1.1svas Vlayetnde Basinin Douu

TBAR-X-/2001/ Horst UNBEHAUN
10
SVAS VLAYETNDE BASININ DOUU
*
Horst UNBEHAUN
**
Osmanl mparatorluu'na basn nispeten ge geldi ve ancak
yavaa geliebildi. stanbul'da Takvm-i Vekyi (1831) adl resm
gazeteden sonra, Tanzimat dneminde sadece birka Trke gazete
karld: Cerde-i Havdis (1840), Tercmn- Ahvl (1860) ve Tasvr-i
Efkr (1862). Deiik Osmanl vilayetlerinde ise, bir Osmanl basn ve
matbaacl oluana kadar on, yirmi, hatta bazlarnda otuz sene daha
geecektir. Bu gelimeye ynelik ilk teviki veren vilayet slahat
erevesinde, merkez devletin yukardan bir modernleme arac olarak,
resm gazeteler karmaya balanmtr. Bu vilayet gazeteleri zerine,
kanun ve kararnameler, imparatorluun cra kelerinde de duyurulup
Bbli'nin politikasnn propagandas yaplarak, idar giriimlerin
gerekletirilmesi iin tarada uygun bir hava yaratlacakt.
Bununla, bilimsel aratrmalarda fazla nemsenmeyen, boyutu
azmsanmayacak ikincil etkiler tembih edildi. Vilayet matbaalarnn
kuruluu baz vilayetlerde Osmanl matbaaclnn douu anlamna
geldi. Bunun dnda, yeni medya 'gazete' yoluyla, idare ile yerel eraf
arasndaki iletiim halka da yanstlarak oluturulabildi. Bununla birlikte
uyandrlm kamu oyunun, vilayet idaresinin tesindeki yerel bak
asna ve meselelere daha fazla dikkat gsteren gazetelere rabeti
arttrlacakt. O yzden, balangta vilayet gazeteleri, ekseriyetle resm
gazete nitelii ar basmakla birlikte, "tarada, ldeki vahalar benzeri
kltr adacklar"
1
tekil etmilerdir.
Uzun bir dnemde, vilayet gazeteleri; tarada dzenli olarak
karlan tek mevkutelerdi, nk II. Abdlhamit devrinde basna sk bir

*
Bu yaz, Anja Pistor-Hatam (ed.): Amtsblatt, vilayet gazetesi und unabhngiges Journal:
Die Anfnge der Presse im Nahen Osten. Frankfurt/M., Bern, 2001, s.97-119'da kan
"Die Anfnge des Pressewesens in der Provinz Sivas" balkl makalenin evirisidir;
baz nemli ilaveler yaplmtr.
**
Bamberg ni. ALMANYA horst.unbehaun@freenet.de
1
Kocabaolu (1991), s.143.

10
kontrol rejimi kurulmutu. Ancak II. Merutiyet'in estirdii rzgrlar ile
beraber serbest bir kamuoyu tohumu Anadolu'nun her tarafna serpilerek,
fikir hareketleri yelpazesi ve yerel politikann meydana getirdii
gelimeler, aniden yeermeye balayan basn organlarnda yanstlmaya
balad.
Bu yazda, sz konusu durumun Sivas rnei, yani Sivas
vilayetindeki matbaacln ve basnn douu izlenmeye allacaktr.
Birinci blmde, Osmanl vilayet slahat zerine genel bir deerlendirme
yaplp; ikinci blmde Anadolu'da kurulan vilayet matbaalar ve
karlan gazetelerinin gelimesi takip edilecek; nc blmde Sivas
vilayet matbaasnn salnamelerle belgelenmi personeli ve ilevsel
geniletilmesi gsterilip, yerel Ermeni matbaaclnn bu gelimedeki
rol zerine baz tahminler yaplacaktr. Son ksmnda ise, Sivas Vilayet
Gazetesi'nin kuruluunu etkileyen yerel konumlar ve bu mevkutenin ilk
iki ylndan rnekler gz nne alnarak nitelii ortaya konmaya
allacaktr.
1. Vilayet slahat
Vilayet slahat, birok Osmanl vilayetlerinde resm gazetelerin
yayn iin gerekli yasal ereveyi oluturdu. Msr vilayetinde Hidivin
ynetiminde 1244 H./1828 senesinde Vekyi-i Msryye, oradan da tevik
edilerek 1248 H./1832 senesinde Girid adasnn Hanya ehrinde ilk
vilayet gazetesi saylan Vekyi-i Giridiyye karlmt.
2
Fakat 1864
Vilayet Nizamnamesi ile ilk olarak Tuna vilayeti slah edilerek; ada,
merkez bir vilayet idaresi iin bir temel oluturuldu ki, bu erevede
vilayet matbaalarnn kuruluu ve resm gazetelerin yaym nihayet
mecbur oldu.
3
1867 senesinde ayn nizamname, metninde yaplm
birka ayarlamalarla beraber, Vilyet-i Ummiyye Nizmnmesi ad
altnda Osmanl vilayetlerinin ouna uyguland.
4
Buna gre, vilayet
matbaalar, bir mektbcu/mektb tarafndan ynetileceklerdi.
5
lgili
dare-i Ummiyye-i Vilyet Nizmnmesi'nde mektbcularn vazifi
hakknda unlar sylenmektedir: Matba'a- vilyetin idresi ve vilyet
gazetelerine taraf- hkmetden sret-i resmiyye ve gayri resmiyyede bir
madde derc ve tahrr etdirilmesi lzm geldiinde msveddelerinin tanzm
ve tedkki mektbcuya muhavveldir.
6

2
Ursinus (1989), s.103.
3
Kornrumpf (1976), s.76.
4
Bkz.: Kornrumpf (1976), s.74-89; Ortayl (1974), s.48-49.
5
Vilayet Nizamnamesi'nin 9. maddesi, Dstur I, cilt I, s.609.
6
dare-i Ummiyye-i Vilyet Nizmnmesi, madde 20, Dstur I, cilt I, s.630.

TBAR-X-/2001/Sivas Basnn Douu
11
Neticede, Vali Ahmed efik Midhat Paa tarafndan 1864
senesinin sonunda yeni tekil edilen Tuna vilayetinin merkezi Rusuk'ta,
7

vilayetin adn tayan bir vilayet gazetesini karlmaya baland: Tuna.
Yeni kurulmu vilayet matbaasnda, bu gazeteden baka resm evrak da
basld. Oradaki tecrbeler gz nnde bulundurularak 1867 senesinde
karlan Vilayet Nizamnamesi'nin tarifnmesine gre resm form ve
yaynlar basmak ve resm bir gazete karmak, vilayet matbaalarnn
vazifeleri arasna girdi; bunun dnda, masraflarn karlayabilmek iin
dardan da sipari alma imknlar vard.
8
Bu vilayet gazetesi gecikmeksizin ve srekli karlmasnn
nemli bir etkeni -Ahmed Midhat Efendinin muharrirlii yannda-
9

phesiz vali Ahmet efik Midhat Paann gsterdii gayrettir. Nitekim,
vali Badat'a atandktan sonra da, kurduu temel salam olduu iin
Tuna 1877 senesine kadar aralksz kabildi. Ancak Trk-Rus Harbi,
Osmanl basn tarihinin bu nemli sayfasn kapatt. Ahmet efik Midhat
Paa, 1869'da Badat'a vardktan ksa bir sre sonra, bu tecrbelerine
dayanarak bir matbaa kurup vilayet gazetesi Zevr'y kard.
10
2. Anadolu'daki vilayet matbaalar ve resm gazeteler
Anadolu vilayetlerine basnn girii hakknda u genel gelime
kaydedilebilir. Vilayet matbaalar tesis edilmeden birka blgede, bata
Ermeni ve Rum olmak zere, aznlklarn matbaalar ve ksmen de kendi
dillerinde baslan mevkuteleri bulunmutu.
11
Tuna vilayeti ibret alarak az
sonra Bursa'da (Hdvendigr) ve 1282 H./1865-66 senesinde de
Erzurum, Sivas ve Trabzon'da vilayet matbaalar kuruldu. Bunlar
Konya'da 1284 H./1867-68'de, Adana, Kastamonu ve Diyarbakr'da bir
yl sonra (1285 H.), Ankara'da 1288 H./1871-72 senesinde kurulan
vilayet matbaalar takip ettiler. 1877-1879 senelerinde kurulan dou

7
Bu ehrin Trk basnn yaylndaki rol iin bkz. Popovic (2001).
8
Kornrumpf (1976), s.88-89.
9
Bkz. Ursinus (2001).
10
Bkz.: Eren (1965), s.313; Herzog (2001).
11
Tulac (1991), s.56/120. Orada, 1565-1923 dnemi iin srf stanbul'da 131 Ermeni
matbaas ve bunlarda baslan 397 Ermeni sreli yaynndan bahsedilir; buna gre de,
15 Ermeni matbaas (53 sreli yayn) zmir'de bulunmu; 49 baka Ermeni matbaas
Anadolu'nun 27 vilayet yahut kaza merkezlerine yaylm, o matbaalarda 35 ayr yer
iin tam 144 gazete ve mecmua karlmtr. Basm merkezleri stanbul ve zmir
yannda, Adana, Sivas, Trabzon ve Van'da imi. Tulac bu istatistikte, maalesef, ayr
ayr basm faaliyetleri hakknda ne dnem ne de kaynak gsteriyor.

12
vilayetlerinden Elaz'da (Mamret'l-zz) (1878-79), Van'da (1889-90)
ve Bitlis'te (1893-94) kurulanlarla bu sre tamamland.
12
Vilayet matbaalarnn kuruluu, Trabzon'dan baka btn sz
konusu vilayetler iin, Trke matbaann douu anlamna geliyordu.
Fakat bu tarihten hemen sonra dier vilayetlerde de birer gazete
karld anlalmamal. Erzurum (1867) ve Konya'da (1869) bir iki
sene, Trabzon (1869), Kastamonu (1872), Mamret'l-zz (1883) ve
Van'da (1893) il be sene gemitir. Sivas vilayeti ise bu konuda,
daha menfi bir rnek saylr. nk Sivas'ta matbaann kuruluundan
(1282 H./1864-65), gazete kana (1879) kadar neredeyse 15 yl
gemitir.
13
Bu gecikmenin sebepleri olarak, eksik teknik tehizat veya
elverili matbaa makineleri bulunmamas yannda, eleman yetersizlii ve
matbaa personelini yetitirme zorluu da dnlebilir.
14
Bunun dnda,
bir vilayet gazetesinin baarl karlnda, tabii ki, valinin gayretleri ve
vilayet mektupusunun muharrirlikte gsterdii hner, ok nemli rol
oynadlar. Anadolu'daki telgraf ann ancak 1865'ten sonra younlap
70'li senelerinde tamamlanabilmesi; baz dou vilayetlerinin resm gazete
karmalarnda geciktirici bir etken olarak grlebilir.
15
Burada, deiik vilayet matbaalar ve gazetelerinin kurulu
tarihleri hakkndaki yanlglarla ilgili bir bahis amak yerinde olacaktr.
Matbaalarn kurulu yl resm salnamelerde kaytldr. Vilayet
gazetelerin tam kurulu tarihleri ise, yalnz gazetelerin ilk saylarndan
belli olur. Tescilli koleksiyonlar ekseriyetle ok noksan, ksmen de ilk
saylar eksiktir. Hemen hemen hi bir vilayet gazetesi k dnemini -
haftada bir veya iki defa, bazen iki haftada bir- her zaman dzenli
uygulayamad gibi, ilk saylar eksik bir koleksiyondaki en erken tarihli
saysndan geri sayarak hayal k tarihleri tahmin etmekte byk
isabetsizlik ve gvensizlik vardr. O kadar ki, sonraki saylarda bir
kurulu yl verilmesi bile bazen pheyi ortadan kaldramayabilir.
nk, sadece bir takvimle verilmise, ay ad bulunmadnda, bu
tarihlerin Hicr mi yoksa Rum (Mal) mi olduu belli deildir.
16

