified? Personification in the Greek World: From
Aniquity to Byzantium, London 2004, 147159.
29
V. R. Petkovi}, Freske sa predstavom Premudrosti, Zbornik u ~ast Bogdana Popovi}a,
Beograd 1929, 317321; J. D. tefanescu, Lillustration des liturgies dans lart de Byzance et de lOrient,
Bruxelles 1936, 139142; S. Radoj~i}, La table de la Sagesse dans la litterature et lart serbes depuis le
debut du XIIIe jusquau debut du XIVe siecles, ZRVI 16 (1975), 215224, Pl. 2; B. Todi}, Gra~anica,
88, 94, 144145, 181, 189, 194, 20204, tab. IV
30
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, Beograd 1941, 50, tab. CCLXVI; idem, Freske s
predstavom Premudrosti, 318320; J. D. tefanescu, op. cit., 139142; J. Meyendorff, op. cit., 270271;
V. Milanovi}, Starozavetne teme i Loza Jesejeva, Zidno slikarstvo manastira De~ana, Gra|a i
studije, Beograd 1995, 213241, fig. 12; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, Beograd
2005, 356360, fig. 278280.
31
P. Mijovi}, Carska ikonografija u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti II. Mudrost,
Gostoqubqe i Trijumf u Rili, Starinar n. s. XXII, (1971), 7382; L. Pra{kov, Hrelovata kula,
Sofi 1973, 2133, fig. 1516, 19, 23, 26; D. Panayotova, Le Christ Verbe, Sagesse et Lumiere sur les
fresques de la tour au monastere de Rila, Actes du Congres international des etudes byzantines, III
Bucarest 1976, 405410; \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 100, 136137, draw. 25.
32
B. Todi}, Gra~anica, 161162; B. @ivkovi}, Gra~anica, X/1.
33
V. R. Petkovi}, Neki anti~ki motivi u starom ìvopisu srpskom, 473475; S. Radoj-
~i}, Staro srpsko slikarstvo, 9293; D. Pani} G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, 6667, 7273,
138; B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 77.
34
C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 134, draw. 34.
35
36
N. Okuwev, op. cit., 99, sh. IV, 222; E. Dimitrova, Ilustracijata na Damaskinovata
Boìkna himna vo slikanata dekoracija na spomenicite od XIV vek, Balcanoslavica 25 (1998),
146148, fig. 46; Eadem, Manastir Matej~e, 94.
37
M. Ka{anin \. Bo{kovi} P. Mijovi}, @i~a, 190196; B. @ivkovi}, @i~a, 40/11.
38
S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 185, tab. LIV, 89, 91.
39
I. M. \or|evi}, Slikarstvo XIV veka u crkvi sv. Spasa u selu Ku~evi{tu, ZLUMS 17,
(1981), 90; Idem, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 100.
personification of the Desert in the form of a young woman with a manger (@i~a
40
)
or sitting on a lion (Matei~
41
) was frequently represented together with the personifi-
cation of the Earth in scenes illustrating the Christmas Hymn of John of Damascus.
The Sea or Ocean was also personified as a young woman sitting on a sea mon-
ster in the compositions of the Last Judgment (Gra~anica
42
) (fig. 6), or in the scenes of
the Baptism of Christ (Kings Church in Studenica
43
, Staro Nagori~ino
44
, De~ani
45
).
The river Jordan in the scenes of the Baptism of Christ is represented as a half nude
elderly man, who holds a jug out of which water issues (Bogorodica Ljevi{ka
46
,
Kings Church in Studenica
47
, Staro Nagori~ino
48
), sometimes astride a water mon-
ster (De~ani
49
) (fig. 7).
Personifications of the Heaven as a scroll, and of the Sun and the Moon are most
frequent in the compositions of the Last Judgment (and the Journey to Emmaus in
Bogorodica Ljevi{ka
50
, Gra~anica
51
, De~ani
52
), in the illustrations of the Genesis
(De~ani
53
) or in the illustrations of the last psalms (Lesnovo
54
) (fig. 8). The personifi-
40
M. Ka{anin \. Bo{kovi} P.Mijovi}, @i~a, 190196; B. @ivkovi}, @i~a, 40/11.
41
N. Okuwev, op. cit., 99, draw. IV, 222; E. Dimitrova, Ilustracijata na Damaskinovata
Boìkna himna, 146148, fig. 46; Eadem, Manastir Matej~e, 94.
42
V. R. Petkovi}, Neki anti~ki motivi u starom ìvopisu srpskom, 473475; P. Mijovi},
La personnification de la Mer dans le Jugement dernier a Gra~anica, Caristhrion eij Anastasion K.
Orlandon, I, Athens 1967, 208219; B. Todi}, Gra~anica, 161162, 208209, tab. X, fig. 99; B.
@ivkovi}, Gra~anica, X/1.
43
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, 146150, fig. 99.
44
B. Todi}, Staro Nagori~ino, 76, 101102, 105.
45
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 30, 60, tab. CLXXIV, CLXXVIII; M. Markovi},
Ciklus Velikih praznika, Zidno slikarstvo manastira De~ana, 23, 109, fig. 3; B. Todi} M.
ânak-Medi}, Manastir De~ani, 371374, fig. 290291.
46
V. R. Petkovi}, Neki anti~ki motivi u starom ìvopisu srpskom, 475; D. Pani} G.
Babi}, Bogorodica Qevi{ka, 7273, 140; B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 68; J. Huskinson,
Rivers of Roman Antioch, Personification in the Greek World: From Aniquity to Byzantium, London
2004, 247264.
47
48
B. Todi}, Staro Nagori~ino, 76, 101102, 105.
49
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 30, 60, tab. CLXXIV, CLXXVIII; M. Markovi},
Ciklus Velikih praznika, 23, 109, fig. 3; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 371374,
fig. 290291.
50
Last Jugement: S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 9293; D. Pani} G. Babi},
Bogorodica Qevi{ka, 7273, 138, sl. 26; B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 7677; Journey to
Emmaus: D. Pani} G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, 7273, 122, fig. 13, 25; B. @ivkovi}, Bogo-
rodica Qevi{ka, 40.
51
52
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 53, t. CCLXXII; S. Djuri}, The Representations of
Sun and Moon at De~ani, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1989, 339346,
fig. 45, 8; A. Davidov-Temerinski, Ciklus Stra{nog suda, Zidno slikarstvo manastira De~ana,
194195, fig. 1; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 448455, fig. 366.
53
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 4650, t. CCLXXII; J. Markovi} M. Markovi},
Ciklus Geneze i starozavetne figure u paraklisu Sv. Dimitrija, Zidno slikarstvo manastira
De~ana, 324327; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 342343.
54
S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 184189, tab. LILII, fig. 87.
cations of the Sun and the Moon also appear beside the cross in the compositions of
the Crucifixion (Hodegetria in Pe}
55
, Crucifixion in the Tree of Jesse in De~ani
56
).
Towns and countries were also sometimes personified e.g. Jerusalem in the
scene showing the return of the Virgin after the Ascension (Ku~evi{te
57
) or Egypt in
the Council of the Holy Virgin in the menologion and in the Flight into Egypt in The
Akathistos of the Virgin (De~ani
58
). Jerusalem is shown as a young woman dressed
in classical garments, while Egypt is represented as a young queen or king with a
crown on her/his head.
Some compositions illustrating the Descent into Hell show Hades as a half
nude elderly man (Kings church in Studenica
59
) with his feet and hands tied up,
with Christ standing on him (Gra~anica
60
, De~ani
61
) (fig. 9) and stabbing him with a
cross (Polo{ko
62
). Personifications of Kosmos and of various nations appear in some
compositions of the Descent of the Holy Spirit. Kosmos is shown as an old man with
a crown (St. Niketas
63
) and scrolls (De~ani
64
) (fig. 10), while different nations are repre-
sented by figures dressed in varied and unusual clothes (@i~a
65
, Gra~anica
66
).
The personifications of the Old and New Testaments, i.e. Night and Day, were
painted in various ways as standing winged figures of young girls holding falling
or raised torches at the entrance to the outer narthex (Bogorodica Ljevi{ka
67
) (fig. 11),
55
S. Petkovi}, op. cit., 146, fig. 95.
56
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 53, tab. CCLXIX/2; S. Djuri}, op. cit., 339345; V.
Milanovi}, Starozavetne teme i Loza Jesejeva, 232, n. 1, fig. 1617; B. Todi} M. ânak-Medi},
Manastir De~ani, 353356, fig. 275.
57
I. M. \or|evi}, Slikarstvo XIV veka u crkvi sv. Spasa u selu Ku~evi{tu, 90, fig. 7;
idem, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 95, 133.
58
Menologion: V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 13, tab. CXV; P. Mijovi}, Menolog,
Beograd 1973, 332; S. Kesi} D. Vojvodi}, Menolog, Zidno slikarstvo manastira De~ana, 394;
Akathistos: V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 45, tab. LXXXVII; G. Babi}, Zidno slikarstvo
manastira De~ana, 153; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 366, fig. 287.
59
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, 62, 158159, 166, 200, 218, fig. 109, draw. VII.
60
B. Todi}, Gra~anica, 156158, 168, 183184, 186, 192193, 196197, 212215; B. @iv-
kovi}, Gra~anica, III/2.
61
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 3031, t. CLXXIXCLXXX; M. Markovi}, Ciklus
Velikih praznika, 112118, sl. 7; B. Todi} M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 374375, sl.
294295.
62
V. J. \uri}, Polo{ko, 331.342; G. Babi}, Quelques observations sur le cycle des Grandes
Fetes de leglise de Polo{ko, 172175; I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 100, 149.
63
R. Hamann-Mc Lean H. Hallensleben, op. cit., Abb. 235.
64
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, II, 31, t. CLXXXIII; L. D. Popovich, Models for the Sea
and the Cosmos and their Dissemination in Byzantine Art, Actes du XXIIe Congres international
dhistoire de lart, I, Budapest 1972, 122137; M. Markovi}, Ciklus Velikih praznika, 119; B. Todi}
M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, 374, 392395, fig. 317.
65
M. Ka{anin \. Bo{kovi} P. Mijovi}, @i~a, 142150; B. @ivkovi}, @i~a, VII/9, 24.
66
B. Todi}, Gra~anica, 118, 166168; B. @ivkovi}, Gra~anica, III/6.
67
S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 93, tab. 50; I. \or|evi}, Stari i Novi zavet na
ulazu u Bogorodicu Qevi{ku, ZLUMS 9 (1973), 1326; D. Pani} G. Babi}, Bogorodica Qe-
vi{ka, 67, 7475, 138139, tab. XXXIX; B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, 86; B. Todi}, Srpsko
slikarstvo u doba kraqa Milutina, 159, 232, 315, fig. 92.
or again as small winged figures, personification of the Church and Synagogue, in
the scene of the Crucifixion (Gra~anica
68
).
Souls were also personified in a variety of ways. The Virgins soul is repre-
sented in the compositions of the Dormition as a small figure, sometimes winged
69
, Kings church in Studenica
70
, @i~a
71
, Hodegetria in Pe}
72
,
parekklesion of Gregory in Virgin Peribleptos at Ohrid
73
), similar to the classical
Psyche (fig. 12). The souls of the sinners in Hell, the Sins and Death are shown as
small nude figures in the compositions of the Last Judgment (Gra~anica
74
), and the
souls of monks are personified as nude youths in the illustrations of the Canon on
the Separation of the Soul (Gregorys gallery in the Church of St Sophia at Ohrid
75
,
Death of St. Gabriel of Lesnovo in Lesnovo
76
).
These numerous and various personifications were painted in scenes which il-
lustrate the Old Testament texts (Deuteronomy, Psalms, Proverbs), in compositions
dealing with the New Testament subjects (the Great Feasts, the cycle of the Virgin,
the cycles of the Miracles and Parables of Christ), and in the illustrations of church
songs (the Christmas Hymn, Acathistos, Canon on the Separation of the Soul).
Towards the end of the 14
th
century the art in the Serbian lands took a different
course and classical influences in its painting began to wane.
68
69
D. Pani} G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, 7172, 127, fig. 12; B. @ivkovi}, Bogorodica
Qevi{ka, 49.
70
71
M. Ka{anin \. Bo{kovi} P. Mijovi}, @i~a, 156161; B. @ivkovi}, @i~a, VIII/28, 31.
72
S. Petkovi}, Pe}ka patrijar{ija, 146, fig. 92.
73
C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, 139140, draw. 39, fig. 119.
74
75
C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, 8791, draw. 2425.
76
I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 7778, 155, draw. 23; S. Gabeli},
Manastir Lesnovo, 109112, fig. 4244.
Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}
ANTI^KI ELEMENTI U SRPSKOM SLIKARSTVU XIV VEKA
Po~etak XIV veka predstavqa prekretnicu u umetnosti sredwovekovne
Srbije to je vreme kada iz Carigrada stiù uticaji novog stila tzv. Rene-
sanse Paleologa. Ovaj ponovni talas podse}awa na anti~ke ideje i oblike imao
je odjeka u slikarstvu srpskih spomenika do kraja XIV veka.
Anti~ki uticaji u srpskom slikarstvu su se odraàvali i preplitali i u
oblicima i u sadràju kompozicija. Prvenstveno su se ove pojave odraàvale
na shvatawe prostora i organizaciju kompozicija, tako da su brojne hri{}an-
ske teme i sredwovekovni sadràji bili re{avani anti~kim oblicima. Naro-
~ito je u prostranim kompozicijama sa vi{e u~esnika produbqivan prostor
re|awem ve}eg broja planova, a same gra|evine su poprimale oblike koji su
podse}ali na anti~ke. Pejsa` je dobio nove oblike, a flora i fauna su razno-
vrsnije predstavqane. Figure su slobodnije sme{tane u prostoru, wihovi po-
kreti su postali ìvqi, kolorit je bogatiji, slikan je ve}i broj ànr scena i
kompozicije su postale vedrije.
Od samog po~etka XIV veka u kompozicijama se pojavquju likovi anti~kih
filozofa, pisaca i sibila, zatim se predstavqa veliki broj personifikacija
i alegorijskih figura., kao {to su krilate Premudrosti uz jevan|eliste, per-
sonifikacije Zemqe, Mora ili Okeana, reke Jordana, zatim neba, Sunca i Me-
seca, gradova i zemaqa. Tako|e, prikazuju se personifikacije Ada, Kosmosa i
naroda, Starog i Novog zaveta, odnosno No}i i Dana, Crkve i Sinagoge i razli-
~ito slikane du{e.
Ove brojne i raznovrsne personifikacije slikane su u scenama koje ilu-
struju starozavetne tekstove (Mojsijeve kwige, Psalmi, Solomonove pri~e), u
kompozicijama sa novozavetnim sadràjem (Veliki praznici, Bogorodi~in ci-
klus, ciklusi ûda i Parabola Hristovih), i u ilustracijama crkvenih pesama
(Boì}na himna, Akatist, Kanon na ishod du{e).
Krajem XIV veka umetnost u srpskim zemqama doìvqava promene i u
slikarstvu se smawuju anti~ki uticaji.
fig. 1. St. Demetrius, Pe}, Nativity, the shepherds
fig. 2. Kings
Church,
Studenica,
Birth of the Virgin
fig. 3. Hodegetria, Pe}, evangelist John
and the Divine Wisdom
fig. 4. Gra~anica, Divine Wisdom has built her house
fig. 6. Gra~anica, Last Judgment, personification of the Sea
fig. 5. Lesnovo, Psalm 148, personification of the Earth
fig. 8. Lesnovo, Psalm 148
fig. 7. Kings Church, Studenica, Baptism of Christ, personification of the river Jordan
fig. 9. De~ani, Descent into Hell
fig. 10. De~ani, Descent of the Holy Spirit
fig. 11. Bogorodica Ljevi{ka, personification of the New Testament
f
i
g
.
1
2
.
@
i
~
a
,
D
o
r
m
i
t
i
o
n
UDK: 94:349.12(497.11)13
QUBOMIR MAKSIMOVI] (Beograd)
SRBIJA I IDEJA UNIVERZALNOG CARSTVA
Du{anovo Carstvo, iako obrazovano na osnovama stvaranim u duèm vre-
menskom razdobqu, ostalo je nedovoqno definisano u sferi politi~ke teorije.
La`na univerzalnost Vizantije nije mogla biti zamewena drugom, bez rimskih
legitimnih korena i istorijski vi{e nego zakasnelom. Kako stapawe sa Vizanti-
jom nije imalo realnu {ansu, ìvotni vek novog carstva morao je biti kratak.
Srbija je 1217. godine dobila kraqevsku krunu iz Rima, ali je ostala sa-
stavni deo sveta kojim su vladale politi~ka teorija Vizantinaca i wihove
kulturne tradicije. U prethodnom vremenu, mno{tvo elemenata pokazivalo je
ne samo pripadnost ortodoksne Srbije tom svetu, nego i mewawe wenog polo-
àja unutar tog sveta: od vizantijskih dostojanstava dodeqivanih srpskim vla-
daju}im prin~evima i wihovog stavqawa u kategoriju douloi,
1
preko prvog
braka jednog srpskog princa sa vizantijskom princezom, do insistirawa na
srodstvu osniva~a dinastije Nemawi}a sa carem Aleksijem III An|elom i ra|a-
wa samodràvne ideje u vizantijskom maniru, koja }e sa kraqevstvom postati i
terminolo{ki odre|ena.
2
Posle progla{ewa kraqevstva, naro~ito u doba kra-
qa Stefana Radoslava, tako|e je na razne na~ine bila nagla{avana vezanost Sr-
bije za ideolo{ki profil Carstva iz vremena pre 1204. godine.
3
Ali, s druge
strane, zna~ajne novine ogledaju se u i{~ezavawu termina douloj iz komunika-
cije sa srpskim vladarom i, ne bez povezanosti sa tim, u izgra|ivawu shvatawa
u samoj Srbiji o sopstvenoj zemqi kao Novom Izraelu.
4
Tako je, gotovo neoset-
no, bio izvr{en kvalitativan skok Srbija se, primewuju}i vizantijske kri-
1
Cf. Lj. Maksimovi}, Byzantinische Herrscherideologie und Regierungsmethoden im Falle Ser-
bien. Ein Beitrag zum Verstandnis des byzantinischen Commonwealth, in: POLUPLEUROS NOUS,
Miscellanea fur Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag (Byzantinisches Archiv 19), Munchen-Leipzig
2000, 177182.
2
G. Ostrogorski, Avtokrator i samodràc, Glas SKA 164 (1935) 142 sl. (=Sabrana dela
IV, Beograd 1970, 322 sl.).
3
Up. B. Ferjan~i}-Q. Maksimovi}, Sv. Sava i Srbija izme|u Epira i Nikeje, Sv. Sava u
srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 20 sl.
4
Lj. Maksimovi}, H eqnogenesh twn Serbwn ston Mesaiwna, Atina 1994, 23 sq.
terijume, izvla~ila iz vazalnog poloàja i postajala svojevrstan pandan Vi-
zantiji, pogotovu u situaciji kada odre|ena zbrka vlada u borbi za vizantijsko
nasle|e. U to vreme Srbi smatraju Nikeju za sedi{te pravoslavnog cara,
5
dok
istovremeno latinskog cara nazivaju gr~kim (vizantijskim) carem jer rezidira
u Konstantinopoqu,
6
a na tre}oj strani, preko epirskog vladara, materijalizu-
ju spomenutu ideolo{ku vezu sa dinastijom An|ela.
7
Obnavqawe Vizantije 1261. godine osnaìlo je strujawe kulturnih uti-
caja iz Carigrada, sa Svete Gore, potom i iz Soluna, ali wen odnos sa Srbijom
u politi~kom pogledu nije mogao da bude vra}en u ravan iz vremena pred 4. kr-
sta{ki rat. Odnos Srbije prema Carstvu bio je sada obeleèn novom protiv-
re~no{}u. Srpski vladari nastavili su da pristupaju antivizantijskim koa-
licijama, stvaranim na italijanskom tlu, ali je na prelazu iz 13. u 14. vek Ca-
rigradu jasno prebacivano sklapawe Lionske unije kao izneveravawe ortodok-
sije.
8
Re~eni odnos javqa se u doba kraqa Milutina, upravo zahvaquju}i uslo-
vima koji su omogu}avali ostvarewe ve}eg stepena identifikovawa Srbije sa
Vizantijom. To je bio proces koji se razvijao relativno naglo i koji je u jednoj
generaciji temeqno izmenio poloàj Srbije u odnosu na Vizantiju. Na osnovu
osvajawa prostranih vizantijskih teritorija u Makedoniji, veliki deo dràve
po prvi put u srpskoj istoriji ~inile su tradicionalne vizantijske oblasti,
sa preuzetim institucijama vizantijske dràve i dru{tva (napr. kefalija i
pronija).
9
Iako je izvesno da je srpska politika u ovom periodu vi{e koristi-
la prilike koje su se pruàle, nego {to je po~ivala na unapred stvorenim pla-
novima, otvarale su se solucije koje su omogu}avale pribliàvawe dvaju sveto-
va i potencijalno vodile wihovom spajawu.
Ako se u tim solucijama mogu traìti za~eci pretvarawa kraqevine u
carstvo, kao {to se ponekad smatra,
10
onda se pa`wa mora pre svega obratiti
na wihove politi~ke aspekte, kreirane na najvi{em mestu. Srpska osvajawa u
Makedoniji proizvela su toliki pritisak na Carigrad, da je Andronik II, zao-
bilaze}i stroge kanone Crkve, morao pristati na udaju svoje porfirorodne
k}eri za srpskog kraqa (1299).
11
Ve} ova ~iwenica pokazuje koliko je op{ta si-
372 Qubomir Maksimovi}
5
Domentijan, @ivot svetoga Simeuna i svetoga Save, izd. \. Dani~i}, Beograd 1865, 217,
219 (prev. L. Mirkovi}, @ivoti sv. Save i sv. Simeona, Beograd 1938, 113, 115); Teodosije Hilan-
darac, @ivot sv. Save, izd. \. Dani~i}, prir. \. Trifunovi}, Beograd 1973, 126, 132 (prev. L.
Mirkovi} D. Bogdanovi}, Beograd 1984, 122, 128). Up. Q. Maksimovi}, Zna~ewe re~i Grk i Je-
lin u srpskim sredwovekovnim izvorima, ZRVI 38 (1999/2000) 220 sl.
6
Up. Maksimovi}, nav. delo, 219.
7
Ferjan~i}-Maksimovi}, nav. delo, 16 sl., 23 sl.
8
Danilo II, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb 1866, 126, 141.
9
Up. G. Ostrogorski, Pronija. Prilog istoriji feudalizma u Vizantiji i u ju`nosloven-
skim zemqama, Beograd 1951, 127175 (=Sabrana dela I, 1969, 282340); M. Blagojevi}, Dràvna
uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 56 sl., 248 sl.
10
L. Mavromatis, La fondation de lEmpire serbe. Le kralj Milutin, Thessaloniki 1978, 7286;
Q. Maksimovi}, Kraq Milutin i carica Irina: praskozorje ideje o Carstvu kod Srba, u: Mana-
stir Bawska u doba kraqa Milutina, Ni{-Kosovska Mitrovica-Manastir Bawska 2007, 15 sl.
11
Odgovaraju}i izvori poti~u sa vizantijske strane Georgije Pahimer, Teodor Meto-
hit, Ni}ifor Grigora: Georges Pachymeres Relations historiques, ed. A. Failler, Paris 1999, III,
tuacija bila izmewena od vremena, 30 godina ranije, kada pod kanonski potpu-
no normalnim uslovima, iz relativno bezna~ajnih razloga, nije uspelo sklapa-
we braka istog Milutina, tada mladog princa, sa }erkom Mihaila Paleologa.
12
Milutinov dinasti~ki brak, sa makedonskim teritorijama shva}enim kao mi-
raz, osnaìo je i ubrzao procese koje danas nazivamo vizantinizacijom Srbi-
je.
13
Uprkos zna~aju ovih promena, one su ~inile samo podlogu, istina neop-
hodnu, za pitawe koja nas ovde interesuje. Na wima zasnovani odnosi izme|u
centara mo}i doneli su iskorake u kojima se, kao {to je spomenuto, mogu tra-
ìti za~eci pretvarawa kraqevine u carstvo.
Proces politi~ke dezintegracije Vizantijskog carstva, vidqiv povreme-
no u prvoj polovini 14. veka, silno se razvio u drugoj polovini tog stole}a.
14
Wegovi prvi jasni nagove{taji, me|utim, seù unazad do Milutinovog vremena
i imaju posebno mesto u tada{wim vizantijsko-srpskim odnosima. Boravak ca-
rice Irine u Solunu (13041316), prouzrokovan nesuglasicama sa carem Andro-
nikom, omogu}io je po prvi put da se ovaj grad iskaè kao politi~ki konkurent
Carigradu.
15
U takvim okolnostima, razvila se neka vrsta specijalnih odnosa
izme|u Milutina i Irine, tako da je srpska politika tog vremena vi{e bila
okrenuta Solunu nego Carigradu, {to je po mi{qewu Ni}ifora Grigore slabi-
lo ~ak i vojne finansije Carstva, na stranu wegovo ose}awe da se radilo o ne-
dozvoqivim politi~kim ustupcima sa simboli~no-ideolo{kim zna~ewem.
16
Milutin je, sa svoje strane, uz mnoge sakralne gra|evine podigao u Solunu i
jednu palatu za svoje boravke, a Irininu li~nu straù oja~ao srpskim kontin-
gentom.
17
Najve}i grad vizantijske Makedonije postajao je instrument i sim-
bol srpskog prisustva unutar Carstva.
18
Nema sumwe da je u doba kraqa Milutina srpsko prisustvo unutar Vizan-
tije postalo ne samo trajan ~inilac, nego i dobilo znatne dodirne ta~ke sa na-
Srbija i ideja univerzalnog Carstva 373
299.6305.27; Paris 1999, IV, 307.325.14; Qeodwrou Metocith Logoj Presbeutikoj, ed. K. N. Sat-
has, Mesaiwnikh Biblioqhkh, I, Venezia 1872, 154193 (=Mavromatis, op. cit., 89119); Nicephori
Gregorae Byzantina Historia (daqe: Greg.) cura L. Schopeni, Bonnae 1829, I, 202.14204.13. Cf. Lj.
Maksimovi}, War Simonis Palaiologina die funfte Gemahlin von Konig Milutin?, in: Geschichte und
Kultur der Palaiologenzeit, Wien 1996, 115120.
12
Pachymeres, op. cit., (1984), II, 453.3457.16.
13
Up. V. Mo{in, Vizantijski uticaj u Srbiji u XIV veku, JI^ 3 (1937) 147 sl.; G. Ostro-
gorski, Istorija Vizantije, Beograd
4
1983, 457; Istorija srpskog naroda (ISN) I, Beograd 1981,
468 sl. (S. ]irkovi}), 476 sl. (Gordana Babi}-\or|evi}).
14
Up. Q. Maksimovi}, Geneza i karakter apanaà u Vizantiji, ZRVI 14/15 (1973)
103154; idem, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikej sceseij Buzantiou kai Serbiaj ton
ID aiwna, in: Byzantium and Serbia in the 14
th
Century, Athens 1996, 282290.
15
O vladavini Irine u Solunu vid. naro~ito F. Bari{i}, Poveqe vizantijskih carica,
ZRVI 13 (1971) 159165; Angeliki E. Laiou, Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of An-
dronicus II, 1282/1328, Cambridge/Mass. 1972, 229232.
16
Za Grigorine podatke i ~itav wegov stav vid. Greg., I, 241.13244.15.
17
Za Milutinovu graditeqsku delatnost u Solunu vid. S. Kisas, Srpski sredwovekovni
spomenici u Solunu, Zograf 11 (1981) 3042.
18
Up. Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije, Glas SANU 404
(2006) 4042.
~inom obavqawa vrhovne vlasti. Utoliko pre, {to je Milutinov vidokrug pre-
vazi{ao Solun, jer je on u maniru ortodoksnih careva preduzimao zna~ajne po-
duhvate u crkvenom graditeqstvu na Svetoj Gori, u Carigradu i Jerusalimu.
19
Wegovo rano progla{ewe za svetiteqa pokazalo je da su savremenici brzo
uo~ili dalekose`nost ovakve politike kraqeve.
20
Jedne politike koja je, u ce-
lini posmatrano, zna~ila daqi iskorak Srbije, i to odlu~uju}i, u procesu we-
nih poistove}ivawa sa Vizantijom. Bio je to proces koji se jo{ uvek nalazio u
stadijumu razvitka, podstican i sve zna~ajnijim svetogorskim uticajima.
Slede}a vlada, Stefana De~anskog, predstavqala je intermeco koji je
ozna~io vreme predaha, ali i prvo me{awe Srbije u jedan gra|anski rat me|u
Romejima.
21
Pokaza}e se da je to bio zna~ajan nagove{taj novih aspekata budu-
}eg srpskog prisustva na vizantijskoj politi~koj sceni. Mada je ve} po~etak
vladavine Stefana Du{ana doneo nastavqawe osvajawa u Makedoniji, tek je
drugi gra|anski rat u Vizantiji (13411347) omogu}io odlu~uju}u promenu u
odnosima Vizantije i Srbije, odnosno kreirawe novih pogleda na vladarsku
vlast u Srbiji. îm je Jovan Kantakuzin, vo|a jedne od zara}enih strana, zatra-
ìo od Du{ana pomo} (juli 1342), srpski kraq je po~eo da igra ulogu tre}e
strane u sukobu.
22
Ta strana je ve} raspolagala najve}om vojnom silom i nalazi-
la se u politi~kom usponu, pa je mogla da se postavi prakti~no na ravnu nogu
sa dvema vizantijskim frakcijama.
Zanimqivo je, i zna~ajno, da ova situacija nije smatrana stranim me{a-
wem, kao {to je to o~evidno bio slu~aj u gra|anskom ratu dvadesetak godina ra-
nije. U svojoj ponudi za savez Kantakuzin je izri~ito naveo da bi, ukoliko bi
on dospeo na presto u Carigradu, Du{an vladao zajedno sa wim, ne samo nad
oblastima koje je sam osvojio, nego i ostrvima i Vizantom (Carigradom) i
preostalom Trakijom. Jer prijateqima je, kaù mudraci, sve zajedni~ko.
23
U
svom komentaru ove ponude, istori~ar Ni}ifor Grigora kaè da je sporazum
dozvoqavao Vizantincima (sc. Carigra|anima) podlo`nim gradovima da uvek
imaju pravo da odlu~e kome èle da se pridruè,
24
stavqaju}i tako srpske i
vizantijske oponente u istu ravan. Obave{tavaju}i o svom osvajawu takvih gra-
dova i oblasti, Du{an je pisao Venecijancima (oktobar 1345) da je postao fere
19
ISN I, 477493, posebno 481 (Gordana Babi}-\or|evi}); V. Kora} Marica [uput,
Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 261 sl., 328 sl.; up. i B. Todi}, Srpsko slikarstvo
u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 1126.
20
Milutinov zvani~ni kult javqa se ve} 1324. godine: L. Pavlovi}, Kultovi lica kod Sr-
ba i Makedonaca, Smederevo 1965, 91 sl.
21
Ostrogorski, Istorija 467 sl.; ISN I, 502 sl. (S. ]irkovi}).
22
Up. Maksimovi}, nav. delo, 43 sl.
23
Ioannis Cantacuzeni imperatoris historiarum libri IV, cura L. Schopeni, Bonnae 1830, II,
265.1721.. Prevod prema: Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije (VIINJ), Beograd
1986, VI, 393 (B. Ferjan~i}).
24
Greg., II, 656.1820. Up. prevod u VIINJ VI, 247 i komentar u nap. 75 (B. Ferjan~i}). O
legalnim osnovama ovakvog pona{awa moè da svedo~i i jedna epizoda iz onovremenih vizantij-
sko-bugarskih odnosa. Up. S. ]irkovi}, Srbija i Carstvo, Glas SANU 384 (1998) 148.
totius imperii Romaniae dominus.
25
U ovom kontekstu vaqa se podsetiti na ~i-
wenicu da su u smutnim vremenima 14. veka, u raznim prilikama, mnogi vizan-
tijski gradovi ugovorima priznavali dràvni autoritet Carigrada, dakle
autoritet teoretski univerzalnog carstva kojem su i sami istorijski pripada-
li. O tome lepo svedo~e sa~uvani ugovori i navodi iz ugovora za Jawinu, Kro-
ju, Fanarion u Tesaliji ili Monemvasiju na Peloponezu.
26
Du{anova kraqevska titula, pro{irena izme|u 1343. i 1345. uvo|ewem
gr~kih zemaqa, dobila je pred progla{ewe Carstva neke od carskih atribu-
ta.
27
U tom trenutku, ostao je samo korak do progla{ewa Carstva i jo{ jedan
korak do Du{anovog carskog krunisawa. Prethodno, izme|u ova dva ~ina, tra-
dicija autokefalne srpske arhiepiskopije bila je napu{tena wenim uzdiza-
wem u rang patrijar{ije, {to je bilo sasvim u skladu sa vizantijskim shvata-
wem o paralelizmu i simfoniji Carstva i Patrijar{ije.
28
@urba Jovana Kan-
takuzina da se i on, i to mimo ustaqenih pravila (izvan Carigrada i od strane
jerusalimskog patrijarha), kruni{e za cara (maj 1346),
29
posle skoro pet godi-
na od sopstvenog carskog progla{ewa, pokazuje da je Du{anovo krunisawe bilo
shva}eno kao direktna pretwa legitimnom zaposedawu carskog trona u Cari-
gradu posle o~ekivane pobede u gra|anskom ratu.
Vizantijske i srpske reakcije na Du{anovo carsko krunisawe, kao i we-
gov vladarski nastup posle tog ~ina, svedo~e o sloènosti novonastale situa-
cije.
30
Savremeni politi~ki akteri i istori~ari, Kantakuzin i Grigora, obo-
jica vrsni znalci vizantijske politi~ke teorije i prakse, okarakterisali su
ovaj ~in kao progla{ewe za cara Romeja,
31
nastavqaju}i potom da srpskog
vladara ozna~avaju titulom Kralhj. Pri tome, Grigora nagla{ava da je Du{an
romejskim zemqama upravqao potpuno na romejski na~in.
32
O~evidno da se re-
alnost, strah od realnosti i weno minimizirawe me|usobno me{aju u ovim
neobi~nim postupcima na{a dva glavna istoriografska izvora. Svetogorski
monasi spomiwali su cara Stefana u svojim molitvama zajedno sa vizantij-
skim carem,
33
ali je slu`beno carigradsko priznawe Du{anove carske titule
25
Listine o odno{ajih izme|u ju`noga Slavenstva i mleta~ke republike, ed. [. Ljubi}, Zagreb
1870, II, 278.
26
Up. Q. Maksimovi}, Grad u Vizantiji, Beograd 2003, 2328, 62 sl., 83 sl.
27
Cf. Lj. Maksimovi}, LEmpire de Stefan Du{an: genese et caractere, Travaux et memoires
(Melanges Gilbert Dagron) 14 (2002) 422 sq.
28
Za uhodavawe ovog vizantijskog bipolarnog sistema u Du{anovom carstvu vid. ko-
mentar u VIINJ VI, 269 nap. 125 (B. Ferjan~i}).
29
Up. B. Ferjan~i}, Vizantija prema Srpskom Carstvu, Glas SANU 384 (1998) 161.
30
Uop{te o onovremenim reakcijama: M. Dini}, Du{anova carska titula u o~ima savre-
menika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana I, Beograd 1951, 91 sl.; isti,
Srpska vladarska titula u vreme Carstva, ZRVI 5 (1958) 919.
31
Cf. Maksimovi}, op. cit., 425 sq.
32
Greg., II, 747.114. Da je realnost bila komplikovanija vid. Maksimovi}, op. cit., 423 (sa
bibliografijom).
33
Up. naro~ito D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (13451371), ZRVI 31 (1992)
4558.
bilo ograni~eno na Srbiju (Jovan V Paleolog, juli 1351).
34
Carigradski pa-
trijarh Kalist izrekao je svoju ~uvenu anatemu (verovatno 1350), ali ne zbog
proklamacije Carstva i Patrijar{ije u Srbiji, kao {to se dugo smatralo, nego
zbog izbacivawa nekoliko gr~kih mitropolita sa wihovih stolica u Makedo-
niji.
35
Realno je, tako|e, pretpostaviti da je i Kantakuzinov oruàni sukob sa
Du{anom, zapo~et 1350. godine mogao doneti podsticaj i ~initi politi~ki
okvir za izricawe anateme.
36
Ipak, dvadesetpetogodi{wa {izma dveju crkava,
koja je tada nastupila, prevladana je tek sa nestankom Srpskog carstva, {to je
impliciralo dubqu pozadinu stvari. Dubqu pozadinu impliciraju i reakcije
srpske duhovne elite, iz kojih provejava su{tinsko neslagawe sa napu{tawem
srpskih dràvno-pravnih tradicija i svetosavske simfonije svetovne i duhov-
ne vlasti, do ~ega je do{lo posezawem za Carstvom koje se nije smatralo delom
srpske tradicije.
37
Za razliku od kraqa Milutina, koji je ovaj put pripremio,
Du{an, koji ga je ostvario, nije bio do najnovijeg vremena progla{en za sveti-
teqa. Kao da se na kraju jednog puta shvatilo da se neo~ekivano stiglo do ta~ke
na kojoj, u najmawu ruku, po~iwe da vlada nesigurnost.
Tako je u domenu politi~ke teorije situacija bila ambivalentna. Sam Du-
{an sebe nije nazivao carem Romeja, nego carem Srbije i Romanije (u gr~koj
verziji) ili carem Srba i Grka (u srpskoj verziji, iz koje je i{~ezao i epitet
samodràc, smatran specifi~nom oznakom kraqevske samostalnosti).
38
Ali
put za ulaèwe u strukturu Vizantijskog carstva, kojim je krenuo kraq Milu-
tin, sada je bio definitivno otvoren, a vizantijska komponenta novog carstva
izrazito nagla{ena. Du{an je izdavao gr~ke hrisovuqe prema vizantijskom mo-
delu, dodeqivao carska dostojanstva despota, sevastokratora i kesara, izdavao
prostagme overene menologemom, {to je bilo ekskluzivno pravo vrhovnog cara
u Konstantinopoqu (ne i wegovih savladara).
39
Takav pristup nije mogao osta-
ti bez odjeka u domenu politi~ke teorije. Predstava porodi~nog stabla Nema-
wi}a, u kojoj se jo{ od vremena kraqa Milutina pojavquju pojedini vizantij-
ski carevi, sada na vrhu stabla, u De~anima, ima figuru Du{ana koji od an|ela
prima carska znamewa i istovremeno blagoslov od Hrista Emanuila.
40
Tako|e,
Du{an je kao car formulisao sopstvenu fakti~ku i eshatolo{ku vokaciju za-
34
Actes de Chilandar. Actes grecs, ed. L. Petit, Vizantiski Vremennik 17 (1911), Prilo-
ènie, & 138, p. 292.78 (repr. A. M. Hakkert, Amsterdam 1975).
35
Up. M. Blagojevi}, O spornim mitropolijama carigradske i srpske patrijar{ije, ZRVI
38 (1999/2000) 359372.
36
Up. Q. Maksimovi}, Grci i Romanija u srpskoj vladarskoj tituli, ZRVI 12 (1970) 62.
37
Up. VIINJ VI, 269 sl. nap. 125 (B. Ferjan~i}); B. I. Bojovi}, Lideologie monarchique
dans les hagio-biographies dynastiques du Moyen age serbe, Roma 1995, 105, 182 sq.
38
Up. Ostrogorski, Avtokrator 134 sl. (= Sabrana dela IV, 333 sl.); Maksimovi}, Grci i
Romanija, 6366; idem, LEmpire 423 sq.
39
Posebno za menologem up. O. Kresten, Menologema. Anmerkungen zu einem byzantinischen
Unterfertigungstyp, Mitteilungen des Instituts fur osterreichische Geschichtsforschung 102/12 (1994)
352 (Du{an: 4347).
40
Up. B. Todi} Milka ânak-Medi}, Manastir De~ani, Beograd 2005, 444 sl. (sa stari-
jom literaturom) i reprodukcija 365.
konodavca i, u preambuli Zakonika (1349), naveo Konstantina Velikog kao pr-
vog u nizu careva koji se zavr{ava sa wim li~no.
41
U svetlu navedenih podataka, ~iwenica da je Du{an traìo pomo} Vene-
cijanaca za zauzimawe Carigrada (1350) dobija novo zna~ewe u pitawu je pre
bilo kona~no preuzimawe vlasti nad Carstvom, nego osvajawe neprijateqske
prestonice u klasi~nom smislu.
42
Kako je u nauci ve} prime}eno, simptomati-
~an je i hronolo{ki kontekst ove epizode, jer ona gotovo neposredno sledi
dono{ewu Zakonika (1349).
43
Du{anov zahtev ostao je neostvaren i Srbija do
kraja wegove vlade nije izgubila karakter strane zemqe koja se bori protiv Ro-
mejskog carstva. Posle Du{anove smrti, pre kona~ne propasti Carstva (1371),
imperijalno nasle|e bilo je, bar teoretski, podeqeno du` tradicionalnih
granica: srpske oblasti pripale su carevom sinu Uro{u Nemawi}u, ~ija titu-
la nije sadràvala spomen Romeja, a vizantijske carevom polubratu Simeonu
Sini{i Paleologu, u ~ijoj se tituli Romeji spomiwu na prvom mestu!
44
Tako je Carstvo, ~ije je stvarawe postepeno postajalo mogu}no i koje je na
kraju stvoreno politi~kim i materijalnim anga`manom jednog vladara, ostalo
nedovoqno definisano i prihva}eno u sferi politi~ke teorije. Kao da je zgra-
da, izgra|ivana tokom duèg vremena, ostala nezavr{ena, bez krova koji bi je
pokrio i za{titio na pravi na~in. Druga~ije i nije moglo biti, s obzirom na
neumitnu ~iwenicu da se i samo Vizantijsko carstvo, koje je ve} zakora~ilo na
put dezintegracije i neke vrste konfederalnog ustrojstva, la`no predstavqalo
kao univerzalno. La`na univerzalnost, u koju niko ozbiqan vi{e nije verovao,
nije mogla biti zamewena drugom, bez rimskih legitimnih korena i istorijski
vi{e nego zakasnelom. Vizantinizacija Srbije mogla je biti dovedena do
krajwih konsekvenci samo stapawem sa Vizantijom. Kako to stapawe nije ima-
lo realnu {ansu, ìvotni vek novog carstva morao je biti kratak. Nepovoqne
politi~ke okolnosti koje su posledwih decenija XIV veka vladale unutar i
oko Srbije samo su ubrzale ovakav razvoj. S druge strane, ostvarene vizantijske
dràvice sa srpskim vladarima, koje bi mogle da simbolizuju srpsko-vizantij-
sku simbiozu Ser (despot Jovan Ugqe{a) i Jawina (despot Toma Prequbo-
vi}) , bile su daleko od svakog univerzalizma.
41
Zakonik cara Stefana Du{ana 1349. i 1354, izd. N Radoj~i}, Beograd 1960, 4. Za bibli-
ografiju vid. Maksimovi}, LEmpire 427 n. 81.
42
Za traèwe mleta~ke pomo}i up. K. Jire~ek, Istorija Srba, Beograd
3
1978, I, 227 sl.
Univerzalisti~ki aspekt Du{anovih carskih aspiracija odavno je uo~en: ISN I, 541 (M. Blago-
jevi}).
43
G. Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 129 sl. (=Sabrana
dela IV, 592 sl.; ISN I, 530 (M. Blagojevi}); ]irkovi}, nav. delo, 151.
44
Maksimovi}, Grci i Romanija 75; isti, Srpska carska titula, Glas SANU 384 (1998)
186 sl.; R. Radi}, O Sumewn Ouresij Palaiologoj kai to kratoj tou metaxu thj buzantinhj kai
thj serbikhj autokratoriaj, Byzantium and Serbia in the XIV
th
Century, Athens 1996, 200 sq.
Ljubomir Maksimovi}
SERBIEN UND DIE IDEE VOM UNIVERSALREICH
Serbien erhielt 1217 die Konigskrone aus Rom, blieb jedoch Bestandteil einer
Welt, die von der politischen Theorie der Byzantiner beherrscht wurde. Nach der
Verkundung des Konigtums wurde die Bindung Serbiens an das ideologische Profil
des Kaiserreichs aus der Zeit vor 1204 mehrfach betont. Doch andererseits fand
nahezu unmerklich ein qualitativer Fortschritt statt Serbien wurde zu einer Art
Gegenstuck zum verschwundenen Byzanz. Die Erneuerung Byzanz hat die kul-
turellen Einflusse aus Konstantinopel, aus dem Monchland Athos und spater auch
aus Thessalonike starker werden lassen, allerdings konnte die Beziehung Konstan-
tinopels zu Serbien in politischer Hinsicht nicht mehr auf den Stand aus der Zeit vor
dem 4. Kreuzzug gebracht werden. Vielmehr wurde Ende des 13. bzw. Anfang des
14. Jahrhunderts ein hoherer Identifizierungsgrad Serbiens mit Byzanz moglich.
Nach den Eroberungen in Mazedonien bestand der Groteil des Staates zum ersten
Mal in der serbischen Geschichte aus traditionell byzantinischen Gebieten, in denen
auch die byzantinischen staatlichen und gesellschaftlichen Institutionen ubernom-
men wurden.
Die dynastische Ehe zwischen Konig Milutin und der porphyrgeborenen Prin-
zessin hat jene Prozesse intensiviert und beschleunigt, die wir heute als
Byzantinisierung Serbiens bezeichnen. Dies spielte sich in einer Zeit ab, als es
eindeutige Anzeichen der politischen Desintegration des Byzantinischen Kaiser-
reichs gab, als sich Thessalonike, das unter der Herrschaft von Milutins
Schwiegermutter stand, zum ersten Mal als politische Konkurrenz zu Konstantinopel
und als Symbol der serbischen Prasenz innerhalb des Kaiserreiches bemerkbar
machte. Dies war ein Ausdruck der Politik, die fur Serbien, insgesamt betrachtet, im
Rahmen des Identifizierungsprozesses mit Byzanz einen weiteren, und zwar
entscheidenden Schritt nach vorn bedeutete.
Obwohl bereits der Beginn der Herrschaft von Stefan Du{an neue Eroberungen
in Mazedonien zur Folge hatte, wurde erst durch den Burgerkrieg in Byzanz
(13411347) eine ausschlaggebende Veranderung in den Beziehungen zwischen
Byzanz und Serbien moglich das Aufkommen neuer Ansichten zur Herrscher-
gewalt in Serbien. Sobald Johannes Kantakuzenos, der Anfuhrer eines der
Kriegsteilnehmer, im Juli 1342 Du{ans Hilfe anforderte, kam dem serbischen Konig
die Rolle der dritten Kriegspartei zu. Erwahnenswert und bedeutsam ist, dass diese
Situation nicht als Einmischung von auen angesehen wurde. In seinem Bundni-
sangebot hat Kantakuzenos ausdrucklich erwahnt, dass er, falls er auf den Kon-
stantinopler Thron gelangen sollte, gemeinsam mit Du{an regieren wurde. Bald
darauf verkundigt und kront Du{an sich zum Kaiser. Die Eile von Johannes
Kantankuzenos, auch selbst gekront zu werden, entgegen der festgefahrenen Regeln,
fast funf Jahre nach der eigenen Verkundung zum Kaiser, zeigt, dass Du{ans
Kronung als unmittelbare Konkurrenz aufgefasst wurde.
Die damaligen byzantinischen politischen Akteure und Historiker, Kan-
takuzenos und Gregoras beide waren ausgezeichnete Kenner der byzantinischen
politischen Theorie und Praxis haben die Kronung Du{ans als Verkundung zum
Kaiser der Rhomaer gewertet, und verwendeten fortan fur den serbischen Herrscher
den Titel Kralhj. Anscheinend kommt es in unseren zwei wichtigsten historio-
graphischen Quellen zur Vermischung von Realitat, der Angst vor der Realitat und
ihrer Herabminderung. In ihren Gebeten erwahnten die Monche von Athos den
Kaiser Stefan zusammen mit dem byzantinischen Kaiser, jedoch war die amtliche
Anerkennung von Du{ans Kaisertitel auf Serbien beschrankt (Johannes V.
Palaiologos, Juli 1351). Obwohl es fur das Anathema des Patriarchen Kallistus
(wahrscheinlich um 1350) auch einen anderen, konkreten Anlass gab, wurde das
funfundzwanzig Jahre dauernde Schisma erst durch das Verschwinden des serbi-
schen Kaiserreiches uberwunden, was in dieser Angelegenheit einen tieferen
Hintergrund vermuten lasst.
So war im Bereich der politischen Theorie die Situation ambivalent. Du{an
nannte sich nicht Kaiser der Rhomaer, sondern Kaiser von Serbien und Rhomania (in
griechischer Fassung) oder Kaiser der Serben und Griechen (in serbischer Fassung).
Allerdings stand der Weg zum Eintritt in die Struktur des Byzantinischen Reiches
nun weit offen, und die byzantinische Komponente des neuen Reiches war aus-
drucklich betont. Du{an stellte griechische Urkunden genau so aus, wie es die
byzantinischen Kaiser getan hatten, und er erteilte die hochsten byzantinischen
Wurden. Du{an hat als Kaiser auch die eigene Berufung zum Gesetzgeber
formuliert, und in der Praambel seines Gesetzbuchs (1349) erwahnt er Konstantin
den Groen als ersten in einer Kaiserfolge, die mit ihm personlich endet. Dennoch
hat Serbien bis zum Ende der Herrschaft Du{ans nicht den Charakter eines fremden
Landes verloren, das gegen das Rhomaerreich kampft. Nach Du{ans Tod, vor dem
endgultigen Ende des Kaiserreichs (1371), war das imperiale Erbe, zumindest
theoretisch, entlang der traditionellen Grenzen geteilt: die serbischen Gebiete fielen
an den Sohn des Kaisers, Uro{ Nemanji}, dessen Titel nicht die Nennung der
Rhomaer enthalt, und die byzantinischen Gebiete fielen an den Halbbruder des
Kaisers, Symeon Sini{a Palaiologos, in dessen Titel an erster Stelle die Rhomaer
erwahnt werden!
So blieb das Kaiserreich, was den Bereich der politischen Theorie betrifft,
unzureichend definiert. Etwas anderes ware auch nicht moglich gewesen, zumal
auch das Byzantinische Reich sich falschlicherweise als Universalreich vorstellte.
Die Universalitat, an die niemand mehr glaubte, konnte nicht durch eine andere
ersetzt werden, ohne romische legitime Wurzeln und mit geschichtlicher
Verzogerung eintretend. Die Byzantinisierung Serbien konnte nur durch die
Verschmelzung mit Byzanz zur letzten Konsequenz getrieben werden. Da diese
Verschmelzung keine realistischen Chancen hatte, war das neue Reich unweigerlich
nur von kurzer Dauer.
UDK: 929.75(497.11):929
SR\AN PIRIVATRI] (Beograd)
ULAZAK STEFANA DU[ANA U CARSTVO
Analizira se i komentari{e period od 1342. do 1347. tokom kojeg kraq
Du{an prelazi put od inoplemenog saveznika jedne me|u zara}enim stranama do
u~esnika u vizantijskom gra|anskom ratu i ~lana porodice careva.
Tragom jednog istraìvawa M. Dini}a, koje je istaklo zna~aj promena u
Du{anovoj kraqevskoj titulaturi izme|u 1343. i 1345, G. Suboti} je svojevre-
meno raspravio hronologiju poveqa u kojima se javqa karakteristi~an termin
gospodin gr~kim zemqama i ~estnik (~esnik) Grkom.
1
Takva Du{anova ti-
tula bila je zatim putokaz za stvarawe novih, druga~ijih zakqu~aka o wegovom
putu do carske titule. Uzev{i u obzir izvore iz kojih bi se mogli videti Du-
{anovi pogledi na sopstveno carsko uzdizawe, prof. S. ]irkovi} je izneo mi-
{qewe da wegovo krunisawe samo nagla{ava i formalno iskazuje sudelovawe u
Carstvu isti~e, zapravo, ono svojstvo koje je prethodno izre~eno titulom
~estnik Grkom, odnosno, u latinskom obliku, particeps Romaniae. Ovu ti-
tulu je, naime, Du{an uveo 1343, posle sklapawa saveza sa caricom Anom Sa-
vojskom i ugovarawa braka wegovog sina Uro{a sa sestrom maloletnog vasilev-
sa Jovana V Paleologa, kada se ve} bio razi{ao sa Kantakuzinom. Iz posmatra-
nih izvora, odnosno, iz Du{anove propratne re~i uz Zakonik 1349. i odred-
bi tzv. op{te hrisovuqe svetogorskim manastirima, vidi se da je Du{anov u-
lazak u Carstvo bio miran i kompromisan. U re~i je istaknuta wegova te-
`wa da se carsko uzdizawe predstavi kao zakonit ~in, a s druge strane, ni{ta
1
Da poveqe u kojima se pomiwu gr~ke zemqe pripadaju jednoj posebnoj grupi primetio je
A.Solovjev, Poveqa kraqa Du{ana o manastiru Sv. Nikole u Vrawi, Prilozi za KJIF VII (1927)
107115, 109 n.4; v. zatim M. Dini}, Za hronologiju Du{anovih osvajawa vizantiskih gradova,
ZRVI 4 (1956) 111, 9; G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20
(1981) 111138, 114119; S. ]irkovi}, Hreqin poklon Hilandaru, ZRVI 21 (1982) 103117, 115.
2
S. ]irkovi}, Srbija uo~i carstva, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka,
Beograd 1989, 313, 1112; S. ]irkovi}, Between Kingdom and Empire: Du{ans state 13461355 Re-
considered, Byzantium and Serbia in XIV century, Athens 1996, 110120, 118; S. ]irkovi}, Srbija i
Carstvo, Glas SANU 384, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 10 (1998) 143153, 151; S. ]irkovi},
Car, Leksikon srpskog sredweg veka, Beograd 1999, 789792. Najnovije, Lj. Maksimovi}, Lempire
ne ukazuje na nameru da se sru{i i zameni Vizantijsko carstvo.
2
Jo{ ranije,
prof. Q. Maksimovi} je osobenosti Du{anove carske titule na gr~kom jeziku u
potpisima poveqa, odnosno upotrebu teritorijalnog termina (Romanija) umesto
etni~kog (Romeji), ocenio kao Du{anov na~in da konkretizuje i ograni~i svoje
carske prerogative u etni~kom ili teritorijalnom pogledu, i tako pre}utno
istakne prvenstvo carigradskog vasilevsa.
3
Me|utim, nedavno je pok. N. Iko-
nomidis relativizovao pa i osporio ovakvo tuma~ewe, objasniv{i terminolo-
giju Du{anovih potpisa na gr~kom kao deo wegovog politi~kog taktizirawa,
koji je trebalo da sakrije wegove krajwe namere, da zauzme presto u Carigradu
i postane car Romeja. Du{an je posle svog carskog krunisawa potpisivao pro-
stagme menologemom, vrstom potpisa koja je nekada bila iskqu~ivi prerogativ
carigradskog vasilevsa avtokratora, a od vremena Andronika II na menologem
je imao pravo i savladar, ali tek po{to i on bude uzdignut na rang vasilevsa
avtokratora. Prema takvom tuma~ewu, kori{}ewe menologema nesumwivo poka-
zuje {ta je bio Du{anov krajwi ciq, jer je te{ko prihvatiti da je bilo neka-
kvog sporazuma izme|u vizantijskih vasilevsa i srpskog cara u pitawu menolo-
gema, a ako taj problem nije mogao biti re{en konsensusom, nije ni mogao ni
bilo koji drugi problem te vrste.
4
Tako se tuma~ewe N. Ikonomidisa zapravo
nastavqa na starije zakqu~ke o Du{anovom carskom krunisawu i wegovim da-
qim ambicijama zauze}e Carigrada bilo je san wegovog ìvota, titula car
Srbqem i Grkom pokazuje nameru da kona~no sru{i Vizantijsko carstvo i za-
meni ga novim carstvom Srba i Grka, wegovo krunisawe ugroàvalo je izuzetan
poloàj vizantijskog cara, itd.
5
U prilogu diskusiji o Du{anovom carskom
programu, S. Marjanovi}-Du{ani} je prihvatila shvatawe prof. ]irkovi}a o
postojawu kompromisne faze na Du{anovom carskom putu, kao i o uticaju bu-
garskog modela carstva koje postoji uporedo sa Romejskim. Me|utim, ista-
kla je da ve} Du{anovo progla{ewe za cara na Boì} 1345. u Seru ozna~ava na-
pu{tawe politike kompromisnog ulaska u Carstvo, jer je on u februaru 1346,
pre krunisawa, traìo od Mle~ana flotu za osvajawe Carigrada. Propratna
re~, odnosno poveqa uz Zakonik, razmotrena je ovde i kao izvor za razumevawe
kasnije faze wegovog carskog puta, koja po~iwe u novim prilikama odre|enim
Kantakuzinovom pobedom u gra|anskom ratu, februara 1347, a u okviru kojih se
382 Sr|an Pirivatri}
de Stefan Du{an: genese et caractere, Melanges Gilbert Dagron, TM 14 (2002), 415428; B. Ferjan~i}
S. ]irkovi}, Stefan Du{an. Kraq i car, Beograd 2005.
3
Q. Maksimovi}, Grci i Romanija u srpskoj carskoj tituli, ZRVI 12 (1970) 6178, 7576.
Up. i Q. Maksimovi}, Srpska carska titula, Glas SANU 384, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 10
(1998) 173189, 185186.
4
N. Oikonomides, Emperor of the Romans Emperor of the Romania, Byzantium and Serbia in
XIV century, Athens 1996, 121128, 123124; nezavisno, i istovremeno, i O. Kresten, MHNOLOG-
HMA. Anmerkungen zu einem byzantinischen Unterfertirungstyp, MIOG 102 (1994) 352, 4246, sma-
tra Du{anovu upotrebu menologema za arogirawe.
5
K. Jire~ek, Istorija Srba, Beograd 1952
2
, 221; G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beo-
grad 1959, 486; G. Ostrogorski, Srbija i vizantijska hijerarhija dràva, O knezu Lazaru, Beograd
1975, 125137, 133; R. Radi}, Jovan V Paleolog (13321391), Beograd 1993, 186.
1349. pojavquje i sam Zakonik. Poveqa, zajedno sa drugim izvorima, pokazuje
Du{anove pretenzije za zauzimawe Carigrada i carskog prestola Romeja.
6
O~igledno da postoje suprotstavqena mi{qewa o prirodi Du{anovog
carskog uzdizawa i wegovim krajwim namerama prema Carigradu uslovno,
mogla bi se svrstati u osvaja~ko-uzurpatorsku i kompromisnu {kolu mi-
{qewa. Mislim da se pitawe Du{anovog ulaska u Carstvo, od 134243. do
1347. u nekim detaqima moè jo{ osvetliti. Po~eo bih od titule gospodin
gr~kim zemqama, odnosno ~estnik Grkom, uvedene posle sklapawa saveza sa
Paleolozima, a koja se shvata kao izraz pretenzija za sudelovawe u Carstvu.
Na{i glavni narativni izvori, Grigora i Kantakuzin, daleko su od toga
da u pojedinostima prikazuju pribliàvawe Du{ana i Paleologa, i detaqe
sporazuma koji je postignut. Nekakva slika se ipak moè sklopiti, iz iskaza
ove dvojice savremenika i iz mleta~kih dokumenata. Ne ulaze}i u sve danas po-
znate etape diplomatskih napora carigradske vlade, treba ista}i nekoliko mo-
menata.
7
Tokom prvih poku{aja regentstva carice Ane i wenog glavnog poli-
ti~kog saveznika u Carigradu Aleksija Apokavka da krajem 1342. odvoje Du{a-
na od Kantakuzina i privuku ga Paleolozima, regentstvo je, po Grigori, nudilo
Du{anu ruku cari~ine k}eri za wegovog sina a zajedno sa wom i vlast, pi-
sano potvr|enu (eggrafon kuriothta dokument bi verovatno bio u vidu po-
veqe, dakle nu|ena je poveqa o vlasti) nad gradovima i oblastima do Hri-
stopoqa, a da on za uzvrat Kantakuzina preda ili ga smakne. Po Kantakuzinu,
sam Du{an mu je pri~ao da je tokom drugog poslanstva regentstvo nudilo sve
gradove zapadno od Hristopoqa sa izuzetkom Soluna, makar i da ga ne preda
ve} ga samo drì zatvorenog.
8
Sporazum Du{ana i regenata sklopqen je nekoli-
ko meseci po{to je Kantakuzin, aprila 1343, napustio Du{anov tabor i oti-
{ao u Veriju, {to je ozna~ilo su{tinski kraj ovog saveza. Posle vi{e neuspe-
lih poslanstava upu}enih iz Carigrada, najzad su se, maja 1343, Mle~ani pri-
hvatili da posreduju, pa je avgusta iste godine wihov poklisar na Du{anovom
dvoru, Marin Vanijer, mogao da obavesti svoju vladu da je sporazum srpskog
kraqa i Paleologa sklopqen. U septembru je Senat doneo odluku da se Vanijer
Ulazak Stefana Du{ana u Carstvo 383
6
S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997, 91; S. Marjano-
vi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, Prilozi za KJIF
LXVLXVI/14 (19992000) 320, 1617.
7
Za izvore i prikaz doga|aja u op{tem politi~kom okviru gra|anskog rata v. R. Radi},
Vreme Jovana V Paleologa, 141143; tako|e i komentar B. Ferjan~i}a, sa pregledom starije lite-
rature, u Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI tom, Beograd 1986, 238240 n.50;
B.Ferjan~i}, B.Ferjan~i} S.]irkovi}, Stefan Du{an. Kraq i car, 129; R. Radi}, Venezia, Bi-
sanzio e la Serbia attorno alla meta del XIV secolo, Glas SANU 404, Odeqewe istorijskih nauka, kw.
13 (2006) 95105, 97.
8
Gregora, II, 642 (Nicephori Gregorae Byzantina historia III, ed. L.Shopenus, Bonnae 18291830,
III, ed. I. Bekkerus, Bonnae 1855); Cantacuzenus, II, 306 (Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum
libri IV, cura L. Shopeni, Bonnae 18281832). Up. prevod i komentar odgovaraju}ih odlomaka iz de-
la Grigore i Kantakuzina u Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, (S. ]ir-
kovi}, B. Ferjan~i}).
vrati iz Srbije, a da se kraqu ~estita zbog veridbe sina sa sestrom cara Jovana
Paleologa.
9
Kada se ura~una u kojoj meri su pravna shvatawa imala va`nosti,
ne samo u unutra{wim odnosima u Carstvu ve} i u odnosima sa susednim vla-
darima, postaje izvesno da je u poku{ajima carigradskog regentstva i Mle~ana
da pridobiju Du{ana va`nu ulogu igrao Kantakuzinov poloàj pobuwenika
protiv Carstva, odnosno legitimna pozicija regenata. Naime, na samom po~et-
ku gra|anskog rata, koregent carice majke Ane, patrijarh Jovan Kaleka je, na
vest da se Kantakuzin u Didimotici proglasio za cara (26. oktobra 1341), ovo-
ga izop{tio iz Crkve (aforismoj, odlu~enije, odnosno excommunicatio minor),
kao i svakog onog ko bi ga priznao za cara. Odluka je potom trebalo da bude ob-
javqena u svim oblastima Carstva, {to se verovatno i dogodilo, izuzev u oni-
ma koje je drào Kantakuzin. Prema mleta~kim izvorima, regenti su molili
Mle~ane da uti~u na Du{ana da ne pomaè buntovnika (rebellis imperii).
10
Iz potowih osvrta Grigore i Kantakuzina na savez Du{ana i Carigrada
vidi se da je sporazum ukqu~ivao i prepu{tawe vizantijskih oblasti i grado-
va Du{anu. Oni ne pomiwu {ta su ta~no predvi|ale Du{anove obaveze kao sa-
veznika regenata, a o tome ne govore ni mleta~ki dokumenti, ali mora biti da
je najva`nija ta~ka bila vojna pomo} protiv Kantakuzina. Verujem da je deo
sporazuma bila i poveqa koju je Carigrad nudio ne{to ranije. Uostalom, i
sam Grigora, kada pi{e o prilikama pred Du{anovo progla{ewe za cara, kaè
da je carigradskoj vladi boqe bilo da Du{anu i }ute}i i priznaju}i predaju
sve do Hristopoqa {to je Du{an, osim Soluna, i zauzeo samo da ne bi pa-
lo u ruke Kantakuzinu. I Kantakuzin, sli~no Grigori, prebacuje regentima
predaju gradova i oblasti Srbima i Bugarima.
11
Ovi podaci savremenih vizantijskih istori~ara, protivnika regentstva,
osvetqavaju pitawe {irewa Du{anove vlasti na vizantijske oblasti iz poseb-
nog ugla. U modernoj istoriografiji davno je uo~en zna~aj 6851. (134243) go-
dine za utvr|ivawe hronologije Du{anovih osvajawa nekih vizantijskih gra-
dova.
12
Mada sve hronolo{ke nedoumice nisu razre{ene, uzima se da je Du{an
u toj godini zauzeo Voden, Kostur, Beograd, Kaninu, Kroju i Valonu. Kako skla-
pawe sporazuma sa Paleolozima pada u avgust 1343, odnosno u sam kraj 6851,
sva je prilika da je poveqa zapravo samo legitimizovala prethodna Du{ano-
va osvajawa, mada se ne moè sasvim iskqu~iti mogu}nost da mu je takva pove-
qa do kraja te godine otvorila vrata nekog grada bez borbe. Sporazum je tako|e
legitimizovao i Du{anovo zauzimawe onih gr~kih zemaqa koje jo{ nisu bi-
le osvojene, ali su mu prepu{tene oblasti do klanaca kod Hristopoqa. U od-
nosima vizantijskih i srpskih vladara, od vremena kraqa Milutina, postojala
9
U izvorima nije navedeno ime ove vizantijske princeze. Mogu}e je da se radilo o Mari-
ji Paleolog, v. R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa, 143 n. 82, sl.
10
Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Vol. I, Fasc. V, ed. J. Darrouzes, no.
2218, 172173; Listine o odno{ajih izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke Republike, II, ed. [. Ljubi},
Zagreb 1870, 174175.
11
Gregora, II, 746; Cantacuzenus, II, 460461, 467, 506507, III, 37.
12
M. Dini}, Za hronologiju Du{anovih osvajawa vizantiskih gradova, 111.
je praksa da se promena granice naknadno potvr|uje sporazumom, pri ~emu su
vizantijske oblasti, i ako vojno ve} izgubqene, mogle potom biti prepu{tene
u vidu carskog miraza.
13
Deo ovog sporazuma bila je i Uro{eva veridba, na
osnovu koje je Du{an postao ro|ak Paleologa. Me|utim, nemamo podatak da su
zauzete oblasti u ovom sporazumu smatrane za miraz cari~ine k}eri, mada su u
Grigorinom iskazu bra~ni pregovori vezani za povequ o vlasti nad zemqama
zapadno od Hristopoqa.
Ni{ta se ne zna o sadràju poveqe. Te{ko je zamisliti da bi ona mo-
gla da ima drugi smisao do da legitimizuje Du{anovu vlast, prema tome se
morala odnositi koliko na wega toliko i na lokalne vlasti i stanovni{tvo
oblasti koje je zaposeo. Na osnovu sporazuma sa regentima i poveqe, i nova,
pro{irena, Du{anova titula je bila legitimna. Zna~ajna je okolnost da ne
nalazimo spomen gr~kih oblasti u dokumentima pre sklapawa sporazuma, na
primer u poveqi starcu Grigoriju od 19. maja 1343, mada je Du{an do tog tre-
nutka ve} osvojio neke gradove u Makedoniji i Albaniji, a ima ih u onim po-
sle sklapawa sporazuma prvi poznati i datirani je poveqa manastiru Sve-
tih Petra i Pavla, tzv. limska, od 25. oktobra 1343, gde se u intitulaciji na-
zvao samodràvni gospodin svih srpskih zemaqa i pomorskih i gr~kih.
14
Mogu}no je da ovoj poveqi za malo prethodi poveqa manastiru Svete Bogoro-
dice u Tetovu, koju je potpisao kao kraq i samodràc svih srpskih, pomor-
skih i gr~kih zemaqa.
15
Sporazum je zna~io ne samo da Carigrad priznaje
osvajawa sli~nih sporazuma je bilo i ranije, ali nisu donosili promene u
tituli srpskih vladara on je uveo Du{ana u vlast nad prostranim oblasti-
ma Carstva i doveo do promene dotada{weg shvatawa dràve. Iskazano kroz
titulu putem izvedenih toponima i etnonima (sa sloènim zna~ewem), drà-
va nadaqe ukqu~uje gr~ke, nekad i bugarske zemqe, a u etni~kom, Grke, nekad i
Bugare. Pri tome Grk, kako je mnogo puta ukazano, ima zna~ewe Romej, a gr~ke
zemqe Romejsko carstvo, odnosno Romanija.
16
Sporazum je tako|e legitimizo-
vao srpskog kraqa pred mnogim Vizantincima, ne samo zbog toga {to se radi-
lo o sporazumu sa legitimnom dinastijom Paleologa, ve} i na osnovi tradi-
cionalnih vizantijskih shvatawa o prestonici kao izvoru legitimiteta (Bo-
ìji blagoslov je na onome koji vlada prestonicom, ukoliko nije tiranin
me|utim, i tiranin moè postati zakoniti vladar, ukoliko ga Bog blagoslovi
pobedom). Poveqa je mogla biti jedan od razloga za prilaz mnogih romejskih
13
Tako se dogodilo prilikom sklapawa braka Milutina i Simonide, v. izvore u M. @ivoji-
novi}, La frontiere serbobyzantine dans les premieres decennies du XIV
e
siecle, Byzantium and Serbia in
XIV century, Athens 1996, 5766, 58 n. 4.
14
Srpski gramoti od Du{anovo vreme, pr. L. Slaveva V. Mo{in, Prilep 1988, br. 29,
8182; @. Vujo{evi}, Hrisovuqa kraqa Stefana Du{ana manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu,
Stari srpski arhiv 3 (2004) 4570. Up. M. Dini}, Za hronologiju Du{anovih osvajawa vizantij-
skih gradova, 9.
15
D. Kora}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana manastiru Svete Bogorodice u Tetovu. Pri-
log srpskoj diplomatici i sfragistici, ZRVI 23 (1984) 141165.
16
O zna~ewima re~i Grk u tada{woj srpskoj sredini v. Q. Maksimovi}, Zna~ewe re~i Grk
i Jelin u srpskim sredwovekovnim izvorima, ZRVI 38 (1999/2000) 215227.
velika{a Du{anu.
17
S druge strane, gledano u okviru gra|anskog rata, za Kan-
takuzina je osvajawe prestonice, povratak u crkvenu zajednicu i (ponovno) kru-
nisawe zna~ilo legitimizaciju, poja~anu kona~nom pobedom isihazma i osu-
dom wihovih protivnika (Bog ga je blagoslovio da postane pravoverni car), i
mogu}nost da osporava ono {to je Du{an stekao kao saveznik dotada{wih go-
spodara Carigrada.
Prirodno je {to Grigora i Kantakuzin, kao protivnici regenata, Du{a-
novo uplitawe u gra|anski rat opisuju kao obi~no osvajawe uop{te, zbog vi-
{e razloga, wegova je slika kod ovih pisaca prili~no negativna, naro~ito kod
Kantakuzina. Neka Du{anova slika iz krugova wegovih saveznika i ro|aka nije
nam poznata regentstvo carice Ane nije imalo sebi naklowenog istoriogra-
fa. Va`no je imati na umu da je Du{anov portret u vizantijskoj istoriografi-
ji jednostran to je portret politi~kog neprijateqa prvog reda.
Ovakvo vi|ewe {irewa Du{anove vlasti na zapadne oblasti Vizantij-
skog carstva izme|u 1343. i 1345. otvara mnoga pitawa. Politi~ko mi{qewe u
Vizantiji toga doba predvi|alo je mogu}nost zajedni~ke vlasti (h oikia arch)
Carstva i druge dràve nad nekom obla{}u, u vidu porodi~nog savladarstva,
pri ~emu carigradski car ima najvi{i poloàj. To proizlazi iz Kantakuzino-
vog tuma~ewa Rimskog prava, datim u povodu jednog spora vizantijskog cara
Andronika III i bugarskog cara Mihaila, iz 1328. Prema Kantakuzinu, carevi
sinovi du`ni su da najstarijeg me|u wima nazivaju carem, i da mu sluè
(douleuein), {to bugarski car u konkretnom slu~aju nije prihvatio, jer je sma-
trao da jednom caru ne prili~i da bude pod vla{}u drugoga. Slu~aj pokazuje
koliko je realno i koliko {iroko shvatana porodica vladara.
18
Ovakvo shva-
tawe je posledica sloènog razvoja ustanove carske vlasti i uticaja poro-
di~nog prava na wu, ali i potrebe da se nepovoqan odnos snaga sa susedima ko-
liko-toliko uravnoteì.
U istoriji carske vlasti u Vizantiji tokom vremena do{lo je do osobene
pojave savladarstva, a u razvoju ove ustanove posebno je bio zna~ajan ugovor u
Regionu, kojim je juna 1321. okon~an prvi deo gra|anskog rata dede i unuka, An-
dronika II i Andronika III, tako {to je unuk dobio pravo da u svom delu for-
malno jo{ uvek jednog Carstva vlada carski (autokratorikwj), priznaju}i
dedu kao vrhovnog cara i gospodara.
19
U vreme kada je Du{an postao kraq, u Vizantiji se upravo bio dogodio
presedan ne samo da su postojala dva avtokratora, ve} i dve oblasti kojima su
vasilevsi carski vladali (do kona~ne pobede Andronika III, maja 1328).
20
17
O prilasku gr~ke vlastele Du{anu v. A. Solovev, Gre~eske arhont v serbskom car-
stve XIV veka, BSL 2 (1930) 275287.
18
Cantacuzenus, I, 325329. V. S. ]irkovi}, Between Kingdom and Empire: Du{ans state
13461355 Reconsidered, 118; S. ]irkovi}, Srbija i Carstvo, 148.
19
Gregora, I, 321; Cantacuzenus, I, 115.
20
Up. Lj. Maksimovi}, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikej sceseij Buzantiou
kai Serbiaj ton ID aiwna, Byzantium and Serbia in XIV century, Athens 1996, 282290, 284.
Moè biti da je Du{anovo u~estvovawe u vlasti nad gr~kim zemqama zapo~e-
lo u vidu zajedni~ke vlasti, ali je jasno i da su porodi~ni i hijerarhijski
odnosi morali biti ne{to druga~ije iskazani nego {to je to predvi|alo pome-
nuto Kantakuzinovo tuma~ewe u datoj situaciji nije bilo vizantijskog cara
koga bi Du{an mogao smatrati za brata i gospodara, ako bi na ovo drugo uop{te
pristao. Ukoliko je poveqa o vlasti predvi|ala neki vid nadre|enosti ili
prvenstva carigradskog cara, o~ekivalo bi se da je na liturgijama u gr~kim
zemqama najpre pomiwano ime maloletnog Jovana Paleologa, a potom Du{ano-
vo, mada je stvarnu vlast naravno imao samo srpski kraq. To bi zna~ilo da je
obrazac vidqiv iz wegovog sporazuma sa Svetogorcima, iz novembra 1345, ve}
ranije bio primewen u gr~kim zemqama. Nemamo izvor koji bi ovo mogao da
potvrdi. Iz Du{anove op{te hrisovuqe za Svetu Goru vidi se da je, posle pre-
govora Du{anovog logoteta Hrsa sa Svetogorcima, dogovoreno da se u oblasti
Svete Gore i okoline, koja je do{la pod vlast srpskog kraqa, prvo pomiwe ime
cara Jovana Paleologa a potom ime kraqa Du{ana, kao i da se ne spre~ava po-
men cara Romeja.
21
Moè se pomisliti da su se Svetogorci izborili za po{to-
vawe jednog na~ela koje je drugde bilo naru{avano. Wihovo prisustvo na poto-
wem Du{anovom krunisawu jedan je od ukazateqa da su i tada, za wihova shva-
tawa u dovoqnoj meri, po{tovana prava Paleologa. Jedino {to moèmo prepo-
znati kao takvo jeste pomesni, odnosno udeoni karakter Du{anove titule na
gr~kom on je vasilevs i avtokrator Romanije, a ne Romeja. Ono {to je bilo
osnovno da bi Du{an mogao da dobije blagoslov Svete Gore za svoje ven~awe
na carstvo jeste wegovo pravoslavqe sve ostalo spadalo je u op{ta shvata-
wa o Boìjem dopu{tewu i promisli. Prime}eno je, povodom sporazuma sa
Svetogorcima 1345, da je Du{an prihvatio ono {to se 1328. traìlo od bu-
garskog cara da bi bio smatran za ~lana porodice careva.
22
Me|utim, mi nema-
mo potvrdu da je Du{an u to vreme smatrao nekoga od Paleologa svojim gospo-
darom malobrojni podaci iz izvora pokazuju da je Du{an sebe video kao ~la-
na porodice careva, ali bez iskazivawa podre|enosti (v. u daqem tekstu). Mi-
slim da je u poveqi za Svetu Goru hijerarhijsko prvenstvo vizantijskog cara
bilo priznato prema na~elu primus inter pares.
Ako je Du{anova vlast nad delovima Carstva posle avgusta 1343. zapo~e-
la po na~elima zajedni~ke vlasti, onda je i potvrda o vlasti morala biti
sastavqena u odgovaraju}em duhu. Do braka srpskog mladog kraqa i vizantijske
princeze nije nikada do{lo, iz razloga koji nisu poznati. O wima, kao i o po-
liti~ko-pravnim posledicama raskida ove veridbe po legitimitet Du{anove
vlasti nad gr~kim zemqama moè se samo naga|ati. U nekim savremenim po-
veqama sa~uvani su podaci o srodstvu Du{ana i Paleologa, sa terminima ka-
rakteristi~nim za duhovno-politi~ko srodstvo vladara, me|utim bez onih koji
21
Gr~ke poveqe srpskih vladara, pr. A. Solovjev V. Mo{in, Beograd 1936 (= VR, London
1974), V, 2935. O pregovorima op{irno D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (13451371),
ZRVI 31 (1992) 15192, 4558.
22
S. ]irkovi}, Srbija i Carstvo, 151. Izvesne rezerve iskazuje S. Marjanovi}-Du{ani},
Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, 7.
pokazuju stvarno srodstvo. U poveqi Filoteju iz novembra 1347. car Du{an
spomiwe caricu Anu sestru, despinu Paleologinu (thj adelfhj mou
despoinhj thj Palai(lo)ginhj).
23
U poveqi Zografu iz aprila 1346. Du{an na-
vodi Jovana V kao sinovca carstva mi, preuzvi{enog cara Romeja (tou aneyiou
thj basileiaj mou tou uyhlotatou basilewj twn Rwmaiwn). Da je veridba bi-
la jo{ uvek na snazi, o~ekivali bi se i drugi odgovaraju}i srodni~ki termini,
kao sumpenera i gambroj. U istoj poveqi Zografu uz ime Du{anovog {uraka
Jovana Aleksandra stoji voqeni brat carstva mi, preuzvi{eni car Bugara (o
peripohtoj autadelfoj thj basileiaj mou o uyhlotatoj basileuj twn Boul-
garwn).
24
Termin autadelfoj, izvesno, izraàva stvarno srodstvo (u diploma-
ti~kim dokumentima toga vremena upotrebqava se za srodstvo prvog stepena,
kakvo su imali npr. bra}a od istih roditeqa) a podrazumeva isti takav stepen
srodstva u okvirima idealne porodice vladara. Uz to, za ovo pitawe ~ini se
va`nim {to je Jovan Aleksandar naveden kao voqeni brat dok je Jovan Paleo-
log samo sinovac, bez epiteta koji je obi~no izraàvao dobre politi~ke od-
nose. Sve ovo ukazuje da je veridba bila raskinuta pre krunisawa. (U dokumen-
tima vizantijske i bugarske kancelarije iz ovog vremena navode se oba vida
vladarskog srodstva).
25
Jedan novootkriveni ugarski izvor pokazuje da je negde
u razdobqu izme|u polovine 1346. i prole}a 1348. do{lo do dogovora o sklapa-
wu braka izme|u Uro{a i izvesne ro|ake ugarskog kraqa Ludovika.
26
Ukoliko
se pomi{qa na politi~ke uzroke raskida veridbe sa Paleologinom, i ako veru-
jemo da Du{anova poveqa Zografu verno odraàva porodi~ne odnose, onda je
mogu}e da su dva doga|aja, raskid veridbe i Du{anovo progla{ewe za cara, bi-
la u vezi. Ali, svakako da su mogu}e i razne druge pretpostavke.
Tako bi, na osnovu svega, izgledalo da Du{anov ulazak u Carstvo po~iwe
sporazumom sa Paleolozima, bivaju}i iskazan novom titulom. Me|utim, izgle-
da da je Du{an jo{ ranije po{ao tim putem, mada to nije moglo biti formalno
iskazano.
Du{anovo uplitawe u romejski gra|anski rat po~elo je u punom smislu
od dolaska Kantakuzina u Srbiju, jula 1342 pre toga, u prole}e te godine, on
je bez uspeha opsedao Voden, a prethodne, jo{ pre nego {to je po~eo gra|anski
rat, izveo je jedan upad kroz oblasti na severu i severozapadu od Soluna. Posle
pregovora Kantakuzina i Du{ana sklopqen je sporazum o savezu, ~ije odredbe,
me|utim, Grigora i Kantakuzin, kao jedini savremeni izvori, predstavqaju sa
izvesnim, reklo bi se i zna~ajnim, razlikama. S obzirom na okolnosti u kojima
su i jedan i drugi pisac radili na svojim istorijama, i s obzirom na konkretan
slu~aj pregovora i sporazuma dva vladara, moè se, grubo uzev{i, re}i da je kod
23
V. Kravari, Nouveaux documents du monastere du Philotheou, TM 10 (1987) 261356, no. 4,
302308, 307. O srodstvu vladara v. u daqem tekstu.
24
Gr~ke poveqe srpskih vladara, IX, 6471, 66.
25
Actes de Zographou, ed. W. Regel, E. Kurtz, B. Korablev, BB 13 (1907) Pril. 1, no. 31,
7273, no. 36, 8788; Gramoti na blgarskite care, pr. A. Daskalova, M. Raova, Sofi 2005,
3740.
26
V. tekst S. ]irkovi}a u ovom zborniku.
Grigore pitawe {ta je bio u stawu da saop{ti, a kod Kantakuzina {ta je hteo
da saop{ti o ovom savezu. @elim da istaknem poznatu okolnost da je Grigora
kabinetski istori~ar, dok je Kantakuzin i sam u~estvovao u mnogim zbivawima
o kojima je pisao. Apologetske tehnike Kantakuzina su pitawe koje je u istorio-
grafiji samo delimi~no osvetqeno.
27
Uglavnom se, kada je spoqni ~inilac u
pitawu, obra}ala pa`wa na na~in na koji je predstavqao svoju politiku prema
Turcima, posebno u svetlu ~iwenice da ih je on uveo u romejske me|usobice i
da je bio odgovoran za wihovo naseqavawe u Trakiji ({to je bio potez koji je
doveo do wegovog pada, u decembru 1354). Ali, kada se, desetak godina kasnije,
u svojim memoarima osvrtao na nedavnu pro{lost i sopstvenu ulogu u woj, bi-
lo je mnogo razloga da se i politika prema Srbima, odnosno prema Du{anu,
predstavi u poèqnom svetlu. Op{irnije izlagawe svih odlika slike Srba i
Du{ana kod Kantakuzina ovde nije mogu}e. Me|utim, ima naznaka da je zapravo
Kantakuzin bio taj koji je prvi Du{anu stavio u izgled u~estvovawe u vlasti
nad delovima Carstva.
Osnovni motiv u Kantakuzinovom opisu svoga boravka na srpskom dvoru
jeste da je on tamo bio prihva}en kao car Romeja, i to je istakao na vi{e mesta.
Osim toga, Du{an i wegovi velika{i pristali su da mu budu saveznici bez
ikakve naknade, ~asti i prijateqstva radi, mada su prethodno traìli za se-
be vlast nad gradovima zapadno od Hristopoqa, ili makar zapadno od Soluna.
Po Kantakuzinu, sporazum je predvi|ao da svaki grad koji Srbi osvoje u wego-
vom odsustvu pripadne wemu, i na zahtev mu se mora dati. Na vi{e mesta, i na
vi{e na~ina, isticao je da ni po koju cenu nije pristao da se Srbima prepusti
ijedan romejski grad.
28
Grigora je stvari predstavio druga~ije Kantakuzin i
Du{an su se sporazumeli da gradove osvaja svako za sebe, i da svako zadrì ono
{to osvoji.
29
îni mi se da su za osvetqavawe pitawa {ta je bila su{tina
ovog sporazuma va`ne dve okolnosti. Kao prvo, treba ura~unati Kantakuzinovu
apologetsku tendenciju, a kao drugo, treba uzeti u obzir jednu wegovu dosta
neodre|enu izjavu, datu na zahtev da prepusti pomenute gradove. Ako Du{an u
wemu bude stekao istinskog prijateqa, dobi}e i vi{e od onog {to je traìo
onda }e mo}i da vlada ne samo gradovima od Hristopoqa i Soluna, ve} i ostr-
vima, Carigradom i preostalom Trakijom, jer prijateqima je, kaù mudraci,
sve zajedni~ko (koina).
30
Mislim da se ve} ovde moè prepoznati koncept po
kome je po~eo Du{anov ulazak u Carstvo, sakriven, dodu{e, iza floskule o ne-
sebi~nom prijateqstvu. Bi}e da se radilo o konceptu koji je, u nekom vidu,
zna~io zajedni~ku vlast, sli~no kao u sporu romejskog i bugarskog cara 1328.
Tokom pregovora, Du{an je, u ime vlastele, u svojim zahtevima nastupao u
27
V. F. Tinnefeld, Idealizing Self-centered Power Politics in the Memoirs of John VI Kantakou-
zenos, To Hellenikon. Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr, Vol. 1, New Rochelle / New York 1993,
397415.
28
Cantacuzenus, II, 257277, sq.
29
Gregora, II, 656. V. komentar B. Ferjan~i}a, sa pregledom starije literature, u Vizan-
tijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI, 247249, n. 75.
30
Cantacuzenus, II, 265.
okvirima politike prepoznatqive iz ranijih decenija politike {irewa
vlasti zaposedawem gradova i oblasti, koja verovatno da nije predvi|ala izme-
ne u postoje}em, ve} tradicionalnom, shvatawu dràve izraènog pojmovima
srpske i pomorske zemqe. Moè se pretpostaviti da Kantakuzin nije bio
spreman da vojnu pomo} plati gradovima i oblastima na na~in na koji su to
traìli Du{an i srpska vlastela. Za wegov tanki legitimizam bi to bilo po-
gubno, pa se moralo na}i drugo re{ewe. Spasonosna mogu}nost mogla je biti
formula zajedni~ke vlasti, koja bi ~uvala formalni suverenitet Carigrada,
preko Kantakuzina kao vladaju}eg mada jo{ ne krunisanog cara, koji nastu-
pa u ime Paleologa. S druge strane, {ta god da je obe}ao Du{anu, trebalo je da
najpre pobedi svoje protivnike da bi do{ao u priliku da to u celosti ispuni.
Pitawe je da li je Du{an znao za Kantakuzinovo izop{tewe, me|utim, svakako
da je bio svestan ~iwenice da je on samo pretendent, sve dok ne bude u{ao u
prestonicu kao pobednik i ne bude ga krunisao carigradski patrijarh. Mnogo
godina posle tih doga|aja, Kantakuzin je sporazum sa Du{anom predstavio na
sebi svojstven na~in, tako da istakne sebe kao legitimistu i ~uvara celovito-
sti Carstva. Takav wegov lik zasen~en je slikama protivnika koji ~ine suprot-
no regentstva koje daje Srbima i Bugarima gradove i oblasti, i Du{ana koji
je verolomnik, osvaja~ i uzurpator. Grigora je, mawe pristrasan ali, po svoj
prilici, i bez mogu}nosti da dozna sve detaqe sporazuma, stvari prikazao na
re~eni na~in Kantakuzin i Du{an su se sporazumeli da svako osvaja gradove
za sebe. Sli~no vi|ewe stvari nalazimo i kod poznijeg istori~ara Duke, ~iji
jedan izvor, ina~e ne naro~ito dobar, kaè da su romejske oblasti pripale var-
varima, Tribalima i Srbima, na osnovu sporazuma Kantakuzina i Du{ana.
31
Dakle, ~ini se da je Kantakuzin sklopio sa Du{anom sporazum koji je od-
likovala znatna politi~ka i pravna suptilnost, me|utim, nakon svega {to je
usledilo uvla~ewu Du{ana u gra|anski rat, on je imao razloga da zamagli odre-
|ene odredbe sporazuma, naime onu o zajedni~koj vlasti, koja je i prouzroko-
vala najvi{e nevoqa. To je u~inio sa wemu svojstvenom ve{tinom da ispri-
~a, a da ne saop{ti. Grigora je saop{tio ono {to je mogao da dozna iz Carigra-
da, a sli~no i pisac koji je potom bio Dukin izvor.
U svetlu tako shva}enog sporazuma Kantakuzina i Du{ana, zanimqiva je
epizoda sa Vodenom. Srpske trupe su zauzele grad, verovatno jo{ po~etkom je-
seni 1342, a Kantakuzin kaè da je, pozivaju}i se na odredbe sporazuma, traìo
da mu Du{an vrati grad. Ovaj se pokazao spremnim na to, ali je Kantakuzin
procenio da nema dovoqno svojih qudi da bi ih ostavio kao gradsku posadu, pa
je prepustio gradi}, kao svoje vlasni{tvo, iako nevoqno i od nu`de, kraqu na
~uvawe sve dok se ne bude ukazala prilika da ga ponovo sam preuzme.
32
Vero-
vatno da je ostavqawe gradova kraqu na ~uvawe bila formula kojom je Kanta-
kuzin obja{wavao srpska osvajawa. Kada su, krajem 1342, velika{i Tesalije
31
Ducas, ed. V. Grecu, Bucurest 1958, 55.
32
Cantacuzenus, II, 301; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI, 416 (pre-
vod B. Ferjan~i}a).
preko poslanika izjavili da }e priznati Kantakuzina za cara, on im je, u poma-
lo apologetskom tonu, objasnio za{to je traìo pomo} srpskog kraqa nevoqe
su ga naterale da po nu`di ode kod kraqa, gde je, mimo o~ekivawa, bio po~a-
stvovan (dakle priznat kao car) i potpomognut kao saveznik.
33
Obrazac pod
kojim je Du{an nastupao u ovoj fazi gra|anskog rata prepoznaje se u Kantakuzi-
novom opisu napada na Ser, u prole}e 1343. Du{an je stanovnicima uputio po-
slanstvo u kome se predstavio kao saveznik i prijateq onih gradova koji }e
pri}i caru Kantakuzinu, a neprijateq onih koji ga odbiju. Po{to su Serani
odbili Du{ana, usledilo je poslanstvo samog Kantakuzina, u kome se traìlo
samo da se wegovo ime unese u liturgije, posle imena carice Ane i sina cara,
pa da se opsada Srba podigne.
34
(Serani ni to nisu prihvatili). Dakle, takav
sporazum sa Kantakuzinom predvi|ao je za Du{ana mesto na kraju povorke vla-
dara, na ~elu sa caricom, maloletnim carom i samim Kantakuzinom, a sve je to
tek trebalo da se dovr{i i legitimizuje pobedom pretendenta. Kantakuzinov
protivnik Apokavk je, me|utim, bio u prilici da Du{anu ponudi vi{e, i deo
toga odmah, zbog toga {to je prakti~no vladao Carigradom i imao kqu~ni uti-
caj na regente.
Vratimo se na Du{anovu titulu. Kada se uzmu u obzir svi danas poznati
oblici titule (iz dokumenata, natpisa i novca) kojima Du{an pokazuje svoju
vlast nad gr~kim oblastima i Grcima, do progla{ewa za cara, postavqa se pi-
tawe da li razli~iti oblici izraàvaju razli~itu su{tinu, pa svedo~e o eta-
pama na jednom putu, ili su varijacijama u titulaturi drugi razlozi. Neki spo-
menici imaju datum, me|utim, dobar broj wih je okvirno datiran, upravo na
osnovu spomena gr~kih zemaqa. Prvi dokument sa datumom je ve} navedena po-
veqa manastiru Svetih Petra i Pavla na Limu od 25. oktobra 1343. (samodr-
àvni gospodin svih srpskih zemaqa i pomorskih i gr~kih); zatim dolazi po-
veqa arhontopulima iz Zihne od jula 1344 (kraq Srba i Grka); poveqa Hi-
landaru od 1. januara 1345. (kraq, samodràc svih srpskih zemaqa i ~estnik
gr~kim stranama); poveqa manastiru Svetog Jovana Prete~e kraj Sera od okto-
bra 1345. (kralhj kai autokratwr Serbiaj kai Rwmaniaj); pismo Mle~anima
od 15. oktobra 1345. Bulgarie imperii non modice particeps et fere totius Ro-
manie dominus.
35
Verovatni datum jedne poveqe Hilandaru je 28. mart 1345.
(kraq i samodràc svih srpskih i pomorskih zemaqa i ~estnik gr~kim stra-
nama).
36
Okvirnu, odnosno pribli`nu, hronologiju imaju poveqa manastiru
Svete Bogorodice u Tetovu, izme|u prole}a 1343. i kraja 1345, a verovatno od
33
34
35
@. Vujo{evi}, Hrisovuqa kraqa Stefana Du{ana manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu,
4570; V. Kravari, Nouveaux documents du monastere du Philotheou, no. 3, 298302; D. @ivojinovi},
Hrisovuqa kraqa Stefana Du{ana Hrusijskom pirgu o poklonu sela Gaidarohora, Stari srpski
arhiv 6 (2007) 83101; Srpski gramoti od Du{anovo vreme, br. 46, 137139; Gr~ke poveqe srpskih
vladara, II, 816; Listine o odno{ajih izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke Republike, II, 278279.
36
Srpski gramoti od Du{anovo vreme, br. 46, 137139. Za datirawe ove poveqe u 1343. v.
S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, 85 n. 188189.
leta 1343. (kraq i samodràc svih srpskih, pomorskih i gr~kih zemaqa); po-
veqa manastiru Svetog Nikole u Vrawi, izme|u 13431345, a pre zauze}a Sera
(kraq svih srpskih i pomorskih zemaqa i ~estnik Grkom); poveqa za Hilan-
dar o poklonu protosevasta Hreqe, izme|u 13431345. (kraq i samodràc
svih srpskih zemaqa i ~estnik gr~kim stranama); druga de~anska poveqa, iz-
me|u osnivawa manastira Svetih Arhan|ela i progla{ewa za cara, ili oko ok-
tobra 1345. (kraq svih srpskih i pomorskih zemaqa i predela gr~kih i bugar-
skih); druga poveqa za manastir Treskavac, krajem 1343. ili po~etkom 1344.
(kraq i samodràc Srbqem i Pomorju i Grkom i Bugarom); poveqa crkvi
Svete Bogorodice Perivlepte u Ohridu, od jeseni 1345. (kraq svih srpskih i
pomorskih i gr~kih zemaqa); natpis u crkvi Sv. \or|a u Polo{kom, nastao
izme|u sredine 1343. i kraja 1345. (kralhj kai autokratwr Serbiaj kai Pa-
raalassiaj kai Rwmaiwn); natpis u crkvi Sv. Nikole Bolni~kog u Ohridu,
nastao oko 1345. (samodràvni kraq svih srpskih i pomorskih i bugarskih i
gr~kih zemaqa); natpis na dve emisije jedne vrste novca, kovanog, kako se sma-
tra, izme|u zauze}a Sera i carskog krunisawa (rex Rasiae/imperator Romaniae,
rex Rasianorum/imperator Romaiorum).
37
U pogledu hronologije okvirno ili pribli`no datiranih spomenika va-
qa najpre primetiti da je wihov terminus post quem avgust 1343, ako verujemo
da je promena u Du{anovoj tituli vezana za sporazum sa Paleolozima.
38
U lite-
raturi je izneto mi{qewe da Du{an, izme|u novembra/decembra 1345. i apri-
la 1346, dok jo{ nije bio krunisan, nije razdvajao svojstva cara i kraqa.
39
Za-
kqu~eno je, na osnovu natpisa na novcu rex Rasiae/imperator Romaniae, da je
Du{an, proglasiv{i sebe za imperatora Romanije (Emperor of Romania), za-
drào titulu kraqa Srbije.
40
Najstariji dokument u kome se Du{an naziva av-
tokratorom Romanije jeste poveqa manastiru Sv. Jovana kod Sera iz oktobra
1345. Izvesno da je bilo kolebawa u na~inu na koji je Du{an izraàvao vlast
nad Grcima i gr~kim zemqama i u~estvovawe u Carstvu. U natpisu iz Polo-
{kog, kao i na novcu iz pomenute emisije, kraq Du{an je avtokrator, odnosno
37
D. Kora}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana manastiru Svete Bogorodice u Tetovu,
141165; S. Marjanovi}-Du{ani}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o poklawawu crkve Svetog Ni-
kole u Vrawu manastiru Hilandaru, Stari srpski arhiv 4 (2005) 6985; Srpski gramoti od Du-
{anovo vreme, br. 4344, 131134; M. Blagojevi}, Kada je kraq Du{an potvrdio de~ansku hriso-
vuqu? Istorijski ~asopis 1617 (1970) 7986; Srpski gramoti od Du{anovo vreme, br. 38,
109112; Odabrani spomenici srpskog prava, izd. A. Solovjev, Beograd 1926, br. 64, 127129; C.
Grozdanov, D. ]ornakov, Istorijski portreti u Polo{kom (I), Zograf 14 (1983) 6066, 6263; V.
\uri}, Tri doga|aja u srpskoj istoriji XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, Zbornik za likovne
umetnosti Matice srpske 4 (1968) 65100, 77; V. Ivani{evi}, Nov~arstvo sredwovekovne Srbije,
Beograd 2001, 122 n.630, prema autoru, radi se o dve emisije jedne vrste novca.
38
Postoje}e datirawe poveqe crkvi Svete Bogorodice Perivlepte u Ohridu, po Solovje-
vu u jesen 1345, ina~e nije obrazloèno. îni mi se da ovaj dokument treba ne{to {ire datirati,
u vreme izme|u avgusta 1343. i carskog progla{ewa, a verovatno da je nastao bliè prvom datumu.
Up. i S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, 16.
39
S. ]irkovi}, Between Kingdom and Empire: Du{ans state 13461355 Reconsidered, 118.
40
G. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Du{an (13311355)
and his Successors, Athens 1995
2
(= Washington 1984) 76.
imperator Romeja. Za sadràj natpisa mo`da nije neposredno odgovorna kraqe-
va kancelarija, mada zbog toga on nije mawe indikativan. Me|utim, natpis na
novcu trebalo bi da je bio izraz zvani~nih, ako i trenutnih, pogleda na stvari,
i jedan vid propagande. Usamqenost ovih primera upu}uje na pomisao da se od
ovakve titulature ubrzo odustalo, verovatno zbog toga {to se termin Romeji
na{ao kao ideolo{ki neprihvatqiv, pa se do{lo do prihvatqivog termina Ro-
manija, zapaènog na novcu i u poveqi manastiru Sv. Jovana, a koji }e posle
krunisawa postati uobi~ajeni deo titule u potpisima poveqa na gr~kom, do
kraja Du{anovog ìvota. Smatra se da je pomenuta vrsta novca, sa natpisima
rex Rasiae/imperator Romaniae i rex Rasianorum/imperator Romaiorum kova-
na posle osvajawa Sera, septembra 1345, do krunisawa za cara, aprila 1346.
41
[to se ti~e drugog datuma, ne verujem da je Du{an posle progla{ewa za cara
(verovatno na Boì} 1345. ili na Bogojavqewe 1346) nastavio sa kovawem nov-
ca sa ovakvim natpisom. A kada je mogao da zapo~ne kovawe ovog kraqevsko-av-
tokratorsko/imperatorskog novca? Du{anova titula na ovoj vrsti novca u glav-
nome odgovara wegovoj tituli kakvu znamo iz dokumenata izdatih posle avgusta
1343. Ve} u tituli samodràvni gospodin gr~kih zemaqa, iz limske poveqe
od oktobra 1343, moè se videti avtokratorski odnosno imperijalni kvali-
tet.
42
Ona, nominalno, odgovara tituli dominus Romanie iz oktobra 1345. S
druge strane, izraz ~estnik Grkom, ~iji je najstariji sigurni pomen iz janua-
ra 1345, sugeri{e u~e{}e u Carstvu.
43
Tako|e podse}a i na koncept zajed-
ni~ke vlasti. Pitawe je da li pojmovi ~estnik, odnosno particeps, i do-
minus predstavqaju razlike u kvalitetu vlasti naime, podeqenu i apsolut-
nu vlast, pa ih treba shvatiti kao dva stepenika na putu do carske titule.
44
Du{anu i wegovoj kancelariji nije bilo jednostavno da izraze novi kvalitet u
wegovoj vlasti, i to je jedan od razloga za kolebawa u titulaturi. Mislim da
pojam ~estnik, bio izraz neke idealne podele vlasti ili ne, nije iskqu~ivao
upotrebu titule autokratwr Rwmaniaj i imperator Romaniae.
Poimawe ideje Carstva kod Srba i, u okviru toga, preuzimawe carskog
apelativa avtokrator (u prevodu samodràc) posebna je tema. Prema davno
napisanim redovima G.Ostrogorskog, titula samodr`ca u Srbiji dobija do-
slovni smisao samodràc je onaj koji sam drì svoju dràvu i vlada svojom
vla{}u, odnosno po milosti Boìjoj, a ne po naredbi neke zemaqske vla-
41
S. Dimitrijevi}, Hronologija Du{anovog carskog novca, Istorijski ~asopis 910
(1959) 113138.
42
Termin gospodar, pored ostalih zna~ewa i upotreba, odgovara gr~kom despothj i la-
tinskom dominus, {to su carski apelativi. Up. uvodne napomene u B. Ferjan~i}, Despoti u Vi-
zantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960, 38.
43
S. ]irkovi}, Between Kingdom and Empire: Du{ans state 13461355 Reconsidered, in: By-
zantium and Serbia in XIV century, 118. Up. i J. Shepard, Manners maketh Romans? Young barbarians
at the emperors court, Byzantine style, religion and civilization. In Honour of Sir Steven Runciman,
Cambridge 2006, 135158, 146, koji smatra da je ~estnik an ambivalent term.
44
Prema prof. ]irkovi}u, Du{anov poloàj u~esnika postepeno je rastao, do trenutka
progla{ewa za cara, v. S. ]irkovi}, Between Kingdom and Empire: Du{ans state 13461355 Reconsid-
ered, 118.
sti.
45
Na tom tragu, treba dodati da ona u tituli srpskih vladara, naravno, ne-
ma auru univerzalne vlasti (nad Romejima), ve} ozna~ava posedovawe nepriko-
snovene pomesne vlasti (nad srpskim zemqama) ona odraàva punu i potpunu
vlast, ba{ kao nekada rimski imperium i potom romejska autokratoria, otud we-
ne carske mada ne i romejske konotacije mnogo pre Du{anovog progla{ewa.
46
Titula iz limske poveqe izraàva novi kvalitet pod samodràvnu
vlast srpskog kraqa do{le su i romejske (gr~ke) zemqe. Kao pomesni vladar,
srpski kraq je postao u~esnik u carskoj vlasti, formalno nad Romanijom, ali
su{tinski i prakti~no on je vladao nad Romejima. Sude}i prema svemu tome, a
najpre prema formalnom kriterijumu, kovawe pomenute vrste novca moglo je
zapo~eti ve} posle avgusta 1343. a po~elo je onda kada je kraq Du{an odlu~io
da izrazi svoj fakti~ki poloàj avtokratora, odnosno imperatora Romeja i Ro-
manije. Naveo bih i da se najva`niji etni~ki i teritorijalni elementi potowe
carske titule (Srbi i Grci, Serbia kai Rwmania) javqaju ve} u sastavu kra-
qevske titule, pri ~emu etnonim Grci odgovara etnonimu Romeji.
47
O daqim odnosima saveznika, Du{ana i regenata, posle leta 1343, vi{e
se ne zna nego {to se zna. Posebno je zanimqiv period od smrti Apokavka, juna
1345. do ulaska Kantakuzina u Carigrad, februara 1347. Du{an je septembra
1345. zauzeo Ser, verovatno u prvoj polovini 1346. i Veriju.
48
Oba grada su u
trenutku ulaska wegovih trupa dràle Kantakuzinove pristalice. Kako je re-
~eno, Uro{eva veridba je u vreme krunisawa ve} bila raskinuta, a mogu}e da je
taj doga|aj u nekoj vezi sa Du{anovim progla{ewem za cara, mada je mogu}e za-
misliti i obrnuto uop{te, u navedenom periodu da se, koliko-toliko, is-
pratiti razvoj Du{anovih ambicija, ali je veoma te{ko sa izvesno{}u ne{to
re}i o wegovim odnosima sa regentima. Iz poveqe za Zograf, izdate u aprilu
1346, vidi se da je Du{an, ubrzo posle osvajawawa doline reke Strume, a to
zna~i posle septembra 1345, oduzeo imawe Handak od Zografa. Bilo je to ima-
we koje je manastiru prethodno darivao car Jovan V, januara 1342.
49
Ukoliko je
Du{an posle avgusta 1343. i nastupao u gr~kim zemqama u ime Paleologa, iz-
gleda da je od jeseni 1345, najkasnije, to bila stvar pro{losti. U nekoj drugoj
45
G. Ostrogorski, Avtokrator i samodràc, Glas SKA CLXIV 84 (1935) 95187, 142.
46
Tako jo{ sveti Sava naziva Stefana Nemawu gospodinom na{im i samodr{cem, caru-
ju}im svoj srpskoj zemqi, v. Spisi svetog Save, izd. V. ]orovi}, Beograd 1933, 151. I sam Du{an
pomiwe stepsanije carstva mi na carstvo, v. S. Novakovi}, Hrisovuqa cara Stefana Du{ana
grobu majke mu kraqice Teodore, Spomenik 9 (1891) 67, prema S. ]irkovi}, Srbija i Carstvo,
150.
47
Q. Maksimovi}, Srpska carska titula, 184186; isti, Zna~ewe re~i Grk i Jelin u srp-
skim sredwovekovnim izvorima, 215227.
48
O osvajawu Sera, v. B. Ferjan~i}, Vizantijski i srpski Ser u XIV stole}u, Beograd
1994, 57, sl; o osvajawu Verije, i hronologiji, v. Q. Maksimovi}, Verija u politici Stefana Du-
{ana, ZRVI 41 (2004) 341352, 347.
49
Gr~ke poveqe srpskih vladara, IX, 6471, 66; Actes de Zographou, ed. W. Regel, E. Kurtz,
B. Korablev, BB 13 (1907) Pril. 1, no. 31, 7273. V. M. @ivojinovi}, Chantax et ses moulins, ZRVI 23
(1985) 119139.
prilici vaqalo bi se osvrnuti na mesto Soluna u okviru ~itave Du{anove po-
litike, odnosa sa regentima i, uop{te, sloènih prilika gra|anskog rata.
50
Svetogorci su 1346. iz nekog razloga traìli od Du{ana da im potvrdi vla-
sni{tvo nad nekim imawima u Solunu.
51
Ako bismo se doslovno dràli Grigo-
re, i Solun bi spadao u oblast koju je Carigrad prepustio Du{anu, mada on ni-
je uspeo da ga osvoji. Ovome treba dodati i podatak o prisustvu Du{anove voj-
ske u okolini Soluna, u septembru 1345.
52
Pomenuto je da je Du{an traìo voj-
nu pomo} Mle~ana za osvajawe Vizantijskog carstva (pro aquisitione imperii
Constantinopolitani) po~etkom 1346.
53
Ovaj podatak je naj~e{}e shvatan kao po-
kazateq Du{anovih najvi{ih ambicija da zauzme presto cara Romeja.
54
Ka-
kve su ta~no bile Du{anove ambicije u tom trenutku, ~ime su bile izazvane i
podstaknute verovatno da nikada ne}emo znati. Oko kqu~nih pitawa, na koje
je Du{an ve} morao imati odgovor kada je razmi{qao o osvajawu Carigrada,
kao {to su odnos prema Paleolozima i wihovom legitimitetu, pitawe sopstve-
ne vlasti, titule i pojmova Romeji i Romanija danas su mogu}a samo domi-
{qawa.
U vezi sa pitawem Du{anove upotrebe menologema, najpre bi trebalo
podsetiti na neke ranije zakqu~ke pok. prof. B. Ferjan~i}a o razvoju ustanove
savladarstva u doba Paleologa, odnosno pro{irewa savladarskih prava u doba
koje je neposredno prethodilo Du{anovom uzdizawu. Ostavimo na stranu pita-
we pro{irewa savladarskih prava Mihajla IC. Andronik III je posle pomenu-
tog sporazuma u Regionu, u junu 1321, dobio odre|ena vladarska prava u svom
delu tada podeqenog Carstva. Dokumenti koje je potom izdavao pokazuju da je
jedno od tih prava bilo no{ewe titule avtokratora i izdavawe prostagmi pot-
pisanih menologemom. Takav poloàj Andronika III u~vr{}en je wegovim ne-
{to kasnijim krunisawem za sacara Andronika II, u februaru 1325, naravno sa
istom titulom vasilevsa i avtokratora. Navedeno pokazuje zna~ajnu promenu u
ustanovi savladarstva, kao posledicu odnosa snaga u gra|anskom ratu.
55
Me|u-
tim, jo{ pre nego {to je presudio odnos snaga, vidi se da su postojala nova
shvatawa o carskoj vlasti. Sve ovo se moè oceniti i kao simptom svojevrsnog
kvarewa ustanova, odnosno ve} odmakle dodele nekada iskqu~ivih prerogativa
vrhovnog cara caru-savladaru, kao i podele nekada jedinstvene teritorije Car-
stva, {to je bilo bez presedana. Carstvo (autokratoria, imperium) se moglo
50
Up. zapaàwa data u okviru analize jednog {ireg problema, u Q. Maksimovi}, Makedo-
nija u politici sredwovekovne Srbije, Glas 404, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 13, (2006)
2950.
51
Gr~ke poveqe srpskih vladara, VII, 4251, VIII, 5263, XI, 7683, XIII, 94103, XIV,
104109.
52
R. Radi}, Srbi pred gradom svetog Dimitrija? (Jedna aluzija Dimitrija Kidona u Mo-
nodiji palima u Solunu), ZRVI 39 (2001/2002) 221224.
53
Listine o odno{ajih izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke Republike, II, 326327.
54
V. S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zako-
nik, 5 sl.
55
B. Ferjan~i}, Savladarstvo u doba Paleologa, ZRVI 2425 (1986) 307384, 324336.
Up. O. Kresten, MHNOLOGHMA. 352.
umnoìti i podeliti. Obe okolnosti su va`ne, jer su prisutne u doba koje ne-
posredno prethodi Du{anovom postepenom ulasku u Carstvo. (I ocene savre-
menika svedo~e o op{tem opadawu u vizantijskoj prestonici, kao i o opadawu
dvorskog ceremonijala u vreme Andronika III).
56
U svetlu svega toga, okolnost da je Du{an posle krunisawa izdavao pro-
stagme potpisane menologemom moè biti shva}ena kao pokazateq wegovih naj-
vi{ih pretenzija. Me|utim, gledana kao pokazateq trenutnog stawa stvari,
onoga {to je bila stvarnost Du{anove carske vlasti, ~ini se da ona upotpuwu-
je zakqu~ke o wegovom usponu Du{an je progla{ewem i krunisawem postao
car, uporedni i udeoni, Srbije i Romanije (jednog dela Vizantijskog carstva),
i kao takav, neka vrsta teoretskog savladara maloletnog Jovana Paleologa i ca-
rice-majke Ane Savojske.
57
U duhu dana{we terminologije mogli bismo re}i
da je po sredi bilo asimetri~no savladarstvo. Posebno je pitawe da li je upo-
treba menologema uzurpacija ili posledica sporazuma. Prva prostagma potpi-
sana menologemom po carigradskom uzoru izdata je neposredno posle krunisa-
wa, aprila 1346.
58
Zajedno sa ponudom saveza, u Mletke je od srpskog kraqa, krajem januara
ili po~etkom februara 1346, stigla i vest o wegovoj nameri da se kruni{e za
vizantijskog cara (coronatione in imperio Constantinopolitano). Iz mleta~kog do-
kumenta se vidi kako je shvatano Du{anovo uzdizawe, ono je svedeno na vizantij-
sku komponentu, mada je pitawe kako ga je ta~no Mle~anima predstavila careva
kancelarija u originalnom pismu. Istovetan je slu~aj i u malo~as pomenutom
ugarskom dokumentu, u kome stoji da je Du{an sebe nazivao carem Grka (imper-
ator Grecorum).
59
I savremeni vizantijski istoriografi, Grigora i Kantakuzin,
sli~no, navode da se Du{an proglasio za cara Romeja, odnosno Romeja i Tri-
bala.
60
Oblici Du{anove titule u periodu izme|u sklapawa sporazuma sa Pa-
leolozima i progla{ewa za cara, kao i wegove carske titule, pokazuju da se na
prvom mestu nalazi srpska komponenta (Srbi, Serbia), ali da pored vizantijske
(Grci, Rwmania) postoje i druge komponente u wegovoj vlasti, najpre bugarska.
61
Treba naglasiti da su Du{ana na Carstvo ven~ala dva patrijarha, srpski i bu-
garski, uz blagoslov drugih, vizantijskih ~inilaca.
62
56
Gregora, I, 567568; up. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI tom, 223
(prevod S. ]irkovi}a). Sli~ne ocene Grigora }e ponoviti i na drugom mestu.
57
Up. S. ]irkovi}, Car, pr. S. ]irkovi}, R. Mihaq~i}, Leksikon srpskog sredweg veka,
Beograd 1999, 789792.
58
Gr~ke poveqe srpskih vladara, X, 7275; up. D. @ivojinovi}, Regesta gr~kih poveqa
srpskih vladara, Me{ovita gra|a, nova serija, XXVII (2006) 5799, br. 11, 7172. O. Kresten,
MHNOLOGHMA, 45, gre{kom drì da je prva poznata prostagma sa menologemom ona izdata ma-
nastiru Sv. Anastasije kod Zihne 1352.
59
V. tekst S. ]irkovi}a u ovom zborniku.
60
Gregora, II, 746; Cantacuzenus, II, 551552.
61
Up. Q. Maksimovi}, Srpska carska titula, 186.
62
Trojni karakter Du{anovog carstva isti~e S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog
programa u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, 19.
U vezi sa Du{anovim putem do carske titule ~esto je istican zna~aj i
uticaj tzv. bugarskog modela, odnosno uporednog postojawa jo{ jednog car-
stva kao suseda vizantijskog.
63
Mislim da nije bilo doslovnog ugledawa na
bugarski model, mada je Du{an, u jednoj meri, verovatno bio podstaknut bu-
garskim primerom.
64
Za bugarski model, u odnosu prema Du{anu, vi{e je bi-
la zainteresovana Vizantija (u poveqi Jovana V Hilandaru iz jula 1351. Du-
{an je oslovqen kao basileuj Serbiaj, v. u daqem tekstu). S druge strane, u
vreme gra|anskog rata u Vizantiji do{lo je do promene u vladarskoj tituli bu-
garskog cara Jovana Aleksandra, {to je mo`da, kao i prethodno u slu~aju sa Du-
{anom, posledica sklapawa saveza sa Paleolozima. U Orahovskoj poveqi iz
1347. on se naziva car i samodràc svih Bugara i Grka, dok je u Zografskoj
poveqi iz 1342. on car i samodràc svih Bugara.
