Mehanika Fluida - Auditorne Ve Be

1 Statika fluida
1.1 Uvod
Pri prouqavau mehanike fluida sile koje deluju na fluid moemo podeliti na:
zapreminske sile - deluju na svaki fluidni deli unutar posmatrane zapremine bez nekog
direktnog fiziqkog kontakta (sila zem ine tee, iner ijalna sila, elektromagnetna sila).
Ove sile se obiqno izraavaju po jedini i mase [ N/kg.
povrxinske sile - deluju na odgovarajue povrxi i ostvaruju se direktnim kontaktom (dejstvo
neke qvrste povrxi na fluid, ili dejstvo fluida na bilo koju zamix enu povrx). Za ove sile
se mora definisati i odgovarajua povrx na koju deluju. Pri prouqavau povrxinskih sila
definixe se pojam vektora ili tenzora napona - povrxinska sila u nekoj taqki se svodi na
odgovarajuu infinitezimalnu povrx koja je odreena svojim vektorom normale ~n.
dF~
vektor napona
p =
~
(1.1)
dA
Na taj naqin se, u nekom opxtem sluqaju dobija fiziqka veliqina za koju je potrebno devet
skalarnih veliqina da bi bila u potpunosti odreena u nekoj taqki u fluidu. Pomou tenzora
naponase na vrloefektan naqin moe opisati prenoxee dejstva povrxinskihsila kroz fluid.
U okviru statike fluida prouqava se apsolutno i relativno mirovae fluida. Kako e i najmai tangen ijalni napon dovesti do kretaa fluida, pri mirovau fluida tangen ijlani naponi
u fluidu moraju biti jednaki nuli, i naponsko stae u emu se svodi samo na normalne napone. Kako
fluid ne moe da "trpi" normalne napone istezaa (bie naruxena pretpostavka o fluidu kao kontinuumu), prilikom mirovaa fluida postajae samo normalni naponi pritiska - tj. naponsko stae
u fluidu se moe opisati jednostavnom rela ijom:
n
p~n = p ~n,
tj.
P = p 0
0
0 0
1 0 p E
0 1
(1.2)
gde je sa ~p oznaqen vektor napona, sa P tenzor napona. Deta na analiza naponskog staa u fluidu,
kao i defini ije vektora i tenzora su dati na predavaima. Dakle, u stati i fluida silu kojom
fluid deluje na neku povrx, imajui u vidu (1.1) i (1.2), odreujemo pomou izraza:
Z
~
F =
p ~n dA
(1.3)
n
Silu F~ emo qesto oznaqavati i sa P~ i nazivati silom pritiska.
Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe
1.2 Razni naqini predstav aa pritiska u fluidu
Kao xto je reqeno u uvodu, pri mirovau fluida naponsko stae u fluidu se svodi na pritisak.
Osnovna jedini a u SI sistemu za pritisak je paskal - [Pa]. Alternativna jedini a za pritisak, koja
se qesto koristi u mehani i fluida je bar - 1bar = 100000 Pa 10 Pa. Definiximo sada pojmove
vezane za pritisak, a koje emo qesto sretati. To su:
Atmosferski pritisak - predstav a pritisak okolnog vazduha, i on je funk ija vremenskih
uslova i nadmorske visine. Oznaqava se sa p ili p . U naxim proraqunima najqexe se uzimati
da je p = const, i da ta vrednost iznosi priblino p 1 bar, taqnije p = 101325 Pa. Ova
vrednost predstav a tzv. standardnu atmosferu.
Apsolutni pritisak - apsolutni pritisak se meri u odnosu na apsolutnu nulu pritiska (vidi
sliku Sliku 1.1), i on u fluidu moe biti mai, jednak ili vei od atmosferskog. Oznaqava
se sa p.
Natpritisak - ako je u nekoj taqki fluidu pritisak vei od atmosferskog, onda se u toj
taqki moe definisati natpritisak koji predstv a razliku apsolutnog pritiska u toj taqki
i atmosferskog pritiska. Oznaqava se sa p .
Potpritisak - ako je u nekoj taqki u fluidu pritisak mai od atmosferskog, onda se u
toj taqki moe definisati potpritisak koji predstav a razliku atmosferskog pritiska i
apsolutnog pritiska u toj taqki. Oznaqava se sa p .
5
PSfrag repla emen
(pm )A
Atmosferski pritisak
V
pA
(pv )B
pa
Apsolutna nula pritiska (vakuum)
pB
Slika 1.1: Razni naqini predstav aa pritiska

pA = pa + (pm )A
pB = pa (pv )B
(pm )A
(pv )B
apsolutni pritisak u taqki A

apsolutni pritisak u taqki V
natpritisak u taqki A
potpritisak u taqki V
1.3 Osnovna jednaqina mirovaa fluida (Ojlerova jednaqina)
Posmatrajmo proizvo nu zapreminu V fluida koja je ograniqena zatvorenom povrxi A u kojoj se

nalazi fluid gustine (slika 1.2). Pod kojim uslovom e ova zapremina fluida biti u stau
mirovaa? Odgovor je dobro poznat i jednostavan - vektorski zbir svih sila koje na u deluju
mora biti jednak nuli.
p ~n dA
~n
dA
PSfrag repla emen

dV
f~
Slika 1.2: Proizvo na zapremina fluida u stau mirovaa

Ukupna masena sila koja deluje na zapreminu V je:
Z
Ukupna zapreminska sila = f~ dV
V
dok je ukupna povrxinska sila (deluje na povrx A) odreena izrazom:

Ukupna povrxinska sila =
p ~n dA
Znak minus u posledoj jednaqini proizilazi iz qieni e da je sila pritiska uvek usmerena suprotno
normali povrxi na koju deluje. Dakle, ako smo definisali sve sile koje deluju na posmatranu
zapreminu, sada moemo vrlo lako da iskaemo jezikom matematike koji je to uslov neophodan da bi
fluid bio u stau mirovaa. To je jednaqina ravnotee sila:
Z
f~ dV +
p ~n dA = 0
(1.4)
Koristei teoremu Gaus-Ostrogradskog, koja nam govori o tome kako promene neke fiziqke veliqine
na zatvorenoj povrxi A koja ograniqava zapreminu V utiqu na promenu te fiziqke veliqine unutar
zapremine V , drugi qlan u jednaqini (1.4) se moe napisati u sledeem obliku:
I
Z
~
~
~
k Hamiltonov operator
i+
j+
p ~n dA = p dV, =
x
y
z
A
tako da se jednaqina (1.4) moe napisati u sledeem obliku:

Z
(1.5)

f~ p dV = 0
Kako je zapremina V proizvo no izabrana, leva strana jednaqine (1.4) e biti jednaka nuli u najopxtijem sluqaju kada je podintegralna funk ija jednaka nuli.
f~ p = 0
=
f~ = grad p
(1.6)
Na osnovu jednaqine (1.6) moe se zak uqiti da je po e pritiska u fluidu koji miruje u potpunosti
odreeno po em zapreminskih sila koje na ega deluju.
U rexavau praktiqnih problema qesto se koristi i drugi oblik jednaqine (1.6), do koga se dolazi
na sledei naqin. Leva i desna strana jednaqine se napixu u razvijenom obliku, tj.
p

~i + p ~j + p ~k
fx ~i + fy ~j + fz ~k =
x
y
z
gde su f , f i f projek ije zapreminske sile na koordinatne ose Dekartovog koordinantnog sistema.
Sada se i leva i desna strane jednaqine pomnoi sa elementarnim vektorom d~r = dx~i + dy ~j + dz ~k,
pa se dobija sledea jednaqina:
p
p
p
(f dx + f dy + f dz ) =
(1.7)
dx +
dy +
dz
x
y
z
Desnastrane jednaqine (1.7) predstav atotalni diferen ijal funk ije p = p(x, y, z), takoda konaqno
dobijamo:
dp = (f dx + f dy + f dz )
(1.8)
Dakle, dobijena je jedna diferen ijalna jednaqina, iz koje se integra eem i leve i desne strane
jednaqine (1.8) moe jednoznaqno odrediti po e pritiska, tj.
Z
p = p(x, y, z) = (f dx + f dy + f dz ) + C
(1.9)
gde je C konstanta koja se odreuje iz graniqnih uslova, tj. iz poznate vrednosti pritiska u nekoj
taqki (x, y, z) u fluidu. Primena jednaqine (1.9) najbo e e se ilustrovati na primerima koji slede.
Jednaqine (1.6) i (1.8) vae i mirovae stix ivog ( 6= const) i za mirovae nestix ivog fluida
( = const), jer nije uvedena nikakva prestpostavka vezana za gustinu fluida koji se nalazi unutar
zapremine sa slike 1.2 prilikom izvoea Ojlerova jednaqine.
Iz jednaqine (1.6) moemo izvui sledee zak uqke (vidi prezenta iju "Repetitorijum teorije
po a"):
vektor f~ pokazujeprava i smer najvee promene pritiska u fluidukoji miruje, jer je kolinearan
sa vektorom gradp
u fluidu koji miruje vektor f~ je normalan na povrxi konstantnog pritiska (izobarske povrxi)
x
Primer 1.1: Mirovae nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee
Kada fluid miruje u po u zem ine tee, vektorsko po e zapreminskih sila je konstantno, tj.
, ili f~ = g ~k, u zavisnosti od toga kako je usmerena osa z (navixe ili nanie). Posmatrajmo
f~ = g ~k 1
1
Sila f~ je sila po jedini i mase.
sud koji je napuen teqnoxu koja miruje (slika 1.3). Pozitivan smer z ose je vertikalno nanie,
tako da je f~ = g ~k.
p = pa
0
x
PSfrag repla emen H

z
11111
00000
1111111111111
0000000000000
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
p = pa + gH
Slika 1.3: Mirovae nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee
fx
Za ovako usvojeni koordinatni sistem projek ije vektora F~ na ose koordinatnog sistema x, y, z su
= f = 0 i f = g . Ako se to zameni u jednaqinu 1.9 dobija se:
y
p = p(x, y, z) =
(g dz ) + C
Kako se radi o mirovau nestix ivog fluida, tj. ako je = const., dobija se:
(1.10)
Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova. Za konkretan primer sa slike 1.3 za x = z = 0, p = p ,
gde je p atmosferski pritisak. Tako se konaqno dobija raspodela pritiska:
p = p + gz
(1.11)
Iz jednaqine (1.10) zak uqujemo da su izobarske povrxi odreene jednaqinom z = const, i one
predstav aju horizontalne ravni. Takoe, te izobarske povrxi i vektor ~g su normalni, xto smo i
ranije zak uqili; vektor ~g pokazuje i smer najveeg porasta pritiska - vertikalno nanie. Izobarska
povrx na kojoj je p = p naziva se slobodna povrx; oznaqavaemo je obrnutim trougliem.
Ako se teqnost nalazi u nekom zatvorenom sudu, i ako se iznad e nalazi neki gas u kome vlada
natpritisak p (primer - bo a nekog gaziranog pia), raspodela pritiska e biti vrlo sliqna jednaqini (1.8), razlikovae se samo konstantna C . U tom sluqaju ona e biti C = p + p . Sa druge
strane, ako imamo iznad nivoa teqnosti gas u kome vlada potpritisak p , vrednost konstante C e
biti C = p p .
p = gz + C
Primer 1.2: U sudu se nalaze dve teqnosti koje se ne mexaju
Neka se u nekom sudu nalaze dve teqnosti koje se ne mexaju, gustina i (

1
PSfrag repla emen
11111
00000
> 1
) - slika 1.4.
111111111111111111
000000000000000000
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
000000000000000000
111111111111111111
z1
1
000 000
111
111 000
111 000
111 000
111
111 000
000
111 000
111 000
111
111 000
000
111 000
111
111 000
000
111
111
000
H2
z2
11111
00000
p = pa
H1
11111
00000
p = pa + 1 gH1 + 2 gH2
Slika 1.4: Mirovae nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee
Raspodele pritiska u teqnostima su odreene izrazima:
Teqnost gustine : p = p + gz , 0 z H
Teqnost gustine : p = p + gH + gz , 0 z H
1
Primer 1.3: Meree pritiska pomou U evi
Najjednostavniji instrument za meree (razlike) pritiska je tzv. U ev. To je savijena staklena

ev u kojoj se nalazi odgovarajua manometarska teqnost - najqexe su to ili destilovana voda (ako
se mere mali pritis i) ili iva (ako se mere veliki pritis i). Ako se na krajeve evi dovedu
razliqiti pritis i manometarska teqnost e zauzeti neki novi ravnoteni poloaj, u odnosu na
sluqaj kada je na oba kraja evi bila jednaka vrednost pritiska.
V
PSfrag repla emen
hm
I
I
m
Slika 1.5: Meree razlike pritisaka pomou U evi

Horizontalna povrx I I je jedna izobarska povrx u teqnosti gustine , tj. pritis i na toj
m
horizontali u levom i desnom kraku U evi su jednaki:

pA + gx = pB + g(H + x hm ) + m ghm
p = (m )ghm + gH
Dakle, mereem visine h moemo odrediti razliku pritisaka izmeu taqaka A i B.

m
1.3.1 Zada i
1. Odrediti pokazivae diferen ijalnog manometra (U evi) spojenog sa rezervoarima A i V.

Poznati su sledei poda i: = 1000 kg/m , = 1200 kg/m , = 800 kg/m , = 900 kg/m ,
= 13600 kg/m , h = 1 m, h = 4 m, h = 2 m, h = 2 m, p = 1 kPa i p = 2 kPa.
2. Odrediti izraz za pritisak u taqki K u funk iji poznatih veliqina: h , i = 1, . . . 5, i .
3. Odrediti natpritisak vazduha iznad teqnosti u rezervoaru ako su pokazivaa vixe evnog
manometra u odnosu na jedan referentni nivo: h = 0.9 m, h = 2 m, h = 0.7 m, h = 1.8 m,
H = 2.5 m, = 1000 kg/m , = 13600 kg/m .
4. U levoj komori zatvorenog rezervoara nalaze se dve teqnosti koje se ne mexaju, = 1000 kg/m ,
= 800 kg/m , a u desnoj se nalazi teqnost gustine = 870 kg/m . Visine nivoa teqnosti su:
H = 0.8 m, H = 0.6 m i H = 1.1 m, a iznad nivoa teqnosti vladaju pritis i p = 0.15 bar i
p = 0.25 bar. Odrediti pokazivae manometra za ivom ( = 13600 kg/m ) prik uqenog kao
xto je prikazano na sli i (H = 0.5 m, = 45 ). Zatim odrediti pritisak u prostoru iznad
teqnosti gustine pri kojem e pokazivae manometra biti l = 0 (zanemariti promenu nivoa
u qasi manometra).
5. Kroz poklopa ilindriqnog suda visine H vertikalno je postav ena ev tankih zidova duine
h, i koja je hermetiqki spojena sa poklop em. U sud se naliva teqnost gustine . Kolika e biti
visina nivoa teqnosti u sudu kada se ev potpuno ispuni teqnoxu? Atmosferski pritisak je
p . Smatrati da je promena staa vazduha u sudu izotermska. Veliqine H , h, i p smatrati
poznatim.
3
1.4 Sila pritiska na ravnu povrx
Kao xto smo videli u uvodu, povrxinske sile u stati i fluida potiqu samo od pritiska (normalnih
napona) i odreuju se pomou izraza (1.3), koga nije naodmet ovde ponoviti:
dP~ = p ~n dA
P~ =
p ~n dA
(1.12)
Ovo je najopxtiji izraz - silu pritiska na neku prozivo nu povrx odreujemo tako xto integralimo po e pritiska po toj povrxi. Iz jednaqine (1.12) vidimo da je elementarna sila pritiska dP~
usmerena suprotno od smera normale elementarne povrxi dA (vektor normale povrxi usmerevamo
uvek od povrxi). U ovom potpoglav u emo videti kako se praktiqno moe odrediti prava , smer i
intenzitet sile kojom teqnost u stau apsolutnog mirovaa (sila hidrostatiqkog pritiska) deluje
na neku ravnu povrx.
Posmatrajmo jedan rezervoar sa kosim boqnim zidom u kome se nalazi teqnost gustine (slika
1.6). Na boqnom zidu se nalazi pravougaoni otvor, koji je zatvoren nekim zatvaraqem. Kolikom silom
teqnost deluje na taj zatvaraq (on je priqvrxen re imo zavrtaskim vezama za zid suda - da bi smo
odredili sile optereea u vezama, moramo sraqunati silu pritiska)? Kako je usmerena ta sila? Gde
se nalazi napadna taqka te sile? Odgovori na ova pitaa se nalaze u ovom potpoglav u.
PSfrag repla emen
zC
1111111111111111111111
0000000000000000000000
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
z
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000
1111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
C
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
0000000000
1111111111
~n
dP~
dA
vC
vD
vC
Slika 1.6: Sila pritiska na ravni povrx

U sledeim redovima se daje algoritam za odreivae prav a, smera, intenziteta i poloaja
napadne taqke sile pritiska. Do sledeih izraza se moe lako doi, primenom jednaqine (1.12), uz
dobro poznatu raspodelu pritiska za nestix iv fluid koji miruje u po u Zem ine tee: p = C +gz
(pogledajte predavaa ili taj deo u kizi prof. V. Sa nikova Statika i kinematika fluida).
Praktiqno odreivae sile pritiska na ravnu povrx
Sila pritiska na neku ravnu povrx deluje uvek u prav u koji je normalan na tu povrx.
Silu pritiska usmeravamo od teqnosti ka povrxi koja je okvaxena tom teqnoxu.
Silu pritiska raqunamo pomou obras a:
P = (pc pa ) A
(1.13)
- apsolutni pritisak u teixtu povrxi

p - atmosferski pritisak
A - povrxina povrxi na koju se trai sila pritiska
Vertikalna koordinata teixta koja se meri od slobodne povrxi se odreuje na osnovu izraza:
pc
zc =
pc pa
g
(1.14)
Kada povrx zaklapa neki ugao sa horizontalom (180 < < 0 ), raspodela pritiska na povrxi
je neravnomerna (pritisak linearno raste sa poveaem koordinate z), te stoga sila pritiska
deluje u taqki D koja se naziva entar pritiska, i rastojae od teixta S do taqke D je odreeno
izrazom:
I
v =
(1.15)
v A
... teixni moment iner ije za osu
Ic
... v koordinata teixta (ovo nije neki univerzalni izraz - on vai za sluqaj
sa slike 1.6. Ugao moe biti zadati i na drugi naqin - re imo je ugao
koji kosi zid zaklapa sa vertikalom. Tada e umesto sin da stoji cos ).
Ako povrx nije simetriqna, ondaIpostoji i pomerae napadne taqke po koordinati u. To rastorag repla emen jae je odreeno izrazom u = u A . U veini zadataka naxe povrxi e biti simetriqne.
U sluqaju horizontalnih povrxi pritisak u svim taqkama povrxi ima istu vrednost, pa
sila pritiska deluje u teixtu povrxi!
vc =
zc
sin
pv
pm
h1
h2
h2
2
C
P
C
2
vc
h1
h3
3
P1
P2
C2
vc
vc
Primer 1.3 Odreivae sile pritiska za 4 sluqaja sa slike 1.7
1. Apsolutni pritisak u teixtu:
Koordinata teixta:
pc = pa pv + 1 gh1 + 2 gh2
P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 )A

zc =
pc pa
pv
1
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2
Napadna taqka sile P - entar pritiska (u svim sluqajevima je = 90 )
vc zc =
Ic
zc A
2
P 10
00000000000000000000000000
11111111111111111111111111
1010
1010
10
3
4
2
Slika 1.7: Karakteristiqni sluqajevi odreivaa sile pritiska na ravnu povrx
Sila pritiska:
h2
pm
h1
h1
pv
10
Ako je vrednost potpritiska p vea od zbira gh + gh (u teixtu povrxi vlada apsolutni

pritisak mai od atmosferskog, tj. potpritisak), dobie se negativna vrednost za silu P , xto
znaqi da je pretpostav eni smer sile pogrexan - u tom sluqaju ne treba meati smer sile,
ali taj znak minus treba uzimati u obzir kada se zameuje brojna vrednost za u u
neku od jednaqine ravnotea ili neku momentnu jednaqinu za neku od osa. Takoe, u
ovom sluqaju e se dobiti i negativna vrednost za v - fiziqki, to znaqi da je taqka D iznad
teixta, ali ne treba pomerati silu u tu napadnu taqku - dovo no je pri sraqunavau uzeti u
obzir negativnu vrednost za v (ako se pixu momentne jednaqine). Dakle, uvek smatramo da
sila pritiska deluje od teqnosti ka povrxi koju je okvaxena tom teqnoxu, i da je
entar pritiska uvek ispod teixta.
v
pc = pa + pm + 1 gh1 + 2 gh2
Sila pritiska:
Koordinata teixta:
P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A

zc =
pc pa
pm
1
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2
Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )
vc zc =
Ic
zc A
U ovom sluqaju nema nedoumi a - u teixtu vlada natpritisak, pretpostav eni smer je ispravan, i fiziqki napadna taqka sile je ispod teixta.
3. Ako imamo sluqaj da jednu povrx kvase vixe teqnosti, imaemo onoliko sila koliko ima teqnosti koje su u kontaktu sa povrxi. Ovde se daju izrazi samo za silu P . Izraz za silu P je
porpuno analogan kao u sluqaju 1.
Apsolutni pritisak u teixtu:
2
Sila pritiska:
Koordinata teixta:
pc = pa pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3
P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3 )A2

zc =
pc pa
2
pv
1
=
+ h1 + h2 + h3
2 g
3 g 3
3
Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )
Ovde vai ista priqa kao pod 1.

vc zc =
Ic
zc A
pc = pa + pm + 1 gh1 + 2 gh2

Sila pritiska:
11
P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A2
Koordinata teixta:
zc =
Centar pritiska je u teixtu!
pm
1
pc pa
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2
Sluqaj kada je gas u kom vlada natpritisak ili potpritisak u kontaktu sa ravnom
povrxi
pv
pm
PSfrag repla emen
pv
1111
0000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
P1
0000
1111
0000
1111
11111111
00000000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
1111
0000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
P2
0000
1111
0000
111111111111
00000000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
pa
pm
2
1
Slika 1.8: Sila pritiska u sluqaju dejstva pritiska koji vlada u gasu na ravnu povrx
Pri odreivau sile kojom gas deluje na neku povrx, pretpostav amo da je po e pritiska u
gasu homogeno, tj. u svakoj taqki u gasu pritisak ima istu vrednost - na sli i 1.8 u sluqjau
1 svuda u sudu je p , tj. u sluqaju 2 je svuda p . Poxto u svakoj taqki ravne pritisak ima
istu vrednost, sila pritiska deluje u teixtu povrxi.
Dogovor - silu usmerevamo uvek od gasa ka povrxi.
Koristimo potpuno isti obraza kao i u sluqaju teqnosti, jednaqina (1.13). Za sluqajeve
na sli i dobija se:
P = p A tj. P = p A
Vidimo da emo u sluqaju 2 dobiti negativnu vrednost za silu P - znaqi da je stvarni smer
dejstva sile suprotan, tj. u okolnom vazduh vlada vei pritiskom nego u vazduhu u sudu, pa
sila deluje na zatvaraq sa spo ne strane!
12
1.4.1 Zada i
1. Pravougaoni poklopa dimenzija b = 2 m (upravno na ravan rtea) i h = 1 m obrtan je oko

ose koja prolazi kroz taqku A.Odrediti minimalnu vrednost sile F kojom treba delovati u
taqki V da bi poklopa bio u vertikalnom poloaju kao na sli i. Poznati su i sledei poda i:
= 1000 kg/m , p = 0.2 bar i H = 5 m.
2. Rezervoar prikazan na sli i sastoji se iz dve komore. U levoj komori nalaze se teqnosti gustine
= 1000 kg/m i = 3000 kg/m , dok je vrednost natpritiska iznad teqnosti gustine
p = 0.05 bar. U desnoj komori je teqnost gustine = 800 kg/m iznad koje vlada potpritisak
p = 0.1 bar. U pregradnom zidu izmeu komora se nalazi pravougaoni otvor dimenzija 2a b,
koji je zatvoren zatvaraqem obrtnim oko ose koja prolazi kroz taqku O i upravna je na rava
rtea. Odrediti minimalnu silu F pri kojoj e zatvaraq zatvarati otvor. Poznati su i
sledei poda i: a = 200 mm, b = 1 m, h = 1.5 m, h = 1 m i = 45 .
3
m
v
1.5 Sila pritiska na krivu povrx
Posmatrajmo jednu krivu povrx koja je u kontaktu sa teqnoxu gustine (slika 1.9). Neka je ta povrx
simetriqna u odnosu na ravan x z.
y
dAz
dP~x = dPx ~i
PSfrag repla emen
z
dP~z
z
dP~
dP~
~n
dAx
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
dP~
x
~n
z
dA
Slika 1.9: Sila pritiska na krivu povrx

