1

SBUH HMDOV











AZRBAYCAN TARXNDN YZ
XSYYT



















Ayna Mtbu Evi
Bak 2006
2

Tarix elmlri namizdi, Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn
Azrbaycan tarixi Muzeyinin heraldika bsinin mdiri. Respublikann daxilind
v xaricind ap edilmi 70-dn artq elmi v elmi ilrin mllifi.
sas srlri: Aqoyunlu qounlar (2002-ci il), irvanahlar
dvltinin hrbi dniz donanmas (IX-XIII srlr) (2003-c il rus v Azrbaycan
dillrind, N.liyevl birlikd), Azrbaycan hrbi tarixi (n mhm hrbi-siyasi
hadislrin xronoloji xlassi), (2004-c il, rus v Azrbaycan dillrind,
N.liyevl birlikd), Azrbaycann orta sr silahlar (arxeoloji materiallar
sasnda), (2005-ci il E.Cfrov il birlikd), Ak-Koyunlu-Osmanskaya voyna
(1472-1473 qod) (2006-c il, Y.Aayevl birlikd) kitablar, Azrbaycan
bayraqlar (2005-ci il, N.Vlixanl, Z.Dulayeva, R.Sfrova il birlikd) kataloqu,
Azrbaycann hrbi ii tarixi (I cild) (2006-c il M.Sleymanov, Y.Aayev,
S.Mmmdovla birlikd) hrbi mktblr n drs vsaiti.
























3

Mllifdn

Azrbaycan tarixind yzlrc parlaq xsiyyt olmudur. Onlarn hr
birinin hyat, yaradclq yolu bugnk nsl rnk ola bilr. El bu kitab da
yazmaqda mqsd vtnimizin grkmli xsiyytlri bard danmaq,
Azrbaycann kemiini bu tarixi xsiyytlrin hyat v yaradcl prizmasndan
gstrmkdir.
Topluya Azrbaycann qdim kemiindn n yeni tarixdk kediyi uzun
v kemkeli yolda izlrini qoymu xiyytlr haqqnda ycam mlumatlar daxil
edilmidir. El xsiyytlr haqqnda ki tarixi hadislrd bilavasit itirak edib-
etmmlrindn asl olmayaraq mllri il onlarn gediin tsir gstrmilr.
Sultanlar v ahlar; syanlar v inqilablar; srkrdlr v mmurlar; rssamlar
v ailmlr; hkimlr v airlr; fbstkarlar v xeyriyyilr - bu insanlarn oxucu
qarsnda canlandrlan talelri Azrbaycann tarixini yani surtd tsvvr
etmy imkan verir.
tz baladqda trfimizdn topluya adlar salnacaq tarixi
xsiyytlrin geni siyahs trtib edilmi v bu siyahda yzlrc (!) grkmli
xsiyytimizin adlar qeyd olunmudu. prosesind biz tez-tez unudulmaz alim,
gzl insan, professor krm Cfrin bu szlrini xatrlayrdq: "nsann ata-anas
olmayanda ona yetim deyirlr. Daha byk flaktdir ki, millt yetim qalsn. Yetim
millt kim deyrlr? z tarixini bilmyn milltlr yetimdir. z dahilrindn,
byk adamlarndan xbrsiz yaayanlar yetim hesab edilir. Biz el xalqq ki,
byk dahilr, dnya miqyasnda hrt tapan adamlar yetirmiik, amma baqa
milltlr onlara sahib olmaq istyiblr".
Toplunun mhdud hcmi biz siyahya adlar salnm btn
azrbaycanllar bard danmaq imkan vermdi. Bu sbbdn d oxucunun
diqqtin tqdim ediln topluda 100 byk azrbaycanl haqqnda mlumat vermk
qrara alnd. Dz, mumi siyahdan 100 nfrin adn semk ox tin bir
msl idi. Odur ki biz myyn bir prinsipl hrkt etmk qrarna gldik. Bu
prinsip drd mhm rt saslanrd.
Birinci rt. Biz gr, 100 nfr srasnda ad dillr zbri olan
xsiyytlrl yana, bu v ya digr sbbdn adlar klgd qalm, faliyytlri
sasn mtxssislr mlum olan xsiyytlr d nzrdn qarlmamaldr.
kinci rt. Topluya yalnz mrn baa vurmu, hyat yolu tamamlanm
xslrin adlar salnmaldr. Bel ki, yalnz haqq dnyasna qovumu insanlarn
hyat yolunu tam nzrdn keirmk, tarixin gediind onlarn rolunu v yerini
myynldirmk mmkndr.
nc rt. Qeyd etdiyimiz kimi, mqsdimiz tarixi xsiyytlrin hyat
v yaradcl prizmasndan Azrbaycann kemiini gstrmk olmudur. Bel ki,
4

topluya ad salnan tarixi xsiyytlrimizi xronoloji ardcllqla verrkn biz
myyn tarixi dvr hat etmy almq. Baqa szl desk, hr tarixi dvr
aid 1 - 2 dvlt xadimi v ya grkmli srkrd, 1 - 2 alim, I -2 mdniyyt
xadiminin (yni hr dvrd 4 - 8 xsiyyt) olmas sas gtrlmdr. lbtt,
riyaziyyat qoxusu gln bu cr yanama btn xsiyytlr barsind danmaa
imkan vermmidir. Msln, XIX srin sonu - XX srin vvllrinin mdniyyt
xadimlrinin siyahs trtib edilrkn onlarn srasndan Hsn by Zrdabi (ilk
milli qzetimizin nairi) v Clil Mmmdquluzad (tkc Azrbaycanda deyil,
Yaxn v Orta rqd tannan v seviln on populyar jurnaln nairi) seilmi,
ancaq bir ox digr grkmli xsiyytlrimiz siyahdan knarda qalmdr.
prosesind daha bir rt - drdnc rt ml etmk mcburiyyti
yaranmdr. Bel ki, bu v ya digr sahni tsvir edrkn eyni vaxtda faliyyt
gstrmi onlarca dahi xsiyytimizi grrdk. Msln, XX srin 20 - 30-cu
illrinin dbiyyat bard mlumat vermk lazm gldikd 50-y yaxn (!)
grkmli adlandrla biln xsin adlar z xd. Onlardan topluya 1 v ya 2
nfri salmaq mcburiyyti bu xslr srasnda n birincilrin v ya daha ox
yenilik gtirnlrin seilmsin sbb oldu. Nticd onlarca grkmli
xsiyytimiz topludan knarda qald. mid edirik ki, bu qbildn olan nvbti
kitabda bu topluya adlar salnmam insanlar barsind mlumat vermk mmkn
olacaq.
100 nfrin siyahs trtib edildikdn sonra hr bir xs bard olacaq
oerkin formas myynldirilmidir. Forma seilrkn kitabn sasn orta
mktblrin son sinif agirdlrin nvanland nzr alnmdr.
Deyirlr ki, "tarix - byk ustadn rsm sridir". Yuxarda sadaladmz
rtlr nticsind biz bu rsm srinin tkc ayr-ayr fraqmentlrini ver bildik.
nanmaq istrdik ki, bu fraqmentlr, azacq da olsa, gnc nsild Azrbaycann
tarixi xsiyytlri haqqnda myyn tsvvr yaradacaqdr. Yalnz z kemiini
biln, onunla fxr edn insanlar respublikada aparlan quruculuq ilrini milli
zmind mvffqiyytl baa vurmaa qadirdirlr. Dahi bstkar, yaz,
musiqinas-alim zeyir Hacbyli hl XX srin vvllrind demidir: "Binann
son da he vaxt bnvr dan inkar ed bilmz; ets d, z yuxarlarda dayana
bilmz".

S..hmdov





5

Azrbaycan razisind yaranm ilk
dvlt Manna dvlti hesab olunur. Manna bir
dvlt kimi e.. IX srd formalamaa balasa da
onu mrkzlmi dvlt evirn ranzu
olmudur. Ciddi tdbirlr v keirdiyi islahatlar
nticsind ranzu lkd separatln qarsn
alm, daxili sabitliyi tmin etmi, iqtisadi inkiafa
tkan vermi, gcl ordu yaratm v btn bu
tdbirlrin z dvltini regionun n qdrtli
dvltlrindn biriin evirmidir. Onu ad
Azrbaycan tarixin mrkzlmi dvlr
trfdar olan siyasi xadim kimi yazlmdr.

ranzu
(e..740-719)
Azrbaycan razisind ilk dvltilik
nnlri Urmiya gl trafnda yerln
vilaytlrd formalamaa balamdr. Bu
vilaytlr qonular hl e.. XIV srdn yrlr
etmilr. al thlksi il zln Urmiyatraf
vilaytlr - Zamua, Gilzan, Allabria, Messi, Manna,
Parsua, Uidi, Qzlbunda, Andiya, Zikertu,
Sanqibudu v Puluadi birlmk mcburiyyti qarsnda qalmlar. Vahid dvlt
yaratmaq chdini ilk df Zamua vilaytinin balar hyata keirmilr. E.. 881-
ci ild tayfa bas Nur-Adad Zamua vilayti daxilind btn tayfalar
birldirmidir. Vahid dvlt "Manna dvlti" adn almdr.
Lullubey-kuti tayfalarnn birindn z adn gtrm Manna dvlti
cnub-qrbd Assuriya dvlti, qrbd Urartu dvlti, cnubda Zaqroelam
qurumlar v cnub-rqd Maday vilayti il hmsrhd olmudur. Hrbi chtdn
daha gcl olan Assuriya, Urartu v Babilistan Manna n byk thlk
trdirdi. E.. IX srin 80-ci illrindn balayaraq assur qounlar, demk olar, hr
il Mannann vilaytlrin yrlr tkil edir, lakin gcl mqavimtl zlirdi.
E.. IX srin sonlarndan balayaraq Manna iki cbhd mbariz
aparmaa mcbur olur: Assuriya qounlar il brabr, Mannaya Urartu qounlar
da yrlr edir. Mannada gcl mrkzi hakimiyytin olmamas, tayfa
balarnn davti onlara qar mbarizni zifldirdi. Mxtlif xarakterli
istehkamlar olan mannallar dmn gcl zrblr vururdular.
6

Manna arlar z mstqilliyini qorumaq v razi btvlyn tmin
etmk mqsdi il diplomatik sylrini d davam etdirirdilr. Txminn e.. VIII
srin 40-c illrind Manna dvlti Assuriya il mttfiq olub Urartuya qar
mhariby balamdr. Bu yolla o ninki z mstqilliyini saxlam, htta Urartu
qounlarn ial olunmu torpaqlarndan qovmudur.
Manna dvltinin on qdrtli dvr ar ranzunun hakimiyyti illrin
tsadf edir. ranzu hl gnc yalanndan xarici dmnlrl toqqumalarda itirak
etmi, mahir dy v srkrd kimi zn gstrmidir.
O hminin bir sra qiyam hakimlrin nc arna qar xlarnn
ahidi olmu, bel xlarn yatrlmasnda itirak etmidir. E.. 740-c ild ar
elan ediln ranzu anlayrd ki, lknin mvcudluuna n byk thlk ayr-ayr
tayfa v vilayt balarnn separatlq meyillridir. lkd olan prakndlik n
iqtisadiyyat inkiaf etdirmy, n d dmn qar mbariz aparmaa imkan
verirdi.
ranzu separatln qarsn almaq n nc btn vilaytlr z
caniinlrini ba qoyur. Caniinlr arn sadiq mmurlar srasndan tyin edilir
v daim mrkzi hakimiyyti dstklyirdilr. Caniinliklr sisteminin ttbiq
edilmsi mrkzlmi dvlt qurulmas yolunda ilk addmlardan hesab olunur.
lkd sabitliy nail olduqdan sonra ranzu iqtisadi laqlri gclndirir,
kinilik, maldarlq, sntkarlq v ticarti inkiaf etdirir. O, sad xalqn hyat il
yaxndan tan idi v odur ki iqtisadi tdbirlri il onlarn gzrann
yaxladrmaa alr. Tsadfi deyil ki, Mannada iqtisadiyyatn btn sahlri
srtl inkiaf edir.
Mrkzlmi dvlt aparatnn qurulmas savadl insanlara olan ehtiyac
artrrd v odur ki ranzunun hakimiyyti illrind Manna dvltind yzlrc
mmur hazrlanmd. Qonu razilrd olduu kimi, Mannada mixi yazlardan,
bzn d heroqliflrdn istifad olunurdu.
qtisadi inkiaf saysind dvltin glirlrini artran ranzu gcl qoun
yaratmd. Manna ar ranzu qounlarn Assuriya nmunsi sasnda tkil
etmi, at arabalar v piyada dstlri trtib etmidi. Manna dvltinin qounlar
ayr-ayr vilaytlrdn gtiriln dstlrdn ibart idi. Dstlr silah nvn gr
deyil, hans vilayt mnsub olduqlarna gr blnrdlr; yni bir dstd hm
dy arabalar, hm svarilr, hm d piyadalar olurdu. ranzu piyada dstlrin
hmiyytini artrm, onlar ar silahlanm v yngl silahlanm dstlr
blmd. Lakin daimi qounlarn olmamas v dvltin hrbi qvvsinin razi
yma dstlrindn tkili mhariblri qsamddtli edirdi: dylri kin
sahlrin qaytarmaq vacib idi. Bu amil hm d ranzunun bir srkrd kimi byk
insan tlfatna gtirn irimiqyasl dylr girimmsinin sas sbbi idi. ranzu
7

sasn srtli reydlrdn ibart mliyyatlar keirmyi v dayaq mntqlri olan
qalalar ina edilmsini stn tuturdu.
Mrkzi hakimiyytin gclnmsi v iqtisadi inkiaf lk razisind hr
v qalalarn saynn artmasna sbb olurdu. Dvltin paytaxt zirtu hri
regionun n iri snt v ticart mrkzlrindn saylrd v Mannann hrbi-inzibati
v siyasi mrkzi idi. Hr bel yaay mntqsi arn ayr-ayr vilaytlrd dayaq
mntqsi olmaqla yerli hakimlri nzart altnda saxlamaa v xarici dmn
qar mbariz aparmaa imkan verirdi. Artq bu dvrd od siqnalizasiyas sistemi
yaradlmd: dmnin yaxnladn grn srhd qalasnn dylri hndr
yerd tonqal qalayr v lknin drinliklrind olan hr v qalalar xbrdar
edirdilr. Qalalarda iri rzaq v silah anbarlar yaradlmd.
lknin hrbi v iqtisadi qdrtinin artmas ranzuya beynlxalq siyast
daha fal qarmaa imkan verirdi. Dvltlraras laqlri qurarkn ranzu ilk
nvbd lksinin maraqlarn stn tuturdu. Assuriya dvlti il dostluq
mnasibtlri yaradan ranzu Mannan regionun nfuzlu hrbi-siyasi qvvsin
evirmidi. z hrbi qvvlri v Assuriyann mttfiqlik kmyin arxalanan
ranzu Urartu il mhariby balayr. Qsa mddt rzind onun qounlar
vvllr Urartu trfindn zbt edilmi Urmiya glndn qrbd v imalda
yerln torpaqlar geri qaytarr. ranzunun mri il burada srhd xtti boyunca
qalalar ina olunur. imal-rq istiqamtind irlilyn Manna qounlar Xzr
dnizin atr v ona "Gn batan dniz" adn verirlr. imal istiqamtind
Manna dylri Araz aynadk irlilyirlr. Qonu dvltlrl toqqumalardan
qalib xan ranzu dvltinin razisini xeyli genilndirir. Bellikl, Mannann
imal srhdlri Araz ay, cnub srhdlri Parsua vilayti, cnub-rq srhdlri
Midiya vilayti, rq srhdlri Xzr dnizin atr.
ranzu e. 718-ci ild vfat ednd varisin gcl dvlt qoyub gedir.
Manna dvlti iqtisadi v mdni chtdn yksk inkiaf sviyysin atm,
hrbi baxmdan mhtm, qdrtli dvlt evrilmidi.











8

E.. VII srdn balayaraq Azrbaycan
razisin imal trfdn kimmer, skit, sak
tayfalar kmy balmlar. Onlar burada
mskunlam v yerli haliy qaynayb-
qarmlar. Bu zaman imali
Azrbaycanda, Araz ay sahilind
massaget tayfalar yaayrd. E..VI srd
ran hmni dvltinin bas II Kir bu
tayfalar bu tayfalar tabe etmk mqsdi
il imala yr edir. Massagetlr tayfa
balar Tomrisin (bzi mnblrd -
Tomris) bal il inadl mqavimt
gstrirlr. E.. 530-cu ild hlledici
dyd II Kir mlub edilir v ldrlr.
Azrbaycan tarixin Tomris lknin
azadl urunda mbariz aparan
srkrd-qadn kimi daxil olmudur.

Tomris
(e.. VI sr)
E.. VII srdn etibarn imali Qafqaz, Krm yarmadas v Qara dniz
sahillrind yaayan qdim trkdilli xalqlar - kimmer, skit, saklar cnuba doru k etmy
balayrlar. Onlarn byk qismi Qafqaz dalarn aaraq Azrbaycan razisind
mskunlar.
Azrbaycann imal v qrb rayonlarnda kimmerlr mskn salrlar. Onlardan
bizim dvrmzdk Qmr, Qmrl, Qmrli, Kmrli adlar il tannan kndlr yadigar
qalmdr.
Sak tayfalar imal-qrb rayonlarnda, hminin Kr v Arazn qovuduu yerd
v Araz ayndan Urmiya glnn imalnadk uzanan razilrd mskunlarlar. Onlarn
mskunlad razilr Balasakan, yni "sak dz", Sakatala, yni "sak otla" (indiki
Zaqatala), Sakasena, yni "saklara bnzynlr" adlar il tannrd.
Skit tayfa birliklri sasn indiki Cnubi Azrbaycan razilrind
mskunlamlar. Tdricn yerli hali il qaynayb-qarm tayfalar Azrbaycan zlri n
vtn sanm, zldn burada yaayan hali il brabr lkmizd quruculuq ilri il
mul olmu, razilrimizi dmnlrdn qorumular.
9

Kimmer, sak, skit tayfa birliklrin onlarca ayr-ayr tayfalar daxil idi. Bu tayfalar
arasnda sak tayfa birliyinin trkibind olan massagetlr seilirdilr. Onlar sasn imali
Azrbaycanda - Araz ay sahilind mskunlamdlar.
E.. V srd yaam qdim yunan tarixisi Herodot "Tarix" srind
massagetlrin tsvirin byk yer ayrmdr.
Massagetlr kri hyat trzi srr, sasn maldarlqla mul idilr. Mal-qara,
sd, t, yun, dri mhsullar istehsal edn massagetlr qonu xalqlarla ticart laqlri qurur,
mhsullarn onlara satr, zlrind olmayan mhsullar is onlardan alrdlar. Kri hyat
trzi srmlrin baxmayaraq sntkarlq yksk inkiaf sviyysin atmd. Massagetlr
llrini torpaq qbirlrd dfn edir, axirt dnyasna, lmdn sonrak hyata inandqlarna
gr mrhumun yanna qab-qacaq, silah, bzk yalar qoyurdular. n hrmtli xslrin
qbirlri zrind kurqan ucaldlrd. Bel kurqan qbirlr yzlrc
mxtlif bahal yalar - qzl v gm qab-qacaq, da-qalarla bzdilmi
bilrziklr, boyunbalar, zklr, silahlar qoyulurdu.
Massagetlrd hr bir hddi-blua atm kii dy hesab olunurdu, hminin
qadnlar v yeniyetmlr d silah iltmyi bacarrdlar. Massagetlrin ordusu tkc
svarilrdn ibart idi.
E.. VI srin 40-c illrind massagetlrin tayfa bas vfat etmi, onun olu
kiik olduundan mvqqti olaraq tayfa bas vzifsin onun hyat yolda Tomris
seilmidir. Massagetlrd qadnlarn hquqlar kiilrin hquqlar il eyni olmudur.
ran hmni dvltinin banisi II Kir ial siyast yrdrk qsa mddt
rzind Aralq dnizindn balam Xzr dnizindk razilri zbt etmidir. Yz minlrl
dys olan hmni ordusunda svarilr, piyadalar, dv svari dstlri, daatan
qurular da var idi. Midiya, Lidiya, Babil kimi dvrn mhtm dvltlrinin
mvcudluuna son qoyan II Kir dnyann hakimi olmaq fikrin dmd. Qrbd
rqiblrini mlub etdikdn sonra o, imala - Araz ayna doru z tutur. Onun fikri burada
yaayan massagetlri mlubiyyt uradb imali Azrbaycan zbt etmk idi.
II Kir massagetlrin bas Tomris mktub yollayaraq ondan tabe olma tlb
edir. Mktubu alan Tomris drhal tayfann n mdrik v tcrbli xslrindn ibart
asaqqallar uras arr v mktubu sslndirir. Massagetlr ya II Kirin tlbini qbul edib
qul olmal, ya da onun tlbini rdd edib ar mhariby hazrlamal idilr. Azadlqsevr
massagetlr ikinci yolu seirlr - Tomris II Kir rdd cavab verir.
Rdd cavab alan II Kir brk qzblnir v byk ordu il imala doru yr
balayr. Qounlarnn banda II Kir z dururdu, o, massagetlri qrmaq, onlann qann
xsn axtmaq istyirdi. II Kirin ordular Araz kerk imala doru irlilyirlr.
Massagetlrin qounlar tdricn geri kilirlr. Onlar kfiyyatlarndan dmnin
sayca ox stn olmas bard mlumat almdlar. Ona gr d massagetlr geri kilrk
dmni srhddn uzaqladrmaq, sonra kskin zrblrl onun qvvlrini zifltmk v
nhayt, son zrb il dmni tam mhv etmk qrarna glirlr. Massagetlrin ordusu
hissy blnr: birinci hiss hmni qoununun qarsna xr v onu z ardnca susuz,
shralq yerlrl aparr. Bu hissnin banda Tomrisin olu dayanrd v o, vaxtar
hmnilr zrblr vuraraq onlan sanki dy sslyir v yenidn geriy kilrk
lknin drinliklrin aparrd. Bu hissni tqib edn II Kir el znn edirdi ki, onun nnd
10

btn massaget ordusu cmlib. slind is massagetlrin sas qvvlri hmni
ordusunun sanda v solunda cmlmidilr. hmni qounu srhddn uzaqladqdan
sonra massagetlrin bu qounlar hcuma kerk II Kirin rzaq v su ehtiyatlarn mhv edir,
onun z lksi il laqlrini tam ksir.
Thlkni baa dn II Kir mharibni tezlikl bitirmk qrarna glir. Onun
qounlar irli atlr v massaget ordusunun birinci hisssin atr. Dy zaman massaget
dylrinin ksriyyti v onlarn balar - Tomrisin olu hlak olur. Lakin onlar
vziflrini yerin yetirmidilr: dmn ordusu z lksindn xeyli uzaq dm v
mhasiry alnmd. Olunu itirmk Tomris n n qdr ar olsa da, o, ordusunda ruh
dknly yaranmamas n bunu biruz vermmy alr.
Massaget qounlar II Kirin ordusunu sadan v soldan dvry alr. Geriy
qaytmaa alan II Kirin ordusu il massagetlrin arasnda ar dy ba verir.
Massagetlr torpaqlarn, vtnlrini qoruduqlarn anladqlar n byk radtl
vuruurlar. stlik, onlar hlak olmu yoldalarnn qisasn almaa can atrlar. al mqsdi
il Azrbaycana glmi hmni dylri is canlarn xilas edib Araz kemy
alrlar. Sayca az, lakin mnvi baxmdan stn olan, qlb ruhu il yaayan massagetlr
qalib glirlr. hmni qounlar darmadan edilir, II Kir ldrlr.
Dydn sonra Tomris II Kirin csdini tapdrr v onun boynunu vurdurur.
Tomrisin mri il II Kirin ksilmi ba qanla dolu uvala atlr v bu zaman o, mhur
klamn deyir: "Sn qan imy glirdin. Doyunca i".
Tomris v onun dylri byk qurbanlar hesabna olsa da torpaqlarn
dmn tapdana vermirlr.



















11

E.. IV srin 30-cu illrind btn rqd
yeni fateh - Makedoniyal sgndr gcl ordu il
hmni ran dvltin qar hcuma kemi v
bir ne dyd bu dvltin qounlarn sarsdc
mlubiyyt uradaraq, rq doru yrn
davam etdirmidir. sgndr qsa mddt rzind
Aralq dnizinin Hind ayna qdr razilrini
zbt etmidir. Btn rq hkmdarlar arasnda
tkc Atropat adl xs onunla dil tapa bilmidir.
Vaxtil hmini qounlar il birg
makedoniyallara qar vurumasna baxmayaraq,
sgndr onu yerli hakim kimi tanm v onun
iran torpaqlarna, indiki Cnubi Azrbaycan
razisin toxunmamdr. Atropat z torpaqlarn
iqtisadi v mdni baxmdan inkiaf etdirmidir.
E.. 323-c ild sgndr vfat ednd v onun
dvlti paralananda Atropat z dvlti
Atropatenann mstqilliyini byan edir v tezlikl
Atropatena regionun n qdrtli dvltin evrilir.
Azrbaycan tarixin Atropat tin tarixi
raitd mstqillik qazanm hkmdar v
mrkzlmi dvlt trfdar olan siyasi xadim
kimi daxil olmudur.

Atropat
(e.. VI sr)
Atropat adnn kk "Ater", yni "od, alov" demkdir. Atropat Kiik
Midiya ad il tannan Cnubi Azrbaycanda zadgan ailsind dnyaya gz
amdr. Midiya ad il e.. 672 - 550-ci illrd mvcud olmu mhtm bir
dvlt tannr. Bu dvltin razisi Araz ayndan ran krfzindk, Kiik
Asiyadan indiki fqanstanadk uzanrd. Onun Kiik Midiya adlanan hisssi
dvltin mrkzi olan Cnubi Azrbaycana aid idi. E.. 550-ci ildn balayaraq
hmni dvlti Midiyan vz etdi, vvlki kimi Kiik Midiya adlanan Cnubi
Azrbaycan bu dvltin trkibin qatld. hmnilrin imali Azrbaycan zbt
etmk mqsdlrinin qars Tomrisin bal il massagetlr trfindn alnd.
Dy kimi frqlndiyi n Atropat dst bas tyin edilir v hrbi
vziflrl tdricn daha yksk pilllr qalxrd. E.. IV srin 30-cu illrind o,
Kiik Midiyann satrap tyin edilir. "Satrap" anlay "caniin" mnasn vermkl
vilayt bas demk idi. Vilaytin btn qanunverici, icraedici, mhkm
12

hakimiyyti satrapn lind idi, stlik, o, vilaytin qounlarnn bas v bzn
d dini bas hesab edilirdi. Bu zaman Kiik Midiyada atprstlik yaylmd.
Atropatn vilayti digr vilaytlr nisbtn daha sabit idi v iqtisadi baxmdan
inkiaf etmidi. ri quldarlar itat altna alan Atropat halini vergilrl incitmy
imkan vermir, daltsizliklrin qarsn alr, lkd sntkarlq v ticarti inkiaf
etdirirdi. Onun nfuzu tkc Kiik Midiyada deyil, hm d Arazdan imalda, indiki
imali Azrbaycanda da byk idi. Atropatn qounlarnda dy qadnlardan
ibart Arazn imalndan toplanm xsusi dst var idi ki, bu dstnin
dylrin Avropa mlliflri "amazonka"lar deyirdilr.
hmni dvltinin bas III Dara dvltin btn varidatn znn v
yanlarnn ylnclrin srf edir, tmtraql saraylar v imartlr tikdirirdi. Artan
xrclri dmk n o, vergilri artrrd. E.. 336-c ild Makedoniyal sgndr
hmni dvltin hcum ednd III Darann mri il Atropat baqa satraplarla
brabr dmn qar vurua gedir. Qranik v ss dylrind hmni
qounlar mlub olsalar da, Atropat zn bacarql srkrd v merd dy
kimi gstrir. E.. 331-ci ild hlledici Qavqamela dyn o z qounlar il
brabr. Arazdan imalda yerln alban, sak, massaget tayfalarnn dylrini
aparmd. Atropatn balq etdiyi dstlr dmnin bir cinahn zir, lakin III
Darann qorxaql v vaxtndan vvl dy meydann trk etmsi nticsind
dy mlubiyytl baa atr. Xzrin cnub sahillrin atdqda III Dara
silahdalarndan biri trfindn ldrlr v bellikl, hmni imperiyas squta
urayr. Yeni dvlt - Makedoniya imperiyas formalamaa balayr.
Makedoniyal sgndrin qounlar Kiik Midiyaya atdqda onun Atropat
barsind fikri mnfi idi. Bel ki, Atropat hmnilrin satrap olmu, onlara
xidmt etmi, ne-ne makedoniyal dyn ldrmd. Bu zaman da
vilaytlrind olan Atropat gizlnib cann qurtara bilrdi. Lakin o, qrlmaq
thlksi il zlmi xalqn xilas etmk qrarna glir. Kiik bir dst il o,
Makedoniyal sgndrin hrbi drgsin glir v czasn kmy hazr
olduunu bildirir. Tarixd daltli hkmdar kimi tannan Makedoniyal sgndr bu
hrktdn heyrtlnir. O baa dr ki, Atropat slind vtnprvr hkmdar v
qorxmaz insandr. sgndr Atropata toxunmur v Kiik Midiyaya qoun
yeritmdn rq doru yrn davam etdirir.
sgndr trfindn Kiik Midiyaya satrap tyin olunmu Atropatn
adamlarndan biri lkni idar ed bilmir, iqtisadiyyat dalr, insanlarn narazl
artr, quldur v canilrin say artr. Vzifdn knarladrlan, lakin xalq arasnda
byk nfuza malik olan Atropat quldur dstlrini mhv edir. E.. 328-ci ild
sgndrl Atropat grrlr v sgndr onu yenidn Kiik Midiyann satrap
tyin edir. Vilaytin vziyytini sabitldircyin sz vern Atropat Kiik
13

Midiyaya Makedoniya qounlarnn yeridilmmsini xahi edir v sgndr
bununla razlar.
Bir sra tdbirlr nticsind Atropat iqtisadiyyat brpa edir. ay
vadilrind, Urmiya gl trafnda yerln torpaqlarda kinilik, balq v
zmlk inkiaf edir. Da razilrind yaylaq maldarl yaylr, mal-qara v at
ilxlarnn say gn-gndn artr. Dmir, qzl, gm, mis yataqlarnn ilnmsi
genilndirilir, "Midiya ya" ad il tannan neft uzaq lklr gndrilirdi;
neftdn raqlarda v hrb iind istifad edilirdi. Qazaka, Fraaspa, Fanaspa,
Aqnazana, Vera hrlri regionun on iri sntkarlq v ticart mrkzlri kimi
tannrd. Bu baxmdan Atropatn iqamtgah yerln Qazaka hri xsusil
frqlnmidi. Arxeoloji qazntlar nticsind myyn edilmidir ki, sntkarlar
yksk keyfiyyti il seiln silahlar, metal v gil qablar, paralar, bzk yalar
v s. dzldirdilr. Vilaytd Makedoniyal sgndrin pul sikklri geni istifad
edilirdi.
Qdim mlliflr Strabon, Plutarx, Ptolemey v digrlri Atropatn
mdni inkiafa byk diqqt yetirmsini xsusi qeyd edirlr. Sonrak dvr
mlliflri Kiik Midiya halisinin azri dilind dandn qeyd edir, yazda is
yunan yazlarndan istifad etmlrini xbr verirlr.
E.. 323-c ild Makedoniyal sgndr vfat edir v onun imperiyas
paralanmaa balayr. Atropatn gcl ordusu pekar dylrdn v bacarql
srkrdlrdn ibart idi. Arazdan imalda yaayan tayfalarla yenidn laqlri
genilndirn Atropat hrbi qdrtini daha da artrr. Btn grlm tdbirlr
nticsind Atropat Kiik Midiyan tabe etmy alan makedoniyallarn qarsn
ala bilir.
z mvqelrini gclndirdikdn sonra o, Kiik Midiyan "Atropatena
dvlti" ad il mstqil dvlt elan edir. Dvltin paytaxt Qazaka hrind
mstqilliyin rmzlrindn biri olan pul sikklri buraxlr. Hmin dvltin razisi
indiki Cnubi Azrbaycan torpaqlarn v imali Azrbaycann bzi rayonlarn
hat edirdi.
Atropatena dvltinin yaradlmas Azrbaycan xalqnn tarixind
lamtdar hadis idi. Ona gr ki, yenidn dvltilik nnlrimiz brpa edilir,
dvlt rmzlrimiz, milli ordumuz formalar. Azri dili dvlt dili sviyysind
inkiaf etdirilir. "Atropatena" sz tdricn dyirk "Aderbayqan" sz kimi
ilnir v sonralar "Azrbaycan" terminin evrilir. "Azrbaycan" sz is "Od
allahnn qoruduu mkan" demkdir.