12
Kocabaolu/Birinci (1995), s.110; burada verilen rakamlarsa, deiik salnamelere
dayanmaktadr. Bu listede Hdvendigr iin bir kurulu yl verilmiyor. Tayla
(1997), s.8, kaynak gstermeden 1864 senesini belirtiyor.
13
Kocabaolu/Birinci (1995), s.111.
14
Bkz. Kornrumpf (1976), s.88-89'da tarif edilen Tuna vilayeti matbaasnn personel
durumu.
15
Bkz.: Yazc (1992), s.194-195 ve s.201-202; Kaar (1995).
16
Bir rnek vermek yerindeyse: Tayla (1997), s.13-19; kendi kitabnda tpkbasm
verilen Hdvendigr gazetesinin ilk saysnn tarihlerinden pheleniyor: 19 ubat
1869 (Milad) /8. Zil-Ka'de 1285 (8 ubat 1284). 1905 senesine ait bir baka saysnda

13
Hdvendigr, Kastamonu, Diyarbekir, Svas ve Mamret'l-
zz adl vilayet gazetelerinin kurulu tarihleri ise, ilk yllar neredeyse
tam koleksiyonlar eklinde, ksmen de ciltlenmi halde, korunduu iin
bilinmektedir.
17
Fakat sz konusu olan ve bundan baka vilayet
gazetelerinin daha sonraki yllara ait sadece ok az says mevcuttur.
18

1867 ylndan itibaren Erzurum'da karlan en eski Anadolu vilayet
gazetesi olan Envr- arkiyye'den ise, bir koleksiyonda nc ylndan
balayarak yalnz 38 saysnn korunduu bilinmektedir.
19
Trabzon
gazetesinin 1897/98-1899/1900 yllarna ait 100 civarnda ve 1906-07
ylna ait 50 says iki nemli koleksiyonda bulunmaktadr.
20
3. Sivas vilayet matbaas ve Ermeni matbaacl
Resm kaynaklara gre, Sivas vilayet matbaas 1282 H./1864-65
senesinde kurulmutur.
21
lk yllarda orada her eyden nce resm form,
ilan vb. basld ihtimaldir. Vilayet matbaalarnn bir baka vazifesi ise,
resm yllklar (salnme-i vilyet, vilyet salnmesi) basmaktr. Bunlar,
nahiye seviyesine kadar vilayet idaresinin personel durumunu yanstp
ksmen de ilgili vilayetin aktel durumu, nfus istatistikleri ve vergi
cetvelleri iermektedir. Bu kaynaa dayanarak vilayet ve belediye
idarelerindeki gelime ve taraflarndan uygulanan giriimleri, rnein
altyapnn slah edilmesi ile ilgili olarak, detayl bir ekilde izlemek
mmkn. Bu balamda salnameler, vilayet matbaalarnda alan
personelin listeleri ve dolaysyla bu matbaalarn onca yllar boyunca
oalan ilevler hakknda ayrntl bilgi ierdii iin nemlidir.
Sivas Vilyeti Matbaas'nda 17 salname baslmtr. Bunlardan
birincisi 1287 H./1870-71 senesine aittir, ikincisi ve ncs ise birer

kurulu tarihi 1284 Rum olarak verildii halde bunun Hicr olduunu ispat etmeye
alyor. San'a' vilayet gazetesinin kurulu tarihi ile ilgili belirsizlikler hakknda bkz.
Ursinus (1989), s.110-112.
17
Bu gazete koleksiyonlarnn bulunduu ktphaneler iin bkz: Duman (1986) ve Eski
Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalou (1987).
18
Bir istisna olarak, Kastamonu gazetesinin, Kastamonu l Halk Ktphanesindeki
neredeyse komple ve Ankara Milli Ktphanesinde bulunan 1882 senesinden
balayan koleksiyonlar saylmaldr.
19
Yaar (1971), s.41-42. Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalou (1987),
s.65'te ise, bu gazetenin 1283 olarak tahmin edilen kurulu tarihinden hareketle - ki,
bunun Hicr tarihi mi, Rum tarihi mi olduu bilinmemekle beraber - kurulu senesi
olarak 1866 gsteriliyor. Bu gazete hakknda bkz: Duman (2000), s.24-26 ve s.87-89.
20
Duman (1986), s.417-418; Albayrak (1994), s.37-43; en eski mevcut says, Ankara
Milli Ktphanesindeki No.166 olduu belirtilmektedir: Eski Harfli Trke Sreli
Yaynlar Toplu Katalou (1987), s.267.
21
Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiyye 1316 H. (1898-99), s.1100-1101.

14
sene sonra karlmtr (1288 ve 1289 H.). Salname V 1292 H., VI da
1293 H. senesinde kmtr. Sekizinci salnamenin (1298 H./1880-81)
ayr bir yeri var, nk vilayet gazetesinin kndan sonra ilk yllktr.
Ondan sonraki seneler no. XII'ye kadar (1302 H./1884-85) her sene
baslan salnamelerle iyi belgelenmitir. No. XIII ila XV ikier sene ara ile
karld (1304, 1306 ve 1308 H.), nihayet no. XVI 1321 H./1903-04 ve
no. XVII 1325 H./1907-08 senelerinde baslmtr.
22
lk Sivas salnameleri kartan Vali Elhac Ahmed zzet Paa'dr.
1284 H./1867'de Sivas'a gelip iki sene ierisinde Sivas vilayet matbaasn,
106 sayfalk ilk salnameyi basabilecek hale getirmi olmaldr. 1871
senesinin sonuna kadar sren ilk grev dneminde ilk iki, Mart 1874 ile
Mart 1878 arasndaki ikinci grev dneminde Sivas vilayeti salnamesi
no. 5 ve 6'y da karttna gre, matbaann ilemlerini ilk dzelten ve
tevik eden ahs Ahmet zzet Paa olduu kansna varabiliriz.
23

22
Salname IV (1290 veya 1291 H.), VII (bilinmez) ve IX (1299 H.) hakknda ilgili
ktphane kataloglarnda hi bir kayt bulunmuyor, yani bunlar kaybolmu gibi
gzkmektedirler. Fakat salname no. IX'un bir nshas bulunmutur ki, bu bilgi iin
Faruk Aburu'ya teekkr ederim. Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu
Katalou (1987), s.233'te sadece Ankara Milli Ktphanesi'ndeki Sivas Vilayeti
Salnameleri belirtiliyor. Bu yllklarn en ou Duman (1982), s.78-80'de kaytldr.
Duman tarafndan Hicr tarihi yannda ise, sadece bir Milad sene veriliyor: rnein
"1287 H./1870", aslnda "1287 H./1870-71" olmalyd; salname no. VIII'den no. XV'e
kadar Milad senelerin ikincisi, yani daha yksek rakam verilmektedir, rnein "1298
H./1880-81" yerine "1298 H./1881" belirtilmitir; Polat (1997), s.7'de ve Toplu Konut
daresi/Tarih Vakf (1994), s.176'da bu bilgiler aynen tekrarlanmtr.
23
Ahmed zzet Paa'nn ilk grev sresi iin bkz: Salnme-i Vilyet-i Sivas XIV, 1306
H., s.82; ikinci grev sresi iin: Salnme-i Vilyet-i Sivas X, 1300 H., s.39. Vezir
Elhac Ahmed zzet Paa'nn vali olarak Sivas'a ilk tayini iin 1 Muharrem 1283 H.
tarihi verilmekte ise de, doru deildir. O tarih'te Harput (Mamret'l-zz)
Valiliinde bulunuyordu: Sungurlu (1958), s.206-213; Mehmed Sreyya (1311 H./
1893/94), c.3, s.465. Orada, yani Sicill-i Osman'de, Safer 1284 H. (Haziran 1867)
olarak belirtilen Sivas'a geli tarihi salnamelerdeki baka valilerin grev srelerine
uyduu iin doru olacak. Kuneralp (1999), s.38 ve s.57, Harput valilii hakknda
baka bir sre belirtirse de, o da Ahmed zzet Paa'nn Sivas'a tayini iin Haziran
1867 tarihini kaydetmektedir. te yandan, Sicill-i Osman'de, sanki Ahmed zzet Paa
yalnz tek bir dnemde Sivas valiliinde kalm gibi, ayrl tarihi 1296 H. (1879)
olarak kaydedilmise de, salnamelerce yanll ispat edilir; Orhun, Kasarolu, Belek,
Atakul (1969), s.91-92'ta bu yanl bilgi tekrarlanr. Sivas salnamelerinde, Sivas
valilerinin grev sreleri ile ilgili nemli bilgiler bulunmakla birlikte, onlar ok
dikkatli kullanmak lzm. nk, sk sk yazma hatalar yaplr, eskileri sonraki
salnamelere rnek alnarak oraya ayn hatalar aktarlr. Hatta, bu arada dzeltilmi
hatalar, sonraki salnamelerde tekrarlanlabilir. O yzden, burada sunulan grev
sreleri - tayin tarihleri ile ayn zamanda (yl, ay ve gn olarak) gsterilen grev
srelerinin uzunluu birbirine tamamlayacak bilgiler olduuna gre - deiik
salnamelerden kartlm en makul olanlardr. Kuneralp (1999), s.38'ta verilen
tarihler bunlar kk farklarla dorulamaktadr.