Elementarna sila pritiska dP~ je odreena izrazom (1.12). Za razliku od ravnih povrxi, kod
krivih povrxi vektori normala elementarnih povrxi dA nisu istog prav a, tako da e i elementarne
sile dP biti razliqitog prav a.
Posmatrajmo neku proizvo nu elementarnu povrx dA povrxi A qiji je poloaj odreen koordinatom z. Vektor ~n te povrxi se moe napisati kao:
~n = ~i cos (~n,~i) + ~k cos (~n, ~k) = ~i cos + ~k cos
(1.16)
13
gde se uglovi i mere u pozitivnom matematiqkom smeru (smer suprotan smeru obrtaa kaza ki na
satu) u odnosu na pozitivan smer odgovarajuih koordinatnih osa.
Elementarnu silu dP~ koja deluje na posmatranu povrx dA moemo izraziti preko ene dve projek ije (primetimo da je projek ija ove sile na x-osu negativna, dok je na z-osu pozitivna, kao i da
su kosinusi uglova i cos > 0 i cos < 0):
dP~ = dP~ + dP~ dP ~i + dP ~k = g z (~i cos + ~k cos )dA
(1.17)
Iz poslede jednaqine sledi:
Z
dP = g z (dA cos ) P = g z dA
P = g z A
(1.18)
| {z }
x
cx
Ax
dAx
gde su: A - projek ija povrxi A u prav u x-ose na ravan y z

z - koordinata teixta povrxi A merena od slobodne povrxi.
Vratimo se sada na izraz (1.17). Iz ega sledi da je projek ija dP odreena izrazom:
x
cx
dPz = g z (dA cos )

| {z }
Pz = g
zdAz
Pz = gV
(1.19)
dAz
gde je V zapremina koja se dobija projektovaem krive povrxi u vertikalnom prav u do slobodne
povrxi. Napadna linija sile P prolazi kroz teixte zapremine V .
Kako se praktiqno odreuju komponente P i P bie prikazano na sledeim primerima.
Primer 1.4. Odrediti silu pritiska koja deluje na krivu povrx oblika dela omotaqa sfere za
primer za slike.
z
PSfrag repla emen
H
z
zcx
R
Cx
Projek ija krive povrxi u x

prav u
Dx
Px
Ax
Elementarne sile pritiska

i odgovarujue x projek ije
Slika 1.10: Odreivae x projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa polusfere
Prvo emo odrediti horizontalnu komponentu sile pritiska. Povrx A koja se dobija projekx
14
tovaem krive povrxi u x-prav u predstav a jednu ravnu povrx i sila pritiska koja deluje na tu
ravnu povrx se moe odrediti pomou izraza (1.18) ili izraza (1.13), tj.
Px = (pcx pa )Ax g zcx Ax
Za konkretan primer sa slike ta sila je odreena izrazom:

PSfrag repla emen
P = g (H + R)R
2
Pri odreivau vertikalne komponente, povrx emo podeliti na dva dela, kao xto je prikazano
na sli i 1.11.
x
Elementarne sile pritiska

i odgovarujue projek ije
Projek ija krive povrxi u
prav u
Vz1
Vz2
zcx
R
Pz2
Pz1
Slika 1.11: Odreivae vertikalne projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa polusfere
Evidentno je da e na gori deo povrxi delovati sila koja je usmerena vertikalno navixe, i to
silu emo oznaqiti sa P . Na doi deo povrxi deluje sila koja je usmerena vertikalno nanie, i tu
silu emo oznaqiti sa P . Rezultujua vertikalna sila koja deluje na poklopa bie jednaka razli i
ove dve sile i bie usmerena vertikalno nanie, jer je kao xto emo videti, intenzitet sile P vei
od intenziteta sile P .
Intenziteti sila P i P se odreuju pomou izraza (1.19). Tako se za silu P dobija:
z1
z2
z2
z1
z1
z2
z1
Pz1 = gVz1 = gVz1 = g

1 4
R
H
1 2
R (H + R) R3 = gR2
+
2
4 3
2
6
Zapremina V je jednaka razli i zapremina qetvrtine ilindra polupreqika R i visine H + R i

qetvrtine lopte polupreqika R. Napomenimo jox jednom da je ova sila usmerena vertikalno navixe.
Intenzitet sile P je:
z1
z2
Pz2 = gVz2 = gVz2

1 4 3
5R
H
1 2
2
+
= g R (H + R) + R = gR
2
4 3
2
6

Kao xto moemo videti intenzitet sile P je vei od sile P , pa je rezultujua sila P usmerena
vertikalno nanie i en intenzitet je:
z2
Pz = Pz2 Pz1 = gR2
z1

2
H
H
5R
R
gR2
= gR3
+
+
2
6
2
6
3
Smer vertikalne komponente sile koja deluju na neku krivu povrx moeno odrediti i na sledei,
15
jednostavan naqin:
Ako se zapremina koja se dobija projektovaem krive povrxi do slobodne
povrxi teqnosti koja je sa om u kontaktu formira sa neokvaxene strane
teqnosti, onda je smer sile usmeren vertikalno navixe (sila P ). Ako se ta
zapremina formira sa okvaxene strane povrxi, smer vertikalne komponente
sile je usmeren vertikalno nanie (sila P ).
Dakle, ukupnu silu pritiska smo razloili na dve meusobno upravne komponente, koje qine
suqe ni sistem sila - to je iz razloga xto xto je kriva povrx simetriqa u odnosu na vertikalnu
x z ravan koja prolazi kroz eno teixte; to e biti sluqaj u svim zada ima koji e biti
raeni u okviru ovog kursa.
z1
z2
PSfrag repla emen
Px
P
Pz
Slika 1.12: Rezultujua sila pritiska

Ta rezultujua sila pritiska je jednaka:
p
P = Px2 + Pz2 =
[ g (H +
R)R2 ]2
2
gR3
+
3
2
= gR
(H + R)2 +
4R2
9
Odrediti silu pritiska koja deluje na krivu povrx oblika dela omotaqa sfere za
primer za slike.
U ovom primeru, prilikom odreivaa P , krivu povrx povrx delimo na dva dela i odreujemo
odgovarajue projek ije P i P koje deluju na ta dva dela krive povrxi.
Sile P i P su istog intenziteta i one su, na osnovu (1.18) odreene izrazom:
Primer 1.5.
x1
x1
x2
x2

4R R2
Px1 = Px2 = g H +
3
2
Kako su ove sile suprotnih smerova rezultujua sila pritiska u x-prav u e biti jednaka nuli,
tj:
Px = Px1 Px2 = 0
Mogli smo do istog zak uqka da doemo i jednostavnom analizom. Naime, svakoj elementarnoj
povrxi dA se moe pridruiti i odgovarajua simetriqna elementarna povrx dA koja se nalazi
na istoj horizontali (istoj izobarskoj povrxi!) na koju deluje sila dP istog intenziteta i prav a,
ali suprotnog smera. Ako sumiramo (integralimo) po eloj povrxi A, dobie se da je rezultujaa
sila pritiska u x prav u jednaka nuli.
Sistem sila qije se napadne linije seku u jednoj taqki se naziva suqe ni sistem sila.

PSfrag repla emen
16
Elementarne sile pritiska i odgovarujue x projek ije
z
H
Vz
Cx
4R
3
Ax1 = Ax2
Px1
Ax1
Px2
Ax2
Slika 1.13: Odreivae x projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa polusfere
Komponenta P je odreena izrazom:
z
Kako je P

1 4 3
2R
2
2
Pz = gVz = g R H + R = gR H +
2 3
3
=0
, rezultujua sila pritiska P je P = P .

z
1.5.1 Zada i
1. Poluloptasti poklopa (R = 1 m) zatvara kruni otvor u boqnom zidu rezervoara sa dve teqnosti ( = 800 kg/m i = 1000 kg/m ). Visina nivoa teqnosti je H = 2 m, a natpritisak u
prostoru iznad teqnosti je p = 5 kPa. Odrediti sile koje isteu i smiqu zavrte kojima je
poklopa priqvrxen za zid rezervoara.
2. Odrediti sile koje optereuju ilindriqni poklopa A xirine L i sferni poklopa polupreqnika R. Dati su sledei poda i: R = 0.2 m, L = 2 m, h = 2 m, p = 0.1 bar, = 1000 kg/m .
1
17
1.6 Sila potiska
Sila potiska je u stvari sila pritiska koja deluje na neko telo koje je potpuno ili delimiqno
potop eno u nekoj teqnosti.
A
Pv
PSfrag repla emen
Slika 1.14: Sila potiska - sila pritiska koja deluje na potop eno telo
Sila pritiska koja deluje na potop eno telo je odreena dobro poznatim izrazom (1.3), s tim xto
je u ovom sluqaju povrx A po kojoj se integrali po e pritiska zatvorena:
I
I
P~ = p ~n dA = (p + gz) ~n dA
(1.20)
a
Kao xto je poznato iz teorije po a, integral po nekoj zatvorenoj povrxi se moe transformisati
u integral po zapremini koja je ograniqena tom povrxi (teorema Gaus - Ostrogradskog), tj.
I
Z
Z
Z
(1.21)
(p + gz) ~n dA =
(p + gz) dV = g
z dV = g ~k dV = gV ~k
a
Konaqno, iz jednaqina (1.20) i (1.21) se dobija izraz za silu pritiska koja deluje na potop eno
telo - silu potiska.
P~ = gV ~k
P = gV
(1.22)
Dakle, na neko potop eno telo, deluje sila pritiska usmerena vertikalno navixe i ona je jednaka
teini teqnosti koja je telom istisnuta. Do ovog rezultata je doxao Arhimed jox u VII veku p.n.e.
Stoga se qesto se ona naziva Arhimedova sila ili potisak.
Sila potiska deluje u teixtu potop ene zapremine (taqka D na sli i 1.14). S druge
strane teina tela deluje u teixtu tela ( entru mase - taqka S) i usmerena je vertikalno nanie.
Ako se radi o homogenom telu, teina tela i sila potiska potpuno potop enog dela se deluju u istoj
taqki. U sluqaju nehomogenog tela, te dve taqke se ne poklapaju.
Takoe, veoma lako se moe pokazati (npr. projektovaem krive povrxi u vertikalnom prav u do
slobodne povrxi teqnosti) da na delimiqno potop eno telo deluje takoe sila potiska koja je jednaka
teini telom istisnute teqnosti, tj:
P = gV
(1.23)
v
18
i usmerena je vertikalno navixe. Zapremina V je zapremina potop nog dela tela.

p
Pv
PSfrag repla emen

Vp
Slika 1.15: Sila potiska na delimiqno potop eno telo

Taqka u kojoj deluje sila potiska u ovom sluqaju nalazi u teixtu potop ene zapremine.
1.6.1 Metoda potiska pri odreivau sile pritiska na krivu povrx
U nekim sluqajevima, qieni a da je rezultujua sila pritiska koja deluje na neko potop eno telo
upravo sila potiska nam moe znatno olakxati odreivae sile pritiska na neku krivu povrx.
Pv
A1
PSfrag repla emen
A2
A1
D
PN
P
V
Slika 1.16: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

Posmatrajmo krivu povrx sa slike 1.16. elimo da odredimo kolika je sila pritiska P na tu
krivu povrx. U tom i u moemo primeniti i sledei postupak.
Ako zamislimo da krivoj povrxi dodamo odreeni broj ravnih povrxi, dobiemo jednu zapreminu
za koju moemo smatrati da predstav a jedno telo koje je potop eno u teqnosti. Kao xto je dobro
poznato rezultujua sila pritiska koja deluje na tako dobijeno telo je sila potiska. Integral u
izrazu (1.20) se moe podeliti na integral po povrxi A i integral po povrxi A .
1
P~v =
p ~n dA =
p ~n dA1 +
A1
p ~n dA2
A2
{z
~
P
{z
~
P
N
= P~ + P~N

Poxto elimo da odredimo silu P , i imajui i vidu da je P~
odreivae sile pritiska na krivu povrh metodom potiska:
= P~N
19
, dobija se konaqan izraz za
(1.24)
gde je V zapremina koja se dobija zatvaraem krive povrxi sa odgovarajuim brojem ravnih povrxi.
Za konkretan sluqaj sa slike, zapremina V je formirana samo uvoeem jedne ravne povrxi.
P~ = P~v + P~N = P~N ~g V
Pv
Pv
Pv
PN
PSfrag repla emen
PN
P
PN

Ako elimo da napixemo jedan opxti izraz, kada se zapremina V dobija uvoeem n ravnih
povrxi, izraz za silu pritiska na krivu povrx je:
P~ =
n
X
i=1
P~N i + P~v =
n
X
i=1
P~N i ~g V
(1.25)
Koliko ravnih povrxi izabrati za rexavae problema je stvar liqnog izbora. Generalno, postoji
beskonaqan broj naqina (izbora ravnih povrxi) na koji moete rexiti zadati problem.
Jednaqina (1.25) je vektorska jednaqina i projektovaem na dva izabrana upravna prav a dobijamo
odgovarajue projek ije.

20
PSfrag Primer
repla emen
1.6. Odrediti intenzitet sile pritiska na krivu povrx sa slike, oblika qetvrtine omotaqa
ilindra polupreqika R i duine L. Veliqine i H takoe smatrati poznatim.
y
(a) P
P =?
Pv1
N1
Pv2
(b)
V2
PN 2
V1
PN 3

Problem e biti rexen na dva naqina, oznaqena sa (a) i (b) na sli i 1.19. U sluqaju pod sile (a)
i P su odreene izrazima:
PN 1
v1
PN 1

R
= (pc1 pa )A1 = g H
R 2L
2
Pv1 = gV1 = g

1
R2 1 2
L
R L = gR2
4
2
4
2
Projek ije sile P na ose koordinatnog sistema x y su odreene izrazima:

Px = PN 1 cos 45 = PN 1
Py = PN 1 sin 45 Pv1
Intenzitet sile P je:

2
R
RL
= g H
2
2

R
1
R
2
RL gR
L = g H RL
= g H
2
4
2
4
s
2
2
q
R
R
2
2
H
P = Px + Py = gRL
+ H
2
4
U sluqaju pod (b) intenziteti odgovarajuih sila su odreeni izrazom:

R
PN 2 = g H
RL ,
2
Projek ije sile P su:
PN 3 = gHRL
1
Pv2 = gV2 = g R2 L
4
Px = PN 2

R
RL
= g H
2

R
1
Py = PN 3 Pv2 = gHRL g R2 L = g H RL
4
4
Naravno, dobijeni su isti rezultati.
21
1.6.2 Zada i
1. Dve kugle jednakih preqnika, d = 1.2 m, i teina G = 12 kN i G = 4 kN, spojene su uetom.

Ako se ove kugle stave u vodu ( = 1000 kg/m ), odrediti silu zatezaa u uetu T , kao i koliki
se deo zapremine lakxe kugle nalazi iznad nivoa slobodne povrxi.
2. Kugli a ( = 7800 kg/m ) polupreqnika r = 6 mm nalee na otvor preqnika d = 10 mm.
Odrediti silu kojom kugli a deluje na sedixte ventila, ako su poznati sledei poda i: F =
100 N, = 1000 kg/m , D = 30 mm, H = 500 mm.
1
1.7 Odreivae sile pritiska na krivu povrx direktnom primenom Ojlerove jednaqine statike fluida
elimo da odredimo silu pritiska na krivu povrx sa slike 1.19. Podsetimo se da smo prilikom
izvoea Ojlerove jednaqine izabrali potpuno proizvo nu zapreminu fluida i da smo konstatovali
da je potrebno da suma svih sila koje deluju na tu zapreminu bude jednaka nuli da bi ona bila u stau
mirovaa.
PN
P
PSfrag repla emen
PG
Slika 1.19: Odreivae sile pritiska na krivu povrx direktnom primenom Ojlerove jednaqine
Izaberimo sada tu zapreminu kao na sli i 1.19, tako da jedan deo povrxi koji je ograniqava bude
kriva povrx na koju traimo silu pritiska, a ostali deo jedna ili vixe ravnih povrxi. Dakle,
teqnost koja se nalazi unutar te zapremine je u stau mirovaa, tj.
~
P~ + R
+
P~
=0
(1.26)
| {z }
|{z}
N
Ukupna povrxinska sila Zapreminska sila
gde su:
- sila pritiska na ravnu povrx;

- teina teqnosti koja se nalazi unutar zapremine;
- sila kojom kriva povrx deluje na teqnost unutar zapremine.
P~N
P~G = ~g V
~
R
22
Sila P deluje u teixtu zapremine V , dok sila P deluje ispod teixta ravne povrxi (pogledaj
priqu vezanu za sile pritiska na ravne povrxi).
Kako je po treem utnovom zakonu, P~ = R~ , dolazimo do izraza za silu pritiska:
P~ = P~ + P~ = P~ + ~g V
(1.27)
U opxtem sluqaju, kada se zapremina sastoji od n ravnih povrxi i krive povrxi na koju traimo
silu pritiska, izraz sa silu pritiska je:
G
P~ =
n
X
P~N + P~G =
n
X
(1.28)
P~N + ~g V
i=1
i=1
Primer 1.7: Odrediti intenzitet sile pritiska na krivu povrx sa slike 1.20, oblika 3/4 omotaqa
ilindra polupreqnika R i xirine L. Smatrati poznatim veliqine H , , R i L.

PSfrag repla emen
(a)
PN 1
y
x
(b)
PN 2
V2
PN 3
R
V1
PG1
PG2

Kao i prethodni primer, i ovaj e biti uraen na dva naqina, uvoeem razliqitih ravnih povrxi
u i u dobijaa zapremine V. Tako je za sluqaj pod (a):

R
PN 1 = g H
R 2L
2
PG1 = gV1 = g

3 2
3
1 2
1
R2 L
R + R L = g
+
4
2
4
2
Projek ije sile pritiska na ose koordinatnog sistema x y:

R
RL
Px = PN 1 cos 45 = g H
2
Py = PG1 + PN 1 sin 45 = g
3
1
+
4
2
Intenztitet rezultujue sile pritiska je:

R
3R
R L + g H
RL = g
+ H RL
2
4
2
s
2
2
q
3R
R
2
2
+
+H
H
P = Px + Py = gRL
2
4
23
Za sluqaj pod (b) intenziteti sila P , P i P su odreeni izrazima:

N2
N3
G2

R
PN 2 = g H
RL;
2
PG2 = gV2 =
Odgovarajue projek ije sile P :
PN 3 = gHRL
3
gR2 L
4

R
Px = PN 2 = g H
RL
2
Py = PN 3 + PG2 = g

3R
+ H RL
4
1.7.1 Zada i
1. U kosom pregradnom zidu izmeu dva rezervoara nalazi se zatvaraq oblika polulopte. Jedna
egova strana okvaxena je teqnoxu gustine , a druga izloena dejstvu konstantnog pritiska.
Ako je pokazivae manometra h = 134 mm odrediti sile iztezaa i smi aa veze A-A. Dati su
poda i: h = 1.2 m, h = 2.2 m, R = 0.4 m, p = 8 kPa, = 30 , = 900 kg/m , = 1000 kg/m i
= 13600 kg/m .
2. Rezervoar oblika polulopte (R = 1 m) priqvrxen je vezom A-A za zid koji je nagnut prema
horizontali za ugao = 45 . U rezervoaru se nalazi voda, a najvixoj taqki rezervoara montiran
je instrument za meree pritiska. Odrediti sile koje optereuju vezu A-A za dva pokazivaa
instrumenta: (a) p = 10 kPa i (b) p = 20 kPa.
1
24
1.8 Relativno mirovae teqnosti pri transla iji
Posmatrajmo rezervoar koji se kree po horizontalnoj podlozi konstantnim ubrzaem ~a. U stau
apsolutnog mirovaa sud je bio napuen do visine H . Iz iskustva znamo da e teqnost zauzeti
poloaj prikazan na sli i 1.21. Ako neki koordinatni sistem veemo za sud, u tom koordinatnom
sistemu neemo imati kretae teqnosti - u tom koordinantom sistemu e vaiti Ojlerova jednaqina
statike fluida, jednaqina (1.6), tj. (1.8).
z
PSfrag repla emen
x
~a
11111
00000
p=
s
con
~a
11111 in
000000
t1
0
1
H
f~
~g
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
Slika 1.21: Relativno mirovae fluida pri transla iji
U ovom sluqaju zapreminske sile koje deluju na fluid su g i iner ijalna sila a . Iner ijalna
sila je istog intenziteta a suprotnog smera od smera ubrzaa kojim se kree sud, ~a = ~a. Ukupna
zapreminska sila koja deluje na fluid je:
(1.29)
f~ = ~g + ~a = ~g ~a
Iz Ojlerove jednaqine f~ = gradp vidimo da su vektori normala izobarskih povrxi i vektor f~
kolinearni, tj. vektor f~ je upravan na izobarske povrxi koje su nagnute pod uglom u odnosu na
horizontalu. Ugao je direktno propor ionalan inentzitetu ubrzaa a.
Kao prvi korak u svim zada ima je odreivae po a pritiska. U tu svrhu, najpogodnije je koristiti Ojlerovu jednaqinu u skalarnom obliku, jdn. (1.8):
in
in
in
dp = (fx dx + fz dz + fz dz)
U konkretnom primeru sa slike je (f , f i f su projek ije vektora f~ na ose koordinatnog sistema

xyz ):
x
fx = a,
Po e pritiska je da e odreeno izrazom:

dp =
fy = 0
(a dx g dz)
fz = g
p = (ax gz) + C
Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova, koji je za konkretan primer i usvojeni kooordinatni

sistem:
x = 0, z = 0 : p = pa
C = pa
25
Konaqno po e pritiska je odreeno izrazom:

p pa = (ax gz)
Jednaqinu slobodne povrxi odreujemo iz po a pritiska i uslovada je na slobodnojpovrxi p = p .

U konkretnom primeru, ta jednaqina je:
a
a
z=
Ugao koji slobodna povrx gradi sa pozitivnim smerom x ose je: = arctg .
U sluqaju relativnog mirovaa teqnosti pri transla iji dobija se jedna linearna raspodela
(linerano po e) pritiska, pa se stoga sila pritiska na neku ravnu povrx odreuje na osnovu izraza:
a
g
(1.30)

P = (pc pa )A = (p pa ) x = x A
c
z = zc
pri qemu vai ista priqa kao i sluqaju apsolutnog mirovaa:

Sila deluje upravno na povrx
Silu usmeravamo od teqnosti ka povrxi
Pri odreivau sile pritiska na neku krivu povrx, mogu se koristiti iste metode kao pri odreivau sile u sluqaju kada je teqnost u stau apsolutnog mirovaa. Naravno, usled dejstva iner ijalne
sile na fluid, promenie se i po e pritiska u odnosu na sluqaj kada imamo apsolutno mirovae.
~a
P~f
P~v
frag repla emen
fluidni deli
V
11
00
00
11
~ain
p=
cons
P~a
~g
f~
Slika 1.22: Dejtvo teqnosti na potop eno delo u sluqaju enog tranlatornog kretaa
Tako e u sluqaju potpuno potop enog dela u fluidu koji se kree konstantnim ubrzaem a,
rezultujua sila pritiska biti:
P = f~ V = P~ + P~ = ~g V + ~a V
(1.31)
Na osnovu izraza (1.31), moemo jednostavno po potpunoj analogiji sa metodom potiska pri apsolutnom mirovau (vidi 1.6.1) odrediti silu pritiska na neku krivu povrx u sluqaju da je ona u
f
26
kontaktu sa teqnoxu koja se nalazi u sudu koji se kree konstantnim ubrzaem a.

