History Studies

Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012

Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn
Ktye Kullanm
Abuse of Military Power of Hamidiye Regiments in the Case of Miranl Mustafa Pasha

Abdulnasr YNER
*

zet
1891 ylndan itibaren tekil edilen Hamidiye Alaylar; Ermenilerin istismar edilmesinin engellenmesi, d
saldrlara kar airet glerinden faydalanma ve Krt airetlerini kontrol altna alma gibi gayelere
dayanmaktayd. Bu alaylarda airetiyle birlikte grev alan ve paalk rtbesi alanlardan bir tanesi Miran Aireti
reisi Mustafa Paadr. Mustafa Paann blgedeki airetlerle atma halinde olmas, gasp ve iledii cinayetlerle
srekli ikyet konusu olmas olumsuz rnek tekil etmitir. ledii sulardan dolay hakknda dava alm ancak
4. Ordu Miri Zeki Paann destei ve korumasndan dolay yarglanamamtr. Mustafa Paann kanunlara
uymamas ve kendi bana hareket etmesi Hamidiye Alaylarnn tartma konusu olmasna da sebep olmutur. 1892
ylndan atmada ldrld 1902 ylna kadar hakknda srekli ikyetler yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Mustafa Paa, Miran, Hamidiye Alaylar, Cizre
Abstract
Hamidiye regiments were formed in 1891 such as getting to their goals based on utilization of tribal
volunteers force against external attacks, controlling of Kurdish tribes and inhibiting Armenians to be abused.
Mustafa Pasha was one of the regional commanders and the leader of Miran Tribe, served and took part with his
tribe in these regiments, later promoted to army rank of pasha. Mustafa Pasha to be in conflict with the other tribes
in the region, extortion and murders committed was a negative precedent that has been constantly complained.
Indicted for the crimes he committed, but he has not been on trial because of support and patronage of the 4
th
Army
Commander (Mir), Zeki Pasha. Failure of Mustafa Pasha to comply with the law and acting in himself
irresponsibly led to a subject of discussion of Hamidiye Regiments. Continuous complaints were made about him
from 1892 until about the year 1902 he was killed in a combat.
Key words: Mustafa Pasha, Tribe of Miran, Hamidiye Regiments, District of Cizre
Hamidiye Alaylarnn Kurulmas
Rus arl tarafndan oluturulan Kazak Alaylarnn rnek alnarak tekil edilen
Hamidiye Alaylar ile merkezi otoritenin salanmas, Devletin dou blgesinde gcn
koruyacak siyas bir dengenin kurulmas, Ermenilerin istismar edilmesiyle meydana
gelebilecek tehlikenin nne geilmesi, Rusyann saldrlarna kar blge savunmasnn

*
Yrd. Do. Dr. ; Siirt niversitesi Siirt.
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 450

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
glendirilmesi, airet mensuplarndan asker g olarak istifade edilmesi, Panislamizm
politikasnn yrtlmesi gibi gayeler hedeflenmitir.
1
Alaylarn tekili iin 4. Ordu
Kumandan Mir (Mehmet) Zeki Paa, Anadolu Islahat- Umum Mfettii (Mehmet) akir
Paa ile Tefti-i Asker Komisyonu yesi Miralay brahim Bey grevlendirilmitir. Sz konusu
alaylarn tekili fikir ve tavsiyesinin Rusyann bakenti Petersburgta 10 yl elilik yapm
olan akir Ahmet Paadan (1838-1899) geldii belirtilmektedir. Elilik grevi srasnda akir
Ahmet Paa Ruslar tarafndan tekil edilen Kazak alaylarn inceleme frsat bulmutur.
2
1891
ylnda balayan almalardan sonra 1901 ylna gelindiinde tekil edilen alaylarn says
65e ulamtr. Erzurum, Erzincan, Dersim, Diyarbakr, Van, Malazgirt ve Urfada tekil
edilen alaylarn bir ksm 5. Ordu blgesinde yer almken, geriye kalan ve daha byk bir
miktar tekil eden ksm ise 4. Ordu mntkasnda yer almtr.
3

Bir taraftan blgede da kar gvenlii salama dier taraftan Krt airetlerini bir
dzene sokup kontrol altna alma gayesiyle Hamidiye Alay Nizamnamesi hazrlanmtr.
4

Alaylar en az drt en fazla alt blkten, mevcutlar da 512 ile 1152 arasnda deimitir. Bu
arada airet reislerinin ocuklarnn eitimi ve bu alaylarda istihdam da kararlatrlmtr. Bu
amala reislerin oullarndan birer tanesi seilerek stanbulda svari mektebinde
yetitirilecek, eitimini tamamlayanlar mlazm rtbesiyle Hamidiye Alaylarnda istihdam
edilecekti. lk hesaplamalara gre bu tekilatlanma ile Devlet blgede 35.000 civarnda svari
asker devletin hizmetinde istihdam etmi olacakt.
5

1891 ylndan itibaren tekilatl hale gelen alaylarn ynetimlerinde ciddi skntlar ve
nemli sorunlar kmaya balamtr. Makalemizin devamnda ayrntl bir ekilde anlatlacak
olan airetler arasndaki ekime ve mcadele Osmanl Devlet ynetimini ciddi bir ekilde
megul etmi, airetler arasnda muhtemel atmalar nlemek iin asker birlikler gnderme
zorunluluu ortaya kmtr. Alaylarn disiplin altna alnmasnda skntlar yaanmas zerine
Mir akir Paa mfetti olarak grevlendirilmitir. akir Paa, Mir Zeki Paa ile birlikte
bir ksm tedbirler almaya almtr. Ancak 1897 ylna kadar istenilen lde dzen ve
disiplin salanamamtr. Ayrca byk devletlerin 1895te Bab- liye muhtra vermeleri,
baz slahatlarn yaplmasn istemeleri, airetlerin yaylak ve klaklarnn snrlarnn tespiti ve

1
Bayram Kodaman; ark Meselesi Inda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun Y., stanbul
1983, s. 29-36; Enver Ziya Karal; Osmanl Tarihi, C. VIII, 2. Bsk., TTK., Ankara 1983, s. 363-364; Kemal Burkay;
Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, C. I, 4. Bsk. Deng Y. Diyarbakr 2008, s. 399; Nazmi Erolu;
Gneydou Sorunu ve Hamidiye Alaylar'na Dair Birka Belgede Anlatlanlar, Kpr Bahar 2007, S. 98; Yaar
Ertrk; Milli Mcadele Dneminde Dou ve Gneydou Anadoluda Yabanc Devletlerin Faaliyetleri (1918-1922;
Frat . SBE., Baslmam Doktora Tezi, Elaz 2007, s. 13; Esma Karakurt Acar; Diyarbakr rnekleminde Etnik
Kimlik Tartmalar: Bir Sylem Analizi almas, Dicle . SBE., Baslmam Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr
2007, s. 43; Ahmet zer; Dou Anadoluda Airet Dzeni, 2. Bask, Mersin 2000, s. 29;Ahmet zer; Be Byk
Tarihi Kavakta Krtler ve Trkler, Hemen Kitap, 2. Bask, stanbul 2010, s. 234-236; Ruslardan sonra ngilizlerin
de Ermenileri kkrtmas ve devlet kurma desteinden sonra blgede skntlar artmaya balad. Sultan Abdlhamid
Ermeni eylemleri karsnda harekete geerek 1889 ylnda saylar 60-80 arasnda deien Krt airet reislerini
Yldza davet ederek arlam ve onlar dzenli svari alaylarnn kurulmasnda grev almaya davet etmitir.
Padiah, alaylara dahil olacaklara unvan, niforma ve tehizat verileceini, byk ve anl Osmanl Ordusunun tm
haklarndan istifade edebilecek duruma geleceklerini sylemi, konumas byk alk almtr. Bu konuda daha
geni bilgi iin Bkz. Yurdaer Abca; Yezidilik ve Osmanl Ynetiminde Yezidiler, Eskiehir . SBE., Baslmam
Yksek Lisasn Tezi, Eskiehir 2006, s. 89-94
2
Kemal Gurulkan; Osmanl Ariv Belgelerinde rnak ve evresi, Uluslar Aras rnak ve evresi Sempozyumu,
rnak 20 Austos 2010.
3
Kerem Doksat; http://www.keremdoksat.com/2010/01/31/tsk-ve-hamidiye-alaylari-yeniden/
4
Hamidiye Alay Nizamnameleri iin bkz. Kodaman; a.g.e. s. 36-52
5
Kodaman, a.g.e. s.39-41; Zeynep amsoy; Milli Mcadele Dneminde Krdistan Teli Cemiyeti (1918-1927),
Ankara . Trk nklp Tarihi E., Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 39-40; Erolu; a.g.m.
451 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
kontrol altnda tutulmas, Ermeniler lehine slahat talebiyle hkmete bask yaplmas da yeni
dzenlemelerin yaplmasn zorunlu klmtr.
6