65
Mogu}e obja{ewe za ovu
pa`we vrednu promenu u tituli glasi da je i Jovan Aleksandar, ro|ak Jovana
Paleologa, po{to je sporazumom stekao pravo na izvesne vizantijske gradove i
oblasti, do ~ega je do{lo tokom 1344, smatrao da tako u~estvuje u carevawu nad
Grcima.
66
Dakle, verovatno da je bilo uticaja bugarskog primera i modela,
ali se u isto vreme mewao i sam model, u jednom nemirnom vremenu, kada su
se pojavila nova shvatawa o Carstvu i carskoj vlasti.
U okviru tako shva}enog u~estvovawa u Carstvu vredi navesti poznate
primere o srodstvu vladara. Radi se o posebnoj vrsti politi~kog srodstva, iz-
vedenog na osnovu duhovnog srodstva i hijerarhije vladara i dràva iz ranijih
stole}a vizantijsko-slovenskih odnosa, kao i na osnovu stvarnih srodni~kih
odnosa nastalih putem politi~kih brakova. Na osnovu postoje}ih primera mo-
è se rekonstruisati idealna shema porodice vladara, u kojoj je Du{an bio
brat carice-majke Ane i ujak, tj. stric, maloletnog Jovana V, brat bugarskog ca-
ra Jovana Aleksandra, koji je tako|e ujak/stric Jovana V, a podrazumevalo se da
je preminuli Andronik III bio brat Du{ana i Jovana Aleksandra.
67
Upotreba
ili odsustvo odgovaraju}eg izraza kao {to je qubqeni (peripohtoj) moè
se shvatiti kao svedo~anstvo o dobrim odnosima u trenutku izdavawa dokumen-
ta. Kao {to je carska vlast u Vizantiji od vremena Mihajla VIII (od 1272) po~e-
la da bude predmet porodi~nih odnosa Paleologa i porodi~nog prava, sli~no
je, na polovini XIV veka, carska vlast u Vizantiji postala predmet poro-
di~nih odnosa i porodi~nog prava u okvirima {ire shva}ene vladarske poro-
63
G. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Du{an (13311355)
and his Successors, 7375.
64
Lj. Maksimovi}, Lempire de Stefan Du{an: genese et caractere, 427.
65
Gramoti na blgarskite care, pr. A. Daskalova, M. Raova, 3740, 4143.
66
V. S. Pirivatri}, Partitio Romaniae. Srbija i Bugarska u vizantijskom gra|anskom ratu
13411354, Saop{tewe sa nau~nog skupa Vizanti i slavnite odrànog od 1214. maja 2006. u
Sofiji, u {tampi.
67
Actes de Zographou, ed. W. Regel, E. Kurtz, B. Korablev, BB 13 (1907) Pril. 1, no. 31,
7273, no. 36, 8788; Gramoti na blgarskite care, pr. A. Daskalova, M. Raova, Sofi 2005,
3740; u ovom smislu je posebno zanimqiva Du{anova poveqa Zografu iz aprila 1346. v. Gr~ke
poveqe srpskih vladara, IX, 6471, 66; V. Kravari, Nouveaux documents du monastere du Philotheou,
no. 4, 302308, 307. Up. G. Ostrogorski, Srbija i vizantijska hijerarhija dràva, 125137.
dice, za koju su smatrali da joj pripadaju i vladari susednih dràva. Tako bi
se moglo re}i da su carstva Jovana Aleksandra i Stefana Du{ana, negde u vre-
me Du{anovog krunisawa 1346, bila hibrid uporednog i udeonog modela.
Du{an je po osnovi srodstva sebe smatrao jednom od zara}enih strana u vizan-
tijskom gra|anskom ratu.
68
Trenutak je da se osvrnem na veoma vaàn izvor, a to je freska iz manasti-
ra Mateji~, zadu`bine Du{anove ène Jelene i sina Uro{a, sa predstavom ge-
nealo{kog stabla sa likom cara Du{ana na vrhu. Na àlost, freska je u veoma
lo{em stawu i, mada se o celini kompozicije moè dobiti utisak, samo se ma-
wi broj detaqa moè zadovoqavaju}e videti, pa mnogi komentari ostaju u dome-
nu pretpostavki. Davno pro~itani natpis sa imenom Isak, car Romeja upu}u-
je da je kao jedan ~lanak loze predstavqen i car Isaka I Komnin, daleki predak
Asenovi}a, sa kojima je Nemawi} Du{an, kao glavni izdanak loze, bio u srod-
stvu preko supruge Jelene, sestre Jovana Aleksandra. Postojalo je srodstvo i
preko pradedinog brata, kraqa Radoslava. (Za svrhu ove loze Du{anu ne bi vre-
delo pozivawe na Isaka II An|ela, tako da se najverovatnije radilo o Isaku
Komninu). Takav natpis sugeri{e posredan polemi~ki karakter ove genealogi-
je, pozivawem na vezu sa Komninima, stariju no {to su je imali Paleolozi, ko-
ji su se tako|e pozivali na ovo srodstvo, a i Kantakuzini. Danas je napu{teno
datirawe kompozicije u vreme posle Du{anove smrti 1355. Uglavnom se pri-
hvata datirawe u godine izme|u 1348. i 1352, dato prema skora{wim istraì-
vawima, a postoji i mi{qewe da su freske savremene carskom krunisawu, da-
kle nastale negde ubrzo posle Vaskrsa 1346.
69
Predstavqawe srodstva sa Kom-
ninima upu}uje na to da je genealogija naslikana u godinama polemike sa Ca-
rigradom, otpo~ele najkasnije posle pobede Kantakuzina februara 1347. Iz sa-
~uvanih ostataka se ne vidi da je uop{te bilo predstavqeno srodstvo sa Pale-
olozima, mada treba imati u vidu da kompozicija u najve}em nije ~itqiva. Na-
veo bih i mi{qewe da je loza izraz preodre|ewa pojma novi Izraiq u Srbi-
ji toga toba.
70
Uop{te, zbog novina koje na planu predstavqawa dinastije do-
nosi ova kompozicija, bi}e da je ona nastala posle loze Nemawi}a iz manastira
De~ani, koja se datira u 1346/47.
71
Mo`da je i ime Jovana Komnina Asena, bra-
68
Up. S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zako-
nik, 19.
69
V. najnovije, E. Dimitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002 (za datirawe fresaka u raz-
dobqe 13481350, v. 262267); V. J. Djuri}, Lart imperial serbe: marques du statut imperial et traits de
prestige, Byzantium and Serbia in XIV century, Athens 1996, 2356 (datirawe oko 1346, v. 30). Zna~aj
genealo{kog stabla, odnosno, loze iz Matei~a za prou~avawe Du{anovog carskog programa is-
takla je nedavno S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Za-
konik, Prilozi za KJIF LXVLXVI/14 (19992000) 320, 1819. V. i zakqu~ke do kojih je do-
{ao D. Vojvodi}, Srpska vladarska slika, neobjavqena doktoska disertacija odbrawena na Filo-
zofskom fakultetu u Beogradu 2006, 82, i daqe; kao i ~lanak istog autora u ovom zborniku.
70
D. Vojvodi}, Srpska vladarska slika, 94.
71
Up. S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zako-
nik, 1819. Za hronologiju slikarstva u narteksu katolikona man. De~ani (6855. godina, odno-
sno 1346/47), v. G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, 129130.
ta Du{anove ène Jelene, u vezi sa ovom polemi~kom genealogijom. Wegovo se
ime u izvorima sre}e posle Du{anovog krunisawa.
72
Kao despot i gospodar de-
lova Albanije, verovatno da je i on po~eo da isti~e srodstvo sa Komninima u
vreme kada i Du{an, dakle, po{to je prestalo srodstvo sa Paleolozima, a pozi-
vawe na Komnine (prema jednom dokumentu i na An|ele) za wega je imalo smi-
sla i u lokalnim okvirima i odnosima, kao nastavqawe na prethodne epirske
vladarske tradicije.
Kada se razmatra pitawe reakcija iz Vizantije na Du{anovo krunisawe,
treba uzeti u obzir kontekst gra|anskog rata.
73
Nama je, zapravo, ne{to detaq-
nije poznata samo Kantakuzinova i pro-kantakuzinovska reakcija na krunisa-
we. Mislim ovde najpre na wegovo, u znatnoj meri improvizovano, krunisawe u
Adrijanopoqu, maja 1346, koje se u istoriografiji shvata kao neposredna reak-
cija na Du{anovo krunisawe; tako|e i na diskvalifikaciju Du{anovog kruni-
sawa uo~qivu u savremenoj vizantijskoj istoriografiji, odnosno u delu Grigo-
re i memoarima samog Kantakuzina, gde se ~itava stvar prikazuje kao progla{e-
we varvarina-uzurpatora za cara Romeja.
74
Zanimqivo je primetiti da postoji
kontrast izme|u percepcije doga|aja u ravni savremene politike i na~ina na
koji ga predstavqa vizantijska istoriografija.
75
Politi~koj struji koja se us-
protivila Du{anovom carevawu nad Romejima pripadala je, verujem pod nepo-
srednim Kantakuzinovim uticajem, i carigradska patrijar{ija, bar od vremena
patrijarha Kalista. Akt o izop{tewu (odlu~enije) Du{ana, patrijarha Joani-
kija i vi{eg klira nije sa~uvan, ali o politi~ko-pravnim argumentima za ta-
kav ~in dovoqno govori sa~uvana poveqa despota Ugqe{e o izmirewu sa cari-
gradskom patrijar{ijom iz 1368.
76
Mislim da je taj akt u neposrednoj vezi sa
nesa~uvanim aktom o izop{tewu. U wemu su posebno zanimqivi slede}i mo-
menti: Du{anu se zamera na tome {to se proglasio za avtokratora Srbije i Ro-
manije, pored ostalog i {to je nekanonski stvorio samorukopoloènog patri-
jarha, a wegova vlast u Romaniji je okarakterisana kao varvarska tiranija
72
O despotu Jovanu Komninu Asenu, izvorima i literaturi, v. B. Ferjan~i}, Despoti u
Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, 166 sl; v. tako|e novije radove: H. Matanov, Parents Serbes
et Byzantines du tsar Ivan Alexandre, Etudes balkaniques, n
o
4 (1980) 104117, 109 sq; I. Boìlov,
Familita na Asenevci (11861460), Sofi 1994, n. 34, 179184.
73
Ve} je klasi~an ~lanak koji je napisao M. Dini}, Du{anova carska titula u o~ima sa-
vremenika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice zakonika cara Du{ana I, Beograd 1951, 87118; v.
i B. Ferjan~i}, Vizantija prema Srpskom carstvu, Glas SANU 384, Odeqewe istorijskih nauka,
kw. 10 (1998) 155171.
74
D. Nicol, The Reluctant Emperor. A biography of John Cantacuzene, Byzantine emperor and
monk, c. 12951383, Cambridge 1996, 75; B. Ferjan~i}, Vizantija prema Srpskom carstvu, 161; M.
Dini}, Du{anova carska titula u o~ima savremenika, 96; Q. Maksimovi}, Srpska carska titula,
179180.
75
O nekim odlikama predstave o proglasu Du{anovog carstva i wegovoj tituli u savreme-
noj vizantijskoj istoriografiji govorio sam na êtvrtoj nacionalnoj konferenciji vizantologa,
odrànoj u Beogradu od 2729. oktobra 2005, tekst je u pripremi.
76
Gr~ke poveqe srpskih vladara, XXXV, 258267.
(barbarikh turannij).
77
Dakle, izlazi da nije bila toliko sporna titula vasi-
levsa koliko titula avtokratora i nezakonitost wegove vladavine u Romaniji.
Sli~no stanovi{te vidqivo je ve} u poznatoj poveqi Jovana V Hilandaru iz
jula 1351, izdate u jednom posebnom politi~kom trenutku, u kojoj je Du{an
oslovqen kao voqeni stric, odnosno ujak (peripohtoj eioj) i vasilevs
Srbije (basileuj Serbiaj).
78
Me|utim, akt odlu~enija zna~io je, u tom trenut-
ku, i kraj svakih pregovora Kantakuzina sa Du{anom, pa i onih oko titule. Wi-
me je posredno osporeno i carsko krunisawe, pa je za zvani~ni Carigrad, a to
zna~i i za carsku i za patrijar{ijsku kancelariju, od trenutka izop{tewa Du-
{an samo kraq Srbije.
Me|utim, nije mi namera da ovde prikazujem detaqnije krivuqu odnosa
prema Du{anovom krunisawu i tituli. @eleo sam da istaknem okolnost da se
zapravo ni{ta ne zna o nekim va`nim pitawima o reakciji regentstva na
krunisawe, odnosno, da se nedovoqno zna o odnosima unutar politi~kog saveza
regenata i Du{ana od trenutka sklapawa saveza, u avgustu 1343, pa do smene
vlasti u Carigradu, u februaru 1347, izuzev {to je u vreme krunisawa verovat-
no ve} do{lo do raskida Uro{eve veridbe.
Sam Du{an je u osvrtu na svoj carski put pomenuo da je imao i gr~ki
blagoslov za krunisawe. U pomenutoj re~i, odnosno poveqi uz Zakonik iz
1349, car je isticao zakonitost svog uspona pored ostalog, on kaè da je kru-
nisan Bogom darovanim vencem, blagoslovom i rukom patrijarha Joanikija,
blagoslovom i rukom bugarskog patrijarha Simeona, da je dobio blagoslov Sve-
te Gore, kao i arhijereja gr~kog prestola i svega sabora, uz zna~ajnu napome-
nu oni su hteli da ja carujem.
79
Svoj uspon na carstvo Du{an je pripisao
Boìjoj milosti i pomo}i, ali i izvesnim zemaqskim ~iniocima po
blagoslovu Boìjem i drugih postavi{e me carem za svaku pravoslavnu ve-
ru.
80
Postoje razli~ita tuma~ewa ko bi mogao biti arhijerej gr~kog pre-
stola. Od onog da se radi o ohridskom arhiepiskopu, preko toga da se radi o
77
Za suprotno shvatawe, po kome je su{tina sukoba bila pitawe crkvene jurisdikcije, v.
M. Blagojevi}, O spornim mitropolijama carigradske i srpske patrijar{ije, ZRVI 38
(1999/2000) 359372.
78
Actes de Chilandar, ed. L. Petit, B. Korablev, BB 19 (1915) Pril. 1 (= Amsterdam 1975), no.
138, 292.
79
Zakonik cara Stefana Du{ana 1349. i 1354, izd. N. Radoj~i}, Beograd, 8386, 142144.
Prema S. Marjanovi}-Du{ani}, ove Du{anove re~i se mogu shvatiti dvojako: kao prihvatawe le-
gitimiteta koji dolazi iz Konstantinopoqa, ali i kao izraz pretenzija za legitimnim nasle|em
carstva koje je osnovao Konstantin, v. S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a,
93. Pitawe legitimiteta obeleàva ~itav tekst prologa Zakoniku, v. detaqnu analizu u S. Marja-
novi}-Du{ani}, Elementi carskog programa u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, 15.
80
Prema S. Marjanovi}-Du{ani}, Du{an svoju titulu prisvaja osvajawima, otud u inti-
tulaciji poveqe pozivawe na Boìju milost i pomo}, kao u sli~nim slu~ajevima na Zapadu i u
ranijoj nemawi}koj tradiciji, kada je postojala potreba za sakralnim utemeqewem vlasti dobije-
ne silom a ne nasle|em ota~kog prestola, v. S. Marjanovi}-Du{ani}, Elementi carskog programa
u Du{anovoj poveqi uz Zakonik, 1112. Mislim da se Boìja milost i pomo} imaju shvatiti
ne{to {ire, s obzirom na u~e{}e pomenutih zemaqskih ~inilaca koje pomiwe Du{anova poveqa.
Du{anovo uzdizawe na cara je, prema wegovom iskazu u poveqi, delo sinergije Boànskog i qud-
skih ~inilaca po blagoslovu Boìjem i drugih.
episkopima i mitropolitima carigradskog patrijarha iz oblasti pod Du{ano-
vom vla{}u, do sumwe u to da li je uop{te mogu} neki siguran odgovor, i pri-
medbi da pozniji srpski izvori navode da se Du{an zacario i postavio sebi
patrijarha bez blagoslova carigradskog patrijarha, te da bi carigradski pa-
trijarh morao da bude druga~ije spomenut, i to na prvom mestu.
81
U vezi sa prvim mi{qewem, vaqa primetiti kako bi za potrebe isticawa
zakonitosti carevog uspona imalo smisla da se ohridski arhiepiskop navede
kao arhijerej gr~kog prestola utoliko bi jedno krunisawe za cara Grka, uz
blagoslov jo{ jedne prete`no romejske, ali i op{te-pravoslavne, sredine
Svete Gore, bilo ozakoweno i osve}eno. Me|utim, ne postoji nijedan savreme-
ni izvor u kome se tron ohridskih arhiepiskopa pomiwe kao gr~ki presto,
mada je visoka jerarhija ove crkve bila gr~ka, kao i jezik arhiepiskopske kan-
celarije. U jednom savremenom natpisu tada{wi arhiepiskop Nikola je nave-
den kao Nikolaoj o panagiwtatoj arciepiskopoj pashj Boulgariaj prwtoj ek
Serbiaj. Smatra se da su odnosi ovog arhiepiskopa i cara bili u duhu simfo-
nije, zbog toga bi se o~ekivalo da on bude spomenut na druga~iji na~in, uz na-
vo|ewe imena, onako kako su spomenuti patrijarsi Joanikije i Simeon.
82
Dodu-
{e, u Du{anovoj re~i nije imenom spomenut ni prot Svete Gore. Kod jednog
od Danilovih nastavqa~a nalazi se poznati podatak o poznijoj osudi Du{ano-
vog uzdizawa iz krugova srpske crkve ven~a se na carstvo i izabra sebi pa-
trijarha ne po zakonu, ni sa blagoslovom carigradskog patrijarha, kako doli-
kuje, ve} be{~ino zatraì blagoslov od trnovskog patrijarha i od arhiepisko-
pa ohridskoga i sa srpskim saborom.
83
Ako uzmemo da je Du{an sledio vi-
zantijski obrazac, crkveni ~inilac nije u~estvovao u wegovom progla{ewu,
kada je stavio na sebe carske znake (ven~ao se na carstvo). Ohridski arhiepi-
skop je, zajedno sa drugima, blagoslovio uzdizawe srpskog arhiepiskopa u pa-
trijarha. Iz jednog natpisa se vidi da je do toga do{lo u isto vreme kada i do
Du{anovog krunisawa otpadaju, prema tome, pretpostavke da je Joanikije po-
81
I. Snegarov, Istori na ohridskata arhiepikopi, t. 1, Sofi 1924 (= 1995) 321; C.
Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 14; S. Marjanovi}-Du{ani}, Vla-
darska ideologija Nemawi}a, 8687; D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (13451371), 110;
S. ]irkovi}, Between Kingdom and Emipre: Du{ans state 13461355 Reconsidered, 116; S. ]irkovi},
Srbija i Carstvo, 150151; S. ]irkovi}, B. Ferjan~i} S. ]irkovi}, Stefan Du{an. Kraq i
car, Beograd 2005, 310. U najnovijem prilogu ovom pitaqu, M. Sajlovi}, H ekklhsiastikh poli-
tikh tou Serbou tsarou Dousan, Diatribh epi didaktoria. Qelogikh Scolh APQ, Tmhma Qeologi-
aj, Qessalonikh 2005, 141142, zakqu~uje da postoji vi{e mogu}nosti za tuma~ewe ovog podatka.
82
Za natpis u ohridskoj crkvi Sv. Nikole Bolni~kog v. C. Grozdanov, Prilozi poznavawu
sredwovekovne umetnosti Ohrida, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 2 (1966)
197232, 212. Za odnose Du{ana i ohridske arhiepiskopije v. V. \uri}, Tri doga|aja u srpskoj
istoriji XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 4
(1968) 65100, 7687; C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 1316.
83
@itije patrijarha Save, Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa
srpskih, pr. \. Dani~i}, Zagreb 1866 (= London 1972) 380. Podaci izvora se mogu razumeti tako
da je ohridski arhiepiskop u~estvovao samo u hirotoniji patrijarha, ali ne i u krunisawu, v. M.
Sajlovi}, H ekklhsiastikh politikh tou Serbou tsarou Dousan, 141. Za Snegarova je iskaz Dani-
lovog nastavqa~a dokaz da ne moè biti govora o blagoslovu carigradskog patrijarha za Du{ano-
vo krunisawe, v. I. Snegarov, Istori na ohridskata arhiepikopi, t. 1, Sofi 1924 (= 1995) 321.
stao patrijarh na Bogojavqewe 1346, odnosno u vreme kada se Du{an proglasio
za cara.
84
Ovo ide u prilog mi{qewu da je zapravo ohridski arhiepiskop nave-
den u re~i kao arhijerej gr~kog prestola. Ako je ohridski arhiepiskop
blagoslovio Joanikija za patrijarha, kako se pretpostavqa na Cveti, verovatno
da je blagoslovio i Du{anovo krunisawe, o Vaskrsu.
Malo je verovatna mogu}nost da je taj arhijerej bio neki od mitropolita iz
oblasti pod upravom carigradskog patrijarha, mo`da mitropolit Sera Jakov, sa
pot~iwenim episkopima. Me|utim, Du{an izvesno nije imao saglasnost samo
jednog arhijereja tog ranga, ve} i nekih drugih mitropolita gr~kog prestola.
Potpunosti razmatrawa radi, kada se uzme u obzir posebnost istorijskih
okolnosti u kojima je nastala Du{anova autobiografska re~, mogu}e je pomi-
sliti i na jo{ jednu li~nost. Ako je arhijerej gr~kog prestola koji je sa
svim saborom blagoslovio krunisawe, i bio me|u onima koji su izvoleli da
on caruje, vaseqenski patrijarh Jovan, onda je Du{an imao dobrih razloga zbog
kojih nije istakao wegovo dostojanstvo i nije pomenuo wegovo ime, a wegovu je
podr{ku stavio u drugi plan, mada je nije pre}utao. Jer je u tom slu~aju Du{a-
nov legitimitet po~ivao, pored ostalih ~inilaca, i na blagoslovu jednog pa-
trijarha koji je kasnije, u februaru 1347, bio svrgnut i izop{ten, iz razloga
koji }e biti detaqnije pomenuti politi~kih i versko-crkvenih. A za Du{a-
na i ideologe wegovog Carstva, u okviru prilika u kojima je progla{en Zako-
nik, ta oslona ta~ka legitimnosti ne bi mogla biti smatrana kao sasvim izma-
kla, mada je znatno oslabila. Ali, u tom slu~aju zna~ilo bi da u re~i uop{te
nije spomenut ohridski arhiepiskop, a slaba je verovatno}a da je on dao blago-
slov za hirotoniju Joanikija, a da potom nije blagoslovio krunisawe.
Shvatawe da je za zvani~ni Carigrad bilo nemogu}e da se saglasi sa Du{a-
novim carskim krunisawem, najpre zbog toga {to bi to protivre~ilo osnovnim
politi~kim shvatawima Romeja, ve} je op{te mesto u istoriografskim radovima
o Du{anu.
85
U razmatrawu ovog pitawa vratio bih se na neka op{tija zapaàwa
najpre na pomenuto opadawe, kvarewe ustanova i obi~aja, kako unutar Carstva,
tako i u wegovom odnosu prema susedima od kojih je sve vi{e zavisilo.
Kantakuzin navodi da su neki vizantijski velika{i, neposredno pred po-
~etak gra|anskog rata, u oktobru 1341, izjavili spremnost da predaju sebe i
gradove kojima upravqaju bilo Jovanu Aleksandru bilo Du{anu, smatraju}i da
je boqe sluìti vladarima, pa makar ovi bili i varvari, nego onima koje su do
ju~e prezirali, odnosno skorojevi}ima kao {to je Apokavk.
86
Kantakuzin tako-
|e kaè da su pristalice Aleksija Apokavka u zimu 134142, neposredno po iz-
84
U pitawu je natpis na kamenom sarkofagu episkopa Joanikija, v. G. Tomovi}, Morfolo-
gija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, br. 47, 6566. Da je patrijar{ija progla{ena
na Bogojavqewe, a mo`da i carstvo, smatrao je M. Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka,
Diseldorf 1976, 1718.
85
M. Dini}, Du{anova carska titula u o~ima savremenika, 115; G. Ostrogorski, Srbija i
vizantijska hijerarhija dràva, 133. V. najnovije, M. Sajlovi}, H ekklhsiastikh politikh tou
Serbou tsarou Dousan, 164.
86
bijawu gra|anskog rata, pomi{qale da predaju Carstvo bugarskom caru Jovanu
Aleksandru, samo da ne bi palo u ruke Mle~anima, \enovqanima ili Kantaku-
zinu. Ovakva pretwa Apokavka i wegovih qudi, koju je carici preneo patri-
jarh Jovan, trebalo je da ovu odvrati od mogu}eg prilaska Kantakuzinu.
87
Uop-
{te, regentstvo Ane Savojske, na koje je Apokavk imao odlu~uju}i uticaj sve do
svoje smrti juna 1345, bilo je dosta slobodnih shvatawa kada se radilo o vi-
zantijskim teritorijama i titulama kao ceni za vojnu pomo} protiv Kantakuzi-
na. Ve} je spomenuto prepu{tawe gradova i oblasti Du{anu i Jovanu Aleksan-
dru. Regenti su 1344. ponudili Mle~anima da kupe ostrvo Hios.
88
Sam Kanta-
kuzin proizveo je 1344. Mom~ila u sevastokratora, dok mu je Apokavk izdej-
stvovao kod carice Ane ~ak titulu despota, ina~e rezervisanu za ~lanove naju-
è vladarske porodice.
89
Treba uzeti u obzir i pomenutu neobi~nu Kantakuzi-
novu ponudu Du{anu leta 1342. o zajedni~kom upravqawu Carstvom u slu~aju
da Kantakuzin pobedi a Du{an mu prethodno pomogne bez ikakve naknade (pri-
jateqima je sve zajedni~ko). Me|utim, nisu se delile samo teritorije i titu-
le. Carica Ana je 1343. zaloìla nakit sa carske krune da bi od Mle~ana dobi-
la kredit (koji nije otpla}en, tako da nakit nikada nije vra}en).
90
Leta 1346.
Kantakuzin je, posle onog prvog krunisawa u Jedrenu, udao svoju k}erku Teodo-
ru za turskog emira Orhana ne{to {to je, ne samo u vreme Konstantina Por-
firogenita, poznatog konzervativca u pitawima politi~kih brakova, ve} i u
kasnijim stole}ima bilo nezamislivo.
91
Zarad potpunosti slike o jednom
nemirnom vremenu, da pomenem i poznati podatak iz mleta~kih izvora o raspo-
loèwu u prestonici leta 1354. U strahu od Osmanlija, pomi{qalo se da je
spas u predaji grada strancima Veneciji, Srbima ili Ugrima.
92
Dodu{e, po-
liti~ke prilike su 1354, posle turskog osvajawa Galipoqa, bile znatno teè
nego 1341. Navedeni primeri pokazuju da su obe zara}ene strane, carica Ana i
Kantakuzin, ne samo bile spremne da u~ine, ve} su i ~inile razne poteze koji
su izlazili van okvira do tada uobi~ajenog pona{awa. Presedani su bili jedna
od odlika ovog gra|anskog rata. Ulog u zadobijawu odlu~uju}e pomo}i sa strane
bile su teritorije, titule, princeze, carski nakit. Posle smrti Apokavka, juna
1345, tabor Kantakuzinovih protivnika je bio znatno oslabqen i regentstvo
carice Ane i patrijarha Jovana ostalo je bez svog najja~eg politi~kog savezni-
ka u Carigradu. Sve ovo navodim ne da bi napravio osnovu za pretpostavku o
mogu}em sporazumu regenata sa Du{anom oko carske titule i menologiona, ve}
da bih pokazao da rasu|ivawa na osnovu vaè}ih op{tih znawa o tome {ta se
87
88
V. R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa, 161162.
89
Cantacuzenus, II, 432. Up. B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqa-
ma, 45, 165.
90
91
92
Listine o odno{ajih izme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke Republike, III, ed. [. Ljubi}, Za-
greb 1872, 265267.
nije moglo dogoditi ipak treba uzeti sa rezervom. A isto vaì i za razmi{qa-
wa u suprotnom smeru.
Pomisao na neki presedan ne protivre~i slici koja o regentstvu postoji
u dana{woj istoriografiji.
93
Carica Ana, biv{a savojska princeza, niti je
bila toliko sklona romejskim tradicijama, niti je bila u prilici da se poka-
è kao vladar dorastao jednom sloènom dobu velikih isku{ewa.
94
Patrijarh
je, kao Vizantinac, izvesno morao biti privrèniji i tradicijama i ideologi-
ji, mada danas izgleda da su mu protivnici zamerali upravo suprotno.
U vreme svog prvog krunisawa u Jedrenu, maja 1346, mesec dana posle Du-
{anovog krunisawa, Kantakuzin je organizovao jedan lokalni sinod mitropo-
lita, koji je tada izop{tio i svrgao patrijarha Jovana.
95
(Ubrzo potom, u sep-
tembru, i jedna grupa episkopa je u Carigradu uputila carici Ani pismo sa
optu`bama protiv patrijarha Jovana). Sinodski akt je, izgleda, izgubqen, ali
se su{tina moè razabrati iz drugih izvora. Me|u wima je posebno zanimqiv
tomos koji se odnosi na odluke sinoda odrànog u Carigradu na sam dan Kanta-
kuzinovog pobedni~kog ulaska u grad, 2. februara 1347, koji je sazvala cari-
ca-majka, i na kome je kona~no svrgnut patrijarh Jovan. Tomos je sastavqen ne-
{to kasnije, pa odi{e atmosferom novih prilika potvr|ene pobede isiha-
sti~kih na~ela i ozakowewa Kantakuzinove carske vlasti. U tom trenutku je
sredi{wi motiv za osudu patrijarha bio wegovo protivqewe isihazmu, ali to
nije bilo jedino {to mu se zameralo. Patrijarh, a ne Apokavk, predstavqen je
kao glavni krivac za nevoqe gra|anskog rata. Tomos se osvr}e na izop{tewe pa-
trijarha prilikom sabora u Jedrenu i kaè da je do toga do{lo ne samo zbog
drugih wegovih nezakonitosti (ekesmouj) i postupaka {tetnih za zajednicu
(koinoblabeij praxeij), ve} i zbog podr{ke Akindinu, odnosno protivnicima
isihasta.
96
Zanimqivo da je, prema ovom aktu, patrijarhova podr{ka jeretici-
ma bila prilikom zasedawa sinoda u Jedrenu u drugom planu. Glavna nedela su
leàla u ravni politike, odnosno odluka koje je donosio kao regent. Obi~no se
smatra da je za ìvota Apokavka patrijarh mada zvani~no drugi ~lan regent-
stva carice Ane bio potisnut. Tako bi izgledalo da su wegovi politi~ki
prestupi, koje pomiwe tomos, ili bar ve}ina wih, izvr{eni posle smrti Apo-
kavka. Me|utim, tomos je izdat posle nestanka Apokavka i posle pobede Kanta-
kuzina, i u najve}oj meri odraàva wegove namere da uredi prilike u crkvi. U
93
Regentstvo carice Ane i patrijarha Jovana izme|u 1341. i 1347. bio je katastrofalni
period vizantijske istorije, v. D. M. Nicol, The Byzantine lady: ten portraits, 12501500, Cambri-
dge 1994, 87. Za detaqan prikaz zbivawa v. R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa. O regentstvu uop-
{te v. Ai. Chrestophilophoulou, H antibasileia eij to Buzantion, Symmeikta 2 (1970) 1144, poseb-
no 91127. U vreme ovog gra|anskog rata, uz caricu Anu (avtokrator posle krunisawa maloletnog
Jovana V za cara, 19. novembra 1341) u vr{ewu vlasti u~estvovao je i carigradski patrijarh kao
namesnik (epitropos).
94
Jedan portret carice Ane dao je D. M. Nicol, The Byzantine lady: ten portraits, 12501500,
Cambridge 1994, 8295, v. posebno 8791.
95
Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Vol. I, Fasc. V, no. 2262, 210; up. D.
Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos ca. 11001460, Washington 1968, 6162 n.73.
96
J. Meyendorff, Le tome synodal de 1347, ZRVI 81 (1963) 209227, 217 lin. 209217.
to je spadao i obra~un sa patrijarhom, koji ga je krajem 1341. izop{tio. (Kanta-
kuzin se sastao sa patrijarhom na dan ulaska u prestonicu prema wegovim
memoarima, on tada nije smatrao patrijarha za svrgnutog ve} mu je ponudio su-
|ewe, koje je ovaj odbio. Prethodno je patrijarh Kantakuzina razre{io izop-
{tewa. Na kraju su, odlukom novog patrijarha Isidora, maja 1347, poni{tene
sve odluke prethodnog patrijarha o izop{tewima).
97
I jedna Kantakuzinova
prostagma iz marta 1347, kojom potvr|uje sinodske odluke iz prethodnog mese-
ca o osudi protivnika isihasta, svrgavawu i izop{tewu patrijarha Jovana, kao
i o rehabilitaciji Palame i wegovih pristalica, pomiwe pismena svedo~an-
stva pojedinih mitropolita i o drugim patrijarhovim nezakonitima radwama
protiv crkve i carstva (kai taj allaj aesmouj kata thj Ekklhsiaj kai thj
basileiaj gegenhmenaj praxeij autou), osim podr{ke isihastima.
98
Te{ko je re}i {ta se sve zameralo patrijarhu. Optu`be su isuvi{e uop-
{tene, osim toga, izvesno je da u wih spada sve {to je patrijarh na ravni poli-
tike preduzimao protiv Kantakuzina, koji se smatrao braniocem prava Paleo-
loga, odnosno Carstva. Mo`da je u patrijarhove nezakonite radwe protiv Car-
stva i op{teg dobra spadao i odnos prema Du{anu kao glavnom spoqnom save-
zniku regentstva. Verovatno da je patrijarh jo{ 1342. odobrio sklapawe braka
Uro{a i careve sestre, {to je mogao biti jedan od postupaka kasnije ocewenih
kao {tetnih.
99
Prvo Kantakuzinovo krunisawe se danas smatra reakcijom na
Du{anovo, me|utim, ne moèmo tvrditi da je i tada{wa osuda patrijarha u ne-
posrednoj vezi sa wegovom mogu}om ulogom u Du{anovom carskom uzdizawu.
Dakle, nedostatak dovoqno odre|enih podataka, a najpre }utawe istorio-
grafije o odnosima regenata i Du{ana, ostavqaju prostor za razli~ita mi{qe-
wa i pretpostavke. Utisak je da su posle jeseni 1345. daqi Du{anovi koraci
na wegovom putu u Carstvo usmereni na suprotstavqawe Carigradu, dok nam
postupci i reakcije prestonice ostaju nepoznati. Me|utim, izvesno je da u
ukupnom poloàju Du{anovom u okvirima nestalnog odnosa snaga dolazi do
kqu~ne promene posle februara 1347, kada je Kantakuzin ujahao u Carigrad kao
pobednik gra|anskog rata. On je u potowu vizantijsku politiku uneo sve svoje
neprijateqstvo prema wemu, pa je razvoj odnosa zvani~nog Carigrada prema Du-
{anu i wegovoj carskoj tituli bio pod znatnim, a na kraju i presudnim, utica-
jem izneverenog prijateqstva i savezni{tva, dihotomije Kantakuzinovih legi-
97
G. T. Dennis, The Deposition of the Patriarch John Calecas, JOB 9 (1960) 5155. Les regestes
des actes du patriarcat de Constantinople, Vol. I, Fasc. V, no. 2267, 214215; no. 2274, 222223.
98
PG CL, 771D; Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Vol. I, Fasc. V, no.
2270, 216217.
99
Patrijarh se po dva osnova pitao o ovom braku kao epitropoj maloletnog cara, i kao
poglavar crkve (up. slu~aj braka Milutina i Simonide, v. Q. Maksimovi}, Vizantijski izvori za
istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 53 n. 107). Sa~uvan je zanimqiv dokument, jedini takve vr-
ste, sinodski akt carigradske patrijar{ije iz 1355, kojim se daje saglasnost za savez Vizantina-
ca sa Bugarima i za sklapawe braka Andronika IV sa Marijom-Kiracom, v. Les regestes des actes du
patriarcat de Constantinople, Vol. I, Fasc. V, no. 2381, 316317.
timisti~ko-uzurpatorskih postupaka, kao i zilotske primene crkvenog prava u
politi~ke svrhe, oli~ene u tzv. Kalistovoj anatemi, odnosno izop{tewu Du{a-
na i srpske crkve.
Srdjan Pirivatri}
ENTERING OF STEFAN DU[AN INTO THE EMPIRE
At the moment when, in October 1341, a new Civil War broke out in the
Byzantium after the death of Andronicus III, the traditional views of the imperial po-
wer and the Empire underwent considerable changes. The powers of the co-rulers
had been on the rise since 1272, and during the Civil War of 13211328 the Byzanti-
ne Empire was in effect divided, that is, two Basileis were ruling imperially
(autokratorikwj) over their respective territories within the formally unified Empi-
re, under the scope of relations of Superior basileus co-basileus. Therefore, the
Empire (autokratoria, imperium) could multiply in the sense of rulers authorities,
and be divided in the sense of territoriality. The imperial power and the Empire beca-
me subject to family relations and family law. In view of the family connections bet-
ween the Byzantine Emperors (basileis autokratores) and the monarchs of the neig-
hboring countries and nations, the right to succession was being used as an argument
in some disputes between the rulers. The Byzantine law, that is, the Byzantine politi-
cal views, allowed for the possibility of the so-called joint rule (h oikeia arch) by
a Byzantine basileus autokrator and some other, foreign member of the dynasty ru-
ling over certain region of the Byzantine Empire a foreign ruler would be allowed
to rule on condition that the Byzantine basileus be recognized as the supreme master.
This scenario is known from one recorded dispute between the Byzantine basileus
Andronicus III and the Bulgarian tsar Michael Assen III dating from 1328, when the
Bulgarian Emperor did not accept the Byzantine rule, however. All these circumstan-
ces are of special importance since they directly precede the King Stefan Du{ans in-
volvement in the Civil War, that is, his later entering into the Empire.
The first phase of Du{ans involvement in the Civil War is typically conque-
ring and opportunistic in nature, with the aim of immediate territorial enlargement.
The second phase was initiatied with the agreement he signed with Kantakouzenos
in August 1342, the details of which are now not clear, but it is to be supposed that
the agreement envisaged the division of power in the Byzantine regions that Du{an
would conquer for Kantakouzenos, that is, Dusans participation in power in some
form of the atypical co-ruling, that is, some form of the joint rule. In August 1343,
after previously having parted ways with Kantakouzenos, Du{an accepted the offer
by the regents from Constantinople to form an alliance with the legitimate dynasty of
Palaiologoi. The agreement included the engagement of Du{ans son Uro{ to the si-
ster of the Byzantine Emperor John V, and also probably a kind of the Charter of
Rule over the lands west from the gorges near Christopolis, that is, over the areas
that Du{an had already conquered in part as Kantakouzenos ally. The important is-
sue for the forming of the alliance with the regents was, on one hand, the position of
Kantakouzenos as the rebel against the imperial power and his previous excommuni-
cation from the Church, and, on the other, the legitimacy of the Palaiologoi dynasty
and the fact that the regents ruled over Constantinople. It is possible that this agree-
ment was also signed with the idea of some sort of joint rule. However, there is no
information to confirm that Du{an considered the Palaeologus his master.
After having signed the agreement, which meant the legitimization of his rule
over one part of the Romaian Empire by the legitimate and ruling dynasty, Du{an
changed his views of the statehood. That is evident from the change of his royal title,
used after August 1343, when signing decrees and other documents, which, besides
the traditional Serbian and maritime lands, included in different forms the Greek
lands, that is, the Greeks, and sometimes even the Bulgarian lands, that is, the
Bulgarians. It is interesting to note his title autokratwr Rwmaiwn (inscription on
the Church near Polo{ko), that is, imperator Romaiorum (inscription on one kind of
currency). This title shows that Du{an considered himself the ruler of Rhomaioi; ho-
wever, he soon gave it up and started using the term Romania, for which he could
have hoped to be more ideologically acceptable on the conquered territories as well
as to his allies in Constantinople. King Du{an used different titles to refer to his rule
over the Greek lands and the Greeks gospodin (master), ~estnik (participant),
samodràc (=autokrator), autokrator, imperator, dominus all of which, nonethe-
less, meant one and the same essential thing. Morphologically speaking, the term
~estnik (participant, lat. particeps) invoked the idea of co-ruling over the part of
Empire. In the Mount Athos Charter from November 1345, King Du{an accepted
that during the church lithurgies in the Mount Athos region and the neighbourhood
the name of the Basileus of Rhomaioi to be mentioned before his own. This docu-
ment shows that King Du{an accepted the hierarchical supremacy of the Emperor
from Constantinople, but based on the principle primus inter pares.
Little is known about the details of the alliance between Du{an and the regents
in the period from August 1343 through the victory of Kantakouzenos in February
1347. The contemporary Byzantine historiography offers in certain way one-sided
views of the events. Gregoras and Kantakouzenos were partial neither to the regents
nor to Du{an but to Kantakouzenos himself; besides, there was no historiographer
partial to the regents at all, and subsequently, Du{ans portrayal in the Byzantine hi-
storiography was one-sided, and for the most part negative. Concerning the relations
between Du{an and the regents, the period of greatest importance is from the death
of the most important regents ally, Apokaukos, in June 1345, through the victory of
Kantakouzenos in February 1347, which remains almost entirely unknown. After ha-
ving conquered Serres in September 1345, Du{ans army was camped in the vicinity
of Thessaloniki. In February 1346 he requested a fleet from Venice so he could con-
quer Constantinople, and in the first half of the year 1346 he managed to conquer
Berroia. Du{an proclaimed himself a basileus and autokrator of Serbia and Romania
(by many contemporaries the act was understood as a proclamation for a Byzantine
Emperor in the first instance) at the end of 1345 or beginning of 1346, and he was
crowned by the previously ordained Serbian patriarch, and until then archbishop, Jo-
anikije, and the Bulgarian patriarch Simeon. The engagement between Du{ans son
and Johns sister did not result in marriage, for the reasons we can only speculate on.
It was probably broken off before April 1346, because in Du{ans Charter for Zogra-
fou of that date, while referring to the Emperor John Palaiologos there was no menti-
on of the appropriate terms reflecting the actual kinship, if there had been any. Like-
wise, the lack of the term dearest next to the title and name of the Emperor of Rho-
maioi, in comparison to the way the name of the Emperor of Bulgarians was mentio-
ned, suggests that the relations between Du{an and Constantinople were not that clo-
se in the time of his coronation. It remains unknown what the views of the regency
and the Patriarcy of Constantinople were towards Du{ans proclaiming himself an
Emperor and the creation of the Patriarchy, as well as the coronation. The Patriarchy
of Constantinople reacted only a few years later, but not before mid 1351 and not la-
ter of the autumn of 1352, when the Patriarch Kallistos excommunicated Du{an and
the Serbian Church. On the other hand, the first Kantakouzenos coronation, in Adri-
anople in May 1346, could be considered a reaction to Du{ans coronation.
However, at the time of the issuance of the Code, in 1349, Du{an emphasized
that he also had the blessing of the Greek throne for his coronation. It is most pro-
bable that the reference in the said document meant the Archbishop of Ohrid, in a
rather unusual way, and not the Patriarch of Constantinople. Supposition based on
the common views on the Byzantine politics, from which it could be deduced that it
would be impossible for the official Constantinople to make a deal with Du{an over
the imperial title, is of little value in the time of the Civil War, where there were a lot
of precedents, as we are well aware of. For completeness sake, it should be noted
that even before and at the time of deposition and excommunication of the then Pa-
triarch John, one of the regents (deposed in February 1347), there had been accusati-
ons about his illegal actions against the Empire and the Church. In the context of
the Civil War between the regents and Kantakouzenos, these generally mentioned
accusations could also refer to his relations with Du{an, as the major foreign ally of
the regents.
Since his imperial coronation, Du{an signed his prostagmata with menologe-
ma, which had been the exclusive right of the Emperor of Rhomaioi and the crowned
co-ruler, the junior basileus autokrator. This could be interpreted as the sign of Du-
{ans highest pretentions namely, gaining the throne of the Emperor of Rhomaioi,
but it could also be interpreted as the expression of his specific position of the
co-Emperor (Emperor of Romania) that is some kind of the co-ruler with the Empe-
ror from Constantinople (Emperor of Rhomaioi). It remains unclear whether the usa-
ge of the menologema was a willful act, and thus usurpation of power, or if there had
been some kind of an agreement over this with the regents.
On his way to the Empire, Du{an had probably been inspired by the Bulgarian
example of the co-existence of yet another Empire besides the Byzantium. However,
the change of the title of the Bulgarian Tsar Ivan Alexander at that time, that is, the
appearance of the Greek component in it, taken together with Du{ans title and
what is known about the character of his Empire, seems to indicate that the both mo-
narchs actually ruled over the empires that were the combination of co-existing and
co-ruling models, that is, that the both of them were local and Byzantine emperors
at the same time. At the time of Du{ans coronation, there had been a dominant opi-
nion about the spiritual and political kinship of the rulers, that is, about the family of
emperors. In that, ideal sense, Du{an and Ivan Alexander were brothers of Androni-
cus III, that is, of Anna Palaiologos, and uncles to John Palaiologos. The actual kin-
ship, when there had been such, was cited besides the ideal one, with the appropriate
terms of family relations.
Du{ans entering into the Empire begun in the legitimate spirit, through the
agreement with the Palaiologos dynasty. Later steps proclaiming himself a basile-
us, creation of the Patriarchy and the actual coronation were disputed, if not ear-
lier, then most certainly after Kantakouzenos came to power. The genealogical tree
from the fresco in the Monastery church near Matejich, created after 1347, although
illegible in the most part, shows certain disputable components it shows the kin-
ship with the Emperor Isaac Comnenos, and through it the right of the Nemanji}
dynasty to the Byzantine Imperial Crown to precede the right of the Palaiologos and
Kantakouzenos families.
UDK: 94:341.382(497.11:439)13
SIMA ]IRKOVI] (Beograd)
O JEDNOJ SRPSKO-UGARSKOJ ALIJANSI
Analizira se i komentari{e pismo ugarskog prelata, ta~nije podaci o mi-
rovnom ugovoru izme|u ugarskog kraqa Ludovika I i cara Du{ana 1346. i o ve-
ridbi carevog sina kraqa Uro{a sa jednom ro|akom ugarskog kraqa. Pismo je ot-
krio i priredio ma|arski akademik Pal Engel i ustupio ga autoru.
U istoriji srpsko-ugarskih odnosa, pa`qivo prou~avanoj u na{oj na-
u~noj literaturi, smewivali su se periodi dobrih odnosa i saradwe sa perio-
dima neprijateqstava i suparni{tva. Od HII veka pa sve do pada Srpske Despo-
tovine i Ugarske Kraqevine, iz svakog stole}a imamo, bez obzira na to da li su
preovla|ivali dobri ili lo{i odnosi, primere dinasti~kih i velika{kih
brakova na ~ije su sklapawe uticale politi~ke pobude i koji su sa svoje stra-
ne, u mawoj ili ve}oj meri, uticali na politi~ka zbivawa.
Zahvaquju}i sre}nom otkri}u i velikodu{nom daru pokojnog ma|arskog
medieviste Pala Engela (Engel Pal) u prilici smo da predstavimo jedan nepo-
znati ugovor ugarskog i srpskog vladara, koji je trebalo da bude zape~a}en bra-
kom, i to iz perioda za koji u na{oj istoriografiji postoji posebno intereso-
vawe.
1
Kolega Engel je u be~koj Nacionalnoj biblioteci na{ao prepis jednog
pisma bez zavr{etka, tako da mu nedostaju datum i potpis autora.
2
Nepoznati
1
Akademik Pal Engel (Engel Pal, 19382001) bavio se sredwovekovnom istorijom Ugarske.
Svoja brojna istraìvawa krunisao je sintezom P. Engel, Realm of St. Stephen: A History of Medieval
Hungary 8961526, London 1997. Pratio je na{u literaturu i zanimao se za odnose Ugarske i Ju-
`nih Slovena, o ~emu svedo~i rasprava: Neki problemi bosansko-ugarskih odnosa, Zbornik Odsjeka za
povijesne znanosti Zavoda za povijesne i dru{tvene znanosti HAZU 16 (1998) (prvobitno objavqena na
nema~kom). U svoje vreme, pre vi{e godina, kolega Engel me je obavestio o sadrìni dokumenta na-
|enog u Be~u i pitao o literaturi na ju`noslovenskim jezicima. Poslao sam mu bibliografske po-
datke i kopije tekstova za koje sam mislio da su mu u Budimpe{ti nepristupa~ni. Prilikom susre-
ta u Budimpe{ti 1997. àlio se da su ga drugi projekti spre~avali da se pozabavi tim dokumentom
i nagovestio je da bi mi ga ustupio. U pismu od 24. februara 1998. to je i u~inio.
2
Pismo sadrì ~itawe i rekonstrukciju teksta zajedno sa kseroks-kopijom dokumenta.
Pokojni kolega Engel je imao samo jednu èqu, da se prilikom objavqivawa iskaè wegova za-
hvalnost gospo|i Dr Kinga Kormendy, iz Biblioteke Ma|arske akademije nauka, koja ga je upozo-
rila na dokumenat. Ispuwavaju}i tu èqu, wegovoj zahvalnosti dodajemo i zahvalnost na{u i
svih onih koji }e se dokumentom baviti.
pisac, bez sumwe prelat iz Ugarske, podanik kraqa Ludovika I Anùjskog,
obra}ao se papi, kako }e se iz daqeg videti, verovatnije Klimentu V
(13421352) nego Ino}entiju VI (13521362), traè}i od wega blagoslov i dis-
penzaciju za bra~nu vezu, koja je trebalo da proistekne iz posledica ugovora,
koji je ugarski kraq sklopio i na koji se zakleo.
Sasvim saèto je u pismu obja{weno kako su se stekle okolnosti zbog ko-
jih se traì papina dispenzacija. Kraq Ludovik se spremao da krene u pohod
protiv nekih neprijateqa, koji su provalili u wegove dràve (contra suorum
videlicet regnorum invasores), kad je saznao da su granice wegovog kraqevstva na-
padnute od strane Stefana, koji se nazivao car Grka (se Gregorum imperatorem
appellantem), i Uro{a, wegovog sina, koji se pisao kraq Srbije ili Ra{ke (Ser-
vie seu Racie regem se scribentem). Kako se ne bi borio na dve strane, èle}i da
snage posveti jednom protivniku, on je sa carem Grka i wegovim sinom sklopio
primirje (treguarum federa iuramento firmato iniit), koje je sadràlo uslov da se
jedna kraqeva ro|aka uda za kraqa, carevog sina, pri ~emu je dogovoreno da ne-
vesta ostane u katoli~koj veri i crkvi.
Autor pisma zatim obrazlaè da je to u~iweno bez posebne papine dozvo-
le, pa da kraq, kao dobar katolik, naknadno moli za blagoslov. Autor pisma do-
daje i momente u prilog te molbe: da se ne bi drugi kraqevi zgraàvali i osu-
|ivali (ceterorum mundi regum scanadalarum evitatio) ako bi kraq pogazio za-
kletvu. Drugi razlog, prema autoru pisma, leì u potrebi da o~uva mir jer bi
ina~e izme|u Ugarske, Grka i Ra{ke izbili sukobi i ratovi za koje bi papa mo-
rao da potraì leka.
Bez obzira na nepoznatu rukopisnu tradiciju podse}am da se pismo nalazi
u zborniku sa tekstovima, s kojima nema nikakve veze
3
i na te{ko}e u rekon-
strukciji nekih delova pisma, wegova autenti~nost ne podleè sumwi. Najvi{e
mu u prilog govori na~in kako su spomenuti car Du{an i kraq Uro{, sa potpuno
odvojenim titulama: otac kao car Grka, sin kao kraq Srbije.
4
Tekst pisma, kako se dao rekonstruisati, name}e ~itav niz pitawa. Osta-
vqaju}i po strani li~nost autora i li~nost neveste, za koje nemamo ni najmawe
osnove za naga|awe, na prvom mestu je pitawe hronologije. Iz teksta se vidi da
je pismo nastalo ubrzo posle spomenutog ugovora, kada je u najve}oj meri bilo
aktuelno wegovo ostvarivawe, odnosno, kada je papska saglasnost bila potrebna.
Pouzdani ali {iroki hronolo{ki okvir pruà deo Du{anove vladavine sa
carskom titulom, {to zna~i april 1346 decembar 1355. Taj okvir se moè i mo-
ra mestimi~no suziti. Posmatraju}i stvari samo sa srpske strane, moè se zapazi-
ti da unutar tog perioda ima godina i meseci koji se mogu iskqu~iti, kao meseci
od leta 1354. do prole}a 1355, kad se pouzdano zna da su dva vladara bila u ratu.
412 Sima ]irkovi}
3
Prema podatku gospo|e Kormendy, citiranom u pismu kolege Engela, Decretalium liber
sextus cum apparatu Johannis Andreae; Johannes Andreae: Arbor consanguineitatis et affinitatis.
4
Percepciju Du{anove titule posebno je prou~avao M. Dini}, Du{anova carska titula u
o~ima savremenika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana, Beograd 1951,
87118 (= Iz srpske istorije sredwega veka, Beograd 2003, 188212).
*
*
*
U dokumentima savremenim ovome nalazi se jedan precizan podatak o pla-
nu da se srpski vladar sastane sa ugarskim kraqem, ali se mora dodati da nije
izvesno da li je do o~ekivanog susreta zaista i do{lo. U Veneciji je 29. jula
1346. primqeno poslanstvo cara Du{ana. Sa~uvan je odgovor sa u~tivim zahva-
qivawem za naklonost i dobru voqu koju prema Republici pokazuje srpski vla-
dar i za nagove{taj da }e posredovati u odnosima izme|u wih i ugarskog kraqa.
U slu~aju da se na|e sa ugarskim kraqem, Venecijanci su mu preporu~ivali s
najve}im poverewem svoje interese i poslanstvo, koje su i sami nameravali
uputiti u Ugarsku. Poslanicima }e naloìti da se obrate, ako se na|u sa go-
spodinom carem, za pomo}, savet i naklonost kao svome dragom prijatequ u koga
polaù veru i nadu.
5
Srpsko-ugarski pregovori su, dakle, morali biti u toku pre no {to je
srpsko poslanstvo po{lo u Veneciju. Sa venecijanske strane, predstoje}i sa-
stanak dvojice vladara smatran je za verovatnu ~iwenicu jer su za taj susret ve-
zivali svoje planove.
Citirani mleta~ki dokument ne pruà, dakle, pouzdanu potvrdu da je do-
{lo do sastanka, koji je imao u vidu srpski vladar, i ugovora koji je, prema na-
vedenom pismu, s wim sklopio ugarski kraq. On, me|utim, ~ini taj diplomat-
ski akt vrlo verovatnim. Ali, drugi jedan mleta~ki dokument tu verovatno}u
gotovo da pretvara u izvesnost.
Naime, u prole}e 1348, kad su odnosi Venecije i ugarskog kraqa opet za-
pali u krizu, Du{an je ponovo ponudio svoje dobre usluge kod kraqa Ludovika.
Poslaniku Du{anovom je 10. aprila 1348. u Veneciji dat odgovor na molbu da
opreme i naoruàju za wegove potrebe tri galije. Molbi je udovoqeno uz pri-
medbu poslaniku da nisu obi~avali nikome na svetu takvu milost ~initi.
Druga ta~ka poslanstva nagove{tavala je Du{anovu protivuslugu. Nu-
dio je da ako bi to bilo nama (Veneciji) po voqi, rado }e posredovati sa
svoje strane da se pregovara kako bi se izme|u gospodina kraqa Ugarske i na-
{e du`devske vlade postigli mir i sloga uz o~uvawe na{e ~asti. Zahvaquju-
}i na obe}awima koja su dobili i posredstvom poslanika i preko pisma, na-
gla{avaju da rado prihvataju wegovu nameru i wegovo nastojawe da ugarskog
kraqa privoli da ìvi s wima u miru i qubavi.
6
Kako su Venecijanci tada
O jednoj srpsko-ugarskoj alijansi 413
5
S. Ljubi}, Listine ob odno{ajih izmedju Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike II, Zagreb
1870, 366 quam ambaxatam et facta nostra, in casu quo dominus rex se reperiat cum rege Ungarie, inti-
me et cum magna fiducia commendamus, cum intentio nostra sit, si ipsam ambaxatam mittemus, commi-
tere ambaxatoribus nostris, quod si se reperint cum ipso domino imperatore, recurrant ad eum pro auxilio,
consilio et favore tamquam ad amicum nostrum honorabilem et precipium (!) in quo plenam spem et fi-
dem geramus..
6
S. Ljubi}, Listine ob odno{ajih izmedju Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike III, Zagreb 1872,
75 si placeret nobis, libenter interponeret partes suas ad tractandum, quod inter dominum regem Hungarie
et nostrum ducale dominium reformetur pax et concordia cum honore nostro U spomenutom pismu kolega
Engel je iskazao slutwu na osnovu itinerara kraqa Ludovika I da je pismo iz 1346. godine.
imali poslanike kod kraqa Ludovika, javqali su vladi da se carevo poslan-
stvo zauzimalo za wih.
7
Imamo, dakle, dobre odnose u leto 1346. i u prole}e 1348. a nema podata-
ka o pomu}enim odnosima u tih 20 meseci. Nema nijednog drugog perioda u spo-
menutih 9 godina u kome bi uslovi odgovarali onome {to je opisano u pismu
nepoznatog prelata.
*
*
*
Novootkriveno pismo name}e potrebu da se osvrnemo na jedan drugi iz-
vor, koji govori o ratu i pregovorima Du{ana i Ludovika I. Nalazi se u kwizi
Mavra Orbina (1601) i, po Jire~ekovom mi{qewu, li~i na skasku. Me|utim,
poznaju}i Orbinov na~in rada, veoma je malo verovatno da je re~ o wegovom
tekstu, verovatnije je da je, kao i na tolikim mestima svoje kwige, ekscerpirao
neki nama danas nepoznati izvor.
Neposredno posle pri~e o carskom krunisawu Du{anovom i dodeqivawu
kraqevske titule sinu Uro{u, Orbin, kao kontrast tome trijumfu, navodi da
je car primio vest da ugarski kraq sprema veliku vojsku i dolazi na Dunav.
8
Du{an je na to s vojskom do{ao i stajao na svojoj strani Dunava. Proceniv{i
da je protivnik brojniji, povukao se u dubinu svoje zemqe, na dan hoda, do Rud-
nika i Lomnice. Zase~enim i oborenim stablima zatvoren je put ugarskim rat-
nicima.
Umesto rata povedeni su pregovori, i to na brodu. Ugarski kraq je bio u
la|i, pristao uz obalu, ali nije hteo da na wu iza|e. Li~ni susret nije imao
rezultata, pa su se vladari razi{li, a pregovore su nastavili preko poslanika.
Orbinov izvor je odnekud znao zahteve ugarskog kraqa sumirane u ~etiri
ta~ke: da Du{an prihvati katoli~anstvo, da povrati zemqe kraqa Stefana,
da prizna vrhovnu vlast ugarskog kraqa i da sina Uro{a preda ugarskom kraqu
kao taoca. Kako car Du{an nije hteo da pristane, ugarska vojska se prebacila
preko reke i zauzela i pusto{ila zemqu sve do velike {ume Lomnice i Rudni-
ka. Tu je do{lo do dve mawe bitke; u jednoj su Srbi potukli odred ugarskog
kraqa, a u drugoj su bili potu~eni i izgubili plen. Posle toga se ugarski kraq
povukao preko reke, i da bi spre~io upade u svoju kraqevinu podigao je Beo-
grad! Ta o~igledna neta~nost bacila je senku na ~itavu pri~u.
Vaqa ipak zapaziti elemente koji otkrivaju dobru obave{tenost. Pre
svega, zemqa kraqa Stefana nekada{wa je teritorija kraqa Dragutina, kako
414 Sima ]irkovi}
7
S. Ljubi}, Listine ob odno{ajih izmedju Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike III, Zagreb
1872, 76 per ambaxatores, destinatos ad dominum regem Hungarie sensimus, quod ambaxatores sue
maiestatis apud dictum regem tetigerunt ei pulcra et graciosa verba in fauorem nostrum, de quo sibi re-
graciamus immense
8
Mauro Orbini, Il regno degli Slavi, Pesaro 1601 (= Munchen 1985) 262264. Prevodi: Mavro
Orbin, Kraqevstvo Slovena, preveo Z. [undrica, Beograd 1968, 3638, 306307 (u izdawu iz
2006; 3638, 320321); Mavro Orbini, Kraljevstvo Slavena, prevela S. Husi}, Zagreb 1999, 327329.
to sam Orbin kaè: Et questa provincia da quel tempo in poi si chiamo terra del Re
Stefano.
9
Ona je tada a i mnogo kasnije bila predmet spora izme|u dveju dràva,
oko we se borilo, mnogo vi{e nego oko teritorije s one strane reka. Najzad, va-
zalni odnos srpskih vladara spada u poznate i stare pretenzije ugarskih kra-
qeva, bilo sa zemqom Dragutinovom ili bez we. Najzad, Du{an je imao sina
Uro{a koji je, zaista, mogao biti traèn za taoca.
Spomenuti odeqak Orbinovog teksta o ugarsko-srpskim odnosima zavr{a-
va se odlu~nim hronolo{kim odre|ewem: To be{e 1343. godine. Ali, vrednost
toga podatka potiru pojedinosti iz samog kazivawa. Pre svega, ~iwenica da je
epizoda umetnuta u pri~u posle carskog krunisawa (1346). O pobrkanoj hronolo-
giji jo{ ja~e svedo~i nastavak u kome Orbin kaè da je dve godine kasnije, dakle
1345, kraq Ludovik jo{ jednom po{ao protiv cara i nije postigao ni{ta zna-
~ajno. Prilikom tog drugog pohoda poumirali su mnogi ratnici pa i kraqev
brat, herceg Stefan. Slu~ajno je poznat datum smrti hercega Stefana, bio je to
9. avgust 1354, kada je Ludovik zaista preduzeo pohod na Srbiju. Zna se da je u ju-
nu i julu 1354. izdavao poveqe u Beogradu.
10
Ako je izme|u prethodnih doga|aja
i ovoga pohoda zaista proteklo dve godine, sastanak na reci i pregovori bi mo-
rali biti 1352. godine. Kod Orbina ili u wegovom izvoru stopqeni su ujedno
doga|aji iz vi{e godina, skoro ceo carski period Du{anov, od 1346, kada je bi-
lo krunisawe, do 1354, kada je umro Stefan, brat kraqa Ludovika.
Ne ~ini se verovatno da bi ispri~ani doga|aji mogli biti predigra po-
mirewu i ugovarawu braka o kome govori pismo od kojeg smo po{li. Orbinov
spomen 1343. godine i podatak o podizawu Beograda upu}uju pre na Du{anov
kraqevski period (13311346), kad je tako|e bilo sukoba i pregovora. U tom
periodu su se na ugarskom prestolu smenili Karlo I Robert (1342) i Ludovik
I. U odnosima sa Karlom Robertom prelomna je bila smrt Dragutinova i Milu-
tinovo potiskivawe i zatvarawe Vladislava II.
*
*
*
Zatvarawe Dragutinovog naslednika Vladislava II shva}eno je na ugarskoj
strani kao odmetni{tvo. Pored toga {to je zatvorio sinovca, Milutin je, kako
se vidi iz nekih poveqa kraqa Karla Roberta, pruào podr{ku kraqevim pro-
tivnicima u unutra{wim sukobima i upu}ivao vojsku da pusto{i ugarske te-
ritorije. Kao odgovor, do{li su pohodi ugarskog kraqa na teritoriju Srbije
1317/18 i u jesen 1319.
11
Neprijateqstva su prestala posle smrti Milutinove
9
Orbini 252. Na str. 311 kaè da je knez Lazar postao gospodar della terra del Re Stefano, na
str. 270, isto sa pomenom granice na Dunavu.
10
K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 235. Jire~ek je skrenuo pa`wu na povequ ko-
ju je kraq Ludovik izdao u Beogradu 16. juna 1354. Tome se moè dodati poveqa izdata 28. jula
1354. in Alba Nandor, predo~ena u parnici vo|enoj maja 1395. E. Malyusz, Zsigmondkori okleveltar I
(13871399), Budapest 1951, n
o
4005.
11
Pored Jire~eka, nav. delo, 234235, srpsko-ugarskim odnosima ovog perioda bavili su
se i P. Markovi}, Odno{aji Srbije i Ugarske (13311355), Novi Sad 1904 (pre{tampano iz Leto-
i obnove vlasti Dragutinovog sina Vladislava II, koji je ve} ranije bio u ne-
kom savladarskom odnosu sa ocem. Vazalni odnos Vladislava II prema ugarskom
kraqu obezbe|ivao je nekoliko godina mira do 1326. Ali, kada je Stefan Uro{
III istisnuo svoga bratu~eda iz Rudnika i cele Dragutinove zemqe, obnovqena
su neprijateqstva. U izvorima je ostalo traga o ratu 1329. godine.
12
Nije poznato da li je i kako nasilna promena na srpskom prestolu u jesen
1331. uticala na odnose sa Ugarskom. Prvi podaci o neprijateqstvu odnose se
na leto 1334, kada je, prilikom ugovora sa vizantijskim carem Andronikom III
kod Soluna, predvi|eno bilo da car pruì Du{anu pomo} protiv ugarskog kra-
qa. O tome ratu govore podaci ugarskih poveqa i Du{anova nedovr{ena bio-
grafija.
13
Nije poznato kako su se neprijateqstva zavr{ila. Verovatno je tada
srpski vladar zagospodario Beogradom. Prema podatku jedne ugarske poveqe
posle 1339. ugarska vojska pod zapovedni{tvom Stefana Lackovi}a osvojila je
Beograd i poru{ila tvr|avu koju su Srbi podigli. Ugarska je, po svoj prilici
zadràla gradove na granici: Ma~vu, Beograd i Golubac, dok je teritorija ze-
mqe kraqa Stefana ostala pod srpskom kontrolom.
Mo`da su borbe ovoga vremena u srì Orbinovog pri~awa o ratu i prego-
vorima na obali reke i podizawu beogradske tvr|ave. Nije poznato kako je pro-
mena na ugarskom prestolu uticala na odnose sa srpskim kraqem. Mladi kraq
Ludovik je od po~etka imao te{ko}e sa osamostaqenim velika{ima, koje je mo-
rao pot~iwavati, a zatim se sukobio sa Venecijom nastoje}i da joj oduzme Zadar.
Iz toga vremena nema podataka o sukobima sa srpskim vladarem. Sredinom
1343. bosanski ban je bio u dovoqno dobrim odnosima sa srpskim kraqem da je
predloìo Veneciji da se sklopi savez izme|u wenih gradova (Zadar, Nin, [i-
benik, Trogir i Split) i Bosne i da se ukqu~i srpski kraq ako bude hteo. Ciq
je bio da se za{tite Bosna i gradovi, pri ~emu Venecija sama nije htela da bude
u tom savezu, ali je bila zainteresovana i podsticala Du{ana da se ukqu~i.
14
U to vreme, leta 1343, Du{an je ugovorio brak sina sa sestrom vizantij-
skog cara Jovana V.
15
Ta alijansa je neposredno uticala na uspon srpskog kra-
qa, on se po~eo titulisati kao ~esnik Grkom,
16
ali nije dugo trajala, postala
416 Sima ]irkovi}
pisa Matice srpske 221224 (19031904); J. Radoni}, Sporazum u Tati i srpsko-ugarski odnosi
od HIIIHVI veka, Glas SKA 187 (1941) 129136; J. Kali}-Miju{kovi}, Beograd u sredwem veku,
Beograd 1967, 6677, 358364. Revizija hronologije na osnovu {ire izvorne podloge u S. ]irko-
vi}, Beograd pod kraqem Du{anom, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 1718 (1981) 3745.
12
Izvorni podaci o pohodu koji je i{ao prema Vaqevu u mojoj raspravi iz prethodne na-
pomene, str. 4244.
13
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije VI, Beograd 1986, 346347; @ivoti
kraqeva i arhiepiskopa srpskih napisao Danilo i drugi, izd. \. Dani~i}, Zagreb 1866, 227231.
14
1872, 181182.
15
1872, 192, 4. septembra 1343. u pismu Marinu Veneriju, poslaniku kod Du{ana, traìlo se uz
ostalo da ~estita srpskom vladaru: de congaudendo de nuptiis, quas fecit domino filio suo cum so-
rore domini imperatoris Constantinopolis, cum illis pulcris verbis, que videbuntur.
16
Na zna~aj ovog doga|aja ukazao je jubilar raspravqaju}i o evoluciji kraqevske titule u
poveqama i ktitorskim kompozicijama. Up. G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog
slikarstva, ZRVI 20 (1981) 111135.
je neaktuelna proglasom carstva ili carskim krunisawem u aprilu 1346. Tada
je bio otvoren put za novi ugovor o braku, ovoga puta sa ugarskim kraqem u je-
sen 1346.
*
*
*
Pismo reprodukovano u prilogu oboga}uje na{e poznavawe srpske vladar-
ske porodice nepoznatom pojedino{}u. Carev sin i naslednik Uro{ predsta-
vqen je kao vladar Srba pi{e se kraq Srbije ili Ra{ke (Servie seu Racie re-
gem se scribentem) uz oca koji sebe naziva carem Grka (se Gregorum imperatorem
appellantem). Strogo odvajawe srpskog kraqevstva od gr~kog carstva odudara od
na~ina na koji su stranci percipirali odnose u Srbiji. U saglasnosti je, me|u-
tim, sa na~inom razumevawa doga|aja od strane vizantijskih pisaca, koji su pri-
pisivali Du{anu osvojene romejske teritorije a sinu stare srpske zemqe. Ispi-
tuju}i jednom ranije kako se u doma}im izvorima reflektuje pretpostavqena po-
dela, do{li smo do zakqu~ka da car u svome Zakoniku na kraqa prakti~no ne ra-
~una, ali da se u poveqi za Dubrov~ane iz 1349. dosledno odvajaju zemqa care-
va i zemqa kraqeva.
17
Pripisali smo to nastojawu da se o~uvaju tradicije u
ugovornim odnosima izme|u Dubrovnika i srpske dràve, neprekinuto odràva-
nim od vremena Stefana Nemawe, i potrebi da se prava i reìm Dubrov~ana
pro{ire na celu dràvu u obimu u kome je bila 1349. godine.
U odnosima sa Ugarskom je mogla biti korisna ta ista distinkcija. Srp-
ski kraq, maloletan u doba kad se pregovori vode, mogao je postati ènidbom
ro|ak ugarskog kraqa i wegov vazal, a da to nije diralo u rang gr~kog cara,
vladara Vizantije, kako se Du{an, o~igledno, predstavqao.
Ukoliko se pismo stavi u vrlo verovatan hronolo{ki okvir 13461348,
sledi da je Uro{ tada bio u uzrastu 810 godina, {to zna~i da je za realizaciju
dogovora o braku bilo vremena, postavqa se ~ak pitawe da li je do we uop{te
do{lo. Pismom se od pape traìla dispenzacija, za koju ne znamo da li je dobi-
jena. Da li je uop{te do{lo do izbora li~nosti iz kruga kraqevih ro|aka? Ni-
je bilo potrebe za ùrbu, s obzirom na uzrast verenika. U svakom slu~aju, sa
prestankom dobrih odnosa nestali su i uslovi za realizaciju ove politi~ki
motivisane veridbe. Nije poznato da li su odnosi pomu}eni i pre 1354? Na pr-
vom mestu se postavqa pitawe da li je Du{anov pohod na Bosnu 1350. protiv
vazala ugarskog kraqa ostao bez posledica po wihove odnose? U poveqi koju je
kraq Ludovik I izdao 1351. svojim velika{ima, dvojici bra}e koji su jedan za
drugim imali funkciju ma~vanskog bana, nabrajaju se wihove zasluge u ratova-
wu protiv srpskog kraqa tada neprijateqa, {to bi zna~ilo da nije neprija-
teq u vreme izdavawa poveqe.
18
17
S. ]irkovi}, Kraq u Du{anovom zakoniku, ZRVI 33 (1994) 149164.
18
Hazai okmanytar II, 8889.
Ako se moè verovati izvorima koje je ekscerpirao Mavro Orbin u pogla-
vqu u kome govori o Du{anu, car je pre raskida dobrih odnosa sa Ugarskom ~ak
u dva maha poku{ao da ugovori ènidbu sina, koji je u me|uvremenu pre{ao de-
setu godinu. Nastavqaju}i izlagawe, kojim je po hronologiji svoga izvora do-
{ao do 1345. (1343+2), Orbin se okre}e Du{anovim odnosima prema Bosni. On
dobro zna da je uzrok spora bila humska oblast i da su banovi qudi nanosili
{tetu susednim Du{anovim teritorijama, pri ~emu se ta~no navode: Trebiwe,
Konavli, Gacko, Rudine. Poznati su mu napori Mle~ana i Dubrov~ana da po-
stignu mir. Du{anovu kampawu u Bosni stavqa posle velikih uspeha osvaja-
wem Romanije a dolazak u Dubrovnik, koji je usledio posle pohoda na Bosnu,
stavqa ta~no u 1350. godinu.
19
Za vreme pohoda ban Stjepan II se, prema Orbinu, povukao sa odanim qu-
dima u planine, a Du{an je napadao Bobovac, u kome je bila banova k}i Jelisa-
veta, koja je tada bila devoj~ica, a kasnije postala èna kraqa Ludovika i maj-
ka Marije, ène kraqa @igmunda. U pri~awu se nalazi detaq da je Du{an
i{ao do Krke, {to se potvr|uje odlukom Trogirana i [ibeni~ana da mu odnesu
darove kad do|e do te reke.
20
Orbin stavqa venecijansko-dubrova~ko posredo-
vawe i u vreme Du{anovog pohoda, mada je posledwe poslanstvo poznato iz do-
kumenata Venecije iz aprila 1349. Orbin ili wegov izvor znaju da je Du{an
traìo da ban svoju k}er Jelisavetu da za ènu wegovom sinu kraqu Uro{u, ko-
me bi ona u miraz donela Humsku zemqu. Ban nipo{to nije hteo pristati, pa je
ostalo neprijateqstvo ime|u dva vladara, istina ne za dugo (Stjepan II je umro
1353, Du{an 1355). Ako je Orbinov izvor bio dobro obave{ten, veridba sa ro-
|akom kraqa Ludovika bila bi raskinuta do sredine 1350.
Prema Orbinu, u godini posle Du{anove posete Dubrovniku, {to bi zna-
~ilo 1351, car je poslao svoga protovestijara Nikolu Bu}u francuskom kraqu da
zaprosi kraqevu k}er za svoga sina Uro{a. I ova misija je ostala bez rezultata,
jer se traìlo da se car i sin pokatoli~e, da budu rimskog obreda. Najve}u ko-
rist je imao Bu}a koji bi, navodno, dobio pravo da stavi qiqan u svoj grb.
Posle toga neuspeha Du{an bi se, po Orbinu, narugao francuskom kraqu
time {to je zatraìo k}er vla{kog vladara, Jelenu, koju mu je ovaj odmah dao.
Uro{ je 1352. napunio 14 godina, {to je kanonska granica za sklapawe braka,
tako da je ènidba mogla biti ostvarena jo{ za ìvota Du{anovog, izme|u
1352. i 1355. Jedina potvrda toga braka moglo bi biti ime Jelene u pomeniku
(De~anski) u kome se ve~na pamjat priziva caru Uro{u i monahiwi Jeleni (ca-
ra Ouro{a i lenou monah).
21
Ali, pomenici imaju jo{ jedno ime Uro{eve
supruge. Posle Du{ana i Jelene sna ih Ouro{a (cara), Annou caricu ego.
Oba imena se javqaju u drugim izvorima, pa se ne moè kao sigurno primiti
418 Sima ]irkovi}
19
Mauro Orbini, Il regno degli Slavi, Pesaro 1601 (= Munchen 1985) 262264. Prevodi: Ma-
vro Orbin, Kraqevstvo Slovena, preveo Z. [undrica, Beograd 1968, 3638, 306307 (u izdawu iz
2006; 3638, 320321); Mavro Orbini, Kraljevstvo Slavena, prevela S. Husi}, Zagreb 1999, 327329.
20
Podatak je sa~uvao Ivan Lu~i}, a ja sam upozorio na wega u komentaru uz prevod Orbi-
na, 307 (2006: 321).
21
S. Novakovi}, Srpski pomenici, Glasnik SUD 42 (1875) 29.
vladaju}e tuma~ewe da je jedno svetovno a drugo mona{ko ime. Ime Ane kao An-
cha, regina Servie, nalazi se u jednom papskom pismu iz 1370. kojim se od Klare,
udove vla{kog vojvode Aleksandra, traì da k}er privede katoli~koj crkvi. Iz
pisma se, me|utim, ne vidi da li Ana ìvi tada na srpskom dvoru ili je negde
pod okriqem majke, od koje se o~ekuje uticaj na k}er. Pitawe je va`no zbog toga
{to bi Ana bila supruga iz posledweg perioda Uro{eve vladavine i {to bi se
za weno ven~awe mogle vezati dubrova~ke ~estitke Uro{u povodom svadbe od
10. jula 1360. ne spomiwu}i ni ime ni porodicu supruge.
22
Bila bi to, kako je
Jire~ek uzimao, ènidba sa Anom, }erkom vojvode Aleksandra, ~ija je druga k}i
bila udata za Ivana Stracimira, vidinskog cara. Problem je, me|utim, u tome
{to se i èna Ivana Stracimira zvala Ana!
23
Time nisu iscrpqene sve vesti o planiranim i ostvarenim brakovima
Uro{evim. Orbin se jo{ jednom vra}a vla{koj princezi, za koju na ovom dru-
gom mestu kaè da je bila k}er vla{kog vojvode Vlajka. O woj se kaè da je
napustila dvor i vratila se u dom svoga oca, jer je Uro{ uzeo za ènu jednu od
k}eri kneza Vojislava Vojinovi}a, koji se time uzdigao na najvi{e dostojan-
stvo! Ova verzija, bez obzira na to odakle poti~e, pobu|uje sumwu pre svega
zbog hronologije. Vladislav (Vlajko) je postao vladar Vla{ke 1364. a knez Vo-
jislav Vojinovi} je umro 1363! Pitawe o brakovima Uro{evim zasluìvalo bi
svakako da se posebno pretrese.
Veridba sa kraqevom ro|akom, koju otkriva dokument od koga smo po{li,
upotpuwava pored poznavawa odnosa Srbije i Ugarske u HIV veku jo{ i ìvo-
topis Uro{ev u kome su ostvareni i neostvareni bra~ni planovi igrali tako
veliku ulogu.
Sima ]irkovi}
SUR UNE ALLIANCE SERBO-HONGROISE
Cet article est fonde sur une lettre adressee au pape, dans la seconde moitie de
1346, par un prelat hongrois inconnu, que son inventeur, le defunt academicien
hongrois Pal Engel (19382001), a cede a l'auteur de ces lignes apres en avoir
reconstruit le texte. Son original est conserve a Vienne: Nationalbibliothek, Wien,
Cod. 2042 f. 1a. Le contenu de cette lettre est ici publie en annexe selon le texte
manuscrit de Pal Engel. Dans le commentaire sont exposes les arguments en faveur
22
K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 237238.
23
I. Boìlov, Familita na Asenevci (11861460), Sofi 1985, 204, 209 i rodoslovna
tablica u prilogu kwige.
de sa datation de la seconde moitie de 1346, expliques les titres d'empereur des
Grecs et de roi de Serbie respectivement portes par le souverain serbe et son fils.
Les donnees relatives a une paix et un mariage convenu entre le roi Uro{ et une
parente du roi Ludovic Ier sont replacees mis dans le contexte des relations
serbo-hongroises de la premiere moitie du XIVe siecle. Afin de se prononcer sur la
realisation de laccord dont parle cette lettre lauteur a une revision et un
recoupement de toutes les donnees evoquant les projets de Du{an en ce qui concerne
le mariage de son fils Uro{.
P R I L O G
Pismo nepoznatog ugarskog prelata papi s molbom da odobri ugovore-
nu bra~nu vezu izme|u sina srpskog vladara i ro|ake ugarskog kraqa
Priredio Pal Engel*
1. Sanctissime pater, universalis ecclesie summe pontifex, qui solium glorie
triumphale in trono apostolice celzitudinis (!) optinetis, qui etiam cuncta iura po-
sitiva in vestris dominiis?
2. terminare sciatis, audire dignemini, que in conspectum vestre sanctitatis
componam. Et quia iuxta legum sanctiones intelligentibus brevitas est amica et ser-
monum verbo-
3. sitas noverca, cum tamen sint necessaria momenta verborum, ne summa de
rem ampliorem, non utar pictorato fastu verborum, sed que locuturus sum, simpli-
4. citer dicam, et factum domini mei breviter proponam; hoc tenore, quod cum
excellentissimus princeps rex Ludovicus, divina gratia Hungarorum aliarumque plu-
rimorum gentium
5. rex, Beatitudinis Vestre filius humilis ac devotus, in medio perversarum na-
tionum constitutus, paganorumque ferocitate sceptus ! quodam tempore contra
quosdam suos
6. emulos, suorum videlicet regnorum invasores cum expeditione proficisci
nitum habuisset, sed eodem tempore per Stephanum, se Gregorum imperatorem ap-
pellantem, et Urosium,
7. ipsius filium, Servie seu Racie regem se scribentem, confinia sui regni
invasa fuisse cognovisset, prout suo regali congruit officios
8. in uno volens viribus co iniuriam, ut per alium sui non sentiat molestiam,
cum predictis, si fas sit dicere, inperatore Gregorum et rege, ipsius
9. filio, treugarum federa iuramento firmato iniit sub tali pacto, quod quandam
suam consanguineam ipso regi, imperatoris filio, in conjugem traditdit interve-
420 Sima ]irkovi}
* Tekst je u celini reprodukovao, dopune obeleìo, interpunkciju stavio, pok. akademik
Pal Engel. On je podvukao re~i kod kojih mu se ~itawe ~ini mawe ili vi{e sigurno, {to se od-
nosi na preko 90% teksta, pa ovde nije reprodukovano.
10. niente contractu per verba sponso, ita tamen, quod predicta illustris puel-
la in caholica fide remanens unam sanctam apostolicam videlicet ecclesiam, extra
quam
11. non est salus, venerabit et strictius per omnia fidem observet orthodoxam.
Pacta igitur supradicta non sine causa, ut premittitur, sint facta, quia tamen
12. sine vestra auctoritate fuere acceptata, sine cujus licentia speciali predictus
dominus noster, se sanctitatis vestre filius recognoscens , ut verus catholicus et fidei
cultor,
13. premissa fieri non debuisse et se temere ra et, suplicat beatitudinis ve-
stre clementiam, quatenus predicte matrimoniali contractui sub modo, qui premitti-
tur, facto
14. consensum vestre sanctitatis prebentes apostolica auctoritate dispensative
ipsum dignemini aprobare. Ad porrigendam autem huiusmodi supplicationem san-
citati
15. vestre dominum meum plura inducunt: primo ceterorum mundi regum sca-
nadalarum evitatio, qui tamquam iuris ignari, si dominus meus contra suum veniret
16. iuramentum, procul dubio scandalizarentur, secundo suorum subditorum
quieta fruitio, nam si aliud fieri contigerit, inter Hungarie, Gregorum et Racie
17. regna nasscentur discordie, pululabunt guerre et bella insurgent infinita, de
quibus sanctitati vestre convenit remedio occurrere oportuno.
Wien, Nationalbibliothek, Cod. 2042 f. 1a.
UDC: 246.3:232.931:75.046(495.02)
KATIA LOVERDOU-TSIGARIDA (Thessaloniki)
REVETEMENT DE LICONE DE LA VIERGE VIMATARISSA
DATANT DE LEPOQUE DES PALEOLOGUES, MONASTERE
DE VATOPEDI
Lobe de cet article est de presenter de maniere detaillee le deuxieme revetment
de l'icone de la Vierge Vimatarissa de Vatopedi et d'examiner l'eventualite qu'il
s'agisse d'une donation d'un personnage celebre, Stefan Du{an (Etienne Douchan),
Les revetements dicones en argent, en or ou plaques argent constituaient des
donations de la classe dominante, laique comme ecclesiastique, qui faisaient lobjet
dun respect particulier, comme en temoignent la mention du donateur, dans des
textes ou sur des inscriptions figurant sur ces revetements,
1
mais aussi le fait que
ceux-ci etaient reutilises lorsque les icones auxquelles ils etaient initialement desti-
nes avaient disparu
2
ou bien etaient repares et completes lorsquils etaient legere-
ment abimes.
3
Dans le cas de certaines icones particulierement venerees, lancien
revetement netait pas retire, meme lorsquil etait tres abime et alterait la forme de
licone, mais etait recouvert dun nouveau revetement.
4
Cest le cas de licone de la
Vierge Vimatarissa du monastere de Vatopedi, au Mont Athos, dont le revetement
actuel date de differentes periodes des epoques byzantine, post-byzantine ou moder-
ne, et qui conserve sous celui-ci des parties de son revetement initial (fig. 1).
5
1
K. Loverdou-Tsigarida, Buzantinej ependuseij dans le E. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida,
Buzantinej eikonej kai ependuseij, Mont Athos 2006, 270390.
2
K. Loverdou-Tsigarida, Buzantinh mikrotecnia, Monastere de Vatopedi, Mont Athos 1996,
vol. 2, n 20 et 21.
3
Ibidem, n 20.
4
Cest le cas de licone de la Vierge de Vladimir, celebre palladium de Russie (A. Grabar, Les
revetements en or et en argent des icones byzantines du Moyen-Age, Venise 1975, n 41).
5
Sur ces revetements, voir K. Loverdou-Tsigarida, Les revetements de la Vierge Vimatarissa au
monastere de Vatopedi, Drevnerusskoe iskusstvo. Vizanti i drevna Rus k 100-leti Andre
Nikolaevi~a Grabara (18961990), S.-Peterburg 1999, 440448 et K. Loverdou-Tsigarida, 2006, op.
cit., qui contient egalement une bibliographie plus ancienne.
Lobjet de cet article est de presenter de maniere detaillee le deuxieme
revetement de licone de la Vierge Vimatarissa et dexaminer leventualite quil
sagisse dune donation dun personnage celebre, Stefan Du{an (Etienne Douchan).
Licone de la Vierge Vimatarissa, icone particulierement veneree du monastere
de Vatopedi,
6
appartient au type de la Vierge Odigitria. Elle comporte un cadre de
bois brut et sous le revetement actuel, les extremites superieure et inferieure de ce
cadre sont recouvertes de deux feuilles de metal dont la decoration est partiellement
emaillee.
7
Ces lames dargent appartiennent au revetement le plus ancien (des. 1). Le
424 Katia Loverdou-Tsigarida
6
Selon la tradition, cette icone se trouvait dans le monastere avant 892, lorsque des pirates
semparerent de ses tresors. Des moines la sauverent en la jetant avec dautres objets sacres du monastere
dans un puits situe dans le sanctuaire du catholicon, dou elle fut retiree 70 ans plus tard. Elle se trouve
depuis dans le sanctuaire, selon des temoignages datant du XIX
e
siecle et du debut du XX
e
(G. Smyr-
nakis, To Agion Oroj, Athenes 1903, 432).
7
Il sagit de lames dargent, la partie superieure du cadre etant ornee demail champleve en trois
couleurs, rouge, bleu fonce et vert clair, qui en association avec la teinte blanc jaune de la feuille dar-
gent, produisent une quadrichromie. La partie inferieure est ornee demail bleu fonce.
Des.1. Schema des parties conservees du premier revetement
de licone de la Vierge Vimatarissa (XII
e
siecle)
theme de la decoration du cadre superieur
8
releve de themes decoratifs largement
repandus au XI
e
siecle, avec des racines plus anciennes.
9
Le cadre inferieur de licone (des. 1) ne comporte pas dautre decoration
quune feuille dargent portant une inscription du donateur du revetement, au
champleve et en capitales sur un fond emaille bleu fonce.
10
Il sagit dune inscrip-
tion sur deux lignes, occupant toute la longueur du cote. Le texte en est le suivant :
Yper afesewj amartiwn kai sugcwrhsewj tou doulou tou Q(eou)
Qeosthriktou monacou / kai kaqhgou/menou thj sebasmiaj monhj tou Bato-
pediou kai pashj thj en Qew adelfothtoj (Pour lenlevement des peches et
le pardon du serviteur de Dieu Theostiriktos moine et pere superieur du monastere de
Vatopedi et de toute la fraternite en Dieu).
11
Dapres cette inscription, lauteur de
la donation est donc lhigoumene du monastere, Theostiriktos, associe selon des
sources serbes,
12
a de nombreuses et riches donations ou uvres en faveur de son
monastere, mais aussi a la tonsure a Vatopedi, vers 1192, de Saint Sava et a la visite
faite en 1197 au monastere par le pere de ce dernier, le grand joupan Stefan Nemanja
(Etienne Nemanja).
Ce premier revetement de lhigoumene Theostiriktos couvrait tres
probablement demail le fond de licone, en faisant ainsi un objet tres precieux,
caracteristique des icones de pelerinage telles que la Vierge Vimatarissa,
13
et peut
etre date de la meme periode, a savoir la fin du XII
e
siecle. Ce revetement a ete en
grande partie detruit et les parties detruites ont ete completees par un nouveau
revetement. Il nest pas possible de definir aujourdhui letendue de ce deuxieme
Revetement de licone de la Vierge Vimatarissa 425
8
Il sagit dune bande de rotae sericae formees par une bande en pointille et entourant des motifs
en forme detoiles et de croix. Des panneaux triangulaires comprenant en alternance des medaillons ornes
de croix ou des motifs en forme de cypres occupent les vides entre les rotae sericae. La bande qui reliait le
revetement du cadre avec celui du fond de licone, aujourdhui perdu, est ornee de losanges disposes en
chaine et comportant de lemail, des memes couleurs que la bande de la partie superieure du cadre.
9
Le theme de la decoration de cette bande se retrouve dans des sculptures du XI
e
siecle, comme
les cadres des portes de marbre et un thorakion de leglise de S.Anargyre a Kastoria (A. Orlandos,
Buzantina mnhmeia thj Kastoriaj, ABME, vol. 4 (1938), fig. 1213 et 16) ou les epistyles de
liconostase de leglise de Panaghia de Krina (H. Bouras, To templo thj Panagiaj thj Krinaj kai h
cronologhsh thj, DXAE, n4, vol. 1 (19801981) 166179). On trouve egalement des analogies avec la
decoration emaillee dobjets sacres datant eux aussi du XI
e
siecle, notamment une coupe ornee demail et
un calice connu sous le nom de Calice des Patriarches, egalement orne demail, tous deux conserves dans
le Tresor de Saint-Marc (Le Tresor de Saint-Marc de Venise, Milan 1984, n 18 et 28).
10
Cette inscription a ete presentee pour la premiere fois dans notre ouvrage en deux volumes sur
le monastere de Vatopedi (Loverdou-Tsigarida, 1996, 492).
11
Pour un commentaire de cette inscription, voir ibidem et Loverdou-Tsigarida, 1999, 442.
Notons toutefois ici quelques points importants : 1. La formulation de cette inscription dedicatoire ne
presente pas doriginalites. 2. Lexpression moine et higoumene se rencontre egalement dans des
documents du XI
e
siecle concernant le monastere. 3. On ne trouve cependant pas le nom de Theostiriktos
dans les catalogues generaux des higoumenes du monastere qui nous sont parvenus (Theophilos,
Prohgoumenoj Batopedinoj, Xronikon peri thj ieraj kai Sebasmiaj Monhj Batopediou, Mont
Athos, Makedonika, 12 (1972), 71121).
12
Dometijan, @ivot svetoga Simeuna i svetoga Save, edition Dj. Dani~i}, Belgrade 1865, 55 et 128.
13
On pense que les icones en metal precieux, avec ou sans email, etaient tres repandues aux X
e
et XI
e
siecles, periode dapogee economique de lempire. Voir K. Weitzmann, The Icons, New York
1982, 15.
revetement car on ne peut determiner si les parties preservees, dont ne subsistent
aujourdhui que les deux bords lateraux du cadre de licone, appartiennent a un
revetement complet ayant ete detruit ou venaient seulement completer un autre
revetement.
Les lames dargent qui couvrent les deux bords lateraux du cadre peuvent etre
identifiees comme faisant partie dun revetement de la periode byzantine tardive
(fig. 1). Elles sont ornees de panneaux ornes de motifs figuratifs et vegetaux au
repousse. Ces panneaux sont delimites par une serie de boules en relief dont le centre
est souligne, imitant des petites perles clouees. Ces alignements en relief imitant des
perles doivent reproduire le modele des contours dicones
14
ou dobjets liturgiques
du XIV
e
siecle,
15
ornes de veritables perles.
Les panneaux ornes de motifs figuratifs sont en forme de parallelogrammes,
disposes verticalement, et comprennent des couples de saints et des scenes de la vie
de la Vierge, cycle iconographique qui encadre souvent les icones de la Vierge.
16
Ces compositions ne suivent pas lordre du recit des evenements.
17
Plus precise-
ment, sur le bord gauche sont representees des scenes (de haut en bas) de
lAnnonciation, de la Naissance de la Vierge, de la Presentation au Temple et de
lAdmonestation (Doute de Joseph). Sur le bord droit sont representes lEmbras-
sement des parents de la Vierge (Rencontre), la Benediction de la Vierge, la Priere
de Zacharie et les Fianailles.
Le cycle iconographique concernant la Vierge, constitue a partir de la periode
byzantine, est habituellement utilise en peinture, cest a dire pour les fresques, les
miniatures et les icones, surtout pour lencadrement des icones de la Vierge.
18
Ce
dernier cas est celui du present revetement, sur lequel le cycle nest cependant pas
complet. Il manque des scenes comme les Louanges a la Vierge, la Vierge recevant
la pourpre, lEtreinte dElisabeth et de la Vierge (Visitation), ou encore la
Dormition. On ne peut exclure quil existait dautres scenes de la vie de la Vierge,
dans lhypothese ou le revetement examine ici setendait egalement sur les bords
horizontaux du cadre. Il nest malheureusement pas possible de confirmer cette
hypothese, si ce nest par le fait quil manque certaines scenes essentielles ou tres
courantes de ce cycle iconographique, comme la Dormition ou lEtreinte dElisabeth
14
Grabar, 1975, op. cit. 4647, n 19, considere ces rangees comme un ajout russe ulterieur.
Cela nexclut pas lutilisation de rangees de perles similaires dans des uvres byzantines.
15
Un exemple caracteristique est le calice offert au monastere de Vatopedi par le despote de
Ioannina, Thomas Preloumbos, durant le dernier quart du XIV
e
siecle voir Loverdou-Tsigarida, 1996,
op. cit., 478479, fig. 426.
16
Elles sont egalement encadrees de bustes de saints et de prophetes, par exemple sur une icone
cretoise du debut du XV
e
siecle (Eikonej thj Krhtikhj Tecnhj apo ton Xandaka wj thn Mosca kai
thn Agia Petroupolh, Heraklion 1993, n 156), mais aussi de scenes du dodecaorton en alternance avec
des prophetes, par exemple sur une icone datant du XIV
e
siecle, conservee au Musee Benaki (A.
Xyngopoulos, Mouseion Mpenakh. Katalogoj eikonwn, Athenes 1936, n 1).
17
On ne doit bien sur pas exclure que ce melange soit le resultat dune intervention ulterieure.
18
Il est etabli quau XV
e
siecle, les peintres dicones utilisaient un cycle important concernant la
Vierge. M. Achimastou-Potamianou, Eikonej tou Buzantinou Mouseiou, Athenes 1998, 164168, n 48.
et de la Vierge (Visitation). Nous allons presenter ici les differentes scenes dans
lordre de leur narration.
Ainsi, on trouve dabord sur le bord vertical droit du cadre, dans le deuxieme
panneau figuratif (des. 2, emplacement 9, et fig. 6), la scene de la rencontre des par-
ents de la Vierge a la porte de leur maison, avec linscription (AcPAc)MOj
IWAKHM KAi AGIAC ANNHC (Embrassement de Joachim et de Sainte Anne).
19
Des.2. Schema de la disposition des themes decoratifs
19
La rencontre du couple est decrite par les Evangiles apocryphes comme un embrassement,
exactement comme elle apparait dans cette composition. Voir Tisschendorf, 1853, op. cit., IV, 4, ou il est
ecrit Kai idou Iwakeim hke meta twn poimniwn autou, kai esth Anna proj thn pulhn kai eide ton
Cette scene, que lon trouve egalement representee seule sur des icones, est
habituellement la premiere du cycle iconographique.
20
Dans le rendu de la scene, on
remarque que la place habituelle des personnages, avec Joachim a gauche et Anne a
droite, nest pas suivie. La plasticite des drapes est egalement notable.
Vient ensuite sur le cinquieme panneau du bord droit (des. 2, emplacement 5)
la scene de la Naissance de la Vierge, avec linscription H GENH/CIC THC/
Q(eoto)K(o)U en relief et capitales. La composition comporte de nombreux per-
sonnages, harmonieusement groupes et disposes. La scene du bain du nouveau ne
correspond sans doute au dialogue entre Sainte Anne et la sage-femme, tel quon le
trouve dans le Protevangile de Jacques.
21
Le rendu des plis, particulierement dans le
cas du personnage dAnne, impressionne par la douceur de ses volumes. Dun point
de vue iconographique, la composition est proche des grandes uvres de lepoque
des Paleologue, par exemple du monastere de Chora, mais sous une forme tres
condensee.
Sur le cote droit (des. 2, emplacement 10, et fig. 7), on trouve la scene de la
Benediction de la Vierge, ce que confirme linscription H EULOGICIC/ TO/N
H/E/R/E/O(n) PROS TIN /Q(eoto)K(o)N (Benediction de la Vierge par les
pretres). La composition suit le texte apocryphe de Jacques.
22
Joachim est
represente a gauche, tenant la Vierge, sous la forme dun nourrisson dans ses bras
recouverts de riches etoffes. Il marche vers une table circulaire autour de laquelle
sont assis trois pretres dont les visages sont rendus de maniere si peu soignee quils
en sont difformes. On distingue Anne discretement representee en plus petite echelle
derriere Joachim. Sa presence dans cette scene est assez inhabituelle.
Dans la scene de la Presentation (des. 2, emplacement 6), on reconnait les
details iconographiques caracteristiques de la periode des Paleologue. Le cote
inferieur droit de la composition est occupe par le groupe de sept jeunes femmes qui
accompagnaient la Vierge au temple, tenant des cierges, comme le dit le
Protevangile
23
ina mh strafei h paij eij ta opisw (de peur que la petite
fille se retourne en arriere. Seule la tete des parents de la Vierge est representee, a
une echelle plus grande, tandis que la scene de lange donnant a manger a la Vierge
Iwakeim ercomenon, kai dramousa ekremasqh eij ton trachlon autou ( voici que Joachim
vient avec ses troupeaux, et Anne se tenait debout sur la porte, et elle vit Joachim qui venait avec ses
troupeaux; et, accourant, elle s'attacha a son cou ).
20
Dans certains cycles, viennent dabord les scenes de loffrande inacceptable, de la priere de
Joachim, de la priere dAnne et de lacceptation des offrandes. Des exemples sont cites par K. Kalokyris,
H Qeotokoj eij thn eikonografian thj Anatolhj kai thj Dusewj, Thessalonique 1972, 88.
21
kai eipen tV maiv Ti egennhsa; h de eipen Qhlu. kai eipen Anna Emegalunqh h yuch
mou en tV hmera tautV kai aneklinen authn (et Anne dit a la sage-femme: Qu'est-ce que j'ai en-
fante? Elle dit: Une femme; et Anne dit: Mon ame est magnifiee a cette heure-ci, et elle se recoucha
(Evangelia Apocrypha, ed. Con. Tisschendorf, Lipsiae 1853, V, 2).
22
Voir ibidem, VI, 2, ou il est ecrit que lorsque Marie eut un an epoihsen Iwakeim dochn
megalhn kai ekalese touj iereij kai proshnegken Iwakeim thn paida toij iereusi, kai
euloghsan authn Kai proshnegken authn toij arciereusi, kai euloghsan authn ( et
Joachim fit un grand repas et il y invita les pretres. Et il la presenta aux pretres; et ils la benirent .
23
Ibidem, VII, 2.
enfant
24
occupe le coin superieur gauche de la composition et est accompagnee de
linscription TA AGIA/ TON A/GIO/N (Saint des Saints). Stylistiquement le rendu
des plis na pas le meme volume que dans les autres panneaux de luvre.
La scene suivante represente la priere du grand pretre Zacharie (des. 2, em-
placement 11 et fig. 8) devant les batons des pretendants de la Vierge,
25
comme le
confirme linscription qui laccompagne : H PRO/CEU/CH ZA/CARIOU DH/A/
TOUC RAUDOUC TWN/ H/EREO/N. La composition est dominee par la figure du
grand pretre, agenouille devant un autel de pierre couvert de riches etoffes brodees,
et sappuyant de ses deux mains couvertes sur une boite cubique. Sur lautel, sept
batons sont placees en eventail et une colombe est posee sur le dernier dentre eux.
La composition est completee par un ange represente a mi-corps, qui transmet les in-
structions de Dieu a Zacharie, dans le coin superieur droit du panneau. Les traits du
visage du pretre sont rendus avec un soin particulier aux details.
Sur le dernier panneau du bord droit (des. 2, emplacement 12 et fig. 9), Joseph
est represente recevant la Vierge du temple, comme le confirme linscription O
IO-SHF PARALA/MB-ANH THN/ Q(eoto)K(o)N. Lorganisation de la composi-
tion est harmonieuse, avec dans laxe la figure microscopique de la Vierge
enveloppee dans son maphorion. Les deux hommes, Zacharie a gauche et Joseph a
droite, rendus a une echelle plus grande, lentourent de maniere protectrice. De la
main droite, le grand pretre remet le baton sur laquelle est pose loiseau a Joseph.
Dun geste expressif de la main gauche, celui-ci accueille la petite Vierge, qui leve
la tete vers lui.
26
Cette composition, qui se distingue par le rendu soigne des details
et le volume des plis des vetements de Joseph et de la Vierge, est consideree comme
lune des plus rares de lart byzantin et elle suit une forme condensee des composi-
tions du XIV
e
siecle.
La composition de lAnnonciation (des. 2, emplacement 1 et fig. 4), accom-
pagnee des inscriptions MR-QU (Mere de Dieu) et ARCWN G/ABRIHL (Archange
Gabriel) dans des cadres en relief, est particulierement simple. Lespace est
entierement occupe par les figures de la Vierge (a gauche) et de larchange (a droite)
se faisant face. Entre eux se trouve une construction composite a plusieurs etages
ayant la forme dun pilier termine par une coupole reposant sur des colonnes. On
pourrait considerer comme une representation monumentale du puits devant lequel
eut lieu lAnnonciation selon les textes apocryphes,
27
mais qui doit plutot etre un
element de separation entre les personnages de la scene car on le rencontre aussi
dans dautres compositions du meme revetement, par exemple sur le panneau situe
juste au-dessous de lAnnonciation, entre Saint Nicolas et Saint Athanase,
representes en pied. On peut en deduire quil sagit dun element purement decoratif.
24
Ibidem, VIII, 1.
25
Selon le Protevangile (ibidem, VIII, 3), Zacharie invita par lintermediaire dun ange les veufs
de la region a lui apporter chacun un baton. labwn de apantwn taj rabdouj eishlqen eij to ieron
kai huxato (et en apportant tous les batons il entre au sanctuaire et il prie au Dieu) (ibidem, IX, 1).
26
Dans cette representation du texte du Protevangile, on ne trouve pas de suggestion des reserves
initiales de Joseph quant a ce choix (ibidem, IX, 23).
27
Ibidem, XI, 21.
Le rendu des personnages se caracterise par le soin apporte aux details, tant pour les
visages que pour les vetements. On note toutefois une certaine schematisation en ce
qui concerne les vetements et surtout le contour en forme de losange de la tunique de
larchange. La ciselure en relief utilise pour le rendu des plis et des ombres est
completee par de petites entailles.
Le panneau situe tout en bas du bord gauche du cadre a pour theme ladmones-
tation de la Vierge par Joseph (des. 2, emplacement 7 et fig. 5). Les figures de Joseph
(a gauche) et de la Vierge (a droite), tournees lune vers lautre, dominent lespace. Jo-
seph sappuie des deux mains sur un grand baton et est legerement penche en avant,
lair abattu. Il adresse a la Vierge, qui agite la main avec vivacite pour exprimer sa
protestation,
28
sa question, qui figure sur linscription: H EPOTICIC MAP/HA/ TI/
TO/ DPA/MA / TOY/TW La question: Marie quel est ce drame).
29
Linscription ne
reproduit pas exactement le texte du Protevangile,
30
mais une variante, qui rend plus
intense le caractere tragique de linstant.
31
Enfin, on trouve deux autres panneaux avec des motifs figuratifs representant
des saints. Le premier represente Saint Athanase et Saint Nicolas (des. 2, emplace-
ment 3 et fig. 10) et le deuxieme Saint Jean Prodrome et larchange Gabriel (des. 2,
emplacement 8 et fig. 11), deux personnages associes a lannonce de la venue du
Christ. Ces derniers sont tournes lun vers lautre et entre eux se trouve la meme
construction en forme de pilier que dans la scene de lAnnonciation. Il convient de
noter que la representation de larchange Gabriel est identique dans les deux compo-
sitions ou il figure.
En ce qui concerne stylistiquement le rendu des motifs figuratifs, on note deux
types. Le premier se caracterise par la haute qualite des compositions et du dessin, le
rendu soigne des traits des personnages, qui expriment ainsi des sentiments. Dans ce
premier groupe, on peut classer les scenes de la vie de la Vierge, a lexception de
lAnnonciation. Cette composition, de meme que les couples de saints, appartient a
un deuxieme groupe, pour lequel le rendu des personnages se caracterise par une
certaine schematisation et davantage de durete. Une deuxieme difference concernant
ces trois panneaux est le rendu des inscriptions accompagnant les scenes. Dans le
premier groupe, les inscriptions occupent les espaces vides dans la partie superieure
des compositions, sans ordre particulier, tandis que dans le deuxieme, les inscrip-
tions sont encadrees, disposees en lignes horizontales superposees et soulignees.
28
Dans le texte du Protevangile de Jacques (ibidem, XIII, 3), il est ecrit H de eklause pikrwj
legousa oti kaqara eimi egw kai andra ou gignwskw. Mais elle pleurait tres amerement, disant: Je
suis pure, et n'ai point connu d'homme.
29
Selon le Protevangile de Jacques kai eiselqwn en tJ oikJ autou euren authn wgkwmenhn.
kai etuye to proswpon autou kai erriyen eauton camai epi ton sakkon, kai eklause pikrwj
(et, entrant dans sa maison, il la vit enceinte, et le visage abattu il se jeta par terre et pleura amerement)
ibidem, XIII, 1.
30
Le texte est le suivant (ibidem, XIII, 2): ekalese thn Mariam kai eipen, ti touto
epoihsaj ( ayant appelle Marie, il lui dit pourquoi avez-vous fait cela.
31
Dans linscription, lutilisation du nom de Marie ainsi que lajout de lexpression quel
est ce drame , donnent une nuance theatrale au texte, permettant demettre lattrayante hypothese que
cette inscription provient dun drame theatral religieux.
Lecriture et lorthographe des inscriptions different egalement.
32
Dapres ces
caracteristiques, les inscriptions du deuxieme groupe pourraient dater du XVI
e
siecle.
33
Cependant, les panneaux du deuxieme groupe ont ete realises sur les memes
lames de metal que les panneaux ornes de motifs vegetaux, possedent le meme con-
tour de rangees en relief en forme de perles et partagent certains petits details
iconographiques, comme les sols a carreaux en forme de losanges, ce qui montre
quil sagit duvres du meme atelier suivant des modeles differents
34
et realisees
par des artistes differents pour le meme atelier.
35
Sur le revetement du cadre de licone de la Vierge Oruèjnaya Palata, a Moscou,
figurent des scenes de la vie de la Vierge, dont les qualites artistiques nettement
inferieures, sont considerees par Grabar
36
comme appartenant manifestement a
lepoque des Paleologue. La comparaison des scenes figurant dans les deux uvres,
comme lEtreinte de Joachim et dAnne ou la Naissance de la Vierge, montre que dun
point de vue iconographique et stylistique, licone du monastere de Vatopedi est
superieure et plus proche de lart de lepoque des Paleologue.
Des panneaux en forme de parallelogrammes, plus allonges que les panneaux
figuratifs et ornes de motifs vegetaux en relief particulierement detailles, sont
disposes entre les panneaux figuratifs. Il sagit de paires de tiges en volutes, ornees
de feuilles, liees par une attache en forme danneau et qui par leur mouvement
forment des boucles octogonales. La composition des motifs decoratifs est similaire
dans les panneaux de licone de la Vierge datant du XIV
e
siecle, dite Oruèjnaya
Palata, a Moscou.
37
Les panneaux sont delimites par trois rangees de decorations: la rangee de
perles clouees deja rencontree sur les panneaux figuratifs, une bande de losanges
graves et une bande de petites entailles superposees, rappelant une broderie. Au mi-
lieu des panneaux figure un renflement en forme de bouton, orne de deux composi-
tions de motifs vegetaux en relief. Lune est constituee de tiges bifides formant un
entrelacs en relief, la deuxieme de quatre tiges bifides formant des motifs meles en
forme de cur et inscrivant une croix de tiges au centre du renflement.
À la datation de ce revetement contribuent des elements stylistiques con-
cernant les panneaux figuratifs, ainsi que quelques donnees historiques. La presence
delements architecturaux a caractere decoratif a larriere-plan des compositions, les
mouvements et les attitudes des personnages, visant a exprimer des sentiments, ainsi
que leffort fait pour que les visages soient expressifs, sont des elements qui
permettent de dater ces petites compositions du XIV
e
siecle. En outre, lhypothese
32
Les inscriptions du premier groupe presentent de nombreuses fautes dorthographe et des
abreviations peu orthodoxes, comme H EYLOGISIS/ TO/N H/E/P/E/O/N PPOS TIN/ QKN.
33
Cette opinion a ete exprimee lors dune conversation amicale par le Professeur G. Velenis, que
je remercie.
34
Nous pensons que ces modeles devaient avoir la forme danthivola.
35
On rencontre des cas semblables pour dautres revetements, qui aident a comprendre lorgani-
sation des ateliers de realisation des revetements, Loverdou-Tsigarida, 2006, op. cit., 2704.
36
Grabar, 1975, op. cit., 4647, n 19.
37
Ibidem, 4647, n 19.
dune telle datation est etayee par la ressemblance frappante avec les motifs
decoratifs, figuratifs et vegetaux, ainsi que lorganisation de la decoration du cadre
du revetement de licone de la Vierge Oruèjnaya Palata de Moscou, consideree
comme une uvre grecque du XIV
e
siecle, a la technique relativement archaisante
et maladroite.
38
Le recit ancien dun synaxaire
39
fournit certains elements concernant la
datation et surtout le donateur de ce revetement. Dans ce recit sont decrits les actes
de barbarie commis par les envoyes de lempereur Michel VIII (12611282) au
Mont Athos pour punir les moines qui navaient pas accepte lunion avec leglise
catholique. Il y est donc ecrit que le monastere de Vatopedi fut renove par
Stephanos, souverain de Serbie et en celui-ci une icone venerable de la Vierge
Vimatarissa fut ornee (apo Stefanou tou thj Serbiaj Despotou anekainisqh
kai h en auth sebasmia eikwn thj Qeotokou Bhmatarisshj katekosmhqh).
40
Les archives du monastere Vatopedi sur le 14
e
siecle, qui viennent juste detre
publiees,
41
fournissent des donnees historiques concernant les dons reus par ce
monastere durant cette periode. Elles indiquent que Stefan Du{an, apres la conquete
de la Macedoine (1345), emit trois chrysobulles concernant des privileges et dons
accordes au Mont Athos et plus particulierement au monastere de Vatopedi.
42
Dans
les trois chrysobulles, il est mentionne que lempereur serbe poursuit luvre de ses
ancetres de Stefan Nemanja, devenu par la suite moine Simeon, et de Saint Sava, qui
avaient egalement fait de nombreux dons a ce meme monastere. Le deuxieme
chrysobulle,
43
datant de 1346, ainsi que le troisieme, datant de 1348, concernent
exclusivement le monastere de Vatopedi. Dans le chrysobulle de 1346, il est indique
que le souverain serbe souhaite aider le monastere, qui sest appauvri par
anomalie et desordre.
44
On a considere
45
que lanomalie et le desordre ayant
cause lappauvrissement du monastere de Vatopedi etaient peut-etre dus aux guerres
liees a la conquete de la Macedoine par les Serbes et dont Du{an etait responsable.
Nous estimons cependant quil faut ici prendre en compte ce quindique le recit an-
cien du synaxaire.
46
Et la renovation du monastere ainsi que la nouvelle decoration
de licone de la Vierge Vimatarissa sont rendu au Stefan Du{an. Il faut ajouter que
dans le troisieme chrysobulle Stefan Du{an
47
exprime sa reconnaissance envers la
Vierge, qui la souvent aide, et a exauce son souhait de revenir au Mont Athos, ou il
38
Ibidem, 46, n 19.
39
M. Gedeon, O Aqwj. Anamnhseij eggrafa shmeiwseij, Constantinople 1885, 145.
40
Ibidem. 145.
41
Actes de Vatopedi, II, de 1330 a 1376, par J. Lefort, V. Kravari, Ch. Giros, K. Smirlis, Texte,
Paris 2006.
42
Ibidem, n 9293, 97.
43
Ibidem, 198202, n 93.
44
m(e)t(a) tauta (de) upo thj tou kairou k(ai) t(wn) pragm(a)t(wn) anwmali(aj) k(ai)
ataxi(aj) esterhqh wn eice k(ai) katesth en stenot(h)ti k(ai) ptwceia megalh ibidem, n 93,
78.
45
Ibidem, 5, 22 et 200.
46
Gedeon, 1885, op. cit., 145.
47
Actes de Vatopedi, II, 2006, 211216, n 97.
a adore licone de la Vierge, dans le monastere de Vatopedi. Durant cette visite,
Du{an etait accompagne de son epouse et de son fils
48
et il etait naturel que le
recueillement devant licone se soit produit apres la realisation de la nouvelle
decoration grace au revetement offert par le souverain, comme indique dans le recit
ancien du synaxaire. Il est donc fort probable que les elements du revetement dar-
gent et plaque or du XIV
e
siecle decrits dans le present article appartiennent au
revetement offert par le souverain serbe Stefan Du{an a la Vierge pour orner licone,
dite Vimatarissa, du monastere de Vatopedi. On ne peut determiner avec certitude
letendue de ce revetement. On estime cependant, sur la base dautres exemples
contemporains qui nous sont parvenus, mais aussi du fait quil sagissait du don dun
souverain, que ce revetement devait couvrir la totalite du cadre et du fond de licone.
On peut aussi supposer que sur la partie superieure du cadre figuraient des scenes qui
auraient complete le cycle iconographique de la Vierge et que la partie inferieure
etait ornee comme il etait de coutume, dune inscription dedicatoire. On ne connait
pas la cause de la destruction de ce revetement.
Licone de la Vierge Vimatarissa a reu jusqua aujourdhui quatre autres
revetements ou refections importantes des revetements,
49
qui presentent un interet
particulier car ils refletent les tendances dominantes dans ce domaine de lart
religieux a differentes periodes de lart byzantin et post-byzantin.