Dakle, ako se koristi metoda potiska (u zapremina koja se formira uvoeem odgovarajueg
broja ravnih povrxi ne nalazi se teqnost) pri transla iji, pored sile pritiska na ravnu
povrx P (odreuje se na osnovu jdn. (1.30)) i sile potiska P , treba dodati jox silu
intenziteta P = aV koja je usmerena u smeru ubrzaa kojim se kree sud (slika
1.23). Vektorski zbir ovih je sila pritiska P~ koja deluje na na krivu povrx.
N
~a
P~v
Sfrag repla emen
P~N
P~N
P~a
P~v
P~a
P~
P~ =?
Slika 1.23: Odreivae sile pritiska na krivu povrx u sluqaju relativnog mirovaa pri
transla iji
Sila pritiska P~ koja deluje na krivu povrx sa slike 1.23 je odreena izrazom:
P~ = P~N + P~v + P~a = P~N ~g V + ~a V = P~N (~g ~a) V
Ako se zapremina V formira uvoeem n ravnih povrxi, onda je P~ odreeno izrazom:

P~ =
n
X
i=1
P~N i + P~v + P~a =
n
X
i=1
P~N i ~g V + ~a V
(1.32)
(1.33)
U sluqaju kada je kriva povrx oblika kao na sli i 1.24, moemo direktno primeniti uslov
ravnotee teqnosti koja se nalazi u zapremini V qiji je jedan edo zapremine koja je ogarniqava
kriva povrx na koju traimo silu pritiska, a ostali deo povrxi je jedna ili vix ravnih povrxi
(pogledaj 1.6.2).
Pored zapreminske sile P = ~g V u ovom sluqaju e na fluid delovati i iner ijalna sila po
jedini i mase P = ~a V = ~a V (slika 1.24).
v
in
in
27
Dakle, ako se koristi metoda ravnotee teqnosti (u zapremina koja se formira uvoenjem odgovarajueg broja ravnih povrxi nalazi se teqnost - vidi 1.6.2) pri transla iji,
pored sile pritiska na ravnu povrx P (odreuje se na osnovu jdn. (1.30)) i sile
teine teqnosti koja se P , treba dodati jox silu intenziteta P = aV koja je
usmerena suprotno smeru ubrzaa kojim se kree sud i ona predstav a ukupnu iner ijalnu silu koja deluje na teqnost koja se nalazi unutar zapremine V (slika 1.24). Vektorski zbir ovih sila je pritiska P~ koja deluje na na krivu povrx.
N
in
~a
V
frag repla emen

P~N
P~ =?
P~in
P~N
P~in
P~
P~G
P~G
Slika 1.24: Odreivae sile pritiska na krivu povrx u sluqaju relativnog mirovaa pri
transla iji
Sila pritiska P~ koja deluje na krivu povrx sa slike 1.23 je odreena izrazom:
P~ = P~N + P~G + P~in = P~N + ~g V ~a V = P~N + (~g ~a) V
Ako se zapremina V formira uvoeem n ravnih povrxi, onda je P~ odreeno izrazom:

P~ =
n
X
i=1
P~N i + P~G + P~in =
n
X
i=1
P~N i + ~g V ~a V
(1.34)
(1.35)
28
1.8.1 Zada i
1. Sud ilindriqnog oblika kree se translatorno konstatnim ubrzaem a = 4.5 m/s . Odrediti
sile koje optereuju poklop e A, B i C. Dati su sledei poda i: d = 500 mm, D = 100 mm,
h = 100 mm, H = 1 m, l = 1 m, b = 0.5 m, = 45 , = 60 , p = 1480 Pa, = 1000 kg/m .
2. Cilindriqni sud preqnika D i visine H napuen je teqnoxu gustine . Dno suda je polusfernog oblika i priqvrxeno je zavrtaskom vezom A-A za sud. Na poklop u suda se nalaze dve
evqi e. Prva je polupreqnika d i nalazi se na rastojau R , a druga preqnika d = 2d na i
nalazi se na rastojau R od ose suda. Kada sud miruje poloaj slobodne povrxi teqnosti je
odreen visinom h. Pri kretau suda konstantnim ubzaem ~a horizontalnog prav a odrediti:
(a) ugao koji slobodna povrx zaklapa sa horizontalom,
(b) poloaje nivoa teqnosti u evqi ama i
(v) silu kojom teqnost deluje na dno suda.
2
1.9 Relativno mirovae teqnosti pri rota iji
Posmatrajmo jedan ilindriqni sud, preqnika D koji je napuen teqnoxu gustine do visine H .
Neka se sud poqne obrtati konstantnom ugaonom brzinom oko vertikalne ose, i neka se ta osa poklapa
sa osom suda. Usled dejstva viskoznosti delii teqnosti koji se nalaze na zidu suda e se obrtati
zajedno sa sudom; ti delii e u tom kretau sa sobom povlaqiti i ostale delie, a ovi sebi susedne
na maem radijsu, sve do ose evi. Posle izvesnog vremena sva teqnost u sudu e se obrtati zajedno
sa im - moemo smatrati da se teqnost obre kao kruto telo. U koordinatnom sistemu vezanom za
sud, teqnost miruje, pa e za u vaiti Ojlerova jednaqina statike fluida:
dp = (f dx + f dz + f dz)
(1.36)
x
= const
fluidni deli
rag repla emen f~
~r
f~c
~r
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
D
y
= const
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
Slika 1.25: Relativno mirovae pri rota iji. Koordinatni sistem 0xy takoe rotira ugaonom brzinom oko ose z.
Koristei Ojlerovu jednaqinu, na osnovu po a zapreminskih sila koje deluju na fluid, odredie
se po e pritiska.
29
Poxto teqnost rotira konstantnom ugaonom brzinom, na svaki fluidni deli koji se nalazi na
rastojau r od ose rota ije, deluje entrifugalna sila , usmerena ka osi rota ije:
(1.37)
f~ = f ~i + f ~j = ~r = (x~i + y ~j)
pa su projek ije zapreminske sile koja deluje na fluid, za usvojeni koordinatni sistem (z osa se mora
poklapati sa osom rota ije, zbog naqina definisaa entrifugalne sile; r osa se moe usvojiti bilo
gde na osi rota ije).
f = x;
f = y;
f = g
(1.38)
Zamenom jednaqine (1.38) u jednaqinu (1.36), i enim integra eem dobija se:
1
1
p = (x + y ) gz + C = r gz + C
(1.39)
| {z }
2
2
3
2 2
r2
Koordinata r se meri od ose suda, i ona je uvek pozitivna (to je radijus meren od ose rota ije)!
Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova. Za usvojeni koordinatni sistem, taj graniqni uslov je:
x = 0, z = 0 : p = pa
C = pa
pa je konaqno po e pritiska odreeno izrazom:

(1.40)
Dakle, po e pritiska je nelinearno po koordinati r, a linearno po koordinati z. Iz izraza za po e
pritiska se moe odrediti i jednaqina slobodne povrxi (p = p ):
z=
(1.41)
r
2g
Jednaqina (1.41) predstav a jednaqinu obrtnog paraboloida. Odredimo sada za koliko e se spustiti
teqnost na osi, a za koliko e se podii na zidovima suda u odnosu na poloaj apsolutnog mirovaa.
p pa =
1
2 r2 gz
2
PSfrag repla emen V = 1 R H

2
Slika 1.26: Obrtni paraboloid

U tu svrhu emo napisati jednaqinu jednakosti zapremina teqnosti u stau mirovaa i stau
rota ije (teqnost je nestix iva - ena zapremina ostaje konstantna).
3
Ovo je sila po jedini i mase; ukupna entrifugalna sila koja deluje na deli je F~c = f~c dm.
30
Jednakostzapreminateqnosti prei posleobrtaasemoeiskazatijednaqinom (zapreminaobrtnog

paraboloida je jednaka polovini zapremine ilindra u koji je upisan):
1D
D
h =
(h + h ) = h = h
(1.42)
4
2 4
2
frag repla emen
M
V
h2
h1 + h2
h1
H
h1
D
00
11
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
Slika 1.27: Jednakost zapremina u stau apsolutnog mirovaa i prilikom rota ije
Kolike su vrednosti visina, moe se odrediti iz uslova da taqka M pripada slobodnoj povrxi,
pa ene koordinate moraju zadovo iti jednaqinu slobodne povrxi:

D
h +h =
(1.43)
2g 2
Iz jednaqina (1.42) i (1.43) se konaqno dobija:
D
h =h =
(1.44)
16g
2
1.9.1 Odreivae sile pritiska na ravnu i krivu povrx

Sila pritiska na ravnu povrx
Sila pritiska na ravnu povrx se moe odrediti na dva naqina:

integra ijom po a pritiska po povrxi na koju se trai sila pritiska
P =

(p pa ) dA
A
(1.45)
Radi jednostavnosti rexavaa integrala iz izraza (1.45), u velikoj veini sluqajeva povrxi na
koje treba odrediti silu pritiska e biti horizontalne, pa e na ima z = const, tako da e
na takvoj povrxi pritisak zavisiti samo od koordinate r. Obiqno e te horizontalne povrxi
biti oblika kruga (dno ili poklopa ilinriqnog suda), i u tom sluqaju povrxinski integral
se moe svesti na obiqan odreeni integral tako xto povrxinu dA izrazimo kao dA = 2r dr.
31
Re imo, ako elimo da odredimo silu kojom teqnost deluje na dno suda sa rotira slike 1.27:
P =
D/2
Z
z=(Hh1 )
2r dr = 2
D/2
Z
0
dr

(p pa )
(1.46)
dA
11111111111111111111
00000000000000000000
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111
00000000000000000000
11111111111111111111

1 2 2
r + g(H h1 ) r dr
2
PSfrag repla emen
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111
dr
2r
Slika 1.28: Elementarna povrx dA povrxi oblika kruga
Za horizontalne povrxi silu moemo odrediti i preko izraza:
(1.47)
gde je V zapremina kojase dobijaprojektovaem ravnepovrxi u vertikalnom prav udo slobodne
povrxi. Ako primenimo ovaj izraz na sluqaj sa slike (1.27), zapremina V nije nixta drugo do
zapremina teqnosti koja se nalazi u sudu. Kako ona mora biti ista pre i u toku rota ije, sila
pritiska na dno suda je odreena izrazom:
P = gV
P = gV = g
D2
H
4
Do istog izraza se dolazi i rexavaem integrala (1.46). Na sli i 1.29 je prikazana raspodela
pritiska na dnu suda.
PSfrag repla emen
Slika 1.29: Raspodela pritiska na dnu suda

Sila pritiska na krivu povrx
Razmatrae se odreivae sile pritiska na krive povrxi koje su simetriqne u odnosu na osu rota ije
suda. U tom sluqaju e samo postojati vertikalna komponenta sile pritiska (u prav u z-ose), dok e
horizontalna komponenta biti jednaka nuli. Sila pritiska se odreuje na osnovu izraza (1.47).
32
1.9.2 Zada i
1. Na poklop u suda, oblika zarub enog konusa visine H = 200 mm, nalaze se dve piezometarske
evqi e unutraxih preqnika d = 4 mm i d = 6 mm, koje su na meusobnom rastojau R =
80 mm. Kada se sud okree konstantnom ugaonom brzinom = 10 s , odrediti silu pritiska koja
deluje na poklopa suda. Poznati su i sledei poda i: D = 400 mm, d = 200 mm, h = 200 mm i
= 1000 kg/m .
2. Otvoreni sud se sastoji iz dva ilindriqna dela velikih visina. Doi deo je napuen teqnoxu
do vrha. Sud poqie da se obre konstantnom ugaonom brzinom oko svoje vertikalne ose.
(a) Odrediti odnos polupreqnika R i R tako da slobodna povrx dodiruje ivi u A.
(b) Koristei dobijeni odnos polupreqnika, izraqunati intenzitet sile koja deluje na prstenastu povrx A B, ako su poznati sledei poda i: R = 0.3 m, = 10 s i = 1000 kg/m .
3. Cilindriqni sud dimenzija: D = 0.8 m, H = 0.5 m, d = 400 mm, h = 200 mm napuen je vodom
i odozgo zatvoren klipom mase m = 100 kg. Sud se obre oko svoje ose stalnim brojem obrtaja
n = 120 min i kree se vertikalno navixe konstantnim ubrzaem a = 2 m/s . Izraqunati
vrednost natpritiska u osi klipa (na okvaxenoj strani) i silu pritiska na poklopa A-A.
4. Cilindriqni sud, preqnika D = 0.4 m hermetiqki je zatvoren poklop em koji je zavrtaskom
vezom A-A spojen sa sudom, a tankom evqi om koja se nalazi na rastojau R = 250 mm od
ose suda povezan je sa atmosferom . U sudu se nalazi teqnost gustine . Ako je h = 200 mm,
izraqunati ugaonu brzinu pri kojoj e sila u vezi A-A biti jednaka nuli. (Ispitni zadatak - jun
2005. god).
1
R1
h
PSfrag repla emen
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
Slika 1.30: Zadatak 4

Rexee: = 4
gh
= 9.609 s1
8R12 D12
2 Nevrtlona (poten ijalna) strujaa

fluida
2.1 Znaqaj poten ijalne teorije
Osnove poten ijalne teorije su postav ene pre oko 250 godina zahva ujui velikim imenima svetske nauke kao xto su Ojler (Euler), Bernuli (Bernoulli), Dalamber (D Alambert), Lagran (Lagrange),
Stoks (Stokes), Helmhol (Helmholtz), Kirhof (Kirchoff ) i Kelvin (Kelvin). Prvo se ova teorija koristila za objaxavae i predviae fenomena u drugim nauqnim dis iplinama, kao xto su provoee
toplote, teorija elastiqnosti i elektromagnetizam, i pri tome je dala veoma dobre rezultate. Poxto
izmeu pojedinih prirodnihfenomenapostojeanalogije(opisujuse istim tipovimajednaqina), doxlo
se na ideju da se ovateorija primeni i za strujae fluida. Pri tim prouqavaimaviskoznost fluida
je zanemarena (strujaa neviskoznog fluida). Uz tu pretpostavku doxlo se do jednog kontradiktornog
zak uqka - na telo koje se kree kroz fluid ne deluje nikakva sila otpora. Naravno, ovakav zak uqak
se kosio sa realnoxu. Istovremeno, taqnije polovinom XIX veka, razvijala se i teorija viskoznog
fluida kada su formulisane quvene Navije-Stoksove (Navier Stokes) jednaqine koje opisuju strujaa viskoznog fluida. Radi se o par ijalnim, nelinearnim diferen ijalnim jednaqinama drugog
reda koje se mogu rexiti samo u nekim spe ijalnim sluqajevima, zanemarivaem pojedinih qlanova
(o tome e biti vixe reqi kasnije). Prva taqna rexea Navije-Stoksovih jednaqina su odreena
za sluqajeve veoma sporih strujaa - iz rexea ovih jednaqina se moglo zak uqiti da je strujae
izrazito vrtlono, i primena poten ijalne teorije je dovedena u pitae. Pojavio se problem: s
jedne strane je bila poten ijalna teorija, qiji je matematiqki aparat omoguavao rexavae raznih
problema, ali na jednom vanom problemu (kretae tela kroz fluid) je davala razoqaravajue rezultate; s druge strane su bile jednaqine koje je bilo mogue rexiti samo u par sluqajeva. Nemaqki
nauqnik Ludvig Prantl (Ludwig Prandtl) 1905. godine objav uje svoju quvenu teoriju graniqnog sloja
(Boundary Layer Theory) koja povezuje teoriju viskoznog fluida i poten ijalnu teoriju. U sledeim
redovima se u par reqeni a daje suxtina te genijalne teorije.
Pri optrujavau tela neviskoznim fluidom, na samoj konturi fluid ima brzinu razliqitu od
nule, koja je uvek prav a tangente u toj taqki konture (Slika 1.1a). Sa druge strane, realan fluid,
qija je viskoznost razliqita od nule, mora da zadovo i uslov da je brzina u svim taqkama konture
jednaka nuli. Imajui to u vidu, Prantl je eksperimentalno je pokazao da se efekti viskoznosti
oseaju u tankom sloju neposredno uz konturu tela (graniqni sloj), u sluqaju da je viskoznost fluida
relativno mala veliqina (eksperimenti su vrxeni na instala iji sa vodom). Pored ovog uslova,
mora biti i zadovo eno da Rejnoldsov broj, Re = U L/, mnogo vei od jedini e, Re 1 (ovde je U
karakteristiqna brzina za dato strujae, a L karakteristiqna duina). Deb ina graniqnog sloja
tei nuli kada Re . U ovom sluqaju strujni prostor se moe podeliti na sloj neposredno
uz konturu tela u kome su viskozne sile istog reda veliqine kao i iner ijalne sile, i oblast van
graniqnog sloja, gde je strujae nevrtlono i neviskozno.
34
Graniqni sloj
rag repla emen

Graniqni sloj
U (x)
~ 6= 0
PSfrag repla emen
1111111111111111111
0000000000000000000
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
1111111111111111111
0000000000000000000
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
(a)
(b)
Slika 2.1: Poreee nevrtlonog i strujaa pri velikim vrednostima Rejnoldsovog broja: (a) strujae idealnog fluida, = 0; (b) strujae pri velikim vrednostima Re broja.
Strujae izvan graniqnog sloja (spo axe strujae) se moe prouqavati primeujui teoriju
poten ijalnih strujaa, zanemarujui postojae graniqnog sloja. Rezultati dobijeni na taj naqin
(npr. po e pritiska i brzine oko graniqnog sloja) omoguavaju da se jednaqine za strujae u graniqnom sloju mogu rexiti - poznata je zakonitost promene pritiska na samoj konturi tela, kao i dodatni
graniqni uslov za brzinu, a to je obi no da je izvan graniqnog sloja u = U (x). Meutim, i teorija
graniqnog sloja se ne moe primeivati u svim sluqajevima opstrujavaa nekog tela. Naime, ako je
to telo neaerodinamiqnog oblika (kao xto je npr. kruni ilindar, sl. 1.2) dolazi do fenomena
odvajaa graniqnog sloja od konture tela, iza tela se stvaraju vrlozi, i viskoznost vixe nema uti aj
samo u tankom sloju uz konturu tela, ve u znatno veem delu strujnog prostora. Poten ijalna teorija
u ovim sluqajevima se moe eventualno koristiti samo do taqke odvajaa.
111111111111111
000000000000000
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111
Slika 2.2: Primeri odvajaa graniqnog sloja. Uzvodno od taqke odvajaa, poten ijalna teorija daje
zadovo avajue rezultate
Moe se na kraju ovog uvoda rei, da poten ijalna teorija ne zauzima entralno mesto u modernoj
mehani i fluida, kao xto je to bio sluqaj pre jednog veka. Ipak, ona daje izvanredne rezultate
na nekim po ima tehnike, posebno u aerodinami i. Npr. po e pritiska oko aeroprofila moe
se odrediti sa velikom taqnosqu na osnovu poten ijalne teorije. Quvena teorema Kuta-ukovskog
(Kutta Zhukhovsky) osiliuzgonaaeroprofiladobijenakorixeempoten ijalne teorije, seodliqno
slazesaeksperimentalnim rezultatima. Prantlovateorijase koristiu idanaxojmodernojmehani i
fluida.
35
2.2 Strujna funk ija i poten ijal brzine
Posmatrajmo dvodimenzijsko strujae nestix ivog fluida ( = const.). Jednaqina kontinuiteta u

tom sluqaju:
v
v
(2.1)
+
=0
x
y
obezbeuje postajae skalarne funk ije (x, y) iz koje se komponente brzine v i v odreuju na
sledei naqin:
v
(2.2)
v
y
x
Skalarna funk ija (x, y) se naziva strujna funk ija i ona identiqki zadovo ava jednaqinu (1.1).
S druge strane uslov da je vrlonost 2 ~ = ~v jednaka nuli u sluqaju dvodimenzijskih strujaa
se svodi na jednaqinu:
v
v
(2.3)
=0
x
y
Iz teorije po a je dobro poznato da ako je rotor nekog vektorskog po a jednak nuli, da je takvo
vektorsko po e mogue izraziti kao gradijent neke skalarne funk ije, jer je jednostavno rot(gradA) =
0 za svako skalarno po e A. Dakle, obezbeeno je postojae jox jedne skalarne funk ije, (x, y) koja
se naziva poten ijal brzine i koja je povezan sa komponentama brzine na sledei naqin:
~ ~
i+
j v ~i + v ~j
=
v
v
~v = grad =
(2.4)
x
y
x
y
Kako se u sluqaju nevrtlonih strujaa mora postojati poten ijal brzine, takva strujaa se qesto
i nazivaju poten ijalna strujaa. Jednaqine (1.1) i (1.2) pokazuju da izvod strujne funk ije daje
komponentu brzine rotiranu za 90 u smeru kaza ki na satu u odnosu na prava diferen iraa, dok
izvod poten ijala brzine daje komponentu brzine u prav u diferen iraa. Poredei jednaqine (1.1)
i (1.2) dobija se
=
y
x
Koxi-Rimanovi uslovi
(2.5)
iz kojih se moe odrediti jedna od funk ija ako je ona druga poznata. Ekvipoten ijalne linije
( = const) i strujni e ( = const) su ortogonalne, sto neposredno sledi iz jednaqine (1.3)
=

+
=0
x x
y y
Vrlo lako (unakrsnim diferen iraem Koxi-Rimanovih uslova - prva jednaqina se diferen ira
po x a druga po y i obrnuto) se moe doi do jedne vane osobine strujna funk ije i poten ijala
brzine - te dve funk ije zadovo avaju Laplasovu jednaqinu:

=
(2.6)
+
=0
x
y
2
(2.7)
Funk ija koja zadovo ava Laplasovu jednaqinu se naziva harmonijska funk ija. Laplasova jednaqina je par ijalna diferen ijalna jednaqina drugog reda, eliptiqkog tipa. Naravno, uz svaku
2 =
2
2
+
=0
x2
y 2
36
~n
~v v ~t
~t
PSfrag repla emen

U
1111111111111111111
0000000000000000000
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
0000000000000000000
1111111111111111111
Slika 2.3: Graniqni uslovi pri opstrujavau tela neviskoznim fluidom

diferen ijalnu jednaqinu se moraju definisati graniqni uslovi koji e iz familije enih rexea
izdvojiti ono koje odgovara rexeu problema koji se prouqava.
Pri nevrlonom strujau fluida se definixu sledei graniqni uslovi:
(1) Uslovi na konturi tela - Komponenta brzine strujaa normalna na konturu tela je jednaka
nuli, qime se obezbeuje da fluid ne prodire unutar konture tela. Taj graniqni uslov prilikom
opstrujavaa tela koje miruje se moe iskazati jednaqinom:
Na konturi :
=0
=0
ili
(2.8)
n
s
gde su s i n prav i tangente i normale konture tela.
(2) Uslovi u "beskonaqnosti" - za tipiqan primer tela koje se opstrujava uniformnom strujom
u prav u x ose brzinom U , taj uslov se svodi
ili
(2.9)
=U
=U
x
y
Rexavae jednaqina (1.6), tj. (1.7) uz graniqne uslove definisane jednaqinama (1.8) i (1.9)
nije jednostavno. Istorijski posmatrano, teorija poten ijalnih strujaa se razvijala nalaeem
funk ija koje zadovo avaju Laplasovu jednaqinu, i potom odreivaa moguih graniqnih uslova koje
ta funk ija zadovo ava. Kako je Laplasova jednaqina linearna, sabirae (superpozi ija) poznatih
harmonijskih funk ija daje novu harmonijsku funk iju koja zadovo ava neke nove graniqne uslove.
Na taj naqin je otkriven veliki broj razliqitih rexea kojima se mogu simulirati razni problemi strujaa fluida. U da em izlagau e biti prihvaen ovaj pristup prouqavau poten ijalnih
strujaa.
Ako je poznato rexee Laplasove jednaqine, odreivaem izvoda ili je jednoznaqno odreen
i vektor brzine. Konaqno, raspodela pritiska je odreena Bernulijevom jednaqinom, koja u sluqaju
nevrtlonog strujaa neviskoznog fluida glasi:
1
p + v = const.
(2.10)
2
gde je v intenzitet brzine (v = pv + v ). Bernulijeva jednaqina u ovom sluqaju (nevtrlono
strujae neviskoznog fluida) vai za bilo koje taqke u strujnom po u.
U sledeim redovima daju se najvanije formule koje se koriste pri rexavau problema iz dvodimenzijskih poten ijalnih strujaa nestix ivog fluida koje predstav aju kratak , kao i kompleksni
poten ijali osnovnih strujaa.
2
37
2.3 REPETITORIJUM - dvodimenzijska poten ijalna strujaa nestix ivog fluida

Posmatraju se ravanska (v = 0,
nestix ivog fluida ( = const).
Jednaqina kontinuiteta:
z
= 0
), sta ionarna (
(... )
t
= 0
), nevrtlona (rot~v = 0) strujaa
(2.11)
vx
vy
+
=0
x
y
Strujna funk ija (x, y) se definixe na sledei naqin:

vx
vy
(2.12)
qime je jednaqina kontinuiteta identiqki zadovo ena. Linije (x, y) = C se nazivaju struj-
ni e. Kada je C = 0, tj. (x, y) = 0 u pitau je nulta strujni a.
Strujae je nevtrlono - 2 ~ = rot~v ~v = 0. Za dvodimenzijsko strujae ovaj uslov se svodi

na:
v
v
(2.13)
=0
x
y
Ovaj uslov omoguava da se vektor brzine izrazi kao gradijent skalarnog po a = (x, y).
Funk ija se naziva poten ijal brzine
v
~v = grad = v
(2.14)
x
y
y
Linije (x, y) = C se nazivaju ekvipoten ijalne linije.