Hamidiye Alaylar II. Merutiyetin ilanna kadar devam ettirilmi, II. Abdlhamidin
tahttan indirilmesi ile birlikte alaylar datlmtr. Alaylarda grev alm bulunan Krt airet
reislerinin oullar dzenli orduda subay olarak grevlendirilmekle birlikte rtbeleri tenzil
edilmi, Ermeniler lehine alnan kararlar tepkilere yol am ve blgede gven bunalm ortaya
kmtr. Bir ksm asker ve sivil brokrat uyarc rapor ve tavsiyeleriyle sorunun zm iin
yol gstermeye almlardr.
7

Miran Aireti ve Mustafa Paa
zellikle Mustafa Paann reislii dneminde blgenin en etkili airetlerinden biri
olan Miran Aireti Cizre ve evresinde gebe bir hayat yaayan topluluklardan biridir. Airet
11 oymaktan olumakta olup bazlar unlardr: Sinika, Varaseli, Hurika, Aliyuki, Dukeliya,
Berkeleyi. Mustafa Paa sert bakl, iri yapl olup brahim Aann oludur. Mustafa Paann
Berkeleyi oymana mensup olduu nakledilmektedir. Alaylar tekil edilmeden nce 500
adamyla stanbula gidip Sultan II. Abdlhamid ile grmtr.
8

Hamidiye Alaylarnn tekilinden sonra airet liderlerinden ismin ne kt ve
byk g kazand grlmtr. Cizrede Miran Airet Reisi Mustafa Paa, Viranehir
blgesinde Milli Aireti Reisi brahim Paa ve Ar evresinde Heyderan Aireti Reisi Kr
Hseyin Paa.
9
Bu almada sadece Mustafa Paa sz konusu olacaktr.
Miran Aireti ve dolaysyla Mustafa Paa ile ilgili nemli yazmalara konu olan ve
devlet ynetimini, mahalli idareleri ok ciddi ekilde megul eden gelimelerden bir tanesi
blgede yer deitiren ve mukim olan baz airetler arasnda meydana gelen ekimeler
olmutur. Anlald kadaryla Miran Aireti mensuplar her yaz hayvanlaryla birlikte
yaylalara kp buralardan k aylarn geirecekleri yerlerine dnerken yol gzerghlarndaki
airet mensuplaryla ciddi skntlar yaamlardr. zellikle rnak, Bitlis zerinden Vana

6
Kodaman; a.g.e. s. 69-70; Zeynep Karadi; II. Merutiyet Dneminden Lozan Bar Antlamasna Kadar Krt
Teali ve Teavn Cemiyetinin Faaliyetleri, Gazi . SBE., Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s. 43-44;
Erolu, a.g.m.; Osman Aytar; Hamidiye Alaylarndan Ky Koruculuuna, Medya Gnei Y., stanbul 1992, s. 85-
88; Hamidiye Alaylarnn bulunduu blgeleri tefti eden akir ve Zeki paalar mevcut sorunlar ve yaplmas
gerekenleri rapor halinde padiaha arz etmilerdir. Raporda ne kan baz konular; Mevsimlik eitimlere alt yl
gemi olmasna ramen balanlmam olmas, saylar 57e ulaan alaylarn koordine edilmemesi ve disiplin altna
alnmam olmalar, Halkn ileri gelenlerinin ve idarecilerin Hamidiye mensuplarn ktlemeleri ve iftira atmalar,
tayin edilen bir ksm subaylarn yetersizlii, Airet reislerinin balarna buyruk hareket etmeleri, Hamidiye
alaylarna iftira atanlarn cezalandrlmas gerei, alaylar arasnda bir silsile tesisi daha fazla bilgi iin bkz.
Cevdet Ergl; II. Abdlhamidin Dou Politikas ve Hamidiye Alaylar, alayan Y., zmir 1997, s. 72-77
7
Aybek Keskin; Trkiyede Terr Sorunu ve Sosyal Politika Stratejileri Asndan zmleri, Sakarya . SBE.,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya 2007, s. 103; Erolu; a.g.m.; Aytar; a.g.e.s. 130-135
8
M. Selim Mardin; Tarihi ve Sosyal Deiim Srecinde Bedizzaman Said Nursinin Mardin Hayat, Kpr
Dergisi, S. 111, stanbul 2010.
9
Martin Van Bruinessen; Aa, eyh Devlet, letiim Y. stanbul 2008, s. 286-292. Bruinessen bu eserde Mustafa
Paa iin ayr bir balk amtr. Eserinde Mustafa Paann ynetim tarznn dier airet liderlerinden iki konuda
ayrldn yazmtr; Birincisi, Mustafa Paann iktidarnn uzlamaya deil iddete dayandn, kabileler arasnda
kan anlamazlklarda bu durumun hemen belli olduunu, eskiden mirin hakemliine bavurulurken imdi
anlamazlklarn eyhlere gtrldn yazmtr. kincisi, Sivil idare karsnda bamsz davranmas ve 4. Ordu
Miri Zeki Paann kendisini desteklemesi. Bu destek, sivil idarecileri dinlememesine ve sk sk hak ihlallerini
gerekletirmesine yol amtr; zer; a.g.m. s. 254; Burkay; a.g.e. s. 408.
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 452

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
gidi-dnlerinde ciddi sorunlar yaanmtr. Bu sebeple de airetin gidi-dn srecinde
blgede gvenlik tedbirlerinin arttrlmas zorunlu hale gelmitir.
10

Temmuz 1888 tarihinden itibaren konu ile ilgili ikyetler stanbula aksetmeye
balamtr. 14 Temmuz 1888 tarihinde rnak Beyi Nusret imzasyla Sadarete bir yaz
yollanmtr. Yazda Miran Airetinin 200.000 civarndaki srleriyle beraber yaylaya
gitmelerine Bitlis Valilii tarafndan engel olunduu ifade edilmitir. Airetin Cizrede
kalmalarnn istendii, Cizrede yeterli hayvan yeminin olmad, bu hayvanlar vesilesiyle
devlete 8-10.000 lira vergi verildii, geilerine izin verilmemesi halinde hayvanlarn telef
olaca ifade edilmitir. Devletin bu vergiden mahrum kalaca gibi sz konusu durumun
airetler arasnda atmaya yol aabilecei de ifade edilmitir.
11

Bitlis vali vekilliinden Dhiliye Nezaretine ekilen 25 Temmuz 1888 tarihli telgrafta
ise blgedeki airetler arasnda ekimenin devam ettii ve acil nlem alnmas gerektiine
vurgu yaplmtr. Taraflar arasndaki mcadelenin nasihatle zm iin Tillolu eyh
Hamzann blgeye gidecei, ayrca bir blk askern sevk edilecei bilgisi verilmitir. Airet
mensuplar arasnda herhangi bir atmann yaanmamas iin Diyarbakr, Bitlis, Siirt ve Mu
ynetimleri arasnda muhtelif yazmalar gereklemitir.
12


Mustafa Paa Hakknda ikyetler
Mustafa Paa ve adamlar hakknda vuku bulan ikyetlerin ilkini Musuldan
gnderilen telgraf ihtiva etmektedir. Musul Emlak- Hmayun Komisyonu Reisliinden 20
Nisan 1892 tarihinden itibaren birka ikyet telgraf ekilmitir. Bu telgraflarda, Miran Airet
Reisi Mustafa Paann ok saydaki atllaryla beraber Musulun baz kylerine basknlar
dzenledii ve bir ksm insanlarn atmalarda ld kaydedilmitir. Bu hcumlarn birka
kez tekrarland, iki taraf arasnda atmalarn gerekletii, 8 kiinin ld ve 20 kiinin de
ar ekilde yaraland belirtilmitir. Miranllarn ok sayda eya ve silah gasp ettikleri,
evleri yktklar, ekili alanlara zarar verdikleri de ilave edilmitir.
13

20 Temmuz 1893 tarih ve gayet acil notuyla Bitlisten Mabeyne telgraf ekilerek
blgede ciddi bir atmann meydana gelme endiesi bildirilmitir. Alnan bilgiye gre, nce
Miran Airet mensuplar her yaz yaptklar gibi Van taraflarna giderken gvenlik tedbirleri
alnmtr. Airet mensuplar geerken herhangi bir atma meydana gelmemi ve gvenlii
salamakla grevli birlikler geri dnmlerdir. Alay Beyinin dnnden sonra Mustafa Paa
Siirt Sancana bal bulunan Batvan Airetinin yaylalarnda kalmaya karar vermi ve
blgenin sarplndan istifade ile buraya yerlemeye balamtr. Bu davranyla Bitlisteki
airetlere kar harekette bulunma niyetini ortaya koymutur. Dier taraftan Van, rnak,
Hakkri ve Musul blgelerinde bulunan baz airetleri de etrafna toplayarak byk bir g
oluturmaya almtr. Bu gelime zerine Eruhta bulunan Siirt Mutasarrf Sait Paa
kendisine giderek blgeyi terk etmesini ve kendi blgesine ekilmesini istemitir. Ayrca Siirt
Nakibleraf Seyyid Ahmet Efendi de Mustafa Paaya giderek blgesine ekilmesi ricasnda
bulunmutur. Ancak bu giriimler netice vermemitir.
Mustafa Paann kendi etrafna ok sayda airet mensuplarn toplamas dier taraftan
blgedeki airetlerin de kar koyma hazrl iine girmesi ok byk bir atmann meydana