15
Bu salnamelere gre 1870-71 senelerinde vilayet matbaasnn
banda sorumlu mektb-i vilyet Muhammed Ra'if Efendi bulunuyordu.
Mektb-i vilyet kalemi'nin msevvid-i evvel olarak Ali Rza Efendi
balangta ayn zamanda litografya me'mru grevini yapmtr. Onun
yannda bir yardmc eleman ve bir gird alyordu.
24
1876-77 senesine
kadar matbaada sadece yahut drt matbaac grevlendirilmitir. 1874
senesinden itibaren Abdullah Hulusi Bey'in mektupuluunda hem basm
ilerinin ynetiminde -Ali Rza Efendi litografya memuru ilevini onca
seneler bu grevi yerine getirecek Ali li Efendi'ye brakt- hem de
matbaaclar hakknda bir sreklilie zen gsteriliyordu.
25

Sivas vilayet gazetesinin yaym ve buna nkoul olan matbaann
geniletilmesine bir bak atmadan nce, Sivas'ta aydn bir Ermeni
tabakasnn ihtiyalarn karlayan Ermeni matbaacl ve basn ksa
gzden geirmek yerindedir. Gereki tahminlere gre, 19. yzyln
sonunda ve 20. yzyln banda Sivas vilayetinde 150.000 il 180.000
Ermeni (tam nfusun %13 civarnda) yaamtr.
26
1880 senesine ait
yerel bir Osmanl nfus istatistii ise, Sivas ehrinin tam 15.600 (erkek)
nfusunun 6.200' Gayrimslim olarak belirtiyor.
27
Bu da, deiik
aznlklarn Sivas vilayetindeki kaba nfus oranlarn gz nnde
bulundurularak, Ermenilerin %30'luk bir nfus oran ihtimal klar. 1302
H. (1885-86) senesine ait salnamede Sivas merkez kazasnda, 2693 erkek
ve 1063 kz rencinin devam ettii tam 114 Mslim mekteb-i
ibtidaiyyesi belirtilmekte; buna gre de, 15 Gayrimslim okullarna
(ounlukla Ermeni) 1161 erkek ve 366 kz renci devam ediyordu ki,

24
Salnme-i Vilyet-i Sivas I, 1287 H., s.40-42; Salnme-i Vilyet-i Sivas II, 1288 H.,
s.40-42.
25
Salnme-i Vilyet-i Sivas III, 1289 H. s.38-42; Salnme-i Vilyet-i Sivas V, 1292
H., s.56-58; Salnme-i Vilyet-i Sivas VI, 1293 H., s.40-43.
26
Deiik istatistiklerin deerlendirilmesi iin bkz: McCarthy (1998), s.45ff, zellikle
s.71-72. 1831'de yaplm ilk Osmanl nfus saymnda Amasya ve Sivas sancaklar
iin %10 yahut %15 Hristiyan nfusu kaydedilmekle beraber, bunun iindeki Ermeni
nfus oran belirtilmemitir; Karal (1943), s.150 ve 152. Salnme-i Vilyet-i Sivas
XVI, 1321 H. (1903-04), s.236-237'de ise, Sivas merkez kazas iin aa yukar %23
Ermeni nfus oran verilmektedir. Deiik vilayetlerde 1881 il 1893 seneleri
ierisinde uygulanm nfus saymlarnda ise, Sivas vilayeti iin aa yukar 766.000
Mslim nfusu, 38.000 Rum ve 116.000 Ermeni kaydedilmitir; Devlet statistik
Enstits (1996), s.39-40. ok farkl nfus tahminleri karlatrmak iin bkz. Grn
(1985), s.102-103.
27
Salnme-i Vilyet-i Sivas VIII, 1298 H., s.142.

16
bu, Ermeni cemaatnn, ortalamann stnde bir renim oran iin bir
gsterge saylabilir.
28
1871-75 senelerinde Sivas'ta A. Vardanyan tarafndan iletilen bir
Ermeni matbaas vard.
29
Bir ihtimal, bu ahs, Ermenice sreli yaynlarn
bir listesine gre 1909-1912 senelerinde "tarihi ve edebi haftalk gazete"
Andranik'i karan Hayk A. Vardanyan olabilir. Ayn kaynaa gre,
Sivas'n ilk Ermenice gazetesi daha 1869'ta km ksa mrl Tsayn
Sepasdatsvots ("Sivaslnn sesi") idi.
30
Bilimsel literatrde, 1870'de
yaymlanm baka iki gazeteden daha bahsedilir: Mamulin Zank
("Basnn an Sesi") ve Sev Hoer ("Kara Topraklar").
31
Halbuki, bu
gazetelerin, A. Vardanyan'n matbaasndan nce Sivas'ta kurulan baka
bir matbaada baslp baslmad, deilse sz konusu matbaann 1869'tan
nce kurulmu olup olmad sorusuna cevap daha bulunmamtr. Her
halde 1875'ten sonra, II. Merutiyet'e kadar Sivas'ta bir Ermeni matbaas
iletilmemitir.
Litografya ve Ermeni hurufatyla yaz dizisi hakkndaki bilgi ve
hner Ermeni cemaatnda nispeten gelimi olmaldr ki, Arap ve Ermeni
harfli Trke bir vilayet gazetesinin yaymna bir tevik oluturmu
olacaktr.
32
Salnme-i Vilyet-i Svas VIII'de (1298 H./1880-81), matbaa
personelinin, bir vilayet gazetesinin yaym iin gerektii gibi daha
nceki senelere gre ok arttrlm olmas ve birbirinden ayrlm yeni
ilevleri ortadadr. Vali Rumeli Beylerbeyi Halil smail Hakk Paa ve
sorumlu mektb Selim Srr Efendi'nin ynetiminde, bu arada vilyet
mektb kalemi'nin mmeyyizine ykselmi Ali Rza Efendi ayn zamanda
gazete muharriri olarak gazeteye ekil veren kii idi. Ali li Efendi
litografya memuru olarak grevine devam ederek artk matbaa sadr

28
Salnme-i Vilyet-i Sivas XII, 1302 H., s.454. 20. yzyln banda Sivas merkez
kazasnda, 6's 1870'ten nce kurulan 12 Ermeni okulunda 300' kz tam 1435 renci
devam ettiine gre, Sivas Ermeni nfusunun okur yazar oran nispeten yksek olarak
tahmin edilebilir. Bunun dnda, 10'u kz 105 renci iki Rum Katolik okuluna
devam etmitir; Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiyye 1317 H., s.1260-1263.
29
Teodig (1912), s.143. Ermenice eserlerinden kartlan, basn tarihi ile ilgili bilgiler
iin Sarkis Seropyan'a ok teekkr ederim.
30
Lvonian (1934), s.185.
31
Alkan (1992), s.69; orada verilen ipular tarihi Kevork Pamukciyan tarafndan
Ermenice sreli yaynlar bibliografyas Hay Barperakan Mamuli
Madenakidutyun'dan alnp aktarlm.
32
Arap harfleri yannda bir aznln alfabesini kullanan baka vilayet gazeteleri
bilinmektedir: Envr- arkiyye ve Hdvendigr (Arap ve Ermeni harfli) ile Trabzon
(Arap ve Rum harfli); bkz. Kocabaolu/Birinci (1995), s.111.

17
olmutur. Personelin arttrlmas ise, ek olarak grevlendirilmi bir
slmca mrettib ve bir Ermence mrettib ile birer refki, gazete mvezzii
olarak ta alan bir merdneci ve iki de nefer-i mlzim'den ibaretti.
nceki senelere gre matbaann personeli elemandan dokuza yksel-
miti.
33
Sonuta, Sivas vilayet matbaas artk bir gazete karmak iin
gerekli hurufata kavumutur. Salnamelerin basklarndan anlald gibi,
onlar 1301 H. (1883-84) senesine kadar el yazmas olarak hazrlanm,
1302 H. senesinden itibaren hurufat dizisine geilmitir.
Salname VIII'de ilk defa Ermenice mrettip Mgrd Efendi ve
onun refiki Hayk Efendi'den bahsedilmesi anlamldr. Hayk Efendi bir
ihtimal Ermeni matbaa sahibi (Hayk) A. Vardanyan olabilir ki, bu,
imdilik sadece bir tahmindir. 1304 H./1886-87 senesinden itibaren
matbaann sermrettipliine ykselecek
34
ve en azndan 1325 H./1907-08
senesine kadar o greve devam edecek Mgrd
35
ile Hayk Efendilerin
bilgi ve tecrbelerinin, vilayet gazetesinin ve zellikle Ermeni harfli
ksmnn basm iin bir gereklilik olduu kansna varlabilir. Bu da,
matbaann kuruluundan gazete yaymna kadar geen on be senelik
geciktirmeye k tutabilir: Litografya basksnda iki ayr alfabe
kullanarak haftalk bir gazete karmak hem bask ilemleri hem de
muharrirlii hakknda ok tecrbe ve birikim gerektiren bir itir. Belki de,
ancak bu iki Ermeni'nin vilayet matbaa personeline alnmalar ile bu
gerekli bilgi ve hnerlere varlmtr. 1875'e kadar Sivas'ta iletilen
Ermeni matbaasnn kurun dizisinin ve ara gerecin de, vilayet
matbaasna getirildii dnlebilir.
Fakat bu ipular ve tahminler, bunu ak sylemek gerekir,
speklasyona yer brakarak, Ermenice kaynaklar da tetkik edilerek
derinlie aratrmaya ihtiya bulunduunu gstermektedir. Bu tespit
zellikle vilayet gazetesinin kuruluunu tevik eden politik etkenler iin
geerlidir. O senelerin politik vaziyetleri ve olaylar gz nnde
bulundurulursa, 1879-80 senelerinde Sivas'ta bir vilayet gazetesinin
yaym oktan yaplmas gereken, kanlmaz bir adm olarak gzkyor.
1877/78 Trk-Rus Harbi srasnda, Kafkas cephesinin menzili olan
Sivas'ta resm bir gazete karmaktan daha nemli ilerin bulunduu
dncesi makul ise de, 1878 Berlin Kongresinden sonra ereve
artlarnn ok deimi olduu gereini de grmek lzm. Berlin
anlamasnn 61. maddesinde, malum, 'Ermeni sorunu' ilk defa Osmanl
mparatorluu tarafndan resmen kabul edildi. Buna bal olarak Avrupa

33
Salnme-i Vilyet-i Sivas VIII, 1298 H. s.56-59.
34
Salnme-i Vilyet-i Sivas XIII, 1304 H., s.66.
35
Salnme-i Vilyet-i Sivas XVII, 1325 H., s.57.