Iz prethodnih jednaqina se mogu izvui vani zak uq i:
Izvod strujne funk ije daje komponentu brzine rotiranu za 90 u smeru kaza ki na satu u odnosu na prava
diferen iraa, dok izvod poten ijala brzine daje komponentu brzine u prav u diferen iraa.
=
x
y
=
y
x
Koxi - Rimanovi uslovi

vx
vy
=
x
y
vy
vx
=
y
x
(2.15)
(2.16)
38
Ekvipoten ijalne linije i strujni e su familije uzajamno ortogonalne linije:

grad grad =

+
= vx vy + vy vx = 0
x x
y y
Strujni e i ekvipoten ijalne linije su ortogonalne

linije.
= C1
= const.
= C2
= C3
Ako je poznata jedna funk ija, npr. (x, y) ili v (x, y), iz jednaqina (5), odnosno (6) se moe
odrediti druga, nepoznata funk ija, (x, y), odnosno v (x, y), i obrnuto.
Diferen iraem jednaqina (2) i (4) po x i y uz (1) i (3) dobija se jox jedna vana osobina strujne
funk ije i poten ijala brzine:
y
(x, y) (x, y)
su harmonijske funk ije
2 2
+
=0
x2
y 2
(2.17)
2 2
+
=0
x2
y 2
Dakle, strujna funk ija i poten ijal brzine zadovo avaju Laplasovu jednaqinu, tj. = 0 i
+
= 0, gde je =
Laplasov operator. Funk ija koja zadovo ava Laplasovu jednaqinu se
naziva harmonijska funk ija.
Za rexavae nekih problema je pogodnije korixee polarnih koordinata r i umesto Dekartovih
x i y . U sledeim redovima se daju prethodne jednaqine u polarnim koordinatama:
1 v
1
(r v ) +
=0
(jednaqina kontinuiteta)
(2.18)
r r
r
2
x2
2
y 2
1
1 vr
(r v )
=0
r r
r
(nevrtlono strujae)
(2.19)
39
vr
p
x2 + y 2
y
= arctg
x
PSfrag repla emen
r=
Slika 2.4: Polarne koordinate i komponente brzine u polarnim koordinatama

Projek ija brzine v :
1
r
vr =
Projek ija brzine v :
v =
=
r
r
Laplasijan poten ijala brzine u polarnim koordinatama:

2 =
1
r r
2 =
1
r r
(2.20)
(2.21)

1 2
r
+ 2 2 =0
r
r
(2.22)
(2.23)
Laplasijan strujne funk ije u polarnim koordinatama:

r
1 2
=0
r2 2
Koxi-Rimanovi uslovi u polarnim koordinatama (jednaqine (10) i (11)):

1
=
r
r
1
=
r
r
Koxi - Rimanovi uslovi
(2.24)
Veza izmeu projek ija brzine v i v (direktno sledi iz jednaqina (8) i (9)):
r
v
(r vr ) =
r
vr
=
(r v )
(2.25)
Moe se pokazati da ako je zadovo ena jednaqina (5), onda (x, y) i (x, y) predstav aju realni
i imaginarni deo komleksne analitiqke funk ije koja se oznaqava sa w(z) i naziva se kompleksni
poten ijal.
40
(2.26)
w(z) = (x, y) + i (x, y) = (r, ) + i (r, )
gde je z = x + i y = r e kompleksni broj (kompleksna promeiva).

Vana osobina kompleksnih analitiqkih funk ija je da ihov izvod ne zavisi od prav a diferen iraa - izvod komplesnog poten ijala po kompleksnoj promeivoj z je jednoznaqno odreena
kompleksna funk ija v(z) i ona predstav a kompleksnu brzinu
i
v(z) =
(2.27)
dw(z)
vx i vy (vr i v ) ei
dz
Kompleksnabrzinaje takoeanalitiqka kompleksnafunk ija qiji su realni i imaginarni delovi:

i Im [v(z)] = v (x, y). Lako se moe proveriti da se Koxi-Rimanovi uslovi za
komleksnu brzinu svode na jednaqinu (6). Taqke u kojima je brzina strujaa jednaka nuli, v = v = 0
se nazivaju zaustavnim taqkama.
Re [
v (z)] = vx (x, y)
Protok kroz konturu ograniqenu taqkama A i V se moe izraqunati korixeem obras a:

V =
~ =
~v dA
PSfrag repla emen
ZB
~v ~n dl
| {z 1}
dA
y
dA
A
~n
~v
d~l
z=1
B
A
x
Slika 2.5: Proizvo na kontura ograniqena taqkama A i V.

Lako se moe pokazati, primenom Grinove formule u ravni, da se prethodni izraz svodi na:
V
=
(2.28)
Dakle, protok kroz neku konturu koja je ograniqena taqakama A i V i koja je jediniqne visine se
moe lako izraqunati kao razlika vrednosti strujne funk ije u krajoj i poqetnoj taqki konture.
Ako je kontura zatvorena protok kroz konturu jednak nuli (taqka A se poklapa sa taqkom V), osim
u sluqaju kada se unutar konture nalaze singularitetiXtipa izvora i ponora - tada je protok kroz
konturu jednak sumi izdaxnosti izvora (ponora) V .
AB
41
Na sliqan naqin se moe izraqunati i irkula ija du konture ograniqene taqkama A i V
AB =
ZB
(2.29)
~v dl = B A
Cirkula ija du proizvo ne konture koja je ograniqena taqkama A i V se moe izraqunati kao
razlika vrednosti poten ijala brzine u krajim i poqetnim taqakama konture. Cirkula ija du
zatvorene konture je jednaka nuli, osim ako se unutar konture nalaze singulariteti tipaXvrtloga tada je irkula ija jednaka zbiru irkula ija vrtloga koji se nalaze unutar konture = .
i
Kompleksne analitiqke funk ije, pored jednoznaqnog izvoda imaju jox jedno vano svojstvo - one
obezbeuju konformno preslikavae, pri kome strujni e i ekvipoten ijalne linije zadravaju
svoju meusobnu ortogonalnost. Analitiqka funk ija
Z(z) = X(x, y) + i Y (x, y)

y
a
x
PSfrag repla emen
a X
Slika 2.6: Primena konformnog preslikavaa

preslikava strujae iz z ravni opisano kompleksnim poten ijalom w(z) u novo strujae u ravni Z
opisano kompleksnim poten ijalom W (Z)
W (Z) = (X, Y ) + i (X, Y ) = W [Z(z)] = w(z)
gde su (X, Y ) = (x, y) i (X, Y ) = (x, y) poten ijal brzine i strujna funk ija preslikanog strujaa.
42
Posredstvom transforma ije ukovskog:

Z=
1
2

a2
z+
z
strujae oko krunog ilindra u ravni z se preslikava u strujae oko ravne ploqe, eliptiqkog
ilindra ili aeroprofila ukovskog u ravni Z .
Bernulijeva jednaqina. U sluqaju ravanskogsta ionarnogstrujaa nestix ivog, neviskoznog
fluida po e pritiska je povezano sa po em brzine preko Bernulijeve jednaqine, koja za taj sluqaj
strujaa glasi:
1
p + v = const.
(2.30)
2
Obiqno su poznate vrednosti pritiska i brzine u "beskrajno" dalekim taqkama, p i v . Raspodela
pritiska du neke konture se moe odrediti korixeem Bernulijeve jednaqine, uz prethodno odreenu raspodelu brzine du te konture:
2
p +
1
1 2
v = p + (vx2 + vy2 )
2
2
Sila na proizvo nu konturu C . Neka su Px i Py komponente sile P~ kojom nestix iv fluid
pri sta ionarnom, ravanskom strujau, koje je opisano kompleksnim poten ijalom w(z), deluje na
proizvo nu zatvorenu konturu C u xy-ravni. Tada se sila na tu konturu moe izraqunati korixeem Blasijus-Qap aginovog obras a:
i
P = Px i Py =
2
I
dw
dz
2
dz
(2.31)
Sila pritiska kojom fluid deluje na element konture AB konture C ograniqene taqkama A(z = z
i B(z = z ) se moe odrediti primenom izraza:
A)
i
P = Px i Py =
2
Z
dw
dz
AB
gde je p +
z .
B
1
2
2 v
, i gde su z
= const
= xB i yB
2
i z

1 2
(
zB zA )
dz i p + v
2
= xA i yA
(2.32)
konjugovano kompleksni brojevi z i

A
43
Kratak podsetnik - Ojlerova formula. Osnovne opera ije sa komplek-
snim brojevima
imaginarna jedini a
Ojlerova formula : e = cos + i sin
Neka je z = x + i y = r e i z = x + i y = r e
Sabirae: z = z + z = (x + x ) + i (y + y )
Oduzimae: z = z z = (x x ) + i (y y )
Mnoee: z = z z = r e r e = r r e
ili
i=
i1
i1
i2
i2
1 2
i(1 +2 )
z = (x1 + i y1 )(x2 + i y2 ) = (x1 x2 y1 y2 ) + i(x1 y2 + x2 y1 )
De ee: z = zz
ili
r1 i(1 2 )
e
r2
2
x1 + i y1 x2 i y2
x1 x2 + y1 y2
x2 y1 x1 y2
z=
=
+i
x2 + i y2 x2 i y2
x2 2 + y2 2
x2 2 + y2 2
1
Neke trigonometrijske rela ije:

sin 2 = 2 cos sin
cos 2 = cos2 sin2
tg(1 2 ) =
tg1 tg2
1 tg1 tg2
arctgA arctgB = arctg
AB
1 AB
U sledeoj tabeli su dati kompleksni poten ijalni osnovnih strujaa, qijim se superponiraem
mogu dobiti sloene strujne slike.
44
w(z) = v z ei
Uniformna struja intenziteta v pod uglom u

odnosu na pozitivan smer x-ose PSfrag repla emen
w(z) =
ln (z z0 )
2
Strujae u po u osam enog (linijskog) izvora

izdaxnosti , > 0 smextenog PSfrag
u taqki zrepla emen
=z .
z = z0
w(z) =
ln (z z0 )
2
Strujae u po u osam enog (linijskog) ponora

izdaxnosti , < 0 smextenog PSfrag
u taqki zrepla emen
=z .
z = z0
w(z) =
M ei
2 (z z0 )
PSfrag repla emen

Strujae u po u osam enog dvopola momenta M
smextenog u taqki z = z , qija je osa nagnuta pod
uglom u odnosu na pozitivan smer x-ose.
0
z = z0
45
w(z) =
ln (z z0 )
2i
Strujae u po u osam enog vrtloga

irkula ije
PSfrag
repla emen
smextenog u taqki z = z ; kada je > 0 u pitau je je vrtlog pozitivne irkula ije, sa pozitivnim matematiqkim smerom obrtaa , kao na
sli i. Ako je < 0, smer obrtaa je suprotan.
z = z0
w(z) = a z n
Strujae u 2 n uglova, gde je a = const. Na sli i

je prikazano strujae opisano kompleksnim potaqka jerepla emen
u koten ijalom w(z) = z , zaustavnaPSfrag
ordinatnom poqentku, z = 0.
2.4 Zada i
1. Za sluqaj da je ravansko strujae nestix ivog fluida definisano strujni ama u obliku kon entriqnih krugova i veliqninom apsolutne brzine propor ionalne n-tom stepenu rastojaa
od entra, ispitati da li je za n = 0, n = 1 i n = 1 strujae vrtlono i odrediti vrednost
irkula ije po krugu polupreqnika R.
2. Ako je poten ijal brzine ravanskog nevtrlonog strujnog po a odreen funk ijom

3
(r, ) = r3 sin
odrediti protok kroz konturu omeenu taqkama A 2, 6 i B 3, 9 .

3. Zadata je jedna projek ija brzine sta ionarnog po a ravanskog poten ijalnog strujaa nestix ivog fluida:
2y

vy =
(x + 3)2 + (y 2)2
Odrediti kompleksnu brzinu v(z), ako je v (3, 5) = 0.

Odrediti kompleksni poten ijal ako je w(2, 2) = 0 i na rtati strujnu sliku ovog strujaa.
46
4. Ravansko poten ijalno strujae opisano je kompleksnim poten ijalom
12(3 + i 3)
z3i 3
w(z) =
izloeno je dejstvujednolije struje koja zaklapa ugao = 30 sa pozitivnim smerom x ose i ima
intenzitet v = 2 3 m/s. Odrediti:
(a) Kompleksni poten ijal, strujnu funk iju, jednaqinu nulte strujni e i zaustavnetaqke ovog
sloenog strujaa.
(b) Na rtati strujnu sliku sa smerom strujaa.
(v) Odrediti poloaj i vrednost minimalnog pritiska na nultoj strujni i, ako je gustina
fluida = 1000 kg/m , a pritisak u beskrajno dalekim taqkama p = 1 bar.
5. Ravansko poten ijalno strujae nestix ivog fluida se ostvaruje u z-ravni dejstvom jednolike
struje paralelne pravoj y = x, na osam eni izvor izdaxnosti = 2 koji se nalazi u koordinatnom poqetku.
(a) Odrediti intenzitet jednolike struje, ako se zna da je taqka (-1, 1) zaustavna taqka ovog
sloenog strujaa.
(b) Odrediti smer strujaa i ski irati strujnu sliku.
(v) Ako je gustina fluida = 1000 kg/m , a pritisak u beskrajno dalekim taqkama p = 10 Pa,
odrediti vrednost pritiska u taqki M (2, 0).
(g) Funk ijom
3
(Z + 2i)2
= z 2 exp[(1 + i)z]
(Z 2i)2
dato strujae preslikati u ravan Z . Odrediti strujnu funk iju (X, Y ) i ski irati
strujnu sliku sa naanaqenim smerom strujaa i sraqunati protok kroz konturu Y = 0.
6. Zadata je kompleksna brzina ravanskog poten ijalnog strujaa mestix ivog fluida:
v(z) =
3z
z2 z 2
(a) Odrediti komplesksni poten ijal w(z) ovog strujaa ako je w(3) = ln 4 i ski irati strujnu
sliku.
(b) Odrediti raspodelu projek ije brzine v du y ose kao i taqku u kojoj je en intenzitet
maksimalan. Koliko iznosi taj intenzitet?
x
7. Duga porozna ev postav ena je na rastojau a od ravnog zida. Protok vode po duznom metru
evi je V . Dodavaem strujaa koje je opisano poten ijalom brzine = k (x y ), i uslovom
(0) = 0, dobija se kontura koja je prikazana na sli i. Sada voda iz evi dopire najda e do
visine. Odrediti:
(a) Konstantnu k, k = k(V , a, h) u opxtim brojevima, kao i za konkretne vrednosti a = 2 m,
h = 3 m i V = 5 (m /s)/m.
(b) Jednaqinu konture koja razdvaja vodu iz evi od vode pridodatog strujaa.
3

2.4.1
II
47
kolokvijum xkolske 2003/'04. godine
1. Jednolika struja brzine v = 1m/s opstrujava izvor i ponor jednakih izdaxnosti = 4 koji
se nalaze na rastojau 2a = 10m (slika 1). Odrediti strujnu funk iju, poten ijal brzine i
pokazati da je strujna funk ija koja prolazi kroz zaustavnu taqku nulta strujni a.
(30 poena)
0
2a
Slika 1
2. Polu ilindriqna graevina polupreqnika R i duine L izloena je dejstvu vetra na naqin

prikazan na sli i 2. Odrediti pod kojim uglom treba napraviti otvor tako da sila kojom
vazduhdeluje na polu ilindriqnu konstruk iju bude nula. Smatrati da se radi o poten ijalnom
strujau vazduha.
(40 poena)
0
PSfrag repla emen
v p
L
R
0
PSfrag repla emen
v p
R
0
Slika 2
3. Strujae u tornadu moe se predstaviti kao ravansko poten ijalno strujae u po u vrtloga i
ponora koji su smexteni u istoj taqki. Ako je brzina vetra, na mestu uda enom 6km od jezgra
tornada, 20m/s, a pritisak 98kPa, nai brzinu i pritisak na mestu koje je uda eno 1km od
jezgra.
(30 poena)

2.4.2
II
48
kolokvijum xkolske 2004/'05. godine
1. Tri izvora jednakih izdaxnosti = 2 (m3/s)/m se nalaze na jednakim suk esivnim rastojan-
jima a = 1 m (slika 1).

Odrediti kompleksni poten ijal, strujnu funk iju, jednaqinu nulte strujni e i zaustavne
taqke ovog strujaa.
Na rtati strujnu sliku sa smerom strujaa.
Odrediti protok kroz konturu ograniqenu taqkama A (1, 2), B (1, 2).
(50 poena)
y
A
PSfrag repla emen
x
a
Slika 1
1. Na rastojau h = 1 m od ravne beskonaqne ploqe nalazi se vrtlog pozitivne irkula ije (slika
2). U taqki
M sa koordinatama (h, h) izmerene su vrednosti (intenziteta) brzine i pritiska:
v = 2 5 m/s i p = 1 bar. Odrediti:

vrednost irkula ije ,
raspodelu pritiska p = p(x) du ploqe, ako je = 1.25 kg/m
na osnovu odreene raspodele pritiska, napisati izraz pomou kojeg se moe izraqunati
sila pritiska po jedini i duine ( N/m) na deo ploqe izmeu taqaka x = h i x = h.
(50 poena)
M
PSfrag repla emen
M (h, h)
0 1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
x1
x2
Slika 2
49
2.5 Korixee programskog paketa Mathematica
je vodei softverski paket za tzv. simboliqki raqun. Autor Mathemati a-e je Stefan
Volfram(
) i prva verzijaje ugledalasvetlodana1988. godine, i tadaje predstav ala
pravu revolu iju u nauqnom svetu. Mogunosti ovog softvera su ogromne, i do sada je objav eno oko
300 (!) kiga koje se ime bave. Posleda verzija je 5.2.
Startovaem Mathemati a-e dobija se prazan prozor (Notebook), u koga se unose odgovarajue komande. Komunika ija sa programom je interaktivna. Kada zavrxite sa unosom sa Shift + Enter dajete
naredbu kernelu da izvrxi odgovarajuu komandu.
Prilikom instala ije Mathemati a-e instalira se i en odliqno uraeni Help Browser, sa veoma
jasnom naviga ijom.
U sledeim primerima e se pokazati primena Mathemati a-e za rexavae problema iz dvodimenzijskih poten ijalnih strujaa nestix ivog fluida.
Mathemati a
Stephen Wolfram
Primer 2.1 Izvor izdaxnosti
, smexten je u taqki z = 4. Na osnovu MilneThompson-ove teoreme (teoreme o kruni i), odrediti kompleksni poten ijal strujaa koje simulira
opstrujavae ilindra polupreqika R = 2 m datim izvorom. Primenom programskog paketa Mathemati a na rtati strujnu sliku.
Primenom teoreme o kruni i na neku zadati kompleksnu funk iju f (z) (u naxem sluqaju to je kompleksni poten ijal izvora), dobija se nova kompleksna funk ija F (z) qija je jedna linija Im[F (z)] =
const u kompleksnoj ravni kruni a polupreqnika R. Teorema o kruni i se opisuje izrazom:

R
F (z) = f (z) + f
(2.33)
z
Kompleksni poten ijal izvora = 2, smextenog je u taqki z = 4 je odreen izrazom:
= 2 (m3 /s)/m
f (z) =
ln(z z0 ) = ln(z + 4)
2
Primeujui teoremu o kruzni i na dati kompleksni poten ijal f (z) dobija se novi kompleksni
poten ijal w(z):
w(z)
2
R
= f (z) + f
z

2
2
+ 4 = ln(z + 4) + ln[4(z + 1)] ln z = ln(z + 4) + ln(z + 1) ln z + ln 4
= ln(z + 4) + ln
z
Dakle, izvoru je pridodat jos jedna izvor iste izdaxnosti, smexten u taqki z = 1 i ponor izdaxnosti = 2 smexten u koordinatnom poqetku. Moe se pokazati analitiqki da je nulta strujni a
strujaa koje je opisano ovim kompleksnim poten ijalom kruni a polupreqnika R = 2 smextena
u koordinatnom poqetku. Sada emo, koristei Mathemati a-u, na rtati strujnu sliku i odrediti
poloaje zaustavnih taqaka.
Sledi algoritam rtaa strujni a za zadati kompleksni poten ijal u Mathemati a-i:
1. Definixi kompleksni broj:
z=x+Iy
Sa I se oznaqava imaginarna jedini a i; takoe znak , koji oznaqava mnoee se moe i

izostaviti, ali su u tom sluqaju mora napraviti razmak izmeu brojeva koji se mnoe, tj.
z = x + I y.
50
2. Definixi kompleksni poten ijal

w[z] = Log[z + 4] + Log[4 (z + 1)] Log[z]
Funk ija Log[x] predstav a prirodni logaritam broja x, tj. funk iju ln x. Logaritam neke
proizvo ne baze b broja x se pixe kao Log[b, x].
3. Odredi strujnu funk iju:
strujnafunkcija = ComplexExpand[Im[w[z]]]
Sa komandom ComplexExpand[w[z]] dobija se realni i imagionarni deo kompleknog poten ijala;

komandom ComplexExpand[Im[w[z]]] dobija se samo imaginarni deo kompleksnog poten ijala.
4. Na rtaj strujni e:
strujnice = ContourPlot[strujnafunkcija, {x, 5, 5}, {y, 5, 5}, PlotPoints > 200,
ContourShading > False, Contours > 50]
Posle startovae ove komande dobija se sledea slika:

4
-2
-4
-4
-2
5. Na rtaj kruni u sa entrom u koordinatnom poqetku i polupreqnika R = 2:

kruznica = Graphics[Circle[{0, 0}, 2]
6. Prikazi na jednom grafiku strujni e i kruni u:

strujnaslika = Show[strujnice, kruznica]
51
-2
-4
-4
-2
Odreivae zaustavnih taqaka
7. Neka z bude nezavisna promeiva:

Clear[z]
8. Diferen iraj kompleksni poten ijal po z - odredi kompleksnu brzinu

v[z] = D[w[z], z]
9. Odrediti poloaje zaustavnih taqaka:

zT = Solve[v[z] == 0, z]
10. Na rtaj zaustavne taqke:

ztacke = ListPlot[{{2, 0}, {2, 0}}, PlotStyle > PointSize[0.02]]
11. Prikai na jednom dijagramu strujnu sliku sa zaustavnih taqkama:

finale = Show[ztacke, strujnaslika]
52
-2
-4
-4
-2
Primer 2.2 Primenom programskog paketa Mathemati a prikazati strujne slike ikliqnog opstru-
javaa ilindra polupreqnika R = 1 m, za karakteristiqne vrednosti irkula ije . Poznato je da

je v = 5 m/s.
Cikliqno opstrujavae ilindra se opisuje sledeim kompleksnim poten ijalom:

R2
i
M
+
ln z = v z +
w(z) = v z +
2z
2
z
Diferen iraem izraza za komplesni poten ijal po z, dobija se kompleksna brzina v(z). Izjednaqavaem tog izraza sa nulom, dobija se kvadratna jednaqina qija rexea odreuje poloaje
zaustavnih taqaka:
p
z1,2 =
2 R2
2 + 16 2 v
4 v
U zavisnosti od vrednosti izraza pod korenom, + 16 v R , moemo imati sledee sluqajeve:

< 4 v R - postoje dve zaustavne taqke na konturi ilindra
= 4 v R - postoji jedna zaustavna taqka na dnu ilindra
> 4 v R - postoji jedna zaustavna taqka i ona se ne nalazi na konturi ilindra
Primeujui istu metodologiju kao u prethodnom primeru, dobijaju se sledee strujne slike:
2