14

Qdim Azrbaycan dvlti
Albaniyada yaayan 26 tayfadan hr biri
z btlrin sitayi edirdi. Bu is lknin
vahidliyi n thlk trpdirdi. Alban
hkmdar Urnayr bunu nzr alaraq 314-
c ild xristianl dvlt dini elan edrk
tkallahl yaymaa balayr. Onun bu
uzaqgrn addm Albaniya dvltinin
btvlyn, alban xalqnn vahidliyini
tmin edir.
Azrbaycan tarixind urnayr Albaniyada
xristianl dvlt dini elan etmi dvlt
xadfimi, Roma il mhariblrd z
dltinin mstqilliyini v razi
btvlyn qorumu srkrd kimi daxil
olmudur.
Urnayr
(e..IV sr)

Tarixi Azrbaycan razisi haql
olaraq qdim sivilizasiya ocaqlarndan biri
saylr. Yaxn rq v rqi Avropa
mdniyytlrinin ksidiyi yerd yerln dvltin corafi movqeyi bir ox
etnomdni xsusiyytlrin mvcudluunu rtlndirirdi. E.. III minillikd bu
razid unikal "Kr-Araz mdniyyti" formalar. R.. IV srd bu razid
yaam ayr-ayr tayfalar Albaniya dvlti ad il tannan qurumun trkibind
birlmidilr. Qdim yunan mllifi Strabon yazrd ki, Albaniya halisi vahid
mrkzdn idar olunan 26 tayfadan ibartdir. Bu tayfalarn vahid mdniyyti
alimlr trfindn rti olaraq Yaloylutp mdniyyti kimi qeyd olunur. Antik
dvr mlliflri qeyd edirdilr ki, Albaniyada 30-dan artq hr mvcud
olmudur. Arxeoloji qazntlar nticsind sbut edilmidir ki, antik dvr alban
hrlri siyasi-inzibati v sntkarlq-ticart v mdni mrkzlr olmudur.
Albaniyada hakimiyytd olan hkmdarlar yerli Arranilr slalsin
mnsub olmular, sonralar bu slal Arakilr slalsi il vz edilmidir.
Mlumdur ki, birinci slalnin ad Arran ad il baldrsa, ikinci slalnin ad
Azrbaycanda qdimdn mskunlam trk tayfas saklarn ad il bal olmudur.
15

Artq I - II srlrd Yeruslimdn (Qdsdn) Albaniya razisin
xristianlq yaylmaa balad. vvllr mxtlif btlr sitayi edn Albaniya
halisi tdricn xristianl qbul edir. Arxeoloji qazntlar sbut edir ki,
xristianla qdr Albaniyada btprstlik hkm srm, insanlar gn v od, su
v torpaa sitayi etmilr. Cnubi Azrbaycanda atprstlik hkm srdy bir
dvrd Albaniyada (imali Azrbaycan) btprstlik hkm srr, btlr
qurbanlar ksilirdi. Tarixi mnblrdn mlum olur ki, Flstindn Albaniyaya
xristianl gtirnlr arasnda Yegie adl birisi fallq gstrirmi. O, Qi (indiki
Ki) kndind ilk mbd ina etmidir. Daha sonra kilslr digr yerlrd d ina
olunmaa balanmdr v artq VII srd, rblrin yrlri rfsind hr
kndd kils var idi. hrlrd olan kilslrin say is onlarca idi. ndiki ermni
"mlliflr"in Yaxn rqd xristianl ilk qbul ednlr srasnda z cdadlar,
"qdim ermnilri" gstrmlrin baxmayaraq, aparlm tdqiqatlar bunu tkzib
edir. Yazl xristian mnblrind gstrilir ki, Albaniyada xristianlq
Ermnistandan (Van glndn qrbd olan razi nzrd tutulur) tez yaylmdr.
Qafqazda ilk xristian mbdi olan Qi mbdi "rq kilslrinin anas" adlandrlr.
zdniraq ermni "tdqiqatlar" gah Albaniyann he vaxt mvcud olmadn,
gah Albaniyann "Byk Ermnistan" adl uydurma dvltin hisssi olduunu, gah
da alban kilssinin ermni kilssin tabe olduunu iddia etslr d, aparlm
tdqiqatlar bunu tkzib edir. Azrbaycan Respublikasnn ki rayonunun Ki
kndind 2000 - 2001-ci illrd Azrbaycan arxeoloqlar v Norve krallnn
arxeoloqlar trfindn aparlm birg tdqiqatlar buradak alban kilssinin
dorudan da Flstindn rqd olan razilrd on qdim kils olduunu sbut
etmi, bu da ermnilrin btn iddialarna qar tutarl cavab olmudur.
Albaniyada xristianln dvlt dini statusu qazanmas alban hkmdar
Urnayrn ad il baldr. Hl 337-ci ild onun cdad Sanatruk (bzi mnblrd
Sanatrk) ermnilrin romallarla lbir olub. Albaniya istiqamtind yrlr
etmlrini grb Azrbaycana imaldan glmi trk hun tayfalar il birlrk Van
gl istiqamtin gzlnilmdn gcl yr etmidir. Onun qounlar dmnlri
darmadan etmi, alban svarilri Van glnn qrb sahillrin xmlar. ndiki
dvrd btn bu tarixi hqiqtlri unudan ermni "tarixilr", guya, "dnizdn-
dniz olan razilrin" onlarn olmasn iddia edir, slind tarixd ba vermi
hadislri is xatrlamamaa alrlar. Halbuki qdim Albaniyann razisi Xzr
dnizindn balayb beriya srhdlrin qdr uzanmdr, Gy gl is
Albaniyann daxili gl olmudur.
Hkmdar Urnayrn ad ilk df 314-c ild kilir. Bel ki, o, Albaniya
razisind yaayan tayfalar uzaqgrnlikl birldirmk qrarna glmi, bu yolda
sas vasitnin din olmasn anlamdr. Nticd o, 314-c ild xristianl
Albaniyann dvlt dini elan etmidir. Tkallahl qbul etmkl o, tayfalarda olan
16

btlri mhv edir v tayfalar vahid din trafnda birldirirdi. Xristianln qbul
edilmsi, hminin quldarlq quruluunun yeni, feodalizm quruluu il vzlnmsi
prosesi Albaniyan daim tabe etmy alan v ran feodallar trfindn idar
olunan Sasani dvlti il, hminin rqi Roma (sonralar Bizans) dvlti il
mbariz raitind ba verirdi. Xristianl Flstin missionerlrindn (yni
xristianln mnbyindn) qbul etmsi is mstqil alban kilssi yaratmaa,
Roma xristian rhbrlrindn asl olmamaa imkan verirdi. Eyni zamanda, Sasani
hkmdarlar da alban halisin tsir imkanlarn itirirdilr. Bellikl, Urnayrn
addm Albaniyann vahidliyini v mstqilliyini tmin edn addm kimi
qiymtlndirilmlidir.
Qafqazda ilk xristian dvlti olan Albaniya z xristianl digr Qafqaz
xalqlar arasnda yaymaa balayr. Buradan missionerlr Qafqaz dalar v
Xzrsahili llr yollanr, Qafqaz dalarndan imalda tkallahll yayrlar.
Mhz alban missionerlrinin saysind xristianlq regionda aparc din evrilir,
vacib siyasi amil dnr. Nticd alban hkmdar imali Qafqaz v Volqaboyu
halisin tsir etmk imkan qazanr v bu imkandan istifad edir.
Urnayrn regionda artm qdrtini grn Sasani hkmdar II apur
onunla qohum olmaq istdiyini bildirir v razlq alr. II apurun bacs il evlnn
Urnayr qrbdn gln yeni thlknin qarsn almaa alr. Bel ki, Roma
qounlar laltlar olan ermnilrl Albaniyan zbt etmk fikirlrindn
dnmmidilr.
Haiy xaraq qeyd etmk lazmdr ki, romallarn Albaniyaya ilk yr
e.. 66-c ild ba vermidir. O vaxtdan bri romallar mtmadi olaraq Albaniya
zrin yrlr etmi, lakin gcl mqavimtl zlmilr. Dnyann n qdrtli
dvlti saylan Roma imperiyas btn sylrin baxmayaraq Albaniyan zbt ed
bilmmidir.
359-cu ild Roma ermni qounu yr hazrlad dvrd Urnayr II
apurla grb dmnin hcumunu gzlmmyin, ksin, hcum edib onu z
torpaqlarndaca mlub etmyin vacibliyini sbut edir. Birlmi alban -Sasani
ordusu Suriya istiqamtind yr edir v Amida hri yaxnlndak dyd
dmnlrinin belini sndrr. Bu dvr mnblrind Urnayr haqqnda bel
yazlmdr: "Urnayr, rfli dy, z anl adn o, byk mhariblrd
qazanm, Ermnistann daxilind z zfr bayran sancmdr".
Qlbdn sonra vtn qaydan Urnayr lkd quruculuq ilri il
mul olmudur. O, xristianl yaymaq n xsusi qanunlar qbul etmi, dini
mktblr amdr. Torpaqlarn bir qismini kils torpaqlar adlandrmdr ki,
onlardan gln glir kilsnin xrclrini dsin. Bununla bel, dd-baba
dinlrindn imtina etmynlr qar o, yumaq mnasibt gstrmi, he bir cza
tdbirlri hyata keirmmidir. Nticd artq IV srin ortalarnda xristianlq
17

Albaniyada sl dvlt dini olmudur. Bu, Sasani hkmdarnn xouna glms d,
Urnayr kimi gcl mttfiqi itirmk istmyn II apur bu tdbirlr gz yumma
stn tutmudur.
371-ci ild Roma qounlar yeni, daha gcl bir yr balayr. Alban -
Sasani ordusu onlar qarlayr, lakin Dzirav yaxnlnda ba vern dyd
mlub edilir. gidlikl vuruan Urnayr bu dyd ar yaralanr v
mhafizilrinin kmyi il vtnin atdrlr. Lakin romallar da byk itkilr
vermidilr. Nticd Roma - Sasani danqlar balayr. 387-ci ild imzalanan
mqavily sasn, Ermnistan dvltinin ad dnyann siyasi xritsindn silinir.
Van gl trafnda olan torpaqlar Roma il sasanilr arasnda blnr. Nvbti
ermni dvlti 1918-ci ild, Azrbaycann ermnilr balad rvan hri
trafnda yaranmdr.
Urnayrn mqavildn sonrak taleyi mlum deyil. Hr halda, bir ey
mlumdur ki, o, dvltinin mstqilliyini v razi btvlyn tmin etmi, xalqn
blnmsin imkan vermmidir.





















ki rayonu Ki kndind qdim Alban kilssi

18

E.. IV - eramzn VIII srlrd
imali Azrbaycan razisind mvcud
olmu Albaniya dvlti hkmdar
Cavanirin vaxtnda iklnm dvrn
yaamdr. Cnubdan rb hcumu
thlksi, imaldan xzr tayfalarnn
hmllri, qrbdn Bizans dvltinin
tzyiqi - btn bu amillr Albaniya
dvltinin mvcudluu n
Byk thlk yaradrd. Lakin
fikti srkrdlik istedad, grgin
diplomatik faliyyti v vtnin olan
mhbbti Cavanir btn problemlri
hll edib lksinin razi btvlyn v
mstqilliyini tmin etmy imkan
vermidi. Daxili sabitliy nail olan
Cavanir lknin iqtisadiyyatnn v
mdniyytinin inkiafna byk diqqt
yetirirdi. Nticd erkn orta srlr
dvrnd Albaniya regionun n inkiaf
etmi dvltlraras birin evrilmidi.
Azrbaycan tarixind Cavanir grkmli
dvlt xadimi, diplomat v srkrd kimi
tannr.
Cavanir
(642-681)

Sasani zlm altnda
olan Albaniya dvlti daim z
mstqilliyi urunda mbariz
aparrd. Ard-aras ksilmyn syanlar xalqn azadlq zmini nmayi etdirirdi.
VI srin sonlarnda Albaniyada Mehranilr feodal slalsi hakimiyyt glir.
Girdiman vilaytini (masir mkir-Qazax-Tovuz blgsi) zn dayaq sen
Mehranilr hm yerli haliy, hm d imaldan Azrbaycana km v burada
mskunlam sabirlr tayfalarna arxalanrd. Mehranilr slalsindn olan Varaz
Qriqor Sasani hkmdarlarnn Albaniyada zrdtliyi yaymaq istyin qar xrd,
nki anlayrd ki, bu yolla sasanilr albanlar zlrin tabe etmy alr. Geni
dnyagr il seiln Varaz Qriqor tkallahll stn tutur v xristianl qbul
edir (Varaz Qriqor ad onun xristian olmasn gstrir). Sasanilri lkdn qovan
v zn alban ar elan edn Varaz Qriqor lknin dvltilik nnlrini brpa
edir v z iqamtgahn Girdiman qalasndan Brdy (o zaman alban dilind
19

Partav adlanrd) krr. Sasanilrin vassal hesab ediln Mehranilr mstqil
daxili siyast aparr v z silahl qvvlrin malik idilr. 633-c ild Sasani
dvltin rblrin hcumu balayr. Sasani ahnah III Yezdgird btn
qvvlri rblr qar ynldir. Onun xahii il Varaz Qriqor alban qoununu
kmy gndrir. Qounun banda onun olu Cavanir dayanrd. l sular v
Kadisi yaxnlndak dylrd Cavanirin Albaniya dylri mrdlikl
vuruurlar. Salnamilr yazrlar ki, ahnah xsn Cavaniri fxri paltar, kmr,
zfr borular, "hakimiyyt rmzi olan iki qzl qalxan v iki qzl niz, qzl dstyi
olan qlnc", hminin bzk yalar il tltif etmidi. Cavanir z qounu il
Sasani dvltinin paytaxt Ktesifon (Mdain) hrinin mdafisind v Nhavnd
dynd itirak etmidir. Bu dylrd 11 df yaralanan Cavanir mrdliyi il
ad qazanmdr. Htta rb tarixilri d onun srkrdlik mhartindn xbr
verirlr. 9 il qrbtd olan Cavanir zngin dy tcrbsi toplamdr. Lakin
Sasani dvltinin squta uradn grdkd o, vtn qaytmdr. 642-ci ild
Varaz Qriqor vfat edrkn Cavaniri zn varis elan etmidir.
Bu zaman Albaniya srhdlrin rblrl toqqumalarda mlub olmu
Sasani ordusunun qalqlar yaxnlar v Cavanirdn snacaq istyir. Cavanir
onlara torpaqlarnda mskunlamaa icaz verir. Lakin yaxl
qiymtlndirmyn sasanilr yerli halini talan etmy balayrlar. Bunu eidn
Cavanir qounlar il onlar mlub edir v z razilrindn knara atr. Bel bir
vaxtda Albaniya rb qounlar srhdlrin yaxnlar.
rblri gcl rqib hesab edn Cavanir qonu beriya hkmdar
Atrnersexl ittifaq yaradr, daha sonra is Bizansa gedib imperator II Konstantinl
danqlar aparr. O, rblr qar birg mbariz aparma tklif edir. Bu zaman
rb qounlar artq Albaniya razisindn kerk imali Qafqaza yollanmdlar.
Lakin rblr burada Xzr xaqanlnn qounlar trfindn darmadan
edilmidilr.
mperatorla danqlar zaman Cavanir hiss edir ki, mli kmklik
gstrmk istmyn Bizans imperatoru mxtlif rtlrl Albaniyan zndn asl
vziyyt salmaq istyir. Bu sbbdn d Cavanir danqlarn xeyirsiz olduunu
grb vtnin qaydr.
662-ci ild Albaniyaya xzrlr hcum edir. Onlar Albaniyann imal
razilrini talan etmy balayrlar. Lakin Cavanir qounuyla onlara qar x
edir v Kr ay sahilind ba vermi qanl dyd xzrlri mlubiyyt
uradb lkdn qovur. 664-c ild xzrlr yenidn Albaniyaya hcum edir. Bu
zaman Albaniyann cnub srhdi boyunca rb qounu cmlmidi. rblrl
cnubda v xzrlrl imalda mharib aparman mmknszlyn anlayan
Cavanir Xzr xaqannn grn gedir v danqlar aparr. Cavanir bir
srkrd v dvlt bas kimi hrmt bslyn xaqan tezlikl Cavanirl razla
20

glir. mzalanm mttfiqlik mqavilsini daha da mhkmltmk mqsdi il
Cavanir xaqann qz il evlnir. Bellikl, qohumluq laqsi vasitsil Cavanir
xzrlrl ittifaq yaradr, z imal srhdlrinin thlksizliyini tmin etmkl
brabr, zn gcl mttfiq qazanr. Xzrlr alban sirlrini, l keirdiklri
qnimti v mal-qaran da qaytarrlar. Bundan sonra lazm glrdis, Cavanir z
qounundan baqa, xzr qounundan da istifad ed bilrdi.
O zaman imali Afrikadan Hindistan srhdlrindk uzanan rb xilafti
dnyann on mhtm dvlti idi. Bunu anlayan v bs yer z adamlarnn
qann axtmaq istmyn Cavanir rblrl danqlara balamaq qrarna glir.
rb xlifsi Maviy dmn hesab etdiyi Cavanirin czi mhafiz
dstsi il Dmq doru gldiyini eidnd vvlc buna inanmr. O, 633 - 642-
ci illrd rblr qar Cavanirin igidlikl vuruduunu bilirdi v ona gr d
albanlarla mharib olacan gzlyirdi. Cavanirin gzlnilmz hrkti onu
aba salr. Hr halda, mrd insanlara daim hrmtl yanaan xlif Maviy
Cavaniri hrmtl qarlama mr edir. 667-ci ild Dmqd aparlan
danqlarda xlif Albaniyann daxili mstqilliyini tanyr. Bu o demk idi ki,
rb qounlar Albaniyaya yeridilmyck, Albaniyann daxilind he bir i
qarmayacaqlar. vzind Cavanir hr il myyn mbld vergi dyck.
lksinin mstqilliyini qoruyub-saxlaya bilmi Cavanir verginin miqdarnn da
az olmasna razlq alr. Xlif Cavanir fxri silah, qiymtli hdiyylr v htta
fil balayaraq onu hrmtl yola salr.
Vtnin qaydan Cavanir qsa zaman rzind lknin hyatn
normalladrmaa nail olur. Albaniya iqtisadi baxmdan ox inkiaf edir. Onun
paytaxt Brd btn rqd iri ticart mrkzi kimi tannmaa balayr. Burada
rq v qrbdn, imal v cnubdan gln yollar ksiirdi.
670-ci ild xlif Cavaniri Dmq dvt edrk rblrl Bizans
arasnda gedn danqlarda vasiti olmasn istyir. Bu istk Cavanirin hm
xilaftd, hm d Bizansda nec byk nfuza malik olmasndan xbr verir.
Cavanir vasitilik missiyasnn hdsindn mvffqiyytl glir v Albaniyadan
rblrin xeyrin ylan vergilrin 1/3 hisssinin azaldlmasna nail olur.
Albaniyada olan sabitliyi Arazdan cnubda da grmk istyn xlif bu razilrin
d idar olunmasn Cavanir tklif edir. "Artq tamah ba yarar" deyn Cavanir
bu tklifdn imtina edir. ri feodallarn hakimiyytini mhdudladran Cavanir
lksind sabitlik yaratmaa mvffq olur. lkd yeni-yeni qalalar tikilir
(onlardan Cavanir qalas z mhtmliyi il seilir), hrlrd yeni-yeni binalar
ina edilir. Cavanirin tapr il tarixi Moisey Kalankatl, Avanlarn tarixi"
srini yazmaa balayr. lkd mdniyyt srtl inkiaf edir.
Lakin 681-ci ild bir ne alban feodal Cavanir sui-qsdi tkil edrk
onu ldrr. Salnamilr gstrir ki, badan-ayaadk silahlanm suiqsdi saray
21

yanlar gec ikn silahsz Cavanir hcum etmilr. Lakin o, qlncn syrmaa
macal tapm v gcl mqavimt gstrmidir. Arxadan vurulan zrb onu
lmcl yaralam v o,

gn sonra dnyasn dyimidir. Myyn edilmidir
ki, sui-qsdin tkilind Bizansn da li olub: imperator Cavanirin rblrl
yaxnlq etmsindn v xzrlrl mttfiqliyindn ox narahat olmudur.
Azrbaycan tarixind Cavanir znmxsus yer tutur. Mhartli
dy, mrd insan olmaqla brabr, o, pekar srkrd, mahir diplomat v n
sas lknin maraqlarn hr eydn stn tutan grkmli tarixi xsiyyt kimi
Azrbaycan xalqnn tarixind bu gn d yaayr.




22

Qonu Ermnistan dvlti trfindn
tcavz qalm Azrbaycann tkc razilri
deyil, mdniyyti, tarixi d thlk
altndadr. Bel ki, zlrini Qafqazn
avtoxtonlar kimi gstrmy alan,
azrbaycanllar is kri adlandran ermni
tdqiqatlar xalqmzn yaratd bir ox
maddi mdniyyt nmunlrini adlarna
xarrlar. Onlar htta tarixi xsiyytlrimizi
bel hyaszcasna znkldirmkdn l
kmirlr. Bel tcavz mruz qalm
xsiyytlrimizdn biri mhur Alban
tarixisi Moisey Kalankatldr. Qdim
Azrbaycan dvlti olan Qafqaz Albaniyas
tarixin hsr edilmi birinci v yegan tarixi
srin mllifi hal-hazrda Moses
Kalankatvasi adl il ermni tarixisi kimi
qlm verilir.
Moisey Kalankatl Albaniya tarixi
srinin mllifi, ilk v biz mlum olan
yegan alban tarixisi kimi Azrbaycan
tarixind hmiyytli yer tutur.

Moisey Kalankatl
(VII srin sonu VIII srin vvli)

Qafqaz Albaniyas
bas Cavanirin
hakimiyyt illrind lkd
sabitlik yaranm, iqtisadi
dirli balanm, bu is z
nvbsind elm v
mdniyytin inkiafna
sbb olmudu. lkd yeni-
yeni mktblr alm, air,
memar v alimlrin almas
n yax rait yaranmd.
ndi Zngzur razisi kimi
tannan Syunik adl alban
vilaytind yerln
mktbd alban air v
filosofu Mafusail drs deyir
v srlr yaradr, Cavanirin
saray airi Dvdk poemalar
il btn rqd tannr,
lkd mhtm saraylar,
qalalar, mbdlr ina
edilirdi. Cavanirin mri il
VII srin II yarsnda Moisey
Kalankatl albanlarn v
Albaniya dvltinin tarixini
yazmaa balamd.
Moisey Kalankatl
qeyd edir ki, o, Albaniyann
Uti vilaytind yerln
Kalankat kndind anadan
olub. Alban tayfalarndan
biri olan utilrin ad da Uti
vilaytinin adndan
gtrlb. Hmin tayfa
Qanx (Alazan) ayndan
balam cnuba doru
23

uzanan razilrd, o cmldn Yuxar Qarabada, Trtr ay sahillrind
yaayrd. Mnblrd utilrin Krn hr iki sahilind v htta Xzr dnizi
sahilind yaamalar gstrilir. Hal-hazrda utilr "udin" ad il tannr v
Azrbaycan Respublikasnn Ouz rayonunun Nic kndind yaayrlar. VII srd
byk kndlrdn saylan Kalankat kndi Brd hrindn cnub-qrbd, Trtr
ay sahilind yerlirdi. Brd - Dbil ticart yolunda yerln bu knd dadan
tikilmi mdafi divarlar il hasarlanmd. Orta srlrd rb corafiyanaslar
kndi "Qolqatus" kimi gstrmilr. Mnblrd yazlr ki, Yeruslimd (Qds) V
- VIII srlrd albanlar trfindn tikilmi monastrlar srasnda Kalankat monastr
da var imi. Btn deyilnlr sbut edir ki, Moisey Kalankatl sln alban olmu,
Albaniya razisind doulmu v burada faliyyt gstrmidir. Olann adnn
Moisey olmas onun ailsinin xristian olmas il baldr. Mlumdur ki, IV srdn
balayaraq VIII sr - rblrin Azrbaycanda brqrar olmasna qdr lkmizd
sasn xristian dinin ibadt edirlrmi.
Moisey Kalankatl "Albaniya tarixi" adl srini Cavanirin lmndn
sonra tamamlamdr. srd alban airi Dvdyin Cavanirin lmn hsr etdiyi
poemadan bir hissni vermsi bunu tsdiqlyir. Lakin srd hadislr 999-cu
ildk tsvir edilir. Bu o demkdir ki, Moisey Kalankatlnn lmndn sonra onun
sri hanssa namlum alban tarixisi trfindn davam etdirilmidir.
Albanlarn yazlar artq e.. II srd mlum olmudur. Hm tarixi
mnblrin mlumatlar, hm d qazntlar nticsind taplm yalar zrind
olan yazlar gstrir ki, qdim alban lifbasnda 52 hrf olmudur.
Moisey Kalankatlnn "Albaniya tarixi" sri hissdn ibartdir. srin
ilk shiflrind n qdim dvrlrdn, faktik olaraq briyytin yarand
zamanlar ba vermi hadislrdn bhs edilir. Tbii ki, bu zaman mllif dnyann
yaranmas, insann peyda olmas haqqnda informasiyan "ncil" saslanaraq
vermidir. Kitabn 1-ci hisssinin 1-ci v 2-ci fsillrind Bibliya tarixi rh
olunur; albanlarn mnyi Yafs nsli il balanlr v z yazs olan 15 xalq
srasnda gstrilir. Bu mlumat sbut edir ki, albanlar artq qdim dvrlrd digr
xalqlardan frqlnmilr. Daha sonra mllif Albaniyann corafi tsvirini verir v
onun srhdlrini gstrir. Bu mlumat masir ermni saxtakarlarna byk zrb
vurur, nki Albaniyann ta qdimdn Azrbaycan razisind mvcud olmasn
gstrir v ermnilrin yaadqlan razilr he bir aidiyytlri olmamasn sbut
edir. 4-c fsild mllif ilk alban hkmdar kimi Arran adl xsin adn kir,
sonra is Arakilr slalsindn olan Urnayr, II Vae, III Vaaqan kimi alban
arlarnn hakimiyytini tsvir edir. Mlumdur ki, hm Arrann nsli, hm d
Arakilr (r-sak) qdim trkmnli tayfalardan ml glmilr. Moisey
Kalankatl Albaniyada tkallahlln yaylmasn, xristianln qbul edilmsini
tsvir edir. ndiki ermni mlliflr bildirirlr ki, guya, albanlar xristianl
24

ermnilrdn qbul ediblr. Lakin hm Kalankatlnn sri, hm digr mlliflrin
tarixi srlri, hm d son dvrlrd Azrbaycan - Norve arxeoloqlarnn kinin
Ki kndind apardqlar qazntlar sbut etmidir ki, albanlar xristianl
ermnilrdn ox-ox vvl, Suriya v Flstindn glmi missionerlrin tsiri il
qbul etmidilr. Kalankatl alban kilssinin z basna malik olmasn v faktiki
mstqil olduunu bildirir. Halbuki indiki ermni "tarixilr" alban kils
xadimlrinin guya ermni kilssin tabe olduunu iddia edirlr. Qaraban Aquen
hrind 488-ci ild keiriln mclisdn sz aan Kalankatl alban feodallarnn
qanun qbuletm prosesini tsvir edir. Onun srind albanlarn Sasanilr v
Bizansa qar mbarizsi v s. siyasi hadislr haqqnda da mlumat var.
Kitabn 2-ci hisssind mllif Arakilr slalsinin squtu, Mehranilrin
hakimiyyt glmsi, Cavanirin bal il alban qounlarnn Sasani - Bizans v
Sasani - rb mhariblrind itirak haqqnda danr. Mllif byk rbt hissi
il Cavanirin grdy ilrdn, hyata keirdiyi tdbirlrdn shbt ar.
3-c hissd rblrin Cnubi Qafqaza hcumlar gstrilir. Mllif
Albaniya hkmdarlarnn v katolikoslarnn siyahsn, hminin dvrn bir ox
rsmi sndlrinin tam mtnlrini vermkl indiki ermni saxtakarlarna byk
zrb vurmu olur, nki gstriln xslr arasnda bir nfr d emni yoxdur.
Mtnin thlili gstrir ki, 710-cu ildn sonrak hadislr kitaba baqalar,
Kalankatlnn davamlar trfindn lav edilib.
Moisey Kalankatlnn qlm ald "Alban tarixi" sri Azrbaycann
erkn orta srlr tarixin aid nadir yerli mnbdir. O, dn-dn qeyd edir ki,
Albaniya mstqil dvltdir, albanlar is z tarixi, dili, yazs v mdniyyti olan
xalqdr. Bu mlumatlar zdn-iraq ermni "tdqiqatlar"n Azrbaycanda he vaxt
yerli dvltlrin olmamas, Qara dnizdn balam Xzr dnizin qdr btn
razilrin ermnilr mxsus olmas bard uydurmalarn alt-st edir. Onlar
Moisey Kalankatlnn dediklrini inkar ed bilmirlr, ona gr d Albaniyan guya
"Byk Ermnistan" dvltinin xrda bir vilayti, srin mllifini is "Moses
Kalankatvasi" adl bir ermni kimi qlm vermy alrlar.
Tarixi dalti brpa etmk, Moisey Kalankatlnn alban tarixisi kimi
Azrbaycan xalqna mxsus olmasn btn dnyaya sbut etmk indiki nslin,
masir Azrbaycan tarixilrinin mnvi borcudur.







25

Azrbaycan VIII srin vvllrind
rb xilaftinin trkibin daxil edilir. lk
vaxtlar mlayim siyast yrdn srb
xliflri artq VIII srin ortalarnda xalqa
szn sl mnasnda zlm etmy
balayrlar. VIII srin II yarsndan etibarn
xalq ayaa qalxr, syanlar edir. Ard-aras
ksilmyn syanlar tdricn iri xalq
azadlq hrkatna evrilir. Xrrmi xalq-
azadlq hrkat rblr qar ynln n
iri mqavimt hrkat olmudur. Hrkatn
bana Babk gldikdn sonra o daha da
mtkkil kil alm, tdricn azadlq
mharibsin evrilmidir. Gcl ordu
yaradan Babk rblr qar 20 il mbariz
aparmdr. Sonda Babk tutulub edam edils
d, onun sylri hdr olmamdr: bir
mddt sonra Azrbaycanda rblrin
hakimiyyti devrilmi v onun yerind
mstqil dvltlr yaranmdr.
Azrbaycan tarixin Babk xalq-azadlq
mharibsinin bas v grkmli srkrd
kimi daxil olmudur
Babk
(816-838)
rb hakimlrinin
zbanalqlar, talan vergi
siyastlri Azrbaycanda
kskin narazla sbb olurdu. VIII srin ortalarndan etibarn rblr qar gcl
syanlar baland. 748 v 794-c illrd Beylqanda, 752-ci ild mkird, 793 -
794-c illrd Brdd ba vermi syanlar tinlikl yatrld.
Tariximizd azadlq mbarizsinin parlaq shiflrindn biri, blk d n
mhtmi rb xilaftin qar 60 ildn artq davam etmi xrrmilr hrkatdr.
Xrrmilrin ("xur" - alov, Gn) tlimind sosial daltsizliy qar mbariz,
azad kndli icmasnn yaradlmas ideyalar mhm rol oynayrd. Onlar islam
ehkamlarn qbul etmir v Azrbaycanda qdimd yaylm atprstliy qayd
tlqin edirdilr. Xrrmilrin sas mqsdlri Azrbaycan yadellilrdn azad
etmk idi. 778-ci v 807 - 808-ci illrd Azrbaycanda xrrmi syanlar ba
vermidir.
26

816-c ildn xrrmi hrkatnn banda Babk dayanmdr. Babk 798-
ci ild rdbil yaxnlndak Bilalabad kndind kasb bir aild doulmudur.
rblrin yazdna gr, onun ad "Hsn" olmu, xrrmilr qoulduqdan sonra
is atprstlik tlimind n hrmtli adlardan olan "Babk" adn gtrmdr.
Atasn erkn itirn Babk uaq yalarnda vvlc obanlq elmi, sonra sarvan
olmu, daha sonra is usta kmkisi ilmidir. Xrrmilrin bas Cavidan ibn
Shli Babkin csarti, vtnprvrliyi clb etmi v onu zn kmki
gtrmdr. Cavidan hlak olduqdan sonra xrrmilr Babki zn ba
semilr. Xrrmilrin mrkzi rdbildn 145 km imal-qrbd Bzzeyn
danda qurulmu Bzz hr-qalas olmudur.
Babk ilk gndn zlmkarlar mhv edib, zilnlr azadlq verck bir
mbarizy baladn byan etmidi. Bu ar onun trafna minlrl mzlum
kndli, sntkar, hr yoxsullarn toplamd. Babk onlardan gcl qoun
yaratmaa nail olmudu. Bunu grdkd xlify dmn olan bir sra iri feodallar
Babk qoulmular. Xrrmi qounlarnn hrbi tkilat dvrn tlblrin cavab
verirdi. Qounun sas hisssi kndlilrdn tkil edilmi piyadalar idi. Svari
hisslr azlq tkil edirdi. Qounlar silahlarla tchiz etmk n emalatxanalar
almd. Qounlarda kfiyyat xidmtinin tkilin byk diqqt yetirilirdi.
Xrrmi hrkatnn genilnmsi xlif l-Mmunu Azrbaycana ordu
gndrmy vadar edir. 819-cu ild srkrd Yhya ibn Maz Azrbaycana
soxulsa da, syan yatra bilmir. Xlif onun yerin sa ibn Mhmmdi komandan
tyin edib Azrbaycana gndrir. 821-ci ild Brd dynd Babk qalib glir.
Xlif Zreyq ibn li l-zdi v hmd ibn l-Cneyd l-Askafinin bal il
Azrbaycana yeni qoun gndrir. Babk yen d qlb alr v l-Askafi
xrrmilr trfindn sir gtrlr. Xlif bu df ordu komandan vzifsin
rblrin on yax srkrdlrindn olan Mhmmd ibn Hmeyd t-Tusini tyin
edir. O, 827-ci ild Azrbaycana qoun yeridir, lakin 829-cu ilin yaynda Htadsr
da yaxnlnda (Bzzdn 6 km aral) Babk t-Tusinin ordusunu mlub edir.
830-cu ild digr srkrd - brahim ibn l-Leys xrrmilrin stn gndrilir,
lakin o da mlub olur.
Mlubiyytlr xilaftd aqnlq yaradr v Babk tbbs lin alr.
Onun qounlar hcum mliyyatlar keirmy balayr. Albanlar yaayan imali
Azrbaycan halisi d Babk qoulur. 830-cu ild xrrmilr Hmdan hrini
tutur v bunun nticsind xilaftin rq vilaytlrinin mrkzdn qoparlmas
thlksi yaranr. Czir, Suriya v Misird xalq syanlar balayr.
Yeni xlif l-Mtsim yeni qounlar trtib edir v onlarn trkibind
trklr oxluq tkil edir. Artq 833-c ild shaq ibn brahimin balq etdiyi rb
qounlar Hmdan yaxnlnda Nsr adl srkrdnin balq etdiyi xrrmi
qounlarnn mlub etmy mvffq olur. Xlif Kiik Asiyada Bizansa qar
27

aparlan mharibni dayandrr. O baa dr ki, xrrmilr qar mbarizd
dvltin btn qvvlri sfrbr olunmaldr. rb ordusu yksk sviyyd silah
v dy sursat il tmin edilir. Trk svarilrindn baqa, qounun trkibind
piyada hisslr geni yer verilir: qalxandayanlar, oxular, nefatanlar, yandrc
mrmi atanlar, mhndis-da dstlri, qarovul-mhafiz hisslri. Paytaxt
Samir hri il cbh arasnda rabit xttinin yaradlmasna byk diqqt
yetirilir. Btn yolboyu qarovul mntqlri qurulur. lk df rabit
gyrinlrindn istifad edilmy balayrlar.
835-ci ilin yaynda Afin Heydr ibn Kavus rb qoununun komandan
tyin edilir. Bizansla aparlan dylrd frqlnn Afin sln Usruana (Frqan)
trklrindn olmudur. Blgy gln kimi o, Zncan il rdbil arasnda olan
yollar v yolboyu istehkamlar brpa edir, vvlc rdbild, sonra is Brzndd
qrargah qurur. Brznddn Bzz qdr olan msaf 50 km-dir. O, sas diqqti
kfiyyat xidmtinin faliyytin v xrrmi kfiyyatlarnn
zrrsizldirilmsin ynldir. Xrrmilr trafnda istehkamlar zola yaradlr.
Babk bel raitd partizan xarakterli mliyyatlara keir v xrda kskin
zrblrl rblrin hrkt srtini azaldrd. lrin bel getdiyini grn bzi yerli
feodallar xrrmilr xyant edib bu df rblrin trfin kemy balayrlar.
Bel ki, Tbriz hri v ah qalasnn sahibi feodal l-Baisin xyanti nticsind
bir xrrmi dstsi rblr trfindn mhasiry alnaraq mhv edilir.
835-ci ild xrrmilr rblrin silah v sursat karvanlarna, xrda
dstlrin hcumlar edir, rzaq karvanlarn l keirirlr. Xrrmi srkrdsi
Trxann iki iri rb karvann mhv etmsi rblr byk zrr vurur. Babkin
hcumlar is el gzlnilmz olurdu ki, bzi hallarda Afin dylrin gec d
atlardan dmmyi mr edirdi.
Yerli raitdn mhartl istifad edn v da mharibsinin qanunlarn
mkmml biln xrrmilr dalq razilrd daim qalb glirdilr. Nticd Afin
srkrdlrin sas qvvlrdn aralanb dalara hrkt etmyi qadaan edir.
Buna baxmayaraq 836-c ild Htadsr da yaxnlnda Babk nvbti
qlbsini qazanr. O, Bua l-Kabirin 5 minlik qoununu mhv edir. 837-ci ild
yeni trk svari hisslri il mhkmlndiriln Afin hlledici hcumlara balayr.
Onun Babkl danqlar aparmaq chdi Babk trfindn qtiyytl rdd edilir.
Afin Babkin sir dm olunun li il yazlm v tslim olmaa aran
mktubu Bzz gndrir. Cavab mktubunda Babk ona bel yazr: "40 il qul kimi
yaamaqdansa, bir gn azad yaamaq daha stndr".
837-ci ilin yaynda rblr Bzz tam yaxnlar v onu mhasiry alr.
Xrrmi qounlarnn pusqu yerini yrnn Afin bu dstni mhv edir. Bundan
sonra rblr atma qurular v neftatan dylrin kmyi il Bzzin hcumuna
balayrlar. Xrrmilr inadla vuruurlar, lakin qvvlr nisbti brabr deyildi.
28

837-ci il avqustun 27-d Bzz qalas squt edir. Babk xrda dst il Arrana doru
hrkt etmy balayr. Lakin vvllr onun mttfiqi olmu alban knyaz Shl
ibn Smbat artq rblrin trfin keibmi. Tutulub rblr veriln Babk v
onun qarda bdallah xilaftin mrkzi hri v xlifnin iqamtgah saylan
Samiry aparlr. 838-ci il martn 14-d xlif l-Mtsimin itirak il Babk v
onun qarda zabla edam olunurlar. rb mlliflri xsusi olaraq qeyd edirlr ki,
Azrbaycann xalq qhrman lmn mrdlikl qarlayr.
Xrrmilrin Babkin bal il apardqlar xalq-azadlq mharibsi
Azrbaycan tarixinin n anl shiflrindndir. rimiqyasl v qanl mharibd o
zaman dnyann on gcl dvltlrindn olan rb xilaftin 20 il mqavimt
gstrmi xrrmilr txmini hesablamalara gr dmnin 200 mindn artq
dysn v onlarca srkrdsini mhv etmidir. Mharib mlubiyytl
nticlns d, Azrbaycann azad edilmsi n zmin yaranmdr. Mharib
zncirvar reaksiya sasnda digr regionlarda da syanlar dourmu v son
nticd rb xilaftinin paralanmasna sbb olmudur.
Babkin ad is Azrbaycan xalqnn istiqlaliyyt urunda mbariz
rmzin evrilmidir.






