18
byk devletlerinin, youn Ermeni aznlnn bulunduu Dou Anadolu
vilayetlerinde uygulanacak 'slahat' giriimlerini kontrol etme haklar da
bylece domutur. Bu ise, Sivas'ta da giderek hz alan bir Ermeni ulusal
hareketini tevik edecekti.
Sivas vilayeti, Dou Anadolu'daki politik gerilimlerin patlak
verdii ve tarihilerin, deiik bak alarna gre, ok farkl
deerlendirmelerine yol aan 'vakalarn' balad blge saylabilir. Sonra
daha ayrntl bir ekilde deerlendirilecek bu cebr ekimeler, Berlin
Kongresinden sonraki dnemde gergin bir hava gelitii zaman,
kendilerinin geleceini bildirmilerdir. Merkez idarenin kamu oyuna
ynelik etkin bir arac olan vilayet gazetesinin yaym, ite o zaman,
zellikle byk bir Ermeni cemaatnn bulunduu Sivas'ta, ncelikle
yaplmas gereken bir giriim olarak deerlendirilmi olmaldr.
4. Sivas vilayet gazetesi
Aada Svas vilayet gazetesinin niteliini, ilk iki ylna ait tam
koleksiyonu (no. 1-81, Ocak 1880 - ubat 1882)
36
gzden geirilerek esas
hatlariyle tasvir edilmeye allacaktr.
Svas vilayet gazetesinin ilk yaym 24 Mart 1879'da (30 Reb'l-
evvel/12 Mart 1295) yaplm olmaldr. Fakat bu kurulu tarihi, ilk
taramada hemen akla gelmiyor, nk koleksiyon 30 Muharrem 1297/31
Knn- evvel 1295 tarihli (12 Ocak 1880) say 1 ile balamaktadr.
Gazete 27x39 santim ebadnda tek yaprak olarak stun zerine kurulan
drt sayfalk kyordu. Sondajlardan anlalmak zere, ayn Trke
makaleler n tarafta Arap harfli, arka tarafta Ermeni alfabesinde
baslmtr. Her iki alfabede yazlm son bilinen says sz konusu
koleksiyonun 17 Reb'l-evvel 1299/Knn- sn 1297 (6 ubat 1882)
tarihli no. 81'idir. Ondan sonraki senelerden itibaren cumhuriyet
dnemine kadar ise, yalnz tek tk nshalar korunmutur ki, bu durum
baka birok vilayet gazete koleksiyonlar iin aynen byle geerlidir.
Ancak gazetenin, 1926 senesinden 1941'de km son saysna kadar
birbirini tamamlayan takmlar bulunabilir.
37
Her saydaki Hicr ve Rum tarihleri sk sk bir gn farkldr.
Bunun sebebi, o zamanda bir ay ba astronomi kurallarna gre deil,
hilalin ryeti (ilk grn) hakknda ilmi olmayan yollar tutulduu
gereidir. Rum tarihi gibi Ermeni takvimi de, 19. Asrda Gregoryen

36
Bu koleksiyon stanbul Atatrk Kitaplnda bulunmaktadr.
37
1926 ylna ait takm Sivas Cumhuriyet niversitesi ktphanesinde bulunmaktadr.
Az sayda eksiiyle 1929-1941 yllar koleksiyonu TBMM Ktphanesinde
arivlenmitir.

19
takvimine 12 gnlk fark bulunan Julian takvimine bal olarak
hesapland. Buna gre, birinci saynn Ermeni harfli ksmnda 31 Aralk
1879 tarihini tamaktadr.
n seri
Yukarda yaplan, gazete daha Mart 1879'da yaymland
eklindeki iddia u sebeplerden dolay yerindedir. Sz konusu
koleksiyondaki no. 3 kesinlikle bu seriye ait deildir. O nsha yanllkla,
gazetenin dzenli kna gre 14 Knn- sn 1295 (25 Ocak 1880)
tarihli olduunu hesap ettiimiz no. 3 sayl orijinal nsha yerine
ciltlenmi koleksiyonun iine girmi olmaldr.
Bu 7 Nisan 1879 tarihini tayan 'yanl' no. 3 (Kapak resmi iin
bk. RESM 1) ise, Svas vilayet gazetesinin, imdiye kadar hi bir yerde
belgelenmeyen bir nevi n serisini ispatlamaktadr.
Sz konusu no. 3'n tarihleri birbirini dorulamaktadrlar: 15
Reb'l-evvel 1296/26 Mart 1295/7 Nisan 1879 (Milad tarihi de, ana
seriden farkl olarak, kaydedilmektedir). Bu nshann, aada ayrntl
bir ekilde tartlaca zere, koleksiyondaki btn baka nshalardan
farkl bir gazete ba tayor. stelik bu say tek yaprakl, ama sadece
Arap harfli drt sayfalk tek nshadr. Sat fiyat da ana seriden farkl:
senelik abonesi 65 Kuru (ana seride 40), tek nshann fiyat ise 60 Para
(ana seride 40) olarak belirtilmektedir. Bu biimsel karlatrma, Svas
vilayet gazetesinin iki ayr serisinin yaymland konusunda pheye yer
brakmaz.
7 Nisan 1879 tarihli bu no. 3 sayl nshann ieriine baklarak
son bir yapabiliriz:
Ksa bir iindeki zetinde bir ksm- resm bir ksm- gayri-
resm'den ayrlmaktadr ki bu yaklam ana seride bulunmaz. 'Resm'
ksmnda memurlarn deiik vilayet ve kazalara tevchtnn sraland
blmden sonra birinci stunun alt ksmnda bir telgrafnme-i aliyye
sureti verilmektedir. Orada, Osmanl banknotlarnn tedavlden
alnacana dair 5 Safer 1296 (19 Ocak 1879) tarihi tayan bir
kararnameye bal olarak kartlan, ayrntlarn belirten ynetmelik
tartlmaktadr.
38
Bundan sonra cari yln 18 Mart (her halde Rum) yani
bu saynn yaymndan sekiz gn nce kartlan baka bir kararnamenin
sureti bulunuyor.

38
Mliye nezret-i cellesinden makm-i l-i vilyetpenhye erefvrid olan
telgrafnme-i aliyye sretidir. kavim-i nakdiyyeni tedvlden ref olunaca f 5
Safer sene 96 tarhiyle iln edilmi...

20

R
E
S
M

1

2
4

M
a
r
t

1
8
7
9
d
a

k
a
n

n

s
e
r
i

3
.

s
a
y
n

(

7

N
i
s
a
n

1
8
7
9
)

b
a
.

21
O gnlerde, Osmanl banknotlarnn deer kaybnn kamu oyunu
kurcalad gereine gre ksm- gayri-resm'de bu konu ayr bir
makalede kaleme alnmtr. Kime bal altnda, Osmanl devletinin
banknotlarn geri almayaca eklindeki sylentilere kar gerekeler
sunulup yerli tccarlarn kepeneklerini niin indirdikleri sorusuna cevap
aranmaktadr. Tahmin edilen, sikke ihracat ile bir ek kr yapmak
hesaplarnn, Sivas'taki piyasalarn durgunluu dolaysyla mantksz
olaca gereine iaret ederek yattrc bir yaklam denenmektedir.
39

Ayn makalede, byk politikadaki vaziyetlere bir baktan sonra u
sonulara varlmaktadr: devaml Avrupa'ya bakmakszn kendi glerine
dayanlmal; politikann noksanlar silah gc ile deil, grmelerle
almal; (Berlin Kongresinden sonra politikadaki) sakinlik iyiletirme ve
refaha doru gayret sarf etmeye elverilidir ki, buna Sivas'n vaziyeti
rnek saylyormu.
40
Bu saynn ksm- gayri-resm adl blmnde birka uluslararas
haber yer almaktadr. Bunlarn, Sivas zerine balanan stanbul-Badat
telgraf hattndan gelen haberler akndan alnm olduu dnlebilir.
Paris ve Londra gibi, Lahor ve Kalkutta'dan da bilgi verilmektedir. sb'
kolonunda Berlin Kongresi kararlarnn pheli uygulan uzun bir
makalede tartlyor.
Bu n serinin no. 3' ile, gazetenin resm bir organdan daha geni
bir grev yapmaya kalkt belgelenilebilir. zellikle Berlin
Kongresinden sonra Osmanl mparatorluunun bulunduu yeni politik
vaziyetlerin nda, dnya apnda nemli politik olaylara yorumlar
yapmak uygun grlyordu. Yerel problemler, mesela Sivas sarraflarnn
banknotlarn deer kaybna kar gsterdikleri tepki, gazete tarafndan
konu edilip onu 'doru' yola ynlendirmeye allyordu.
Kendisi belirttii gibi, haftalk gazete her Pazartesi gn ktna
gre, ilk k tarihi 24 Mart 1879 (30 Reb'l-evvel 1296/12 Mart 1295)
olarak hesaplanlabilir. Buna gre, vilayet gazetesini kuran, tam bir sene

39
Seyahatnamesinde 1877 seneye ait bir blmde ngiliz subay Burnaby, Sivas'taki
Rum ve Ermeni sarraflar Osmanl banknotlarn deer kaybna speklasyon yaparak
altn Lira stok etmelerinden bahsetmektedir. Bu speklasyonda, Gayrimslim olan bir
telgraf memurundan gn gn banknotlarnn cari kurlarn renmeleri, bu kurlarn
sadece iki haftada bir posta yoluyla halka yanstlmasna kar sarraflara byk bir
avantaj salyordu. Burnaby (1996), s.151-152.
40
Avrupann damarlarndan akan kan herkese istirhat-i nfie lzmu hissettirmiyor.
Gz grebildii kadar politika uygunsuzluklar muklemtla tesviye edilb silh ile
edilmiyor. Bu sdelik syesinde cebr-i m-ft veyhud vasat bulmak in mahall-i
sir misill Sivasca ve Sivas gibi mahall-i sirece rzy itiyk etmek kfdir.

22
nce Sivas'a gelen vali Vezir Mustafa Sreyya Paa idi.
41
Ancak, o seneye
ait bir Sivas salnamesi bulunmad iin matbaann durumunu bilemeyiz.
Svas vilayet gazetesinin kurulu tarihi hakknda literatrde
imdiye kadar ok sayda yanl bilgiler verildi. Sk sk gazetenin - bazen
de matbaann - kurulu yl 1878 olarak belirtilmitir. Bu yanlgnn
sebebi byk ihtimal 1935'te yaynlanm bir yllktan
kaynaklanmaktadr. Orada, Sivas vilayetinin eski bir mektbcusu olan
yazar, matbaann kuruluunun ilk teebbs 1293 senesinde (Rum,
1877-1878) Vali Elhac Ahmed zzet Paa'ya ait olduunu iddia ediyor.
42

Bu tarih daha sonra baka bir yllkta, vilayet gazetesinin ilk k
hakknda bir ipucu olarak deerlendirilmitir.
43
Vali Elhac Ahmed zzet Paa'nn, vilayet matbaasnn 1282 H.
tarihli tesisinden iki sene sonra 1284 H./1867 Sivas'a tayin edilip 1871
sonuna kadar birinci grev dnemini doldurduunu; ikinci grev
dneminin ise, Mart 1874'den Mart 1878'e kadar srdn, yukarda
sylendiyse de, bunu burada bir kere daha tekrarlayalm. Bu demektir ki,
vilayet gazetesinin n serisinin balamasndan tam bir sene nce Ahmed
zzet Paa'nn Sivas valilii sona ermitir. Fakat, bundan sonra bir sre
grevsiz olarak Sivas'ta kaldna dair bir ipucu da var.
44
Bu valinin,
Sivas matbaasnn 1878'te szde 'kuruluu' hakknda bir rol oynad
iddias ise, akla unu getirir: Bir gazete karmak iin t 1865'lerde alan
kk matbaann, hem personel hem teknik bakmndan, belki de vilayet
binasndaki yeri ile ilgili olarak slah edilmesi gerei ortadadr. Nitekim,
1880 senesinde, gazete Arap ve Ermeni alfabelerinde kt zaman,
personelin elemandan dokuza ykseldiini, ilgili salnameden
reniyoruz.
45
Vali Elhac Ahmed zzet Paa'nn daha ilk grev
dneminde vilayet matbaasnn faaliyetlerini dzenledii de

41
Vali Mustafa Sreyya Paa'nn Sivas'a tayin tarihi Reb'l-evvel 1295; Salnme-i
Vilyet-i Sivas X, 1300 H., s.39. Mehmed Sreyya (1311H./1893-94), c.2, s.64, tayin
tarihi olarak Safer 1295, Kuneralp (1999), s.38, ubat 1878 kaydediyor.
42
Bael (1935), S.182.
43
Sivas l Yll 1973, s.197-198. Yurt Ansiklopedisi (1983), c.9, s.6948, Grel (1994),
s.142, Varlk (t.y.), s.101, Kocabaolu/Birinci (1995), s.111, ve Nair (1999), s.61,
vilayet gazetesinin kurulu yl olarak 1878 belirtmektedirler. Duman (1998), s.94'ta
ok farkl, hi bir dayana olmayan bir kurulu tarihi veriyor: 1896; Tlbenti
(1941), s.85, 1890 yln belirtiyor. Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalou
(1987), s.232'de ise, burada incelenmi koleksiyonun yllar doru kaydedilmektedir:
1295-1297 (Rum).
44
Mehmed Sreyya (1311H./1893-94), c.3, s.465. Kuneralp (1999), s.57'ye gre,
Ahmed zzet Paa ubat 1878 Sivas valiliinden ayrlm, daha sonraki tayini ancak
Temmuz 1879'da Trablusgarb valiliine yaplmtr.
45
Salnme-i Vilyet-i Sivas VIII, 1298 H. s.59.