4
-2
-2
-2
-4
-4
-4
-4
-2
< 4 v R
-4
-2
= 4 v R
53
-4
-2
> 4 v R
Zbog simetrije u odnosu na y osu, sila otpora je, kao i sluqaju a ikliqnog opstrujavaa ilindra
(uniformna struja + dvopol) jednaka nuli. Meutim, dodavae vrtloga ima za posledi u nesimetriqnu sliku u odnosu na x osu, tako da se e se dobiti neka sila koja deluje na ilindar u vertikalnom
prav u - to je sila uzgona. Ta sila se moe odrediti integra eem po a pritiska na konturi
ilindra, i pritom se dobija da je ona jednaka:
L = v
(2.34)
Ovo je zadiv ujui rezultat, koji nam kae da je sila uzgona propor ionalna irkula iji i brzini
v , i da je nezavisna od geometrije ilindra. Ovaj fenomen je poznat pod imenom Magnusov efekat.
Ovaj rezultat su Kuta (Kutta) i ukovski (Jaukowski) malo uopxtili:
Sila uzgona koja deluje na telo u struji neviskoznog fluida je propor ionalna
ukupnoj irkula iji oko tela. Smer sile uzgona je pod uglom od 90 u odnosu na
smer strujaa, rotiran u suprotnom smeru od smera irkula ije.
Ovaj rezultat je veoma vaan za teorijsku aerodinamiku, gde je veoma vano odreivae sile uzgona. Evo i jednog primera iz sveta sporta: ba aqi (pit hers) u bejzbolu koriste ovaj fenomen, ba ajui
tzv. "zavrnutu loptu" "s rew ball" - lopta pod uti ajem poqetne rota ije, ne ide pravolinijski, ve
po nekoj krivolinijskoj putai, i bei od udaraqa (batter).
3 Hidrauliqki proraqun prostog evovoda

Pod prostim evovodom se podrazumeva jedna jedinstvena ev konstantnog preqnika, ili ev koja se
sastoji od niza deoni a razliqitog preqnika koje se redno nadovezuju jedna na drugu.
3.1 Uvod - osnovne pretpostavke
Sr mehanike fluida qine tri jednaqine koje opisuju osnovne zakone fizike:
Zakon o odrau mase -jednaqina kontinuiteta
Drugi utnov zakon - jednaqina koliqine kretaa
Zakon o odrau energije - prvi prin ip termodinamike
U najopxtijem sluqaju, radi se o par ijalnim diferen ijalnim jednaqima po tri prostorne koordinate i vremenu, koje nije mogue rexiti. Zato se pri rexavau odreenih problema strujaa mogu
definisati pretpostavke koje e znatno olakxati rexavae konkretnog problema. Naravno, mora
postojati i opravdani razlog za uvoee tih pretpostavki.
Pri prouqavau strujaa teqnosti i gasova veoma vano mesto zauzima i oblast nauke o strujau
pod nazivom dinamika jednodimenzijskih strujaa. To su strujaa kod kojih se sve fiziqke veliqine
zavise samo od jedne prostorne koordinate usmerene u prav u strujaa, i u nekom najopxtijem sluqaju
i od vremena, tj. f = f (t, l). Tipiqan primer jednodimenzijskog strujaa je strujae kroz strujno
vlakno jer se u tom sluqaju promene fiziqkih veliqina po popreqnom preseku mogu zanemariti zbog
egovih dimenzija. Ako je strujae kroz strujno vlakno sta ionarno, tj. ako fiziqke veliqine ne
zavise od vremena, ve samo od prostorne koordinate, osnovne jednaqine kojima se opisuje strujae
fluida e se svesti na algebarske jednaqine. Ovaj model strujaa se primeuje i na strujaa kroz
evi.
1
3.2 Osnovne jednaqine
Kao xto je reqeno u uvodu, pri prouqavau strujaa teqnosti kroz evi se uvode sledee pretpostavke:
strujae je nestix ivo (gustina fluida se ne mea, = const)
strujae je sta ionarno (fiziqke veliqine se ne meaju tokom vremena)
strujae je jednodimezijsko (fiziqke veliqine zavise samo od jedne prostorne koordinate usmerene du ose evi)
Glavne fiziqke veliqine koje se odreuju prilikom proraquna su pritisak i brzina strujaa
(taqnije sreda brzina strujaa!). Za ihovo odreivae nam na raspolagau stoje dve algebarske
jednaqine, koje se dobijaju iz osnovnih jednaqina uz gore navedene pretpostavke, a to su jednaqina
kontinuiteta i Bernulijeva jednaqina (dobija se iz jednaqine koliqine kretaa).
1
Strujno vlakno je strujna ev infinitezimalnog preqnika dA.
rag repla emen
55
3.2.1 Jednaqina kontinuiteta
U sluqaju sta ionarnog i nestix ivog strujaa opxti oblik jednaqine kontinuiteta se svodi na:
V = const
(3.1)
gde je sa V oznaqen zapreminski protok kroz evovod. Zapreminski protok kroz neku povrx se
definixe kao fluks vektora brzine kroz tu povrx, tj.
Z
V = (~v , ~n) dA
(3.2)
A
Pokaimo sada na xta e se svesti ovaj izraz u sluqaju strujaa kroz ev, i xta je to sreda
brzina strujaa.
Kao xto je poznato, postoje dva osnovna reima strujaa, laminaran i turbulentan, i na sli i
3.1 su prikazani profili brzine prilikom strujaa kroz ev u ta dva sluqaja.
z
v = v(r, z)
v = v(r, z)
v = v(z)
Laminarno strujae
Turbulentno strujae
Profil srede brzine
Slika 3.1: Profili strujaa prilikom laminarnog i turbulentnog strujaa kroz ev i profil
srede brzine
Na osnovu izgleda profila brzina pri laminarnom i turbulentnom strujau, moe se zak uqiti
sledee:
u oba reima strujaa brzina se mea po popreqnom preseku
vektor brzine u svakoj taqki popreqnog preseka je ortogonalan na presek
U sluqaju da je ispueno da je vektor brzine u svakoj taqki popreqnog preseka je ortogonalan na
presek kaemo da strujae ima jednodimenzijski karakter, i u tom sluqaju je mogue uvesti pojmove
tzv. sredih vrednosti fiziqkih veliqina i na taj naqin primeniti jednodimenzijski model.
U ovom sluqaju su vektori ~v i ~n kolinearni u svakoj taqki popreqnog preseka, pa se izraz (2.2) svodi
na:
Z
(3.3)
V =
v dA
Sreda brzina se definixe na sledei naqin:
Sreda brzina je fiktivna, konstantna brzina po popreqnom preseku koja ostvaruje
isti zapreminski protok kao stvarni profil brzine.
A
vs A =
v dA
1
vs =
A
v dA
(3.4)
56
U svim proraqunima emo koristiti sredu brzinu, i indeks s e biti izostav en, odnosno ako
se kae da je brzina strujaa u nekom evovodu v = 1 m/s, misli se na sredu brzinu strujaa!
U sluqaju promene popreqnog preseka evi, promenie se i brzina strujaa. U blizini mesta
gde se mea presek, strujae nee imati jednodimenzijski karakter, pa je u tim prese ima nemogue
definisati sredu brzinu strujaa. Stoga se moraju usvojiti prese i koji su na dovo nom rastojau
od mesta promene preseka, tako da strujae u ima ima jednodimenzijski karakter, pa je mogue
koristiti srede brzine u tim prese ima.
Strujae nema jednodimenzijski karakter!
A1
A2
PSfrag repla emen

v1
v2
Slika 3.2: Promena popreqnog preseka evovoda

Jednaqina kontinuiteta za sluqaj sa slike 3.2 se svodi na:
V = const
gde su v i v
1
v1 A1 = v2 A2
srede brzine u prese ima povrxina A1 i A2 .
3.2.2 Bernulijeva jednaqina
Posmtrajmo jednu ev kroz koju struji teqnost i uoqimo dva preseka 1-1 i 2-2, tako da u ima strujae
ima jednodimenzijski karakter (ovo je vrlo vano - za preseke za koje se pixe Bernulijeva jednaqina
to mora biti zadovo eno!). Uz uvedene pretpostavke, za preseke 1 i 2 vai sledea jednaqina:
Y =Y +Y
(3.5)
gde je:
v
p
+ gz +
Y =
(3.6)
2
Y - ukupna energija po jedini i mase koju fluid poseduje u i-tom preseku evi, i = 1, 2.
p
- pritisna energija po jedini i mase - entalpija
gz - poloajna energija po jedini i mase

v
- kinetiqka energija po jedini i mase

2
1
g12
2
i
2
i
Veliqina se naziva Koriolisov koefi ijent ili korek ioni koefi ijent kinetiqke
energije. Ovim koefi ijentom se koriguje grexka koja se qini ako se kinetiqka energija raquna
preko srede brzine kao v /2, jer fiziqki brzina mea po popreqnom preseku (sreda brzina je
i
2
i
57
zamix ena brzina). Tako e ovaj koefi ijent zavisiti od reima strujaa:
(
1.058, turbulentno strujae
=
(3.7)
2,
laminarno strujae
Vidimo da je kod turbulentnog strujaa 1 (uvek emo usvajati = 1 za turbulentno strujae),
dok je kod laminarnog strujaa = 2. Da je > moemo da zak uqimo i na osnovu izgleda profila brzine za ova dva reima - naime, kod turbulentnog strujaa u veem delu povrxine
popreqnog preseka evi imamo sluquj da je brzina priblino konstantna (turbulentno jezgro), tako da
je profil brzine kod turbulentnog strujaa sliqniji profilu srede brzine, nego xto je to sluqaj
za laminarni profil. Ako u zadatku nije naglaxen reim strujaa, podrazumeva se da se radi o
turbulentnom strujau!
2
v
lam
r
sme
PSfrag repla emen
tur
a
ruj
st
v1
z2
z1
referentni nivo
Slika 3.3: Deo evovoda u kome struji fluid

Posledi qlan na desnoj strani jednaqine (2.5) predstav a gubitke strujne energije prilikom
strujaa teqnosti od preseka 1 ka preseku 2, i on je jednak zbiru lokalnih gubitaka energije i
gubitku energije usled trea prilikom strujaa teqnosti od preseka 1 ka preseku 2.

Yg12 =
Lokalni gubi i energije
Yglok12 +
Ygtr12
(3.8)
Lokalni gubi i energije se dexavaju na nekom odreenom mestu u evovodu gde se odreena energija
fluida "oduzme" od fluida i ona se koristi za stvarae nekog sekundarnog strujaa - to su mesta
gde ev mea prava svog pruaa (koleno, krivina), mesta gde dolazi do suea ili proxirea
popreqnog preseka, mesta u evovodu na kojima se nalaze ventili, itd. Svi ovi gubi i energije se
odreuju na osnovu Vajsbahovog obras a:
Yglok =
v2
2
(3.9)
gde je odgovarajui koefi ijent lokalnog gubitka energije ili koefi ijent otpora. Vrednosti ovih
koefi ijenta e u svim zada ima biti unapred poznate za konkretan evovod. Takoe, stvar dogovora
58
je da je brzina v brzina iza lokalnog otpora. Tako e re imo za suee popreqnog preseka (slika
3.2) gubitak energije biti odreen izrazom:
Yg = su
v22
2
Dakle, energija u iznosu je "oduzeta" od fluidne struje za stvarae vrtloga na mestu gde je
doxlo do promene preseka.
Jedini lokalni otpor kod koga e ne koristi Vajsbahov obraza je lokalni otpor usled naglog
proxirea evovoda, slika 3.4.
v22
su 2
PSfrag repla emen
ujae nema jednodimenzijski karakter!
v2
v1
Slika 3.4: Naglo proxiree popreqnog preseka

Gubitak energije usled naglog proxirea se odreuje korixeem Borda-Karnoove formule:
Ygnp =
(v1 v2 )2
2
(3.10)
Gubi i energije usled trea
Ovi gubi i energije su posledi a trea izmeu teqnosti i zida evi. Prilikom strujaa brzinom v
kroz ev duine L i povrxine popreqnog preseka A on se odreuje na osnovu Darsijevog obras a:
Ygtr =
L v2
4Rh 2
(3.11)
Veliqina R se naziva hidrauliqki radijus i on se definixe kao odnos protoqne povrxine i

okvaxenog obima, tj. R = A/O. Tako je za krunu ev preqnika D hidrauliqki radijus jednak:
h
Rh =
D2
D
A
=
=
O
4D
4
pa se Darsijeva formula za sluqaj strujaa kroz evi (xto e biti sluqaj u gotovo svim zada ima!)
svodi na:
L v
Y =
(3.12)
D 2
Veliqina se naziva koefi ijent trea i on se u opxtem sluqaju zavisi od Rejnoldsovog broja
i relativne hrapavosti evi k. U sluqaju laminarnog strujaa evi se ponaxaju kao hidrauliqki
glatke, koefi ijent trea zavisi samo od Re i ta zavisnost se dobija iz taqnog rexea Navije2
gtr
59
Stoksovih jednaqina za sluqaj strujaa u evima, tj:

64
=
(3.13)
laminarno strujae
Re
Usluqaju turbulentogstrujaa, bezobziradalise evponaxakaohidrauliqki glatka, hidrauliqki
hrapava ili hidrauliqki potpuno hrapava, dobijae taqne zavisnosti (Re, k) nije mogue, jer se ne
raspolae potrebnim taqnim rexeem Rejnoldsovih jednaqina. Zato se nepotpuni teorijski rezultati Rejnodsovih jednaqina moraju dopuniti odgovarajuim ekperimentalnim poda ima. Na taj naqin
se doxlo do formula koje su date u tabeli.
R.broj
Oblast primene
Autor
Re < Rek = 2320
= 0.0025 Re0.333
2320 < Re < 4000
Zajqenko
3.
= (1.8 log Re 1.5)2
4000 < Re < 3 106
4.
= 0.3164 Re0.25
4000 < Re < 105
1.
2.
5.
Zavisnost = (Re, k)
=
1
= 2 log
64
Re
2.51
k
+
3.71 Re
Konakov
Blazijus
Kolbruk-Vajt
23
560
< Re <
k
k
6.

100
= 0.1 1.46k +
Re
Altxul
7.

2
1
= 1.74 + 2 log
k
Prantl - Nikuradze
8.
= 0.11k 0.25
9.
= a + bRec
Re >
Xifrinson
a = 0.0094 k 0.225 + 0.53 k

0.44
b = 88 k
c = 1.62 k 0.34
560
k
Re < 104
10
< k < 0.04
Vud
60
Takoe, poredizrazadatih u tabeli, koefi ijent trea se moeodrediti i korixeem Mudijevog

dijagrama (vidi predavaa).
Pumpa u evovodu
U gotovo svim zada ima, a takoe i u praksi, u evovodu e biti ugraena pumpa. Uti aj pumpe na
strujae e biti obuhvaen preko jediniqnog rada pumpe, Y [J/kg] koji se moe shvatiti kao
energija po jedini i mase koju pumpa predaje fluidu. Fiziqki posmatrano, pumpa "obogauje" fluid
pritisnom energijom.
2 2
p
Yp
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
PSfrag repla emen
1 1
Slika 3.5: Strujna maxina (pumpa) u evovodu
Qlan Yp se u Bernulijevoj jednaqini uvek pixe sa leve strane, tj. za sluqaj sa slike 2.5
(smer strujaa je od preseka 1 ka preseku 2)

Y1 + Yp = Y2 + Yg12
Kako je z
z1 = H
v2
v2
p2
p1
+ gz1 + 1 1 + Yp = Yi =
+ gz2 + 2 2 + Yg12
(3.14)
, jednaqina (2.14) se svodi na:
v2
v2
p2
p1
+ 1 1 + Yp = Yi =
+ gH + 2 2 + Yg12
(3.15)
Korisna ili hidrauliqka snaga pumpe se odreuje na osnovu izraza:
(3.16)
Snaga koja je potrebna za pogon pumpe (snaga koju je potrebno uloiti da bi smo dobili snagu P ):
Pk Ph = V Yp
P =
Pk
V Yp
=
p
p
gde je (mehaniqki) stepen korisnosti pumpe.

p
(3.17)
61
3.3 Zada i
1. Za prost evovod sa slike odrediti maksimalnu vrednost natpritiska p pri kojoj e strujae u
evovodu biti jox uvek laminarno. Kritiqni Rejnoldsov broj za strujae u evi je Re = 2320.
Dati su i sledei poda i: = 900 kg/m , = 4 10 m /s, D = 80 mm, D = 100 mm, L = 18 m,
L = 10 m, = 0.1, = 3.5, = 0.2, H = 4 m.
2. Na instala iji napuenoj vodom izvrxen je eksperiment u kome se pomou diferen ijalnih
manometara sa ivom mere padovi pritisaka. Na osnovu pokazivaa manometara odrediti koefi ijent lokalnog otpora ventila kao i snagu ugraene pumpe. Strujae je turbulentno u
hidrauliqki glatkim evima. Dati su sledei poda i: l = 3 m, l = 5 m, L = 25 m, D = 50 mm,
h = 11.8 mm, h = 100 mm, H = 2 m, = = 0.5, = 2, = 1000 kg/m , = 13600 kg/m
= 1.006 10 m /s i = 0.8.
3. Za evovod na sli i odrediti protok vode koja se sliva iz rezervoara A u rezervoar V. Za koliko
se povea protok kroz evovod ako se u ega ugradi pumpa qija je karakteristika data izrazom:
m
kr
v0
V
V 0
Yp = Y0 1
!2
Poznati su sledei poda i: Y = 60 J/kg, V = 40 l/s, H = 4 m, L = 12 m, L = 15 m, D = 80 mm,

D = 100 m, = 0.025, = 0.027, = 0.1, = 7.5, = 0.2, p = 0.2 bar i p = 0.1 bar.
4. Pumpom se potiskuje voda iz doeg otvorenog usisnog rezervoara u gori zatvoreni u kome se
odrava konstantna vrednost potpritiska p = 0.2 bar, evovodom duine l = 20 m i preqnika
d = 100 mm. Poznati poda i su: h = 4 m, = 4, = 0.5, = 2.5, = 3.5 i = 0.03.
(a) Odrediti snagupumpe akosujedniqni radi stepen korisnostidatiizrazima Y = 67500 V +
700 V + 80 i = 1923V + 77 V gde su V [ m /s] i Y [ J/kg].
(b) Izraqunati maksimalnu visinu h na koju sme da se postavi pumpa iznad nivoa vode u
usisnom rezervoaru da ne bi doxlo do pojave kavita ije u pumpi. Poznato je da je za
ovu pumpu pritisak na ulazu (presek I) mora biti vei za 20 kPa od pritiska zasiene
vodene pare na radnoj temperaturi koji iznosi p = 0.024 bar. Atmosferski pritisak je
p = 1.02 bar, a pumpa radi sa protokom iz taqke (a).
0
v1
v2
vp
4 Hidrauliqki proraqun sloenog

evovoda
4.1 Kratak teorijski uvod
Pod pretpostavkom da se radi o sta ionarnom, jednodimenzijskom, nestix ivom strujau ( = const),
pri proraqunu sloenog evovoda se koriste dva tipa algebarskih jednaqina:
Jednaqina kontinuiteta
Bernulijeva jednaqina
Jednaqina kontinuiteta pri proraqunu sloenog evovoda se obiqno pixe za mesta u kojima se evne
deoni e granaju ili spajaju - to su qvorovi mree, ili raqve.
V n+1
V 1
V n+2
V 2
PSfrag repla emen

R
V n
V n+m
Slika 4.1: Qvorno mesto u mrei

Jednaqina kontinuiteta napisana za qvor sa slike (slika 4.1) glasi:
n
X
i=1
V i =
m+n
X
V j
(4.1)
j=n+1
tj. suma protoka koji ulaze u qvor (raqvu) je jednaka sumi protoka koji izlaze iz qvora.
U zada ima se qesto moe sresti i sluqaj kada se nivo u rezervoru odrava konstantnim zahva ujui
stalnom proti au fluida kroz ega ("mali" rezervoar) - u ovom sluqaju takoe vai isti prin ip:

63
mora biti zadovo ena jednakost ukupnih dotoka u rezervoar i ukupnih protoka koji izlaze iz rezervoara.
4.1.2 Bernulijeva jednaqina
Bernulijeva jednaqina se pixe na potpuno isti naqin kao u sluqaju proraquna prostog evovoda, i
moe se postaviti za bilo koja dva preseka u kojima je zadovo en jednodimenzijski karakter strujaa.
Za razliku od proraquna prostog evovoda, ovde je neophodno, pored jednaqina kontinuiteta postaviti
i jox najmae dve Bernulijeve jednaqine. Broj Bernulijevih jednaqina koje je mogue postaviti
zavisi od broja raqvi i broja evovoda koji se spajajaju (granaju u raqvi). Primena Bernulijeve
jednaqine se najbo e moe ilustrovati jednostavnim primerom kada su tri rezervoara meusobno
povezana sloenim evovodom (slika 4.2). U ovom konkretnom primeru teqnost se sliva iz rezervoara
1 ka rezervoarima 2 i 3 (smerovi strujaa u deoni ama su poznati). Imajui u vidu da se Bernulijeva
jednaqina uvek pixe u smeru strujaa, sa primer sa slike je mogue postaviti dve Bernulijeve
jednaqine, i to 1-2 i 1-3.
1
p1
PSfrag repla emen

H
p3
v1
v2
R
p2
v3
Slika 4.2: Primer sloenog evovoda

Bernulijeva jednaqina za nivoe u rezervoarima 1 i 2:
Y1 = Y2 + Yg12
Y1 = Y2 + Yg1R + YgR2
v2
v2
p2
p1
+ gH =
+ C1 1 + C2 2
2
2
(4.2)
Bernulijeva jednaqina za nivoe u rezervoarima 1 i 3:

Y1 = Y3 + Yg13
Y1 = Y3 + Yg1R + YgR3
p1
v2
v2
p3
+ gh =
+ C1 1 + C2 3
2
2
Ovim jednaqinama treba pridodati i jednaqinu kontinuiteta za raqvu:

V 1 = V 2 + V 3
v1 D12 = v2 D22 + v3 D32
(4.3)
(4.4)
64
R2
R2
V 1
PSfrag repla emen
V 2
V 2
V 1
R3
V 3
V 3
Slika 4.3: Strujae u raqvi
Iz jednaqina (5.2), (5.3) i (5.4) se mogu odrediti brzine strujaa u pojedinim deoni ama, ako su
zadate visine H , h, kao i ekvivalentni koefi ijenti otpora za evovode 1, 2 i 3.
Pri strujau fluida kroz raqvu dolazi do izvesnog gubitka strujne energije fluida, i taj gubitak
se uzima u obzir preko koefi ijenta lokalnog gubitka energije (lokalnog otpora) u raqvi .
Koefi ijent se uvek vezuje za brzine koje "izlaze" iz raqve. Tako za dva karakteristiqna
primera za slike 4.3:
(a) Imamo gubitke energije Y = v2 i Y = v2 . Ako je u zadatku zadato samo , a imamo
ovaj sluqaj onda vezujemo i za brzinu v i v , tj. Y = v2 i Y = v2 .
(b) U ovom sluqaju imamo gubitak energije Y = v2
R
gR2
R2
2
2
gR3
gR
2
3
R2
R2
gR2
2
2
gR3
2
3
2
2
4.2 Zada i
1. Pumpom se potiskuje voda iz velikog zatvorenog rezervoara A u veliki otvoreni rezervoar V
i mlazni u S. Teorijska visina mlaza vode na izlazu iz mlaznika iznosi h = 5 m. Dati su

sledei poda i: V = 6 l/s, d = 60 mm, D = 150 mm, l = 100 m, l = 60 m, H = 2 m, H = 3 m,
= 0.03 (za sve evi), = 0.3, = 3, = 10, = 0.5, = 0.05, = 0.25, p = 0.2 bar i
= 0.75.
(a) Odrediti visinu H .
(b) Odrediti snagu koja je potrebna za pogon pumpe.
2. Pumpe P i P transportuju vodu iz rezervoara A u rezervoare B i C . Istovremeno, iz rezervoara B voda se vraa povratnom granom u rezervoar C , a iz rezervoara C struji ka potroxaqu
konstantnim protokom V = 3.5 l/s. Rezervoar A je veliki, pa je nivo u emu konstantan, a nivoi
vode u rezervoarima B i C se odravaju konstantnim proti aem kroz ih. Odrediti ukupnu
snagu koja je potrebna za pogon pumpi. Poznati su sledei poda i: l = l = 4 m, l = l = 4 m,
d = 60 mm, d = 50 mm, d = 30 mm, d = 40 mm, h = 5 m, h = 3 m, = 1, = 0.5, = 0.4,
= 2, = 3, = 4, = = 0.8, = 1000 kg/m , = 0.028.
3. Pumpa transportuje voduiz rezervoaraA kroz rezervoar B prema potroxaqu P . U evi preqnika
d = 50 mm, koja vodi ka potroxaqu ugraena je blenda karakteristike K = 0.01242 m /(s m )
t
v1
v1
v2
v3
P1
P2
1/2
65
koja je povezana sa diferen ijalnim manometrom u kome je iva. Protok kroz instala iju se
regulixe pomou optoqnog voda (grana sa ventilom v2). Odrediti snagu koja je potrebna za
pogon pumpe. Poznati su sledei poda i: p = 3 kPa, p = 800 Pa, l = 4 m, l = 2 m, l = 3 m,
d = 65 mm, d = 80 mm, d = 50 mm, H = 1 m, h = 100 mm, = 0.5, = 0.5, = 0.5, = 0.5,
= 1, = 0.5, v1 = v2 = 1.5, = 0.025 i = 0.8.
Napomena: Ako je koefi ijent karakteristike
blende K , protok fluida kroz evovod u koji je
ugraena blenda je odreen izrazom V = K h.