10
Gurulkan; a.g.m.
11
BOA. DH. MKT. 1521/46
12
BOA. Y. PRK. DH. 2/85
13
BOA. Y. PRK. HH. 25/32
453 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
gelmesi ihtimalini dourmutur. Byle bir atmay nlemek iin blgede yeterince birlik
bulunmadndan takviye birlik istenmitir. Ayrca Mustafa Paann Hamidiye Paas olmas
ve mlki idarecileri dinlememesinden dolay gerekli giriimin yaplmas da talep edilmitir.
14

Airetler arasnda vukuu muhtemel atmay nlemek iin 4. Ordu Mirliine de
yazlar yazlmtr. 9 Temmuz 1893 tarihli telgrafta blgedeki durum hakknda bilgi verilmi
ve blgeye asker sevkiyatn gereklilii ifade edilmitir. Ayn telgrafta Bitlis Valiliinin
Sadarete durumu arz ettii, blgede meydana gelen bu gelimelerin gvenlii tehdit ettii,
Ermeni olaylarnn kmasna ortam hazrlad, ayrca, airetlerin kar karya gelmesinde
Ermenilerin parmann da olabilecei iddia edilmitir. Dolaysyla Mslmanlar arasnda kan
dklmesine asla izin verilmemesi gerektii vurgusu yaplmtr.
15
Mustafa Paa ile ilgili
ikyetler giderek artarken 4. Ordu Miri Zeki Paa aksi ynde beyanatta bulunmutur.
4. Ordu Miri Zeki Paann Tutumu
26 Temmuz 1893 tarihinde Seraskerlie yaz gnderen Zeki Paa farkl bilgiler
vermitir. Mustafa Paann dierlerine gre daha fazla Padiahn emirleri dorultusunda
hareket ettiini, msademenin msebbibi olmadn, Batvanllara kar ihtiyatl davranlmas
gerektiini bildirmitir. Ayrca, bu hususta kendisine gerekli tebligatn yapld da ifade
edilmitir. Zeki Paa, sz konusu airetin ran snrnda da nemli grevler stlendiini, snr
olur olmaz geenlerin Hamidiye meras tarafndan yakalandklarn, airetlerin srekli bir
ekilde tefti edildiini ifade etmitir. Olumsuz davranlara izin verilmediini, Hamidiye
Alaylarnn tm zorluklara ramen kurulu amacna uygun hareket etmeye altklarn da
ilave etmitir.
16

Mustafa Paa hakknda yaplan baka bir ikyet Seraskerlie yaplmtr. Serasker
Rza Paa 3 Aralk 1893 tarihinde Saraya yaz yazmtr. Yazsnda; Batvan, Tapan, Musrean,
arkan ve Kean airet reislerinin imzalarn tayan ikyetten sz etmitir. Airet reisleri
Mustafa Paann kendi zerlerine hcum ettiini, rza saldrdn, mallar gasp ettiini
bildirmilerdir. Serasker Rza Paa bu ikyet zerine 4. Ordu Mirliinden konu ile ilgili
alnan yazlar da ekleyerek st makamlara arz etmitir.
17


14
BOA. Y. PRK. ASK. 93/53, Lef: 1; Mustafa Paann kendi bana hareket eden ve adeta bamsz bir krallk
kurduunu ileri srenler de olmutur. Cizre ve evresini gezen Lehmann benzer ifadeler kullandktan sonra,
Mustafa Paann halk haraca balama ve kendi blgesinden gelen-geenlerden nemli miktarda gei creti
aldn ifade etmitir. Bu konuda bkz. Bruinessen; a.g.e. s. 288.
15
BOA. Y. PRK. ASK. 93/53, Lef: 2
16
BOA. Y. PRK. ASK. 93/53; Hamidiye Alaylar genel olarak Mir Zeki Paaya srtlarn dayamlardr. Zeki
Paa bu alaylarn hem eitimi hem de kontrolleriyle ilgilenmekteydi. Dolaysyla tek otorite durumundayd. Zeki
Paadan g alan alaylar bir sre sonra hkmetin idari otoritesini temsil eden hkmet memurlarn dinlememeye
baladlar. Hamidiye Alaylarnn kuruluu, eitim ve kontrolleri ile 4. Ordu Komutanl; yani bu iin mimar Mir
Zeki Paa ilgileniyordu. Bu yzden Zeki Paa, ksa srede airetler iin tek otorite haline geldi. Hamidiye
Alaylar'na mensup airetler, Zeki Paa'dan g alarak mahall hkmet memurlarn hi dinlememeye balad. Bu
tavrlar mlki ve asker makamlarn arasnn almasna da sebep olmutur. Alaylarn geni bir alana yaylm
olmalar ve bunlarn daim bir ekilde kontrollerinin yaplamamas skntlarn ve ikyetlerin artmasna da yol
amtr. Daya ayrntl bilgi iin bkz. Gurulkan; a.g.m.; Mehmet Bayrak; Krtler ve Ulusal-Demokratik
Mcadeleleri stne, z-ge Y., Ankara 1993, s. 66-68
17
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78; Mustafa Paann ad ve halka yapt zulm konusu Bedizzaman Said Nursinin
Tarihe-i Hayat adl eserinde de gemektedir. 1894 ylnda Tilloda bulunduu sralarda Mustafa Paann
yaptklarndan haberdar olmu ve Cizrede kendisiyle grmtr. Nursi, Mustafa Paay hidayete, halka zlm
etmemeye, namaz klmaya, tvbe etmeye davet etmitir. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Bedizzaman Said
Nursi Tarihe-i Hayat, YAN., stanbul 2007, s. 67-71; Mardin; a.g.m.; Zeynep amsoy bu grme ile ilgili olarak
u ifadelere yer vermitir: Daha genlik yllarnda Bitlis ve evresini dolaarak zamanla Van, Siirt ve Mardin
yrelerine giderek halkn arasna katlan Said-i Nurs Krtlerin yaad blgelerdeki halkn toplumsal yapsn
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 454

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
4. Ordu Miri Zeki Paa 30 Kasm 1893 tarihinde Seraskerlie gnderdii telgrafnda
ikyetlerin aslsz olduunu yazmtr. Batvanllara herhangi bir saldrnn olmadn, aksine
bunlarn asker birlikler zerine saldracak kadar ihanette bulunduklarn, ikyetlerle
yaptklarn gizlemeye altklarn, Cizrede grevli asker idarecilerin ifadelerine
dayandrlarak bildirildiini de ilave etmitir. ddiaya gre Batvanllar Miranllar kkrtmak
ve ilerde karklklar karmak zere le kadar inmilerdir. Buna karlk muhafaza ile
grevli askerler Cizrede kalmtr.
Zeki Paa bir baka iddiay daha dile getirmitir. Ona gre Mustafa Paa hakknda
ikyette bulunan bir ksm reisler Batvanl Mehmet tarafndan ifal edilmilerdir. Batvanl
Mehmetin basksndan kurtulan ayn kiiler daha sonra kendisine teekkr telgraflar
ekmilerdir. Dier taraftan Mustafa Paann hakszlna hkmeden o dnemin Mardin
Mftsnn bakanlnda oluturulan bir tahkik heyeti hakkaniyetle hareket etmedikleri
gerekesiyle Diyarbakr Valilii tarafndan geri ekilmilerdir. Btn bunlar gsteriyor ki,
ihanette bulunan Mustafa Paa deil Batvanllardr. Zeki Paa, bunlarn musalaha davetine
icabet etmemekle iyi niyetli olmadklarn gsterdiklerini ilave etmitir.
18