29

IX srin II yarsnda Azrbaycanda
yaradlm feodal dvltlri arasnda n
mhtmi Sacilr dvlti olmudur. Bu dvltin
tmlini bu Sac Divdad qoymu, byk olu
Mhmmd is onun iqtisadi inkiafn tmin
etmidir. bu Sacn kiik olu Yusifin
hakimiyyt illri Sacilr dvltinin n parlaq
illri saylr. Gcl ordu hesabna xilaftdn
asll lv etmi, Bizasn qounlarn geri atm
Yusif btn Azrbaycan z hakimiyyti
altnda birldirmidir. Azrbaycandan knarda
olan bir ox razilr d onun dvltin
birldirilmidir.
Yusif 927-ci ild islamn mqdds
hrlrin hcum edn qrmti triqti il
vurumada hlak olmudur.
Bellikl, Yusif ibn bu Sac Azrbaycan
tarixin btn Azrbaycan torpaqlarn ilk df
vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda
birldirn hkmdar, grkmli srkrd v
islamn mqdds yerlri urunda hid olmu
dy kimi daxil olub.
Yusif ibn
bu Sac Divdad
(912-927)
Xrrmilr syan v
onun ardnca rb xilaftini
brm digr syanlar bu
dvlti tam zifltmi v IX srin II yarsnda onun paralanmas il
nticlnmidi. vvllr rb dvltin daxil olmu razilrd mxtlif feodal
dvltlri yaranmaa balamd. Azrbaycanda da bir ne bel dvlt
yaradlmd. irvan razisind Mzydilr, sonra is Ksranilr slalsi
irvanahlar dvltini yaratm, Arranda ddadilr slalsi hakimiyyt glmi,
Cnubi Azrbaycanda Sacilr, Salarilr v Rvvadilr slallri bir-birini vz
etmidi.
Sacilr slalsinin banisi "Afin" lqbli bu-s-Sac Divdad trk mirlri
nslindn olan adl-sanl srkrd idi. Vicdanl xidmti mqabilind xlif
trfindn dflrl mkafatlandrlan srkrd 866-c ild Kuf hri v Mkk
yolunun risi vzifsin tyin edilmidi. slam dnyasnda bu vzif n rfli v
msuliyytli vziflrdn biri saylrd, nki onu icra edn xs dnyann hr
yerindn Mkky gln zvvarlarn thlksizliyini tmin etmli idi. Onun olu
Mhmmd ibn bu Sac Mkk v Mdin hrlrinin hakimi tyin edilmidi.
Vzif borcunu layiqinc yerin yetirdiyi n bu Sac yenidn Azrbaycana
30

qaytarlmd. rb xilafti paraland dvrd mstqil dvlt yaratmaa alan
bu Sac 879-cu ild vfat edir. Atasnn lmndn sonra olu Mhmmd
Azrbaycana qaydr. 889-893-c illr toqqumalarndan sonra Maraada
mhkmlnn Mhmmd artq tam mstqil siyast yeritmy balayr.
Paytaxt Maraa hri olan Sacilr dvltinin srhdlri o zaman qrbd
Ani v Dvin, rqd Xzr dnizi, cnubda Zncan, imalda is Drbndi hat
edirdi. Azrbaycan razisindki xrda dvlt qurumlar Sacilr vergilr dyirdi.
Uurlu iqtisadi tdbirlr hyata keirn Mhmmd dvltinin iqtisadi
mstqilliyini tmin edir, z pullarn buraxr.
Sacilr dvltinin n parlaq dvr Mhmmd ibn bu Sacn qarda
Yusif ibn bu Sacn ad il baldr. Qardann vfatndan sonra hakimiyyt
gln Yusifin ordusu regionun n qdrtli ordusu hesab edilirdi.
Sacilr dvltinin hrb tkilat z sadliyi il seilirdi. Dvlt bas ba
komandan vzifsini icra edir, srlkr titulunu dayan srkrd sgri qoun v
istehkam qarnizonlarna, hacib ol-xass titulunu dayan srkrd is qvardiya
dstlrin balq edirdi.
Sacilr dvltinin hrb snti bir trfdn regionun iqtisadi, sosial v
siyasi inkiafndan asl olmu, digr trfdn is mum-mslman-mumtrk hrb
snti il sx bal olmudur. Buna baxmayaraq Sacilr ordusunda bu dvr
Azrbaycan hrb sntin xas olan xsusiyytlr d vard. Trk v rb hrb
sistemlrinin on yax chtlrini z qounlarnda ttbiq edn Yusif dylrd
parlaq qlblr qazanrd.
Yusif ibn bu Sac qsa mddt rzind Azrbaycan razisind keirdiyi
mliyyatlar nticsind iri feodal hakimlrini zn tabe edir, dvltin
birldirilmsin maneilik trdnlr ldrlrd. Bellikl, Yusif ibn bu Sac
Azrbaycan torpaqlann ilk df vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda birldirn
hkmdar olur. imali v Cnubi Azrbaycan vvllr vahid kild yalnz yadelli
dvltlrin (Sasanilr, rb xilafti) trkibind olmudur. Btn Azrbaycan
znd birldirn ilk yerli dvlt Sacilr dvlti olmudur.
z qdrtli ordusu il Yusif Azrbaycan srhdlrin yaxnlamaa chd
gstrn Bizans xristian dvltinin qounlarn geri oturdur.
Azrbaycan kimi hmiyytli corafi mvqey malik v byk glir
gtirn lknin llrindn xmasndan hiddtlnn v Yusifin gclnmsindn
ehtiyat edn rb xliflri Sacilr dvltini datmaa alrlar. Onlar mxtlif
txribatlar trdir, quldur dstlri, sui-qsdlr yolu il Yusifi aradan gtrmy
alrlar. Btn bu sylr pua xdqda onlar hrbi gc l atmaq qrarna
glirlr. rb qounlar Azrbaycan srhdlrin toplamnaa balayr. Bu xbr
Yusif atan kimi srtl hrkt edrk Rey, Zncan, bhr v Qzvin hrlrini
tutur. O, srkrdlik mharti gstrrk 7 minlik ordu il xlif Xaqan l-
31

Mflihinin 20 minlik qoununu mlub edir. Xlif yeni ordu toplayr v Yusif
qar ikinci ordu gndrir. Cnubi Azrbaycann Srab hri yaxnlnda ar
dy ba verir. Bu dyd d Yusif qalib glir. Qlblrdn arxaynlaan Yusif
ordunu buraxr v xrda dst il
rdbil yollanr, lakin 919-cu ild rblr trfindn sir gtrlr.
Sacilr dvltinin basz qalmasndan istifad edn xlif srkrd Mhmmd l-
Fariqini byk rb qounu il Azrbaycann zrin gndrir. Yusifin sir
dmsi xbrini alan Bizans imperatoru da Azrbaycan zrin qoun kir.
Azrbaycan byk thlk il zlir. Lakin Yusifin sadiq
silahdalarndan Subuk adl srkrd Sacilr dvltinin btn qounlarn toplayr
v l-Fariqini darmadan edir. Daha sonra o, srtli yr edrk Dvin
istiqamtindn hcum edn Bizans qounlarna hml edir v onlan geri oturdur.
Xlif Azrbaycan tuta bilmycyini grnc Yusifl dmn deyil, mttfiq
olmaq istyir. O, Yusifi hbsxanadan azad edir. Onu mstqil Sacilr dvltinin
bas kimi tamyr. Yusif Rey, Qzvin, bhr v Zncan z dvltin birldirir.
Daha sonra o, Van glndn qrbd yerln rmniyy vilaytini tutur. slind,
son ermni dvlti 387-ci ild lv edilmidi; bu razilr is gah Sasanilr, gah
Bizans, gah da rb xilafti trkibin daxil olurdu. 921-ci ild Yusif rmniyyni
rblrin lindn alr.
Bu dvrd islamn mqdds hrlrin qar byk thlk yaranmd.
rbistanda, Bhreyn razisind qrmtilr ad il tannan triqt meydana glmi
v qrmtilr islamn mqdds hrlri v ziyartgahlarna hcum etmy
balamdlar. Onlar xlifnin qounlarn mlubiyyt uradrlar. Yusif bilirdi ki,
bir zamanlar onun atas v byk qarda Mkk v Mdin hrlrinin
thlksizliyini can-bala tmin etmilr. Odur ki qrmti hcumu thlksi
yarananda o z qounlarnn bir qismi il cnuba doru yr edir. Bir ne
dyd qrmtilri geri atan Yusif 927-ci il dekabrn sonunda Kuf hrinin
qarsnda ba vern dyd ar yaralanr v islam amallar urunda hid olur.
929-cu ildn balayaraq Sacilr dvltini qulamlar arasndan xan srkrdlr
idar etmy balayr.
Bellikl, Yusif ibn bu Sac Azrbaycan tarixin btn Azrbaycan
torpaqlarn ilk df vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda birldirn hkmdar,
grkmli srkrd v islamn mqdds yerlri urunda hid olmu dy kimi
daxil olur.





32

IX yzilliyin ortalarndan etibarn
Azrbaycan mdniyyti srtl inkiaf etmy
balayr. Bunun n lverili tarixi zmin
yaranmd. vvlc Sasani imperiyas, sonra is
rb xilafti trkibind olan Azrbaycan Yaxn v
Orta rqin mhur mdniyyt ocaqlar il sx
qarlql laq saxlam, rq mdniyytinin
inkiafnda yaxndan itirak etmidir.
Azrbaycan alimlri Orta Asiya v
Hindistan hdudlarndan tutmu Priney
yarmadasnadk uzanan ox geni razilri hat
edn xilaftin srhdlri daxilind ba vermi
mdni oyand - Mslman intibahnda
bilavasit itirak etmilr. Xilaftin sququ
nticsind Azrbaycanda balam siyasi dirli
hyatn btn sahlrind, o cmldn elm v
mdniyytd z ksini tapmdr.
Bu dvr grkmli Azrbaycanl
alimlrindn biri filosof Bhmnyar ibn Mrzban
olmudur.
Azrbaycan tarixind Bhmnyar ibn
Mrzban grmkli mtfkkir, bir ox flsfi v
etika srlrinin mllifi, orta sr rq
flsfsinin inkiafnda byk rolu olmu alim
kimi tannr.


Bhmnyar ibn Mrzban
(?-1066)
rb xilaftinin squtu
nticsind Azrbaycanda yaranm mstqil feodal dvltlrin hkmdarlar elmin,
maarifin inkiafina xsusi fikir verir, dvrn qabaqcl xsiyytlrini saraylarna
dvt edir, onlarn yaradcl n rait yaradrdlar. Azrbaycann Tbriz,
amax, Gnc, Brd, rdbil v digr hrlrind alm mdrslr savadl
mtxssislr yetidirirdilr. Sonradan onlarn bir oxu Badad, Dmq,
Qahirnin ali thsil ocaqlarnda thsillrini davam etdirrk elm yeni-yeni thflr
verirdilr.
Dnya sivilizasiyasnn n qdim mrkzlrindn biri saylan
Azrbaycann imalla Cnubun, rql Qrbin ksidiyi yerd yerlmsi d
burada elm v mdniyytin mxtlif sahlrinin inkiaf n lav imkanlar
yaradrd. l-Biruni, bn Sina, l-Frabi, Blzuri, Msudi, l-stxri, bn Havgl,
l-Kindi v digr mhur rq alimlri Azrbaycann elmi-dbi mhiti il
bilavasit bal olmular.
IX-XII srlrd dnya mdniyytin Qtran Tbrizi, Mhsti Gncvi,
Xaqani irvani, Nizami Gncvi, mr Gncvi, Yusif ibn Tahir, Flki irvani,
33

Mcirddin Beylqani, Xtib Tbrizi kimi dbiyyat xadimlri, cmi bubkr,
Msud ibn Davud kimi memarlar bx etmi Azrbaycan mdni oyann n
mhm mrkzlrindn biri idi. Bu dvrd Azrbaycann vahid dvlt srhdlri
daxilind birldirilmsi Azrbaycan dbi dilinin formalamasna sbb olur v
azrbaycanllar vahid bir xalq kimi dnyada tannr.
Azrbaycan alimlri mxtlif elm sahlrinin, o cmldn tbabt, flsf,
astronomiya, tarix v corafiyann inkiafnda dnya elminin nnd gedirdilr.
Eynlqzzat Miyani, Mkki l-Brdyi, Sid l-zdi kimi filosoflarmz, bu
Miaz bdai Xoylu kimi tbibimiz, bubkr Mhmmd irvani kimi
hquqnasmz, Fazil Fridddin irvani kimi astronomumuz "Azrbaycan
ntibah"nn grkmli nmayndlridir.
"Azrbaycan ntibahnn ilk grkmli simalarndan biri Bhmnyar ibn
Mrzban olmudur. Bhmnyar blhsn ibn Mrzbann uaql v gncliyi
barsind mlumdur ki, o, Cnubi Azrbaycanda sad azrbaycanl sntkar
ailsind anadan olmudur. Bir df Azrbaycanda olan grkmli rq alimi bu
li bn Sina sntkar Mrzbann emalatxanasnn yanndan kend hytd
oynayan uaqlardan ona od gtirmyi xahi edir. Sbadan od v ya kmr gtirmk
n uaqlarn qab yox imi, buna baxmayaraq uaqlardan biri ovucuna torpaq
tkdrr v kzrn kmrlri bu torpan stn ydraraq bn Sinaya gtirir. Bu
uaq Bhmnyar imi. Uan alna heyrtlnn bn Sina onun valideynlri il
danr v ua onun yanna gndrmlrini xahi edir. Bellikl, Bhmnyar bn
Sinann agirdi olur.
Hm bn Sinann qeydlri, hm d onun srlrini thlil etmi alimlrin
fikrinc, grkmli alimin bir ox nailiyytlri onun gnc Bhmnyarla apard
shbtlr v mbahislr sasnda qazanlmdr. Bir mddt kedikdn sonra
Bhmnyara o dvrn sas aparc elmlrindn trafl mlumatlar vern v onu
istiqamtlndirn bn Sina agirdinin mstqil almasna icaz verir. rqin n
mhur mdrslrind drs demy balayan Bhmnyar sonda vtni
Azrbaycana qaydr v burada znn on mhur srlrini yazr. "Metafizika
elminin mvzusuna dair traktat" adl folsofi srind Bhmnyar qdim yunan v
Roma filosofiarnn srlrini thlil etmi, onlarn nticlrini XI sr elmi
sviyysindn yoxlam, frziyylrin qiymt vermidir. Bhmnyar hrkt,
mkan v zaman anlaylarnn flsfi rhini vermi, onlarn vhdtini, bir-
birindn ayrlmazln gstrmidir.
"Mntiq dair zint kitab" adl digr srind Bhmnyar o dvrd
flsfnin trkib hisssi kimi tzc formalamaa balayan mntiq v onun
qanunlar aradrm, onun anlaylarnn trifini vermidir. O zn qdrki rq
flsfsini drindn yrnmi, onun nailiyytlri il yaxndan tan olmu,
mntiqd anlay, hkm, istiqlal anlaylarn geni iqlandrmdr.
34

"Mvcudatn mrtblri" adl nvbti flsfi srind Bhmnyar dnya,
onun qanunlarn, yaranma v inkiafetm sbblrini aradrm, insann bu
dnyada tutduu yeri v oynad rolu nzrdn keirmidir. O, idrakda hiss v
rasional mqamlarn laqsini vermidir. Bhmnyarn "Thsil kitab" adl sri d
hatliliyin, mzmun drinliyin gr onun yaradclnda xsusi yer tutur.
Bhmnyar flsfi srlrind bildirir ki, hr eyin sasn on mumi
mnada varlq tkil edir. Varlq, onun fikrinc, iki formada olur: vacib varlq v
mmkn varlq. Vacib varlq zruridir, mtlq mvcuddur, sbbsizdir, he kim
trfindn yaradlmayb, bdidir, mmkn varl yaradandr. Mmkn varlq
qeyri-mvcud v mvcud frz edilndir, onun varl v yoxluu birsbblidir,
daha dorusu, o, nticdir. Bhmnyar yazrd ki, Allah mxluqatdan zamanca
qabaqdr. Onun fikrinc, nticnin drk olunmas ilk sbbin drk olunmasna
aparb xarr. Bhmnyarn bu fikirlri mslman alimlri trfindn msbt
qarlansa da, mtkllimlr (ortodoksal filosoflar) onun "sbbin varlndan
nticnin varlnn hasili vacibdir", habel "ilk sbb zaman etibaril nticy
brabrdir" fikirlrini qbul etmirdilr.
Bhmnyarn etik baxlar topland "Gzllik v sadt kitab",
hminin bir ox tzkirlri d biz qdr glib atmdr. "Musiqi kitab" adl sri
etik-flsfi xarakter dayr. Bhmnyarn hal-hazrda Sankt-Peterburq v Daknd
arxivlrind saxlanlan bn Sina il flsfi yazmas onun bir filosof kimi nec
pxtlmsini, kamillmsini yrnmy imkan verir.
Maraqldr ki, hl salnda Bhmnyarn srlri rq filosoflar
trfindn drindn yrnilmi, onlar z krlrk oxaldlmdr. Avropa
Bhmnyarn srlri il XIX srd tan olmu v onlarn bir qismi Almaniyann
Leypsiq hrind ap edilmidir. Onun XX srd d aktualln itirmyn flsfi
srlri Tehranda v Qahird nr olunmudur.
rqin grkmli alim v mtfkkirlri bl Abbas Lvkri, fzlddin
Xnci, Nsirddin Tusi, Siracddin Urmvi flsf elmind zlrini Bhmnyarn
davamlar hesab etmilr.
bn Sinann agirdi v davams, Azrbaycan filosofu Bhmnyarn orta
sr mslman rqind flsfi fikrin inkiafnda byk rolu olmudur.
Bhmnyar ibn Mrzban 1066-c ild Cnubi Azrbaycanda vfat
etmidir.






35

rb xilaftinin squtu
nticsind Azrbaycanda balayan
siyasi dirli elm v mdniyytin
inkiafnda da zn bruz verdi. Bu
dvrd Azrbaycan Mslman ntibah
adlanan mhm mrkzlrindn biri idi.
Azrbaycan intibah mdniyytinin ilk
byk airlrindn biri, rqd tannan
ilk Azrbaycan airi Qtran Tbrizi idi.
Azrbaycan tarixin Qtran Tbrizi
dvrn hadislrini srlrind trnnm
edn istedadl ir, ilk izahl lt trtib
etmi filoloq alim v mtfkkir kimi
daxil olmudur.
Qtran Tbrizi
(1012-1080)
rb xilaftinin squtu nticsind Azrbaycanda balayan siyasi dirli,
mstqil dvltlrin meydana glmsi elm v mdniyytin inkiafnda da zn
bruz verdi. Bhs ediln dvrd Azrbaycan "Mslman intibah" adlanan mhur
mdni oyann n mhm mrkzlrindn biri idi. Bhmnyar ibn Mrzban kimi
filosof, Xtib Tbrizi kimi filosof v dbiyyatnas, Eynlqzzat Miyani kimi
air v filosof, bu Miyaz bdai Xoylu kimi hkim, bu Bkr Mhmmd irvani
v Fazil Friddin irvani kimi astronom, Yusif ibn Tahir Xoylu v mr Gncyi
kimi dbiyyatnas, Nizamddin bl-la Gncvi, Flki irvani, mir zzddin
irvani, Mcirddin Beylqani, Qivami Gncvi kimi air, Mhsti Gncvi kimi
air yetidirn Azrbaycan mdni mhiti sonda "Mslman ntibah"na Xaqani
irvani v Nizami Gncvi kimi dahilr bx etdi.
Qtran Tbrizi (bu Mansur Qtran Cili Tbrizi Azrbaycani) 1012-c
ild Tbriz yaxnlnda adiabad adlanan xrda hrcikd anadan olmudur.
Hmin hrcikd mktbi bitirn Qtran sonradan Tbriz km v burada
mdrsd thsilini davam etdirmidir. Artq mdrsd oxuyarkn o, ilk
qsidlrini yazmdr.
O dvrd Azrbaycanda feodal prakndliyi hkm srrd. Burada bir
ne mstqil dvlt vard. Cnubi Azrbaycan paytaxt Tbriz hri olan
Rvvadilr dvltinin trkibind idi. 1028-ci ild Orta Asiya razisindn
Azrbaycana ouz trk tayfalar glir. Rvvadilr dvltinin hkmdar bu
Mnsur Vhsudan onlarn azrbaycanllarla qohum olmasn nzr alaraq bu
36

ouzlara dvltin razilrind mskunlamaa icaz verir, sonra is onlar z
ordusuna yazr. Azrbaycan ikinci vtnlri kimi qbul edn ouzlar canla-bala
Bizansa qar vuruurlar. Mdrsd thsilini bitirdikdn sonra airlik istedad il
seiln Qtran Tbrizi Gncy kr. Bu dvrd Gnc Azrbaycan ddadilr
dvltinin paytaxt idi. sasn imali Azrbaycann qrb razilrind yerln bu
dvlt cnub-qrbdn Bizansn, qrbdn is onun mttfiqi olan grc
feodallarnn tcavz il zlmidi. Tiflis mslman mirliyini (bu dvlt VIII -
XII srlrd mvcud olmu, rbmnli Cfrilr slalsi trfindn idar olunsa
da, halinin ksriyytini trklr tkil edirdi) daim dstklyn ddadilr dvlti
hrbi baxmdan gcl dvlt olmu, lazm gldikd Rvvadilr d kmklik
gstrmidir. Mhz bu dvltin qounlar Azrbaycann digr feodal dvlti -
irvanahlar dvltin imaldan ediln tcavzlr qar mbariz aparmaa
kmklik edirdi.
Gcl istehkamlarla qorunan Gnc mslman dnyasnn rq
hdudlarnn mdni mrkzi saylrd. Burada mktblr, mdrslr, xsi v
hr kitabxanalar, rsdxana, tibb ocaqlar, oxsayl sntkarlq emalatxanalar v
tacir dkanlar faliyyt gstrirdi.
Gncd drs demy balayan Qtran Tbrizinin airlik istedad
barsind shbtlr ddadilr dvltinin bas bdl Hsn Lkriy atanda
o, airi artdrb dinlmi v onu sarayna dvt etmidir. Lirik eirlrind insana
mhbbt, tbit vurunluu trnnm edn air bu tklifi qbul etmidir.
Hmin vaxtdan etibarn saray airi Qtran Tbrizinin ksr eirlri siyasi
v hrbi-siyasi hadislrin trnnmn, dvlt bas v onun kmkilrinin
vsfin hsr olunmudur. Maraqldr ki, bizim gnlrd onun bu eirlri mhm
tarixi mnb kimi tdqiqatlar trfindn qiymtlndirilir. Bel ki, air 1036 -
I037-ci illrd bu Mnsur Vhsudann Gncy sfrini tsvir edir, onun bdl
Hsn Lkri il apardqlar danqlardan xbr verir. Hminin onun ouzlarn
Azrbaycana glii, onlarn yerli hali il qayrayb-qarmas haqqnda verdiyi
mlumatlar maraq dourur. Mlumdur ki, ouzlarn bir qismi ddadilr dvlti
razisin kdkd burada yax qarlanm v Gnc trafnda mskunlamlar.
Hkmdar onlar ddadi qounlarna daxil etmidir. 1037 v 1038-ci illrd Bizans
v grc qounlarnn ddadilr dvltin hcumlarnn df edilmsind,
dmnlrin mlubiyyt uradlmasnda ouzlarn byk rolu olmudur.
Qtran Tbrizinin n mhur srlri "Qvsnam", "Qunam", "Vamiq
v zra" v "Divan"dr ki, o da sasn qsidlr toplusundan ibartdir.
airin qsidlrindki mlumatlar ox vaxt obyektiv xarakter dadndan
bir ox feodallar ona qar xr, onu hkmdarn gzndn salmaa alrdlar. Bu
dvrd ona qar olan kskin mnasibt airin eirlrind z ksini tapmdr.
air hqiqti yazmaq vzin mddahlqla mul olma qbul etmirdi.
37

Txminn 1041 - 1042-ci illrd Qtran Tbrizi ddadilr dvltini trk
edrk Tbriz glir. O burada dhtli Tbriz zlzlsinin ahidi olur v onu z
srind tsvir edir.
1046-c ild Tbriz glmi mhur rq airi v syyah Nsir Xosrov
burada bir ox alim v airlrl grmdr. O znn "Sfrnam" kitabnda
Qtran Tbrizinin eirlrini yksk qiymtlndirmidir.
Filoloq alim Qtran Tbrizi fars leksiko-qrafiyas tarixind izahl lt
yazan ilk tdqiqat olmudur. Yaad dvrd "Lti-Qtran" v ya "Frhngi-
Qtran" ("Qtrann lti") adlanan elmi sr sonralar "Tfasir filuqatil-yurs"
("Fars szlrinin izahl lti") v ya sadc, "Tfasir" adlandrlrd. Ltd o,
fars szlrinin izahn vermi, onlarn trk analoqlarn gstrmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd btn elmi srlri rb dilind, bdii
srlri fars dilind yazmaq dbd idi. Ona gr d trkmnli airlr, o
cmldn Azrbaycan airlrin bel bir lt olduqca vacib idi. Sonrak dvrlrd
zlri ltlr trtib etmi bir ox air v filoloqlar Qtran Tbrizinin ltini
yksk qiymtlndirmilr. Azrbaycan v ran poeziyasnn inkiafnda Qtran
Tbrizinin ltinin byk rol oynadn bir ox alimlr qeyd edir.
Daha sonrak dvrlrin mnblrind Qtran Tbrizinin bir ara
Naxvanda yaad gstrilir. Lakin mrnn axrnda o, yenidn Tbriz
qaydr.
Qtran Tbrizi 1086-c ild Tbrizd vfat etmi v Shrab mhllsi
yannda airlr qbiristanlnda dfn olunmudur.
XII sr Mrkzi Asiya airi Ridddin Vatvat yazrd ki, onun
tsvvrnd tkc bir sl air vardr ki, o da Qtran Tbrizidir.















38

XII srd Cnubi Qafqazda n sabit
dvlt irvanahlar dvlti olmudur. Bu,
Mzydilr v Ksranilr slallrind olan
irvanahlarn uurlu daxili v xarici siyastlrinin
nticsi idi. irvanah I Axsitan hakimiyyti
illrind irvanahlar dvlti znn n qdrtli
alarn yaayrd. irvaah I Axsitan
hakimiyyti illrind Azrbaycann irvan
blgsind yaranm siyasi sabitlik, onun
Azrbaycan Atabylr dvlti v Grcstanla
dostluq siyasti, hrbi qdrtin artrlmas iqtisadi
inkiafa v mdniyytin trqqisin msbt tsir
gstrmidi.
Azrbaycan tarixin irvanah I Axsitan ibn
Mnuhr dvltinin iqtisadi inkiafn tmin
etmy cat atan, qonu dvltlrl dostluq
laqlri qurmaa alan dvlt xadimi, qdrtli
ordu v gcl hrbi donanma yaradan tkilat,
1175-ci il qlbsi il orta srlr dvrnd ruslarn
Azrbaycana yrlrinin qarsn tamamil alan
srkrd, irvan hrind yzlrl yeni mxtlif
tyinatl binalar ina etdirn qurucu xs kimi
daxil olmudur
I Axsitan ibn Mnuhr
(1160-1196)
irvanahlar dvlti XII
srd Cnubi Qafqazda n sabit dvlt olmudur. Hl VI srd Sasani ahnah
irvan vilaytini idar etmk n buraya Mzydilr slalsindn olan hakimlr
gndrir. Bu slalnin nmayndlri zlrini "irvanah", yni "irvan hakimlri"
adlandrmaa balayrlar. Sasanilr, sonra is rb xilafti dvrnd irvanahlar
xrda yerli hakim hesab olunurdular. rb xilafti paralananda irvanah Heysam
ibn Xalid 861-ci ild z mstqilliyini byan edir. Bellikl, xritd irvanahlar
dvlti meydana glir.
Drbnddn Kr aynadk razilrd mhkmlnn irvanahlar adtn
neytral mvqe tuturdular. Bu onlara z razilrind siyasi sabitlik yaratmaa imkan
verir. Siyasi sabitlik is z nvbsind tsrrfatn dirlii v mdniyytin
iklnmsin sbb olur. 1027-ci ild Mzydilr slalsi vzin hakimiyyt
Ksranilr slalsi glir, lakin lknin siyasi inkiaf yolu dyimz qalr. 1066-c
ild irvanah I Friburz gcl trk dvlti olan Byk Slcuq dvltindn asll
qbul edir. irvanahlar dvlti slcuqlara vergilr dmli v lazm gldikd
sgri qvv il kmk gstrmli idi. Asllqdan yaxa qurtarmaa alan
irvanahlar, nhayt, 1123-c ild buna nail olurlar. Bir trfdn slcuqlar, digr
trfdn grclrl mbariz raitind hakimiyyt glmi irvanah III Mnuhr
39

1120 - 1160-c illrd dz 40 il hakimiyytd olmu v dvlti gclndirmidir. III
Mnuhrn olu I Axsitan (bzi mnblrd I Axsartan) 1160 - 1196-c illrd
hakimiyytd olmudur. irvanah I Axsitan tarazlam xarici v daxili siyast
hyata keirmidir. Azrbaycan Atabylri dvlti il sx dostluq laqlri yaradan
irvanah Grcstanla da dostluq laqlri qurmudur. 1173-c ild Grcstanda
ar III Georgiy qar iri feodallarn qiyam qalxanda irvanah ona hrbi kmk
gstrmidir.
I Axsitann vaxtnda lkd sntkarlq v ticartin inkiafna byk
diqqt yetirilir, haqsz vergilr v rsumlar lv edilir. Nticd irvanahlar
dvlti rqd n varl dvltlrdn birin evrilir, onun amax, Drbnd, Bak,
abran, Qutasfi hrlri iri ticart v sntkarlq mrkzlri kimi mhurlar.
vvllr slcuqlara vergi kimi gndriln 40 min dinar indi mdafi tikililrinin
inasna, ordunun gclndirilmsin, hrbi gmilrin yaradlmasna ynldilir. Qsa
zaman rzind hrbi dniz qvvlri irvanahlar ordusunun vacib trkib hisssin
evrilir. irvan hrbi gmilri "bk" tipli dy v "baqala" tipli nqliyyat
gmilrindn ibart idi. Hrbi donanmaya "mir l-bhr", yni "dniz sahibi"
adlanan vzifli xs balq edirdi. ri gmilrin kapitanlar "mir", xrda
gmilrin kapitanlar "ris", kmki gmilrin kapitanlar is "itiyyam" adlanrd.
Dvltin btn hrbi gmilri Bak hrinin hrbi limannda cmldirilmidi.
irvan donanmasnn hrbi bazas da Bakda yaradlmd. Limann
mdafi sistemi hrin sahilyan divar xttindn, Sbayl qalasndan v
xbrdarlq brclrinn ibart idi. Sahilyan divar xtti hl irvanah III
Mnuhrn mri il ina edilmidi v hri hr trfdn hatlyirdi. Divar
xttinin bir hisssi dniz doru Sbayl qalasna trf gedirdi. ndi hmin qala
divar rihri hatlyir. z dvr n mhtm qalalardan biri olan Bak
qalas mxtlif forma v ll brclrl gclndirilmidi. Qala divarnn nnd
drin xndk qazlmd. Dmn qounlar hr yaxnlaanda xndk dniz suyu
il doldurulurdu. Xndyin olmas dmnin divardadan qurularnn divara
yaxnlamasna imkan vermir, stlik, divarn altna lam atmaa da mane olurdu.
I Axsitan hakimiyyt gldikdn sonra 1161-ci ild Bakda inasna
balanan Qz qalas rsdxana v mayak rolunu oynamdr. Hndrly 28 m,
divarlarnn eni 4 - 5 m olan bel mhtm qurunun ina edilmsi gstrir ki,
irvanah I Axsitan lkd elmin inkiafna byk diqqt yetirirmi. Tsadfi deyil
ki, Qz qalas orta sr Azrbaycan memarlnn unikal incilrindn biri saylr.
1175-ci ild irvanahlar dvlti xarici tcavz mruz qalr. 73 gmidn
ibart rus donanmas Volqa ayndan kerk Xzr xr v irvan sahillrin
yan alr. Onlarla lbir olan qpaqlar imaldan Drbnd keidini aaraq quru yolla
irvana hcum edirlr. Qpaqlar Drbnd v abran zbt edirlr. Rus donanmas
Xzrdn Kr keib irlilmk v razilri talamaq mqsdi gdrd. Lakin
40

irvanahn hrbi donanmas kifayt qdr gcl idi. Sar adas yaxnlnda ba
vermi dniz dynd irvanah rus donanmasn darmadan edir, ruslarn 75
gmisindn 73- geri kilib aradan xr. Bu qlb orta srlr dvrnd ruslarn
dnizdn Azrbaycana hcumlarna birdflik son qoyur. Qpaqlarn qarsn
almaq mmkn olsa da, onlar lkdn xarmaq ox tin idi. Bel raitd
yaxl unutmayan grc ar III Georgi irvanahn kmyin glir. Birlmi
irvan - grc qounlar qpaqlar lkdn qovur.
Bu qlblr, lbtt, irvanah I Axsitann nfuzunu artrr.
1192-ci ild irvanahlar dvltinin paytaxt amax hri gcl zlzl
nticsind dalr. hrin ksr iri v xrda binalar uur, on minlrl insan hlak
olur. Hlak olanlar arasnda irvanah I Axsartann ailsi d var idi. Yer
tkanlarnn gc o drcd byk imi ki, htta yaxnlqdak da qalalarnda da
dantlar olur. amaxllarn kmyin btn Azrbaycandan minlrl insan glir.
mumi sylrl hr yenidn brpa olunmaa balayr. Lakin irvanah yax
baa dr ki, zlzl yenidn tkrarlana bilr. Ona gr d yeni paytaxt n yer
seir. Bellikl, Bak hri irvanahlar dvltinin ikinci, ehtiyat paytaxt elan
edilir. Mqsd hr hans bir thlk yaranarsa, hkumti v xzinni amaxdan
Bakya krmk idi. XII srd Bak hri artq paytaxt ola bilck qdr
byyr. hrd gedn tikinti ilri geni vst alr. Saraylar v qalalar, bazarlar
v dkanlar, mscidlr v mdrslr hri bzyir. Sntkarlq-ticart mrkzi
kimi inkiaf edn Bak Drbnddn sonra Xzr sahilind ikinci mhm ticart
liman hesab edilir v sasn neft v duz istehsals kimi hrt tapr. hrd
gmi trsanlri, sntkar emalatxanalar, anbarlar, evlr v imartlrin say gn-
gndn artr.
irvanah I Axsitann hakimiyyti illrind Azrbaycann irvan
blgsind yaranm siyasi sabitlik, onun Azrbaycan Atabylri dvlti v
Grcstanla dostluq siyasti, hrbi qdrtinin artmas iqtisadi inkiafa v
mdniyytin trqqisin msbt tsir gstrir.