4. Zupqasta pumpa regulisana optoqnim vodom, preba uje benzin iz otvorenog rezervoara A u
otvoreni rezervoar V. Ako su poznati sledei poda i: V = 4 l/s, H = 7.5 m, L = 8 m, L = 12 m,
d = 50 mm, = 0.5, = 2, = 750 kg/m , = 0.7, d = 30 mm, L = 2 m, = 20, = 0.5 i
= 0.02, odrediti:
(a) Dotok benzina u rezervoar B.
(b) Graniqnu vrednost koefi ijenta otpora ventila u optoqnom vodu pri kome nema dotoka
u rezervoar B, kao i snagu pumpe u tom sluqaju.
(v) Snagu pumpe u sluqaju kada je ventil u optoqnom vodu zatvoren.
m
R1
R0
R2
v1
v0
v0
5. Rezervoari A i V su spojeni sloenim evovodom. Poznati su sledei poda i:
ekvivalentni otpori deoni a: C = 20, C = 12, C = 10 i C = 15

preqni i deoni a: d = 50 mm, d = d = d = d = 40 mm
razlika izmeu nivoa u rezervoarima H = 5 m
p = 0.1 bar i p = 0.6 bar
Odrediti zapreminske protoke kroz sve deoni e, kao i snagu pumpe ( = 0.8) koju treba
postaviti u deoni u 1 da bi se protok kroz tu deoni u udvostruqio.
6. Na sli i je prikazan sloen evovod u kome pumpa snabdeva vodom rezervoar S iz rezervoara A
i V. Poznati su sledei poda i: L = 20 m, L = 15 m, L = 20 m, = 0.03, H = 2 m, H = 4 m
i p = 1 bar. Ako je protok V = 7 l/s i pokazivae otvorene U evi sa ivom h = 165 mm
(H = 1 m, = 13600 kg/m ) izraqunati korisnu snagu pumpe, kao i pritisak koji vlada iznad
nivoa teqnosti u rezervoaru A. Zanemariti sve lokalne otpore.
66
4.3 Ispitni zada i

1. U postrojeu prikazanom na sli i 1.3 pumpa transportuje vodu iz rezervoara A i B u rezervoar
kroz evovode 1, 2, 3, 4 i 5. Nivo vode u rezervoaru A se odrava konstantnim stalnim

doti aem konstantnog protoka V = 20 l/s u ega, dok su rezervoari B i C veliki.Poznati su
sledei poda i: p = 10 kPa, p = 50 kPa, d = d = 100 mm, d = 120 mm, d = d = 150 mm,
L = L = 2 m, L = 1 m, L = 24 m, l = 15 m, = 0.025 (za sve evi), H = 5 m, h = 2 m, = 4,
= 5, = 8, = 4, = 10 i = 0.8. Odrediti brzine strujaa u svim deoni ama i snagu
pumpe.
C
v1
v2
v4
v5
h
p
v4
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
B
u
3
k
v1
v5
k
v2
00
11
11
s 00
00
11
00
11
00
s 11
00
11
Slika 4.4
v = 1.354 m/s, v = 1.192 m/s, v = 1.768 m/s, v = 2.262 m/s, v = 1.13 m/s, Y =
i P = 7.263 kW
2. U postrojeu prikazanom na sli i 1.4 pumpa potiskuje vodu iz rezervoara A i V u rezervoare S
i D. Poznati su sledei poda i: H = 5 m, p = 10 kPa, p = 5 kPa, = 0.8, = 0.5, = 0.5,
= 0.03 (za sve evi) i poda i dati u tabeli. Ako je u deoni i 5 izmerena brzina strujaa
v = 1.8 m/s, odrediti protoke kroz sve evne deoni e, kao i snagu koja je potrebna za pogon
pumpe.
Rexea:
143.4 J/kg
pv
i
Li [ m]
1 3
2 3.6
3 5
4 4
5 5
di [ mm]
v4
vi
180
180
200
120
150
10
2
3
4
5
D
5
v3
H
3
v3
pm
v1
v2
Slika 4.5
Rexea:
Brzine strujaa: v
v5
= 1.377 m/s v2 = 0.532 m/s v3 = 1.546 m/s v4 = 1.483 m/s v5 = 1.8 m/s
67
Zapreminski proto i: V = 35.04 l/s, V = 13.54 l/s, V = 45.58 l/s, V = 16.77 l/s, V =
31.81 l/s
Jediniqni rad i snaga pumpe: Y = 65.3 J/kg i P = 3.965 kW.
3. Na sli i 1.5 je prikazan sloen evovod u kome pumpa, kroz evne deoni e 1, 2, 3, 5 i 7 transportuje vodu iz velikog otvorenog rezervoara A u rezervore B, C i D. Istovremeno, evovodom
4 voda se sliva iz rezervoara V u rezervoar S, odnosno iz evovom 6 iz rezervoara S u rezervoar
D. Poznati su sledei poda i: H = 5 m, H = 1 m, H = 2 m, p = 0.2 bar, p = 0.5 bar, = 0.03
(za sve evi), = 0.8, kao i poda i dati u tabeli. Odrediti snagu potrebnu za pogon pumpe,
ukupan zapreminski protok koji dotiqe u rezervoar D i koefi ijent lokalnog otpora ventila
u deoni i 7.
Napomena: Nivoi vode u rezervoarima V, S i D se odravaju konstatnim stalnim proti aem
kroz ih. Sve lokalne otpore, osim ventila zanemariti.
v7
1
2
3
4
5
6
7
100
80
80
60
60
60
200
300
200
200
200
200
200
200
Li [ m]
Di [ mm]
5
5
10
10
5
8
?
pm
vi
B
H1
4
v4
C
v6
v2
v5
2
1
v1
H2
pv
.
V
v1
v3
v7
Slika 4.6
Rexea:
,
,
v1 = 1.717 m/s v2 = v4 = 1.771 m/s v3 = 2.092 m/s v5 = 1.091 m/s v6 = 2.862 m/s
v7 = 1.001 m/s V = 0.121 m3/s YP = 132.56 J/kg P = 20 kW v7 = 125.6
5 Isti ae teqnosti kroz otvore i

naglavke
Deta an opis problematike iz oblasti isti aa teqnosti kroz otvore i naglavke je dat u kizi
Dinamika jednodimenzijskih strujaa fluida od prof. Vladana orevia. Teorijski uvod dat u
sledeim redovima se bazira na pojedinim deta ima iz te kige.
5.1 Sta ionarna isti aa
Posmatrajmo jedan veliki rezervoar u qijem se boqnom zidu nalazi mali otvor oxtrih ivi a (slika
5.1) kroz koji teqnost istiqe u atmosferu. Usled iner ije, pojedini fluidni delii u blizini otvora
PSfrag repla emen
111
000
000
111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 000
111 111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 111
000
111
1111 000
0000
111
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
H
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
k
000
111
000
111
000
111
000
111
k
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
Slika 5.1: Isti ae kroz otvor oxtrih ivi a

e se kretati po zatvorenim konvergentnim putaama - mlaz se suava sve do preseka obeleenog sa
na sli i 5.1. Taj presek se naziva kontrakovani presek i jedino u emu strujae ima
jednodimenzijski karakter! Ovaj presek je ujedno i najui presek mlaza.
A povrxina otvora
A povrxina kontrakovanog preseka
Veliqina koja predstav a odnos povrxine kontrakovanog preseka i povrxine otvora se naziva
koefi ijent kontrak ije:
A
<1
=
(5.1)
A
Pojavakontrak ije mlaza je izraenija kod otvorakoji se nalaze blie slobodnojpovrxi teqnosti
u rezervoaru, tj. vrednost koefi ijenta kontrak ije opada sa poveaem visine H .
kk
69
5.1.1 Isti ae kroz mali otvor oxtrih ivi a
U i u odreivaa zapreminskog protoka koji istiqe iz rezervoara kroz otvor povrxine popreqnog
preseka A, postav a se Bernulijeva jednaqina za nivo u rezervoaru i kontrakovani presek k-k:
p
p
v
v
(5.2)
+gH =
+
+
2
2
Koefi ijent je koefi ijent lokalnoggubitkaenergije kojireprezentuje energijupotrebnuzastvarae
makrovrtloga koji nastaju izmeu protoqne zone i zida rezervoara. Iz jednaqine (5.2) se dobija
p
p
1
1
2gH = 2gH, gde je =
v=
(5.3)
1+
1+
Veliqina se naziva koefi ijent brzine. U sluqaju da se gubi i u rezervoaru mogu zanemariti
( = 0), brzina isti aa u tom sluqaju je idealna brzina (nema gubitaka energije):
p
(5.4)
v = 2gH
Stvarna brzina (jednaqina ??) je uvek maa od idealne brzine, jer je < 1. Protok kroz otvor je
odreen izrazom (brzina v je brzina u kontrakovanom preseku):
p
2gH
(5.5)
V = v A = A
Ako se povrxina A izrazi kao A = A, gde je A povrxina otvora, dobija se sledei izraz za
zapreminski protok kroz otvor:
V = A 2gH
(5.6)
Veliqina = se naziva koefi ijent protoka. Koefi ijent protoka je uvek mai od jedini e i on se za neki otvor moe veoma jednostavno moe odrediti eksperimentalno. Tipiqna
vrednost za u sluqaju krunog otvora, kada je kontrak ija potpuna je 0.62.
Idealni protok kroz otvor bi bio jednak proizvodu povrxine otvora i idealne brzine, tj.
p
V = A 2gH
(5.7)
Moe se zak uqiti da je stvarni protok u relativno velikoj meri mai od idealnog protoka (npr.
za kruni otvor stvarni protok je 62% od idealnog protoka).
a
5.1.2 Podvodno isti ae
U ovom sluqaju isti ae se ne vrxi u atmosferu, ve u prostor koji je ispuen istom teqnoxu koja
se nalazi u stau mirovaa. Struktura strujaa e praktiqno ostati ista kao i pri isti au u
atmosferu, tj. pojava kontrak ije mlaza e biti jasno izraena. Bernulijeva jednaqina za nivoe u
rezervoarima glasi:
g (H1 H2 ) = ( + 1)
v2
2
Koefi ijent reprezentuje gubitak strujne energije ispred otvora, dok je gubitak energije posle
otvora predstav en jedini om, tj. qlanom v /2 na desnoj strani jednaqine.
2
70
Iz prethodne jednaqine brzina se moe izraziti kao

gde je = 11+
p
p
1
v=
2g(H1 H2 ) = 2g(H1 H2 ),
1+
PSfrag repla emen
(5.8)
111
000
000
111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 000
111 111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 111
000
111
111 000
000
111
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
111 000
000
111 000
111 000
111
000
111
H1
1110000
000
1111 000
111
000
111
000
111
111 000
000
111
000
111
1111 H2
0000
000
111
000
111
000
111
000k
111
000
111
000
111
k
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
Slika 5.2: Podvodno isti ae kroz otvor oxtrih ivi a

Protok kroz otvor je da e jednak
(5.9)
Proizvod koefi ijenta kontrak ije i koefi ijenta brzine je koefi ijent protoka, = , pa je
konaqno protok kroz otvor odreen izrazom:
p
V = A 2g(H H )
(5.10)
Ekperimenti pokazuju da koefi ijent protoka za neki mali otvor pri podvodnom isti au ima
priblino istu vrednost kao i sluqaju isti aa u atmosferu.
V = v Ak = Ak
p
p
2g(H1 H2 ) = A 2g(H1 H2 )
5.1.3 Isti ae teqnosti kroz veliki otvor oxtrih ivi a
Pod velikim otvorom se podrazumeva otvor qije vertikalne dimenzije nisu u znatnoj meri mae od
neke karakteristiqne dubine na kojoj se otvor nalazi (obiqno je ta karakteristiqna dubina rastojae
od nivoa teqnosti do teixta otvora). Kod takvih otvora promene brzine u preseku k k se ne mogu
zanemariti.
Posmatra se veliki otvor qije se teixte nalazi na dubini H u odnosu na nivo u rezervoru (slika
5.3). Pretpostaviemo da je oblik preseka k k geometrijski sliqan preseku otvora. Elementarna
povrxina otvora se izabira u vidu pravougaonika dimenzija b (z) i dz. Ova elementarna povrxina
se moe smatrati malim otvorom, pa je brzina u svim enim taqkama odreena izrazom v = 2gz.
Elementarni protok kroz ovaj otvor je:
k
dV = v dAk =
p
2gz bk (z) dz
71
Ukupni protok V se dobija integra ijom po eloj povrxini preseka k k:

V =
H+h
Z k2
p
2g
bk (z) z dz
(5.11)
Hhk1
PSfrag repla emen
111
000
000
111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 000
111 111
000
111
000
111 000
000
111 000
111 111
000
111
111 000
000
111
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
H
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
z
bk
hk1
C
hk2
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
dz
kk
Slika 5.3: Isti ae kroz veliki otvor oxtih ivi a

Ovom prilikom je pretpostav eno da ne zavisi od z. Geometrijske veliqine u preseku k k i
odgovarajue veliqine u preseku otvora se mogu povezati preko koefi ijenta kontrak ije, tj.
bk (z) =
pa je konaqno protok jednak
p
b(z),
hk1 =
p p
V = 2g
p
h1 ,
H+Z h2
hk2 =
p
h2
(5.12)
b(z) z dz
H h1
U praktiqnim proraqunima se qesto koristi priblini izraz:

H+h
Z 2
p
V = 2g
b(z) z dz
(5.13)
Hh1
Veliqina = se naziva koefi ijent protoka velikog otvora.

5.1.4 Zada i
1. U rezervoar A stalno dotiqe V
vode. Rezervoari A i B imaju konstantne nivoe vode

i spojeni su malim otvorom u pregradnom zidu. Odrediti protoke kroz izlazne naglavke iz
rezervoara. Dati su sledei poda i: d = 50 mm, = 0.5, = 1.2, = 0.03, L = 1 m i = 0.62.
2. Odrediti horizontalnu strani u b velikog otvora oblika pravouglog trougla tako da protok
kroz ega bude V = 2 m /s. Ostali poznati poda i su: H = 1 m, a = 2 m i = 0.62.
= 20 l/s
72
5.2 Kvazista ionarna isti aa
Pod kvazista ionarnim strujaem se podrazumeva strujae kod koga su promene fiziqkih veliqina
u vremenu relativno spore, tako da se moe smatrati da u svakom trenutku vae jednaqine za sta ionarno strujae. Tipiqan primer ovakvog strujaa predstav a praee ili puee relativno
velikog rezervoara kroz otvor ili ev qije su dimenzije znatno mae od preseka rezervoara (slika
4.4).
t=0
dz
PSfrag repla emen H
A(z)
z
t=T
V (z)
Slika 5.4: Isti ae teqnosti iz rezervoara

U poqetnom trenutku (t = 0) rezervoar koji je bio napuen do visine H poqie da se prazni
kroz mali otvor na svom dnu. Neka je zadat koefi ijent protoka otvora , kao i egova povrxina
A . Treba odrediti vreme T za koje e se rezervoar isprazniti. Ako isti ae smatramo kvazista ionarnim, protok u proizvo nom trenutku vremena je odreen izrazom:
p
V = A 2gz
(5.14)
pa e za vreme dt iz rezervora istei zapremina V dt. Istovremeno, nivo teqnosti u sudu e se
smaiti za dz, tako da je s druge strane koliqina teqnosti koja istekne iz rezervoara za vreme dt
jednaka A(z) dz. Prema tome, dolazi se do diferen ijalne jednaqine praea rezervoara:
(5.15)
V dt = A(z) dz
Znak minus sa desne strane jednaqine potiqe od qieni e da se koordinata z smauje tokom vremena
(ima negativan priraxtaj), tj. dz < 0. Ako koordinata z raste tokom vremena, onda sa e sa desne
strane jednaqine nee stajati znak minus. Generalno, pri puenu ili praeu rezervoara, u i u
odreivaa vremena koje se potrebno da se nivo teqnosti u emu za neku vrednost visine, koristi se
diferen ijalna jednaqina oblika:
V dt = A(z) | dz |
(5.16)
pri qemu je:
(
dz,
kada je dz > 0 (koordinata z raste tokom vremena)
| dz | =
dz, kada je dz < 0 (koordinata z se smauje tokom vremena)
Ako se vratimo na konkretan primer, zamenom jednaqine (4.14) u (4.16), tj. (4.15) dobija se difer0
73
en ijalna jednaqina koja razdvaja promeive, tj.

(5.17)
Uz (opravdanu) pretpostavku da je = const. tokom praea rezervoara, integra eem leve i desne
strane jednaqine:
Z
Z
A0
p
2gz dt = A(z) dz
dt =
A0 2g
dt =
A(z) dz
A0 2gz
A(z) dz
Konaqno vreme koje je potrebno da se rezervoar isprazni je:

T =
A0 2g
ZH
(5.18)
A(z) dz
Ako je rezervoar oblika ilindra ili prizme, onda je A(z) = A = const, pa se jednaqina (4.18) svodi
na:
2A H
T =
(5.19)
A 2g
0
5.2.1 Zada i
1. Nai vreme koje je potrebno da se ilindriqni rezervoar prikazan na sli i isprazni. Poznati
su sledei poda i: D = 1 m, d = 20 mm, H = 0.5 m, h = 1 m, = 0.62.
2. Otvoren prazan ilindriqni sud se puni vodom iz goreg velikog otvorenog rezervoara kroz
dve evi jednakih preqnika i duina, kao i jednakih koefi ijenata lokalnih gubitaka energije.
Odrediti vreme za koje e se sud napuniti vodom. Dati su sledei poda i: = 0.2, = 0.5,
= 0.5, = 0.03, l = 4 m, d = 50 mm, H = 5 mm, h = 2 m i D = 1 m.
3. Rezervoarprikazanna sli i se istovremeno puni konstantnim protokom V i prazni krozsloen
evovod. U poqetnom trenutku rezervoar je napuen do visine H . Poznati su sledei poda i:
H = 2 m, D = 0.6 m, h = 3 m, l = l = 4 m, l = 1 m, d = 30 m, d = 20 mm, d = 15 mm, = 4,
= 2, = 0.5, = 0.7, = 0.02 i V = 2 l/s. Odrediti poloaj ravnotenog nivoa u
rezervoaru, kao i vreme koje je potrebno da se poqetni nivo (H = 2 m) promeni za h = 1 m.
4. Iz goreg otvorenog ilindriqnog suda, punog vode (slika 3), preqnika d = 1 m i visine h =
1.5 m, pretaqe se voda u doi ilindriqni sud dimenzija D = H = 2 m u kojem ima vode do
polovine visine - kroz ev preqnika d = 25 mm i duine L = 2.5 m, poznatih koefi ijenata
otpora: = 0.5 i = 1.5 i koefi ijenta trea = 0.03. Visina dna goreg suda i nivoa vode
u doem sudu je a = 2 m. Izraqunati vreme za koje e se gori sud isprazniti. Na sli i je
prikazan poloaj u trenutku t = 0 s.
5. Sudovi A i V spojeni sa evi preqnika d. Nakon otvaraa ventila voda poqie da pretiqe iz
suda A u sud V i pri tome vazduh ulazi u sud A kroz mali otvor preqnika d koji se nalazi na
poklop u suda. Odrediti vreme za koje e nivoi u sudovima iednaqiti. Poda i: d = 50 mm,
d = 2 mm, l = 5 m, H = 2 m, A = 1 m , A = 2 m , A = 2 m , = 1.2 kg/m , = 0.5, = 0.5,
= 0.02, = 0.62. Strujae vazduha smatrati nestix ivim.
u
v1
74
Uputstvo za rexavae zadataka iz kvazista ionarnih isti aa
Fiziqki sagledati problem - da li moda postoji vixe faza u toku praea

(puea) rezervoara. To su sluqajevi kada se, re imo praee (puee) rezervoara do nekog vremenskog trenutka obav a sa nekim protokom V , a od tog
trenutka do nekog sledeeg nekim protokom V 6= V , i tako sve dok se rezervoar
ne isprazni (napuni). Takoe, ako je rezervoar, na primer oblika ilindra sa
sfernim dnom, postojae dve faze praea rezervoara - u te dve faze e se
razlikovati A(z) - odliqan primer zadatak 1 sa auditornih vebi.
Ski irati proizvo ni poloaj za svaku od faza, usvojiti koordinatu z (ne
postoji pravilo za koju ravan vezati koordinatu z; to je stvar liqnog izbora).
Postavitidovo anbroj Bernulijevihjednaqina, kaoijednaqina kontinuiteta za
taj proizvo ni poloaj, tako da je mogue odrediti ukupan protok u funk iji
koordinate z kojim se rezervoar puni ili prazni (u nekim zada ima moda treba
odrediti da li se e se nivo u rezervoru podizati ili spuxtati - zadatak 3 sa
auditornih vebi).
Postaviti diferen ijalnu jednaqinu isti aa (puea), jednaqina (2.16). Integraliti levu i desnu stranu jednaqine, uz pravilno odreene grani e u kojima
se meaju promeive t i z - zada i sa auditornih vebi.
6 Osnovne jednaqine mehanike fluida

Pri prouqavau mehanike neprekidnih sredina (kontinuuma), tj. mehanike fluida moraju biti zadovo ena qetiri osnovna fiziqka zakona:
Zakon o odrau mase
Drugi utnov zakon
Zakon o odrau energije
Drugi zakon termodinamike
Ovi osnovni fiziqki zakoni se opisuju odgovarajuim jednaqinama, i u mehani i fluida su to:
Jednaqina kontinuiteta
Jednaqina koliqine kretaa
Jednaqina energije
Osnovnimjednaqinama sejox pridadaju i nekekonstitutivne rela ije, koje odgovarajusamoodreenim

neprekidnim sredinama - na primer, jednaqina staa idealnog gasa, zatim linearna veza izmeu
naponskog i deforma ionog staa fluida (takozvani utnovski fluid), itd.
6.1 Integralni obli i osnovnih jednaqina mehanike fluida
Postoje qetiri osnovna modela, tj. naqina posmatraa strujaa fluida, iz kojih se dobijaju osnovne
jednaqine koje opisuju to strujae. To su:
Model nepokretne kontrolne zapremine
Model pokretne kontrolne zapremine
Model nepokretnog infinitezimalnog fluidnog elementa (fluidnog delia)
Model pokretnog infinitezimalnog fluidnog elementa
Iz prva dva modela direktno se primenom osnovnih fiziqkih prin ipa dobijaju osnovne jednaqine
u integralnom obliku, dok se iz posleda dva modela dobijaju osnovne jednaqine u diferen ijalnom
obliku. Naravno, odgovarajaim matematiqkim transforma ijama mogue je iz jednog oblika jednaqina dobiti onaj drugi, jer u suxtini te jednaqine predstav aju drugaqiji zapis istih fiziqkih
zakona. U nekim problemima je pogodnije koristiti integralni oblik jednaqina (dobar primer za
to je sluqaj kada se unutar kontrolne zapremine nalazi neka povrxina diskontinuiteta kao xto je
udarni talas - o tome e biti vixe reqi kasnije), dok je pri rexavau nekih problema pogodnije
koristiti diferen ijalni oblik.