Batvanllar kendilerine tebli edilen emirlere riayet etmemekte ve hatta kar
koymaktadrlar. Hem Miranllar bulunduklar yerden uzaklatrmak, hem de Batvanllar, asl
blgelerine geri gndermek iin balarnda binba ve Cizre kaymakam vekili Ramizin
bulunduu heyet gnderilmise de grmelerinde bir netice alnamamtr. Hatta askerlere
kar koymak iin ii siper almaya kadar ileri gtrmler ve askere hcum etmekten
ekinmemilerdir. Batvanllar ile jandarma arasnda atma km, reisleri olan Mehmet
Mustafa geceden istifade ederek kamtr. atmada herhangi bir airet mensubu hayatn
kaybetmemitir (Binba Selimin nakli).
19
atmada askerden yaralanan olmamtr.
atmada Batvanllardan len olduuna dair iddialar ise doru deildir.
20
Bu son
gelimelerden sonra Batvanllarn asl yerlerine dnmelerinin salanmasna allrken gerekli
tertibatn alnmas iin Siirt mutasarrflna gerekli tebligatn yaplmas da istenmitir.
21
Bu
arada 4. Ordu Mirlii tarafndan gnderilen yazlarla birlikte Batvanllarn mahalli asker
grevlilere yaptklar bask ile Sadarete ikyete zorlamlardr. Bunlardan bazlarnn ifade
deitirdii, ondan fazla mlazm ile bir yzbann imzasn tayan bir yaz da Seraskerlie
gnderilmitir.
22

Miranl Mustafa Paay ak bir ekilde destekleyen Zeki Paa, aleyhteki iddialarn da
maksatl olduuna inanmtr. Bu arada Zeki Paann Seraskerlie yazd 16 Aralk 1893
tarihli yazda bir muhbirden de sz etmitir. Muhbirin yazs Sadaret zerinden Seraskerlik
vastasyla 4. Ordu Miriyetine gnderilmitir. Muhbirin yazlarn incelediini belirten Zeki
Paa konu ile ilgili mtalaasn da belirtmitir:
Muhbir iki konu zerinde durmutur. Birincisi Hamidiye Alaylarnn tekilinin zararl
olduu, ikincisi ise Mustafa Paann halka yapt eziyet. Hamidiye meselesinin zararl-faydal
olduu durumu bilenlerin malumudur, diyen Zeki Paa bu meselenin devletin en st

yakndan tanma imkan bulur. Halk kitlelerine bu yaknl, tm yaam boyunca kendisinin en nemli
niteliklerinden biri olan Said-i Nurs her gittii yerde halkn sorunlarna eilmitir. Cizrede huzuruna kt Miran
Airet Reisi Mustafa Paaya halkn ikyetlerini ileterek airetler arasndaki kavgalarn son bulmasn istemitir.
Daha geni bilgi iin bkz. amsoy, a.g. yksek lisans tezi, s. 73-82.
18
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78
19
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78, Lef: 1
20
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78, Lef: 1,2
21
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78, Lef: 3
22
BOA. Y. PRK. ASK. 95/78, Lef: 4
455 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
kademesinde grlp kararlatrlm bir mesele olduunu hatrlatmtr. Ona gre Mustafa
Paa ile ilgili ifadeler safsatadr. Mustafa Paann iki alay Cizrede hkmetin emrindedir.
Bunlar bizzat tarafmdan muayene edilmitir. 39. Miran Alay tamamen kontrolden
geirilmitir.
23
Zeki Paaya gre; Mustafa Paann Hamidiye Alaylar ile ilgili hilekrl ve
halka kar gaddarl tarzndaki iddialar doru deildir. Zeki Paa, ikyet ve iddialarla ilgili
olarak mahalli idareyi ve memurlar da eletirmitir. Mustafa Paa ve airet mensuplarnn
insan olduklarn, hata yapabileceklerini, eitile eitile daha faydal hale geleceklerini
belirtmitir. Cizre ve Diyarbakr ynetiminin de sorumluluklarna iaret etmitir. Mustafa Paa
sulu ise neden imdiye kadar Cizre ynetimi ve Diyarbakr valilii bir ey yapmamtr?
Diyen Zeki Paa ayrca muhbirin Mustafa Paa hakkndaki ikyetlerine karlk Batvanllarn
lideri Mehmet Mustafa hakknda bir ey yazmamasn da eletirmitir.
24
Miranllar ile
Batvanllar arasnda meydana gelebilecek atmay nlemek amacyla Cizreye gelen
askerlerin zerine Batvanllar tarafndan ate edildiini hatrlatmtr. Zeki Paa, blge ve
evrede birok vahetin ilendiini, Batvanllarn ekaveti, itaatsizlii Hilafete dil uzatacak
dereceye vard halde bunlara ses karlmamasn Hamidiye Alaylarnn tekiline kar olan
dncenin neticesi olarak grmtr. Hamidiye tekilatna mensup olanlarn deil bunlarn
dnda kalan airetlerin daha zararl olduunu ileri srmtr.
25

Zeki Paa, hem Hamidiye Tekilat hem de Mustafa Paa ile ilgili iddialar cevaplarken
ar itiraz ve eletirilerden i yapamaz hale gelmekten de ikyeti olmutur. ayet bu ikyet
ve eletirilere bir son verilmez ve tedbir alnmazsa ilerin daha da zorlaacan ve koca
ordunun i yapamaz hale geleceini, artlarn byle bir arl tayamayacan ifade
etmitir.
26

stanbuldaki Gr ve Yaklamlar
Miran, rnak ve Batvan airetleri arasndaki mcadele ve byk bir atmann kma
ihtimali Yldz Saraynda da grlmtr. Sz konusu airetler arasnn bar yoluyla
dzeltilmesi gayretlerinin devam istenirken, Bitlis valiliinin istei dorultusunda drt tabur
askern sevki de emredilmitir. Blgede bir tabur mevcut olduu iin taburun gnderilmesi,
bunlara mirliva Cemal Paa kumanda etmesi, bu taburlarn dnne kadar Harputtan bir
tabur da Diyarbakra gnderilmesi kararlatrlmtr. Bu iin gereklemesi iin 4. Ordu
Mirliine emir verildii gibi durumun Meclis-i Vkela tarafndan da mzakeresi
emredilmitir. Bu konu hakkndaki irade 13 Eyll 1895 tarihini tamaktadr.
27

Blgeden gelen ikyetler Miran Aireti ve Mustafa Paa hakkndakilerden ibaret
deildir. Airetlerin hem birbirleriyle hem de evredeki yerleim yerlerine verdikleri zarar ve
eziyetler de ikyet konusu olmutur. 49. Hamidiye Alay binbas Mahmud Siirt merkezden
gnderdii telgrafta rnakl Mehmet Aann ekavetini aktarmtr. Mehmet Aa yzlerce
hayvan gasp, harman yakma, iftlikleri tahrip gibi crmler ilemitir. Bu ahs teden beri
millet aleyhine zararl faaliyet yrten Mehmet Bedirhan ve Fettah beylerle ittifak yaparak
Cizre ve evresini yamalamtr. Bunlara kar Cizre kaymakam bir ey yapamad gibi,
Diyarbakr valilii tarafndan yrtlen tahkikat da herhangi bir netice vermemitir.
28


23
BOA. Y. PRK. ASK. 96/26
24
BOA. Y. PRK. ASK. 96/26
25
BOA. Y. PRK. ASK. 96/26
26
BOA. Y. PRK. ASK. 96/26, Lef
27
BOA. . HUS. 41/1313
28
BOA. . DH. 1326/1313. R-16, Lef
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 456

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
Airetler arasnda kabilecek atmay nlemek iin drt tabur gnderilmesi
kararlatrlmken, Diyarbakr valilii tarafndan bir msalaha heyeti de oluturulmutur.
Nakibleraf Hac Mesut Bey, Cizre ileri gelenlerinden Abdullah Efendi ve bir ktip tayin
edilmitir. Bu arada Mesut Beye 5000 kuru, Abdullah Efendiye 30 ve ktibe de 20 kuru
yevmiye verilmesi kararlatrlmtr.
29
Meclis-i Vkelann 19 Eyll 1895 tarihli toplantsnda
hem airetler arasndaki ekime ve atma ihtimali hem de bunlarn gasp ve cinayetleri ile
ilgili konular ele alnmtr.
Meclis-i Vkelada o tarihe kadar meydana gelen hadiselerin sulh yoluyla bertaraf
edilememesi irdelenmi ve blgede ok az sayda asker kuvvetin olmasnn olumsuz etki
yapt grne varlmtr. Asker birliklerin saysnn azl blgede grev yapan mlki
idarecilerin airetler zerindeki etkisini de zayflatmtr.
30
Mirliva (tugeneral) Cemal Paa
komutasnda gnderilecek birliklerin sevki ve sulh heyetinin durumu da grlmtr.
Meclis-i Vkela kararlar sadaret araclyla Mabeyne arz edilmitir. Bu arada bir ksm
ekyann Ermenilerin yaad blgelere saldrlar da gndeme alnm, airetler arasndaki
ekimenin ise fesat karan Ermenilerin iine yarad dile getirilmitir. 28 Eyll 1895 tarihini
tayan iradede; Bir ksm Ermeninin Mslmanlar arasnda fesat kararak bunlar birbirine
drd, bir ksm memurlarn da kandrldklar, meydana gelen ihtilaflarn kan
dklmesine sebep olduu ve btn bunlarn nlenmesi iin sadk grevlilerin gayret
gstermeleri de emredilmitir.
31