41

1136-c ild msddin Eldniz
trfindn yaradlm Azrbaycan Atabylr
dvlti (Eldnizlr dvlti) tariximizd n
mhtm dvltlrdn biri olmudur. 1175-ci
ildn etibarn dvlti idar edn Mhmmd
Canah Phlvan onu daha da
qdrtlndirmidir. Atasnn n yaxn
silahdalarndan srkrdlik v dvlr
idariliyi drslri alm Cahan Phlvan
dvlti daxili sabitliyinin tmin edilmsin
ynlmi kompleks tdbirlr hyata keirir.
Bunun saysind qdrtli ordu yaradan,
Drbnddn ran krfzindk, Diyarbkirdn
fqanstan srhlrindk razilri tabe edn
Cahan Phlvan dvltinin razisin bir df
d olsun dmn qvvlri buraxmamdr!
Azrbaycan tarixin Mhmmd Cahan
Phlvan mrklmi dvlt yaratmaa
alan, Azrbaycann vahidliyini tmin edn
xs kimi daxil olmudur.
Mhmmd Canah Phlvan
(1175-1186)
136-c ild msddin
Eldniz trfindn yaradlm
Azrbaycan Atabylri dvlti (Eldnizlr dvlti) tariximizd n mhtm
dvltlrdn biri olmudur. Grkmli srkrd v uzaqgrn siyasi xadim olan
msddin Eldniz tin hrbi-siyasi vziyytd ninki z dvltinin mstqilliyini
tmin etmi, htta az vaxt rzind bir ox iri feodallarn zbanalna son qoyaraq
btn Azrbaycan z hakimiyyti altnda birldirmidir. Naxvan hri bu
dvltin paytaxt olmudur. Naxvann rqin n gzl hrlrindn birin
evrilmsi mhz msddin Eldnizin ad il baldr. 1161-ci ild raq
sultanlnn taxtnda nmayndsini oturdan msddin Eldniz bu dvlti d
idar etmidir. Onun byk olu Mhmmd Cahan Phlvan raq sultannn
xacibi tyin edilmidi. O dvrd xacib sultann kmkisi olmaqla dvltin
vzirindn d yksk vzif hesab edilirdi. msddinin kiik olu Qzl Arslan
raq sultanl qounlarnn ba komandan olmudur. Bel ki, Azrbaycan
Eldnizlr slalsinin hakimiyyti altnda olan raq sultanl faktik olaraq
Eldnizlr dvltinin trkib hisssi hesab edilmidir. irvanahlar dvlti d
Eldnizlrdn asl vziyytd olmudur. Bellikl, Azrbaycann vahidliyi tmin
edilmidir. msddin Eldnizin hakimiyytinin sonuna yaxn Eldnizlr dvlti
Drbnd hrindn ran krfzindk olan razilri hat etmidir.
42

1175-ci ild - msddin Eldnizin vfatndan sonra byk olu
Mhmmd Cahan Phlvan hakimiyyt bana keir. Atasnn pekar
srkrdlrindn hrbi drslr alm, dvlt xadimlrinin rhbrliyi altnda
dvltiliyin sirlrini yrnmi, elm v mdniyytl yaxndan maraqlanan Cahan
Phlvan hakimiyyt glnd artq hans tdbirlri hyata keircyini yax
bilirdi. Hl raq sultannn xacibi ildiyi zaman o anlamd ki, iri feodallar
dvltin dayaqlar olsalar da, onlar nzartsiz qoyanda dvlt ziflyir. ri
feodallarn arasnda ba vern mnaqilr ucbatndan son nticd dvltin
ordusu v iqtisadiyyat tnzzl urayr. Mhz bu sbbdn d o, sas diqqtini
mrkzi hakimiyytin gclndirilmsin verir, bir sra dndy tdbirlr
kompleksini hyata keirir. Btn vacib vziflr o z xsi mmlklrini tyin
edir. Hminin iri hrlr v vilaytlr d mmlklrini ba qoyur. Qeyd
etmk lazmdr ki, "mmlk" sz xsi qul mnasn vers d, o mmlklr bizim
"qul" kimi qbul etdiyimiz anlaydan frqlnirdi. Bel ki, mmlk kimi qeyd
alnm gnc mtlq 5 illik tlim-xidmt mrhlsi keirdi. Yalnz bundan sonra o,
tam hazrlql dy hesab olunurdu. Bel mmlklr hkmdarn xsi mhafiz
dstsin gtrlr, onun v ailsinin, hminin dvltinin xzinsinin
thlksizliyini tmin edirdi.
Bel dylr arasndan n yaxlar seilir v onlarn tlimi davam
etdirilirdi. Tlimin altnc ilind mmlklr xsusi rmz kimi bad alaraq hkmdar
sarayna daxil olmaq v burada xidmt etmk slahiyyti qazanrdlar. Bellikl,
mmlk saray qayda-qanunlar il qonaq qbul etm, ikaytilrl mnasibt
saxlama v s. proseslrl yaxndan tan olurdu. Yeddinci xidmt ilind mmlk
hkmdar hat edn xslr srasna daxil edilir, ona "hkmdarn silahdan",
"hkmdarn mehtri", "hkmdarn paltar qoruyan" v s. vziflrindn biri verils
d, slind, btn dvlt hmiyytli ilrd itirak etmy balayrd. Bu zaman
dvlti idar etmk qanunlar il tan olur, bzi hallarda mslhtlr vermk
hququna malik olurdu. Bellikl, 35 yana atm v btn gstriln mrhllri
kemi mmlk siphsalar, yni qoun komandan tyin edil bilr, 37 yana
atdqda is mir titulunu ala bilrdi. mir titulu alm mmlk iri inzibati
vahidlr ba v vacib dvlt vziflrini icra edn xs tyin edilmk hququ
qazanrd. Vilayt balar v vzifli xslr mmlklrdn tyin edildikd
vzifni layiqinc icra edirdilr. Buna onlarn kediyi zngin hyat drsi imkan
verirdi. Hrtrfli hazrlqdan baqa, mmlklrin bir stnly d var idi. Onlar
uaq ikn kasb aillrdn seilir v ya qul bazarlarndan alnr, bu sbbdn d
onlarn qohum-qrabas olmurdu. Bu, bir-birlri il qohum olan iri, gcl feodal
nsillri il hkmdarn apard mbarizd vacib mqam idi. Dorudan da,
Mhmmd Cahan Phlvann mmlkIri btn hallarda ona sdaqtl xidmt
etmi, onun vfatndan sonra is onun qarda v oullarna xidmt gstrmidilr.
43

Yksk pekarl v hrtrfli hazrl il seiln mmlklr tbqsinin
yaradlmas mrkzlmi dvlt quruculuu yolunda feodalizm dvr n vacib
nailiyyt idi.
Mmlklr arxalanan Cahan Phlvan itat gstrmyn, daim
mstqilliy can atan v bununla dvlti paralamaa alan bzi iri mirlrin
mqavimtini qtiyytl qrr.
Dvltinin mrkzi olan Azrbaycan idar etmyi Mhmmd Cahan
Phlvan qarda Qzl Arslana taprr. Bununla Eldnizlr dvltinin siyasi,
iqtisadi, mdni hyatnda Azrbaycann aparc rolu tmin edilir. Qzl Arslan hm
d Mhmmdin oullar bu Bkr v zbyin trbiyisi olmudur.
Mhmmd Cahan Phlvan is zn raq sultan azyal III Torulun
atabyi elan edrk onun adndan sultanl idar etmy balayr. Bel ki, III
Torul Naxvanda yaayr, Cahan Phlvann mmlklri is onun adndan
sultanh idar edirdi.
Silahl qvvlrin sas 50 minlik daimi qoundan ibart idi. Feodallq
dvrnn n zif chtlrindn biri d daimi qoun hisslrinin vzin yerlrdn
ylan praknd qounlarn mvcud olmas idi. Bel qoun qfil dmn
hcumunun qarsn ala bilmir, daxild qiyamlar yatrmaqda tinlik kirdi.
Daimi qoun is hm mrkzi hakimiyyti gclndirmy, hm d mstqillik v
razi btvlyn tmin etmy imkan verirdi.
Eldnizlr dvltinin razisin l-Cibal, raq, Gilan, Mazandaran, sfahan,
Rey, Hmdan daxil edilmidi. Xilat, Diyarbkir, Fars, Xuzistan, Mosul, Kirman
v Tbristan vilaytlrinin balar da bu dvltdn asl idilr. Dvltin razisi
bydyndn paytaxt Naxvandan Hmdana krlr.
Dvltd sntkarlq v ticartin trqqisin, knd tsrrfatnn inkiafna
byk diqqt yetirilirdi. Tsadfi deyil ki, "Azrbaycan Renessans" kimi tannan
mdni oyan mhz bu dvltin mvcudluu dvrd ba vermidir.
1186-c ild Mhmmd Cahan Phlvann vfatndan sonra hakimiyyt
gln Qzl Arslan atas msddinin v qarda Mhmmdin yolunu davam
etdirir.









44

Yaxn rq dbiyyat tarixind epik
poeziyann ilk sanball nmayndlrindn hesab
ediln Thft l-raqeyn adl msnvisi, Mdain
xrablri adl mhur flsfi qsidsi, Qsideyi-
irniyy adl digr mhur qsidsi Xaqani trfind
yazlmdr. Onun Hbsiyy adlandrd qsid v
mrsiylrind feodal sarti, zlm v haqszlq
leyhin kskin ittihamnamlr sslnir, fryad
qoparlrd. nsan lyaqtini, comrdliyi, yaradc
myi yksk qiymtlndirn Xaqani irvani
vtnprvr air olub.
srlri Yaxn v Orta rq lklrind
yaylaraq masirlrinin nzrini clb edn air saray
hyat rivsind daim iztirablar keimidir ki, bu
da onun dbi irsin tsirsiz qalmamdr. Onun
srlri tkc bdii keyfiyytlri il deyil, dvrn
sosial-iqtisadi raitini yrnmk baxmndan da
hmiyytlidir.
Azrbaycan tarixin fzlddin Xaqani irvani
poeziyamzda ilk epik msnvi, hminin flsfi
qsidlr yazm air, saray airi olmasna
baxmayarq, saray hyatna qar csartl xan insan
kimi daxil olmudur.
fzlddin Xaqani irvani
(1126-1199)
fzlddin
brahim ibn li Nccar
Xaqani irvani 1126-c
ild irvanahlar dvltinin paytaxt amaxda anadan olmudur. O dvrd amax
regionda v mumiyytl mslman rqind elm v mdniyyt oca kimi
tannrd. Burada yerli v glm alim v diblr irvanahn saraynda v ya
mdrslrd drs deyirdilr. 8 yanda atasn itirmi fzlddin dvrnn mhur
alimi v hkimi misi Kafiddin mr ibn Osmann himaysind olmu, onun
trbiysi il bymdr. misi ona o dvrk elmi biliklrin saslar barsind
mlumat vermi, onda mtaliy hvs oyatmdr.
fzlddin hl gnc yalarndan eir yazmaa hvs gstrmidir. O, ilk
eirlrini mhur rq airi Snainin slubunda yazrm. Maraqldr ki,
fzlddinin hl "Hqayiqi" txlls il yazd ilk eirlri ona xalq arasnda
hrt qazandrmdr. Nticd 1151-ci ild, airin 25 ya tamam olanda irvan
ahlarnn mlik -ras, yni airlr mclisinin bas bl-la Gncvi onu
saraya dvt etmidir. O dvrd saray airlri maddi baxmdan korluq kmir,
onlarn btn tlbatlar saray xzinsi hesabna dnirdi. vzind is onlar z
45

hkmdarlarnn vsf etmli, onun btn hrktlrin haqq qazandrmal idilr.
ox az hkmdar var idi ki, saray airlrin tzyiq gstrmdn onlara azad
yaradclqla mul olmaq imkan versin. Btn bunlardan bixbr olan
fzlddin saraya glir. ox kemir ki, bl-la Gncvi il dostlar, onun qz
il evlnir v eirlrini d onun verdiyi "Xaqani" txlls il yazr. fzlddin
veriln txlls onun xaqana, yni irvanaha mxsus olmasn gstrirdi.
Xaqani irvani klassik rq poeziyasnn btn janrlarnda yksk
sntkarlq nmunlri yaratmdr. irvanahlarn sarayna gln mhur rq
airlri Ridddin Vtvat, xsikti sirddin v bdrrzzaq sfahani v
baqalar gncin fitri airlik istedadndan danr, onunla eir yarna xrdlar.
1156-c ild Mkky ziyart gedn Xaqani yolst bir ox Yaxn rq
lklrind d olmudur. Sfrdn qaytdqdan sonra Xaqani Yaxn rq
dbiyyat tarixind epik poeziyann ilk grkmli nmunlrindn hesab ediln
"Thft l-raqeyn" adl msnvisini yazmdr. air srd sfr macralar il
yana, Yaxn rq xalqlarnn hyatndan, rast gldiyi alimlrl grlrindn
ald tssratlarn tsvir etmidir. Xaqani burada z, sil-ncabti v ailsi
haqqnda trafl mlumat vermidir.
"Mdain xrablri" adl mhur flsfi qsidsind tarixd adil qlm
veriln Sasani ahlarnn xaraba qalm "Tai Ksra" adl saraynn timsalnda
zlm il hrtlnmi saraylarn viran olaca fikrini irli srm, masirlrini bu
xaraba qalm saraydan ibrt drsi almaa armdr. lbtt, saray airinin bel
eirlr yazmas gzlnilmz idi.
"Qsideyi-iniyy" adl baqa mhur qsidsind air insan lyaqtini,
comrdliyi, yaradc myi yksk qiymtlndirmidir. Hm Xaqaninin dvrnd,
hm d ondan ox-ox sonra yaam Yaxn v Orta rqin 30-dan ox grkmli
airi bu flsfi qsidy nzirlr yazmdr.
Xaqaninin lirik srlri, xsusil insan mnviyyatn yksldn, saf eqi,
mhbbti, vfa v sdaqti trnnm edn qzllri diqqtlayiqdir. Xaqaninin
lirik qzllrind eyni zamanda ictimai mvzular da ksini tapmdr. O, bir sra
eirlrin mhitindn, zlmkar hkmdarlardan gileylnmi, nadanlarn ykskd,
arif adamlarn, alimlrin is zlaltd olduunu csartl sylmidir. Xaqaninin
qit v rbailri airin daxili hycanlarn, ictimai mhit mnasibtini drk etmk
baxmndan mstsna hmiyyt malikdir. Bu srlrind air trafnda cryan
edn hadislri real surtd ks etdirmy alm, saraylara nifrtini, xalqa
yaxnlq v sdaqtini, "Xaqani" deyil, "Xlqani" olduunu poetik bir dild
bildirmidir.
Xaqani irvani vtnprvr airdir. O, vtni irvani fsunkar tbitli bir
diyar, bolluq, brkt lksi, airlr yuvas kimi trnnm etmidir. Bzn zlmkar
ahlardan v nadan masirlrindn ikaytlnrk amaxn dar qfs, qaranlq
46

zindan adlandrsa da, qrbtd olarkn hmi rkdn sevdiyi doma yurda can
atmdr. Doma yurdun gzl tbit mnzrlri, znn drin ictimai-trbiyvi
amallar, flsfi grlri yazd srlrd parlaq ksini tapmdr. Xaqani
qsidlrind feodallarn zlmn v zbanaln, ictimai daltsizliyi csartl
qamlamdr.
Xaqaninin dbi irsi ox zngindir. Onun "Hbsiyy" adlandrlan
qsidlri v mrsiylri d yaradclnda mhm yer tutur. O, feodal sarti,
zlm v haqszlq leyhin kskin ittihamnam olan "hbsiyy"lrind fryad
qoparmsa, mrsiylrind ruhi zablarn, sonsuz kdrini ifad etmidir. 20 yal
olu Ridin lmn yazd mrsiylrd airin ruhi sarsntlar, zab v
iztirablar, hyatdan ksknly xsusil tsirli v riqqtlidir. Xaqani eyni
zamanda mahir nasir olmudur. "Thft l-raqeyn" msnvisin nsrl yazd
mqddim v dvrnn mhur adamlarna mnsur mktublar mrkkb bdii
trzi-ifad, istiar, eyham v mbalilri il diqqti clb edir.
Xaqanid riyakar saray hyatna qar narazlq yarananda o, yazd
mdhiyylrin pemanln kmidir. Bdxah saray airlrinin haqsz
hcumlarna mruz qalan, sarayda zn "qanad qrlm qu kimi dmir qfsd"
hiss edn air saraydan tamamil z dndrmk qrarna glmidir. Bu mqsdl
yenidn sfr xmaq haqqnda xahi etmi, lakin xahii rdd edilmidir. Xaqani
gizli surtd irvandan getmy chd gstrmi, lakin I Axsitann mri il hbs
olunaraq 1170-ci ild abran qalasna salnmdr. 7 ay hbsd qaldqdan sonra
azad ediln air, nhayt, 1173-c ild ailsi il birlikd irvan hmilik trk edib
Tbriz km v mrnn axrnadk orada yaamdr.
Yaxn v Orta rqin bir ox grkmli airlri (mir Xosrov Dhlvi,
.Cami, blqasm irazi, mri, Qaani v b.) Xaqani irvanini zlrinin ustad
adlandrm, srlrin nzirlr yazmlar. srlri randa, Hindistanda dflrl
nr edilmidir. Yaradcl XIII srdn bri tdqiqatlarn diqqtini clb etmi,
rqin btn tzkirlrind ondan byk air kimi bhs olunmudur.
Xaqani irvani 1199-cu ild Tbrizd vfat edib v Tbriz yaxnlnda,
sonralar "Mqbrt -ra" ("airlrin dfn olunduu yer") adlandrlan Surxab
qbiristannda dfn olunmudur.








47

rq Renessansnn zirvsi grkmli
Azrbaycan airi Nizami Gncvi ad il baldr.
Onun srlrind dvrn n humanist, mumbri
ictimai-flsfi, sosial v mnvi-xlaqi ideallar parlaq
bdii ksini tapmdr. Nizami Gncvi lirikas, yksk
sntkarl, mhbbt dnyvi mnasibti, insan
taleyi il bal humanist dnclri il seilir.
Mhbbt mvzusunun rq dbiyyatnda geni
yaylmasnda, ictimai-bri ideallarla, humanist
mzmunla znginlmsind Nizami Gncvi
poemalarnn mhm rolu olmudur.
Nizami Gncvi (lyas Yusif olu) dnya dbiyyat
xzinsin be dahiyan mzmun poemadan ibart
Xms (Belik) bx etmi bir sntkardr. Onun
ad yalnz Azrbaycan tarixind deyil, mumn dnya
tarixi dbiyyatna grkmli air v mtfkkir kimi
yazlmdr.

Nizami Gncvi
(1141- 1209)
lyas Yusif olu 1141-ci ild Azrbaycann qdim Gnc hrind
anadan olmudur. Adi bir snti olan atas olunun thsil almasn istmi v onu
vvlc mktbd, sonra is mdrsd oxutmaqn lindn glni
sirgmmidir. Mdrsd veriln biliklrdn baqa, lyas xsi mtali saysind
orta srlrd mlum olan bir ox elmi biliklr yiylnmidir. O xsusn Yaxn
rq xalqlarnn ifahi v yazl dbiyyatn, rb, fars v yunan dillrini, qdim
yunan tarixini v flsfsini, hind flsfsini, astronomiyan yrnmi, tibb v
hnds elmlrin bld olmudur. slamn sas ehkamlarn n drin incliklrin
qdr yrnn lyas gnc olsa da, Gncd byk hrmt qazanmdr.
lyas Yusif olu yaradcla Nizami Gncvi txlls il lirik air kimi
balamdr. Onun yaratd ilk sr 20 min beytdn ibart sanball bir divan
(eirlr toplusu) olmudur ki, biz qdr ordak eirlrin ox cuzi bir hisssi glib
atmdr. limizd olan eirlrd lirik mqamlarla yana, Nizaminin mtrqqi
ictimai-flsfi fikirlrin d rast glmk olar.
N.Gncviy byk hrmtl yanaan Azrbaycan Eldnizlr dvltinin
hkmdar Qzl Arslan onunla Gnc yaxnlnda grm, dvlti daltli idar
etmk bard dyrli mslhtlrin qulaq asmdr. Qzl Arslan air Hmdnyan
adl bir knd balamdr. Bununla bel, Nizami saray airi olmaqdan qtiyytl
imtina etmidir.
48

O, 1169-cu ild qpaq qz Afaqla evlnmi, 1174-c ild olu
Mhmmd anadan olmudur.
Nizami Gncvinin 1177-ci ild bitirdiyi "Sirlr xzinsi" adl ilk poemas
ona byk hrt qazandrmdr. Bu sr Yaxn rqd didaktik-flsfi erin n
yax nmunsidir. srd air insanlar dalt, dzlk, mrdlik, xeyirxahlq,
tvazkarlq v dostlua arm, "hrlri xaraba", "kndli xrmanlarn dnsiz"
qoyan zlmkar hkmdarlar kskin tnqid etmidir. Orijinal kompozisiyaya malik
bu srin 20 mqalsi arasnda sx ideya vhdti vardr. "Sirlr xzinsi"nd ilk
df daltli hkmdar ideyasn irli srn air sonrak poemalarnda onu daha da
genilndirmidir.
1180-ci ild Nizami Gncvi "Xosrov v irin" poemasn bitirmi v onu
Azrbaycan Eldnizlr dvltinin hkmdar Mhmmd Cahan Phlvana
gndrmidir. Mhbbt mvzusunda qlm ald bu lirik-epik poema il Nizami
Yaxn rq dbiyyatnda mnzum roman janrnn sasn qoymu, yeni dbi
mktb yaratmdr.
Nizami Gncvi 1188-ci ild rqd ilk df rb nal sasnda "Leyli
v Mcnun" poemasn yazm v onu irvanah I Axsitana gndrmidir. Azad
mhbbtdn bhs edn bu facivi poemada air mhbbti flsfi mnada rh
edrk ncib mhbbt konsepsiyas yaratm, onu insan azadl, vicdan azadl
v mnvi tkaml problemlri il balamdr. Qhrmanlarnn daxili dnyasn
aan air onlarn keirdiyi iztirablar mhartl gstrmidir.
Nizami Gncvi 1196-c ild "Yeddi gzl" srini yazm v onu Maraa
hakimi laddin Krp Arslana gndrmidir. Yarm fantastik sr olan bu poema
quruluu il digr poemalardan frqlnir. Yaxn rq dbiyyatnda bu spkid ilk
df qlm alnm "Yeddi gzl" poemas tkc rq dbiyyatna deyil, el
Qrb dbiyyatna da tsir gstrmidir.
Nizami Gncvi 1203-c ild tamamlad "sgndrnam" srind btn
dbi-estetik, ictimai-flsfi grlrini bir nv yekunladrmd. Yaradclnn
zirvsi saylan bu poema 2 hissdn ibartdir. "rfnam" adlanan birinci hissd
Makedoniyal sgndrin mhariblrindn bhs olunur. kinci "qbalnam"
hisssind is daha ox ictimai-siyasi, flsfi msllrdn danlr. srd air
ideal, xobxt bir dvlt quruluu, milli v dini ayrlqlara frq qoymayan,
briyyt sadt gtirck adil bir hkmdar obraz yaradr. Nizami Gncvi orta
srlrin qaranlqlarndan glcy mracit edir, insanla sadt v xobxtlik,
dinclik v min-amanlq gtirn bir qurulu arzulayr v ideal hkmdarn bel bir
qurulu yarada bilcyini dnrd. srd ilk df olaraq utopik cmiyyt tsvir
edilmidir. airin xyali lksind insanlar firavan hyat srr, halal zhmtlri il
yaayrlar, hamnn da hquqlar brabrdir. Bu lkd srlr obansz, evlr
qflsz, balar gztisizdir. air srd mxtlif dvrlrin v lklrin mhur
49

filosoflarnn (Aristotel, Platon, Sokrat v b.) itirak etdiyi flsfi mclislrdn
shbt ad zaman, slind, dnya, hyat v kainat haqqnda z grlrini rh
etmidir. gr vvlki srlrd Nizami Gncvi zalamn pis yoldan dnb rhmli
hkmdar olacana inanrdsa, bu srind o, lkni ya adil hkmdarn, ya da
qdim yunan demokratiyasna bnzr qurumun (xalq ynca v onun sediyi
xslr) idar etmsinin trfda kimi x edir. Nizaminin utopik cmiyytind
xsusi mlkiyyt, qeyri-brabrlik, zlm, ictimai mbariz, cinayt, ehtiyac v
drd yoxdur. Buna nail olmaq n cmiyytd birlik, brabrlik, smimilik,
doruuluq, qarlql ehtiram v yardm hkm srmlidir. airin utopiyas sonralar
bir ox rq humanistlrinin ictimai-siyasi grlrin tsir gstrmidir.
Nizami Gncvi dvrnn btn sas elmlrin, o cmldn astronomiya,
tibb, hrb snti, flsf, tarix, corafya v baqa elmlr aid maraql fikirlr
sylmidr. lk df o bildirmidir ki, Ay qaradr v z ina malik deyil.
Nizaminin pedaqogika haqqnda syldiyi mhakimlri ibrtamizdir. Onun
pedaqoji fikirlrind mnvi-xlaqi trbiy msllri mhm yer tutur. O, myi
insann mnvi saflnn sas amili kimi yksk qiymtlndirir, tlim inad v
mstqillik tlb edn mk kimi baxrd. Nizami trbiyd nmunnin
hmiyytini, bu sahd mllimin byk rolunu xsusil qeyd etmidir.
Dvrnn grkmli mtfkkiri olan Nizami Gncvi dnyann Allah
trfindn yaradlmasna inanr, bununla bel, maddi dnyann drk edilmsi n
elmin inkiaf etdirilmsini vacib sayrd.
Nizami Gncvi mumbri air olmaqla yana, byk vtnprvr idi.
O, btn srlrind tsvir etdiyi hadislri Azrbaycanla laqlndirmy,
vtninin qdrtli gnlrini trnnm etmy almdr. Onun yaradclnda
vtn mhbbt doma xalq yolunda qhrmanlq ideyas il birlir. air vtn
tarixind olan qhrmanlar htta ideal sayd qhrmanlara qar qoymu, onlarn
daha stn olduunu gstrmy almdr. Nizami yaradclnda Azrbaycan
ifahi xalq dbiyyatndan - dastan, fsan, nal v atalar szlrindn bol-bol v
mhartl bhrlnmidir. Onun poemalarnda olan sjetlr is, z nvbsind,
Azrbaycan folkloruna hmiyytli tsir gstrmidir.
Nizami Gncvinin yaradcl hl salnda Azrbaycan, elc d
btn Yaxn rq dbiyyat v elmi fikri n nmun olmu, mhbbtl
izlnilmidir. airin mvzularnda sr yazmaq, onun "Xms"sin cavab vermk
srlr boyu rq poeziyasnda nnvi airlik imtahan saylmdr. XIII srdn
balayaraq onun poemalarna 40-dan ox nzir yazlmdr. mir Xosrov Dhlvi,
.Cami, .Nvai kimi byk sntkarlar Nizamini ustad adlandrmlar. airin
yaradcl Qrbi Avropa dbiyyatna da tsir gstrmidir. Grkmli tdqiqat
Y.E.Bertels sbut etmidir ki, Nizaminin poemalar il Avropann cngavrlik
romanlar arasnda myyn bnzrlik mvcuddur. C.Bokkaonun "Ameto",
50

K.Qostinin "Turandot", A.R.Lesajn "in ahzad xanm", Volterin "Zadiq, yaxud
tale" v baqa srlr Nizaminin poemalarnn sjetlri sasnda qurulmudur.
Nizaminin yaradcl rq incsntinin, xsusil miniatr sntinin inkiafnda
mhm rol oynamdr.
Nizami Gncvinin srlri bu gn d maraqla oxunur, insanlar
dndrmkd davam edir.

































51

Azrbaycan mdniyytinin ne-ne
nmunsi dnya mdniyyti xzinsind
znmxsus yer tutur. Azrbaycan
memarlnn oxsrlik inkiaf yolu orta sr
memarlarmzn yaratdqlar abidlrd sk
olunmudur. Orta sr memarlmzn ina
etdiklri abidlr srasnda xalq arasnda memar
cmi kimi tannan cmi ibn bubkrin
abidlrinin xsusi yeri var. cmi bu Bkr
Azrbaycan Ressesans kimi tannan mdni
oyan dvrnn nmayndlrindn birdir.
cmi bubkr olu Naxvani Azrbaycan
tarixin orta sr Azrbaycan memarlnn
grkmli nmayndsi, Naxvan memarlq
mktbinin banisi, orta sr dnya memarlnn
edevr srlrind hesab ediln Mmn xatn
trbsinin memar kimi daxil olmudur.


cmi bubkr olu Naxvani
(XII srin 20-ci illri - XII srin sonu)
Naxvan hrini dvltinin paytaxt elan etmi msddin Eldniz onu
dnyann n gzl hrlrindn birin evirmyi qarsna mqsd qoyur. Tikinti
ilrin byk vsait ayran msddin burada mhtm saraylar, dbdbli
imartlr, valehedici mscidlr tikdirir. Onun bu iini olanlar Mhmmd Cahan
Phlvan v Qzl Arslan davam etdirirlr. Memarlq ilrin gstriln dvlt
qays ox kmir ki, bhrsini verir. Azrbaycan Atabylri dvltinin
(Eldnizlr dvlti) n mhur memar cmi bubkr olu olmudur. Onun
uaql v gncliyi barsind mlumat, demk olar, yoxdur. na etdirdiyi abidlr
zrind "cmi bubkr olu Naxvani" yazlmas gstrir ki, o sln
Naxvandan imi. Alimlrin ehtimallarna gr, ilkin thsilini baa vurduqdan
sonra mhndis thsili almdr, nki o dvrd mhndis thsili olmayan xs, n
qdr yax usta olursa-olsun, dvlt v dini binalarn inasna buraxlmrd.
cminin bizim dvr qdr glib atm ilk mstqil ii Yusif ibn
Kseyir trbsidir. 1162-ci ild ina olunmu bu trb, adndan da grndy kimi,
Yusif ibn Kseyir adl xsin rfin ucaldlmdr; yni hmin xs bu trbd
dfn olunmudur. Xalq arasnda trby "Atababa trbsi" deyilir. Trb iki
hissdn ibartdir: yeralt v yerst. Yeralt hiss srdab formasnda dzldilib
52

v burada mrhum dfn olunub. Srdabnin tavan tavan formadadr. Trbnin
yerst hisssi xatir abidsi v ibadt yeri hesab edilmi v olduqca mhtm
formada ina olunmudur. Yerst hiss skkizbucaqldr, krpic v gcl ilnib.
Bucaqlar qabarq kild, divarlar is onlara nisbtn drind ilnilib. Abidnin
giri hisssi bataldr. Maraqldr ki, yerst hissnin i trfdn tavan gnbz
klinddir, dam is l trfdn piramidan xatrladr. Trbnin divarlar l
trfdn krpiclrdn qurulmu mozaika xarakterli ornamentlrl bzdilib.
Ornamentlr arasnda kitablr yerldirilib ki, onlarn da zrind Qurandan
aylr hkk olunub. Korpusun st xtti boyunca enli zolaq klind qurulan
kitablr binann mhtmliyini sanki bir daha tsdiqlyir.
Alimlrin fikrinc, Yusif ibn Kseyir trbsi gstrir ki, cmi binalarn
inasnda arxitektonik sxem stnlk vermidir. Bu sxem sasnda bir prinsip
dururdu: ina ediln binalarn korpusu bucaqlar vasitsil sanki byk hndsi
hisslr blnrd. mrnn axrnadk cmi bu sxem sadiq qalm, abiddn-
abidy onu daha da kamilldirmidir. Trbnin quruluu sbut edir ki, cmi
riyaziyyat ox yax bilirmi v ina edcyi abidnin btn gstricilrini
vvlcdn hesablayrm. Geni dnyagr, drin v zngin biliyi, gzl zvq
ona mhtm abidlr ina etmy imkan vermidir.
Naxvanda Atabylrin "Darl-mlk" adlanan sarayn da xalq arasnda
daha ox "memar cmi" kimi tannan cmi ibn bubkr ina etmidir.
Syyahlar onun mumi gzlliyi, gnbzinin mhtmliyi barsind ox yazrlar,
lakin bu abid bizim dvr qdr glib atmamdr. Memar cminin digr
monumental sri Naxvan hrinin Cm mscididir. Syyahlarn yazdqlarna
gr, qoa minarlr ilk df mhz bu mscidd ina olunmudur. Bu abid d
bizim dvr qdr glib atmamdr.
Memar cminin ina etdiyi abidlrin hrti uzaq Suriyadan balam
Hindistanadk olan razilr yayldndan hr yerdn yanna tlblr glir v
ondan memarln sirlrini yrnirmilr. Dvrn mnblrind cmiy "eyx-
l-mhndisin", yni "btn mhndislrin bas" deyilir. O is tvazkarcasna
zn "bnna" adlandrrm.
Onun yaratd abidlr memarlqda tamamil yeni istiqamt olmudur v
sonralar alimlr bu istiqamt "Naxvan memarlq mktbi" adn vermilr.
cmidn drs alm agirdlri d binalarn Naxvan memarlq mktbinin
qanunlar sasnda ina etmilr. Bel abidlr Naxvann Qarabalar kndind,
Brdd, Cnubi Azrbaycann Maraa, Slmas hrlrind indiydk qorunur.
XVI sr mhur osmanl memar Sinan xsusi olaraq Naxvana glmi v
cminin abidlri il tan olmudur.
53

1186-c ild memar cmi sntinin zirvsi saylan Mmn xatn
trbsinin inasn baa atdrr. Bu abid indiydk z gzlliyi il insanlar valeh
edir.
Mmn xatn trbsi Mhmmd Cahan Phlvann mri il arvad (bzi
mlahizlr gr, atasnn arvad, yni Cahan Phlvann anas) Mmn xatnn
rfin ina edilmidir. Trb iki hissdn ibartdir: yeralt v yerst. Yeralt
hiss srdab formasndadr v burada mrhum dfn olunub. Srdabnin tavan
tavaridir. rid ortada byk stn qurulub v hr on divardan ona doru talar
arlb.
Trbnin yerst hisssi xatir abidsi v ibadt yeri hesab edilir v
olduqca mhtmdir. Yerst hissnin hndrly 34 m-dir v onbucaqldr;
krpic v gcl ilnib. Bu hissnin alt trfi qrmz rngli diorit qaya paralar il
hrlb. Yusif ibn Kseyir trbsindn frqli olaraq burada bucaqlar aydn
seilmir v sanki ornament lentlri altnda gizldilib. Formalarn yumaql
pillknvari stalaktitlrin qurulmas il tmin edilib. Abidnin giri hisssi
bataldr. Trbnin divarlar l trfdn krpiclrdn qurulmu mozaika
xarakterli ornamentlrl bzdilib. Ornamentlr arasnda kitablr yerldirilib ki,
onlarn da zrind Qurandan aylr hkk olunub. Kitablrin mumi uzunluu
500 metr brabrdir. Ornamentlr firuzyi rngli kadan qurulub. Ornamentlrd
hndsi fiqurlar kufi rb xtti il byk ustalqla birldirilib.
Alimlrin fikrinc, vvllr trbnin dam adrvari olmudur, lakin
dvrmz qdr glib atmayb. Yerst hissnin i trfdn tavan gnbz
formasndadr. rid ortada byk stn qurulub v hr 10 divardan ona doru
talar arlb. Bu slubda binalar Avropada XIII srin sonu - XIV srin
vvllrind ina edilib v "qotik abidlr" ad il tannr. Tavan zrind
mrkzd dyirmi ornament, yanlarda daxillrind yazlar olan drd medalyon,
tavanla divarlar arasnda is kufi yazlar mvcuddur.
XIX sr syyahlarnn rsm v fotokillri sbut edir ki, trbnin yannda
vvllr tavari keidl birldiriln qoa minar olmudur. Hminin trbdn bir
az aral byk mscid v mdrs binalar varm. Lakin onlar dvrmz qdr
glib atmamdr.
Abidnin inas zaman memar yen d arxitektonik sxem vurunluunu
nmayi etdirmidir. Lakin eyni zamanda Yusif ibn Kseyir trbsin nisbtn
Mmn xatn trbsinin kompozisiyas daha tkmil, memarlq formalar daha
inc, ornamentlr is daha tmtraqldr.
Mmn xatn trbsi z dvr n edevr srlrdn hesab edilirdi.
Tsadfi deyil ki, Mmn xatndan sonra rqd bu slubda oxatma binalar ina
edilmy balanmdr. Onlarn srasnda Maraada Qunbad-e Kabud v Qunbad-e
54

Surx trblri, Dmavndd eyx ibli trbsi, Axanqanda (Mhd yaxnlnda)
trb, linc ay zrind eyx Xorasan trbsi indiyndk qalmaqdadr.
rq memarl v incsnti zr mhur mtxssis M.V.Alpatov
demidir: "XII sr ustalarnn Naxvanda yaratdqlar Mmn xatn trbsi nadir
gzllik v zriflik abidsidir. Mmn xatn trbsi rqin n gzl klassik
srlri - Firdovsinin "ahnam" v Nizaminin "Leyli v Mcnun" srlri kimi
bdidir".
Azrbaycan memarlnn grkmli nmayndsi cmi bubkr olu
Naxvani memarlq sntimiz riyazi tfkkrl brabr, zriflik, oynaqlq,
bdilik gtirmidir.





