Katja Loverdu-Cigarida
OKOV VATOPEDSKE IKONE BOGORODICE VIMATARISE
IZ EPOHE PALEOLOGA
Ikona Bogorodice Vimatarise (sl. 1) je posebno po{tovana ikona sveto-
gorskog manastira Vatopeda. Pokrivena je pozla}enim srebrnim okovom sasta-
vqenim od delova iz raznih perioda vizantijskog, postvizantijskog i moder-
nog doba ispod kojeg su sa~uvani delovi prvobitnog okova. Prema natpisu
koji se ~ita na wemu, prvobitni okov datira s kraja XII veka, dok se delovi
drugog po starini okova, po svojim stilskim i tehni~kim odlikama, datuju u
XIV vek. Autor ovog ~lanka predstavqa sa~uvane delove ovih dvaju vizantij-
skih okova.
48
M. @ivojinovi}, De nouveau sur le sejour de lempereur Du{an a Athos (1347 Avril 1348),
ZRVI 21 (1982) 119126.
49
Sur ces revetements, voir A. Ballian, Metabuzantinh Mikrotecnia, Monastere de Vatopedi,
Mont Athos 1996, vol. 2, 518 et suivantes.
Sa~uvani delovi najstarijeg okova (crt. 1) su ukra{eni vi{ebojnim }eli-
jastim emaqem. Ukrasni motiv gorweg dela predstavqa traku sa nizom rotae se-
ricae (crt. 1 i sl. 2), koje nalazimo ve} u umetnosti XI veka (arhitektura,
skulptura, emaq). U pitawu je dakle motiv {iroko rasprostrawen ve} u XI ve-
ku, a ~iji su koreni jo{ stariji. Dowi deo (crt. 1) je sastavqen od jednostavne
srebrne trake na kojoj se nalazi posvetni natpis donatora okova. U pitawu je
Teostirikt, iguman vatopedskog manastira s kraja XII veka prema srpskim iz-
vorima, gde se spomiwe u vezi sa Stefanom Nemawom i sa postrigom wegovog
sina Save.
Nije poznato u kojoj je meri i kako do{lo do o{te}ewa prvobitnog okova.
U svakom slu~aju, verovatno je re~ o postupnom procesu u kome su stari, uni-
{teni delovi zamewivani novim. Tako|e, nije mogu}e pouzdano odrediti da li
su sa~uvani delovi mla|eg okova, dve bo~ne vertikalne trake, pripadali no-
vom, kompletnom okovu koji je kasnije delimi~no nestao, ili su samo dopunili
stariji okov. Trake su podeqene na niz vertikalnih pravougaonih poqa, ukra-
{enih iskucanim figuralnim i biqnim motivima. Poqa sa figuralnim moti-
vima predstavqaju svetiteqe u paru i scene iz Bogorodi~inog ìvota koje ~e-
sto uokviruju ikone sa likom Bogorodice. Raspored kompozicija se ne drì
strogog redosleda doga|aja, na levoj strani su predstavqene, odozgo na dole
Blagovesti, Ro|ewe Bogorodice, Vavedewe i Razgovor Bogorodice i Josifa, a
na desnoj Susret Joakima i Ane, Blagoslov trojice jereja, Molitva Zahariji-
na pred {tapovima prosaca i Bogorodi~ina udaja. Tome treba dodati dva poqa
sa predstavama svetiteqa u paru. Na prvom su sveti Atanasije i sveti Nikola
(crt. 2, br. 3 i sl. 10), a na drugom sveti Jovan Prete~a i arhan|eo Gavrilo (crt.
2, br. 8 i sl. 11), obojica posledwih se vezuju za najavu Hristovog ovaplo}ewa.
Izme|u poqa sa figurativnim predstavama nalaze se poqa u obliku izduènih
pravougaonika, ukra{ena minuciozno izvedenim biqnim motivima. U sredini
svakog poqa nalazi se ispup~ewe u obliku pupoqka koje naizmeni~no dopuwuju
dve razli~ite biqne kompozicije.
Odlike delova mla|eg okova ukazuju na XIV vek kao vreme wihovog na-
stanka stilske odlike figurativnih predstava, upadqiva sli~nost sa ukra-
snim motivima, figurativnim i biqnim, kao i sa wegovim rasporedom na okovu
Bogorodi~ine ikone iz Oruèjnaje palate u Moskvi, koja se datuje u XIV vek. U
prilog ovakvom datovawu stoji i predawe zabeleèno u vatopedskom sinaksaru,
po kome je Stefan Du{an obnovio manastir Vatoped 1340. godine i (da je tada)
u wemu bila ukra{ena i po{tovana ikona Bogorodice Vimatarise (kai h en
auth sebasmia eikwn thj Qeotokou Bhmatarisshj katekosmhqh, kao i tri hri-
sovuqe Stefana Du{ana iz 1345, 1346. i 1348, u kojima on navodi svoje darove,
kao i svoje veliko po{tovawe prema ikoni Bogorodice Vimatarise.
Fig. 1. Icone de la Vierge Vimatarissa du monastere de Vatopedi avec son revetement
F
i
g
.
2
.
P
a
r
t
i
e
d
u
c
a
d
r
e
s
u
p
e
r
i
e
u
r
d
u
p
r
e
m
i
e
r
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
e
t
d
e
l
a
b
a
n
d
e
q
u
i
l
e
r
e
l
i
a
i
t
a
u
f
o
n
d
d
e
l
i
c
o
n
e
(
X
I
I
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
3
.
C
a
d
r
e
i
n
f
e
r
i
e
u
r
a
v
e
c
i
n
s
c
r
i
p
t
i
o
n
d
u
p
r
e
m
i
e
r
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
I
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
4
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
A
n
n
o
n
c
i
a
t
i
o
n
,
p
a
r
t
i
e
d
r
o
i
t
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
5
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
e
D
o
u
t
e
d
e
J
o
s
e
p
h
,
p
a
r
t
i
e
d
r
o
i
t
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
6
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
E
t
r
e
i
n
t
e
d
e
J
o
a
c
h
i
m
e
t
d
A
n
n
e
,
p
a
r
t
i
e
g
a
u
c
h
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
7
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
a
B
e
n
e
d
i
c
t
i
o
n
d
e
s
p
r
e
t
r
e
s
,
p
a
r
t
i
e
g
a
u
c
h
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
8
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
a
P
r
i
e
r
e
d
e
Z
a
c
h
a
r
i
e
,
p
a
r
t
i
e
g
a
u
c
h
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
9
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
a
V
i
e
r
g
e
r
e
m
i
s
e
a
J
o
s
e
p
h
,
p
a
r
t
i
e
g
a
u
c
h
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
1
1
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
l
a
r
c
h
a
n
g
e
G
a
b
r
i
e
l
e
t
S
a
i
n
t
J
e
a
n
P
r
o
d
r
o
m
e
p
a
r
t
i
e
d
r
o
i
t
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
F
i
g
.
1
0
.
P
a
n
n
e
a
u
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
n
t
S
a
i
n
t
N
i
c
o
l
a
s
e
t
S
a
i
n
t
A
t
h
a
n
a
s
e
,
p
a
r
t
i
e
g
a
u
c
h
e
d
u
c
a
d
r
e
d
u
d
e
u
x
i
e
m
e
r
e
v
e
t
e
m
e
n
t
d
e
l
i
c
o
n
e
d
e
l
a
V
i
e
r
g
e
V
i
m
a
t
a
r
i
s
s
a
(
X
I
V
e
s
i
e
c
l
e
)
UDC: 726.591:095(495)
YOTA IKONOMAKI-PAPADOPOULOU (Athens)
RE-USE OF DECORATED SILVER PLATES: A GOSPEL COVER
IN THE MONASTERY OF ST JOHN ON PATMOS
In this article an account is given of a gospel cover from the Monastery of the
Apocalypse, today in the sacristy of the Monastery of St John the Theologos, on
Patmos. It is decorated with sheets and plaques from objects of differing origins and
periods, from the 13
th
14
th
to the 17
th
century.
A frequent practice in the sacristies of monasteries has been the exchange, the
sale as well as the recycling of church ornaments made of precious metals, with a
view to the raw material being re-used for making of new ones.
1
At the same time,
of course, it has been usual for items from objects which are no longer in use or have
become worn to make good damage to others or for completely new works to be cre-
ated with them.
2
Nor is it rare in these compositions for pieces from more than one
object to be used. The gospel cover from the Monastery of the Apocalypse on
Patmos, today in the sacristy of the Monastery of St John the Theologos, is such an
instance (Figs 1 and 2).
Nailed to the boards of the gospel (published by N. Saros, 1728, Venice) are
embossed silver sheets and cast plaques.
3
The centre of the obverse side is occupied
by a representation of the Crucifixion (fig. 3). The cross has two horizontal cross-
-pieces and is supported on a sheet which is reminiscent of a sarcophagus. At the
ends of the larger horizontal, the Theotokos with her arms crossed before her breast,
on the left, and John, in an attitude of grief, on the right, are depicted. At the extrem-
ities of the shorter horizontal, the sun and the moon can be seen, and at the top of the
cross, the Preparation of the Throne. The outer corners of the gospel are strength-
1
See, indicatively, Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Church Metalwork, Sinai. Treasures of the
Monastery of Saint Catherine, ed. K. Manafis, Athens 1990, 264.
2
See, indicatively, the silver gilt revetment of the icon of Our Lady Vematarissa in the Vatopedi
Monastery, E. N. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida, Iera Megisth Monh Batopediou. Buzantinej
eikonej kai ependuseij The Holy and Great Monastery of Vatopedi, Byzantine icons and revetments,
Mount Athos 2006, 290, Fig. 212.
3
The gospel is of a height of 38 cm., a width of 27 cm., and a thickness of 4 cm.
ened with button-shaped sheets for its better support when open. The spaces between
them, on the edges of the board, are covered, above and below, on its width, with
sheets with a repetition of a flower and foliage scroll in relief (Fig. 7) and, on its
height, right and left, by sheets of a width of 3 cm., bearing scenes from the
Dodekaorton, of differing lengths, because these have been cut to fit them to the di-
mensions of the board (Figs 5 and 6). On two of the larger sheets are shown, in this
order, the Baptism, the Presentation in the Temple, the Nativity, and the Annuncia-
tion and, on the other two, the Descent into Hades, the Crucifixion, the Entry into Je-
rusalem, and the Raising of Lazarus. To this latter group may be added a fifth scene,
that of the Transfiguration, as can be seen from the series of depictions on the
smaller sheet which completes the decoration on the bottom edge of the left-hand
side of the board.
4
The depictions are accompanied by inscriptions relevant to the
subject, not always clearly legible, sometimes set out horizontally and sometimes
vertically. Nailed to the inner corners of the board are medallions containing chased
busts of the Evangelists; in the intervening spaces are cherubim, and, exactly above
the central cross, a small sheet with a representation of the Crucifixion.
On the reverse of the gospel, a sheet with a depiction of the Descent into
Hades H ANASTASHS TOU C(RISTO)U The resurrection of Christ is nailed to
the centre (Fig. 4). Christ, in low relief, on a matted background, treads on a rudi-
mentary cave, from which Hades projects. The inscriptions O ADHS Hades and I
TAFH the Burial identify the scene. Christ, turning to his left, with his right hand
raises up Adam from the sarcophagus (O ADAM, H EUA Adam, Eve). In his left
hand he holds a cross with two horizontal cross-pieces, an iconographic characteris-
tic of the Middle Byzantine period, a symbol of the Passion, but also a trophy and a
weapon,
5
the power of which is extolled by the inscription on its upper edge:
I(HSOU)S / C(RISTO)S NH / KA Jesus Christ conquers. Higher up, the Three
Children in the Fiery Furnace can be seen, turning in a posture of supplication to-
wards Christ and below the bust of the angel who was protecting them. They are
identified by means of the inscription: I TROIS PEDES The Three Children. On
the left of the scene, David, John the Baptist, and Abel
6
appear, with the relevant in-
scriptions: O DABHD, IW(ANNHS), O AB(E)L David, John, Abel.
The cast plaques which are nailed to the corners of the board end on the inner
side in Late Gothic anthemia and bear the symbols of the Evangelists among vegetal
motifs of an Ottoman style. The plaques along all the sides are decorated with dense
vegetal interlacing in the same spirit. The joints show that the same pattern is re-
peated in order that the length and breadth of the initial board should be covered.
Since, however, these plaques are not sufficient to cover the actual board, sheets
with figurative (the Transfiguration, the Entry into Jerusalem, and the Raising of
Lazarus) and non-figurative (flower and foliage scroll) decoration, of the same type
436 Yota Ikonomaki-Papadopoulou
4
The Raising of Lazarus is repeated at that point, once as a last scene on the preceding sheet, and
a second time as a scee preceding the Transfiguration. The same order is followed on the right-hand side
of the board.
5
A. Kartsonis, Anastasis. The Making of an Image, Princeton 1986, 205207.
6
See in this connection A. Kartsonis, op. cit., 209210.
as that which appears on the obverse of the gospel, have been interpolated (Fig. 10).
The additions, moreover, have a toothed edge on the inner side, to harmonise them
with the Late Gothic anthemia of the plaques. Radiant suns (Fig. 10), quatrefoil sheets
with the symbols of the Evangelists, cherubim, wheels, and floral ornaments are ar-
ranged symmetrically on the velvet on the intervening surfaces. Nailed to the central
sheet is a cast cross with a representation of the Crucifixion, the Theotokos, and John
at the ends of the arms, and a seated Evangelist at the top. Below, on a circular sheet
with tulips on the circumference and chased floral decoration, in five medallions, the
following inscription appears in niello: EN AR/CH HN O L/OGOS KAI O L/OGOS
HN PR/OS TON QE/ON In the beginning was the Word and the Word was with
God (left), KAQHGOU/MENOS GER/MANOS HERO/MONACOS/ ACPE (middle)
ETELIO/QH UPO CH/ROS IMON GE/RASHMOU/ MONA/ (right) COU SO/ KE
NHKO/LAOU EX A Abbot Germanos, priest-monk, 1685; finished by the hand of
ourselves Gerasimos, monk, and Nikolaos from A (the inscription does not
continue), (below) MNH/STHTI KU(RIE) / HMON TON/ AMARTO/LON Be mind-
ful, Lord, of us sinners.
7
It will be seen from the description given above that the metal items which are
nailed to the boards of this gospel originally decorated other objects and can be di-
vided into groups. The first and earliest group includes the sheets with scenes from
the Dodekaorton, along the vertical sides of the obverse, and those which have been
used as supplements between the plaques of the long sides on the reverse. In
small-scale sculpture, the cycle of the Dodekaorton is known in ivory and steatite
eikonidia from the Middle Byzantine period.
8
During the Palaeologan era the subject
became popular and, from the second half of the thirteenth century onwards, to
judge by the surviving examples, it is also encountered in the margins of silver icon
revetments, and even on silver gospel covers.
9
The scenes, in line with preferences
at that time for works in relief,
10
are embossed and alternate, usually on the same
sheet, with the panels formed by vegetal interlacing. In the better examples, dating
from the fourteenth century, such as on the revetments of the icons of Our Lady
Hodegetria and of the Crucifixion in the Vatopedi Monastery, on Mount Athos, the
figures, in fairly high relief, are framed by landscape features and works of architec-
ture (Fig. 8).
11
In other instances, as in that of the icon of John Chrysostom belong-
Re-use of Decorated Silver Plates 437
7
The lettering of the inscription is a mixture of lower case and capitals.
8
See in this connection E. Kitzinger, Reflexions on the Feast Cycle in Byzantine Art, Cahiers
Archeologiques, 36 (1988), 5153; The Glory of Byzantium, Art and Culture of the Middle Byzantine
Era, A.D. 8431261, Exhibition Catalogue, The Metropolitan Museum of Art New York, eds H. C. Ev-
ans, W. D. Wixom, New York 1997, 144146, No. 91; I. Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Ste-
atite, Vienna 1985, Text, 4042, Pl. 31.
9
E. N. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit., 284. See also a gospel cover in the
Biblioteca Marciana, Le Tresor de Saint-Marc de Venise, Exhibition Catalogue, Grand Palais, Paris, Mi-
lan 1984, 176178, No. 19 (M. E. Frazer).
10
J. Durand, Precious-Metal Icon Revetments, Byzantium, Faith and Power (12611557), Exhi-
bition Catalogue, The Metropolitan Museum of Art, ed. H. C. Evans, New Haven and London 2004, 245.
11
E. N. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit., 306315 and 327335, Figs 235, 240, 242
and 265, 266, 268.
ing to the Chilandari Monastery, which also dates from the fourteenth century,
12
the
synoptically rendered figures without volume, the virtual non-existence of land-
scape, the rudimentary architectural scenery and the low relief are reminiscent of
steatite eikonidia of the Middle Byzantine period.
13
Whereas in the examples cited above the organisation of the space is clear,
with a symmetrical alternation of figurative and non-figurative decoration, in the re-
vetments of Our Lady Hodegetria and of Christ Pantocrator in the Icon Gallery in
Ohrid, the approach to the decoration differs.
14
These revetments, also of the four-
teenth century, in second use, consist of a large number of small sheets with alternat-
ing figurative and non-figurative motifs, mass-produced, and the impression given is
that these function as a unified decorative carpet. The size of the sheets and the
small scale of the subjects which gives rise to a need for repetitions if all the sur-
faces of the icons are to be covered contribute to this.
In terms of iconography, the scenes from the Dodekaorton on the sheets of
Patmos show similarities to some of the corresponding scenes in the margins on the
revetments of the Hodegetria and the Crucifixion in the Vatopedi Monastery that
is, to the scenes of the Transfiguration and the Presentation in the Temple (Figs 5
and 8).
15
The latter, in the case of the Patmos sheet, is dominated by the ciborium on
the vertical axis and is, moreover, reminiscent of the steatite eikonidion in the
Benaki Museum, which also dates from the fourteenth century.
16
Iconographic affin-
ities are also observable with the decoration of the revetments of the icons of Our
Lady Hodegetria and of Christ Pantocrator, in Ohrid, particularly in the scenes of the
Descent into Hades and of the Raising of Lazarus (Fig. 6).
17
Furthermore, in spite of
the fact that the scale of the subjects and the published photographs do not favour
more detailed comparisons, there seem to be similarities not only as regards the ab-
stract iconographic approach, but also as to the manner of production, because the
scenes on the Patmos sheets, as their exact repetition indicates, were also made with
a dye on which they were probably negatively imprinted.
18
It is by the same method
12
A. Grabar, Les revetements en or et en argent des icones byzantines du Moyen Age, Venice
1975, 55, No. 26, Fig. 62.
13
I. Kalavrezou-Maxeiner, op. cit., Text, 143144, No. 52, Pl. 31.
14
K. Balabanov, Icons of Macedonia, Skopje 1995, Figs p. 38, p. 42 and p. 110; M. Georgievski,
Galerija na Ikoni-Ohrid, Ohrid 1999, 3233, No. 8 and 6263, No. 23 ; Byzantium, Faith and Power
(12611557), Exhibition Catalogue, The Metropolitan Museum of Art, ed. H .C. Evans, New Haven and
London 2004, 256, No. 154 (M. Georgievski).
15
E. N. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit., 311314, Figs 240 and 243.
16
Oi pulej tou Musthriou. Qhsauroi thj Orqodoxiaj apo thn Ellada The Gates of the
Mystery. Treasures of Orthodoxy from Greece, Exhibition Catalogue, National Gallery Alexandros
Soutzos Museum, ed. M. Borboudakis, Athens 1994, 256, No. 78 (A. Drandaki). On monumental paint-
ing, see G. Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu L' eglise des saints Constantin et Helene a
Ohrid, Belgrade 1971, Illus. No. 8.
17
Cf. the Raising of Lazarus on the revetment of the icon of Our Lady Hodegetria, K. Balabanov,
op. cit., Fig. p. 42. Similarities are also observable to the corresponding scene on the revetment of the icon
of the Theotokos in the Church of San Samuele in Venice. See A. Grabar, op. cit., No. 30, Fig 65.
18
The process of the pressing of fine sheets on a steel dye with a negative impression in order to
produce a subject, with the help of a lead plate, is described by the monk Theophilus in the twelfth cen-
that the subjects have been rendered in a category of silver enkolpia which are dated
to the thirteenth fourteenth century. They are decorated, mainly, with scenes of
the Crucifixion and warrior saints and most of them are kept in the Vatopedi Monas-
tery (Fig. 9).
19
However, a few others have been located in excavations in regions of
the Former Yugoslav Republic of Macedonia, such as the enkolpion from Gorno
Orizari, near Ko~ani,
20
and the fragment of an enkolpion from Markova Varo{, near
Prilep.
21
Warrior saints, in any event, are shown also on the revetment of the icon of
Christ Pantocrator in the Icon Gallery of Ohrid.
22
It is also by means of a dye that
the scene of Sts Constantine and Helen seems to have been reproduced on the ste-
atite eikonidion of St Demetrius, which dates from the fourteenth century and is now
kept in the National Museum in Sofia.
23
The chief characteristics of the works which have been cited is the synoptic
rendering of the figures, without additional elaboration, and the absence of details in
the facial features of the figures, which are further impaired by the wear of use, be-
cause the sheets have to be fine to take the impress of the scenes more easily. To
these features should be added the way in which the inscriptions are set out horizon-
tally and vertically.
24
The scenes from the Dodekaorton on the sheets of the Patmos
gospel, in spite of the small scale, stand out for the excellent compositions, the con-
fident design, the balanced poportions, the movement, the plasticity and fluidity of
the figures, and because of these merits could be included among the better works of
the genre. They differ, however, from all the known examples of the same type on
revetments of icons in the coherence of the scenes without the interpolation of pan-
els with vegetal motifs.
25
This too makes dating difficult, since there are no second-
ary features to serve as indications as to the general trends in decoration of the pe-
riod in which they were made, and this is all the more so because the duration of use
of such dyes is undetermined. Questions, moreover, arise as to the number and the
tury in his handbook De Diversis Artibus. See in this connection E. Brepohl, Theophilus Presbyter und
die mittelalterliche Goldschmiedekunst, Vienna, Cologne, Graz, Bohlau 1987, 230232. See also C.
Arminjon, M. Bilimoff, L' art du metal. Vocabulaire technique, Paris 1998, 53.
19
See Y. Ikonomaki-Papadopoulou, B. Pitarakis, K. Loverdou-Tsigarida, Enkolpia. The Holy
and Great Monastery of Vatopaidi, Mount Athos 2001, 9495, No. 30, 98109, Nos 3237 (B. Pitarakis)
and 112115, No. 38 (K. Loverdou-Tsigarida). The connection between the sheets of the Ohrid icons and
the enkolpia is also accepted by J. Durand, see J. Durand, op. cit., 248249.
20
R. Polenakovi}-Steji}, Une rare decouverte du moyen-age faite dans le village de Gorno
Orizari, pres de Ko~ani, en Macedoine, Actes du XII Congres International d' Etudes Byzantines, Ohrid,
1016 Septembre 1961, Belgrade 1964, III, 323324, Figs 7 and 8.
21
See Y. Ikonomaki-Papadopoulou, B. Pitarakis, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit., 374, No. 36,
note No. 7 (B. Pitarakis).
22
Byzantium, Faith and Power, op. cit., 256, No. 154 (M. Georgievski).
23
I. Kalavrezou-Maxeiner, op. cit., Text 214, No. 142, Pl. 67, Fig. 142.
24
Cf. the way in which the inscriptions are rendered on the Raising of Lazarus and on an
enkolpion with warrior saints in the Vatopedi Monastery, Y. Ikonomaki-Papadopoulos, B. Pitarakis, K.
Loverdou-Tsigarida, op. cit., 107, No. 36 (B. Pitarakis)..
25
See, indicatively, E. N. Tsigaridas, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit., 306, Fig. 234, and the re-
vetment of the icon of the Theotokos in the cathedal at Fermo, Italy, A. Grabar, op. cit., No. 17, Fig. 42.
length of the original sheets,
26
the number of scenes on each sheet, and whether the
remaining scenes from the Dodekaorton the Ascension, Pentecost, and the
Dormition of the Theotokos were present. Also unknown is the kind of object on
which the sheets were nailed and the manner in which they were arranged. Perhaps
they adorned the horizontal margins of an icon, in which case there must have been
the corresponding sheets for the vertical sides but perhaps they came from another
type of work. In the inventory of the sacristy of the Monastery of St John of 1200,
when Arsenios was Abbot, icons are mentioned meta perifer(eiaj) ,with a bor-
der or meta perifer(eiwn) argurodiacru(swn), with silver gilt borders and
one, moreover, as h ag(ia) Q(eoto)koj meta perifer(eiwn) econt(wn) eikonis-
m(a)t(a), the Holy Theotokos with borders with small icons.
27
It is, nevertheless,
not possible to link these descriptions with the sheets of this gospel. In the inventory
of 1262 or 1277, when Germanos was Abbot,
28
which is more laconic, eikonej
megalai te kai mikrai periferousai kosmon eikosin kai pente, a total of
twenty-five icons great and small bearing decoration around is mentioned.
The second group, in a totally different syle, includes the quatrefoils with the
symbols of the Evangelists and the sheets with the flower and foliage scroll, which
appears to have been made with the aid of a dye (Fig. 7). It is very likely that these
items originally had a place on the same object, perhaps a cross, where the symbols
of the Evangelists would have occupied the ends of the arms and the other sheets its
body. The style and execution of the symbols in low relief is close to similar depic-
tions, such as on a silver processional cross of the San Cipriano Monastery at
Trieste, a work which dates from the fifteenth century and, moreover, is attributed to
a Venetian workshop.
29
The foliage and flower scroll is also encountered, but in
richer versions, in works of Venetian woodcarving of the fifteenth century, for ex-
ample on the upper frame of the pala showing the Coronation of the Virgin, a work
by Giovanni Bellini, in the Museo Civico at Pesaro.
30
The question arises as to
whether the original object from which the sheets in this group came was imported
from the West or whether it was a product of a workshop in the broader region of the
South-Eastern Mediterranean. This is an issue concerning other works too, as re-
search in this region progresses.
The origin of the small group of four radiant suns (Fig. 10) which adorn the
outer corners of the reverse of the Patmos gospel should be sought in carefully exe-
cuted Late Byzantine leather bookbindings, where they would have served as
bosses. One of the surviving examples is Codex No. 68 in the National Library of
26
The individual scenes fom the Dodekaorton which fill the gaps on the reverse of the gospel
must have come from other, larger, sheets.
27
C. Astruc, L' inventaire dresse en septembre 1200 du tresor et de la bibliotheque de Patmos,
Edition diplomatique, Travaux et Memoires 8 (1981), Hommage a P. Lemerle, 20.
28
E. Vranoussi, Buzantina eggrafa thj Monhj Patmou. A' Autokratorika Byzantine doc-
uments of the Patmos Monastery. A' Imperial, Athens 1982, 82* *83. The inventory is unpublished.
29
Ori e tesori d' Europa. Mille anni di oreficeria nel Friuli-Venezia Giulia, Exhibition Catalogue,
ed. G. Bergamini, Udine 1992, Milan 1992, 7071, No. II.17.
30
See, indicatively, La pittura italiana, eds S. Zuffi, F. Castria, Milan 1997, 9697.
Athens.
31
Silver bosses of this kind also seem to have decorated codices in the li-
brary of the Monastery of St John, from which the four bosses on the board of the
gospel from the Monastery of the Apocalypse clearly came. The motif of the radiant
sun is not, however, unknown in the decorative art of the region, as is shown by sil-
ver sheets on icons from Patmos and Amorgos.
32
Another group of sheets on the Patmos gospel, made up of the principal scenes
of the Crucifixion and the Descent into Hades and the medallions showing the
Evangelists on the obverse together with these manifest noteworthy iconographic
details (Figs 3 and 4). Christ has on his head a crown of thorns, a crucifer nimbus with
rays, and his feet are nailed with a single nail. His ribs are visible in an attempt at a
realistic depiction of the body, also a characteristic, like the preceding ones, of West-
ern art. The Theotokos, with a nimbus in perspective, has her hands crossed at her
breast. The folded garment covering her neck recalls works of Western art
33
and com-
positions showing the Man of Sorrows in Veneto-Cretan painting, such as the Pieta,
inspired by a painting by Giovanni Bellini, by the Cretan painter Nikolaos Tzafouris
(second half of the fifteenth century), on the central panel of a triptych in the Hermit-
age in St Petersburg.
34
At the top of the cross the Preparation of the Throne, a symbol
of the Holy Trinity, foreshadows, according to the troparia of Easter Eve, the tri-
umph of Christ after his death on the cross and his burial,
35
which is denoted here by
the sheet at the foot of the cross, as it suggests a sarcophagus.
The same iconographic symbolisms, the Preparation of the Throne and the
Lamentation at the Tomb, occupy the same positions in the upper and lower margins
of a board of a gospel with a depiction of the Crucifixion from a workshop in
Transylvania, at the Margineni Monastery in Romania (16481658).
36
And the neck
31
B. van Regemorter, La reliure Byzantine, Revue Belge d' Archeologie et d' Histoire de l' Art,
36 (1967), 131, Pls VI, No. 7 and XVIa.
32
See, indicatively, the nimbus on an icon of the Theotokos enthroned in the Church of St
Catherine in Chora, Patmos, M. Chatzidakis, Eikonej thj Patmou. Zhthmata buzantinhj kai meta-
buzantinhj zwgrafikhj Icons of Patmos. Questions of Byzantine and post-Byzantine painting, Athens
1977, Pl. 54.
33
See, indicatively, J. M. Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, Munich 1982,
Fig. 475, and Argenti Fiorentini dal XV al XIX secolo. Tipologie e marchi, ed. D. Liscia Bemporad,
Florence 1993, I, Fig. 32.
34
See C. Campbell, A. Chong et al., Bellini and the East, Exhibition Catalogue, National Gallery,
London 2006, 5657, Fig. 23. See also the Pieta in the Benaki Museum, From Byzantium to El Greco, Greek
Frescoes and Icons, Royal Academy of Arts, Exhibition Catalogue, London 1987, 113 and 178, No. 45 (M.
Vassilaki) and the Pieta in the Accademia of Venice, which could be attributed to Ioannis Permeniatis, N.
Chatzidaki, Apo ton Candaka sth Benetia. Ellhnikej Eikonej sthn Italia, 15oj 16oj aiwnaj From
Candia to Venice. Greek Icons in Italy, 15th 16th century, Exhibition Catalogue, Museo Correr, Venice,
Athens 1993, 140142, No. 33. See also G. Kakavas, Qemata Patmiakhj eikonografiaj se Krhtika
triptuca Themes of Patmian iconography in Cretan triptychs DCAE KD' (2003), 304305, Fig. 9.
35
The Preparation of the Throne is depicted above the Crucifixion and on a cross from an
epistyle of a sanctuary screen in the Pantokrator Monastery on Mount Athos, T. Papamastorakis,
Byzantine Icons (12001453), Icons of the Holy Monastery of Pantokrator, eds S. Papadopoulos, C.
Kapioldassi-Soteropoulou, Mount Athos 1998, 74, 7678, Fig. 33.
36
C. Nicolescu, Argintaria laica i religioasa in arile Romane (sec. XIVXIX) Lay and liturgi-
cal silver from the Romanian Principalities (14
th
19
th
centuries), Bucharest 1968, 289, No. 340, Figs
227 and 230.
of the Theotokos is covered with the same pleated garment. The sarcophagus and the
two mourning angels are shown below the Crucifixion on a gilt sheet from a gospel
cover (1548) in the Benaki Museum.
37
There, however, the space at the top, instead
of the Preparation of the Throne, as is the case with the Patmos cross, is occupied by
the Ancient of Days and the Dove, a subject equivalent in terms of symbolism which
in Western art can be combined with the Crucifixion.
38
In the representation of the Descent into Hades (Fig. 4), on the reverse of the
gospel, the Western characteristics consist in Christ's crucifer nimbus with rays, and
in the scene's inscription, which resembles an unfurled scroll, similar to that held by
John the Baptist in an icon of the enthroned Theotokos by Ioannis Permeniatis (early
16
th
century), in the Correr Museum in Venice.
39
Here an iconographic particularity
is the presence of the Three Children in the Fiery Furnace though this is not with-
out a reason, because the text which deals with this prophecy of Daniel is read at
Vespers on Easter Eve and then the relevant hymn is sung.
40
The guardian angel of
the Three Children, of the righteous in this instance, is regarded as a prefiguration of
Christ and of his redemptive descent into Hades.
The two main scenes on the gospel show a number of weaknesses. The design
is awkward, the compositions are slack, and the execution uneven. Small differ-
ences, for example the rendering of the inscriptions, suggest the thought that perhaps
they are not the work of the same goldsmith. Nevertheless, both could be products of
the same cultural climate of the South-Eastern Mediterranean where other
works with mixed characteristics, from artistic centres such as Crete, have been
identified.
41
The stylistic weaknesses, the awkwardness of the execution and the
lack of other features make it difficult to arrive at safe conclusions, and for that rea-
son a dating to the seventeenth century is proposed with every reservation.
The group of cast items on the Patmos gospel (Fig. 10) comes from a printed
publication of smaller dimensions, perhaps with leather binding, to which these
would originally have been nailed, a practice which was usual in the seventeenth
century.
42
This type of metal plaques belongs within the climate of the period, when
one of the dominant trends in the decoration of ecclesiastical equipment followed
the aesthetic preferences of Ottoman art, often, moreover, combined with Late
Gothic or Renaissance features.
43
Cast works have been preserved, such as the
large-scale choroi in Athonite monasteries, which are attributed to sixteenth sev-
37
D. Fotopoulos, A. Delivorrias, H Ellada tou Mouseiou Mpenakh The Greece of the
Benaki Museum, Athens 1997, 378, No. 648 (A. Ballian).
38
See, indicatively, a processional cross (16631664), Ori e Tresori d' Europa, op. cit., 192193,
No. VII.7.
39
N. Chatzidaki, op. cit., 134136, No. 32.
40
Reading XV (Prophecy of Daniel 3, 123, and Hymn of the Three Children, 133).
41
Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Church Metalwork, op. cit., 268, Fig. 13.
42
Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Ekklhsiastika Argura Church Silver, Athens 1980, 5, Fig. 2.
43
See, indicatively, Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Church Metalwork, op. cit., 270271, Figs 20,
25 and 30, and Treasures of Mount Athos, Exhibition Catologue, Thessaloniki 1997 (2nd edition),
386387, No. 9, 49 (Y. Ikonomaki-Papadopoulou).
enteenth century Thessaloniki, a city with a constant production in this field down to
modern times,
44
hanging lamps, from various workshops in the broader region of the
Balkans,
45
and cast plaques on gospel covers.
46
The plaques on the Patmos gospel
belong to a known type which has been attributed to a workshop in Trikala in
Thessaly,
47
examples of which are preserved on gospels in the Monastery of the
Transfiguration at Meteora (Fig. 11)
48
and in the Benaki Museum, with the date
1642 on the central item. In comparison with these, the corresponding themes on the
Patmos gospel, figurative and non-figurative, are somewhat inferior in vitality and
clarity. This impression, however, is perhaps due to their mediocre state of preserva-
tion. The symbols of the Evangelists are rendered in a similar way on the corner
sheets of a gospel cover of the Xeropotamou Monastery on Mount Athos, signed in
1632/3 by QWDORHS MASTORAS GHANHOT(HS) Thodoris craftsman from
Ioannina. Perhaps, to judge by the example in the Benaki Museum, the small cross
which is nailed a little above the sheet with the scene of the Descent into Hades
should be added to the group of cast items of this category on the Patmos gospel. In
terms of iconography, organisation of space and style, it is reminiscent of pectoral
crosses carved in wood of the late sixteenth early seventeenth century.
49
Nor can
the possibility be precluded that some of the other individual items, such as the cher-
ubim and the wheels, belong to this same group.
50
The medallion with the tulips on the circumference and the nielloed inscrip-
tion, on the reverse of the gospel (Fig. 2), is of a different technique and style and
bears floral decoration which, though not totally successful, is more evolved than the
vegetal interlacing on the plaques, and accords with the date 1685 and the trends
then predominating in Ottoman art.
51
Consequently, it probably comes from another
work and should not be included in the group of cast plaques. Abbot Germanos, who
is named in the inscription, is mentioned as abbot in documents between the years
44
D. Todorovi}, Nalazi iz stare solunske livnice Trouvailles provenant dun ancien atelier de
fonderie de Thessalonique, HilZb 8 (1991), 106108, 123124, Figs 79. See also Treasures of Mount
Athos, op. cit., 434435, No. 9.90 (A. Ballian).
45
See, indicatively, Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Decorative Arts, Modern Works, The Treasury
of the Protaton, Mount Athos 2001, I, 8385, Fig. 20.
46
See, indicatively, Y. Ikonomaki-Papadopoulou, To euaggelio apo to Eukaruo Qrakhj,
Qumiama sth mnhmh thj Laskarinaj Mpoura The gospel from Efkaryo, Thrace, incense to the mem-
ory of Laskarina Boura, Athens 1994, II, 120 and 122, Figs 3 and 6.
47
A. Ballian, Ekklhsiastika Ashmika apo th Qessalia. 17
oj
18
oj
aiwnaj, Dwdekato
Sumposio Buzantinhj kai Metabuzantinhj Arcaiologiaj kai Tecnhj. Programma kai perilhyeij
eishghsewn kai anakoinwsewn, Aqhna 1517 Maiou 1992 Silverware from Thessaly. 17
th
18
th
cen-
tury, Twelfth Symposium on Byzantine and Post-Byzantine Archaeology and Art. Programme and sum-
maries of papers, Athens 1517 May 1992, Athens 1992, 3536.
48
M. Chatzidakis, D. Sofianos, The Great Meteoron, Athens 1990, 203.
49
See, indicatively, Y. Ikonomaki-Papadopoulou, B. Pitarakis, K. Loverdou-Tsigarida, op. cit.,
206, No. 81.
50
Cf. the gospel covers of the Panagia Xenia Monastery and the Great Meteoron, Y. Ikono-
maki-Papadopoulou, Ekklhsiastika Argura, op. cit., 5, Fig. 2, and M. Chatzidakis, D. Sofianos, op.
cit., 203. See also B. Radojkovi}, Srpsko zlatarstvo XVI i XVII veka L orfevrerie serbe du XVIe et
XVIIe siecle, Novi Sad 1966, Figs 158160 and 162.
51
Cf. the floral decoration on a benediction cross of 1676, from a workshop in Constantinople,
Treasures of Mount Athos, op. cit., 394395, No. 9.57 (Y. Ikonomaki-Papadopoulou).
1686 and 1698 and as former abbot in a document of 1705.
52
The goldsmith monk
Gerasimos is not mentioned either in the Monastery's Vraveion or in any other of the
published documents. It is not clear whether Nikolaos who co-signs on the medal-
lion was a monk. Gerasimos, however, is also known from two other works which as a
monk-goldsmith he signed in the same year, 1685, and which are preserved in the
Monastery: a good-quality polykandelon with delicate floral motifs, to which, in any
event, the medallion of the gospel shows stylistic similarities,
53
and a holy water cross
which he constructed from items of differing origin.
54
It is unknown whether he was a
brother of the Monastery of St John or whether his presence on Patmos was occa-
sional. He cannot, however, have been the goldsmith who nailed the metal items on to
the boards of the gospel from the Monastery of the Apocalypse, since the printed book
is of a date later than the inscription, as it was printed in 1728 unless, of course,
these were transferred to the gospel of 1728 from another, earlier, printed book. But
whoever the craftsman was who produced the composition with the sheet reminiscent
of a sarcophagus on the obverse of the gospel, he must have had a knowledge of West-
ern iconography and perhaps came from a region where the two traditions, the Eastern
and Western, intersected, such as the South-Eastern Mediterranean.
Since the goldsmith-monk Gerasimos has been identified with Gerasimos of
Sinope, who in 1714 signed a kivotion (casket) belonging to the Vatopedi Monas-
tery,
55
it should be noted that the monk Gerasimos on none of the objects from
Patmos identifies himself as from Sinope, nor do his works show stylistic similari-
ties to the Vatopedi kivotion. Thus is it difficult to maintain that the monk Gerasimos
of 1685 is the Gerasimos of Sinope of 1714.
The monastic complex which is built on the cave where, according to tradition,
St John the Theologos wrote the Apocalypse, was constructed in the early seven-
teenth century and is a dependency of the Monastery of St John (1088). It is, there-
fore, very likely that most of the metal items on the gospel came from ornaments and
votive offerings of the Monastery of St John. And these are evidence of the range of
objects which are to be found in the sacristy and library of an important monastery
with an age-old history and prestige in a sacred place of pilgrimage such as Patmos.
They are also testimony to its historical fate and geographical position, between East
and West. At the same time, this gospel provides an opportunity for commenting on
certain more general issues concerning the great sacristies of the Orthodox world
and their equipment in terms of church silverware.
52
S. Papadopoulos, Deacon Chrysostomos Florentis, Neoellhniko arceio I. Monhj Iwannou
Qeologou Patmou. Keimena gia thn tecnikh kai thn tecnh Modern Greek archive of the Monastery
of St John on Patmos. Texts on technique and art, Athens 1990, Nos 38, 39, 44, 52 and 58.
53
S.A. Papadopoulos, K. Fatourou, Epigrafej thj Patmou Inscriptions of Patmos, Athens
1966, 21, No. 28, and Y. Ikonomaki-Papadopoulou, Church Silver, Patmos, Treasures of the Monastery,
ed. A. Kominis, Athens 1988, 227, Fig. 3.
54
S.A. Papadopoulos, K. Fatourou, op. cit., 21, No. 29.
55
A. Ballian, Metabuzantinh kai allh mikrotecnia, Iera Megisth Monh Batopaidiou,
Paradosh Istoria Tecnh Post-Byzantine and other small-scale art, Holy Great Monastery of
Vatopaidi, Tradition History Art, Mount Athos 1996, II, 523, Fig. 468.
The group of sheets with scenes from the Dodekaorton and the group with the
quatrefoils showing the symbols of the Evangelists raise questions in connection
with the nature of the objects which they came from. As to the sheets of the second
group, the issue of geographical origin arises whether, that is, they are products of
importation from a Western workshop or whether they can be attributed to gold-
smiths of the South-Eastern Mediterranean, a hypothesis which is attractive as re-
gards the gospel's central scenes: the Crucifixion and the Descent into Hades. The
plaque with the Ottoman style floral decoration signed in 1685 by the monk
Gerasimos raises questions as to the activity of goldsmiths on Patmos and, more-
over, those who were brothers of the Monastery of St John, a phenomenon for which
there is, anyway, evidence at some periods.
56
It is, however, not out of the question
that it is a matter here of itinerant craftsmen who took orders and brought
ready-made objects, as was the case with a pair of candlesticks in 1748.
57
And a fi-
nal question exists with regard to the date when the decoration of the boards was put
together; but these different items cannot have been nailed there very recently, be-
cause the velvet is considerably worn.
The gospel cover from the Church of the Apocalypse is an example of the
re-use of metal items of differing periods and origins which bears testimony to conti-
nuities of life and practice and interprets the mentalities of the users, in which prac-
tices and solutions without pretensions satisfy needs of everyday life, without the fi-
nal aesthetic result being taken into account.
Jota Ikonomaki-Papadopulu
SEKUNDARNA UPOTREBA DEKORATIVNIH SREBRNIH PLOÎCA:
KORICE JEVAN\EQA U MANASTIRU SVETOG JOVANA
NA PATMOSU
Uobi~ajena praksa u manastirskim riznicama bila je prerada ili reci-
klirawe crkvenih ukrasnih okova od dragocenih metala radi dobijawa materi-
jala za nove predmete. Tako|e, ~esto su delovima predmeta koji nisu bili u upo-
trebi popravqana o{te}ewa na drugim predmetima, ili su od tih delova stvara-
ni potpuno novi predmeti. Ovakav je slu~aj sa koricama jednog Jevan|eqa iz
Svetog Otkrovewa sa Patmosa, koje se danas ~uvaju u riznici manastira Svetog
Jovana Bogoslova. Na koricama prekrivenim somotom dodate su iskovane i live-
ne srebrne plo~ice. Krst na predstavi Raspe}a, sa dva horizontalna kraka, oslo-
wen je na kovanu plo~icu koja podse}a na sarkofag. Dowi i gorwi krajevi omota
56
S. Papadopoulos, Deacon Chrysostomos Florentis, op. cit., Nos 162 (1760), 184 (1771), and
244 (1799), and Deacon Chrysostomos Florentis, Brabeion thj Ieraj Monhj Ag. Iwannou tou
Qeologou Patmou The Vraveion of the Holy Monastery of St John the Theologos, Patmos, Athens
1980, 65 and 117.
57
S. Papadopoulos, Deacon Chrysostomos Florentis, op. cit., No. 146.
kwige pokriveni su kovanim predstavama biqnih izdanaka sa cve}em i scenama
iz ciklusa Velikih praznika (Kr{tewe, Sretewe, Ro|ewe, Blagovesti, Silazak u
Ad, Raspe}e, Cveti, Vaskrsewe Lazarevo, Preobraèwe). U sceni Silaska u Ad,
iza uobi~ajenih lica, naslikana su Tri mladi}a u pe}i ogwenoj. îtavom duì-
nom bo~nih strana omota dodate su livene plo~ice sa biqnim prepletom osman-
lijskog tipa, poznogoti~kim zavr{ecima i, na uglovima, simbolima Jevan|eli-
sta. Krst, zajedno postavqena sunca, ~etvrtaste zaobqene plo~ice sa simbolima
Jevan|elista, {estookati Serafimi, to~kovi i cvetni motivi dopuwuju celo-
kupno ukra{avawe (zapis sa imenom igumana Germana iz 1685).
Scene iz Velikih praznika na patmoskim plo~icama imaju ikonografske
sli~nosti sa nekim predstavama na ivicama okova ikona Bogorodice Odigi-
trije i Raspe}a u manastiru Vatopedu (14. vek). Vi{e sli~nosti, me|utim, iz-
gleda da imaju sa predstavama na okovu ikona Bogorodice Odigitrije i Hrista
Pantokratora iz Ohrida, ne samo zbog ikonografskog pristupa, nego i zbog na-
~ina izrade uz upotrebu ~eli~nog kalupa. To je tehnika koja se uo~ava i na jed-
noj vrsti srebrnih enkolpija 1314. veka. Scene na patmoskim plo~icama od-
likuju se izvanrednom izradom, plasti~no{}u i predstavqenim pokretom, raz-
likuju}i se od poznatih primera, jer na wima ne postoji neposredno popuwava-
we me|uprostora biqnim ornamentima. Osim toga, odre|ena pitawa postavqa-
ju se u vezi sa brojem i duìnom prvobitnih plo~ica, kao i sa vrstom predmeta
od kojih poti~u.
êtvrtaste zaobqene plo~ice sa simbolima Jevan|elista i iskovane plo-
~ice sa predstavama biqnih izdanaka sa cve}em, elementi koji su prvobitno
mo`da bili postavqeni na krstu, ukazuju na venecijansko srebrnarstvo i re-
qefne predstave u drvetu 15. veka. Poput predstava sunaca, trebalo je prvobit-
no da sluè kao glave nitni na poznovizantijskim ko`nim povezima kodeksa u
biblioteci manastira Svetog Jovana.
Moè se re}i da glavne predstave, Raspe}e i Silazak u Ad, uprkos slabo-
stima u kompoziciji i tehnici izrade, sadrè vredne ikonografske pojedino-
sti koje ih povezuju sa zapadnom umetno{}u i stavqaju u okvire umetni~ke
klime Jugoisto~nog Mediterana, a hronolo{ki, mo`da, u 17. vek.
Grupa livenih elemenata patmoskog Jevan|eqa pripada poznatom tipu ko-
ji se povezuje sa radionicom iz Trikale u Tesaliji i pripisuje duhu koji vlada
sredinom 17. veka, kada jedan od najva`nijih pravaca ukra{avawa crkvenih
predmeta sledi estetska na~ela osmanlijske umetnosti. Za monaha Gerasima,
koji potpisuje okov 1685. godine, ne znamo da li je pripadao bratstvu manasti-
ra Svetog Jovana i ne bi trebalo da je on livac koji je dodavao metalne elemen-
te na korice Jevan|eqa. On je, me|utim, poznat i po dva druga dela koja se ~uva-
ju u manastiru i nose istu godinu.
Jevan|eqe iz manastira Otkrovewa odslikava raznolikost predmeta koji
postoje u riznici i biblioteci tako zna~ajnog manastira sa dugotrajnom isto-
rijom i uticajem, kakav je manastir Svetog Jovana. To je svedo~anstvo wegovog
istorijskog zna~aja i geografskog poloàja izme|u Istoka i Zapada. Istovre-
meno, na osnovu ovog Jevan|eqa mogu}no je uo~iti neke op{tije teme u vezi sa
velikim riznicama pravoslavnog sveta, sa delima crkvenog srebrnarstva koja
se u wima ~uvaju, sa kretawem majstora i wihovih dela, sa mentalitetom kori-
snika tih dela, {to sve svedo~i o trajnosti ìvota i stvarala{tva.
Fig. 1. Obverse side of the gospel from the
Monastery of the Apocalypse, Patmos
(photo: author)
Fig. 2. Reverse of the gospel from the Monastery
of the Apocalypse, Patmos
(photo: author)
Fig. 3. Central scene on the front of the gospel
(photo: author)
Fig. 4. Central scene on the reverse of the gospel
(photo: author)
Fig. 5. Sheet with scenes from the Dodekaorton (photo: author)
Fig. 6. Sheets with scenes from the Dodekaorton (photo: author)
Fig. 7. Sheet with a flower and foliage scroll (photo: author)
F
i
g
.
9
.
E
n
k
o
l
p
i
o
n
o
f
t
h
e
V
a
t
o
p
e
d
i
M
o
n
a
s
t
e
r
y
(
p
h
o
t
o
:
Y
.
I
k
o
n
o
m
a
k
i
-
P
a
p
a
d
o
p
o
u
l
o
s
,
B
.
P
i
t
a
r
a
k
i
s
,
K
.
L
o
v
e
r
d
o
u
-
T
s
i
g
a
r
i
d
a
,
E
n
k
o
l
p
i
a
.
T
h
e
H
o
l
y
a
n
d
G
r
e
a
t
M
o
n
a
s
t
e
r
y
o
f
V
a
t
o
p
a
i
d
i
,
M
o
u
n
t
A
t
h
o
s
2
0
0
1
,
1
0
7
,
N
o
.
3
6
)
F
i
g
.
8
.
T
h
e
P
r
e
s
e
n
t
a
t
i
o
n
i
n
t
h
e
T
e
m
p
l
e
.
D
e
t
a
i
l
f
r
o
m
t
h
e
r
e
v
e
t
m
e
n
t
o
f
t
h
e
i
c
o
n
o
f
O
u
r
L
a
d
y
H
o
d
e
g
e
t
r
i
a
o
f
t
h
e
V
a
t
o
p
e
d
i
M
o
n
a
s
t
e
r
y
(
p
h
o
t
o
:
E
.
N
.
T
s
i
g
a
r
i
d
a
s
,
K
.
L
o
v
e
r
d
o
u
-
T
s
i
g
a
r
i
d
a
,
I
e
r
a
M
e
g
i
s
t
h
M
o
n
h
B
a
t
o
p
a
i
d
i
o
u
.
B
u
z
a
n
t
i
n
e
j
e
i
k
o
n
e
j
k
a
i
e
p
e
n
d
u
s
e
i
j
,
M
o
u
n
t
A
t
h
o
s
2
0
0
6
,
3
1
1
,
F
i
g
.
N
o
.
2
4
0
.
)
Fig. 10. Detail from the gospel cover of Patmos (photo: author)
Fig. 11. Detail from a gospel cover in the Monastery of the Transfiguration at Meteora
( photo: M. Chatzidakis, D. Sofianos, The Great Meteoron, Athens 1990, Fig. p. 203)
UDK: 336.272.2(497.11)"14"
MILO[ BLAGOJEVI] (Beograd)
ZAKON GOSPODINA KONSTANTINA
I CARICE JEVDOKIJE
Srpski sredwovekovni vladari donosili su posebne propise ili zakone
kojima su utvr|ivali obaveze pot~iwenih qudi na crkvenim i manastirskim po-
sedima. Takav zakon doneli su i oblasni gospodari gospodin Konstantin Dra-
ga{ i wegova majka carica Jevdokija, za seqake koji su bili pot~iweni wiho-
voj ba{tinskoj crkvi Vavedewa u Arhiqevici. Sadrìna ovog zakona osetno se
razlikuje od sadrìne sli~nih zakona koje su donosili vladari iz dinastije
Nemawi}a, pa su postoje}e razlike predmet analize u ovom radu.
Samostalni oblasni gospodari bra}a Draga{, despot Jovan Draga{ i go-
spodin Konstantin, sinovi despota Dejana, kao i wihova majka carica Jevdo-
kija, èna despota Dejana, stekli su ktitorska prava u mnogim manastirima,
1
pa im je ponekad pripisivano ktitorstvo i u hramovima koje nisu podigli, ob-
novili, niti bogato obdarili. Pretpostavqenim ktitorstvom gospodina Kon-
stantina bavio se i na{ jubilar kojem posve}ujemo ovih nekoliko redaka.
2
U
nauci je odavno poznato da je sevastokrator Dejan, a kasnije despot, podigao cr-
1
O zajedni~kom imenu bra}e Draga{, posebno: G. Ostrogorski, Gospodin Konstantin
Draga{, Zbornik Filozofskog fakulteta VII1, Beograd 1963, 287294 (= Sabrana dela, kw. ~e-
tvrta, Beograd 1970, 271280). Celokupnu delatnost, ukqu~uju}i i ktitorstvo despota Jovana
Draga{a, gospodina Konstantina i wihove majke carice Jevdokije, analizirao je: H. Matanov,
Knèstvo na Draga{i, Km istorita na Severoizto~na Makedoni v predosmanskata epoha,
Sofi 1997. Posebno o ktitorstvu bra}e Draga{ u svetogorskim manastirima: M. @ivojinovi},
Draga{i i Sveta gora, ZRVI 43 (2006) 4157.
Potrebno je skrenuti pa`wu na poznate ~iwenice da je u Vizantiji careva èna nazivana
despina (despoina), a despotova vasilisa (basilisa), pa kada je ovaj drugi termin doslovno
preveden sa gr~kog i zamewen srpskim nazivom, upotrebqena je odgovaraju}a re~ carica. Zbog
toga se Jevdokija, èna despota Dejana, naziva u srpskim ispravama carica Jevdokija. Vidi: B.
Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960, 28, 169. I. \uri} je
bio mi{qewa da se Jevdokija naziva caricom i zbog toga {to je bila sestra cara Du{ana (I. \u-
ri}, Evdokija Komnina i wen mu` Konstantin Draga{, ZRVI 22 /1983/ 265).
2
G. Suboti}, Ikona vasilise Jelene i osniva~a manastira Poganovo, Saop{tewa 25, Beo-
grad 1993, 2540. G. Suboti} je iskqu~io mogu}nost da su gospodin Konstantin i wegova k}erka
Jelena bili ktitori Poganova.
kvu na svojoj ba{tini: u zemqi ègligovskoj, a u mestu zvanom Arhiqevica,
koja je posve}ena Bogorodici, odnosno Vavedewu presvete Bogorodice.
3
Kada je
crkva sazidana (1354), sevastokrator Dejan je zatraìo od cara Du{ana sagla-
snost i potvrdu da pomenutoj crkvi pot~ini nekoliko ba{tinskih sela. Srp-
ski car je pa`qivo razmotrio zahtev svog uglednog i mo}nog vlastelina, pa se
o tome dogovarao sa caricom Jelenom, sinom kraqem Uro{em, srpskim pa-
trijarhom, mitropolitima, episkopima i igumanima, a tako|e i sa velikom i
malom vlastelom, odnosno sa celim saborom srpske i gr~ke zemqe i
pomorske.
4
Po{to se ceo dràvni sabor upoznao i saglasio sa sadrìnom zah-
teva, car Du{an je izdao posebnu hrisovuqu 10. avgusta 1354. godine za pravo-
verno i svesrda~no porabotanije sevastokratora Dejana, kojom se daruje i za-
pisuje posebna metohija crkvi Materi Boìjoj Arhiqevskoj.
5
Crkvenu metohiju sa~iwavala su slede}a ba{tinska sela sevastokratora
Dejana: selo Podle{ane sa zaselcima, selo Arhiqevica kod crkve sa zaselci-
ma, selo Izvor, selo Ruginci, seli{te Mokra Poqana, selo Maistorije, seli-
{te Maistorije Krupnici, seli{te Prusci, seli{te Vrdun, seli{te Prvevo,
seli{te Deikovo, seli{te Vra~e, seli{te Sedlar, seli{te Mek{a i selo Gla-
è.
6
Ukupno 9 sela, 9 seli{ta i nekoliko zaselaka. Pored navedenih ba{tin-
skih sela, seli{ta i zaselaka, car Du{an je sa svoje strane pot~inio crkvi u
Arhiqevici slede}a naseqa, i to u Velbu`du: crkvu Gospo|ino Poqe sa se-
lom, zatim selo Koznica Kri~anovska i selo Stroikovo.
7
Zahvaquju}i carevom
poklonu i pot~iwavawu ba{tinskih sela sevastokratora Dejana, crkva
Vavedewa u Arhiqevici imala je ukupno 12 sela, 9 seli{ta i nekoliko zasela-
ka. Za stanovni{tvo koje je ìvelo u crkvenim naseqima bilo je predvi|eno da
su slobodni od svih carskih rabota i podanaka, velikih i malih. Osloba|awe
je relativno, jer je pot~iweno stanovni{tvo izvr{avalo sve svoje obaveze u ko-
rist crkve Vavedewa u Arhiqevici, a ne u korist vladara, dràve i sevasto-
kratora Dejana.
Sve {to je gore re~eno nije nepoznato istorijskoj nauci i zahvaquju}i
ve} obavqenim istraìvawima, utvr|en je i geografski poloàj za ve}inu seo-
skih naseqa.
8
Neka sela vi{e ne postoje, pa su nestali i wihovi nazivi. Takav
je slu~aj sa selom Arhiqevicom i ba{tinskom crkvom sevastokratora Dejana u
Arhiqevici. No i pored toga, wihov geografski poloàj bilo je mogu}e odre-
diti, jer se u jednoj poveqi gospodina Konstantina i carice Jevdokije saop-
{tava da se seli{te Nor~a, sa crkvom Sv. Nikole, nalazi u Arhiqevici.
9
Da-
448 Milo{ Blagojevi}
3
S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912, 738.
4
N. Radoj~i}, Srpski dràvni sabori u sredwem veku, Beograd 1940, 140, 141, 243245.
5
S. Novakovi}, Zakonski spomenici, 739.
6
Isto.
7
Isto, 739, 740.
8
M. Raji~i}, Osnovno jezgro dràve Dejanovi}a, I^ IV (1954) 227235.
9
S. Novakovi}, Zakonski spomenici, 448. Na geografski poloàj sela Nor~e, pa prema to-
me i sela Arhiqevice, upozorili su: M. Raji~i}, nav. delo 231 nap. 18, i S. Mi{i}, Jugoisto~na
Srbija sredweg veka, Vrawe 2002, 54, 55.
nas postoji selo Nor~a u neposrednom susedstvu i oko 1 kilometar jugozapadno
od Pre{eva, pa se u okolini Pre{eva nalazila i crkva Vavedewa u Arhiqevi-
ci. Nestala su jo{ neka sela i seli{ta, ali su se nazivi pojedinih crkvenih
naseqa odràli sve do danas, i to na jugoistoku Skopske Crne gore, a preci-
znije nedaleko od Jezerske planine, jugoisto~nog ogranka Skopske Crne gore. U
pitawu su slede}a sela koja su se odràla do danas ili samo wihovi sredwove-
kovni nazivi: seli{te Mokra Poqana (dan. lokalitet Mokro Poqe), zapadno i
u susedstvu nalaze se Ruginci (dan. Ru|inci), jugozapadno i u susedstvu selo
Izvor, a mo`da i Podqe{ane, dok se jugozapadno od Izvora nalazilo selo Gla-
è (dan. Gla`wa). Ova ~etiri sredwovekovna i crkvena sela: Mokra Poqana,
Ruginci, Izvor i Glaè, me|usobno se grani~e i ~ine jednu teritorijalnu ce-
linu u jugoisto~nom delu Skopske Crne gore. Grupa pomenutih crkvenih sela
udaqena je od Pre{eva oko 12 do 14 km u pravcu jugozapada, a od Kumanova oko
12 do 15 km u pravcu severozapada.
10
Isto~no od ovog prostora, a na levoj obali
P~iwe, nalazilo se selo Arbanasi (dan. Arbana{ko). U susedstvu i jugo-
isto~no od Arbanasa postojalo je seli{te Deikovo (dan. Dejlovce), a ju`no i u
istom kraju seli{te Vra~e (dan. Vra~evce). Znatno severnije od Arbanasa i na
desnoj obali P~iwe postoje dana{wa sela Staro Rusce i Mlado Rusce, ~iji su
nazivi verovatno izvedeni iz sredwovekovnog seli{ta Prusci. U Velbu`du i
okolini nisu se odràli crkva i selo Gospo|ino Poqe, dok je naziv Koznice
Kri~anovske sa~uvan u imenima sela Gorwa Koznica i Dowa Koznica, koja se
prostiru na levoj obali Strume. U tom kraju se verovatno nalazilo i selo
Stroikovo, ~iji geografski poloàj nije pouzdano utvr|en.
Novoosnovano vlastelinstvo crkve Vavedewa u Arhiqevici nisu mimo-
i{li veliki potresi u dràvi posle smrti cara Du{ana 1355. godine. Nije du-
go poìveo ni ktitor crkve u Arhiqevici, despot Dejan. Du{anov sin i na-
slednik, car Uro{, gubio je postepeno vlast u dràvi, pa je carev savladar,
kraq Vuka{in sa bratom despotom Jovanom Ugqe{om, stavio pod svoju nepo-
srednu vlast velike delove Srpskog carstva (1365), ukqu~uju}i i sve krajeve u
kojima su se nalazila sela crkve Vavedewa u Arhiqevici. Vladavina kraqa
Vuka{ina i despota Jovana Ugqe{e nije bila dugog veka do wihovog sukoba s
Turcima na Marici (26. septembra 1371), gde su obojica poginuli. Poraz i po-
gibiju kraqa Vuka{ina i despota Jovana Ugqe{e iskoristili su sinovi de-
spota Dejana, despot Jovan Draga{ i wegov brat gospodin Konstantin, pa su br-
zo zagospodarili velikom teritorijom. Wihova osamostaqena oblast prostira-
la se izme|u doline Vardara na zapadu i doline Meste na istoku, zatim do pla-
nine Belasice na jugu i planine êmernika na severu. Despot Jovan Draga{ i
wegov brat gospodin Konstantin nastojali su da legalizuju svoju vlast na taj
na~in {to su preuzimali sve obaveze srpskih i vizantijskih careva prema pra-
voslavnim crkvama, a posebno prema svetogorskim manastirima.
Zakon gospodina Konstantina i carice Jevdokije 449
10
Sva rastojawa merena su po geografskoj karti, sekcija Kumanovo 1 : 50.000.
Ispoqavaju}i veliku pa`wu i {aqu}i bogate darove, sinovi despota De-
jana stekli su ktitorska prava u mnogim svetogorskim manastirima.
11
Pokla-
wawem mnogobrojnih zemqoposeda ste~ena su i ktitorska prava u manastiru
Hilandaru, najpre pot~iwavawem ba{tinske crkve Vavedewa u Arhiqevici sa
svim selima, a zatim i pot~iwavawem manastira u Lesnovu, tako|e sa svim po-
sedima.
12
Prilikom pot~iwavawa crkve Vavedewa u Arhiqevici, po svoj pri-
lici 1379. godine,
13
kao darodavci pojavquju se ba{tinici, a istovremeno i
samostalni oblasni gospodari, carica Jevdokija i gospodin Konstantin.
14
Punopravni vladar u osamostaqenoj oblasti bio je Konstantin, ali je udeo u
vlasti imala i wegova majka despotica (carica) Jevdokija. U intitulaciji
poveqe koja je povodom toga izdata, carica Jevdokija se pomiwe kao prva, a
wen sin Konstantin na drugom mestu, ali ispravu o pot~iwavawu Lesnova pot-
pisao je samo blagoverni gospodin Kostadin, pa je na taj na~in jasno istak-
nuto ko je legitimni vladar.
15
Prema izdatoj poveqi, majka i sin zajedno su po-
klonili Hilandaru crkvu na{u ba{tinsku Bogorodicu koja je u mestu zvanom
Arhiqevica, sa svim {to poseduje, selima i zaselcima.
16
U poveqi koja je po svoj prilici izdata 1379. godine upisana su i darova-
na crkvi u Arhiqevici slede}a sela: Arhiqevica, Kolicko, Ruginci, Izvor,
Podqe{ane, Bela Vodica, Litijanica, Mokra Poqana, Gla`wa, Domanovci,
Zloku}ani, Deikovci, Krupnici, Skrlinci, Tudorci i Drugo{evci. Pored na-
vedenih naseqa pot~iwena je i crkva Gospo|ino Poqe u Velbu`du, zatim selo
Koznica Kri~anovska i selo Stroikovo. Carica Jevdokija i gospodin Kon-
stantin darovali su jo{ i u Arhiqevici drugu novu crkvu brzog pomo}nika
svetog Nikole u Nor~i, tako|e i s polovinom toga seli{ta Nor~a i sa svim vi-
nogradima i sa wivama i sa mlinom i sa livadom u Pre{evu te crkve.
17
Ovu
crkvu podigao je monah Neofit zvani German i poklonio joj sve pobrojane ze-
mqoposede. Zahvaquju}i ovom podatku, pouzdano se moè re}i da se ba{tinska
crkva sevastokratora Dejana i wegovih naslednika u Arhiqevici, koja je po-
sve}ena Vavedewu presvete Bogorodice, nalazila u neposrednom susedstvu da-
na{weg sela Nor~e i u okolini Pre{eva.
Na osnovu poveqe koju su izdali carica Jevdokija i gospodin Konstan-
tin moè se zakqu~iti da je crkvi Vavedewa u Arhiqevici bilo pot~iweno
ukupno 16 ba{tinskih sela despota Dejana i wegovih naslednika, zatim 3 sela
u okolini Velbu`da, dakle 19 seoskih naseqa, potom dve mawe crkve i polovi-
11
M. @ivojinovi}, Draga{i i Sveta gora, 4157.
12
Ktitorstvo u Hilandaru stekao je gospodin Konstantin Draga{ (1379) posle Vuka
Brankovi}a, a pre kneza Lazara. Vi{e o tome: M. Blagojevi}, Knez Lazar ktitor Hilandara, Sveti
knez Lazar, Spomenica o {estoj stogodi{wici Kosovskog boja 13891989, Beograd 1989, 55, 56.
13
O datumu ove poveqe (1379) vi{e: isto, 55 nap. 36.
14
O zajedni~koj vladavini bra}e Draga{ i wihove majke, posebno: M. Blagojevi}, Savla-
darstvo u srpskim zemqama posle smrti cara Uro{a, ZRVI 21 (1982) 198202.
15
16
Isto 447.
17
Isto.
na seli{ta Nor~a.
18
Sada se jasno vidi da je u pitawu veliko crkveno vlaste-
linstvo koje su oja~ali carica Jevdokija i gospodin Konstantin. U okviru
vlastelinstva pomiwu se samo sela, dok su se nekada{wa seli{ta koja je 1354.
godine darovao sevastokrator Dejan uglavnom ugasila ili su se razvila u sela.
Ne pomiwu se vi{e seli{ta: Vra~e, Prusci, Vrdun, Prvevo, Sedlar i Mek{a,
dok su se slede}a seli{ta razvila u sela Mokra Poqana, Maistorije Krup-
nici (Krupnici) i Deikovo (Deikovci). U novu povequ (1379) nisu upisana ni
tri stara sela Arbanasi, Boikovci i Maistorije, mo`da zbog toga {to su
opustela ili su izuzeta iz crkvenog vlastelinstva. Za stara ba{tinska sela se-
vastokratora Dejana: Ruginci, Izvor, verovatno Podqe{ane, Mokra Poqana i
Gla`wa, utvr|eno je da su se nalazila u jugoisto~nom delu Skopske Crne Gore.
U tom kraju i u susedstvu nalaze se sela Zloku}ani (dan. Gorwi i Dowi Zloku-
}ani) i Domanovci (dan. Dumanovci), koja su pridodata novom poveqom crkvi
Vavedewa u Arhiqevici.
19
Na osnovu svega {to je re~eno o poloàju crkvenih
naseqa moè se sa sigurno{}u konstatovati da se ve}ina sela koja su bila pot-
~iwena crkvi Vavedewa u Arhiqevici nalazila u jugoisto~nom delu Skopske
Crne gore, severozapadno od Kumanova, a jugozapadno od Pre{eva, dok je znatno
mawi broj crkvenih sela leào u dolini P~iwe i u okolini Velbu`da.
Sve stanovni{tvo u pot~iwenim seoskim naseqima imalo je utvr|ene
obaveze prema gospodaru vlastelinstva, odnosno prema crkvi Vavedewa u Ar-
hiqevici. U hrisovuqi koju je izdao car Du{an 1354. godine na zahtev seva-
stokratora Dejana obaveze se pomiwu uop{teno, pa se kaè da je sve stanovni-
{tvo oslobo|eno od svih rabota i podanaka velikih i malih carskih.
20
Iz
ovakve formulacije moè se samo zakqu~iti da su postojale radne obaveze i da-
`bine u naturi ili novcu. Druga~iji je slu~aj sa poveqom koju su izdali go-
spodin Konstantin i carica Jevdokija (1379). Sve seosko stanovni{tvo na
posedima crkve Vavedewa u Arhiqevici, prema odredbama ove poveqe, bilo je
u na~elu oslobo|eno od svih rabota i podanaka gospodskih (vladarskih), a
konkretnije da im nije ni gradozidanija, ni gradobqudenija, ni so}a, ni ino-
mistra, ni travnine, ni orawa, ni ètve, ni vr{idbe, ni ko{ewa sena, ni obra-
18
Posedi crkve Vavedewa u Arhiqevici uve}ani su za jo{ dva sela koja joj je poklonio
Dabiìv, sin vojvode Dmitra (A. Solovjev, Odabrani spomenici, Beograd 1926, 159). Ovaj poklon
Dabiìva saop{ten je u vidu zapisa na hrisovuqi koju je izdao car Du{an 1354. godine crkvi
Vavedewa u Arhiqevici, a na zahtev sevastokratora Dejana. A. Solovjev je ovom zapisu dao {iro-
ke hronolo{ke okvire: posle 1355. Datirawe moè biti preciznije jer je Dabiìv poklawao
sela posle smrti svog oca, vojvode Dmitra, 1388. godine. Vidi: Glasnik SUD 24 (1868) 266271;
S. Novakovi}, Zakonski spomenici, 765768. Sela su darovana i pre pogibije gospodina Konstan-
tina Draga{a na Rovinama 1395, a izgleda i pre oktobra 1393. godine, kada je sultan Bajazit na-
metnuo te{ke obaveze svojim evropskim vazalima na sastanku u Seru, ukqu~uju}i i gospodina
Konstantina. Ne mogu se prihvatiti pretpostavke i kombinacije H. Matanova da je vojvoda Dmi-
tar umro pre 20. jula 1379. godine, jer je vojvoda Dmitar bio milostnik na poveqi kojom je go-
spodin Konstantin 1381. godine pot~inio Hilandaru manastir Lesnovo (isto, 453455).
19
M. Raji~i}, Osnovno jezgro dràve Dejanovi}a, 231233. Vidi i kartu koju je priloìo
M. Raji~i}.
20
de vinograda, ni (po)nosa, ni psara, ni sokolara.
21
Odmah treba re}i da je
osloba|awe bilo relativno. Pobrojane obaveze nisu izvr{avane u korist vla-
dara, odnosno oblasnog gospodara, ve} u korist crkve Vavedewa u Arhiqevici.
O tome postoji i neposredna potvrda, po{to su carica Jevdokija i gospodin
Konstantin precizno odredili kakve su obaveze pot~iwenih zemqoradnika u
crkvenim selima, i to posebnom uredbom ili zakonom.
Zakon je zapisan u poveqi i glasi: Ldem è crkvnim oustavismo
zakon, da 7st sii po nih, da dae vsaki nih ou godi{ti tri dni oran, a na
lto da tozi prikoupl ou ìtnicou, koè 7st obi~i i pro~im
metohiam; vinograde crkvne da obrabotava; po selh è primikrie koi
sou da posldout s konmi igoumna, koè ho{tet, a pro~ii da ponoc
crkvni prina{a na Stroumou, posl è crkvni primikriie na konih da
ispral, a vsi da da crkvi ov~ii desetk, trm~ani (natpisano) i da
da na zevgar po .d. kble ìta, a ine rabote i podanka da nema.
22
Sadrìna
citiranog zakona, kao celina i pojedine wegove odredbe zanimqivi su iz vi-
{e razloga. Sli~ne zakone donosili su srpski vladari kao ktitori pojedi-
nih crkava i manastira.
23
Poklawaju}i svojim zadu`binama veliki broj sela i
katuna, nastojali su da posebnim propisima reguli{u obaveze pot~iwenog sta-
21
Isto, 448.
22
Isto, 447, 448. U citiranom Zakonu qudima crkvenim postoji re~ trm~ani i ona
je natpisana iznad reda u kojem se pomiwe ov~ii desetk i da da na zevgar po .d. kble
ìta. Izdava~i poveqe gospodina Konstantina i carice Jevdokije smatrali su da se pod
trm~anima podrazumeva neko naseqe ili lokalitet, pa su ovu re~ pisali velikim po~etnim
slovom Trm~ani. Za tako ne{to ne postoji vaqana osnova, zbog toga {to se me|u dvadesetak na-
seqa koja su bila pot~iwena crkvi Vavedewu u Arhiqevici, a tako|e i me|nicima atara, ne nala-
zi ni jedno naseqe niti me|nik sa nazivom Trm~ani, pa prema tome takav lokalitet nije ni po-
stojao. Pisawe velikog slova dovodilo je u zabunu pojedine istraìva~e koji su na osnovu toga
izvodili zakqu~ak da su samo naseqenici Trm~ana davali po 4 kabla ìta na zevgra, previ|aju}i
da se Zakon qudima crkvenim u poveqi odnosi na sve qude koji su pot~iweni crkvi Vavedewa
u Arhiqevici, a ne samo na tzv. Trm~ane.
Natpisanu re~ trm~ani treba vezivati za pojam desetka, odnosno za re~ koja joj pret-
hodi. U poveqi stoji izraz ov~ii desetk, a odmah posle toga: i da da na zevgar po .d.
kble ìta. Prepisiva~ poveqe izostavio je termin trm~ani desetak, pa je re~ trm~ani
natpisao. Ovde treba podsetiti kako je p~eliwi desetak ili desetak od ko{nica uobi~ajena
obaveza pot~iwenog stanovni{tva u oblastima koje su srpski vladari osvojili od Vizantije
(isto, 407, 411, 467, 614, 767 desetk p~elni). Desetak od ko{nica davao se i u mati~nim
srpskim zemqama, pa se kao takav pomiwe na posedima crkve Bogorodice Bistri~ke i manastira
Gra~anice (isto, 591, 636), kao i na posedima Sv.Stefana u Bawskoj. Na posedima Bawske, a po
Zakonu qudima crkvenim postojala je slede}a obaveza koja glasi: Trnka peta prz lto,
razv popa, vsakomouda se ouzimaa (isto, 627). Ovde se ko{nica naziva trnka. Odredba je ja-
sna: svakome se uzima peta ko{nica preko godine, izuzev popa. Ovde je desetak od ko{nica udvo-
stru~en, a zanimqivo je da se ko{nica naziva trnka, pa bi i desetak od trnki bio trm~ani
desetak.
23
O tome {ta se sve u sredwem veku nazivalo zakon, vidi: S. [arki}, Zakon u glagoq-
skim i }irilskim pravnim spomenicima (od XII do XVIII veka), Novi Sad 1994. O zakonima ko-
jima se reguli{u obaveze pot~iwenih qudi: R. Mihaq~i}, Zakoni u starim srpskim ispravama,
Pravni propisi, prevodi, uvodni tekstovi i obja{wewa, Odeqewe dru{tvenih nauka SANU,
Izvori srpskog prava XIII, Beograd 2006. R. Mihaq~i}, iz nekih razloga, nije uzeo u razmatrawe
Zakon qudima crkvenim koji su doneli gospodin Konstantin Draga{ i wegova majka carica
Jevdokija.
novni{tva, pa su ih grupisali u posebne zakone pod zajedni~kim naslovom:
a) Zakon qudima crkvenim, b) Zakon Srbqem ili v) Zakon metohiji. Op{iran
Zakon qudima crkvenim upisan je u hrisovuqu manastira Sv. Stefana u
Bawskoj, koju je izdao kraq Milutin.
24
Grupa propisa o obavezama pot~iwenog
stanovni{tva podvedena je pod zajedni~ki naslov u poveqi koju je kraq Du{an
izdao za crkvu Sv. Nikole u Vrawu. U jednom odeqku ove isprave pi{e slede-
}e: A evo zakon {to postavismo qudima crkvenim, Vrawancima, ùpan Maqu-
{at i iguman Arsenije.
25
Iz navedenog se jasno vidi da }e svi propisi o oba-
vezama stanovni{tva biti podvedeni pod zajedni~ki naslov, odnosno pod
Zakon qudima crkvenim. Odmah treba re}i kako velika sli~nost ili iden-
ti~nost zajedni~kih naslova ne pretpostavqa podudarnost pojedinih propisa
o obavezama pot~iwenog stanovni{tva. Pre bi se moglo govoriti o razlikama,
a mawe o sli~nostima, {to se u najve}oj meri odnosi na sadrìnu Zakona qu-
dima crkvenim u poveqi gospodina Konstantina i carice Jevdokije. Na
ovom mestu ne treba raspravqati o razlikama izme|u pojedinih Zakona qudi-
ma crkvenim, ali zato treba upozoriti na sve propise pomenutogzakona u
poveqi gospodina Konstantina i carice Jevdokije.
Zemqoradnici u selima crkve Vavedewa u Arhiqevici, po Zakonu qudi-
ma crkvenim, imali su slede}e obaveze:
1) da oru 3 dana godi{we;
2) da na uzoranoj povr{ini obave sve poqske radove oko ìtarica, od se-
tve do vr{idbe;
3) da ovr{eno ìto predaju u crkvenu ìtnicu;
4) da obra|uju crkvene vinograde, obi~no povr{inu od jednog mata ili
jednog dana kopawa;
5) stare{ine sela primi}uri du`ni su da na kowima prate igumana
gde zaèli;
6) primi}uri }e na kowima upravqati crkvenim radovima;
7) ostali seqaci du`ni su da prenose crkvene tovare na Strumu;
8) svi seqaci su du`ni da daju ov~iji desetak;
9) svi seqaci su du`ni da daju trm~ani desetak, odnosno desetak od ko-
{nica ako drè p~ele ili p~eliwi desetak;
10) svi seqaci su du`ni da daju od sto~ne zaprege koju ~ini par volova za
orawe (zevgar) 4 kabla ìta godi{we.
26
24
Hrisovuqa koju je izdao kraq Milutin manastiru Sv. Stefana u Bawskoj, sa Zakonom
qudima crkvenim, objavqena je na nekoliko mesta. Vidi: isto, 2745, 142148.
25
Poveqa za manastir Sv. Nikole u Vrawu, koju je izdao kraq Du{an, objavqena je na vi-
{e mesta, a nedavno sa prevodom i komentarima: S. Marjanovi}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o
poklawawu crkve Svetog Nikole u Vrawu manastiru Hilandaru, Stari srpski arhiv, kw. 4,
Lakta{i 2005, 6985.
26
Vidi nap. 22.
Na osnovu saop{tenog pregleda obaveza seqaka koji su ìveli po selima
crkve Vavedewa u Arhiqevici, moè se primetiti da se one osetno razlikuju
od uobi~ajenih obaveza zemqoradnika u mati~nim srpskim zemqama, kao i od
obaveza seqaka u oblastima koje je kraq Milutin osvojio od Vizantije. U ma-
ti~nim srpskim zemqama koje su se prostirale severno i zapadno od Skopqa
preovla|ivale su velike radne obaveze, posebno obaveze orawa od oko 8 ili 9
mati godi{we, odnosno oko 8 dana orawa, {to je skoro tri puta vi{e od 3
dana orawa na posedima crkve Vavedewa u Arhiqevici.
27
U oblastima koje je
osvojio kraq Milutin od Vizantije preovla|uju naturalne da`bine, posebno
ubirawe raznih desetaka od ìta, vina, sviwa, ovaca i p~ela, odnosno ko-
{nica.
28
Iz saop{tenog pregleda obaveza prema Zakonu qudima crkvenim ja-
sno se vidi kako su seqaci du`ni da daju ov~iji desetak i trm~ani
desetak, ali ne daju desetak od ìta, vina i od sviwa.
Sistem ubirawa desetaka bio je dobro poznat i primewivan u Vizanti-
ji tokom XIII i XIV veka, pa je kao takav nasle|en i preuzet u oblastima koje je
kraq Milutin osvojio od Vizantije krajem XIII veka. Povodom postojawa siste-
ma desetaka G. Ostrogorski kaè: Desetina od sviwa, ovaca i p~ela sre}e se
u vi{e praktika, kao i u drugim vizantijskim poveqama, pri ~emu u manastir-
skim prakticima ove da`bine ~ine prili~no veliku sumu.
29
U navedenom ci-
tatu ne pomiwe se desetak od ìta i vina, a oni se ne pomiwu ni u Zakonu qu-
dima crkvenim gospodina Konstantina i carice Jevdokije, {to ne predsta-
vqa slu~ajnost. Odmah treba re}i da je desetak od ìta ili vina mogao da se
ubire kroz druge da`bine, pa i da se zamewuje radnim obavezama pot~iwenih
seqaka. G. Ostrogorski je skrenuo pa`wu na to da se u praktiku Lavre iz 1420.
godine dva puta saop{tava: da su seqaci obavezni da daju manastiru to deka-
ton twn xeugariwn autwn ai melissoennamion,
30
odnosno da daju desetak od
zevgara, jarma, pluga ili para volova, kao {to daju i od ko{nica, na {ta je
upozorio Q. Maksimovi}.
31
Pod desetkom od zevgara podrazumeva se
desetak od ìta, a konkretnije desetina od ovr{enih ìtarica sa povr{ine
zemqi{ta koju je u toku godine uzorao par volova.
Zemqoradnici u selima crkve Vavedewa u Arhiqevici ne daju desetak od
ìta, ali su zato po Zakonu qudima crkvenim obavezni da oru 3 dana godi-
{we, odnosno da na uzoranoj povr{ini obave sve poqske radove oko ìtarica,
kao i da daju na zevgar po 4 kabla ìta. Za obavezu orawa od 3 dana napred
je re~eno da je ona gotovo tri puta mawa od obaveze orawa u mati~nim srp-
skim zemqama, gde je ona iznosila 8 do 9 mati, odnosno 8 dana orawa.
32
Po-
{to su u mati~nim srpskim zemqama 8 ili 9 mati, odnosno 8 dana orawa,
27
M. Blagojevi}, Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2004
2
, 291310.
28
Isto, 271276.
29
G. Ostrogorski, Vizantiskie piscove knigi, Byzantinoslavica 9 (1948) 297 (= Sabra-
na dela, kw. I, Beograd 1970, 108).
30
Isto, 246 (= Sabrana dela, kw. I, 51).
31
Q. Maksimovi}, Poreski sistem u gr~kim oblastima Srpskog Carstva, ZRVI 17 (1976) 114.
32
Vidi nap. 27.
odgovarali vrednosti realnog ìtnog desetka, onda su 3 dana orawa po
Zakonu qudima crkvenim odgovarala realnoj vrednosti jedne tre}ine ìtnog
desetka.
Vrednost druge tre}ine ìtnog desetka iskazana je, po svoj prilici, kroz
obavezu davawa 4 kabla ìta od zevgara, {to se moè proveriti. Jedan vizan-
tijski carski kabao imao je zapreminu od 17,08 litara, pa je u 4 ovakva kabla
bilo 68,32 litra ìta.
33
U sredwovekovnoj Srbiji, prema obavqenim istraì-
vawima, sa jednim parom volova (zevgarom) mogla je u toku godine da se uzore
povr{ina zemqi{ta od 2,5 do 3 hektara i da se u proseku proizvede oko 1900
do 2300 litara ìta.
34
Realna desetina od ove koli~ine iznosi 190 do 230 li-
tara. Ako se 190 podeli sa 68,32 dobija se rezultat od 2,78, {to je ne{to mawe
od jedne tre}ine, ali ako se 230 podeli sa 68,32 dobija se rezultat od 3,36, {to
je ne{to vi{e od jedne tre}ine realnog desetka od ìtarica. U ovom prora~unu
uzete su pribli`ne veli~ine ostvarene ètve, pa analogno tome i pribli`ne
veli~ine desetka od ìta, pa su odstupawa mogu}a i na vi{e i na niè. No i
pored toga, na osnovu obavqenog prora~una i pribli`nih vrednosti moè se
zakqu~iti da su 4 kabla po zevgaru odgovarala pribli`no jednoj tre}ini od
o~ekivanog desetka od ìtarica.
Vrednost posledwe i tre}e tre}ine realnog desetka od ìta zamewena je,
verovatno, vr{ewem transportne slu`be. Smawivawe osnovne obaveze orawa
i uvo|ewe novih poslova primewivalo se na svim velikim vlastelinstvima u
sredwovekovnoj Srbiji. Obaveza orawa smawivana je po pravilu sokalni-
cima za jednu tre}inu, odnosno za 3 mata u odnosu na merophe, ali su zato
sokalnici morali da obavqaju druge poslove, kao {to je u~estvovawe u gra|e-
vinskim radovima i transportnoj slu`bi.
35
Obaveza orawa smawivana je i
svim vrstama zanatlija iz sli~nih razloga. Sli~no je u~iweno i po Zakonu
qudima crkvenim, pa su seqaci crkve Vavedewa u Arhiqevici bili obavezni
da ponos crkveni donose na Strumu. Ova obaveza zahteva dodatno obja{wewe.
Napred je upozoreno da se glavnina crkvenih sela nalazila u jugoisto~nom de-
lu Skopske Crne Gore, a izme|u ovog kraja i gorweg toka Strume postoji rasto-
jawe od preko 120 kilometara. Odmah treba re}i da je preno{ewe robe kopne-
nim putem bilo skupo, pa se u Dubrovniku pla}alo po 36 do 48 gro{a za preno-
{ewe jednog kowskog tovara na rastojawe od oko 100 km.
36
Postavqa se pitawe
{ta su seqaci crkve Vavedewa u Arhiqevici prenosili do Strume. Odgovor
na postavqeno pitawe sadrì poveqa koju su izdali carica Jevdokija i go-
spodin Konstantin. Pri dnu izdate isprave zapisano je i slede}e; da se od
33
S. ]irkovi}, Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, Mere na tlu Srbije kroz vekove,
Beograd 1974, 53 (= Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 149).
34
M. Blagojevi}, Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, 257270.
35
Isto, 291298; isti, Zakon svetoga Simeona i svetoga Save, Sava Nemawi} Sveti
Sava, istorija i predawe, Nau~ni skupovi SANU, kw. 7, Predsedni{tvo, kw. 1 (1979) 134144.
36
M. Dini}, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, JI^ 3 (1937) 137 (= Srpske
zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 332).
ìta sme godi{tou iz opkine otstalia; a pro~ vsa esodia i ìto od vse-
ga da se prinosi polovina ou veliki monastir, a druga polovina da stoi ou kou-
ki arhil7vi~koi.
37
Prema navedenom citatu, od koli~ine ìta koje se dobije
posle vr{idbe, izdvoji}e se najpre seme za narednu setvu u toj godini, a sve
{to preostane deli se po pola. Jedna polovina ìta ostaje crkvi Vavedewa u
Arhiqevici, dok }e se druga polovina ìta prinositi Hilandaru. Sada je
ve} jasno zbog ~ega }e seqaci ponos crkveni da prina{aju na Strumu i {ta
on konkretno sadrì. U pitawu je polovina ostvarene ètve na posedima crkve
Vavedewa, koju treba dopremiti do Strume, a onda daqe do Hilandara.
Isplativost ovog poduhvata bila je opravdana visokim cenama ìtarica
i wihovom nesta{icom, {to je prouzrokovalo veliku glad posle bitke na Ma-
rici. U poznatom zapisu inok Isaija kaè da takva glad bi po svim krajevi-
ma, kakva ne bi od postanka sveta.
38
Gladne godine nizale su se jedna za drugom
duè od jedne decenije, pa su i Dubrov~ani s velikim naporom i po visokim
cenama nabavqali potrebne koli~ine ìtarica. Cene p{enice i prosa sedam-
desetih, pa i osamdesetih godina XIV veka bile su tri puta ve}e od prethod-
nih, pa se jedan star p{enice (oko 95 litara) prodavao za 50, 60, pa i 70 gro{a,
a jedan star prosa za oko 50 dubrova~kih gro{a.
39
Nesta{ica ìtarica primo-
rala je dubrova~ke vlasti da ih traè na sve strane. Ne samo u Ju`noj Italiji
ili Siciliji, ve} i u dolini Neretve, Humskoj Zemqi, pa i u oblasti despota
Jovana Draga{a i wegovog brata gospodina Konstantina (de Dragas e Costadi-
nu, fradelli).
40
Dubrov~ani su se interesovali za mogu}nost kupovine ìta u
oblasti bra}e Draga{ ili u okolini Soluna. U tom ciqu oni su 7. aprila
1377. godine uputili pismo svom vlastelinu Juniju Buni}u da ispita kod Deja-
novi}a (Draga{a) da li bi dali ìto alla marina, tj. na Jegejskom moru, upo-
zorava Bari{a Kreki}.
41
Sve {to je re~eno u dobroj meri osvetqava pravce ko-
jim je ìto iz jugoisto~nog dela Skopske Crne Gore, odnosno sa poseda crkve
Vavedewa u Arhiqevici kod Pre{eva, preno{eno do Hilandara na Svetoj go-
ri. Prema Zakonu qudima crkvenim, seqaci su bili du`ni da prenesu ìto
i druge stvari, verovatno tovarnim kowima, do Strume. Ovde je neko preuzimao
dopremqene ìtarice, pa ih je pomo}u plovnih objekata sa plitkim gazom ili
na neki drugi na~in spu{tao niz Strumu do u{}a u Egejsko more. Na morskoj
obali ìto bi bilo ukrcano u neki brod i otpremqeno do hilandarskog pri-
stani{ta. Sve je ovo bilo isplativo zbog visokih cena ìtarica sedamdesetih
i osamdesetih godina XIV veka. Transport ìtarica od Skopske Crne gore pa
do Strume, a mo`da i daqe, organizovali su i nadgledali primi}uri, odnosno
seoske stare{ine, i to na kowima. Oni su tako|e bili obavezni da prate iguma-
na gde zaèli. Ispuwavawe obaveze orawa od 3 dana i predaja ovr{enih ì-
37
38
Q . Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 3, Beograd 1905, 43.
39
D. Dini}, Trgovina ìtom u Dubrovniku u XIV veku, Godi{wak Filozofskog fakulteta
u Novom Sadu, kw. X (1967) 102130.
40
J. Tadi}, Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, Beograd 1935, 348.
41
B. Kreki}, Dubrovnik i Levant (12801460), Beograd 1956, 66.
tarica, zatim ubirawe 4 kabla ìta po zevgaru i, najzad, preno{ewe ìtarica
do Strume i niz Strumu do mora i Hilandara, jasno govore o tome kako su se go-
spodin Konstantin i carica Jevdokija pobrinuli da crkvu Vavedewa u Ar-
hiqevici i Hilandar snabdeju neophodnim koli~inama ìta.
U svakodnevnoj ishrani monaha, pored hleba, va`no mesto imalo je i vi-
no. No i pored toga, u Zakonu qudima crkvenim ne pomiwe se desetak od
vina, {to zna~i da nije ni ubiran, ali su zato seqaci bili du`ni da, umesto
desetka od vina, obra|uju crkvene vinograde. Ovakvo je re{ewe bilo povoqnije
za crkvu Vavedewa u Arhiqevici. Obaveza obra|ivawa crkvenih vinograda bi-
la je jednaka ili sli~na obavezi obrade vinograda u mati~nim srpskim zemqa-
ma, {to se svodilo na okopavawe i obdelavawe povr{ine od jednog mata vi-
nograda.
42
Pored hleba i vina za ishranu su bile neophodne i druge namirnice, pa
se deo tih namirnica obezbe|ivao ubirawem desetka od ovaca i desetkom od ko-
{nica, ali ne i desetkom od sviwa. U Zakonu qudima crkvenim bilo je pred-
vi|eno da svi daju crkvi ov~iji desetak (i) trm~ani, odnosno desetak od ova-
ca i desetak od ko{nica. Ubirawe ov~ijeg desetka donosilo je monasima vi{e-
struku korist, jer su od ovaca dobijali vunu, koè ili krzna, kao i mleko za
spravqawe vi{e vrsta sireva koji su kori{}eni za ishranu. Brdsko-planinsko
podru~je Skopske Crne Gore bilo je pogodno za gajewe ovaca, pa su one i uzgaja-
ne po crkvenim selima u ovom podru~ju. Ni{ta se sli~no ne bi moglo re}i za
gajewe sviwa, pa se desetak od sviwa i ne pomiwe. Pored desetka od ovaca, sa-
svim je prirodno da se pomiwe i desetak od ko{nica (trmki), pogotovo {to
je ovo jedna od redovnih obaveza, kako u mati~nim srpskim zemqama, tako i u
oblastima koje su osvojene od Vizantije.
43
Desetak od ko{nica bio je od poseb-
nog zna~aja za sve crkve i manastire, zbog toga {to su svim hramovima bile
neophodne znatne koli~ine voska, kao i med za ishranu monaha i drugih qudi u
manastirima.
Na kraju celokupnog izlagawa moè se zakqu~iti da je Zakon qudima
crkvenim utvrdio najva`nije obaveze pot~iwenih seqaka, zatim da su ukupne
obaveze seqaka u selima crkve Vavedewa u Arhiqevici bile pribli`no izjed-
na~ene sa ukupnim obavezama seqaka u srpskim i gr~kim zemqama i, naj-
zad, da je izvr{avawe pobrojanih obaveza obezbe|ivalo materijalnu sigurnost
mona{koj zajednici u crkvi Vavedewa u Arhiqevici, a samo delimi~no i znat-
no bogatijem Hilandaru.
42
M. Blagojevi}, Zakon svetoga Simeona i svetoga Save, 131, 132, 139, 140 (= Nemawi}i
i Lazarevi}i i srpska sredwovekovna dràvnost, Beograd 2004, 195, 208, 209).
43
Vidi nap. 22.
Milo{ Blagojevi}
LA LOI DU SEIGNEUR KONSTANTIN ET DE LIMPERATRICE
JEVDOKIJA
Le seigneur Konstantin Draga{ etait un seigneur local qui regnait en
Macedoine orientale (13721395) sur des territoires situes a lest du Vardar et plus
avant, en direction de la vallee de la Mesta. Sur cet espace, et plus particulierement
dans la partie sud-est de la region montagneuse appelee Skopska crna gora, il
detenait plusieurs possessions hereditaires ( patrimoine ), dont une eglise dediee a
la Presentation de la Vierge, sise dans le village dArhiljevica pres de Pre{evo. A
cette eglise etaient rattaches 19 villages avec la totalite de leur population, de sorte
que le seigneur Konstantin et sa mere l' imperatrice (despoina) Jevdokija ont
adopte une serie de reglements, appeles Loi pour les gens de l'eglise , etablissant
les obligations des paysans dependants de cette eglise.
Il est connu que les paysans vivant dans les anciennes terres serbes etaient
redevables d'un grand nombre de corvees compare aux donations en nature restant
faible, a la difference des contrees que le roi Milutin avait enlevees aux Byzantins
(12801283) ou ils etaient redevables de fortes donations en nature, qui etaient
perues selon le systeme de la dime . Un telle predominance des donations en na-
ture n'apparait pas de faon aussi nette dans la loi pour les gens de l'eglise , qui
devait etre appliquee (1379) sur les possessions de l'eglise de la Presentation de la
Vierge a Arhiljevica. Parmi les donations en nature figurent uniquement la dime
des moutons et la dime des peaux, alors que sont absentes les dimes de ble et
de vin. Au lieu du versement du dixieme de leur production de vin, les paysans
etaient tenus de travailler, pour l'eglise, une partie de sa vigne, dont la superficie
correspondait a 1 mat (environ 965 m). Le texte de cette loi ne mentionne pas
non plus la dime du ble, mais, en contre partie, les paysans y sont tenus
d'effectuer 3 jours de labour par an pour le compte de l'eglise et d'accomplir, sur
la surface travaillee, tous les travaux des champs lies a la production de cereales,
allant des semailles au battage. L'obligation de d'effectuer 3 jours de labour
represente approximativement un tiers de la grande obligation de labour concernant
9 mati , soit 8 jours de labour , dont etaient redevables les paysans des
anciennes terres serbes. Le second tiers de la dime de ble etait fourni par les
paysans sous forme d'une donation de 4 kabl (68,32 l) de ble, ce qui represente
approximativement le tiers du dixieme de la production correspondant a une moisson
moyenne. En l'occurrence un agriculteur disposant d'une paire de boeufs pouvait, au
cours d'une annee, labourer et semer de ble environ 2,5 a 3 hectares et obtenir, sur
cette superficie, un peu plus de 2000 litres de ble. Un dixieme de cette quantite cor-
respond donc a 200 litres, de sorte que 68 l. representaient approximativement un
tiers d'une dime habituelle. Enfin, le troisieme tiers de la dime de ble etait
fourni sous forme de service de transport pour le compte de l'eglise, concretement le
transport du ble et d'autres choses depuis Arhiljevica jusqu'a la vallee de la Struma.
Il en ressort que la totalite des charges des paysans etaient approximativement
identique sur tout le territoire de l'Etat serbe medieval, et ce qu'ils soient tenus de
verser des dimes de ble ou d'animaux domestiques ou se voient imposer de
grandes corvees de labour ou sous forme d'autres travaux des champs.
UDK: 808.61-313.1(497.11)13/14
\OR\E BUBALO (Beograd)
RADOSQLABOS SAMPIAS RADOSLAV SABQA
U slu`bi vizantijskih careva Andronika IV i Jovana VII nalazio se i
srpski vlastelin Radosqlaboj Sampiaj. Jedan srpski zapis na prepisu iz XV
veka poveqe cara Andronika IV Radoslavu (1378) otkriva da je wegov pridevak
ili porodi~no ime bio Sabqa. Oblici Sampiaj u gr~kim dokumentima i Sabyai
u jednom turskom nastali su transkribovawem srpskog Sabqa / Sabja.
Otkako je manastir Sv. Pavla krajem XIV veka obnovqen trudom Gerasima
(Radowe) Brankovi}a i Antonija Baga{a, dvojice Srba plemenitog roda, o ~emu
je ceweni jubilar svojim istraìvawima presudno unapredio na{a znawa,
1
na
Atosu je zaìvela jo{ jedna srpska mona{ka obiteq. Srpski odeqak
svetopavlovskog arhiva svedo~i o tome da je novo mona{ko uto~i{te
obezbedilo postojan napredak zahvaquju}i stalnoj brizi i materijalnoj
podr{ci Srba, od obi~nih gra|ana ili sve{tenika do vladarske porodice
Brankovi}, kao najizda{nije.
2
Me|utim, i oni srpski velika{i i vlastela koji
su nakon nagle oseke srpske vlasti ostali u vizantijskim delovima nekada{we
Du{anove dràve, prihvativ{i vizantijske obi~aje i kulturu, nisu
zaboravili svoje poreklo. Tako su manastir Sv. Pavla pomagali, izdav{i o
tome isprave na gr~kom jeziku, Nikola Baldovin Baga{,
3
potomak srpske
vlasteoske porodice Baga{a, i izvesni Radosqlaboj Sampiaj.
4
1
G. Suboti}, Obnova manastira Svetog Pavla u XIV veku, ZRVI 22 (1983) 207258
(=Suboti}, Obnova). Istoriji Svetog Pavla posve}eni su i slede}i radovi: Manastir
Bogorodice Mesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 125171; Manastir Svetog Pavla, Kazivawa o Svetoj
Gori, Beograd 1995, 114142.
2
D. Sindik, Srpske poveqe u svetogorskom manastiru Svetog Pavla, Me{ovita gra|a
(Miscellanea) 6 (1978) 181205 (=Sindik, Srpske poveqe).
3
A. P. Ka`dan, Dva pozdnevizantiskih akta iz sobrani P. I. Sevastnova,
Vizantiski vremennik 2/27 (1949) 317320; St. Binon, Les origines legendaires et l'histoire de
Xeropotamou et de Saint-Paul de l'Athos, Louvain 1942, 265268 (=Binon, Xeropotamou et Saint-Paul);
K. Chryssochoidis, Iera Monh Agiou Paulou. Katalogoj tou Arceiou, SUMMEIKTA 4 (1981)
274276, & 25 (=Chryssochoidis, Katalogoj); G. Suboti}, Manastir Bogorodice Mesonisiotise,
ZRVI 26 (1987) 125171; F. Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou kata thn oqwmanikh
periodo, Thessaloniki 2002, 152155 (=Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou). Up. i wegovu
povequ manastiru Bogorodice Mesonisiotise (Sindik, Srpske poveqe, 186187, & 1).
4
Osnovni podaci u PLP 10, & 24781.
Ovaj drugi odavno je zapaèn u istorijskoj nauci na osnovu podataka iz
nekoliko gr~kih isprava arhiva manastira Sv. Pavla. On je 1. juna 1405.
godine, uz dopu{tewe cara Jovana VII i posredovawe svoga duhovnika i
igumana svetopavlovskog Antonija Baga{a, poklonio ovome manastiru
polovinu svoja dva sela u Kalamariji, Avramita i Neohoriona,
5
koja mu je jo{
1378. potvrdio kao naslednu proniju car Andronik IV.
6
Drugu polovinu
re~enih sela imali su dràti za svoga ìvota Radoslavqevi sinovi Laskaris i
Duka, a nakon wihove smrti sela su u celosti prelazila u vlasni{tvo
manastira. Istog meseca, na zahtev igumana Antonija, car Jovan VII potvrdio je
Radoslavqev dar.
7
Car Jovan VII je, na molbu Svetopavqana, prostagmom
izdatom oktobra 1406. ponovo potvrdio, nakon smrti Radoslava i igumana
Antonija, prava manastira na poklowene posede,
8
a zatim i despot Andronik
Paleolog, upravnik Soluna, septembra 1419.
9
Kako su ve} ispravno pretpostavili Franc Delger i Georgije
Ostrogorski,
10
Radoslavqeva porodica stekla je posede u zale|u Svete gore
najverovatnije za Du{anove vladavine, a u vizantijskoj slu`bi na{la se nakon
vizantijske reokupacije Serske oblasti. O tome posredno govori poveqa koju
Radoslavu izdaje car Andronik IV 1378, a sasvim izri~ito poveqa Jovana VII
iz 1405, u kojoj ga car oslovqava dvoraninom carstva mi.
11
Radoslavqevo
srpsko poreklo isticano je bez razlike i u docnijoj literaturi, razume se, s
obzirom na ime, bliske veze s Antonijem Baga{em, geografski poloàj poseda
i ~iwenicu da ih je za spas svoje du{e poklonio manastiru Sv. Pavla.
îni se da su se istraìva~i zadovoqili ovim dokazima kao dovoqnim
ne ulaze}i u poreklo i mogu}e zna~ewe Radoslavqevog porodi~nog imena ili
pridevka. Pri tome treba imati u vidu da se za Radoslava zna na osnovu gr~kih
izvora, u kojima je naveden kao Radosqlaboj Sampiaj (Sampiaj o Rado-
460 \or|e Bubalo
5
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 278281, & 19; Chryssochoidis, Katalogoj, 276277,
& 27, 27a, 27b. U arhivu manastira Svetog Pavla ~uvaju se original, prepis iz XV veka i prepis
koji je sa~inio iguman Svetog Pavla Serafim 6. decembra 1922. O poklowenim selima cf. J.
Lefort, Villages de Macedoine 1. La Chalcidique occidentale, Paris 1982, 2526, 108110 (=Lefort, Vil-
lages de Macedoine); Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou, 69, 7275.
6
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 263265, & 8; F. Dolger, Aus den Schatzkammern des
Heiligen Berges, Munchen 1948, 4849, & 11 (=Dolger, Schatzkammern); Chryssochoidis, Katalogoj,
255256, & 2, 2a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se o{te}eni original i prepis iz XV veka.
7
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 284286, & 20; A. P. Ka`dan, nav. delo, 314315;
Chryssochoidis, Katalogoj, 256, & 3, 3a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se original i prepis iz XV veka.
8
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 286287, & 21; Dolger, Schatzkammern, 119120, & 42;
Chryssochoidis, Katalogoj, 259, & 4, 4a. U arhivu Sv. Pavla ~uvaju se prepisi iz XV i XX veka.
9
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 292293, & 27 (pripisuje je despotu Jovanu VIII);
Dolger, Schatzkammern, 8687, & 31; Chryssochoidis, Katalogoj, 261, & 8, 8a. U arhivu Sv. Pavla
~uvaju se original i prepis iz XX veka.
10
Dolger, Schatzkammern, 4849, & 11; G. Ostrogorski, Pronija. Prilog istoriji
feudalizma u Vizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Posebna izdawa Vizantolo{kog
instituta SAN 1, Beograd 1951, 86.
11
Helenizacija Radoslavqeve porodice ogleda se i u imenima koja je dao svojim
sinovima Duka i Laskaris.
sqlaboj; Radosqlabou tou Sampia) ili prosto Sampiaj (u orizmi iz 1419.
samo tako!).
12
Prema gr~kom predlo{ku, dakle, wegov se pridevak pi{e i u
nau~nim delima, i to: posredstvom latini~ne transliteracije Sampias,
13
u
delima na srpskom jeziku to je davalo oblik Sampija,
14
ili ~ak [ampija;
15
ili
nekom vrstom fonetske transkripcije Sabija.
16
Godine 1979. objavqen je jedan turski dokument iz manastira Sv. Pavla u
kojem je destinatar naveden kao Sabyai,
17
s pravom, ~ini mi se, identifikovan u
nau~nim krugovima s Radoslavom iz gr~kih akata. Mi{qewa su, me|utim, ostala
podeqena me|u osmanistima oko toga je li posredi autenti~an dokument ili
falsifikat.
18
U pitawu je dokument kojim je 1386. godine sultan Murat I
potvrdio ispravu svoga oca Orhana i poklonio destinataru sela Agati i
Antigonia. Zanimqivo je ista}i da se selo Antigonia grani~ilo na jugu sa
Avramitima, jednim od dva sela koja je Radoslav poklonio Sv. Pavlu.
19
Ukoliko je
dokument zaista autenti~an, to bi zna~ilo da je Radoslav prihvatio tursku vlast
u vreme prve vladavine Osmanlija Svetom gorom i wenim zale|em (13831403),
20
a da se nakon povratka Vizantinaca obreo u slu`bi cara Jovana VII.
No, bilo da je dokument falsifikovan ili ne, izvesno je da se u wemu kao
destinatar navodi Radosqlaboj Sampiaj Sabja, u turskoj transkripciji.
Nau~nici koji su se bavili ovim dokumentom zadràli su prilikom
imenovawa destinatara uobi~ajenu transliteraciju gr~kog oblika wegovog
pridevka Sampias.
21
Me|utim, podstaknuti svakako turskom varijantom
Radoslavqevog pridevka, N. Beldi~eanu i I. Beldi~eanu-[tajner prvi su
postavili problem stvarnog zna~ewa i porekla pridevka Sabya-i. Ponu|eno
re{ewe ukazivalo je na to da je u pitawu re~ slovenskog porekla i da
predstavqa particip prezenta glagola spati spati, spavati!
22
Radosqlaboj Sampiaj Radoslav Sabqa 461
12
Videti nap. 48.
13
Binon, Xeropotamou et Saint-Paul, 190191, 263265, 278287; Lefort, Villages de
Macedoine, 25, 108.
14
G. Ostrogorski, nav. delo, 8687, 92.
15
S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, Posebna izdawa Vizantolo{kog instituta SANU
20, Beograd 1996, 116, 119121.
16
Suboti}, Obnova, 243244; C. Pavlikianov, The Medieval Aristocracy on Mount Athos, So-
fia 2001, 118119.
17
V. Bo{kov, Jedan originalan ni{an Murata I iz 1386. godine u manastiru Svetog Pavla na Svetoj
Gori, Prilozi za orijentalnu filologiju 27/1977 (1979) 225246.
18
N. Beldiceanu I. Beldiceanu-Steinherr, Un faux document ottoman concernant Radoslav
Sampias, Turcica 12 (1980) 161168; H.-G. Majer, Some Remarks on the Document of Murad I from the
Monastery of St Paul on Mount Athos (1386), O Aqwj stouj 14
o
16
o
aiwnej, Aqwnika Summeikta 4,
Aqhna 1997, 3339; A. Foti}, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XVXVII vek), Beo-
grad 2000, 24; Kotzageorgis, H aqwnikh monh Agiou Paulou, 6972.
19
Cf. Lefort, Villages de Macedoine, 2627, 3033, carte 10.
20
Up. A. Foti}, nav. delo, 2426.
21
Videti nap. 18. Sabijas kod Foti}a, nav. mesto. E. Zachariadou, Some Remarks about
Dedications to Monasteries in the late 14
th
Century, O Aqwj stouj 14
o
16
o
aiwnej, Aqwnika
Summeikta 4, Aqhna 1997, 31, n. 18, koristi oblik Sambia.
22
N. Beldiceanu I. Beldiceanu-Steinherr, op. cit. 163.
Mislim da je re{avawe pitawa u navedenom slu~aju bilo usmereno u
dobrom pravcu, ka slovenskom poreklu, ali da se u krajwem ishodu zalutalo.
Re{ewe je zapravo daleko jednostavnije i ~ini se da je sve vreme stajalo
nadohvat ruke. Naime, prepis iz XV veka poveqe Andronika IV Radoslavu
(1378) nosi na sebi srpski zapis, na belini ispod teksta, slede}e sadrìne:
prvi hrisovl radosava sabl.
23
Mesta nedoumici nema: Radoslavqev
pridevak ili porodi~no ime je Sabqa naziv za jednu vrstu hladnog oru`ja. U
srpskim izvorima javqa se u dve varijante: sabl i sabi,
24
ekvivalenti u
latini~koj gra|i su im sabla i sabia.
25
Otuda je lako objasniti i gr~ku
transkripciju Sampiaj, sa slovnom grupom mp, koja ima glasovnu vrednost b, i
turski oblik Sabya, koji se verovatno tako|e oslawa na srpski predloàk.
Uzgred, samo oru`je i termin kojim se obeleàva stigli su s istoka,
Srbima preneti po svoj prilici ma|arskim posredovawem. U slovenskim
jezicima re~ se javqa od XII i XIII veka. Na srpskom podru~ju oru`je je u
sporadi~noj upotrebi od po~etka XIV veka, {to je na{lo odraza i u
predstavama svetih ratnika u zidnom slikarstvu. Pod uticajem Turaka sabqa
se sve vi{e {iri u naoruàwu, pogotovu u XV veku.
26
Navedene ~iwenice o upotrebi i ra{irenosti ovog oru`ja nisu u
neskladu s pojavom vlastelina s pridevkom Sabqa u posledwim decenijama
XIV veka. [tavi{e, verovatno ga je sam Radoslav (ili wegov otac) zavredeo
budu}i osoben kao vrsni rukovalac sabqom.
462 \or|e Bubalo
23
Snimak kod Chryssochoidis, Katalogoj,, 257, pin. 1. Za sve isprave u vezi s poklonom
Radoslava Sabqe, izuzev najmla|e iz 1419, na~iweni su prepisi sa overom solunskog mitro-
polita Gavrila, po svoj prilici 1406. kada su Svetopavqani zatraìli novu potvrdu od cara Jo-
vana VII nakon smrti Antonija Baga{a i Radoslava Sabqe (cf. ibid. 2a, 3a, 4, 27a).
24
\. Dani~i}, Rje~nik iz kwièvnih starina srpskih, Beograd 1863, s. v. Up. i pomen
sabqe u srpskom prevodu iz XV veka Isto~nika razuma Jovana Damaskina gde su kao primer po-
lionimije navedeni m~, m~ic, brdoun, sabl, korda, no` (E. Weiher, Die Dialektik des
Johannes von Damaskus in kircheslavischer Ubersetzung, Wiesbaden 1969). Za ovaj i podatak u
narednoj napomeni dugujem zahvalnost akademiku Simi ]irkovi}u.
25
Pomen u jednoj dubrova~koj tu`bi iz 1416: ensis turchus sive sabia (Dràvni arhiv u
Dubrovniku, Liber Maleficiorum 4, fol. 216). Nekoliko primera za obe varijante prikupila je iz
dubrova~ke gra|e \. Petrovi}, Dubrova~ko oru`je u XIV veku, Beograd 1976, 36.
26
O sabqi up. G. [krivani}, Oru`je u sredwovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku,
Beograd 1957, 5964; P. Skok, Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika III, Zagreb 1974, s. v.
sablja; \. Petrovi}, nav. delo, 3537; Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi} i R.
Mihaq~i}, Beograd 1999, s. v. Sabqa (N. Lemaji}).
Djordje Bubalo
RADOSQLABOS SAMPIAS RADOSLAV SABLJA
Several Greek documents from the Archives of the Athonite monastery of St.
Paul contain information about Radosqlaboj Sampiaj, a Serbian nobleman at the
service of the Byzantine Emperors Andronikos IV and John VII. Moreover, a certain
Sabyai mentioned in a Turkish document from the same monastery reveal seemingly
another reference to Radosthlabos Sampias. Although scholars are agreed on his Ser-
bian origin, they have not shown any interest in the sense or etymology of the
Radosthlabos family name Sampiaj / Sabyai. A clue to this problem can be found
in a short Cyrillic note on the 15
th
century copy of the Andronikos IV charter issued
to Radosthlabos in 1378. The note says: prvi hrisovl radosava sabl (The
first chryssobul of Radosav the Sabre). Accordingly, the nickname or the family
name of Radosthlabos was Sabre, a term for a heavy sword with a curved blade. The
word occurs in Serbian sources in two similar forms (sabl and sabi), and their
Latin equivalents are sabla and sabia. Grounded in these facts, the explanation of the
Greek transcription Sampiaj is relatively simple a group of letters mp is used to
replace b, hence the word was pronounced as sabias or sa
m
bias. Turkish variant
Sabyai is also derived directly from a Serbian matching term. It seems most likely
that Radosthlabos (or his father) earned this nickname as a person who skilfuly han-
dled a sabre.
Radosqlaboj Sampiaj Radoslav Sabqa 463
UDC: 726.7(497.115):235.3:929
SLOBODAN ]URÎ] (Princeton)
GRAÂNICA AND THE CULT OF THE SAINTLY PRINCE LAZAR
The article explores a virtually unknown episode in the history of Gra~anica
Monastery, a late nineteenth-century restoration of the monastery church. The results
of this undertaking were still visible during the conservation of the church conducted in
the 1960s and early 1970s. At that time the nineteenth-century interventions were only
partially recorded before some of them were removed and permanently lost. The nine-
teenth-century refurbishing of the frescoes in the main dome was signed by one Mihail
Iourokosk Debrel and is dated 1898. More significant, now lost and hitherto unpub-
lished, was the refurbishing probably by the same Mihail, of an arcosolium in the south
wall of the church. This arcosolium, whose original function is unknown, was painted
and inscribed with a lengthy inscription indicating that the remains of Prince Lazar
(who died in the Battle of Kosovo, on June 15, 1389) was temporarily deposited in this
tomb before being moved to the monastery of Vrdnik Ravanica on Fru{ka Gora.