Mustafa Paa ve Tay Airet Reisi Abdurrahman Bey ekimesi
Mustafa Paa sadece airet reisleri ve mensuplaryla deil baz devlet erknyla da
ciddi atmalar yaamtr. Bunlardan biri aralar bozuk olan ve bizzat Sadrazamn Anadolu
Vilayeti Umum Mfettii akir Paaya emir vererek mdahil olduu r alnma meselesidir.
Mustafa Paann sahibi olduu bir ksm kylerin iltizam Tay Aireti reisi Abdurrahman Bey
tarafndan alnmtr. Abdurrahman Beyin mltezimlii ve r toplanma konusundaki ihtilaf
taraflar arasnda ii atmaya kadar gtrmtr. Aradaki ihtilafn derinlemesi zerine
taraflar Diyarbakra arlm ve msalaha salanmaya allmtr. Ancak bir sre sonra
tekrar aralarnn bozulmas zerine, Sadrazam gerekirse zor kullanlarak asayiin salanmas
emrini Mfetti akir Paaya tebli etmitir (7 Austos 1897).
32
Sadrazam, asayii bozanlarn
yakalanarak haklarnda kanuni ilemin yaplmasn da emretmitir. Sadrazam, blgede cereyan
eden olaylarla ilgili olarak asker ve mlk idare arasndaki gr ayrlna dikkat ekmi ve
olaylarn nlenmesi hususundaki adeta birbirine zt yaklamlarn da dile getirmitir. Bu
konuda ura-y Devlet tarafndan gerekli tedbirlerin alnmaya alldn da ilave etmitir.
33

Mlk ve asker idare arasndaki ihtilaf olaylarn nlenmesini ve gerekli tedbirlerin alnmasn
geciktirdii gibi hak edenlerin gerekli cezaya arptrlmasn da engellemi ve asayii
bozanlara cesaret vermitir.
Hamidiye Alaylar le lgili Islah almalar
Btn bu hadiseler cereyan ederken Hamidiye Alaylar ile ilgili olarak alnmas
gereken baz tedbirler sralanmtr:

29
BOA. . DH. 1326/1313. R-16, Lef
30
BOA. . DH. 1326/1313. R-16, Lef
31
BOA. . DH. 1326/1313. R-16
32
BOA. Y. PRK. A. 11/61
33
BOA. Y. PRK. A. 11/61
457 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
1- Dhili inzibat iin Hamidiye Alaylarnn hal ve hareketleri yakndan takip
edilmelidir. Bu durumu tefti iin ferik rtbesinde ordu tekil edilmeli; Urfa, Diyarbakr ve
Mardinde bu orduya bal alaylar tekil edilmelidir. Mardinde svari mirlivas, Malazgirtte
bir-iki erkn harb zabiti ve bir yoklama kalemi oluturulmaldr. Airetlerin mevcudu ile ilgili
kaytlardan bir rnek bu yoklama kaleminde bulundurulmas gerekir.
2- Malazgirt merkez ve evresinde bulunan alaylar srekli; Diyarbakr, Urfa ve
Sivas civarnda bulunan alaylar ise en az ayda bir tefti edilmelidir.
3- Hamidiye Alaylarna mensup svari birlikleri dnml ve dzenli olarak
karakollara getirilerek bu hizmete altrlmalar, asker terbiye ve dzen eitiminden
geirilmelidir.
4- Airetler arasnda veya sadk ahaliye kar tecavz olunduu veya hissedildii
anda mdahale edilmeli, alay komutanlar bizzat blgelerine giderek olaylarn bymesini
engellemeleri gerekir.
5- Asayii korumakla ve mdahale etmekle grevli kumandan mutlak surette
nizamiyeye mensup olmal, airet reisleri bu kumandan ve ordu ile haberleerek hareket
etmeleri salanmaldr. Tm yazmalarda asker silsile dikkate alnmaldr.
6- Hamidiye alaylarna mensup zabitler zerindeki vergiler, defterlerde kaytl
bilgiler esas alnmak suretiyle, ncelikle tahsil edilip mlki idareye teslim edilmelidir.
7- Bu alaylarn tanziminde, grev ve rtbe taksiminde devlete itaat esas alnmak
suretiyle seim yaplmal ve rtbe tevdi edilmelidir. Kesinlikle emre itaat etmeyenlere rtbe
verilmeyecei gibi, bu duruma tevessl edenlerin divan- harbe verilmeleri salanmaldr.
8- Hamidiye Alaylarnn adam almalar kesinlikle kanunlar erevesinde olacak
ve hibir ekilde izin alnmadan kimse alaya asker olarak dhil edilmeyecektir. Rtbe ve
derecesi ne olursa olsun Alay ynetici ve zabitleri izinsiz almlardan sorumlu tutulmaldrlar.
9- Hamidiye Alaylarna mensup olmayanlarn asker grevlerde bulundurulmalar
kesinlikle engellenmelidir.
10- Hamidiye zabitleri asker konularda ve hizmetlerde asker kanunlara bal
olmakla birlikte; hukuki konularda ve ahali ile aralarnda meydana gelecek davalarda Redif
zabitleri gibi adli hkmlere tabi tutulmaldrlar.
11- Crmleri sabit olmalar halinde adliye zabitleri tarafndan tutuklanarak (kim
olurlarsa olsunlar) asker makamlara teslim edilip tutuklanmaldrlar.
12- phe ve zan zerine adliye tarafndan tutuklanan Hamidiye zabtan mlki
idare tarafndan tevkif edilip hapsedilmelidir. Muhakeme sonucunda durumu asker su tekil
edenlerin ise asker klalarda hapsedilmeleri salanmaldr.
13- Yarglama sonucu cinayetten hkm giyen, cezas temyiz mahkemesi
tarafndan tasdik olunanlar kanunlar erevesinde rtbeleri geri alndktan sonra mlki idareye
teslimi salanmaldr.
14- Fermanl Hamidiye subaylarndan cinayetle yarglananlardan mahkemeye
bizzat gelmeyip vekilleri araclyla katlmalar halinde asker ve mlki idare arasnda
doabilecek ihtilaflarda, bu ihtilaflarn giderilmesi grevi tamamen Saltanat- Seniyyeye
aittir.
34

Hamidiye alaylarnn intizam altna alnmas, cinayet ve saldrlara tevessl edenlerin
etkisiz hale getirilmesi ancak bu sralanan kurallarn tamamen yerine getirilmesiyle
salanabilecektir. Aksi takdirde suiistimaller ve cinayetler devam edecektir. Btn bu

34
BOA. Y. PRK. A. 11/61, Lef
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 458

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
hususlarda doabilecek ihtilaf ve anlamazlklarda bavurulacak ana kaynak 29 Haziran 1313
(11 Temmuz 1897) tarih ve 374 rakaml mufassal layiha olacaktr.
35

Mlki ve Asker dare Arasndaki htilaf
Miran airet reisi Mustafa Paa ile rnakl Mehmet Aa arasndaki mcadele ve
husumet Diyarbakr valilii ile 4. Ordu Miri Zeki Paay kar karya getirmi ve ciddi
sulamalarda bulunmalarna yol amtr.
36
Zeki Paaya gre asl sulu rnakl Mehmet Aa
iken Diyarbakr valiliine gre ise Miranl Mustafa Paadr. Zeki Paa, bir nceki sene
alaylar tekil ve huzuru salamakla urarken Mehmet Aann bir ksm avenesi ile birlikte
Cizre ve Musul taraflarna saldrlar gerekletirdiini belirtmitir. Asl huzursuzluk karan ve
saldrlar gerekletiren Mehmet Aa olmasna ramen, kendilerinin airetler hakknda
ikyette bulunduklarn, buna kar Diyarbakr Valiliinin olayn mahiyetini tam aratrmadan
hareket etmesinden yaknmtr. Valiliin bu tavr Hamidiye alaylarnn kaldrlmasn
isteyenlerin iine yaramaktadr. Sz konusu alaylarn datlmas Devlet asndan ok ciddi
zararlar meydana getirecektir.
37
Zeki Paa, dzenin bizzat Vali tarafndan ihlal edildii
imasnda da bulunmutur.
Zeki Paa ile Diyarbakr Valilii arasndaki ekime bir sre daha devam etmi
grnmektedir. Zeki Paa bir ara adeta Mustafa Paann szcln yaparak bir ikyetini
Ba Kitabete de arz etmitir (13 Eyll 1899).
38
Bu srada Mustafa Paa 48. Hamidiye Alay
kaymakamdr. Zeki Paa; emrinde iki alay bulunan, airetler arasnda nfuz ve servet sahibi
dedii Mustafa Paa lehine u ikyetlerde bulunmutur:
Diyarbakr Valisi Halit Bey Vilayet dhilindeki btn Hamidiye alaylarn tamamen
mahvetmek fikrindedir. Halit Bey ile Bitlis ve Musul vilayetleri halkndan gelen ikyetlerin
tamam bize olan garazdan kaynaklanmaktadr. Bir ksm memurlar tarafndan yaplan hayal
mahsul ikyetler Halit Bey tarafndan ilaveler yaplarak Yce Makama iletilmektedir.
Padiahmzdan baka dayanacamz bir makam olmadndan, Halit Beyin bu fikrinden
vazgeirilmesi veya alaylarmzn selameti iin deitirilmelidir. Buna bir zm bulunmazsa
yaknda ya alaylarmz darmadan edecek veya bizi baka bir kuvvetle arptrarak ktale
sebebiyet verecektir.
39