55

Azrbaycan torpaqlarna gz dikn
ermnilr xalqmzn mdni irsini
znnkldirmkl brabr, tariximiz d
tcavz edirlr. Onlar htta tarixi
xsiyytlrimizi bel ermnildirmkdn
kinmirlr. Bel xsiyytlrdn biri d
Qafqaz Albaniyasnn Mehranilr slalsindn
olan v XIII srd Qarabada faliyyt
gstrmi Hsn Clal adl knyazdr. Ermnilr
onu Hsn Clalyan ad il qlm verir,
onun btn tbdirlrini znnkldirir, ondan
miras qalan abidlri kimi dnyaya tqdim
edir v abidlrd olan milli ornametlrimizi,
alban yazlarnn mhv edirlr.
Azrbaycan tarixin Hsn Clal
monqollarn hakimiyyti illrind albanlarn
milli-mdni irsinin qoruyub-saxlam ba,
tarixd Alban Renessans ad il tannan
tdbirlri hyata keirmi hkmdar kimi daxil
olmudur.

Hsn Clal
(1215-1261)
Azrbaycan rb
xilaftinin trkibin qatlanda
rblr imali Azrbaycan - Albaniyada yaayan xristianlarla ox mlayim
davranm, buradak qeyri-mslmanlara qoyulan czi vergi mqabilind onlara
dini ayinlrini icra etmkd he bir maneilik trtmmidilr. Tdricn btn
Azrbaycan islam dinini qbul ednd alban mnli xristianlar sasn Qaraban
dalq razilrind cmlmidilr. Bellikl, faktik olaraq burada alban xristian
kilssinin mrkzi yaradlr. Alban kilssi dnyann baqa xristian kilslrindn
tam mstqil kild faliyyt gstrirdi. rb xilafti paralanandan sonra
Azrbaycan dvltlrinin balar da eyni siyasti yrdr, Dalq Qarabada
albanlarn yaamasna he bir maneilik trtmirdilr. Bu da tbii idi, nki Dalq
Qarabada yaayan albanlar Azrbaycann mslman halisindn tkc dinlri il
frqlnirdilr. Onlarn milli mnsubiyyti, dili, adt-nnlri eyni idi, onlar
zlrini xalqmzn trkib hisssi kimi qbul edirdilr. Hl qdim dvrlrdn
balayaraq Qaraban dalq hisssi alban mnblrind Arsax (yni rsak,
"Saklar lksi"), yunan-Roma mnblrind is Orxistena adlanrd. Elc d
Zngzurun qdim alban mnblrind Snik ad mlum idi. Qaraban dalq
hisssinin ayr-ayr vilaytlrind, hminin Zngzurda xrda xristian knyazlqlar
yaranmd. Onlarn arasnda Snik knyazl nisbtn daha gcl idi. Alban-
56

xristian knyazlar hmi Azrbaycann mslman hkmdarlar il normal laqd
olmu, knyazlqlar hmin Azrbaycan mslman dvltlrinin trkib hisssi
saylmlar.
XII srin sonlarnda Snik knyazl tam ziflyir v bel raitd Xan
knyazl gclnmy balayr. Xan knyazl Qarabada Xanayla Trtray
arasnda yerlirdi v mrkzi Xan qalas idi. Vaxtil btn Albaniyan idar
etmi Mehranilr slalsi burada hakimiyytini qoruyub-saxlaya bilmidi.
I215-ci ild Xan knyazlnda hakimiyyt Hsn Clal adl bir xs
glir. Ondan qalm oxsayl yazlar onun mnyini yrnmy imkan verir. Bel
ki, yazlarn birind o bel qeyd edir: "Mn, Tanrnn aciz qulu Hsn, Vaxtanqn
olu, byk Hsnin nvsi...". Myyn edilmidir ki, onun atas Mehranilr
slalsindn olan Vaxtanq, anas is Xoriax adl qadn olmudur (hyatnn
sonunda bu qadn Qds (Yeruslim) hrin ziyart getmi v orada vfat
etmidir). Dvrn mnblrind Hsn Clala "knyazlar knyaz" deyils d, o z
"ixan" titulu dadn gstrir. Erkn trk dvltlrind bu titul hkmdarlarda
olmu v "iq xan" sz birlmsindn ml glmidir. Bu ondan irli glirdi ki,
erkn trk dvltlrind dvlt bas hm d dini ayinlrin icras hesab edilirdi.
Olduqca mmin bir aildn xm Hsn Clal z d dindar adam olmudur.
Dvrn mnblri onu sakit, mlayim, kasblara v ziflr l tutan, dini ayinlri
xrdalqlarna qdr icra edn, daim kitab oxuyan bir xs kimi gstrirlr. Alban
ailsindn olan hyat yolda da gnlrini farlara kmk gstrmkd v dua
etmkd keirirmi.
Siyasi qalmaqallardan uzaq olmaa alan Hsn Clal Azrbaycan
Atabylri dvltinin (Eldnizlr dvlti) trkibind olduu dvrd sasn tikinti
ilri il mul olmudur. na ediln mktblr, kils v monastrlara kitablar
balanr, orada xristian alimlri drs deyirmi. Mstqil Alban kilssinin bas
Nerses bu ilr balq edirmi.
Monqol qounlar Azrbaycana hcum ednd Hsn Clal Atabylr
lindn gln kmyi gstrmi, Atabylr dvlti mlub olduqda is halini da
qalalarna krmdr. Azrbaycanda qsa mddt xarzmah Clalddinin
hakimiyyti qurulanda Hsn Clal onunla dil tapa bilmidi. 1231-ci ild monqol
qounlarnn Azrbaycana ikinci - dadc yr balayr. Srkrd Cormaqunun
bal il monqol qounlar ardcl olaraq btn hrlrimizi zbt edir,
mqavimt gstrnlri qlncdan keirirlr. Vziyytin bel olduunu grn v
he yerdn kmk almaq midi olmayan Hsn Clal Cormaqunun drgsin
gedir v itatini bildirir. Cormaqun da z qounlarna onun knyazlnda he kim
xtr yetirmmyi taprr. Bellikl, Hsn Clal Qaraban qdim alban
tikililrini dantlardan qorumaa mvffq olur.
57

Daim monqollarn nzarti altnda olan Hsn Clal Azrbaycann hr
blgsindn Qarabaa axanlara kmklik gstrir, alban ziyallarna is xsusi
qay il yanar.
Monqollarn yrndn vvl Gncd yaam alban tarixisi Kirakos
Qanzakesi (Gncli) znn "Tarix" srini yazmdr. vvllr Gncd yaam
mhur alban alimi Mxitar Qo Xanda "Alban xronikas" adl srini tamamlayr.
Monqollar hakimiyytlrinin ilk dvrlrind lkd islam dinin mnfi yanar,
rit qanunlarn icra etmy imkan vermirlr. Qanunsuzluun qarsnn
alnmasna alan Hsn Claln tapr il Mxitar Qo "Mhkm
qanunnamsi" adl bir sr yazr v lkd dalt mhkmsi onun sasnda icra
olunur. Mxitar Qoun trtib etdiyi alban kils balarnn siyahsndan aydn olur
ki, bu kils lap qdimd d, monqollarn dvrnd d mstqil olmu, onun
banda yalnz albanlar dayanmlar. Hsn Claln mri il VII sr alban tarixisi
Moisey Kalankatlnn srinin davam yazlmdr.
Btn bu tdbirlri rbtl qarlayan Cormaqun oluna Hsn Claln
qzn alr v bellikl, mvqelri mhkmlnn Hsn Clal geni tikinti ilri
aparmaq n imkan ld edir. Onun dvrnd Qarabada ina ediln abidlr
arasnda n mhtmi Qandzasar monastr kompleksidir. ndiydk bu kompleks
Qafqazda alban-xristian memarlnn n nadir incisi hesab olunur. Onun inas
1238-ci ild baa atmdr. O faliyyt balayanda Hsn Clal traf torpaqlar v
balar monastrn mlak elan etmi, monastra gm qab-qacaq balamdr.
Alban kilssinin mrkzin evrildiyindn bzn Alban katolikosluu Qandzasar
katolikosluu adlanmaa balayr. Qandzasarn divarnda "Albaniyann ba kilssi"
v "Mn, Hsn Clal onu mnim alban xalqm n ina etdim" szlri
yazlmdr.
Hsn Claln uurlu faliyyti bir ox monqol srkrdlrinin xouna
glmir. Odur ki, Cormaqunun lmndn sonra onun vziyyti arlar. 1246-c
ild monqol drgsin dvt olunan Hsn Clal Bua adl srkrd trfindn
hbs edilir, bir ox qalalar talanr. Xzinsi talanandan sonra Hsn Clal
buraxlr. 1261-ci ild o nvbti df hbs olunur v ar ignclrdn sonra
ldrlr.
Hsn Claln lm il "Alban renessans" adl dvr d sona atr. O,
ar tarixi raitd Azrbaycan xalqnn trkib hisssi olan albanlarn mnliyini
qoruyub-saxlam, onlarn mdniyytini inkiaf etdirmi, onlarn kilslrinin
mstqilliyini tmin etmidir.
Hr zaman ermnilri dstklyn Rusiya arizmi 1836-c ild xsusi
frmanla mstqil alban kilssini lv edir. Albanlara aid btn tikililr v nadir
lyazmalar ermni kilssin verilir. Bundan istifad edn ermnilr onlar z
adlarna xmaa balayrlar. Ermnilri Azrbaycan torpaqlarna krn
58

imperiyaya da el bu lazm idi. Bellikl, onlar albanlarn tarixini silmkl
Azrbaycan tarixinin ox mhm bir hisssini silmy chd edirlr.
Qarabaa gz dikn ermnilr hal-hazrda Hsn Clal v onun
tikililrini znnkldirirlr. Onlar kinmdn grkmli tarixi xsiyytimiz
"Hsn Clalyan" deyir, Qanzasar monastr zrind olan alban yazlar v
ornamentlrini qoparb onu "ermni kils kompleksi" kimi qlm verirlr. Htta
Kirakos Qanzakesinin "Tarix" srini zlrin lazm olan kild "Ermnistan
tarixi" ad il ap edirlr.
Zbt etdiklri Azrbaycan torpaqlarnda mhkmlnmy alan
ermnilr bunun n xalqmzn mdni irsini v tarixini znnkldirirlr.
Bunun qars mtlq alnmaldr.
59

Orta srlrd Azrbaycan rqin elm v mdniyyt
mrkzlrindn hesab olunmudur. Bu da tsadfi deyildi.
Alimlrimizin v diblrimizin yaratd srlr Azrbaycana
minlrlr agird v tlb clb edir, burada elmi mrkzlr
yaradlr, bu elmi mrkzlrd dvrn n mhur alimlri
ilmyi zlri n rf sayrdlar. Bel elm mrkzlrindn
biri d 1259-cu ild Maraa hrind ina edilmi rsdxana
idi. Riyaziyyat v astronomiya tdqiqatlar zr dnyann
tannan mrkzin evrilmi bu rsdxana grkmli alim
Nsirddin Tusi trfindn tkil olunmudu. Monqol yrlri
zaman sir dm v lm mhkum edilmi onlarla alim
lmn pncsind qurtaran, onlara azadlq vern Tusi
Maraaya dvrn n mkmml altlrini, cihazlarn gtirtmi
v orada byk bir kitabxana tkil etmidir.
Hl salnda elm lksinin ah ad il tannan Nsirddin
Tusi astronomiya, hnds, triqonometriya, flsf, etika,
sosialogiya, siyast, iqtisadiyyat sahlrind yazd srlri il
geni hrt qazanmdr. Tusinin nailiyytli Avropada yalnz
XVIII srin vvllrindn d tsdiqini tapmdr.
Nsirddin Tusi
(1201-1274)
Nsirddin Mhmmd ibn Hsn Tusi 1201-ci ild Hmdan hrind
azrbaycanl ailsind dnyaya gz ab. lk mllimi atas olub. Sonralar is o,
Tus hrind mktb v mdrsd thsilini davam etdirib. Thsilini baa
vurduqdan sonra adna "Tusi" txlls lav etmsi thsil ald hr byk
mhbbti il baldr.
Uaqlndan kitab oxumaa byk hvsi olan Nsirddin Mhmmdin
xsiyyt kimi formalamasna grkmli alim bn Sina v onun agirdi, sln
azrbaycanl Bhmnyarn srlri byk tsir gstrmidir. Artq gnc yalarnda
mdrs mllimlri Tusinin riyaziyyat v ncum (astronomiya) elmin byk
hvs gstrdiyinin ahidi olmular. lk srlrini fizika elmi il balayan
Nsirddin Tusi tbitd maddnin saxlanmas v evrilmsi haqqnda ilk fikir
sylmidir. Bu dvrd o, mineralogiya v tibb sahsind bir ne elmi sr v
eirlr yazmaa balamdr.
XIII srin 30-cu illrind rann Kuxistan vilaytin gln Nsirddin Tusi
bu razilrd stn olan ismailiyy triqtinin sifarii il "xlaqi Nasiri"
(ismaililrin lideri Nasirin xlaqa aid kitab) srini yazmdr. slam triqti
saylan ismaililr bu dvrd yalnz dini faliyytl mul olmurdular, regionun
siyasi hadislrin d fal mdaxil edirdilr. Baqa vilayt v htta lklri d z
hakimiyyti altnda birldirmk fikirlri il x edn ismaililrin liderlri bu
60

yolda btn vasitlr l atmdlar. 1236-c ild z yzlrc nsx krln
"xlaqi Nasiri" kitab Orta v Yaxn rqd yaylm, mktblrd xlaq drsliyi
kimi istifad olunmudur. Maraqldr ki, indi d bzi mslman lklrind bu
kitabn myyn hisslrindn drslik kimi istifad edilir.
Tusinin hrtin paxllq etmy balayan Nasirin mri il o hbs olunub
lmut qalasna salnr. Lakin bu haqszlq ox kmir. smailiyy triqti monqol
qounlarnn zrbsin mruz qalr, lmut qalas monqollar trfindn ial edilir.
Monqol qoununun bas Hlak xanla grn Tusi ona elmi inkiaf etdirmyin
byk hmiyytindn danr. Tusi azad edilir v Hlak xan onu zn
mslhti gtrr. Sad hyat trzi srn alim yeni tyinatndan z n he bir
xeyir ummur, o, briyyt elmi n byk ilr grr. Hlak xann yrlrind
itirak edn Tusi minlrl thsil ocan dalmaqdan, yzlrc kitabxanan
yandrlmaqdan xilas edir. Tusi monqol sirliyind olan minlrl alim v mllimin
azad olunmasna nail olur.
1259-cu ild Tusinin tklifi il Cnubi Azrbaycann Maraa hri
yaxnlnda rsdxana ina olunmaa balanr. Rsdxana yeri el dqiq
seilmidir ki, orada indi d rsdxana faliyyt gstrir. Maraa astronomiya
Rsdxanasnn o dvrd tay-brabri olmamdr. Sonralar rqd ina olunan
rsdxanalar mhz Maraa rsdxanasnn plan sasnda tikilirdi. n mrkkb
altlr, n nadir kitablar bu rsdxanada toplanr, bura dnyann hr yerindn
mhur alimlr dvt edilirdi. Faktik olaraq rsdxana riyaziyyat v astronomiya
zr byk elmi mrkz evrilmidi.
Nsirddin Tusinin srlri arasnda "Zic Elxani" kitab ox mhm yer
tutur. Bu srd planetlrin geosentrik orbitinin sas elementlri verilmi, onlarn
sutka rzind orta hrkti dqiq tyin edilmidir. XVIII srin vvllrindk "Zic
Elxani" dnya astronomlarnn n qiymtli kitab hesab olunurdu. srd veriln
cdvllr rqd dflrl rb dilind, 1652-ci ild Londonda v 1711-ci ild
Oksfordda latn dilind nr edilmidir. Cdvllrin birind XIII srin 256 iri
hrinin dqiq corafi koordinat gstrilmidir. Mhur Avropa syyah Xristofor
Kolumbun mllimi Toskanelli bu cdvldn istifad etmidir. Hminin Tusi
sinus v tangensin 60-lq say sistemind rqmli triqonometriya cdvllrini
vermi, yerin frlanma oxunun illik presessiyasnn qiymti (51 ",4) taplmdr
(masir qiymti 51",2). Maraqldr ki, Tusi Avropa il Asiya arasnda byk bir
qitnin olmasn frziyy kimi irli srm, sonralar onun fikri tsdiqlnrk
Amerika kf edilmidir.
Astronomiyann riyaziyyatla sx balln qbul edn Nsirddin Tusi
"Thriri-qlidis" ("Evklidin rhi") srini yazm v bu sr hndsnin
inkiafna byk tsir gstrmidir. Bu srd, hminin "Hndsnin saslar"
kitabnda Tusi qdim dvr alimlri Arximed v Evklidin nailiyytlrini davam
61

etdirmi, nisbtlr nzriyysini vermi, bucan daxili bucaqlar cmi arasnda
olan laqni tapmdr. Bu sahdki ilri il Tusi Avropa alimlrini 400 il
qabaqlamdr. Onun "kll-qita" ("Tam drdtrfli haqqnda traktat") srind
mstvi v sferik triqonometriyadan bhs edilir. O bu srd Menelay teoremini,
masir triqonometriyann sas teorem v dsturlarn vermidir. Onun bu
nailiyytlri saysind triqonometriya ayrca bir riyazi fnn klin dmdr.
Nsirddin Tusinin ilk df Romada 1594-c ildn balayaraq nr ediln hndsi
srlri sonralar Avropa alimlri A.Lejandr, C.Vallis, C.Sakkerinin elmi ilrin
byk tsir gstrmidir.
Nsirddin Tusi "Cleul hesab" ("Taxta v qum vasitsil hesablama")
srind msbt dddn istniln drcdn kkalma qaydasn, binomial hdlrin
12 drcli hdddk msallarn vermidir. "Thrir l-Mcsti" v "Tzkireyi
Nsiriyy" srlrind Tusi planetlrin hrkt nzriyysi v Ptolemeyin
geosentrik sisteminin tshihini vermidir. Riyaziyyat tarixind ilk df Tusi tam
dddn ixtiyari drcdn kkalma mlini izah etmi, dd bucan ml
gtirn binomial msallar v onlar arasndak qanunauyunluqlar gstrmi,
sonralar "Nyutonun binomu" kimi tannan riyazi kfi szl ifad etmidir.
1265-ci ild Hlak xann vfatndan sonra Tusi onun olu Abaqa xann
(1265 -1274) vziri olmudur. Hlaklr monqol dvltinin daxili sabitliyinin
qorunmasna, iqtisadi gcnn artrlmasna alan Tusi bir ox monqol
feodallarnn mqavimti il zlir. Tusi onlar zifltmyi tklif edir, ks tqdird
mrkzi hakimiyytin ziflycyi barsind fikir sylyirdi. Sonralar dvltin
ziflmsi Tusinin haql olduunu sbut edir.
Vzir olduu dvrd Nsirddin Tusi sasn flsfi v ictimai-siyasi
srlr yazmaa balayr. "bn Sinann flsfsi v mntiqin rhlr",
"Shiflrind r-Razinin qeydlri", "Teologiya v metafizikaya dair risal",
"Alicnab insanlarn xarakterlri v keyfiyytlri" kimi srlrind Tusi flsf
tarixin nzr salm, bn Sinann flsfi srlrini o dvrn bzi tnqidilrindn,
ilk nvbd ilahiyyat r-Razinin hcumlarndan qorumudur. Hminin o, ilik
cryann flsfi spkid rh etmi, etika v sosiologiya msllrin
toxunmudur. "sas l-iqtibas" srind Tusi mntiq msllri v poeziyann
nzriyysini rh etmidir. "ki mlahiz haqqnda mlahiz" srind Nsirddin
Tusi flsfi mqamlarla brabr, Ayn v Gnin tutulmasn, in snmasn,
gyqurann yaranmasn elmi chtdn izah etmidir.
znn ictimai-siyasi srlrind Nsirddin Tusi "dvlt" anlaynn
almasna byk yer ayrmdr. Faktik olaraq Tusi Azrbaycann siyasi fikir
tarixind ilk dvlt nzriyyisi hesab olunur. "Maliyy haqqnda" risalsind
veriln qayda-qanunlar sonralar bir ox orta sr dvltlrind qanunlar toplularna
daxil edilmidir.
62

Nsirddin Tusi 1274-c ild Badada sfri zaman vfat emi v
Badaddak "Clil mscid"d dfn olunmudur. Onun qbrinin stnd
yazlmdr: "Elmin kmkisi, elm lksinin ah - dvr anas bel oul hl
domamdr".







63

Orta sr rqind n byk musiqii v
musiqinasn kim olmas bard sual ortaya
xanda, bhsiz, Sfiddin Urmvinin ad kilir.
Onun ud almaq mharti haqqnda mslman
rqind rvaytlr danlrd. Musiqi
nzriyysini yrndikdn sonra rq musiqi
yazl sistemini yaradan Sfiddin onu znn
Kitan-l dvar srind tsvir etmidir. XIII
srd Qtbddin irazi, XIV srd bdlqadir
Maraayi v Mhmmd l-Curcani, XV srd
bdrrhman Cami onun yaratd sistemi aan
srlr yaratmdr. Urmvinin srini trk dilind
XV srd krullah hmdolu trcm etmidir.
Sonralar o, fransz dilind trcm olunmudur.
Azrbaycan tarixin Sfiddin Urmvi rq
musiqi sistemini yaratm musiqinas, musiqi
nzriyysinin bilicisi, bstkar, mahir ifa v
pedoqoq kimi daxil olmudur.

Sfiddin Urmvi
(1216-1294)
Sfiddin bdlmmin ibn Yusif Urmvi 1216-c ild Azrbaycann
qdim mdniyyt mrkzi Urmiya hrind anadan olmudur. O dvrd bu hr
Azrbaycan Atabylri dvltinin trkibind idi. Elm v mdniyytin inkiafna
daim diqqt yetirn dvlt balarnn sylri nticsind hrd oxlu mktb v
mdrs faliyyt gstrirdi.
lkin thsilini Urmiyada alan Sfiddin burada da mdrsy gedir v
mdrsd oxuduu dvrd musiqinin saslar il tan olur. Burada o, bir ne
musiqi altind alma yrnir. Lakin onun n ox sevdiyi alt ud idi. Urmiyada
mdrsd thsilini bitirdikdn sonra Urmvi Badada krk bu hrd thsilini
davam etdirmk qrarna glir. O dvrd btn Yaxn v Orta rqin elm v
mdniyyt mrkzi saylan Badad hrind mslman dnyasnn n grkmli
xsiyytlri faliyyt gstrir v burann mdrslri n yksksviyyli mdrs-
universitet hesab olunurdu.
Badada gln Sfiddin dvrn n mhur universiteti saylan
Mstnsriyy universitetind thsilini davam etdirir. Burada oxumaqla brabr, o,
xttatlqla da mul olur. Qsa mddt rzind mahir xttat kimi tannan Sfiddin
mslman dnyasnn mnvi lideri, Badad xilaftinin dvlt bas xlif l-
Mstsimin saray katibliyin dvt alr v burada almaa balayr. mk
64

faliyytin katib kimi balayan Sfiddin zn tkc mahir xttat kimi deyil,
hm d olduqca tmiz v ryiaq insan kimi gstrir. Katiblikd pill-pill
yksln Sfiddin vvlc dvltin ba xttat, sonra is saray kitabxanasnn risi
vzifsin tyin edilir. Bu, olduqca msuliyytli bir vzif idi, nki kitabxana risi
katiblrin, xttatlarn faliyytin nzart etmli, stlik, aydnlq tlb ediln
msllr dair dvlt rhbrin qsa v eyni zamanda trafl ry vermk n
kifayt qdr bilikli olmal idi. Saray ilri il brabr, o, musiqi il muliyytini
davam etdirirdi. mkan ddkc udda mq edn Sfiddin tkc yaxn dostlarna
sirrini amd. Dostlarndan biri, Badadn mhur xanndsi Lizax xan mqlr
zaman z mahnlarn Sfiddin Urmvinin mayiti il oxuyurdu. Onun
sarayda x etmk tklifini Sfiddin qbul etmir v znn pekar musiqii
olmadn bildirirdi. Bununla brabr, Sfiddin bir ne mhur eir mahn
bstlmidi ki, onlar da Lizax xan mmnuniyytl ifa edirdi. Xlif qarsnda
xlarnn birind o, gzlnilmdn Sfiddinin mahnlarndan birini oxuyur.
Xlif tccbl bu gzl musiqini he vaxt eitmdiyini bildirir v onun mllifi
il maraqlandqda xannd Sfiddini gstrir. Bundan sonra xlif Sfiddinin
daim saray konsertlrind x etmsini xahi edir.
ksr tdbirlrd ud ifas kimi x edn Sfiddin Urmvinin ud
almaq qabiliyytindn Badadda rvaytlr danlrd. Rvaytlrin birin gr,
40 gn susuz qalm dv su hovuzundan su imy balayanda Sfiddinin ud
aldn eitmi v su imyini dayandrmdr. Hr df musiqi dayananda dv
su iir, musiqi sslnnd is diqqtl qulaq asrd. Musiqi bitndn sonra dvnin
gzlri yaarmdr. Digr bir rvayt gr, bir df bada Sfiddin agirdlrin
ud alma yrdnd budaqlarn birin blbl qonur v balayr ud ifasna qulaq
asmaa. fa o drcd onun xouna glir ki, blbl qonur Sfiddinin yanna v
onun mayiti il z qu dilind mahnsn ifa edir.
oxsayl tlblri olan Sfiddin qsa mddt rzind kamil mllim
kimi mhurlar. Dvrn bir ox musiqinaslar onun tlblri olmular. XIII
srin sonu - XIV srin vvllrind faliyyt gstrmi grkmli Azrbaycan
musiqinas bdulqdir Maraayi znn "Maqasidul-Alxan" srind yazrd ki,
ondan baqa Sfiddin Urmvinin tlblri arasnda mhur musiqiilr
msddin Suxravrdi, li Sitan, Hsn Zfr, Xisamddin Qutluq Bua v
baqalar vardr.
Sfiddin Urmvi iki yeni musiqi alti icad etmidi ki, onlar da udun
tkmilldirilmi variantlar idi. "Muzxa" musiqi alti tetraqonal formada syd
aacndan dzldilmi gvd v zrin taxlm 81 simdn ibart idi. Srf muam
ifalar n nzrd tutulmu "Muani" musiqi alti masir rbaba bnzyirdi,
lakin onun gvdsi byk idi, z d aftal aacndan dzldilmli idi. Altin 33
simi var idi.
65

Sfiddin Urmvinin n byk elmi ii 1252-ci ild tamamlad "Kitab
l-dvar" adlanan musiqi traktatdr. rb dilind yazlm kitab 15 fsildn
ibartdir. Musiqi nzriyysi problemlrinin iqlandrlmasna hsr olunmu sr
rqd musiqi almind sl inqilaba sbb oldu. Tdqiqat alim Henri Corc
Farmerin fikrinc, rq musiqisinin sistemini mhz Sfiddin Urmvi v mhz bu
srind yaradb. XIX srin ortalarnadk btn rb, fars, trk dnyasnn
musiqinas mlliflri onun davamlar olaraq Urmvinin yaratd sistemi ttbiq
edirdilr. Kitab dflrl krldyndn onun nsxlrin dnyann btn
yerlrind rast glmk olar. n zngin trtib edilmi lyazmalar London, stanbul,
Sankt-Peterburq v Nyu-Yorkun muzey v kitabxanalarnda saxlanlr.
Kitabn birinci fsillrind mllif rq musiqisinin qanunlarndan xbr
verir, qsa tarixsini aqlayr. Kitabn 9-cu fslind Sfiddin Urmvi muamlar
barsind mfssl mlumat verir. O, 12 muamn adn kir v onlar tsvir edir.
Bunlarn srasnda "aq", "Nva", "bu Saliq" (Busaliq), "Rast", "raqi",
"sfahani", "Zirefknd", "Bozorg", "Zngul", "Rhvi", "Hseyni", "Hicaz"
muamlar xsusi qeyd olunur. srin 11 v 12-ci fsillri uda hsr olunub.
srin 15-ci fsli musiqinin notlar vasitsil yazlmasna hsr olunub v
kitabn n vacib v orijinal fslidir. Sfiddin Urmvi rq musiqisinin, ilk
nvbd muamlarn xsusiyytlrini nzr alaraq hrf-rqm notlar sistemini
tklif etmidir. bcd rb hrflri sisteminin ttbiq edilmsi musiqinin ssinin
ykskliyini v uzunluunu gstrir. Bu mqsdl hminin myyn iarlrdn
d istifad edilir.
Masir Qrb musiqi yazl sistemi 1,5 tondan aa olan sslri yazmaa
imkan vermir v muamn aq duyulmayan, "gizli" sslrini ifa etmy imkan
vermir. Urmvinin sistemi is buna imkan verirdi v mhz buna gr XIX srin
sonunadk ttbiq edilirdi. Sonralar rq musiqinaslarnn Qrb slublu musiqi
mktblrind thsil almas Urmvinin sisteminin unudulmasna gtirib xard.
Tdqiqatlarn fikrinc, Qrb not sistemi il yazlm muam Urmvinin sistemi
il yazlm muamdan ayr cr sslnir. 1258-ci ild monqol srkrdsi Hlak
xann trk-monqol ordusu Badad ar dydn sonra tutur, sir dn xlif v
onun ail zvlri edam olunur. hr mhll-mhll talan edilir. Sfiddin
Urmvinin yaad mhll monqol qounlar trfindn mhasiry alnanda o,
mhllnin asaqqal kimi monqol dstsinin qarsna xr, onlarn dst basn
evin dvt edrk sad halinin gnahsz olduunu sbut etmy alr. Monqol
dst bas mvafiq mr aldndan dstsini k bilmycyini bildirir v
Sfiddin Urmvini saraya aparr. Hlak xana mslni danan musiqinas
mhllnin halisinin qrndan qurtarmasna nail olur. Xana onun mahir
musiqinas olmas bard mlumat verirlr v Urmvi yenidn saraya aparlaraq
66

Hlak xan n udda alr. Ziya adl xanndni mayit edir. Musiqinas
Hlaknn sarayna qbul edilir.
Hlak xann vziri, mhur tarixi laddin Cuveyninin qarda
msddin Cuveyni Sfiddin Urmviy himaydarlq etmidir. Musiqinas
msddinin iki oluna musiqi thsili vermidir. Hr iki agirdi mhur
musiqinas olmudur: byk qarda rfddinin "Risalitsa rfi" musiqi
nzriyysi sri sonralar btn rqd yaylmdr.
Lakin Cveynilr Badad trk ednd himaysiz qalan musiqinas
fzilt iind yaayr v 1294-c ild borclular n hbsxanaya atlaraq orada
vfat edir.





67

rq tbabti mrkzlrindn biri olan
Azrbaycan hmi hkimlri, lomanlar il tannrd.
Orta sr Azrbaycan hkimlri arasnda n mhuru
Mahmud ibn lyas irvanidir. Tbabt elminin
naliyytlrini Tbabt haqqnda elmi kitab adl
srind sistemldirn mllif dnyada ilk df olaraq
tibb komplekslrinin inkiafn tklif etmidir.
Hlaklr (Elxanilr) dvltinin tibb xidmti risi
vzifsini icra etmsi v dvltin vziri Ridddinin
dstyi ona bu tklifini hyata keirmy imkan
vermidir. Qrbi v rqi Avropada, Afrikada, Cnubi
v Cnub rqi Asiyada mtmadi olaraq balayan
epidemiyalar yz minlrl insann hyatna son
qoyduu bir dvrd Hlaklr (Elxanilr) dvltinin
razsin daxil olan Yaxn v Orta rqind bir df
d olsun epidemiya qeyd almamdr. Bunun sbbi
dvltd tibb xidmtinin qurulmas il baldr.
Ridddin Mahmud irvanini dvrn flatunu
(Platonu) v srimizin rstunu (Asitoteli)
adlandrrd.
Azrbaycan tarixin Mahmud ibn lyas
mhur hkim, tibb sisteminin yaradcs olan
tkilat, nzriyyi alim kimi daxil olmudur.



Mahmun irvani
(XIII srin II yars - XIV srin vvllri)
Nisbtn sabit razi olan irvanda iri thsil ocaqlarnn mvcud olmas,
monqol yrlrindn qaan yzlrc alimin bu mrkzlrd faliyyt gstrmsi
burada thsil alanlarn drin biliklr sahib olmasna imkan yaratmdr.
1260-c ild Mahmud ibn lyas "Tbabt haqqnda elmi kitab" rti ad il
tannan byk elmi sr yazmdr. Bilmdiyini yrnmyi eyib saymayan
Mahmud irvani hr syahtdn oxlu sayda kitab v qeydlrl qaydarm. Bel
syahtlrinin biri haqqnda o yazrd: "Mn ox eyi grdm, ox eyi duydum".
ox vaxt vtni Azrbaycandan v onun trkib hisssi olan irvandan ayr dn
Mahmud irvani qeydlrin birind tsadfn yolda Kafiddin irvani adl
hmyerlisi il grn xatrlayr, onunla "doma torpan xatirlrini
vrqlmyin nec sevindirici olmasn" yazr. Digr bir qeydind is o yazr: "Bu
dvrd irazda olsam da, vtnim irvan dnrm".
68

Mahmud ibn lyas irvaninin sri 4 hissdn ibartdir: nzri tbabt,
tcrbi tbabt, mumi tbabt, kompleks tbabt. srin giriind o qeyd edir ki,
digr tibbi srlrdn frqli olaraq onun srind xstliklr tsvir edilmir, onun
mqsdi tibbi biliklri sistemldirmk, nzri v tcrbi xsusiyytlri
yrnmkdn ibartdir. "Tbabtin kmyi il biz insan orqanizminin vziyytini
yrnir, diaqnozu myyn edirik, hminin bu elmin kmyi il orqanizmin
xstlik nticsind itirdiyi maddlri brpa edir v bu yolla salaml qaytarrq".
Mllifin fikrinc, "nzri tbabt tbii v qeyri-tbii olanlar hrktd
yrnir, onlarn sbb v dvranlarn myyn edir". O, xstliklrin sbblrini
ox soyuq v ya ox isti iqlimd, irkli v tstl mhitd, n il is
zhrlnmkd, hddindn artq ilmkd, tnbllikd v bo-bouna vaxt
keirmkd, yemk v imkd hdud bilmmkd v s.-d grrd.
Mahmud ibn lyas bildirirdi ki, "tcrbi tbabt faydal olanlarn nec
ttbiq edilmsini, zrrli olanlarn nec xarlmasn, salamln nec
qorunmasn, mxtlif xstliklrdn nec qurtulma" yrnir. Onun tklif etdiyi
v uurla hyata keirdiyi xstliklrin diaqnozunun dzgn myynldirilmsi
texnikas slind ona qdr ttbiq olunan bir ne metodikan znd
birldirmidir. Xst xaricdn yoxlanlmal, onun nbzi v hrarti myyn
edilmli, gzlrinin, dilinin vziyyti, hrkt etmk qabiliyyti v s.
yoxlanlmaldr. Mllif mxtlif nv nbzlrin tsvirini vermi, onlarn hans
xstliklrin lamti olmasn vurulam, nbz formalarn sistemldirmidir.
Kitabn 3-c fsli tibbi-izahl ltdn ibartdir, 4-c hissd tibb sisteminin
qurulmas prinsiplri z ksini tapb.
Mahmud irvani bn Sinann tklif etdiyi tibbi ocaqlar ideyasn
dstklmidir. Bel ki, bn Sina tibb ocanda hkimlri v tibbi kitabxanalar
cmldirmyi tklif etmidir. Mahmud ibn lyas bu ideyan davam etdirmi v
tibb ocanda hospitallar, tibbi kitabxanalarla brabr, tibbi lvazimat istehsal edn
emalatxanalar, tibb universiteti, drmanlar hazrlayan czaxanalar cmldirmyi
tklif etmidir.
Hlaklrin saray hkimi tyin ediln tbib qsa mddt rzind dvlt
bas Qazan xann v onun vziri, vvllr hkim olan Fzlullah Ridddinin
etimadn qazanm v dvltin tibb xidmti risi tyin edilmidir.
Mahmud ibn lyas irvaninin tklif il lkd "Dar -fa" ("fa
evlri") adlanan tibbi ocaqlar yaradlmaa balanmdr. Birinci v eyni zamanda
n byk bel tibb oca Tbrizd alm v qsa mddt rzind elmi-tcrbi
mrkz evrilmidir. Btn rqdn bura n mhur alim v hkimlr dvt
edilmi v Tbrizin trkib hisssi olan "Rbi Ridiyy" qsbsind
yerldirilmilr. 500-dn artq alim v hkim burada dvlt hesabna yaay yeri,
rzaq, paltarla tmin edilirdi. Malic il bal xrclr, hr xstnin saaldlmasna
69

gr hkim veriln pul mkafat, yeni elmi srlr gr qonorarlar dvlt
hesabna verilirdi. Rbi Ridiyyd mscidlr, xstxana v hospitallar,
rsdxana, kaz v tibbi lvazimat istehsal zr emalatxanalar, karvansaralar ina
edilmidi. Kitabxanada 600 mindn atq nadir kitab toplanmd. Tibbi kadrlarn
hazrlanmas mqsdi il burada 6000 tlbnin thsil ald universitet almd.
Tlblr "hcr"lr adlanan yataqxana kompleksind yaayr, onlarn da xrclri
dvltin hesabna dnilirdi. Hospital v xstxanalarda qbul otaqlar, malic
otaqlar, mliyyat otaqlar, meyitxana tkil edilmidi. Dnyada ilk df olaraq
hospitallarda ventilyasiya sistemi qurulmu, tmizliy riayt olunmas n
kompleks tdbirlr hyata keirilmidi. Hospital binas yaxnlnda hkimlrin
istiraht otaqlar, mhazir otaqlar v czaxana almd. czaxana nzdind
byk ba var idi ki, burada tibbi bitkilr becrilirdi. Btn tibbi kompleksin idar
edilmsi bilavasit Mahmud ibn lyas irvaniy taprlmd.
Mahmud irvani z srind hr bir tibbi pe sahibinin gstrdiyi
kmkliy gr hans mbll qiymtlndirildiyini qeyd etmidir. Hminin
xstxana xrclrinin adlar v miqdar da gstrilmidir. Bel ki, xstxanaya
dvlt trfindn pul aadak maddlrl ayrlrd: iilrin mvacibi, tlblrin
mavintlri, tibbi avadanln alnmas, qeyri-tibbi avadanln alnmas, xstlr
n hblr, drmanlar hazrlanmas n, gndlik dy, ciyr yemklri
hazrlanmas n, dini ayinlrin icra edilmsi, kfnlrin alnmas n vsait.
Tbriz "Dar -fa"s sasnda dvltin mxtlif yerlrind 67 eynitipli
tibb oca almd. Maraqldr ki, tibb ocaqlarnn birinin nzdind tkc malic
vasitlri il deyil, tbit tsiri il malic d nzrd tutulurdu. traf mhitdn
divarlarla ayrlan, byk balarla hatlnn bu tibb ocana "Bai Ridabad"
("Ridabadn balar") deyils d, xalq arasnda ona "Kue mualicun" ("Malic
hbsxanas") deyilirdi. n byk czaxana "Fthabad" czaxanas idi ki, burada
olan balarda dnyann on nadir bitkilri becrilir, onlardan hazrlanan drmanlar
lk czaxanalarna gndrilirdi.
Qrbi v rqi Avropada, Afrikada, Cnub v Cnub-rqi Asiyada
mtmadi olaraq balayan epidemiyalar yz minlrl insann hyatna son qoyduu
bir dvrd Hlaklr (Elxanilr) dvltinin razisind bir df d olsun epidemiya
qeyd alnmamd v bunun sbbi dvltd tibb xidmtinin yax sviyyd
qurulmas il bal idi. Tsadfi deyil ki, Fzlullah Ridddin Mahmud irvanini
"dvrn flatunu (Platonu) v srimizin rstunu (Aristoteli)" adlandrrd.