23
belgelenmitir. Mart 1879'da ilk nce Arap harfli karlacak vilayet
gazetesi iin matbaann yeni n koullarnn (hurufat dizisi vb.) bir sre
ncesinde oluturulmu olduu varsaymndan hareketle, "matbaann
1878'teki (yeni) kuruluu"ndan bahsedilebilir. Fakat bu slahta, Vali
Elhac Ahmed zzet Paa'nn, tecrbeleri dolaysyla, bir rol olup
olmadn kestirmek u anda mmkn deil.
Rumeli Beylerbeyi Zeyne'l-Abidin Paa Austos 1879'te, ayn
ayda valilikte iken len Mustafa Sreyya Paa'nn yerini alyor.
46
Vilayet
gazetesinin n serisinin bu tarihte daha kmakta olup olmadn
bilemiyoruz, fakat bunun ihtimali kk. nk Abidin Paa'nn
ynetiminde, gazete ancak birka ay sonra, 12 Ocak 1880 tarihinde, ana
serisinin birinci says ile kamuoyuna (tekrar) sunulacaktr.
Gazete kendisini okuyucuya tantyor
31 Knun- evvel 1295 (12 Ocak 1880) tarihli bu birinci saydaki
(balk kliesi iin bk.RESM 2.) Mukaddime'de (sayfa 1, stun 1) vilayet
gazetesinin daha nceki yaym hakknda bir imada bulunuluyor. Orada,
Padiah zerine mecbur methiyeciliklerden sonra, her vilayette toplumun
btn gruplar ve lke iin en ziyde vasta-i terakkiyt olan bir gazete
karmak izninin verildii belirtilmektedir. Bu vilayette de, bu hayr
hedefin dorultusuna epey yol katedilmi olmakla birlikte, gazeteyi
zamannda deiik mahallelere datarak gazeteye itibar kazandrmak
yerine aksaklklar bulunduu kaydedilerek, bu zarureti yerine geti-
rilemeyince gazete sat bedellerinin gerekli tesviyesi alnamad, bunun
sonucunda, matba'a ii imhl ve ibtl etmi idi denilerek matbaa ilerinin
geciktirilmesi ve durdurulmasndan bahsedilmektedir. Bununla n seri
kastedilmi olacak ki, gazete teslim ve datma ilemlerindeki
noksanlklar dolaysyla gazeteye rabet celb edilemeyii, satlarn da
azalmalar ve bedellerinin verilmeyii neticesinde, yaymn srekliliinin
ilk nce gletirilmi sonra engellenmi olduu anlalyor. Bunlardan
u sonu karlabilir: 1879'taki ksa mrl n seri, ksa bir sre
ierisinde bir vilayet gazetesini okuyucularn ihtiyalarna gre
yerletirme denemesi olarak deerlendirilebilir. Sivas Vilayet
Gazetesinin o dnemde stanbulda karlan Osmanl gazeteleri
fiyatndan
47
ok daha pahal (60 para, bir senelik abonesinin 65 kuru)

46
Salnme-i Vilyet-i Sivas X, 1300 H., s.39. Mustafa Sreyya Paa Ramazan 1296'te
(Austos-Eyll 1879) Sivas'ta lm: Mehmed Sreyya (1311 H./1893-94), c.2, s.64;
Kuneralp (1999), s.111'e gre ise, Temmuz 1879'ta vefat etmitir.
47
O dnemin Osmanl gazetelerinin fiyat seyri ile ilgili olarak bkz. Kocabaolu (1988),
s.9. stanbul'da kan Cerde-i Havdis ve Tercmn- Hakkat tek nsha fiyatlarn
1879'ta 20 Para'dan 30 Para'ya arttrmak zorunda kaldlar; Cerde-i Havdis 1881

24
oluu, bu projenin baarszlnn sebepleri arasnda grlebilir. te
yandan, byle bir sat fiyatnn, bir gazete yaymna balanldnda
yksek masraflar ve gazetenin snrl yaygnl gz nnde
bulundurulursa, ve stelik baka vilayet gazetelerinin fiyatlarna da
ayarlanm olduu gereine gre makul olarak kabul edilmesi gerektir.
48
Mukaddime'nin sonunda, vali Abidin Paann greve geliinden
ksa bir sre sonra Sivas'ta kamu dzeninin oluturulmas ve btn
toplumsal gruplarn refahnda kaydedilen ilerlemeler vnmektedir.
Bunun gibi yeni haber ve gelimelerin halka bir an nce yanstlabilmesi
iin, imdi bir vilayet gazetesi karlp; ksa zamanda mmkn olduu
kadar ok abone bulabilmek amacyla yllk abonesi 40 kurua indirildii
ve tesviye artlarnn da kolaylatrld aklanmaktadr. Buna gre,
gazete haftalk 'Osmanl' ve Ermeni harfli olarak karlacaktr. Yani,
Ermeni okuyucularna da kolaylk salayarak gazetenin cazibesini,
dolaysyla abonman saysn arttrmak hedeflenmitir. Nihayet,
gazetenin, yurt iinde ve dndaki olaylar zerine haberler sunaca ve
yeni kanunlar neredecei, bir program biiminde belirtilmektedir.
Balnda, gazetenin okuyucuya ilikisi ve hedefleri ile ilgili
iaretler bulunuyor. Sa taraftaki stunda say numaras ve ylndan sonra
abone artlar belirtiliyor. Bunun altnda, gazetenin idare adresi olarak
Hkmet Kona gsterilerek, matbaann hkmet binasnda
bulunduunu da ispatlamaktadr.
49

senesinde, fiyatn bir daha 40 Para'ya arttrd. Bu fiyat politikas, sat hacminin
gerilemesine bir tepki olarak deerlendirilmesi gerekir. Bu gelime ise, yabanc
basnn piyasadaki stnl ve kra'athanelerin yaylmasna balanlabilir. Fiyat
artlarnn savunmas ile ilgili olarak bkz. Kocabaolu (1996), ek 1, s.115-116'ta
iktibas edilen Tercmn- Hakkat gazetesinin 1879 senesine ait makalesi.
stanbul'daki yabanc basnn stnl hakknda bkz. Kololu (1998), s.43-47.
Kocabaolu (1984), s.67'de, 1864 senesinde Cemiyet-i lmiyye-i Osmaniyye'de
bulundurulan mevkutelerin listesini sunuyor: buna gre 10 Fransz, 5 ngiliz, 4
Ermeni ve 3 Rum gazetelerinden baka, aralarnda Vekyi-i Msryye ve rn
Ruznmesi 5 ayr gazete daha abone olunmutur.
48
1877-78 yllk abone fiyatlar yle idi: Konya 60, Envr- arkiyye 65, Diyarbekir 70
Kuru. Daha ucuz olanlarsa: Ankara (40), Trabzon (48) ve Kastamonu (50 Kuru).
Byk ticaret metropollerinde ise ok daha yksek sat fiyatlar gerekletirilebildi:
Aydn (zmir), Hdvendigr (Bursa), Seyhn (Adana) vilayet gazetelerinin yllk
abone fiyatlar 100 Kuru idi; Slnme-i Vilyet-i Trabzon: IX, 1294 H., s.89-90; X,
1295 H., s.105-106.
49
Vilayet binasnn hemen yannda ayr bir matbaa binasnn ancak vali Muammer Bey
dneminde 1328 (Rum, 1912-13) ina edildiine dair bilgi iin bkz.: Bael (1935),
s.182; fakat Muammer Bey ancak ubat 1328 veya Mart 1329'da (1913) Sivas'a geldi,
bkz.: Kuneralp (1999), s.38 ve s.58; Orhun/Kasarolu/Belek/Atakul (1969), s.315;
Aldan (1990), s.269.

25

R
E
S
M

2
-

A
s
l

s
e
r
i
n
i
n

3
1

K
n
u
n
-

e
v
v
e
l

1
2
9
5

(
1
2

O
c
a
k

1
8
8
0
)

t
a
r
i
h
l
i

b
u

1
.
s
a
y
n

b
a
k

k
l
i
e
s
i

26
Bunun dnda, stanbul'da Serafim Efendinin kraathanesi de
yazma adresi olarak veriliyor. Onun okuma salonunda, malum, resm
vilayet gazetelerinin ou bulundurulduu iin, oraya urayan
mlkiyeliler Osmanl mparatorluunun deiik vilayetlerindeki olaylar
zerine hemen umum bir bak edinebilirlerdi. Bu yazma adresinin
iaret edilmesi, okuyucularn tepkileri ve zellikle abone istekleri bu
merkez zerine Sivas'a intikal edildiini gsteriyor.
50
Bundan sonra,
gazeteye neredilmek zerine gnderilen her tr evrakn yaynlayp
yaynlamamas iin yaym mdrl sorumlu tutulamad gibi
iadesinin de yaplmayaca belirtilmektedir (bu cmle n seride yok).
Gazete bann sol stununda, tarihleri ve gazetenin haftalk Pazartesi
gnleri kyla ilgili bilgi dnda, okuyuculara bu gazetenin ieriine
katkda bulunmalar ile ilgili bir davet bulunuyor: Menfi-i ummiyye ve
marif ve edebiyta mtellik eser in stnlar her zamn aktr. Son
cmlede ilan fiyatlar belirtilir: haber blmne girecek ilan ve
duyurularn her satr iin 1 Kuru, irketler ve sarraf ilerine ait ilanlar
iinse, satr 3 Kuru (bu cmle de n seride yok).
Yaym tarz ve yaygnl
Btn vilayet gazeteleri gibi Svas da memurlara ynelik bir
yaynd. zellikle vilayet idaresinde alan bu potansiyel okuyucular iin
gazeteye abone olmak - baka vilayetlerde olduu gibi
51
- bir zaruret
deilse de, ahlak bir mkellefiyet olarak deerlendirilebilir. Fakat,
gazetede kan haberlerin, abone olanlarn dnda ok daha geni bir
yaygnl salanmtr. Bir yandan, kahvehane kltr,
52
haberlerin
yaylmasna bir ara saylr; te yandan, bugn bile "ayakl gazete" olarak
bilinen, yani, bir haberi azdan aza yaymak pratii nemli bir rol

50
Serafim kraathanesi iin bkz: nver (1979); Georgeon (1997), s.67-68; Ursinus
(1989), s.106, dipnot 23. nver (1979), s.486, bu kraathane zerine birok vilayet
gazetesinin datldn belirtiyor: Tuna, Frat, Envr- arkiyye ve Sriye. Bu
uygulama Salnme-i Vilyet-i Trabzon IX, 1294 H. (1877-78), s.90'da da
belgelenmektedir. Orada, 22 vilayet gazetesi ve stanbul dnda 7 gayri-resm
gazeteyi ieren bir listeden sonra u cmle bulunuyor:. bu gazetelere abone olmak
in Dersadet'ce merkez-i mahss olan Okular banda vaki Kraathne-i Osman
mdr Serafim Efendi'ye mrcaat olunur..