Mlki idare ile arasnda uzun sre devam eden ekimeye ramen 4. Ordu Miri Zeki
Paaya srtn dayayan Mustafa Paa hakkndaki ikyetler giderek artmtr. Tm bunlara
ramen Mustafa Paay kollayan, yaplan btn eletirilerin aslsz olduunu iddia eden Zeki
Paaya karlk, Serasker Rza Paa ayn grte deildir. Rza Paa 14 Mart 1901 tarihinde
Sadaret Makamna yapt arzda; bugne kadar yaplan ikyetler ve yaplan tahkikat
sonucunda Mustafa Paa hakkndaki iddialarn teyit edildiini belirtmitir. Mustafa Paa
dnda yine ayn airete mensup 46. Hamidiye Hafif Svari Alay binbas Fettah ile 50.
Hamidiye Hafif Svari Alay Kolaas Tahir aalarn da yaptklar zulmden sz etmitir. Rza
Paa 27 Haziran 1899 tarihli rade ile sz konusu ahslar hakknda Divan- Harbin tekil
edilmesi emrini de hatrlatmtr.
40

Mustafa Paa ve Divan- Harbde Yarglama Giriimleri

35
BOA. Y. PRK. A. 11/61
36
BOA. Y. MTV. 184/11
37
BOA. Y. MTV. 184/11, Lef
38
BOA. Y. PRK. ASK. 154/84
39
BOA. Y. PRK. ASK. 154/84, Lef
40
BOA. Y. MTV. 212/117
459 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
Mustafa Paa, Fettah ve Tahir Aalar; halktan kanunsuz vergi alma, hayvanlarn gasp
etme, yaralama vb. yaptklar zulmlerden dolay Divan- Harbde yarglanmak zere 1 Ocak
1898 ve 14 Haziran 1899 tarihlerinde iki mazbata karlmtr. Ancak sz konusu ahslarn
Diyarbakrda tekil edilmesi kararlatrlan mahkemede yarglanmalar
gerekletirilememitir. Yaptklarndan dolay herhangi bir cezaya arptrlamayan ve
mahkemeye karlamayan Mustafa Paa ve adamlar cinayetlerine devam etmi, haklarndaki
ikyetler de giderek artmtr. 28 ubat 1901 tarihinde aralarnda imam, muhtar ve ok sayda
ahalinin ikyet dilekeleri Sadarete ulamtr. ikyetlerde ne kan husus ise asker
kimliklerinden dolay mlki idarenin sz geirememesi ve etkisiz kalmas olmutur. Bu arada
Hamidiye Alaylarnn karm olduklar sulardan dolay Divan- Harbde yarglanmalar iin
de 27 Haziran 1899 tarihinde rade-i Seniyye kmtr.
41

Padiahn radesine ramen bir trl yarglamann gerekletirilememesi Mustafa
Paann daha da ileri gitmesine sebep olmutur. Eyll 1901 tarihinde Mustafa Paann damad
Tahir Paann tahrikleriyle 200 atl 500 kiiden oluan Airet mensuplar Cizreye yarm
saat mesafede bulunan kye hcum ederek mal ve hayvanlarn gasp etmilerdir. Saldr
srasnda bir kadn da yaralamlardr.
42
1902 ylnn ilk aylarnda blgede ammar Airetinin
nemli bir etkisi olduu, buna karlk Miran Airetinin dierlerine gre daha zayf olduu
vesikalara dayanlarak sylenebilir.
43
Hatta blgede cereyan eden airetler arasndaki
atmalardan zarar grmemeleri iin asker gcn gnderildii de anlalmtr.
Dhiliye Nezareti araclyla, Divan- Harbe verilen Mustafa Paa ile Tahir ve Fettah
aalar hakkndaki ikyet ve raporlar st mercilere iletilmitir. Bu belgeler arasnda zellikle
Diyarbakr Valilii ve Mardin Mutasarrfl tarafndan gnderilen ikyet raporlar olduu
gibi muhtelif makam ve zel kiiler tarafndan rahatszl ihtiva eden mektuplar da yer
almtr. Belgelerin asllar Divan- Harb tarafndan muhafaza edilirken suretleri de ilgili
makamlara gnderilmitir. Mustafa Paann ubudiyet ve tabiiyetle badamayan hareketleri
zellikle dikkate sunulurken; iledii trl mezalim, yol at facialar, halka yapt eziyetleri
ihtiva eden muhtelif sayda belge arz edilmitir.
44
rnein: Cizre Mfts, Meclis-i dare,
Kaza-i Mahkeme ve kaymakam efendinin gnderdikleri telgraflar 11 Aralk 1901 tarihini
tamaktadr.
45
Mustafa Paann ok sayda airet mensup ve reislerinin bulunduu bir ortamda
Devlet yneticilerine aza alnmayacak kfrler ettiine dair ikyeti ihtiva eden 21 Aralk
1901 tarihini tamaktadr. Cizre Malmdrl azalarndan Abdulahad skender,
Abdurrahman Hayri, Cizre Mfts Ahmet Halk, Mahkeme azalarndan Mansur ve Hasan
Halk tarafndan gnderilen yaz.
46

Mardin Sancandan 11 Mays 1902 tarihinde gnderilen yazda; Mustafa Paann yol
kestii, gasp, katl ve cinayet iledii, din adamlarna, mescit ve ibadethanelere saldrarak
tahribatta bulunduu, slam dininin kurallarna hakaret ettii, Cizre kazasnn asayiini ihlal
etmenin yannda, Musul-Badat-Bitlis civarlarnda gvenlii tehdit ettii gibi idar ileri de
engelledii belirtilmitir. Mustafa Paa sadece halka eziyet etmekle kalmam, idari ve mlki
amirleri de rahatsz etmi, gasplaryla hazineyi zarara uratmtr. Airet reisi deil adeta
erbab- ekavete riyaset etmitir. Mustafa Paa ile yaknlar olan Tahir ve Fettah aalar
hakkndaki saysz ikyete ramen 4. Ordu Mirliinin tavr yine eletiri konusu olmutur.

41
BOA. Y. MTV. 212/117, Lef
42
BOA. Y. MTV. 221/117
43
BOA. Y. PRK. UM. 58/37
44
BOA. Y. MTV. 231/3
45
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 1
46
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 1
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 460

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
Mlki idarecilere Mustafa Paann zulm ak bir ekilde ortada olmasna ramen 4. Ordu
Mirlii tarafndan korunmutur. nk Mir Paaya gre Mustafa Paa masumdur. Mir
Paa her seferinde Mustafa Paay deil mlki idarecileri yani vali, mutasarrf ve
kaymakamlar sulamtr. Divan- Harbin yapaca tahkikat ve verecei hkmde sz konusu
4. Ordu Mirliine bal olmas hasebiyle ciddi kukular da beraberinde getirmitir.
47

Ordunun nfuzu altnda olan mahkeme adil davranamayacaktr. Bu durum hassas olan blgeyi
daha da zor duruma sokacak ve dardan yaplacak mdahalelere de zemin hazrlayacaktr.
Dolaysyla bu durumun gz nnde bulundurularak bir an evvel tedbir alnmas
gerekmektedir.
48

Divan- Harbin 6. Ordu Blgesine Nakil Talebi
Mustafa Paann yakalanamamas, yarglanmasnn 4. Ordu Mirlii tarafndan
engellenmesi ve bundan cesaret alarak cinayetlerine devam etmesi yeni tedbirleri gndeme
getirmitir. 4. Ordu Mirliinin tavr ve bu engelin alamamas zerine mahkemenin baka
bir blgeye nakli istenmitir. Mustafa Paa ve adamlarnn yarglanamad mahkeme 6. Ordu
blgesi dhilinde olan Musula tanmas talep edilmitir. Mahkemede grev alacak olanlarn
da 6. Ordu Mirlii bnyesinde grev alanlardan tekil edilmesinin tarafsz muhakemenin
salanmas asndan nemli olduu vurgusu yaplmtr.
49