A
Kontrolna povrx A
PSfrag repla emen
Kontrolna
zapremina V
Nepokretna kontrolna zapremina kroz koju

prolazi fluid pri svom strujau.
Pokretna kontrolna zapremina - kree se zajedno sa fluidom i to tako da unutar e uvek

ostaju isti fluidni delii.
(a)
PSfrag repla emen
76
Zapremina dV
dV
~v
Nepokretni infinitezimalni element fluida

kroz koji prolazi fluid pri svom strujau.
Fluidni deli se kree du strujni e brzinom ~v koja je jednaka lokalnoj vrednosti brzine
u taqki u kojoj se u tom trenutku vremena
nalazi fluidni deli.
(b)
Slika 6.1: Modeli pri prouqavau strujaa fluida. (a) Model kontrolnih zapremina; (b) Model
fluidnih delia.
U da em razmatrau bie reqi o integralnim obli ima osnovnih jednaqina. U tu svrhu, posmatra
se nepokretna kontrolna zapremina V , koju ograniqava povrx A kroz koju prolazi fluid (6.1).
~n
A
dA
PSfrag repla emen
~v
, dV
V
Slika 6.2: Nepokretna kontrolna zapremina
77
Prin ip odraa mase za nepokretnu kontrolnu zapreminu sa slike 6.1 se moe iskazati reqima:
maseni protok koji izlazi iz kontrolne zapremine kroz povrx A (oznaqimo ga B) je jednak promeni
(smaeu) mase u vremenu unutar kontrolne zapremine (oznaqimo ovo sa C ). Iskazano jezikom matematike, ova dva qlana su sledeeg oblika:
B=
(~v , ~n) dA
C =
t
dV
gde je sa (~v, ~n) oznaqen skalarni vektorski proizvod vektora brzine i vektora normale infinitezimalne povrxine dA. Imajui u vidu prethodni iskaz, (B = C ), dobijamo integralni oblik jednaqine
kontinuiteta, opisan sledeom jednaqinom:
dV +
(6.1)
(~v , ~n) dA = 0
Jednaqina (6.1) vai za sve tipove strujaa. Drugim reqima, ona je oblika (6.1) i za stix iva i
za nestix iva strujaa, za strujaa gde se uti aj viskoznosti fluida moe zanemariti (fluid se
ponaxa kao neviskozan), kao i za strujaa gde se uti aj viskoznosti ne moe zanemariti (viskozan
fluid).
6.1.2 Jednaqina koliqine kretaa
Fiziqki smisao jednaqine koliqine kretaa za nepokretnu kontrolnu zapreminu sledi iz drugog
utnovog zakona - promena koliqine kretaa fluida koji struji kroz kontrolnu zapreminu je jednaka
vektorskom zbiru sila (rezultujuoj sili) koja deluje na fluid unutar kontrolne zapremine. To se
moe iskazati sledeom jednaqinom:
~v dV +
~v (~v ~n) dA =
F~i
(6.2)
Jednaqina (6.2) predstav a integralni oblik jednaqine koliqine kretaa. Qlan na desnoj strani
jednaqine se sastoji iz zapreminskih i povrxinskih sila koje deluju na fluid koji se nalazi unutar
kontrolne zapremine.
6.1.3 Jednaqina energije
Energija se niti moe stvoriti niti se moe unixtiti; ona samo moe prei iz jednog
oblika u drugi. Ovaj fundamentalni prin ip je sadran u prvom zakonu termodinamike. Pri-
menimo na naxu kontrolnu zapreminu sa sl. 2 Prvi prin ip termodinamike. Definiximo sledee
veliqine:
B = toplota koja se u jedini i vremena dovodi fluidu unutar kontrolne zapremine.
1
78
rad u jedini i vremena koji se dovodi fluidu unutar kontrolne zapremine.

B = promena energije fluida unutar kontrolne zapremine
Za ovako definisane veliqine Prvi zakon termodinamike je opisan sledeom jednaqinom:
B2 =
3
(6.3)
Sada emo podrobnije definisati svaki od qlanova iz prethodne jednaqine. Ukupna energija po
jedini i mase jednog fluidnog delia koji se nalazi unutar kontrolne zapremine je definisana
izrazom:
B1 + B2 = B3
e=u+
v2
+ gz
2
gde su: u - unutraxa energija, v /2 - kinetiqka energija i gz - poten ijalna energija. Energija
fluida unutar kontrolne zapremine se moe promeniti usled enog fluksa kroz kontrolnu povrx
koja ograniqava kontrolnu zapreminu, kao i usled promena u vremenu fiziqkih veliqina koje je
definixu. To se matematiqki moe iskazati izrazom:
2
B3 =
t
e dV +
e ~v ~n dA
Qlan B iz jednaqine (??) emo jednostavno oznaqiti sa Q , a qlan B emo oznaqiti sa W . On

predstav a zbir rada povrxinskih i masenih sila koje deluju na fluid unutar kontrolne zapremine.
Ako zamenimo izraze za B , B i B u jednaqinu (6.3) dobiemo konaqanintegralni oblik jednaqine
energije za proizvo nu nepokretnu kontrolnu zapreminu.
1
uk
e dV +
uk
e (~v ~n) dA = Q + W
(6.4)
Sada emo se deta nije pozabaviti primenom integralnog oblika jednaqine koliqine kretaa
kojima se mogu rexiti problemi odreivaa sila kojom fluid pri svom strujau deluje na neku
qvrstu konturu.
6.2 Primena jednaqine koliqine kretaa u sluqaju sta ionarnog strujaa nestix ivog fluida
Kao xto se moe videti iz samog naslova, posmatramo sta ionarna strujaa nestix ivog fluida.
U tom sluqaju jednaqina (6.2) se svodi na sledei oblik:
I
X
(6.5)
F~
~v (~v ~n) dA =
Kao xto je ve reqeno, ovu jednaqinu primeemo kada elimo da odredimo silu kojom fluid deluje
na neku qvrstu konturu pri svom strujau. Ilustrujmo to sledeim primerom.
Primer 6.1 Teqnost gustine struji konstantnim protokom V kroz zakriv eni evovod (krivinu).
Odrediti silu kojom fluid deluje na krivinu.
i

PSfrag repla emen
2
Kont. zapremina
79
v2
~v2
p2 A2
n2
A3
~v1
v1
n1
,
Slika 6.3: Strujae fluida kroz krivinu i odgovarajua kontrolna zapremina.
1
p1 A1
Na sli i 6.2 je prikazana kontrolna zapremina, koju ograniqavaju povrxi A , A i A . U ovu

kontrolnu zapreminu fluid ulazi kroz povrx A , a izlazi kroz povrx A . Protok kroz povrx
A je jednak nuli! (fiziqki posmatrano, ta povrx je qvrsta kontura). Ovde emo uvesti jox jednu
(opravdanu) pretpostavku: strujae u prese ima 1 i 2 je jednodimenzijsko. Drugim reqima,
brzine v i v su konstantne u prese ima 1 i 2, a takoe su i kolinearni sa vektorima normala povrxi
A i A . Imajui sve ovo u vidu, povrxinski integral na levoj strani jednaqine (6.5) se svodi na:
1
~v (~v ~n) dA =
~v (~v ~n) dA1 +
v~1 (v~1 n~1 ) dA1 +
A1
A1
~v (~v ~n) dA2 +
~v (~v ~n) dA3 =
A3
A2
v~2 (v~2 n~2 ) dA2 = v~1 v1 A1 + v~2 v2 A2
(6.6)
A2
Sada emo definisati desnu stranu jednaqine (6.5), tj. sile koje deluju na fluid koji se nalazi
unutar kontrolne zapremine.
P~2
X
i
~ +F
~
F~i = P~1 + P~1 + G
- sile pritiska na povrxi A i A , i = 1, 2

~ - teina fluida koji se nalazi unutar zapremine
G
~ - sila kojom qvrsta kontura (krivina) deluje na povrx A
F
Na osnovu Treeg utnovog zakona sila F~ je istog prav a i
intenziteta, a suprotnog smera od sile koja se trai, a to je
sila kojom fluid deluje na krivinu, R~ = F~
P~i = (pi pa ) ~ni Ai
frag repla emen P~
~
G
Dakle, konaqno se dobija izraz za odreivae sile R~
(6.7)
Posmatrajmo sada kontrolnu zapreminu koja ima n kontrolnih povrxi kroz koje u u ulazi fluid,
i m kontrolnih povrxi kroz koje iz e izlazi fluid (fiziqki, ta kontrolna zapremina moe odgo~ = v1 A1~v1 v2 A2~v2 + P~1 + P~2 + G
~
R
80
Pn+1
P1
vn+1
v1
PSfrag repla emen
vn+2
v2
Pn+2
P2
~
G
vn+m
vn
Pn+m
Pn
Slika 6.4: Kontrolna zapremina. Kroz n kontrolnih povrxi u u ulazi fluid, kroz m kontrolnih
povrxi iz e izlazi fluid.
varati nekoj raqvi) prikazanu na sli i 6.2. Uz pretpostavke da je u svim kontrolnim povrxima
strujae jednodimenzijsko (v = const. u popreqnom preseku), izraz za silu kojom je optereena raqva
je:
~ =
R
n
X
i=1
V i ~vi
n+m
X
V j ~vj +
j=n+1
n+m
X
(6.8)
~
P~k + G
k=1
Jednaqini (6.8) treba pridodati jednaqinu kontinuiteta (vidi jednaqinu (6.1)), projektovati je
na dva meusobno upravna prav a, i na taj naqin dobiti dve komponente R i R . Intenzitet sile R~
je odreen izrazom:
q
R = R +R
(6.9)
Sila kojom raqva deluje na fluid je istog intenziteta i prav a, ali suprotnog smera.
Uvoeem pretpostavke da je brzina konstantna po popreqnom preseku, uqiena je izvesna grexka,
koja se koriguje Busineskovim koefi ijentom . On, u zavisnosti od reima strujaa, za sluqaj
da je protoqna povrxina krug (strujae evima) ima sledee vrednosti:
Z
1.01 1.04 ,
turbulentno strujae
1
v dA =
(6.10)
=
4
,
v A
laminarno
strujae
3
Jednaqina (6.8) u ovom sluqaju je oblika:
x
~ =
R
n
X
i=1
V i i ~vi
n+m
X
j=n+1
V j j ~vj +
n+m
X
k=1
~
P~k + G
(6.11)
Kako se laminarna strujaa veoma retko jav aju u tehniqkoj praksi, vrednost za koefi ijent u
81
praktiqnim proraqunima je 1, tako da se u zada ima koristi vektorska jednaqina (6.8), osim ako
se posebno ne naglasi da je u nekoj od kontrolnih povrxi kroz koje prolazi fluid strujae laminarno.
6.3 Zada i
1. Izmeu prirubni a 1 i 2 nalazi se krivina, koja je u odnosu na horizontalu nagnuta pod uglom
= 45 . Kroz krivinu protiqe V = 15 l/s vode. Odrediti silu kojom teqnost deluje na krivinu,
ako su ostali poda i: d = 100 mm, = 0.05, p = 20 kPa, d = 80 mm, = 0.3.
2. Na sli i 2 je prikazana raqva kroz koju protiqe voda ( = 1000 kg/m ). Reim strujaa je
turbulentan i profili brzine u prese ima 1, 2 i 3 su odreeni izrazima:
m1

r 1/7
v = vmi 1
,
R
i = 1, 2, 3.
U preseku 1 je izmerena vrednost pritiska p = 0.5 bar, takoeje i poznatavrednost v = 2 m/s,

zatim preqni i D = 100 mm, D = 90 mm i D = 80 mm, uglovi = 45 i = 30 , kao i da se
protok V ravnomerno deli na obe grane. Odrediti:
(a) Zapreminske protoke V , V i V , kao i srede brzine u prese ima 1, 2 i 3.
(b) Odrediti silu kojom voda deluje na raqvu. Zanemariti teinu vode unutar raqve, razliku
geodezijskih visina izmeu preseka 1, 2 i 3, kao i sve gubitke strujne energije.
3. Voda istiqe iz rezervoara u kom vlada natprisak kroz zakriv enu ev sa mlazni om na kraju.
Izraqunati sile koje optereuju zavrtaske veze A-A i V-V. Dati su sledei poda i: =
1000 kg/m , p = 2 bar, h = 1 m, L = 4 m, D = 100 mm, d = 40 mm, = 0.03, = = 0.3 i
= 0.6.
4. Na sli i je prikazan ventil sigurnosti, preqnika sedixta d = 25 mm, iz koga pod natpritiskom
p = 3.2 MPa, istiqe u e gustine = 920 kg/m , protokom V = 10 l/s. Pri tome je klapna
otvorena za s = 5 mm. Zanemarujui gubitke strujne energije kroz pro ep, odrediti ugao pod
kojim u e istiqe, ako je poznato da je poqetni natpritisak otvaraa klapne p = 2.85 kPa, a
krutost opruge je c = 20 N/mm.
m1
m1
m0
7 Jednodimenzijska sta ionarna strujaa

gasova
U okviru ovog poglav a se prouqavaju jednodimenzijska, sta ionarna strujaa gasova u kojima se
promene gustine gasa ne mogu zanemariti. Na auditornim vebama e se raditi problemi iz sledeih
oblasti:
Prav udarni talas
Izentropska strujaa gasova kroz konvergentno divergentne mlaznike
Adijabatska i izotermska strujaa gasova kroz evi i kanale
Strujaa sa razmenom toplote
7.1 Uvod
U uvodu je neophodno definisanisati vane veliqine koje se sreu pri prouqavau strujaa gasova.
7.1.1 Brzina zvuka i Mahov broj
Dok ovo qitate, zastanite na trenutak i razmislite o vazduhu koji vas okruuje. Vazduh se sastoji
od ogromnog broja molekula koji se kreu haotiqno, razliqitim trenutnim brzinama i poseduju razliqitu energiju u razliqitim vremenskim trenu ima. Naravno, gotovo je nemogue pratiti kretaa
svakog od molekula, pa se zato u kinetiqkoj teoriji gasova vremenskim osredavaem definixe sreda brzina kretaa molekula. Kod idealnih gasova ta brzina zavisi samo od temperature. Zamislite
sada da nedaleko od vas eksplodira mala petarda. Eksplozijom se oslobaa odreena energija koju
absorbuju okolni molekuli vazduha, xto dovodi do poveaa brzine kojom se oni kreu. Ti molekuli
se sudaraju sa okolnim molekulima, predajui im energiju koju poseduju. Na taj naqin, meusobnom
interak ijom molekula se energija osloboena detona ijom prenosi kroz vazduh. Dakle, moemo smatrati da kroz okolni vazduh putuje "energetski talas" nekom brzinom koja na neki naqin mora
biti povezana sa sredom brzinom kretaa molekula, jer meusobna interak ija molekula u stvari
prenosi tu energiju. Prolaskom kroz talas, poveae energije molekula se makroskopski manifestuje
i malim promenama pritiska (samim tim i gustine i temperature). Kada talas proe pored vas, tu
malu promenu pritiska registruje vaxa bubna opna, ta informa ija se prenosi do vaxeg mozga kao
zvuk. Zato se brzina rasprostiraa malih poremeaja naziva brzina zvuka. Brzina zvuka je vana
veliqina u prouqavau stix ivih strujaa fluida, i kod idealnih gasova ona se raquna po obras u:
c=
RT
(7.1)

83
Kao xto moemo videti, ona je propor ionalna temperaturi, i zavisi od vrste gasa. Tu je u skladu sa
prethodnom
diskusijom, jer se sreda brzina kretaa molekula u kinetiqkoj teoriji gasova odreena
p
izrazom 8 R T /. Za vazduh na standardnim uslovima, brzina zvuka iznosi c = 340.9 m/s.
Mahov broj u nekoj taqki strujnog prostora se definixe kao odnos lokalne brzine strujaa i
vrednosti brzine zvuka u toj taqki:
v
M=
(7.2)
c
Na osnovu vrednosti Mahovog broja, strujaa se mogu podeliti na:
M <1
dozvuqna strujaa
M =1
kritiqan reim strujaa
M >1
nadzvuqna strujaa
Mahov broj ima i odreeno fiziqko znaqee. Zamislimo fluidni deli koji se kree nekom
brzinom v. Kinetiqka i unutraxa energija po jedini i mase fluidnog delia su v /2 i e. Odnos
ove dve energije je:
s
v 2 /2
v 2 /2
v 2 /2
(/2) v 2
( 1) 2
=
=
= 2
=
M
e
cv T
R T /( 1)
c /( 1)
2
Dakle, kvadrat Mahovog broja je propor ionalan odnosu kinetiqke i unutraxe energije - on je
mera makroskopskog kretaa gasa u odnosu na haotiqna kretaa egovih molekula.
7.1.2 Totalne i kritiqne veliqine staa
Posmatrajmo neku proizvo nu taqku u strujnom po u, u kojoj se trenutno nalazi fluidni deli koji
se kree nekom brzinom v, i neka su vrednosti pritiska, temperature i Mahovog broja u toj taqki
redom p, T i M . Zamislimo da taj fluidni deli izentropski usporimo do brzine v = 0. Vrednosti
pritiska, temperature i gustine se u tom sluqaju oznaqavaju redom sa p , T i i nazivaju se totalni
pritisak, totalna temperatura i totalna gustina. Dakle, u onim taqkama strujnog prostora u kojima
je v = 0 vladaju totalne vrednosti fiziqkih veliqina. Takoe, u svakoj taqki u kojoj v 6= 0 mogu se na
osnovu vrednosti strujnih (statiqkih) veliqina (p, T , ) odrediti odgovarajue totalne vrednosti.
Totalna brzina zvuka c je odreena izrazom:
0
c0 =
p
R T0
Takoe, totalna gustina je povezana sa totalnim pritiskom preko jednaqine staa:

0 =
p0
R T0
Posmatrajmo ponovo fluidni deli sa poqetka ovog dela uvoda, i zamislimo sada da fluidni
deli adijabatski usporimo ili ubrzamo (u zavisnosti od toga da li se on kree dozvuqno ili
nadzvuqno) do vrednosti M = 1. Vrednosti pritiska, temperature i gustine se u tom sluqaju oznaqavaju redom sa p , T i i nazivaju se kritiqni pritisak, kritiqna temperatura i kritiqna
gustina. Dakle, u onim taqkama strujnog prostora u kojima je M = 1 vladaju kritiqne vrenosti
fiziqkih veliqina. Takoe, u svakoj taqki u kojoj je M 6= 1 se na osnovu vrednosti totalnih fiziqkih
veliqina u toj taqki mogu odrediti kritiqne vrednosti pritiska, temperature i gustine. Kritiqna
brzina zvuka se definixe kao:
p
k
ck =
R Tk
84
U nekim situa ijama je pogodno koristiti karakteristiqni Mahov broj, koji se definixe na
sledei naqin:
v
M =
ck
7.1.3 Osnovne jednaqine u sluqaju jednodimenzijskog sta ionarnog strujaa gasa
Osnovne jednaqine mehanike fluida (kontinutet, koliqina kretaa i energija) se u sluqaju sta ionarnog jednodimenzijskog strujaa gasa svode na algebarske jednaqine koje povezuju vrednosti
fiziqkih veliqina u dve razliqite taqke u strujnom prostoru (taqnije te taqke odgovaraju regionima - npr. pri strujau u evi u smatramo da u svakoj taqki jednog popreqnog preseka vladaju iste
vrednosti fiziqkih veliqina). Takoe, te jednaqine opisuju i kretae fluidnog delia, povezujui
dva staa u kojima se on nalazi pri svom kretau (slika 7.1 - staa u taqki A i taqki B).
A
PSfrag repla emen
v M
dV
Slika 7.1: Fluidni deli se kree du strujni e brzinom ~v koja je jednaka lokalnoj vrednosti brzine
u taqki u kojoj se u tom trenutku vremena nalazi fluidni deli.
Do tih algebarskih jednaqina se moe doi na vixe naqina (videti prethodno poglav e), a jedan
od ih je direktno iz integralnog oblika osnovnih jednaqina za odgovarajui oblik kontrolne zapremine. U zavisnosti od konkretnog problema koji se posmatra (da li se radi o udarnom talasu,
strujau sa razmenom toplote, itd.) te jednaqine e se razlikovati u pojedinim qlanovima, ali e
ihova forma ostati ista. Mi emo se ovde zadrati na jednaqini energije, da bi smo iz e dobili
rela ije izmeu strujnih, totalnih i kritiqih vrednosti fiziqkih veliqina.
Jednaqina energije, u sluqaju kada nema predaje toplote (adijabatsko strujae) je oblika:
v
v
=h +
h +
(7.3)
2
2
Poxto posmatramo strujaa idealnih gasova, za koje vai rela ija h = c T , jednaqina (7.3) se moe
napisati i u obliku:
v
v
=c T +
c T +
(7.4)
2
2
Da e, imajui u vidu da je c = i c = R T , dolazimo do sledeeg oblika jednaqine energije:
v
c
v
c
+
=
+
(7.5)
1
2
1
2
Poxto jednaqina (7.4) vai za adijabatsko strujae, i ako imamo u vidu defini iju kritiqih
vrednosti onda moemo doi do veze izmeu kritiqne brzine zvuka i brzine zvuka. U taqki 1 emo
2
2
2
1
2
2
2
1
R
1
2
1
2
1
2
2
2
1

imati vrednosti c
=c
iv
=v
, a u taqki 2 je c
= ck
iv
= ck
85
v2
c2k
c2
c2
+
=
+ k
1
2
1
2
(7.6)
Jednaqina (7.6) nam omoguava da na osnovu poznatih vrednosti c i v u pojedinim taqkama strujnog
prostora izraqunamo vrednosti kritiqne brzine zvuka c u tim taqkama. Ovde jox jednom treba
napomenuti da smo mi imaginarno ubrzali ili usporili fluidni deli do vrednosti M = 1; drugim
reqima, strujae koje posmatramo ne mora biti adijabatsko re imo od neke taqke A do taqke V (od
preseka A do preseka V). U jednaqini (7.6) adijabatski pro es se odvija u naxim mislima kao deo
defini ije kritiqne brzine zvuka. Primeeno na taqku A to daje vrednost c , a na taqku V to
daje vrednost c . Ako strujae nije adijabatsko onda je c 6= c . S druge strane, ako je strujae
adijabatsko onda kritiqna brzina zvuka c ima istu vrednost u svakoj taqki po a.
Vratimo se sada na defini iju totalnih vrednosti fiziqkih veliqina. Fluidni deli u naxim
mislima izentropski usporavamo do vrednosti v = 0, pa je T = T i v = v, dok je T = T i v = 0:
c2
v2
+1 2
+
=
c
1
2
2 ( 1) k
k
kA
kB
kA
kB
(7.7)
Jednaqina (7.7) omoguuje izraquvae totalne temperature T u bilo kojoj taqki na osnovu vrednosti
strujne temperatute T i brzine strujaa v u toj istoj taqki. Ovde treba napomenuti da je defini iji
totalne temperature korixena jednaqina energije za adijabatsko strujae - u sluqaju izentropskog
strujaa jednaqina energije ima isti oblik kao za adijabatsko. Dakle, moemo rei takoe da pri
definisau totalne temperature fluidni deli adijabatski zaustav amo. Meutim, za defini iju
totalnog pritiska i totalne gustine emo smatrati da se radi o izentropskom pro esu.
Nekoliko veoma korisnih jednaqina za totalne vrednosti se mogu dobiti iz jednaqine (7.7):
cp T +
v2
= cp T 0
2
v2
u2
1 v 2
T0
=1+
=1+
=1+
T
2 cp T
2 R T /( 1)
2
c
(7.8)
Jednaqina (7.8) daje odnos totalne i strujne temperature u nekoj taqki strujnog prostora u funk iji
Mahovog broja M u toj taqki. Za izentropski pro es vae sledee rela ije:

T
p
=
=
(7.9)
p
T
pa se iz jednaqina (7.8) i (7.9) dobijaju sledee rela ije:
1 2
T0
=1+
M
T
2
p0
=
p

1 2 1
1+
M
2
(7.10)
(7.11)
Jednaqine (7.8), (7.10) i (7.11) omoguavaju izraqunavae totalnih vrednosti fiziqkih veliqina
0
=
1