51
Eren (1969), s.24. Kocabaolu/Birinci (1995), s.108, 1910 senesinde birka vilayet
gazete editrlerinin, gazeteye abone olma mkellefiyetini memurlar ve iyi geimi olan
eraflara yklemek ile ilgili 'dnceler'de bulunduklarn iaret ediyorlar.
52
Sivas'taki kahvehane kltr iin bkz. er (1992).

27
oynad. Bunun dnda, gazeteler vilayet idare binalarnda ask eklinde
kamu oyuna yanstlrd.
53
Vilayet gazetesinin ilk yllarndaki tiraj hakknda bilgimiz
olmad halde, bu gazetenin finansman sorunlar ve baka vilayet
gazetelerinin tirajlar da gz nne alnrsa, balangta birka yz
nshay gemeyecek bir tirajn sz konusu olduu tahmin edilebilir.
54
19.
Asrn sonunda ve 20. Asrn banda, Svas gazetesinin ana serisindeki
mukaddimede de ima edildii gibi, snrl yaygnl, basm ve datm
stlenebilecek eleman noksanl ve abone cretlerinin ge veya eksik
denmesi vilayet gazetelerinin daim sorunlarn tekil ederlerdi.
55
Svas gazetesinin haftalk yayn dnemi balangta dzenli
olarak uygulanmsa da, no. 4 (21 Knn- sn 1295) ile no. 5 (11 ubat)
arasnda 3 hafta geiyordu. Bunun sebebi, o zaman Sivas vilayet
idaresindeki deiimler olabilir: Selanik'e nakledilen vali Abidin Paa
56

yerine Mamret'l-zz mutasarrf smail Hakk Paa tayin edildi.
57
Bu
olay, herhalde Abidin Paa Selanik'e hareket etmek zere daha Sivas'ta
iken karlan no. 7'de (3 Mart 1295, s.1, birinci haber) yanstld. Orada,
yeni gelecek valinin liyakatlarn saylyor ki, ancak 8. saysnda (17 Mart
1295, s.1, birinci haber) Sivas'tan ayrlm bulunan Abidin Paa'nn
onuruna benzer vgler yaplyor. No. 9 (24 Mart 1295, s.1, birinci
haber) valilerin deiimi ile beraber vilayet idaresinde uygulanan baka
nakledilmeler ile ilgili bir fikir veriyor: vilayetin defterdar amiri ile
birlikte Selanik'e gitti, oradan gelen selefi Sivas'ta yerini ald; evrak
mdri de Selanik'e gidip orada mektbcu rtbesine ykseldi. Vilayet
gazetesinin yaymn yneten mektbcu ise daha nce nakledilmi olmal
ki, Samsun'dan getirilen ticaret reisi Selim Srr Efendi yerini alabildi.
Yeni vali ve mektupu geldikten sonra, gazete haftalk yaynna
dnp, birka istisna ara hari, dzenli yaynna devam ederek birinci
ylnn sonunda 43. saysna ulamtr. kinci ylnda ise, haftalk yayn
hedeflendii halde, yayna verilen birka ara dolaysyla sadece 37 says

53
Jeltyakov (1979), s.124.
54
A.g.e., s.124'de, 20. Asrn banda en ok vilayet gazetelerinin tirajlarnn ancak 100-
150 civarnda olduu belirtilir. Yust (1995), s.123, 1922 senesinde Sivas gazetesinin
tirajnn 200 civarnda olduunu iddia ediyor; bkz. Ursinus (1989), s.105-106.
55
Kocabaolu/Birinci (1995), s.107-108; o makalenin ekinde, s.113-117, 1910 senesine
ait, vilayet gazetelerinin temel sorunlarnn ak bir ekilde tartld bir belge
tpkbasm ve transkripsyonu olarak sunuluyor.
56
Abidin Paa'nn Sivas'taki grev dnemi iin bkz.: Orhun/Kasarolu/Belek/Atakul
(1969), s.29; Aldan (1995), s.46.
57
Salnme-i Vilyet-i Sivas XIV, 1306 H., s.84; Kuneralp (1999), s.38.

28
kmtr. Gazetenin daha sonraki dnemlere ait korunabilmi tek tk
nshalarndan hesaplandna gre, ylda ortalama olarak 40 says
kmtr.
Svas gazetesinin ne zamana kadar hem Ermeni hem Arap harfli
olarak kt bilinmemektedir. Her iki alfabede kan son bilinen says
18 Reb'l-evvel 1299/25 Knn- sn 1297 (6 ubat 1882) tarihini
tayan no. 81'dir. Daha sonraki ilk korunmu no. 188 Zil-ka'de 1307/27
Austos 1300 (8 Eyll 1884) tarihli olup -grlen btn daha sonraki
saylar gibi- sadece Arap harfli iki sayfa olarak ve birka detaynda
deitirilmi bir gazete bal ile kt. Bu konuda salnameler nemli
ipular verebilir. lgili yllklarda, slmca ve Ermence mrettib ayr
ayr gsterildikleri iin, adlar yukarda geen Hayk ve Mgrdi
Efendilerin en azndan 1301 H. senesinin bana kadar (1883 sonu) bu
gazetenin Ermeni blm iin sorumlu elemanlar olarak matbaada
altklar belgelenmitir.
58
1302 H. (1884-85) senesine ait salnamede bu
ayrmn kaldrlmas ve Hayk Efendinin artk grevli olarak kayt
edilmemesi, Ermeni harfli gazete blmnn sonu ile ezamanl olduu
tahminine kuvvet kazandryor. Bu demek ki, gazete en erken 1883
senesinin sonundan, en ge 1884 yaz aylarndan itibaren sadece Arap
harfleriyle baslmtr. Bu deiime yol aan etken(ler), vilayet idaresi ile
Ermeni nfusu arasndaki ilikilerde mi, yoksa Ermeni okuyucularnn
gazeteye baka sebeplerden dolay rabeti azalmasnda m aranmal, u
anda tahmin edilemez.
Vilayet gazetesinin deerlendirilmesi
Svas gazetesinin nemli bir ilevi, kanun ve kararnamelerin
vilayette duyurulmasn salayarak bunlarn hzl ve mklsz
uygulann kolaylatrmakt. Nitekim, gzden geirilen ilk iki ylna ait
saylarnn ounda, kanun hkmler, nizamnameler, kararnameler vb.,
ksmen de vilayete gelen telgrafnamelerin suretleri bulunur. Birok
saylarda resm gazete nitelii ar basarsa da, vilayet gazetesinin ierik
bakmndan daha geni bir yelpaze amaya alt inkr edilemez.
phesiz, orada tartlan politik konular, Berlin Kongresinden sonraki
seneler boyunca taradaki yerel kamu oyunu nemli lde
ekillendirmilerdir.
Bbli'nin, byk devletlerin politikalar hakkndaki alar
zerine ok geni raporlar veriliyordu. Bu gncel gelimeleri yanstmak
bakmndan 25 Ekim 1880 (21 Zil-ka'de 1297/13 Tern-i evvel 1296)

58
Salnme-i Vilyet-i Sivas: VIII, 1298 H., s.59; IX, 1299 H., s.59; X, 1300 H., s.63;
XI, 1301 H., s.61; XII, 1302 H., s.347.

29
tarihli no. 34 iyi bir rnek saylabilir. Stun 1'de Vakit'den iktibas olarak,
Bbli'nin, Berlin antlamasnn alt mmzi devletlerinin
bykeliliklerine gnderilen bir notann sureti bulunuyor; byk
stanbul gazetelerinden alnma makaleleri yeniden basmak, baka vilayet
gazetelerinde olduu gibi, Svas'ta da sk sk grlen bir pratiktir. Ondan
sonraki haber Karada mes'elesi ile ilgilidir. Baka bir makalede Yunan
mes'elesi bal altnda, yeni snrn Yunanistan lehindeki tesbit edilmesi
tartlmaktadr. Bu makalenin devamnda, yeni bir balk olmadan ayn
stunda -sayfa dizisindeki bu slup bazen makaleleri birbirinden
ayrmakta glk ektirir- Sivas vilayeti ile ilgili yepyeni bir konuya
deinir: Berlin antlamasnda madde 61'de kararlatrlm olduu gibi,
Ermeni nfusunun youn olduu blgelerde, byk devletlerin kontrol
altnda yaplmas ngrlen, aznln durumunu iyiletirecek slahat
giriimlerinin Osmanl mparatorluuna ykletilmesi. Bu sorunla ilgili
olarak, Bbli ve byk devletler arasnda 1880 senesinde birbirine zt
alar ieren notalar veriiliyordu. Sz konusu makalede, 3 Ekim 1880
tarihli notann tam sureti sunuluyor (Ermen skin olan yerlerde icr
olunacak slaht).
59
Vilayet gazetesinin bu saysnn sonunda, Berlin
antlamasnn bir baka sonucu tartlyor: Rumeli'de, aznlklarn
merkez idareye katlmlar ile Osmanl mparatorluunun bu vilayetteki
nfuzu azaltlacaktr (Rmeli Vilyet-i hnesinin Nizmnmesi).
60
Osmanl mparatorluunun kendini savunmak zorunda kald
genel siyas durum bu resm gazetede kaleme alnarak, devletleraras
politika da yanstlr: Rusya'ya asker malubiyet ve Berlin Kongresinden
sonra uygulanacak slahat, arazi terkleri, muhacir meselesinin tasfiye
edilmesi vb. br yandan Svas gazetesi, bunun gibi sorunlar karsnda
yerel seviyede meydana kan vaziyet ve perspektiflere dikkat
ektirmesiyle vilayet gazetesi karakterini de gsteriyordu - ve o yzden,
baka vilayet gazeteleri olduu gibi, ok nemli bir kaynak tekil
etmektedir.
Bu gerek arpc bir rnekle canlandrlabilir. Ekim 1880'de
Sivas'ta olup bitenler, literatrde 'Ermeni ayaklanmalar' zincirinin
balangc olarak tarif edilir. Trk tarihiliinin bir ksmnda bu 'vakalar',
Ermenileri g ettirmesi giriiminin, o aznln 'isyankr' faaliyetlerine
bir tepki olduu belgesi olarak deerlendirilmektedir. Hocaolu,
kendisinin Osmanlcadan Latin harflerine evirerek dil bakmndan

59
Bbli, dou vilayetler hakknda karar verdii giriimler pratikte hemen hemen
uygulamamtr, nk Berlin antlamasnda belirtilen, Ermeni meselesi konusundaki
ykmllkleri mmkn olduu kadar geiktirmeye alyordu; Bayur (1983), s.19-
23. Berlin antlamasnn sonular hakknda bkz.: a.g.e., s.1-5; Karal (1988), s.76-77.
60
Bkz. Bayur (1983), s.325.