Mustafa Paa hakknda yaplan youn ikyetler nazrlklara ve Sadarete yapld gibi
Seraskerlik makamna da yaplmtr. Yaplan youn eletirilere karlk 4. Ordu Mirlii ise
savunmaya gemi ve iddialarn aslsz olduunu srarla belirtmitir. Mlki ve asker idare
arasnda adeta skan Serasker Rza Paa karar vermekte zorlanmtr. ki kesimden birbirine
tamamen zt ifadelerin ortaya konmasndan dolay durumun kmaza girdiini ve bu durum
karsnda doru bir karar verilemeyeceini ifade eden Rza Paa, zm olarak bir soruturma
komisyonunun kurulmas gerektiini savunmutur (8 Haziran 1902). Tarafsz kiilerden
oluturulacak bir komisyon blgeye gnderilmeli, olay yerinde incelemeli, yanl ve yalan
iddialar ortaya atanlarn tespit edilerek cezalandrlmalar gerektiini belirtmitir.
50
Bu arada
Mustafa Paa hakkndaki ikyetler devam etmi, asker kimliinden dolay hak ettii cezann
verilemedii hatrlatlmtr.
51

Mustafa Paa hakknda yaplan ikyetler 1902 ylnda had seviyeye ulamtr.
Cizreden yaplan ve Diyarbakr valilii araclyla Seraskerlie ulatrlan ikyet telgrafnda
El Aman notu dikkat ekicidir. Mustafa Paa her kesin gz nnde iftlikleri tahrip etmi,
kazann altn stne getirmi, evlad u iyal Tahir ve Fettah aalarla birlikte adeta esaret altna
almtr. Bu durum tahamml snrlarn amtr. Aylardr devam eden ikyetlerden hibir
netice kmamtr. Hkmet-i Seniyye muhafazamza mecburdur. Selametimiz iin tedbirleri
dinen ve hukuken talep ediyoruz. Bu durum devam ederse silaha sarlp mcadele ve komu
airetlerden yardm talep etmeye balayacaz El aman.
52

Divan- Harbe karlamayan ve hakkndaki ikyetler bir trl dinmeyen Mustafa
Paa olay devam ederken ok nemli bir gelime daha Mardin Mutasarrfl tarafndan
Seraskerlik makamna arz edilmitir. Mustafa Paann yarglanamamasnn mahzurlarnn
defalarca dile getirildii ifadelerinden sonra; Cizre ve Mardin blgesinde misyonerlik

47
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 2
48
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 2
49
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 3
50
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 4
51
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 5
52
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 6
461 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
faaliyetinin hz kazand vurgusu yaplmtr. Amerikan vatanda iki misyoner Van ve Bitlis
civarn dolatktan sonra Cizre gelmilerdir. Sakinlerinin bir ksm Protestan olan Mansuri(?)
kyne gittikten sonra, Mustafa Paa tarafndan saldrya urayan kyleri dolamlardr.
Misyonerler akabinde Zaho ve madiye taraflarna gitmilerdir. Bu arada Fransz, ngiliz ve
Amerikan konsoloslarnn muhtelif bahanelerle blgeye gelerek Krd ve Hristiyan kylerini
dolamlardr.
53
4. Ordu Mirlii 4 Mart 1902 tarihinde bir mtla yazsn Seraskerlik
makamna yollamtr. Mirliin yazlarnda aadaki hususlar dile getirilmitir:
Krt ve Arap airetleriyle kabileleri zel durumlarndan dolay nfus miktarlar kayt
altna alnamam ve umumi kuvvetlerin haricinde kalmlardr. Bedevi bir hayat yaadklar
iin hkmetin nfuzuna dhil edilememilerdir. Bunlarn nfuslarnn tespiti, kayt altna
alnmalar, bedevilikten kurtarlp dzen ve intizam altna alnmalar iin Hamidiye Svari
alaylarnn tekili devlet idaresi tarafndan kararlatrlmtr. Ancak, Hamidiye Alaylar
dnda kalp vahet ve bedevilikte kalanlarn says daha fazladr. Bunlarn zapturapt altna
alnmalar iin bugne kadar herhangi bir teebbste bulunulmamtr. Devletin nfuzu altna
alnanlara bir intizam verildii gibi istidat ve kabiliyetleri dorultusunda kendilerinden azami
ekilde istifade edilmektedir. Ancak bu durumu ekemeyen Ermeni fesat komitesi devletin
menfaati dorultusundaki hizmetleri akim brakmak iin almakta, bu arada baz devlet
memurlarnn olumsuz fikirlerinden de istifade ederek altklar da gzlemlenmektedir. Bu
alaylarda grevlendirilen zabitlerin hibir ekilde baka yerlere nakledilmemeleri gerekirken,
baz grev yerleri deiiklikleri boluklara yol amakta, bunun telafisinde zorluk
ekilmektedir. Bu alaylar; Rusya ve ran tarafndan silahl ve toplu olarak hududumuza gelip
saldrlarda bulunan Ermeni saldrganlarn def ve tenkilde nemli vazifeler ifa etmektedirler.
Ayrca Cizre, rnak ve Bohtan havalisinde zararl faaliyetlerde bulunan Badirhanlar da ihbar
ederek, zararl faaliyetlerde bulunanlarn yakalanmasnda nemli hizmetler ifa etmilerdir.
Miran Aireti ve Mustafa Paann byk yardm olmutur. Milli Aireti de nemli hizmetlerde
bulunmutur.
54

Hamidiye Alaylarnn tekilinin maddi ve manevi faydalarnn ne kadar byk olduu
bu gelimelerden de anlalmaktadr. Dolaysyla, imdiye kadar zapturapt altna alnmayan
Arap ve Krt airetlerinin de intizam altna alnmas ok byk faydalar salayacaktr. Btn
bu maruzatlarmn dikkate alnmas gerekir. ayet imdiye kadar yaplan maksatl ikyetler
dorultusunda bir teebbse giriilirse sz konusu faydalar ortadan kalkacaktr. Malm olduu
zere Anadoluda iki milyon kadar airet mensubu vardr. Btn bunlar faydal hale getirmek
blgede grev yapan tm idarecilerin ittifak etmesiyle ancak mmkndr. Aksi takdirde bu
byk iin iki memur tarafndan baarlmas mmkn deildir. Ermeni olaylar da dikkate
alnarak Hamidiye Alaylar glendirilmelidir.
55
4. Ordu Mirlii bu izahatlaryla Mustafa
Paay savunmaktan ok, Hamidiye Alaylarnn mevcudiyeti ve tm blgede iler hale
getirilmesinin nemi zerinde durmutur.
4. Ordu Mirliinin destek kmasna karlk Mustafa Paa aleyhindeki ikyetler
devam etmitir. Cizrede grev yapan Malmdr refiki Ali, Polis Ahmet, Tahrirat ktibi
brahim, Cizre telgraf mdr kr imzalarn tayan ve Mardin mutasarrflna hitaben
ikyette bulunulmutur. Miran Reisi Mustafa Paann Cizredeki makamnda etrafnda birok
devlet memuru olduu halde Halife hakknda irkin ifadeler kulland, bu szlerin imzas
bulunanlarn tm tarafndan iitildii, yapt zulmle ihtiyarlar dairesinde hareket

53
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 7
54
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 8
55
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 8
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 462

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
edemedikleri, Mustafa Paann mahkemeye karlmas halinde ahitlik yapacaklar ve ar bir
cezaya arptrlmasn acil bir ekilde beklediklerini ifade etmilerdir.
56

Mustafa Paa hakknda ikyette bulunanlardan birisi de uzun sre ktipliini yaptn
belirten Hakk adl ahstr. Seraskerlik makamna yazd (4 ubat 1902) ikyetinde, Mustafa
Paann ktipliini yapt sre zarfnda can gvenliinin olmadn, zorla grev
yaptrldn, cebren ve kerhen istihdam edildiini, Padiahmz hakknda edep d
hareketlerinden sonra byk bir fenalk geirdiini, hatta elinden bir ey gelmedii iin intihar
etmeyi bile dndn, daha sonra Mustafa Paann elinden kurtularak kendini Cizreye
attn ve bundan sonra emir verilse bile yanna asla dnmeyeceini belirtmitir.
57