While the content of the inscription is a total fabrication, its implications are nonethe-
less interesting in several ways. The mastermind behind the project was probably the
Metropolitan of Ra{ka Prizren, Dionisije, who died on Dec. 5, 1900. In accordance
with his own wishes, he was buried in the very arcosolium identified as the temporary
burial place of Prince Lazar. The rising importance of the cult of the Saintly Prince
Lazar around 1900 provides the background for this historical fabrication whose con-
struction was actually made up of several disparate elements, each marked by a degree
of historical accuracy in its own right, thus collectively contributing to its general
relevance.
The church of the Dormition of the Mother of God at Gra~anica Monastery has
been a subject of numerous studies.
1
Its history, architecture and art, as a result have
been thoroughly studied and are well documented. Even so, an aspect of its later his-
tory deserving attention has escaped previous notice. The episode of Gra~anicas his-
tory in question is also linked with the growing importance of the cult of
Saint-Prince Lazar in the course of the nineteenth century and as such is of double
1
S. ]ur~i}, Gra~anica. Istorija i arhitektura, Beograd i Pri{tina 1988 also in English: Gra~anica.
King Milutins Church and Its Place in Late Byzantine Architecture, University Park and London 1979;
B. Todi}, Gra~anica. Slikarstvo, Beograd Pri{tina 1988, are the most recent comprehensive mono-
graphs on the history of the church, its architecture and art.
interest for the students of Serbian history and art. The study that follows relies on
several inscriptions some of which no longer preserved that offer insights be-
yond their original intentions.
2
Having survived the darkest moments of its history toward the end of the eigh-
teenth century, Gra~anica began to receive its first foreign visitors during the first
half of the nineteenth century.
3
Its fortunes, despite the fact that it remained on the
territory of the Ottoman Empire, continued slowly to improve during the second half
of the century. It was during this period of time that the first efforts at church resto-
ration took place with the financial aid received from the Serbian government in
Belgrade.
4
Between 1887 and 1900, Gra~anica underwent very extensive restora-
tion under the auspices of Archimandrite Gedeon Mari}.
5
The work, according to an
inscription above the church portal was begun on August 20, 1897, when the church
was covered with a new lead roof. This was followed by plastering of the facades
with mortar and painting them with designs that emulated the actual building tech-
nique.
6
Archimandrite Gedeon Mari} had also envisioned an extensive restoration
of the church interior. Only a part of this plan was implemented before the contem-
plated re-painting of the entire interior was brought to a halt at the order of the Ser-
bian consul in Pri{tina and following the intervention of a teacher, Josif Popovi}
from Mitrovica.
7
Among the executed interventions in the church before the suspension of work
were the repairs of damaged areas of the frescoes in the main dome and the painting of
the arcosolium in the south wall of the church. The repairs on the frescoes in the main
dome were relatively limited in scope.
8
They were confined to the filling of small ar-
eas where fresco mortar had fallen, the largest of these being on the breast of the
Pantokrator image including a corner of the book that he is depicted holding in his left
hand. (Fig. 1) The filling and the missing corner of the book, re-painted at the time,
were removed in 1971 and replaced by unpainted mortar filling still visible today.
9
The work in the main dome gave the nineteenth-century artist-restorer an opportunity
to sign his name and date his work. His name MIXAHL and the date 1898 appear in
466 Slobodan ]ur~i}
2
As such, the topic is perceived as an appropriate offering to Academician Gojko Suboti}, the
unsurpassed master of reading history from ignored or unobserved inscriptional evidence found on
walls of scores of medieval churches throughout the Balkans.
3
]ur~i}, Gra~anica, op. cit., 3233.
4
V. Stojan~evi}, Jedna pomo} srpske vlade manastiru Gra~anici 1856. i 1857. godine, Starine
Kosova i Metohije 45 (196871), 22731.
5
J. Popovi}, Manastir Gra~anica, Beograd 1927, 46.
6
Parts of this external plastering and painting had been preserved, especially on the exonarthex,
but were removed in their entirety during the restoration of the church carried out between 1963 and
1967. For the photographs showing the state of the church facades prior to the 196367 restoration cf.
]ur~i}, op. cit., figs. 3739.
7
Popovi}, Manastir. op. cit., 46.
8
A. Grguri, Slikarsko-konzervatorski radovi u manastiru Gra~anici izvedeni 1971. godine, Sta-
rine Kosova 67 (197273) 19197.
9
Ibid. 19293, where the exact nature of the intervention is described in detail.
unusual places within the two capital letters C within the two-part monumental
inscription IC XC framing the head of the Pantokrator (Fig. 2).
10
The same artist was also responsible for the repainting of the cornice at the
base of the main dome drum. Executed relatively crudely, this painting consisting of
a vine scroll depicted against a white background was removed during the 1971 con-
servation with the exception of a 0.5m-long section on which another signature of
the painter Michael has been preserved.
11
(Fig. 3) Here, his full name Mihail
Iurokosk Debrel appears flanked by his initials and the date 1898. The name of
this artist may eventually appear in another context, though at the present he remains
an enigmatic figure.
The same Mihail may have been involved in another intervention in Gra~anica
that is of prime interest in our context the re-painting of the arcosolium in the
south wall of the church. (Fig. 4) The elaborate re-decoration of this arcosolium
tomb was apparently done by the same hand as the work in the main dome and prob-
ably at the same time, in 1898.
12
Unsigned and undated in this case, the decoration
bore unmistakable similarities both in the stylistic characteristics of the painted flo-
ral elements and in the use of a distinctive cobalt blue color with the restored parts in
the main dome. The entire painting of the arcosolium tomb as executed at this time
was removed and destroyed during the restoration of the church in the 1960s. Below
the removed re-decoration came to light the remains of its original fourteenth-cen-
tury fresco decoration. (Fig. 5) It is immediately apparent that the artist repainting
the arcosolium in 1898 (?) followed closely the original decorative scheme. This in-
volved the monumental double cross in the middle of the composition with elaborate
floral branches symmetrically framing the cross. As important as the fourteenth-cen-
tury fresco may be for the understanding of the original arcosolium and its intended
function, our attention here will be turned to its nineteenth-century refurbishing. Be-
Gra~anica and the cult of the Saintly Prince Lazar 467
Fig. 1. Gra~anica. Main dome, Pantokrator, inscription (drawing author)
10
These added inscriptions were not removed during the said 1971 interventions.
11
Grguri, Slikarsko-konzervatorski, op. cit., 195.
12
I owe the information on the decoration of the arcosolium tomb in question to the late Profes-
sor Branislav Vulovi}, in charge of the restoration of Gra~anica from 196367, who in 1971 kindly put at
my disposal his unpublished drawings, notes, and a photograph of this tomb along with other material re-
lated to his restoration work, at the time when I was beginning my own research on Gra~anica as a sub-
ject of my doctoral dissertation. In his unpublished notes, Vulovi} gives the date of 1897 for the refur-
bishing of the arcosolium in question, tough without any explanation on what this information was based.
cause of the loss of the nineteenth-century original, the only surviving evidence we
have is the information recorded by Professor Vulovi} prior to its removal.
The nineteenth-century decoration involved, in addition to the monumental
floral double cross, also four smaller floral double crosses on the soffit of the
arcosolium arch. While all of the mentioned elements repeat those from the four-
teenth-century decoration, the new scheme also included two bands bearing a
lengthy inscription. The two bands the top one red, and the bottom one blue
were arranged to fit the arched profile of the back wall of the arcosolium, their col-
ors clearly based on those of the Serbian national flag. The inscription appearing on
the two bands read as follows:
(first band) Po predanju narodnom, ovde je 1389. godine. saranjen.
Sv. Velikomu~enik. knez. i car. srpski Lazar. i dve. godine. po~ivao
pa posle (second band) dalje. odne{en.=gde i sada njegove Sv. Mo{ti
po~ivaju=u Vrdnik te Ravanicu u Sremu. Fru{koi Gori +
13
The inscription, despite several historical inaccuracies that it contains, is of consid-
erable interest for a number of different reasons that are worth exploring. Serbian
Prince Lazar, as is well known, died during the Battle on the Field of Kosovo be-
tween the Serbian and the Ottoman armies, on June 28, 1389.
14
His remains, as is
also well known, were interred in the Church of the Ascension (Vaznesenje) in
Pri{tina.
15
A year or two later, they were ceremonially transferred to his own foun-
dation, the monastery church of Ravanica, from where they were taken at the end of
the seventeenth century to a new, safer location, the monastery of Vrdnik, subse-
quently renamed Ravanica, on Fru{ka Gora in Srem. The apocryphal account given
in the Gra~anica arcosolium inscription introduces several mistaken notions. In the
first place, the temporary resting place of Prince Lazar was in the Church of the As-
cension in Pri{tina, and not at Gra~anica. Secondly, form his temporary resting place
Lazars remains were transferred to his mausoleum church at Ravanica monastery in
central Serbia and not to Vrdnik (subsequently re-named Ravanica) on Fru{ka Gora.
The folk tradition that the inscription invokes was obviously created long after 1389,
and the events it purportedly records.
16
What matters here, is not to prove that the in-
468 Slobodan ]ur~i}
13
(first band) According to a folk tradition, in 1389 here was buried St. and Great Martyr, Ser-
bian Prince and Tsar Lazar who rested here two year and afterwards (second band) (was) taken fur-
ther = where his saintly relics are still resting = to Vrdnik later Ravanica in Srem, on Fru{ka Gora +. The
English translation is the authors.
14
S. ]irkovi}, The Field of Kosovo, 15 June 1389, ed. D. Srejovi}, Bitka na Kosovu 1389.
godine, Beograd 1989, 8090
15
D. Popovi}, Pod okriljem svetosti. Kult svetih vladara i relikvija u srednjovekovnoj Srbiji,
Beograd 2006, 25152, who cites relevant older literature.
16
The folk tradition was evidently in circulation throughout the nineteenth century, for it was
recorded by B. Dj. Nu{i}, Kosovo. Opis zemlje i naroda, Beograd 1986, 22830, as well as a number of
travelers (A. F. Gilferding, as well as G. Muir Mackenzie and P. Irbi); cf. B. Todi}, Mitropolija u Pri{tini
prva grobna crkva kneza Lazara, Sveti knez Lazar. Spomenica o {estoj godi{njici Kosovskog boja,
13891989, Beograd 1989, 164; it should be noted that at the time of writing his text (1989) Todi} was
unaware of the 19th-century arcosolium decoration, removed during the restoration of the church in the
1960s : U Gra~anici, me|utim, ne postoji bilo kakav trag da je tu nekada po~ivalo kneèvo telo .
scription is wrong, but actually to demonstrate why the decision was made to place it
in this location. What may have been the real motives for the invention of this ficti-
tious locus sanctum? It seems that several different factors may have contributed sig-
nificantly to its making. In the first place, it should be noted that at least one, and pos-
sibly the oldest hagiographical text the so-called Prolo{ko ìtije does mention
that Lazars body was temporarily deposited at Gra~anica.
17
Equally important must
have been the fact that the Church of the Ascension in Pri{tina must have been de-
stroyed, thus eliminating the physical evidence of the actual locus sanctum by the
time the folk tradition recorded in the inscription had come into being.
18
The arcosolium adapted as the temporary tomb of Prince Lazar was actually
built as an integral part of the fourteenth-century church. Frescoes discovered within
the arcosolium following the removal of the nineteenth-century paintings did not re-
veal whether it may have contained a tomb, nor who the occupant may have been. The
arcosolium in question is one of three such arcosolia built integrally with the church,
clearly indicating that the building was planned with the idea of accommodation of
important burials in mind. The larger problem of the original intended function of
Gra~anica in relationship to the role of its patron, king Milutin, has been discussed by
me at length.
19
The argument need not be repeated again, except to remind the reader,
that the placement of tombs in the south-western part of churches in medieval Serbia
was a privilege reserved for ruler-patrons in their own mausoleum churches.
20
It must
have been this factor, above all, that must have lead to the selection of this arcosolium
in Gra~anica as the alleged location of Prince Lazars original tomb.
The time when this particular episode took place also has a great deal to do
with the decisions that were made. In the first place, the entire nineteenth century
saw a growing importance of the cult of the Saintly Prince Lazar. Equally important
and directly related to the rising importance of Prince Lazars cult must have been
the realization that the original place of his burial, the Church of the Ascension in
Pri{tina was no more. Thus Gra~anica must have emerged as an appropriate surro-
gate that could claim this historical role. Not unimportant in the construction of
this legend may have been another historically dubious tradition, that related to the
relics of Apostle Luke whose fifteenth-century translation from Rogos to Smederevo
may have included Gra~anica as one of the intermediate resting stations.
21
The
17
L. Pavlovi}, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, op. cit., 117. This piece of
evidence clearly carries little weight in view of the fact that numerous other sources unequivocally sug-
gest that Lazar was initially buried in the Church of the Ascension in Pri{tina.
18
Todi}, Mitropolija, op. cit., 16369.
19
]ur~i}, Gra~anica, op. cit. esp. 15456.
20
Ibid. 14446; also M. Popovi}, Les funerailles du ktitor: Aspect archeologique, Proceedings of
the 21
st
International Congress of Byzantine Studies London, 2126 August 2006, vol. I, 99130, esp.
105 ff. Of considerable relevance here is the most recent, as yet unpublished, discovery of the tomb of
Despot Stefan Lazarevi} in the south-west corner of his mausoleum church at the monastery of Manasija.
21
On the cult of St. Luke, its general importance and its spread in Serbia, see V. Milanovi}, Kult
i ikonografija svetog Luke u pravoslavlju do sredine XV veka, Crkva svetog Luke kroz vjekove. Nau~ni
skup povodom 800-godi{njice crkve svetog Luke u Kotoru, Kotor 1997, 73103. On the translation of
the relics of Apostle Luke from Rogos to Smederevo now see D. Popovi}, Mo{ti svetog Luke srpska
so-called Brankovi} Chronicle (Brankovi}ev letopis) is the only source that makes
this reference, but gives no mention either as to where in the church St. Lukes relics
may have been displayed, or how long they remained at Gra~anica. The episode is
nonetheless of interest, for it would have given the church an aura of a martyrium,
even if only of a temporary variety. It would not be too difficult to imagine the two
separate episodes involving the relics of St. Luke and Prince Lazar as having
been conflated. To put it differently, it is possible that the recorded episode of St.
Lukes relics having rested at Gra~anica, may have much later inspired the making
of the story of Prince Lazar having been temporarily buried at Gra~anica.
Another element that must be considered in the making of this tradition is the
fact that Metropolitan of Ra{ka Prizren Dionisije, who died on Dec. 5, 1900, and
in accordance with his own wishes was buried in the very arcosolium tomb identi-
fied as the temporary tomb of Prince Lazar.
22
The actual tomb has not been archaeo-
logically explored, adding yet another unknown piece to an already complicated puz-
zle. If Metropolitan Dionisije was indeed interred in the arcosolium tomb in accor-
dance with his own wishes it seems highly likely that he may have been the master-
mind behind the refurbishing of the arcosolium tomb in question. By doing so, he
would have been the direct beneficiary of having been buried within the locus sanc-
tum, itself having been sanctified by a temporary burial of the illustrious martyr.
In conclusion it is necessary to stress that any number of scenarios explaining
the origins and the implementation of the fictitious tradition placing Prince Lazars
original tomb in Gra~anica seem plausible within the particular historical framework
of the period in question. The entire nineteenth century may be characterized as the
century of the formation of Serbias modern statehood. Starting with the First Ser-
bian Uprising in 1804 and ending with the Balkan Wars of 191213, witnessed Ser-
bias gradual reclaiming of its territories lost to the Ottomans in the fifteenth century.
The process was driven by an intensive re-awakening of national consciousness. Sub-
stantially spurred by the Serbian Orthodox Church, this national re-awakening was
marked not only by the rebirth of historical consciousness, but also by the growth of
the cults of national ruler-saints, above all by that of the Saintly Prince Lazar.
23
Nu-
merous myths and historical fabrications also sprung during this time as corollaries of
excessive enthusiasm and national zeal. Among these is the well known introduction
of the title car (tsar) alongside Lazars name. Lazar only held the title of knez
(Prince). In the case of the inscription at Gra~anica, he was declared both knez i
car (Prince and Tsar) Lazar. This, along other such quasi-historical claims strength-
ened in the peoples minds the notion of the legitimacy of his succession to the
Serbian throne. The choice of Gra~anica, and of the arcosolium in its south wall as
the specific place of Prince Lazars temporary burial may have had yet another di-
mension in this context. If the arcosolium in question was originally planned as a
470 Slobodan ]ur~i}
epizoda, in Popovi}, Pod okriljem svetosti, op. cit., 295317. For the Gra~anica episode in this context
see ibid., 303; and also ]ur~i}, Gra~anica, op. cit., 26.
22
J. Popovi}, @ivot Srba na Kosovu, 18121912, Beograd 1987, 16970.
23
R. Mihalj~i}, The Battle of Kosovo in History and in Popular Tradition, Belgrade, 1989,
5262; also 190231.
burial place for the patron of the church King Milutin, who may also have contem-
plated retiring in Gra~anica as a monk, the burial of Prince Lazar in this location
would have linked him in yet another way with the Nemanji} dynastic tradition.
24
The last element that may be invoked in this discussion introduces yet another
association that may not be irrelevant for understanding the thinking that went into
the creation of the legend regarding Prince Lazars initial burial may be the typo-
logical similarity between Gra~anica and Prince Lazars own mausoleum church at
Ravanica Monastery. We do not know what the Church of the Ascension at Pri{tina
Prince Lazars actual place of original burial may have looked like. In the after-
math of its destruction, the choice of Gra~anica as its surrogate may have been in-
formed among other legitimate factors also by its formal similarities with
Ravanica.
Modern historians of Serbias medieval history have substantially succeeded in
separating mythical aspects of Prince Lazars reign from those that are historically
verifiable.
25
Nonetheless, some vestiges of Romantic constructions still remain, and
will continue being uncovered. As the above lines illustrate, history of Serbian art
and architecture no less than other historical disciplines can make its own contribu-
tions to this important process.
26
24
It is well known that King Milutin never became a monk and that he was buried in the Church
of St. Stefan at Banjska monastery. What we do not know is whether the aging king may at some point
had other ideas related to these matters. The relative position of the arcosolium in question and the fact
that it was built as an integral part of the royal foundation should not be dismissed too lightly as unimpor-
tant elements in this context.
25
R. Mihalj~i}, Lazar Hrebeljanovi}. Istorija, kult, predanje, Beograd, 1984; also two collections
of important articles on the subject: eds. I. Boì} and V.J. Djuri}, O knezu Lazaru, Beograd 1975, and
eds. Episkop ra{ko-prizrenski Pavle, et al., Sveti knez Lazar. Spomenica o {estoj stogodi{njici Kosovskog
boja, 13891989, Beograd 1989,
26
The problem as it relates to historical portraits, for example, has recently been illuminated by
D. Vojvodi}, Ktitorski portreti i predstave, ed. G. Suboti}, Manastir Hilandar, Beograd 1998, 26061. For
a comparable effort related to architecture see S. ]ur~i}, The Exonarthex of Hilandar, ed. V. Kora},
Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot, knjièvnost, umetnost i arhitektura, Beograd 2000,
47786.
Slobodan ]ur~i}
GRAÂNICA I KULT SVETOG KNEZA LAZARA
Ciq ovog ~lanka je da osvetli jednu gotovo nepoznatu epizodu u novijoj
istoriji manastira Gra~anice. U ìì istraìvawa je restauratorska inter-
vencija sprovedena u manastirskoj crkvi krajem devetnaestog veka. Weni osta-
ci su jo{ bili vidqivi u toku konzervatorskih radova izvedenih {ezdesetih i
ranih sedamdesetih godina pro{log veka. Tom prilikom su restauratorske in-
tervencije iz devetnaestog veka bile samo delimi~no zabeleène, dok su druge
uklowene i zauvek izgubqene. Restauratorske intervencije na freskama bile
su u 19. veku poverene slikaru, ~iji se potpis Mihail Iurokosk Debrel, za-
jedno sa godinom 1898 sa~uvao u centralnoj kupoli manastirske crkve. Va-
`nije od ovih bile su slikarske intervencije, verovatno istog Mihaila, u ar-
kosolijumu u ju`nom zidu crkve, od kojih je sa~uvana fotografija napravqena
neposredno pre wihovog uni{tewa. Arkosolijum o kome je re~ bio je u toku ra-
dova krajem 19. veka u potpunosti oslikan i obeleèn natpisom, prema kome su
posmrtni ostaci kneza Lazara, posle wegove smrti (u Kosovskom boju 1389. g.)
bili privremeno poloèni u ovaj grob, a potom preneti u manastir Vrdnik
Ravanicu na Fru{koj Gori. Mada je neosporno da sadràj ovog natpisa ne odgo-
vara istorijskim ~iwenicama, on ipak nagove{tava da natpis nije u potpuno-
sti bez zna~aja. Sa~iwen u jeku uspona srpske nacionalne svesti, krajem devet-
naestog veka, natpis o kome je re~ ukazuje na to da ja sastavqen uz poznavawe od-
re|enog ~iweni~nog materijala vezanog za lokalnu istoriju i istoriju mana-
stira Gra~anice. Autor ovog natpisa bio je najverovatnije mitropolit ra-
{ko-prizrenski, Dionisije, koji je preminuo 5. decembra 1900. g. Iz drugih iz-
vora je poznato da je mitropolit Dionisije po sopstvenoj èqi bio sahrawen u
grobu u kome je nekada privremeno leào i knez Lazar. Kult svetog kneza La-
zara, u zna~ajnom usponu oko 1900. g., predstavqa kqu~nu komponentu u stvara-
wu ovog mita, ~ija se konstrukcija sastojala od vi{e pojedina~nih elemenata,
od kojih svaki, ponaosob sadrì trunku istorijske istine. Wihov zajedni~ki
doprinos stoga nije zanemarqiv. U razlu~ivawu istorijskih ~iwenica od po-
pularne mitologije vezane za kult svetog kneza Lazara, srpska istorijska nauka
je napravila ogroman napredak u posledwih nekoliko decenija. Istraìvawa u
ovom domenu se nastavqaju uz doprinos {irokog dijapazona nau~nih discipli-
na me|u kojima istorija umetnosti i arhitekture, kao {to se vidi iz ovog pri-
loga, imaju svoju ulogu.
472 Slobodan ]ur~i}
F
i
g
.
2
.
G
r
a
~
a
n
i
c
a
.
M
a
i
n
d
o
m
e
,
f
r
e
s
c
o
o
f
t
h
e
P
a
n
t
o
k
r
a
t
o
r
(
p
h
o
t
o
:
a
u
t
h
o
r
)
F
i
g
.
3
.
G
r
a
~
a
n
i
c
a
.
M
a
i
n
d
o
m
e
d
r
u
m
b
a
s
e
.
I
n
s
c
r
i
p
t
i
o
n
w
i
t
h
n
a
m
e
o
f
p
a
i
n
t
e
r
M
i
h
a
i
l
(
p
h
o
t
o
:
a
u
t
h
o
r
)
F
i
g
.
4
.
G
r
a
~
a
n
i
c
a
:
A
r
c
o
s
o
l
i
u
m
i
n
S
.
w
a
l
l
;
l
a
t
e
1
9
t
h
c
.
r
e
f
u
r
b
i
s
h
i
n
g
b
e
f
o
r
e
r
e
m
o
v
a
l
(
p
h
o
t
o
:
B
.
V
u
l
o
v
i
}
)
F
i
g
.
5
.
G
r
a
~
a
n
i
c
a
.
A
r
c
o
s
o
l
i
u
m
i
n
S
.
w
a
l
l
;
r
e
m
a
i
n
s
o
f
1
4
t
h
c
.
f
r
e
s
c
o
e
s
,
p
r
e
s
e
n
t
s
t
a
t
e
(
p
h
o
t
o
:
a
u
t
h
o
r
)
UDC: 75.041(495)13
MYRTALI ACHEIMASTOU-POTAMIANOU (Athens)
COMMENTS ON THE BILATERAL ICON FROM MYTILINI
The representations on the well-known bilateral icon from Mytilini, Christ Pan-
tokrator on the front and St John the Theologian on the back, were detached in 1960.
from the damaged wood and are now two separate icons. The icon of Christ has been
dated to the middle or third quarter of the 14th century or to 13701380, and that of the
Theologian to the late 14th-early 15th century or the second quarter of the 15th cen-
tury. The conclusion is reached that the two representations are contemporary, date
from the third quarter of the 14th century, and are the work of the same painter. This
view is based on shared technical and stylistic features and the interconnection of
meaning between the figures depicted, which accounts for the difference of character in
the way in which the two figures the divine figure of Christ and the earthly figure of
the saint are rendered.
The formerly bilateral icon from Mytilini with representations of Christ Pan-
tokrator and St John the Theologian on the front and back respectively has long been
known to the world of scholarship (fig. 14).
1
The icon comes from the church of
the Taxiarchs in the village of Kato Tritos on Lesbos. During the conservation of the
icon in 1960, the irreparable damage suffered by the wood made it necessary to
detach the painted representations and transfer them to new, separate, wooden moun-
tings.
2
Since then, both icons have been kept in the Ecclesiastical and Byzantine
Museum of the Metropolis of Mytilini.
1
A. Xyngopoulos, H palaiologeioj paradosij eij thn meta thn alwsin zwgrafikhn, ex
aformhj miaj apolesqeishj buzantinhj eikonoj thj Zakunqou, DCAE II (19601961), 87 ff., pl. 41;
Byzantine Art, A European Art, Athens 1964, exhibition catalogue, nos. 200, 231 (P. L. Vocotopoulos).
K. Weitzmann M. Chatzidakis K. Miatev Sv. Radoj~i}, Fruhe Ikonen, Sinai, Griechenland,
Bulgarien, Jugoslawien, Vienna 1965, XXXV, LXXXVI, fig. 87; G. Gounaris, Forhth eikona Cristou
Pantokratoroj apo th Mutilhnh, Kernoj. Festschrift for Professor Georgios Bakalakis, Thessaloniki
1972, 15 ff., pl. 7.1; D. Vakirtzis, Qhsauroi thj Lesbou. Eikonej Ekklhsiastikou Buzantinou
Mouseiou Mutilhnhj, Mytilini 1989, nos. 2, 4; P. Vocotopoulos, Greek Art. Byzantine Icons, Athens
1995, no. 117; Chr. Baltoyanni, Eikonej. O Cristoj sthn Ensarkwsh kai sto Paqoj, Athens 2003,
no. 2, 37 ff., pl. 3.
2
For the condition of the painting before conservation, see Ph. Kontoglou, Ekfrasij thj
Orqodoxou Eikonografiaj, II, Plates, Athens 1960, pl. 142145. For the conservation method known
since the 12th century, which involves transferring the representations from the destroyed wood to a new
The large icon, executed in art of outstanding quality and with dimensions of
107 69.5 cm, had its edges cut away for its second use in smaller intercolumnar
openings of a templon, as is evident from the cramped position of the figures on the
extant surface and the lack of a frame. The representations on both sides have
generally been considered works executed at different times. The representation of
Christ has been assigned to the third quarter of the 14th century
3
and that of St John
the Theologian to the second quarter of the 15th or the late 14th-early 15th century.
The view that the two sides are contemporary and should be assigned to the ad-
vanced 14th century, which has already been touched upon,
4
will be dealt with in the
present article, which is dedicated to my honoured colleague and friend, Gojko
Suboti}, whose academic interests also extend to portable icons of this period.
5
An important feature of the bilateral icon from Mytilini is the fact that both
representations are painted on a gold ground of the same quality and technique, as is
evident from what is preserved. The existence of a gold ground on the rear side, too,
a fairly rare phenomenon at the time of the icon, indicates the prosperity of the
owner or donor and also his desire to create an expensive, luxurious item. The
feeling of luxury is intensified by the use of gold in the halo, on the clavus of the
chiton, on the binding of the gospel book held by Christ, and on the part of the name
I(HCOY)C XPICTOC preserved in a small brown circle at the top left; also on the
John's open gospel book, in which the gold binding is visible at the left edge, the
thickness of the pages are gold and hatched in the same way as those of the book
held by Christ, and calligraphic letters are executed in brown and gold. Their gold-
-bound books are of the same, impressive size.
If the coincidence of the features mentioned above were due to imitation on
the second side, it would still be difficult to account for their similarity in quality, far
less the unified painterly treatment at substantial points of the figures depicted. The
monumental concept, the manner of the workmanship, the sculptural quality of the
faces, and also the harmonious accord of the colours of the garments, all demon-
strate the homogeneity of the work and point to the same painter.
Clear similarities in the different faces the divine face of Christ and the
earthly one of the saint emerge from the exaggerated volume and proportions of
the body and from the domination, identical placing and balance of the half-length
figures in the space of the icon, from which they are disengaged by the long,
strongly outlined curves that bow their shoulders, with intense modelling, dramatic
474 Myrtali Acheimastou-Potamianou
mounting, see M. Acheimastou-Potamianou, Tropoi sunthrhshj eikonwn sto Buzantio, ed. M.
Vassilaki, Byzantine Icons, Art, Technique and Technology. An International Symposium, Athens 1998,
Heraklion 2002, 151 ff.
3
To the middle of the 14th century (Baltoyanni op. cit. (note 1), 40), or to 13701380 (T.
Papamastorakis, Eikonej 13ou16ou aiwna, Eikonej Monhj Pantokratoroj, Holy Mountain 1998, 50).
4
M. Acheimastou-Potamianou, Byzantine Art in the Aegean, The Aegean. The Epicenter of
Greek Civilisation, Athens 1992, 157, fig. 132, 133; Kontoglou, op. cit. (note 2), pl. C, D, 142, 144, dated
both representations to the 14th century.
5
G. Suboti} J. Simonopetritis, Liconostase et les fresques de la fin du XlVe siecle dans le
monastere de la Transfiguration aux Meteores, CIEB XV, Athens 1976, II, B, Athens 1981, 751 ff; G.
lighting and an immediacy of expression that gives them the substance of a living
presence. The spontaneous strength, tone and authenticity of the painting, and the
advanced approach to the creation of perspective space, attested by the position and
interrelation of the hands and gospel book of both figures, also preclude the likeli-
hood that the representation on the second side was adapted to the style of that on
the first by a painter of different inspiration and generation.
The hand of the same, excellent, artist is betrayed by the ample, heavy, broad
appearance of the figures and the rough relief of the face, the high cheekbones, the
narrow, almond-shaped eyes sunk in the shadow of the sockets and of similar colour,
shape, and outline, and the hands with their strong wrists, long fingers and pro-
minent joints. It is also betrayed by the force and fullness of expression of their inner
world and the luminous lighting of the figures, as though the light were shining on
metal; and by the texture, pulse and intensity of the paint brush, which models, lights
and animates their aspect golden in the white flashes of the divinity of Christ,
sunburnt in the profound spiritual reflection of John, the son of thunder.
The different colouring of the flesh, the abrupt lights on the face, and the
sharp, brilliant folds that traverse John's garments make their own contribution to the
juxtaposition and contrast between his figure and that of Christ, and to the rendering
of the inner meaning linking both sides of the icon the only surviving icon with
depictions of Christ Pantokrator and St John the Theologian. This connection is
emphasised by the open book, with its significant size and position, held by the
Theologian before the middle of his breast, in which the opening words of his gospel
flash with gold lettering: EN AP/XH HN / O LOGOC. / KAI O LO/GOC
HN/PPOC TON Q(EO)N // KAI Q(EO)C HN / O LOGOC. / OYTOC HN / EN
ARCH / PPOC TON Q(EO)N. / PANTA DI AUTOU (egeneto). (In the beginning
was the Word, and the Word was with God, and the Word was God. The same was
in the beginning with God. All things were made by him.) The evangelist proclaims
the divine substance of Christ, and the Word of God is in epiphany on the front of
the icon, with the apocalyptic, luminous, radiant face, that seems to transmit its
brilliance to John on the back.
Light, a dominant element in the interconnection and inspired rendering of the
two figures, alludes, through its particular position and use, to the theory of Hesy-
chasm. In its vital painterly function, which points to the second half of the 14th
century, a major role is played by gold, used in the background, in Christ's large
halo, and in the details of both representations, and characteristically prominent in
the gospel books held by Christ and John. The boundless brilliance of the trans-
cendental gold adorns, unites and illuminates the two sides and initiates us into the
spiritual and apocalyptic content of the icon.
The unity of concept of the two representations is reflected in the powerful
character of the figures, and the ethos and passion of their expression, which are
Comments on the Bilateral Icon from Mytilini 475
Suboti}, Dwra kai dwreej tou despoth Qwma kai thj basilissaj Mariaj Palaiologinaj, ed. E.
Chryssos, Proceedings of an International Symposium on the Despotate of Epiros, Arta 1990, Athens
1992, 69 ff.
associated with their monumental size and exaggerated presence and are expressed
through the intense modelling and their breathing, lively, luminous lighting. The
painted surface, with its bold, rough workmanship, the like of which is rarely found
in portable icons, renders the divine and human nature of the persons depicted with
the same skill on both sides. They are distinguished in particular by the strong
contrasts in the flesh colour, the way in which they are lit, and the treatment of the
drapery of the garments: in Christs himatia, the folds are soft and diffused in
shadows and in the Theologians, restless, with dry, sharp edges rendered at the front
of the surface as they are caught by the light.
The dating of the icon to the third quarter of the 14th century is suggested by
the relationship of the painting on both sides to some fine works preserved mainly
on Mount Athos. Specifically, these are icons of the Great Deesis from the templon
in the monasteries of Vatopedi
6
and Chelandari,
7
and icons and wall-paintings from
the Pantokrator Monastery
8
dated to about 1360, from which the Mytilini icon cannot
be far removed in terms of the date of its creation.
The connection has already been noted between Christ and the superb icon of
Christ Pantokrator in the Hermitage Museum, St Petersburg, dated to about 1363,
from the Pantokrator Monastery, to which it had been presented by the founders
Alexios, megas stratopedarches, and his brother Ioannis, megas primikerios.
9
The
iconographic type is identical even in details such as the size and treatment of the
gospel book, in which the cross of precious stones on the gold binding has the same
shape, and differs only in the reversed position of the book. The Christ of Mytilini
holds it opened inwards, just like Christ in another, contemporary bilateral icon from
the Pantokrator Monastery,
10
in which the decoration on the binding has a different
design. That the Hermitage representation is the closest to the Mytilini Christ is
shown, inter alia, by the proportions of the body, its breadth and positioning in the
space of the icon, the long face with the same features and the rounded beard, and
the powerful hands with their sensitive fingers; and also by the diffusion of the light
over the flesh, with white highlights of identical shape and arrangement with a
delicate variation of intensity in the Hermitage Christ , and the dense, gentle and
6
Qhsauroi tou Agiou Orouj, Thessaloniki 1997, exhibition catalogue, nos. 2.212.24 (E. N.
Tsigaridas); E. N. Tsigaridas, Forhtej Eikonej, Iera Megisth Monh Batopaidiou. Paradosh-Isto-
ria-Tecnh, II, Holy Mountain 1996, 382 ff., fig. 323326.
7
V. J. Djuri}, Uber den în von Chilandar, BZ 53 (1960), 333 ff., pl. VIIIX, XI. 8, XII. 9,
XIII. 11, XIV. 13; D. Bogdanovi} V. J. Djuri} D. Medakovi}, Chilandar on the Holy Mountain,
Belgrade 1978, 108, fig. 81, 82, 8487; Vocotopoulos, op. cit. (note 1), nos. 118122; Qhsauroi tou
Agiou Orouj, op. cit. (note 6), nos. 2.252.27 (E. N. Tsigaridas).
8
A. Bank, Byzantine Art in the Collections of Soviet Museums, Leningrad 1985, 25, fig. 281284;
Vocotopoulos, op. cit. (note 1), no. 96; E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej thj Monhj Panto-
kratoroj Agiou Orouj, Makedonika., XVIII (1978), 186 ff., pl. 508; Papamastorakis, op. cit. (note 3),
43 ff., fig. 914.
9
Bank, op. cit.; Vocotopoulos, op. cit.; Papamastorakis, op. cit., 43 ff., fig. 9.
10
Chatzidakis, Ikonen aus Griechenland, op. cit. (note 1), XXXI, LXXXV, p. 71; Qhsauroi tou
Agiou Orouj (note 6), no. 2.20 (E. N. Tsigaridas); M. Acheimastou-Potamianou, Parathrhseij se duo
amfiproswpej eikonej thj monhj Pantokratoroj ston Agion Oroj, DCAE XX (1998), 309 ff., fig. 1;
Papamastorakis, op. cit. (note 3), 48 ff., fig. 21.
intense expression. The Christ in the Mytilini representation differs in its rough
painting style and the meaningful lighting of the apocalyptic face, which contrasts
with the milder ethos, nobility and sage refinements of the high-quality art of the
Constantinopolitan icon.
11
The representation of St John the Theologian on the rear is rendered with the
same impulsive workmanship. At the time of the icon, the closest parallel to the
ample, vigorous figure is provided by the Theologian on the two icons of the Great
Deesis in Vatopedi
12
and Chelandari,
13
and in the wall-painting on the Pantokrator
Monastery, in which the detail of the unruly tuft of hair on the bald pate
14
is also
found. The facial features, especially the eyes, the deep emotion and the reflective
expression exhibit greater affinity with the John in the Vatopedi Monastery, while
the strong character and the complex, well-knit modelling of the face with firm,
lively brushstrokes from which the light gushes, recall the Theologian and other
saints in the wall-paintings of the Pantokrator Monastery.
15
The dark-coloured flesh
with its diffuse lighting and bright, limited highlights corresponds with figures of
saints from the Great Deesis of Vatopedi and Chelandari, where, too, is found the
bold use of dark-brown and black in the hair, moustache and beard,
16
which flash
with white lights in the John of Mytilini and give him a wild appearance. Similar
treatment is also given to the drapery of the himatia, with concise lighting, sharp at
the edges,
17
and to the heavy hands, that resemble each other in having a thumb
raised
18
and also recall the hands of St Athanasios the Athonite on the second side of
the icon of Christ in the Pantokrator Monastery.
19
The main differences in the
impressive Mytilini Theologian are the scope of the painting and the intensity with
which the similar elements are composed in an icon figure, possibly by a painter
who was more familiar with the art of wall-painting.
11
We may note the significant similarity in the modelling with that of the excellent icon of the
Descent from the Cross in the Vatopedi Monastery, which also dates from the third quarter of the 14th
century (Tsigaridas, op. cit. (note 6), 386 ff., fig. 327, 328; E. N. Tsigaridas K. Loverdou-Tsigarida,
Iera Megisth Monh Batopaidiou, Buzantinej Eikonej kai Ependuseij, Holy Mountain 2006, no. 28,
fig. 8, 105112.
12
Tsigaridas, op. cit. 384 ff., fig. 326; Qhsauroi tou Agiou Orouj (note 6), no. 2.24; Tsigaridas
Loverdou-Tsigarida, op. cit., ns. 2227, fig. 9394.
13
K. Weitzmann et al. Fruhe Ikonen, Vienna 1965, LXIX, fig. 200; Vocotopoulos, Byzantine
Icons (note 1), no. 120.
14
Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej thj Monhj Pantokratoroj Agiou Orouj (note 8),
190, pl. 7b; Papamastorakis, op. cit. (note 3), 44, fig. 11.
15
Tsigaridas, op. cit., pl; 68; Papamastorakis, op. cit., fig. 1114.
16
Vocotopoulos, Byzantine Icons (note 1), nos. 121, 122; Qhsauroi tou Agiou Orouj (note 6),
nos. 2.22, 2.27.
17
See also the icon of the Descent from the Cross in the Vatopedi Monastery (op. cit., note 10).
18
Vocotopoulos, op. cit., nos. 121, 122.
19
M. Acheimastou-Potamianou, op. cit. (note 9), fig. 2; Papamastorakis, op. cit., fig. 23.
Martali Ahimastu-Potamijanu
RAZMATRAWA O DVOSTRANOJ IKONI SA MITILINE
Predstave na poznatoj dvostranoj ikoni sa Mitiline (Lezbos) Hristos
Pantokrator na licu i sv. Jovan Bogoslov na pole|ini ikone odvojene 1960.
od uni{tene drvene podloge, predstavqaju danas dve posebne ikone. Ranije su
datirane razli~ito: Hristova ikona u sredinu ili tre}u ~etvrtinu 14. veka,
odnosno u period 13701380, a ikona Jovanova u kraj 14. ili po~etak 15. veka,
sve do druge ~etvrtine stole}a. Smatramo da obe predstave ove dvostrane iko-
ne, jedinstvene po svom tematskom spoju, pripadaju istom vremenu, tre}oj ~e-
tvrtini 14. veka, i da su delo istog slikara. Na ovakav zakqu~ak ukazuju zajed-
ni~ki elementi tehnike i umetni~kog stila, kao i uzajamnost poimawa pred-
stavqenih li~nosti, protuma~enih prema razli~itom karakteru wihovih ob-
li~ja, boànskog kod Hrista i zemaqskog kod svetiteqa.
Zna~ajnu osobinu ikone, retku u vreme wenog nastanka, predstavqa slika-
we obeju predstava na zlatnom poqu, sa identi~nim kvalitetom i tehnikom.
Obilna upotreba zlata, kao i neke druge pojedinosti, svedo~i o blagostawu vla-
snika ili donatora i wegovoj èqi za stvarawem skupocenog i luksuznog dela.
Sigurne sli~nosti dveju predstava proisti~u iz prenagla{ene mase na-
slikanih tela i wihovih me|usobnih analogija, iz na~ina umetawa i poloàja
u poqu ikone likova datih u poprsju, koji se iz wega izdvajaju dugim i sna-
`nim oblinama, neposredno{}u su{tine i dramati~nom osvetqeno{}u, {to
im sve daje osobine ìvog prisustva. Wihova izvorna snaga, kolorit i origi-
nalnost slikawa iskqu~uju mogu}nost da je druga, zadwa strana nastala doda-
vawem od strane majstora druga~ijeg duha i druge generacije. Istu ruku jednog
izuzetnog umetnika odaju, osim pojedina~nih stilskih elemenata, snaga i pu-
no}a izraàvawa unutra{weg sveta, metalna blistavost, osvetqenost oblika,
potka slikawa, pokretqivost i snaga slikarske ~etkice koja struktuira re-
qefnost lika, osvetqava i produhovquje wegov izraz.
Druga~ije bojewe inkarnata, iznenadna pojava svetla na licu i o{tri
svetli nabori koji presecaju ode}u Jovanovu prirodno se uskla|uju, za razliku
od idealizovanog obli~ja Hristovog, u unutra{wem poimawu koje povezuje
obe strane ikone. Wihovu povezanost nagla{ava otvorena, upadqiva po veli~i-
ni i mestu kwiga koju pred sobom drì Bogoslov, na kojoj zlatnim slovima
blista po~etak wegovog Jevan|eqa (Jov., 1, 13). Jevan|elista objavquje boàn-
ski lik Hristov, a u oblikovawu ovog otkri}a Re~ Boìja se na predwoj strani
iskazuje kao svesvetle}i, isijavaju}i lik koji donosi Otkrovewe i kao da svoju
svetlost prenosi na Jovana, na zadwoj strani.
Svetlost, element koji vlada uzajamnom povezano{}u i produhovqenim
proìmawem dvaju obli~ja, ukazuje svojim posebnim mestom i upotrebom na te-
oriju Isihazma. U onovremenoj slikarskoj praksi upotrebqava se pozlata koja
objediwuje i osvetqava likove i uvodi u sadrìnu duhovnosti i otkrovewa,
koju ima ikona. Slikarevo tuma~ewe, koje jakim akcentima i smelo{}u izrade
te{ko da ima sli~nosti sa drugim pokretnim ikonama, prikazuje na obema
stranama sa podjednakim majstorstvom i sna`nim unutra{wim suprotnostima
boànsku i qudsku prirodu naslikanih lica.
Za datirawe ikona u tre}u ~etvrtinu 14. veka govori slikarska veza sa
zna~ajnim delima, sa~uvanim pre svega na Svetoj Gori i stavqenim u vreme oko
1360. godine. Zapaèna je povezanost predstavqawa mitilinskog Hrista sa
Hristom Pantokratorom na ikoni iz petrogradskog Ermitaà, koja poti~e iz
svetogorskog manastira Pantokrator i koja je nastala 1363. godine. Osim iko-
nografskih elemenata, u o~i padaju lepota tela i uspravqenost figure na po-
vr{ini ikone, izduèno lice sa okruglom bradom, sna`ne ruke sa tankim pr-
stima i prosipawe svetlosti na inkarnat, sa belim potezima ki~ice.
Sa istom snagom i izraàjno{}u prikazan je i Jovan. Po snazi obli~ja i
karaktera, najbliè me|u sli~nim predstavama Jovana Teologa, ali i drugih
li~nosti, su ikone iz Vatopeda (naro~ito Skidawe sa krsta) i Hilandara, kao
i freske iz Pantokratora.
Fig. 1. Mytilini, Ecclesiastical and Byzantine Museum. Bilateral icon, Christ Pantokrator
Fig 2. Christ, detail of fig. 1
Fig. 3. Mytilini, Ecclesiastical and Byzantine Museum. Bilateral icon, St John the Theologian
Fig. 4. St John the Theologian, detail of fig. 3.
UDK: 94(497.11)"13/14":929
MAJA NIKOLI] (Beograd)
SRPSKA DR@AVA U DELU
VIZANTIJSKOG ISTORIÂRA DUKE
Pripovedaju}i o zbivawima koja su u drugoj polovini XIV i prvoj polovi-
ni XV veka zadesila umiru}e Carstvo Romeja, vizantijski istori~ar Duka pi{e
i o Srbiji toga doba, na znatno druga~iji na~in nego {to je to bilo svojstveno
wegovim starijim u~enim sunarodnicima. Srbija, kakva je opisana u wegovom de-
lu, vi{e nije varvarska tvorevina ona je jasno zaokruèna dràvna celina, ve-
oma bogata, a wom vladaju despoti ~ija je titula nedvosmisleno ukqu~uje u hri-
{}ansku zajednicu naroda, dodequju}i joj, posebno sa stanovi{ta suprotstavqa-
wa turskom nadirawu, visoko i va`no mesto.
Vizantijski istori~ar Duka, jedan od ~etvorice istori~ara pada vi-
zantijskog Carstva pod vlast Osmanlija, u svom istorijskom delu beleì va-
`ne vesti koje se ti~u istorije Srbije u drugoj polovini XIV i prvoj polovini
XV veka. Dok se u izlagawu doga|aja druge polovine XIV veka, gotovo nepotvr-
|enih savremenim svedo~anstvima, svakako koristio posrednim informacija-
ma, o zbivawima iz XV veka je pisao u velikoj meri kao wihov savremenik.
Istori~ar je ro|en verovatno 1400. godine, a ìveo je do 1470. godine. Ve}
1421. godine stupio je u slu`bu |enovqanskog podeste \ovanija Adorna kao
wegov sekretar i aktivni sastavqa~ diplomatskih pisama, izme|u ostalog i
sultanu Muratu II. Po padu Carigrada 1453. godine, ve} je u slu`bi Gatiluzija
sa Lezbosa, koji mu poveravaju va`ne i ~esto neprijatne diplomatske misije.
Jedna od wih svakako je i predaja danka za Lezbos i Lemnos u ime gospodara ovih
ostrva turskom sultanu Mehmedu II, avgusta 1455. godine u Jedrenu.
1
1
Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. Die Byzantinischen Quellen der Geschichte der Turkvolker,
Budapest 1958, 126128; S. K. Krasavina, Mirovozzrenie i socialno-politi~eskie vzgld vi-
zantiskogo istorika Duki, VV 34 (1973) 97111; H. Hunger, Die Hochsprachliche Profane Literatur
der Byzantiner, I, Munchen 1978, 490494 (u daqem tekstu: Hunger, Literatur), gde je naveden op{i-
ran pregled starije i novije literature posve}ene piscu i wegovom delu. O Dukinim vestima ko-
je se ti~u Srbije: M. Dini}, Dukin prevodilac o boju na Kosovu, ZRVI 8/2 (1964) 5367; J. A. Pa-
padrianos, Lhistorien byzantin Doucas et les Serbes, Cyrillomethodianum 1 (1971) 113120.
Osim {to vesti ovog Vizantinca dragoceno dopuwavaju na{a znawa o
istoriji Srbije pomenutog doba, one daju i slikovitu predstavu o odnosu snaga
na Balkanu u ovom periodu, izme|u nekada{wih velikih sila jugoistoka evrop-
skog kontinenta Vizantije, Ugarske i Srbije, potom Venecije i \enove, kao
za{titnika sopstvenih vitalnih trgova~kih interesa na Levantu, te jedne nove
Turaka Osmanlija.
Dok su prva dva poglavqa spisa prakti~no pregled svetske istorije, ne-
{to detaqniji od 1261. godine, koji u pripovest uvodi istoriju Turaka i wi-
hova osvajawa u Maloj Aziji, ve} tre}e poglavqe posve}eno je znamenitoj bici
na Kosovu iz 1389. godine, ~ime se zapo~iwe izlagawe o turskom napredovawu
na Balkanu. Duka uzima Kosovsku bitku kao prelomni momenat u pot~iwavawu
balkanskih naroda turskoj vlasti, isti~u}i da je to posle Kosova najpre upra-
vo zadesilo Srbe.
2
Na po~etku se kaè da je, po{to je umro Orhan, vladar (o archgoj) Turaka,
wegov sin i naslednik Murat, ovladav{i tra~kim gradovima, Jedrenom i ~ita-
vom Tesalijom izuzev Soluna, te drè}i tako gotovo sve zemqe Romeja, prispeo
Tribalima (Triballouj). I po{to je mnoge od wihovih gradova i sela razorio,
a zarobqeno stanovni{tvo poslao sa one strane Hersona, Lazar, sin Stefana,
kraqa Srbije (Serbiaj), koji je tada kraqevao (kraleuwn) Srbijom, odlu~io je
da mu se suprotstavi svom silom koja se nalazila pod wegovom vla{}u.
3
Vizantijski pisci ~esto su Srbe nazivali Tribalima. Za pisce XIV veka,
Georgija Pahimera, Ni}ifora Grigoru, Teodora Metohita i Jovana Kantakuzi-
na Srbi su Tribali. Me|utim, vladari Tribala su za Pahimera i Grigoru vla-
dari Srbije.
4
Pisci XV stole}a, pre svega Halkokondil i Kritovul, iskqu~i-
vo koriste taj naziv.
5
U pomenutoj vesti se Duka o~igledno ugleda na svoje prethodnike po pe-
ru, kada kaè da su se Turci pribliìli Tribalima, ali da im se suprotsta-
vqa vladar Srbije koji predvodi (sunaghocwj) svu silu koja se nalazila pod
wegovom kontrolom. Ex silentio se mo`da moè pro~itati da knez Lazar nije
predvodio samo snage sa teritorije Srbije, kojom vlada, ve} i one sa {ireg
prostora na koji se prostirao wegov autoritet, odnosno onog koji Duka ozna~a-
482 Maja Nikoli}
2
Outoj (Bajazit) thn hgemonian anadusamenoj prwton men Serbouj meta thn ptwsij La-
zarou kai tou Mourat, wj logoj fqasaj edhlwsen, upoteleij kai upoforouj pepoihken, Ducas,
Historia Turco-Byzantina (13411462), ed. V. Grecu, Bucharest 1958, 39 (u daqem tekstu: Ducas).
3
Ducas, 3537.
4
Georges Pachymeres relations historiques, ed. A. Failler, II, Paris 1984, 453; Nicephori Grego-
rae Byzantina historia I, ed. L. Schopenus, Bonnae 1829, 202; Nicephori Gregorae Byzantina historia III,
ed. I Bekkerus, Bonnae 1855, 556 (u daqem tekstu: Greg. III).
5
Halkokondil samo na jednom mestu pomiwe Srbiju, kada, o~igledno, za Stefana Du{ana
kaè da je o thj Serbiaj kralhj, o twn Triballwn hgemwn, Laonici Chalcocandylae historiarum de-
monstrationes, ed. E. Darko, Budapestini 1922, I, 32 (u daqem tekstu: Chalc.). To ~ini po ugledu na
Ni}ifora Grigoru, koji na jednom mestu, misle}i na Stefana Du{ana, kaè o twn Triballwn ar-
chgoj eteqnhkei Kralhj Serbiaj (Greg. III, 556). Samo na jednom mestu Halkokondil pomiwe i
Srbe (Serbouj), koje Heleni nazivaju Tribalima, Chalc. I, 26. Georgije Sfrancis, naprotiv, is-
kqu~ivo koristi termine Srbija i Srbi, dok termin Tribali ne upotrebqava.
va kao prostor na kome se nalaze Tribali. Uostalom, zna se da se srpski knez
nalazio na ~elu snaga koje su ~inili ne samo wegovi, ve} i odredi drugih feu-
dalnih gospodara, kao i bosanskog kraqa.
6
Pisac tako|e isti~e da je, pre nego
{to }e se sukobiti sa Lazarom i pre nego {to }e zauzeti Solun, {to se zbilo
1387. godine, Murat pokorio mnoge gradove i sela Tribala, a zarobqeno sta-
novni{tvo prebacio u Malu Aziju. Poznato je da osvajawe srpskih oblasti od
strane Turaka zapo~iwe posle bitke na Marici 1371. godine.
7
Do 1387. godine
se pod wihovom vla{}u nalaze, izme|u ostalog, Ser (1383), [tip (1385), Sofi-
ja (1385), Ni{ (1386).
8
Stoga su Turci do 1387. godine pod svojom vla{}u dr-
àli delove Makedonije, Bugarske i ~ak uè Srbije. Za Duku je to, pak, prostor
na kome se nalaze Tribali. O ovim osvajawima Duka ne pripoveda u svom delu,
ali ih pomiwe uop{teno, jednom re~enicom na nekim mestima. Ovde nije suvi-
{no ista}i da se kontinuitet Dukinog pripovedawa gotovo u ~itavom delu
hronolo{ki prekida tako {to pisac u predstavqawe odre|enih doga|aja uvodi
nenajavqene ekskurse, na koje ga navodi tema o kojoj pri~a, posle ~ega nastavqa
prethodno zapo~eto izlagawe.
Tako on posle zbivawa na Kosovu pripoveda o sukobu Jovana Kantakuzina
i regentstva u ime maloletnog Jovana V, koji se, kao {to je poznato, zbio mnogo
pre 1389. godine. Zapo~iwu}i pripovest o gra|anskom ratu, Duka zamera Kanta-
kuzinu {to je podelio Carstvo i time omogu}io Turcima da opusto{e sve ze-
mqe pod romejskom vla{}u, ali i ne samo wihove, ve} i oblasti Tribala (Tri-
ballwn), Miza, Albanaca i drugih zapadnih naroda.
9
Pisac daqe nastavqa da
je Kantakuzin sklopio prijateqstvo sa kraqem (Stefan Du{an) i postigao spo-
razum oko tvr|ava, gradova i provincija nesre}nog Carstva Romeja i umesto da
ih preda romejskim gospodarima, dao ih je u vlast varvarima, Tribalima i Sr-
bima (Triballouj te kai Serbouj).
10
Srpska dràva u delu vizantijskog istori~ara Duke 483
6
Po{to se zet kneza Lazara, \ura| Stracimirovi} Bal{i}, tada nalazio na strani Tura-
ka, malo je verovatno da je u~estvovao u bici na Kosovu, ali se pouzdano zna da je kneèv drugi
zet, Vuk Brankovi}, bio prisutan, Istorija srpskog naroda, II, Beograd 1994, 43 (R. Mihaq~i}).
7
Od vizantijskih pisaca o tome donekle pi{e Halkokondil (Chalc. I, 32, 33), pripoveda-
ju}i o Muratovoj pobedi nad Tribalima, u bici koja jedino moè biti Mari~ka bitka iz 1371. go-
dine, posle ~ega sultan zauzima Ser i pusto{i gradove Rodopa. Chalc. I, 34, 45 tako|e navodi da
su @arkov sin Draga{ i Bogdan postali Muratovi vazali.
8
I. \uri}, Sumrak Vizantije. Vreme Jovana VIII Paleologa (13921448), Beograd 1984,
32; J. V. A. Fine, Jr., The Late Medieval Balkans. A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the
Ottoman Conquest, Ann Arbor, 1987, 407; R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa (13321391), Beograd
1993, 443; Q. Maksimovi}, Vizantija i Turci od Mari~ke do Kosovske bitke (13711389), Saop-
{tewa sa nau~nog skupa Kosovska bitka istorija i tradicija, SANU 2224. juni 1989, Glas
SANU 378, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 9, Beograd 1996, 47. Nije na odmet naglasiti da su na
teritoriji koju defini{u ovi gradovi ìveli razli~iti narodi. U okvirima Serske oblasti dva
osnovna etni~ka elementa bila su gr~ki i slovenski, ali je tu bilo i drugih etni~kih grupa, G.
Ostrogorski, Serska oblast, Beograd 1965, 42. Dok slovenski element u isto~noj Makedoniji ni-
je bio dominantan, ali je bio veoma prisutan, u zapadnoj Makedoniji, a posebno u oblasti Stru-
mice, ìveo je veliki broj Slovena, Z. \okovi}, Stanovni{tvo isto~ne Makedonije u prvoj polo-
vini XIV veka, ZRVI 40 (2003) 137, 149, 180.
9
Ducas, 49.
10
Ibid. 55.
Kada, zatim, govori o tome kako su Tatari posle bitke kod Angore 1402. go-
dine postupali sa zarobqenicima, Duka nagla{ava da je od davnina, ne samo me-
|u Romejima, nego i me|u Persijancima i Tribalima i Skitima (tako naziva Ti-
murove Tatare), po{tovan Boànski zakon, koji je, kad je neprijateq iste vere,
dozvoqavao samo pqa~ku, ne i zarobqavawe niti pogubqewe van bojnog poqa.
11
Najzad, kada govori o Muratovom sukobu sa Xuneidom u Maloj Aziji, Du-
ka kaè da je ovaj dinast priznao Muratovog strica Sulejmana za vladara Efesa
i Jonije. Sulejman je Xuneida proterao i pomenutu oblast dao na upravu tJ
Kelpaxhsi andri TriballJ.
12
Stoga, kada govori o Tribalima, ~ini se da Duka pod tim podrazumeva
{iri etni~ki prostor na Balkanu, koji o~igledno nisu ~inili samo Srbi, ni-
ti, u krajwoj liniji, Sloveni. Za wega je i Kelpaksis Tribal, iako bi se te{ko
moglo re}i da je to ime slovenskog, odnosno srpskog porekla. Sa druge strane,
za wega jasno postoji Srbija, dràva koja je ostavila velikog traga u delima vi-
zantijskih pisaca, posebno od trenutka kada je, sa stanovi{ta Vizantinaca,
uzurpirala carstvo. Udaqen gotovo ~itav vek od Du{anovog krunisawa za cara,
ni Duka tu uzurpaciju, kako }e se videti, ne èli da prizna. Iako joj u svom
legalizmu Duka dodequje druga~iji rang, on Srbiju i Srbe, kako se pre svega
nazivaju u wegovom delu, naro~ito kada se izlaù doga|aji posle bitke na Ko-
sovu, smatra va`nim elementom u borbi protiv Turaka.
13
Zato ih, prili~no
precizno, odvaja od ostalih Tribala. Ovaj termin u wegovom slu~aju moè da
ozna~ava zapravo geografski odre|eni pojam koji naseqavaju mnogi narodi, pa
i Srbi. Taj geografski prostor mogu da ~ine delovi Makedonije, Bugarske i
Srbije. U vreme kada ìvi, Duka nije mogao da ima izraènu svest o tome koje
su od ovih oblasti bile deo Carstva Romeja, jer u to doba one to svakako nisu.
Prema wegovim re~ima, Murat I je, pre nego {to je zauzeo Solun, prispeo Tri-
balima i pre nego {to se sukobio sa Lazarom, opusto{io mnoge wegove gradove
i sela. Iako pisac to izri~ito ne kaè, ovo se odnosi upravo na pomenute pro-
store. Ne poznaju}i dobro prilike vremena koje mu je prethodilo, on uop{teno
izlaè doga|aje i uop{teno govori o narodima koje su ti isti doga|aji zadesi-
li. Wegov ciq je da {to pre zapo~ne pripovest o turskim uspesima, {to i ~i-
ni, pi{u}i o bici na Kosovu. Jer, dok su se pisci XIV veka prevashodno bavi-
li unutra{wim sukobima u Vizantiji, svrstavaju}i se na jednu od sukobqenih
strana u gra|anskim ratovima, te tako okolne narode i vladare koji su uzimali
u~e{}a u tim borbama posmatrali kao varvare, pa`wa pisaca narednog stole}a
usredsre|ena je na Turke, a okolni narodi i vladari su postali potencijalni
saveznici u borbi protiv zajedni~kog inovernog neprijateqa.
484 Maja Nikoli}
11
Ibid. 99.
12
Ibid. 219.
13
Kada Mehmed II, posle osvajawa Carigrada, zahteva od despota \ur|a da mu preda Srbi-
ju, Duka, ~ini se, qudski ganut svim onim {to je zadesilo wega i wegovu zemqu, kaè da je despot
bio jedan pragmati~an starac koji je ve} preìveo mnoge nepravde od tiranina, o ~emu je, sam pi-
sac nagla{ava, ~esto pripovedao, Ducas, 395.
U upotrebi odgovaraju}ih titula, kao i o karakteru vlasti koja iz wih
proizilazi na odre|enoj teritoriji, Duka nastoji da se pokaè kao dostojni
potomak Romeja, koji su prvenstvo u hri{}anskoj hijerarhiji dràva, sa romej-
skim vasilevsom na ~elu, smatrali svojim ekskluzivnim pravom. Tako on za La-
zara, pogre{no, kaè da je sin Stefana, kraqa Srbije (uioj Stefanou tou kralh
Serbiaj) te da on tada kraquje Srbijom (o tote thn Serbian kraleuwn).
14
Na
drugom mestu pisac obja{wava svoj stav, kada kaè da se vladar Srba drznuo da
otme vlast i nazove se kraqem. Taj varvarski naziv, preveden na gr~ki, zna~i
car.
15
Ovakav stav nepriznavawa carske titule bilo kom drugom vladaru, izu-
zev vasilevsu Romeja, Duka iznosi u svom delu prili~no dosledno. Kada na jed-
nom mestu govori o ugarskom kraqu @igmundu, on ga pomiwe kao ton kralhn
Ouggriaj Sigismoundon, oj kai basileuj twn Rwmanwn uphrce te kai elege-
to.
16
Nije suvi{no podsetiti da upravo Duka isti~e da se posledwi vizantij-
ski vladar, Konstantin XI Draga{ Paleolog, samo nazivao carem, po{to, prema
pi{~evim kriterijumima, nije bio krunisan, te tako wegovog brata Jovana VIII
Paleologa smatra posledwim vizantijskim carem.
17
Kada pripoveda o prvom padu srpske dràve pod tursku vlast 1439. godi-
ne, Duka kaè da je despot \ura|, videv{i svoju ogoqenu despotovinu (idwn
thn autou gumnwqeisan despoteian), oti{ao ugarskom kraqu, nadaju}i se da }e
od wega dobiti pomo}.
18
îni se da se termin despoteia ovde odnosi ne samo
na vrstu vlasti koja proisti~e iz despotske titule, ve} mo`da i na teritoriju
kojom \ura| Brankovi} vlada.
19
Na jo{ jednom mestu Duka dovodi u vezu titulu
i vrstu vlasti koja iz we proisti~e.
20
Kada su Carigra|ani uputili poslan-
14
Ducas, 35. Treba ista}i da Duka, u ovoj vesti, iz srpske re~i kraq izvodi glagol kraqeva-
ti, koji nije zabeleèn na nekom drugom mestu u vizantijskim izvorima (E. Kriaras, Lexiko thj
Mesaiwnikhj Ellhnikhj Dhmwdouj Grammateiaj, 11001669, t. 8, Solun 1982, 364 (u daqem tekstu:
Kriaras, Lexiko). Glagol je, ina~e, izveden iz titule koja nikada nije postojala u Vizantiji.
15
o twn Serbwn archgoj etolmhsen anadusasqai kratoj kai kralhj onomazesqai.
Touto gar to barbaron onoma exellhnizomenon basileuj ermhneuetai, Ducas, 4951.
16
Ducas, 79. H. Ditten, BARBAROI, ELLHNES und RWMAIOI bei den letzten byzantinischen
Geschichtsschreibern, Actes du XIIe Congres international d'etudes byzantines, Ochride 1016 Septem-
bre 1961, Tome II, Beograd 1964, 278, navodi da Duka kao pristalica unije nalazi kompromisno
re{ewe kada @igmunda naziva carem Romana. Me|utim, na drugom mestu je ugarski kraq o rhx
thj Ouggriaj thn basileian twn Rwmaiwn (Ducas, 343, 4). V. Greku ovo mesto u svom prevodu is-
pravqa po ugledu na mesto 79, 24, prevode}i ga kao carstvo Romana.
17
Pisac navodi pwj o basileuj Kwnstantinoj, oupw gar hn stefqeij, alla oude
stefqhnai emelle dia to prorrhqen, phn basilea ekaloun Rwmaiwn (Ducas, 237, 293), te u
skladu sa tim izri~ito beleì da je Luka Notaras bio mesazon en taij hmeraj tou ustatou basi-
lewj Iwannou tou Palaiologou (Ducas, 129), da je car Manojlo II kataleiyaj thn basileian
tJ uiJ autou IwannV tJ ustatJ basilei twn Rwmaiwn (Ducas, 237) i da je Jovan VIII ustatoj
basileuj crhmatisaj Rwmaiwn (Ducas, 279).
18
Ducas, 271.
19
Iako je titula despota u Vizantiji bila iskqu~ivo vezana za li~nost koja ju je nosila
(B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960, 208), vrsta vlasti
koja je iz we proisticala, despoteia, ozna~avala je i gospodarstvo, vlasni{tvo, mesto vlasti ar-
honta, ali i dràwe teritorije, Kriaras, Lexiko, 26.
20
Duka termine o despothj i despozw na mnogim mestima svog dela koristi u zna~ewu go-
spodar, odnosno gospodariti, te tako|e i kada pomiwe ili priziva Gospoda, odnosno Isusa Hri-
stvo Mehmedu II kako bi mu ~estitali uspon na tron, on se sve~ano zakleo da }e
u sve dane svog ìvota biti u miru sa Carigradom i despotom Konstantinom,
te svim oblastima i gradovima pod wegovom despoteian.
21
Za pisca je, u skladu
sa wegovim shvatawem hijerarhije dràva i naroda, turski vladar obi~an hgemwn.
Duka pomiwe da }e car Jovan V predati sinu Androniku IV thn basileian, a
Murat I svom sinu, koga pogre{no naziva Kunduz, thn hgemonian.
22
On tako|e
pomiwe i Murata II kao hgemoneuonta u Amasiji.
23
Isto tako, Duka navodi da
su Bajazitovog sina Musu, po{to je pre{ao u Evropu, tamo{wi Turci progla-
sili za vladara zapada (hgemwn dusewj).
24
Zanimqivo je, tako|e, da Duka ugarskog kraqa @igmunda naziva kraqem
(kralhj) Ugarske, ali i kraqem (rhx) Sasa, te, ve} pomenuto, carem Romana.
25
Za
ostale zapadne vladare, ali i vladara Rusije, Duka upotrebqava tremin rhx.
26
Stoga bi se moglo re}i da Duka pravi razliku u rangu me|u pojedinim
vladarima. Za wega je car u Carigradu jedini car Rimqana (twn Rwmaiwn).
@igmundu tako|e priznaje titulu cara, ali Romana (twn Rwmanwn), podrazume-
vaju}i pod tim latinske hri{}ane. Konstantina XI Draga{a Paleologa pisac
tako|e ne priznaje za cara
27
i wegovu vlast naziva despotovinom. U skladu sa
tim se posmatraju i Srbi Lazar kraquje Srbijom, {to mu dolikuje, jer Duka,
pogre{no, smatra da je on sin i naslednik kraqa Stefana. Sa druge strane, des-
pot \ura| traì ugarsku pomo} za svoju ogoqenu despotovinu (despoteian),
pri ~emu se ~ini da pisac tako iz despotske titule koju je srpski vladar nosio
izvodi vlast nad teritorijom kojom upravqa.
Tako|e treba ista}i da Duka pravilno posle 1402. godine srpske vladare
naziva despotima.
28
486 Maja Nikoli}
sta. Ovde smo naveli samo one primere koji ove termine mogu da dovedu u vezu sa despotskom ti-
tulom koju su izvesne li~nosti nosile. Nije suvi{no pomenuti i pi{~evu vest da Mehmed Osva-
ja~, po{to je zauzeo Carigrad, {aqe poslanike u Srbiju i traì od despota \ur|a da mu preda ze-
mqu, obra}aju}i mu se: O topoj on despozeij ouk esti soj, all' oude patrikoj, dhlonoti h Ser-
bia, all' esti tou Lazarou uiou tou Stefanou, (Ducas, 397). H. X. Maguqas, u svom prevodu Du-
kinog dela na engleski jezik, ovo mesto prevodi kao my despotic rule, Decline and Fall of Byzanti-
um to the Ottoman Turks by Doucas. An Annotated Translation of Historia Turco-Byzantina by H. J.
Magoulias, Detroit 1975, 257.
21
Ducas, 289.
22
Ibid. 71.
23
Ibid. 163.
24
Ibid. 125.
25
Ibid. 263, 273, 79.
26
Ibid. 79, 133, 259.
27
Duka Konstantina XI Draga{a pred kraj svog dela naziva carem, ali tek po{to je pret-
hodno stavio do znawa {ta misli o wegovoj carskoj tituli, Ducas, 329.
28
Duka je na jednom mestu neprecizan u tom smislu. U vesti, u kojoj izve{tava kako su
turski poslanici, po~etkom 1428. godine, po{to je \ura| Brankovi} prethodno preuzeo vlast, za-
traìli od wega da preda Srbiju sultanu, Duka novog srpskog vladara naziva despotom, iako on u
to vreme nije bio oven~an ovim dostojanstvom (Ducas, 257). Me|utim, ova vest predstavqa sumar-
ni prikaz doga|aja vezanih za Srbiju u vremenu izme|u kraja 1427. i po~etka 1433. godine, a u tom
intervalu \ura| Brankovi} jeste bio krunisan za despota.
Kroz perspektivu Dukinog antiturskog stava mogu se posmatrati i wego-
vi pogledi na pojedine doga|aje i wihove u~esnike. Tako je wegova naklowe-
nost crkvenoj uniji bila posledica shvatawa da je weno sklapawe zapravo je-
dan od na~ina da Vizantija sebi obezbedi nu`nu vojnu pomo} sa Zapada. Me|u-
tim, ~ini se da je, prema prostoru koji joj posve}uje u svom delu, kao i na~inu
na koji o woj govori, Srbija mogla biti, osim Ugarske, i uzdawa u pomo} sa za-
pada, tj. u uniju, jedini stoèr antiturskog delovawa na Balkanu. Iz Dukinih
vesti se moè zapaziti da je Srbija, iako neuporedivo slabija nego u doba
mo}nog Du{anovog carstva, zapravo bila jedina preostala, iole zaokruèna dr-
àvna celina na poluostrvu. Pisac na mnogo mesta svog dela nagla{ava bogat-
stva Srbije, a time i wenih despota.
Gotovo na samom po~etku Duka kaè da je Bajazit posle Kosova uzeo do-
voqno srebrnih talanata iz rudnika Srbije.
29
Kada je Murat II pregovarao sa
despotom \ur|em o braku sa wegovom }erkom Marom, pita se Duka ko bi mogao
da predstavi koliko je samo uzeo zlatnih i srebrnih talanata. Tome pridoda-
je i vest da despot, uz Muratovu dozvolu, zapo~iwe zidawe Smedereva.
30
Podu-
hvat podizawa grada nikada nije lak posao, a kada se ima u vidu da je despot
\ura| Brankovi} tzv. Mali grad smederevske tvr|ave podigao za samo dve godi-
ne, to tako|e moè dosta da govori o ekonomskoj mo}i srpskog vladara. Kada
Fadulah, vezir i lo{ savetnik Murata II, nagovara gospodara da zauzme Srbiju,
i on isti~e dobar poloàj zemqe, a posebno Smedereva, te ve~no nabujale izvo-
re srebra i zlata, pomo}u kojih }e Turci ne samo pokoriti Ugarsku, nego }e na-
predovati ~ak do Italije.
31
Srbi su se, po{to je Mehmed II zauzeo Carigrad,
obavezali da pla}aju godi{wi danak od 12 hiqada zlatnika, vi{e nego despoti
Mistre, gospodari Hiosa, Mitilene i trapezuntski car. Ve} 1454. godine de-
spotovi qudi donose Mehmedu II danak, uz zadatak da otkupe zarobqenike i
vrate ih u Srbiju, {to je i u~iweno.
32
Da sve to nije bio samo Dukin utisak,
najboqe svedo~i vanredan Kritovulov opis Srbije:
Weno najve}e preimu}stvo, u kojem prevazilazi druge zemqe, jeste {to
proizvodi zlato i srebro Oni se kopaju svuda po ovoj oblasti, koja ima do-
bre naslage podjednako zlata i srebra, boqe nego one u Indiji. Zaista je ze-
mqa Tribala u ovom smislu bila sre}na od po~etka i ponosila se svojim bo-
gatstvom i svojom mo}i. To je bilo kraqevstvo sa mnogim naprednim gradovi-
ma i jakim i neosvojivim tvr|avama. I bilo je bogato u vojnicima i vojskama,
kao i u dobroj opremi. Imala je i stanovnike najfinijeg roda i othranila je
mnoge mladi}e sa snagom odraslog ~oveka. Divili su joj se i bila je slavna, ali
su joj tako|e i zavideli, tako da ne samo da je bilo mnogih koji su je voleli, ne-
go i onih koji su radili protiv we.
33
29
Ducas, 39.
30
Ibid. 257.
31
Ducas, 261.
32
Ibid. 395.
33
Critobuli Imbriotae Historiae, ed. R. D. Reinsch, Berlin, New York 1983, II, 95, 96; History od
Mehmed the Conqueror by Kritovoulos, translated by C. T. Riggs, Princeton University Press 1954, 99100.
Stoga nije ni ~udo {to se Georgije Sfrancis na jednom mestu u svojim
Memoarima àli da hri{}ani nisu poslali nikakvu pomo} Carigradu, poseb-
no qut na bednika od despota koji nije uzimao u obzir ~iwenicu da kada se
jednom glava ukloni, nestaju i udovi.
34
Moè se stoga re}i da je Duka Srbiju posmatrao kao retko preostalog i
iole mo}nog saveznika u suprotstavqawu turskom nadirawu, pre svega isti~u}i
wene ekonomske potencijale. Srbija se jasno izdvaja kao dràvna tvorevina, dok
najve}i deo ostatka poluostrva ~ine narodi koje Duka, ~ini se, ne razdvaja pre-
cizno. Jer, prema wegovom shvatawu, iz titule vladara proisti~e i wegova vlast
nad odre|enom teritorijom, a ta titula, u ovom slu~aju despotska, prva po zna~a-
ju iza carske, odre|ivala je i rang u hijerarhiji dràva. I ove vesti svedo~e da
je vizantijska crkveno-dràvna teorija bila ìva ne samo do same propasti Car-
stva, ve} da je postojala i u svesti qudi koji su nadìveli wegov pad.
Maja Nikoli}
THE SERBIAN STATE IN THE WORK
OF BYZANTINE HISTORIAN DOUCAS
While the first two chapters of Doucas's historical work present a meagre out-
line of world history a sketch which becomes a little more detailed from 1261 on,
when the narration reaches the history of the Turks and their conquests in Asia Mi-
nor the third chapter deals with the well-known battle of Kosovo, which took
place in 1389. From that point on, the Byzantine historian gives much important in-
formation on Serbia, as well as on the Ottoman advances in the Balkans, and thus
embarks upon his central theme the rise of the Turks and the decline of Byzan-
tium. Doucas considers the battle of Kosovo a key event in the subjugation of the
Balkan peoples by the Turks, and he shows that after the battle of Kosovo the Serbs
were the first to suffer that fate.
488 Maja Nikoli}
34
Georgio Sfranze Cronica, ed. R. Maisano, Roma 1990, 136. Sfrancisove optu`be donekle
opovrgavaju dva, do danas sa~uvana, natpisa, koja svedo~e da je despot \ura| Brankovi} 1448. go-
dine finansirao obnovu carigradskih bedema ju`nog dela, sa strane Mramornog mora i sever-
nog kraja zapadnog dela bedema, o ~emu je nadahnuto pisao St. Novakovi}, Despot \ura| Branko-
vi} i opravka Carigradskog grada 1448. godine, Glas SKA 22 (1890) 112. Te{ko da ovaj istori-
~ar, vrlo blizak trojici posledwih vizantijskih careva, o tome nije bio obave{ten, s obzirom da
se u to vreme nalazio u vizantijskoj prestonici. Jer, wegovo duè odsustvo zapo~e}e na prole}e
1449. godine, putovawem u Trapezunt i Gruziju, Hunger, Literatur, 495. Prema svemu re~enom, a po-
sebno u odnosu na op{ti utisak koji su Vizantinci u to doba imali o Srbiji, jasno vidqiv kroz
dela pomenutih istori~ara, ~ini se da se od srpskog despota o~ekivalo i vi{e, naro~ito odsudne
1453. godine.
At the beginning, Doucas says that after the death of Orhan, the ruler (o
archgoj) of the Turks, his son and successor Murad conquered the Thracian towns,
Adrianople and the whole Thessaly, so that he mastered almost all the lands of the
Byzantines, and finally reached the Triballi (Triballouj). He devastated many of
their towns and villages, sending the enslaved population beyond Chersonesus, until
Lazar, son of King Stefan of Serbia (Serbiaj), who ruled (kraleuwn) in Serbia at
that time, decided to oppose him with all the might he could muster.
The Serbs were often called Triballi by Byzantine authors. For the fourteenth
century writers Pachymeres, Gregoras, Metochites and Kantakouzenos the Serbs
were Triballi. However, Pachymeres and Gregoras refer to the rulers of the Triballi
as the rulers of Serbia. Fifteenth century writers, primarily Chalcondyles and Cri-
tobulos, use only that name. It seems, nevertheless, that Doucas makes a distinction
between the Triballi and the Serbs.
As it is known, the conquest of the Serbian lands by the Turks began after the
battle on the river Marica in 1371. By 1387. the Turks had mastered Serres(1388),
Bitola and [tip (1385), Sofia (1385), Ni{ (1386) and several other towns. Thus parts
of Macedonia, Bulgaria and even of Serbia proper were reduced by the Turks by
1387. For Doucas, however, this is the territory inhabited by the Triballi.
After the exposition of the events on Kosovo, Doucas inserts an account of the
dispute of John Kantakouzenos and the regency on behalf of John V, which had
taken place, as it is known, long before 1389. At the beginning of his description of
the civil war, Doucas says that by dividing the empire Kantakouzenos made it possi-
ble for the Turks to devastate not only all the lands under Roman rule, but also the
territories of the Triballi, Moesians and Albanians and other western peoples. The
author goes on to narrate that Kantakouzenos established friendly relations with the
king, Stefan Du{an, and reached an agreement with him concerning the fortresses,
towns and provinces of the unlucky Empire of the Romaioi, so that, instead of giving
them over to the Roman lords, he surrendered them to barbarians, the Triballi and the
Serbs (Triballouj te kai Serbouj).
When he speaks later how the Tatars treated the captives after the battle of Angora
in 1402, Doucas points out that the Divine Law, honoured from times immemorial not
only among the Romaioi, but also among the Persians, the Triballi and the Scythians (as
he calls Timur's Tatars), permitted only plunder, not the taking of captives or any execu-
tions outside the battlefield when the enemy belonged to the same faith.
Finally, when he speaks of the conflict between Murad II and Juneid in Asia
Minor, Doucas mentions a certain Kelpaxis, a man belonging to the people of the
Triballi, who took over from Juneid the rule over Ephesus and Ionia.
It seems, therefore, that Doucas, when he speaks of the land of the Triballi, he
has in mind a broad ethnical territory in the Balkans, which was obviously not set-
tled by the Serbs only or even by the Slavs only. According to him, Kelpaxis
(Kelpaxhsij) also belonged to the Triballi, although the name can hardly be of Sla-
vonic, i.e. Serbian origin. On the other hand, he is definitely aware of Serbia, a state
which had left substantial traces in the works of Byzantine authors, particularly from
the time when it usurped (according to the Byzantine view) the Empire. Writing a
whole century after Du{an's coronation as emperor, Doucas is not willing, as we
shall see later, to recognize this usurpation. Although he ascribes to Serbia, in con-
formity with the Byzantine conception of taxij, a different rank, he considers Serbia
and the Serbs, as they are generally called in his work (particularly when he de-
scribes the events after the Battle of Kosovo) an important factor in the struggle
against the Turks. Therefore he makes a fairly accurate distinction between the Serbs
and the other Triballi. In his case, the term may in fact serve as a geographical desig-
nation for the territory settled by many peoples, including the Serbs.
When he uses specific titles and when he speaks of the degrees of authority
conveyed by them in individual territories, Doucas is anxious to prove himself a
worthy scion of the Romaioi, who considered that they had the exclusive right to the
primacy in the Christian hierarchy with the Roman emperor at its top. He makes dis-
tinctions of rank between individual rulers. The Emperor in Constantinople is for
him the only emperor of the Romans (basileuj twn Rwmaiwn). King Sigismund of
Hungary is also styled emperor, but as basileuj twn Rwmanwn, meaning Latin
Christians. The last Byzantine emperor Constantine XI Draga{ Palaleologus is not
recognized as an emperor, and the author calls his rule a despotic rule (despoteia).
He has a similar view of the Serbs. Thus he says, erroneously, that Lazar was the son
of King Stefan of Serbia (uioj Stefanou tou kralh Serbiaj) and that he ruled Ser-
bia at that time (o tote thn Serbian kraleuwn). Elsewhere, Doucas explains his at-
titude and says that o twn Serbwn archgoj etolmhsen anadusasqai kratoj kai
kralhj onomazesqai. Touto gar to barbaron onoma exellhnizomenon basileuj
ermhneuetai. Lazar exercises royal power (kraleuwn) in Serbia, which is appropri-
ate, for the author thinks erroneously that Lazar was the son and successor of King
Stefan Du{an. It is significant that he derives the werb kraleuw from the Serbian ti-
tle kralj, i.e. from the title which never existed in the Byzantine Empire. More-
over, there is no mention of this werb in any other Byzantine text. When he narrates
how Serbia fell under the Turkish rule in 1439, Doucas says that Despot Djuradj
Brankovi}, seeing his ravaged despotate (despoteian), went to the King of Hungary,
hoping to get aid from him. There can be no doubt that the term despoteia here re-
fers to the territory ruled by Despot Djuradj Brankovi}. Doucas correctly styles the
Serbian rulers after 1402 as despots.
The space he devotes to Serbia in his work, as well as the manner in which he
speaks of it, seems to indicate, however, that he regarded it, together with Hungary,
as a obstacle of the further Turkish conquests in the Balkans. Doucas's text indicates
that Serbia, though incomparably weaker than in the time of Du{an's mighty empire,
was in fact the only remaining more or less integral state in the Peninsula. The riches
of Serbia and, consequently, of its despots, is stressed in a number of passages. Al-
most at the very beginning Doucas says that Bayezid seized a sufficient quantity of
silver talents from the mines of Serbia after the Battle of Kosovo.
When Murad II conducted negotiations with Despot Djuradj for his marriage
with the Despot's daughter Mara, Doucas writes, no one could guess how many
gold and silver talents he took. Doucas also says that the Despot began to build the
490 Maja Nikoli}
Smederevo fortress with Murad's permission. The building of a fortress has never
been an easy undertaking, and if we bear in mind that Despot Djuradj built the part
of the Smederevo fortress called Mali Grad (Small fortress) in two years only, we
realize that his economic power was really considerable. When Fadulah, the counsel-
lor of Murad II, sought to persuade his lord to occupy Serbia, he stressed the good
position of the country, particularly of Smederevo, and the country's abundant
sources of silver and gold, which would enable Murad not only to conquer Hungary,
but also to advance as far as Italy. After Mehmed II captured Constantinople, the
Serbs undertook to pay an annual tribute of 12.000 gold coins, more than the despots
of Mistra, the lords of Chios, Mitylene or the Emperor of Trebizond. Already in
1454 the Despot's men brought the tribute to Mehmed II and also ransomed their
captives. Critobulos's superb description of Serbia is the best testimony that this was
not only Doucas's impression:
Its greatest advantage, in which it surpasses the other countries, is that it pro-
duces gold and silver They are mined everywhere in that region, which has rich
veins of both gold and silver, more abundant than those of India. The country of the
Triballi was indeed fortunate in this respect from the very beginning and it was proud
of its riches and its might. It was a kingdom with numerous flourishing towns and
strong and impregnable fortresses. It was also rich in soldiers and armies, as well as
in good equipment. It had citizens of the noblest rank and it brought up many youths
who had the strength of adult men. It was admired and famous, but it was also envied,
so that is was not only loved of many, but also disliked by many people who sought to
harm It.
It is no wonder that George Sphrantzes once complains that Christians failed to
send aid to Constantinople and that he singles out for particular blame that miserable
despot, who did not realize that once the head is removed, the limbs, too, disappear.
It may be said, therefore, that Doucas regarded Serbia as one of the few remain-
ing allies of at least some ability to stem the Turkish advances, and that this opinion
was primarily based on its economic resources. Serbia was clearly distinguished as a
state structure, as opposed to most of the remaining parts of the Peninsula, inhabited
by peoples which Doucas does not seem to differentiate precisely. According to him,
the authority over a particular territory issued from the ruler's title, the title of despot,
which was first in importance after the imperial title, also determined the rank of Ser-
bia in the Byzantine theory of hierarchy of states. Doucas's testimony also shows that
this theory not only endured until the collapse of the Empire, but that it also persisted
even in the consciousness of the people who survived its fall.
UDK: 75.052:271.222(497.2)14:001(497.11)
ELKA BAKALOVA (Sofi)
SRBSKITE UÊNI ZA MONUMENTALNATA CRKOVNA
@IVOPIS OT H VEK V BLGARI
Statita predstavlva kratka istori na prou~vnita ot kra na HH v. do
dnes vrhu pametnicite ot HV vek na teritorita na svremenna Blgari. Spe-
cialno sa razgledani prinosite na srbskite u~eni M. Valtrovi~ i D. Milu-
tinovi~ ot 1878 g., na S. Rado~i~, V. Dùri~ i na-ve~e na G. Suboti~ ot
vtorata polovina na HH vek. Iztkva se rolta im za akcentirane zna~enieto na
va`ni hudoèstveni centrove na Balkanite kato Kostur, Ohrid i Kratovo, kakto
i za izsnvane na Balkanski kontekst na zna~imi stenopisni asnambli kato
tezi v crkvite Sv. Georgi Kremikovski manastir, Sv. Bogorodica v Dra-
galevski manastir, Sv. Dimitr v Bobo{evo, Sv. Petr i Pavel v metoha
Orlica na Rilski manastir i dr.
Pametnicite na blgarskoto religiozno izkustvo ot tmnite vekove
(HVHVI v.) na osmanskoto vladi~estvo sa sred na-malko izvestnite, na-
-slabo prou~enite i na-zastra{enite. Crkvite, v koito tova izkustvo se za-
pazva i razviva, s leka rka bha nari~ani do neotdavna ot nkoi blgarski
istorici ~u`di molitveni domove
1
i ~esto prenebregvani pri otdelneto
na sredstva za restavraci. No interest km th vsnost datira ot vremeto
neposredstveno sled Osvobo`denieto na Blgari ot osmansko vladi~estvo i e
izven ~rez prvite dokumentalni danni, sbirani za blgarskite pametnici
na-ve~e ot ~u`destranni istorici i arheolozi kato K. Ire~ek, . [afarik,
K. [korpil i dr.
2
Km soto tova vreme se otnas i denostta na srbskite
arhitekti Mihailo Valtrovi~ i Dragutin Milutinovi~, koito sa natovareni
ot Srbskoto nau~no druèstvo da zasnemat redica srednovekovni crkvi v
Srbi. V 1878 g. na teritorita na novoosvobodenite zemi, kakto togava gi
nari~at, te dokumentirat v akvareli crkvata na manastira Sv. Arhangeli v
Trn i crkvata Sv. Bogorodica v Mislovica i dvete ot HV vek, dnes na
1
H. Gen~ev, Blgarskata kultura HVHlH v. Sofi 1988. V`. po-specialno: âst l. gl. 4
Problemi na blgarskoto izkustvo, 136.
2
Na-va`ni sa dannite, sbrani u K. Ire~ek. (K. Ire~ek, Knèstvo Blgari, ~. ,
Ptuvani po Blgari, Plovdiv, 1899).
teritorita na svremenna Blgari.
3
Osobeno cenen za nas ostava akvarelt
na crkvata v Mislovica, koto dnes e po~ti razru{ena, a golma ~ast ot
ìvopista bezvzvratno izgubena.
Prez dvadesette i tridesette godini na dvadeseti vek izsledovatelskit
interes v Blgari e naso~en na-ve~e km problemite na vizantiskoto i
blgarskoto srednovekovno izkustvo, koeto se izu~ava predimno ot strudni-
cite na Narodni muze. Direktorite na muze Bogdan Filov (19101920) i
Andre Proti~ (19201928) provvat li~en interes km tezi problemi,
realizirani vv va`ni publikacii. Prez 1919 g. v Bern na nemski ezik (otpe-
~atano na blgarski edva prez 1924 g.) izliza prvit obobava trud vrhu
staroto ni izkustvo Staroblgarskoto izkustvo na Bogdan Filov, koto se
osnovava vrhu trudovete na na{i i ~u`destranni istorici, arheolozi, etno-
grafi. B. Filov specialno otdel v knigata si dl za arhitekturata i ìvo-
pista v epohata na turskoto vladi~estvo, no kazava, ~e Dodeto po~ti ot
celi HV vek ne priteàvame nio po-zna~itelno (kursivt e mo El. B.),
za HV i HV vek razpolagame s edin izvnredno bogat material.
4
Vpreki
tova, to spomenava ot datiranite pametnici stenopisite v crkvicata Sv.
Dimitr v Bobo{evo, kato po-golmo vnimanie otdel na stenopisite v Kre-
mikovski (kato dori vkl~va cvetna akvarelna reprodukci na ktitorskata
kompozici) i Poganovski manastiri.
5
Andre Proti~, koto sevremenno e i izvesten hudoèstven kritik,
so taka se zanimava s predimno stilovi problemi na nkoi pametnici
6
ot
si period i tkmo nemu prinadleì harakteristikata denacionalizaci
za blgarskoto izkustvo ot epohata na osmanskoto vladi~estvo.
7
No lipsata na
posledovatelen istorizm v podhoda km razgle`danite vleni do golma ste-
pen obezcenva rezultatite ot negovite usili.
Zaedno s tezi u~eni raboti i mladit Andre Grabar ruski emigrant,
vzpitanik na Peterburgski universitet, koto e nazna~en v Narodni mu-
ze (ot nuari 1920 do oktomvri 1922 g.) kato komandirovan na zanti
(dl`nost za mlad u~en). Vzloèno mu e da raboti vrhu katalog na
eksponatite ot srednovekovni otdel na muze i da sstavi fi{ove za
originalnite freskovi fragmenti, kakto i za kopita na freskite (obo 106),
494 Elka Bakalova
3
L. Mi{kovi}-Prelevi}, Rad Dragutina Milutinovi}a i Mihaila Valtrovi}a na snima-
wu sredwovekovnih spomenika u Srbiji, Izlozi Srpskog u~enog dru{tva Istraìvawa srpske
sredwovekovne umetnosti 18711884, katalog Galerije SANU 34, Beograd 1978, 51, sl. 189, 190,
193; M. Valtrovi} D. Milutinovi}, Starine pirotskog podru~ja, izd. B. Lili}, Pirot i okolina
u spisima savremenika od HV do po~etka HH veka, Pirot 1994, 150151. Na-novoto izsledvane
za dvamata arhitekti ne mi be{e dostpno.
4
B. Filov, Staroblgarskoto izkustvo, Sofi 1924 (1993), 77
5
Ibidem, 7780.
6
A. Proti~, gozapadnata {kola v blgarskata stenopis HHV v., Sbornik v ~est na
Vasil Zlatarski, Sofi 1925, 291342; A. Proti~, Edin portret model za blgarskite mastori
prez HVHV vek, Godi{nik na Narodni Muze V (19221925) 1926, 218236.
7
A. Proti~, Denacionalizaci i Vzra`dane na na{eto izkustvo ot 1393 do 1879 g.,
Sbornik Blgari 1000 godini, Sofi 1930, 383440.
i za ikonite (80).
8
Grabar zapo~va so taka da dokumentira srednovekovnite
stenopisi v clata strana, koito dotogava sa izvestni samo otksle~no. V sta-
tii i ot~eti za komandirovki iz stranata mladit u~en ne samo dokumentira
va`ni pametnici na staroblgarskoto izkustvo, no i preosmisl zna~enieto
im kato gi spostav s pametnicite na vizantiskoto i srednovekovnoto iz-
kustvo na drugite pravoslavni narodi.
Kapitalnoto izsledvane na A. Grabar Religioznata ìvopis v Blga-
ri, otpe~atano na frenski ezik v Pari` prez 1928 g.,
9
sistematizira vsi~ki
izvestni togava pametnici na staroblgarskata ìvopis, golma ~ast ot koito
samit avtor vve`da v nau~no obrenie. To podrobno analizira ikono-
grafita i stila na tezi pametnici i izgra`da prvata rka panorama na sred-
novekovnata ni ìvopis tozi na-predstavitelen vid izkustvo v pravoslav-
ni svt. V svoeto izsledvane A. Grabar se opira vrhu na-dobrite za vremeto
si metodologi~eski tradicii na ruskata vizantolo`ka {kola (na N. Kondakov
i D. Analov), na koto to kato vzpitanik na Peterburgski universitet
dlì clostnoto si profesionalno izgra`dane.
V svo trud A. Grabar ve~e otdel specialna glava za religioznata ì-
vopis ot HV vek.
10
Pametnicite, koito vkl~va sa mnogo pove~e na bro, raz-
gledani sa vzmo`no na-podrobno s izpolzvane na vsi~ki dostpni togava
svedeni. Razbira se, to vkl~va predi vsi~ko pametnicite s ktitorski nad-
pisi i to~ni datirovki. Grabar prv razgle`da stenopisite v crkvata Sv.
Bogorodica Vito{ka v Dragalevski manastir, kakto i stenopisite v crk-
vata Sv. Petr i Pavel v metoha Orlica na Rilski manastir. Specialno
vnimanie e otdeleno so taka na stenopisite v crkvata Sv. Georgi v Kre-
mikovski manastir i na crkvata Sv. Dimitr v Bobo{evo, koto be{e samo
spomenata u Filov. Izsledvanita na A. Grabar vrhu tezi pametnici i dnes
sa osnova za vsko novo prou~vane.
Trbva da otbeleìm, ~e to otnas km HV v. oe dva pametnika
stenopisite v crkvata Sv. Nikola v Kalotina i v crkvata Sv. Petr i
Pavel v Trnovo. Po-novite prou~vani na tezi stenopisi v konteksta na
balkanskoto izkustvo ot epohata dovedoha do sigurnoto datirane na crkvata v
Kalotina ot HV v.
11
o se otnas do vtori osnoven slo stenopisi v
crkvata Sv. Petr i Pavel v Trnovo sporovete okolo datiraneto im v
HV ili HV v. vse oe pordlàvat.
12
Srbskite u~eni za monumentalnata crkovna ìvopis ot H vek v Blgari 495
8
Za denostta na A. Grabar v Blgari v`. po-podrobno: Grabar, Andre Nikolaevi~.
Avtobiografi~en o~erk, Izkustvo 7 (1986), 2028. V`. so E. Bakalova, Prinost na Andre
Grabar km metodologita na svremennoto izkustvoznanie, Izkustvo 7 (1986), 2930; eadem,
Vklad Andre Grabara v razvitie metodologii sovremennogo iskusstvoznani, Drevnerusskoe
iskusstvo. (Vizanti i Drevn Rus: K 100-leti A. N. Grabara), Sankt-Peterburg 1999, 5259.
9
A. Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928.
10
A. Grabar, Chapitre VII. Peintures du XVe siecle en Bulgarie occidentale, ibidem, 288336.
11
G. Gerov, As. Kirin, New Data on the Fourteenth-Century Mural Painting in the Church of
Sveti Nikola (St. Nicholas) in Kalotina, Zograph 23 (199394), 5164.
12
Tezata za prinadle`nostta na vtori osnoven ìvopisen slo km izkustvoto na HV v.
se poddrà ot : A. Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928, 278279, Pl. XLVIII; N.
V kra na 40-te i na~aloto na 50-te godini na HH vek va`no zna~enie
imat trudovete na N. Mavrodinov, na-rannit ot koito Staroblgarskata
ìvopis e izdaden v 1946 g. Glavata, posvetena na HV vek v tazi kniga e
ozaglavena Poslednit golm stil na staroblgarskata ìvopis, no edin-
stvenit pametnik, koto spored Mavrodinov predstavlva tozi golm stil
sa stenopisite v crkvata Sv. Petr i Pavel v Trnovo.
13
Imenno te sa za
nego edno izkl~enie ot obi upadk, a vsi~ki ostanali avtort otminava
s kategori~na prenebreìtelna ocenka: Sbu`da se poleka i ìvopista
bedna nesr~na ìvopis naivna i suha. Nie nma da se zanimavame s
nenite mnogobroni pametnici.
14
Opredeleno nov etap v izsledvanita i ocenkata kakto na cloto blgar-
sko izkustvo ot epohata na osmanskoto vladi~estvo, taka i specialno na HV
vek, beleàt trudovete na Atanas Bo`kov, koto zapo~va da publikuva izsle-
dvanita si v kra na 60-te godini na HH vek. Na pametnicite ot HV vek tozi
avtor otdel specialno vnimanie i gi razgle`da ot razli~ni aspekti v redica
svoi izsledvani kakto ~astni publikacii, taka i obobavai trudove s
po-populren harakter. Akcentiraki fakta, ~e po~ti vsi~ki stignali do nas
pametnici na crkovnoto izkustvo ot HV vek datirat ot poslednite trideset
godini na veka, At. Bo`kov gi razgle`da pod poeti~noto zaglavie Krat na
neizìvnoto blgarsko kvatro~ento
15
To e i prvit izsledovatel, koto
se zanimava konkretno s vrzkite me`du blgarskoto i rumnskoto izkustvo
prez HVHV vek.
16
Po soto vreme zapo~vat da se povvat i publikaciite
na mladi togava restavrator i izkustvoved Lben Pra{kov.
496 Elka Bakalova
Mavrodinov, Staroblgarskata ìvopis, Sofi 1946, 179188; A. Bo`kov, Stenopisite v cr-
kvata Sv. Petr i Pavel, Izkustvo 9 (1963) 2836; idem, Trnovskata hudoèstvena {kola,
Sofi 1985, 233245; L. Pra{kov, Istori na Blgari, T. 4, Sofi 1983, 322323; Z. @drakov,
Za zapadnata ikonografi na sv. Hristofor ot crkvata Sv. sv. Petr i Pavel v Trnovo,
Izkustvo 919 (1990) 4247; Idem, Stenopisite v crkvata Sv. Petr i Pavel v Trnovo ot HV
vek i kritskata ìvopis v svetlinata na novite prou~vani, Problemi na izkustvoto 4 (1991)
5056; Idem, Otraènie na florentinskata uni v Trnovgrad, Katoli~eskata duhovna kultura i
nenoto prisstvie v Blgari, Sofi 1992, 198212; Z. @drakov, Patronnata scena na crkvata
Svetite Prvoapostoli Petr i Pavel vv Veliko Trnovo, Trnovskata hudoèstvena {kola
5, Veliko Trnovo 1994, 697710; Idem, Monumentalnata ìvopis v Aton prez HV vek i ste-
nopisite na crkvata Sv. sv. Petr i Pavel v Trnovo, izd. V. Gzelev, Svetogorska obitel
Zograf, T. 1, Sofi 1995, 113118; idem, Za ikonografita na Hristos v groba prez HV vek: dve
izobraèni ot Kutlumu{ i Trnovo, Svetogorska obitel Zograf, T. 2, Sofi 1996, 259265.;
Idem, Apokrifen tekst za vtoroto pri{estvie ot stenopisite na trnovskata katedralna crkva
Sv. Apostoli, Paleobulgarica HH (1999) 4, 9095. Datirovkata HV v. priemat P. Stefanov (P.
Stefanov) i G. Gerov, koto prive`da argumenti v polza na datirokata ot prvata ~etvrt na
stoletieto: P. Stefanov, The Frescoes of the Peter and Pauls Church in Veliko Tarnovo, Paleobulgarica
XVI (1992) 5873; G. Gerov, Zapadni vlini v pametnicite na monumentalnata ìvopis ot HVHV
vek po blgarskite zemi, izd. V. Gzelev, A. Miltenova, Srednovekovna hristinska Evropa:
Iztok i Zapad. Cennosti, tradicii, obuvane, Sofi 2002, 638665.
13
N. Mavrodinov, Staroblgarskata ìvopis. Sofi 1946, 177193
14
Ibidem, 178.
15
A. Bo`kov, Krat na neizìvnoto blgarsko kvatro~ento (prodlènie). Izkustvo,
1967, 2, 3746. Sr. A. Bozhkov, La peinture bulgare des origins au XIXe siecle, Recklinghausen 1968.
16
A. Bo`kov, Km vprosa za vzaimnite vrzki me`du blgarskoto i rumnskoto iz-
kustvo prez XVIXVII vek, Izvesti na Instituta za izobrazitelni izkustva, V, 1964, 8286.
*
*
*
Vtorata polovina na HH vek donas oe mnogo novi gledni to~ki vrhu
blgarskite pametnici ot HV vek v trudovete na ~u`destranni izsledovateli
ot balkanskite strani. Tozi fakt e svrzan opredeleno s narastvai interes
km izkustvoto ot t. nar. postvizantiski period vv vsi~ki tezi strani. Vo-
dei v tova otno{enie sa trudovete na grcki vizantolog Manolis Hatzi-
dakis.
17
To vve`da izclo nova problematika, edva dokosvana ot izsledo-
vatelite predi nego. Po-natat{no razvitie na tazi problematika namirame v
knigata na M. Garidis vrhu postvizaniskata ìvopis na Balkanite.
18
Po-
stavt se novi problemi za vzaimodestvita me`du izkustvoto na izto~na i
zapadna Evropa prez perioda HVHV vek, za rabotata i vlinieto na iztkna-
ti mastori kato Teofan Kritski, naprimer. Postav se vprosa za vzaimnite
vlini, za nali~ieto na hudoèstveni {koli ili centrove na Balkanite, ko-
ito opredelt razvitieto na izkustvoto v razli~ni regioni i t. n.
Imenno pontita hudoèstvena {kola ili centr sa ednovremenno
i na-upotrebvaniite i na-diskutiranite prez poslednite trideset godini.
Bez da se spirame podrobno vrhu evolcita na tezi ponti v specalizira-
nata literatura, e pirpomnim, ~e prvoto ozna~ava nacionalna ili re-
gionalna {kola, t. e. grupa pametnici, obedineni op etni~eski ili terito-
rialen priznak. Pontieto nacionalna {kola
19
e otdavna zabraveno, a pon-
tieto regionalna vse oe se izpolzva, naprimer, v izvestnite trudove na
doktorantite na Belgradski universitet C. Grozdanov i G. Suboti~ za Ohrid-
skata ìvopisna {kola, sotvetno prez HV i HV vek.
20
Pri th tova pontie
ozna~ava grupa pametnici ili zografi, svrzani ne samo s oba teritori, no
i s oba tematika, stilovi i tehni~eski pohvati, koito se provvat vv
vsi~ki (ili nkolko) etapa na nenata istori~eska evolci. Naposledk,
oba~e, pontieto {kola e po~ti izclo zameneno ot pontieto centr, kato
naprimer, v dvete knigi na T. Papazotis za stenopisite i ikonite na Veri
(Ber), kato Veri se razgle`da kato hudoèstven centr, igral opredelena rol
v pordlènie na nkolko stoleti.
21
Prez poslednite tri desetileti i v
17
M. Chatzidakis.Aspects de la peinture religieuse dans les Balkans (13001550), M. Chatzidakis,
Etudes sur la peinture postbyzantine, London 1976, 187193.
18
M. Garidis, La peinture murale dans le monde orthodoxe apres la chute de Byzance (14501600)
et dans les pays sous la domination etrangere. Athenes 1989.
19
Pontieto nacionalna {kola e izpolzvano oe ot patriarsite na na{ata nauka (v`.
naprimer, G. Millet, Ecole greque dans larchitecture byzantine, Paris 1916; V. Lazarev, Konstantino-
pol i nacionalne {kol v svete novh otkrti, Vizantiski vremennik HV (1961),
93104). Poslednit, koto otstova zna~imostta na tova pontie e V. Lazarev na HV me`duna-
roden kongres na vizantolozite v Bukure prez 1971 g. (V`. V. Lazarev, Vstuplenie na HV
Me`dunarodnom kongresse vizantinistov po dokladu M. Hatzidakisa o ìvopisi HV v., V.
Lazarev, Vizantiskoe i drevnerusskoe iskusstvo. Moskva 1978, 3840).
20
C. Grozdanov, Ohridskoto zidno slikarstvo od HV vek, Ohrid 1980; G. Suboti}, Ohrid-
ska slikarska {kola HV veka, Beograd 1980.
21
Q. Papazwtoj, Buzantinej eikonej thj Beroiaj. Ekd. Akritaj, Nea Smurnh 1995, 55. Cf.
Q. Papazwtoj, H Beroia kai oi naoi thj (11
oj
18
oj
ai.). Istorikh kai arcaiologikh spoudh twn
mnhmeiwn thj polhj. Aqhna 1994, passim.
ruskata izkustvovedska medievistika vse pove~e se nalaga pontieto cen-
tr.
22
I vpreki, ~e u nkoi avtori pontieto {kola i centr se
pokrivat (napr. u At. Bo`kov, koto nazovava uvodnata glava na knigata si
Srednovekovnit Trnovgrad centr na hudoèstvena {kola
23
) pontieto
centr e mnogo po-sno istori~eski obozrimo. Osven tova, trabva specialno
da se iztkne, ~e vv vseki hudoèstven centr e imalo edno ili nkolko
golemi hudoèstveni atelieta, v koito zografite (~lenove i na po-malki sdru-
èni) sa polu~avali profesionalna podgotovka, otrazvaa se po opredelen
na~in vrhu vsi~kite im proizvedeni.
Tkmo s ~ast ot produkcita na edin takv centr, a imenno grad Kostur
(Kastori), ~ieto zna~enie za edin {irok areal na Balkanski poluostrov
moè da bde porsledeno ot H vek nasetne sa svrzani nkoi ot pametnicite
na HV vek v Blgari i po-specialno stenopisite v Kremikovskata crkva Sv.
Georgi ot 1493 g., darenie ot semestvoto na Sofiski mitropolit Kalevit
i bezsporno na-predstavitelnit pametnik ot HV v. ot izvestnite dnes na
teritorita na Blgari.
Prv A. Ksingopulos v oe v 1957 g. otbelza shodstvoto na grupa pamet-
nici stenopisite v c. Preobraènie v Meteorite (1483), c. Sv. Nikola
na monahinta Evpraksi (1486 g.) v Kostur i stenopisite v c. Sv. oan
Bogoslov v Poganovski manakstir ot 1499 g.
24
Malko po-ksno, prez 1963 g.,
Sv. Rado~i~ govori ve~e za edna ìvopisna {kola ot vtorata polovina na HV
vek
25
kato dobav oe pametnici ot teritorita na dne{na Makedoni (sv.
Nikita kra Skopie ot 148384 g., ~ast ot stenopisite v manastitra Tres-
kavec ot 148090 g. i paraklisa do c. Sv. Nikola Bolni~ki v Ohrid, so ot
kra na HV vek). Imenno Rado~i~ razgle`da konkretno shodstvoto na redica
sceni i obrazi v Kremikovci, Poganovo i nkoi Kosturski pametnici.
Na-frapirao, spored nego, e shodstvoto v nkoi sceni i obrazi, za koito sa
izpolzvani edni i si ikonografski shemi i dori site kartoni. Osobeno
vnimanie zasluàva predstavneto na figurite v edna osobeno slo`na
prostranstevna poza. Taka Kosturskoto Videnie na sv. Petr Aleksandri-
ski se povtar v Poganovo i v Kremikovci; svetcite voini Teodor Tiron i
Teodor Stratilat, heraldi~no simetri~ni i obrnati edni km drug, vzpro-
izve`dat oe po-star Kosturski obrazec (ot c. Sv. Atanasi Muzaki ot HV
v.); nkoi svetci ot kompozicita Poklonenie na èrtvata so i t. n.
498 Elka Bakalova
22
Prez 70-te godini na HH vek Institutt za istori na izkustvoto v Moskva zapo~va
izdavaneto na poredicata Centr hudoèstvenno kultur srednevekovo Rusi s vstpitelna
studi i katalo`na ~ast, v koto se izsledvat pametnicite na ikonopista, kultovite obekti i
ukrasata na rkopisnite knigi, szdadeni v nkoi ot golemite centrove kato Novgorod, Pskov,
Moskva i dr. V`. Naprimer, . Smirnova, @ivopis Velikogo Novgoroda (seredina H na~alo
HV veka), Moskva 1976. i dr.
23
A. Bo`kov, Trnovska srednovekovna hudoèstvena {kola, Sofi 1985.
24
A. Xuggopouloj, Scediasma istoriaj thj qrhskeutikhj zwgrafikhj meta thn alwsin. Aqhna
1957, passim.
25
S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine HV veka. Prilog istorije hri{}anske
umetnosti pod Turcima, Zbornik za likovne umetnosti l, Novi Sad 1963.
Specialno vnimanie v tezi pametnici e otdeleno na t. nar. Carski Desis (na
severnata ili `nata steni) s Hristos kato car i sv. Bogorodica Paraklisa (=
Zastpnica) i dialoga me`du makata i sina, izclo izpisan vrhu svitcite.
Tova sa samo nkoi ot konkretnite argumenti i spostavki. I ako v 1927 g.
Andre Grabar, prvit izsledovatel na stenopisite v Poganovo, namira pamet-
nika za zagad~en i usamoten i pi{e slednoto: Tova e izkustvo, na koeto, za
sàlenie, nie ne poznavame po-rannite provi na balkanska po~va,
26
dnes kon-
tekstt na tozi pametnik ve~e e izsnen i ne e osporvan ot nikogo.
Prez 1998 g. Goko Suboti~ v prostrannata si studi prive`da redica
novi i mnogo ubeditelni argumenti za Kosturski proizhod na mastorite,
koito sa rabotili i v Kremikovci, i v Poganovo.
27
Avtort e siguren, ~e i
dvata pametnika sa izplneni ot edno i so atelie mastori. Eto kakvo e
negovoto zakl~enie: U talasu obnove koji se osamdesetih godina HV stole}a
osetio u centralnim oblastima Balkana znatan broj spomenika zidnog sli-
karstva odaje toliko me}usobnu bliskost da je u pitawu, uvereni smo, bilo
delo jedne glavne li~nosti, sna`ne i neobi~ne, oko koje se u kratkom roku
obrazovala {ira radionica, a iza we ostao vrlo obimni opus.
28
Po-ksno, to
posveava i otdelno monografi~no izsledvane na crkvata Sv. oan Bogo-
slov v Poganovski manastir.
29
I ako s problemite na ìvopista v Poga-
novskata crkva blgarskite u~eni dnes ne se zanimavat, t kato Poganovski
manastir se namira na teritorita na svremenna Srbi, po otno{enie na
stenopisite v Kremikovski manastir se nabldava istinski bum na rano-
obrazni izsledvani predimno interpretirane na ikonografskata programa
i na epigrafski material. Tova e svrzano i s uspe{noto prikl~vane na
konservatorskite raboti v crkvata i otkrivaneto na novi sceni i obrazi.
Vsi~ki izsledovateli na Kremikovskata crkva prez poslednite dvadeset go-
dini se opirat vrhu trudovete na S. Rado~i~ i G. Suboti~.
Po vreme i sled zavr{vane na konservacita i restavracita na Kre-
mikovskata crkva se poviha na-golm bro ~astni izsledvani. Osobeno
va`ni bha opitite za po-plnocenno ~etene i interpretaci na ktitorski
nadpis v statita na A. Kirin.
30
Tova izsledvane sestveno doplva dannite
za ktitorite i ktitorski portret, povtarni v prediduite izsledvani,
31
i
26
A. Grabar, Poganovskit manastir, Izvesti na Blgarskoto Arheologi~esko Druès-
tvo, 1926/37, 172210.
27
G. Suboti}, Kosturska slikarska {kola. Nasle|e i obrazovawe doma}ih radionica,
Glas SANU 384, Odeqewe istorijskih nauka 10 (1998) 109139 (za pametnicite ot HV vek v`.
121126).
28
Ibidem, 122.
29
G. Suboti}, Manastir Svetog Jovana Bogoslova kod Pirota (The Monastery of St John the
Theologian near Pirot), Glas SANU 404, Odeqewe istorijskih nauka 13 (2006) 120. Cf. (G. Su-
boti}, \. Sp. Radoji~i}, Iz pro{losti manastira Svetog Jovana Bogoslova, Ni{ 2002, 1557.
30
A. Kirin, Ktitorskit nadpis ot 1493 g. v Kremikovski manastir. Paleobulgarica H
(1989/2), 87100. Sr. K. Hadìev, Oe vedn` za datirovkata na Kremikovski nadpis, Arhe-
ologi 12 (2000) 6670.
31
K. Paskaleva-Kabadaieva, Crkvata Sv. Georgi v Kremikovski manastir, Sofi 1980.
specialno obra vnimanie vrhu obrazite na po~inalite deca na ktitora
Radivo. Eto zakl~enieto na avtora: Sled avgust 1493 g., kogato e bil napra-
ven ktitorskit portret, nadpisi sa postaveni edinstveno kra izobraènita
na decata, t kato scenata e izpisana, za da moè daritelstvoto na mitro-
polit Kalevit i Radivo da se prevrne v zalog za spasenieto na dvete deca.
Ktitorskit portret predstav zastpni~estvoto na daritelite i na patrona
na crkvata za du{ite na Dragana i Todor.
32
Tozi bezsporno interesen ktitorski portret privli~a vnimanieto i na
Voislav Dùri~. Edna ot poslednite si statii to posveava na specifi~nata
ikonografi na ktitorskite portreti v blgarskata crkva Sv. Nikola v
Stani~ene ot HV v., kdeto so taka namirame vkl~eni v ktitorskata kom-
pozici po~inali ~lenove na familita dariteli. Specialno vnimanie V.
Dùri~ otdel na èstovete i na-ve~e na sveteca-patron, koto pregra
ktitora. Eto kakvo pi{e to za Kremikovski portret: O nadgrobnom smislu
ove slike govore dva natpisa o deci ovog porodi~no-ktitorskog portreta Oni imaju
na isti na~in ukr{tene ruke na grudima kao {to ih drè umrla lica sa sto {ezdeset
godina starijeg ìvopisa u bugarskom Stani~enju. Sam mitropolit Kalevit umro je i
to je dodano ktitorskom natpisu u Kremikovcima deset godina posle obnove
crkve, dakle 1503. Valjda je sahranjen, kao {to je obi~aj, u svojoj zadu`bini. Lako se
moè zamisliti: uz svoju pretpostavljenu rodbinu, uz ranopreminule unuke. Ako bi to
bilo tako, onda to {to sv. Georgije grli mitropolita Kalevita i sprovodi njegov dar
Hristu kako je to na slici predstavljeno uzdiè zna~enje njenog sadràja do
unapred poru~enog nadgrobnog obele`ja cele ktitorske porodice, a posebno
mitropolita Kalevita. Tako bi se, kroz jednu poznovizantijsku portretnu kompoziciju,
sa naro~itim odnosom izme|u patrona crkve i jednog ktitora, o~uvalo svedo~anstvo
o dugom ìvotu nadgrobne slike u kojoj je prikazan sahranjeni u za{titni~kom
zagrljaju svoga svetitelja ~uvara.