70

Yaradcla lirik eirlrl balayan
madddin Nsimi sonralar daha ox flsfi eirlr
yazm, htta flsfi v siyasi fikirlrini bel insanlara
bdii sz vasitlri il atdrmdr. Onun ilk
eirlrind mhbbt, insan gzlliyinin trrnm
sas yer tutmudur. Tdricn pxtln air
srlrind siyasi, ictimai, xlaqi mvzulara daha
geni yer vermy balayr. Nsiminin bdii
yaradcl Azrbaycan erinin kli xsusiyytlrinin
tkmillmsind mhm rol oynamdr. Nsiminin
qzllri, rbailri, tyular orijinal v orijinal olduu
qdr d qiymtlidir.
Nsiminin eirlri hl salnda btn
Yaxn rqd, raqda, Kiik Asiyada, Suriyada, Orta
Asiyada, htta Uzaq rqd yaayan uyurlar arasnda
ox populyar olmudur.
Azrbaycan tarixin madddin Nsimi ana dilind
yazlm ilk flsfi qzlin mllifi kimi daxil
olmudur. lk mstzad, mrbbe v trcibndlr
yazan air d mhz odur.
madddin Nsimi
(1369-1417)
madddin
Nsimi (sl ad Seyid li) 1369-cu ild amax hrind anadan olmudur. O
zaman amax hri irvanahlar dvltinin paytaxt idi. Clairilr monqol
dvltinin vassal olan irvanahlar dvlti Yaxn v Orta rq razilrini znd
cmldirn bu dvlt byk mbld vergi dyirdi. Tam mstqilliy can atan
irvanahlar mhariblrdn kinir v hr vasit il lknin iqtisadi v mdni
qdrtini artrrdlar. Nticd XIII - XIV srlrin tlatml hadislrin
baxmayaraq irvan razisi z sabitliyi il seilir, burann thsil v elm ocaqlarnda
rqin n mhur elm xadimlri faliyyt gstrirdilr.
lk thsilini amaxda alan Seyid li elmi biliklr can atm, islam tarixi,
rit, mntiq, astronomiyan yrnmidir. Biliyi il hmyadlar arasnda seiln
Seyid li mktb v mdrs proqramlarnn tlb etdiyindn daha ox oxuyur v
eirlr yazrd. slami biliklr drindn yiylndiyin gr ona madddin, yni
"Dinin daya" lqbini vermidilr.
Gnclik illrind madddin islamn sufi cryanna gcl meyl etmi
mhur sufi eyxi Hseyn ibn Mnsur Hllacn flsfi fikirlri il yaxndan
maraqlanmdr. X sr mtfkkiri Mnsur Hllac islamn sufi cryannn tbli
etdiyi mumi brabrlik haqqnda fikirlrin gr Badadda edam olunmudur.
71

madddin onu zn bir ideal kimi semi v htta onun el prstikarlarndan
olmudur ki, eirlrini bel "Hseyni" txlls il yazrd.
Lakin yetkinldikc madddini Mnsur Hllacn flsfsi artq qane
etmir, bir ox suallara onun tlimind cavab tapa bilmirdi. Hyat is ortaya yeni-
yeni suallar qoyurdu. XIV srin sonlarnda Azrbaycana trk dnyasnn mhur
srkrdsi mir Teymur qoun kmidir. ksr Azrbaycan razilri mqavimt
gstrmi v qhrmanlqla mdafi olunmalarna baxmayaraq viran qoyulmudur.
Naxvanda yerln linc qalas igidlik v radt nmunlri gstrrk
Teymurun qounlarna qar 14 il vurumudur. Azrbaycann ksr razilrinin
dadldn grn irvanah I brahim lksini bel dantlardan xilas etmy
alm v mir Teymurdan vassal aslln qbul etmidir. Onun xsi nfuzu
saysind mir Teymur vergilrin miqdarn tamam azaltm, I brahim onun
mttfiqin evrilmidir. Bu zaman btn Azrbaycandan elm v mdniyyt
adamlar irvana axmaa balayrlar. Azrbaycanda hrufilik cryan da mhz
bu zaman yaylr. Bel ki, hrufiliyin banisi Fzlullah Niminin z irvana glir
v fikirlrini burada tbli etmy balayr.
Hrufilik tliminin sas ideyalar Niminin be kitabnda -
"Cavidannam", "Mhbbtnam", "Nvmnam", "sgndrnam" v
"Vsiyytnam"d z ksini tapmdr.
Hrufilr maddi v ilahi almi - Allah, insan v btn varlqlar vhdtd
gtrr v kamil insan yksk dyrlndirirdilr. Onlar hr eyd Allahn
lamtini grr v hesab edirdilr ki, btn varlqlarn yegan sbbkar Allahn
klam olan "Quran"dr. "Quran" is hrflrdn ibart olduu n bu fikirlri
qbul ednlr zlrini hrufi (hruf - "hrf sznn cmi) adlandrrdlar.
Hrufilr gr, insanda Allahn lamtlri - "Quran"n nianlri vardr.
Hrufilrin bu msld sas mqsdi insann, xsusil d kamil insann
byklyn nzr atdrmaq
idi. Bu sbbdn onlar din xadimlri trfindn tqib olunurdular.
Hrufilr mir Teymuru onun mllrin gr "cahil insan", yni "geridqalm",
"mnfur" hesab edir, xalq Teymura qar mbarizy sslyirdilr. Nticd onlar
teymurilr trfindn d tqib olunurdular. Teymurun mttfiqi saylan, lakin onun
vassal kimi zn hiss edn irvanah I brahim tam mstqilliy can atr, bu
sbbdn hrufilri z razisind gizldirdi.
Nsimi il yaxndan tan olan madddin o zaman artq lirik air kimi
btn Azrbaycanda tannrd. O, srlrini ana dili olan Azrbaycan dilind,
hminin farsca yazrd. Onun lirik eirlr toplusu Azrbaycandan knarlarda da
maraqla oxunurdu. Lakin Nimi il tanlq onun hyatn dyiir. O, hrufiliyi
qbul edir v btn qalan hyatn insanlarn kamilldirilmsin srf edcyini
bildirir. Briyytin xilasn kamil insanlarn mvcudluunda grn madddin
72

hvsl hrufiliyin sas mddalarn yaymaa balayr. airlik istedad bu id
ona kmk edirdi. Faktik olaraq madddinin eirlri hrufi fikirlrin srtl
yaylmasna sbb olur, o z is Niminin sa li kimi qbul edilirdi. O htta
ustadna hrmt lamti olaraq Nimi ad il hmahng olan "Nsimi" adn zn
txlls seir ("nsim" - "xfif shr klyi" demkdir).
Fzlullah Nimi 1394-c ild hbs edilmi v Naxvan razisind
teymurilr trfindn ignc il edam olunmudur. lmndn vvl yazd
"Vsiyytnam"y sasn o, Nsimini z davams elan etmidir.
Mlliminin vsiyytini yerin yetirn Nsimi z n thlksiz olan
irvandan xm v Tbriz, ordan is Anadoluya yollanmdr.
Nsimi yaradcla, dediyimiz kimi, lirik, aiqan eirlrl balamdr.
Onun eirlrind mhbbt, insan gzlliyinin trnnm sas yer tutur. O
hminin acgzlk, paxllq, xudpsndlik, riyakarlq, vfaszlq kimi yaramaz
siftlri pislmidir. Tdricn pxtln air z srlrind siyasi, ictimai, xlaqi
mvzulara daha geni yer ayrmaa balayr. Hakim tbqnin zlm v
daltsizliyini, zbanalqlarn csartl gstrn air haqszlqlara qar syan
edirdi. O, insan yaradc varlq kimi grmk istyir, onu ilahildirirdi.
Nsiminin bdii yaradcl Azrbaycan erinin kli xsusiyytlrinin
tkmillmsind mhm rol oynamdr. ruz vzninin Azrbaycan dilinin
xsusiyytlrin uyunladrlmas, daxili v rdif qafiylrdn, mrkkb v
dolun cinaslardan uurla istifad edilmsi Nsimi poetikasnn stnlklridir.
Nsimi Azrbaycan dbiyyatnda ana dilind ilk df mstzad, mrbbe v
trcibndlr yazmdr. Onun qzllri, rbailri, tyular bdii qurulu v
mzmunca orijinal v qiymtlidir.
Nsiminin eirlri hl salnda btn Yaxn rqd - raqda, Suriyada,
Kiik Asiyada, Orta Asiyada, htta Uzaq rqd yaayan uyurlar arasnda ox
populyar olmudur. Onun srlrinin z krlr v insanlar arasnda geni
yaylrd. Nsiminin qzllrindn ox vaxt aqlar da istifad etmi, bu da
qzllrin ifahi xalq dbiyyat yolu il yaylmasna sbb olmudur. Onun ana
dilind yazd eirlr XV sr Azrbaycan airi Cahanah Hqiqi, XVI sr airlri
Xtai, Fzuli, XVIII sr airi Vaqifin poetikasna byk tsir gstrmidir.
Osmanl airi Rfii, trkmn airlri Mhdumqulu v ndlib, zbk airlri siri
v Nvai Nsimini z ustadlar kimi qbul etmi, onun irsini sntkarlq
baxmndan yrnmilr. Onun "lif-lam" v "trs lifba" adlanan eirlri maraq
dourur. Hr beyti, bzn d hr misrasnn ilk klmsi rb lifbasnn srasna
uyun hrflrl balayan bel srlr daha ox aqlar trfindn sevilirdi.
Nsiminin bdii yaradcl Azrbaycan poeziyasn znginldirmkl
brabr, xalqmzn dbi dilini d inkiaf etdirmidir. O, Azrbaycan
dbiyyatnda ana dilind yazlan ilk flsfi qzlin mllifidir. Canl xalq danq
73

dilinin imkanlarndan bacarqla istifad edn Nsimi klassik poeziya dilinin bdii
ifad vasitlrini d mhartl iltmidir.
Hrufiliyi yaydna gr dflrl hbs ediln Nsimi mslkindn
dnmrd. Anadoludan Aralq dnizinin rq sahillrin ken Nsimi burada da
hrufi fikirlrini yayrd. Lakin Suriyann Hlb hrin atdqda o hbs edilir v
Misir sultannn mri il 1417-ci ild el Hlb hrind edam olunur. Onun
lm il bal rvaytlrd fdakar airin lm ayanda zn mrdlikl
aparmas v mslkindn dnmmsi gstrilir. Rvayt gr, Nsimi "Armaz"
rdifli mhur qzlini el edam zaman sylmidir.






























74

Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin
hkmdar Cmalddin Qara Yusif Barani xalq
arasnda daha ox Qara Yusif kimi tannr.
XV sr tarixi-flsfi mahiyytin gr
tariximizin dn mrhlsi ola bilr.
Azrbaycan trklrinin milli inkiaf tarixind
bu dvrn xsusi yeri var. Monqol dvltlrinin
uzunmddtli hkmranlndan sonra mhz XV
srin vvllrind Azrbaycanda yadellilrin
aalna son qoyulmu, ouz-trk dvltilik
nnsi brpa edilmidir. Azrbaycanda
Qaraqoyunlu v onu vz edn Aqoyunlu
dvltlrinin yaranmas il lkmizd ouzlar
(trkmanlar) artq yalnz etnik chtdn deyil,
hm d siyasi baxmdan hakim mvqe
qazandlar. Azrbaycanda Teymuri aalna son
qoyulmas v dvltiliyimizin brpa
edilmsind Qaraqoyunlu Qara Yusifin tarixi
xidmtlri vzsizdir.
Azrbaycan tarixin Cmalddin Qara
Yusif Barani Azrbaycanda monqol v Teymuri
aalna son qoymu, Azrbaycan dvltiliyini
brpa etmi, Qaraqoyunlu dvltinin sasn
qoymu grkmli dvlt xadimi v srkrd
kimi daxil olmudur.
Cmalddin Qara Yusif Barani
(1355-1420)

Qara Yusif 1389-cu ild
atas Qara Mhmmdin
ldrlmsindn sonra mrkzi
rci qalas olan Qaraqoyunlu
tayfa birliyin etmidir. Mhkm
irad sahibi olan Qara Yusif
rqiblrinin mqavimtini qrb
qaraqoyunlularn nfuzunu daha
da artrm v blgd yaranm lverili vziyytdn faydalanaraq 1391-ci ild
Tbriz hrini l keirmidi. Bu zaman Azrbaycanda monqol mnli Clairi
dvlti hakimiyytd idi, rq trfdn is mir Teymurun qounlar hcumlar
edirdi.
mir Teymurun yr zaman Clairi hkmdar Sultan hmdl Qara
Yusif arasnda dmn qar ittifaq balanmd. mir Teymurun ordusu
Azrbaycan fth edn zaman ona mqavimt gstrn balca qvv mhz
qaraqoyunlular olmudu. mir Teymurun Qzl Orda xan Toxtama qar yr
balamasndan istifad edn Qara Yusif doma yurdunu dmndn azad etmk
n hrkt etmidi. O, Avnik qalasnda Teymuri qvvlrini mlub edrk mir
Atlam sir almd. Dvrn mnblri mir Teymurun Hindistan sfrind
olmasndan faydalanan Qara Yusif v Sultan hmdin itirilmi torpaqlarn geri
75

almaa sy gstrdiklrini yazrlar. Lakin 1399-cu ild mir Teymurun
"yeddiillik" sfr xmas onlarn bu chdini boa xarmd. 1400-c ilin
ortalarnda Qara Yusif v Sultan hmd Osmanl sultan Byazid snmaa qrar
verirlr v 8 ay Trkiyd yaayrlar.
mir Teymurun Qarabadan Osmanl sultanna gndrdiyi mktublarda
Qara Yusifin ldrlmsi, tslim edilmsi, yaxud da lkdn xarlmas tlb
edilmidi. Osmanl sultan ldrm Byazid cavab mktubunda Teymurun bu
tlblrini rdd edrk ona snm bir qonan qovulmasn amanszlq v
imanszlq kimi qiymtlndirmidi.
1402-ci ilin vvllrind Qara Yusif Trkiyni trk edrk Sultan
hmdin Badad l keirmsin yardm etmi v Hilld mhkmlnmidi.
1403-c il iyulun sonunda Qara Yusif Hill yaxnlnda teymurilrl dyd
byk qhrmanlq gstrs d, mlub olmu v Suriyaya kilmidi. Lakin
Teymurun qzbindn qorxan yerli hakimin mri il Qara Yusif v Sultan hmd
Dmqd bir il hbsd qalmlar.
Onlar azadla xdqdan sonra daim bir-birin dost olacaqlarna and
iirlr. Aralarndak anlamaya gr, Sultan hmd raqda, Qara Yusif is doma
yurdu Azrbaycanda mhkmlncyin qrar verir.
1405-ci ild Teymurun vfat xbri gln kimi hbsdn buraxlan Qara
Yusif trafndak silahdalar il vtnin doru hrkt edir. O dvrn
mnblrinin yazdqlarna gr, Qara Yusif yolda ayr-ayr mirlrl 180 df
dy girir v qalib glir. Aqoyunlu Qara Osmanla qarlaan zaman Qara Yusif
ona bu mzmunda mktub gndrmidir: "Biz hr ikimiz trkk. Bundan sonra bir-
birimiz qar vurumamal, bundan artq bir-birimizi zmmliyik. Bizlrdn hr
birimiz dmnlrimiz olan Rum (yni osmanllar) v caataylarla (yni
monqollar) vurumalyq. Son am v Ruma qar, mn d caataylara qar
vurumalyq". Qara Yusifin bu mktubu milli zndrkimiz n mhm
hmiyyt malikdir.
Qara Yusif Azrbaycana hakim olmaq n teymurilrin qvvlrini
mlub edrk Azrbaycanda onlarn aalna son qoymal idi. 1406-c il
oktyabrn 14-d Naxvann qrbind Araz ay sahilind Qaraqoyunlu v Teymuri
qounlar qar-qarya glirlr. Bu zaman Qara Yusif "Bizim xsi
dmniliyimiz zndn bu qdr insan tlf olur; igidlik v bahadrlq ikimizin
qar-qarya glrk vurumasndadr" deyrk dmn srkrdsi bu Bkri aq
dy arr. Lakin o bu tklifdn imtina edir. Dyd teymuri ordusu mlub
olur, Qara Yusif Tbriz glir. 1408-ci il aprelin 21-d o, Tbriz yaxnlnda
Srdrud dynd Miranahn balq etdiyi teymurilri ar mlubiyyt
uradr. Bu zfrin mhm tarixi hmiyyti vard, nki bununla da teymurilrin
Azrbaycandak aalna son qoyulmudu.
76

Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin getdikc gclnmsindn narahat
olan Sultan hmd Clairi Qara Yusifin Anadoluya getmsindn istifad edrk
Tbriz zrin hcum etmi, bununla ninki Qara Yusifl balad hdi pozmu,
hminin raqda mhkmlnmsind d dostu Qara Yusifin ona gstrdiyi yardm
lazmi sviyyd qiymtlndirmyi bacarmamd. 1410-cu il avqustun 30-da
Tbriz yaxnlndak sd kndind trflr arasnda ba vern dyd Qara
Yusif tam qlb qazanaraq Clairi monqol dvltin son qoymu v bellikl
mrkzi Tbriz hri olan Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin yaradlmas
rsmildirilmidi.
Qara Yusif Tbrizd Azrbaycann tannm adamlarndan toplad
mclisd olu Pir Buda sultan, zn is olunun vkili elan etmidir.
Qara Yusif 1412-ci il dekabrn 19-da Kr ay sahilind irvanah
brahimi v ki hakimi Seyid hmdi mlub edrk ki v irvan zndn
asl vziyyt salmdr. Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin qurucusu Qara Yusif
dvrnn grkmli srkrdlrindn v tannm simalarndan biri olmudur. Onun
ox mkmml srkrd olmasn, igidliyini bada teymurilr olmaqla btn
dmnlri d etiraf etmilr. Qara Yusifin qlblri artq btn rqd
"Azrbaycan qoununun tyan" kimi qiymtlndirilirdi.
Qara Yusif lksind quruculuq ilrin xsusi diqqt yetirmi, haliy
xo mnasibt gstrrk onlar daim diqqtd saxlamdr. Qara Yusif savadsz
olsa da, lyaqtli insanlar lazmi sviyyd qiymtlndirmyi bacarm v onlara
xidmtlrin gr etibar etmidir. O dvrn qayraqlar oxlaq v din baxmndan
Qara Yusifin kamil bir xsiyyt olduunu gstrirlr. Osmanl tarixilri yazr ki,
Qara Yusif qan tkmy v zlm etmy meyilli deyilmi.
Qara Yusifin mvqeyinin getdikc gclnmsi Orta Asiya teymuri
hkmdar sultan ahruxu narahat edir. Sultan ahrux Azrbaycan, raq Qara
Yusifin lindn almaq v onu asl bir hkmdar halna salmaq mqsdi il 1420-ci
il avqustun 25-d Heratdan 200 minlik ordu il Azrbaycana yr balayr.
Sultan ahruxun qaraqoyunlularla dydn qabaq qlb namin Qurann Fth
sursini 12 min df sgrlrin oxutdurmas fakt onun Qara Yusif nec
thlkli, ciddi bir rqib kimi baxdn tsdiq edir.
Teymuri hkmdar ahruxla savaa qrar vern Qara Yusif xst olmasna
baxmayaraq, ordusunun Tbrizd toplanmasna qrar verir. O, dy getmzdn
nc olanlarna yazd mktublarda teymuri ordusundan kinilck bir eyin
olmadn gstrir. bhsiz, teymurilrin hrb sullarn, dy qaydalarn,
qvvtli v zif trflrini onun qdr biln olmamdr. Mnblr yazr ki, o
dvrn he bir hkmdarnn qounu Qara Yusifin ordusu qdr yax silahlanmr
v rzaqla tmin edilmirdi, dvrn he bir srkrdsi Qara Yusif qdr sgrin
77

hrbi tlim kemirdi. Mnblr Qara Yusifin myyn hrbi-taktiki planlar
hazrlamas haqda da xbr verirlr.
Qara Yusif Tbrizdn ayrlarkn xzinsindki btn qzllarn
sgrlrin paylayr. Qaraqoyunlu qounu Tbrizdn cnubda Ucan hrinin
imal-qrbind yerln Sidabad kndin gln zaman Qara Yusifin xstliyi daha
da arlar. O, 1420-ci il noyabrn 13-d 65 yanda vfat edir. Bellikl, sultan
ahruxla gzlniln dy ba tutur. Qara Yusifin csdi olu Cahanah trfindn
rci aparlaraq atasnn yannda dfn edilir.






























78

Uzun Hsnin ad kilnd ox
zaman onun uzun olmas, Aqoyunlu
dvltinin sasnn qoymas yada salnr.
Lakin, ox az adam bilir ki, mhz o,
praknd olan qanunlar vahid
Qanunnam rivsind birldirrk
indiki hququ kodekslrin sasn yaratm,
islami biliklri sad haliy atdrmaq n
Quran kitabn Azrbaycan trkcsin
trcm etdirmi, hminin apard
mhariblr vasitsil ticart yollarn v
limanlar nzart altna alm v bellikl,
Azrbaycann glckd inkiafn tmin
etmy almdr.
Azrbaycan tarixin Uzun Hsn
uzaqgrn siyasti, mahir diplomat,
bacarql srkrd, qanunlar toplusu trtib
etmkl mrkzldirilmi dvlt qurmaa
alan padah, hminin quruculuq
ilrin, elm v mdniyyt himaydarlq
edn hkmdar kimi daxil olmudur.

Uzun Hsn
(1424-1478)
Nsrtddin bu-Nsr Hsn by 1424-c ild Azrbaycann bayandur
tayfasnda anadan olmudur. Hl erkn orta srlr dvrnd Azrbaycan
razisind mskunlam bu trkdilli tayfa slcuqlarn v monqollarn yrlri
nticsind Gy gl, rqi Anadolu srhdi v Dcl v Fratn yuxar axar
arasnda mhkmlnmidi. XIV srin sonunda fallaan tayfa tdricn Aqoyunlu
tayfa birliyi ad il tannan trkdilli tayfalardan ibart gcl ittifaq yaratmdr.
Hsn by bu tayfa birliyini idar edn aild anadan olmudur.
Hsn by uaq yalarndan hrb iin alud olmudur. Uca boyu,
fvqlad fiziki gc v eyni zamanda nhng zahiri grkmi ona "Uzun Hsn"
adnn verilmsin sbb olmudur. Onun uaqlq v gnclik illrini tsvir edn XV
sr salnamisi bu-Bkr Tehrani yazrd ki, Uzun Hsn olduqca sad hyat trzi
srr, by olsa da, tkc bylrl deyil, sad insanlarla da laq saxlayr, durub-
otururdu. Ham il birlikd ziyytlr qatlaan Uzun Hsn zn qar hanssa
xsusi raitin yaradlmasn tlb etmir v bununla dvrn bir ox
ahzadlrindn seilirdi. 1434 - 1453-c illrd dvlt yaratmaa yaxn olan
Aqoyunlu tayfa birliyi bu yolda qonu v qohum tayfa birliyi olan
Qaraqoyunlularn yaratd eyniadl dvltl toqquur v Azrbaycanda
79

mhkmln bilmir. Bununla bel, Diyarbkri zn mrkz sen tayfa birliyi
regiona nzart etmk fikrindn dnmr.
1453-c ild Uzun Hsnin atas vfat edndn sonra analar Sara xatun
oullar arasnda az qala balanacaq ara mharibsinin qarsn alr. z biliyi v
mdrikliyi il seiln bu qadn Azrbaycann orta sr tarixind xsusi yer tutur.
Tayfa birliyinin banda mhkmlnn Uzun Hsn regionun ticart yollarn
nzart altna almaq istiqamtind ardcl tdbirlr hyata keirir. Artq bu dvrd
o, dflrl sayca stn olan dmni mlub edrk mahir srkrd kimi hrt
tapr. Dylrd mxtlif hrbi hiyllr ttbiq edn Uzun Hsn z d bilavasit
hrb meydannda itirak edirdi. Aqoyunlu tayfa birliyinin genilnmsi v
mhkmlnmsi Qaraqoyunlu dvltinin bas padah Cahanah narahat edir v
o, 1467-ci ild Uzun Hsn qar yr balayr. Hmin ild Mu dynd
Uzun Hsn qalib glir, Cahanah hlak olur. 1468-ci ild Tbrizi tutan Uzun
Hsn Qaraqoyunlu dvltini lv edir, vzin Azrbaycan Aqoyunlu dvltini
yaradr.
Bu dvrd Azrbaycana Teymurilr dvltinin bas bu Sid yr
edir. Onun mqsdi mir Teymurun dvltini brpa etmk, Azrbaycan v traf
razilri zbt etmk idi. zn mahir diplomat kimi gstrn Uzun Hsn bu
Sidin mttfiqlrini ondan uzaqladrm, z is rdbil hakimi eyx Heydr v
irvanah Frrux Yasarn qismind mttfiq qazanmd. Nticd 1469-cu ilin
vvllrind ba vermi Mahmudabad dynd bu Sid mlub edilir v
ldrlr.
Mrkzlm siyasti yrdn Uzun Hsn Azrbaycan Aqoyunlu
dvltini gclndirmk mqsdi il bir sra tdbirlr hyata keirmidir. lknin
iqtisadi hyatn dirltmk v vergi toplanmasn nizama salmaq mqsdi il onun
bal altnda "Qanunnam" adl qanunlar toplusu yazlmdr (ona "Hsn
padah qanunlar" da deyilir). Dvltin mhur iqtisad v hquqnaslar
trfindn burada toplanm qanunlar dvrn tlblrin tam cavab verirdi. Bel ki,
sonralar Svfi hkmdarlar v Osmanl sultan Sultan Sleyman z qanunlarn
trtib edrkn Uzun Hsnin "Qanunnam"sindn istifad etmidilr. Grln
tdbirlr saysind hrbi-kri yanlarn imtiyazlar mhdudladrld, mrkzi
hakimiyyt qar xanlar mlub edildi. Daimi nizami qoun yaratmaq mqsdi
il qounlara aylq mvacib tyin edildi.
Uzun Hsnin dvrnd dvltin razisi Qafqaz sra dalarndan Fars
krfzindk, Xorasandan Mrkzi Anadoluyadk uzanmdr.
Uzun Hsnin dini siyasti lknin mhkmlnmsin ynldilmidi:
dvltin sas dininin faktiki snnilik olmasna baxmayaraq ilr tqib olunmurdu.
O htta bacsn ilrin lideri eyx Cneyd, qz Almah Byimi is (I ah
smayln anas) Cneydin lmndn sonra onun olu eyx Heydr r vermidi.
80

Dvltin n mhur din xadimlri Uzun Hsnin mri il mslmanlarn mqdds
kitab "Quran" Azrbaycan dilin trcm etmidilr. Bu addm islami biliklrin
sad haliy atdrlmasnda mhm addm idi.
Avropa dvltlri v Rusiya il daimi diplomatik laqlr yaradlm,
Tbrizd onlarn sfirliklri, bzi Avropa hrlrind is Aqoyunlu sfirliklri
almdr.
Geni quruculuq ilri aparan Uzun Hsndn dvrmz bir ox abidlr
qalmdr. Hsn-Keyf qalas, Tbrizd Nsriyy mscidi v onun nzdind
faliyyt gstrn mdrs, bir ox digr dini v ictimai binalar Uzun Hsn
trfindn ina etdirilmidir. Tbrizd ucaldlm Qeysriyy bazar bir zamanlar
dnyann n byk strtl bazar hesab olunurdu.
Uzun Hsnin saraynda elmi mclis faliyyt gstrir, burada 58 alim
alrd. Onun yaratd xsusi ansamblda 98 musiqiidn ksriyytini aqlar
tkil edirdi.
Avropa il ticart laqlrini gn-gndn genilndirn Uzun Hsn eyni
zamanda kompleks tdbirlr hyata keirir. Bel ki, Osmanl dvlti Avropaya
yollar baladqda aydn olur ki, nnvi Byk pk yolu marrutu qapanb. Odur
ki yolun mrkzind yerln Azrbaycana byk zrr dyir (digr rq lklri
d bundan ziyyt kirdi). Uzun Hsn Qara dnizin cnub sahillrind yerln
Trabzon imperatorluu vasitsil Avropa il laq yaratmaa alr. Bu mqsdl
o, imperator IV oann qz Despin xatunla evlnir. 1461-ci ild osmanl qounu
Trabzona hcum ednd hl Qaraqoyunlularla vurumalara ba qaran Uzun
Hsn bada anas Sara xatun olmaqla diplomatik danqlara nmaynd heyti
gndrir. Osmanllarn yr toplar gtrmmsindn xbrdar olan Uzun Hsn
danqlar yolu il onlar yubatmaq v bundan istifad edib qounlar il Trabzona
doru irlilmyi planladrr. Lakin Trabzon imperatoru Trabzonu osmanllara
dysz tslim etdiyindn Sara xatunun missiyas hmiyytini itirir. Bununla
bel, 1461-ci ild Yassmnd Aqoyunlularla osmanllar arasnda mqavil
imzalanr: osmanllar Trabzon hrini, Aqoyunlular is onun btn xzinsini
gtrrlr.
Avropaya yol amaq fikrindn dnmyn Uzun Hsn Aralq dnizi
limanlarndan istifad etmk qrarna glir. Danqlardan sonra Venesiya
Respublikas, Macarstan, Neapol krall, Papalq, Rodos, Kipr, Burqundiya
hersoqluu, Qaraman mirliyi ona qoulur. Onlar mharib zaman osmanllara
qrbdn zrb vuracaqlarna sz verirdilr. 1472-ci ild Aqoyunlu dvlti il
Venesiya Respublikas arasnda birg mbariz haqqnda Tbriz mqavilsi
balanr. Digr Avropa dvltlri bu mqavily qoulmur v gzlm mvqeyi
seirlr.
81

1472 - 1473-c illr Aqoyunlu - Osmanl mharibsi hr iki dvltin var
qvvlrinin sfrbr edilmsini tlb edirdi. Aqoyunlu qounu Osmanl
dvltinin lap irilrin qdr irlilyir v Aralq dnizinin sahilind yerln
Qaraman vilaytin atr. Lakin Venesiya hdliklrini yerin yetirmdiyi n
Aqoyunlu dvltinin planlar pozulur. 1473-c ild ba vermi birinci dyd
(Malatya dy) Uzun Hsn qalib glir, lakin ikinci dyd (Otluqbeli dy)
mlub edilir. Aydn olur ki, Aqoyunlu qounlar btn Osmanl dvltinin
razisini yarb Avropaya x ld etmk iqtidarnda deyil.
Bunu baa ddkdn sonra Uzun Hsn Suriya v ya Grcstan mlub
edib, ya Aralq dnizi, ya da Qara dniz vasitsil Avropaya x ld etmk
qrarna glir. O, Urfa v Amid hrlrinin yaxnlnda Suriyan nzart altnda
saxlayan Misir mmlk dvltinin qounlarn mlub edir. Daha sonra is grc
arlarn da mlub edir. Lakin qlblrinin nticsini gr bilmir.
Uzun Hsn 1478-ci ild Tbrizd vfat edib v Nsriyy kompleksind
dfn olunub.
