Bir Hamidiye Paasnn Gzyle Blgenin Durumu
Hamidiye Alaylarn sevk ve idare eden bir ksm airet reislerinin devletin emir ve
arzusu dnda hareket ettikleri, cereyan eden bir ksm olaylarda ak bir ekilde grlmtr.
Sz konusu kiilerin keyfi hareketleri, halka bask ve zulm yapmalar belki de yaptklarnn
hesabnn pek sorulamamas ve yanlarna kr kalaca dncesinde olmalardr. Ayrca, 28.
Hamidiye Miralay Mustafa b. Timurun 26 Aralk 1901 tarihinde Cizrede bulunan (50.
Hamidiye Hafif Svari Alay) Kolaas Tahir Aaya gnderdii mektubunda, mevcut devlet
ynetimi ve idaresi hakknda dikkat ekici ifadeler yer almtr:
Rfatlu Efendim bu kere gelen tahriratnz mtalaa ettim. Akl ve dirayetinize teessf
ettim. Bu zamanda hkmetin emr u nehyi? Her gece malum olub asker bulunduunuz
hasebiyle ne tard ne tebid ve ne de tevkif edebiliyorlar. Hal hazrda hkmetin burada
mefkud ve merfu olan sukutuna kar bu derece havf ve dehetinize bir mana verilemedi.
Binaenaleyh senaverileri katiyyen noksaniyeti kabul etmem. Aba ve ecdadmn minel-kadim
hal ve etvar gasp ve garat katlu cidal olduu teden beri malum olduu cihetle herhalde
acizleri de o mesleke slk etmekligim vcubu ve adeta aair iktizasndandr. Ben detimi bu
suretle terk ettim. Hkmetin adeta inkraz derecesine gelen halini reyl-ayn grdnz
halde havf ve tela etmekliiniz ne derecelerde irkin ve ar olduu mstani-i beyandr.
Askerliiniz baka askerlie benzemez. ok metin ve muhkemdir. Her ne yapar isen(k)
katiyen kisemize kalaca ve kalmakta bulunduu zan ederim emsali mesbukuyla derece-i
sbutta olduunu inkar etmezsiniz. Binbern vusul urada kumandanlarmzla daiman
istiare edip kendilerini memnun ettiim gibi siz de memnuniyetlerine himmet ediniz. Bu
ciheti etrafyla alay ktibi Hasan efendiye tavsiye ve tenbih ettim. Kumandanlarmz
nefsimizden madud olduklar cihetle katiyyen kimseden ftur etmeyerek serbestane gidip
gelmenizi tavsiye ve tenbih ederim. Kaymakam smail Bey Cizreye gelir ise acizleri de
Cizreye gelip her halde kendisini ikna ederim. Hkmet tarafndan katiyen ftur etmeyiniz.
nk ehemmiyeti hi kalmamtr. Bir obana bile sz anlatamayp hkmedemedikleri iin
artk byle hal ve an malum olan eyden insan ftur eder mi? Bu tarafta aair hususatn
matlubunuz dairesinde muti ederim
58
zellikle Devlet idaresinin hkmsz grlmesi
dikkat ekicidir.
Meclis-i Vkeladaki Grmeler ve Mustafa Paann Akbeti
Mustafa Paa hakknda stanbula ulaan muhtelif ikyetler Meclis-i Vkelann 30
Haziran 1902 tarihli toplantsnda grlmtr. Toplantda; Mustafa Paa ile damad
kolaas Tahir ve Tahirin kardei Binba Fettah aalarn yaptklar zulm grlmtr. Bu

56
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 9
57
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 10
58
BOA. Y. MTV. 231/3, Lef: 11
463 Abdulnasr YNER

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
konuda Diyarbakr Valilii ile 4. Ordu Mirliinden gelen yazlar ile Mslim gayr Mslim
ileri gelenlerinden gelen ikyet yazlar zerinde mzakerede bulunulmutur. ikyete konu
olan hususlar, mallarn gasp edilmesi, insan ldrme, yol kesme, devlet gelirlerinin tahsiltn
engelleme; Diyarbakr, Badat, Bitlis ve Halep vilayetleri arasnda yaplan ticaretin sekteye
uratlmas, ad geenlerin maiyetinde bulunan zabit ve efradn rencide olduu, bu
hareketlerinin dier Hamidiye Alaylar iin kt rnek tekil ettii eklinde sralanmtr.
Bunlar orada bulunduu srece asayiin salanmas mmkn deildir. Ad geenlerin
blgeden uzaklatrlarak baka bir ile nakledilmeleri kararlatrlmtr. imdiye kadar Divan-
Harb tarafndan yrtlen muhakemenin bir netice vermedii de belirtilmitir. Mustafa Paa ve
dier aalarn baka bir ile nakledilmeleri ve muhakemelerinin biran evvel icra edilmesi
kararlatrlmtr.
59

Hakknda muhtelif kesimlerden ok sayda ikyet vaki olan Divan- Harbe verildii
halde tutuklanmad ve yarglanamad iin hakknda hibir ilem yaplamayan Miran Aireti
Reisi ve Hamidiye Tekilatnn paalarndan olan Mustafa Paa airetler arasndaki bir
atmada ldrlerek hayatn kaybetmitir. Diyarbakr Valisi Faik Bey tarafndan ldrlme
olay 16 Eyll 1902 tarihinde Mabeyne bildirilmitir. Yazda Mustafa Paann cenazesinin
askerlerin muhafazas altnda Cizreye gtrld de ifade edilmitir. Ayn atmada
Mustafa Paann olu brahim ile mhrdarlar yaralanrken, rnak Aireti Reisi de
ldrlmtr.
60

Mustafa Paa, ldrldkten sonra da hakkndaki yazmalar bir sre daha devam
etmitir. Henz Mustafa Paa hayatta iken Hevidi Airetine mensup 62 kiinin katledilmesi ve
7 kiinin yararlanmas, hayvan ve eyalarnn gasp edilmesi olayndan dolay dava almtr.
Daha nce dava Zaho Kazas Bidayet Mahkemesinde grlmtr. Mustafa Paann lm
olmas hasebiyle oullar ve dier adamlar hakknda muhakemenin devam ettirilerek
Diyarbakrda tekil edilecek Divan- Harbe tevdi edilmesi kararlatrlmtr.
61
Dier taraftan
Miran Airet mensuplarnn yaz aylarnda Bitlis zerinden Vana gidip dnmeleri ve bu arada
asayiin salanabilmesi iin daim surette asker sevk edilmesi mecburiyeti srm, blgedeki
yneticilerin bu konudaki skntlar devam etmitir.
62

SONU
Hamidiye Alaylar kurulduktan sonra istenilen amaca genel olarak hizmet etmedikleri
gibi devlet ynetimi iin de yeni skntlara yol amlardr. Alaylarn ok geni alana yaylm
olmalar, tefti ve kontrol altna alnamamalar, asker kimliklerinden dolay sivil ynetim
tarafndan yarglanamaynca bundan cesaret alan bir ksmnn yasa d yollara sapmalarn
netice vermitir.
Miran Airet Reisi Mustafa Paa, sz konusu alaylar iinde ne kan ve sert
tavrlaryla blgede iddete bavurarak halka zulmeden biri olmutur. Alaylarn tekilinden
atmada ldrlne kadar hakkndaki ikyetler hi bitmemitir. 4. Ordu Miri Zeki
Paann genelde Hamidiye Alaylarn zelde Mustafa Paay korumas olumsuz etki

59
BOA. MV. 104/34; BOA. Y. MTV. 232/76; BOA. Y. MTV. 231/102
60
BOA. Y. MTV. 234/94
61
BOA. Y. MTV. 257/79
62
BOA. Y. PRK. UM. 77/27; Mustafa Paann ldrlmesinden sonra da ailesinin blge insan zerindeki korkusu,
bu korkuya dayal sayg devam etmitir. Blgede tampon blge oluturma ve Krt devleti kurma amacyla
grevlendirilip gnderilen ngiliz ajan Binba Noel, blgedeki dier airetleri Miran Airetinin kollar olarak
zannetmitir. Bu tespiti dile getiren Brunessen Mustafa Paa ve ailesinin dier airetler zerindeki etkisinin hala
devam ettii tespitini yapmtr. a.g.e. s.289.
Miranl Mustafa Paa rneinde Hamidiye Alaylar Asker Gcnn Ktye Kullanm 464

History Studies
Prof. Dr. Enver Konuku Armaan / 2012
yapmtr. Diyarbakr Valilii dhil mlk idarecilerin kendisi zerinde etkili olamamalar ve
hakknda dava ald halde yarglanamamas yasa d eylemlerini daim surette devam
etmesine yol amtr.
Mustafa Paann yaptklarnn faturas sadece kendisine kesilmemitir. Dier alay
beylerine kt rnek olmas, alaylarn tekilinden rahatsz olanlarn iddialarna dayanak tekil
etmitir. Mustafa Paann ahsnda Hamidiye Alaylar eletirilmitir. Bu durumdan daha
nemli olan ise; alaylarn Devletin ykn hafifletme yerine daha da arlatrm olmasdr.
nk alaylarn silahl gcnn resmiyet kazanmas airetler arasndaki mcadeleyi de
iddetlendirmitir. Airetler arasnda meydana gelebilecek muhtemel atmalar nlemek iin
daim bir srette sz konusu blgelere asker g gnderme mecburiyeti ortaya kmtr.

Miran Airet Reisi Mustafa Paa.
Resim M. Selim Mardin'in a.g.m. sinden alnmtr.