33
Vpro~em, interesnata ikonografska programa na stenopisite v Kremi-
kovski manastir privli~a vnimanieto na Voislav Dùri~ oe v na~aloto na
70-te godini na HH vek. V statita si, posvetena na izgra`daneto na obrazen
ekvivalent na stihirata za Ro`destvo Hristovo ^to ti prinesem, Hriste i
po-specialno, na vkl~vaneto na portreti na vladeteli i arhiepiskopi v kom-
zpozicita, to obra vnimanie i na sotvetnata scena v Krlemikovci kato
postav v {irok balkanski kontekst.
34
Izsledvanita na srbskite u~eni za Kremikovci dnes sa v osnovata na
novite prou~vani na po-mladata i na-mladata generaci blgarski izkus-
tvovedi i arheolozi, za koeto svidetelstvuva neotdavna zaitenata disertaci
500 Elka Bakalova
32
A. Kirin, op. cit, 92.
33
V. Djuri}, Svetiteljev zagrljaj u slikarstvu vizantijaskog sveta od XII do XIV veka, Godi{nik
na Sofiski universitet. Centr za slavno-vizantiski prou~vani Ivan Du~ev, tom 88
(7), 1995, 99100.
34
V. Dùri~, Portret v izobraènih Ro`destvenskih stihir, Vizanti, `ne slav-
ne i Drevn Rus. Zapadna Evropa (Sbornik state v ~est V. N. Lazareva), Moskva 1973,
244255. Kremikovci na s. 252
na C. Vleva, ozaglavena Stenopisite v crkvata Sv. Georgi v Kremikovski
manastir v konteksta na Kosturskata hudoèstvena produkci za pris`dane
na obrazovatelnata i nau~na stepen doktor. V publikaciite si C. Vleva
dokumentira vaèn novootkrit izobrazitelen material obrazi, sceni, cik-
li, i go interpretira na fona na bogat sravnitelen material ot celi bal-
kanski region.
35
Epigrafskit material so taka prodlàva da privli~a
vnimanieto za po-uspe{ni ili po-neuspe{ni publikacii.
36
No prinost na srbskite u~eni ne e svrzan edinstveno s opredelne na
istori~eskotomsto na stenopisite v Kremikovski manastir. Izsledvanita
na G. Suboti~ ot poslednite trideset godini izsnvat vse po-ot~etlivo bal-
kanski kontekst i za drugi blgarski pametnici ot HV vek. Tova stava vz-
mo`no na-ve~e poradi izkl~itelno to~noto i precizno izu~avane na kon-
kretnite pametnici v razli~nite regioni na Balkanite v rezultat na sistemni
terenni prou~vani. Edva li ima dnes drug izsledovatel na postvizantiskoto
izkustvo na Balkanite, koto da poznava tolkova dobre i v detali negovite
pametnici kato Goko Suboti~, osobeno o se otnas do HV vek. Imenno Su-
boti~ e avtort, koto e dal na-seriozen prinos za izu~avaneto na na-zna-
~imite pametnici na monumentalnata crkovna ìvopis v Blgari. Nared s
tova, imenno to akcentira zna~enieto i na drugi dva osven Kostur va`ni
hudoèstveni centra na Balkanite prez HV vek.
Knigata mu za ohridskata ìvopisna {kola ot HV vek vsnost iztkva
predi vsi~ko zna~enieto na Ohrid kato centr s osobeno zna~enie za razvi-
tieto na ìvopista na Balkanite. V ne G. Suboti~ otdel specialni glavi
kakto za crkvata Sv. Bogorodica Vito{ka v Dragalevci ot 1476 g., taka i za
Sv. Dimitr v Bobo{evo ot 1488 g. Tezi glavi vsnost predstavlvat c-
lostno izsledvane na ikonografskata programa i stilovite osobenosti na dva-
ta pametnika. Napomnm, ~e Dragalevskit manastir, osnovan ot blgarski
car Ivan Aleksandr, e edin ot na-zna~imite v taka nare~enata Sofiska
Sveta gora. Suboti~ s~ita, ~e stenopisite v Dagalevci sa izplneni ot si
ekip zografi, koito sa rabotili v paraklisa Sv. Apostoli i vrhu zapadnata
fasada na crkvata Sv. Nikola Bolni~ki v Ohrid (148081 g.).
37
To se
zanimava ss stilovata problematika oe po-detalno i dobav kato vzmo`na
35
C. Vleva, Fragmentite ot Bogorodi~ni Akatist v pritvora na crkvata Sv. Georgi
v Kremikovski manastir, Izkustvo i kontekst. Tekstove ot vtora mlade`ka nau~na konferenci,
2122 fevruari, 2004, Sofi 2004, 133142; eadem, Obrazt na sv. Varvar Pelagoniski v pri-
tvora na crkvata v Kremikovski manastir, Paleobulgarica HHIH, (2005), 2, 4964; eadem, Ste-
nopisite v oltarnoto prostranstvo na crkvata Sv. Georgi v Kremikovski manastir sled
thnata restavraci, Problemi na izkustvoto 3, (2005), 4146; eadem, Scenata Ro`destvo Hri-
stovo v Kremikovski i Poganovski manastiri v konteksta na kosturskata hudoèstvena pro-
dukci, Ni{ i Vizantija IV. Ni{, 2006, 297306.
36
K. Hadìev, Oe vedn` za datirovkata na Kremikovski nadpis. Arheologi, 2000,
12, 6670; Z. @drakov. Km identifikacita na kosturskoto atelie ot HV vek po nepu-
blikuvani avtografi ot Kremikovski i Poganovski manastir, Ni{ i Vizantija, II, Ni{ 2004,
255269; E. Lakova, Nadpisi ot stenopisite ot HV vek v crkvata Sv. Georgi v Kremikovski
manastir, Paleobulgarica, HHH (2006), 1, 7396.
37
G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, , 116134
usporedica za th stenopisite v malkata crkva na manastira Matka ot 1496/7
g. U ovom trenutku, pi{e avtort, zalaze}i jo{ uvek u oblast pret-
postavki, mogli bismo izraziti verovawe da se jedan od pomo}nika tzv. prvog
majstora iz Dragalevaca ili poznijih u~enika ove radionice, posle vi{e go-
dina rada na nepoznatim stranama, na{ao u okolini Skopqa gde je za ktitorku
Milicu ukrasio wen obnovqeni hram.
38
Za stenopisite v crkvata Sv. Di-
mitr v Bobo{evo to namira blizko shodstvo v ikonografskata programa na
crkvite v Leskoec i Le{ani i v stilovite odobenosti na stenopisite v crk-
vata Sv. Nikola v Kosel, koito sa raboteni ot ohridski mastori.
39
Drugit pametnik ot HV vek v Blgari, koto Suboti~ prv postav v
balkanski kontekst sa stenopisite ot 1491 g. v c. Sv. Petr i Pavel v metoha
Orlica na Rilski manastir. Blgarskite u~eni, koito otdelt specialno vni-
manie na tezi stenopisi ne prive`dat nikakvi usporedici za th.
40
A oe v
doklada si na V me`dunaroden kongres po Balkanistika v Sofi prez 1989 g.
Suboti~ nazovava stenopisite v Orlica Parmi les monuments qui temoignent de
la renaissance artistique dans la deuxieme moitie du XVeme siecle
41
i ubeditelno
prive`da paraleli za th. Spored nego tova sa stenopisite v crkvata na ma-
nastira Sv. Prohor P~inski ot 148889 g. i skalnata crkva v manastira
Gornk (okolo 1490). Site idei sa razviti po-obstono v po-ksnite studii
na avtora, v koito to podrobno harakterizira produkcita na neizvesten zo-
graf, verotno svrzan s Kratovo i Mara Brankovi~.
42
Eto kakvo e zakl~e-
nieto na Suboti~: Quant a lorigine de lartiste, qui a laisse dans les regions
limitrophes de Serbie et de Bulgarie vers la fin du XV
e
siecle des fresques
singulieres par les qualites de leur style, il faut certes la chercher dans un des centres
locaux developpes de lepoque. La personnalite ayant et une bonne formation et la
maturite indique non seulement une tradition plastique, mais aussi un milieu ou il
netait pas isole. Nous croyons donc avec assez de certitude que lartiste venait de
Kratovo, ville connue par la richesse de ses mines, a la population chretienne qui
avait une vie spirituelle developpee. La ville etait connue egalement par les metiers
dart en metaux et une vive activite des copistes. Dans un climat culturel developpe,
aux ateliers qui lont rendue celebre, a proximite des monuments tels que Staro
Nagori~ino et Lesnovo, qui linspiraient par leurs hautes valeurs et leurs volumineux
programme iconographique, certains maitres de lenluminure auraient entrepris,
nous le croyons, de peindre des icones et des fresques. Nous sommes ici en mesure
didentifier le travail de lun deux dans les temps qui etaient, par le concours des
502 Elka Bakalova
38
Ibidem, 156.
39
Ibidem, 134141.
40
L. Pra{kov. Cenen pametnik na na{eto izkustvo, Izkustvo 3 (1961), 2629; A. Bo`kov.
Stenopisite v crkvata na metoha Orlica, Izkustvo 2 (1964), 2531.
41
G. Suboti}. La peinture des Saints-Pierre-et Paul a Orlica et son cercle stylistique. Sixieme
congres international detudes du Sud-Est europeen. Resumes des communications. Litterature. Ethno-
logie. Droit. Arts. Tables rondes, Sofia 1989, 201202.
42
V`. podrobno G. Suboti}, Obnova zidnog slikarstva u Svetom Prohoru P~iwskom
krajem HV veka, Leskova~ki zbornik, HHH (1989), 914; G.Subotic. La plus ancienne peinture
murale au monastere Gornjak, Zograph 26 (1997), 107118.
circonstances, rattaches aux cultes des anachoretes des Balkans saint Prochoros de
P~inja, Jovan de Rila et Gregoire le Jeune de Gornjak. Dans les courants dart du
XV
e
siecle les uvres de ces artistes ont eu une place particuliere. Par leur style elles
differaient des travaux des ecoles de peinture dOhrid et de Castoria, soustendus par
un patrimoine local different.
43
Po tozi na~in G. Suboti~ obra vnimanie
vrhu zna~enieto na oe edin centr Kratovo, koto funkcionira prez
HV vek na Balkanite. Prez poslednite nkolko godini G. Suboti~ prodlàva
da sledi novite otkriti, svrzani pametnicite ot HV vek v Blgari i ne-
preksnato dorazviva i uto~nva svoite shvaani za th.
44
*
*
*
I taka, izsledvanita na srbskite u~eni i na-ve~e na G. Suboti~ in-
spirirat cla seri izsledvani vrhu balkanskoto izkustvo ot HV vek. Raz-
bira se, golmo zna~enie za razvitieto na vzgledite vrhu izkustvoto na HV
vek v Blgari, kakto, vpro~em, i na drugite epohi, ima otkrivaneto na novi
izobraèni i nadpisi v rezultat na provedenite konservacionno-restavra-
cionni raboti. Po~istvaneto na stenopisite vodi do otkrivane na istinskata
im bagrena specifika, spomaga za izsnvaneto na detalite, svrzani s tvor-
~eskite pohvati na otdelnite zografi, kakto i za po-clostno vzpritie na
stilovite im osobenosti. Provedenite prez poslednite dvadeset godini kon-
servacionno-restavracionni raboti v redica crkvi ot HV vek stimuliraha
povata na redica ~astni izsledvani, koito publikuvat otdelni sceni i obra-
zi ili davat nova interpertaci na ve~e poznatite.
Bi trbvalo da otbeleìm, ~e i v drugite oblasti na humanitarnoto zna-
nie se usili interest kam HV stoletie. Za tova svidetelstvuva, naprimer,
provedenata prez 1992 g. v Narodna biblioteka v Sofi interdisciplinarna
nau~na sesi na tema Blgarskit petnadeseti vek, na koto bha izneseni, a
posle publikuvani va`ni dokladi vrhu blgarskata oba i kulturna istori
prez HV vek. Nkolko doklada na tazi sesi bha specialno posveteni na pa-
metnicite na crkovnata ìvopis ot HV v., sred koito na-zna~imi be do-
kladt na L. Pra{kov Harakterni osobenosti na blgarskata crkovna mo-
numentalna ìvopis prez HV vek i dr.
45
43
G. Suboti}. La plus ancienne peinture murale, 118.
44
G. Suboti~. Nastenna ìvopis pokorennh `noslavnskih stran rubeà XVXVI
vekov, Drevnerusskoe i postvizantiskoe iskusstvo. Vtora polovina XV na~alo XVI veka (K
500leti sobora Ro`destva Bogorodic Ferapontova monastr), Moskva 2005, 476479.
45
L. Pra{kov Harakterni osobenosti na blgarskata crkovna monumentalna ìvopis
prez HV vek, Blgarskit petnadeseti vek, Sofi 1993, 325331; V`. so G. Gerov, Km
interpretacita na edna zagad~na scena. Scenata Sveta gora v stenopisite ot 1476 g. v
crkvata na Dragalevski manastir, Ibidem, 341 349; E. Bakalova. Dialektika na otno{enieto
izku{enie-otre~enie (Km interpretacita na edna scena ot Dragalevski manastir), Ibidem,
331340.
Imenno tezi novi vzmo`nosti bha izpolzvani uspe{no ot redica bl-
garski u~eni ot po-mladoto pokolenie za izsnvane na osobenostite na crko-
vnata ìvopis ot HV v. Tuk na prvo msto bi trbvalo da otbeleìm po-
redicata ot studii i statii na G. Gerov, koto se zanimava i s konkretni sceni
i obrazi, i ss zapadnite vlini vrhu ikonografita na nkoi sceni i
obrazi, i s problemite za balkanski kontekst na na{ite pametnici.
46
A v
na-novi bro 1/2007 na sp. Problemi na izkustvoto e otpe~atana nova stati
za crkvata Sv. Petr i Pavel v metoha na Rilski manastir Orlica s cel
preciziraneto na nenata datirovka.
47
Km dosega izvestnite se pribaviha i novootkriti pametnici, uspe{no
atributirani i datirani ot HV v. ot sledvaata generaci blgarski u~eni.
Taka naprimer, izho`daki ot izsledovatelskite principi na srbskite u~eni
prez 1994 g. G. Gerov publikuva stenopisite ot crkvata Sv. Arhangel Mi-
hail kra s. Saparevo kato gi datira ot HV v. i svrzva s mastorite na
Kosturskite atelieta, i po-specialno s freskite na crkvata Sv. Nikola tou
Megaliou ot poslednite desetileti na HV vek.
48
G. Suboti~, ot svo strana,
priema tazi atribuci i datirovka i pribav km grupata oe edin pametnik v
Blgri stenopisite v crkvata Sv.Todor v Bobo{evo. Eto kakvo pi{e to:
Delo ovog umetnika, ~udnih i izrazitih osobina, nije ostalo usamqeno. Neg-
de istih godina, verovatno sa jednim saradnikom, on je naslikao unutra{wost
Svetog Todora u Bobo{evu, u zapadnoj Bugarskoj, ~ije se freske, ina~e, u sta-
rijoj literaturi smatraju delom HV veka Nedavno su mu sa razlogom pri-
pisane i vrlo o{te}ene slike u crkvi Arhan|ela Mihaila kraj sela Sapa-
reva Nema sumwe da i one poti~u iz godina kada je ìvopis Svetog Nikole u
Kosturu.
49
Km tazi grupa ot kra na HV v. G. Gerov dobav i fragmentite,
zapazeni v crkvata Sv. Nikola v Saparevo, kakto i ostankite ot stenopisi v
manastira Sv. Arhangel Mihail do grad Trn.
50
504 Elka Bakalova
46
V`. naprimer: G. Gerov, Prorok Ili s agneca ot stenopisite na Dragalevski
manastir, Renesanst i Blgari, Sofi 1995, 315324; G. Gerov, Zapadni vlini v pametnicite
na monumentalnata ìvopis ot HVHV vek po blgarskite zemi, izd. V. Gzelev, A. Miltenova,
Srednovekovna hristinska Evropa: Iztok i Zapad. Cennosti, tradicii, obuvane, Sofi 2002,
638657; G. Gerov, La peinture monumentale en Bulgarie pendant la deuxieme moitie du XVeme
debut du XVIeme siecle. Nouvelles donnees Zhthmata metabuzantinhj zwgrafikhj. Sth mnhmh
tou Manolh Catzhdakh. Aqhna, 2002, 141177; G. Gerov, Edna rdka tema: Proavaneto na Bo-
gorodica s blizkite v stenopisite na Dragalevski manastir, izd. A. Miltenova, E. Ton~eva, S.
Brlieva, Peti dostoit, sbornik v pamet na Stefan Koùharov, Sofi 2003, 496500; G. Gerov,
Freski 1476 goda v nartekse cerkvi Dragalevskogo monastr. Temati~eska programma i iko-
nografi~eskie novovovedeni, Drevnerusskoe i postvizantiskoe iskusstvo. Vtora polovina
HV na~alo HV veka. Moskva 2005, 6575.
47
A. Kumdìev, E. Mutafov, Koga e izgradena i izpisana crkvata pri metoha Orlica.
Problemi na izkustvoto, 1, 2007, 2530.
48
G. Gerov, Stenopisite ot crkvata Sv. Arhangel Mihail kra selo Saparevo, Iz-
kustvo / Art in Bulgaria 14 (1994), 1014.
49
G. Suboti}, Kosturska slikarska {kola, 125126.
50
G. Gerov, Sv. Nikola v s. Saparevo, Manastir Sv. Arhangel Mihail do grad Trn,
E. Bakalova, G. Gerov, Hr. Andreev, Korpus na pametnicite na crkovnata monumentalna ìvopis
ot HV v. v Blgari (pod pe~at).
Sled prvona~alnata konservaci i restavraci na stenopisite v
crkvata Uspenie Bogorodi~no v Ele{ni~ki manastir se poviha studiite
na B. Penkova i St. Smdovski.
51
I ako tezi avtori datirat stenopisite v
naosa na crkvata ot HV v., G. Gerov gi datira ot kra na HV v. na~aloto na
HV v. kato gi obedinva s ~ast ot stenopisite v Dragalevci i s fragmentite v
skalni manastir Gligora: Les faits mentionnes ci-dessus indiquent quau XV
e
siecle, il ny avait pas de production picturale locale en Bulgarie. Les monuments
qui furent crees furent decores par des artistes qui travaillaient occasionnellement
dans le pays. Cela augmente limportance des pintures dans la voute du narthex de
Dragalevtzi, dans le naos dElechnitza et de la deuxieme couche de la peinture a
Gligora. Ces trois ensembles sont le premier temoignage dans lhistoire de la
peinture postbyzantine de la formation dun atelier, ou bien dun centre local, dans
louest du territoire bulgare.
52
I taka, golmata zasluga na srbskite u~eni i na-ve~e na G. Suboti~ za
izu~avane na crkovnoto izkustvo ot vtorata polovina na HV v. se sstoi v
ubeditelnoto razkrivane na zna~enieto na novite hudoèstveni centrove na
Balkanite. Po tova vreme golemite centrove ot minalite epohi Konstanti-
nopol, Solun i Mistra ve~e ne funkcionirat. Moravskata {kola edin ot
na-svoebraznite varianti na srbskoto izkustvo ot vremeto na knz Lazar i Ste-
fan Lazarevi~ so preksva svoeto sestvuvanie. I samo nkoi dotogava
regionalni hudoèstveni centrove kato Ohrid, Kostur, Veri, Kratovo i dr. us-
pvat da vzobnovt denosttta si i da razprostrant vrhu. [iroka teritori,
v koto vlizat i blgarskite zemi. Zna~enieto na trudovete na srbskite u~eni
se potvr`dava i ot fakta, ~e vsi~ki trudove na blgarskite u~eni vrhu HV vek
prez poslednite dvadeset godini se opirat vrhu tehnite izsledvanita i nito
edin ot th ne e oprovergal nito edin ot tehnite izvodi. Nabldavame po-skoro
raz{irvane na problematikata, prezicirane na istori~eskite danni i kontekst,
specialno vnimanie km epigrafskite problemi i t. n.
Izsledvanita vrhu HV vek prodlàvat. Vsnost tazi problematika e
obedinvaa za Balkanski region za srbi, rumnci, blgari i grci i v
momenta usileno se izsledva vv vsi~ki tezi strani. Za osobenata aktualnost
ot gledna to~ka na svremennata humanitaristika svidetelstvuva i faktt, ~e
vrhu podobna problematika prez poslednite nkolko godini sistemno se pro-
ve`dat nau~ni forumi i se izdavat ili podgotvt za publikaci v ssednite
balkanski strani. V tozi kontekst izsledvanita vrhu izkustvoto ot HV vek
sa tsno svrzani s problema za kulturnata identi~nost. Te se okazvat aktu-
alni i vv vrzka s konstruiraneto na obo evropesko kulturno prostranstvo
i s vznikvaite opaseni ot eventualnata zaguba v slo`nata bdea Evropa.
51
B. Penkova. Stenopisite ot HV v. v crkvata Uspenie Bogorodi~no na Ele{ni{ki
manastir kra Sofi, Blgarskit {estnadeseti vek. S. 1964, 621640; St. Smdovski. Nadpi-
site km izobraènita na vselenskite sbori v Ele{ni{ki manasitr (HVl v.) izvori i
problemi. Paleobugarica, XVII (1993), 3, 7784.
52
G. Gerov, La peinture monumentale en Bulgarie, 156.
Elka Bakalova
SRPSKI NAU^NICI O MONUMENTALNOM CRKVENOM
@IVOPISU 15. VEKA U BUGARSKOJ
Druga polovina 20. veka obeleèna je porastom interesovawa za umet-
nost posledweg veka ìvota Vizantije 15. stole}a i po~etaka tzv. postvi-
zantijskog doba, a u tom okviru i za spomenike na teritoriji savremene Bugar-
ske. Postavqalo se pitawe o fizionomiji umetni~kih {kola ili centara na
Balkanu, koji su odre|ivali razvitak umetnosti u razli~itim wegovim obla-
stima. Za izu~avawe ovih pitawa su{tinski doprinos su imali radovi srpskih
nau~nika, koji su u ovom ~lanku sagledani u obliku kratkog pregleda prou~ava-
wa re~enog perioda. Posle prvih dokumentovanih svedo~anstava o nekim spo-
menicima 15. veka, koja su sabrali arhitekti M. Valtrovi} i D. Milutinovi}
1878. godine, naro~ito zna~ewe imaju radovi S. Radoj~i}a, V. \uri}a i, ponaj-
vi{e, G. Suboti}a. Svetozar Radoj~i} 1963. godine karakteri{e osobeno-
sti jedne {kole ìvopisa prve polovine 14. veka kao ishodi{te srodnosti
fresaka Kremikovske crkve Sv. Georgija (1493), zadu`bine porodice sofij-
skog mitropolita Kalevita, i fresaka u crkvi manastira Poganovo, kao i zna-
~aj Kostura kao umetni~kog centra Balkana. Vojislav \uri} 1995. godine
poklawa posebnu pa`wu specifi~noj ikonografiji ktitorskih portreta cr-
kve u Kremikovcima, gde su u ktitorsku kompoziciju bili ukqu~eni i premi-
nuli ~lanovi porodice-darodavca. Gojko Suboti}, tako|e, 1998. godine u obim-
noj studiji donosi niz ubedqivih argumenata o kosturskom poreklu majstora
koji su radili u Kremikovcima i Poganovu. Tako|e, on je poklonio posebnu pa-
`wu freskama u Bogorodi~inoj crkvi Dragalevskog manastira kod Sofije (1476)
i u crkvi Sv. Dimitrija u Bobo{evu (1488), povezuju}i ih sa Ohridom, drugim
centrom od posebnog zna~aja za razvitak ìvopisa na Balkanu. Najzad, isti
autor je prvi postavio u balkanski kontekst i freske u crkvi Sv. Petar i
Pavle na metohu Orlica manastira Rile i ubedqivo ukazao na wihove parale-
le u crkvi manastira Sv. Prohor P~iwski (1488/89) i u crkvi manastira
Gorwak (oko 1490). Na taj na~in G. Suboti} je obratio pa`wu na zna~aj jo{
jednog centra Kratova koji u 15. veku radi na Balkanu.
Istraìvawa srpskih nau~nika, pre svega Gojka Suboti}a, inspiri{u ~i-
tav niz istraìvawa mla|ih bugarskih nau~nika, posve}enih bugarskoj umetno-
sti 15. veka u balkanskom kontekstu. Istraìvawa 15. veka se produàvaju.
Ta problematika, tesno povezana sa problemom kulturnog identiteta, je aktu-
elna i objediwavaju}a za ~itav balkanski region za Srbe, Rumune, Bugare i Gr-
ke i u ovom trenutku se intenzivno istraùje u svim tim zemqama.
506 Elka Bakalova
Ktitorska kompozici, Kremikovski manastir, crkva Sv. Georgi, 1493
I
l
s
t
r
a
c
i
n
a
s
t
i
h
i
r
a
t
a
z
a
R
o
`
d
e
s
t
v
o
H
r
i
s
t
o
v
o
,
~
a
s
t
o
t
c
i
k
l
a
D
e
t
s
t
v
o
t
o
n
a
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
,
K
r
e
m
i
k
o
v
s
k
i
m
a
n
a
s
t
i
r
,
c
r
k
v
a
S
v
.
G
e
o
r
g
i
,
1
4
9
3
Sv. Georgi s drakona, Kremikovski manastir, crkva Sv. Georgi, 1493
Blagoveenieto na oakim i Blagoveenieto na Anna ot cikla Detstvoto
na Bogorodica, Kremikovski manastir, crkva Sv. Georgi, 1493
Sv. Arhangel Mihail, Kremikovski manastir, crkva Sv. Georgi, 1493
Sv. Kiril Aleksandriski, sv. Grigori Bogoslov i sv. Simeon Stlpnik,
Dragalevski manastir, crkva Sv. Bogorodica Vito{ka, 1476
S
r
e
a
t
a
n
a
o
a
k
i
m
i
A
n
n
a
i
S
m
r
t
t
a
n
a
p
r
o
r
o
k
Z
a
h
a
r
i
,
D
r
a
g
a
l
e
v
s
k
i
m
a
n
a
s
t
i
r
,
c
r
k
v
a
S
v
.
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
V
i
t
o
{
k
a
,
1
4
7
6
Otri~anita na sv. Apostol Petr, Dragalevski manastir,
crkva Sv. Bogorodica Vito{ka, 1476
S
t
r
a
{
n
i
t
s
d
(
d
e
t
a
l
)
,
D
r
a
g
a
l
e
v
s
k
i
m
a
n
a
s
t
i
r
,
c
r
k
v
a
S
v
.
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
V
i
t
o
{
k
a
,
1
4
7
6
Scena ot ìtieto na sv. Dimitr Nestor ubiva Li,
Bobo{evo, crkva Sv. Dimitr, 1488
Ktitorski nadpis, Bobo{evo, crkva Sv. Dimitr, 1488
Sv. Marko Tra~ki
i sv. Onufri,
Bobo{evo, crkva
Sv. Dimitr, 1488
Sv. oan Zlatoust,
Rilski manastir,
metoh Orlica,
crkva Sv. Petr
i Pavel, 1491
B
l
a
g
o
v
e
e
n
i
e
(
d
e
t
a
l
)
,
R
i
l
s
k
i
m
a
n
a
s
t
i
r
,
m
e
t
o
h
O
r
l
i
c
a
,
c
r
k
v
a
S
v
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
1
4
9
1
V
z
n
e
s
e
n
i
e
,
R
i
l
s
k
i
m
a
n
a
s
t
i
r
,
m
e
t
o
h
O
r
l
i
c
a
,
c
r
k
v
a
S
v
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
1
4
9
1
UDK: 929.5:27.31:75.052(497.2)14/15
BISERKA PENKOVA (Sofi)
HRISTOVATA GENEALOGI V STENOPISITE NA
TRNOVSKATA CRKVA NA APOSTOLITE PETR I PAVEL
Statita razgle`da unikalnata kompozici na Hristovata genealogi v mi-
tropolitskata crkva Sv. Sv. Petr i Pavel vv Veliko Trnovo. Razpoloèni
v medaloni, obrazuvani ot rastitelen motiv, predcite na Hristos po plt zae-
mat arkite me`du pritvora i naosa, kakto i vsi~ki steni na pretvora. Dvana-
desette sina na patriarh kov sa izobrazeni v golemi medaloni v apsidata.
Unikalen element ot Genealogita e vkl~vaneto na obrazite na 14 starozavetni
èni v `nata arka. Osnovana vrhu genealogiite po Mate i Luka, kompozi-
cita sledva o~evidno sestvuval po-ranen variant na tazi ~ast ot Erminita
na Dionisi ot Furna, koeto osobeno rko se provva v obrazite na pravednite
èni i sinovete na kov. Starozavetnata tema se doplva ot obrazite na proroci
v gornite ~asti na stenite, ot koito sa zapazeni fragmentarno samo dvama, kato
edinit moè da se identificira s prorok Samuil.
Priema se, ~e crkvata na prvoapostolite Petr i Pavel vv Veliko
Trnovo e postroena po vremeto na blgarski car oan Asen po por~ka na
vtorata mu spruga ungarskata princesa Anna-Mari (12211237).
1
Sled pa-
daneto na grada pod vlastta na turcite crkvata pritva za kratko Trnov-
skata patriar{i, a sled tova do HH v. e sedalie na Trnovskata mitro-
poli. V crkvata sa zapazeni stenopisi ot tri perioda: ot 2030-te godini na
H v.,
2
ot HVHV v. i ot kra na HV v.
3
Ne moè da se kaè, ~e crkvata ne e
privli~ala vnimanieto na izsledovatelite.
4
No izkl~itelnoto ka~estvo na
1
L. Mavrodinova, Stennata ìvopis v Blgari do kra na 14 vek. S. 1995, 4950 i
citiranata tam literatura.
2
Ibid.
3
G. Gerov, Stenopisnit kalendar ot crkvata Petr i Pavel vv Veliko Trnovo,
Izkustvo 3 (1985) 3139.
4
V. Beron, Arheologi~eski i istori~eski izdirvani, Trnovo 1886, 8485; F. Uspen-
ski, Drevnosti goroda Trnovo, Izvesti Russkogo arheologi~eskogo instituta v Konstanti-
nopole V (1901) 124; B. Filov, Crkvata Sv. Petr i Pavel v Trnovo, Izvesti na Bl-
garskoto istori~esko druèstvo V (1914) 225226; A. Grabar, Pamtniki srednevekovogo is-
kusstva v Bolgarii, Godi{nik na Narodni muze za 1920 godina, Sofi 1921, 123124; A. Gra-
stenopisite ot vtori slo s thnata slo`na programa i interesni ikonograf-
ski detali vse oe ~akat obobavao izsledvane, koeto da pokaè mstoto,
koeto pametnikt realno zaema v postvizantiskoto izkustvo na Balkanite.
Na-protivore~ivi sa mnenita za datirovkata na tezi stenopisi.
5
Opisvaki stenopisite v crkvata na svetite apostolite Petr i Pavel
vv Veliko Trnovo, Andre Grabar prv obra vnimanie na medalonite s
obrazite na starozavetni personaì, razpoloèni v arkite, razdeli naosa ot
pritvora, koito to nari~a Drvo eseevo. Avtort pravi kratk obzor na
izvestnite mu primeri s Drvoto eseevo v zapadnite i izto~nite pametnici,
a kato paraleli na trnovskata to poso~va sotvetnite kompozicii v crkvata
Ro`destvo Hristovo v Arbanasi i v trapezarita na Ba~kovski manastir.
Avtort obra vnimanie na prisstvieto na starozavetni èni v kompozi-
cita.
6
Blgarskite avtori sled A. Grabar priemat negovata identifikaci.
7
Z. @drakov razgle`da sata kompozici kato ~ast ot stenopisnata programa
na crkvata. To nakratko poso~va nkoi osnovni momenti v ikonografita i
interpretacita v konteksta na clostnata programa, no otnovo svrzva s
Drvo eseevo.
8
Kompozicita v trnovskata mitropolitska crkva zasluàva
508 Biserka Penkova
bar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928, 278279, Pl. XLVIII; A. Proti~, Denacionali-
zaci i vzra`dane na narodnoto izkustvo ot 13931878 g., Blgari 1000 godini, Sofi 1930,
383440 (410); N. Mavrodinov, Staroblgarskata ìvopis, Sofi 1946, 179188; A. Bo`kov,
Stenopisite v crkvata Sv. Petr i Pavel, Izkustvo 9 (1963) 2836; Idem, Trnovskata hudo-
èstvena {kola, Sofi 1985, 233245; Istori na Blgari, T. 4, Sofi 1983, 322323 (L.
Pra{kov); Z. @drakov, Za zapadnata ikonografi na sv. Hristofor ot crkvata Sv. sv. Petr i
Pavel v Trnovo, Izkustvo 919 (1990) 4247; idem, Stenopisite v crkvata Sv. Petr i
Pavel v Trnovo ot HV vek i kritskata ìvopis v svetlinata na novite prou~vani, Problemi
na izkustvoto 4 (1991) 5056; Idem, Otraènie na florentinskata uni v Trnovgrad, Kato-
li~eskata duhovna kultura i nenoto prisstvie v Blgari, Sofi 1992, 198212; P. Stefanov,
The Frescoes of the Peter and Pauls Church in Veliko Tarnovo, Paleobulgarica XVI (1992) 5873; Z.
@drakov, Patronnata scena na crkvata Svetite Prvoapostoli Petr i Pavel vv Veliko
Trnovo, Trnovskata hudoèstvena {kola 5, Veliko Trnovo 1994, 697710; idem, Monumen-
talnata ìvopis v Aton prez HV vek i stenopisite na crkvata Sv. sv. Petr i Pavel v
Trnovo, Svetogorska obitel Zograf, t. 1, Sofi 1995, 113118; idem, Za ikonografita na
Hristos v groba prez HV vek: dve izobraèni ot Kutlumu{ i Trnovo, Svetogorska obitel
Zograf, t. 2, Sofi 1996, 259265.; Idem, Apokrifen tekst za vtoroto pri{estvie ot stenopisite
na trnovskata katedralna crkva Sv. Apostoli, Paleobulgarica HH (1999) 4, 9095; G. Gerov,
Zapadni vlini v pametnicite na monumentalnata ìvopis ot HVHV vek po blgarskite
zemi, Srednovekovna hristinska Evropa: Iztok i Zapad. Cennosti, tradicii, obuvane, Sofi
2002, 638665.
5
Datirovkata na stenopisite ot osnovni vtori ìvopisen slo varira v mnogo {iroki
granici: ot kr. na HV v. (A. Proti~) do HVHV v. (F. Uspenski). Datirovkata HV v. e
zastpena ot pove~eto avtori (A. Grabar, N. Mavrodinov, A. Bo`kov, L. Pra{kov). Prez posled-
nite godini na-mnogo publikacii posveti na pametnika Z. @drakov, v koito svrzva steno-
pisite s Feraro-Florentinskata uni, a v poslednite si publikacii dava datata 1442 i imeto na
zografa Nikola, koito ne sa oboprieti v nau~nata literatura. Datirovkata HV v. priemat P.
Stefanov (P. Stefanov) i G. Gerov, koto prive`da nkoi argumenti v polza na datirokata ot
prvata ~etvrt na stoletieto.
6
A. Grabar, La peinture religieuse, 278279.
7
Temata e zasegnata ~asti~no edinstveno ot Z. @drakov v negovata stati Otraènie na
florentinskata uni v Trnovgrad, 202203.
8
Ibid.
po-specialno vnimanie i kato ikonografi, i kato vizualno re{enie, o v kon-
teksta na vizantiskata i postvizantiskata ikonografskata tradici i oso-
beno vrzkata s Drvoto eseevo.
Opredelenite ot Grabar kato Drvo eseevo medaloni s obrazite na
starozavetni li~nosti v crkvata Sv. Sv. Petr i Pavel vv Veliko Trnovo
predstavlvat rdk za epohata i regiona primer na kompozici, predstava
Hristovite predci po plt, koto nma to~no opredeleno nazvanie v naukata.
T se nari~a ot razli~nite avtori po razli~en na~in, no na-~esto se opredel
kato Genealogi na Isus Hristos. Kompozicita v trnovskata crkva postav
oe po-ostro vprosa za prilikite i razlikite me`du tezi dve kompozicii,
koito na praktika vplavat edna i sa tema zemnite predci na Boì
sin, no predstavena po razli~en na~in.
Zapazenite dnes ~asti ot kompozicita pozvolvat da se kaè ss sigur-
nost kak se e razvivala t kde zapo~va i kde zavr{va. Na~aloto o~evidno e
v `nata peta na severnata arka, razdela severni korab ot pritvora. Ot
razko{no fantasti~no rko~erveno cvete izrastva figura s nimb, obrnata na
dsno, dràa s dve rce razgnat svitk. Nma sledi ot bukvi vrhu svitka,
kakto i ot signaturata na figurata. Pravi vpe~atlenie bogata slo`na drapi-
rovka na drehata. V arkata ne sa zapazeni drugi fragmenti. Frizt s medaloni
prodlàva vrhu stenite na pritvora i v drugite dve arki v medaloni, obra-
zuvani ot dva, reduvai se sivosino s ~erven, izlizai edin ot drug lastara.
Sdeki po zapazenite fragmenti v pritvora, vrhu severnata i `nata stena
sa bili izobrazeni po 8 medalona, vrhu izto~nata stena ili po-to~no me`du
severnata i centralnata arka sa zapazeni tri medalona, ot drugatastrana na
centralnata arka e zapazen fragment ot edin, no prvona~alno verotno so
sa bili tri. Vrhu zapadnata stena na pritvora nma i sleda ot medalonite,
no moè da se predpolaga s golma sigurnost, ~e te sa sestvuvali. Linita
na friza s medalonite minava to~no nad gornata greda na vratata, no dali e
imalo obi~ani za tova msto ktitorski nadpis dnes ne moè da se kaè. Ako
e imalo, medalonite vrhu zapadnata stena na-verotno sa bili 8. V cen-
tralnata arka medalonite sa 24 v 6 reda s po dva obraza vrhu dvata sklona
na arkata, v zenita na arkata e izobrazen Hristos Emanuil i tova e vrht na
genealogi~noto drvo. V `nata arka sa pomesteni 16 medalona s obrazite na
starozavetni èni i dvama proroci, koito ne sa vkl~eni v evangelskite ge-
nealogii. Obit bro na Hristovite predci, koito sa bili izobrazeni v
arkite me`du naosa i pritvora i vrhu stenite na pritvora, e bil 72 ili 73.
Vrhu fragmenta na severnata stena na pritvora se ~etat signaturite v
dvata centralni medalona: (Pravedni) Sim i Pravedni afe(t). Vrhu `nata
stena na pritvora sa zapazeni po~ti vsi~kite osem medalona, koito sledvat ot
zapad na iztok v sledni red: Pravedni Tara otec Avraamov, Fares sin din,
Esrom (!) sin Faresov, (Aram sin) Esronov, obrazt e po~ti razru{en, no na-
-verotno e Aminadava sin Aramov, Na(a)son (sin Ami)na(danov), Salmon sin
Na(a)sonov i Oviud sin Voozov i Roqin(?). Lipsva Vooz, sin na Salmon ot Raav
(Mat. 1, 5). Sin na Oviud e ese, a na ese David. Vrhu izto~nata stena na
pritvora me`du centralnata i `nata arka e zapazen fragment obraza na car
Hristovata genealogi v stenopisite na trnovskata crkva 509
David s neo kato arfa (psaltir). Tuk sa bili izobrazeni na-verotno ese
i sint mu Solomon. V poleto me`du severnata i centralnata arka sa zapazeni
tri medalona s obrazite na: Pravedni Melhisedek, Rovoam sin Solomona,
Zar(a) sin Iudi patriarha Iakovlia.
Genealogi~noto drvo prodlàva v dolni desen gl na severnata po-
lovina na centralnata arka
9
s Avia sin Rovoamov, do nego Asa sin Aviev;
Iaotam sin Ozin i Ozi s(in) Io(aramov); Iosii sin Amonov i ()sa sin
Iosiin; Aviud sin Zorovavelov i Eliakim s(in) A(viudov); Elioud sin Elea-
zarov i Ahim sin Sadokov; Iakov s(in). M(atana) i Iosif Obru~nik. V `nata
polovina na arkata sa pomestenii (ot dolu na gore): Ioram sin Iosafatov i
Iosafat sin Asov; Ezekii sin Ahazov i Ahaz sin Iotamov; Amon sin Mana-
siin i Manasi sin Ezekiilov; Zorovavel sin Salatiilev i Salatiil sin Eho-
niin; Sadok sin Azorov i Azor sin Eliakimov; Matan s(in) E(leazarov) i
Eleazar (sin Eliudov).
Obrazite v `nata arka ne se otnast km evangelskite genealogii na
Hristos. Tuk sa izobrazeni dvama proroci i 14 starozavetni èni. Za sà-
lenie sstonieto na signaturite na nkoi ot th e takova, ~e identifikacita
im e problemati~na, a dva obraza sa naplno zagubeni.
10
Obrazite sa razpo-
loèni v po dvoki v 4 reda vrhu dvete polovini na arkata. Ne moè da se
opredeli kakva posoka e sledvana v razpoloènieto im. V dolni red na se-
vernata polovina na arkata ss sigurnost se razli~avat signaturite na Anna
maka na Samouil i Susana. Nad th s izobrazeni dve èni, svrzani s pro-
rocite Ili i Elise. Vlvo e vdovicata ot Sarepta, dala podslon na Ili,
~ito sin to vzkresil ( Care, 17, 919; Lk. 4, 26). Vdsno e ènata ot
Sunam, dala podslon na prorok Elise, vzkresil po-ksno mom~eto (V Car.
4, 138). V sledvai red sa Miriam, sestrata na Mose, i verotno Aneset,
ènata na osif. V na-gorni red e izobrazena pravednata Sarra, ènata na
Avraam, i do ne moè bi e Reveka, ènata na Isaak. V dolni red na `nata
polovina na arkata razli~avame Reveka, ènata na Isaak, i moè bi Estir. V
sledvai red sa pravednata proro~ica i sdi Devora i pravednata Rahil,
vtora èna na kov. V na-gorni red sa izobrazeni dvama proci edinit
mlad s kdrava kosa, a drugit star s bla brada i ozna~en kato Pravedni
prorok Natan.
Zapazenite ~asti ot svoeobrazni friz s obrazite na starozavetni mè
sa dostat~ni za identifikacita mu kato genealogi~na redica s Hristovite
predci po plt. Sestvuvat dve genealogii, izbrovai predcite na Hristos
na zemta: v na~aloto na evangelieto na Mate (Mat. 1, 116) i v treta glava na
evangelieto na Luka (Lk. 3, 2338). Dvete zna~itelno se razli~avat edna ot
druga, kakto po bro, taka i po izbora na predcite. Na-sestvenata razlika
e, ~e u Mate genealogita zapo~va ot Avraam i zavr{va s Hristos, a u Luka e
obratnoto, zapo~va ot Hristos i stiga do Adam. I dvete rodoslovni drveta
510 Biserka Penkova
9
Obrazite sledvat to~no genealogita po Mate, no preminavat ot ednata strana na
arkata vrhu drugata i obratno, za da mogat da se sberat v sredata.
10
Dlà blagodarnost na Anna-Mari Totomanova ot Sofiski universitet za pomota
pri raz~itaneto na nkoi ot nadpisite.
otnast proizhoda na Hristos km car David, no ot dvama razli~ni negovi
sinove: spored Mate ot Solomon, a spored Luka ot Natan. Dvete linii se
presi~at, a v mnogo punktove se razminavat. Naprimer, u Mate e kazano, ~e
osif e sin na Iakov, potomk na Aviud, a u Luka ~e e sin na Ili. Imenata
me`du Avraam i David dolu-gore svpadat, no sled tova zapo~vat razli~ita
Mate izbrova care, a Luka carski potomci, no ne zaemali carski prestol.
Genealogita po Mate e po-shemati~na, postroena na ~islovata simvolika i
istori~eskite periodi 3 perioda ot po 14 pokoleni. Edni u~eni smtata, ~e
Mate e skratil starozavetnata genealogi, drugi, ~e Luka e izmislil raz-
{irenie na po-starata. Dvamata evangelisti sledvat drevnata deska tra-
dici na rodoslovnite drveta, no problemite, no razli~ita v dvete evan-
gelski genealogii vse oe ne sa re{eni ot bibleistikata.
11
Oe ot epohata na
rannoto hristinstvo zapo~vat opitite da se dade priemlivo obsnenie na
tezi nesotvetstvi. Edna ot na-razprostranenite hipotezi e, ~e genealogita
na Mate se otnas do osif, mà na Mari, a tazi na Luka do rodoslovieto
na samata Mari.
Poradi golemite zagubi na ìvopisni slo dnes e nevzmo`no da se
vzstanovi izclo prvona~alnata shema i da se pokaàt osobenostite v pod-
bora i kompoziraneto na Hristovite predci. No analizt na zapazenite frag-
menti pozvolva da se napravt nkoi nabldeni i izvodi za haraktera i
idenata naso~enost na Hristovata genealogi v trnovskata mitropolitska
crkva.
Dvata obraza vrhu severnata stena na pritvora s obrazite na sinovete na
No Sim i Iafet ni davat kl~a za posokata, v koto se e razvivalo gene-
alogi~noto drvo. Iafet i Ham ne se spomenavat nito u Mate, nito u Luka.
Trimata brat Sim, Iafet i Ham preìvvat potopa i stavat rodona~alnici na
golmo potomstvo. V genealogita na Luka kato sin na No e poso~en samo Sim
(fet e poso~en oba~e v Erminita na Dionisi). Negovoto izobraènie vrhu
severnata stena pokazva, ~e genealogita e zapo~vala ot Adam, ~ito figura e i
~asti~no zapazena v severnata arka. Ako predpoloìm, ~e izto~no ot fet e
bil predstaven Ham a, do nego No (mstoto vrhu stenata e dostat~no za dva
medalona), ostanalite osem predci po teksta na Luka me`du Adam i No (Sit,
Enos, Kain, Maleleil, Iared, Enoh, Matusail i Lameh) mogat da namert m-
stoto si v severnata polovina na arkata po podobie na medalonite v `nata
arka. Po-slo`no e poloènieto s predcite sled Sim. Vrhu severnata stena
ima msto za oe 4 medalona, a vrhu zapadnata te sa bili 10 ili 12. V
na-zapadni medalon vrhu `nata stena e izobrazen Pravedni Tara otec
Avraamov. Spored Luka sled Sim do Tara ima osem imena. Ako prvite ~eti-
rima (Afraksad, Kanain, Sala i Ever) sa bili izobrazeni vrhu severnata
stena, to za zapadnata ostavat samo ~etiri imena (Falek, Ragav, Seruh, Nahor).
Me`du Nahor i negovi sin Tara se polu~ava golmo razstonie. No ako ot-
~etem, ~e v zapazenite ~asti ot kompozicita vrhu `nata i izto~nata stena
11
V`.: Dèms kin, Genealogii Hrista, http://www.christianity.org.ru/unafides/akin_gene-
alogies.html; Protoiere Serge Bulgakov, Hristianstvo i evreski vopros, YMCA-Press, Paris,
1991: http://www.vehi.net/bulgakov/rasizm/gonenia.html
stena i centralnata arka posledovatelnostta ne e sledvana strogo, moèm da
predpoloìm, ~e vrhu zapadnata stena sa bili razpoloèni obrazite ne samo
na predcite do Avraam, a i na negovite potomci, izigrali va`na rol v Stari
Zavet Isaak, kov i da. Sinovete na da, bliznacite Fares i Zara sa
razdeleni Fares vrhu `nata, a Zara vrhu izto~nata stena. Obrazite v
osemte medalona vrhu `nata stena na pritvora sledvat ot zapad na iztok
dosta to~no posledovatelnostta na izbroenite ot Mate predci ot Fares do
Ovid. S razmestvani te prodlàvat vrhu izto~nata stena i v centralnata
arka, kdeto zavr{vat s osif Obru~nik i Hristos Emanuil.
Temata za ~ove{ki rod, koto se nosi i prodlàva ot sinovete, po
svoeobrazen na~in otzvu~ava v gornite zoni na apsidata na crkvata na sv.
Apostoli. I dvete evangelski genealogii poso~vat kato sin na kov samo da,
dokato v Erminita na Dionisi sa izbroeni i dvanadetestimata.
12
Zografite
na trnovskata crkva sa postpili, kakto po-ksno predpisva Erminita na
Dionisi, i sa razpoloìli sinovete na patriarha kov na po~etno msto v
apsidata, o~evidno raz~itaki na alzita s dvanadesetette kolena izrailevi.
Dnes sa zapazeni deset golemi medalona s obrazite na starozavetni patriarsi:
v severnata polovina patriarh Levi, patriarh Ruvim, patriarh osif,
patriarh Neftalim, patriarh Gad, i v `nata patriarh Simeon, patriarh
da, patriarh kov (po-ksen, HV v.), patriarh Asir i patriarh Veniamin.
Na prv pogled bihme kazali, ~e tova sa deset ot dvanadesette rodona~alnici
izrailevite plemena, pove~eto ot koito sa negovi sinove.
13
Sglasno bible-
skata tradici, potomcite na kov, bili razdeleni na 12 plemena (kolena),
nasledili sinovete na kov, razdelili pome`du si obetovanata zem Izrael.
Potomcite na Levi ne se vkl~vat v ~isloto na 12-te izrailevi plemena, t
kato te sa posveteni da sluàt na Gospoda, nmali svo zem v Hanaan i bili
razseni po clata strana. Na mstoto na Levi i osif za rodona~alnici se
priemat sinove na osif Manasi i na Efraim, koito kov osinovil predi
smrtta si.
Prisstvieto na obrazite na Levi i osif pokazva, ~e v trnovskata
crkva sa bili izobrazeni dvanadesette sina na patriarh kov. kov imal
dvanadeset sina ot dvete si èni i tehnite prislu`nici. Sinovete na kov sa:
ot Li prveneca Ruvim, Simeon, Levi, Iuda, Isahar i Zavulon; ot Rahil
Iosif i Veniamin; ot Vala, Rahilina slugin Dan i Neftalim; ot Zelfa,
Liina slugin Gad i Asir. V gorni red na apsidata ima msto za dva meda-
lona, koito sa bili razru{eni pri raz{irvaneto na prozoreca v na~aloto na
HV v., v koito sa bili drugite dvama sina ot Li Isahar i Zavulon, a na
mstoto na patriarh kov (HV v.) e bil izobrazen Dan, drugit sin na slu-
512 Biserka Penkova
12
Ermini ili nastavlenie v ìvopisnom iskusstve, sostavlennoe ieromonahom i ìvo-
piscem Dionisiem Furnoagrafiotom 17011755 gg., Trud Kievsko duhovno akademii, Kiev
1868, t. , 556557.
13
Apsidata na crkvata e bila preustrovana, na-verotno v na~aloto na HV v., sde-
ki po stila na obrazite vrhu stenite na raz{ireni prozorec. Verotno togava sa bili uni-
oèni tri ot prvona~alnite 12 medalona. Medalont s obraza na kov so e izpisan sled
popravkite.
ginta Vala. Izobrazvaneto na dvanadesette sina na patriarh kov v apsidata
akcentira vrhu dlbokite istori~eski koreni na vplteni Boì Sin. Te
svoeobrazno doplnenie na novozavetnata genealogi v prostranstvoto na pri-
tvora, koeto izve`da rodoslovieto ot sina na kov da. Zatova i patriarh
da v apsidata edinstven e izobrazen drà medalon s doposno izobra-
ènie na blagoslavi Hristos Emanuil, makar ~e nimbt mu ne e s krst.
osif i Veniamin sa izobrazeni kato care s golm osmokone~en krst v lvata
rka. Nito osif, nito Veniamin sa bili care. Izvestno osnovanie za izo-
brazvaneto im kato takiva namirame v sdbata na tehnite potomci. Ot hra-
broto vonstveno pleme na Veniamin proizho`da prvit car na Izrael Saul.
Levi, tretit sin na kov ot Li, e izobrazen drà stomna s dvete si rce.
Sdt v rcete na Levi napomn stomnata s mannata i simvolizira negovoto
sveenstvo. Posveten na Boga, Levi e rodona~alnik na levitite svee-
nosluìteli. Ot negovoto kolno proizho`dat Aaron i Mose. Ne slu~ano
negovit obraz zaema ~elno msto v redicata sinovete na kov, za da napomni
oe vedn` za vrhovenstvoto na starozavetnite sveenosluìteli, predobraz
na hristinskite episkopi. Kakto dvanadesette izrailevi kolena (predstaveni
tuk ot dvanadesete sina na patriarh kov), predstavlvai plnotata na sta-
rozavetnata Crkva, predobraz na novozavetnata, taka i plnotata na novoza-
vetnata Crkva Tloto Hristovo, se izobrazva simvoli~no vinagi ~rez ~is-
loto na dvanadesette Apostoli, na koito e posveten hramt.
Sstavitelite na trnovskata kompozici sledvat kato clo evangelskite
genealogii, no vkl~vat i starozavetni li~nosti izvn th, kato Melhisedek i
Natan. Pravednit Melhisedek e izobrazen vrhu izto~nata stena zad so-
lomonovi sin Rovoam i sina na patriarh kov Zara, obrnati na lvo km cen-
tralnata arka. I trimata sa s koroni. Ako Rovoam i Zara figurirat v mateevata
genealogi, Melhisedek e edna ot nesnite i tanstveni starozavetni li~nosti,
koto oba~e ima va`no msto v hristologita kato starozaveten praobraz na no-
vozavetnoto prvoseveenstvo na Hristos. To se spomenava v Bitie 14, 1820
kato car na carstvoto Selim (na evr. mir) i sveenik na vsevi{ni Bog,
blagoslovil Avraam.
14
V hristinskata tradici to se razgle`da kato praobraz
na Hristos, s~etal dostonstvoto na car i prvosveenik, sotvetno na Hristos
Car na carete i Velik Arhiere. V pametnicite na vizantiskoto izkustvo se
srea osobeno ot kr. H na~. na HV v.
15
Pravedni Prorok Natan e izobrazen sred starozavetnite pramateri
v `nata arka. V Biblita se spomenavat dvama s tova ime. Pravednit Natan e
sin na car David ot Virsavi, a prorok Natan igrae va`na rol v ìvota na
David, to go izobli~ava zaradi gre{nata mu lbov km Virsavi, to pred-
skazva imeto na tehni sin Solomon i v krana smetka to vnu{ava na David
imenno Solomon da postavi na trona.
16
Obrazt, redom s koto e izobrazen
Natan, e dosta povreden i ne moè da se opredeli negovi kontekst. Po iko-
nografski belezi mlad m` s ksa kdrava kosa, obrazt e blizo do tipa na
14
Hristianstvo. nciklopedi, t. 2, Moskva 1995, 100.
15
D. Vojvodi}, O likovima starozavetnih prvosve{tenika u vizantijskom zidnom sli-
karstvu s kraja XIII veka, Zbornik radova vizantolo{kog instituta 37 (1998) 121154.
prorok Daniil, ~ito li~nost i denost e tsno svrzana s Hristovite predci,
no ostatcite ot nadpisa km nego, kolkoto i da sa nesni, ne otgovart na
imeto.
Po otno{enie na ikonografita na otdelnite personaì, vkl~eni v tr-
novskata genealogi, predi vsi~ko trbva da se otbeleì mastorstvoto na zogra-
fite, koito izpolzvaki nkolko na fizionomisti~ni tipa, sumvat ~rez leki
nansi v pozite i ~ertite da postignat raznoobrazie i bogatstvo v mnogold-
nata galeri ot obrazi. Obrazite sa pod~ineni na stroga simetri~na shema
tezi vrhu izto~nata stena sa obrnati km centralnata arka, a v arkite dvo-
kite sa obrnati edin km drug, dokato tezi vrhu drugite steni na pritvora sa
izobrazeni frontalno. S izkl~enie na nkolkoto (kato car David ili osif
Obru~nik), koito imat ustanovena ikonografi, obrazite na ostanalite prak-
ti~eski sa originalni. Po otno{enie na kostma so e priloèno golmo
mastorstvo i uset, ~rez koito e izbegnato useaneto za tipizaci.
V clostnata harakteristika na obrazite se nalaga vodeata ide ot
edna strana, da se akcentira vrhu carski proizhod na Hristos, i v soto
vreme da szdade vseobhvatna kartina na ~ove{ki rod, ~ito vrh e Hristos.
Prvit sled Tara e Fares, sin na da ot Tamar, koto nosi korona, kakto
predcite vrhu `nata stena i pove~eto v centralnata arka (samo ~etirimata v
na-gorniite redove sa bez koroni), makar ~e ne sa care. Na praktika po-go-
lmata ~ast ot predcite sa izobrazeni s koroni. Sim i fet, kakto i Tara,
baata na Avraam, oba~e sa izobrazeni kato starci s dlgi bradi i kosi i bez
koroni, tipi~ni patriarsi. Taka zografite sa pod~ertali dvata perioda do i
sled Avraam.
Samoto razpoloènie na rodoslovieto na Hristos po stenite na pritvora
i v arkite, razdelii go ot naosa, oe vedn` harmonizira ss simvolizma
na pritvornoto prostranstvo. Pritvort e prehod me`du profannoto pro-
stranstvo vn i sakralnoto prostranstvo vtre v hrama. To e msto simvoli-
zirao hristinskata predistori, podgotva idvaneto na Boì Sin na
zemta. Pritvort i zapadnite ~asti na hrama sa tradicionnoto msto i na
blizkata po smisl na Genealogita kompozici Drvo eseevo.
Bez da se spirame vrhu smisla, izto~nicite i ikonografita na Dr-
voto eseevo, za koeto ima redica seriozni izsledvani,
17
zasluàva nakratko
da se sprem na priliki i razliki s kompozicita, nari~ana Genealogi na
Hristos. Predi vsi~ko Genealogiite se bazirat vrhu spomenatite mesta u
Mate i Luka i ot tuk haraktera na kompoziciite, koito predstavlvat ot-
delni figuri ili polufiguri na pove~e ili po-malko ot izbroenite Hristovi
predci. Drvoto eseevo e slo`na mnogosstavna kompozici, koto ima raz-
li~ni, no predimno starozavetni izto~nici. Makar ~e Genealogiata obikno-
veno se nari~a drvo, edinstveno v trnovskata crkva sreame vizualna
asociaci s drvo, dokato kompozicionna shema na Drvoto eseevo se iz-
514 Biserka Penkova
16
Bibleska nciklopedi. Moskva 1891, 507.
17
Za Drvoto eseevo sestvuva ogromna literatura, no osnovnite publikacii v`. u: V.
Milanovi}, The Tree of Jesse in the Byzantine Mural Painting in the Thirteenth and Fourteenth Centuries,
gra`da izclo vrhu nego. Kakto podskazva samoto nazvanie, Drvoto eseevo
zapo~va ot ese, makar ~e vkl~va, osobeno v postvizantiskite primeri, i
rodona~alnicite na dvanadesette kolena i drugi predci, no nikoga Adam. I
moè bi na interesnata i na-va`na ot ikonografska gledna to~ka osobenost
na Drvoto eseevo e vkl~vaneto na sceni.
18
Scenite predstavt glavno bogo-
rodi~ni prefiguracii, kato po tozi na~in izve`dat na preden plan mariolo-
gi~nata lini, koto se potvr`dava i ot obraza na Bogorodica, izobrazvan na
vrha na drvoto, predi Hristos. V Genealogiite Mari razbira se otsstva.
Drvoto eseevo razviva osnovno ideta za rolta na Mari za idvaneto na
Boì Sin na zemta, dokato Genealogita se osnovava na patriarhalnata ide,
utvr`davaa predavaneto na pravoto ot baa na sin.
Kato samostotelna tema, koto obiknoveno se nari~a Genealogi na Isus,
~ove{kite predci na Hristos se sreat rdko v pametnicite na izobrazi-
telnoto izkustvo.
19
Vizantiskata tradici ne izrabotva usto~iva ikonogra-
fi na temata, poradi koeto variantite, v koito se vva sa mnogo i mnogo
razli~ni pome`du si. Verotno vse oe redica primeri, osobeno v postvi-
zantiskite pametnici ne sa idnetificirani i publikuvani. Temata za staro-
zavetnite predci na Hristos vv vizantiskite i postvizantiskite pametni-
ci e slabo zastpena v literaturata i to na-ve~e po povod otdelni pametnici.
G. Babi~ v knigata si za stenopisite v Kralevata crkva v Studenica prva se
spira po-podrobno na provlenita i ideni kontekst na temata vv vizan-
tiskoto izkustvo.
20
Osnovnite literaturni izto~nici sa evangelskite genealogii, no so i
slu`bata za Nedelta na praotcite predi Ro`destvo Hristovo,
21
pripisvana
na Hristofor Mitilenski ot sr. na H v.
22
Drug veroten izto~nik moè bi sa
i populrnite prez srednovekovieto istori~eski s~inenie ot tipa na t. nar.
svetovni hroniki, kato kratkata hronografi na patriarh Nikifor.
23
V rkopisite temata se vva vv vrzka s evangelskite pasaì s izbroe-
nite Hristovi predci po plt u Mate i Luka. Harakteren primer e Par. Gr. 74
ot H v. i kopieto mu ot sr. na HV v. za blgarski car Ivan Aleksandr.
Zograf 20 (1989), 4859; eadem, Starozavetne teme i Loza Jeseeva, Zidno slikarstvo manastira
De~ana, Beograd 1995, 213241; A. Serafimova, Ku~evi{ki manastir Sveti Arhangeli, Skopije
2005, 191206.
18
Z. @drakov smta, ~e vsi~ki sceni i obrazi v crkvata sa bili edin vid ~ast ot
kompozicita Drvo eseevo. Tezata ne ot~ita specifikata na kompozicita. V`.: Z. @drakov,
Otraènie na florentinskata uni v Trnovgrad, 203.
19
Otdelni izobraèni na starozavetni pravednici i Hristovi predci se sreat srav-
nitelno ~esto vv vizantiskite i postvizantiskite pametnici, na ve~e zaedno ili blizo do
starozavetnite proroci.
20
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1989, 7687.
21
L. Mirkovi}, Heortologija ili istorijski razvitak i bogosluèwe praznika pravo-
slavne crkve, Beograd 1961, 9394.
22
G. Babi}, op. cit., 86; G. Millet, La dalmatique du Vatican, Bibliotheque de la Section des sci-
ences religieuses de l'Ecole pratique des hautes etudes, LX, Paris 1945, 83.
23
Trèstvo na slovoto. Zlatnit vek na blgarskata kni`nina. Letopisi, ìti, bogo-
slovie, ritorika, poezi, Pod redakcita na Kl. Ivanova i Sv. Nikolova, Sofi, 1995, 243256.
Ilstratort e izobrazil Hristovite predci kato kompaktni grupi mè ot
dvete strani na Hristos kov i sinovete mu, da i bratta mu, Solomon i
carete sled nego.
24
Po-blizk do stenopisnite pametnici variant ni predlaga
grcko ~etveroevangelie ot Tbilisi ot ok. 1300 g.
25
Vrhu stranicata sa raz-
grafeni 42 poleta s bstovite izobraèni na Hristovite predci po Mat. 1,116
ot Avraam do osif, Mari i Isus. Miniatrata sigurno e bila izpolzvana i
kato obrazec pri predstavneto na predcite v monumentalnata ìvopis.
Vv vizantiskite stenopisi temata za Hristovite predci po plt se
povva oe v sledikonoborski period.
26
Ot H v. datirat mozakite s obra-
zite na Hristovi predci v dva pametnika s dokazano vlinie ot izkustvoto na
vizantiskata stolica bazilikata na Ro`destvo Hristovo vv Vitleem i
katedralata v Monreale na ostrov Sicili. V mozakite ot 1169 g. v bazi-
likata Ro`destvo Hristovo starozavetnite predci na Boì sin sa bili
izobrazeni v gornite ~asti na stenite na centralni korab. V na~aloto na HH
v. oe sa bili zapazeni 7 ot prvona~alnite 42 medalona, v koito sa bili
razpoloèni starozavetnite predci na Hristos po teksta na 1 glava ot evange-
lieto na Mate.
27
V mozakite v katedralata na Monreale, datirani km 1180 g.,
predcite na Hristos sa izobrazeni v arkite na kvadrata, polu~en ot presi-
~aneto na centralni korab s transepta. 26-te medalona s Hristovite predci
po Mate 1,116 sa doplneni ot trima starozavetni patriarsi.
28
Na osobena populrnost se radva temata v stoli~noto Paleologovo iz-
kustvo ot kra na H i HV v. Vnu{itelna grupa pametnici, v koito se sreat
Hristovite predci kato samostotelna kompozici, sa dokazatelstvo za tova.
Na-mnogo sa predcite v mozakite na dvata slepi kupola vv vtre{ni pri-
tvor na Kahrie dàmi (ok. 1315) obo 66, razpoloèni v dva registra.
29
V
centra na `ni kupol e razpoloèn medalon s obraza na Hristos, a v cen-
tra na severni s Bogorodica. Sata e bila i shemata i v Kilise dàmi,
kdeto mozakite sa zapazeni fragmentarno.
30
V Protaton (ok. 1300) medalo-
nite s Hristovite predci sa razpoloèni v gornite ~asti na stenite na cen-
tralni korab.
31
Solunskite zografi Mihail i Evtihi sa vkl~ili predcite
na Hristos po plt v svoite ìvopisni ansambli. V Bogorodica Perivlepta v
Ohrid (1295) medalonite s Hristovite predci sa razpoloèni vrhu tri-
516 Biserka Penkova
24
L. @ivkova, êtveroevangelieto na car Ivan Aleksandr, Sofi 1980, Tabl. V, V.
25
Cit. po G. Babi}, op. cit., 86.
26
V izvestnata homili, pripisvana na patriarh Foti, v koto se opisva crkvata na
Vasili , izvestna kato Nea, se kazva, ~e v na-dolni registr sa razpoloèni samo pravi
figuri sonm na apostolite i m~enicite, prorocite i praotcite. Cit. po O. Demus, Mo-
zaiki vizantiskih hramov, Moskva 2001, 8788. Dnes sestvuvat drugi mneni za avtorstvoto
na homilita i za crkvata, na koto e posvetena, no te ne proment snostta na sobenieto.
27
O. Demus, The Mosaics of Norman Sicily. London, 1949, 314, 350.
28
O. Demus, op. cit., 91177.
29
P. Underwood, Kariye Djami, New York 1966 et 1975, vol. , 4959, vol. , Pl. 4264,
6884.
30
W. Grape, Zum Stil der Mosaiken in der Kilise Camii in Istanbul, Pantheon XXXII1 (1974).
31
G. Millet, Le monuments de lAthos. Paris 1927, pl. 101, 111, 1212, 131.
umfalnata arka.
32
V Kralevata crkva v Studenica (ok. 1315) 34 predci sa
razpoloèni frizovo v prstena na barabana na kupola.
33
V Bogorodica Le-
vi{ka v Prizren (me`du 1309 i 1313),
34
Staro Nagori~ino (13161317),
35
v
Gra~anica (1321)
36
i v Hilendar (1321)
37
oba~e predcite sa izobrazeni po
carigradski manier v cl rst v zapadnite malki kupoli. V crkvata na ma-
nastira Ravanica (kr. HV v.) 50 starozavetnite predci na Hristos sa pred-
staveni v ~etirite malki kupola i v podkupolnoto prostrastvo.
38
Obiknoveno Hristovoto rodoslovie n stenopisnite ansambli se raz-
gle`da v konteksta na dogmata za vplenieto i iztkvaneto na ~ove{kata
strana na Hristos.
39
Vzkresenieto na Hristos e zalog za vseoboto spasenie
na ~ovecite, ~iito predstaviteli sa negovite preki predci. Tehnite obrazi sa
ubeditelno dokazatelstvo za vplenieto i realnoto prisstvie na Hristos
na zemta. No G. Babi~ otbelzva i zavisimostta, me`du zasileni interes na
vizanticite km Hristovite predci imenno v periodi na golemi obestveni
i duhovni kataklizmi, kogato osobeno ostro se provva neobhodimostta ot
utvr`davane na vrata vv vplteni Bog i negovata rol vv vseoboto
spasenie v liturgita i izkustvoto.
40
Ne slu~ano spored avtorkata imenno
sled golmata ikonoborska kriza se povvat prvite svidetelstva za povata
na Hristovite predci v stenopista, sled tova v Palestina, kdeto vizanti-
skata civilizaci se srea s ilmskata, ili Sicili, kdeto prez H v. se
sbirat mnogo kulturi, i osobeno sled polovinvekovnoto latinsko gospodstvo
v Konstantinopol, se povvt na-mnogo pametnici s obrazite na Hristovite
predci po plt. So takova vreme i smutnit petnadeseti vek, belzan ss
zaleza na Vizantiskata i izgreva na Osmanskata imperi, s gibelta na drugite
hristinskite dràvi na Balkanite i ustanovvaneto na ~u`do etni~esko i
relgiozno gospodstvo.
Tova, koeto osobeno otli~ava trnovskoto genealogi~no drvo na Hris-
tos, e vkl~vaneto na starozavetnite èni, nari~ani obiknoveno pramateri,
no tuk obozna~eni kato pravedni. Do kolkoto mi e izvestno, tazi ~ast ot
trnovskata kompozici e unikalna. Edinstvenit izto~nik, koto sotvetstva
na podbora na tolkova mnogo starozavetni èni, se okazva Erminita na Dio-
nisi ot Furna,
41
kdeto v paragraf 131 na Vtora ~ast sa izbroeni 17 staro-
32
P. Milkovik-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Eutihij. Skopije 1967, 68, Pl. 15;
D. Vojvodi}, O likovima starozavetnih prvosve{tenika u vizantijskom zidnom slikarstvu s kraja
XIII veka, 124, 133139, sl. 14.
33
G. Babi}, op. cit., 76, , , Pl. 22.
34
D. Pani}, G. Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1975, 4950.
35
B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 9798.
36
B. Todi}, Gra~anica. Slikarstvo, Pri{tina 1999, 105106, 189.
37
J. Radovanovi}, Hristovi preci po telu u ìvopisu manastira Hilandara, Me|unarod-
ni nau~ni skup Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 639651.
38
M. Belovi}, Ravanica. Istorija i slikarstvo, Beograd 1999, 9698.
39
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 96, 99.
40
G. Babi}, op. cit., 86.
41
Tuk o~evidno se sblskvame s rdk slu~a, dokazva sestvuvaneto na po-ranen
variant na tazi ~ast ot Erminita na Dionisi ot Furna.
zavetni sveti èni: Pramater Eva, pravednata Sarra, ènata na Avraam, pra-
vednata Reveka, èna na Isaak, pravednata Li, prva èna na kov, pravednata
Rahil, vtora èna na kov, pravednata Aseneta, èna na osif prekrasni,
pravednata Miriam, sestra na Mose, pravednata Devora, sdila Izrail, pra-
vednata Rut, proro~ica Olda, pravednata Sarafti, pri koto bil praten pro-
rok Ili, pravednata Samatina, prepitavala Elise, pravednata dit, umr-
tvila Olofern, pravednata Estir, izbavila izrailtnite, pravednata Anna,
maka na prorok Samuil, pravednata Susanna i sveta Anna, maka na Bogo-
rodica.
42
Ot izobrazenite v trnovskata kompozici moèm da identificira-
me 12, t kato dva obraza sa naplno zagubeni. Ostavat Eva i makata na
Bogorodica Anna, i proro~ica Olda i dit. Pravi vpe~atlenie doslovnoto
sledvane na tekstovete km vska ot th v Erminita.
Pravednite pramateri kato obosobena grupa ne se sreat vv vizanti-
skite pametnici. Mnogo rdk primer e grckit rkopis s komentar na oan
Zlatoust km kniga Bitie ot kra na H na~. na HV v., szdaden verotno na
Kipr, na poleto na koto v medaloni sa izobrazeni Sarra, Reveka, Rahil i
Aseneta.
43
Te sa izobrazeni po mnogo podoben na~in pltno zagrnati v
mafori, s rce pred grdite. @enite v trnovskata crkva sa izobrazeni do
ramenete s pokrivalo vrhu glavata, koeto se zakop~ava otpred, reduvai se
~erveno s blo. Edinstveno Aseneta e s mafori, ukrasen s biseri. Vpreki
lo{oto sstonie na ìvopisni slo i golemite zagubi, o~evidno e tipizira-
neto na obrazite, ne li~i da sa harakterizirani, kakto e v Erminita, kato
stara ili mlada.
44
Izto~nopravoslavnoto izkustvo ne poznava podoben an-
sambl ot deset starozavetni èni, oe po-malko kato ~ast ot rodoslovieto na
Hristos. No zatova pk poznavame edin primer za tova kak zografite sa pozna-
vali i sa sledvali po-starite obrazci. V stenopisite ot na~aloto na HV v. v
crkvata Sv. Dimitr v blizkoto na Trnovo ksnosrednovekovno selie Ar-
banasi sreame kompozicita Drvo eseevo, vkl~vaa medaloni s obra-
zite na èni.
45
Unikalen primer za vkl~vaneto na èni v kompozicita, koeto
na-verotno e stanalo pod vlinie na trnovskite freski.
V gornata ~ast na izto~nata stena na naosa nad `nata arka km pritvora,
nad posa s figurite na m~enici v cl rst, sa ~asti~no zapazeni dve figuri.
Oble~eni v bogato ukraseni tuniki i plaove, te sa zastanali v silno raz-
dvièni pozi. Dsnata figura e po-dobre zapazena snaèn starec ss sred-
nodlga bla brada i beli kosi, spuskai se vrhu ramenete, ne e sno dali
ima korona. S dsnata rka drì izpraven svitk s bledi sledi ot tekst, a v
lvata izvit rog. Svitkt i rogt sledvat elegantna kriva. Ot drugata figura
518 Biserka Penkova
42
Ermini ili nastavlenie, t. , 560561.
43
Cit. po: . Smirnova, Ikon Severo-Vosto~no Rusi. Seredina H seredina HV
veka. Moskva 2004, 329.
44
45
Kompozicita ne e publikuvana. Edinstveno nie sobavame nakratko za ne v doklad
Ikonografski tipove na Drvoto eseevo v blgarskite pametnici na Me`dunarodnata
nau~na konferenci, posvetena na 70-godi{ninata na prof. d-r Lben Pra{kov, Veliko Trnovo
1415. 12. 2001.
e ostanala na dolnata polovina, t e obrnata sm prvata, ne e sno dali e
dràla svitk, a malk fragment pred grdite prili~a na ~a{a. Kakto iz-
gle`da, v na-gornata ~ast na stenite sa bili izobrazeni proroci s tehnite
atributi. A rogt e atribut na prorok Samuil.
Samuil proizho`da ot roda na Levi i e poslednit sdi na Izrail
(Prva i Vtora kniga Carstva). Samuil pomazal Saul za prvi deski car, a
sled tova i sina mu David. Makar ~e v bibleski tekst e kazano, ~e to vzel
sd s ele, vv vizantiskoto izkustvo se priema, ~e tova e stanalo s rog, s
koto ~esto se izobrazva Samuil. Imenno taka e opisan to v Erminita na
Dionisi: starec s dlga brada, v sveeni~eski ode`di i mitra, drì rog s
ele i kadilnica.
46
o se otnas do personaà do nego, po ukrasenata dreha
sdim samo, ~e moè bi e imal sveeni~eski san. Ne moèm da kaèm nio za
podbora i to~ni bro na prorocite v cl rst v na-gornite ~asti na stenite
na naosa na crkvata, no prisstvieto im e pokazatelno za maabnostta na
starozavetnata tema v clostnata ikonografska programa.
Stenopisite v trnovskata crkva predlagat edin naistina rdk za epo-
hata i unikalen za blgarskite zemi primer na tolkova plna i razgrnata v
crkovnoto prostranstvo tema za ~ove{kite predci na Hristos i v ob smisl
za clata drevna istori na ~ove~estvoto. V ~isto prostranstveno otno{enie
t dominira v crkovni interior i e vaèn element ot ikonografskata pro-
grama.
47
I makar ~e stenopisnata dekoraci v crkvata e dostignala do nas v
silno fragmenaren vid, sno e ~e sstavitelite na ikonografskata programa sa
bili na~eteni bogoslovi, poznava~i ne samo na bibleskite tekstove, no i
originalni tvorci, szdali clostna idena programa, sotvetstvaa na ranga
na Trnovskata mitropoli i utvr`davaa nenoto msto v tloto na hri-
stinskata Crkva.
Biserka Penkova
HRISTOVA GENEALOGIJA U CRKVI
SV. PETRA I PAVLA U VELIKOM TRNOVU
U studiji se razmatra osobena kompozicija Hristove genealogije u mitro-
polijskoj crkvi Sv. Petra i Pavla u Velikom Trnovu. Ona pripada osnovnom
ìvopisnom sloju koji nije ta~no datovan i, najop{tije posmatrano, pripada
umetnosti HV ili po~etka HV veka. Prikazani u medaqonima obrazovanim od
46
47
Edinstveni za sega opit za interpretaci na stenopisnata programa v crkvata v`.: Z.
@drakov, Otraènie na florentivskata uni v Trnovgrad.
floralnih motiva, Hristovi preci po telu sme{teni su na lukove izme|u nar-
teksa i naosa, kao i na sve zidove priprate. Rodoslovno stablo otpo~iwe na se-
vernom luku figurom Adama, koja izlazi iz velikog crvenog cveta. Fragmenti
dvaju medaqona s likovima Nojevih sinova Sima i Jafeta, pri vrhu severnog
zida, pokazuju da je kompozicija zapo~iwala upravo od Adama, a ne od Jeseja.
Medaqoni s Hristovim precima, koji su se prema Lukinom jevan|equ nasta-
vqali u vrh zapadnog zida, danas nisu sa~uvani. Pretpostavqamo da su do Tara
na tom zidu bili prikazani wegovi neposredni potomci Jakov, Isaak i Juda.
Obe jevan|eqske genealogije, Lukina i Matejeva, kao Jakovqevog sina navode
samo Judu, dok su u Dionisijevoj Erminiji pobrojana dvanaestorica. Oni su
naslikani u velikim medaqonima u apsidi. Posle Tara likovi u medaqonima
slede redosled iz Matejevog jevan|eqa pri vrhu isto~nog zida i zavr{avaju se
predstavom Hrista Emanuila na severnom luku. Jedinstveni element trnovske
Genealogije su predstave 14 starozavetnih èna na ju`nom luku, koje se pomi-
wu samo u Erminiji Dionisija iz Furne. Slede}i jevan|eqske tekstove i Er-
miniju, kompozicija pokazuje i neke osobenosti ukqu~ivawe proroka Natana
i jo{ jednog neidentifikovanog, prorok me|u pravedne ène, kao i predstavu
Melhisedeka. Trnovska Genealogija izraàva ideju predaje patrijar{ijske tra-
dicije od oca sinu i zasniva se na starozavetnoj istoriji Hristovog carskog
sve{teni~kog porekla. Starozavetnu temu dopuwuju predstave proroka u gor-
wim delovima zidova, ali su sa~uvana samo dva fragmenta, od kojih se u jednom
moè prepoznati prorok Samuil. Po izboru i kompoziciji, trnovska Genealo-
gija nema paralele u poznatim spomenicima.
520 Biserka Penkova
S
l
.
1
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
v
v
V
e
l
i
k
o
T
r
n
o
v
o
,
s
e
v
e
r
n
a
a
r
k
a
,
A
d
a
m
S
l
.
2
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
p
r
i
t
v
o
r
,
s
e
v
e
r
n
a
s
t
e
n
a
S
l
.
3
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
p
r
i
t
v
o
r
,
`
n
a
s
t
e
n
a
S
l
.
4
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
p
r
i
t
v
o
r
,
`
n
a
s
t
e
n
a
,
p
r
a
v
e
d
n
i
T
a
r
a
i
F
a
r
e
s
Sl. 5. Sv. Ap. Petr i Pavel, centralna arka
Sl. 6. Sv. Ap. Petr i Pavel, `na arka
S
l
.
7
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
a
p
s
i
d
a
,
s
i
n
o
v
e
t
e
n
a
k
o
v
S
l
.
8
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
a
p
s
i
d
a
,
s
i
n
o
v
e
t
e
n
a
k
o
v
Sl. 9. Sv. Ap. Petr i Pavel, naos, zapadna stena, proroci
S
l
.
1
0
.
S
v
.
A
p
.
P
e
t
r
i
P
a
v
e
l
,
p
r
i
t
v
o
r
UDK: 94(497.11):25(497.2)
AKSINI D@UROVA (Sofi)
VLADETELSKIT KULT EMBLEMA
NA SRBSKATA DR@AVNOST
(po materiali poznati i nepoznati ot Samokovskata eparhi)
Oboèstvvaneto na legitimni kral ili car sled smrtta mu e speci-
fi~na emblema za srbskata dràvnost, v otli~ie naprimer, ot po~ti lipsva-
ata podobna tradici v Blgari i ne taka razvita vv Vizanti. V nastoata
publikaci se prosledva razprostranenieto na kulta sled XV vek v gozapadna
Blgari i po-specialno v Samokovskata eparhi, na bazata na poznat i nedo-
stat~no izvesten material, svrzan s kulta na sv. Simeon i sv. Sava, na sv. Kral
(Stefan II Uro{ Milutin) i na sv. Stefan (III Uro{) De~anski.
Izvesten fakt e, ~e oboèstvvaneto na legitimni kral ili car sled
smrtta mu e specifi~na emblema za srbskata dràvnost, v otli~ie, na-
primer, ot po~ti lipsvaata podobna tradici v Blgari.
1
Agiografskite
1
B. Bojovi}. Lhagio-biographie dynastique et lideologie de lEtat serbe au Moyen age
(XIII
e
XV
e
siecles). Cyrillomethodianum, XVIIXVIII, Thessalonique, 199394, 7392. Bi moglo
da se napravi paralel s ruskite svetci-vladeteli Boris i Gleb, no to ne e dostat~no to~en, a i
specifikata na tehni kult gi otnas pove~e km tipa na sveteca-m~enik. Srvn. i Bojovi}.
Lhagio-biographie dynastique, p. 74 ; vi` so: M. Blagojevi}, D. Medakovi}, Istorija srpske
dràvnosti, kw. I. Od nastanka prvih do po~etka nacionalne revolucije, Novi Sad, 2000; A.
Dùrova. Slavnskite svetii v konteksta na barokovata ikonografi na pokrovitelstvoto (za
kulta km sv. Kral Stefan Uro{ Milutin). Arheografski prilozi, 24, Beograd, 2002, 1745;
vi`: Iv. Gergova. Kultt km Sv. Kral Milutin Sofiski v Blgari. Problemi na iz-
kustvoto, 4, 2000, 1922; A. Dùrova. Nasledstvoto na hilendarskite kniòvnici-taksidioti ot
Devi~eski (metoh) manastir Pokrov Bogorodi~en v Samokov XVIIIXIX v. Zbornik radova:
Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot, knièvnost, umetnost i arhitektura. (Nau~ni
skupovi Srpske akademije nauka i umetnosti, kw. XCV, Odeqewe istorijskih nauki, kw. 27),
Beograd, 2000, 125137; A. Dùrova. The Eighteenth and Nineteenth Century Literary Tradition of
Hilandar Monastery Reflected in Newly Discovered Manuscripts of Its Samokov Dependency, Protec-
tive Veil of the Theotokos Convent Part I. Monastic Traditions. Selected Proceedings of the Fourth
International Hilandar Conference, Bloomington, Indiana, 2003, 5988; A. Dùrova, V. Velinova, Iv.
Patev. Neizvestni fakti za kulta km Sv. Stefan Milutin (Sv. Kral). Sbornik, posveten na
90-godi{ninata ot ro`denieto na prof. N. Dilevski, Sofi, 2004, 407418; vi` so: A. Dù-
rova, V. Velinova. Le Culte de Saint Stefan Milutin (St. Kral) aux XV
e
XVI
e
siecles et sa reactualisation
en Bulgarie de lOuest a lepoque de la Renaissance Nationale. Heroes of the Orthodox Church the
New Saints, 8
th
16
th
Centuries, Athens, 2004, 349368.
tvorbi za prvi srbski nezavisim vladetel i osnovatel na dinastita na
Nemani~ite Stefan Neman (s mona{eskoto ime Simeon) sa, kakto v osnovata
na srbskata vladetelska ideologi, no i beleàt zara`daneto na taka spe-
cifi~ni za srbskata srednovekovna literatura ànr, otli~ava ot ostana-
lata slavnska, az bih dobavila i vizantiska tradici tozi na vladetel-
skoto ìtie.
2
Povata i razvitieto na podobna tradici, rdka za pravoslavnite hri-
stini, e izraz na politi~eskata teologi na srbskata dràva, razvivala se v
sredien za Iztoka i Zapada geografski region. V osnovata na tazi politi-
~eska teologi e zaloèna sanktifikacita na upravlvaata dinasti, do-
stignala specifi~en filosofski, politi~eski i kulturno-antropologi~eski
sintez na ideta za sobstvena legitimnost, sobstvena kulturno-politi~eska
identi~nost. V tozi smisl formiraneto i utvr`davaneto na t. nar. vlade-
telski kultove v srednovekovnata srbska dràva e fenomen, pozvolil da
izgradi svota vladetelska ideologi ot momenta na smrtta na Stefan Neman
po~ti do kra na srednovekovnata epoha i, neo pove~e, da prevrne v edin
funkcionalen instrument za kulturno i politi~esko vzdestvie. V obedi-
nvaneto me`du svetskoto na~alo (v obraza na legitimni vladetel, polu~il
prestola si po silata na dinasti~noto pravo) i crkovno-dogmati~noto (v pri-
mera za izkl~itelno blago~estivoto i revnostnoto usrdie km crkvata,
demonstrirano ot si tozi vladetel) szirame na~aloto na procesa na kon-
solidirane na teologi~esko-politi~eskata osnova, vrhu koto e se utvrdi
i otkroi ideta za srbskata dràvnost. Bez to~en analog v ostanalite slav-
nski dràvi, kakto i v samata Vizanti, tradicita na praktikuvaneto i
nepreksnatoto obogatvane s novi personaì na vladetelskite kultove (ot
dinastita na Nemani~ite, prez tazi na Stefan Uro{ i sinovete mu, s m~e-
ni~eskata smrt na knz Lazar v 1389 g. do dinastita na Brankovi~ite prez
XVI v.) stava moen strukturira element na srbskata dràvnost prez
Srednovekovieto, koto dava svoeto silno otraènie vrhu ostanalite bal-
kanski narodi desetileti i stoleti sled vznikvaneto si. S drugi dumi
srbskata srednovekovna agiografi, ~ieto na~alo uslovno moè da se ozna~i s
napisvaneto na ìtita na sv. Simeon Prvoven~ani i sv. Sava Srbski, us-
pva da izraboti mnogofunkcionalni modeli, koito se infiltrirat poste-
penno v clostnata kulturno-politi~eska, i dori nacionalno-osvoboditel-
na ideologi na balkanskite narodi kato clo v perioda XVIIXIX v.
3
Raz-
prostranenieto na vladetelskite kultove oe prez Srednovekovieto sred
`nite slavni i po-konkretno sred srbite, prez XV i XVI v., vodi do thnoto
522 Aksini Dùrova
2
S. Hafner. Der Kult des heiligen Serbienfursten Lazar in: Sudostforschungen, XXXI, Munchen
1972, 1953; H. Birnbaum. Byzantine Tradition Transformed: The Old Serbian Vita, in: H. Birnbaum et
S. Vryonis. Aspects of the Balkans: Continuity and Change, La Haye Raris 1972, 234284; D. Bog-
danovi}. Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd, 1980, 7173, 153155; vi` so: Q. Sto-
janovi}. Stare srpske hrisovuqe, akti, biografije, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr.
Spomenik Srpske kraqevske akademije, III, Beograd, 1890, 137140.
3
D. Bogdanovi}. Levolution des genres dans la litterature serbe du XIII
e
siecle. Byzance et les
Slaves. In : Melanges Ivan Duj~ev, Byzance et les Slaves. Etudes de civilisation, Paris, 1979, 4958.
funkcionirane po-skoro kato teologi~esko-politi~eski kulturni poslani za
obnostta na balkanskite narodi pred liceto na osmanskite zavoevateli, a v
po-ksni period ve~e na preden plan se izve`da politi~eskoto im sdr-
ànie kato spomen za istori~eskoto minalo i kato znak za politi~esko-
-teologi~eska samoidenti~nost. Izraz na takava oba ideologi sa kakto
skriptorii kato Rilski, @egligovski, i tozi v Mlado Nagori~ino, taka i
Atonskite sredia Zografski i Hilendarski manastiri. Prerazpredelneto
na crkovnite diocezi sled okon~atelnoto zavzemane na blgarskoto carstvo
prez 1396 g. i na srbskata dràva prez 1459 g. doprinas doplnitelno za
obedinvaneto na istori~eski spomen. Svidetelstva za tozi proces namirame
i v tekstovete, svrzani s bogosluènieto: taka napr. v: Trebnik ot 1737 g.
(NBKM No 624), kdeto za nedelta i Gospodskite praznici sa izbroeni za
proslava srbskite i blgarskite svetci:
4
Simeon Miroto~ivi i Sava, kral
Milutin i kral Stefan De~anski, Ivan Rilski i dr.; v drug Trebnik ot kra na
XVIII v. (NBKM No 625) kral Milutin se spomenava v slavoslovite zaedno s
Georgi Novi i Nikola Novi Sofiski, oan Rilski, Petr Kori{ki i Gavril
Lesnovski.
5
Tozi proces stava osobeno intenziven, kogato moite na Stefan II
Uro{ Milutin sa preneseni v Sofi, kdeto se namirat i dnes v crkvata Sv.
Kral (Sv. Nedel).
6
S tozi akt moè do izvestna stepen da se dokumentira
raz{irvaneto na areala na destvie na vladetelskite kultove i da se napravi
opit za osmislne na thnata vtori~na modifikaci, ve~e v uslovita na pro-
cesa na Blgarskoto Vzra`dane. Zaoto vzpriemaneto na kultopo~itanieto
km sv. Kral Stefan Milutin v sredata na XV v. i populrnostta mu v za-
padnite blgarski zemi po-ksno Sofisko, Kstendilsko, Samokovsko
biha mogli da se intepretirat imenno kato prehod ot agiografski tehnologi-
~esko-politi~eski model ot Srednovekovieto km edin politi~esko-teologi-
~en kulturen kontekst na blgarskoto vzra`dane.
Kultt km srbskite svetci po blgarskite zemi ne e bil predmet na
samostotelno izsledvane v takv istoriko-kulturen kontekst do kra na pos-
lednoto desetiletie na HH vek. Izvesten opit v tazi nasoka be napraven na
Simpoziuma, posveten na 800-godi{ninata ot osnovavaneto na Hilendarski
manastir, na Me`dunarodni simpozium, posveten na Pravoslavnite svetii
vv vrzka s 2000 godini ot Ro`destvo Hristovo, na Simpoziuma, posveten na
220-godi{ninata ot osnovavaneto na manastira Pokrov Presveti Bogorodi-
ci v Samokov prez 2002 g, kakto i po-ksno, na Simpoziuma v Atina, posveten
na svetcite na Pravoslavieto sled 1453 g.
7
Vladetelskit kult emblema na srbskata dràvnost 523
4
B. Conev. Opis na slavnskite rkopisi v Sofiskata narodna biblioteka, tom 2, Sofi,
1923; vi` rkopis No 624 ot 1737.
5
B. Conev. Opis na slavnskite rkopisi, tom 2, Sofi; vi` rkopis No 625 ot XVIII v.,
vi` i B. Conev, Opis na slavnskite rkopisi v Sofiskata narodna biblioteka, tom 1, Sofi,
1910; rkopis No 267 ot na~aloto na XVII v.
6
Vi` L. Pavlovi}. Kultovi lica kod Srba i Makedonaca. (Istorijsko-etnografska ras-
prava), Smederevo 1965, 9197, po-specialno 94 i ukazanata tam literatura po vprosa; S. Mile-
usni}, Sveti Srbi, Novi Sad (Prometej), 2000, 70.
7
Vi` bel. 1.
Tuk e se opitame da rezmirame sbrani do tozi moment material, na
bazata na zapazeni sveti moi, ikoni, stenopisi, rkopisi i starope~atni
knigi s rkopisni dobavki, zasgai kulta na srbskite vladeteli svetci v
Blgari i po-specialno v Samokov.
V osnovata na srbskata vladetelska ideologi, kakto ve~e spomenahme,
stoi osnovatelt na dinastita na Nemani~ite Stefan Neman (11661196). Iz-
vesten fakt e, ~e na-rannite tvorbi za Stefan Neman sa delo na negovite
dvama sina Stefan Neman Prvoven~ani (prez 1217 g. to polu~ava carska
korona ~rez papska legaci) i Rastko (sv. Sava) prvi arhiepiskop na avtoke-
falnata srbska pravoslavna crkva.
Razpredelneto na crkovnata i svetskata vlast me`du dvamata brat Ste-
fan Prvoven~ani i Sava prvi arhiepiskop na Srbi, islstrira edin
uspe{en model na srednovekovnata dràva, podkrepen i ~rez sznatelnoto
nalagane na kulta km dvete vlasti, posredstvom uda~no izbrani model
topos. I t kato sa zapazeni izkl~itelno malk bro prepisi na @itieto na
Stefan Neman i to predimno v ne liturgi~ni po sstav rkopisi, vseki nov
prepis e izkl~itelno cenen.
8
Do 2004 g. bha poznati samo dva prepisa na
@itieto na sv. Stefan Neman ot Stefan Prvoven~ani plen prepis ot
Pari`kata nacionalna biblioteka No 10,
9
datiran ot vtoroto desetiletie na
XIV v. i edin ~asti~en prepis, pomesten v Gori~ki sbornik ot 14411442 g.,
delo na Nikon Erusalimec.
10
Novit treti prepis ot tova ìtie, otkrit v na~aloto na XXI vek, be
pokazan na izlo`bata Slovo i obraz, organizirana ot Centra za slavno-vi-
zantiski prou~vani Ivan Du~ev prez mart 2004 g., a prvite kratki sve-
deni za nego bha publikuvani v Kataloga k, izlo`bata. Podroben analiz na
ukrasata be napraven v Arheografski prilozi ot A. Dùrova.
11
Novit
524 Aksini Dùrova
8
Za Stefan Neman sa napisani slednite agiografski tvorbi: ìtie, napisano ot Sv.
Cava, koeto e ktitorsko i e ~ast ot Studeni~ki tipik, ll. 79a117a (prvite tri glavi na
Tipika). Studeni~ki tipik, Beograd, 1992, 193268. Drugite dva prepisa sa ot XVII v. Vi` L.
Pavlovi}. Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo, 1965, 45. Otdelni bele`ki za sv.
Stefan Neman, otnovo ot sv. Sava, sa pomesteni v Hilendarski tipik. Drugo ìtie e pisal
Stefan Prvoven~ani. Na-starit prepis e zapazen v Pe~ki paterik, rkopis ot Pari`kata
Nacionalna biblioteka, Slav. 10. Vi` T. Jovanovi}. Inventar srpskih }irilskih rukopisa
Narodne biblioteke u Parizu. Arheografski prilozi, 3, 1981, 299334. tam rkopist e
otnesen km XIII v. Preciznata datirovka e napravena v studita na B. ovanovi~, vi`: B. Jo-
vanovi}. Pecki paterik, tri jesi~ke redakcije slovenskog prevoda Skitskog paterika. Slovo, br. 24,
Zagreb, 1974, 139188. Za Nikonovi prepis, vi`: L. Juhas. Sbornici sa ìvotom Stefana Nemanje od
Stefana Prvoven~anog. Cyrillomethodianum, V, 1981, Thessalonique, 187196 ; B. Bojovi}. La
litterature autochtone (hagiographique et historiographique) des pays yougoslaves au Moyen-age, in :
Etudes Balkaniques. Cahiers Pierre Belon, 4, 1997, 3365.
9
L. Pavlovi}. Kultovi lica 45.
10
Q. Juhas. Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju Svetog Simeona.
Arheografski prilozi, 3, Beograd, 1981, 123136; vi` so; Nikon Jerusalimac. Vreme
li~nost delo. Zbornik radova sa Me|unarodnog simpozijuma na Skadarskom jezeru, 79 sep-
tembra 2000, Cetiwe, 2004.
11
A. Dùrova, V. Velinova, Iv. Patev. Slovo i obraz. Katalog, Sofi 2004, 28, l. 1, 1
obr., 47 obr.; A. Dùrova. Za sdbata na slavnskite rkopisi. Predvaritelni bele`ki za ne-
Sofiski prepis na @itieto na sv. Stefan Neman se namira v edin rkopisen
fragment ot 47 lista harti i po vodni znaci to bi mogl da se datira ot
sredata na XV v. 145567 g. (datirovkata be napravena s pomota na kolegite
Radoman Stankovi~ i Lbka Vasilev). Rkopist e priteànie na ~astno lice
i nosi signatura Panov 9. Osobenostite na tozi prepis na @itieto na sv.
Stefan Neman, v sravnenie s prepisa ot Pari`kata nacionalna biblioteka i
Gori~ki sbornik sa napraveni ot kole`kata Vas Velinova.
12
Tova, koeto iskam
da otbeleà tuk e, ~e paralelno s tozi tekst kato darenie na Centra Ivan
Du~ev polu~ihme oe edin fragment Suppl. Cod. D. Slavo 11 cikl sti-
hiri za Stefan (Slepi) Brankovi~, sin na despota Dùrdè Brankovi~, datiran
po voden znak ot na~aloto na XVI v. Po svoite kodikologi~ni harakteristiki
(razmeri, oformlenie, i predi vsi~ko oba ksna paginaci) tozi fragment,
kakto i Panov 9, mi dadoha osnovanie da dopusna, ~e nkoga te sa bili v sstava
na edin cl rkopis-konvolt, sdrà proizvedeni samo za srbskite vla-
deteli, ot tipa na Srblka.
13
Verotno Sofiskit prepis (Panov 9) na @i-
tieto na Stefan Neman, podobno na drugite dva prepisa Pari`kit i Go-
ri~kit, e funkcioniral pove~e kato individualno, otkolkoto kato ritualno
~etivo. Tova li~i ot predpolagaemi mu konvo i ot fakta, ~e v nadslova na
tvorbata nma upomenata data na praznika. Za sravnenie e pripomnim, ~e pre-
pist ot Pari`kata nacionalna biblioteka se namira v Paterik (izvnlitu-
rgi~en sbornik), a skratenit variant ot Gori~ki sbornik e pomestena v edna
specifi~na avtorska kompilaci.
14
Na grba na posledni, 47 list ot fragmenta Panov 9, sdrà @itieto
na Stefan Neman, se ~ete ksna pripiska, koto sobava, ~e rkopist e
zakupen prez 1871 g. v Bukure i e bil priteànie na nko si H. Nikola ot
Sevlievo.
15
Nmame svedeni kak tozi fragment e popadnal v Bukure. V slu-
~a po-vaèn e tekstt, koto zasluàva detalno prou~vane, za da se vidi
vrzkata mu s ostanalite dva prepisa. Za baza za sravnenie sluì izdanieto na
P. [afarik, koto publikuva Pari`ki prepis,
16
kakto i otksite ot Go-
ri~ki sbornik,
17
koito sdràt gl. 113 ot ìtieto, spored paragrafnoto
delenie napraveno ot [afarik.
izvesten Kotlenski psaltir ot XVIII v. i rkopisi i fragmenti (@itie na Stefan Neman ot
Stefan Prvoven~ani i Slu`ba na Stefan Brankovi~). Arheografski prilozi, 25, Beograd,
2003, 163195, il. 1013, po-specialno s. 174176.
12
V. Velinova. Za edin neizvesten prepis na @itieto na Stefan Neman ot Stefan Prvo-
ven~ani (pod pe~at); vi` so: @itieto na Stefan Neman ot Stefan Prvoven~ani (fototipno
izdanie na prepisa ot sredata na XV v.). Arheografski prilozi 2627 (Beograd 20042005), 7107.
13
A. Dùrova, V. Velinova, Iv. Patev. Slovo i obraz, 13, 28; A. Dùrova. Za sdbata na
slavnskite, 175176.
14
D. Bogdanovi}. Cit. s~., 222234. L. has go opredel kato avtorski sbornik. Vi`
L. Juhas ; Sbornici za ìvotom Stefana Nemanje , 193.
15
Bele`kata e publikuvana v A. Dùrova, V. Velinova, Iv. Patev. Slovo i obraz, 28,
so i v A. Dùrova, Za sdbata na slavnskite, il. 13.
16
P. J. [afarik, Pamjatky drevniho pismenistvi Jihoslovenu, Prague, 1851, 1873, 129. Sled
[afarik tekstt e izdavan mnogokratno.
17
Q. Juhas. Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju, 125.
Pravopist i ezikt na prepisa ot Sofi e izdràn resavski edno-
erov, bezsov, kato Sofiskit prepis (Panov 9) se pribliàva pove~e do tozi
na Gori~ki sbornik. Kole`kata V. Velinova, koto publikuva v Arheografski
prilozi celi tekst, obrna vnimanie na nkoi interesni razno~eteni, opi-
raki se i na izsledvanita na nesnite mesta ot @itieto na Stefan Neman,
napraveni ot Lilna has, svrzani s na~aloto na teksta.
18
Opiraki se na
pasaà za ra`daneto i kravaneto na Stefan Neman v trite teksta, t otkriva
na prvo msto, ~e v prepisa Panov 9 e zapazeno svidetelskoto izre~enie ae
ni suim i togda ni pomnei bv{i(h) iè o ro`destva ego, n sl{aniem
sl{ei, koeto lipsva v Gori~ki, a e ednakvo s Pari`ki prepis. Ako
priemem, ~e v Gori~ki sbornik Nikon e redaktiral sznatelno tova msto,
19
to novit prepis pokazva blizost s prvoobraza na ìtieto, v koto e do-
kumentirano u~astieto na Stefan Prvoven~ani v sstavneto na teksta.
Spored tezi osobenosti moè da se predpolaga, ~e novootkritit Sofiski
prepis ot sbirkata na Panov 9 vzho`da km tradici, nepodlagana na re-
dakcionni namesi.
Vtoroto interesno nabldenie se otnas do teksta, kasae Stefan Neman
kato vladetel. V nego se govori za denostta mu v sferata na crkovnoto stro-
itelstvo. Dvata neizvestni dosega prepisa Pari`kit i Gori~kit, davat
razli~ni varianti, kato spored L. has, Nikonovit prepis dava po-korektno
~etene ot Gori~ki sbornik. V nego e zapazen izrazt crkvam zi`ditel,
lipsva v Pari`ki prepis,
20
no nalice v Sofiski Panov 9.
Na treto msto, osoben interes predstavlvat nabldenita na V. Ve-
linova otnosno ukazanieto za mestoro`denieto na Stefan Neman. Tozi pasa` e
interpretiran razli~no ot izdatelite i prevoda~ite na ìtieto, t kato v
dvata poznati dosega prepisa sa nalice seriozni razliki. Prvit moment e
poso~vaneto na imeto na hrama, blizo do koto e roden Stefan Neman. Spored
L. has Nikonovit tekst predlaga po-to~ni svedeni za obstotelstvata oko-
lo sbitieto. Pove~eto ot izdatelite na Pari`ki prepis i sotvetno pre-
voda~ite, priemat ~eteneto, ~e deteto e rodeno v hrama, interpretiraki
skratenoto izpisvane na dumata hram: kato lokativ u hramu, dokato
verotno Nikon priema genitiv u hrama otnovo pod vlinie na po-dobri
si antigraf. Po-natatk to dava i imeto na hrama crkva, posvetena na sv.
Bogorodica. Sit variant predlaga i Sofiskit prepis Panov 9 genitiv
(u hrama), t.e. nedale~ ot hrama, kakto i imeto na crkvata. Tova svpadenie na
dvata po-ksni prepisa pokazva, ~e v nkoi otno{eni Pari`kit ne e naplno
izdràn i ~e sstavitelt na Gori~ki sbornik, a i prepisva~t na prepisa
ot Sofi Panov 9 sa razpolagali s po-dobr variant na teksta. Osoben interes
predstavlva i preml~avaneto na fakta, ~e Stefan Neman e krsten spored
526 Aksini Dùrova
18
Q. Juhas. Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju, 123124; V. Velinova. Za
edin neizvesten prepis (pod pe~at).
19
Q. Juhas. Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju, 124.
20
Pak tam, 125.
latinski obi~a v Panov 9, koeto e obo msto za dvata prepisa Sofiski
i Gori~ki i otnovo gi protivopostav na Pari`ki. Takova skraavane na
faktologita e obsnimo v konteksta na XV v., kogato sa praveni dvata pre-
pisa. Verotno v originala na tvorbata na Stefan Prvoven~ani temata za
latinskoto krenie e zaemala va`no msto, t kato to e o~akval svota
koronaci ot papata.
21
Privedenite tuk primeri ot predvaritelnite nabldeni sprmo teksta,
napraveni ot Vas Velinova, pokazvat, ~e tekstt na novi prepis go postav v
tsna vrzka s edna tradici, koto e blizka do originala i to~na po otno-
{enie vzproizve`daneto na nkoi detali, no vno nosi belezite na pre-
rabotka, vzniknala v pravoslavna kulturna sreda. V tozi smisl, spored nas,
Sofiskit prepis e svoeobrazno svrzvao zveno me`du originala, sdr-
à svedeni za dvonoto krenie, kakto e v Pari`ki prepis, i vznikna-
lata po-ksno prerabotka, koto verotno e izpolzval Nikon.
22
@itieto na Stefan Neman ot Stefan Prvoven~ani nosi belezi i na
sznatelno nalagane na kulta, vkl~itelno i v blizostta na motivite ot uvoda
mu s motivi ot uvodite na ìtita na dvamata slavnski prosvetiteli sv. sv.
Kiril i Metodi. Stava duma za vmkvaneto na agiografskite personaì v
konteksta na ideta za ve~noto destvie na Boìta blagodat, koto vinagi
namira sveti mè nositeli na spasenieto. Tezi paraleli, analizirani i
predstavni mnogokratno v nau~nata literatura,
23
pozvolvat da se prosledi
genezisa na vladetelski kult v Srbi prez XIII v. ss specifikite mu, re-
zultat kakto na vlinieto na Latinskata crkva, taka i na mestnata legendarna
tradici (kultt km sv. oan Vladimir),
24
sestvuvaata ve~e originalna
slavnska agiografska tradici i ne na posledno msto vlinieto na Sve-
togorskite manastiri, koito prez XIII v. sa vaèn centr na pravoslavieto.
Vv Vizanti, kdeto vasilevst sui generis e baata
25
na vladetelskoto
21
Pak tam, 135.
22
V. Velinova. Za edin neizvesten prepis (pod pe~at).
23
V. ]orovi}. Me|usobni odno{aj biografije Stefana Nemawe. Svetosavski zbornik,
1. Rasprave. Beograd, 1936, 140; N. Georgieva. @itieto na sv. Stefan Srbski ot Stefan Pr-
voven~ani i nkoi problemi na rannata pravoslavno-slavnska agiografi. Staroblgarska
literatura, 2829, Sofi, 1994, 8692.
24
Tozi vpros e razgledan podrobno u Hafner, Op. cit., 6265 i Bojovi}, Op. cit., 77. Os-
novnit izvor za nego e t.nar. Duklnski letopis, sdrà narodno-legendarni variant na
ìtieto na sv. oan Vladimir. V`. V. Tpkova-Zaimova. Sv. oan Vladimir i kulturnoto obu-
vane v zapadnite ~asti na Balkanski poluostrov. Godi{nik na SU, CSVP Ivan Du~ev, tom
91 (10), 2001, 5162 (= Akti na Me`dunarodni nau~en simpozium Slavnskite svetii v istori-
ta na hristinskata crkva, Sofi, 1416 li 2000).
25
Bibliografita po tozi vpros e izkl~itelno ob{irna. Klasi~esko ostava izsle-
dvaneto na O. Tratinger, v`. O : Treitinger. Die Ostromische Kaiser- und Reichsidee nach ihrer
Gestaltung im hofischen Zeremoniell, Darmstadt, 1969. Sred po-novite izsledvani moè da se po-
so~at studiite na: . Karanopulos. Politi~eskata teori na vizanticite, Sofi, 1994; G.
Bakalov. Srednovekovnit blgarski vladetel. Insignii i titulatura, Sofi, 1982; P. Schreiner.
Drei Kulturen in Byzanz : Kaiser und Hof-Volk-Kleriker und Monche. In : Byzanz. Das Licht aus dem
Osten. Kult und Alltag im Byzantinischen Reich vom 14 bis 15 Jh. Katalog der Ausstellung im
Erzbischoflichen Diozesanmuseum Paderborn, Paderborn, 2001, 28.
semestvo na pravoslavnite dràvi, nma neobhodimost ot doplnitelnoto
mu legitimirane kato svetec s agiografski tekstove.
Za razlika ot tova Srbi prez XIII v. trbva da se razgrani~i ot zao-
bikalite ssedi i da naloì svoeto pravo na dràvnost. V tozi proces
specifi~no vlinie okazva Rimo-katoli~eskata crkva i negov rezultat e ko-
ronsvaneto, sotvetno legitimiraneto, na srbskite vladeteli ot strana na
Rim. Sledovatelno, nalaganeto na agiografskite literaturni formi i kultova
praktika, svrzana s kanonizaci na vladetel po pravoslavnite obrazci moè
da se interpretira i kato opit za neutralizirane na vlinieto ot Zapad. Taka
razli~nite istori~eski uslovi izpolzvat ednakvite i edinstveno vzmo`nite
v ramkite na oficialnata hristinska literatura formi, za da zaitt razli-
~ni politi~eski i kulturni idei.
26
Za da zavr{im pregleda na tozi kulturno-istori~eski proces, e otbe-
leìm oe edna osobenost na agiografski vladetelski ànr. Negovata rol na
legitimira i konsolidira faktor se zadlbo~ava prez post-vizantiski
period, kogato balkanskite slavnski dràvi poetapno prestavat da se-
stvuvat samostotelno. Imenno vladetelskite kultove, koito nadhvrlt gra-
nicite na srbskata srednovekovna dràva, se prevrat vv faktor za kon-
servirane na etni~eskoto samosznanie, kulturnata identi~nost i istori~e-
ski spomen. Sled vzstanovvaneto na Pe~kata patriar{i, kogato golma
~ast ot zapadnite blgarski teritorii vlizat v neni diocez, se nabldava
preosmislne i svoeobrazno raz{irvane na kulturni areal na vladetelskite
kultove. Zapazenite stenopisni izobraèni, agiografski material i svedeni za
kultovata praktika pokazvat, ~e otdelni personaì kato naprimer Sveti Kral
(Stefan II Uro{ Milutin)
27
i sv. Simeon Neman
28
se vzpriemat i ot blgarskoto
naselenie kato nebesni pokroviteli poradi hristinskata im prinadle`nost.
Vv vreme na religiozno protivopostavne etni~eskite razli~i se tu{irat v
imeto na konfesionalnoto edinstvo i otkrivat adekvatni formi za svota izva v
kultovete na vladetelite. Poslednite priteàvat takv potencial imenno poradi
svota modifikaci kato m~enici (Stefan De~anski), miroto~ivi (Stefan Ne-
man) i le~iteli (Sv. Kral i Sv. Sava Srbski).
Tuk e si pozvol v tazi nasoka da izred nkoi doskoro svsem ne-
poznati ili vse oe malko poznati danni ot kulta na srbskite vladeteli po
blgarskite zemi, osobeno silen sled XIV v. i po-konkretno v Samokov.
29
528 Aksini Dùrova
26
B. Bojovi}. Op. cit., 92.
27
A. Dùrova, V. Velinova, Iv. Patev. Neizvestni svedeni, Sofi, 2004, 407417; A.
Dùrova, V. Velinova. Le Culte de Saint Stefan Milutin, Athens, 2004, 349368.
28
Golmoto koli~estvo ikoni, izobrazvai sv. Simeon i sv. Sava Srbski i otkriti na
teritorita na samokovskata eparhi, so govori za podobni procesi. Publikacita na tozi
ikonografski material predstoi. Vi`: Iv. Patev. Repertoar na ikonite ot Samokov (pod pe~at).
29
Za Samokov vi`: Hr. Semerdìev. Samokov i okolnostite mu. Prinos km minaloto im
ot turskoto zavoevanie do osvobo`denieto. Sofi, 1913; St. Pe{ov. Istori na Belova crkva
Ro`destvo Presv. Bogorodici, Samokov, 1915 (rkopis, shranvan v Gradski muze v Samokov,
inv. No 13 a.e. 1); P. Zahariev. Edna hronologi za Samokov v. Samokov, br. 143 ot 23.10.1937;
A. Ro{kovska. Km vprosa za kulturnata istori na gr. Samokov prez Vzra`daneto Godi{nik
V oltara na Mitropolitskata crkva v grada i v neni muze se namirat
okolo 450 ikoni, nkoi ot koito nepoznati do dnes, t kato ne sa vkl~eni v
izvestnite ni dosega publikacii, dori na Asen Vasiliev i Vasil Zahariev.
Podobna be i kartinata do kra na HH vek i v drugite crkvi na grada do
izgotvneto na Repertoar ot strudnici na Centra Ivan Du~ev, po-kon-
kretno n.s. Ivan Patev, koto predstoi da izleze.
e zapo~na izre`daneto na materiala, svrzan ss srbskite vladeteli,
s vzniknali prez 1772 g. na mstoto na Hilendarski metoh Devi~eski ma-
nastir Pokrov Presveti Bogorodici v Samokov, koto priema za patron,
kakto i ostanalite tri crkvi v grada, spasitelkata na Samokov spored mestni-
te legendi Boìta maka. T zakril grada ot vskakvi bedstvi, kakto e
stanalo pri idvaneto na turcite, kogato nenit pokrov kato mgla pokriva i
po tozi na~in spasva Samokov.
30
S izbora na sveteca-pokrovitel v kra na XVIII v. Devi~eskit manastir
namira svoeto ravnopostaveno msto v grada, zaedno s Mitropolitskata cr-
kva, posvetena na Uspenie Bogorodi~no, Dolnomahlenskata crkva na Vve-
denie Bogorodi~no i Belova crkva na Ro`destvo Bogorodi~no. Tozi izbor
na Pokrova na sv. Bogorodica za patron na crkvata v Devi~eski manastir ima
svoite pri~ini v trseite spasenie i izselilite se vremenno ot grada sa-
mokovci po vreme na spoletlata za vtori pt grada prez XIX v. mori (~uma).
Za spasenieto na grada po vreme na vtorata mori prez 183739 g. hilenda-
rskit eromonah Serafim prenas kuti s moite na sv. Pantalemon i sv.
Sava ot Sveta Gora, po-konkretno Hilendarski manastir.
V destvitelnost za mirnite na grada na nivo vra i nade`da, povata
na hilendarski eromonah Serafim ss svetite moi na sv. Pantalemon i
sv. Sava pri osveavaneto na crkvata Pokrov Presveti Bogorodici v De-
vi~eski manastir prez 1839 g. e imala samo edno poslanie spasenie i za-
krila. Kato posledica oba~e tozi akt prenasne moite vodi do oe neo
reaktualizaci na kulta na tozi svetec km populrni oe ot XIII v. v Bl-
gari sv. Sava Srbski, po~inal prez 1234 g. v Trnovo. Izvesten fakt e, ~e
negovit kult e vzobnoven oe po-silno sled 1577 g., kogato Samokovskata
eparhi se pod~inva na Pe~kata patriar{i i v na-silna stepen se provva
prez XVIIIXIX v. v gozapadnite blgarski zemi.
na OKPO na evreite v NRB, H., Sofi, 1975; Samokov. Pametnici na kulturata, Sofi 1977; Hr.