82

XV srin sonu - XVI srin vvli Azrbaycan
xalqnn iqtisadi-siyasi v mdni hyatnda yeni
yksli dvr olmudur. ah I smayl v onun
olu ah I Thmasibin sylri il Tbrizd ah
kitabxanas nzdind mhur xttat v rssamlar
toplanr. Onlarn faliyyti ox-ox vvldn
balam bdii nnni davam etdirir v Tbriz
miniatr mktbinin yaranmasna sbb olur.
XVI-XVII srlrd tsviri sntin n geni
yaylm, yksk inkiaf etmi nvn kitab
miniatr tkil edirdi. Elmi dbiyyatda Sfvi
mktbi, Thmasib mktbi, ox zaman is
Sultan Mhmmd mktbi adlandrlan bu
slubun inkiafnda dvrnn n grkmli ustad
sntkar olan Sultan Mhmmdin
yaradclnn mstsna hmiyyti olmudur.
Sultan Mhmmd
(XVI sr)
Digr qdim v orta sr rssamlar kimi, Sultan Mhmmdin d hyat v
yaradclnn ilk alar haqqnda trafl mlumat vern mnb yoxdur. Mxtlif
salnamilr v tzkirilrin qeydlri, stlik, rssamn dvrmz qdr glib
atm srlri bu byk sntkarn yaradcln iqlandrmaa imkan verir.
Ehtimal ki, sln Tbrizdn olan rssam XVI srin ortalarnda artq tannmdr;
misal n: dvrn snt tarixisi v rssam Dust Mhmmd onun kdiyi
miniatrlrin tay-brabri olmadn qeyd edir, Budaq Qzvini v Qazi
Mhmmd is onun "qzlbalara aid xsusiyytlri hamdan yax tsvir etdiyini"
gstrir.
Nizami Gncvinin "Xms"sinin 1524-c il lyazmasna v Nvainin
divannn lyazmasna 1527-ci ild kilmi miniatrlr rssamn snt ustalnn
inkiaf etmsindn xbr verir. Obrazlarn hlli, kompozisiyann mrkkbliyi,
insan v heyvan fiqurlarnn canl, ifadli v dinamik tsviri bu srlrin
pxtlmi qabil bir sntkar trfindn kildiyini sbut edir. Hal-hazrda
adkiln lyazmalar mvafiq olaraq Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyind v
Parisin Milli kitabxanasnda qorunur.
Sultan Mhmmdin txminn 1535-ci ild Hafizin divanna kdiyi
miniatrlrd adi insanlarn hyat trzi il brabr, saray yanlarnn hyat trzi d
tsvir edilib. Dvrn tarixisi sgndr Mni is rssamn "z ncib sntinin
83

zirvsin atmas v ecazkar fralarnn zrifliyi il btn dnyada hrt
qazanmas"n fxrl qeyd edirdi.
Ona gr d Sultan Mhmmdin XVI srin ortalarnda Tbrizd ah
saray nzdind faliyyt gstrn sarayn bdii emalatxanasnn risi v dvltin
ba rssam tyin edilmsi tsadfi deyildi.
XV srin sonu - XVI srin vvli Azrbaycan xalqnn iqtisadi-siyasi v
mdni hyatnda yeni yksli dvr olmudur. Aqoyunlu, sonra is Sfvi
dvltlrinin balarnn hyata keirdiklri siyast lkd daxili sabitliyin tmin
edilmsin, tsrrfatn inkiafna, Qrb v rq lklri il ticart laqlrinin
genilndirilmsin ynlmidi. Bu dvrd mxtlif snt nvlri il brabr,
Azrbaycanda elm v mdniyyt d srtl inkiaf edirdi. ah I smayl v onun
olu ah 1 Thmasibin sylri il Tbrizd ah kitabxanas nzdind mhur xttat
v rssamlar toplanmd. Onlarn faliyyti hl ox-ox vvldn balam bdii
nnni davam etdirir v Tbriz miniatr mktbinin yaranmasna sbb olur.
Burada faliyyt gstrn rssamlar bir ne snt sahsi zr pekar olmular.
Bu is onlara z srlrind sntlrin sintezi mslsini hll etmy imkan
vermidir.
Bu dvrd klassik dbiyyata maraq daha da artdndan grkmli
airlrin srlrinin lyazma kitablar klind trtibin xsusi fikir verilirdi. Bu is
Azrbaycanda xttatlqla brabr, miniatr snti v bdii trtibatln daha geni
yaylmasna, yksk inkiaf zirvsin atmasna sbb olur. Saray emalatxanasnda
toplanan rssamlar kitablar zngin ornament kompozisiyalar v lvan
miniatrlrl bzmkl brabr, mscid v saray binalar zrind monumental
kitablr yaradr, bdii xala v paralarn enilrini verir, binalarn daxilini
bzyn monumental divar tsvirlri kir, sonralar xsusi albomlarda-
murakkalarda toplanm portret v sjetli kompozisiyalardan ibart mstqil
miniatrlr trtib edirdilr. XVI - XVII srlrd tsviri sntin n geni yaylm,
yksk inkiaf etmi nvn kitab miniatr tkil edirdi.
XVI srd Tbriz miniatr mktbinin kediyi tdrici inkiaf, aparlan
yaradclq axtarlar, bdii slubun formalamas v getdikc tkmillmsi
birinci nvbd bu dvrn n grkmli rssamlarnn, Sultan Mhmmdin
rhbrliyi altnda saray emalatxanasnda alan ustad sntkarlarn yaradcl il
bal olmudur.
Sultan Mhmmdin ah sri Sfvi hkmdar I Thmasibin mri il yeni
bdii trtibat verilmi "ahnam"y kdiyi miniatrlrdir. Budaq Qzvini qeyd
edir ki, 20 il tam trtib ediln bu sr ah trfindn osmanl sultan III Murada
gndrilnd n qiymtli hdiyy kimi qbul edilmidir. Mlumdur ki, Firdovsinin
"ahnam" srinin bdii-estetik baxmdan dyrli, yksk snt srlri saylan
yzlrc nfis nsxlri vardr. Lakin bunlardan yalnz incsnt tarixind
84

xsusi hrt qazanmdr. XIV srd Tbrizd trtib edilmi "ahnam", XV srd
Heratda trtib edilmi "ahnam" v nhayt, XVI srd Sultan Mhmmd
trfindn Tbrizd trtib edilmi "ahnam" nsxlri orta sr rq kitab
sntinin nadir incilri hesab olunur.
Sultan Mhmmdin trtibat verdiyi "ahnam"d sjeti, slubu v snt
xsusiyytlrin gr mxtlif olan 258 miniatr kilib. Bu miniatrlr zrind
i zaman rssamn yaradclq fantaziyasnn qol-qanad amas n gzl imkan
yaradlm v rssam bu frstdn mhartl istifad etmidir. Tkc sas shnlr
deyil, arxa planda olan xrda, kmki shnlr bel rssam trfindn byk
zvql ilnmidir. Htta bzi hallarda (misal n: mclisd srxolarn tsviri)
rq miniatrlrin xas olmayan karikaturalara da rast glmk olur. Btn
miniatrlrd rssam doma tbitin srarngiz gzlliklrini gstr bilmi,
zngin rng alarlarndan istifad etmidir.
Sultan Mhmmdin trtibat verdiyi digr srlr arasnda hal-hazrda
Londonun Britaniya muzeyind qorunan, rssam trfindn 1543-c ild baa
atdrlm Nizami Gncvinin "Xms" sridir. Shiflrinin zngin bdii
trtibat v miniatrlrinin misilsiz bdii keyfiyytin gr bu lyazma tkc
Azrbaycanda deyil, mumiyytl Yaxn v Orta rqd kitab sntinin n zrif,
n qiymtli ah srlrindn saylr. "Mhmmdin merac" adl miniatr rq
rssamlarnn yaradclnda ox az tsadf ediln dini mzmunlu sjeti tsvir
edir. Kompozisiyann mrkkbliyi v dinamikliyi, kontrast rnglrin uyunluu,
vhdti sasnda ld olunan rsmin zngin koloriti gstrir ki, rssam bu rsmin
kilmsin btn var-qvvsini, bilik v bacarn, toplad tcrbni srf
etmidir. Bu sbbdn bu miniatr Azrbaycan miniatr sntinin n dyrli,
misilsiz nmunlrindn saylr.
Kitab miniatrlrindn lav, Sultan Mhmmdin ildiyi bir ne
portret v real hyat hadislrini ks etdirn mit janrl srlri d dvrmz
qdr glib atmdr. Bu srlrin ksriyytind (Sankt-Peterburqun Saltkov-
edrin adna kitabxanasnda saxlanlr) rssamn yaad dvr n sciyyvi
saylan saray hyat, ah I Thmasib bada olmaqla saray yanlarnn ylnclri
tsvir edilib. Rssamn on xrda detallar byk ustalqla ilmsi dvrn saray
hyatn, xalqn adt-nnlrini, etnoqrafk xsusiyytlrini yrnmy yax
imkan verir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Sultan Mhmmdin kdiyi illstrasiyalar v
mstqil miniatrlr mzmununa gr nnvidir, yni mumiyytl mslman
almind tsvir ediln sjetlrdir. Lakin rssamn byk ustal el burasndadr
ki, nnvi mvzular tsvir edrkn o onlar yeni sjet xtlri il znginldirir,
yeni obrazl ifad vasitlri tapr. Sultan Mhmmdin srlrinin bdii-estetik
tsir qvvsinin sasn tkil edn, onlara srarngiz gzllik vern kolorit v
85

dekorativlik Azrbaycan miniatrlri n sciyyvi slub xsusiyytlrindn
olub, onlar baqa rssamlq mktblrinin srlrindn frqlndirir. Elmi
dbiyyatda "Sfvi mktbi", "Thmasib mktbi", ox zaman is "Sultan
Mhmmd mktbi" adlandrlan bu slubun inkiafnda dvrnn n grkmli
ustad sntkar olan Sultan Mhmmdin yaradclnn mstsna hmiyyti
olmudur. Sultan Mhmmdin davamlar - olu Mirz li Tbrizi, agirdlri
Mzffr li, Mir Seyidli v digr miniatr ustalarmzn yaratd srlr Yaxn
v Orta rqd, Hindistandan Misir qdr olan razilrd faliyyt gstrn
rssamlarn yaradclna msbt tsir gstrmidir.






























86

Azrbaycan tarixind I ah
smayl Xtai xsusi yer tutur.
Azrbaycan Sfvilr dvltinin banisi,
grkmli dvlt xadimi v srkrd,
hminin gzl air olan Xtai
Azrbaycan dbi dilinin inkiafnda
mhm rol oynamdr. O, eirimizin ana
dilind yazlmasna mstsna hmiyyt
vermi, onun hakimiyyti dvrnd
Azrbaycan dili ninki hakim dbi dil
evrilmi, eyni zamanda dvlt dili
sviyysin ykslmidir: ondan
diplomatik yazmalarda istifad
olunmudur.
ah smayl Xtai
(1487-1524)
rdbilin hakimlri,
Sfvi eyxlri XV srin sonlarnda dnyvi hakimiyyt urunda mbarizy
qatlrlar. Azrbaycanda v ondan knarlarda byk nfuz sahibi olan Sfvi
eyxlri drin biliklri, mdrik mslhtlri v sad hyat trzlri il seilirdilr.
XI-II srdn balayaraq iliyi qbul etmi Sfvilr o dvrd Azrbaycanda
hakimiyytd olan slallrin haqszlqlarndan danr, onlarn aradan qaldrlmas
yollarn tklif edirdilr. Sfvi eyxlrinin el byk nfuzu olmudur ki, XIV
srin sonlarnda Azrbaycana yr etmi mir Teymur onlarn mlklrin
toxunmam, htta eyxl gr piyada yollanmdr. XV srd Aqoyunlu
dvltinin banisi Uzun Hsnl qohumluq laqsi yaradan, onun btn tdbirlrini
dstklyn Sfvi eyxlri Uzun Hsnin lmndn sonra z dvltlrinin
qurulmas barsind fikirlmy balamlar. Onlar irvan zbt edib, burada z
dvltlrini yaratmaq arzusunu gizltmmilr. Lakin triqtin bas eyx
Cneydin, sonra is onun olu eyx Heydrin irvan yrlri mlubiyytl
nticlnmidi. irvanahlar z vassal hesab edn v irvanda Sfvi dvltinin
qurulmasn istmyn Aqoyunlu padahlar irvanahlara hrbi yardm
gstrmi, nticd Cneyd v Heydr ldrlmlr. eyx Heydr 1488-ci ild
hlak olanda triqtin banda onun byk olu Sultanli dayanr.
87

1487-ci ild eyx Heydrin ailsind anadan olan olana smayl ad
qoyurlar. Onun anas Uzun Hsnin qz, eyx Heydrin arvad Almah Byim
idi.
eyx Heydrin lmndn sonra onun hrktlrindn qzblnn
Aqoyunlu Sultan Yaqub 1488-ci ild kiikyal smayl anas v qardalar
Sultanli v brahiml birlikd hbs etmk mrini verir. Sultan Yaqubun
lmndn sonra hakimiyyt gln Rstm Mirznin mri il eyx Heydrin
ailsi 1492-ci ild hbsdn azad olunur. Rstm Mirz hakimiyytd
mhkmlndikdn sonra Sfvi ahzadlrini aradan gtrmy alr, nki onun
trfda olan Sultanli byk nfuza sahib olmaqdan baqa, istedadl srkrd
kimi d zn gstrmidi. Byk qarda eyx Sultanli smayl znn varisi
tyin edrk rdbil gndrir, z is czi qvv il Rstm Mirznin gndrdiyi
qounlarla dy atlaraq hlak olur. Bir mddt rdbild v Rtd gizldiln
smayl sonralar Lahicanda Gilan hakimi Mirz linin sarayna aparlr. Vaxtil
onun atas v byk qardana xidmt etmi Sfvi srkrdlri v lmalar ona
drs demy balayrlar. Qsa mddt rzind hrb iinin xsusiyytlrini yrnn,
silah iltmkd mhart gstrn smayl hm d dvrn elmlri il mul olur,
stlik, ona siyast v beynlxalq laqlrin prinsiplrindn d mlumatlar
verilirdi.
Bu dvrd Aqoyunlu dvltind daxili mhariblr ara vermirdi. Vaxtil
mhtm Azrbaycan dvlti kimi tannan Aqoyunlu dvlti bir slalnin
nmayndlrinin bir-birlri il apard kimlrdn tnzzl keirir v 1499-cu
ild iki hissy paralanr. Onlarn birinin banda lvnd (paytaxt - Tbriz),
digrinin banda Murad (paytaxt - sfahan) dayanrd. Bu raitd hamnn diqqti
Sfvilr triqtin ynlmidi. Hl eyx Heydrin dvrndn onlar qrmz
zolaql papaqlar geydiyindn onlara "qzlbalar" deyilirdi.
1499-cu ilin avqust aynda eyx smayl znn yaxn trbiyi v
mslhtisi olan bir ne qzlba miri, hminin onlarn trfini saxlayan tayfa
balar il birlikd qoun toplamaq n rdbil yollanr. Lakin rdbil hakimi
onlar qbul etmir. Q rcivanda (indiki Azrbaycan Respublikasnn Astara
rayonu) keirn smayl 1500-c ilin yaznda aml v rumlu tayfalarndan, habel
Qarada v Tal halisindn ona qoulmu 2 min yaxn qzlbala Qaraba,
uxursd, uragil, Kazman, Trcan yolu il rzincana glir. Burada qzlba
tayfalarndan, habel Qarada sufilrindn tqribn 7 min trfda toplayan
smayl 1500-c ilin axrlarnda irvana hcum edir v irvan qounlarn Cabani
dynd mlub edir. Dyd irvanah Frrux Yasar ldrlr. Qzlbalar
1501-ci ilin yaznda uzunsrn mhasirdn sonra Bakn tuturlar. Daha sonra
amax yaxnlnda yerln Glstan qalasnda mhkmlnmi irvan
qounlarnn qalqlarn mhasiry alrlar. Lakin Aqoyunlu lvnd Mirznin
88

hcuma kediyini eidn qzlbalar mhasirdn l krk Naxvan
istiqamtind hrkt edirlr. rur dznd ba vermi dyd 7 minlik qzlba
qounu 30 minlik Aqoyunlu ordusunu mlubiyyt uradr. Bu qlbni
qazanmaa sasn dylrin smayla olan byk inam, Sfvi srkrdlrinin
bilik v bacarqlar imkan verir.
1501-ci ilin payznda Tbriz daxil olan smayl zn ah elan edir.
Bununla da paytaxt Tbriz olan Azrbaycan Sfvilr dvltinin sas qoyulur.
smayln tabe olmaq tklifini rdd edn Aqoyunlu hkmdar Muradla 1503-c
ild Hmdan yaxnlndak dy qzlbalarn qlbsi il nticlnir. I ah
smayl Aqoyunlu dvltini lv edib, sonrak illrd btn ran, Xorasan, raq
z dvltin qatr.
Bellikl, I ah smayln dvrnd Sfvilr dvlti Yaxn rqin n
qdrtli dvltlrindn birin evrilir. smayl knd tsrrfatn dirltmk,
hrlrd sntkarlq v ticarti inkiaf etdirmk, xarici lklrl iqtisadi laqlri
genilndirmk siyasti yrdrd. O, mrkzi hakimiyyti mhkmlndirmk
mqsdi il soyurqal torpaq sahibliyini tiyulla vz etmy alrd. nki
soyurqal alm feodal onun tam sahibin evrilir v separatizm meyilli olurdu.
iliyi rsmi dvlt dini mvqeyin qaldran smayl geni razid yaayan
mxtlif xalqlar vahid ideologiya trafnda birldirmkd Sfvi dvltini
daxildn mhkmlndirmk mqsdi gdrd. O, iliyi hm d snni olan
Aqoyunlulara, irvanahlara, eybanilr v osmanllara qar mbariz
bayrana evirmidi.
Avropaya gedn ticart yollarnn osmanllar trfindn balanmas
vvllr xarici ticartdn byk glirlr ld edn Sfvilri narahat edirdi.
Trflr arasnda danqlar uursuz olduu n mharib il nticlnir. 1514-c
ild sultan I Slimin balq etdiyi osmanl ordusu il aldran dznd ba
vermi dyd (aldran vurumas) qzlbalar mlubiyyt urayr. Osmanl
imperiyasna qar mbariz aparmaq mqsdi il hrbi ittifaq yaratmaa alan
smayl Venesiya, Macarstan, Almaniya, Roma papal v s. Avropa lklri il
diplomatik danqlar aparr. Lakin onun sylri nticsiz qalr. Sonrak illrd
smayl ki hakimliyini, irvanahlar, Grcstan arlqlarn asl vziyyt salr.
I ah smayl "Xtai" txlls il Azrbaycan, fars, rb dillrind eirlr
yazan grkmli air olmudur. srlrinin ox hisssini ana dilind yazm
smayln yaradcl Azrbaycan poeziyas tarixind mhm mrhl tkil edir.
O, Azrbaycan v ran dbiyyat klassiklrinin srlrindn bhrlns d,
yaradclnn tkkl v inkiafnda Nsiminin eirlri daha sas rol
oynamdr. Nsiminin bir ox eirlrin o, nzirlr yazmdr.
Xtainin ruz v heca vznlrind hm klassik, hm d xalq eirlri
formalarnda epik v gzl lirik srlri vardr. 1506-c ild yazd "Dhnam"
89

poemas, daha sonra yazd xlaqi-didaktik v flsfi "Nsihtnam" msnvisi
anadilli Azrbaycan epik erinin ilk nmunlrindndir. "Dhnam"d sufilik
grlrinin myyn tsirin baxmayaraq air sasn insani mhbbti vsf edir.
Onun srlrind tbit gzlliklri olduqca real tsvir olunub. Tbiti tsvir edn
airlr arasnda Xtainin srlri n mkmmllri hesab olunur. Poemadak
qzllr srin lirizmini daha da artrr. Xtainin lirikasnda airin siyasi baxlar,
qhrmanla, mbarizy ar, hyat eqi, gzllik, mnvi saflq, elc d
vsal sevinci, ayrlq iztirablar trnnm olunur. "Nsihtnam"d airin yd-
nsihtlri drin insanprvrliyi il seilir.
Xtainin srlri poetik dilinin sadliyi, tbiliyi, orijinal slubu il diqqti
clb edir; bu sbbdn sad xalq arasnda da geni yaylmdr. Azrbaycan dbi
dilinin inkiafnda ah smayln mhm xidmtlri olmudur. O, anadilli
poeziyann inkiafna mstsna hmiyyt vermi, Azrbaycan dilind yazan
airlr hamilik etmi, saraynda airlr mclisi yaratmdr. Onun hakimiyyti
dvrnd Azrbaycan dili ninki hakim dbi dil evrilmi, eyni zamanda dvlt
dili sviyysin ykslmi, ondan diplomatik yazmalarda bel istifad
olunmudur. smayln srlri Yaxn rqin bir sra lklrind yaylmdr. Hal-
hazrda smayln srlrinin lyazmalar dnyann mhur lyazma fondlar v
kitabxanalarnda saxlanlr.
I ah smayl Xtai 1524-c ild kidn qaydarkn vfat edib, cnazsi
gtirilib rdbild dfn olunub.
90

I ah smayln vfatndan sonra Sfvilr dvlti
paralanmaq thlksi il zldi: I smayln taxta
oturdulmu qulu I Thmasibin cmi 10 ua var idi v
bundan istifad edn iri feodallar zbanalqlar edir, daxili
mnaqilr yaradr, aralarnda apardqlar davtl vtnda
mharibsi n zmin yaradrdlar. Tarixd hkmdarn
azyal olmas ucbatndan dalan dvltlr ox olmudur,
lakin xobxtlikdn Sfvilr bu aqibt gzlmirdi. Atasnn
istedad v bacarn znd cmldirn I Thmasib hddi-
blua atdqda lkni paralayan qvvlri mhv etmi,
mrkzlmi dvlt yaratm, iqtisadiyyat brpa etmi,
Sfvilr dvltini dnya dvltlri srasna xarmlar.
I ah Thmasib Azrbaycan tarixin mrkzlmi
dvlt yaratm hkmdar, hrbi islahatlar keirmi grkmli
srkrd, iqtisadiyyat brpa edn, elm v mdniyytin
inkiafna daim diqqt yetirn dvlt bas kimi
dmdr.

I ah Thmasib
(1513-1576)
Sfvi hkmdar I ah smayln 1513-c
ild anadan olan olu - I Thmasib Azrbaycan
tarixin qzl shiflr yazmaqla atasnn v
nslinin hrtini daha da artrmdr. Onun hakimiyyt illri - 1524 - 1576-c illr
Sfvilr dvlti n snaq illri olmudur. Uaqlnda mkmml thsil alm I
Thmasib atas kimi byk srkrd v mdrik dvlt bas olmaq arzusunda idi.
On yanda ah elan ediln I Thmasib hakimiyyt urunda mbariz
aparan qzlba tayfa mirlrinin lind oyuncaa evrilmidi. ah tdricn feodal
prakndliyinin lk n n qdr thlkli olmasn anlayr v mrkzlmi
dvlt qurmaq fikrin glirdi. O, sadiq trfdalarna arxalanaraq ayr-ayr tayfa
balarn itat gtirir, mqavimt gstrnlri mhv edirdi. llr kedikc daimi
qounlarn gcn mirlrin mqavimtini qran I Thmasib mrkzi hakimiyyti
xeyli mhkmld bildi.
Hakimiyyt gldiyi zaman I Thmasibin qarsndak problemlr
srasnda osmanllarn qrbdn, onlarn mttfiqi Krm tatarlarnn imaldan,
zbklrin rqdn hcumlarnn qarsn almaq, dalm iqtisadiyyat brpa
etmk, mdniyytin inkiaf n zmin yaratmaq dururdu.
Osmanl dvlti il aparlan mharib gstrmidi ki, mrkzlmi dvlt
qurmadan v hrbi islahatlar keirmdn qlb qazanmaq mmkn deyil. Odur ki
I Thmasib mstqil siyast yrtmy can atan irvanahlar dvlti v ki
hakimliyini lv etmk qrarna gldi. Daxili ixtilaflar irvanahlar dvltini xeyli
zifltmidi. Bundan istifad edn I Thmasib 1538-ci ild qarda lqas Mirznin
91

bal il irvan zrin qoun gndrdi. Sonuncu irvanah eyxah ibn ahrux
mqavimt gstrs d, mlub edildi. amax hri, sonra is irvann vacib
strateji mntqlri, o cmldn da qalalar tutuldu, irvanahlar dvlti lv
edildi, onun kitabxanas, xzinsi, silah anbarlar Tbriz dand. irvanah
eyxah ldrldkdn sonra Azrbaycann bu blgsi Sfvi dvltinin trkib
hisssin evrildi, irvan bylrbyiliyi adlandrld.
Sfvilrin irvan yr zaman ki hakimi Drvi Mhmmd xan
irvanllara kmk gstrmidi. Buna baxmayaraq I Thmasib bu vilayti dinc
yolla birldirmy can atrd. Drvi Mhmmd xan I Thmasibin bacs Prixan
xanm il evlndikd mnaqinin dinc yolla hll olunacana mid yarand. Lakin
Prixan xanmn vfatndan sonra Drvi Mhmmd xan I Thmasibl btn
laqlri ksdi. 1551-ci ild I Thmasib xsn z byk qounla ki zrin
yr balad. ki xan qounlarn Ki qalas, "Glrsn-grrsn" qalas v
snacaqlarda (dalardak maaralarda) yerldirrk uzun mddt mdafi
olunacana inanrd. Lakin o, I Thmasibin qounlarnda ar toplarn olmasndan
xbrdar deyildi. Bu ar toplar dy mliyyatlarnda z szn dedi: bir ne
atl qala divarlarnda byk dliklr ml gldi, bu dliklrdn qzlbalar
qalaya hcum etdilr. kililrin btn mqavimt mntqlri zbt edildi, Drvi
Mhmmd xan dyd ldrld. Bununla da Sfvi dvlti razisind sonuncu
mstqil feodal qurumu lv edildi.
irvan v kinin Azrbaycan Sfvilr dvltin tam birldirilmsi
Azrbaycan xalqnn tarixind msbt rol oynad. Azrbaycann cnub v imal
hisslri arasnda laqlr daha da gclndi.
I Thmasibin hakimiyyti illrin Sfvi - Osmanl mharibsinin n
qzn dylri tsadf edir. Osmanl sultan I Sleyman hl 1534-c ild Sfvi
dvltindki hrc-mrclikdn istifad edrk Azrbaycana hcum etdi. Ar
dylrl geri kiln Sfvi qounlar osmanllarn qarsn ala bilmdi v onlar
Tbriz d daxil olmaqla bir ox razilri talan etdilr. I Thmasib "yandrlm
torpaq" taktikasna l atmal oldu. Bel ki, geri kiln Sfvi qounlar halini
krr, rzaq v lvazimatlar z il gtrr, kin sahlrini, otlaqlar yararsz
hala salr, hr v kndlri dadr, su hvzlrini zhrloyirdi. rlilyn osmanl
qounu sanki shrala yiylnir v tutduu razid mhkmln bilmyib razini
trk etmy mcbur olurdu. Bellikl, I Thmasibin taktikas dmn Azrbaycan
torpaqlarnda mhkmlnmy imkan vermirdi. Bel olduqda Sfvi dvltini
daxildn paralamaa chd edn Osmanl sultan qiyam feodallara kmk edir,
lakin btn qiyamlar ah trfindn qtiyytl yatrlrd. ahn qounlar
osmanllarn mttfiqi olan Krm xannn yrlrinin d qarsn ala bildi.
Dylrin gedii zaman hrbi islahat keirn I Thmasib tkc svari
hisslrini gclndirmir, hm d 30 min nfrlik daimi piyada qounu trtib edib,
92

onlar top v tfnglrl silahlandrrd. Osmanllar slh danqlarna balamaa
vadar etmk n I Thmasib 1552-ci ild geni hcum mliyyat hyata keirdi.
Osmanllarn Xilat, Van, Bitlis, Vostan, Mu razilri darmadan edildi. 1554-c
ild I Sleyman Naxvan istiqamtind hcuma kend olduqca byk
mqavimtl zldi v geri kilmy mcbur oldu. Bundan sonra o, danqlar
aparmaq tklifini qbul etdi. 1555-ci il mayn 29-da Sfvi - Osmanl
mharibsinin nvbti mrhlsi Amasya slh mqavilsi il baa atd. Slh
gr, Qrbi Grcstan v Ermnistan (Van gl trafnda corafi razi)
osmanllarn ixtiyarna kedi. Bunun mqabilind dvltin sas razilrini znd
saxlayan I Thmasib islahatlar davam etdirmk imkan qazand.
I Thmasib rqd ba vern hadislr fal mdaxil edir, daim lksinin
maraqlarna cavab vern siyast hyata keirir. Cnub-rq qonusu Byk Mool
imperiyasnda qanuni hakimiyyt devrilnd v yeni hkmdar Sfvilr qar
tdbirlr hyata keirmy balayanda I Thmasib 12 min qzlba svarisini
Hindistana gndrmi v nticd qiyam yatrlm, qanuni hkmdar Hmayun
yenidn hakimiyyt qaytmd. Bunun mqabilind Hmayun byk xzin il
birlikd Qndhar yaltini d Sfvilr balamd. I Thmasib dvltin imal-
rq srhdlrind Xorasana daim hcumlar edn zbk qounlarn mlub
etmidi.
Mhariblr nticsind Tbrizin dantlara mruz qalmas sbbindn I
Thmasib 1555-ci ild paytaxt Tbrizdn Qzvin krr.
Amasya mqavilsindn sonra ah lknin iqtisadi hyatn, ticart v
sntkarl dirltmk mqsdi il bir sra islahatlar hyata keirir. n ar
vergilr lv edilir, digrlrinin hcmi azalr, vergi ymnda olan hrc-mrcliyin
qars alnr. 1565-ci ild tama vergisini lv etmkl ah sntkarlq v ticartin
inkiafna yax rait yaradr. O zaman Tbriz, amax, Drbnd, Bak, rdbil,
Ordubad, r, Culfa mhm sntkarlq-ticart mntqlri idi. Azrbaycan ipyi,
soyuq silahlar, zint yalar, paralar rq v Qrb bazarlarnda byk qiymt
satlrd. I Thmasibin hakimiyyti illrind Azrbaycanda mdniyytin inkiaf
n rait yaradlmd. Savadl xs olan I Thmasib z bdii yaradclq v
xttatlqla da mul olurdu. Hakimiyyti illrind qazand tcrbni o, "ah
Thmasibin tzkirsi adl srind toplamd. Bu sr glck nsillr yd-
nsiht klind yazlb, hr mddas konkret tarixi faktlarla tsdiqlnib. ah daim
elm v mdniyyt xadimlrini himay etmi, zmannin on mhur rssam, xttat,
nqqa v digr mtxssislrini Tbrizd faliyyt gstrn "ah kitabxanasna
ymd. Sadq by far kimi rssamlar, Aq Qurbani kimi aqlar, Hsn by
Rumlu kimi alimlr v baqalar mhz ah I Thmasibin qays saysind
Azrbaycanda elm v mdniyyti inkiaf etdirmilr.

93








































94

Azrbaycan xalqnn tarixi yaddanda
birmnal qarlanmayan xsiyytldn biri I ah
Abbasdr. O, lkd sabitlik yaratm, islahatlar
hyata keirmi, uurlu hrbi mliyyatlar
vasitsil zbt edilmi torpaqlar geri qaytarm,
geni quruculuq ilri aparmdr. Bununla bel,
Byk srgn nticsind rann daxili
rayonlarnn iqtisadiyyatn inkiaf etdirmsi
Azrbaycan iqtisadiyyatnn zifldilmsi hesabna
hyata keirilmidir. Qzlba mirlrin qar
aparlm mbariz azrbaycanllarn dvltd
tutduqlar mvqey zrb vurmudur. Azrbaycan
Sfvilr dvltinin tdricn formalamasnn
tmlini mhz I ah Abbas qoymudur.
Azrbaycan tarixin I ah Abbas grkmli dvlt
xadimi, islahat, istedadl srkrd, Azrbaycan
Sfvilr dvltinin qdrtini prba edn v
bununla bel, onun formalamas n zmin
yaradan xsiyyt kimi daxil olmudur.
I ah Abbas
(1513-1576)

Azrbaycan Sfvilr dvlti XVI srin sonunda drin bhran keirirdi.
Zif v iradsiz ah Mhmmd Xudabndnin dvrnd feodal prakndliyi
gclnmi, bundan istifad edn xarici dvltlr Sfvi torpaqlarna hcumlar
tkil etmy balamdlar. Hrmz limannda mhkmlnn portuqallar Sfvi
dvltinin Qrmz dniz, Fars krfzi v Hind okeanna birbaa xn
balamdlar. zbklr daim Xorasana hcum edir, Sfvi torpaqlarnn rq
razilrini zbt etmy alrdlar. n byk thlkni is osmanl ordular
yaratmlar. Osmanl qounlar v onlarn mttfiqi olan Krm xanlnn qounlar
faktik olaraq Tbriz d daxil olmaqla Azrbaycann ksr razilrini zbt
etmidilr. Zbt edilmi razilrd, ilk nvbd imali Azrbaycanda osmanllar z
inzibati-razi v iqtisadi sistemlrini yaradr, buran btvlkl sfvilrdn
qoparmaq mqsdi gdrdlr.
qtisadi gerilik n mharib aparmaa, n d islahatlar keirmy imkan
vermirdi. Ayr-ayr qzlba feodal qruplamalarnn bir-birilri il toqqumalar
onsuz da zif olan ordunu daha da zifldirdi. Bel raitd 1587-ci ild ah
Mhmmd Xudabndnin lm xbri yayld. Onun olu, igid v bacarql
srkrd Hmz Mirz hl atasnn salnda ldyndn hakimiyyt Sfvi
nslinin digr qollarndan olan nmaynd glmli idi. Bel namizdlr ox idi,
95

lakin sonda ustacl v aml tayfa mirlrinin dstyin arxalanan v 1587-ci ildk
Xorasanda yaayan 16 yal ahzad Abbas ah elan edildi.
Qzlba yanlar il keirilmi ilk mavir gstrdi ki, lkni mhv
olmaq thlksindn qurtarmaq n gcl ordu yaradlmal, lkd sabitlik brpa
edilmlidir. Bunlara nail olmaq n islahatlar keirilmli, iqtisadiyyatn
trqqisin xsusi diqqt verilmli idi. Bunun n is feodal prakndliyin son
qoyulmal idi. Daxili problemlri hll etmk n vaxt qazanlmal idi v bu vaxt
qazanmaqn ah osmanllarla danqlara balad. 1590-c ild trflr arasnda
imzalanan stanbul slh ox ar oldu: Cnubi Azrbaycann rdbil hri
trafnda olan bir ne vilayti istisna olmaqla digr Azrbaycan torpaqlar,
hminin vvllr btnlkl Sfvilr mxsus Grcstan v Ermnistan (Van
gl trafnda olan torpaqlar nzrd tutulur) osmanllara verilirdi.
Dvltin ba vziri Hatm by Ordubadi il birlikd islahatlar plan
hazrlayan ah onlar hyata keirmy balad. Svf mirlrindn ibart qounlar
dmnl mharibd igidliklr gstrslr d, ayr-ayr feodallara qar
mbarizd zif itirak edirdilr, nki onlarn bir-birlrin qohumluqlar atrd.
Mrkzi hakimiyyti gclndirmk n is itat gstrmyn feodallarn
mqavimti mtlq qrlmal idi. Odur ki ahn mri il 15 min nfrlik qulamlar
korpusu tkil edildi. Atabylr dvltind mmlklr korpusunun formalama
prinsipini sas gtrn ah qzlba tayfalarna he bir aidiyyti olmayan olan
uaqlarn toplamaq v aha sdaqt ruhunda trbiylndirmk mri verdi.
Qulamlar ahn qvardiya qounu rolunu oynayrd.
Masir mharibd odlu silahlarn hmiyytini yax drk edn ah top
hisslri yaratmaa balayr. lk daxilindki ustalarn sfrbr edn, Avropa
dvltlri v Rusiyadan lav mtxssislr dvt edn v avadanlq alan ah qsa
mddt rzind 500 topu olan gcl topu hisslri yaratmaa mvffq olur.
Bundan baqa, lknin halisi siyahya alnr, xsusi siyahlara sasn
vilaytlrdn myyn sayda dylr toplanmaa balanr. Onlar ahn
hesabna tmin v tchiz edilir, tfnglrl silahlandrlr. 12 minlik tfngi
korpusuna ahn mri il qzlba tayfalarnn dylri gtrlmrd ki,
tfngilri d prakndlik yaradan feodallara qar mbarizd istifad etmk
mmkn olsun.
Bu tdbirlrdn sonra qzlba mirlrin qar amansz mbarizy
balayan ah mrkzi hakimiyyt tabe olmayanlar mhv edirdi. Bellikl,
tdricn ikitirlik, prakndlik yaradan mirlr aradan gtrld, onlarn tmsil
etdiyi tayfalar zifldildi. Bundan sonra qzlba svari hisslrind islahatlar
keirildi. 116 minlik gcl svari qounu yaradld, onlardan 44 mini daimi qoun
siyahlarna salnd. Daimi qounlarn yaradlmas o dvr n mtrqqi addm
idi.
96

Daxili sabitliyin yaranmas sosial-iqtisadi v inzibati islahatlar keirmy
imkan verdi. Keirilmi maliyy tdbirlri dvltin xzinsini znginldirdi,
mhsuldar qvvlr canland. I ah Abbasn rhbrliyi il Sfvi dvlti tdricn
dirldi.
Fal xarici siyast yrdn ah Avropa v Rusiya il ticart laqlrindn
baqa, hrbi-siyasi danqlar da aparrd. Almaniya v spaniya osmanllara qar
balanacaq mharibd sfvilri dstklycklrini vd etdilr.
1597-ci ild ah dvltin paytaxtn cbh blgsin yaxn olan Qzvindn
sfahana krr. Bu is rann mrkzi vilaytlrinin inkiaf n zmin yaradr.
slahatlar keirndn sonra 1599-cu ild I ah Abbas rq yr edir.
zbk eybani dvlti ilk dylrdc mlub edilir, Xorasan v traf razilr
yenidn Sfvi torpaqlarna qatlr, Orta Asiya v fqanstann bir ox razilri
ahn tsiri altna keir.
1601-1602-ci illrd ah portuqallara qar mliyyatlara balayr.
ngilislrl danqlar apararaq onlardan hrbi gmilr alm ah hm dnizdn,
hm d qurudan portuqallarn lind olan v Fars krfzin xlar balayan
limanlara hcum edir. Portuqallarn burada mhtm istehkam yaratmalarna
baxmayaraq, onlarn qalalar tutulur, zlri is bu razilrdn qovulurlar. ah bir
sra Bhreyn adalarn da tutmaa mvffq olur.
1603-c ild I ah Abbas oxdan bri hazrlad mhariby - osmanl
qounlarna qar mhariby balayr. 1603 - 1607-ci illr mliyyatlarnda
Azrbaycan btnlkl osmanl qounlarndan azad edilir. Dorudur, lky bu
ox baha baa glir. Bir ox hrlr viran olur, kin sahlri, balar, suvarma
kanallar mhv edilir. stlik, "yandrlm torpaq" taktikasndan geni istifad
edn ah dmn hrkt edn razilrd btn maddi varlqlar mhv edir, su
hvzlrini zhrlndirir, halini is lknin drinliklrin, sfahan trafna
krr. Krm el byk miqyasda aparlr ki, htta hali arasnda "Byk
srgn" adn alr. Osmanllar bir ne df itirilmi torpaqlar qaytarmaa chd
etslr d, yen d mlub edilir, Sfvi qounlar Krbla, Ncf, Mosul, Krkk,
Badaddan tutmu Qara dniz sahillrin qdr olan razilri tuturlar. 1621-ci ild
Qndhara yr edn 1 ah Abbas fqanstan tutmaqla z dvltinin srhdlrini
Hindistan hdudlarna atdrr.
Xalqn yaddanda keirdiyi islahatlar, uurlu hrbi mliyyatlar,
krm siyasti il brabr, I ah Abbas apard geni quruculuq ilri il d
qalmdr. Onun dvrnd mharibdn ziyyt kmi blglrin iqtisadiyyat
qsa mddt rzind brpa edilmi, minlrl yeni-yeni bina ina olunmudur.
Qeyd etmk lazmdr ki, I ah Abbasn faliyytinin msbt trflri il
brabr, mnfi trflri d var idi. Bel ki, "Byk srgn" nticsind
Azrbaycandan sfahana krlm minlrl usta v sntkar ailsin mharib
97

qurtarandan sonra vtnlrin qaytmaq icazsi verilmmidi. rann daxili
rayonlarnn iqtisadiyyatnn inkiaf etdirilmsi Azrbaycan iqtisadiyyatnn
zifldilmsi hesabna hyata keirilmidi. stlik, qzlba mirlrin qar
aparlm mbariz dvltilik baxmndan labd addm olsa da, azrbaycanllarn
dvltd tutduqlar mvqey zrb vurulmudu. Mlum olduu kimi, qzlba
mirlrinin ksriyytini mhz azrbaycanllar tkil edirdi. Yeni qoun nvlrind
azrbaycanllarn saynn az olmas, vziflr mhz qzlbalara he bir aidiyyti
olmayan xslrin tyin edilmsi son nticd dvltin farslamasna gtirib
xarmd. I ah Abbas 1629-cu ild vfat etmidir.






