30
'sadeletirdii' belgeler sunuyor. Bunlar, 1870'li senelerinin sonlarna
doru, Ermeni Patrikhanesi'nin Sivas'taki Ermeni topluluunu
kkrtmaya baladna iaret ediyorlar.
61
Bunlara gre, "Sivas'ta ilk
Ermeni patrts"nn nedeni, bir Ermeni'nin katledilmesiydi. Onun
cenazesi katiller ile birlikte jandarma tarafndan Sivas vilayet merkezine
getirildikten sonra 500 Ermeni'den ibaret bir kitle, vilayet binasnn
nnde ylp binay talamlardr.
62
Bu hadiselerin teferruatlarna inmeksizin, burada u
belirtilmelidir: Svas gazetesi, bu olaylarn cereyann dorulamaktadr.
Kkrtlm havay dindirmeye alan Sivas vilayet idaresinin olup
bitenleri ok temkinli bir ekilde deerlendirmesi ise, dikkate ayandr.
Olaylar 11 Tern-i evvel 1296'da (23 Ekim 1880) vukua gelmi; fakat,
birer hafta ara ile kan ondan sonraki iki saysnda, Svas bu konuya hi
deinmemitir. Nihayet, 27 Tern-i evvel 1296 tarihli no. 36'de (s.1,
stun 1-2), Ermeni'nin katledilmesini aklayan bir haber
63
bulunmakla
birlikte, bundan kan olaylara yer verilmeyip yle deniliyor: Bu misl
cinayt-i adiyye her devlet ve memleketde vuk bulup hkmetin vazfesi
ise fillerini arayp tarayp meydana karmakdr. (...) te bir hkmet-i
mtemeddine ve knniyyenin vazif-i islmiyyesi bundan ibarettir.
Hocaolu tarafndan sunulan, vilayet idaresinin Dahiliye Nezaretine
gnderdii telgraflarda ise, Sivas Ermeni piskoposuna ynelik ak
sulamalar yaplyordu.
64
Vilayet binasnn nndeki cebr olaylar kamuoyuna kar
deerlendirmek iin zamana ihtiya duyan vilayet idaresi, ancak baka iki
haftadan sonra vilayet gazetesinin no. 37'sinde (10 Tern-i sn 1296;
s.1, stun 3) yava yava dilini buldu. lk nce ksa bir ekilde sz konusu
olaylara deinildi: Geende nefs-i Svas'ta mukm cemm-i gafran
meylerek hkmet mahalline dnleyh leyhinde icr eyledikleri nmyi
ve harekt- b-edebne ve istil-y lcceviyneleri umm memleketimizin
ma'lmu olduu gibi ve madde her tarafa dah aks etmi idi. Makalenin
devamnda gazete editr, olaylarn soruturulmasn etkilemek isteme-
diinden hemen sz karmadn iddia ederek kendisini savunuyor. Bu
da, okuyucular tarafndan olaylar zerine hemen haber verilmediine dair
eletiri yaplm olduuna bir ima olarak deerlendirilebilir. Sonra, resm

61
Hocaolu (1976), s.180-185.
62
A.g.e., s.185-186.
63
Bu habere gre, crm Hnl ve Kayadibi kyleri aras vukubulmu; Hocaolu
(1976), s.186'da, transkripsiyon hatalar sonucu Hnl ve Kayaba kylerinden sz
ediyor.
64
A.g.e., s.186-190.

31
tahkikatlara iaretle, olaylar karan 15 kiinin tevkif edildii, beklenilen
mahkumiyetleri ile ilgili olarak yaknda haber vermeye allaca
belirtiliyor. Valinin gsterdii 'soukkanllk' ise yle vlyor: (...)
vli-i li-i vilyet Hakk Paa hazretlerinin bu vukutn bidyet ve
nihyetinde keml-i sabr ve tahamml ile fevklde klne ve
mdebbirne harekt olmam olsayd, muhall istiraht-i ummiyye bir
hlin Ermenler tarafndan vuk'u ihtimlden bad deil idi. Binaenleyh
umm millet-i slmiyye ve Ermen milletinin kmil ve kil olanlar (...)
beyn- teekkr eylediler (s.2, stun 1). Burada nemli olan, vilayet
idare szcs olan gazetenin, olaylara hemen tepki gstermeyerek, ancak
birka hafta ara ile tm Ermeni topluluu veya Ermeni piskoposuna
ynelik herhangi bir sulamadan uzak kalarak ok temkinli bir
yaklamda bulunmasdr. Bunun hedefi, Sivas Ermeni topluluunda
'tahrik edenler' ve 'kil olanlar' arasnda, en azndan propagandada, bir
ayrm yaparak bu olaylarn Sivas'ta geni bir hareketin tezahrat olduu
izlenimine kar bir iaret koymasa gerektir ki, bu kayg Dahiliye
Nezaretine gnderilen telgraflarda
65
ok ak bir ekilde ortaya
koyulmutur.
Az sayda bu rnekler, vilayet gazetesinin mill ve yerel politik
olaylarla ilgili kamu oyuna etkisinin ayr incelemelere layk bir konu
olduunu gsterir. Ksmen sabit stunlarda bulunan yerel haberlerin geni
yelpazesi burada ancak kabaca izilebilir: Tevcht; bir hayvan salgn
hastal mcadelesinden, bir depremin yol at hasarlara kadar uzanan
yerel haberler (havdist-i mtenevvi'e) bunun dnda, yol kesicilerin ele
geirilmesi gibi asayi ile ilgili haberler nemli bir yer tutar.
stanbul gazeteleri ve uluslararas basndan, ksmen de ayr bir
stunda (mesela, Dersadet gazetelerinden hlsadr) sk sk makaleler
iktibas edilir. Bazen de okuyucuya egzotik olaylar arz edilir: No. 81'de
(25 Knn- sn 1297) bir Anadolu atnn spanya'da vuku bulan bir at
yarmasndaki performans ile ilgili haber Zirat gazetesi'nden
alnmtr.
Ara sra, valinin halka ynelik mesaj veya nutuklar da gazete
stunlarna yanstlr. Gazetenin birinci saysnda (31 Knn- evvel
1295) Vali Abidin Paa, Ey nsan bal altnda, haylazln halkta ok
yaygn olduu tahminiyle, mr ksa olduu iin her insann, snrl
zamann daha youn bir ekilde deerlendirmesini talep ediyor: nsan
dnmez ki, insann mr eyyma taksm olunmu da, her yevmin
mrru insan in bir mikdar lmdr.
66
Bazen, gazeteye gelen okuyucu

65
A.g.e., s.186-190.
66
Bu t mesnev cmlelerine benziyor. Vali Abidin Paa'nn, en gzel mesnev

32
mektuplar da (bir zat tarafndan matbaaya gelen varakadr, no. 6) yayn-
lanr. Hemen hemen her sayda ilanlar var. Mesela, bir ahsn bir eyi
zayi etmesi veya bir buday sat ihalesi ile ilgili olarak (no. 61, 11 Mays
1297).
Svas bunun dnda, baz konularda ok ilgin rakamlar veriyor.
Vilayet idaresi btesinden eitli detaylar, mesela memurlarn, idare
blmlerine gre ayrlm maa cetvelleri yaynlanr (no. 20, 16 Haziran
1296, s.1, ikinci haber); no. 17'de (19 Mays 1296, s.1, ikinci haber) vila-
yetin, daha sonraki Sivas salnamesindeki verilerden
67
daha ayrntl bir
nfus istatistii sunuluyor. Bunda da, Osmanl resm tahminlerine gre
deiik aznlklarn nfusu, renci saylar ve ilgili binalara umum bir
bak atlyor; bir rnek vermek zere, vilayet iin 266 kilise ve 341
Hristiyan okullar hesaplanr. Bunun dnda nemli bir rakam daha
kamu oyuna sunulur: Harpten sonra Rusya'ya kaybedilen arazilerden
aa yukar 50.000 muhacir Sivas vilayetinde iskn edilmitir (kadm ve
cedd erkez ve Tatar ve Kars ve Batum ve Abaza ve Rmeli
muhcirlerinin adedi ise takrben elli bin nefer). O yzden, birka
saydan sonra no. 28'te (1 Eyll 1295) iskn- muhcirn hakknda bir
sayfalk uzun bir makalenin kmas artc deil. Orada, muhacirlerin
vatanda olduu gereini Sivas'n 'mill onur ve haysiyet sahibi'
insanlarna hitap edilerek, onlarn iyi karlanmalar istenildi: Ey Svas
Vilyeti ahli-i hamiyyet-mendn! Vilyetimize akn akn gelmekde olan
muhcirn-i felket-karn bizim vatanda ve karndalarmzdr. Bu
demektir ki, vilayet idaresi basn kullanarak Osmanl devletinin iskn
politikas iin propaganda yapmay biliyordu.
Sivas gazetesi zerine bu genel gzlemler, Tanzimat devrinden
itibaren ve baka vilayetler hakknda benzer bir ekilde 'Anadolu' tarihine
yeni perspektifler aabilecek, kazlmam bir hazinenin hazr
bulunduunu gsteriyor. Anadolu basnnn, yerel bak alarn da
ieren kaynak aratrmalarnda ayr bir neme sahip olduu aktr. Bu
yolda, Anadolu'nun drt bir tarafna dalm gazete koleksiyonlar ve tek
tk nshalar hakknda btn Anadolu ktphanelerini ieren sistematik
bir bibliyografik katalog almas oktan yaplmas gereken nemli ilk
adm saylr. Gazetelerin ksm koleksiyonlarn merkez bir yerde
toplayp, modern yntemlerle koruma altna alarak allabilecek
kopyalar hazrlamak, bakmsz koleksiyonlarn nemli bir blmnn
yakn gelecekte yok olabilecei tehdidine kar acil bir zarurettir.

erhlerinden birini (Tercme ve erh-i Mesnev-i erf, 1303 H./1301/1885-86)
kaleme alp Sivas Vilayet Matbaasnda bastrdn hatrlatmak burada yerinde
olacaktr. Bu bilgi iin Nzm Hikmet Polat'a teekkr ederim.
67
Salnme-i Vilyet-i Sivas VIII, 1298 H., s.142-148.