Temelski. Crkvi i manastiri v Samokov i Samokovsko (predvaritelni bele`ki) v. Duhovna
kultura, 12.12.1993, 1122; Samokov v crkovno-nacionalnata borba sp. Duhovna kultura, 1992,
kn. 2, 2131; kn. 3, 1728; kn. 4, 1222; U~ebnoto delo v Samokov prez Vzra`daneto sp.
Duhovna kultura, 1995, kn. 5, 1828; A. Dùrova. Nasledstvoto, 2000, 125137; Slavnskite
svetii, 2002, 1745; Neizvestni fakti, 2004, 407418; Iv. Patev. Belova crkva, Sofi, 2005;
Hr. Temelski. Samokov prez Vzra`daneto, Sofi, 2002.
30
A. Dùrova, V. Velinova, Iv. Patev, M. Polimirova. Devi~eskit manastir Pokrov
Presvti Bogorodici v Samokov Iz minaloto na Samokov 4, Monumenta Slavico-Byzantina et
Mediaevalia Europensia, vol. XVII ; Centr za slavno-vizantiski prou~vani Ivan Du~ev,
Sofi, 2002.
Tazi aktualizaci na kulta km sv. Sava ima i svota predispozici v
sami grad, v koto ve~e e imalo razprostraneni ikoni na drugi srbski vla-
deteli svetci v hramovete na Samokov. Stava vpros za ikoni na sv. Simeon
i sv. Sava Srbski, na sv. Kral (Stefan Milutin) i na Sv. Stefan III Uro{,
kral De~anski, v Mitropolitskata crkva, v crkvata sv. Nikola i za
ktitorski stenopis v manastira Pokrov Bogorodi~en v Samokov, izpisan ot
Zahari Zograf prez 1839 g., pri osveavaneto na crkvata. Tazi scena na
manastira Pokrov Bogorodi~en, predstavlvaa tri~astna komozici,
vkl~vaa v sredata ikonografi na krilata Bogorodica s razperen pla,
sdrà v lvata mu ~ast imperator Lv II Mdri ss svitata si i patriarh
Genadi s monasi, sred koito e i protoigument na Rilski manastir hadì
Isa. V dsnata ~ast avtort na tozi stenopis Zahari Zograf e izobrazil
sebe si zaedno s prvencite na grada Samokov, tezi koito sa dali sredstva za
postrovaneto na hrama. Vsnost tova e na-rannit avtoportret na Zahari
Zograf, ne vkl~en v izsledvaneto na Asen Vasiliev, poradi tova, ~e
stenopist do 70-te godini e bil zamazan s bla bo.
31
Ot dvete strani na Pokrov Bogorodi~en sa izobrazeni v cl rst dvama
`noslavnski svetci: otdsno e sv. Kral Milutin (otbelzan kato sv. Stefan
kral Srbski), a otlvo sv. Ivan Rilski. Prisstvieto na tazi kompozici v
crkvata to~no nad vhodnite vrati na pritvora, s izobrazenite na ne dvama
slavnski svetci, mona{eskoto bratstvo i prvencite na grada, dali sredstva
za postrovaneto na hrama, stava razbiraemo v konteksta na izloènite
sbiti ot 183739 g. v Samokov, t.e. ~umnata epidemi, koto vtori pt spo-
letva grada i poradi koto stroe`t na crkvata se proto~va dve godini.
32
Ikonografita na Pokrova na Bogorodica vkl~va krilatata figura na
Bogorodica, razperila svo pla i simvoliziraa nebesnata crkva. Po
sestvo t predlaga kontaminaci me`du zapadnata ikonografi na
Schutzmantelmadonna i teksta za praznika na Pokrov Bogorodi~en ot Prologa
tekst, koto korespondira s nadpisa na izgotvenata ampa, por~ana ot pro-
igumena na Rilski manastir hadì Isa za osveavaneto na crkvata prez
1839 g. Pokri me pod krilata tvoi pokri i sluga tvoi.
530 Aksini Dùrova
31
As. Vasiliev. Ktitorski portreti, Sofi, 1960, na str. 137 otbelzva, ~e tri stenopisa
s obraza na Zahari Zograf sa izvestni v Blgari ot 1840 g. v Ba~kovski manastir, 1848 v
Tronski i 1849 v Preobraènski.
32
Vi` bel. 29, so: M. Tati}-\uri}. Jedna nova tema slovenskog baroka. V: Zapadno-
evropski barok i vizantijski svet. Nau~ni skupovi Srpske akademije nauke i umetnosti. LIX,
Odeqewe istorijskih nauka, 18, 123135, il. 2. Za ikonografita na Pokrov Bogorodi~en, raz-
prostranena izkl~itelno v kra na XVIII v. na Balkanite i pod vlinie na Ukrana i Moldova.
Vi`: N. Dilevski. Edno rdko izobraènie na Pokrov na Presveta Bogorodica v Dolno-Lozen-
ski manastir Sv. Spas. Serdika, 1, 2, 1943, 6574; Sit, Pokrov na Presveta Bogorodica i
negovite izobraèni v blgarskata crkovna ìvopis. Naroden stra`, br. 1415, Sofi, 1943;
Sit, Sto i petdeset godini ot szdavaneto na edno izobraènie na krilatata Bogorodica
(Pokrov Bogorodi~en) 18391989 g. (Materiali za razvitieto na ikonografita v izkustvoto na
Blgarskoto Vzra`dane) Problemi na izkustvoto, 1990, 3, 5256; A. Dùrova, Nasledstvoto,
125137.
Izobraènieto na osnovatel na Rilski manastir sv. Ivan Rilski i na
obnovitel na Hilendarski manastir kral Stefan Milutin v crkvata na
Devi~eski manastir v Samokov e svsem zakonomerno. To e izraz na institu-
cionalnata vrzka na Samokov ss Srbskata crkva i se podkrep i ot drugi
svedeni za razvitieto na kulta km srbski svetec v Samokovskata eparhi.
Po vremeto, kogato Zahari Zograf e izobrazil kral Milutin, Hilendarskit
manastir e bil sredie na slavnoezi~nite kniòvnici, po-golma ~ast ot
koito sa bili rodom ot Samokovskata eparhi, podobno na Zografski i redica
drugi manastiri na Sveta Gora i obrazt na obnovitel na Hilendarski
manastir kral Milutin se svrzva s vzstanovvaneto na edna oboslavnska
obitel, koto blgarskoto duhovenstvo vzpriema kato svo. Eto zao nezavi-
simo, ~e v tri~astnata kompozici ot manastirskata crkva e otbelzano, ~e
to e sveti kral srbski, spored nadpisa do obraza mu, Stefan II Uro{
Milutin v tozi slu~a e izobrazen predi vsi~ko kato slavnski i hristinski
vladetel, ~ito kult, kakto i kultovete na drugi srbski svetci, sa bili {iro-
ko razprostraneni i praktikuvani v zapadnite blgarski zemi, funkcionira-
i ~rez vladetelskata protekci na slavnskoto edinstvo, koto pk ot svo
strana korespondira s ikonografita na Pokrov Bogorodi~en s neobhodi-
mostta ot nebesnoto pope~enie i zakrila na slavnstvoto.
33
Osobeno silno sa bili predstaveni srbskite vladeteli, kakto ve~e
otbelzahme, v Mitropolitskata crkva v Samokov, stroena v kra na XVIII v. V
oltara na crkvata e zapazena ikona na sv. Simeon i sv. Sava Srbski ot
prvata polovina na XIX v., drài v rce hrama Vvedenie na Presveta
Bogorodica, vzdignat ot Stefan (Prvoven~ani) Neman Sv. Simeon, v
manastira Hilendar. Ikonata po~ti povtar ikonografita na izvestni grav-
ri ot Sveta Gora, po-specialno ot manastira Hilendar (vi` naprimer grav-
rata ot 1817 g. na Andre Pavlov êrnomorec).
34
Ikonata e tvrde oetena ot
plamka na sveite i verotno poradi tova e svalena ot prazni~ni red i
postavena v momenta v oltara. T izobrazva Hristos, blagoslav na fona na
barokovo interpretirani oblaci, a na zaden plan sa predstaveni planinskite
hrebeti s kiparisi, harakterni za Sveta Gora. V krakata i na dvamata svetci sa
zahvrleni tehnite koroni, simvol na otkaza im ot svetskata vlast. Sv. Sava e
v arhiereski odeni, a sv. Simeon v mona{eski. Drehite na svetcite,
peza`t i oblacite sa delikatno razraboteni v stila na samokovskata hudo-
èstvena {kola. Nali~ieto na podobna ikona v Mitropolitskata crkva ne e
slu~ano. Donesenata ot eromonah Serafim prez 1839 g. moehranitelnica s
~astica ot moite (falanga ot prsta) na sv. Sava i sv. Pantalemon, polo-
33
A. Dùrova. Zastpni~estvoto na svetiite. Godi{nik na CSVP Iv. Du~ev, t. 93
(12), 2003, Sofi 2005, 2732; Ikonografita na Pokrov Bogorodi~en e razprostranena v kra na
XVIII i HIH v. na Balkanite i tova stava izkl~itelno pod vlinieto na Rusi i Sveta Gora.
Vi`: N. Dilevski. Edno rdko izobraènie na Pokrov na Presveta Bogorodica v Dolno-Lozen-
ski manastir Sv. Spas. Serdika, 1, 2, 1943, 6574; Sit, Pokrov na Presveta Bogorodica i
negovite izobraèni v blgarskata crkovna ìvopis. Naroden stra`, br. 14, Sofi, 1943; M.
Tati}-\uri}. Jedna nova tema, 123135, il. 2.
34
D. Davidov. Svetogorska grafika, Beograd, 2004, 154.
èni v oltara na crkvata v Devi~eski manastir, kakto otbelzahme ve~e,
spomaga za poddràneto na kulta km srbskite vladeteli.
35
Ot svedenita v
zaveanieto na eromonah Serafim, shranvano i do dnes v kilita na
monahin Heruvima e izvestno, ~e to e roden v kra na XVIII v. i e po~inal v
na~aloto na HH v. prez 1906 g. v manastira, kogato e bil nad 110 godi{en.
36
Nali~ieto na moehranitelnicata s ~astica ot tlennite ostanki na sv. Sava i
nad 700 starope~atni knigi, doneseni ot manastira Hilendar v Samokov prez
HIH v., se dlì verotno na poso~eni fakt, ~e golma ~ast ot hilendarskite
monasi sa bili rodom ot Samokov i Samokovskata eparhi i na tesnite kon-
takti me`du Rilski manastir, Samokov i Hilendarski manastir.
Izobrazvaneto na sv. Sava, zaedno ss sv. Pantalemon le~itel na
fizi~eskite i du{evni bolesti v moehranitelnicata ot Devi~eski mana-
stir, e po lini na obedinvaneto im kato le~iteli i zaitnici ot zlini ot
edna strana, vpreki ~e sv. Sava ne e izobrazen kato le~itel, a kato prv
arhiepiskop srbski v arhiereski ode`di i s korona na glavata, koeto otraz-
va povata na edna nova ideologi sred `nite slavni prez XVIIIXIX v., na
koeto ve~e obrnahme vnimanie. Ot druga strana oba~e i moè bi po-verotno e
obrazite v dvata medalona na sv. Sava i sv. Pantalemon da otrazvat vrzkata
me`du sv. Sava i manastira Sv. Pantalemon, obitelta, v koto stava postri-
ènieto na sv. Sava i kdeto po~ivat so moite na sv. Pantalemon. Ostava
da se potrsi v registrite na manastira Hilendar, svedenie za moe-
hranitelnicata, za koto nma smnenie, ~e e donesena ottam, poradi
zaveanieto na Hilendarski eromonah Serafim i dosega shranvano v
manastira. Nie bihme iskali v tazi nasoka da dobavim, ~e v sami manastir
monahinite znat, ~e, osven moite na Sv. Pantalemon, pri th se shranvat
i tezi na sv. Sava, koeto se potvr`dava ot po~itaneto i dosega na kulta mu na
12 nuari, kogato moite mu se iznast v crkvata, a tezi na Sv. Pantalemon
se iznast na 27 li.
Na-razprostranen v Samokov oba~e se okazva kultt km Sveti Kral
Stefan II Uro{ Milutin (12821321), sint na Stefan I Uro{ i frenskata
princesa Elena Anùska. Tozi, koto skl~va uni s papa Kliment V, na
smrtni odr priema mona{eski san i naskoro sled smrtta si e kanoni-
ziran. Negovite moi, kakto e dobre izvestno, se shranvat v patriar{eskata
crkva sv. Nedel v Sofi, ili oe nare~ena sv. Kral ot 1469 g., kogato
poradi strah ot izgarneto im ot turcite, po podobie na moite na Sv. Sava,
sa preneseni ot manastira v Banska v Blgari. Prvona~alno te sa bili po-
loèni v Rotondata Sv. Georgi v Sofi, kdeto sa leàli zaedno s tezi na
sv. Ivan Rilski, i sled tova sa preneseni v Sv. Nedel (Sv. Kral, kakto e
prieto t da se nari~a sred naroda).
V prazni~ni red na Mitropolitskata crkva v Samokov i dnes mogat da
se vidt: ikona na sv. Stefan Milutin sv. Kral, verotno ot na~aloto na
532 Aksini Dùrova
35
A. Dùrova. Nasledstvoto, 125137; Manastirt, 2002, 2533.
36
A. Dùrova, Manastirt, 2002, Zaveanieto e pomesteno na s. 1617.
XIX v., delo na Hristo Dimitrov, baata na Zahari Zograf, i ikona na sv.
Stefan (III Uro{), kral De~anski, ot vtorata polovina na XIX v., izplnena ot
samokovski zograf Mihail Belstonev. I dvete ikoni, kakto i spomenatata
ikona ot oltara na sv. Simeon i sv. Sava ne sa publikuvani do momenta.
Po-rannata ikona na sv. Kral e izdràna v tradiciite na na-dobrite
ikonografski i stilovi pohvati na Hristo Dimitrov baata na Zahari
Zograf. V ne pravi vpe~atlenie finoto modelirane na liceto i osobeno
o~ite, detalnoto razrabotvane na drehite i ornamenta v th, kakto i umeloto
izplnenie na svobodno padaite draperii. Po-ksnata ikona razkriva stila
ot poslednite desetileti na Samokovskata {kola zografi, vse oe spazvai i
v kra na XIX v. i na~aloto na HH vek ikonografski kanon i uset km detala.
Za razviti kult km sv. Kral v Samokov trbva da otbeleìm i tova, ~e
negovit obraz se povva i v stenopisite na Belova crkva ot 1869 g. i
Pokrov Bogorodi~en v grada, zaedno s blgarskite svetci. Svmestnoto izo-
brazvane na srbskite s blgarskite svetci e harakterno vobe za steno-
pisnite cikli na Balkanite prez XVIIIXIX v. I tuk e dostat~no da spomenem
paraklisa na Sv. Ivan Rilski v Rilski manastir ot 1779 g. i tezi ot Tro-
nski manastir ot sredata na XIX v. Sred starope~atnite knigi na Mitro-
politskata crkva i Devi~eski manastir sa zapazeni i rkopisni vstavki s
tropari za kral Milutin.
37
Taka naprimer monah Grigori e ostavil svo
avtograf v rkopis Sam. P. B. Slavo 8, zapazen v kilita na monahin Heru-
vima. To sdrà Bogorodi~en Akatist ot 1872 g., molitveno razmi{lenie na
Dmitri, mitropolit Rostovski i roslavski, molitva na sveenom~enik
Antipa pri zbobol, a na l. 52a e pomesten Tropar na sveti i blago~estiv,
velik i bogonosen Stefan Milutin.
V Samokovski kniòven centr troparite za kral Milutin ne sa izo-
lirano vlenie. To~no obratnoto, poddràneto na ìv kult i prez XIX v. km
Sv. Kral i Sv. Sava v Samokov ne e stavalo bez aktivnoto u~astie imenno na
hilendraskite taksidioti, ~ito denost se lokalizira tsno s manastira Po-
krov Bogorodi~en, koto vznikva kato metoh na Hilendarski manastir. Po-
radi izpolzvane predimno na ruska bogosluèbna produkci ot Moskva i
Kievo-pe~orskata tipografi, v nepodvi`ni cikl pametite na `no-
slavnskite svetci ne sa bili plno otrazeni, koeto e nalagalo thnoto dopl-
vane. I tova zasga osobeno po~itani v Samokov kult na kral Stefan Mi-
lutin. Naprimer v Mine za mesec oktomvri ot 1741 g., pe~atan v Kievo-pe-
~orskata tipografi, Sam. Usp. Bog. Inc. 118 ot Mitropolitskata crkva, pod
37
Vi`: A. Dùrova, V. Velinova. Opis na slavnskite rkopisi ot Samokov. Sofi, 2002,
121122. Vi` i izobraènita na Sv. Kral v ikonite na crkvata Uspenie Bogorodi~no v
Mitropolitskata crkva, v crkvata Pokrov Bogorodi~en v Devi~eski manastir, kakto i v
stenopisa na Belova crkva, kdeto sv. Kral e otbelzan kato kral Sofiski, a v crkvata v selo
Raduil sv. Kral e izobrazen dva pti, vedn` kato Sofiski, vedn` kato srbski. Tezi speci-
alno izobraèni sledvat po-striktno ikonografita na Stematografita na Hristofor @efa-
rovi~ ot 1741 g. Vi` so: El Genova, L. Vlahova. Za nkoi na~alni stranici v letopisa na
Samokovskata ìvopisna {kola. Izkustvo, 10, 1987, 4047.
datata 30 oktomvri, e pomestena, izvn nomeracita, rkopisna vstavka, sdr-
àa celi pomenatelen kompleks za sv. Kral: slu`ba s ìtie i risunka s pero
na sveteca.
38
Tazi dobavka povtar izclo, zaedno s gravrata, pomenatelni
cikl na kral Stefan Milutin ot Rimnika, t nare~enit Rimni~ki srblk
na aradski vladika Sinesi @ivanovi~ ot 1671, respektivno 1765 g.
39
V rko-
pis Sam. P.B. Slavo 8 ot manastira Pokrov Bogorodi~en v Samokov ot 1872,
kakto ve~e spomenahme, e pomesten tropar i kondak za Stefan Milutin na
~etvrti glas.
40
Oe edin argument za populrnostta na kulta km srbskite vladeteli
svetci otkrivame v s~etnika na N. Obrazopisov (Cod. D. Slavo 44 ot 18711893),
zapazen v Centra Ivan Du~ev. V nego na str. 97 i 155 se spomenava za
por~kata na ikoni, posveteni na sv. Kral za doma{ni i crkovni nu`di,
zaedno s tezi na sv. Aleksandr Nevski.
41
S izredenite dotuk primeri se opitahme samo da pod~ertaem, ~e de-
nostta na monasite i kniòvnicite, do{li ot Hilendar v Samokov i
po-konkretno v Devi~eski manastir, doprinas, osven za po~itta km Sv.
Stefan Sv. Kral, no i za poddràne na kulta km Sv. Sava, koto po prin-
cip e razprostranen v Samokovskata eparhi, poradi pod~inenieto oe prez
1577 g. na Pe~kata patriar{i. No s th ne se iz~erpva kultt km srbskite
svetci. Naprimer, v oltara otnovo na Mitropolitskata crkva se namirat oe
dve neizvestni ikoni, svrzani s kulta na srbskite vladeteli. Ednata ikona e
na Sv. Stefan (III Uro{), kral De~anski, koto pri Velb`d ubiva blgarski
car Mihail i moite na koto se shranvat v manastira v De~ani. Ikonata e
ot kra na XIX v. i e otnovo delo na samokovski zograf Mihail Belstonev.
Drugata ikona e otnovo na sv. Stefan (III Uro{), kral De~anski ot
na~aloto na XIX v i se predpolaga, ~e e delo na Hristo Dimitrov. Ikonata e
ss srebren obkov na oreola, s bogato razraboten zaden fon s koloni i dra-
perii i makar i dosta unioèna, svidetelstva za dobrata {kolovka na svo
mastor Hristo Dimitrov.
V kra mi se iska oe vedn` da se spra na obraza na na-populrni
srbski vladetel-svetec v Blgari Sv. Kral Uro{ II Milutin, moite na
534 Aksini Dùrova
38
A. Dùrova, V. Velinova. Opis na slavnskite rkopisi ot Samokov. Sofi, 2002,
121122.
39
Pravila molebnaja svjatih serbskih prosvetitelej, nastojaniem Sinesi (@ivanovi~a)
v episkopiji rimni~eskoj 1761; G. Mihajlovi}. Srpska bibliografija XVIII v., Beograd 1964,
2228 (No 43) ; D. Medakovi}. Putevi srpskog baroka, Beograd, 1971, 201213, 271272; D. Da-
vidov. Srpska grafika XVIII veka, Novi Sad 1978; Izobraènih oruìj iliri~eskih Stema-
tografi. Vtoro fototipno izdanie. Matica Srpska. Novi Sad 1961, 7; vi` so: P. Timoti-
jevi}, Serbia Sancta i Serbia Sacra. U baroknom versko-politi~kom programu Karlova~ke mitropo-
lije. Spaqivawe mo{tiju Svetoga Save 15941994. Zbornik radova, 1998, 387431; L. Pavlovi}.
Stvarawe kultova pravih Nemawi}a. Spaqivawe mo{tiju Svetoga Save 15941994. Zbornik rado-
va, Beograd, 1997, 187208.
40
A. Dùrova, V. Velinova, Opis, 91.
41
B. Hristova, A. Dùrova, V. Velinova. Opis na slavnskite rkopisi ot Centr Ivan
Du~ev XIVXIX v. Sofi, 2000, 132.
koto i do dnes sa obekt na eèdnevno preklonenie za mirnite v crkvata
Sv. Nedel v Sofi.
S kakvo moèm da si obsnim negovata izkl~itelna populrnost v Sa-
mokov prez XVIIIXIX v., spostavima samo s kulta km sv. Ivan Rilski? Edva
li trbva da trsim obsnenie samo v po-rannata tradici i crkovnoto pre-
danie, ~e moite na sv. Ivan Rilski i na sv. Kral sa bili postaveni redom v
crkvata Sv. Georgi prez 1469 g. Otgovort ne bi mogl da se iz~erpi i s
vrzkite na rilskite monasi s duhovnite centrove v Srbi, ili pk tesnite
kontakti na Hilendarski manastir s metoha, po-ksno manastira Pokrov
Bogorodi~en v Samokov. Vrzki, poddràni ot hilendarskite taksidioti i
ot rilski proigumen hadì Isa. Po-skoro obsnenieto na tazi populrnost
na kulta km sv. Kral i ostanalite srbski svetci vladeteli e v sami
kontekst na sredata i v duha na vremeto sled XV v. Obstotelstva, koito
izkarvat spomena za vladetel svetec, kakto i tozi na sv. Aleksandr Nevski,
pre~upen prez ideta za edinstvoto na slavnite na Balkanski poluostrov,
izigral konsolidiraa rol v postvizantiski period. Period, v koto na-
cionalnite granici se razmivat pod natiska na inovereca i na preden plan
izliza neobhodimostta ot silni vladetel zakrilnik na dràvnostta i pra-
voslavieto za slavnite.
Aksinija Xurova
VLADARSKI KULT ZNAK SRPSKE DR@AVNOSTI
(prema poznatim i nepoznatim materijalima Samokovske eparhije)
Posmrtna divinizacija legitimnog kraqa ili cara je specifi~an znak
srpske dràvnosti, za razliku od skoro izumrle sli~ne tradicije u Bugarskoj i
ne tako razvijene u Vizantiji. U ovom ~lanku je ispitana rasprostrawenost
kulta svetih Srba posle 15. veka u Jugozapadnoj Bugarskoj, posebno u Samokov-
skoj eparhiji, na osnovu poznatog ili neizdatog materijala, vezanog za kultove
sv. Simeona i sv. Save, sv. Kraqa (Stefan Uro{ II Milutin) i sv. Stefana
(Uro{a III) De~anskog.
Kult srpskih vladara ne obja{wava se samo ~iwenicom da je Samokovska
eparhija bila pot~iwena Pe}koj patrijar{iji i da su wene crkve i manastiri
imali dobre odnose sa Hilandarom. Tako|e, popularnost kulta svetih srpskih
vladara, ~ije su ikone poru~ivala i privatna lica, kao {to se vidi iz Kwige
ra~una (18711893) Nikole Obrazopisova, ne zasniva se samo na ~iwenici da
su mo{ti Stefana Milutina Svetog Kraqa po~ivale u Crkvi Svete Nedeqe
(poznate i kao Crkva Svetog Kraqa) u Sofiji. Obja{wewe ove popularnosti bi
trebalo traìti u duhovnom kontekstu vremena koje je usledilo posle 15. veka.
Uslovi koji su stvarali potrebu za ja~awem uspomene na vladara-sveca, poveza-
ne sa idejom jedinstva Slovena na Balkanskom poluostrvu, iznedrili su kroz
ovaj proces konsolidacionu snagu u poznovizantijsko doba. Doba u kome su na-
cionalne granice izbledele pod pritiskom inovernog gospodara izbacilo je u
prvi plan neophodnost prisustva mo}nog suverena, za{titnika Slovena i pra-
voslavqa, ~ije stani{te, me|utim, nije moglo biti ovozemaqsko.
536 Aksini Dùrova
L. 1 @itie na Stefan Neman, sreda na XV v. Priv. Panov 9
L. 1 Na~alo na ctihiri za Stefan (Slepi) Brankovi~, na~alo na XVI v.
Suppl. Cod. D. Slavo 11
Sv. Stefan (III Uro{), kral De~anski ikona ot prazni~ni red v Mitropolitskata crkva v
Samokov, vtora polovina na XIX v. ot Mihail Belstonev
M
i
n
e
z
a
m
e
s
e
c
o
k
t
o
m
v
r
i
o
t
1
7
4
1
g
.
(
S
a
m
.
U
s
p
.
B
o
d
.
I
n
c
.
1
1
8
)
o
t
M
i
t
r
o
p
o
l
i
t
s
k
a
t
a
c
r
k
v
a
s
p
o
m
e
n
a
t
e
l
e
n
c
i
k
l
z
a
s
v
.
K
r
a
l
M
o
e
h
r
a
n
i
t
e
l
n
i
c
a
o
t
m
a
n
a
s
t
i
r
a
P
o
k
r
o
v
B
o
g
o
r
o
d
i
~
e
n
v
S
a
m
o
k
o
v
s
~
a
s
t
i
c
i
o
t
m
o
i
n
a
s
v
.
S
a
v
a
i
s
v
.
P
a
n
t
a
l
e
m
o
n
S
t
i
h
i
r
a
r
z
a
S
t
e
f
a
n
(
S
l
e
p
i
)
B
r
a
n
k
o
v
i
~
o
t
n
a
~
a
l
o
t
o
n
a
X
V
I
(
S
u
p
p
l
.
C
o
d
.
D
.
S
l
a
v
o
1
1
)
UDC: 75.046(496.5)15
IWANNHS SISIOU (Kastoria)
O PALAIOS TWN HMERWN WS XECWRISTH EIKONOGRAFIKH
SULLHYH TOU ZWGRAFOU ONOUFRIOU STHN KASTORIA
H kallitecnikh dhmiourgia tou zwgrafou Onoufriou sthn perioch thj
Kastoriaj emploutizetai epipleon me mia nea skhnh, sto nao twn Agiwn
Apostolwn Kastoriaj, h opoia sugcronwj fernei sto proskhnio to pneumatiko
upobaqro twn anqrwpwn pou sunelaban thn idea thj sugkekrimenhj
apeikonishj.
H ergasia prospaqei n anadeixei thn ideologikh bash panw sthn opoia
sthricqhke h eikonografia thj parastashj me ton Palaio twn Hmerwn wj
kentriko proswpo, ta sumbola twn euaggelistwn kai touj duo profhtej. Me thn
bohqeia orismenwn keimenwn paterwn thj ekklhsiaj kai idiaitera tou Maximou
Omologhth ginetai prospaqeia exhghshj tou sumbolismou thj parastashj.
Tonizetai teloj kai o roloj thj plousiaj kallitecnikhj klhronomiaj thj
Kastoriaj, pou sunebale kaqoristika sthn anaptuxh newn eikonografikwn
qematwn.
Oi teleutaiej ereunej panw se agnwsta erga
1
tou zwgrafou Onoufriou
sunebalan wste n anadeicqei akomh perissotero h axia tou sugkekrimenou
kallitecnh se baqmo pou n apolambanei pleon mia axiozhleuth qesh sth
metabuzantinh tecnh
2
tou 16
ou
aiwna. Ecoun apodoqei arketa nea kai
agnwsta erga stij dhmiourgiej tou, kuriwj ston tomea twn eikonwn
3
me
apotelesma na ecoume perissotera stoiceia gia ton tropo douleiaj tou
kaqwj kai thn proswpikothta tou. Metaxu twn palaioterwn melethtwn eican
ekfrastei diaforetikej gnwmej oi opoiej aforousan perissotero sthn
katagwgh tou para sto kallitecniko periballon mesa sto opoio anadeicthke
to adiamfisbhthto talento tou. Etsi sto fqarmeno tmhma thj epigrafhj twn
1
Z. Rasolkoska-Nikolovska, Tvore{tvoto na slikarot Onufrij Argitis vo Makedonija,
Zbornik za srednovekovna umetnost 3 (Skopje 2001) 126142.
2
M. Ma{ni}, Dve novoatribuirani dela na golemite slikari od XVI vek, Onufrij od
Argos i Jovan od Gramosta, Zbornik za srednovekovna umetnost 3, Skopje 2001, 143147.
3
E. Drakopoulou, Eikonej apo tij orqodoxej koinothtej thj Albaniaj, Qessalonikh
2006, 5879.
Ag. Apostolwn Kastoriaj orismenoi diabasan Grebena,
4
alloi Berati
5
kai oi
pio prosektikoi Benetia
6
kai odhghsan thn ereuna sthn apokaluyh
polutimwn plhroforiwn,
7
oi opoiej omwj sunecizoun n amfisbhtountai.
8
H kallitecnikh drasthriothta tou Onoufriou sumfwna me ton entopismo
twn ergwn tou, periorizetai sta notiodutika oria thj arciepiskophj Acridaj
kai wj ek toutou epanatiqetai o problhmatismoj gia thn scesh tou me periocej
stij opoiej uphrce iscurh buzantinh paradosh, opwj einai o cwroj thj
Kastoriaj kai thj Acridaj. H paramonh tou sthn lamprotath polh thj
Benetiaj,
9
opou uphrce h ellhnikh adelfothta me kentro to nao tou Agiou
Gewrgiou, egine me orouj upodochj eidika zwgrafwn,
10
pou hqelan na gnwrisoun
ta epiteugmata thj krhtikhj scolhj. H exoikeiwsh tou Onoufriou me dutikouj
tropouj zwgrafikhj aplwj apodeiknuei thn periorismenhj cronikhj diarkeiaj
qhteia tou se ergasthria ellhnwn zwgrafwn twn meswn tou 16
ou
aiwna. Oi
eikonografikej tou epilogej kuriwj ston tomea twn eikonwn, epishj
pistopoioun thn apodoch qematwn apo to plousio repertorio twn kallitecnwn
thj Benetiaj.
11
Apo thn allh pleura omwj h parousiash eikonografikwn
parastasewn me anaforej sthn palaioterh paradosh, me parallhlh kai se
baqoj dogmatikh uposthrixh, fanerwnei thn stenh epafh tou sugkekrimenou
kallitecnh me ton gewgrafiko cwro thj arciepiskophj Acridaj.
Mia tetoia spania kai agnwsth parastash eikonizetai stouj Agiouj
Apostolouj Eleoushj Kastoriaj (1547), sto dutiko aetwma tou naou.
12
To
tmhma auto thj toicopoiiaj den htan orato apo to eswteriko, logw thj uparxhj
538 Iwannij Sisiou
4
G. Crhstidhj, Ai ekklhsiai thj Kastoriaj, Grhgorioj o Palamaj 6 (1922) 174.
5
G. Valentini, Precisazioni intorno albanese meta-bizantino Onofrio, Shejzat VI, 56 (Roma
1962) 183184; Dh. Dhamo, Onufri figure e artit mesjetar shqiptar, Studime Historike, 2 (1980)
151176; M. Garidis, La peinture murale dans le monde orthodoxe apres la chute de Byzance
(14501600), Athenes 1989, 199; G. Gounarhj, Oi toicografiej twn Agiwn Apostolwn kai thj
Panagiaj Rassiwtissaj sthn Kastoria, Qessalonikh 1980, 23.
6
A. Orlandoj, Buzantina mnhmeia Kastoriaj, ABME 4 (1938) 162163; M. Chatzidakis,
Contribution a letude de la peinture post-byzantine, in: 14531953. Le cinq-centieme anniversaire de la
prise de Constantinople, Athenes 1953, 16; A. Xuggopouloj, Scediasma Istoriaj thj qrhskeutikhj
zwgrafikhj meta thn alwsin, Aqhnai 1957, 259281; E. Drakopoulou, Ellhnej zwgrafoi meta
thn alwsh, Aqhna 1997, 256258; eadem, Zwgrafoi apo ton ellhniko ston balkaniko cwro. Oi
oroi thj upodochj kai thj apodochj, Zhthmata metabuzantinhj zwgrafikhj sth mnhmh tou
Manolh Catzhdakh, Aqhna 2002, 109110.
7
G. Gkolompiaj, H kthtorikh epigrafh tou naou twn Agiwn Apostolwn kai o zwgrafoj
Onoufrioj, Makedonika 21 (1983) 331357; G. Suboti}, Grk Onufrije po meri ilirskog stabla,
Stremqewa, âsopis za kwièvnost i umetnost, 1 (Pri{tina 1990) 5676.
8
Drakopoulou, Eikonej, 61.
9
M. Manousakaj, I. Skoulaj, Ta lhxiarcika biblia thj Ellhnikhj Adelfothtaj
Benetiaj, A, Praxeij gamwn (15991815), Benetia 1993.
10
M. Kwnstantoudakh, Oi zwgrafoi tou Candakoj kata to prwton hmisu tou 16
ou
aiwnoj
oi marturoumenoi ek twn notariakwn arceiwn, Qhsaurismata 10 (1973) 291380.
11
Tresors dart albanais, icones byzantines et post-byzantines du XIIe au XIX siecle, Nikaia
1993 1521.
12
Mia triproswph parastash plaisiwmenh me ta sumbola twn Euaggelistwn, o
Onoufrioj zwgrafise kai sto nao tou Agiou Nikolaou (1554) Seltsianh (Elmpasan), T.
Giocalaj, Sth gh tou Purrou, Aqhna 1993, 196, pin. 446.
O Palaioj twn hmerwn wj xecwristh eikonografikh sullhyh 539
P
a
l
a
i
o
j
t
w
n
h
m
e
r
w
n
m
e
s
u
m
b
o
l
a
E
u
a
g
g
e
l
i
s
t
w
n
k
a
i
p
r
o
f
h
t
e
j
,
A
g
i
o
j
A
p
o
s
t
o
l
o
j
E
l
e
o
u
s
h
j
(
1
5
4
7
)
,
K
a
s
t
o
r
i
a
tabanwmatoj, to opoio ekrube thn exelixh tou eikonografikou programmatoj
panw apo thn trith zwnh. Iswj gi auto ton logo na mhn egine antilhpth apo
touj diaforouj melethtej tou mnhmeiou.
13
Opwj den eginan antilhpta kai ta
sparagmata toicografiwn apo thn anwterh zwnh tou boreiou toicou me touj
profhtej, oi opoioi eikonizontan mecri th mesh. H parastash me kuriarch
morfh ton Palaio twn hmerwn, swzetai se kalh katastash, mporoume na poume
kaluterh apo tij eswterikej toicografiej. H epifaneia thj sugkekrimenhj
skhnhj, htan kalummenh apo ena ikano strwma skonhj, to opoio eice epikaqisei
panw thj kai thn prostateue apo thn anqrwpinh parembash. Monadikh
prosbash sthn qeash thj parastashj htan dunath mono apo thn stegh thj
ekklhsiaj. H anakaluyh thj skhnhj egine sta plaisia thj ekponhshj melethj
anasthlwshj tou mnhmeiou.
To kentro thj parastashj katalambanei h morfh tou Palaiou twn
hmerwn, h opoia eggrafetai mesa se kuklo eij tou opoiou ta oria
anaptussetai diplh doxa. H fusiognwmia tou fantazei na einai empneusmenh
apo to gnwsto keimeno tou profhtou Danihl (kef. 7 ,9) to opoio anaferetai
kai stij phgej thj ermhneiaj thj zwgrafikhj,
14
pou afora stij skhnej thj
orashj tou Danihl kai thj deuteraj parousiaj. H parousiash tou proswpou
kai thj endumasiaj deicnei na einai prosarmosmenh s auta ta plaisia. To
shmeio pou diaferei einai h kinhsh twn ceriwn tou. To gnwsto keimeno tou
Danihl ecei wj exhj: Eqewroun otou qronoi eteqhsan kai Palaioj hmerwn
ekaqhto, kai to enduma autou wsei ciwn leukon, kai h qrix thj kefalhj autou
wsei erion kaqaron, o qronoj autou wsei erion kaqaron, o qronoj autou flox
puroj, oi trocoi autou pur flegon. Sthn parastash maj den uparcei qronoj
giati o Palaioj twn hmerwn, eikonizetai mecri th mesh. Auto den shmainei oti
den uphrce cwroj gia na anaptucqei mia oloswmh morfh. O zwgrafoj fainetai
gia touj dikouj tou logouj dialegei thn megalwn diastasewn apeikonish. To
motibo twn leukwn malliwn sundeetai amesa me thn apeikonish thj
aiwniothtaj. Prokeimenou na exetasoume thn qeologikh diapragmateush tou
qematoj apo touj paterej thj ekklhsiaj axizei n anaferoume thn gnwmh tou
Maximou tou Omologhth, o opoioj leei ta exhj: H arch, h mesothta kai to
teloj einai gnwrismata ekeinwn pou diairountai wj proj to crono kai qa htan
alhqino an elege kapoioj, ki ekeinwn olwn pou qewroume mesa sthn
aiwniothta. Giati o cronoj epeidh ecei kinhsh pou thn metroume,
prosdiorizetai ariqmhtika. H aiwniothta, epeidh ecei mazi me thn uparxh
sunepinooumenh kai thn idiothta tou cronou, decetai mia diastash, epeidh
elabe arch tou einai. An twra o cronoj kai h aiwniothta den einai cwrij arch,
polu perissotero den einai anarca osa periecontai s auta.
15
540 Iwannij Sisiou
13
Gounarhj, Oi toicografiej, 26.
14
Dionusiou tou ek Fourna, Phgai thj ermhneiaj, 287, 288.
15
Maximoj o Omologhthj, Prwth ekatontada kefalaiwn proj ton Qalassio, peri
qeologiaj kai thj ensarkou oikonomiaj tou uiou tou Qeou, Filokalia twn Ierwn Nhptikwn, t. B,
103104.
Gia prwth fora apeikonish thj aiwniothtaj sunantoume sthn mikrografia
Paris. gr. 923,
16
opou eikonografeitai keimeno tou Basileiou pou leei: O pathr
phgh twn pantwn. o uioj teleia eikona tou Qeou. O zwgrafoj eikonografhse
to cwrio kanontaj ta mallia thj kefalhj tou patera leuka kai tou uiou
kastana. Se mia allh mikrografia tou 10ou aiwna ston kwdika, Paris gr. 64, sto
lhmma tou scetikou Euaggeliou tou Iwannh, zwgrafizontai treij morfej, o
Palaioj twn Hmerwn sto kentro, aristera me geneiada o Cristoj Pantokratwr
kai dexia o Cristoj se nearh hlikia. Epishj analogh apeikonish ecoume s ena
euaggelistario thj monhj Dionusiou (1059).
17
O Palaioj twn Hmerwn apokta sumbolikh kai leitourgikh shmasia,
idiaitera meta tij dogmatikej eridej tou 11
ou
kai 12
ou
aiwna gia tij duo fuseij
tou Cristou kai gia tij treij upostaseij thj Agiaj Triadaj. Sto proswpo tou
Palaiou twn Hmerwn enwnontai oi ennoiej tou Qeou Patroj kai tou
ensarkwqentoj Uiou kai ta duo proswpa tautizontai. Etsi apodeiknuetai kai
to adiaireto thj Agiaj Triadaj.
18
Ekeino pou prokalei idiaiterh entupwsh
sthn parastash maj einai ,oti o Palaioj twn Hmerwn krata anoicto eilhto
sto opoio anagrafetai ena keimeno, pou sunhqwj afora ton Cristo
Pantokratora kai proercetai apo to Deuteronomion (kef.lb, 39), Idete, idete
oti egw eimi kai ouk esti Qeoj plhn emou, egw apoktenw, kai zhn poihsw.
Pataxw, kagw iasomai, kai ouk estin oj exeleitai ek twn ceirwn mou. Sthn
sugkekrimenh apeikonish sugcronwj, o Palaioj twn Hmerwn einai kai
Pantokratwr.
O Andreaj Kaisareiaj ton 6
o
aiwna kai enaj scoliasthj tou Micahl
Akominath ton 12
o
aiwna to lene kaqara, gia to ti shmainei aiwnio kai oti ta
leuka mallia sumbolizoun thn aiwniothta.
19
Sto mhnaion tou Febrouariou
20
se tria cwria anaferetai o Palaioj twn Hmerwn, opou mporoume me thn
16
A.Grabar, La representation de lintelligible dans lart byzantin, Actes du VI congres interna-
tional detudes byzantines, Paris 1951, 131.
17
Oi Qhsauroi tou Agiou Orouj, Eikonografhmena ceirografa, A, Aqhna 1973, 164, 434.
18
V. Lazarev, Old Russian Murals and Mosaics from the XVI Century, London 1966, 124; L.
Haderman-Misguich, Fresques de Chypre et de Macedoine dans la seconde moitie du XIIe siecle,
Praktika tou ADieqnouj Kuprologikou Sunedriou, Nicosie 1972, II, 47 sq.
19
A.Grabar, La representation, 132.
20
Mhnaion Febrouariou, ekdosh Apostolikhj diakoniaj thj Elladoj, sel.28, 29,32, O
Palaioj Hmerwn, o kai ton nomon palai en Sina douj tw Mwusei, shmeron brefoj oratai kai kata
nomon, wj nomou Poihthj, ton nomon ekplhrwn, naw prosagetai kai tw Presbuth epididotai.
Dexamenoj de touton Sumewn o dikaioj, kai twn qesmwn thn ekbasin idwn telesqeisan , ghqosunwj
eboa Eidon oi ofqalmoi mou ,to ap aiwnoj Musthrion apokekrummenon, ep escatwn toutwn hmerwn
fanerwqen fwj diaskedazon, twn apistwn eqnwn thn skotomainan, kai doxan tou neolektou Israhl
dio apoluson ton doulon sou, ek twn desmwn toude tou sarkiou proj thn aghrw kai qaumasian
alhkton zwhn, o parecwn tw kosmw to mega eleoj, parakatw se allo keimeno o Palaioj hmerwn,
nhpiasaj sarki, upo mhtroj Parqenou tw ierw prosagetai, tou oikeiou nomou plhrwn to epaggelma
on Sumewn dexamenoj elege nun apolueij en eirhnh, kata to rhma sou ton doulon sou eidon gar oi
ofqalmoi mou to swthrion sou kurie, kai pio katw, Nhpiazei di eme o Palaioj twn Hmerwn
kaqarsiwn koinwnei o kaqarwtatoj Qeoj, ina thn sarka pistwsh mou thn ek Parqenou. Kai tauta
Sumewn, mustagwgoumenoj, epegnw ton auton, Qeon fanenta sarki kai wj zwhn hspazeto kai cairwn,
presbutikwj anekraugazen Apoluson me se gar kateidon, thn zwhn twn apantwn.
bohqeia autwn twn keimenwn na diapistwsoume oti o gerwn einai tautocrona
kai paidi. H hlikia tou paidiou ekfrazei thn ensarkwsh pou egine sth
diarkeia twn hmerwn, dhladh mesa sto crono. H eikona tou akatalhptou
Qeou, o opoioj stelnei ton mustiko tou logo wj sofia,
21
den einai h idia h
ousia h h fush twn pragmatwn, alla h upostash touj. Sto euaggelio tou
Iwannh grafei: En arch hn o logoj kai o logoj hn proj ton Qeon kai Qeoj hn o
logoj. Outoj hn en arch proj ton Qeon, panta di autou egeneto kai cwrij
autou egeneto oude en o gegonen.
22
Oi anaforej stij idiothtej tou dhmiourgou
morfopoioun kai thn upostash tou. O logoj thj pragmatikothtaj einai o
logoj thj proswpikhj energeiaj tou Qeou, o pepragmenoj logoj. O logoj thj
eikonaj einai h proswpikh-logikh apodoch tou logou thj pragmatikothtaj
apo ton anqrwpo, einai o logikoj tropoj me ton opoio o logoj tou anqrwpou
sunantaei kai fanerwnei ton logo twn pragmatwn.
23
H dunatothta na
eikoniseij, einai ena uparktiko gegonoj, einai h dunatothta tou anqrwpou na
sunantaei kai na fanerwnei me ton diko tou logo ton pepragmeno logo.
24
Ston
kaqena pou eikonizetai, den eikonizetai h fush tou, alla h upostash tou.
25
H scesh thj parastashj maj me ta progenestera keimena einai kati
parapanw apo dunath giati ginetai sunduasmoj, o opoioj emploutizetai kai
me morfej kleidia, sumbola Euaggelistwn kai profhtej, opwj kai me mia
epigrafh, h opoia upainissetai thn scesh auth. Anamesa stij keraiej thj
doxaj eikonizontai ta sumbola twn Euaggelistwn, sumfwna me to keimeno thj
Apokaluyhj.
26
Panw dexia to sumbolo tou Euaggelistou Markou (omoioj
Leonti),
27
katw dexia tou Euaggelistou Matqaiou (omoioj anqrwpw) kai katw
aristera tou Euaggelistou Louka (omoioj boi). To tetarto sumbolo panw
aristera tou Euaggelistou Iwannh (omoioj aetw) ecei katastrafei apo tij
episkeuej pou eginan sth stegh tou mnhmeiou. H parousia twn sumbolwn twn
Euaggelistwn stij keraiej thj doxaj sundeetai opwj gnwrizoume me thn kainh
diaqhkh. Edw axizei pali n anaferoume tij apoyeij tou Maximou tou
Omologhth gia th scesh Palaiaj kai Kainhj diaqhkhj. H carh thj Kainhj
diaqhkhj einai krummenh mustika sto gramma thj Palaiaj. Gi auto leei o
Apostoloj Pauloj oti o nomoj einai pneumatikoj.
28
O nomoj loipon kata to
gramma paliwnei kai gerna kai katargeitai,
29
kata to pneuma omwj menei
neoj kai einai pantote energoumenoj. Giati h carh den paliwnei kaqolou. O
nomoj apotelei th skia tou Euaggeliou, enw to Euaggelio einai eikona twn
mellontikwn agaqwn. O nomoj empodizei tij energeiej twn kakwn, to euaggelio
542 Iwannij Sisiou
21
M. Tati}-\uri}, Misti~ni logos i wegova slika, Balcanica XXV1 (Belgrade 1994), 299.
22
Iwan. 1, 13.
23
Maximoj o Omologhthj, Peri diaforwn aporiwn, 13, P.G. 90, 293D 296A.
24
Maximoj o Omologhthj, Kefalaia etera, P.G. 90, 1425A.
25
Qeodwroj Stoudithj, Antirrhtikoj, 3, 34, P.G. 99, 405A.
26
Apokaluyh, 4,7.
27
Dionusiou tou ek Fourna, Phgai thj ermhneiaj, 290.
28
Apostoloj Pauloj, Rwm. 7, 14.
29
Ebr. 8,13.
paraqetei tij praxeij twn agaqwn. O nomoj einai h sarka thj Agiaj Grafhj,
otan qewrhqei san pneumatikoj anqrwpoj. Aisqhsh einai oi profhtej. To
Euaggelio einai h noerh yuch pou energei me th sarka tou nomou kai me thn
aisqhsh twn profhtwn kai ekdhlwnei th dunamh thj me tij energeiej thj. To
euaggelio edeixe s emaj parousa sta pragmata thn alhqeia pou eice doqei
prwtutera apo to nomo wj skia kai eice proeikonisqei apo touj profhtej. H
parousia loipon twn sumbolwn twn Euaggelistwn dhmiourgei thn gefura me
thn kainh diaqhkh. Katw apo thn parastash kai panw se kampo wcraj, sth
bash tou trigwnou, apo thn mia akrh ewj thn allh uparcei mia epigrafh :
.KELEUW TOUS EMOUS TUREIN NOMOUS EISPER QELEI TON
EKFUGEIN TUM----MELLOUSHS ENTUCEIN SWTHRIAS AIWNIOU KAI
LAMPRAS BASILEIAS EIS TUCEI MEN HME
H Ermhneia thj epigrafhj ecei scesh me thn protroph ekteleshj tou
nomou, ston opoio anaferetai kai o Maximoj o Omologhthj kai h antamoibh
thj thrhshj legetai oti qa einai h mellousa swthria. Stij oxeiej gwniej tou
trigwnou, thn parastash oloklhrwnoun duo profhtej, oi opoioi einai
strammenoi proj thn morfh tou Palaiou twn Hmerwn. Sthn aristerh gwnia
eikonizetai o profhthj Sofoniaj kai sth dexia o profhthj Iezekihl, oi opoioi
kratoun anoicta eilhta. To eilhto tou profhth Sofonia grafei: QUGATER
SION KURISSE QUGATER IEROUSALIM, ena keimeno to opoio anaferetai
kai sthn ermhneia thj zwgrafikhj.
30
Sto eilhto tou profhth Iezekihl grafei:
TADE LEGEI KURIOS SABAWQ PANTOKRATWR. To sugkekrimeno keimeno
den uparcei autousio stij profhteiej tou Iezekihl. H anafora omwj ston
Pantokratora einai polu piqanon na einai epilogh tou zwgrafou Onoufriou h
tou pneumatikou tou sumboulou.
H epilogh twn profhtwn kai twn keimenwn sta eilhta touj, axizoun
idiaiterhj prosochj, epeidh stouj anqrwpouj pou ta epelegan prosferontan
pantote h dunatothta na ekfrasoun sugkekrimena qeologika mhnumata. H
parekklish apo tij odhgiej twn eikonografikwn egceiridiwn edw ginetai me
kapoia logikh prosarmoghj s ena teliko skopo pou einai h dhmiourgia miaj
parastashj me polusunqeto nohma.
Sthn anazhthsh enoj neou eikonografikou tupou, o opoioj qa mporouse
kata kapoio tropo na ekfrazei thn apeikonish thj aiwniothtaj, o
kallitecnhj twn Agiwn Apostolwn, prospaqhse mesa apo thn ermhneia
diaforwn qeologikwn keimenwn kai dhmiourghse mia nea sunqesh. Sthn
prospaqeia tou auth ecei wj oplo thn gnwsh twn eikonografikwn
programmatwn twn mnhmeiwn thj Kastoriaj kai thj euruterhj periochj thj
dikaiodosiaj thj arciepiskophj Acridaj. Gnwrizei to qema twn apeikonisewn
twn triwn proswpwn tou Cristou kai twn profhtwn, pou sunhqizetai stij
qolwtej ekklhsiej kai sugkekrimena ston Agio Stefano.
31
Gnwrizei tij
anqrwpomorfej apeikoniseij thj Agiaj Triadaj se alla tria mnhmeia thj
30
Dionusiou tou ek Fourna, 290.
31
S. Pelekanidhj-M. Catzidakij, Kastoria, Aqhna 1984, 11.
Kastoriaj. Kata cronologikh seira sto nao thj Panagiaj Koumpelidikhj,
32
ston Agio Gewrgio Omorfokklhsiaj
33
kai ton Agio Nikolao Tzwtza.
34
H
teleutaia parastash tou Agiou Nikolaou Tzwtza, brisketai sto aetwma
eswterika tou anatolikou toicou tou naou. To kentro authj thj
eikonografikhj enothtaj katalambanei h Agia triada, apoteloumenh apo tij
morfej, tou Palaiou twn Hmerwn kai tou uiou basilewj twn basileuontwn
kaqismenouj se qrono se stash metwpikh. O zwgrafoj Onoufrioj, epeidh
gnwrizei arketa kala thn tecnh tou 14
ou
aiwna sthn Kastoria, daneizetai
arketa stoiceia apo thn parastash auth kuriwj gia thn diataxh mesa se
trigwno twn morfwn kai gia ta carakthristika tou proswpou tou Palaiou
twn Hmerwn. Den epanalambanei thn idia skhnh, epeidh to teliko nohma, pou
qelei na dwsei den einai to idio.
O cwroj thj Kastoriaj apo ta mesa akomh tou 13
ou
aiwna, epideiknuei
diaforej eikonografikej kainotomiej sth buzantinh mnhmeiakh zwgrafikh kai
idiwj sto qema thj apeikonishj thj Agiaj Triadaj. Ta tria paradeigmata pou
ligo prin anaferame, apoteloun monadikouj newterismouj.
To prwto paradeigma parousiashj thj Agiaj Triadaj to sunantame
ston kwdika tou Batikanou 394 tou 11
ou
aiwna. O Palaioj twn Hmerwn
eikonizetai panw se ouranio toxo, me ton Cristo Emmanouhl sthn agkalia
tou, o opoioj me th seira tou krata to Agio pneuma.
35
Duo aiwnej argotera,
sto deutero miso tou 13
ou
aiwna, ena ceirografo thj Eqnikhj biblioqhkhj thj
Biennhj
36
(suppl. gr. 52), parousiazei thn parastash se diaforetikh ekdosh.
To proswpo tou wrimou pleon Cristou se mikroterej diastaseij antikaqista
auto tou Cristou Emmanouhl. H triadikh apeikonish panw se qrono
periballomenh apo tij ouraniej dunameij, me ton Cristo wj Palaio twn
Hmerwn, sto ceirografo auto anaferetai wj Agia triada. Ereunwntaj thn
eikonografikh proeleush kai anaptuxh thj parastashj o V. Lazarev,
37
katelhxe sto sumperasma oti to perasma sthn triadikh apeikonish egine
prwta sto Buzantio kai oci sth dush, opwj pisteue o H.Gerstinger. Ola ta pa-
radeigmata pou blepoun to fwj thj dhmosiothtaj ta teleutaia cronia ton
dikaiwnoun.
Autej oi eikonografikej enothtej den apoteloun apomonwmenej skhnej,
alla scetizontai me anazhthseij qrhskeutikhj kallitecnikhj ekfrashj, pou
544 Iwannij Sisiou
32
Cr. Mauropoulou-Tsioumh, Oi toicografiej tou 13
ou
aiwna sthn Koumpelidikh thj
Kastoriaj, Qessalonikh 1973, 8589; P. Stephanou, Kastoria. Une edition monumentale et une
fresque restee inedite, Orientalia christiana periodica, XIX (1953) 428430.
33
M. Paisidou, H anqrwpomorfh Agia Triada ston Agio Gewrgio Omorfokklhsiaj
Kastoriaj, in Afierwma sth mnhmh tou Swthrh Kissa, Qessalonikh 2001, 373394.
34
I. Sisiou, Mia agnwsth sunqesh ston Agio Nikolao Tzwtza Kastoriaj, in Afierwma
sth mnhmh tou Swthrh Kissa, Qessalonikh 2001, 511536.
35
J. Martin, The illustration of the Heavenly Ladder of John Climacus, Princeton 1954 (Studies
in Manuscript illumination, 5), 4950.
36
H. Gerstinger, Die griechische Buchmalerei, Wien 1926, 3435, XVIII.
37
V. N. Lazarev, Russka srednevekova ìvopis, Moskva 1970, 249262.
lambanoun cwra stij periocej dikaiodosiaj thj arciepiskophj Acridaj.
Ousiastika, auto pou maj kanei idiaiterh entupwsh, einai h tolmh kai h
sigouria me thn opoia oi kallitecnej thj Kastoriaj, metetreyan edafia thj
ekklhsiastikhj poihshj se eikonej.
O kallitecnhj twn Agiwn Apostolwn, gnwrizei kala kai thn euruterh
perioch pou elegcetai apo thn Acrida. Einai sigouro, oti ecei up oyh tou thn
monadikh parastash ston nao twn Agiwn Kwnstantinou kai Elenhj sthn
Acrida.
38
To kentriko qema apeikonishj tou Palaiou twn Hmerwn ecei scedon
thn idia diataxh. Oi diaforej anamesa stij duo eikonej entopizontai stij
kinhseij twn ceriwn kai sto fwtostefano. Uparcoun ta sumbola twn
Euaggelistwn stij tesserij pleurej kai o triploj kukloj pou perigrafei thn
morfh tou. Gia ton schmatismo thj parastashj twn Agiwn Apostolwn,
crhsimeuse olh auth h susswreumenh eikonografikh gnwsh tou Onoufriou
gia thn perioch auth twn Balkaniwn. Pera omwj apo thn diapistwsh auth,
parathroume mia arketa kalh gnwsh tou idiou, twn graptwn twn paterwn thj
ekklhsiaj. H tautish twn proswpwn tou Cristou se ena maj odhgei pali sta
keimena tou Maximou tou Omologhth. Sto edafio 29 thj B ekatontadaj peri
agaphj o Maximoj anaferei : Otan o kurioj leei : Egw kai o pateraj eimaste
ena, ennoei thn tautothta thj ousiaj. Ki otan pali leei : egw eimai ston
patera ki o pateraj se mena, fanerwnei oti oi upostaseij einai acwristej. Oi
triqeitej loipon, pou cwrizoun ton uio apo ton patera, peftoun se diplo
gkremo. Otan lene oti o uioj einai aiwnioj opwj kai o pateraj, ton cwrizoun
omwj apo auton, anagkazontai na poun oti den gennhqhke apo ton patera kai
na pesoun sthn paradoch triwn Qewn kai triwn arcwn. Otan lene oti o uioj
gennhqhke apo ton patera, alla ton cwrizoun apo auton, anagkazontai na
poun oti den einai aiwnioj opwj o pateraj kai na qesoun sthn exousia tou
cronou ton kurio twn cronwn.
Akolouqwntaj loipon thn anagwgikh meqodo tou Maximou o Onoufrioj
me thn parastash auth maj eisagei sthn mustikh pneumatikh paradosh, kata
thn opoia prohgeitai h kaqarsh tou nou kai thj yuchj me thn praktikh agwgh
(ergasia qeiwn entolwn), o nouj eisercetai sto cwro twn fusikwn qewriwn,
apokta agaph, me ta ftera thj opoiaj kineitai se periocej twn aswmatwn.
Arch sumfwna me ton Maximo kai ton Yeudo-Dionusio einai o Pantokratwr
Qeoj, o opoioj sta mustika oneira th mia fora pairnei th morfh gerou (o
prwtoj sthn taxh tou cronou) kai thn allh th morfh neou (pio konta sth arch
tou pantoj). H idea auth ecei scesh kai me thn idea twn arcaiwn peri
qeothtaj anaferei o A.Grabar.
39
Ereunwntaj to qeologiko upobaqro thj parastashj kai tij scetikej
proektaseij, anakaluptoume pleurej thj proswpikothtaj tou Onoufriou, oi
38
G . Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu, Beograd 1971; C. Grozdanov, Ohridsko zidno
slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 162165; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd
1980, 173, 174.
39
A. Grabar, Christian iconography, A Study of ist Origins, London 1969, 112113.
opoiej maj fernoun pio konta se kapoiouj pneumatikouj kuklouj me
xecwristh paideia. O uyhloj problhmatismoj tou prwtopapa Neokastrou
einai sigouro oti ecei scesh me thn palaioterh paradosh, sumfwna me thn
opoia dhmiourghqhkan arketej parastaseij sunodeuomenej apo
epexhghmatika keimena, opwj autej stouj Agiouj Anargurouj Kastoriaj hdh
apo ton 12
o
aiwna. H epilogh twn keimenwn twn epigrafwn sth diakosmhsh
miaj monocwrhj ekklhsiaj, opwj einai oi Agioi Apostoloi thj Kastoriaj ston
anatoliko kai dutiko toico akolouqei to protupo miaj katastalagmenhj
sunhqeiaj twn palaioterwn kallitecnwn thj. H elleiyh tou troulou kai twn
qolwn sthn arcitektonikh autou tou naou den edwse thn dunatothta
anaptuxhj kai parousiashj twn eikonografikwn qematwn etsi opwj tij eican
sullabei kai tij eican metatreyei se eikonej palaioteroi pneumatikoi
anqrwpoi thj periochj. Idiaitera twn qematwn pou eican scesh me tij fuseij
tou Cristou. Etsi gia na kalufqei auto to keno, egine prospaqeia epektashj
thj ermhneiaj twn grafwn kai prosarmoghj sta dedomena tou cwrou, miaj
neaj parastashj, h opoia sumpuknwse to nohma thj istorhshj enoj naou sta
yhla shmeia.
H proswpikothta tou zwgrafou Onoufriou, sumfwna me thn proseggish
auth, anadeiknuei perissotero thn axia tou ergou tou. Apokaluptetai apo
thn pleura tou mia oloklhrwmenh gnwsh gia thn metatroph euaisqhtwn
qeologikwn qematwn se eikonej ki enaj uyhloj problhmatismoj metaforaj
mhnumatwn mesw tou mustikou logou. Oi sugkriseij twn ergwn tou me alla
erga thj idiaj cronikhj periodou (1547), fainetai oti ton meiwnoun
kallitecnika. Oi antilhyeij tou kai h antlhsh stoiceiwn apo to parelqon thj
buzantinhj tecnhj, diaferoun aisqhta apo ekeina twn omotecnwn tou. O
Onoufrioj sthrizetai sth shmantikh politistikh klhronomia, pou ecei thn
eukairia na thn spoudasei se mnhmeia thj euruterhj periochj Acridaj kai
Kastoriaj kai idiaitera s auta tou 14
ou
kai 15
ou
aiwna, omwj den mimeitai
thn tecnotropia touj. Didasketai apo ta epiteugmata twn kallitecnwn thj
Krhthj, oso croniko diasthma paramenei sth Benetia kai ascoleitai me to
shmantiko qema thj fwtoskiashj, oso kai me thn tonismenh aisqhsh thj
diakosmhtikothtaj. An kai crhsimopoiei eikonografika paromoiej skhnej me
allouj kallitecnej, autoj dinei mia allh diastash sth sunqesh. H scesh twn
proswpwn tou metaxu touj, einai arketa zesth kai caroumenh. S auto
bohqaei kai h paleta tou, h opoia emploutizetai me crwmata hpia kai
trufera. Kanei dhladh mia meixh twn empneusmenwn lusewn twn
kallitecnikwn scolwn thj periochj m autej pou sunantaei se kallitecnej
thj Krhthj. Carazei omwj mia poreia monacikh, mustikh kai akrwj axiologh.
Teloj, epeidh o topoj katagwghj tou prokalese poikilej anti-
paraqeseij,
40
qa prepei bgazontaj sumperasmata kai apo to idio tou to ergo,
546 Iwannij Sisiou
40
Dh. Dhamo, Peintres Albanais aux XVIXVIII siecles en Albanie et dans dautres regions
balkaniques, Tirana 1984, 114; G. Gkolompiaj, H kthtorikh epigrafh, 1983, 343; Gounarhj, Agioi
Apostoloi, 22.
ton topo auto na ton anazhthsoume ston cwro thj Kastoriaj. Ki auto giati
kineitai me tropouj analogouj me pepaideumenouj kuklouj
41
kai den
apokleietai na einai gnwsthj thj istorikhj gewgrafiaj thj periochj, opote to
sumpilhma Argithj, to opoio grafei mono se nao thj Kastoriaj, na sundeetai
me to ameso periballon thj Kastoriaj.
Janis Sisiu
STARAC DANA KAO OSOBEN IKONOGRAFSKI MOTIV
ZOGRAFA ONUFRIJA U KOSTURU
Kompozicija sa Starcom dana na isto~nom zabatu crkve Svetih apostola
u ~etvrti Eleuse u Kastoriji, iz 1547, doskora nije bila vidqiva i zato je
ostala nezapaèna u radovima starijih istraìva~a koji, pored we, nisu pri-
metili ni dopojasne figure proroka na severnom zidu naosa. Sli~na predstava
se, ina~e, nalazi u hramu Svetog Nikole u Elbasanu, koji je, 1554, zidnim sli-
kama ukrasio tako|e majstor Onufrije.
Sredi{wi deo scene u Svetim apostolima zauzima Starac dana, u kru-
`nom medaqonu, upisanom u kvadrat, koji se uzdiè u dvostrukoj slavi. U
uglovima ~etvrtastog poqa predstavqene su personifikacije jevan|elista, a
na krajevima zabata dopojasni likovi proroka Sofonija i Jezekiqa. Karakteri-
stike Starca dana su, ~ini se, inspirisane tekstom proroka Danila (7, 9). U
traèwu novog ikonografskog re{ewa majstor Onufrije se koristio odgovara-
ju}im teolo{kim tekstovima koje je prilago|avao svojoj zamisli, stvaraju}i
novu kompoziciju. U tome je od posebnog zna~aja bilo wegovo poznavawe starije
ikonografije u slikarstvu Kastorije, kao i drugih sredina u dijecezi Ohrid-
ske arhiepiskopije. Pored ostalih, wemu su poznata bila tri Hristova lika u
crkvi Svetog Stefana, Svete trojice u Bogorodici Kubelidiki i Svetom Ni-
koli Tzotza (Dzodza?) u Kastoriji, kao i Svetog \or|a u Omorfoklisiji. Za-
hvaquju}i dobrom poznavawu slikarstva u gradu i susedstvu, Onufrije je iz
starijih predstava mogao da pozajmi jedan broj pojedinosti i svoju predstavu
u~ini bogatijom.
41
M. Catzhdakhj- E. Drakopoulou, Ellhnej zwgrafoi meta thn alwsh (14501830), t. B ,
Aqhna 1997, 256258.
UDK: 75.052:271.222(497.17)14
VIKTORIJA POPOVSKA-KOROBAR (Skopqe)
ZIDNO SLIKARSTVO S KRAJA XV VEKA
U MANASTIRSKOJ CRKVI SVETE PETKE KOD BRAJÎNA
U radu je analizirano delo anonimnog zografa iz kosturske radionice i
okvirno datovano izme|u 1486. i 1493. godine.
Na isto~noj obali Prespanskog jezera, u regionu Dowe Prespe, nalazi se
selo Braj~ino iznad koga je sme{ten manastir Svete Petke. Istorijski podaci
o manastiru su veoma oskudni i poti~u tek s po~etka pro{log stole}a.
1
Prili-
kom konzervatorskih radova na crkvi konstatovane su dve faze u slikarstvu
prva je datovana u drugu polovinu XVI veka, a druga u XVIII vek.
2
Iako do sada
nije bilo {ireg istorijsko-umetni~kog istraìvawa starijeg ìvopisa, on se
pomiwao u nau~noj literaturi. U kontekstu atribucije, na osnovu wegovih
stilsko-likovnih osobenosti, iskazali smo mi{qewe da je to rad anonimnih
majstora iz kruga kosturskih radionica posledwe ~etvrtine XV veka.
3
Nedav-
no je u niz spomenika kosturske umetni~ke produkcije ukqu~ena i braj~inska
Sv. Petka, uz datovawe ìvopisa u kraj XV veka.
4
Jednobrodna crkvica sa dvoslivnim krovom i prostranom, spoqa trostra-
nom apsidom bila je, prema natpisu u naosu, izgra|ena i oslikana u isto vreme.
Nekada je bila napu{tena, pa su podu`ni zidovi stradali ju`ni je bio sa-
svim sru{en, a severni delimi~no. To se najranije moglo dogoditi tokom XVII
1
G. Tra~ev, Starinni v Prespa, Makedonska biblioteka, Sofi 1923, 24; Isti, Mana-
stirite v Makedoni, Sofi 1933, 52, navodi nekada{we ime sela kao Bratu~ino, datum prazno-
vawa u manastiru, pomenik sa slovenskim i gr~kim imenima prilo`nika (nije sa~uvan) i konake
koji su vi{e puta goreli.
2
J. Petrov, Istraùva~ki raboti na ìvopisot vo crkvata Sv. Petka vo selo Braj~ino,
Kulturno nasledstvo VI, Skopje 1975, 7173, sl. 12; K. Balabanov, A. Nikolovski, D. Kornakov,
Spomenici na kulturata na Makedonija, Skopje 1980, 272273.
3
V. Popovska-Korobar, The Icon of Jesus Christ the Saviour and the Question of Continuity of
Ohrid Painting School from the 15
th
century, Izkustvo 3334, Sofi 1996, 3438.
4
C. Vleva, Stenopisite v crkvata Sv. Georgi v Kremikovski manastir v konteksta na
kosturskata hudoèstvena produkci, Avtoreferat na disertacionen trud odbranet na 23. 06.
2006 g., BAN, Institut za izkustvoznanie, Sofi 2006, 1718.
veka, sude}i prema dvema sa~uvanim ikonama koje su verovatno naslikane u
drugoj polovini XVI veka i uz pretpostavku da su pripadale starom ikonosta-
su.
5
Na samom kraju XVIII veka podu`ni zidovi su obnovqeni tako {to je ju`ni
pro{iren za oko 40 cm, a sa zapada je dozidana priprata koja nije oslikana.
6
Mo`da je crkva obnovqena upravo 1800. godine, kada je ispisana molitva raba
bo`jeg Nikole u lineti sa predstavom patrona,
7
koja stilski odgovara mla|em
ìvopisu naosa. Da je tokom XIX veka manastir aktivno ìveo, dokazuju carske
dveri, deizisni friz i dve ikone iz sredine toga stole}a, kao i ikona sv. Para-
skeve iz 1857. godine.
8
Iz istog doba najverovatnije poti~u kamena konstruk-
550 Viktorija Popovska-Korobar
Osnova crkve
5
Grupa ikona koje su danas izloène u narteksu pomiwe se bez preciznijih podataka kod
K. Balabanov, A. Nikolovski, D. Kornakov, nav. delo, 273. Hristova ikona ve}ih dimenzija i deli-
mi~no sa~uvani Deizisni friz s natpisima na crkovnoslovenskom jeziku dela su razli~itih zo-
grafa. Hristov lik na ikoni je u stilu sledbenika kosturskog slikara Jovana Teodorova iz Gra-
moste, koji je verovatno uradio carske dveri za polo{ki manastir Sv. \or|a i Bogorodi~inu
ikonu u selu Oreoec kod Makedonskog Broda, up. V. Popovska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Ma-
kedonija, Skopje 2004, kat. br. 43 i 44.
6
J. Petrov, nav. delo, 72.
7
Uz desnu ruku sv. Paraskeve, u kojoj drì mu~eni~ki krst, napisano je belom bojom:
1800 Dehsij tou doulou tou Qeou Nhkolaou.
8
Sv. Paraskeva je predstavqena sa otse~enom glavom u levoj ruci i mu~eni~kim krstom u
desnoj. Bo~no uz weno poprsje sa~uvani su autograf zografa i molitveni zapis ktitora: Diace-
iroj Gewrgi(ou) Anagnw(st)ou zwgrafou en eparchaj flwrin(aj) cwriwn Mpelkamen. 1857
Apriliou 11 Dehsij t(ou) doulou tou Qe(ou) papa Iw(annou) Petr(ou) diamonhj Agiaj taw thj
Mpratoutthnaj (sic). Tako saznajemo o novom zografu iz mesta Bel Kamen (Drosophgh) blizu Le-
rina (Florina), up. T. Simovski, Naselenite mesta vo Egejska Makedonija, kn. prva, Skopje 1978,
103. Za toponomastiku bi mogao biti interesantan stariji oblik imena sela Braj~ina, kakav je
naveden kod G. Tra~ev, nav. mesto, {to }e re}i, ktitor ikone je bio Brati~anec, kao {to se i da-
nas naziva ìteq ovog sela, up. V. Pjanka, Toponomastikata na Ohridsko-prespanskiot bazen,
Skopje 1970, 133.
cija iznad agijazme severno od crkve, kao i
dva drvena stalka za sve}e jedini ostaci
starijeg inventara. Manastir danas nije ak-
tivan, premda su velikim trudom vernika
obnovqeni konaci jugozapadno od crkve.
Zidno slikarstvo iz 1800. godine u ce-
lini pokriva ju`ni i severni zid naosa kao
i dogra|ene ju`ne delove isto~nog i zapad-
nog zida. Kompozicije velikog formata ne
ponavqaju raspored fresaka slikanih u XV
veku. Tokom konzervatorskih radova, kada
su zbog rekonstrukcije zidova skidane fre-
ske, utvr|eno je da su u novi ju`ni zid ugra-
|ivani ve}i komadi starije gra|e sa fre-
sko-malterom koji je kori{}en za kasnije
slikawe.
9
Verovatno je to, a ne nespretna
konzervatorska odluka, razlog {to se ve}i
deo starijeg ornamentisanog sokla na{ao u
isto~nom doprozorniku novoizgra|enog ju-
`nog zida. Prvobitno slikarstvo je zadrà-
no na isto~nom i zapadnom zidu naosa i na
prvobitnoj zapadnoj fasadi, danas isto~nom
zidu priprate. @ivopis iz oba perioda ima
natpise na gr~kom jeziku.
Na ju`noj fasadi crkve danas se moè videti neznatan fragment starijeg
slikarstva.
10
U samom jugozapadnom uglu crkve iz XV veka, posle sa~uvane cr-
vene bordure zapo~iwala je kompozicija sa istorijskim portretima, od kojih
se raspoznaju dve figure okrenute ka istoku jedna u mona{koj, a druga u la-
i~koj mu{koj ode}i. Kod monaha, koji je pruènih ruku postavqen iznad druge
figure, vidi se riza maslinasto-sme|e boje, dowi deo crne mona{ke kape i sa-
svim mali deo brade. ôvek u predwem planu ima svetlocrveni ogrta~, iz kojeg
proviruje visoki beli okovratnik ~iji je desni trougaoni deo dobro sa~uvan.
11
Poloàj wegovih ruku ne moè se odrediti sa sigurno{}u, ali se ~ini da mu je
desna ruka savijena u laktu. Na ovoj fasadi je mo`da nekad bilo i drugih pred-
stava, najpre pretpostavqamo scena iz ciklusa patrona.
12
Zidno slikarstvo s kraja XV veka u manastirskoj crkvi Svete Petke kod Braj~ina 551
9
J. Petrov, nav. delo, 7273.
10
Isto.
11
Istorijski portreti sa ovakvom lai~kom ode}om poznati su sa vi{e fasadnih kompozi-
cija iz XV veka u ohridskim crkvama Sv. Konstantina i Jelene i Vaznesewa (Sv. Spas) u Le-
skoecu ili u Bogorodi~inoj crkvi manastira Dragalevci kod Sofije, up. G. Subotik, Ohridskata
slikarska {kola, Ohrid 1980, crte` 60, 74, 92.
12
Podsetimo na primere sa ju`nih fasada Kurbinova, up. C. Grozdanov D. Bardzieva, Sur
les portraits des personages historiques a Kurbinovo, ZRVI 33, Beograd 1994, 6184; crkve Sv. Konstan-
Fragmenti portreta na ju`noj fasadi
Dugoj tradiciji oslikavawa fasada sa razli~itim programom,
13
svojim
osobenim primerom prikqu~uje se i braj~inska zapadna fasada. Ikonografski
program ovde ukqu~uje predstave patrona u luneti, redukovanu temu Stra{nog
suda i kowani~ke figure sv. Mine i sv. \or|a. Jasna koncepcija celine sa es-
hatolo{kim i religiozno-didakti~kim porukama interesantna je po izvoru
ikonografskih elemenata, wihovih kombinacija i pojedinosti. Cela zidna de-
koracija je obuhva}ena crvenom bordurom kakvom se odvajaju i zone i pojedine
predstave, pri ~emu su sveti ratnici-kowanici postavqeni ispod okernih ar-
kadnih bordura i imaju karakter fresko-ikona.
U ni{i sa svetim patronom, koja zbog slikanih stubova i {irokog luka
ispuwenog ornamentom nalikuje mramornom portalu, prikazana je sv. Petka / H
AG(i)A PARASKEBH/ u poprsju, sa krstom u desnoj ruci i levom isturenom
upoqe otvorenog dlana.
Po{to se me{tani Braj~ina na slavi okupqaju 26. jula / 8. avgusta, po-
{tuje se kult rimske mu~enice sv. Paraskeve. Kada se ne bi znao datum praznova-
wa, ikonografija lika bi nas navela da se zapitamo da li je zaista re~ o rimskoj
prepodobnoj mu~enici sv. Paraskevi. Naime, poznato je da se, ~ak i pri postoja-
wu ciklusa, u sredwovekovnim spomenicima ~esto me{aju kultovi triju svetih
èna istog imena sv. Paraskeve Rimske, sv. Paraskeve Ikonijske i sv. Para-
skeve Epivatske.
14
Zbog brojnih ikonografski nepotvr|enih identifikacija li-
kova sv. Paraskeve,
15
kao i zbog onih koje uverqivije ozna~avaju rimsku mu~eni-
tina i Jelene i fasade wenog paraklisa Sv. Petke, up. G. Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u
Ohridu, Beograd 1971, crt. 9 i 10; Sv. Petke u Pobu`ju kod Skopqa, za koju se pretpostavqa da je
prethodno (u XIV veku) bila posve}ena sv. Nikoli, up. Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkvata Sv. Pet-
ka vo Pobu`je, Zbornik Arheolo{ki muzej na Makedonija XXI, Skopje 1983, 3738, ili mana-
stirske crkve Sv. Ilije kraj Skopqa iz ranog XVI veka, up. Ista, Po tragite na zografite od vto-
rata decenija na XVI vek vo Skopska Crna Gora, Kulturno nasledstvo 16, Skopje 1993, 5665.
13
L. Hadermann-Misguish, Une longue tradition byzantine. Le decoration exterieure des eglises,
Zograf 7, Beograd 1977, 510; M. A. Orlova, Naru`ne rospisi srednevekovh pamtnikov
arhitektur, Moskva 1990.
14
G. Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu, 89101. Komparativnim istraìva-
wima ciklusa sv. Paraskeve (Petke) u slikarstvu {ire teritorije (u koje su ukqu~eni i primeri
iz Dowe Kamenice i iz Ohrida) utvr|eno je da kult prepodobnomu~enice Ikonijske dominira u
centraloj i severoisto~noj Evropi, Rimske uglavnom u Gr~koj, dok se kult prepodobne Epivatske
{irio u regionu severne Gr~ke. Pritom je @itije Epivatske imalo velikog uticaja na ikonogra-
fiju sv. Petke Rimske, za koju je zabeleèno i to da se predstavqa kao monahiwa iako je ìvela u
II veku, up. Arhim. S. Koukiarhj, O kukloj tou biou tuj Agiaj Paraskeuhj Rwmaij kai thj ex
Ikoniou sth cristianikh tecnh, Aqhnai 1994 (Summary, 198203).
15
Pomenimo samo neke predstave u ~itavij figuri: u severnoj apsidi priprate Sv.
Spasa u Ku~evi{tu, up. I. \or|evi}, Slikarstvo XIV veka u crkvi Sv. Spasa u selu Ku~evi{tu,
ZLU 17, Novi Sad 1981, 104, sl. 32; na fasadi iz XIV veka u Pobu`ju, up. Z. Rasolkoska-Nikolov-
ska, Crkvata Sv. Petka vo Pobu`je, crte` 5; na ju`nom zidu naosa u Malom Gradu (1369), up. V.
J.\uri}, Mali Grad Sv. Atanasije u Kosturu Borje, Zograf 6, Beograd 1975, 36; dopojasna
predstavu u oltaru Bogorodi~ine crkve u Velestovu (1444) i figura u naosu Spasove crkve u Le-
skoecu (1462), up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, 68, crt. 43, 77; na ju`nom zidu naosa
u selu Mrenoga u Demir Hisaru, up. D. Barxieva, Crkvata Sv. Spas vo seloto Mrenoga, Likovna
umetnost 1213, Skopje 1987, 61; na jugoisto~nom uglu fasade u Sv. Iliji u Skopskoj Crnoj Gori
(li~ne bele{ke).
cu, odnosno prepodobnu epivatsku,
16
ostaje mala sumwa u pogledu toga da li je
Braj~ino i u XV veku praznovalo u julu ili, pak, u oktobru. Jedino freska u nao-
su iz 1800. i ikona iz 1857. ukazuju na to da se u XIX veku po{tovao kult sv. Pa-
raskeve Rimske, iako je i tada, na ulazu u crkvu, ona predstavqena bez ikono-
grafskog obele`ja svojeg mu~eni{tva usekovawem glave.
17
Braj~inska kompozicija Stra{nog suda svedena je na pojedine elemen-
te ove sloène teme.
18
Drugi dolazak Cara nad carevima i wegov sud saèto
su prikazani ikonografijom Carskog deizisa, koji se od ranih ~etrdesetih
godina XIV veka u dijecezi Ohridske arhiepiskopije pojavquje i slika u
razli~itim varijantama.
19
U frontonu su dopojasni likovi Hrista Cara
signiranog kao Pantokrator /I(hsou)S C(risto)S O P(ant)WKRATOR/, Bogo-
rodice carice /M(hth)R Q(eo)U/ i sv. Jovana Prete~e /Iw(hnnhj) O P(rodro-
moj)/. Hristos sa carskim insignijama (plitka zaobqena kruna puna bisera
i dragog kamewa, tamnocrveni divitision izvezen plavim lozicama i bise-
rima kao i ukr{teni loros) ima oreol u koji je upisan crveni krst i slova
O WN (Otkr. 1, 4). Desnom rukom blagosiqa, a u levoj drì otvorenu kwigu
sa o{te}enim jevan|eqskim tekstom (Mat. 25, 31): O(TAN) DE elQH
A..WU .Bogorodica carica u molitvenom naklonu pruà desnu ruku
ka Hristu, a levu polaè na grudi drè}i belu maramicu kao znak brige za
qudski rod.
20
Preko sve~ane haqine ima crveni pla{t izvezen plavim lozica-
16
Koliko nam je poznato, jedino u naosu Dolgaeca (1454/5) sv. Paraskeva drì svoju
odse~enu glavu, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, 55, crt. 33, sl. 25. Prepodobna
Sv. Petka je predstavqena kao mu~enica u Prazni~nom mineju Boìdara Vukovi}a iz 1538,
(bez datuma, ali ispred sv. Dimitrija, 26. oktobar), ili u fresko-slikanom kalendaru u pri-
prati Pe}ke patrijar{ije (za 14. oktobar), up. P. Mijovi}, Menolog, Beograd 1973, 206, 364.
Zbog poznatog datuma praznika (14. oktobar), nekad grobqanske crkve Sv. Petke u Pobu`ju,
figura sv. Petke na ju`nom zidu naosa (XV vek) identifikuje se sa epivatskom prepodobnom,
up. Z. Rasolkoska-Nikolovska, nav. mesto. Zbog jasnog programskog jezika, sa wom je identifi-
kovan i lik sv. Petke na tronu, naslikan u blizini pustinoìteqa sv. Jovana Rilskog i sv. Jo-
akima Osogovskog u XVII veku, up. M. M. Ma{nik, Crkvata Sveta Petka vo Selnik i nejzinite
paraleli vo slikarstvoto na Alinskiot manastir Sveti Spas, Kulturno nasledstvo 1718,
Skopje 1994, 108, sl. 11.
17
Vidi nap. 7 i 8.
18
Iscrpno v. A. Davidov-Temerinski, Ciklus Stra{nog suda, Zidno slikarstvo manastira
De~ana, Gra|a i studije, ured. V. J. \uri}, Beograd 1995 (=De~ani, gra|a i studije), 192209 (sa
starijom literaturom); op{irno o spomenicima u Makedoniji, gde se pomiwe i ova scena u Braj-
~inu, up. A. Serafimova, Semioti~ka analiza i postvizantiski paraleli na Stra{niot sud vo
Ku~evi{kite Sveti Arhangeli, Kulturno nasledstvo 2829, Skopje 2003, 163186.
19
C. Grozdanov, Isus Hristos car nad carevima u ìvopisu Ohridske arhiepiskopije od
XV do XVII veka, Zograf 27, Beograd 19981999, 151160, gde se pomiwe i Braj~ino. O genezi na-
u~nih istraìvawa i razli~itim tuma~ewima najstarije predstave u Treskavcu, up. S. Smol-
~i}-Makuqevi}, Carski deisis i nebeski dvor u slikarstvu XIV veka manastira Treskavac. Iko-
nogrfaski program severne kupole priprate crkve Bogorodi~inog Uspewa, Tre}a konferencija
jugoslovenskih vizantologa, Vizantolo{ki institut SANU, posebna izdawa kw. 25 Narodni
Muzej Kru{evac, studije i monografije kw. 2, BeogradKru{evac 2002, (=Tre}a konferencija ju-
goslovenskih vizantologa) 463472 (sa starijom literaturom).
20
O gestovima Bogorodice Zastupnice i ikonografskom detaqu maramice up. I. M. Djor-
djevi} M. Markovi}, On the Dialogue Relationship between the Virgin and Christ in East Christian Art,
ma i belim krstovima obrubqenim biserima.
21
U deizisnom naklonu pruènih
ruku je i sv. Jovan Prete~a, u uobi~ajenoj ode}i.
22
Pore|ewem svih ikonografskih detaqa na mnogobrojnim starijim i sa-
vremenim predstavama Carskog deizisa ~ija je tekstualna osnova Ps. 44 (45), 9,
moèmo zakqu~iti da je ova varijanta u Braj~inu najblià predstavi u kostur-
skoj crkvi Sv. Nikole monahiwe Evpraksije (1485/6).
23
Epitet Pantokratora
Hristos car ima samo jo{ u crkvi Sv. Dimitrija u Bobo{evu (1487/8), {to od-
govara literarnoj podlozi predstave. Ipak, jedino je u Braj~inu on eksplicit-
no deo ikonografije Stra{nog suda.
24
Na ju`nom delu fasade je nekoliko epizoda vezanih za pakao. Ogwena reka
se spu{ta ispod ni{e uz sam ulaz u naos, nose}i gre{nike i proklete
/SKOT(adi) TO EZOTERON/, od kojih je imenovan samo bogati Lazar /O PLOU-
SIOS LAZAROS/.
25
Pojas mraka obuhvata izdvojena raznobojna poqa u kojima
su predstave kolektivnih muka u paklu /TARTAROS/: bezute{ni nevernici /TO
APARAMHQU TON PISTEUQOS/, ène sa raspu{tenom kosom i crvi koji ne
miruju /O SKOLIX O AKHMITO( j)/, grupa u kojoj ima i monaha, {krgut zuba od
Apropos of the discovery of the figures of the Virgin Mediatrix and Christ in the naos of Lesnovo, Zo-
graf 28, Beograd 20002001, 14, nap. 5, 4447 (gde je me|u brojim primerima ukazano i na one
mla|e iz Carskog deizisa u kosturskim crkvama Sv. Nikole monahiwe Evpraksije i Sv. Nikole
Magaqu, up. nap. 275).
21
O simboli~nom zna~ewu Bogorodi~ine ode}e, koje treba traìti u sredwovekovnim li-
terarnim vizijama i opisima neba i ìvota posle smrti, up. S. Smol~i}-Makuqevi}, nav. delo, 471.
22
O Deizisu kao jezgru vizantijskih prikaza Stra{nog suda, koji ga kao samostalni mo-
tiv moè i zameniti zbog aluzije na drugi Hristov dolazak, up. Ch. Walter, Two Notes on the De-
esis, REB XVI, Paris 1968, 311336; Isti, Further Notes on the Deesis, REB XXVIII, Paris 1970,
161187; A. Davidov-Temerinski, nav. delo, 202; S. Smol~i}-Makuqevi}, nav. delo, 468469 sa
primerima u kupolama spomenika iz XIIXIV veka na Kipru u kojima je sagledan eshatolo{ki ka-
rakter i aluzija na ponovni Hristov dolazak.
23
Razlika je samo u ode}i Hrista cara (hiton i himation sa ukr{tenim lorosom) i otvo-
renom svitku koji drì Bogorodica, up. St. Pelekanidhj, Kastoria I, Buzantinai toicografiai,
Pinakej, Qessalonikh 1953, pin. 186a. Bogorodi~in pla{t sa istim oblikom krstova je tamnije
crvene boje.
24
Poznato je da je Pantokrator standardna ikonografija Hrista u kontekstu Stra{nog
suda, {to je slikar u Braj~inu i napisao kao epitet, saglasno tekstu Otkr. 1, 8 (Onaj koji dola-
zi Pantokrator). Misle}i pritom i na wegovu ulogu kao Cara nad carevima (up. G. Millet, La
Dalmatique du Vatican, Les elus images et croyances, Paris 1945, 24, 6181; A. Davidov-Temerinski,
nav. delo 194), izabrao je prema svojem, ili prema shvatawu naru~ioca, najprigodniju predstavu
sa ikonografijim Carskog deizisa. Na severnom zidu naosa u Bobo{evu Hristos ima epitet Car
slave i Pantokrator, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, 138, nap. 181, {to je protuma-
~eno kao pogre{no napisani epiteti s obzirom na zna~ewe kompozicije deisisa. Mnogo ranije
je, u naosu Sv. Atanasija Muzaki (1385) u Kosturu, Hristos u takvoj ikonografiji ozna~en kao
Car slave, drè}i tekst jevan|eqa prema Mateju 25, 34, up. S. Pelekanidis M. Chadzidakis, Kasto-
ria, Athens 1985, 107. Sa istim tekstom koji aludira na Stra{ni sud, Hristos je u crkvi Sv. Ni-
kole monahiwe Evpraksije signiran kao Car careva i Pravedni sudija, odnosno Stra{ni sudija u
Carskom deisisu crkve Sv. Nikole Magaqu, gde ima i arhijerejska obele`ja, up. S. Pelekanidis,
nav. delo, sl. 150b, 186a, 172b. O datovawu crkve Sv. Nikole Magaqu u 1504/5 g., up. G. Suboti},
Najstarije predstave Svetog Georgija Kratovca, ZRVI 32, Beograd 1993, 187188.
25
Pogre{no predstavqawe bogatog Lazara je zabeleèno i u mnogim starijim spomenici-
ma, up. A. Davidov-Temerinski, nav. delo, 204205 (sa primerima i literaturom).
hladno}e /O BRAGMOI T(h) O D(h)T: ?/, a u najnièm poqu su mu{karci razli-
~itog uzrasta, Jevreji, izdajice /OI I(ou)DEOI OI PRO(dotai) SANT(o)T(h)
KM ?/. Sledi zona individualnih kazni: onog koji je orao tu|u wivu /O PA-
RABLAKISTIS/, vodeni~ara koji je krao bra{no /O MILON(aj)/ i lihvara
/TOKISTH( j)/. Vezanih ruku i nogu, svaki gre{nik ima i odre|eni atribut
prema svom grehu (ralo sa dva to~ka, vodeni~ki kamen sa lopatom i buretom
ili kese iz kojih ispadaju zlatnici).
26
U posebnom poqu na beloj pozadini je scena merewa du{a. Okrenut le|i-
ma ogwenoj reci, an|eo Gospodwi /AGGELO( j) K(uri)U/ u carskom kostimu,
27
priklawaju}i uz sebe pravednu du{u /DIK(ai)aj yuch/, trozupcem goni demone.
Oko terazija koje drì Bo`ja ruka, zaka~ila su se tri |avola, dok ~etvrti odvo-
di dve nage figure (du{e) vezane oko vrata. Zanimqivo je da an|eo koji se zala-
è za pravedno merewe du{a ima oreol sa tri kru`nice od kojih je spoqna pla-
va, kakve imaju i pravednici u Raju.
Prostor Raja, ispuwen drve}em, ogra|en je zidinama sa kulama. Iza kapije
sa vatrenim heruvimom proviruje pravedni razbojnik /O DIK(ai)O( j)/. Bogo-
rodica /M(hth)R Q(eo)U/ sedi na crvenom prestolu sa jastukom, desne ruke po-
loène na koleno, dok joj je leva otvorena ispred. Okrenut prema woj, praotac
Avram /O DIK(ai)O( j) ABRAAM/ drì pravedne du{e kojih ima i u pozadini.
Pravednici Isak /O DIK(ai)O( j) ISAAK/ i Jakov /O DIK(ai)O( j) IAKWB/ sede
jedan prema drugome.
28
Iz dowih zidina izviru rajske reke.
29
Upravo iznad
ulaza u Raj kle~i monah, u molitvenom stavu o{te}enog lika. On pruà ruke
prema sv. Petki, odnosno Bogorodici iz Deizisa, uz molitvu za posredovawe
26
O kolektivnim i individualnim mukama u paklu, up. B. Todi}, Novootkrivene predsta-
ve gre{nika na Stra{nom sudu u Gra~anici, ZLU 14, Novi Sad 1978, 193204; M. M. Garidis, Les
punitions collectives et individuales des damnes dans le Jugement dernier (du XII-au XIVe siecle), ZLU
18, Novi Sad 1982, 117; A. Davidov-Temerinski, nav. delo, 206207; pojedina~nih muka ima i u
hronolo{ki bliìm spomenicima Sv. Bogorodici Bolni~koj, Dragalevcima, up. G. Subotik,
Ohridskata slikarska {kola, nav. mesto; u Ele{nici s kraja XV ili po~etka XVI veka, up. B.
Penkova, Stenopisite ot XVI vek v crkvata Uspenie Bogorodi~ino na Ele{ni~ki manastir
kra Sofi, Blgarski {estnaeseti vek, Sbornik dokladi, Narodna biblioteka Sv. Sv. Kiril i
Metodi, Sofi 1996, 624, sl. 6.
27
Nisu nam poznati primeri an|ela-mera~a du{a u ovakvoj ode}i. Natpis ga ne identi-
fikuje kao arhan|ela Mihajla ali bi crveni kolorit mo`da podse}ao na crvene an|ele iz nekoli-
ko kompozicija Stra{nog suda u spomenicima na Kipru (XII i XIV veka), kao i na monumentalnu
kowani~ku figuru vatrenog arhan|ela Mihajla iz Lesnova, up. S. Gabeli}, Manastir Lesnovo,
Beograd 1998, 194 (sa starijom literaturom).
28
Starozavetni Isak i Jakov u Raju nalaze se i u Mile{evi (oko 1236), up. B. @ivkovi},
Mile{eva, Crteì fresaka, tekst B. Todi}, Beograd 1992, 45; u Sv. Bogorodici Bolni~koj, Draga-
levcima, Bobo{evu, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, crt. 139, 95, 104; u Sv. Proko-
piju (XIVXV vek) u selu Livada i Sv. \or|u (1410) u Plemeniani na Kritu, up. M. Bougrat, Trois
Jugements derniers de Crete Occidentale, Cahiers balkaniques 6, ed. T. Velmans, Paris 1984 (=Cahier
balkaniques 6), 16, sl. 3; najsli~niji Braj~inu je wihov poloàj u Ele{nici kraj Sofije, ~ije se
slikarstvo pripisuje ohridskoj likovnoj tradiciji, up. B. Penkova, nav. mesto.
29
Prikazivane su ~e{}e u kompozicijama tokom XV veka na Kritu, up. M. Bougrat, nav.
delo, sl. 8; na Kipru, up. A. and J. A. Stylianou, The Painted Churches of Cyprus, Revised Edition, Ni-
kosia 1997, fig. 236. Ima ih i u Dragalevcima, up. A. Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris
1928, 333 i u Ele{nici, up. B. Penkova, nav. mesto.
pred Hristom nebeskim carem. Molitveni tekst, napisan belom bojom izme|u
Bogorodice i Hrista, identifikuje monaha Pahomija: Mnhs(qhti) K(uri)e t(hn)
yuc(hn) t(ou) d(ou)l(ou) sou Pacomi(ou) m(ona)c(ou). Zbog mesta na kome se na-
lazi u sastavu Sta{nog suda, monah Pahomije je verovatno bio jedan od ktitora
ovog manastira.
30
U program fasade idejno su uklopqene i monumentalne predstave svetih
ratnika. ûdo sv. \or|a / O AGIO( j) GEWRGIO( j)/ koji ubiv{i zmaja spasava
princezu, prikazano je na severnoj strani sa uobi~ajenom ikonografijom.
31
Dok u ovoj kompoziciji nema osobenosti,
32
na predstavi sv. Mine na kowu treba
Monah Pahomije u molitvi, zapadna fasada
30
Od retkih pojava ktitora u sastavu Stra{nog suda poznati su nam primeri iz druge po-
lovine XV veka na Kipru (D. de Cholet, Fresque du Jugement dernier dans leglise de Saint-Heraclide
au monastere de Saint-Jean Lampadistis a Chypre, Cahier balkaniques 6, 107109) i iz 1622 godine u
Srbiji (S. Peji}, Manastir Pustiwa, Beograd 2002, 80).
31
O svetim ratnicima i wihovoj ikonografiji, up. M. Markovi}, O ikonografiji svetih
ratnika u isto~nohri{}anskoj umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u De~anima, De~ani,
gra|a i studije, 567626, o pojavi kowani~ke predstave sv. \or|a posebno, 577579 i daqe, sa sta-
rijom literaturom. O staroj tradiciji predstavqawa svetih ratnika u borbi sa zlim silama i ne-
prijateqima prave vere, o legendi spa{avawa princeze i samostalnoj sceni tog ~uda, kao i obli-
kovawu zmaja/zla, up. Ch. Walter, The Cycle of St. George in the Monastery of De~ani, De~ani i vizan-
tijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1989, 352; G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola,
65, 68; Isti, Iz istorije slikarstva u skopskom kraju u vreme turske vlasti (1), ZRVI XXXVIII,
Beograd 1999/2000, 440441.
32
Skrenuli bismo pa`wu na vrlo sli~no odevenu princezu u istoimenoj kompoziciji u
Kremikovcima (1493), up. K. Paskaleva, Crkvata Sv. Georgi v Kremikovski manastir, Sofi,
zabeleìti re|e ikonografske elemente. Sa utvr|enom fizionomijom egipatskog
(frigijskog) mu~enika, sv. Mina /O AGIO( j) MIN(aj)/ naslikan je kao ratnik u
ko`nom panciru,
33
sa {titom i kopqem pri ~ijem se vrhu viori bela zastavi-
ca.
34
Desnom rukom pobedonosno vodi tri bele zveri otvorenih ~equsti. U poza-
dini sa niskom vegetacijom, iza stene se kriju jo{ dva takva bi}a sa likom be-
snog psa. Nisu nam poznati primeri ovakvog prikaza u monumentalnom slikar-
stvu, ali istu ikonografiju kao freska iz Braj~ina ima nepublikovana ikona sv.
Mine, koja se danas nalazi na ikonostasu crkve Sv. Bogorodice arhonta Aposto-
lakija (1605) u Kosturu.
35
Prema stilskim karakteristikama mi{qewa smo da je
ikona iz posledwe ~etvrtine XV veka i verujemo da je rad nepoznatog majstora
povezanog sa grupom koja je angaòvana i u braj~inskoj Sv. Petki.
Ukro}ene zveri nisu vizuelizacija nijednog ~uda sv. Mine. Nije iskqu-
~eno da su one slikareva interpretacija ratnikovog ìvota u pustiwi sa di-
vqim ìvotiwama,
36
ili literarnog opisa ~udovi{ta sa glavom kamile iz egi-
patske verzije ìtija.
37
Osim uloge skoropomo}nika, kakvu ima i sv. \or|e, za-
beleèno je da se sv. Mina povezuje i sa ka`wavawem, posebno ukoliko je nane-
ta {teta monasima ili je ostao neispuwen zavet manastirima.
38
Ove scene u
Braj~inu, ~ini se, odgovaraju}i su primer za istraìvawe obrazaca svetiteq-
skih susreta sa ìvotiwama.
39
Ubijawem zmaja/demona, odnosno brzom akcijom
svetiteqa (sv. \or|a), divqina se uvek drì po strani i zajednica je za{ti}e-
sl. 25. Tako je odevena i Samarjanka u Preobraèwu na Meteorima, up. E. N. Georgitsoyanni, Les
Peintures murales du Vieux Catholicon du Monastere de la Transfiguration aux Meteores (1483), Athe-
nes 1993, pl. 33.
33
O kultu, ikonografiji i najstarijim sa~uvanim ratni~kim predstvama sv. Mine u mo-
numentalnom slikarstvu (Staro Nagori~ino, De~ani, Polo{ko) i verovatno}i da je ovaj wegov
tip do{ao iz Soluna, gde je kult bio veoma jak jo{ u IX veku kada se pomiwe bazilika posve}ena
sv. Mini (831 g.), up. M. Markovi}, nav. delo, 611615; Ch. Walter, The Warrior Saints in Byzantine
Art and Tradition, Ashgate, Aldershot 2003, 181190.
34
Zastavicu, ponekad i sa krsnim znakom, imaju sveti ratnici-kowanici na sinajskim
ikonama iz XIII veka, up. Byzantium Faith and Power (12611557), ed. H. C. Evans, The Metropolitan
Museum of Art, New York 2004, cat. nos. 229, 230, 231, a u monumentalnom slikarstvu ratnici u
prvoj zoni Sv. Nikole Orfanosa, up. A. Tsitouridou, O zografikoj Diakosmoj tou Agiou Niko-
laou Orfanou sth Qessalonikh, Qessalonikh 1986, eik. 87, 90, 91. Tako je u XV veku predsta-
vqen i sv. Mina na kowu u eksonarteksu crkve Sv. Bogorodica Kubelidiki u Kosturu, up. S. Pele-
kanidis M. Chadzidakis, Kastoria, Athens 1985, fig. 6.
35
Na ikonu mi je skrenula pa`wu koleginica Ivanka Gergova, a uvid u spomenik mi je
omogu}io kolega Janis Sisiu, na ~emu im zahvaqujem. Kowanik sv. Mina, na ~ijem kopqu viori
bela zastavica sa crnim krstom, vodi ukro}ene zveri, a od ratni~ke opreme ima jo{ i ma~ i tobo-
lac sa strelama. Nije poznato kojoj je kosturskoj crkvi ikona prvobitno pripadala.
36
O stradawu (11. novembra) i ~udima sv. Mine, up. J. Popovi}, @itija svetih, Beograd
1975, 211221.
37
Ch. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, 182
38
S. Petkovi}, Legenda o svetom Mini u crkvi sela [tave, Starinar, n.s. XX, Beograd
1970, 277287.
39
N. P. [ev~enko, Samson, George and Gerasimos: Three paradigms for animal encounters in
Byzantium, Proceedings of 21
st
International Congress of Byzantine Studies, London, 2126 August
2006, 7677.
na. Izabrati ìvot me|u divqim ìvotiwama i ìveti u miru sa wima (sv.
Mina), deo je bezgre{nog i ~istog ìvota, kakav je mona{ki.
40
Dekoracija iz XV veka na ju`nom i severnom zidu naosa naslu}uje se za-
hvaquju}i sasvim malim ostacima crvenih bordura u uglovima zapadnog zida,
~iji smer ukazuje na podelu zona na tim, nestalim zidovima. Sude}i prema
dimenzijama jedine sa~uvane figure u gorwem zapadnom uglu severnog zida,
starije kompozicije su bile mawih dimenzija i verovatno su bile brojnije od
sada{wih, iz 1800. Mo`da je sa~uvani sedokosi svetiteq u hitonu i himatio-
nu jedan od apostola iz Ulaska u Jerusalim. To bi ukazalo na svedeni program
sa nekoliko scena Velikih praznika u gorwoj zoni, od kojih su danas ostale sa-
mo Blagovesti i Vaznesewe na isto~nom, Preobraèwe i Uspewe Bogorodi~ino
na zapadnom zidu. Niè su sledile zone sa medaqonima i svetiteqskim ~ita-
vim figurama. Po{to prvobitnu dekoraciju imaju samo dva naspramna po-
pre~na zida, pregled ikonografskog programa iznosimo po zidovima.
Scena Vaznesewa, u najvi{oj zoni isto~nog zida, o~igledno je me{avina
slikarstva iz obe faze. Mla|i slikari su delimi~no rekonstruisali o{te}e-
wa (severni deo) ili su neke figure ostavili nezavr{enim (ju`ni deo). Bogo-
rodica stoji u severnom delu scene, podignutih ruku ka Hristu u kru`noj man-
dorli koju nose dva an|ela. Apostoli i po jedan an|eo u belom simetri~no su
raspore|eni u kompoziciji.
41
U Blagove{tewu / O EAGGELISMOS/, koje je
uobi~ajeno razdvojeno bo~no uz apsidu, arhan|eo Gavril /O ARC(aggeloj)
GABRIHL/ sa crvenim krilima, kakav je i wegov carski kostim, blagosiqa i
drì skiptar. Bogorodica /M(hth)R Q(eo)U/ stoji, otvorenog dlana ispod ma-
foriona. Deo wenog tela je rekonstruisan (u spu{tenoj levoj ruci drì belu
pre|u), tako da nije poznato da li je prvobitno stajala pred prestolom.
Apsidalna konha je podeqena na dve zone, pri ~emu je u gorwoj poprsje
Bogorodice Presvete /M(hth)R Q(eo)U H PANAGIA/ sa malim Hristom na gru-
dima /I(hsouS C(risto)S/. Niè je Slu`ba svete liturgije u kojoj u~estvuju, na
severnoj strani sv. Jovan Zlatousti / O AGIO( j) IW(annhj) O CR(usosto)MOS/
sa svitkom (molitva Predloèwa) i, ju`no sv. Vasilije /O AGIO( j) BASILE-
IOS/ sa svitkom na kome je tekst Heruvimske pesme.
42
Obojica su u polistavri-
onima sa plavim, odnosno crvenim krstovima, imaju epitrahiqe, omofore i
nabedrenike. Na ~asnoj trpezi leì prekriven Hristos-`rtva / O
MELHSMO( j)/ u pateni, kraj koje je putir sa ka{i~icom. Iza `rtvenika stoje
dva an|ela-|akona sa ripidama /AGGEL(oj) K(irh)U/, a izme|u wih je heruvim
/EXAPTERI/.
40
Isto. Autorka je u svojoj analizi uzela sv. Gerasima kao primer koji predstavqa sve
pojedince. Na{ je poku{aj interpretacije predstave sv. Mine sa zverima.
41
Najsli~nije re{ewe ima kompozicija u crkvi Sv. Nikole monahiwe Evpraksije, up. St.
Pelekanidhj, Kastoria, pin. 180b.
42
G. Babi}, Ch. Walter, The Inscriptions upon Liturgical Rolls in Byzantine Apse Decoration,
Studies in Byzantine Iconography, London 1977, 270280 (1, 12); Dionisiou tou ek Fourna, Ermeneia
thj zografikhj tecnhj, upo A. Papadopoulo-Keramewj, en Petropolei 1909,Tupografeion B.
Kirshbaum, (=Ermhneia, 154, 267).
U plitkoj ni{i protezisa je ~itava figura sv. Stefana prvomu~enika i
arhi|akona / O AGIO( j) STEFAN O PROTWMART(hj) K(ai) ARCIDIAK(onoj)/
u belom stiharu, sa vrlo tankim orarom i crvenim pla{tom ukra{enim bise-
rima. Drì kadionicu bez poklopca i darohranilnicu. U ni{i |akonikona je
poprsje crvenokosog sv. Romana Meloda / O AGIO( j) ROMAN O MELODOS/,
retke brade i brkova. U belom ornamentisanom stiharu, sa orarom ukra{enim
biserima i crvenim pla{tom, on drì sve}u i darohranilnicu. Na obe strane
trijumfalnog luka, bogato dekorisanog biqnim ornamentom, u kapitelima su
najpopularniji stolpnici. Severno je sv. Simeon / O AGIO( j) SIMEON O
STLITHS/ sa krstom u desnoj ruci i jednom nogom izvan kapitela, a u kapite-
lu sa balustradom ju`no je sv. Danilo stolpnik / O AGIO( j) DAN HL O
STLITHS/ i drì krst desnom rukom.
43
Zona sokla je ispuwena biqnim ornamentom u crveno-crnoj kombinaciji
na beloj podlozi. Deo koji nedostaje ispod ni{e |akonikona najverovatnije je
onaj pomenuti, ugra|en u doprozornik novopodignutog ju`nog zida. Na ~eonoj
povr{ini oltara je crveni rascvetali krst sa kriptogramom: I S C S N K,
CC CC, EE EE, FH RR.
44
U gorwem prostoru zapadnog zida nazire se kompozicija Preobraèwa
/H METAMORFWS(hj)/, veoma potamnela i neraspoznatqivih natpisa. Hri-
stos stoji odeven u belo, drì svitak i blagosiqa, obuhva}en vi{ezra~nom
mandorlom plavo-belih nijansi. Starozavetni proroci okrenuti Hristu po-
stavqeni su u izdvojene zrakaste bele mandorle levo Ilija drè}i zatvorenu
kwigu, desno Mojsije ispruènih dlanova. U podno`ju stenovitog Tavora tro-
jica apostola su u razli~itim poloàjima tela levo Petar kle~e}i gleda u
Hrista, u sredini Jovan ni~ice zaklawa o~i (?), a desno je Jakov pao na le|a.
45
Ve}i deo sredi{we zone zida pripada Bogorodi~inom Uspewu /H
KOIMHSIS THS QEOTOKOU:/. Bogorodica leì na odru skr{tenih ruku,
apostol Petar kadi kraj uzglavqa, Pavle stoji kraj wenih nogu, ~etvorica apo-
stola su iznad odra predvo|eni Jakovom i Andrejom, ostali stoje simetri~no
sa obe strane odra. Hristos sa du{om Bogorodice u rukama i po jedan an|eo sa
crvenim krilima oko wega obuhva}eni su polukru`nom beli~astom mandor-
43
Op{irno o stolpnicima i wihovom postavqawu na opredeqena mesta, up. I. M. \or|e-
vi}, Sveti stolpnici u srpskom zidnom slikarstvu sredweg veka, ZLU 18, Novi Sad 1982, 4145
(sa starijom literaturom). Za primere iz XV veka u ohridskom likovnom krugu, up. G. Subotik,
Ohridskata slikarska {kola, 38 i daqe. O karakteristi~nim predstavama stolpnika kosturskih
radionica, up. Isti, Kosturska slikarska {kola. Nasle|e i obrazovawe doma}ih radionica,
Glas SANU, CCCLXXXIV, Odeqewe istorijskih nauka kw. 10, Beograd 1998, 109139, sl. 16.
44
O kriptogramima sa brojnim razli~itim primerima i obimnom literaturom, up. S. Ga-
beli}, Linearno slikarstvo Sisojevca, Prilog istraìvawima monumentalnog nefigurativnog
slikarstva, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, 417439, o dekoraciji ~asne trpeze
posebno 429430.
45
Prema poloàju tela trojice apostola najsli~nije braj~inskoj kompoziciji su u one u
crkvama Sv. Atanasija u Kosturu, up. St. Pelekanidhj, Kastoria, pin. 142, Velestova i manasti-
ra Matke, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, crt. 44, 115. Oblik mandorli je isti u
manastirskoj crkvi Preobraèwa na Meteorima, up. E. N. Georgitsoyanni, nav. delo, sl. 39.
lom. Uz mandorlu je po jedan belokosi arhijerej sa zatvorenim kodeksom u ruka-
ma. Svi likovi imaju oreole sa tri kru`nice izme|u dve sme|e je bela lini-
ja. Ispod odra prekrivenog purpurnom ukra{enom tkaninom an|eo, prilaze}i
zdesna, ma~em odseca ruke bezbo`nom Jefoniju.
46
Uz Uspewe stoje sveti pesni-
ci izdvojeni bordurama ju`no Jovan Damaskin / O AGIO( j) IW O DA-
MASKInoj/, severno Kozma Majumski / O AGIO( j) KOSMA O POIHTO( j)/.
Predstavqeni su kao sedi velikoshimnici sa kukulom, blagosiqaju i drè
otvorene svitke ne~itkih tekstova.
47
Ispod wih, u ~etvrtastim poqima ispu-
wenim lozicama, prikazani su medaqoni sa poprsjima svetiteqa crvenih oreo-
la. Ju`no je sv. Katarina /H AGIA EKATRHN(a)/ u crvenoj ukra{enoj ode}i, sa
belim velom i krunom na glavi, drè}i mu~eni~ki krst u desnoj ruci. Ne tako
~esto zastupqena, ali u ovoj ikonografiji aleksandrijska mu~enica sv. Kata-
rina je ve} poznata u slikarstvu XIV veka sredi{weg balkanskog podru~ja.
48
Severno je sv. Jevtimije / O AGIO( j) EUQUMIO( j)/, pro}elav, duge bele brade,
drì zatvoreni svitak i blagosiqa. Lik sasvim odgovara ikonografiji pozna-
tog osniva~a palestinskog mona{tva, sv. Jevtimija Velikog. Re|i su, me|utim,
slu~ajevi osobito u manastirskoj sredini da se jedan od najpo{tovanijih
mona{kih uzora predstavqa u poprsju.
49
Povr{ine oko zapadnog ulaza u crkvu imaju uobi~ajeni program. Ju`no je
arhan|eo Mihajlo / O ARC(aggeloj) MICAHL/ u carskom kostimu, sa podignu-
tom sabqom i svitkom sa tekstom apotropejskog zna~ewa.
50
Severno su sv. Kon-
stantin / O AGIO( j) KWNST(an)TN(oj)/ i sv. Jelena / H AGIA ELENH/ u
uobi~ajenoj ikonografiji, sa ~asnim krstom izme|u sebe.
Iznad samog ulaza, duìnom kompozicije Uspewa, nalazi se ktitorski
natpis ispisan crnim slovima, koji zaprema nepuna dva reda. Znatno je o{te-
}en po sredini i sada se ~ita: Anek(ai)nisqh k(ai) anistorhqh o q(eio)jPa-
46
An|eo prilazi s desne strane i u Uspewu crkava Sv. Nikole u Banici (Vevi) i Sv. Spa-
sa u Leskoecu, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, crt. 71 i 79.
47
O Uspewu i predstavama ovih pesnika, up. B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993,
103104; A. Davidov-Temerinski, Ciklus Uspewa Bogorodice, De~ani gra|a i studije, 181188
(sa starijom literaturom).
48
Kult se {irio iz Sinajskog manastira, ali u pravoslavnom svetu nije bio osobito jak
pre XIV i XV veka, up. Byzantium Faith and Power (12611557), cat. 201. Koliko nam je poznato,
svega je nekoliko wenih likova u starijem monumentalnom slikarstvu, kao {to su upe~atqive
figure u Sv. Nikoli Orfanosu, up. A.Tsitouridou, nav. delo, 200, sl. 101, verovatno u Sv. Bogoro-
dici Qevi{koj, up. B. @ivkovi}, Bogorodica Qevi{ka, Crteì fresaka, tekst. G. Babi}, Beograd
1991, 16; B. Todi}, Slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 313, u Bogorodi~inoj crkvi
na Malom Gradu, up. V. J.\uri}, nav. delo, 7, sl. 10 i u paraklisu Sv. Konstantina i Jelene (kraj
XIV veka), up. G. Suboti}, Sv. Konstantin i Jelena u Ohridu, 52, sh. 7. Sv. Katarina je ukqu~ena u
slikani menolog u De~anima, up. S. Kesi}-Risti}, D. Vojvodi}, Menolog, De~ani gra|a i studije,
388, a weno poprsje se nalazi i u crkvi Sv. Kirika i Julite (XV vek) u Veriji, up. Q. Papazwtoj,
H Beroia kai oi naoi thj (11oj18oj ai), Aqhna 1994, 179.
49
O ikonografiji sv. Jevtimija Velikog, up. S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, 125126 (sa
starijom literaturom). Tek krajem XV veka, kao u Bogorodi~inom manastiru u Matki, zapaà se
da se velikoshimnik poput sv. Antonija na|e u poprsju, up. G. Subotik, Ohridskata slikarska
{kola, 145, crt. 114.