1 2 1
1+
M
2
86
ako su poznati Mahov broj, temperatura, pritisak i gustina u nekoj zadatoj taqki strujnog po a. Pri
tome strujae ne mora biti adijabatsko ili izentropsko od jedne to druge taqke - u svakoj taqki se
mogu odrediti i odgovarajue totalne vrednosti. Neka je na primer strujae izmeu taqaka A i V
neadijabatsko (samim tim ono nije ni izentropsko) - onda je T 6= T , p 6= p i 6= . S
druge strane, ako je strujae adijabatsko, onda je T = T , ali je p 6= p i 6= . Konaqno,
ako imamo izentropsko strujae onda totalne veliqine staa imaju iste vrednosti u svakoj
taqki u strujnom po u.
I na kraju moemo povezati kritiqne i totalne vrednosti. Imajui u vidu da su kritiqne vrednosti definisane za M = 1, onda se iz jednaqine (7.8) dobija:
0A
0A
T0
1
=1+
Tk
2
0B
0B
0A
0A
0B
0A
0B
0A
0B
0B
(7.12)
Tk
2
=
T0
+1
Iz jednaqina (7.10) i (7.11) se na isti naqin dobija:

pk
=
p0
2
+1
/(1)
(7.13)
k
=
0
2
+1
1/(1)
(7.14)
Poxto emo se uglavnom baviti strujaima vazduha, za koji je = 1.4, ovi odnosi iznose:
Tk
= 0.833
T0
pk
= 0.528
p0
k
= 0.634
0
7.1.4 Zada i
1. Odrediti maksimalnubrzinustrujaa vazduhapri kojojseonmoejoxuveksmatrati nestix ivim

fluidom, ako se zanemaruje promena egove gustine do 1%, tj. = ( )/ = 0.01. Strujae
je u uslovima normalne atmsfere na nivou mora.
2. Vazduh struji adijabatski kroz ev promeivog popreqnog preseka. U prvom preseku je M = 1,
a u drugom je M = 2. Nai odnos brzina strujaa u ova dva preseka.
3. Na Pito-Prantlovu sondu koja se nalazi u dozvuqoj struji vazduha prik uqena su dva ivina
manometra qija su pokazivaa h = 141 mm i h = 62 mm. Termometar koji se nalazi u struji
vazduha pokazuje temperaturu od 20 C. Izraqunati brzinu strujaa ako je p = 98109 Pa.
7.2 Prav udarni talas
Prav udarni talas se jav a u nadzvuqnoj struji gasa (M > 1). Udarni talas je veoma male xirine (reda
veliqine 10 mm za vazduh na standardnim uslovima), i u razmatraima on predstav a jednu povrx
diskontinuiteta na kojoj dolazi do skokovitih promena pritiska gustine i temperature. Strujae
5
87
ispred talasa je nadzvuqno (M > 1), a iza talasa je podvuqno (M < 1). Formirae udarnih
talasa je povezano sa brzinom kojom se poremeaji prostiru kroz gas, a to je brzina zvuka.
To emo objasniti na sledeem primeru. Posmatrajmo ilindar koji se opstrujava (a) pozdvuqno
i (b) nadzvuqno (slika 7.2).
M < 1
PSfrag repla emen
M > 1
11111111111111111111111
00000000000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
11111111111111111111111
00000000000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
1111111111111111
0000000000000000
000000
111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
PSfrag repla emen
1111111111111111
0000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
1111111111111111
0000000000000000
111111
000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
1111111111111111
0000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
Slika 7.2: Izgled strujni a u sluqaju (a) dozvuqnog i (b) nadzvuqnog opstrujavaa ilindra
Preimo za trenutak sa makroskopskog posmatraa problema na mikroskopski - gas koji struji se
sastoji od molekula, i pojedini molekuli udaraju u i odbijaju se od ilindra. Pri tome dolazi do
promene koliqine kretaa molekula i ihove molekularne energije, i u svom haotiqnom kretau, oni
prenose informa iju ostalim molekulima o prisustvu ilindra. Ta informa ija se prenosi u svim
prav ima, pa i u prav u suprotnom smeru opstrujavaa, brzinom zvuka. Ako je ostrujavae dozvuqno,
informa ija o prisustvu tela se prenosi daleko uz struju gasa, tako da se strujni e prilagoavaju
telu na relativno velikom rastojau od tela. Nasuprot tome, ako imamo nadzvuqno opstrujavae
(brzina strujaa je vea od brzine kojom se rasprostiru poremeaji), informa ija o prisustvu tela
vixe ne moe da "putuje" uzstrujno, i na veoma malom rastojau od tela se formira udarni talas.
Tek prolaskom kroz udarni talas, dolazi do prilagoavaa strujni a obliku tela.
PSfrag repla emen
p1
p2 > p1
T1
v1
1
T2 > T1
v2 < v1
2 > 1
M1 > 1
M2 < 1
Slika 7.3: Ski a udarnog talasa

Kao xto je ve reqeno, osnovne jednaqine u sluqaju jeho k1dnodimenzijskog, sta ionarnog strujaa
gasa su algebarske jednaqine koje povezuju vrednosti pritiska, gustine, brzine i temperature u dvema
taqkama strujnog prostora. Kod udarnog talasa, obiqno su poznate vrednosti ispred talasa, a trae
se vrednosti iza udarnog talasa. Osnovne jednaqine pri prouqavau problema udarnog talasa su:

Jednaqina kontinuiteta:
Jednaqina koliqine kretaa:
88
1 v1 = 1 v1
(7.15)
p1 + 1 v12 = p2 + 2 v22
(7.16)
Jednaqina energije:
h1 +
(7.17)
v12
v2
= h2 + 2
2
2
Ovim rela ijama se pridodaju i dve konstitutivne rela ije:

p = RT
i h=c T
(7.18)
Iz jednaqina (7.15)-(7.18) se mogu dobiti odnosi veliqina iza i ispred talasa u funk iji Mahovog
broja ispred talasa M . Takoe, vrednost Mahovog broja M iza talasa se moe odrediti na osnovu
M . Svi ovi odnosi za vazduh ( = 1.4) se obiqno daju tabelarno - u priruqniku je to tabela T-3.
Takoe, su pre poqetka te tabele dati i odgovarajui odnosi koji se ovde nee ponav ati.
p
Vane stvari koje treba zapamtiti:
Strujae ispred talasa uvek nadzvuqno, M > 1, dok je iza talasa uvek M < 1,
tj. udarni talas moe nastati samo u nadzvuqnoj struji gasa.
Totalna temperatura je konstantna, tj. T = T jer je req o adijabatskom
pro esu.
Strujae kroz udarni talas je praeno porastom entropije - strujae nije
izentropsko, pa je p 6= p i 6= .
01
01
02
01
02
02
7.2.1 Zada i
1. Odrediti brzinu, totalni pritisak, statiqki (strujni) pritisak, temperaturu i gustinu, kao i
Mahov broj iza praog udarnog talasa koji nastaje u struji vazduha ako je M = 2, p = 79475 Pa
i T = 275 K.
2. Manometar prik uqen na Pito-sondu na MIG-u 29 koji leti na visini H = 5 km pokazuje p =
2.3755 bar. Odrediti brzinu kojom MIG leti.
3. Temperatura vazduha u rezervoaru je T = 288 K. Brzina na izlazu iz Lavalovog mlaznika kroz
koji vazduh istiqe iz rezervoara je v = 530 m/s. Odrediti brzinu v posle prolaska ove struje
kroz prav udarni talas.
4. Prilikom ulaska kosmiqke letili e APOLLO u Zem inu atmosferu gde vlada temperatura
od 3 C, Mahov broj je M = 38. Sraqunati (maksimalnu) temperaturu na nosu APOLLO-a,
smatrajui da vazduh moemo smatrati idealnim gasom. Po vaxem mix eu, da li izraqunata
temperatura odgovara realnosti? Ako je odgovor ne, zaxto?
1
02
89
7.3 Izentropska strujaa gasova kroz konverentno-divergentne

mlaznike
Mlazni i su relativno kratke evi promeivog popreqnog preseka u kojima se zahva ujui upravo
promeni preseka postiu i e ene promene fiziqkih veliqina. Poxto su mlazni i kratke evi
pri proraqunu se zanemaruju uti aj trea i razmene toplote sa okolinom, tako da se strujaa kroz
mlaznike mogu smatrati izentropskim.
7.3.1 Osnovne jednaqine. Primena konvergentno-diveregentih mlaznika
Uz ve spomenute pretpostavke na poqetku ovog poglav a, iz osnovnih jednaqina u integralnom obliku
se ihovom primenom na kontrolnu zapreminu sa slike 7.4 dobijaju sledee jednaqine:
PSfrag repla emen v
Kontrolna povrx A
v2
p1
p2
Kontrolna zapremina V
T1
T2
A2
A1
Slika 7.4: Kontrolna zapremina u sluqaju strujaa kroz mlaznike

1. Jednaqina kontinuiteta
(7.19)
1 v1 A1 = 1 v1 A1
2. Jednaqina koliqine kretaa

p1 A1 +
1 u21
A1 +
ZA2
p dA = p2 A2 + 2 u22 A2
(7.20)
A1
3. Jednaqina energije
(7.21)
Iz jednaqina (7.19)-(7.21) se mogu dobiti i diferen ijalni obli i osnovnih jednaqina iz kojih se
mogu izvui vani zak uq i vezani za izentropsko strujae kroz mlaznike. Diferen ijlani oblik
jednaqine kontinuiteta se moe direktno dobiti iz jednaqine (7.19):
h1 +
v A = const
v12
v2
= h2 + 2
2
2
= ln + ln v + ln A = const
d dv
dA
+
+
=0
v
A
(7.22)
90
Diferen ijalni oblik jednaqine koliqine kretaa emo dobiti primenom jednaqine (7.20) na
infinitezimalnu
kontrolnu zapreminu.
PSfrag repla emen
2
1
p
p + dp
A
v
A + dA
v + dv
+ d
dx
p A+ v 2 A+ p dA = (p+ dA)(A+ dA)+ (+ d)(v + dv)2 (A+ dA)
Zanemarujui diferen ijalne qlanove drugog i vixeg reda,

dobija se:
A dp + A v d + v dA + 2 v dA = 0
(7.23)
Ako razvijemo jednaqinu kontinuiteta, tj. d(vA) = 0 i pomnoimo sa v, dobiemo sledeu jednaqinu:
v dA + v A dv + A v d = 0
(7.24)
2
Oduzimaem jednaqine (7.24) od jednaqine (7.23) dobija se sledea jednaqina:

dp = v dv
(7.25)
Jednaqina (7.25) se naziva jox i Ojlerova (Euler) jednaqina.

Do diferen ijalnog oblika jednaqine energije moemo doi na osnovu jednaqine (7.21), tj. iz
qieni e da je h + v /2 = const, odakle sledi da je:
dh + v dv = 0
(7.26)
Koristei diferen ijalne oblike jednaqine kontinuiteta i koliqine kretaa moe se doi do
vane rela ije koja povezuje promenu brzine strujaa sa promenom popreqnog preseka mlaznika. Jednaqinu (7.26) moemo napisati i kao:
dp d
dp
=
= v dv
(7.27)
d
Podsetimo se, razmatramo izentropsko strujae - tj. adijabatsko, neviskozno strujae (nema
razmene toplote izmeu fluida i okoline, kao ni disipativnih efekata kao xto su uti aj trea).
Dakle, bilo koja promena pritiska, dp pri strujau ja praena odgovarajuom izentropskom promenom
gustine, d. Stoga, moemo pisati: dp p
=c
=
(7.28)
d
Iz jednaqina (7.25) i (7.28) se dobija:

d
v dv
d
v dv
dv
c
(7.29)
=
= v dv =
=
= M
c
c v
v
Konaqno, zameujui jednaqinu (7.29) u jednaqinu (7.22) dobijamo:
2
dv
dA
= (M 2 1)
A
v
Iz jenaqine (7.30) moemo izvesti veoma vane zak uqke:
(7.30)
91
1. Nestix ivo strujae: M 0

Sledi da je A v = const - dobro poznata jednaqina kontinuiteta V = const za nestix ivo
strujae.
2. Dozvuqno strujae: 0 M < 1
Sledi da je poveae brzine (pozitivno du) je povezano sa smaeem popreqnog preseka (negativno dA), i obrnuto. Kao xto moemo videti u ovom sluqaju imamo potpuno analogiju sa
nestix ivim strujaem.
3. Nadzvuqno strujae: M > 1
Poveae brzine je povezano sa sa poveaem popreqnog preseka, i obrnuto. Dakle, imamo
suxtinsku razliku u poreeu sa dozvuqnim strujaem;
4. Kritiqno strujae: M = 1
Iz jednaqine se dobija da je dA/A = 0, xto fiziqki odgovara minimumu ili maksimumu
povrxine popreqnog preseka. Naravno, jedino fiziqki realno rexee je minimalna povrxina
popreqnog preseka
PSfrag repla emen
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
v
PSfrag repla emen
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
v
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
M <1
M >1
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
v
111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111
Slika 7.5: Strujaa u konvergentnim i divergentnim strujnim prostorima

Prethodna razmatraa jasno pokazuju sledee:
Da bi se izvrxila izentropska ekspanzija gasa od dozvuqnih do nadzvuqnih brzina, on mora strujati kroz konvergentno-divergentni strujni prostor (konvergentno-diveregentni mlaznik),
slika 7.6a. Takoe, na osnovu zak uqka iz taqke 4, u najuem preseku koji razdvaja konvergentni
i diveregentni deo moramo imati vrednost M = 1 - u tom sluqaju je najui presek ujedno i
kritiqni presek. Najui presek se naziva jox i grlo mlaznika.
Da bi se izvrxila izentropska kompresija gasa od nadzvuqih do dozvuqnih brzina, gas takoe
morastrujati kroz konvergentno-diveregentni strujni prostor(nadzvuqni difuzor). I u ovom
sluqaju u grlu mlaznika mora biti M = 1 (slika 7.6b).

(a)
92
(b)
M =1
M =1
PSfrag repla emen

M <1
M >1
M >1
M <1
Slika 7.6: Strujae u (a) konvergentno-divergentnom mlazniku i (b) nadzuqnom difuzoru

Na osnovu svega reqenog, jasno je zahto raketni motori imaju velike mlaznike oblika zvona (slika
7.7) -izduvni gasovivrxeekspanzijudovelikih nadzvuqnihbrzina, poveavajuinatajnaqin potisak
rakete.
vo
i
Gor
Komora
za sagorevae
M <1
Izduvni mlaznik
M >1
Oks
ida
ns
PSfrag repla emen
Slika 7.7: Xematski prikaz raketnog motora

Prin ip rada nadzvuqnog aerotunela (slika 7.8) je takoe zasnovan na prethodnim zak uq ima
- kod aerotunela gas koji se nalazi u rezervoaru u stau mirovaa vrxi ekspanziju kroz Lavalov
mlaznik do nadzvuqnih brzina u radnom delu aerotunela, gde se obav aju ispitivaa na modelima,
zatim obav a kompresiju to malih dozvuqnih brzina, i potom izlazi u atmosferu.
PSfrag repla emen
1
M =1
M 0
p = p0
M >1
T = T0
Rezervoar
Lavalov
mlaznik
Radni deo
aerotunela
M =1
M 0
Nadzvuqni difuzor
Slika 7.8: Xematski prikaz nadzvuqnog aerotunela

1
Konvergentno-divergentni mlaznik se naziva jox i Lavalov mlaznik po xvedskom nauqniku Karlu de Lavalu (
). On ga je prvi koristio prilikom konstruk ije parne turbine krajem XIX veka.
Carl G.P. de Laval
93
Kada je u grlu Lavalovog mlaznika M = 1 (grlo mlaznika je ujedno i kritiqni presek) onda
kaemo da Mlaznik radi u proraqunskom reimu. U zada ima emo se baviti samo proraqunskim
reimima, tj. u grlu mlaznika e uvek biti M = 1. Pri tome emo i pretpostaviti da je geometrija
mlaznika poznata. Generalno, namena Lavalovog mlaznika je da dozvuqno strujae prevede u e eno
nadzvuqnostrujae - toje moguesamokadaje grlomlaznikaujednoi kritiqni presek(vidi sliku 7.6).
Kada mlaznik radi u proraqunskom reimu postoji veza izmeu povrxine kritiqnog preseka (grla
mlaznika) i povrxine nekog proizvo nog preseka mlaznika, u funk iji Mahovog broja u proizvo nom
preseku. Ta jednaqina glasi:

A
AK
2
(7.31)

(+1)/(1)
1 2
2
1
1+
M
= 2
M +1
2
Jednaqinu moemo tumaqiti i na obrnut naqin, tj. moemo izraziti M = f (A/A ), ili pak
M = f (A /A) - Mahov broj na bilo kom mestu u Mlazniku je odreen odnosom povrxina popreqnog
preseka na tom mestu i povrxine popreqnog preseka grla mlaznika u kome je M = 1. Za jedan odnos
povrxina A /A postoje dve vrednosti Mahovog broja - jedna je maa od jedini e, dok je druga vrednost
vea od jedini e. Vrednost M < 1 odgovara preseku koji se nalazi u konvergentnom delu, dok vrednost
M > 1 odgovara vrednosti u divergentnom delu. To se lepo moe videti na dijagramu na sli i 7.9 na
kome je prikazana zavisnost A /A M za = 1.4.
k
0.8
Ak/A
0.6
0.4
0.2
0
0
0.5
1.5
2.5
3.5
Slika 7.9: Veza izmeu Mahovog broja i odnosa A /A kod Lavalovog mlaznika
k
Dakle, u proraqunskom reimu strujaa se samo na osnovuodnosa A/A mogu odrediti sve fiziqke
veliqine u bilo kom preseku u mlazniku. Proraqunski reim strujaa je jedino mogue izentropsko
nadzvuqno strujae koje moe nastati u Lavalom mlazniku (slika 7.10)! Da bi se on ostvario za
neki odreeni mlaznik, vrednost pritiska na izlazu iz mlaznika p mora imati vrednost koja je u
potpunosti odreena pritiskom u rezervoaru p i oblikom mlaznika (odnosom A /A ).
K
94
Ae
Ak
Ai
Ak
Ag = Ak
M =1
p0
Me > 1
M <1
T0
pe
x
M
PSfrag repla emen
1.0
0
p
p0
1.0
0.528
p
=
p0
0
T
T0
1.0
0.833
0

1 2 1
1+
M
2
x
T
=
T0
1

1 2
1+
M
2
Slika 7.10: Proraqunski reim strujaa u Lavalom mlazniku. Ovo je jedino izentropsko nadzvuqno
strujae koje moe nastati u Lavalovom mlazniku
95
7.3.2 Zada i
1. U rezervoaru vlada pritisak p = 1.71 bar i temperatura t = 16 C. Na rezervoar je prik uqen

konvergentni mlaznik, A = 5 cm . Odrediti maseni protok i brzinu isti aa vazduha u atmosferu u kojoj vlada p = 1 bar.
2. U rezervoaru vlada pritisak p = 10 bar i temperatura t = 127 C. Na rezervoar je prik uqen
konvergentni mlaznik preqnika izlaznog preseka d + 3 cm. Odrediti maseni protok i brzinu
isti aa vazduha u atmosferu u kojoj vlada pritisak p = 1 bar.
3. Odrediti povrxine A i A ulaznog i izlaznog preseka dozvuqnog difuzora ako su u preseku
1-1 poznate sledee vrednosti: T = 275 K i p = 79482 Pa i M = 0.77. Mahov broj u preseku 2-2
je M = 0.1, a maseni protok je m = 200 kg/s.
4. Vazduh istiqe iz rezervoara u kome vlada pritisak p = 2 bar i temperatura T = 400 K u
atmosferu (p = 1 bar) kroz zakriv eni konvergentni mlaznik. Dimenzije mlaznika su d =
155 mm, d = 100 mm, = 45 . Odrediti:
(a) Pritisak, temperaturu, brzinu strujaa i Mahov broj u prese ima 1-1 i 2-2.
(b) Sile koje izteu i smiqu grupu zakivaka u preseku 1-1.
Strujae vazduha smatrati izentropskim.
5. Pritisak koji vlada u rezervoaru jednog aerotunela iznosi p = 1 bar, dok je maseni protok
kroz aerotunel m = 20 kg/s. U radnom delu aerotunela, neposredno iza Lavalovog mlaznika,
postav ena je igla qiji snimak pokzuje Mahov ugao = 30 , kao i termosonda koja pokazuje
T = 500 K. Odrediti vrednosti fiziqkih veliqina u grlu i izlaznom preseku mlaznika, ako
on radi u proraqunskom reimu.
6. Divergentni deo Lavalovog mlaznika izveden je konusno pri qemu je r = 10 mm i R = 14 mm. Na
polovini duine divergentnog dela jav a se prav udarni talas. Ako je u rezervoaru na koji je
mlaznik prik uqen p = 5 bar, odrediti Mahov broj i pritisak u izlaznom preseku. Ski irati
promenu pritiska du mlaznika
0

Mehanika Fluida - Auditorne Ve Be

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehanika Fluida - Auditorne Ve Be

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1 Statika fluida

Silu F~ emo qesto oznaqavati i sa P~ i nazivati silom pritiska.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.2 Razni naqini predstav aa pritiska u fluidu

PSfrag repla emen

Apsolutna nula pritiska (vakuum)

Slika 1.1: Razni naqini predstav aa pritiska

apsolutni pritisak u taqki A

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.3 Osnovna jednaqina mirovaa fluida (Ojlerova jednaqina)

Posmatrajmo proizvo nu zapreminu V fluida koja je ograniqena zatvorenom povrxi A u kojoj se

PSfrag repla emen

Slika 1.2: Proizvo na zapremina fluida u stau mirovaa

dok je ukupna povrxinska sila (deluje na povrx A) odreena izrazom:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

tako da se jednaqina (1.4) moe napisati u sledeem obliku:

Sila f~ je sila po jedini i mase.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

PSfrag repla emen H

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Primer 1.2: U sudu se nalaze dve teqnosti koje se ne mexaju

Neka se u nekom sudu nalaze dve teqnosti koje se ne mexaju, gustina i (

PSfrag repla emen

Primer 1.3: Meree pritiska pomou U evi

Najjednostavniji instrument za meree (razlike) pritiska je tzv. U ev. To je savijena staklena

PSfrag repla emen

Slika 1.5: Meree razlike pritisaka pomou U evi

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

horizontali u levom i desnom kraku U evi su jednaki:

Dakle, mereem visine h moemo odrediti razliku pritisaka izmeu taqaka A i B.

1. Odrediti pokazivae diferen ijalnog manometra (U evi) spojenog sa rezervoarima A i V.

1.4 Sila pritiska na ravnu povrx

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.6: Sila pritiska na ravni povrx

- apsolutni pritisak u teixtu povrxi

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

... teixni moment iner ije za osu

Primer 1.3 Odreivae sile pritiska za 4 sluqaja sa slike 1.7

1. Apsolutni pritisak u teixtu:

P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 )A

Napadna taqka sile P - entar pritiska (u svim sluqajevima je = 90 )

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Ako je vrednost potpritiska p vea od zbira gh + gh (u teixtu povrxi vlada apsolutni

P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A

Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )

pc = pa pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3

P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3 )A2

Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )

Ovde vai ista priqa kao pod 1.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A2

Centar pritiska je u teixtu!

PSfrag repla emen

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1. Pravougaoni poklopa dimenzija b = 2 m (upravno na ravan rtea) i h = 1 m obrtan je oko

1.5 Sila pritiska na krivu povrx

PSfrag repla emen

Slika 1.9: Sila pritiska na krivu povrx

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

gde su: A - projek ija povrxi A u prav u x-ose na ravan y z

dPz = g z (dA cos )

PSfrag repla emen

Projek ija krive povrxi u x

Elementarne sile pritiska

Silu F~ emo qesto oznaqavati i sa P~ i nazivati silom pritiska.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.2 Razni naqini predstav aa pritiska u fluidu

Slika 1.1: Razni naqini predstav aa pritiska

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.3 Osnovna jednaqina mirovaa fluida (Ojlerova jednaqina)

Slika 1.2: Proizvo na zapremina fluida u stau mirovaa

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

tako da se jednaqina (1.4) moe napisati u sledeem obliku:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Primer 1.3: Meree pritiska pomou U evi

Najjednostavniji instrument za meree (razlike) pritiska je tzv. U ev. To je savijena staklena

Slika 1.5: Meree razlike pritisaka pomou U evi

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Dakle, mereem visine h moemo odrediti razliku pritisaka izmeu taqaka A i B.

1. Odrediti pokazivae diferen ijalnog manometra (U evi) spojenog sa rezervoarima A i V.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

- apsolutni pritisak u teixtu povrxi

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

... teixni moment iner ije za osu

Primer 1.3 Odreivae sile pritiska za 4 sluqaja sa slike 1.7

1. Apsolutni pritisak u teixtu:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Ako je vrednost potpritiska p vea od zbira gh + gh (u teixtu povrxi vlada apsolutni

Ovde vai ista priqa kao pod 1.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Centar pritiska je u teixtu!

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1. Pravougaoni poklopa dimenzija b = 2 m (upravno na ravan rtea) i h = 1 m obrtan je oko

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.12: Rezultujua sila pritiska

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Elementarne sile pritiska i odgovarujue x projek ije

, rezultujua sila pritiska P je P = P .

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.16: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.17: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.18: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

U sluqaju pod (b) intenziteti odgovarajuih sila su odreeni izrazom:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1. Dve kugle jednakih preqnika, d = 1.2 m, i teina G = 12 kN i G = 4 kN, spojene su uetom.

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Slika 1.20: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

Intenztitet rezultujue sile pritiska je:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Odgovarajue projek ije sile P :

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.8 Relativno mirovae teqnosti pri transla iji

Slika 1.21: Relativno mirovae fluida pri transla iji

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

pri qemu vai ista priqa kao i sluqaju apsolutnog mirovaa:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

kontaktu sa teqnoxu koja se nalazi u sudu koji se kree konstantnim ubrzaem a.

Ako se zapremina V formira uvoeem n ravnih povrxi, onda je P~ odreeno izrazom:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

Ako se zapremina V formira uvoeem n ravnih povrxi, onda je P~ odreeno izrazom:

Aleksandar oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe

1.9 Relativno mirovae teqnosti pri rota iji