33

KAYNAKA
Albayrak, Hseyin: Trabzon Basn Tarihi ve Batum - Gmhane - Rize -
Giresun - Ordu - Samsun Basn. 1. Cilt: 1869-1928. Ankara, 1994.
Aldan, Mehmet: z Brakan Mlki dare Amirleri. (T. C. ileri Bakanl
Yayn No. 438) Ankara, 1990.
Aldan, Mehmet: z Brakan Mlki dare Amirleri, Cilt II. (T. C. ileri
Bakanl Yayn No. 459) Ankara, 1995.
Alkan, Ahmet Turan: Svas'ta lk zel Trk Gazetesi: Vicdan. Revak 1992,
s.68-75.
Bael, M. Fahreddin: Sivas Blteni. Sivas, 1935.
Bayur, Yusuf Hikmet: Trk nklb Tarihi, Cilt I, Ksm I. Ankara, 1983 (3.
Bask).
Burnaby, Frederick: On Horseback Through Asia Minor. Oxford, New York,
1996 [Yeni Bask, Orijinali 1898].
Devlet statistik Enstits: Osmanl mparatorluu'nun ve Trkiye'nin
Nfusu 1500-1927. The Population of the Ottoman Empire and Turkey.
Ankara, 1996.
Duman, Halk Harun: Anadolu'da Trke Basn (1967-1922). Mteferrika 13,
1998, s.75-94.
Duman, Halk Harun: Erzurum Basn Yayn Tarihi (1867-1997). stanbul,
2000.
Duman, Hasan: Osmanl Yllklar (Salnmeler ve Nevsaller). stanbul, 1982.
Duman, Hasan: stanbul Ktphaneleri Arap Harfli Sreli Yaynlar Toplu
Katalou. stanbul, 1986.
Dstur I, Cilt I. stanbul, 1289 H. [1872-73, 2. Bask].
Eren, smail: Tuna Vilyeti Matbaas ve Neriyat (1864-1877). Kuruluunun
Yznc Yldnm Mnasebetiyle. Trk Kltr 3, 29, 1965, s.311-
318.
Eren, smail: Yugoslavya'da Trk Basn. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi IV,
23, 1969, s.20-29.
Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalou. 1. Cilt. (Kltr ve
Turizm Bakanl Mill Ktphane Bakanl Yaynlar) Ankara, 1987.
Georgeon, Franois: Les cafs Istanbul la fin de l'Empire ottoman;
Desmet-Grgoire, Hlne/Georgeon, Franois (ed.): Cafs d'Orient
revisits. Paris, 1997 iinde s.39-78.
Grel, Ahmet Turan: Sivas'ta Karanlkta Kalan Bir Gemi: Sivas Basn. Revak
1994, s.141-152.
Grn, Kmuran: Ermeni Dosyas. Ankara, 1985 (3. Bask).
Herzog, Christoph: The Beginnings of the Press in Iraq: Zevr; Anja Pistor-
Hatam (ed.): Amtsblatt, vilayet gazetesi und unabhngiges Journal:

34
Die Anfnge der Presse im Nahen Osten. Frankfurt/M., Bern, 2001
iinde s.55-63.
Hocaolu, Mehmed: Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezlimi ve
Ermeniler. stanbul, 1976.
Jeltyakov, A. D.: Trkiye'nin Sosyo-Politik ve Kltrel Hayatnda Basn.
(Matbaacln 250. Kurulu Yldnmne Armaan) Ankara, 1979
[Orijinali Rusca, Moskova, 1972].
Kaar, Mustafa: Osmanl Telgraf letmesi; hsanolu, Ekmeleddin/Kaar,
Mustafa (ed.): an Yakalayan Osmanl! Osmanl Devleti'nde Modern
Haberleme ve Ulatrma Teknikleri. stanbul, 1995 iinde s.45-120.
Karal, Enver Ziya: Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym. 1831. (Trkiye
statistik Umum Mdrl Neriyat 195) Ankara, 1943.
Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, Cilt VIII. Ankara, 1988 (3. Bask).
Kocabaolu, Uygur: lk "Kraathane"nin Al. Tarih ve Toplum 1, 5, Mays
1984, s.65-67 (s.377-379).
Kocabaolu, Uygur: Gazete Fiyatlar. Medya 1, Mays 1988, s.8-13.
Kocabaolu, Uygur: Tuna Vilayet Gazetesi. Ankara niversitesi Osmanl
Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi 42, 1991, s.141-149.
Kocabaolu, Uygur: Tanzimat'tan Gnmze Gazete Fiyatlar zerine
Gzlemler. Prof. Dr. erafettin Turan Armaan. Elaz, 1996, s.105-
118.
Kocabaolu, Uygur/Birinci, Ali: Osmanl Vilyet Gazete ve Matbaalar zerine
Gzlemler. Kebike 2, 1995, s.101-121.
Kololu, Orhan: Avrupa'nn Kskacnda Abdlhamit. stanbul, 1998.
Kornrumpf, Hans-Jrgen: Die Territorialverwaltung im stlichen Teil der
europischen Trkei vom Erlass der Vilayetsordnung (1864) bis zum
Berliner Kongress (1878) nach amtlichen osmanischen
Verffentlichungen. (Islamkundliche Untersuchungen Bd. 40) Freiburg,
1976.
Kuneralp, Sinan: Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922).
Prosopografik Rehber. stanbul, 1999.
Lvonian, Garekin Djivani: Presse Priodique Armnienne - Catalogue Complet
des Journaux et des Revues Armniens (1794-1934). Erivan, 1934
[Ermenice].
MacCarthy, Justin: Mslmanlar ve Aznlklar. stanbul, 1998 [Orijinali
ngilizce 1983].
Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmn yahd Tezkere-i Mehr-i Osmniyye, cilt
II, III. stanbul, 1311 H. [1893-94].
Nair, Gney: 1878-1999 Sivas Basn. Sivas, 1999.
Orhun, Hayri/Kasarolu, Cell/Belek, Mehmet/Atakul, Kzm (haz.): Mehur
Valiler. (ileri Bakanl Merkez Valileri Brosu Yaynlar 1) Ankara,
1969.

35
Ortayl, lber: Tanzimattan Sonra Mahalli dareler (1840-1878). (Trkiye ve
Orta Dou Amme daresi Enstits Yaynlar No. 142) Ankara, 1974.
Polat, Nzm H.: Salnmelere Ummi Bir Nazar ve Sivas Salnmeleri. Sivas
Altnc ehir 2, Nisan-Haziran 1997, s.4-8.
Popovic, Alexandre: Le rle de la ville de Rusuk dans les dbuts de la presse
turque de Bulgarie; Anja Pistor-Hatam (ed.): Amtsblatt, vilayet gazetesi
und unabhngiges Journal: Die Anfnge der Presse im Nahen Osten.
Frankfurt/M., Bern, 2001 iinde s.65-79.
Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiyye 1316 H. Birinci Sene. stanbul, 1316
H. [1898-99].
Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiyye, 1317 H. kinci Sene. stanbul, 1317
H. [1899-1900].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a I, 1287 H. Sivas, 1287 H. [1870-71].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a II, 1288 H. Sivas, 1288 H. [1871-72].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a III, 1289 H. Sivas, 1289 H. [1872-73].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a V, 1292 H. Sivas, 1292 H. [1875-76].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a VI, 1293 H. Sivas, 1293 H. [1876-77].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a VIII, 1298 H. Sivas, 1298 H. [1880-81].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a IX, 1299 H. Sivas, 1299 H. [1881-82]
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a X, 1300 H. Sivas, 1300 H. [1882-83].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XI, 1301 H. Sivas, 1301 H. [1883-84].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XII, 1302 H. Sivas, 1302 H. [1884-85].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XIII, 1304 H. Sivas, 1304 H. [1886-87].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XIV, 1306 H. Sivas, 1306 H. [1888-89].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XV, 1308 H. Sivas, 1308 H. [1890-91].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XVI, 1321 H. Sivas, 1321 H. [1903-04].
Salnme-i Vilayet-i Sivas, Def'a XVII, 1325 H. Sivas, 1325 H. [1907-08].
Salnme-i Vilyet-i Trabzon, Def'a IX, 1294 H. Trabzon, 1294 H. [1877-78].
Salnme-i Vilyet-i Trabzon, Def'a X, 1295 H. Trabzon, 1295 H. [1878-79].
Sivas 1973 l Yll. Ankara, t.y. [1973].
Sungurolu, shak: Harput Yollarnda, Cilt I. (Elaz Kltr ve Tantma Vakf
Yaynlar No. 2) stanbul 1958.
Tayla, Mustafa: Bursa Yayn (1868-1983). Bursa, 1997.
Teodig [Teodorus]: Tib u Tar. stanbul, 1912 [Ermenice].
Toplu Konut daresi/Tarih Vakf (ed.): Kent Aratrmalar Bibliografyas.
stanbul, 1994.
Tulac, Pars: Ermenilerin Trk Matbaaclna Katks. Tarih ve Toplum 15,
86, ubat 1991, s.48-56 (s.112-120).
Tlbenti, Feridun: Gazeteler ve Mecmualar. 29 lkterin 1923 31 lkknun
1940. Ankara, 1941.

36
Unbehaun, Horst: Die Anfnge des Pressewesens in der Provinz Sivas; Anja
Pistor-Hatam (ed.): Amtsblatt, vilayet gazetesi und unabhngiges
Journal: Die Anfnge der Presse im Nahen Osten. Frankfurt/M., Bern,
2001 iinde s.97-119.
Ursinus, Michael: Sana Eine amtliche osmanische Provinzzeitung im Jemen.
Die Welt des Islams XXIX, 1989, s.101-124.
Ursinus, Michael: Ahmed Midhat Efendi at Tuna, June 1868 - March 1869; Anja
Pistor-Hatam (ed.): Amtsblatt, vilayet gazetesi und unabhngiges
Journal: Die Anfnge der Presse im Nahen Osten. Frankfurt/M., Bern,
2001 iinde s.47-54.
er, Mjgn: Halk Kltrmzde Kahve ve Eski Sivas Kahveleri. Revak 92,
1992, s.26-32.
nver, Sheyl: Yayn Hayatmzda nemli Yeri Olan Sarafim Kraathanesi.
Belleten 43, 1979, s.481-490.
Varlk, Blent: Yerel Basnn ncs: Vilayet Gazeteleri. Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi I. stanbul, t.y., s.99-102.
Yaar, Muammer: Anadolu'da lk Trk Gazetesi (Envar- arkiyye). (Ankara
Gazeteciler Cemiyeti Yayn) Ankara, 1971.
Yazc, Nesimi: Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu; Yldz,
Hakk Dursun (ed.): 150. Ylnda Tanzimat. Ankara, 1992 iinde
s.139-210.
Yurt Ansiklopedisi, cilt IX. stanbul, 1983.
Yust, K.: Kemalist Anadolu Basn (Tiflis 1922). Yayna Haz.: Orhan Kololu.
Ankara, 1995 [Orijinali Rusca, Tiflis, 1922]

37

1.1svas Vlayetnde Basinin Douu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1.1svas Vlayetnde Basinin Douu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TBAR-X-/2001/ Horst UNBEHAUN

You might also like