50
Tekst preporu~uje i slikarski priru~nik, up. Ermhneia, 217.
raskebhj dia s(un)dromhj kop(ou) k(ai) exodou t(ou) entimwtat(ou) en
ieromwnacou Izgubqeni su, naàlost, podaci o vremenu nastanka i imeni-
ma zaslu`nih za izgradwu i oslikavawe crkve, od kojih je prvopomenuti bio
neki jeromonah.
Konzervatorskom analizom je utvr|eno da je slikarstvo izvedeno fre-
sko-tehnikom.
51
Jedinstveni slikarski postupak i stilske osobenosti fresaka
ukazuju da je dekoraciju crkve mogao izvesti i samo jedan majstor sa saradni-
kom. Wegova koloristi~ka paleta je svedena na zasi}ene tonove okera, plave,
crvene i zelene boje. Na plavo-zelenom fonu zidova pregledno su raspore|ene
kompozicije i pojedina~ne figure, od kojih su pojedine postavqane ispod sli-
kanih belih lukova.
52
Stati~ne figure korektnih proporcija i neujedna~ene
obrade ruku ura|ene su sigurnim i izraàjnim sme|im crteòm. Obla lica su
bez plasti~ne obrade, inkarnat je izveden svetlim okerom i {irokim sivim
senkama, bez ikakvog traga rumenila. Karakteristi~no su oblikovani o~ni kap-
ci, iscrtani tankom linijom blago spu{tenom spoqa, iznad kojih su duga~ke,
lu~no savijene obrve. Izvesne razlike su vidqive na likovima u Uspewu, gde
predeo oko o~iju tone u sme|u senku. Retko je nagla{avawe crta lica jednim
uglastim ili kru`nim potezom ~etke, a boja je prete`no pastozno nanesena.
Ode}i je posve}ena pa`wa ukra{avawem biserom, skupocenim kamewem i ve-
zom. Mestimi~no se do~arava prelamawe svetlosti {rafirawem okerom, sve-
tlocrvenom ili plavom bojom. Ista purpurna tkanina, ukra{ena mreòm uple-
tenih bisera i trolisnim cvetom, koristi se za prekrivawe ~asne trpeze, Bogo-
rodi~inog odra i za ode}u svetih èna, Jelene i Katarine.
53
Oreoli su prete-
`no oker i, kako je ve} pomenuto, ponekad sa tri kru`nice u odre|enim scena-
ma (Raj, Uspewe).
54
Slikanu arhitekturu u pozadini naj~e{}e ~ine dvospratne
Ktitorski natpis, kalk
51
Detaqnije o tehnici i slikarskoj podlozi kod J. Petrov, nav. delo, 72.
52
Istovetne lukove zapaàmo u dekoraciji crkava Sv. Andreje Rusuli iz druge ~etvrtine
XV veka (E. N. Tsigaridaj, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thj Makedoni-
aj, Qessalonikh 1999, 317), Preobraèwa na Meteorima (E. N. Georgitsoyanni, nav. delo, sl. 12,
13), Sv. Nikole monahiwe Evpraksije i Sv. Nikole Magaqu (St. Pelekanidhj, nav. delo, sl. 186 i
174)
53
Sa neznatim promenama tako ukra{enu tkaninu pratimo od sredine XIV veka: u pripra-
ti Lesnova (S. Gabeli}, nav. delo, T. XLIII), crkvama Sv. Atanasija Muzaki i Sv. Nikoli Kirici
(St. Pelekanidhj, nav. delo, sl. 153 i 159a), Dolgaecu i Leskoecu (G. Subotik, nav. delo, crt. 35
i 78), manastiru Preobraèwa (E. N. Georgitsoyanni, nav. delo, sl. 95) i Kremikovcima (K. Paska-
leva, nav. delo, sl. 22).
54
Postupak uo~avamo i kod oreola Bogorodice u apsidi Sv. Nikole monahiwe Evpraksije
(li~ne bele{ke) i kod Hrista i Bogorodice uz sv. Nikolu na fresci u eksonarteksu crkve Sv. Bo-
gorodice Kubelidiki s kraja XV veka, up. kod E. Drakopoulou, H polh thj Kastoriaj sth Buzan-
zgrade pravougaonih ili zasvedenih otvora, sa geometrijskim stilizovanim or-
namentima na fasadama,
55
sa ponekom crvenom zavesom vezanom u ~vor. Jedino
gra|evina u pozadini Uspewa ima dispoziciju krsta.
56
tinh kai Metabuzantinh Epoch (12oj16oj ai.) Istoria-Tecnh-Epigrafej, Aqhna 1997, 108 (sa sta-
rijom literaturom).
55
Sli~ni oblici i motivi ornamenata postoje u mizanscenu slikarstva druge polovine XIV
veka u Ohridu i Kosturu, a istovetni su u crkvama Sv. Andreje Rusuli, Sv. Nikole monahiwe Evprak-
sije (St. Pelekanidhj, nav. delo, sl. 162b i 179) i Kremikovcima (K. Paskaleva, nav. delo, sl. 54).
56
Krstoobrazne gra|evine se mogu videti i u nekim scenama u naosima Sv. Konstantina i
Jelene (G. Suboti}, Konstantin i Jelena u Ohridu, crt. 2), Svih Svetih u Le{anima (Isti,
Ohridskata slikarska {kola, crt. 49) i Sv. Jovana Bogoslova u Poganovu (B. @ivkovi}, Poganovo,
Crteì fresaka, tekst G. Suboti}, Beograd 1986, 25).
Motivi ornamenata: ab zapadna fasada; v| isto~ni zid naosa
a)
b)
v)
g)
d) |)
Izbor motiva ornamenata u braj~inskoj crkvi nije originalan ali je ra-
znovrstan. Vizantijski motiv dvostruke sekire u {irokom pojasu prekriva
luk iznad ni{e s predstavom patrona, koji je ukqu~en u slikani portal mer-
mernih stubova obavijenim ukr{tenim gajtanom. Upravo takvi su stubovi uz
ni{u sa likom Bogorodice Rasiotise u kosturskoj crkvi,
57
ali su portalno
ure|ewe i vrsta biqnog motiva najsli~niji onima u apsidi crkve Sv. Nikole
monahiwe Evpraksije
58
i dvema ni{ama sa likom patrona u Sv. \or|u u Kremi-
kovcima.
59
Zone sokla u oltaru i na zapadnoj fasadi prekrivene su krupnim cr-
venim i crnim listovima povezanim lozicama na beloj pozadini, kakvih je mo-
`da bilo i na podu`nim zidovima naosa.
60
O natpisima u crkvi, zabeleì}emo samo da su pedantno ispisani i da se
ve}inom poklapaju morfolo{ki i u formulacijama sa ktitorskim i dru-
gim natpisima u Sv. Nikoli monahiwe Evpraksije.
61
Kako je ve}i deo braj~inske prvobitne dekoracije zagubqen, to nisu mogu}e
detaqnije analize ikonografskih i stilskih osobenosti wenog autora, niti po-
re|ewa i analogije kojima bi se zakqu~ilo u kojoj meri je on bio tradicionali-
sta ili inovator, odnosno na temeqima koje umetni~ke tradicije se formirao.
Pomenuli smo da anonimnog braj~inskog zografa vidimo kao jednog iz kruga ko-
sturskih radionica posledwe ~etvrtine XV veka. O produkciji kosturskih ra-
dionica toga doba {irom Balkana ve} je mnogo pisano, a sinteti~kim pristupom
problemu wihovog formirawa i stilske diferenciranosti posebno se bavio
Gojko Suboti}.
62
Danas smo, vi{e nego pre desetak godina, u mogu}nosti da po-
nudimo precizniju atribuciju slikarstva Sv. Petke u Braj~inu. Na osnovu svih
karakteristika sagledanih uporednom analizom sa spomenicima koji su nam bi-
li dostupni, mi{qewa smo da bi na{ majstor mogao biti pripadnik one radio-
nice koja je izvela dekoraciju u kosturskom Sv. Nikoli monahiwe Evpraksije.
On uglavnom praktikuje stil majstora iz osamdesetih godina,
63
ali su wegove
figure kru}e, hladnije i suvqe uprkos zvu~nom koloritu i veoma sli~noj tipo-
logiji lica. Pretpostavqamo da je u Braj~inu radio nedugo po zavr{etku posla u
57
St. Pelekanidhj, nav. delo, sl. 229.
58
Isto, sl. 179. Krajem XIV veka sli~no je re{ewe ni{e sa svetim patronima u crkvi Sv.
Konstantina i Jelene (G. Suboti}, Konstantin i Jelena u Ohridu, 53, crt. 9).
59
K. Paskaleva, nav. delo, sl. 13 i 46.
60
U ne{to druga~ijem rasporedu isti motiv ornamenta naslikan je na soklu oltara Sv.
Nikole monahiwe Evpraksije (St. Pelekanadhj, nav. mesto).
61
Up. E. Drakopoulou, nav delo, 143144, sl. 105.
62
Po~ev od A. Ksingopulosa (A. Xuggopouloj, Scediasma istoriaj thj qrhskeutikhj
zwgrafikhj meta thn alwsin, Aqhnai 1957, 6365) i S. Radoj~i}a, Jedna slikarska {kola iz druge
polovine 15 veka, prilog istoriji hri{}anske umetnosti pod Turcima, ZLU 1, Novi Sad 1965,
69103, literatura o kosturskim zografima ovog doba je veoma obimna, a tokom godina pove}avan
je broj spomenika (freske i ikone) koji su sa raznim tuma~ewima uvr{tani u jedinstvenu stilsku
grupu. Najcelovitiji pregled wihove hronolo{ke i geografske rasprostrawenosti donosi G. Su-
boti}, Kosturska slikarska {kola, 109131 (sa starijom literaturom).
63
Koristimo uslovni naziv za anonimnog slikara ~ije je stvarala{tvo prepoznato u ma-
nastirima Preobraèwa na Meteorima, Sv. Nikiti kraj Skopqa i nekoliko crkava u Kosturu to-
kom osamdesetih godina XV veka, up. G. Suboti}, Kosturska slikarska {kola, 122123.
Kosturu, {to bi vodilo datovawu slikarstva Sv. Petke posle 1486, a pre 1493.
godine, kada je zavr{ena dekoracija crkve u Kremikovcima, gde je ovaj slikar
mogao u~estvovati kao ~lan druge, brojnije radionice.
64
Oslawawe na likovnu tradiciju paleolo{kog perioda i individualno
preno{ena iskustva, sklonost ka naraciji i realisti~nim detaqima, op{te su
karakteristike slikarske grupe koja se osamdesetih godina XV veka pojavila u
centralnim oblastima Balkana. Wene posebnosti su u nauci obrazloène vi{e-
vekovnom tradicijom kosturske umetni~ke sredine, u kojoj su tokom XIV veka iz-
rasle lokalne slikarske radionice s osobenim izrazom, {irokim ikonograf-
skim programom i ìvim idejama.
65
Verovawe da su upravo majstori iz Kostura
u najve}oj meri sudelovali u realizaciji novih tema oslowenih na crkvenu poe-
ziju, koje su se naro~ito {irile od ~etrdesetih godina XIV veka,
66
poklapa se sa
najnovijim atribucijama slikarstva u Zaumu (1361) i nekoliko kosturskih spo-
menika iz tre}e ~etvrtine toga stole}a.
67
To bi, izgleda opravdano, zna~ilo da
treba jo{ razmatrati kretawe umetnika na teritoriji Ohridske arhiepiskopije
i pre druge polovine XV veka. Nama su blià stanovi{ta da su odre|ena re{e-
wa majstori mogli usvojiti u Kosturu iako se u wemu nisu slikarski obrazovali
niti stalno ìveli,
68
ili da je ohridska umetnost svojim osobinama i tradi-
cijom u drugoj polovini XIV veka vrlo srodna kosturskoj,
69
kao i to da su zo-
grafi uskla|ivali svoja iskustva sa programom i ikonografijom sredine u ko-
ju su dolazili i pod uticajem obrazovanog klira koji se o tome starao.
70
Pola-
ze}i od druga~ije tvrdwe da nije bilo umetni~kih dodira i neposredne
zavisnosti
71
na relaciji OhridKostur, ve} smo razmatrali mogu}nost o pro-
ìmawu ideja i iskustva neograni~enim kretawem ìvopisaca izme|u dva sre-
di{ta arhiepiskopije tokom druge polovine XV veka.
72
Neke novije potrage sa
predznacima i po~ecima delatnosti kosturske radionice u spomenicima ko-
ji su opredeqivani u ohridsku slikarsku {kolu,
73
samo su jo{ jedan pokaza-
teq da su mnoga pitawa otvorena. Verujemo da }e mno{tvo jo{ uvek neo~i{we-
nih fresko-ansambala i oni retki koji se pokazuju u novom svetlu detaqnijim
64
Izuzetna je osobito sli~nost Bogorodi~inih likova u apsidama Braj~ina i Kremikov-
cima, up. V. Popovska-Korobar, nav. delo, 3637; C. Vleva, nav. delo, 5960.
65
66
Isto, 119 (primer se odnosi na predstavu Nebeskog dvora sa Hristom carem i Bogoro-
dicom caricom i svetiteqima u plemi}kim kostimima).
67
I. \or|evi}, O zidnom slikarstvu XIV veka u kosturskoj crkvi Svetog \or|a tou Bou-
nou, Tre}a konferencija jugoslovenskih vizantologa, 450460 (sa starijom literaturom).
68
69
G. Subotik, Ohridskata slikarska {kola, 159,167, 173, 179180; Isti, Kosturska sli-
karska {kola, 120.
70
71
Isti, Ohridskata slikarska {kola, 184185.
72
V. Popovska-Korobar, nav. delo, 3638.
73
M. Paissidou, The wall paintings in Agios Nikolaos at Vevi (district Florina): a landmark in
the iconography of the fifteenth century in Western Macedonia, 21st Interenational Congress of Byzanti-
ne Studies London 2126 August 2006, Abstracts of Communications, 299300.
istraìvawima postepeno iznedriti precizniju sliku o delotvornim relaci-
jama izme|u Ohrida i Kostura u drugoj polovini XV veka.
Viktorija Popovska-Korobar
WALL PAINTINGS FROM THE LATE 15
TH
CENTURY
IN THE MONASTERY CHURCH OF ST. PARASKEVE BRAJÎNO
The Monastery of St. Paraskevy is located above the village Braj~ino, on the
east shore of Lake Prespa in the Republic of Macedonia. In accordance with the in-
complete donors inscription this one aisle church with a pitched roof was built and
decorated at the same time. Reparations came around 1800, when rebuilding was
done on the longitudinal walls and the narthex (without fresco decoration). The
fresco paintings from the 15
th
century are preserved on the west facade, and on the
east and west wall of the naos. The decorative program in the interior was common
for the small type monastery churches without narthex. From the old edifice, on the
corner of the outside southwest wall visible are remains of figures, a monk and a
man in laymens attire facing eastward. The iconographic program of the west fa-
cade is interesting for the scenes which encompass the patrons niche: a reduced Last
Judgment (Royal Deesis, Hell and Paradise, where the monk Pahomios above the
gate is depicted in prayer) and the equestrian figures of St. George and St. Mena. A
parallel for the rare iconography of St. Mena with the tamed beasts is found in an un-
published icon, which most probably was painted in the last quarter of the 15
th
cen-
tury, and is kept presently on the iconostasis of the church of Panagia tou Apostolaki
in Kastoria.
In accordance with all the considered characteristics by means of comparative
analysis, we assume that the anonymous master could be an individual who be-
longed to the painting workshops which are credited for painting the church of St.
Nicholas of the nun Eupraxia in Kastoria. We suppose the painter worked in
Braj~ino soon after the year 1486 and before 1493, when the decoration of the
church in Kremikovci was completed, in which he most likely took part as a member
of another large workshop.
Regarding the question about the origins of the style of the master from the
1480s, the paper articulates an opinion that they should be traced not only in the
long painting traditions of Kastoria and Ohrid, but also in the collaboration of the
masters and the spread of their works in these two important centers of the Ohrid
Archbishopric.
Z
a
p
a
d
n
a
f
a
s
a
d
a
c
r
k
v
e
C
a
r
s
k
i
d
e
i
z
i
s
,
d
e
t
a
q
S
v
.
M
i
n
a
s
a
u
k
r
o
}
e
n
i
m
z
v
e
r
i
m
a
Oltarska apsida
B
o
g
o
r
o
d
i
c
a
P
r
e
s
v
e
t
a
U
s
p
e
w
e
B
o
g
o
r
o
d
i
~
i
n
o
S
v
.
J
e
v
t
i
m
i
j
e
,
z
a
p
a
d
n
i
z
i
d
n
a
o
s
a
A
r
h
a
n
|
e
o
M
i
h
a
i
l
o
UDK: 726.54(497.17)15
SA[O CVETKOVSKI (Struga)
CARSKE DVERI IZ PRISOVJANA
(prilog prou~avawu umetnosti iz H veka
u stru{kom kraju)
U tekstu se analiziraju i prvi put objavquju carske dveri iz crkve Sv. Ni-
kole u selu Prisovjani u blizini Struge. Posebna pa`wa posve}ena je stilu i
odabranim motivima duboreza, kao i ikonografiji slikanih Blagovesti, koji
svojim osobenostima ove dveri prikqu~uju poznatoj grupi carskih dveri vezanih
za Ohrid i wegove rezbarske i slikarske radionice iz sredine XVI veka, u vreme
arhiepiskopa Prohora.
Pre ne{to vi{e od ~etrdeset godina akademik Gojko Suboti} bio je jedan od
prvih istraìva~a koji je zapo~eo prou~avawa spomenika sredwovekovne umetno-
sti u stru{kom kraju. Privu~en tada sasvim nepoznatim pe}inskim crkvama na
stenovitim obalama Ohridskog jezera iz prvih decenija osmanlijske vlasti, on je,
te daleke 1963. godine, obradio pe}insku crkvu arhan|ela Mihaila u Rado`di
1
u kojoj se, kako se ispostavilo, nalazi najve}a celina freskoslikarstva u stru-

{kom kraju iz tog vremena a ne{to kasnije, freske pe}inske crkvice Sv. Atana-
sija u selu Vi{ni, u brdima iznad Struge, uvrstio je u svoj veliki pregled sli-
karstva XV veka na prostorima dijeceze Ohridske arhiepiskopije.
2
Istraìvawa G. Suboti}a pokazala su da pe}inske crkve u stru{kom kra-
ju predstavqaju posledwe izdanke starog slikarstva, i da su nit koja povezuje
spomenike s kraja XIV veka sa onima koji }e nastati ne{to kasnije, sredinom
XV veka, obezbe|uju}i kontinuitet umetni~kog stvarawa u periodu prvih de-
cenija osmanlijske vlasti u krajevima oko Ohrida.
Naàlost, u proteklom periodu nije se mnogo odmaklo u prou~avawu spo-
menika stru{kog kraja,
3
tako da tekstovi G. Suboti}a, i posle toliko godina,
predstavqaju pouzdan oslonac za daqa prou~avawa.
1
G. Suboti}, Pe}inska crkva arhan|ela Mihaila kod Struge, Zbornik Filozofskog fa-
kulteta VIII (1964) 299231, crt. 17, sl. 111.
2
Isti, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 2127, crt. 2, sl. 24.
3
U ovom razdobqu je C. Grozdanov prou~avao neke crkve u ovom kraju i pro{irio saznawa
o spomenicima oko Struge, a, ishode istraìvawa je uvrstio u pregled umetni~ke pro{losti
Na{a terenska istraìvawa obavqena nedavno na spomenicima postvi-
zantijske umetnosti na {irem podru~ju stru{kog regiona, otkrila su sasvim
nepoznata umetni~ka dela izvanredno zna~ajna za istoriju umetnosti i, poseb-
no, za pra}ewe umetni~ke aktivnosti u vremenima osmanlijske vlasti u stru-
{kom kraju. Ovom prilikom zadrà}emo se na dosad nepoznatim carskim dve-
rima iz Prisovjana, koje se kvalitetom svoje umetni~ke izrade, posebno dubo-
rezom i ikonopisom, mogu uvrstiti u sam vrh umetni~kih dostignu}a iz sredi-
ne XVI veka, ostvarenih u dijecezi Ohridske ahiepiskopije.
Carske dveri iz crkve Sv. Nikole u selu Prisovjani (sl. 1) nalaze se na
postoje}em ikonostasu koji po svojoj konstrukciji predstavqa jednostavnu dr-
venu pregradu bez osobenog profilirawa i duborezne dekoracije, sa redom pre-
stonih i prazni~nih ikona, kao i nadikonostasnim krstom sa Raspe}em Hri-
stovim. No, velika razlika izme|u jednostavne, drvene konstrukcije ikonosta-
sa i rasko{no izvedenih motiva duboreza i sjaja pozlate ikonopisa, ove dveri
~ine lako uo~qivim, i ukazuje na to da one nisu deo sada{weg ikonostasa iz
{ezdesetih godina XIX veka.
4
Savr{eno o~uvane dveri iz Prisovjana, po stilu i odabranim motivima
svoga duboreza, kao i po ikonografiji slikanih Blagovesti, pripadaju jednoj
grupi carskih dveri koja se vezuje za Ohrid i wegove rezbarske i slikarske ra-
dionice iz sredine XVI veka. Velika sli~nost me|u dverima ove grupe, u ne-
kim slu~ajevima i potpuna identi~nost izme|u wih, u nauci je ve} uo~ena i u
izvesnoj meri prou~ena.
5
568 Sa{o Cvetkovski
ovoga kraja, up. C. Grozdanov, Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo Stru{kiot kraj, Struga i
Stru{ko, Struga 1970, 335344, sl. 16. Kasnije je podrobnije istraìo freske pe}inske crkve
Sv. Atanasija u Kali{tu v. isti, Ohridsko zidno slikarstvo iz XIV veka, Beograd 1980, 158159,
sl. 181183. U novije vreme, o pe}inskim crkvama oko Struge, sa posebnim osvrtom na crkvu Sv.
Bogorodice u Kali{tu pisao je G. Angeli~in-@ura, Pe{ternata crkva Ro`destvo Bogorodi~ino
manastir Kali{ta, Stranici od istorijata na umetnosta na Ohrid i Ohridsko (XVXIX) vek,
Ohrid 1997, 3354, sl. 119, crt. 15.
4
U ktitorskom natpisu ispisanom na ju`nom zidu iznad ulaznih vrata, stoji da je crkva
izgra|ena 1852. a ìvopisana 1874. godine rukom Avrama Di~ova, up. B. Prentoska, Freskoìvo-
pisot na crkvata Sveti Nikola vo selo Prisovjani Malesija, Pelagonitisa 911, Bitola
2000, 117 sl. Ikonostas i ikone na wemu kao i nadikonostasni krst sigurno su bili zavr{eni pre
oslikavawa crkve 1874. godine. No, precizna hronologija se ne moè uspostaviti po{to na ikona-
ma nema nikakvih zapisa godine kada su naslikane. Imaju}i u vidu tradiciju koja je u ovim kraje-
vima bila rasprostrawena, godinu-dve nakon izgradwe crkva se spremala za osve}ivawe i liturgij-
sku upotrebu time {to se postavqao ikonostas i na wemu u zavisnosti od raspoloìvih sredstava
postavqale su se prestone ikone, Hrista i Bogorodice a, ako je bilo mogu}nosti, i ikone Sv. Jova-
na Prete~e i patrona crkve, a kasnije i ostalih. Ova pojava sukcesivnog uobli~avawa i popuwava-
wa ikonostasa moè se pratiti na ve}ini ikonostasa postavqenih u crkvama iz ovog razdobqa u
stru{kom kraju. Lep primer je ikonostas crkve Sv. Arhan|ela Mihaila u selu Ta{maruni{te koji
je popuwavan ikonama od 1860. Hristos i Bogorodica, 1862. Sv. Jovan Prete~a i arhan|ela Miha-
ila, a ostale prestone ikone i Deisis sa apostolima zavr{ene su 1869. i 1870. godine, up. C. Gro-
zdanov, Novi prilozi za kulturata i umetnosta od XIX vek vo zapadna Makedonija, Prilozi, Odele-
nie za op{testveni nauki, XXXVI 2, MANU, Skopje 2005, 54 sl., sl. 1114. Ikone sa ikonostasa
crkve u Prisovjanima pokazuju stilsko jedinstvo i sigurno je da su nastale u isto vreme. Dveri ko-
je se nalazi na postoje}em ikonastasu imaju dimenzije: 113333,5; inv. br. 7085.
5
M. ]orovi}-Qubinkovi}, Sredwovekovni duborez u isto~nim oblastima Jugoslavije,
Beograd 1965, 125127, tab. LXXXILXXXVI.
Osnovno jezgro ove grupe carskih dveri sa~iwavaju dveri iz crkve Bogo-
rodice Perivlepte u Ohridu (danas u NIM u Sofiji),
6
dveri iz crkve Velikih
Svetih Vra~a u Ohridu (danas u crkvi Bogorodice Perivlepte u Ohridu),
7
dve-
ri iz neidentifikovane crkve u Ohridu (danas u Narodnom Muzeju u Beogra-
du),
8
kao i carske dveri iz crkve Sv. Pantelejmona u Nerezima blizu Skopqa.
9
U proteklih desetak godina otkrivene su i ovoj homogenoj grupi prikqu~ene
carske dveri iz crkve Sv. \or|a (Vla{ka maala) u Ohridu,
10
i dveri iz crkve
Sv. Nikole u selu KorenicaPrilepsko.
11
Carske dveri iz Prisovjana po koncepciji i organizaciji prostora, kao i
po izboru rezbarenih motiva pokazuju veliku sli~nost sa dverima iz Bogoro-
dice Perivlepte (danas u NIM u Sofiji) (sl. 2), sa dverima iz crkve Velikih
Svetih Vra~a (danas na ikonostasu crkve Sv. Bogorodice Perivlepte u Ohri-
du), zatim sa dverima iz Korenice (sl. 3), a uz neznatne razlike i sa dverima iz
Narodnog muzeja u Beogradu (sl. 4), crkve Sv. \or|a (Vla{ka maala) (sl. 5) u
Ohridu, kao i sa dverima iz Nereza
12
(sl. 6).
Zajedni~ka karakteristika skoro svih navedenih dveri iz ove ohridske
grupe jeste dominacija duboreza u odnosu na povr{ine namewene za ikonopis,
kao i odre|eni zajedni~ki motivi rezbarewa koji se mogu pratiti na svim de-
lima ove grupe. Karakteristi~ni motivi su trake meandra, koje izdvajaju sre-
di{wi motiv razlivene i do kraja stilizovane dekoracije, u nauci dosada
ozna~avane kao motiv crvoto~ine, kao i jedan karakteristi~an cvetni pre-
plet oko motiva solomonovog slova u dowim rezbarenim delovima dveri.
Dveri iz Prisovjana sadrè sve ove imanentne motive duboreza ohridske
skupine. U dowim delovima dveri iz Prisovjana javqaju se ~etiri kvadratna
poqa sa izrezbarenim cvetnim prepletima oko motiva solomonovog slova, i
Carske dveri iz Prisovjana 569
6
B. Filov, Staroblgarskoto izkustvo, Sofi 1924, tab. XXXVIII1: T. Matakieva-Lilko-
va, Icons in Bugaria, Sofia 1994, 48; I. Gergova, Carskite dveri ot Makedonija v nacionalnija mu-
zej v Sofia, Zbornik za srednovekovna umetnost 2, Muzej na Makedonija, (1996), 149153, sl. 1.
7
M. ]orovi}-Qubinkovi}, nav. delo, 126 sl., tab. LXXXII.
8
Isto, 126 sl., tab. LXXXIII.
9
N. Okunev, Altarna pregrada XII veka v Nereze, Seminarium Kondakovianum III, Prague
1929, 20, tab. I, sl. 1; \. Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar III, kw. 6
(1931), 182; ]orovi}-Qubinkovi}, nav. mesto, 126 sl., tab. LXXXIV.
10
D. ]ornakov, Makedonska rezba, Skopje 1989, tab. XI, sl. 14.
11
D. Nikolovski, Carskite dveri od selo Korenica Prilepsko, izd. P. Miqkovi}-Pe-
pek, Tematski zbornik na trudovi 1, (ikoni, ikonopis, ikonostas, ikonografija), Skopje 1996,
5963, sl. 13
12
Ovoj prili~no homogenoj grupi carskih dveri, I. Gergova je prikqu~ila i nepubliko-
vane dveri iz muzeja u Veriji (Inv. br. 748), kao i dveri iz Bogorodi~ine crkve na Malom gradu
na Prespi, danas u Muzeju sredwevekovne umetnosti u Kor~i, up. I. Gergova, nav. delo, 150 sl.
Dveri iz Verije naàlost nismo mogli proveriti, no pre izvesnog vremena bili smo u mogu}no-
sti da vidimo novu postavku sredwovekovnog ikonopisa u Muzeju u Kor~i, gde su izloèni i dve-
ri iz Bogorodi~ine crkve sa Malog grada na Prespi. Uverili smo se da one nemaju nikakve bli-
skosti sa Ohridskom grupom, naprotiv, pripadaju drugoj umeni~koj tradiciji, gde je duborez u
potpunosti izostavqen a dveri su sasvim islikane predstavom Blagovesti. One su nedavno pu-
blikovane i datovane u XV vek, up. Icons from the Orthodox Communities of Albania, ed. A. Tourta,
Thessaloniki 2006, & 3. 3435.
jednim malim izrezbarenim cvetom u sredini ovog motiva. Iznad tih medaqo-
na je izrezbarena svojevrsna traka sa motivom meandra, koji u stvari predsta-
vqa dowi okvir koji izdvaja sredi{we poqe dveri, dekorisano jednim neo-
bi~nim ornamentom rasto~enog motiva crvoto~ine.
13
Ovo sredi{we poqe na
dverima sa gorwe je strane isto tako uokvireno i izdvojeno motivom meandra,
koji je osnova za naslawawe oba poqa namewena ikonopisu i slikawu Blagove-
sti. Preostali prostor izme|u gorweg rama i ikone Blagovesti isto je tako is-
puwen duborezom koji, kao i sredi{wi motiv, ima cvet {to postupno ka kraje-
vima dveri gubi formu i preliva se u veoma stilizovanom motivu spojenom sa
isto tako rezbarenim okvirima ovih dveri.
Druga zajedni~ka karakteristika koja dveri iz Prisovjana povezuje sa
ohridskom grupom jeste ikonopis i slikawe ikone Blagovesti. Kako smo ve}
naglasili, u skladu sa osnovnom koncepcijom izrade ovih dveri, poqe koje je
izdvojeno za ikonopis srazmerno je malo, uokvireno tankim tordiranim stup-
cima koji nose polukru`ni luk ovog izdvojenog poqa.
Ono {to je posebno upe~atqivo i {to daje osnovni beleg ikonopisu jeste
ikonografija Blagovesti i upe~atqiv na~in slikawa arhan|ela Mihaila i Bo-
gorodice. Ova ikonografija Blagovesti ponavqa se u identi~nom obliku na
dverima iz Bogorodice Perivlepte (danas u NIM u Sofiji), dverima iz Nere-
za, iz crkve Sv. \or|a-Vla{ka maala u Ohridu, na dverima iz narodnog muzeja u
Beogradu i na dverima iz Korenice
14
. Arhan|eo je na navedenim dverima sli-
kan u jednom uzdrànom, elegantnom pokretu ispruènom desnom rukom bla-
gosiqa Bogorodicu, a u levoj drì rascvetanu palicu èzlo. Posebna pa`wa
posve}ena je slikawu i modelovawu draperije wegovog dugog himationa, sa ve-
likim smislom za obradu detaqa, posebno za predstavqawe ustalasanih nabora
na krajevima himationa, {to je toliko upe~atqivo da postaje obele`je ikono-
pisa dveri Ohridske grupe.
I slikawe Bogorodice je upe~atqivo, posebno wen stav i karakteristi-
~no dràwe desne ruke ispod maforiona, gde je vidqiva samo wena otvorena
desna {aka preko koje je preba~eno vreteno. Krajevi wenog maforiona se zavr-
{avaju u onim specifi~nim, u baroknom maniru naslikanim, ustalasanim na-
borima na ode`di arhan|ela Mihaila. Iza Bogorodice je presto sa visokim na-
slonom, slikan sa velikom pa`wom i posebnim predstavqawem najsitnijih de-
taqa (jastuka ukra{enog zlatnim vezom, naslona prestola zatvorenog mreàma
zlatnih linija i redom malih vretenasto profiliranih aplikacija na gorwem
delu prestola).
570 Sa{o Cvetkovski
13
Dveri iz Nereza malo odstupaju od koncepcije rasporeda rezbarenih motiva po horizon-
talnim nivoima, tako da je u dowim delovima izrezbareno osam poqa sa motivom prepleta oko slo-
va solomonovog, zbog ~ega je jedna traka meandra izostavqena, up. D. ]ornakov, nav. delo, sl. 13.
14
Na ovim dverima zapaà se izvesno odstupawe od prepoznatqivog slikawa figure ar-
han|ela. Onaj miran i elegantn pokret zamewen je jednim silovitim iskorakom, {to u celu kom-
poziciju unosi odre|enu dinamiku, v. D. Nikolovski, nav. delo, 60 sl., sl. 4.
Pozadina na kojoj su slikane Blagovesti je pozla}ena, a obilna upotreba
zlatne boje, odnosno tehnike hrisografije zapaà se i na delovima prestola
kao i pri slikawu, odnosno pomo}u mno{tva zlatnih linija modelovawa ode}e
arhan|ela i maforiona Bogorodice.
I na pojedinim delovima duboreza jo{ uvek su vidqivi ostaci pozlate,
posebno na motivima meandra ispod slikanih ikona. Ova pozlata dverima iz
Prisovjana daje poseban rasko{ i sjaj.
Likovi Bogorodice i arhan|ela slikani su revnosno sa istan~anim smi-
slom za volumen. Mirni prelazi od okernocrvenog inkarnata na najsvetlijim
delovima lica do tamnookernih i zelenih nijansi na krajevima izraàvaju svu
smirenost i uzvi{enost slikarskog izraza koji nesumwivo uzore ima u najlep-
{im delima ohridskog ikonopisa sa po~etka i sredine XIV veka. Ovakav na~in
slikawa Blagovesti naveo je neke od istraìva~a da u ovom ikonografsko-stil-
skom maniru prepoznaju uticaje kritskog ikonopisa iz XVI veka.
15
U dosada{wim poku{ajima da se odredi vreme i hronologija nastanka ove
skupine carskih dveri, neki od prethodnih istraìva~a su, izgleda s pravom,
predloìli datovawe u drugu ~etvrtinu i sredinu XVI veka.
16
To je vreme ar-
hiepiskopa Prohora (15251550) i period intenzivnog stvarawa u domenu li-
kovnih i primewenih umetnosti. Veoma je izvesno da su u samom Ohridu, kao
centru iz kog su emanirali impulsi za ovakav umetni~ki polet, postojale re-
zbarske i slikarske radionice koje su zadovoqavale potrebe crkava u samom
gradu, i izvan wega, na {irem podru~ju u okvirima dijeceze, pa i izvan we, na
{ta upu}uju dveri iz sela Korenice kod Prilepa, u eparhiji Pelagonijske mi-
tropolije.
Ne treba posebno nagla{avati da je sam arhiepiskop Prohor uloìo mno-
go napora da novi katedralni hram, crkvu Sv. Bogorodice Perivlepte, opremi
i prilagodi novim potrebama, i, za tu svrhu on je naru~ivao neophodne kultne
i ceremonijalne predmete, kao i crkveni mobilijar, episkopski tron ukra{en
intarzijom, veliki polijelej i mno{tvo kwiga za bogoslu`benu upotrebu na
crkvenoslovenskom jeziku.
17
Ba{ iz tog vremena ima zapisa o postojawu jedne
radionice koja je radila predmete u duborezu i intarziji, i da su u wenim
okvirima radili majstori intarzisti Jovan i Marko, koji su ostavili svoje
potpise na ve} spomenutom vladi~anskom prestolu ahiepiskopa Prohora.
18
15
Gergova, nav. delo, 151 sl., nap. 1314; V. Popovska-Korobar, Ikonite od muzejot na Ma-
kedonija, Skopje 2004, 234 sl.
16
]orovi}-Qubinkovi}, nav. mesto, koja predlaè i odre|enu hronologiju unutar same
grupe, tako da dveri iz Narodnog muzeja u Beogradu smatra najstarijima i datira ih u sam kraj XV
ili po~etak XVI veka, a ostale dveri u sredinu XVI veka; Gergova, nav. mesto; Nikolovski, nav.
delo, 63 sl.
17
O arhiepiskopu Prohoru, wegovoj ulozi u sveukupnom politi~kom, crkvenom i umet-
ni~kom ìvotu arhiepiskopije, up. C. Grozdanov, Ohridskiot arhiepiskop Prohor i negovata
dejnost, Studii za ohridskiot ìvopis, Skopje 1990, 150158.
18
V. Han, Intarzija na podru~ju Pe}ke patrijar{ije (XVIXVIII veka), Novi Sad 1966,
3341. U istoj radionici, a mo`da, i od istih majstora, izra|eni su igumanski tronovi u crkva-
Na kraju bismo rekli da dveri iz Prisovjana nisu pripadale dana{woj
crkvi iz sredine XIX veka, no, sa druge strane, izvori ne spomiwu postojawe
starije crkve na mestu gde se danas nalazi crkva posve}ena svetom Nikoli, pa
se zbog toga ne moè tvrditi da ove dveri poti~u iz prethodne, starije gra|e-
vine. Moè se pretpostaviti da su pripadale nekoj starijoj crkvi u stru{kom
kraju, mo`da i samoj crkvi Svetog \or|a u Strugi, jer ima podataka koji govore
da je u nesigurnim vremenima crkvenih borbi, sredinom XIX veka, deo drago-
cenosti i inventara ove crkve zbog sigurnosti prenet u druge crkve u te{ko
dostupnim predelima, kao {to je u selu Prisovjani u predelu Malesije.
19
Ovu
na{u pretpostavku donekle potvr|uje i nekoliko tek nedavno o~i{}enih i
konzerviranih ikona iz crkve Sv. \or|a u Strugi, koje pokazuju velike stilske
bliskosti sa ikonopisom dveri iz Prisovjana.
20
Sa{o Cvetkovski
THE ROYAL DOORS FROM THE CHURCH OF ST. NICHOLAS
IN THE VILLAGE PRISOVJANI
In this paper for the first time the Royal Doors from the church of St. Nicholas
at Prisovjani are published.
According to style, the selected woodcarving motifs, and the iconography of
the Annunciation these doors belong to the group of Royal Doors that are linked to
Ohrid and its existing artistic workshops from the mid 16
th
century.
Namely, the Royal Doors from: the church of St. Clement in Ohrid (now
housed in the National Museum in Ohrid), from the church of St. George in the
Vlach district of the city, from an unidentified church in Ohrid or its surrounding
(now kept in the National Museum in Belgrade) from St. Panteleimon in Nerezi, and
the those from the church of St. Nicholas at Korenica.
The Royal Doors from Prisovjani bear two key features from the above men-
tioned works, the carving and the painting. The carving is distinct by the concept of
572 Sa{o Cvetkovski
ma Sv. Bogorodice Pre~iste-Ki~evske i Sv. Nikole Topli~kog, up. ista, Prilog datirawu slep-
~enskih i treskave~kih rezbanih vrata, Muzej primewene umetnosti, Zbornik 67, (1960) 84 sl.
19
C. Grozdanov, Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo Stru{kiot kraj, 340 sl.
20
To je veliki fond ikona crkve Sv. \or|a u Strugi, gde se pored velikih proskinetar-
nih ikona nalaze i mawe prazni~ne ikone, kao i veliki nadikonostasni krst sa slikanim i iz-
vanredno sa~uvanim Raspe}em Hristovim, Bogorodicom i apostolom Jovanom. Budu}a istraìva-
wa }e pokazati koliko se oni mogu me|usobno stilski vezati i u kakvom su odnosu sa Ohridskim
ikonopisom toga vremena. Odre|eni poku{aji u tom pravcu su ve} u~iweni, up. Popovska-Koro-
bar, nav. delo, 234, 236237.
the tablets, and the motifs: the interlacing ornament, known as Solomon's seal, the
running meander, and the ornament resembling a maggoty effect. The style of the
icon painting, and the manner in which the depiction of Archangel Michael and the
Holy Virgin were achieved had led previous scholars to believe that these works
were accomplished under the influence of the Cretan painting of this period.
The Royal Doors from Prisovjani are dated to the mid 16
th
century, the period
of the Ohrid Archbishop Prochor, a period of great prosperity in all arts, moreover
since the archbishop himself was one of the great patrons.
Sl. 1. Carske dveri, crkva Sv. Nikole, selo Prisovjani
S
l
.
2
.
C
a
r
s
k
e
d
v
e
r
i
,
i
z
B
o
g
o
r
o
d
i
c
e
P
e
r
i
v
l
e
p
t
e
u
O
h
r
i
d
u
(
d
a
n
a
s
u
N
I
M
u
S
o
f
i
j
i
)
S
l
.
3
.
C
a
r
s
k
e
d
v
e
r
i
,
c
r
k
v
a
S
v
.
N
i
k
o
l
e
,
s
e
l
o
K
o
r
e
n
i
c
a
P
r
i
l
e
p
s
k
o
S
l
.
4
.
C
a
r
s
k
e
d
v
e
r
i
,
i
z
n
e
p
o
z
n
a
t
e
c
r
k
v
e
u
O
h
r
i
d
u
,
d
a
n
a
s
u
N
a
r
o
d
n
o
m
m
u
z
e
j
u
u
B
e
o
g
r
a
d
u
S
l
.
5
.
C
a
r
s
k
e
d
v
e
r
i
,
c
r
k
v
a
S
v
.
\
o
r
|
a
,
O
h
r
i
d
,
(
V
l
a
{
k
a
m
a
l
a
)
Sl. 6. Carske dveri, crkva Sv. Pantelejmona, selo Nerezi
UDC: 264-032(497.17)15/17
XANQH SABBOPOULOU-KATSIKH (Thessaloniki)
CRONOLOGHMENA METABUZANTINA TEMPLA
APO TH DUTIKH MAKEDONIA (16
oj
18
oj
ai.)
1
Sth sugkekrimenh meleth parousiazontai epta templa cronologhmena
epakribwj apo epigrafej kai ena templo pou cronologeitai me bebaiothta apo
eggrafa pou aforoun sthn paraggelia kai thn plhrwmh tou. Ola briskontai se
mnhmeia thj Dutikhj Makedoniaj. Cronologountai apo ton 16
o
ewj kai ton 18
o
aiwna kai opwj diapistwnetai ecoun suggeneia me ta templa thj Hpeirou, thj
Qessaliaj, thj periochj thj Dropolhj sthn Albania, thj Acridaj kai tou Nerezi.
Eisagwgh. H parousa meleth
2
perilambanei epta templa cronologhmena
epakribwj apo epigrafej, graptej h xulogluptej, pou briskontai panw
sauta kai ena templo pou cronologeitai me bebaiothta apo eggrafa pou
aforoun sthn paraggelia kai thn plhrwmh tou. Ola briskontai se mnhmeia
thj Dutikhj Makedoniaj. Cronologountai apo ton 16
o
ewj kai ton 18
o
aiwna.
Prokeitai gia to templo tou agiou Nikolaou sto Belbento tou nomou
Kozanhj (1591), tou agiou Nikolaou sth sunoikia Dragwta thj Kastoriaj
(1678), tou agiou Iwannou tou Prodromou thj sunoikiaj Apozari sthn
Kastoria (1701), thj monhj Panagiaj sthn Kleisoura nomou Kastoriaj (1757
me epicruswsh sta 1772), tou naou thj Koimhshj thj Qeotokou sthn
Paliouria nomou Grebenwn (1757), thj Panagiaj sto erhmwmeno cwrio
Loumpinsta tou nomou Grebenwn sta sunora thj Makedoniaj me th Qessalia
(1784), thj Koimhshj thj Qeotokou sto Trifulli Grebenwn (1784) kai teloj
tou mhtropolitikou naou thj Kozanhj agiou Nikolaou, tou opoiou h
cronologia kataskeuhj aporreei apo to swzomeno sumfwnhtiko thj
1
To paron arqro apotelei mikrh prosfora ston exaireto episthmona kai akadhmaiko k.
Gojko Suboti}, me ton opoio me sundeei baqeia filia. Filia pou perase se mena apo th stenh tou
scesh me ton buzantinologo Swthrio Kissa apo th dekaetia tou 80. Kai stouj duo ofeilw
polla gia thn episthmonikh mou exelixh.
2
Prwta stoiceia thj melethj mou parousiasthkan sto 15
o
Sumposio Buzantinhj kai
Metabuzantinhj Arcaiologiaj kai Tecnhj thj Cristianikhj Arcaiologikhj Etaireiaj, X.
Savopoulou-Katsiki, Cronologhmena metabuzantina templa sth Dutikh Makedonia, Perilhyeij
eishghsewn kai anakoinwsewn, Athens 1995, 69
kataskeuhj kai tij plhrwmej tou kataskeuasth (17471750). Den ecw
sumperilabei sth meleth mou templa tou 19
ou
aiwna, epoch idiaiterhj anqhshj
thj ekklhsiastikhj xulogluptikhj, logw tou megalou ariqmou touj.
Stocoj thj parousaj melethj einai h dunatothta cronologhshj allwn
templwn thj metabuzantinhj periodou pou den ecoun epigrafej me sugkritikh
meqodo alla kai h diexagwgh sumperasmatwn gia tij taseij thj epochj toso
sto cwro thj Dutikhj Makedoniaj oso kai ston ameso kai eurutero
gewgrafiko cwro.
Agioj Nikolaoj Belbentou. To palaiotero cronologhmeno templo thj
Dutikhj Makedoniaj einai, apo oso gnwrizw, to templo tou agiou Nikolaou
sto Belbento tou nomou Kozanhj. To Belbento einai mia istorikh kwmopolh
stouj propodej twn Pieriwn orewn pou ecei shmantiko ariqmo buzantinwn kai
metabuzantinwn ekklhsiwn me axiologej toicografiej kai forhtej eikonej.
3
O
agioj Nikolaoj einai monocwrh ekklhsia pou brisketai se kalh katastash
diathrhshj kai cronologeitai ston 16
o
ai. Sto nao swzetai to arciko templo
4
pou sumfwna me epigrafh, pou brisketai sth bash tou Staurou,
kataskeuasthke to etoj 1591. Einai xuloglupto kai epicruswmeno. Corhgoj
tou ergou htan o arcontaj Gewrgioj Moutafhj
5
kai h gunaika tou. Ta
diakosmhtika qemata einai sto sunolo tou anadiploumenoi h sumplekomenoi
blastoi. Spania anamesa touj uparcoun anqh. Idiaitero endiaferon
parousiazei o Stauroj pou bastazetai apo tij kefalej zeugouj antwpwn
schmatopoihmenwn icquwn (delfinwn),
6
stij ourej twn opoiwn sthrizontai ta
Luphra (pin.1). Ta akra tou einai kuklika enw to perigramma tou tonizetai me
futiko diakosmo epicruswmeno se kokkino baqoj. O Estaurwmenoj
plaisiwnetai apo touj tesserij euaggelistej, pou apeikonizontai sta akra
tou staurou.
To xuloglupto einai epicruswmeno enw to baqoj, opwj diakrinetai sta
kena metaxu twn diakosmhtikwn qematwn, einai bameno me eruqro kai mple
576 Xanqh Sabbopoulou-Katsikh
3
X. Savopoulou-Katsiki, Belbento. Erga buzantinou kai metabuzantinou politismou,
Velvento 1997. Epishj S. Kissas, Metabuzantina mnhmeia thj periochj Belbentou, Praktika
Episthmonikou Sunedriou: Belbento, cqej -shmera -aurio, Velvento 1993, 147157, X.
Savopoulou-Katsiki, Buzantinej kai metabuzantinej ekklhsiej tou Belbentou, Praktika
Episthmonikou Sunedriou: Belbento, cqej- shmera- aurio, Velvento 1993, 158179.
4
X. Savopoulou-Katsiki, Belbento, o. p., 15
5
O arcontaj Gewrgioj Moutafhj anaferetai wj dwrhthj kai sthn epigrafh istorhshj
tou naou. H anafora ston arconta upodhlwnei koinwnikh diastrwmatwsh twn katoikwn tou
oikismou kata ton 16
o
ai. kai ermhneuei thn pneumatikh kai oikonomikh anaptuxh tou pou eice
wj apotelesma thn plousia kallitecnikh dhmiourgia.
6
O palaioteroj autoj tupoj luphrwn me delfinej apantatai epishj sto parekklhsi twn
Triwn Ierarcwn monhj Barlaam Metewrwn bl. E. Tsaparlis, Xuloglupta templa Hpeirou 17
ou

ahmiseoj 18
ou
ai. Prostupa xuloglupta, Athens 1980, 32, ston Agio Gewrgio Aporqianwn
Patmou (1644) bl. K. Fatourou, Patmiakh Arcitektonikh, H ekklhsia twn agiwn Apostolwn,
Athens 1962, pin. 14b, sthn Krhth bl. M. Kazanaki, Ekklhsiastikh xulogluptikh sto Candaka to
17
o
ai., Qhsaurismata II, 1974, 255256, sto palaio kaqoliko thj Monhj Xenofwntoj Agiou
Orouj (1679) bl. M. Ljubinkovi}, Les iconostases en bois sculptes du XVIIe siecle au Mont Athos,
Recueil de Chilandar, 1, Academie serbe des sciences et des arts, Beograd 1961, pin. LXIX.
crwma. Wj proj th domh to templo carakthrizetai apo litothta, safhneia kai
summetria. Wj proj thn ektelesh to anaglufo einai camhlo me thn prostuph
tecnikh kai mono sth diakosmhtikh zwnh thj apolhxhj tou templou einai
diatrhto.
Sto bhmoquro h parastash tou Euaggelismou periorizetai se duo mikra
diacwra enw h upoloiph epifaneia ecei puknotato glupto diakosmo apo
fullwmata kai anqh (pin.2). Anamesa touj xecwrizei ena zeugoj pouliwn.
Paromoia paradeigmata bhmoqurwn wj proj thn tecnikh sunantame sthn
Periblepto kai ston Agio Gewrgio sthn Acrida kaqwj kai ston Agio Iwannh
sto Sleptse.
7
Epishj sunantame stouj agiouj Anargurouj sthn Acrida, sto
Eqniko Mouseio tou Beligradiou proercomeno apo thn Acrida kai sto Nerezi.
8
Ola ta paradeigmata cronologountai ston 16
o
ai.
Agioj Nikolaoj tou Dragwta sthn Kastoria. O agioj Nikolaoj einai
buzantinh monocwrh ekklhsia pou ktisthke sto deutero miso tou 14
ou
aiwna
kai episkeuasthke duo forej.
9
Apo thn arcikh thj fash diathrei
toicografiej mono ston anatoliko toico, dioti oi upoloipej katastrafhkan
kata ton 17
o
aiwna logw epektashj tou mnhmeiou. Apo th fash auth swzetai
wraiotato, xuloglupto, epicruswmeno templo me eikonej thj idiaj periodou.
Sumfwna me epigrafh: anigerqh o temploj dia sundromhj kur Stamati kai
Catzhanesth zrpst (7186=1678).
Sthn prwth zwnh (katwterh) ta xulina qwrakia einai newtera kai ecoun
zwgrafiko diakosmo. Mpouketa me triantafulla h baza me anqodesmej apo
triantafulla se galazio baqoj dinoun mia seira apo zwgrafikouj pinakej.
Sth deuterh zwnh einai topoqethmenej oi despotikej eikonej, pou briskontai
anamesa apo tij treij eisodouj tou templou, oi opoiej diamorfwnontai me
xuloglupta plaisia. Akolouqoun duo zwnej me futiko xuloglupto diakosmo.
To xuloglupto einai pukno kai kuriarcei sto sunolo tou templou. Sto meso
tou dizwnou qrigkou, akribwj panw apo thn Wraia Pulh, apeikonizontai duo
zeugh teratwn, ena se kaqe zwnh. Ta teratwdh erpeta kuriarcoun kai
entupwsiazoun sto templo tou agiou Nikolaou. Einai zeugoj fterwtwn
drakontwn kai zeugoj leontoj kai drakonta me anadiploumenh oura (pin. 3). H
apeikonish touj ecei sumboliko alla kai fulaktiko carakthra.
10
Sthn epomenh zwnh tou Dwdekaortou o gluptoj diakosmoj einai plousioj
kai uperecei enanti tou zwgrafikou kaqwj to epicruso xuloglupto
proballetai entona panw sto galazio kai kokkino baqoj. O Stauroj kai ta
Cronologhmena metabuzantina templa apo th Dutikh Makedonia (16
oj
18
oj
ai.) 577
7
Dimitar ]ornakov, Tvor~estvoto na mija~kite rezbari na Balkanot od krajot na XVIII i XIX
vek, Prilep 1986, fot. 9, 11, 12.
8
M. ]orovi}-Ljubinkovi}, Les bois sculptes du moyen age dans les regions orientales de la
Yougoslavie, Beograd 1965, tab. LXXXII, LXXXIII, LXXXIV
9
A. Orlandos, Arceion twn buzantinwn mnhmeiwn thj Elladoj, t. D, Athens 1938, 175;
Kastoriana mnhmeia, Makedonikh Klhronomia, Athens 1995, 52.
10
To qema tou drakontoj apanta kai sth buzantinh tecnh. Oi drakontej sta templa
ecoun carakthra frourwn E. Tsaparlis, o.p., 110.
Luphra bastazontai apo duo zeugh fterwtwn drakontwn me periplekomenej
ourej (pin.4). Carakthristikh einai h topoqethsh omoiwmatwn ekklhsiwn
panw apo tij parastaseij thj Panagiaj kai tou agiou Iwannh. H apolhxh tou
templou ecei futikh diakosmhsh dosmenh me thn diatrhth tecnikh. O
diakosmoj thj emploutizetai me duo pagwnia
11
pou apodidontai me idiaiterh
fusikothta kai realismo.
To bhmoquro, pou parousiazei omoiothta me to bhmoquro thj monhj Bella
sto Kalpaki thj Hpeirou
12
diaireitai se duo zwnej. Sthn katwterh
eikonizontai oi ierarcej se toxostoicia panw apo thn opoia uparcoun uyhla
aetwmata. Ta endiamesa kena plhrountai me futika kosmhmata. Sthn
anwterh zwnh diamorfwnontai tessera diacwra. Sta duo megalutera
eikonizetai o Euaggelismoj enw sta duo mikrotera oi profhtanaktej Dabid
kai Solomwn. To upoloipo, panw apo ta diacwra, tmhma tou bhmoqurou
apoteleitai apo klhmatida poluelikth kai pthna.
To xuloglupto tou templou pou exetazoume einai genika camhlo,
diakrinetai omwj apo plastikothta kai summetria. Se merikej periocej, opwj
sto panw meroj tou bhmoqurou kai sthn apolhxh, parathreitai crhsh thj
diatrhthj tecnikhj. To xuloglupto einai epicruso se eruqro kai kuano baqoj.
Agioj Iwannhj o Prodromoj thj sunoikiaj Apozari Kastoriaj.
13
H
prwth kataskeuh tou naou anagetai sth buzantinh periodo. Apo thn arcikh
tou fash swzetai monon h ayida tou ierou. H upoloiph kataskeuh
cronologeitai ston 18
o
aiwna. Gia thn akribh cronologia anakainishj tou
mnhmeiou antloume plhroforiej apo epigrafh pou uparcei panw apo thn
eisodo tou. Sumfwna me thn epigrafh o naoj anakainisthke sta 1701 (etoj
AYA) me exoda tou Ralh Mouselimh enw h diakosmhsh tou me toicografiej
egine to 1727 me th suneisfora arcontwn kai epitropwn.
Sto nao swzetai xuloglupto templo, trimerej kai aplo cwrij crwmata
kai epicruswsh. H katwterh zwnh me ta qwrakia apoteleitai apo aplej
adiakosmhtej sanidej pou, iswj, einai newterej. H deuterh zwnh
katalambanetai apo tij despotikej eikonej pou periballontai apo
xuloglupta plaisia. Sto qrigko, ektoj thj zwnhj tou Dwdekaortou, uparcoun
duo tainiej gluptej, diakosmhmenej me to pio prosfilej qema, thn ampelo, pou
ecei apokthsei sumboliko carakthra. H ampeloj ecei elikoeideij
sumplekomenouj blastouj me plousia fullwmata kai cumwdeij karpouj.
Anamesa touj apeikonizontai poulia pou touj ramfizoun. Sto meson twn
tainiwn autwn, uparcei zeugoj antwpwn qusanomorfwn drakontwn kai
fterwtwn drakontwn me elissomenej ourej. Anamesa apo tij kefalej tou
11
Ta pagwnia apantwntai sthn tecnh apo thn palaiocristianikh epoch. Einai prosfilej
diakosmhtiko stoiceio twn Buzantinwn, anatolikhj proeleushj pou sucna apantatai se
persika ufasmata bl. A. Orlandos, Arceion Buzantinwn Mnhmeiwn Elladoj, 5, Athens
193940, 138139.
12
E. Tsaparlis, o.p,. 67, pin. 21
13
A. Orlandos, o.p., 176177, kai Kastoriana mnhmeia, o.p., 53.
prwtou zeugouj einai grammenh anaglufa h epigrafh (pin. 5): DHA
SINDROMHS KAI HXODOU RALI MHSHLIMI AYA (=1701). Trito zeugoj
drakontwn bastazoun me tij sumplekomenej ourej touj to Stauro kai me tij
kefalej touj ta Luphra.
To bhmoquro apoteleitai apo duo zwnej. H katwterh proorizetai gia
touj ierarcej pou apeikonizontai se toxostoicia h opoia feretai epi streptwn
kioniskwn.
14
Ton upoloipo cwro, panw apo ta toxa, plhroun futika kai
anqika diakosmhtika. H deuterh zwnh proorizetai gia ton Euaggelismo thj
Qeotokou enw to anwtero tmhma, pou apolhgei se hmikuklio, kosmeitai me thn
ampelo kai duo pthna pou ramfizoun stampia.
To anaglufo tou templou einai scetika camhlo, prostuphj tecnikhj.
Parousiazei omoiothta me to templo tou agiou Aqanasiou sto Selio thj
Dropolhj sthn Albania.
15
Uparcoun, omwj, kai periocej doulemenej me th
diatrhth tecnikh (anwtero tmhma bhmoqurou, apolhxh qrigkou, diakosmhtiko
perigramma staurou).
Monh Panagiaj sthn Kleisoura. Sthn Kleisoura tou nomou Kastoriaj
brisketai h monh thj Gennhshj thj Qeotokou.
16
To monasthriako sugkrothma
apoteleitai apo ktismata tou 18
ou
kai 19
ou
aiwna. Sto kentro thj aulhj
despozei to kaqoliko thj monhj, naoj pou anhkei ston tupo thj triklithj
xulosteghj basilikhj pou anakainisthke to etoj 1813. O naoj anistorhqh dia
dapanhj kai exodwn tou panosiwtatou kuriou kuriou Hsaia ek kwmopolewj
Kleisouraj tou kai ktitoroj arcierateuontoj tou panierwtatou mhtropolitou
agiou Kastoriaj kuriou kuriou Neofutou dia ceiroj zwgrafou Gewrgiou ek
Cionadwn thj eparciaj tou agiou Bellaj en etei swthriw 1813 Septembriou 7. H
poiothta twn toicografiwn einai exairetikh alla sto eswteriko tou naou
idiaiterh lamprothta prosdidei to templo. Einai xuloglupto kai epicruswmeno.
To xuloglupto einai exergo kai diatrhto (pin. 6).
Ta qwrakia thj katwterhj zwnhj kosmountai me parastaseij apo thn
Palaia
17
kai thn Kainh Diaqhkh opwj einai h Exoria twn prwtoplastwn apo
ton Paradeiso (pin.7), h qusia tou Abraam, h Gennhsh tou Cristou, h sfagh
twn nhpiwn k.a. Anamesa apo ta pukna fullofora kladia proballoun
diafora zwa kai poulia. O dikefaloj aetoj,
18
sumbolo thj buzantinhj
oj
18
oj
ai.) 579
14
Oi striftoi kionej einai palaiocristianiko qema pou diathrhqhke kai crhsimopoihqhke
se olouj touj kallitecnikouj tomeij pernwntaj sthn xulogluptikh kai th mikrotecnia K.
Kalokiris, Melethmata cristianikhj arcaiologiaj kai tecnhj execonta metabuzantina templa
tou Agiou Orouj, Thessaloniki 1980, 198199.
15
G. Giakoumis K.Giakoumis, Orqodoxa mnhmeia sth Boreio Hpeiro, Ioannina 1994, 128
eik. 262.
16
M. Papamichail, Iera Monh Panagiaj Kleisouraj Dut. Makedoniaj, ekdosij Sullogou
apantacou Kleisouriewn O agioj Markoj, Thessaloniki 1962.
17
Ta idia qemata sunantoume stij idiej qeseij kai se xuloglupta kai se zwgrafista
templa. Scetika bl. E. Tsaparlis, To templo thj Agiaj Sofiaj Artaj, Arta 1986, 14.
18
O dikefaloj aetoj einai gnwsto diakosmhtiko qema apo th buzantinh epoch. Argotera
qewrhqhke wj krufo sumbolo twn upodoulwn cristianwn kai crhsimopoihqhke sthn neoellhnikh
autokratoriaj, den leipei apo to templo thj Panagiaj, kaqwj apotelei to
agaphmeno diakosmhtiko qema twn cristianwn sth zwgrafikh kai th gluptikh
thj periodou authj. H palh tou aetou me to fidi einai, epishj, ena apo ta
kuriarca stoiceia tou templou pou exetazoume. Den leipoun, omwj, kai ta
portraita,
19
stoiceia apotreptikou carakthra. Sto uperquro thj Wraiaj
Pulhj paristanetai h steyh thj Panagiaj apo duo aggelouj se kinhsh. Se
tainia pou elissetai mesa apo thn parastash einai grammenh h epigrafh:
Hgoumeneuontoj tou panosiotatou kuriou Pahsiou ecruswqh dia curoj
Kwnstantinou
20
ktista Linotopinou 1772. H epicruswsh tou templou prepei
na egine dekapente cronia meta thn kataskeuh tou, an krinoume apo th
cronologia 1757 pou anagrafetai sto Stauro kai anaferetai, piqanotata,
sto etoj thj kataskeuhj. To xuloglupto templo thj monhj Kleisouraj
parousiazei kataplhktikh omoiothta me to templo tou naou thj Panagiaj sto
Lampobo thj Dropolhj sthn Albania.
21
Naoj Koimhshj thj Qeotokou sthn Paliouria. Sthn perioch twn
Grebenwn, konta sthn kwmopolh Deskath, stouj propodej tou orouj Bounasia
brisketai o mikroj oikismoj thj Paliouriaj. Sth boreia akrh tou, konta ston
potamo Aliakmona, swzetai o naoj thj Panagiaj, mnhmeio tou 18
ou
aiwna, pou
piqanotata ktisthke sth qesh palaioterou naou. To ktisma ecei upostei
shmantikej alloiwseij apo auqairetej newterej epembaseij, diaswzei omwj
sto eswteriko tou shmantiko zwgrafiko diakosmo kai xuloglupto templo. H
orofh, pou kataskeuasthke prin apo merika cronia, odhghse sthn
apomakrunsh tou Staurou apo to kentro tou templou logw thj meiwshj tou
uyouj kai sthn topoqethsh twn drakontwn pou bastazan to Stauro se
camhloterh qesh, pou epikaluptei meroj thj teleutaiaj seiraj twn eikonwn.
To templo apoteleitai apo ta qwrakia (prwth zwnh), tij despotikej
eikonej (deuterh zwnh), to Dwdekaorto (trith zwnh) kai th Megalh Dehsh
(tetarth zwnh). Stouj kioniskouj pou cwrizoun tij despotikej eikonej, o
futikoj diakosmoj diaferei se kaqe periptwsh. Einai eite blastoi ampelou
pou elissontai ruqmika eite blastoi pou schmatizoun obal schmata pou
periecoun fulla eite epanalambanomenoi romboi pou plaisiwnoun epishj
fulla. Futikoj einai kai o diakosmoj sta uperqura thj Wraiaj Pulhj (pin. 8)
kai thj pulhj thj Proqeshj.
liqogluptikh, xulogluptikh, argurocoia, kenthtikh, zwgrafikh. E. Tsaparlis, Xuloglupta templa
Hpeirou, o.p., 113.
19
Gia to carakthra tou qematoj bl. K. Korre, H anqrwpinh kefalh qema apotreptiko sth
neoellhnikh laikh tecnh, Athens 1978, 2428.
20
Piqanotata einai o idioj o Kwnstantinoj, o opoioj mazi me ton adelfo tou Micahl kai
ta exadelfia tou Dhmhtrio kai Gewrgio apo to Linotopi kataskeuase to templo thj monhj
Dousikou to etoj 1767. Bl. K. D. Kalokiris, Analekta cristianikhj tecnhj ek Qessaliaj epi
Tourkokratiaj, EEQSAPQ Mnhmh 1821, Thessaloniki 1971, 228 k.e.
21
G. Giakoumis K.Giakoumis, o.p., 127 eik. 257, 260
H mikrou uyouj zwnh me tij eikonej tou Dwdekaortou kosmeitai me
acibadej
22
enw h epomenh zwnh me th Megalh Dehsh diamorfwnetai me
apolhxeij toxwn diplhj kampulothtaj islamikhj proeleushj. Anamesa sth
zwnh tou Dwdekaortou kai tij despotikej eikonej topoqeteitai fulloforoj
elissomenoj blastoj. Stouj kuklouj pou diamorfwnontai uparcoun poulia
pou ramfizoun.
Ena zeugoj antwpwn drakontwn, fulaktikou carakthra, brisketai
akribwj panw apo thn Wraia Pulh. To xuloglupto sth qesh auth einai
scetika camhlo omwj carakthrizetai apo plastikothta kai kinhsh (fulla,
poulia). H epigrafh pou brisketai panw sto templo maj plhroforei oti h
anegersh kai anistorhsh tou ofeiletai sth sundromh kai exoda twn ierewn
Aqanasiou kai Kwnsta, tou ierwmenou Argurh kai tou Zhsh wj kai thj
loiphj cwraj kata to etoj 1757, Febrouariou 26.
To templo thj Panagiaj sthn Paliouria parousiazei omoiothta me auto
thj Agiaj Paraskeuhj sto Patero Iwanninwn.
23
Naoj Panagiaj sth Loumpinsta (Noumenitsa). Sta sunora Makedoniaj
Qessaliaj, sto nomo Grebenwn, uparcei egkataleleimenoj shmera oikismoj,
pou efere thn onomasia Loumpinsta. Apo ton oikismo swzetai h mikrh
monocwrh ekklhsia thj Koimhshj thj Qeotokou.
24
Einai ktisma tou 18
ou
aiwna
me episkeuej ston 19
o
. Sto eswteriko tou kosmeitai me toicografiej, oi opoiej
sumfwna me epigrafh filotecnhqhkan to etoj 1791 apo ton zwgrafo Micahl,
pou katagotan apo to Mplatsi (shmerinh Blasth) thj Dutikhj Makedoniaj.
H xulinh orofh tou einai plousia diakosmhmenh kai zwgrafismenh opwj
ta uperoca tabania sta Arcontika thj Siatistaj kai thj Kastoriaj.
Shmantikh qesh sto katakosmo eswteriko tou naiskou katecei to templo.
Bebaia newterej epembaseij alloiwsan se kapoio baqmo thn arcikh
kataskeuh. Uparcoun sumplhrwseij apo sanidej proercomenej apo thn orofh
tou ierou kai sth qesh tou Staurou topoqethqhke autoscedioj stauroj
kataskeuasmenoj, epishj, apo zwgrafismenej sanidej thj orofhj.
Apo ta swzomena tmhmata tou arcikou templou diakrinoume sunuparxh
gluptou kai zwgrafikou diakosmou. Uperterei, bebaia, o zwgrafikoj. O
gluptoj diakosmoj kosmei mono th deuterh zwnh me tij despotikej eikonej. Ta
qemata einai futika stouj kioniskouj pou orizoun tij qeseij twn eikonwn kai
emploutizontai me anqh sto plaisio panw apo autej. Sto xuloglupto
hmikukliko uperquro thj Wraiaj Pulhj ta qemata einai topoqethmena
summetrika. Apeikonizetai ena kanistro apo to opoio xeproballoun blastoi
oj
18
oj
ai.) 581
22
H acibada, gnwsto qema apo thn palaiocristianikh periodo, apantatai kai sta
templa thj Hpeirou, thj Dwdekanhsou kai thj Krhthj. Scetika bl. Ch. Koutelakis, Xuloglupta
templa thj Dwdekanhsou mecri to 1700, Ekdoseij Dwdwnh, Athens Ioannina 1986, 151.
23
E. Tsaparlis,o.p., 4753, pin. 3A, 3B.
24
To cwrio onomazotan epishj Noumpenitsa h Loumpenitsa. Gia to mnhmeio bl. X.
Savopoulou-Katsiki, O naoj thj Panagiaj sth Loumpinsta Grebenwn, Dutikomakedonika
Grammata, etoj Q, Kozani 1998, 6984.
ampelou me fulla kai karpouj. Anamesa touj diakrinontai duo zeugh
pouliwn.
Ta xulina qwrakia thj katwterhj zwnhj einai zwgrafismena me
katakorufa kladia fortwmena me anqh kai rodia, sumbola gonimothtaj. To
ena apo ta duo kladia sthrizetai se bazo. De gnwrizoume ean uphrce arcika
deuterh zwnh eikonwn (Dwdekaorto h Megalh Dehsh). Einai omwj safej oti h
apolhxh tou templou diamorfwnetai me pinakej en seira pou ecoun enallax
orqogwnio h toxwto plaisio. Ta qemata touj einai kuriwj anqika opwj kladia
diaforwn louloudiwn, kladia fortwmena me rodia alla kai sustadej
kuparissiwn. Ta kuparissia apoteloun agaphto qema sth neoellhnikh
liqogluptikh, xulogluptikh kai zwgrafikh. To templo thj Loumpinstaj
apokta idiaitero endiaferon exaitiaj grapthj epigrafhj se orizontio
adiakosmhto plaisio, katw akribwj apo thn eikona tou Cristou (pin.9). H
epigrafh den swzetai sto sunolo thj, maj plhroforei wstoso oti to templo
kai to tabani einai ergo tou geronikou tou etouj 1784.
Naoj Koimhshj thj Qeotokou sto Trifulli. Se mikrh apostash apo ton
ereipwmeno oikismo thj Loumpinstaj brisketai to cwrio Trifulli tou nomou
Grebenwn. Sto koimhthrio tou oikismou swzetai o mikroj monocwroj naoj thj
Panagiaj. To templo tou naou einai aplo, xulino, diakosmhmeno me grapto
diakosmo kai de swzetai sto sunoliko tou uyoj. Oi despotikej eikonej
plaisiwnontai apo kaqetej kai orizontiej sanidej diakosmhmenej me
diaforetika anqika motiba (margaritej, toulipej) topoqethmena en seira se
baqu prasino fonto. Sthn katw zwnh, sta plaisia twn qwrakiwn,
paristanontai dendra en seira se portokalocrwmo fonto, opwj kai sto
templo thj Loumpinstaj me to opoio parousiazei shmantikej omoiothtej.
Sthn periptwsh tou templou thj Panagiaj sto Trifulli to kentro
barouj tou diakosmou epikentrwnetai sta qwrakia. Plousiej anqikej
sunqeseij topoqethmenej se baza gemizoun th zwgrafismenh epifaneia (pin.
10). Apo ta qemata twn qwrakiwn den leipoun kai ta frouta. Sto prwto, dexia
thj Wraiaj Pulhj, zwgrafizontai diafora frouta topoqethmena kata eidoj se
orizontiej seirej. Olh h sunqesh sthrizetai se karpouzi sto swma tou opoiou
mphgontai duo macairia. To qema carakthrizetai apo realismo kai aplothta.
Se duo alla qwrakia, aristera thj Wraiaj Pulhj, topoqethqhkan stij
korufej twn anqikwn sunqesewn duo antwpa pagwnia. Sto orizontio
diacwristiko plaisio metaxu twn qwrakiwn kai thj zwnhj twn despotikwn
eikonwn anaptussetai h epigrafh: Afonth eghnhn to tabanh th 1784 ek chraj
tou amartolou dhmoj apo coreio bourphanh apo bhlaeti Kontza.
25
H idia
cronologia, dhladh to etoj 1784, ecei grafei, malista entagmeno mesa sto
scedio, kai sto qwrakio aristera thj Wraiaj Pulhj. Sto idio qwrakio uparcei
idioceirh shmeiwsh tou episkopou Stagwn Anagnwsth thj 28
hj
Oktwbriou tou
25
Sthn epigrafh auth, alla kai se olej tij periptwseij, diathreitai h orqografia twn
kallitecnwn.
etouj 1847, o opoioj kata pasa piqanothta leitourghse thn hmera ekeinh sto
nao.
H suggeneia twn qematwn, ta koina carakthristika akomh kai o
grafikoj carakthraj tou zwgrafou maj odhgoun sth skeyh oti sta duo
templa, thj Loumpinstaj kai tou Trifulliou, ergasthkan oi Hpeirwtej
zwgrafoi Nikoj kai Dhmoj, piqanotata pateraj kai gioj, apo th Bourpianh
thj eparciaj Konitsaj thj Hpeirou, gnwsth kuriwj gia touj ktistej kai touj
liqoxoouj thj.
Agioj Nikolaoj Kozanhj. O mhtropolitikoj naoj tou agiou Nikolaou
26
ktisthke sta 1664 me prwtoboulia tou arconta Carisiou Tranta kai th
sumbolh twn Kozanitwn. Sta 1721 o naoj autoj katedafisthke kai sth qesh
tou kataskeuasthke megaluteroj kai eurucwroj, gia na kaluyei tij anagkej
thj epochj. H ektetamenh kthtorikh epigrafh sto dutiko toico tou boreiou
klitouj deicnei th summetoch kai th suneisfora olwn twn katoikwn thj polhj
sto ergo thj anegershj. Dwrhtej uphrxan klhrikoi, ieromonacoi kai arcontej
thj polhj.
O naoj anhkei ston tupo thj qolwthj basilikhj. To kentriko klitoj
kaluptetai me hmikulindrikh kamara kai ta plagia klith me sunolo qolwn.
Oi eswterikej epifaneiej tou naou kaluptontai sto sunolo touj me
toicografiej. Filotecnhqhkan sta 1730, epi episkopou Zacariou, apo touj
adelfouj Nikolao kai Qeodwro, zwgrafouj apo ta Iwannina. To templo, o
ambwnaj kai o despotikoj qronoj apoteloun xuloglupto sunolo exairetikhj
tecnhj. Kataskeuasthkan sto croniko diasthma 17471750 opwj prokuptei
apo scetikouj logariasmouj plhrwmwn katacwrhmenouj ston kwdika
oikonomikwn thj ekklhsiaj
27
twn etwn autwn kai oi ergasiej oloklhrwqhkan
opwsdhpote prin apo to 1755, cronologia pou anagrafetai sthn eikona tou
timwmenou agiou Nikolaou. Einai ergo tou xuloglupth Mpantoberh. Oi
eikonej tou templou einai axiologa erga tou perifhmou zwgrafou tou 18
ou
aiwna Apostolh apo ta Bodena (shmerinh Edessa).
To templo einai ologlufo kai sto diakosmo tou kuriarcoun ta futika
kai anqika qemata. Ta qwrakia thj katwterhj zwnhj kosmountai me blastouj
kai anqh topoqethmena me austhrothta se entono kokkino fonto (pin.11). Oi
orqogwnioi pessiskoi, pou sthrizoun ta qwrakia thj katw zwnhj, kosmountai
me blastouj fortwmenouj me anqh sthrizomenouj se aggeia.
28
O diakosmoj
einai idioj kai stouj kioniskouj pou apoteloun suneceia kaq uyoj twn
pessiskwn kai orizoun tij qeseij twn despotikwn eikonwn. Oi kioniskoi
stefontai me dikefalouj aetouj. Me fulla kai anqh kosmountai kai oi anw
ketempedej
oj
18
oj
ai.) 583
26
L. Papaioannou, O kaqedrikoj naoj tou Agiou Nikolaou Kozanhj, Kozani 1989.
27
J. Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona Ekklhsiastika, Thessaloniki 1994, 268, opou
paratiqetai o pinakaj me touj logariasmouj twn etwn 1747, 1748, 1749, 1750 p.c. Sidera dia
templon dekadej 4 grosia 120, 1 sinaki sidhroun dia ton Mpantoberhn grosia 24 k.l.p.
28
E. Tsaparlis, o.p., 108
Se antiqesh me tij upoloipej epifaneiej tou templou ta toxwta kemeria,
panw apo tij despotikej eikonej, einai kataskeuasmena me th diatrhth
tecnikh, pou ta kaqista perissotero entupwsiaka kai prosdidei s auta
elafrothta kai carh. H mikrh zwnh pou brisketai panw apo tij despotikej
eikonej, kosmeitai me anqiko motibo epanalambanomeno se olo to mhkoj thj.
To motibo einai mpouketo me tria anqh kai apotelei gnwsto qema twn templwn
thj idiaj periodou. Akolouqei zwnh me to qema thj ampelou kai teloj h zwnh
tou Dwdekaortou (pin.12).
O Stauroj kai ta Luphra sthrizontai se zeugoj pterwtwn drakontwn.
Feroun xuloglupta plaisia diakosmhmena me anqika qemata. O Stauroj ecei
triloba akra sta opoia eikonizontai oi tesserij euaggelistej. To bhmoquro
diaireitai se treij zwnej. Stij duo katwterej uparcoun toxostoiciej gia tij
parastaseij twn ierarcwn kai tou Euaggelismou, pou einai katestramenej,
enw h anwterh zwnh kosmeitai me blastouj, fullwmata kai karpouj ampelou.
Sto templo tou agiou Nikolaou Kozanhj to anaglufo einai entono,
dhmiourgei fwtoskiaseij, carakthrizetai apo plastikothta alla kai
austhrothta kai apokta idiaiterh megaloprepeia me thn puknothta twn
kosmhmatwn tou kai me th crhsh tou crusou, kuriwj sto entono kokkino fonto.
Sumperasmata. Apo ta templa pou sunoptika parousiasthkan
mporoume na parakolouqhsoume thn exelixh sth diarqrwsh, tecnikh kai
qematografia twn metabuzantinwn templwn sto cwro thj Dutikhj Makedoniaj
kai to perasma apo ton 16
o
mecri ton 19
o
aiwna.
Wj proj th diarqrwsh parathroume stadiakh auxhsh tou uyouj me thn
prosqhkh seiraj eikonwn kai thn parembolh diakosmhtikwn zwnwn. H auxhsh
auth endecomenwj ofeiletai kai sthn auxhsh twn diastasewn twn nawn apo
ton 16
o
ewj ton 18
o
aiwna. Ofeiletai,omwj, opwj ecei uposthricqei kai se
xenej epidraseij, kuriwj rwsikej.
29
Allwste stij arcej tou 18
ou
aiwna kai ta
serbika templa uywnontai upo thn epidrash thj Rwsiaj apokleiontaj th qea
apo ton kuriwj nao proj to iero bhma.
30
Wj proj thn tecnikh apo thn prostuph, to camhlo anaglufo, to scedon
epipedo tou 16ou aiwna fqanoume stadiaka sthn ektuph kai diatrhth tecnikh,
to entono anaglufo opou oi enallagej fwtoj skiaj paizoun shmantiko
rolo.
Wj proj th qematografia twn kosmhmatwn parathreitai stadiaka h
prosqhkh ston futiko diakosmo tou 16
ou
aiwna zwwn, pthnwn, anqrwpinwn
morfwn, plousiwn anqikwn motibwn me thn korufwsh tou diakosmou twn
qwrakiwn me parastaseij apo thn Palaia kai Kainh Diaqhkh sta mesa tou
18
ou
aiwna. Sth qematografia diathreitai, basika, h paradosh me thn
eisbolh, bebaia, stoiceiwn apo th dutikh kai islamikh tecnh. Sth grapth
29
E. Tsaparlis, o.p., 93, opou kai scetikh bibliografia.
30
M. ]orovi}-Ljubinkovi}, o.p., 144
diakosmhsh twn templwn diakrinoume thn tash thj epochj gia crhsh koinwn
diakosmhtikwn qematwn sthn ekklhsiastikh kai kosmikh (astikh) tecnh.
31
Oi epigrafej sta templa dinoun polutima stoiceia pou aforoun sto etoj
kataskeuhj touj alla kai stouj corhgouj, oi opoioi einai kata kanona
arcontej gegonoj pou maj plhroforei gia thn koinwnikh diastrwmatwsh thj
epochj authj. Den leipei bebaia kai h sundromh kai summetoch sth dapanh
twn ierewn kai twn aplwn katoikwn opwj sthn periptwsh thj Panagiaj sthn
Paliouria. Teloj parathroume wj proj touj kallitecnej twn templwn oti oi
zwgrafoi upografoun ta erga touj opwj o Nikoj kai o Dhmoj apo thn
Bourpianh kai o Kwnstantinoj apo to Linotopi pou cruswse to templo thj
Kleisouraj enw oi xulogluptej den anaferoun ta onomata touj.
Teloj sta templa pou parousiasthkan diapistwnetai suggeneia me ta
templa thj Hpeirou,
32
thj Qessaliaj,
33
thj periochj thj Dropolhj
34
sthn
Albania, thj Acridaj
35
kai tou Nerezi.
36
Ksanti Savopulu-Kaciki
DATOVANE POSTVIZANTIJSKE OLTARSKE PREGRADE
IZ ZAPADNE MAKEDONIJE (1618. vek)
Na{e istraìvawe obuhvata sedam oltarskih pregrada datiranih preci-
zno pomo}u natpisa i jednu koja se datuje sa izvesno{}u na osnovu dokumenata
kojima je naru~ena i pla}ena. Sve pregrade nalaze se u crkvama Zapadne Make-
donije i poti~u iz vremena izme|u 16. i 18. veka: Sv. Nikola u Velvendu u
okrugu Koàni (1591), Sv. Nikola u nasequ Dragota u Kosturu (1678), Sv. Jovan
Prete~a u nasequ Apozari u Kosturu (1701), Bogorodi~in manastir u Klisuri
u okrugu Kostura (1757, sa pozlatom iz 1772), hram Bogorodi~inog Uspewa u
Paquriji u okrugu Grevena (1757), hram Bogorodice u opustelom selu Qubinca
u okrugu Grevena, na granici Makedonije i Tesalije (1784), hram Bogorodi~i-
nog Uspewa u Trifili u okrugu Grevena (1784) i mitropolitski hram Sv. Ni-
oj
18
oj
ai.) 585
31
Carakthristika paradeigmata apoteloun oi diakosmhseij sta Arcontika thj
Siatistaj sth Dutikh Makedonia. Scetika bl. N. Moutsopoulos, Ta arcontika thj Siatistaj,
Episthmonikh Epethrij thj Polutecnikhj Scolhj , t. A, Thessaloniki 1964.
32
Opwj uposhmeiwsh 12
33
C. Savopoulou-K. Katsikis, Arcitektonikh kai zwgrafikh twn metabuzantinwn nawn sto
nomo Trikalwn, Praktika Sunedriou, Larisa 2006 (upo ektupwsh).
34
Opwj uposhmeiwsh 15 kai 21
35
Opwj uposhmeiwsh 7
36
Opwj uposhmeiwsh 8
kole u Koàni, ~ija hronologija izgradwe proisti~e iz sa~uvanog ugovora o
gradwi i isplati graditeqa (17471750).
Navedeni primeri omogu}avaju da se prati razvitak postvizantijskih ol-
tarskih pregrada datog prostora i vremena u gradwi, umetni~kom stilu i tema-
tici. U gradwi se prime}uje postepeno pove}awe visine dodavawem niza ikona
i umetawem ukrasnih zona. U stilu se od plitkog, skoro poravnatog reqefa 16.
veka stiè do dubokog reqefa jakih useka. U ukrasnoj tematici prime}uje se
postepeno oboga}ivawe biqnog ukrasa 16. veka dodavawem ìvotiwa, ptica,
qudskih obli~ja, bogatih cvetnih motiva, sa vencem od plo~a na vrhu, koji sa-
drì starozavetne i novozavetne predstave i javqa se sredinom 18. veka. Tema-
tika u osnovi ~uva tradiciju, uz uno{ewe elemenata zapadne i islamske umet-
nosti. Uo~ava se i tendencija upotrebe ukrasnih tema koje su zajedni~ke crkve-
noj i lai~koj (gradskoj) umetnosti.
Natpisi na oltarskim pregradama sadrè dragocene podatke o godini na-
stanka, kao i o dobrotvorima koji su po pravilu bogata{i, ali i sve{tenici i
obi~ni qudi. Prikazane pregrade pokazuju sli~nosti sa onima u Epiru, Tesa-
liji, oblasti Dropoli u Albaniji, Ohridu i Nerezima.
Pin. 1 Belbento, Agioj Nikolaoj, Stauroj kai Luphra
Pin. 2 Belbento, Agioj Nikolaoj, Bhmoqura
Pin. 3 Kastoria, Agioj Nikolaoj Dragwta, Templo, tmhma qrigkou
Pin. 4 Kastoria, Agioj Nikolaoj Dragwta, Zeugoj drakontwn pou bastazoun
to Stauro kai ta Luphra
P
i
n
.
5
K
a
s
t
o
r
i
a
,
A
g
i
o
j
I
w
a
n
n
h
j
A
p
o
z
a
r
i
,
l
e
p
t
o
m
e
r
e
i
a
t
e
m
p
l
o
u
m
e
t
h
n
e
p
i
g
r
a
f
h
Pin. 6 Kleisoura, Monh Panagiaj, Bhmoqura
Pin. 7 Kleisoura, Monh Panagiaj, Qwrakio me thn parastash thj Exoriaj
twn Prwtoplastwn
Pin. 8 Paliouria, Koimhsh thj Qeotokou, Uperquro Wraiaj Pulhj
Pin. 9 Loumpinsta, Panagia, epigrafh sto templo
Pin. 10 Trifulli, Koimhsh thj Qeotokou, Qwrakio templou me thn epigrafh
Pin. 11 Kozanh, Agioj Nikolaoj, Qwrakio templou
Pin. 12 Kozanh, Agioj Nikolaoj, tmhma qrigkou kai Dwdekaortou
UDC: 726.7(495)
FAIDWN CATZHANTWNIOU (Thessaloniki)
NEA STOICEIA GIA THN OIKODOMIKH ISTORIA TOU
KAQOLIKOU THS MONHS PANTOKRATOROS AGIOU OROUS
Thn periodo 20032006 ektelesthkan oi programmatismenej apo to
KEDAK ergasiej apokatastashj tou kaqolikou thj Monhj Pantokratoroj, oi
opoiej perielambanan thn antikatastash twn molubdinwn fullwn kaluyhj twn
stegwn, kaqwj kai twn exwterikwn epicrismatwn tou sugkrothmatoj. Kata th
diarkeia twn ergasiwn proekuyan newtera stoiceia scetika me thn oikodomikh
istoria tou kaqolikou.
Sugkekrimena entopisthke h stegh thj anatolikhj keraiaj tou kuriwj
naou, proion epektashj proj anatolaj tou Ierou Bhmatoj kata to prwto miso
tou 17
ou
aiwna, enw fanhke oti o shmerinoj kentrikoj trouloj tou naou den einai
o arcikoj, alla apotelei meroj thj megalhj anakainishj pou egine sto
sugkrothma sta mesa tou 19
ou
aiwna. Se o,ti afora thn lith, katesth safej oti
h shmerinh thj morfh proekuye apo ton diplasiasmo tou embadou enoj arcikou
stenou narqhka, enw oi stegej sto dutiko tmhma tou sugkrothmatoj apekthsan
thn shmerinh touj diataxh otan egine mia kaq uyoj prosqhkh ston exwnarqhka.
Idiaitero endiaferon parousiazei to gegonoj oti, opwj proekuye apo thn
parathrhsh thj toicopoiiaj sto katwtero tmhma tou boreiou corou tou
kaqolikou kai thj anatolikhj kai thj boreiaj toicopoiiaj tou parekklhsiou
thj Koimhsewj thj Qeotokou, kai meta apo sugkrish me thn toicopoiia tou
notiou corou kai tou upoloipou kuriwj naou, exagetai to sumperasma oti to
tmhma auto mallon anhkei se palaiotero oikodomhma, to opoio enswmatwqhke
sto kaqoliko, upoqesh pou eniscuetai apo ton entopismo sth notia pleura thj
lithj, sth qesh tou katedafismenou parekklhsiou twn Triwn Ierarcwn, enoj
toicou palaioterou apo to kaqoliko.
Akomh, entopisthkan newtera stoiceia pou aforoun sthn anadiamorfwsh,
kata thn anakainish tou 19
ou
aiwna, tou isogeiou sthn boreiodutikh gwnia tou
sugkrothmatoj kai scetizontai me thn metafora tou tafou twn kthtorwn sth
shmerinh tou qesh kai thn prosqhkh tou exwnarqhka, h opoia staqhke h aitia
gia thn diaforopoihsh thj arcikhj prosbashj proj to kwdwnostasio.
Istorika stoiceia
H Monh Pantokratoroj idruqhke, kata pasa piqanothta, ligo prin to
1357 kai to kaqoliko kaqierwqhke to 1362/63. To parekklhsi thj Koimhsewj
thj Qeotokou istorhqhke sta telh tou 14
ou
h stij arcej tou 15
ou
aiwna, alla
eice idruqei palaiotera. To kampanario ferei entoicismenh marmarinh
kthtorikh epigrafh tou 18
ou
aiwna, alla epishj endecetai na einai
palaiotero. Teloj, o exwnarqhkaj egkainiasqhke to 1847, cronologia pou
antistoicei sthn oikodomhsh tou hmiwrofou tou kai sth diakosmhsh tou
eswterikou tou, enw to isogeio einai palaiotero.
1
H anatolikh keraia tou
kuriwj naou einai proion oikodomikhj epektashj proj anatolaj, h opoia
pragmatopoihqhke sto prwto miso tou 17
ou
aiwna. Argotera, ton 19
o
aiwna, me
mia ektetamenh anakainish sto oikodomiko sugkrothma tou kaqolikou, o naoj
apekthse neoklasika carakthristika (184749).
588 Faidwn Catzhantwniou
1
Kata tij duo prwtej faseij twn ergasiwn apokatastashj tou kaqolikou
(antikatastash twn fullwn molubdou sth stegh kai antikatastash twn exwterikwn
epicrismatwn, 20032005) hrqan sto fwj agnwstej kataskeuastikej faseij sta diafora
epimerouj tmhmata tou naou. Ta stoiceia pou ecoun prokuyei exetazontai kai oristika
sumperasmata gia epimerouj cronologhseij qa dhmosiopoihqoun meta to peraj twn ergasiwn sto
oikodomiko sugkrothma tou kaqolikou.
Katoyh tou kaqolikou (Pauloj Mulwnaj)
Problhmata tou kaqolikou
Oi ergasiej apokatastashj sto kaqoliko thj Monhj Pantokratoroj
arcisan ton Maio tou 2003. H meleth proeblepe ergasiej gia thn
antimetwpish twn sobarwn problhmatwn ugrasiaj, h opoia entopizotan
kuriwj sth stegh kai stij toicopoiiej Antistoica problhmata
parousiazontan kai sto kwdwnostasio. Sthn poreia, kriqhke anagkaio h
epembash na sumperilabei kai thn apokatastash tou tabaniou tou
exwnarqhka, ergasia h opoia den problepotan sthn arcikh meleth.
2
Sthn parousa ergasia qa parousiastoun nea stoiceia pou proekuyan
kata tij ergasiej tou 20032005.
3
Anatolikh keraia tou kuriwj naou
Wj proj ta stoiceia pou proekuyan sto anatoliko tmhma tou kuriwj
naou, parapempw sthn anakoinwsh pou parousiasa sto Eikosto Tetarto
Sumposio thj CAE.
4
Sunoptika qa anaferw oti me thn afairesh thj dirricthj
steghj tou 1849 apokalufqhke h arcikh kurth plinqoktisth stegh tou 17
ou
aiwna, h opoia kai apokatastaqhke telika, epanaferontaj to tmhma auto tou
naou sth morfh pou apekthse me thn epektash proj anatolaj tou Ierou
Bhmatoj, h opoia suntelesthke ekeinh thn epoch. Bebaia, opwj proekuye apo
diereunhtikej tomej pou eginan se diaforetika shmeia thj steghj, uphrxan
toulaciston treij diadocikej kataskeuastikej faseij sto prwto miso tou
17
ou
aiwna: 1614 1623 1638 peri to 1650.
5
Ta geisa thj prwthj kai thj
deuterhj fashj htan camhlotera apo to geiso tou 1849, kata ena metro
peripou thj prwthj kai kata miso metro thj deuterhj. Apo to gegonoj auto
Nea stoiceia gia thn oikodomikh istoria tou kaqolikou 589
2
Ta scedia apotupwshj thj arcikhj melethj ekponhqhkan apo ton idiwth arcitektona k.
Giannh Dwropoulo. H meleth egkriqhke apo to D.S. tou Kentrou Diafulaxhj Agioreitikhj
Klhronomiaj (Ke.D.A.K.) ton Maio tou 2003 kai oi ergasiej ektelountai upo thn epibleyh mou,
me thn idiothta tou arcitektona mhcanikou tou Ke.D.A.K., enw upeuqunoj gia ta statika einai o
sunadelfoj politikoj mhcanikoj k. Stefanoj Gkioliaj. H arcikh meleth tropopoihqhke duo
forej, to 2004 kai 2005, prosarmozomenh sta stoiceia pou proekuyan kata thn poreia twn
ergasiwn, opote hrqan sto fwj shmantika eurhmata pou odhgoun se newtera sumperasmata
scetika me thn oikodomikh istoria tou sugkrothmatoj tou kaqolikou. Shmera menei na
antimetwpistei to zhthma thj sunthrhshj h thj antikatastashj tou tabaniou tou exwnarqhka.
Akomh, ecei ginei deigmatolhyia koniamatwn kai hdh katartizetai ena arceio koniamatwn apo
tij diaforej kataskeuastikej faseij tou kaqolikou alla kai apo alla ktiria thj Monhj, to
opoio qa einai crhsimo kai gia touj mellontikouj ereunhtej.
3
Ecei prohghqei mia anakoinwsh sto 25
o
Sumposio thj C.A.E., sthn opoia
parousiasthkan arketa apo ta nea auta stoiceia, bl. Catzhantwniou 2005b, alla edw
apoktoun mia plhresterh morfh, emploutismenh apo parathrhseij pou eginan kai dedomena pou
proekuyan kai sunektimhqhkan meta ton Maio tou 2005.
4
Ta sumperasmata gia tij kataskeuastikej faseij thj anatolikhj keraiaj tou
kaqolikou parousiasthkan sto 24
o
Sumposio thj Cristianikhj Arcaiologikhj Etaireiaj
(Catzhantwniou 2004). Sth suneceia, sumplhrwmena me newtera stoiceia, sumperilhfqhkan sto
enato teucoj tou periodikou Mnhmeio kai Periballon (Catzhantwniou 2005b).
5
Anatrepetai etsi h wj twra epikratousa apoyh oti h morfh thj epektashj proj
anatolaj tou Ierou Bhmatoj apokthqhke se mia monadikh cronikh stigmh, to 1614 (bl.
Papaggeloj 1991).
sunagetai oti ta pleurika diamerismata, boreia kai notia, thj anatolikhj
keraiaj tou naou arcika htan camhlotera. Gia to logo auto, kai
prokeimenou, gia logouj morfologiaj, na epiteucqei h enarmonish thj
anatolikhj keraiaj me to upoloipo kaqoliko, prokriqhke h apokatastash thj
steghj thj deuterhj fashj tou 17
ou
aiwna me thn kataskeuh tou geisou kata
miso metro camhlotera, alla me th morfh tou geisou tou 1849, to opoio twra
diatrecei omoiomorfo olh th stegh tou kuriwj naou, sumperilambanomenhj thj
lithj kai twn duo corwn.
Trouloi
Sto sugkrothma tou kaqolikou uparcoun epta trouloi: o kentrikoj tou
kuriwj naou kai oi duo mikroi trouloi twn tupikariwn (pou antistoicoun sthn
proqesh kai sto diakoniko), oi treij trouloi thj lithj kai o trouloj tou
parekklhsiou thj Koimhsewj thj Qeotokou. Ektoj twn duo troulwn twn
tupikariwn pou fuontai kateuqeian apo th liqodomh, oi upoloipoi pente
trouloi uywnontai panw se baseij, kuklikej ekeinoi thj lithj, tetragwnej o
kentrikoj kai o trouloj tou parekklhsiou.
Kata th diarkeia twn ergasiwn fanhke oti h bash tou kentrikou troulou
den einai eniaiaj kataskeuhj. To anwtero tmhma tou einai plinqoktisto, enw to
katwtero liqoktisto. Aj shmeiwqei oti to liqoktisto katw tmhma thj bashj tou
troulou einai stenotero apo to anw plinqoktisto tmhma kata peripou 1520 ek.
(apo 710 ek. antistoica sth BA kai sth NA gwnia). Wstoso, amfoterej oi
kataskeuastikej faseij thj bashj einai metagenesterej tou dutikou tmhmatoj
thj kurthj steghj twn arcwn tou 17
ou
aiwna, afou edrazontai panw thj,
gegonoj pou den sumbainei wstoso me th dutikh pleura, opou, opwj apodeicthke,
h kataskeuh thj bashj tou troulou kai twn duo keraiwn, boreiaj kai dutikhj,
einai eniaia. Fainetai, epomenwj, oti o palaioteroj kentrikoj trouloj tou
kaqolikou antikatastaqhke apo ton shmerino thn periodo 18471849. O
shmerinoj, omwj, trouloj einai kata ti megaluteroj tou palaioterou,
epekteinomenoj proj ta anatolika kata 1520 ek. peripou.
Mporoume akomh na upoqesoume oti ta problhmata pou anaferontai
sthn apantacousa tou hgoumenou Crusanqou (1744) kai aforoun sto
kaqoliko, antimetwpisthkan me mia topikh alla sobarh epembash anaktishj
thj toicopoiiaj sthn anatolikh pleura thj bashj tou megalou koumpe.
6
Wj proj tij baseij twn troulwn thj lithj, autej kalufqhkan kata thn
anuywsh thj steghj thj lithj se uyoj apo miso ewj enamish metro. H anagkh
auth proekuye otan oikodomhqhke o hmiwrofoj tou exwnarqhka sta mesa tou
19
ou
aiwna kai egine mia genikh anadiataxh twn stegwn.
6
Scetika me thn apantacousa tou 1644 pou feretai na upografei kallitecnika o
kaqhgoumenoj Crusanqoj, bl. Pardoj 1998: 161, apo opou kai to paraqema, kai Crusocoidhj
1998: 36. Gia scoliasmo twn parapanw se scesh me ta eurhmata kata tij ergasiej sth stegh,
bl. Catzhantwniou 2005b: 121).
Coroi
Me thn kaqairesh twn epicrismatwn stij exwterikej epifaneiej thj
toicopoiiaj, apokalufqhkan oi diaforej kataskeuastikej faseij tou
mnhmeiou, gegonoj pou odhghse se mia nea anagnwsh thj oikodomikhj istoriaj
tou (Fwt. 1). Apo thn exetash thj toicopoiiaj, exwterika, dinetai h entupwsh
oti to kaqoliko arcika den eice corouj. To endecomeno auto apokleisthke,
efoson arketa tmhmata toicografiwn sto eswteriko amfoterwn twn corwn
anhkoun sthn arcikh istorhsh tou naou, pou ecei cronologhqei sth dekaetia
13601370, ameswj meta thn idrush thj Monhj,
7
exallou, wj gnwston, o tupoj
tou aqwnikou trikogcou naou eice pagiwqei hdh apo thn augh tou 11
ou
aiwna.
8
H entupwsh oti oi coroi anhkoun se diaforetikej kataskeuastikej
faseij ofeiletai sto gegonoj oti, wj proj ton tropo domhshj,
diaforopoiountai apo thn upoloiph toicopoiia tou kuriwj naou alla kai
metaxu touj. Ston boreio coro diakrinontai treij kataskeuastikej faseij
(Fwt. 2), enw ston notio coro duo.
9
To uyoj thj katwterhj (palaioterhj) zwnhj
sto boreio coro ftanei wj to preki tou kentrikou neoklasikou paraqurou. To
tmhma auto tou corou einai liqoktisto me sporadhn memonwmenej plinqouj se
orizontia diataxh araiwn, akanonistwn kai oci plhrwn seirwn. H mesaia zwnh
katalambanei to tmhma thj toicopoiiaj apo to preki tou kentrikou
neoklasikou paraqurou wj panw apo ta toxwta paraqura tou anw
diazwmatoj. To tmhma auto einai ktismeno se plinqoperikleisto susthma
domhshj me epimelwj pelekhmenouj kai diatetagmenouj pwroliqouj, oi opoioi
perikleiontai orizontiwj apo diplej seirej plinqwn kai kaqetwj apo monej
plinqouj. H anwterh (newterh) zwnh katalambanei to tmhma thj toicopoiiaj
panw apo ta toxa twn paraqurwn tou anw diazwmatoj. Akolouqei kai auth to
plinqoperikleisto susthma, omwj oi duo anwterej seirej twn pwroliqwn
cwrizontai metaxu touj apo mia monh (anti gia mia diplh) seira plinqwn.
Ston notio coro diakrinontai duo kataskeuastikej faseij, oi opoiej
antistoicoun stij duo anwterej faseij tou boreiou corou (Fwt. 3). H katwterh
7
Meta apo deigmatolhptikh ereuna pou pragmatopoihqhke ston notio coro upo thn
dieuqunsh tou Euqumiou Tsigarida, sto prwto strwma zwgrafikhj anhkoun oi oloswmoi agioi
Gewrgioj kai Dhmhtrioj sthn prwth zwnh diakosmhsewj, oi protomej twn tessarwn profhtwn thj
deuterhj zwnhj anamesa sta paraqura kai piqanotata h skhnh tou Nipthroj, pou eikonizetai
sto tetartosfairio tou corou, enw sto idio strwma fainetai oti anhkoun kai oi duo, proj
anatolaj, apo touj tesserij profhtej thj deuterhj zwnhj tou boreiou corou (Tsigaridaj 2001:
4756).
8
Scetika me thn prosqhkh twn corwn sta arcaiotera agioreitika kaqolika kai th
dhmiourgia tou aqwnikou tupou trikogcou naou, bl. Mulwnaj 1981: 6062 kai Mylonas 1984:
98103.
9
Oi diaforopoihseij sthn toicopoiia entopizontai toso stij diaforej twn liqwn (meso
megeqoj, crwma, piqanh proeleush, epexergasia) oso kai sth sustash tou sundetikou
koniamatoj. Kaq olh th diarkeia twn ergasiwn apokatastashj tou kaqolikou (20032005)
elhfqhsan deigmata koniamatwn apo olej tij kataskeuastikej faseij tou oikodomikou
sugkrothmatoj pou entopisthkan meta thn kaqairesh tou exwterikou epicrismatoj. Ta deigmata,
meta thn programmatismenh exetash kai taxinomhsh touj pou brisketai twra se exelixh, qa
sumbaloun sthn kaluterh gnwsh thj oikodomikhj istoriaj tou kaqolikou.
zwnh, omwj, tou teleutaiou den briskei to antistoico thj ston notio coro, ston
opoio, antiqetwj, h toicopoiia se olo to uyoj thj, apo th bash wj th staqmh
tou geisou thj deuterhj fashj tou 17
ou
aiwna, einai ktismenh opwj kai h
mesaia zwnh tou boreiou corou, me to idio plinqoperikleisto susthma domhshj
me touj pwroliqouj kai tij diplej orizontiej seirej plinqwn.
H anwterh (newterh) kataskeuastikh fash, orath se amfoterouj touj
corouj, diakrinetai kalutera ston notio coro. Edw ginetai safej oti ecoume
mia uperuywsh twn corwn, epembash pou prepei na sundeetai me thn
uperuywsh twn pleurikwn diamerismatwn sto anatoliko tmhma tou kuriwj
naou. H uperuywsh auth upologizetai se enamish metro peripou panw apo to
geiso thj arcikhj staqmhj tou 17
ou
aiwna (Bl. Catzhantwniou 2005b,
idiaiterwj thn enothta Kataskeuastikej faseij sth stegh tou 17
ou
aiwna,
ss. 118120). Sumperasmatika, pisteuw pwj den qa prepei na apokleistei to
endecomeno kai h bash tou kentrikou troulou, kat epektash kai o idioj o
trouloj, na eftanan arcika se uyoj kata ti camhlotero apo to shmerino.
H domhsh thj palaioterhj fashj sthn toicopoiia tou boreiou corou
ginetai me crhsh topikwn liqwn kai sporadika plinqwn, enw h toicopoiia thj
mesaiaj kai thj trithj kataskeuastikhj fashj tou boreiou kai sunolika tou
notiou corou einai domhmenh me pwroliqouj eisagomenouj, afou den ecei
entopistei tetoiou eidouj petra sto Agion Oroj.
10
Parathroume, akomh, oti
amfoteroi oi coroi diaforopoiountai apo to palaiotero tmhma tou kuriwj
naou kai wj proj th morfh twn ayidwmatwn: ta ayidwmata twn corwn einai
mona, ekeina tou kuriwj naou dipla (Fwt. 3).
Teloj qa prepei na shmeiwsoume to gegonoj oti kai stouj duo corouj
uphrcan arcika eisodoi, opwj kai se allej periptwseij agioreitikwn
kaqolikwn, oi opoiej argotera sfragisthkan.
Scetika me to zhthma thj diaforopoihshj tou katwterou (palaioterou)
tmhmatoj thj toicopoiiaj tou boreiou corou apo ekeinh tou kuriwj naou,
pisteuw oti h piqanothta to tmhma auto na anhkei se palaiotero oikodomhma,
to opoio enswmatwqhke sto kaqoliko, oci mono den mporei na apokleistei,
alla antiqetwj, mporei na eniscuqei ean sunduastei me enan toico palaiotero
tou kaqolikou, o opoioj entopisthke dipla sth notia pleura tou teleutaiou
(bl. parakatw, enothta To parekklhsi twn Triwn Ierarcwn).
Lith
H monh eleuqerh exwterikh pleura thj lithj einai h notia, afou h boreia
kaluptetai apo to parekklhsi thj Koimhsewj thj Qeotokou. Me thn
kaqairesh twn epicrismatwn sthn pleura auth fanhke oti sth qesh tou
10
Paromoioi pwroliqoi ecoun entopistei wstoso se naouj thj Calkidikhj, opwj gia
paradeigma ston nao tou Agiou Iwannh tou Prodromou, sto oreino cwrio Agioj Prodromoj, tou
opoiou h exwterikh toicopoiia tou Ierou Bhmatoj einai kataskeuasmenh ex oloklhrou me
paromoiouj pwroliqouj. Qewrw piqano to endecomeno oi pwroliqoi autoi na crhsimopoiountan
prokeimenou na diasfalizetai h diapnoh thj toicopoiiaj proj antimetwpish thj ugrasiaj.
anatolikou tmhmatoj thj lithj uphrce arcika enaj stenoj narqhkaj pou
anhke sthn idia kataskeuastikh fash me ton kuriwj nao, domhmenoj me to idio
plinqoperikleisto susthma. To sumperasma auto exagetai apo to gegonoj oti
ecei swqei h arch tou plinqoktistou toxou enoj akoma diplou ayidwmatoj pou
uphrce aristera apo to diplo ayidwma sth dutikh meria tou notiou corou
(Fwt.4). Parathrwntaj thn katoyh, mporoume na upoqesoume oti endecomenwj
uphrce kai ena trito diplo ayidwma, toulaciston sth notia pleura tou
arcikou narqhka. Kaqaireqhke, loipon, ex oloklhrou o arcikoj narqhkaj.
prokeimenou na kataskeuastei h pio eurucwrh shmerinh lith me embadon kata
ti mikrotero apo to diplasio ekeinou.
Kata th megalh auth epembash fainetai pwj katarghqhke kai o arcikoj
cwroj twn kathcoumenwn, pou leitourgouse ston orofo thj lithj.
Kathcoumena onomazei kai o Ouspenski ton cwro sto dutiko anw tmhma tou
kaqolikou , opou anebainei kaneij apo th skala (profanwj ennoei th
skala pou anebainei sto kampanario).
11
Enw o Ouspenski antigrafei ton
Mparski se mia polu suntomh perigrafh tou kaqolikou, kanei tij dikej tou
parathrhseij gia ton cwro tou exwnarqhka kai thj lithj prin kai meta tij
ektetamenej ergasiej anakainishj pou ektelesthkan thn periodo metaxu thj
prwthj kai thj deuterhj episkeyhj tou sth Monh (1846 kai 1859). Gi auto
einai shmantikh h marturia tou. Sto paraqema pou akolouqei, anaferetai
sthn arcikh qesh tou tafou twn kthtorwn: Ston prwto apo thn eisodo sto
kaqoliko narqhka den uparcei tipota pou na axizei thn prosoch maj, enw ston
deutero, ton steno narqhka, dipla ston notio toico brisketai marmarinoj
tafoj me ta leiyana twn kthtorwn thj Monhj. Edw, sto baqoj tou toicou,
apeikonizetai h eikona tou Pantokratora, kai katw ap auth thn parastash
uparcei h Monh Pantokratoroj me tij exhj epigrafej, dexia kai aristera kai
katw apo authn. Sth suneceia o Ouspenski paraqetei mia diplh epigrafh me
treij dehseij, twn Alexiou, tou megalou stratopedarcou, Iwna monacou kai
Iwannou, tou megalou primhkuriou, kai sunecizei, paraqetontaj mia
kthtorikh epigrafh, sthn opoia fanerwnei to onoma tou musthriwdouj
Mparmpoulou:
12
Edw, konta ston tafo, apeikonizetai ston toico, proseuco-
menoj katw apo thn eikona tou Swthra, o Douloj tou qeou Stanl / megaloj
logoqethj / thj ghj Moldoblaciaj / kai kthtoraj authj thj Monhj. To 1859
den eica brei oute th slabikh auth epigrafh oute ton Stanl, oute tij duo
proanaferqeisej epigrafej, oute thn apeikonish tou Pantokratora, enw ton
tafo twn kthtorwn ton brhka ston boreio toico tou narqhka, epeidh to 1854
autoj anoikodomhqhke.
11
O Porfurioj Ouspenski episkefqhke th Monh Pantokratoroj duo forej, to 1846 kai to
1857. Ta paraqemata tou Ouspenski proercontai apo anekdoth ellhnikh metafrash ergasiaj
thj k. Miroslaba Dhmhtriou, thn opoia kai eucaristw polu.
12
O Moldaboj axiwmatoucoj Mparmpouloj, pou kata ton Ouspenski tautizetai me
ton Stanl thj katestrammenhj epigrafhj thj lithj, einai atautistoj gia touj J. Covel (1677) kai
Iwannh Komnhno (1698), enw o Nasturel (Le Mont Athos et les Roumains, Rwmh 1986) diatupwnei thn
upoqesh oti piqanon na prokeitai gia ton megalo logoqeth thj Moldabiaj Gabrihl Totrusanu kai
olh h sugcush na prohlqe apo parafqarmenh ekfora tou onomatoj tou (Crusocoidhj 1998: 29).
Me thn afairesh thj steghj tou 1847/49 sthn perioch thj lithj,
fanerwqhke o camhloj koumpej pou brisketai sto kentro tou anatolikou
tmhmatoj thj steghj, anamesa stouj treij yhlouj troulouj thj lithj. Katw
apo to argilocwma pou eice crhsimopoihqei gia thn topoqethsh twn
molubdinwn fullwn kaluyhj, uphrce palaiotero strwma argilou, panw sto
opoio diathrountan ta ektupwmata apo ta molubdofulla pou kaluptan
arcika ton koumpe. Panw sto palaio auto strwma argilou, sthn dutikh
pleura tou koumpe, entopisthkan caragmata me gewmetrikej caraxeij, oi
opoiej, pisteuw, apoteloun mastorikej odhgiej gia thn kataskeuh kapoiou
apo touj megalouj troulouj tou kaqolikou.
13
Parekklhsi Koimhsewj thj Qeotokou
To parekklhsi thj Koimhsewj thj Qeotokou, sth boreia pleura tou
kaqolikou, katalambanei ena cwro pou antistoicei ston arciko steno
narqhka tou kuriwj naou kai sto gwniako boreiodutiko diamerisma tou
teleutaiou, krubontaj ena tmhma tou boreiou corou. To parekklhsi
istorhqhke sta telh tou 14
ou
h stij arcej tou 15
ou
aiwna,
14
alla eice idruqei
palaiotera. Toulaciston treij diaforetikej oikodomikej faseij entopisthkan
sthn anatolikh toicopoiia tou (Fwt. 5). H palaioterh fash, apo liqouj
anepexergastouj, topikhj proeleushj,
15
ftanei peripou wj tij podiej twn
paraqurwn se uyoj peripou 1,5 m. Sth bash tou anatolikou toicou tou
parekklhsiou ena podariko pou execei kai aplwnetai se olh thn anatolikh
pleura, me uyoj peripou 60 ek., iswj einai progenestero. H domhsh twn duo
newterwn fasewn einai se susthma plinqoperikleisto, opwj ekeino twn corwn
kai thj stenhj lithj, alla diaforetikhj kataskeuhj. H mesaia fash einai
apo topikouj liqouj mallon se deuterh crhsh kai eisagomenouj pwroliqouj,
se mikth domhsh. H newterh fash apoteleitai apo pwroliqouj kai h domhsh
einai pio epimelhmenh, enw swzetai se kalh katastash ena meroj apo to
palaio pathto armologhma. Sth steyh thj toicopoiiaj uparcei mia diplh
keramoplastikh odontwth tainia. To paraquro tou Ierou Bhmatoj, to opoio
periecetai se ena mono ayidwma, ecei antikatasthsei palaiotero steno
dilobo paraquro me polu epimelhmenh keramoplastikh diakosmhsh sto panw
meroj tou ayidwmatoj (Fwt. 6).
13
Analoga caragmata eican entopistei kai sto argiliko upostrwma sth stegh thj
anatolikhj keraiaj tou naou (Catzhantwniou 2005b: 121122).
14
Oi arcikej toicografiej tou parekklhsiou ecoun epikalufqei apo thn epizwgrafish
tou 1868. Oi morfej tessarwn agiwn apo thn arcikh palaiologeia toicografhsh diathrountai
sta eswrracia duo toxwn tou Ierou Bhmatoj (Tsigaridaj 1978: 181204 kai Papamastorakhj
1998: 45).
15
Megalo meroj twn liqwn einai megalej krokalej leiasmenej apo to nero kai
proercontai mallon apo tij ekbolej tou ceimarrou pou shmera einai gnwstoj wj Mpotsarhj
Crusorrarh ton onomazei o Smurnakhj alla kai o Ouspenski (gia ton Mpotsarh / Crusorrarh,
bl. Fountaj 2003: 180 kai Catzhantwniou Ceilaj 2003: 184).
Sto katw meroj thj boreiaj pleuraj h domhsh einai idia me thn
antistoich thj anatolikhj, enw sto anwtero tmhma thj einai mikth cwrij
crhsh pwroliqwn. Kata thn kaqairesh tou epicrismatoj apokalufqhke to
arciko dilobo paraquro, entoj diplou ayidwmatoj, me ton marmarino kionisko
sth qesh tou (Fwt. 7). Metaxu twn duo toxwn, mia aplh keramoplastikh
diakosmhsh me stauro upoleipetai kata polu, wj proj thn poiothta, thj
epimelhmenhj diakosmhshj sth anatolikh pleura.
Sto panw aristero meroj thj boreiaj pleuraj uparcei h anaglufh kai
epicrwmatismenh parastash enoj pthnou, tou opoiou to arciko anaglufo
anhkei se fash progenesterh twn arcwn tou 17
ou
aiwna (Catzhantwniou
2005b: 123 kai shm. 19).
Exwnarqhkaj
H cronologia 1847, pou einai caragmenh sth marmarinh kthtorikh
epigrafh tou exwnarqhka, h opoia brisketai panw apo to uperquro thj
kentrikhj eisodou proj th lith, antistoicei sthn prosqhkh tou anw tmhmatoj
tou, to boreio kommati tou opoiou eice diamorfwqei se ena mikro apoqhkeutiko
cwro. H arcikh kataskeuh tou exwnarqhka einai cwrij amfibolia
palaioterh, me to uyoj twn megalwn toxwn thj dutikhj pleuraj na ftanoun wj
thn apolhxh thj monorricthj steghj, opwj fainetai kai sto scedio tou
Mparski (1744). Me thn kaqairesh tou exwterikou epicrismatoj fanhke
kaqara oti to anw tmhma thj toicopoiiaj, sto opoio anoigontai oi feggitej me
ta camhlwmena toxa, einai metagenesterh prosqhkh (Fwt. 1).
Sth stenh boreia pleura tou exwnarqhka diakrinetai h diaforetikh
domhsh twn duo fasewn me thn arcikh monorricth stegh na ecei mia polu
megaluterh klish apo th shmerinh, xekinwntaj sto camhlotero shmeio thj
akribwj panw apo ta megala toxa kai ftanontaj scedon wj to yhlotero
shmeio thj shmerinhj steghj. Anamesa sta megala toxa tou isogeiou
apokalufqhkan keramoplastikej diakosmhtikej sunqeseij pou enswmatwnan
exarchj keramika piata kai plakidia, ek twn opoiwn ta tria swzomena
plakidia me galazio futiko diakosmo apo garufalla se leuko fonto
proercontai apo ta ergasthria thj Nikaiaj (Iznik) kai cronologountai sto
teleutaio tetarto tou 16
ou
aiwna.
16
Me thn kaqairesh twn epicrismatwn sto eswteriko tou exwnarqhka
fanhke oti sthn anatolikh pleura to tmhma tou toicou aristera apo ton
liqoktisto toico thj lithj einai xulophkto kai palaiotera qa htan teleiwj h
merikwj anoicto, epitrepontaj thn kateuqeian prosbash apo ton exwnarqhka
sto parekklhsi thj Koimhsewj (Fwt.8). Pisteuw oti to anoigma auto
kleisthke otan metaferqhke sth shmerinh tou qesh o tafoj twn kthtorwn.
16
Atasoy Raby, 1994
2
. Eucaristw ton monaco Bhssariwna Pantokratorino gia thn
bibliografikh anafora thn scetikh me thn keramikh Iznik. Arcaiologoj, meleththj thj
Oqwmanikhj keramikhj, o pathr Bhssariwn cronologei ta tria plakidia tou exwnarqhka sthn
pentaetia 15751580.
Kwdwnostasio
Sto aristero tmhma thj dutikhj pleuraj tou kwdwnostasiou, sthn
anwterh zwnh, uparcei entoicismenh marmarinh epicrwmatismenh kthtorikh
epigrafh tou 1735. Epishj se tmhma tou palaioterou geisou, sth dutikh
pleura, apokalufqhke sparagma, sth qesh tou, allhj kthtorikhj,
zwgrafismenhj, epigrafhj. Dustucwj den swzetai h cronologia, alla o tupoj
thj grafhj parapempei epishj ston 18
o
aiwna. Pantwj, endecetai sthn idia
qesh na uphrce palaiotero kwdwnostasio.
17
Endeixh gi auto apotelei h
cronologhsh thj palaioterhj apo tij, 17 sunolika, kampanej ston 17
o
aiwna.
Auth einai enetikhj kataskeuhj kai ferei epigrafh me to onoma tou
kataskeuasth (ZAN BATISTA TON.F) kai th cronologia MDCXXII (1622).
Sth steyh thj liqodomhj tou kwdwnostasiou breqhke entoj tou
sundetikou koniamatoj mikro calkino oqwmaniko nomisma tou soultanou
Macmout II (18081839), to opoio kophke ton deutero h trito crono thj
basileiaj tou, dhladh to 1809 h 1810.
18
Profanwj h cronologia auth
parapempei se kapoia metagenesterh episkeuh, mallon metatroph thj
arcikhj morfhj tou geisou, meta to 1810.
19
To kwdwnostasio uywnetai sth boreiodutikh gwnia tou sugkrothmatoj,
panw apo ton narqhka tou parekklhsiou thj Koimhsewj thj Qeotokou kai ton
tafo twn kthtorwn. Prosbash eice apo th dutikh pleura tou. Me thn
oikodomhsh tou exwnarqhka, sth boreia pleura diamorfwqhke mia eisodoj,
apo opou kaneij kateuqunotan proj thn kuria eisodo tou naou, pernwntaj
mprosta apo thn arcikh ktisth skala tou kwdwnostasiou. To 1849, me thn
prosqhkh tou hmiwrofou ston exwnarqhka, proekuye h anagkh eswterikhj
epikoinwniaj me ton neo auto cwro.
20
Tote kataskeuasthke h shmerinh
liqoktisth skala sto eswteriko tou boreiou tmhmatoj tou exwnarqhka, h
opoia odhgei ston hmiwrofo kai apo ekei sto kwdwnostasio.
17
Iswj to arciko kwdwnostasio na htan camhlotero apo to shmerino. Gia camhlo
kwdwnostasio milane o Mparski kai o Ouspenski, alla auto den shmainei anagkastika oti to
kwdwnostasio pou eidan, sta mesa tou 18
ou
kai sta mesa tou 19
ou
aiwna antistoicwj, htan
camhlotero apo to shmerino. Einai piqano na to sugkrinoun me alla yhlotera agioreitika
kwdwnostasia, opwj to thj Monhj Batopediou (1426), to opoio, apo apoyh tupologiaj, apotelei
protupo kai gia to pantokratorino kwdwnostasio.
18
Thn cronologhsh ekanan apo fwtografia tou nomismatoj eidikoi tou Arcaiologikou
Mouseiou thj Kwnstantinoupolhj. O k. Halil Ozak, pou htan tote (Oktwbrioj 2003) dieuqunthj
tou mouseiou, dieukrinise oti h akribhj cronologhsh den katesth dunath apo th fwtografia
dioti h oyh me to anaglufo thj cronologiaj eice leianqei apo th crhsh kai den htan pleon
euanagnwsth.
19
Iswj, loipon, h eikazomenh epembash sthn korufh tou kwdwnostasiou na egine arketa
meta to 1810, afou to sugkekrimeno nomisma, protou parapesei sto shmeio pou breqhke, fainetai
pwj kukloforhse gia croniko diasthma megalo, toso wste na. katastei dusanagnwsto apo th
crhsh.
20
Prokeitai gia metagenesterh diamorfwsh tmhmatoj enoj euruterou cwrou, ton opoio o
Ouspenski apokalei kathcoumena (bl. parapanw, enothta Lith kai shmeiwsh 11).
To kwdwnostasio dieqete kai wrologio. H wrologiakh plaka htan
topoqethmenh sthn teleutaia staqmh tou ktiriou, sth notia pleura,
strammenh proj thn kentrikh eisodo thj Monhj. Ta icnh twn ariqmwn, pou
fainontai akoma se fwtografiej thj dekaetiaj tou 1980, einai twn arcwn tou
20ou aiwna. O mhcanismoj, omwj, o opoioj swzetai, einai palaioterhj
kataskeuhj, tou 18
ou
h akoma kai tou 17
ou
aiwna, iswj agioreitikou
ergasthriou (upoqesh pou eniscuetai apo plhroforiej tou kwdika
dosolhyiwn thj Monhj).
To parekklhsi twn Triwn Ierarcwn
Sth notia pleura tou kaqolikou uphrce palaiotera to parekklhsi twn
Triwn Ierarcwn, to opoio katedafisthke kata thn anakainish twn meswn tou
19
ou
aiwna. Antigrafontaj ton Mparski
21
o Ouspenski kanei mia aplh
anafora sthn uparxh tou (to dexio parekklhsi einai aplo), cwrij na dinei
perissoterej plhroforiej, epeidh den blepei s auto kati pou na krinei axio
logou. Kata thn kaqairesh twn epicrismatwn sthn anatolikh pleura tou
exwnarqhka hrqe sto fwj upoleimma tou parekklhsiou: to icnoj
laspoctistou toicou me thn podia enoj paraqurou pou anoige proj noton (Fwt.
9). Sth qesh tou parekklhsiou uparcei shmera mia plakostrwth pezoula sth
staqmh tou dapedou tou exwnarqhka. Otan, kata th diarkeia twn prosfatwn
ergasiwn, eginan sth qesh auth duo ereunhtikej tomej, hrqe sto fwj tmhma
enoj toicou parallhlou me ton toico tou kaqolikou (Fwt. 10). H korufh tou
brisketai 20 ek. katw apo to shmerino plakostrwto kai katebainei 25 ek.,
mecri ena dapedo apo cwma pathmeno kai petrej, epicrismeno me
asbestokoniama kai bammeno me kokkinh mpogia. Idiaitero endiaferon
parousiazei to gegonoj oti h borinh epifaneia tou toicou autou, h opoia
apecei molij 3540 ek. apo ton toico tou kaqolikou, einai armologhmenh me
epimeleia. Auto shmainei pwj to parekklhsi twn Triwn Ierarcwn eice ctistei
panw sta upoleimmata progenesterou ktismatoj, sto opoio anhkei o
sugkekrimenoj toicoj, kai oti to ktisma auto htan palaiotero tou kaqolikou
(bl. parapanw, enothta Coroi).
Scetika me thn antikatastash twn exwterikwn epicrismatwn
tou kaqolikou
Thn periodo 198789, prokeimenou na antimetwpistei h entonh ugrasia
pou katestrefe tij toicografiej sto eswteriko tou naou, eican kaqaireqei ta
21
Ecei idiaitero endiaferon to gegonoj oti h katoyh tou Mparski parousiazei duo
shmantikej anakribeiej. Prwton, deicnei to kaqoliko prin thn epektash tou 17
ou
aiwna.
Deuteron, topoqetei to parekklhsi thj Koimhsewj oci sthn pragmatikh tou qesh, se epafh me ton
boreio coro, alla dutikotera, sth qesh pou shmera katalambanei o tafoj twn kthtorwn. Mhpwj
o Mparski antegraye kapoio palaiotero scedio, shmera cameno; Mhpwj apedwse scediastika
thn proforikh marturia kapoiou monacou scetika me thn morfh tou kaqolikou prin thn epektash
proj anatolaj; Wj proj thn qesh tou parekklhsiou, mhpwj parasurqhke qelontaj na deixei oti
to parekklhsi eice kateuqeian prosbash apo ta dutika;
palaia aposaqrwmena exwterika epicrismata oloklhrou tou anatolikou
tmhmatoj tou kaqolikou kai antikatastaqhkan me nea iscura koniamata, ta
opoia eican wj bash to tsimento. Opwj diapistwqhke kata tij prosfatej
prokatarktikej ergasiej, h epembash ekeinh, an den epideinwse thn
katastash, opwsdhpote den eice ta prosdokwmena apotelesmata. Alla kai
ta upoloipa epicrismata den htan se kalh katastash, dioti kata kairouj
eican upostei, scedon sto sunolo touj, topikej epembaseij me
tsimentokoniama, to opoio diathrouse to problhma thj ugrasiaj, kai
idiaitera thj anercomenhj, staqero.
Katopin toutou apofasisthke h kaqairesh tou sunolou twn
epicrismatwn tou naou kai h antikatastash touj, ektoj apo th dutikh kai th
notia pleura tou exwnarqhka pou apofasisthke na armologhqei kai na mhn
epicristei exwterika. Meta apo thn exetash twn palaiwn koniamatwn kai
diaforej ereunej sthn agora, katalhxame na kanoume eidikh paraggelia sthn
etaireia Kourasanit enoj ulikou se duo parallagej (armologhma kai
epicrisma), to opoio ecei wj bash th qhraikh gh kai periecei kai alla fusika
ulika (calaziakh gh, ammo xanqh kai maurh potamisia kai ntamarisia)
kaqwj epishj udrasbesto kai keramaleuro, enw apokleisthke teleiwj h
prosqhkh tsimentou. Prokeimenou na exasfalistei h apofugh epifaneiakwn
rhgmatwsewn sta epicrismata (skasimata tou soba), egine crhsh plegmatoj
polupropuleniou, wj upokatastato twn paradosiakwn sundetikwn ulikwn
(acuro, gidotrica). H telikh bafh, se apocrwsh controkokkinou proj to
keramidi, egine me ena crwma paragwgo tou epicrismatoj, econtaj apokleisei
thn efarmogh plastikou h akrilikou crwmatoj. Meta apo scetikh ereuna
apofasisthke meta th bafh na epaleifqei to sunolo thj exwterikhj
epifaneiaj tou kaqolikou me silware, ena diafanej silikonouco galaktwma,
katallhlo gia ton udatapwqhtiko empotismo tou soba, twn fusikwn liqwn
kai tou armologhmatoj.
Prokeimenou na exetastei to fainomeno thj anercomenhj ugrasiaj,
eginan treij ereunhtikej tomej sth bash thj notiaj pleuraj tou kaqolikou.
Analogh ereuna egine kai kata mhkoj olhj thj boreiaj kai dutikhj pleuraj,
kata th dianoixh aulakiou se epafh me thn toicopoiia gia thn topoqethsh
swlhnwsewn, ergasiej pou sunepesan thn idia epoch me tij ergasiej
apokatastashj tou kaqolikou. Kata thn exetash auth diapistwqhke oti o
naoj einai qemeliwmenoj panw se braco, o opoioj einai men malakoj, alla den
parousiazei idiaiterh ugrasia. Katalhxame loipon sto sumperasma oti h
anercomenh ugrasia ofeiletai kuriwj se ena iscuro tsimentokoniama (uliko
pou egklwbizei kai diathrei thn ugrasia), me to opoio eican kata kairouj
prospaqhsei na th stamathsoun. Eican etsi to antiqeto apotelesma, afou h
fusikh ugrasia tou edafouj, logw thj mhdenikhj diapnohj thj exwterikhj
epifaneiaj thj toicopoiiaj, ektonwnotan sthn toicografhmenh epifaneia tou
eswterikou epicrismatoj, to opoio htan asqenestero.
Oi ergasiej sto kaqoliko thj Monhj Pantokratoroj ektelesthkan upo
thn epibleyh mou me thn idiothta mou wj arcitektonoj-anasthlwth tou
Kentrou Diafulaxhj Agioreitikhj Klhronomiaj (Ke.D.A.K.). H parousa
ergasia apotelei thn anaqewrhmenh kai sumplhrwmenh morfh miaj
anakoinwshj pou parousiasthke sto Eikosto Pempto Sumposio thj
Cristianikhj Arcaiologikhj Etaireiaj.
22
Eucaristiej ofeilw ston hgoumeno
arcimandrith Gabrihl kai touj paterej thj Monhj gia thn ameristh kai
enqousiwdh sumparastash touj kata th diarkeia thj ereunaj toso kata tij
ergasiej sto kaqoliko oso kai sta ceirografa tou arceiou.
Bibliografia
N. Atasoy J. Raby, Iznik, the Pottery of Ottoman Turkey, London 1994
2
, 218254.
Kr. Chrysochoidis, Istoria, in Pantokratoros Monastery, Eikonej Monhj Pantokratoroj, Mount
Athos 1998, 1539.
P. Mylonas, H arcikh morfh tou kaqolikou thj Megisthj Lauraj. Anaqewrhsh orismenwn
qewriwn gia thn proeleush tou tupou, Arcaiologia 1 (1981) 5263.
P. Mylonas, Le plan initial du catholicon de la Grande-Lavra, au Mont Athos et la genese du type du
catholicon athonite, Cahiers Archaeologiques 32 (1984) 89112.
P. Mylonas, Atlaj tou Aqwnoj, Berlin 2000.
I. Papangelos, 1991. Parathrhseij sthn oikodomikh exelixh tou kaqolikou thj agioreitikhj monhj
tou Pantokratoroj, Christianiki Archaeologiki Hetaireia (1991) 76.
T. Papamastorakis, Eikonej 13
ou
16
ou
aiwna, in Pantokratoros Monastery, Eikonej Monhj
Pantokratoroj, Mount Athos 1998, 41145.
A. Pardos, Arceio thj I. M. Pantokratoroj. Epitomej eggrafwn 10901901, A, Athonika
Symmeikta 5.
E. Tsigaridas, 1978. Toicografiej kai eikonej thj Monhj Pantokratoroj Agiou Orouj,
Makedonika 18 (1978) 181204.
E. Tsigaridas, Nea stoiceia thj diakosmhsewj tou kaqolikou thj Monhj Pantokratoroj Agiou
Orouj, in Hiera Koinotis Agiou Orous Atho Cultural Capital of Europe Thessaloniki 1997,
Agion Oroj. Fush Latreia Tecnh, Thessaloniki 2001. B, 4756.
P. Fountas, Ta karabostasia kai to newrio thj I. Monhj Pantokratoroj, in KEDAK, Agion Oroj
kai Qalassa. Parapleontaj ton Aqw, Thessaloniki 2003, 180183.
Ph. Hadjiantoniou Ch. Cheilas, Agion Oroj kai Qalassa, in KEDAK, Agion Oroj kai Qalassa
Parapleontaj ton Aqw. Thessaloniki 2003, 37213.
Ph. Hadjiantoniou, Stoiceia apo thn ereuna sthn anwdomh tou kaqolikou thj Monhj
Pantokratoroj Agiou Orouj, Christianiki Archaeologiki Hetaireia (2004) 102.
Ph. Hadjiantoniou, Nea stoiceia apo thn ereuna sto kaqoliko thj Monhj Pantokratoroj,
Christianiki Archaeologiki Hetaireia (2005) 135.
Ph. Hadjiantoniou, Tekmhriwsh thj oikodomikhj istoriaj thj steghj tou 17
ou
aiwna sto Kaqoliko
thj Monhj Pantokratoroj Agiou Orouj kata tij ergasiej apokatastashj thj, Mnhmeio
kai Periballon, 9 (2005) 111127.
22
Ph. Hadjiantoniou, Nea stoiceia apo thn ereuna sto kaqoliko thj Monhj Pantokra-
toroj, Christianiki Archaeologiki Hetaireia (2005) 135.
Fedon Hadziantoniu
NOVI PODACI ZA GRADITEQSKU ISTORIJU KATOLIKONA
SVETOGORSKOG MANASTIRA PANTOKRATORA
U periodu 20032006. obavqani su po nalogu KEDAK-a radovi na obnovi
katolikona manastira Pantokratora (1362/63), koji su obuhvatali zamenu olov-
nih plo~a krova i spoqa{weg maltera. Radovi su bili neophodni da bi se zau-
stavila vlaga koja je nanosila ozbiqna o{te}ewa freskama u naosu.
Tokom radova na isto~nom kraju katolikona otkriven je nagnuti krov od
crepova iz prve polovine 17. veka, koji je potpuno obnovqen, ~ime je tom delu
naosa vra}en oblik koji je bio nastao {irewem, u ~etiri uzastopne faze, oltar-
skog prostora ka istoku. Postalo je jasno da su bo~ni prostori severni i ju-
`ni isto~nog dela naosa prvobitno bili niì, kao i to da dana{wa central-
na kupola nije prvobitna, nego predstavqa deo velike obnove sredinom 19. veka.
Odstrawivawe maltera sa ju`ne strane unutra{weg narteksa pokazalo je
da je na mestu wegovog isto~nog dela prvobitno postojao jedan uzani narteks ko-
ji je pripadao istoj gra|evinskoj fazi kao i centralni naos. Taj deo je proiste-
kao iz prilaza navedenom prvobitnom narteksu, dok su se krovovi ~itavog zapad-
nog dela gra|evine protegli do sada{wih razmera kad je eksonarteks produèn u
visinu. Tada su bile prekrivene i osnovice kupola isto~nog dela narteksa.
Posmatrawem dowih delova strukture zida u severnom pevni~kom prosto-
ru katolikona i na isto~noj i severnoj strani paraklisa Uspewa Bogorodice,
kao i pore|ewem wihovim sa strukturom ju`nog pevni~kog prostora i ostatka
naosa, dolazi se do zakqu~ka da je taj zid pripadao starijem zdawu koje je zatim
inkorporirano u katolikon. Ova hipoteza dobija na snazi uo~avawem jednog zi-
da starijeg od naosa, koji se nalazi na ju`noj strani dela narteksa, na mestu
sru{enog paraklisa Tri Jerarha.
Pored toga, utvr|eni su elementi pregradwi iz 19. veka, nastalih tokom
obnove prizemqa u severozapadnom uglu gra|evine. Oni se sastoje u preno{e-
wu ktitorskog groba na wegovo sada{we mesto i dodavawu spoqa{we priprate.
Ta~nije re~eno, nakon skidawa maltera u unutra{wosti spoqnog narteksa po-
kazalo se da je deo zida na isto~noj strani, levo od kamenog zida narteksa, bio
drvene konstrukcije i potpuno ili delimi~no otvoren, tako da je bio mogu} ne-
posredan prilaz iz te, spoqa{we priprate u paraklis Uspewa. Smatram da je
otvor napravqen u vreme kada se ukazala potreba za posebno{}u prostora u ko-
ji je prenet ktitorski grob.
Novi elementi ukazali su se i u vezi sa konstrukcijom zvonika, za koji
ima indicija da je bio stariji od prvobitne niske spoqa{we priprate i da je
sa zapadne strane imao neposredan prilaz iz crkvene porte. Izgradwom novog
eksonarteksa na severnoj strani napravqen je ulaz koji je pravo vodio ka glav-
nom ulazu u naos, ispred prvobitnog stepeni{ta zvonika. Nakon obnove iz 19.
veka i pove}awa visine eksonarteksa, ukazala se potreba za unutra{wom vezom
sa me|uspratom. Tada je sagra|eno unutra{we kameno stepeni{te u severnom
delu eksonarteksa, koje vodi na me|usprat i odatle u zvonik.
1
.
T
o
k
a
q
o
l
i
k
o
,
h
n
o
t
i
a
p
l
e
u
r
a
m
e
t
a
t
h
n
k
a
q
a
i
r
e
s
h
t
o
u
e
p
i
c
r
i
s
m
a
t
o
j
(
f
w
t
o
:
D
h
m
h
t
r
h
j
T
e
n
e
k
e
t
z
h
j
)
2. To kaqoliko, o boreioj coroj tou naou kai to anatoliko tmhma tou parekklhsiou thj
Koimhsewj thj Qeotokou meta thn kaqairesh tou epicrismatoj (fwto: Dhmhtrhj Teneketzhj)
3
.
T
o
a
n
w
t
m
h
m
a
t
o
u
n
o
t
i
o
u
c
o
r
o
u
t
o
u
k
a
q
o
l
i
k
o
u
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
4
.
H
n
o
t
i
a
p
l
e
u
r
a
t
h
j
l
i
t
h
j
m
e
t
a
t
h
n
k
a
q
a
i
r
e
s
h
t
o
u
e
p
i
c
r
i
s
m
a
t
o
j
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
5
.
P
a
r
e
k
k
l
h
s
i
t
h
j
K
o
i
m
h
s
e
w
j
t
h
j
Q
e
o
t
o
k
o
u
.
A
p
o
y
h
t
h
j
a
n
a
t
o
l
i
k
h
j
p
l
e
u
r
a
j
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
6
.
P
a
r
e
k
k
l
h
s
i
t
h
j
K
o
i
m
h
s
e
w
j
t
h
j
Q
e
o
t
o
k
o
u
,
t
o
p
a
r
a
q
u
r
o
t
o
u
I
e
r
o
u
B
h
m
a
t
o
j
,
a
r
c
i
k
a
d
i
l
o
b
o
,
m
e
t
h
n
e
p
i
m
e
l
h
m
e
n
h
k
e
r
a
m
o
p
l
a
s
t
i
k
h
d
i
a
k
o
s
m
h
s
h
s
t
o
p
a
n
w
m
e
r
o
j
t
o
u
a
y
i
d
w
m
a
t
o
j
(
f
w
t
o
:
S
w
t
h
r
h
j
A
q
a
n
a
s
i
a
d
h
j
)
7
.
P
a
r
e
k
k
l
h
s
i
t
h
j
K
o
i
m
h
s
e
w
j
t
h
j
Q
e
o
t
o
k
o
u
,
h
a
p
o
k
a
l
u
y
h
t
o
u
m
a
r
m
a
r
i
n
o
u
k
i
o
n
i
s
k
o
u
s
t
o
d
i
l
o
b
o
p
a
r
a
q
u
r
o
t
h
j
b
o
r
e
i
a
j
p
l
e
u
r
a
j
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
8
.
T
o
a
r
i
s
t
e
r
o
t
m
h
m
a
t
o
u
a
n
a
t
o
l
i
k
o
u
t
o
i
c
o
u
t
o
u
e
x
w
n
a
r
q
h
k
a
m
e
t
a
t
h
n
k
a
q
a
i
r
e
s
h
t
w
n
e
p
i
c
r
i
s
m
a
t
w
n
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
9. Icnoj toicou kai paraqurou tou katedafismenou parekklhsiou twn Triwn Ierarcwn pou
briskotan sth notia pleura thj lithj (fwto: Swthrhj Aqanasiadhj)
1
0
.
T
m
h
m
a
t
o
i
c
o
u
p
r
o
g
e
n
e
s
t
e
r
o
u
t
o
u
k
a
q
o
l
i
k
o
u
,
s
t
o
u
p
a
i
q
r
i
o
p
l
a
k
o
s
t
r
w
t
o
n
o
t
i
a
t
h
j
l
i
t
h
j
,
s
t
h
q
e
s
h
p
o
u
b
r
i
s
k
o
t
a
n
t
o
p
a
r
e
k
k
l
h
s
i
t
w
n
T
r
i
w
n
I
e
r
a
r
c
w
n
(
f
w
t
o
:
s
u
g
g
r
a
f
e
a
j
)
UDK: 75.052:271.222(495)16
KWNSTANTINOS KATSIKHS (Thessaloniki)
O ZWGRAFIKOS DIAKOSMOS TOU AGIOU DHMHTRIOU
STO CWRIO FROURIO TOU NOMOU KOZANHS
1
O mikroj, monocwroj naoj tou Agiou Dhmhtriou brisketai sto oreino cwrio
Frourio thj periochj twn Serbiwn tou Nomou Kozanhj, konta ston potamo Ali-
akmona. O toicografikoj diakosmoj, pou kosmei to eswteriko tou naou, dia-
threitai se arketa megalh ektash. Einai ergo twn meswn tou 17
ou
ai. apo suner-
geio duo topikwn zwgrafwn me arketa endiaferonta eikonografika kai tecno-
tropika stoiceia.
Gewgrafika stoiceia, tupologia naou
O Agioj Dhmhtrioj einai ena apo ta exwklhsia tou cwriou ktismeno sta
boreiodutika thj oroseiraj twn Kambouniwn. O cwroj einai gnwstoj wj
buzantino frourio apo thn epoch tou Ioustinianou me thn onomasia Swskoj h
Soskoj. Argotera h onomasia tou cwriou arcise na parafrazetai se Izeskoj
kai Nizeskoj h Nezesko, opwj einai gnwsto to cwrio kaq olh th diarkeia thj
Tourkokratiaj, enw apo to etoj 1961 metonomasthke se Frourio.
O Agioj Dhmhtrioj (eik. 1, sc. 1) ubaciti crte`, pa ovo uputstvo
izbrisati einai enaj mikroj monocwroj keramoskephj naoj diastasewn 6,54 C
3,47m. (eswterikej) kai 7,65 C 4,83m. (exwterikej). H stegh tou einai triricth
schmatizontaj ena aetwma sthn anatolikh pleura. H ayida tou ierou einai
tripleurh exwterika kai hmikuklikh eswterika. O naoj ecei duo qurej, mia
mikrh sth notia pleura kai mia megaluterh sth dutikh, pou einai kai h kuria
prosbash sto mnhmeio shmera. O naoj de diaqetei alla anoigmata ektoj apo
1
H parousiash tou zwgrafikou diakosmou tou Agiou Dhmhtriou sto cwrio Frourio
apotelese to qema thj kuriaj metaptuciakhj ergasiaj mou ston Tomea Buzantinhj
Arcaiologiaj tou Tmhmatoj Istoriaj kai Arcaiologiaj thj Filosofikhj Scolhj tou
Aristoteleiou Panepisthmiou Qessalonikhj. To arqro ston paronta tomo apotelei mia prwth,
perilhptikh, dhmosieush thj ergasiaj mou. H poluscidhj proswpikothta kai h anidiotelhj
filia tou k. Gojko Subotic enepneusan ta prwta bhmata mou sthn arcaiologia, otan apo
foiththj akomh summeteica se gonimouj dialogouj mazi tou kai elaba shmantikh kaqodhghsh.
to mikro orqogwnio fwtistiko paraquro sthn kogch tou Ierou Bhmatoj. H
toicodomia einai aplh me orizontiej akanonistej strwseij liqwn diaforwn
megeqwn sundedemenwn me afqono koniama kai ferei xulodesiej wj eniscush
(ta gnwsta catilia). To arciko templo tou naou de swzetai, wstoso, einai
emfanh stouj plainouj toicouj ta shmeia sta opoia htan paktwmena ta
xulina dokaria tou.
H kthtorikh epigrafh tou mnhmeiou
Epanw apo th dutikh qura tou naou swzetai h kthtorikh epigrafh (eik. 2):
+ ANEK(E)NEISTH K(AI) ANESTWRIQEI O QEI(OS) K(AI) PANSEPTOS
NAOS TOU EN AGIEIS MEGALW/MARTUROS DHMHTRIOU TOU
MHROBLITOU HPER KWPOU MOCQOU KAI EXODOU / IW(ANNOU)
ARMATOLOPASA K(AI) THS SEBHAS AUTOU ZORO K(AI) EIPER TOU
ARCHEREWS / Kur MELETHOU SERBHOU K(AI) ME TWN GERONTWN
STAMATEIOU HEREOS / PAULI HEREOS GEWRGO giANH PAULOU
NHKOmarouLH / PETRE / EPI ETOUS ,ZRNE (71555508 = 1646/7)
O zwgrafikoj diakosmoj tou naou
O zwgrafikoj diakosmoj tou naou apotelountan apo pente kaq uyoj
zwnej, apo tij opoiej h anwtath zwnh toicografhshj shmera de swzetai. Oi
upoloipej katanemontai wj exhj (eik. 3): (1) sthn anwterh swzomenh zwnh
602 Kwnstantinoj Katsikhj
sc. 1 H katoyh tou naou.
ecoume tij megalej skhnej (Dwdekaorto kai marturia agiwn), (2) sth epomenh,
thn pio stenh apo olej, eikonizontai sthqaioi agioi se metallia, (3) sthn
trith swzomenh zwnh, pou parousiazei kai th megaluterh kaq uyoj
anaptuxh, paristanontai oloswmoi agioi, enw (4) h katwterh zwnh einai ki
auth stenh, ferei grammwth diakosmhsh kai peritrecei touj toicouj tou
mnhmeiou mimoumenh thn podea, gnwsth se polla metabuzantina mnhmeia.
Olej oi sunqeseij sthn prwth zwnh plaisiwnontai apo eruqrou crwmatoj
tainiej enw paromoia tainia cwrizei kai tij tesserij zwnej toicografhshj
metaxu touj.
2
Sth deuterh zwnh ta idia ta metallia apomonwnoun kai
xecwrizoun tij morfej. Sto mple fonto prostiqetai futikoj diakosmoj me anqh
kai sumplekomenouj blastouj anamesa sta metallia. Ta crwmata me ta
opoia apodidontai ta metallia den parousiazoun prwtotupia: enallassontai
treij diabaqmiseij tou mple sto ena metallio kai treij diabaqmiseij tou
kokkinou sto ameswj epomeno klp. Oi oloswmoi agioi thj trithj zwnhj
eikonizontai se parataxh cwrij kapoio cwrismo metaxu touj. Pisw apo tij
oloswmej morfej diakrinetai tritainiwto baqoj. H polucrwmia tou kampou
einai gnwsth hdh apo mnhmeia tou 14
ou
, 15
ou
kai 16
ou
aiwna sto boreiodutiko
elladiko cwro, sta Balkania kai sta nhsia tou Aigaiou enw, antiqeta, einai
xenh proj tij praktikej thj krhtikhj scolhj.
3
Ena akomh gnwsto
diakosmhtiko motibo parathreitai sto anatoliko miso tou mnhmeiou, opou oi
oloswmej morfej thj trithj zwnhj feroun epipleon kai carakthristikh
hmikuklikh episteyh se galazio crwma, stoiceio pou tij xecwrizei apo tij
upoloipej morfej. Analoga toxa emfanizontai sthn entoicia zwgrafikh
apo to deutero miso tou 14
ou
aiwna,
4
enw stouj epomenouj aiwnej ta pa-
radeigmata pollaplasiazontai.
O Zwgrafikoj Diakosmoj tou Agiou Dhmhtriou 603
2
H crhsh tainiwn eruqrou crwmatoj einai sunhqismenh praktikh sta mnhmeia tou
balkanikou cwrou hdh apo ton 14
o
aiwna (bl. sta A. Orlandos, Ta buzantina mnhmeia thj
Kastoriaj, ABME D (1938) 69 kai M. Paisidou, Oi toicografiej tou 17ou aiwna stouj naouj thj
Kastoriaj. Sumbolh sth meleth thj mnhmeiakhj zwgrafikhj thj dutikhj Makedoniaj, Athens
2002, 266) enw kaqierwnetai scedon apoluta sta cronia thj tourkokratiaj (bl. sto K.
Oikonomou, O Agioj Aqanasioj sto Basiliko Pwgwniou, Aristoteleio Panepisthmio
Qessalonikhj, Polutecnikh Scolh, Tmhma Arcitektonwn, Armoj. Timhtikoj tomoj ston kaqhghth
N. K. Moutsopoulo gia ta 25 cronia pneumatikhj tou prosforaj sto Panepisthmio, tomoj B,
Thessaloniki 1991, 1315). Th crhsh thj efarmozoun oi zwgrafoi thj krhtikhj scolhj alla kai
hpeirwtej agiografoi (bl. Paisidou, Oi toicografiej, 266, n. 2607, n. 2608).
3
M. Paisidou, Oi toicografiej tou 17ou aiwna stouj naouj thj Kastoriaj. Sumbolh sth
meleth thj mnhmeiakhj zwgrafikhj thj dutikhj Makedoniaj, Athens 2002, 206. Blepe p.c. sto
parekklhsio tou Agiou Gewrgiou sth Monh Agiou Paulou sto Agion Oroj (16
oj
ai.) (G. Millet,
Monuments de l Athos. I. Les peintures, Paris 1927, tab. 191.1) kai ston Agio Nikolao tou arconta
Qwmanou sthn Kastoria (1639) (S. Pelekanidis, Kastoria, I, Buzantinai Toicografiai, Pinakej,
Thessaloniki 1953, tab. 247b). Kontutera sthn perioch pou exetazoume bl. p.c. ston Agio Nikolao
sto Belbento (1588) (X. Savopoulou Katsiki, Belbento. Erga buzantinou kai metabuzantinou
politismou, Velvento 1997, 5658 kai I. Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika,
Kozani 1994, 445446), Agioj Nikolaoj sthn Aianh (1552) (Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona
ekklhsiastika, 500 501) kai Agioj Dhmhtrioj sthn Aianh (fash tou 15
ou
ai.) (Dimopoulos, Ta
para ton Aliakmona ekklhsiastika, 502).
4
A. Xyngopoulos, Ta mnhmeia twn Serbiwn, Athens 1957, 84.
H eikonografikh meleth tou mnhmeiou parousiazei arketo endiaferon.
Genikotera, sto mnhmeio emfanizontai oi parakatw qematikoi kukloi:
eucaristiakoj, cristologikoj, parastaseij marturiwn agiwn, memonwmenoi
agioi (sthqaioi kai oloswmoi), escatologika qemata, diakosmhtika qemata.
Ta qemata tou eucaristiakou kuklou anaptussontai kuriwj sthn
ayida tou ierou bhmatoj (eik. 4) kai ston anatoliko toico genikotera, opou
diakrinontai h Platutera, o Melismoj, tesserij sulleitourgountej Ierarcej,
o Cristoj wj Megalhj Boulhj Aggeloj kai o profhthj Iwnaj sto stoma tou
khtouj, enw sthn anatolikh apolhxh tou boreiou toicou topoqeteitai to
orama tou agiou Petrou Alexandreiaj. Sta qemata tou eucaristiakou
kuklou entassoume kai to Agio Mandhlio, dhlwtiko tou musthriou thj
ensarkwshj tou Kuriou. O periorismenoj diaqesimoj cwroj sto iero bhma den
epitrepei ston kallitecnh na anaptuxei kai alla qemata pou maj einai
gnwsta apo alla mnhmeia, opwj p.c. h Koinwnia twn Apostolwn.
O cristologikoj kukloj emfanizetai idiaitera periorismenoj kaqwj sto
megalutero tmhma thj prwthj zwnhj protimhqhkan apo touj empneustej tou
eikonografikou programmatoj oi apeikoniseij marturiwn diaforwn agiwn kai
idiaitera tou agiou Dhmhtriou, sto onoma tou opoiou timatai o naoj. Etsi,
apo to cristologiko kuklo, kai basika to legomeno Dwdekaorto, istorountai
sthn prwth zwnh toicografhshj tou mnhmeiou maj tesserij mono skhnej enw
allej duo topoqetountai ston anatoliko toico. Kata cronologikh seira
ecoume: ton Euaggelismo thj Qeotokou ston anatoliko toico, th Gennhsh kai
thn Upapanth tou Cristou sto notio, to Liqo kai thn Anastash tou Cristou
ston boreio toico antistoica kai thn Analhyh tou Cristou sto aetwma tou
anatolikou toicou. Parathreitai, loipon, mia idiomorfia sthn paraqesh twn
skhnwn tou Dwdekaortou, oi opoiej diakoptontai, gia na istorhqoun ta
marturia diaforwn agiwn, qema idiaitera agaphto sth metabuzantinh
zwgrafikh. Sto dutiko kai sto boreio toico h paraqesh marturiwn
sunecizetai mecri ta duo teleutaia diacwra tou boreiou toicou, opou
emfanizontai oi duo teleutaiej skhnej enoj tupikou Dwdekaortou, o Liqoj kai
h Anastash tou Cristou. Etsi, oi skhnej tou Dwdekaortou katalambanoun to
tmhma thj prwthj zwnhj toicografhshj pou entassetai mesa sto cwro tou
ierou bhmatoj, opwj fainetai apo ta icnh sta shmeia pou paktwnontan ta
dokaria pou sthrizan to templo. Sumplhrwmatikh skhnh tou Dwdekaortou
einai h Analhyij tou Cristou sto anatoliko aetwma, epanw apo to
tetartosfairio thj kogchj tou ierou, skhnh pou katalambanei sunolika mia
arketa megalh epifaneia.
Ta upoloipa enteka diacwra sthn anwterh zwnh tou mnhmeiou, sto cwro
tou kuriwj naou, kaluptontai me parastaseij marturiwn. Sto notio toico
ecoume tesserij skhnej apo to bio tou agiou Dhmhtriou, tou patrwna agiou
tou naou: 1) o agioj Dhmhtrioj enwpion tou Maximianou, 2) o Logcismoj tou
agiou Dhmhtriou, 3) h monomacia tou agiou Nestoroj me to Luaio kai 4) h
apotomh tou agiou Nestoroj. Sto dutiko toico eikonizontai o liqobolismoj tou
prwtomarturoj Stefanou, to marturio twn triwn Paidwn sthn kamino kai to
marturio tou agiou Eustaqiou me thn oikogeneia tou mesa se ena purwmeno
calkino bodi. Sto boreio toico h seira oloklhrwnetai me thn Apotomh tou
Prodromou, to marturio enoj adiagnwstou agiou se pura, thn Apotomh tou
agiou Polueuktou kai to marturio tou agiou Gewrgiou ston troco.
O kukloj me tij perissoterej parastaseij sto mnhmeio maj einai autoj
twn memonwmenwn agiwn. Paristanontai oloswmoi, metwpikoi sthn trith zwnh
toicografhshj kai sthqaioi mesa se metallia sth deuterh zwnh: ierarcej,
stratiwtikoi, monacoi, iamatikoi agioi kai marturej eikonizontai summetocoi
stij akolouqiej pou telountai sto nao kai sumballoun sth dhmiourgia
katanuktikhj atmosfairaj.
Sto nao tou Agiou Dhmhtriou emfanizetai mia mono skhnh me
escatologiko periecomeno, topoqethmenh, omwj, se kairio shmeio. Prokeitai
gia thn parastash thj Dehshj (h alliwj Trimorfo) sto meson tou boreiou
toicou apenanti apo th notia qura tou mnhmeiou. Ginetai orath ston
episkepth ameswj molij mpei mesa sto nao kai despozei me to megeqoj thj se
olo to cwro. Prokeitai gia mia sunqesh pou, an swzotan oloklhrh, qa htan h
pio entupwsiakh tou mnhmeiou. Dustucwj, o Cristoj, pou eikonizotan sto
kentro oloswmoj na eulogei kratwntaj iswj kai ena Euaggelio, shmera einai
katestrammenoj kata to megalutero tmhma tou. Diathreitai meroj mono twn
podwn tou, pou ektoj apo thn apodosh me to aristero podi se proektash kai to
crwma twn imatiwn tou den maj dinei alla stoiceia. Ta duo proswpa pou
plaisiwnoun to Cristo einai h Panagia kai o agioj Iwannhj o Prodromoj.
Prokeitai gia duo morfej uyhlhj zwgrafikhj poiothtaj stij opoiej o
zwgrafoj tou mnhmeiou maj exantlhse olej tij kallitecnikej tou dunatothtej
kai anazhthseij. Oi staseij, oi analogiej, oi ekfraseij kai h ptucologia twn
endumatwn kanoun tij duo autej morfej na xecwrizoun apo tij upoloipej tou
mnhmeiou. H shmantikh qesh thj parastashj kai to baqutero nohma thj
dikaiologoun thn apofash tou zwgrafou na melethsei kai na ascolhqei me
megaluterh upomonh me th sugkekrimenh sunqesh. To sunoliko apotelesma
apotelei ena spoudaio deigma thj topikhj zwgrafikhj tou 17
ou
ai.
Eikonografikej parathrhseij
Ena endiaferon eikonografiko stoiceio einai h sundesh tou Agiou
Mandhliou me thn parastash thj Analhyhj, opou h Qeotokoj den
apeikonizetai se stash dehshj alla krataei to Agio Mandhlio apo tij akrej
me ta ceria thj tentwmena (eik. 5). To schma tou Mandhliou einai
hmielleiyoeidej, to crwma leuko, cwrij allej apocrwseij h diakosmhtikej
tainiej, opwj se alla paradeigmata. To proswpo tou Cristou, pou
apotupwnetai epanw sto ufasma, einai austhro kai apopneei to ouranio
megaleio thj qeikhj morfhj. Periballetai apo stauroforo fwtostefano me ta
grammata O WN stij treij keraiej tou staurou. To olo qema de sunodeuetai
apo epigrafh kaqwj entassetai, opwj eipame, sthn parastash thj Analhyhj,
enw kai o Cristoj de ferei ta suntomografika IS CS, opwj sunhqwj se alla pa-
radeigmata. H sugcwneush tou Agiou Mandhliou me thn parastash thj
Analhyhj tou Cristou einai ena spanio eikonografiko stoiceio me arketa omwj
paradeigmata sthn perioch thj Makedoniaj, kuriwj logw thj anagkastikhj
topoqethshj tou sto meson thj anatolikhj kamaraj p.c. Agioj Nikolaoj tou
Magaleiou (Kastoria, 1654 1657), opou to Agio Mandhlio plaisiwnetai apo
touj duo aggelouj thj Analhyhj,
5
Agioj Nikolaoj thj arcontissaj Qeologinaj
(Kastoria, 1663),
6
opou eikonizetai akribwj katw apo ton analambanomeno
Cristo, sthn korufh tou metwpou thj kamaraj tou anatolikou toicou kai Agioj
Nikolaoj thj monachj Eupraxiaj (Kastoria, 1486),
7
opou eikonizetai se
xecwristo pinaka alla entassetai sto qema thj Analhyhj, Agioj Dhmhtrioj
Aianhj (fash tou 15
ou
ai.),
8
opou denetai apo duo elaiodentra pou apoteloun
meroj tou topiou thj parastashj, Agioj Dhmhtrioj sto cwrio Metamorfwsh
Kozanhj (telh 17
ou
arcej 18
ou
ai.),
9
opou eikonografeitai mesa sthn prosqia
oyh enoj uyhlou baqrou panw sto opoio pataei h Qeotokoj, Agia Paraskeuh
Tranobaltou Kozanhj (1727), opou to Agio Mandhlio kratoun oi duo aggeloi thj
Analhyhj,
10
Monh Panagiaj ston Aliakmona (1570).
11
H parallagh pou emfanizetai sto mnhmeio maj me th Qeotoko na krataei
sta ceria thj to Agio Mandhlio einai exairetika spanio eikonografiko
fainomeno
12
pou, wstoso, sthn kontinh sto mnhmeio maj perioch
antiproswpeuetai apo arketa paradeigmata: Agioi Anarguroi sta Serbia
(1600)
13
, Agioj Aqanasioj sto Libadero (17
oj
ai.)
14
kai Agioj Aqanasioj sto
Rumnio (15
oj
16
oj
ai.),
15
enw paromoia parastash swzetai kai sto nao twn
Eisodiwn thj Qeotokou ston Platano Trikalwn (g tetarto 17
ou
ai.).
16
O
Xuggopouloj qewrei auto to eikonografiko stoiceio wj amesh antigrafh
dutikou protupou, piqanotata mia apomimhsh thj parastashj thj Agiaj
Beronikhj, h opoia krataei kata ton idio tropo to Agio Mandhlio, ena qema
pou emfanizetai sth dutikh tecnh apo to 15
o
ai.
17
5
Paisidou, Oi toicografiej, 106, tab. 53b.
6
Paisidou, Oi toicografiej, 111, tab. 42b.
7
Pelekanidis, Kastoria, I, tab. 180a.
8
S. Pelekanidis, Ereunai en Anw Makedonia, Makedonika 5 (19611963), tab. 16b kai tab. 19.
9
A. Xyngopoulos, Mia toicografia thj Analhyewj ek Dutikhj Makedoniaj, Makedonika
13 (1973) 418.
10
Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona ekklhsiastika, 877.
11
Th. Papazotos, Oi toicografiej tou kaqolikou thj monhj thj Panagiaj ston Aliakmona,
Makedonika 21 (1981) 98, tab. 3.
12
Arketa eikonografika stoiceia scetika me apeikoniseij tou Agiou Mandhliou sth
metabuzantinh zwgrafikh ecoun sugkentrwqei kai qa parousiastoun se epomenh ergasia mou.
13
Xyngopoulos, Ta mnhmeia twn Serbiwn, 105.
14
15
16
E. Sabanikou, O zwgrafikoj diakosmoj tou parekklhsiou twn Triwn Ierarcwn thj
Monhj Barlaam sta Metewra (1637), Trikala 1997, 515, tab. 234.
17
Xyngopoulos, Scediasma, 258. Gia to eikonografiko auto qema uparcoun kai merikej
akomh apoyeij, oi opoiej ereunountai apo to suggrafea. Blepe endeiktika ta arqra thj T.
Mia endiaferousa parathrhsh, pou epishmanqhke kai parapanw, einai
h tash periorismou twn skhnwn tou Dwdekaortou. Auto den einai memonwmeno
fainomeno alla parathreitai se arketouj monocwrouj naouj sthn perioch
thj Kastoriaj sto b miso tou 14
ou
kai tou 15
ou
aiwna.
18
O periorismoj twn
skhnwn tou Dwdekaortou stij apolutwj basikej einai mia suneidhth epilogh
tou kallitecnh kai fanerwnei thn epistrofh se eikonografika programmata
mesobuzantinwn nawn.
19
Sto 17
o
aiwna auto to fainomeno, piqanon, den
apotelei epilogh twn sugcronwn zwgrafwn alla mallon antigrafh tou
programmatoj nawn twn prohgoumenwn aiwnwn. Sto mnhmeio maj to
Dwdekaorto periorizetai se exi mono skhnej, enw o cwroj pou upoleipetai
sthn anwterh zwnh toicografhshj crhsimopoieitai gia thn anaptuxh skhnwn
marturiwn, iswj me epirroh twn corhgwn tou mnhmeiou. Ena akomh idiaitero
stoiceio einai h epilogh twn qematwn tou Dwdekaortou pou telika
istorhqhkan. Akolouqhqhke h cronologikh seira apo thn arch mecri th
diakoph tou programmatoj (Euaggelismoj, Gennhsij, Upapanth) kai meta
istorhqhkan oi treij teleutaiej skhnej (Liqoj, Anastash kai Analhyh tou
Cristou). Me auto ton tropo, dhlwnetai to basiko dogma thj Ensarkwshj tou
Cristou me tij pio prwimej kai tij teleutaiej skhnej thj zwhj Tou epi thj
ghj.
20
Oi skhnej twn marturiwn den parousiazoun kapoia amesh scesh metaxu
touj. Iswj na egine mia epilogh epiqumhtwn skhnwn apo touj empneustej
tou eikonografikou programmatoj tou naou. Allwste, ta marturia twn agiwn
einai apo tij pio diadedomenej kai agaphtej skhnej stouj narqhkej twn nawn
thj epochj. H apeikonish skhnwn apo to bio, ta qaumata kai to marturiko
qanato diaforwn agiwn ston toicografiko diakosmo twn nawn scetizetai kai
me thn auxanomenh shmasia thj agiologiaj apo ta telh tou 13
ou
ai. kai
exhj.
21
Teloj, akomh ena endiaferon stoiceio einai kai h austhrh
eikonografikh proshlwsh ston tupo tou ierarch olwn twn epimerouj morfwn
pou apeikonizontai sto cwro tou ierou bhmatoj. Dhladh, ektoj apo thn
Platutera kai ta alla eucaristiaka qemata oloi oi agioi, toso sth zwnh twn
oloswmwn morfwn oso kai sth zwnh me ta metallia, foroun ieratika amfia
kai kratoun euaggelia, akomh kai an den sugkatalegontai metaxu twn
ierarcwn.
Velmans sto Studien zur byzantinischen Kunstgeschichte. Festschrift for H. Hallensleben zum 65.
Geburtstag, Amsterdam 1995, kaqwj kai thj Svetlana Peji} sto Zbornik za likovne umetnosti 3435
(2003), 7392. Sta apotelesmata thj ereunaj maj mporoume na prosqesoume ton entopismo tou
qematoj kai se forhtej eikonej.
18
E. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thj Makedoniaj,
Thessaloniki 1999, 219.
19
Ibidem, 220.
20
S. Koukiaris, Wall paintings in churches with a limited christological cycle, Zograf 30 (2004
2005), 113.
21
Ibidem, 115116.
Sunqhkej anaptuxhj thj tecnhj kata to 16
o
kai 17
o
ai.
Kuriotero kai monimotero carakthristiko thj tecnhj pou diamorfwnetai
ston ellhniko cwro kata to 15
o
, 16
o
kai 17
o
ai. einai o entona sunthrhtikoj
carakthraj thj, pou ekdhlwnetai toso me thn pisth thrhsh twn tecnikwn kai
twn kanonwn twn paradedomenwn apo th buzantinh periodo, oso kai me th
suneidhth kai sqenarh antistash sth fusiologikh dieisdush stoiceiwn apo
th sugcronh dutikh tecnh.
22
Apo ta telh tou 16
ou
ai. kuriotero gnwrisma thj
tecnhj apotelei o laikoj carakthraj twn toicografiwn, o opoioj ginetai
ligotero h perissotero aisqhtoj analoga me thn epidexiothta tou
kallitecnh.
23
Apo authn exartatai kai h epituchj h oci sunarmogh twn
diaforetikhj proeleushj stoiceiwn, pou entassoun oi zwgrafoi sta erga
touj, sumfwna me tij eklektikistikej taseij pou epikratoun ston 17o
aiwna.
24
H pio shmantikh aitia authj thj parakmhj htan h apousia megalwn
kallitecnwn me idiaiterh proswpikothta, pou qa htan ikanoi na ananewsoun
tij tecnikej meqodouj kai thn kallitecnikh aisqhsh kai mesw twn maqhtwn
touj na metadwsoun tij ideej kai tij katakthseij touj, opwj ekane o
Qeofanhj kata ton 16o aiwna.
25
Ena deutero shmantiko stoiceio thj periodou
einai pwj h entoicia zwgrafikh elacista ephreasthke apo thn dutikh tecnh.
Auto piqanotata ofeiletai sthn apousia paradeigmatwn kai sthn adunamia
twn kallitecnwn na taxideyoun apo ta oreina cwria touj kai na gnwrisoun
tij katakthseij thj dutikhj zwgrafikhj. Econtaj epanapautei stij hdh
gnwstej tecnikej den eican proswpikej anhsuciej kai anazhthseij. H ptwsh
thj poiothtaj thj zwgrafikhj einai anapofeukth kaqwj oi zwgrafoi den
parembainoun energhtika sth metaplash kai prosarmogh twn protupwn touj,
epanalambanontaj kenouj tupouj cwrij na prosferoun th dikh touj
proswpikh sfragida.
26
Idiaitera sthn perioch twn Balkaniwn, oi orqodoxoi
plhqusmoi, anexarthta apo ton eqniko touj carakthra, dhmiourgoun mia
eniaia antiklassikh tash sthn entoicia zwgrafikh, pou ekdhlwnetai me thn
uioqethsh pollwn realistikwn carakthristikwn (p.c. emfanish thj hlikiaj
kai thj paramorfwshj sta proswpa), me thn aplousteush thj crwmatikhj
klimakaj, enw ftanei wj th schmatopoihsh.
27
H tash auth ercetai se
antiqesh me thn klasikizousa kai sucna dutikizousa sugcronh krhtikh
tecnh. Epipleon, h calarothta sthn ektelesh tou eikonografikou
programmatoj kai orismenej paranohseij sta epimerouj qemata
apokaluptoun, toso thn elliph katartish twn zwgrafwn wj proj th
22
M. Chatzidakis, H Metabuzantinh tecnh (14531700) kai h aktinobolia thj, Ekdotiki
Athinon, Istoria tou Ellhnikou Eqnouj, vol. I, 412 kai M. Chatzidakis, Ellhnej zwgrafoi meta thn
alwsh (14501830), vol. I, Kentro Neoellhnikwn Ereunwn, Athens 1987, 75.
23
Xyngopoulos, Scediasma, 200.
24
A. Tourta, Oi naoi tou Agiou Nikolaou sth Bitsa kai tou Agiou Mhna sto Monodendri.
Proseggish sto ergo twn zwgrafwn apo to Linotopi, Athens 1991, 226227.
25
Xyngopoulos, Scediasma, 200.
26
Tourta, Oi naoi, 226.
27
Chatzidakis, H Metabuzantinh tecnh, 436.
dogmatikh shmasia thj eikonografiaj, oso kai thn elleiyh qeologikhj
paideiaj twn empneustwn corhgwn touj.
28
Shmantiko gia thn epoch zhthma
apotelei h summetoch twn kthtorwn corhgwn sth diamorfwsh twn
eikonografikwn programmatwn twn nawn
29
kai malista se tetoio baqmo wste
ta programmata na antanakloun tij qeologikej (h kallitecnikej)
protimhseij twn kthtorwn tou naou h twn katoikwn miaj periochj. Auto
fainetai na iscuei kai sthn periptwsh tou Agiou Dhmhtriou, kaqwj h
diaforetikothta tou eikonografikou programmatoj piqanotata marturei thn
parembash kapoiwn tritwn proswpwn, ascetwn me to sunergeio twn
zwgrafwn.
Sthn perioch thj Makedoniaj ston 17o aiwna to kuriarco
carakthristiko, wj proj thn askhsh thj qrhskeutikhj zwgrafikhj, einai h
metatopish tou kentrou barouj apo tij organwmenej monastikej koinothtej
tou Agiou Orouj sth makedonikh endocwra.
30
Plhqoj mikrwn nawn idruontai
sta oreina cwria thj Kentrikhj kai Dutikhj Makedoniaj, aporroia twn
eunoikwn oikonomikwn sunqhkwn pou epikratoun sthn perioch, meta th
staqeropoihsh thj tourkikhj katakthshj kai twn pronomiwn pou anaktoun oi
upodouloi Ellhnej. Ta apomakrusmena cwria sunoikisthkan apo touj
katadiwgmenouj cristianikouj plhqusmouj thj upaiqrou
31
kai toso oi
anagkej tou plhqusmou, oso kai oi auxhmenej oikonomikej dunatothtej
orismenwn arcontwn odhgoun sthn idrush pollwn mikrhj klimakaj nawn me th
corhgia plousiwn gaiokthmonwn h kai omadaj klhrikwn kai laikwn,
32
twn
dhmogerontwn kai tsiflikadwn, dhl. twn topikwn forewn thj exousiaj. Auth h
genikoterh diapistwsh anicneuetai kai mesa apo thn analush thj kthtorikhj
epigrafhj tou mnhmeiou maj, opou ektoj apo ton epifanh Iwannh
armatolopasa (piqanotata ton tsiflika thj periochj), stouj corhgouj tou
ergou sumperilambanontai akomh duo klhrikoi kai mia oikogeneia laikwn,
katoikoi oloi tou cwriou.
Oi zwgrafoi tou mnhmeiou
Opwj eidame kai parapanw, h epigrafh tou mnhmeiou de maj plhroforei
gia touj zwgrafouj pou ergasthkan s' auto. Wstoso, meta apo prosektikh
parathrhsh tou zwgrafikou diakosmou tou naou katalhgoume eukola sto
sumperasma pwj oi toicografiej tou einai ergo duo diaforetikwn zwgrafwn,
pou piqanon ergasthkan tautocrona. H diafora sto ergo touj ginetai eukola
28
Tourta, Oi naoi, 230 kai Sabanikou, O zwgrafikoj diakosmoj, 2526.
29
Ibidem, 25.
30
A. Tourta, H qrhskeutikh zwgrafikh sth Makedonia apo ton 15o 19o aiwna, Eliniki
Ethniki Grammi, MAKEDONIA. ARCAIOLOGIA POLITISMOS, vol. II, Athens 1993, 215 kai
Chatzidakis, H Metabuzantinh tecnh, vol. I, 436.
31
Tourta, H qrhskeutikh zwgrafikh, 215.
32
Ibidem, loc. cit.
antilhpth apo ton prosektiko parathrhth. Malista, ecoun orioqethsei kai
safh oria gia th douleia touj, cwrizontaj to mnhmeio sth mesh. O enaj (aj ton
onomasoume zwgrafo A) douleuei sto cwro tou Ierou Bhmatoj kai ligo pio
exw, mecri th notia qura tou naou, se olej tij zwnej toicografhshj kaq' uyoj,
kai o deuteroj (o zwgrafoj B) analambanei tij antistoicej epifaneiej ston
upoloipo kuriwj nao.
Kai oi duo zwgrafoi anhkoun sthn kathgoria twn topikwn kallitecnwn
apo ta cwria thj upaiqrou, oi opoioi den ecoun idiaitera xecwristh kalli-
tecnikh proswpikothta. Wstoso, apo th sugkrish toso twn poluproswpwn
parastasewn oso kai twn memonwmenwn morfwn diapistwnoume to carakthra
tou ergou touj. Oi morfej tou zwgrafou B einai pio zwntanej, radinej,
yhlolignej kai parousiazontai me realistikothta stij kinhseij kai touj
ogkouj (eik. 6). Ta proswpa ektelountai me malako plasimo, cwrij entonej
diaforopoihseij stij skiej kai sta crwmata, enw kai oi ekfraseij
parousiazontai omala (eik. 7). Sto fonto twn parastasewn o kallitecnhj de
duskoleuetai na apodwsei to fusiko topio, ta oikodomhmata h kai sunduasmo
touj. Antiqeta, o zwgrafoj A ecei pio sklhro plasimo sta proswpa me entona
grammiko stul (eik. 8), morfej pio statikej kai kontocontrej me kapoia
adexiothta pollej forej sth diaplash tou swmatoj. Sth zwnh twn metalliwn
fainetai na duskoleuetai kapwj sthn apodosh twn idiaiterwn
proswpografikwn carakthristikwn twn agiwn me apotelesma pollej morfej
na moiazoun metaxu touj. Sto fonto twn parastasewn epishj den prwtotupei
kai einai pio sunthrhtikoj se polla epimerouj eikonografika stoiceia.
Wstoso, qa mporousame na poume pwj ta katafernei arketa kala stij
parastaseij pou kaluptoun megalh epifaneia (p.c. h Platutera sthn kogch
kai h Analhyh sto aetwma), enaj tomeaj ston opoio de dokimasthke o
deuteroj zwgrafoj. Genika, entupwsiazei to gegonoj thj sunergasiaj duo
kallitecnwn me arketa diaforetika tecnotropika carakthristika. To
sunoliko apotelesma pisteuw pwj krinetai arketa ikanopoihtiko kai h
zwgrafikh dhmiourgei aisqhma katanuxhj kai ieroprepeiaj ston proskunhth
pou episkeptetai to mikro metabuzantino nao.
Konstantin Kacikis
SLIKARSTVO SV. DIMITRIJA U SELU FRURIO
U OBLASTI KOZANI
Hram Sv. Dimitrija nalazi se u brdskom selu Frurio u oblasti Servije
(Nomos Kozani), u blizini reke Aliakmon. Mesto je poznato kao vizantijsko
utvr|ewe od vremena Justinijana I pod imenom Sosk. Kasnije se ime sela poja-
vquje u oblicima Izesk ili Nizesk (odnosno (Nezesko), da bi od 1961. bilo
preobra}eno u Frurio. Crkva je mala jednobrodna gra|evina, pokrivena cre-
pom, sa troslivnim krovom koji se zavr{ava timpanonom na isto~noj strani.
Na~in gradwe je jednostavan, sa horizontalnim nepravilnim slojevima kamena
razli~ite veli~ine, sa obilnim malterom koji na mnogim ta~kama ostavqa ne-
pokrivenim male povr{ine zidova i pokazuje vezivna drvena oja~awa. Spoqa je
vidqiva polukru`na apsida. Nije sa~uvana prvobitna oltarska pregrada, ali
se na bo~nim zidovima vide mesta gde su bili uglavqeni weni drveni oslonci.
Iznad zapadnog ulaza u hram sa~uvan je ~itav ktitorski natpis koji sadrì za-
nimqive istorijske elemente i hronologiju obnove slikarstva (1646/7).
Slikarstvo naosa podeqeno je po visini na pet zona, od kojih najvi{a da-
nas nije sa~uvana. Nastavqaju}i sa ostalim zonama, vidimo: 1) velike scene
(Veliki praznici i mu~eni{tva svetiteqa), 2) poprsja svetiteqa u medaqoni-
ma, 3) stoje}e figure svetiteqa i 4) ukras od linija, koji se proteè po zido-
vima podraàvaju}i draperiju. Ikonografsko ispitivawe pokazuje dosta zani-
mqivosti. Vidqivi su slede}i tematski ciklusi: euharisti~ki, hristolo{ki,
sveti mu~enici, pojedina~ni svetiteqi (poprsja ili figure), eshatolo{ki.
Natpis ne obave{tava o slikarima koji su u woj radili. Ipak, pa`qivo ispi-
tivawe slikarstva vodi zakqu~ku da su freske delo dvojice umetnika koji su
verovatno radili istovremeno. Wihovo delo uklapa se u celinu provincijske,
pojednostavqene umetni~ke aktivnosti na teritoriji Makedonije u 17. veku.
Posebnost na{eg spomenika ogleda se u izboru scena u naosu scene mu~eni-
{tva umesto scena Velikih praznika (u gorwoj zoni fresaka). Ukupni rezultat
pokloniku uliva ose}awe duboke pobo`nosti i po{tovawa prema svetom mestu.
1
.
A
p
o
y
h
t
o
u
n
a
o
u
a
p
o
b
o
r
e
i
o
a
n
a
t
o
l
i
k
a
2
.
H
k
t
h
t
o
r
i
k
h
e
p
i
g
r
a
f
h
t
o
u
m
n
h
m
e
i
o
u
3. Tmhma twn toicografiwn sto notio toico tou naou
4
.
O
i
t
o
i
c
o
g
r
a
f
i
e
j
e
n
t
o
j
t
o
u
i
e
r
o
u
b
h
m
a
t
o
j
6
.
O
a
b
b
a
j
Z
w
s
i
m
a
j
k
a
i
h
o
s
i
a
M
a
r
i
a
h
A
i
g
u
p
t
i
a
5
.
H
Q
e
o
t
o
k
o
j
t
h
j
A
n
a
l
h
y
h
j
m
e
t
o
A
g
i
o
M
a
n
d
h
l
i
o
7
.
O
a
r
c
a
g
g
e
l
o
j
G
a
b
r
i
h
l
,
l
e
p
t
o
m
e
r
e
i
a
8
.
O
a
g
i
o
j
N
i
k
o
l
a
o
j
,
l
e
p
t
o
m
e
r
e
i
a
UDK: 235.3:929: 75.04(470)16/17
NGELINA SMIRNOVA (Moskva)
IKONOGRAFI @ITI SV. DIMITRI SOLUNSKOGO:
E OBNOVLENIE V RUSSKO IKONOPISI
KONCA XVII NAÂLA XVIII VEKA
Ikonografi sv. Dimitri Solunskogo prodolàet razvivats v russko
ikonopisi daè v konce XVII na~ale XVIII vekov. Nov variant @iti sv.
Dimitri, nape~atann v 1689 godu v Kieve v oktbrskom tome êtih Mine
Dmitri Rostovskogo, vperve soderìt rasskaz o detstve svtogo. to na~inat
izobraàt v ikonah, pokazva scen blago~estivogo sozercani ikon rebnkom
i ego roditelmi.
ta stat, kak vidno iz nazvani, posvena proizvedenim sovsem pozdne-
go vremeni, konca srednevekovo pohi v istorii Rossii. Odnako avtor nadeets,
~to material budet interesen professoru Suboti~u, kotor ne tolko napisal
knigu o cerkvi Sv. Dimitri v Pe~e,
1
no i mnogo zanimals postvizantiskim
iskusstvom, ubeditelno pokazav ego soderàtelnost i hudoèstvennoe
o~arovanie. Zada~a stati privle~ vnimanie k neob~no interpretacii
ìtinogo cikla sv. Dimitri Solunskogo v nekotorh russkih ikonah.
Izobrazitelne cikl ìti sv. Dimitri
2
polu~at rasprostranenie
v iskusstve konca XIIIXIV v., osobenno na Balkanah, a imenno v Salonikah i v
teh regionah, kultura kotorh bla svzana s tim centrom. to freski cer-
kvi Sv. Dimitri (Metropolii) v Mistre, konca XIII v.,
3
cerkvi Bogorodic
Levi{ki v Prizrene, me`du 1310 i 1313 gg.,
4
miniatr Menologi 1320-h gg.
v Bodleansko biblioteke v Oksforde,
5
rospisi cerkvi Sv. Dimitri v Pe~e,
1
G. Suboti}, Leglise Saint-Demetrios a la Patriarchie de Pe}, Beograd 1964.
2
Dl ikonografii i kulta sv. Dimitri v ramkah na{e tem osobenno va`n: ODB,
vol. 1, New-York-London 1991, 605606 (text of A. Kazhdan, N. Patterson-[ev~enko); D. Obolensky,
Byzantium and the Slavs, Crestwood-New York 1994, 281300; Chr. Walter, The Warrior Saints in
Byzantine Art and Tradition, ed. Ashgate 2003, 6793.
3
G. Millet, Monuments byzantins de Mistra, Paris 1910, 12, rl. 6970.
4
D . Pani}, G. Babi}, Bogorodica Levi{ka, Beograd 1975, 68, shema 29.
5
Cod. Gr. Th. F. I, fol. 54 v. 55. Sm.: H. Belting, Das illuminierte Buch in der
spatbyzantinischen Gesellschaft, Heidelberg 1970, Fig. 28.
gde sohranilis freski 1345 g. i scen, ispolnenne Georgiem Mitrofano-
vi~em, 16191620 gg.,
6
rospisi 1340-h gg. v De~anah, gde prime~atelen razvito
cikl posmertnh ~udes, vkl~ai sobti v Soluni i v solunsko ba-
zilike,
7
v Markovom monastre sredi fresok 13761381 gg.,
8
ikona iz cerkvi
Bogomateri v Velikom Trnove.
9
Sostav scen v tih proizvedenih vlets otnositelno stabilnm.
10
Rasskaz na~inaets s pizodov vzroslo ìzni svtogo, ego prebvani v So-
luni, propovedi pered narodom, a naibolee ~asto s ego vstre~i s ne~estivm
carm Maksimianom. Dalee idut scen s Nestorom (~asto izobraàls prihod
Nestora k Dimitri v temnicu), borba Nestora s Liem, kazn Nestora, ubi-
stvo Dimitri i ego pogrebenie. Dalee v rde slu~aev predstavlen ego po-
smertne ~udesa. Takoe na~alo cikla i sostav scen sootvetstvut pismenno
tradicii, leàe v osnove izobraèni.
11
Izobraèni ìti sv. Dimitri, sozdanne v postvizantiski period,
sud po dostupnm avtoru svedenim, po ikonografi~eskomu sostavu scen v
to ili ino mere blizki k pamtnikam vizantisko pohi. Ikona 1641 g. v
Muzee Makedonii (Skope),
12
k soàleni, imeet povre`deni na klemah
verhnego pol, no sostav sètov na bokovh polh ne obnaruìvaet bol{ih
ikonografi~eskih novaci. V srednike ikon konca XVII na~ala XVIII v. iz
cerkvi Sv. Dimitri v Bobo{eve, Bolgari, izobraèn sv. Dimitri na
prestole, popirai skorpiona, a na polh, krome kompozici s konnmi
figurami Dimitri i Georgi, scen sravnitelno tradicionne: Dimitri
pered carm Maksimianom, Dimitri saàt v temnicu, Dimitri pobe`daet
zlo v obraze skorpiona, vnov Dimitri pered Maksimianom, Dimitri
voskre{aet mertvh, Nestor poseaet Dimitri v temnice, Borba Nestora s
Liem, Maksimian uznat, ~to Dimitri blagoslovil Nestora na borbu s
Liem, Molitva Dimitri v temnice, ubistvo Dimitri.
13
Shodn ikono-
grafi~eski cikl, s dobavleniem nekotorh ~udes, sohranets v sravnitelno
pozdnih proizvedenih, naprimer, v ikone rubeà XVIIIXIX v., mastera
614 ngelina Smirnova
6
V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 192, 194, 197198.
7
B. Todi}, M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, Muzej u Pri{tini Beograd 2005. S.
405407, s istori~eskim analizom i ob{irno bibliografie. Sm.takè: J. Radovanovi}, Der
Heilige Demetrius die Ikonographie seines Lebens auf den Fresken des Klosters De~ani, Lart de
Thessalonique et des pays balkaniques et les courants spirituels au XIVe siecle, Recueil des rapports du
IVe colloque serbo-grec, Belgrade 1987, 8188; S. Paji}, Ciklus sv. Dimitrija, Zidno slikarstvo
manastira De~ana. Gra|a i studije, urednik V. J. \uri}, Beograd 1995, 353361, sl. 24.
8
J. Radovanovi}, Heilige Demetrius, 76, Anm. 17.
9
G. Gerov, Oeuvre inconnu du XIVe siecle; icone de Saint Demetrios avec un cycle
hagiographique, Scripta & E-Scripta, 2/2004, 143153.
10
Horo{i svod izobraèni dan v state: J. Radovanovi}, Heilige Demetrius, 7677.
11
Sm.: P. Lemerle, Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Demetrius et lhistoire
balkanique, vols. 12, Paris 19791981; Agiou Dhmhtriou Qaumata. I sullogej arciepiskopou
Iwannou kai anwnumou. O bioj, ta Qaumata kai h Qessalonikh tou Agiou Dhmhtriou Eisagogh,
Scolia, Epimeleia C. Mpakirtzij, Aqhna 1997, 2829, 3435.
12
V. Popovska-Korobar, Icons from the Museum of Macedonia, Skopje 2004, cat. 92.
13
K. Paskaleva, Ikoni ot Blgari, Sofi 1981, tabl. 69.
Ioanna Katrota, s 12 klemami, iz cerkvi Sv. Georgi v Apollonii, Al-
bani,
14
na serebrnom oklade XVIII v. s sohraniv{imis 13 scenami (Afin,
Vizantiski i hristianski muze).
15
tot è cikl polu~aet izvestnost v
stol svoeobraznom i arhai~nom iskusstve, kakim bla ikonopis Ukrain
(naprimer, v ikone iz sela Ladomirovo (muze v gorode Bardeove, Slovaki).
16
Sohranilis, odnako, proizvedeni, gde ìtin cikl na~inaets ina-
~e: ne s besed Dimitri s Maksimianom, ne s ego propovedi hristianstva
pered narodom ili razda~i imuestva bednm, a so scen ego moleni pered
ikonami. Takov dve gre~eskie ikon XVI v. s figuro sv. Dimitri na pre-
stole v centre: iz cerkvi Sv. Elen v Mikonose,
17
i v monastre Karakallu na
Afone.
18
V ka`do kompozicii sleva izobraèn Lupp, sluga sv. Dimitri, a v
osnovno ~asti scen sam svto v poze proskinezisa pered visimi na
stene ikonami Hrista i Bogomateri. Nadpis v ikone monastr Karakallu: O
aghoj Dhmitri prosefcomenoj thj agio ikonej. (V nadpisi na drugo ikone
minimalne razno~teni). V osnove to kompozicii leàt, vozmo`no, ne-
sohraniv{ies tekst, gde vo vstupitelno ~asti soobaets o blago~estii
Dimitri i ego predannosti hristiansko vere.
19
Obratims k russkomu materialu. @itine cikl sv. Dimitri So-
lunskogo predstavlen zdes, za red~a{imi iskl~enimi, v ikonopisi.
Mnogie russkie ikon s ìtiem sv. Dimitri ostats ne raskrtmi ot
pozdnih ponovleni, mnogie ne izdan.
20
Net somneni, ~to nemalo ìti-
nh ikon sv. Dimitri ee ne vvleno v muzenh hraniliah. Avtoru dan-
no stati izvestno bolee dvuh destkov russkih ikon togo sèta. Vse oni
otnosts k pohe Pozdnego Srednevekov k XVIXVII vv. Oni obladat
bolee ili menee stabilnm sostavom klem, orientirovannm na vizanti-
sku tradici. Otli~ie russko ikonografii sostoit li{ v tom, ~to v ne-
kotorh ìtinh ikonah sv. Dimitri izobraèno v odnom ili neskolkih
klemah redkoe posmertnoe ~udo: istori {itogo obraza svtogo, kotor
bl izgotovlen dvum solunskimi devu{kami i ~udesnm obrazom perenesn v
baziliku Sv. Dimitri.
21
tot rasskaz, vse realii kotorogo ukazvat na ego
Ikonografi ìti sv. Dimitri Solunskogo 615
14
Tresor dart albanais, Nice 1999, sat. 71.
15
D. Konstantinos, Greece, Hearth of Art and Culture after the Fall of Constantinople, Post-By-
zantium: the Greek Renaissance. 15
th
18
th
Treasures from the Byzantine and Christian Museum, Athens,
New York 2002, 55.
16
S. Tka~, Ikony zo 1619. storo~ia na severovychodnom Slovensku, Tatran 1980, Pl. 41
(datirovana XVI v.); Patriarh Dimitri (rema), Ikonopis Zahidnoi Ukraini XIIXV st., Lviv
2005, 300, ill. 364 (datirovana koncom XV v.).
17
A. Xuggopouloj, O eikonoigrafikoj kukloj thj zwhj tou agiou Dhmhtriou, Qessalonikh
1970, 3545, pin. IVXII; B. D. Kuriazopouloj, Oi paliej ekklesiej tou kastrou Mukimou kai o
Andreaj Xuggopoloj, DCAE, per. 4, t. 10 (19801981), Aqhna 1981, 215218, pin. 47 b.
18
O Agiwj Dhmhtriwj sthn tecnh tou Agiou Orouj, Agioreitikh Estia 2005, pin. 35.
19
Sr., napr.: Agiou Dhmhtriou Qaumatai, 29.
20
Opt sistemati~eskogo vvleni ikon sv. Dimitri sm.: O. Kuznecova, Iconography of
St. Demetrios of Thessaloniki in Iaroslavl paintings of the seventeenth century, Kultove km
rannohristinski svetci ot Centralna i goizto~na Evropa (me`dunarodna konferenci),
Sofi 1999 (bez paginacii).
sozdanie v Salonikah, ne vstre~aets v sohraniv{ihs gre~eskih tekstah i ne
illstriruets v iskusstve vizantiskogo kruga, togda kak v russko pis-
menno tradicii on suestvuet, a v russko ikonopisi polu~il populrnost
iz-za pov{ennogo interesa russko kultur k teme svtosti ikon i sover-
{aihs ot nih ~udes.
Odna iz rannih russkih ikon, sredi sohraniv{ihs, iz cerkvi Borisa
i Gleba v Plotnikah v Novgorode (Novgorodski muze),
22
na~ala XVI v. (voz-
mo`no, konca XV v.), s 14 klemami. Ne iskl~eno, ~to ona vlets prmo
repliko postvizantiskogo obrazca. V srednike pomeeno redkoe dl rus-
skogo iskusstva izobraènie sv. Dimitri na prestole, popiraego nogami
skorpiona. Na verhnem pole: Dimitri pered carem Maksimianom, Dimitri
propoveduet hristianstvo pered narodom, snova Dimitri pered Maksimi-
anom, Dimitri saàt v temnicu. Na levom pole istori Nestora: Nestor
poseaet Dimitri v temnice, Nestor borets s Liem, Nestor pobe`daet Li,
kazn Nestora. Na pravom pole: ubistvo Dimitri kopmi, pogrebenie
Dimitri, videnie Illstri. Vnizu: Dimitri zaiaet Saloniki (vezàet
na kone iz krepostnh vrat i progonet vraèskoe vosko), iscelenie u grob-
nic Dimitri v ego hrame, Dimitri pobe`daet car Kalona.
Pohoì sostav scen na ikone pervo polovin XVI v., s 14 klemami,
iz Pokrovsko cerkvi v sele Gumenec (gde bl pridel Sv. Dimitri Solun-
skogo), v Rostovskom muzee,
23
gde v centre figura stoego Dimitri v
voinskih ode`dah, a v klemah dobavlena scena pereprav v kolesnice ~erez
reku (vozmo`no, pereprava zerna ~erez Duna dl spaseni Salonik ot goloda).
Ikonografi~eska tradici prodolàets ikono XVI v., s 16 klemami, v
kollekcii staroobrd~eskogo Pokrovskogo sobora pri Rogo`skom kladbie v
Moskve
24
(imeets scena izbieni svtogo volovimi ìlami i istori o dvuh
solunskih devicah i v{itom imi obraze). V tom è ikonografi~eskom krugu
proizvedenie iz sobrani G. M. Prni{nikova (Niègorodski muze), XVI
v., s 16 klemami,
25
gde v centre sv. Dimitri na ~ernom kone, pobe`dai
Kalona, a na ni`nem pole odna za drugo raspoloèn scen zait Salonik
(Dimitri na kone pobe`daet vragov, a za ego spino gorod s belm hramom),
~udo o dvuh solunskih devicah i {itom obraze, pereprava ~erez Duna (spa-
21
. S. Smirnova, ûdo sv. Dimitri Solunskogo o dvuh devicah: izobraèni v
russkom iskusstve, Ot drevne Rusi k Rossii novogo vremeni, Sbornik state k 70-leti A. L.
Horo{kevi~, cost. A. V. rasov, Moskva 2003, 420428, ill. 110; E. Smirnova, Le miracle de Saint
Demetre et les deux vierges de Thessalonique dans liconographie russe, DCAE, per.4, t. 22, Athenes
2001, 297304. Sm. takè: Obolensky, op. cit., 293; Walter, op. cit., 90.
22
Russka ikona XIXIX vekov v sobranii Novgorodskogo muze, Putevoditel po
kspozicii, avtor E. V. Igna{ina, . B. Komarova, Moskva 2004, 116, 119120, ill. 67.
23
V. I. Vahrina, Ikon Rostova Velikogo, Moskva 2003, kat. 14.
24
Drevnosti i duhovne svtni staroobrd~estva, Ikon, knigi, obla~eni, predmet
cerkovnogo ubranstva Arhieresko riznic i Pokrovskogo sobora pri Rogo`skom kladbie v
Moskve, Moskva 2005, kat. 19.
25
P. P. Balakin, Drevnerusskoe iskusstvo Ni`nego Novgoroda, Ni`ni Novgorod 1999,
73, ill. 6.
senie Salonik ot goloda), iscelenie u grobnic Dimitri. Za ne sledut:
ikona 1586 g., s 16 klemami, vklad borina Dimitri Godunova v Ipatevski
monastr v Kostrome (muze Novodevi~i monastr v Moskve), s izobra-
èniem svtogo v rost v centre i 16 scenami na {irokom serebrnom oklade;
26
provincialna severna ikona konca XVI v., s 12 klemami, iz derevni Lo-
hotska, (Vologodski muze),
27
gde sredi haoti~eskogo raspoloèni klem
vdelets produmannoe sopostavlenie scen na bokovh polh: solunskie de-
vic v hrame-bazilike s v{itm imi obrazom i videnie Illstri v to
è bazilike; ska~ui na kone Dimitri zaiaet Saloniki ot vragov i
konn Dimitri pobe`daet car Kalona. Sredi proizvedeni XVII v. na-
zovm ikonu s 20 klemami iz sela Seleckoe v Karelii,
28
ikonu stroganovsko
{kol 1609 g. s 24 klemami v Tretkovsko galeree,
29
freski v Dimitri-
evsko cerkvi v roslavle, okolo 1686 g.
30
Zaver{im tot rd provincialno
ikono na~ala XVIII v., s 10 klemami, iz derevni Vakomino Vologodsko
oblasti (Gos. rmita`),
31
v kotoro prodolàets utverdiv{as na Rusi iko-
nografi~eska tradici.
V osnove to ikonografii leàt, s odno storon, russkie variant
gre~eskih ìtinh tekstov, kotore bli izvestn na Rusi izdavna, a v
seredine XVI v. bli sobran v êti Minei mitropolita Makari. S drugo
storon, dl russko ikonopisi rol neposredstvennogo obrazca mogla igrat
i vizantiska i postvizantiska izobrazitelna tradici, za iskl~eniem
ûda o dvuh solunskih devicah i {itom obraze, izobraènie kotorogo vl-
ets, skoree vsego, samostotelnm tvor~estvom russkih masterov.
Me`du tem, v samom konce XVII na~ale XVIII v. v rde russkih ikon
povlets nova ikonografi. V nastoee izvestn ~etre proizvedeni no-
vogo tipa. Samoe rannee iz nih ikona 1692 g. v Rostovskom muzee, sozdanna,
verotno, dl cerkvi Dimitri Solunskogo v sele Ponikarovo, nepodaleku ot
Rostova. Na e ni`nem pole imeets nadpis: Napisan bst obraz se sv-
togo velikomu~enika Hristova Dimitri v leto 7000 dvoesotogo godu mesca
avgusta v 24 den, na pamt sedmi otrokov vo Efese pav{ih, po obeani
prihodskago ~eloveka Emelna Ivanova sna Moskvina.
32
V centre izobra-
èn sv. Dimitri v rost, v voinskih ode`dah, vokrug 16 klem. Na verhnem
pole: 1. Ro`destvo sv. Dimitri. 2. Kreenie sv. Dimitri. 3. Troica (v cen-
26
Moscow, Treasures and Traditions, Washington 1990, sat. 15, ill. p. 79.
27
A. A. Rbakov, Vologodska ikona, Centr hudoèstvenno kultur zemli
Vologodsko XIIIXVIII vekov. Moskva 1995, kat. 265.
28
. S. Smirnova, Smotr na obraz drevnih ìvopiscev, Izobraènie po~itani
ikon v iskusstve Srednevekovo Rusi, Moskva 2007, ill. s. 234.
29
V. I Antonova, N. E. Mneva, Gosudarstvenna Tretkovska galere, Katalog drev-
nerussko ìvopisi, Opt istoriko-hudoèstvenno klassifikacii, Moskva 1963, tom 2, kat. 828.
30
T. A. Rutman, Hram i svtni roslavl, roslavl 2005, 243.
31
Russkie ìtine ikon XVI na~ala XX veka Gosudarstvenn rmita`. Katalog
vstavki, Sankt-Peterburg 1999, kat. 29.
32
A. G. Melnik, K istorii kompleksa hudoèstvennh pamtnikov, postupiv{ih v Rostov-
ski muze iz cerkvi sela Gumenec, Istori i kultura Rostovsko zemli, 1996, Rostov 1997, 63.
tre pol). 4. Privedenie Dimitri vo u~enie knigam. 5. Dimitri pered carem
Maksimianom. Na bokovh polh: 6. Car povelevaet posadit Dimitri v
temnicu. 7. Dimitri zatvort v temnicu. 8. Nestor poseaet Dimitri v
temnice. 9. Dimitri na kone pobe`daet car Kalona. 10. Voin zakalvat
Dimitri. 11. Otpevanie Dimitri. Na ni`nem pole: 1213. Videnie Ill-
stri (angel vlts sv. Dimitri). 1416. ûdo o dvuh solunskih devicah
i v{itom imi obraze (zavoevatel-inoverec prizvaet devu{ek i velit im
v{it obraz sv. Dimitri; devu{ki v{ivat obraz; v{ivalic vmeste
s obrazom v Solunsko bazilike).
@ivopis ikon, k soàleni, ne raskrta ot pozdnih ponovleni i
potemnev{ego laka, no vse sèt legko pro~itvats. Osobennosti sostava
e klem: vo-pervh, povlenie scen ro`deni i detstva svtogo (ro`destvo,
kreenie, obu~enie gramote poslednee, verotno, po obrazcu ìtinogo sce-
n iz cikla sv. Nikola Mirlikiskogo), vo-vtorh nova traktovka scen,
proishodih v Solunsko bazilike: tam izobraèn ikon Hrista Vseder-
ìtel i mmanuila, kotore ne imet prmogo otno{eni k destvi, odna-
ko bolee polno, ~em v rannih ciklah, harakterizut svtost togo hrama.
Sledua po vremeni ikona, napisanna, verotno, v konce XVII ili
samom na~ale XVIII v., s 20 klemami, nahodits v sobranii M. E. Elizavetina
v Moskve i e ne bla opublikovana (ill. 13). V centre izobraèn sv.
Dimitri v voinskih ode`dah, s mu~eni~eskim krestom i dlinnm kopm, u
nog leàt {lem, it, luk i kol~an dl strel. Klema verhnego pol: 1.
Ro`destvo sv. Dimitri. 2. Roditeli pokazvat nomu Dimitri ikon Hri-
sta i Bogomateri (v tipe ople~no Nikopei, hot viden pervona~aln risunok
Odigitrii). 3. Kreenie sv. Dimitri (na stene ikon Hrista i posno
Bogomateri Nikopei). 4. Car Maksimian otpravlet Dimitri voevodo v
Solun. 5. Sv. Dimitri propoveduet hristianstvo pered ìtelmi Soluni. Na
bokovh polh: 6. Beseda Dimitri s carem o vere. 7. Sv. Dimitri v temnice
popiraet skorpiona. 8. Angel, viv{is sv. Dimitri v temnice, podnosit emu
mu~eni~eski venec. 9. Nestor poseaet sv. Dimitri v temnice. 10. Poedinok
Nestora s Liem. 11. Kazn Nestora. 12. Kazn sv. Dimitri. 13. Pogrebenie sv.
Dimitri. 14. Isceleni ot riz i perstn sv. Dimitri. 15. Iscelenie
Leonti, eparha Illiriskogo, u grobnic svtogo. Na ni`nem pole: 16.
Obretenie moe sv. Dimitri pri stroitelstve novogo hrama. 17. ûdesa i
isceleni ot moe sv. Dimitri, poloènnh v novu raku. 18. Illiriski
eparh Leonti perepravlet po mor plaanicu sv. Dimitri v dragocennom
serebrnom kov~ege s pomo svtogo. 19. ûdesa i isceleni v Solunsko
bazilike. 20. ûdo s dvum solunskimi devicami i v{itm obrazom.
Tret ikona, pervo ~etverti XVIII v., iz goroda Gali~a bliz Kostrom,
s izobraèniem v centre konnogo Dimitri, poraàego Kalona (Kostrom-
sko muze), imeet 16 klem (ris. 46).
33
Na verhnem pole: 1. Ro`destvo sv.
Dimitri. 2. Kreenie sv. Dimitri. 3. Sv. Dimitri pered Maksimianom. 4.
33
Kostromska ikona XIIXIX vekov, Moskva 2004, kat. 203 tabl. 312.
Sv. Dimitri privodt v temnicu. 5. Nestor poseaet sv. Dimitri v temnice.
Na bokovh polh: 6. Poedinok Nestora s Liem. 7. Car Maksimian povelevaet
ubit sv. Dimitri. 8. Ubistvo sv. Dimitri. 9. Hristolbive muì
nahodt telo sv. Dimitri. 10. Lupp s sosudom, gde sobrana krov sv. Di-
mitri, pered hristianami. 11. ûdo o dvuh solunskih devicah i {itom obra-
ze. Na ni`nem pole: 12. Kazn Nestora. 13. Molenie v novom hrame, postro-
ennom po zakazu illiriskogo eparha Leonti, u grobnic sv. Dimitri. 14.
Korabl s zernom perepravlets ~erez Duna, spasa Saloniki ot goloda. 15.
Molenie v hrame velikomu~enika Dimitri v Soluni. 16. Pogrebenie sv.
Dimitri.
Nakonec, ~etverta ikona, s 18 klemami, napisana hudo`nikom Ivanom
Kondakovm v 1725 g. i proishodit iz Dimitrievsko cerkvi v Velikom
Ustge (Velikoust`ski muze) (ris. 79). Kak glasit nadpis, ikona
ispolnena po poveleni preosvennogo Bogolepa, kotor bl v to vrem
episkopom Velokoust`skim i Totemskim.
34
V stile togo proizvedeni rko
skazalis motiv barokko i znakomstvo rudirovannogo ikonopisca s
gravrami togo vremeni. V centre predstavlen sv. Dimitri v voinskih
ode`dah, u ego nog leàt {lem, it, kol~an so strelami (kak v ikone iz
sobrani Elizavetina), no sam svto stoit v treh~etvertnom povorote, v
molenii ko Hristu, kotor izobraèn vverhu, v oblakah. Pere~islim scen,
prived sohraniv{ies nadpisi. Na verhnem pole: 1. Obraz ro`destvo sv-
tago Dimitri. 2. Vvedosta ego roditeli v hram i pokazav{e svt
ikon. 3. Roditeli ego krestista sna svoego v im Otca i Sna i Sv-
tago Duha. Pravednoe Kreenie. 4. Svt Dimitri priem otcov
san (Dimitri pered Maksimianom). 5. Svt vnide v Solun
vesmi. Na bokovh polh: 6. Svt Dimitri vru~i vse svoe imenie
Luppu da razdast voskore trebum i niim. 7. Svt Dimitri
stav pred carem derznovenno, sebe ispoveda hristianina userdno (rif-
movanne vir{i). 8. Car è povele ego vsaditi v temnicu, divol è hot
ego ustra{iti, za nogu ugriznuv. Sleva, v temnice, pod nogami u Dimitri
izobraèn skorpion, s nadpis: Divol v skorpi pretvoris. 9. Nestor
poseaet Dimitri v temnice. Te~e k svtomu Dimitri v temnice
sedemu i vozvesti emu vs è o Lui ubivaemu. 10. Nestor sopletes
s supostatom krepko sgnuv ego dolu na ostri kopii. 11. Kazn Nestora. I
abie povele Nestora blaènnago me~em posei. 12. Ubistvo Dimitri.
Vniido{a voin v temnicu, i obret{ee svtago Dimitri stoa na
molitve izbodo{a ego kopimi. 13. Luppo, i prit rizu krovi obli{e,
i mnoga ~udes tvor{e (rifmovanne vir{i). Na ni`nem pole: 14. Obrete
moi svtago Dimitri sobras narod i so radosti vz{a moi svtago ot
zemli. @ivopis po~ti utra~ena. 15. Spasenie Salonik ot goloda. Svt
è vis o~evisto v more korablenikom i poveleva nosim p{enicu ot glada
34
P. Stroev, Spiski ierarhov i nastotele monastre Rossiski cerkvi,
Sankt-Peterburg 1877, 735.
izbaviti.16. Illstri vidit angelov, celuih Dimitri. Vnide Illu-
stri, videti hot buduee, celovasta è svtago Dimitri pri{edi. 17.
Osvobo`denie episkopa, plennnogo varvarami. Nekoego episkopa, ot varvar
t{i i uzami obloèna, viv{is razre{i. 18. ûdo o dvuh solunskih devi-
cah i {itom obraze. Svt Dimitri vzem deve te s obrazom svoim i
postavi v cerkvi u groba svoego.
Kak uè blo skazano pri opisanii pervogo iz proizvedeni novogo tipa
ikon 1692 g., rko osobennost obnovlnnogo cikla vlets vkl~enie
scen ro`deni i detstva svtogo Dimitri. Pri tom pod~erkivaets blago-
~estie ego roditele-hristian, po~itanie svth obrazov. Ikon izo-
braàts v tano molitvenno komnate, kuda roditeli privodt svoe dit
(ris. 2), ikon vist na stene v komnate, gde sover{aets kreenie (ris. 8).
Otkuda vzli ikonopisc takie sèt? Oni legko obnaruìvats v
tom novom variante ìti sv. Dimitri, kotor pomen pod 26 oktbr
(dnm pamti svtogo) v êtih Mineh sv. Dimitri Rostovskogo: Svt
velikomu~enik Dimitri rodis v grade Solune, ot blagorodnh i blago~e-
stivh roditele: otec ego be voevoda Solun grada, vtane veru v Gospoda
na{ego Iisusa Hrista i rabota emu. Ne sme{e è ve presvtago ego
ispovedati imeni, ko velikoe na hristian bst togda ot ne~estivh care
i mu~itele gonenie. Bos ubo groznago bezzakonnh preeni, sokroven v
sebe ime mnogocenn ver Hristovo biser. Hran{e è vnutr polat svoih,
v tano molitvenice, dve svt ikon, zlatom i kameniem dragim ukra-
{enn, edinu voplo{as Spasa na{ego, drugu è Presvt Bogomatere.
Pred nimi è vsegda kandila vìgai, i fimian kadi, s edinoverno
suprugo svoe moles istinnomu v v{nih ìvuemu Bogu, i edino-
rodnomu Snu ego, i Preneporo~ne Vlad~ici. Besta è i milostiva velmi k
niim, i tvorhu veliki blagodeni trebuim, no ne be ima ~ada, i togo
radi v velice pe~ali sua, prile`no molstas Bogovi, da dast naslednika
domu ih. I po mnozem vremeni usl{ana bsta, pomnuv bo V{n molitv
ih i milostine, dade im sego svtogo i dostoblaènnogo Dimitri, o ego è
ro`destve ves Solun vozveselis, sraduse voevode svoemu, iè sotvori
vsemu gradu, a napa~e ubogim velikoe u~re`denie, blagodar Boga o sicevom
ego dare. I egda priide otrok v takov vozrast, ko moi emu poznavati i ura-
zumevati istinu, vvedosta ego roditeli i molitvenn svo hram, i
pokazav{e svt ikon, resta: se est izobraènie edinago istinnago Boga,
ko i zeml stvor{ago, i se izobraènie Presvt Dev Bogorodici. I
nau~i{e ego svt ver, skazue emu vs è privodt ko poznani
Gospoda na{ego Iisusa Hrista, i vs è pokazut suetu skvernh bogov
z~eskih, i bezdu{nh idolov ih. Dimitri è ot sloves roditele svoih, a
napa~e ot blagodati Boì v nem destvovati na~inai, pozna istinu, i
vsedu{no verova Bogovi, i poklonis svtm ikonam, celova ih userdno.
Roditeli è ego, prizvav{e tano svennika i nekih ot znaemh sebe
hristian, v sokrovenno to molitvennici krestista sego sna svoego vo im
Otca i Sna i Svtogo Duha. Otrok è priem svtoe kreenie, u~a{es zakonu
Boì, i rast{e det è i razumom, dobrodetelmi aki lestvice ot sil v
silu grdui, i blagodat Boì be na nem, prosveaa i vrazumla
mladenca.
35
V pere~islennh ikonah illstriruts sobti, opisanne v novom
ìtii ro`denie sv. Dimitri, scena s roditelmi, kotore pokazvat
rebnku svte ikon, kreenie. V nadpish pri nekotorh klemah napr-
mu citiruets nov ìtin tekst. V datirovannh proizvedenih, soz-
dannh do publikacii oktbrskogo toma v 1689 g., m vidim pre`ni, tra-
dicionn sostav cikla (ikona 1609 g. v Tretkovsko galeree, freski 1670-h
godov v Dmitrievsko cerkvi v roslavle), a v ikone 1692 g. uè nov.
Dimitri Rostovski (16511709) v miru Daniil Savvi~ Tuptalo, pi-
satel i propovednik, polu~iv{i obrazovanie v Kievo-Mogilnsko akade-
mii, postriènik Kirillovskogo monastr v Kieve, zatem ieromonah, bl
igumenom i propovednikom vo mnogih monastrh na territorii nne{nih
Ukrain i Belorussii. On na~al sostavlenie novh êtih Mine ee v
Kievo-Pe~erskom monastre, gde ìl s 1684 g. Ego detelnost bla svzana i
s Moskovsko patriarhie. S 1702 i do svoe kon~in Dimitri bl
mitropolitom Rostovskim.
36
Zdes, v Rostove Velikom, v 1705 g. on zakon~il
svo trud nad êtimi Minemi. V 1752 g. Dimitri Rostovski bl pri-
~islen Russko cerkov k liku svth. Dimitri Solunski ego soimn-
n svto, potomu rabota nad ego ìtiem imela dl Dimitri Rostovskogo
bol{oe zna~enie.
Kak izvestno, sv. Dimitri Rostovski pri sostavlenii svoego varianta
êtih Mine polzovals ne tolko tekstami, sozdannmi v pravoslavno
srede, no i materialami latinskogo mira. Odnako dl latinskih tekstov
otnd ne harakteren tot akcent na po~itanii ikon, kotor zvu~it v po-
viv{ihs v novo versii ìti sv. Dimitri Solunskogo pizodah s ego rodi-
telmi i istorie ego detstva. Ne iskl~eno, ~to sostavitel êtih Mine
ispolzoval i razvil kakie-to drevnie versii ìti, gde ti pizod uè
bli, hot b v zarod{e. V polzu takogo predpoloèni govort neskolko
faktov. Sredi ukrainskih ikon, ~asto hranih arhai~eskie tradicii, vstre-
~ats proizvedeni XVI v., v kotor ìtin cikl sv. Dimitri Solun-
skogo na~inaets so scen ego ro`destva.
37
Neobhodimo takè vspomnit o
dvuh uè upominav{ihs gre~eskih ikonah XVI v. (iz Mikonosa i iz mona-
35
êti-Minei sv. Dimitri Rostovskogo, kniga na sentbr-nobr, tipografi
Kievo-Pe~ersko lavr 1689, list 347347 ob.
36
Protoiere Aleksandr Deràvin, êti-Minei sv. Dimitri Rostovskogo kak
cerkovno-istori~eski i literaturn pamtnik, Bogoslovskie trud, Moskva 1976, tom 15,
61145; tom 16, 46141; Slovar kni`nikov i kni`nosti Drevne Rusi, Vpusk 3 (XVII v.), âst
1: AZ, Sankt-Peterburg 1992, 258271 (avtor M. A. Fedotova).
37
Naprimer, ikona iz cerkvi Arhangela Mihaila v sele Florinec, se~as vo Lvovskom
nacionalnom muzee. Sm.: G. Logvin, L. Mileva, V. Svencicka, Ukrainski serednovi~ni
ìvopis, Kiiv 1976, tabl. CVI; patriarh Dimitri (rema), Ikonopis Zahidnoi Ukraini XIIXV
st., Lviv 2005, 300, 303, ill. 365.
str Karakallu na Afone), gde cikl na~inaets so scen pokloneni sv. Di-
mitri Solunskogo ikonam Hrista i Bogomateri, kak to budet vposledstvii
opisano u sv. Dimitri Rostovskogo. Lboptno, ~to uè posle publikacii
êtih Mine, v 1704 g. v srede, blizko k sv. Dimitri Rostovskomu, bla
so~inena pesa Venec Dimitri, gde biografi ìti sv. Dimitri Solun-
skogo na~inaets po staro sheme, s car Maksimiana (vlenie 1), vsled za ~em
sleduet scena pokloneni sv. Dimitri ikonam (vlenie 2), kotora, bt mo-
èt, voshodit k starinnomu (do êtih Mine Dimitri Rostovskogo) ori-
ginalu: Userdie Dimitria boleznuet o presledovanii hristianstva, idet v
tanoe mesto po~itati istinnogo Boga vo svth ikonah.
38
Kosvennoe uka-
zanie na davn svz obraza sv. Dimitri s temo po~itani ikon soderìt i
odna iz ìtinh scen v Dimitrievsko cerkvi v Pe~e ta, gde sv. Dimitri
blagoslovlet Nestora.
39
Izobra`nna tam ikona s figuro Hrista vo grobe
soderìt allzi na grdui mu~eni~eski podvig i stradani Dimitri.
V russko ikonografii konca XVII na~ala XVIII v., nardu s novo
interpretacie ìti sv. Dimitri Solunskogo, est i drugie primer pe-
redelki drevnih ìtinh ciklov. Tak, v ìtinh ikonah sv. Georgi do
konca XVII v. preobladali cikl, na~inav{ies ne s detstva svtogo, a so
scen ego propovedi hristianstva, razdani bogatstva niim, besed s
carem. Me`du tem, v ikone na~ala XVIII v. v Kostromskom muzee v pervo scene
izobraèno ro`destvo Georgi, a vo vtoro kreenie, pri~m na stene,
sovsem kak v ikonah sv. Dimitri Solunskogo, visit ikona (posno
trehfigurn deisusn ~in).
40
Shodna situaci s ìtinmi ciklami
sv. knze Borisa i Gleba. Esli v staro tradicii cikl na~inals so scen
otoslani knzem Vladimirom svoego sna Borisa v pohod protiv pe~enegov,
to v ikone konca XVII na~ala XVIII v. vo Vladimiro-Suzdalskom muzee
sna~ala izobraàts ro`destvo Borisa, kreenie Borisa, ro`destvo Gleba,
kreenie Gleba (na stene krealni izobraèna ikona Hrista), i li{ posle
togo na~inaets tradicionn rasskaz.
41
Dobavlenie na~alnh pizodov v ìti svth, s ukazaniem na blago-
~estivh roditele i ih predannost hristianstvu, so sceno kreeni budu-
ego svtogo, soobaet tekstu i izobraèni ~ert tradicionnogo ìtinogo
kanona, a glavnoe pod~rkivaet, ~to blago~estie dano svtomu izna~alno, ot
ro`deni. Podobna struktura ìti demonstriruet garmoni i triumfal-
noe veli~ie hristianstva, solidnost i bezupre~nost biografii ka`dogo sv-
togo zaitnika hristiansko ver.
38
P. N. Berkov, [kolna drama Venec Dimitri (1704 g.), Trud Otdela drev-
nerussko literatur Instituta russko literatur AN SSSR, tom XVI, Moskva Leningrad
1960, 323357, osobenno 326.
39
Suboti}, ukaz. so~., 46, 47.
40
Kostromska ikona XIIIXIX vekov, kat. 148, tabl. 245.
41
Ikon Vladimira i Suzdal, Moskva 2006, 451, 452 (avtor A. S. Preobraènski), kat.
102.
Vtora osobennost rassmotrennh ìtinh ikon sv. Dimitri Solun-
skogo (nardu s izobraèniem ego ro`destva i pizodov ego detstva) nove
prim izobraèni mnogih posmertnh ~udes. Izobraàets interer Solun-
sko baziliki, a vnutri, v bol{instve slu~aev, nad rako svtogo na stene
visit ikona to Hrista Pantokratora, to Spasa mmanuila, to samogo sv.
Dimitri. Tak, v ikone iz sobrani Elizavetina v kleme 15 (pravoe pole
vnizu), v scene isceleni Leonti, eparha Illiriskogo, eparh leìt na no-
silkah, a nad nim ikona s posnm izobraèniem sv. Dimitri, pod ikono
podvesna pelena s Golgofskim krestom. Na ni`nem pole, vo vtoro scene
sleva (klemo 17) nad rosko{no novo rako sv. Dimitri pomen obraz
Hrista Pantokratora (ris. 3). V predposledne scene ni`nego pol (klemo
19) ikona s posnm izobraèniem sv. Dimitri, a v posledne (klemo 20)
ne ego ikona, a {it obraz, kotor priderìvat izgotoviv{ie ego de-
vu{ki, a nad nimi sam sv. Dimitri. Izobra`nne ikon i {it obraz
ukra{en serebrnmi okladami so vstavlennmi v nih raznocvetnmi dra-
gocennmi kamnmi.
V ikone Kostromskogo muze (ris. 4) v na~alnh klemah (s ro`destvom
i kreeniem) ikon ne izobraèn, zato v zaver{aih scenah oni pokazan
~etre raza: v kleme s {itm obrazom (na pravom pole vnizu, ris. 6), i v
klemah 13, 14 i 15 na ni`nem pole (molenie v novopostroenno solunsko
bazilike, spasenie Soluni ot goloda, ee odna scena moleni v bazilike, ris.
6). Prime~atelno, ~to v odnom slu~ae obraz sv. Dimitri parit v nebe nad
Salonikami i nad korablem, kotor vezet golodaim zerno. Svo variant
ikonografii predlagaet master Ivan Kondakov v proizvedenii dl Velikogo
Ustga. Sdelav akcent na scenah detstva svtogo (ris. 8), v zaver{aih
klemah on vkl~aet obraz sv. Dimitri li{ edino`d, v posledne kom-
pozicii, no s neob~ano vrazitelnost (ris. 9). V rosko{nom svod~atom
interere Solunsko baziliki, u bogato ukra{enno grobnic svtogo, pered
sobrav{ims narodom devu{ki leàt na polu, na v{itom imi obraze, gde
vidno i derevnnoe obramlenie, i verevo~ki, prikreplie tkan, i orna-
mentalnoe okamlenie ovala s v{ito figuro.
Mnogo~islenne izobraèni baziliki v Salonikah, ee interera, ra-
zukra{enno raki svtogo, visih nad ne ikon vse ti podrobnosti ne
obuslovlen ni starm, ni novm variantom ìtinogo teksta. Oni obsn-
ts davnim interesom russkogo iskusstva k izobraèni ikon, tvorimh ot
nih ~udes i scen po~itani svth obrazov. Ne slu~ano v russkih ciklah
ìti sv. Dimitri Solunskogo povlts izobraèni ~uda o solunskih
devicah i v{itom imi obraze.
Nova interpretaci scen posmertnh ~udes sv. Dimitri soderìt ee
odin smslovo aspekt: proslavlenie Salonik i nahodes tam baziliki
svtogo. Obostrnn interes k svtm mestam svoe stran i zamorskih kra-
v harakteren v XVII v. dl pravoslavnogo mira, v tom ~isle dl Rossii. Tri
monastr, osnovanne patriarhom Nikonom, One`ski Krestn, Valda-
ski Iverski i Voskresenski Novoierusalimski slovno perenosili v
Rossi duh svtosti Ierusalima i Afona. V to è vrem v russko pis-
mennosti izvestno Skazanie o Kiprskom ostrove, povestvuee o hristi-
anskih relikvih Kipra.
42
V rassmotrennh russkih ìtinh klemah, nesmotr na uslovnost
konturov solunsko baziliki, pri pomoi povtorihs izobraèni sto-
e tam grobnic sv. Dimitri i pomenno nad ne ikon akcentiruets
svtost togo martiriuma, samogo znamenitogo i po~itaemogo na Rusi sredi
svtn Balkan. Izobraènie v russkom iskusstve hramov-relikvariev
s moami svth moèt stat temo interesnogo issledovani.
Engelina Smirnova
IKONOGRAFIJA @ITIJA SV. DIMITRIJA SOLUNSKOG:
WENA OBNOVA U RUSKOM IKONOPISU KRAJA XVII
I POÊTKA XVIII VEKA
Po{tovawe sv. Dimitrija Solunskog, izuzetno rasprostraweno na Balka-
nu, {to zna~i i u slovenskoj sredini, bilo je jedno od tema nau~nih istraìva-
wa akademika Gojka Suboti}a koji je izdao i kwigu o hramu svetog velikomu~e-
nika u Pe}i. [to se Rusije ti~e, kult sv. Dimitrija bio je poznat u kneèvskoj
sredini jo{ u Kijevu u periodu posle pokr{tavawa, da bi se naglo razvio od
kraja 12. veka, kada je knez Vsevolod u gradu Vladimiru posvetio svetitequ
rasko{an hram u koji je, pomo}u li~nog uticaja, doneo iz Soluna nekoliko we-
govih relikvija.
@itijni ciklusi sv. Dimitrija sa~uvani su u Rusiji tek od prelaza iz 15.
u 16. vek, ali su po svoj prilici postojali i ranije na freskama i ikonama
hramova koji su bili svetitequ posve}eni. Sadràj scena na ve}ini ruskih
ìtijnih ikona sv. Dimitrija isti je kao i na delima iz drugih regija pravo-
slavnog sveta (v. nap. 2130). Kao {to je poznato, sa~uvane varijante ìtijnih
tekstova sv. Dimitrija ne sadrè scene iz detiwstva nego po~iwu sa epizodama
iz mladosti: pri~e o susretu s carem Maksimijanom i o ispovedawu vere, pod-
vizima i stradawima sv. Dimitrija. Tako su koncipirani i vizantijski slika-
ni ciklusi, tako i ruske ikone. Razlike u odnosu na vizantijsku tradiciju kod
najve}eg broja ruskih ikona sastoje se iskqu~ivo u na~inu predstavqawa arhi-
tektonskih elemenata, u nekim stilskim osobenostima, posebno u scenama sa
istorijom solunskih devica koje su, po nare|ewu arabqanskog osvaja~a, bile
prisiqavane da od{iju sa tkanine lik sv. Dimitrija. Sam svetiteq se javio
42
O. A. Belobrova, Kiprski cikl v drevnerussko literature, Leningrad 1972.
no}u, zajedno sa an|elom, i spasao device, prenev{i ih u svoju baziliku u So-
lunu (v. nap. 20).
Rusko ikonopisawe s kraja 17. i po~etka 18. veka nedovoqno je izu~eno i
mnoge ikone su ostale ispod poznijih preslikavawa i pocrnelog laka. Ipak,
me|u delima tog vremena prime}eno je nekoliko ìtijnih ikona sv. Dimitrija
sa promewenim ciklusom scena. Osnovna razlika sastoji se u tome {to pri~a
po~iwe sa ro|ewem Dimitrijevim, kr{tewem, potom se nastavqa sa u~ewem pi-
smenosti, dakle po {emi koja se ne nalazi u sa~uvanim varijantama teksta ì-
tija sv. Dimitrija. Naro~ito su interesantne dve ikone jedna iz privatne
zbirke M. E. Jelizavetina (Moskva) i druga (1725) iz muzeja u Velikom Ustjugu
(sl. 13, 7, 8). Me|u wihovim po~etnim scenama nalaze se i predstave blago~e-
stivih roditeqa koji u tajnoj odaji pokazuju de~ki}u svete ikone. Sve te iko-
ne nastale su posle objavqivawa oktobarskog Mineja 1689. godine, koji je sa-
stavio mitropolit Dimitrije Rostovski. Sastavqa~, istaknuti poslenik Cr-
kve, tu donosi novu varijantu @itija sv. Dimitrija, u koju su ukqu~ene navede-
ne scene. Nemogu}e je prona}i izvor iz koga poti~u te epizode. Mogu}no je da
ih je pisac sam sa~inio. Scene iz detiwstva svetih i wihove blago~estivosti
u mladom uzrastu javqaju se i na predstavama ìtijnih ciklusa sv. Georgija i
svetih Borisa i Gqeba. U delu Dimitrija Rostovskog i na ikonama nastalim na
toj osnovi odraàva se novi talas interesovawa ruske kulture za predstavqa-
we po{tovawa ikona: scene molitve pred svetim likovima, blago~estivog bde-
nija pred wima posrednicima u vr{ewu ~uda. Nije slu~ajno {to se na ikona-
ma novog tipa, ~e{}e nego {to je uobi~ajeno, sre}e i scena sa dvema solunskim
devicama i ra{ivenim likom svetiteqevim (sl. 6, 9).
1. Dimitri Solunski, s ìtiem. Konec XVII na~alo XVIII veka. Moskva,
sobranie M. E. Elizavetina
2
.
R
o
d
i
t
e
l
i
p
o
k
a
z
v
a
t
D
i
m
i
t
r
i
i
k
o
n
H
r
i
s
t
a
i
B
o
g
o
m
a
t
e
r
i
v
t
a
n
o
m
o
l
i
t
v
e
n
n
o
k
o
m
n
a
t
e
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
s
o
b
r
a
n
i
M
.
E
.
E
l
i
z
a
v
e
t
i
n
a
3
.
^
u
d
e
s
a
i
i
s
c
e
l
e
n
i
o
t
m
o
s
v
.
D
i
m
i
t
r
i
,
p
o
l
o
`
e
n
n
h
v
n
o
v
u
r
a
k
u
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
s
o
b
r
a
n
i
M
.
E
.
E
l
i
z
a
v
e
t
i
n
a
4. Dimitri Solunski, s ìtiem. Perva ~etvert XVIII veka.
Iz goroda Gali~a bliz Kostrom. Kostromsko muze
5
.
M
o
l
e
n
i
e
v
h
r
a
m
e
v
e
l
i
k
o
m
u
~
e
n
i
k
a
D
i
m
i
t
r
i
v
S
o
l
u
n
i
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
K
o
s
t
r
o
m
s
k
o
g
o
m
u
z
e
6
.
^
u
d
o
o
d
v
u
h
s
o
l
u
n
s
k
i
h
d
e
v
i
c
a
h
i
{
i
t
o
m
o
b
r
a
z
e
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
K
o
s
t
r
o
m
s
k
o
g
o
m
u
z
e
7. Dimitri Solunski, s ìtiem. 1725 god. Master Ivan Kondakov. Iz Dimitrievsko

cerkvi v Velikom Ustge. Velikoust`ski muze. Snimok v processe restavracii
9
.
^
u
d
o
o
d
v
u
h
s
o
l
u
n
s
k
i
h
d
e
v
i
c
a
h
i
{
i
t
o
m
o
b
r
a
z
e
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
V
e
l
i
k
o
u
s
t
`
s
k
o
g
o
m
u
z
e
8
.
K
r
e
e
n
i
e
D
i
m
i
t
r
i
.
D
e
t
a
l
i
k
o
n
i
z
V
e
l
i
k
o
u
s
t
`
s
k
o
g
o
m
u
z
e

Vizantoloski Zbornik 2007 Vol. 44

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vizantoloski Zbornik 2007 Vol. 44

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UDK: 012 + 72/75:929

u kojoj se, kako se ispostavilo, nalazi najve}a celina freskoslikarstva u stru-

7. Dimitri Solunski, s `itiem. 1725 god. Master Ivan Kondakov. Iz Dimitrievsko

You might also like