98

Mhmmd Fzuli Azrbaycan dbiyyatnn n
nhng simalarndan biridir. Fzuli eiri dnya
poeziyasnn nadir incilrindndir. Mhmmd
Fzuli snti latmaq zirvdir. Onun yaradcl
yalnz Azrbaycan dbiyyatnn deyil, mumn
Azrbaycan incsnitinin inkiafna gcl tsir
gstrmidir. Fzuli Azrbaycan bdii-dbi dilinin
yaradclarndandr. O, Nsimidn sonra ana dilind
yaranm eirin n gzl nmunlri olan srlri il
Azrbaycan bdii dilini yeni yksk sviyyy
qaldrm, trdilli xalqlar poeziyasna qvvtli tsir
gstrmi, dbi mktb yaratmlar.
Mhmmd Fzuli Azrbaycan tarixin grkmli air,
mtfkkir, trcmi, Azrbaycan dbi-bdii dilinin
yaradclarndan biri kimi dbi hkk olunmudur.

Mhmmd Fzuli
(1494-1556)
Mhmmd Fzuli 1494-c ild raqn Krbla hrind azrbaycanl
ailsind anadan olmudur. Onun atas Sleyman Azrbaycann bayat tayfasndan
xmdr. O dvrd raq Aqoyunlu Azrbaycan dvltinin trkib hisssi
olmudur. Bu dvltd XV srin sonlarnda ba vern kimlr nticsind
yzlrc azrbaycanl ailsi Azrbaycan trk edrk dvltin ucqarlarna z
tuturmu. Sleyman Krblada olunu vvlc mktb, daha sonra is mdrsy
qoyur. Elm v dbiyyata byk maraq gstrn olan Badada kr v burada
ali mdrsd thsilini davam etdirir. Mhmmd Fzuli hl yeniyetm yalarnda
gzl aiqan qzllr yazmaa balayr.
Mntiq, ncum, tibb, riyazi v humanitar elmlrdn biliklrin saslarn
yrnn Mhmmd Fzuli raqn Ncf, ordan is Hll hrin kr. Burada o,
islamn dini-flsfi cryanlar il yaxndan tan olur, rb trcmlri sasnda
antik dvr yunan filosoflarnn srlrini mtali edir. O hminin Azrbaycan,
rb, fars, zbk, hind (trk v farsdilli) dbiyyatn yrnmidir. Sonralar yazd
srlrind o, bu Nvas, Xaqani, Nizami, liir Nvat, Cami, Salman Savci,
Nsimi, Clalddin Rumi, Kamal Xocndi, Clili, hmdi, eyxi kimi mhur air
v filosoflarn srlrindn paralar gtirir, onlara iqtibaslar verir. Fzuli
mllimlikl d mul olmudur.
Fzulinin ilk byk sri "Bng-bad" ("Tiryk v rab") sri
olmudur. Bu alleqorik poemada air dvrn mhm siyasi msllrin
toxunmu, lova, tkbbrl, hrtprst hakimlr qar xm, elm v thsil
qiymt vern daltli hkmdarlara alq demidir. Poema eyni zamanda srxolua
99

v narkotik vasitlr (tiryk) qar ynlmidir. sri ah smayl Xtaiy ithaf
edn air onun olu I ah Thmasibin v onun srkrdlrinin dvlti
mhkmlndirmk istiqamtind grdy ilri dstklmidir. eirlrinin birind
Fzuli saraydan uzaq olduunu iftixarla qeyd etmidir.
Fzuli dild qzl, qsid, msdds, trkibbnd, trcibnd, rbai, qit,
mrbbe v s. yazmdr. O, qsidlrini ayrca kitab klin salm, Azrbaycan,
fars v rb dillrind divanlar trtib etmidir. Onun azrbaycanca divanna yazd
mqddim o dvr Azrbaycan elmi-dbi slubunun gzl nmunsidir.
Azrbaycan dilind lirik erin n gzl nmunlrini Fzuli yaratmdr.
Onun qlm ald ahngdar lirik paralar sasn mhbbt v gzllik
mvzusundadr. Humanist sntkar insan qlbinin n tbii, inc, lvi hiss v
hycanlarn yksk bdii, obrazl bir dill ifad etmidir. Fzulinin lirikasnda
mhbbt eyni zamanda drin ictimai-flsfi mzmuna malikdir. Fzulinin
humanizmi onun vsf etdiyi mhbbt hissi il sx baldr. Fzuliy gr,
mhbbt insana, onun gzlliyin v kamalna sevgi, hyat eqi, dostluq v
sdaqt demkdir. O, mhbbti insan hyatnn v xoboxtliyinin ali mqsdi
hesab etmidir.
air dvrn mxtlif siyasi-ictimai v xlaqi msllrin mnasibtini,
feodal dnyasnn sosial daltsizliyin, dini chalt v xurafata etirazn da
csartl bildirmidir. Fzuli dvrn bir ox siyasi xadimlrin, dvlt
mmurlarna yazd mracitlrind onlar dalt, dzly armdr. Mhur
ikaytnam" srind air zmansinin tlatmlrindn, incsnt v elm
adamlarnn tinliklrindn, saray yanlarnn zbanalqlarndan, mmurlarn
srndrmiliyindn xbr verir. Poema mktub klind yazlsa da, bdii nsrin
uurlu nmunsidir. Faktik olaraq "ikaytnam" Azrbaycan dbiyyatnda ilk
satirik nsr sridir.
airin ana dilind yazd "Shbt l-smar" alleqorik sri "Bng-
bad"nin davam hesab edil bilr. Bostan bitkilrinin timsalnda air mxtlif
insan xarakterlrini trnnm etmidir. srd tkbbrl, hrtprst
hkmdarlar, yaltaq v satqn saray yanlar mhartl ifa olunur. air hesab edir
ki, mhz bel insanlarn lovalq v xudpsndliyi son nticd mharib v
flaktlrl nticlnir. "Saqinam" ("Yeddi cam") sri Nizami Gncvinin
"Yeddi gzl" poemasnn quruluunu xatrlatsa da, alleqorik poemadr. air
mxtlif musiqi altlri il hyat v Kainat bard dini-flsfi msahiblr aparr.
airin son fikri bel olmudur ki, canllar arasnda sl hqiqti insan drk etmk
qdrtinddir. mrnn son illrind qlm ald bu srd air z flsfi
grlrini mumildirib ortaya qoymudur. Fzulinin baqa bir sri - "Rindu-
zahid" sri byk hekay tsvvr balayr. Hddi-blua atm oulla atann
mbahissi zrind qurulan srd dvrn mhm ictimai-flsfi, xlaqi
100

msllri qaldrlr. Mllif hyatn sl mnasn mkd, zhmtd grr. srd
vlad trbiysi, ail-mit problemlri, pe semk msllri, savadn byk
hmiyyti haqqnda maraql fikirlr sylnir, atann vladn trbiysi il uaq
vaxtlarndan mul olmaq borcundan bhs edilir.
Mhmmd Fzuli dahiyan "Leyli v Mcnun" srini 1537-ci ild
Badada gln osmanl airlri Xyali v Yhya byin xahii il qlm almdr.
Poema Azrbaycan, elc d rq v dnya poeziyasnn nadir incilrindndir.
airin lirik eirlrind ifad olunmu mhbbt, mnvi azadlq arzular poemada
dahiyan bdii vstl trnnm edilmi, bir-birini sevn iki gncin facisi son
drc tsirli tsvir olunmudur. Poemann yksk poetik dili, zngin bdii tsvir
vasitlri, bitkin kompozisiyas, qhrmanlarn daxili almi, onlarn hycan v
iztirablar ox byk tsiredici qvvy malikdir.
rb dilind nsrl yazd "Mtl l-etiqad" srind Fzuli srf flsfi
msllr toxunur, bu zaman yunan filosoflar Aristotel, Platon, Demokrit v b.-
nn srlrindn istifad edir. Flsfi srlrind hminin mistika v trkidnyalq
sezilir; bununla bel, o, mslman ilahiyyat msllrini olduqca slis thlil
etmidir. Obyektiv mvcud olan hr eyi Fzuli iki nv blrd: zruri v
mmkn olan. Fzuliy gr, zruri olan, yni z mvcudluunda sbb ehtiyac
olmayan, bdi olan tk Allahdr. Digr n varsa, mmkn oland, yni z
mvcudluunda sbb ehtiyac duyur. Allah trfindn yaradlan dnyada,
Fzuliy gr, iki maddi (ilkin materiya v cism) v qeyri-maddi (forma, ruh,
zka) substansiyas mvcuddur.
Fzulinin trcmi kimi d faliyyti diqqtlayiqdir. O, XV sr zbk
airi Vaiz Kaifinin "hadtnam", hminin .Caminin "Hdisi-rbin"
srlrini Azrbaycan dilin trcm etmidir.














101

Dnya bdii incsnti nmunlri
arasnda Tbriz miniatr mktbinin
nmayndlri trfindn yaradlm srlr
xsusi yer tutur. Btn rq bdii incsntinin
inkiafna tsir gstrmi bu miniatr
mktbinin azrbaycanl nmayndlri
srasnda Sadq by far da vardr. Onun
yaratd srlr dnyann n iri mhur
muzeylrini bzyir. Hrtrfli istedad sahibi
olan Sadq byin eirlri, poeamalar da
yaad dvrd mhur olmudur. Uzun illr
mhur Sfvi kitabxanasnn risi ilmi,
Sadq by burada yzlrc edevr srin
yaradlmasnda yaxndan itirak etmidir. Onun
qlm ald tzkir ensiklopedik xarakter
dam v orada xalqmzn 400-dn artq
nmayndsi haqqnda mlumat var.
Sadq by far Azrbaycan tarixind istedadl
bir rssam, Tbriz mniatr mktbinin
grkmli nmayndsi, sfahan miniatr
mktbinin banisi, air, xttat v tzkiri-alim
kimi tannr.
Sadq by far
(1533-1610)

Azrbaycan Sfvilr dvltinin hkmdarlar lkd elm, thsil v
mdniyytin inkiafna byk diqqt yetirmilr. sas hl XV srd qoyulmu
Tbriz miniatr mktbi onlarn syi il daha da inkiaf etmidir. mumiyytl, bu
dvrd miniatr janrnn inkiaf kitaba olan byk maraqla izah olunur. Hr bir
imkanl v mdni adam xsi kitabxanasnda olan kitablarn say v mvzusunun
geniliyi il qrrlnrmi. I ah smayldan balayaraq Sfvi ahlar v qzlba
mirlri elm v incsnt hamilik edrmi. Onlarn saraylarnda mxtlif snt
srlrinin n yax lyazma nmunlri saxlanlan kitab evlri varm. ah
kitabxanalar ox zngin olurdu. Kitab evi hm d bir sra ixtisasladrlm
blrdn ibart byk bdii emalatxana idi. Burada yeni kitablar yazlr, qdim
v khn kitablarn z krlrk oxaldlr, onlara miniatr janrnda kilmi
rsmlr lav olunurdu. Bel emalatxanalarda dvrn n byk sntkarlar
alardlar. Sfvi ahlarnn ilk kitabxanasnn bas Kmalddin Behzad
Tbriz n mhur miniatr rssam v xttatlar dvt edrmi. Sonralar onun bu
102

nnsi davam etdirilir. I Thmasibin dvrnd kitabxana znginldirilir, II
smayln dvrnd tamamil yenidn qurulur. I Abbasn dvrnd is Tbriz
Sfvi kitabxanasna htta "iklnn kitab evi" deyirmilr. ncsntl mul
olan sntilr adtn byk hrlrd yaayar, n mhurlar ah kitabxanasnn
trafnda toplanarmlar. Kitab kornlr arasnda oxlu yksk ixtisasl xttat v
mirzlr olarm. O dvrd kitablarn znn korlmsi geni yayld n
xttatlq da inkiaf etmidi.
Tbriz miniatr mktbi rqin tsviri incsntind xsusi bir istiqamt
yaratmd. Bu mktb nmayndlrinin srlrind hadislr geni tsvir edilir,
sjetli shnlr yaradlrd. Miniatrlrd Azrbaycan tbitinin xsusiyytlri
duyulurdu. Bdii xttatlq da ox inkiaf etmidi. Tbriz bdii miniatr ustalar
geni hrt qazanmdlar. Onlardan XVI srin sonu - XVII srin vvllrind n
mhuru Sadq by far olmudur.
Sadq by far 1533-c ild Tbrizd anadan olmudur. Sadq by
Azrbaycann mhur farlar tayfasndan idi v atas qzlba srkrdlrindn
olub. Mktb v mdrsd thsil aldqdan sonra Sadq by syaht xmaq
istyini bildirib. 20 yanda ikn drvi sifti il Hindistandan tutmu Misir qdr
rq lklrin syaht edib. O bir mddt Suriyann Hlb, raqn Badad, rann
bzi hrlrind yan saraylarnda yaayb v xttat kimi ilyib. Qzvind olduu
zaman gncin rsm olan maran v istedadn grn dvrn miniatr rssam
Mzffr li 1568 - 1576-c illrd rssamlq sntinin sirlrini ona yrdib.
Sadq byin yaradclnda sas yeri miniatr v portret janr tutur.
Dvrn tarixisi sgndr by Mni nqqalar irisind mcz yaradanlar
srasnda Sadq byi xsusi qeyd edir. air Qoruri is yazrd ki, Sadq byin rsm
srlri 3 tmn (1 tmn - 100 min qzl pul) dyrind idi, Hindistanda daha baha
satlrd. Onun kdiyi portretlr obrazlarn canll v reall, xarakterlrin
ifadliliyi il seilirdi. Sadq byin l ii olan bir ne rsm sri dvrmz qdr
glib atmdr v onlar dnya muzeylrind mhafiz olunur. "mir" (Boston
ncsnt Muzeyi, AB), "Teymur xan trkmn" (M.Y.Saltkov-edrin adna
kitabxana, Sankt-Peterburq, Rusiya), "stiraht edn drvi" (Glstan muzeyi,
Tehran, ran), "Svari drvi" (Milli kitabxana, Paris, Fransa) rsm srlri dnya
miniatr sntinin n nadir incilrindn saylr.
II ah smayln dvti il saray kitabxanasnda xidmt etmy balayan
Sadq by burada trtib ediln bir ox srlr miniatrlr kmidir.
"Grasbnam"nin lyazmasna kdiyi miniatrlr hal-hazrda Londondak
Britaniya muzeyind qorunur. 1576-1577-ci illrd Firdovsinin "ahnam" srin
d rsmlri o kmidir. .Sheylinin 1593-c il tarixli lyazmasna kdiyi
miniatrlr (dy v mit shnlri, saray hyatndan epizodlar, tbit
mnzrlri) Tbriz miniatr mktbinin n yax nmunlrindndir.
103

Rssamla aid biliklrini Sadq by znn "Qanun s-suvar" srind
ks etdirmidir. Bu srd rq rssamlnn nzriyysi z ksini tapmdr. O,
rssamlq sntinin qayda-qanunlar, texnikas v texniki vasitlri bard fikir v
dnclrini yazm, incsntin gerkliyi ksind forma v mzmunun,
nzriyy v tcrbnin vhdtindn bhs etmidir.
Sadq by hminin Azrbaycan v fars dillrind elm, rssamlq,
dbiyyat problemlrin dair onlarca dyrli srin mllifidir. "rhi-hal", "Zibdt
l-klam", "Cngnam" ("Fthnameyi-Abbasi-namdar"), "Risaleyi-mmma" kimi
mnzum srlri onun drin biliy v geni dnyagrn malik bir snti
olduundan xbr verir.
Sadq by zmansinin istedadl airi kimi d tannmdr. Onun "Sadiqi"
txlls il yazd lirik eir, qzl v qsidlri "Divan"nda toplanmdr. Sadq
by Nizami Gncvinin "Xosrov v irin" poemasnn tsiri altnda "Sd v Sid"
adl bir sr d yazmdr.
I ah Abbas Sfvilrin Tbriz kitabxanasn idar etmyi Sadq by
taprmdr.
Sadq byin 1599-cu ild yazd "Mcm l-xvas" tzkirsi orta sr
Azrbaycan dbiyyatnaslnn n yax nmunlrindn biridir. Bu srd
mllif Azrbaycann 400-dn ox alim, air v rssam haqqnda mlumat vermi,
onlarn srlrini rh etmidir. Azrbaycan dilind yazlm bu srd bir ox
vtn airlrimizin dvrmz qdr glib atmam srlri bard mfssl
mlumat vardr. Bel ki, kitabda tiqi irvani, Mvlana rif Tbrizi, Pirqulu by,
Mir Mhmmd Evolu, Fikri Ordubadi kimi Azrbaycan airlrinin yaradclqlar
iqlandrlmdr.
Azrbaycan razilrinin Sfvi - Osmanl mhariblri zaman
dadlmas xalqn mdni srvtlrin ar zrblr vurmudur. oxlu incsnt,
dbiyyat nmunlri, memarlq abidlri dadlb mhv edilmidir. Azrbaycann
bir ox mdniyyt xadimi doma yurdlarn trk edib, dvltin digr hrlrin
kmk mcburiyytind qalrlar. Bel bir raitd I ah Abbas paytaxt sfahana
krr v saray kitabxanasn da burada yerldirir. XVII srin vvllrind
Tbriz miniatr mktbinin nmayndlri sfahan ah sarayna dvt olunurlar.
Onlar zngin Tbriz mktbinin qdim nnlrin sadiq qalaraq yeni sfahan
rssamlq mktbini yaradrlar. Bu zaman mhz Sadq byin yaradcl sfahan
miniatr mktbinin formalamasnda mhm rol oynayr. Tkc onu qeyd etmk
kifaytdir ki, sfahan miniatr mktbinin mhur xttat-miniatrs li Rza
Tbrizi onun agirdi olmudur. 125 il mr srm li Rza Tbrizi yzlrc sr
yaratm, Mhdd ilrin skkizinci imam Musa r-Rzann mzar
ornamentinin trtibat zrind ilmidir. Sadq by fardan sonra Sfvilrin
sfahan kitabxanasna da mhz o balq etmidir.
104

Sadq by far 1610-cu ild sfahan hrind vfat etmidir.
Sfvilrin byk zhmt hesabna kitabxanalarna topladqlar nadir
lyazmalar sonralar ba vermi hrbi-siyasi hadislr nticsind mxtlif hrlr
paylanmdr. Onlarn ksriyyti rdbil hr kitabxanasnda toplanmdr.
1828-ci ild Rusiya-ran mhariblri zaman Cnubi Azrbaycana soxulmu rus
qounlar rdbil hrini aldqdan sonra qoun komandan general .Paskeviin
mri il rdbil kitabxanasnda olan lyazmalar talanaraq Rusiyaya aparlmdr v
indiyndk d Rusiyann muzeylrinddir.

105

Oruc by Bayat
(1567-1605)

















Oruc by Bayat Azrbaycann mhur bayat tayfasndandr, 1567-ci ild
anadan olub. Atas Sultanli by tayfann balarndan biri olmu v Azrbaycan
Sfvilr dvltinin grkmli srkrdlrindn saylmdr. Sfvilr dvltinin
byk hisssi osmanllar trfindn ial edilmi, lk daxilind iri feodallarn
qiyamlar ba vermidi. Buna baxmayaraq qzlba mirlri silah yer qoymur,
mbariz aparrdlar. Oruc by ox kemir ki, atasnn bal il dylr
qatlr.
1585-ci ild Tbriz urunda gedn dylrd Sultanli by hlak olur.
Oruc by qoun komandannn mri il bayat tayfasnn dylrindn ibart
dsty ba tyin edilir. Hrb meydannda mrdlikl vuruan Oruc by dflrl
tltif olunur. 1589-cu ild I ah Abbasn orta asiyallara qar yr zaman Oruc
by Herat urunda dyd frqlnir v Sfvi qounlarnn rhbrlri srasna
daxil edilir. I ah Abbas osmanllara qar yr hazrlamaa balayr v Avropa
dvltlri il ittifaq yaratmaq qrarna glir. Bu mqsdl Avropa lklrin
sfirlik gndrilmli idi v ah sfirliyin trkibin Oruc byi d daxil edir.
Avropaya gndriln sfirliy Hseynli by ba, Oruc by is birinci
katib tyin edilir. ngilis diplomat Entoni erli sfirliyin bldisi olur. 1599-cu il
iyulun 9-da onlar sfahandan yola drlr. Sfirlik Almaniya, taliya (Roma v
Venesiya), spaniya, Fransa, Pola, ngiltr v otlandiyada olmal idi. vvlc
sfirlik Xzr dnizi il Htrxana yollanr. Burada onlar 2-ci Sfvi sfirliyi il
Azrbaycan xalqnn tarixind el
xsiyytlr vardr ki, onlar z hqiqi
adlar il deyil, daha ox sonradan
gtrlm adlar il tannrlar. Bu v digr
sbbdn vtndn ayr dn
xsiyytlrdn bzilri htta dnya
elmin, mdniyytin byk tfhlr
vermilr. Bel taleli insanlardan biri d
bayat tayfasndan olan Oruc bydir ki, z
dvrnd o Don Xuan (Juan) Persidski
kimi tannmdr. Azrbaycan tarixin Oruc
by Bayat srkrd, diplomat, syyah,
dvlt xadimi, tarixi kimi daxil olub.
106

qarlarlar. Banda Pirqulu byin olduu bu sfirliyin yolu Moskvaya qdr idi
v iki sfirlik birg hrkt etmy balayr. Volqa aynn donmas sbbindn
xizklrl eboksan -Nijni Novqorod - Murom - Vladimir marrutu il gedir v
noyabrn vvlind Moskvaya atrlar. Pirqulu by Moskvada daimi sfirlik tkil
edir, Hseynli by is q Moskvada keirdikdn sonra yoluna davam edir.
Sfirlik Arxangelsk atr, dniz yolu il Elba aynn mnsbin glrk
alman torpaqlarna ayaq basr. Emba, Kassel, Veymar, Qalle, Leypsiq hrlrini
kedikdn sonra 1600-c ild Praqada alman imperatoru Rudolf sfirliyi qbul
edir v onlar q burada qalrlar. 1601-ci ilin yaynda sfirlik Bavariyada, daha
sonra taliyann Mantuya hrind tntn il qbul edilir. Siyena hrind
olarkn sfirlik iilri Entoni erlini ourluq edrkn yaxalayr v onu qovurlar.
Sfirlik Romadan dniz yolu il spaniyaya, oradan quru yolla Genuyaya, sonra
dniz yolu il Savonaya glir v oradan Cnubi Fransaya ynlir.
Avinyon hrind papann nmayndsi il grdn sonra sfirlik
Pireney dalarn ab, spaniyaya glir. Barselona, Saraqosa, Valyadolid d olan
sfirlr kral III Filippl grrlr, 2 ay onun yannda qalb geri dnrlr. Ba
sfirlik Lissabona yollanr. Lissabondan yola dnd sfirin 4 katibindn n
liqulu by, Bnyad by, Oruc by Avropada qalb xristianl qbul edcklrini
bildirir. Hl Romada ikn sfirliyin daha zv xristianl qbul etdiklrini
byan etmidi.
Bel addmn n il bal olmas indiyndk dqiq mlum deyil. Bzi
tdqiqatlar yazrlar ki, bu 6 nfr hqiqtn d islamdan dnb xristianl qbul
etmidir. Digr tdqiqatlarn is fikri beldir ki, bu "dnmlr" myyn tapr
yerin yetirirmilr. gr 6 nfr mslman xristianl qlbn qbul etmk
istsydi, bunun n ciddi sbblr olmal idi: onlar ya tqiblr mruz qalmal,
ya da el imkanszlqla zlmli idilr ki, z dinlri v vtnlrindn z
dndrsinlr. Bu sbblrdn he biri bu halda mmkn deyil, nki tqib olunan
xslri ah sfirliy daxil etmzdi, stlik, btn sfirlik zvlri lknin n
mtbr, imkanl, zadgan nsillrinin nmayndlri idi. Onlar dorudan da
xristianl qbul etmk istsydilr, bunun n Avropaya getmk lazm olmazd.
Sfvi dvltinin razisind katolik missionerlri manesiz faliyyt gstrir, htta
iri hrlrd onlarn z qsblri var idi. Sfvi ahnn tqibindn qorxan sfirlik
zv xristianl Rusiya, Almaniya v ya Fransada da qbul ed bilrdi, daha Roma
v ya Valyadolid getmy ehtiyac olmazd. Lakin 6 nfrdn xristianl
Romada, is Valyadolidd qbul etmidir. Bu fakt onlarn xristianl xsusi
mrl qbul etmlrini gstrir. Xristianl qbul edib papann yanlar trkibin
qatlan Sfvi bylri is onun sfvilrin o zamank dmni olan osmanllara
qar ynldilmsin tsir gstrmli idilr. Yerd qalan 3 nfr xristianl
spaniyann paytaxtnda qbul etmidi v bununla da spaniya kral III Filippin
107

yanlar srasna daxil edilmidilr. O zaman spaniya dnizlrd aparc rol
oynayr v tdricn dnya ticartin nzarti z lin alrd. Onun gcl ticart v
hrbi donanmaya malik olmas Sfvi ahnn diqqtini clb etmy bilmzdi.
Kraln yanlar olmu kemi mslmanlar is onun diqqtini mhz rq trf
ynltmli idilr.
Oruc by Bayat xristianl qbul edrkn kralia Marqarita onun xa
anas olmu v "Don Xuan (bzi mnblrd Don Juan) Persidski" adn da Oruc
by o vermidir. Sfvi dvltini mumn "ran dvlti" adlandran avropallar
onun vtndalarna da fars kimi baxrdlar. Lakin Oruc by haqqnda qalm
sndlrd onun "trk" olmas xsusi qeyd edilmidir. Kral III Filippin yanlar
srasna daxil ediln Oruc by Don Xuan n yksk dairlrd hrmtl
qarlanrm. Onun dvlt mmurlar, din adamlar, hrbilr, mdniyyt
xadimlri arasnda oxlu dost v tanlar var imi.
Avropada Sfvi dvlti haqqnda olan mnfi tsvvrlri tkzib etmk
mqsdi il Oruc by "Oruc byin kitab" adl tarixi sr yazmdr. Kitabda onun
itirak etdiyi sfirlik haqqnda, faliyytlrinin mqsdi bard shbt alr,
Azrbaycan v rann n qdim dvrlrdn balam tarixi qsa v parlaq formada
nql edilir, sonra is Sfvilr dvlti, onun tarixi, quruluu, iqtisadiyyat, etnik
trkibi, adt-nnlri, ordusu haqqnda geni mlumatlar verilir. Sfvilr dvlti
bard mlumatlar sanki xristian oxucularn gzlri il tsvir edilib. Bu bir daha
gstrir ki, kitab xristian Avropasnn oxucular n nzrd tutulmudur.
Avropada Azrbaycana mnasibtin msbt trf dyiilmsind bu kitabn
byk rolu olmudur.
Arxiv sndlrin istinad edn fransz rqnas Le-Strenc Oruc byin
1605-ci il mayn 15-d Valyadolidd ldrldyn bildirir. Onun qtlinin n il
bal olmas mlum deyil. Kim bilir, blk d ispanlar onun ahn xfiyysi olmas
faktnn stn amdlar, ona gr...












108

Azrbaycan tarixind birmnal
qarlanmayan tarixi xsiyytlrdn biri d
Nadir ah fardr. XVIII srin I yarsnda
Azrbaycann rus v osmanl ialndan azad
edilmsi kimi vacib tarixi hadislr Nadir
ahn saysind mmkn olmudur. Lakin
eyni zamanda Azrbaycan razisind ermni
mliklrin yerldirilmsi, Boral, Qazaxn
Grcstana verilmsi, hminin mnasz
mhariblrd insan itkilri v maliyy
xrclrinin durmadan artmas, haliy byk
vergilrin qoyulmas da onun ad il baldr.
Azrbaycan kimi mnbit tirpaqlar olan sfal
bir yerd acln flakt hddin atmas
Nadir ahn mllrinin nticsi olmudur.
Nadir ah farn ad il lkmizin
tarixind Azrbaycan yadellilrdn azad edn
grkmli srkrd v qddar hkmdar kimi
qalacaqdr.

Nadir ah far
(1688 -1747)
Nadir xan far 1688-ci ild Xorasann Drgz hrind farlar
tayfasnda zadgan ailsind anadan olub. Hl gnc yalarnda tayfann trkibind
Xorasanda hrbi xidmtd olan Nadir xan fitri hrbi istedad il hmyadlar
arasnda seilmy balayb. Mxtlif quldur dstlri il mbarizd, srhd
xttinin Orta Asiya istiqamtindn ynln zrblrdn qorunmasnda, qiyam
feodallara qar mhariblrd Nadir xan yeni-yeni hrb sullar ttbiq edr, kiik
itkilrl taprqlar mvffqiyytl yerin yetirrmi.
XVIII srin vvllrind Sfvilr dvlti drin tnzzl dvrn yaayr,
btn sahlrd rvtxorluq v zbanalq ba alb gedirdi. Mrkzi hakimiyytin
zifliyindn istifad edn iri feodallar separatla meyl edir, htta bzi vilaytlr
artq aha tabe olmurdu. Bu vziyytdn istifad edn Rusiya imperiyas
Azrbaycana yr edir v 1722 - 1723-c illrd Azrbaycann Xzryan
torpaqlarn, o cmldn Drbnd, Bak, Quba, Salyan hrlrini tutur. mperator I
Pyotrun mri il azrbaycanllar doma torpaqlarndan qovulur, onlarn vzin
Bak v Drbndd ermnilr yerldirilmy balanr.
Sfvilrin zifliyini grn v Rusiyann Cnubi Qafqazda
mhkmlnmsindn ehtiyat edn Osmanl imperiyas da Azrbaycana hcum
edir. Nticd btn imali Azrbaycan v Cnubi Azrbaycann byk razilri
109

osmanllar trfindn tutulur. Yerli hali hm ruslara, hm d osmanllara qar
mbariz aparsa da, prakndlik ucbatndan mlub olurdu. Zif iradli ah II
Thmasib Rusiya v Osmanl dvltlrinin iallarn qanunildirn mqavillr
imzalayb, vaxt qazansa da, hrbi islahatlar keir bilmmidi. stlik, Sfvilr
dvltinin rqind fqan tayfalar v trkmnlr d qiyamlar qaldrrdlar. Bel
raitd dvltin paralanmas labd idi.
ah II Thmasib Xorasanda pekar hrbi kimi ad xarm Nadir xan
far dvltin paytaxt sfahana arr v onu qoun komandan tyin edir. 1726-
c ildn Sfvi qounlarnn komandan tyin olunmu Nadir xan ciddi, bzn
qddar tdbirlrl qounlarda nizam-intizam brpa edir, qounlarn silah-sursat v
rzaqla tminatn yaxladrr. Thmasib-Qulu xan (yni "Thmasibin qulu olan
xan") adn zn txlls gtrn Nadir xan 1726 - 1727-ci illrd fqanlarn
qiyamn yatrr, onlar Mrkzi ran vilaytlrind mlub edrk Mhd hrini
azad edir. lav qounlar trtib edrk o, 1729-cu ild fqanstana hcum edir v
Herat hrini gtrr. Nadir xan trkmn tayfalarnn Xorasana hcumlarnn
qarsn da alr.
fqanlar zrind qlblrdn sonra lknin qrbin gndriln Nadir
xan osmanllar lkdn qovmaq mri alr. Bel ki, stanbula danqlara
gndrilmi Sfvi sfiri hbs edildiyindn lind bhan olan ah Osmanl
dvltin mharib elan edir. Nadir xan srtli hcumlar il Maraan, rdbili v
1730-cu ilin sentyabrnda Tbrizi azad edir. Trkiyd dvlt evriliinin ba
vermsi tezlikl tam qlb qazanlaca tssrat yaratd n z nfuzunu
qaldrmaq istyn II Thmasib Nadir xan Xorasana gndrir, z is osmanllara
qar hcuma keir. Lakin hrb iindn ba xmayan ah 1731-ci il dylrind
mlub olur v geri kilmy balayr. Nticd Tbriz v rdbil itirilir. ahn
tlsik imzalad Kirmanah mqavilsin (1732) sasn imali Azrbaycan
osmanllara, Cnubi Azrbaycan sfvilr verilmli idi.
Bel tslimi mqavilnin imzalanmas xbri Nadir xan qzblndirir v
o tezlikl Xorasandan qaydaraq hrbi yanlarn kmyi il II Thmasibi devirir,
onun olu krp III Abbas ah elan edir. Bellikl, Nadir xan qyyum qismind
dvlti idar etmy balayr. lk nc o, Kirmanah mqavilsindn imtina edrk
hcuma keir v 1733-c ild Badad qlbsini qazanr. ran krfzindk
razilri azad etdikdn sonra Nadir xan imali Azrbaycana keir v osmanllarn
dayaq nqtsi olan Gncni mhasiry alr. Mhasir il eyni zamanda Rusiya il
danqlar aparan Nadir xan Azrbaycann Xzryan torpaqlarndan rus
qounlarnn xarlmasn tlb edir. Bu dvrd tnzzl keirn v mharib
aparmaq iqtidarnda olmayan Rusiya 1735-ci ilin martnda Gnc mqavilsini
imzalamaqla Azrbaycandan z qounlarn xarr. Xzryan blglrd
mhkmlndikdn sonra Nadir xan Gncni azad edir, 1735-ci ilin iyununda
110

kils dynd (rvan yaxnlnda) osmanl qounlarn darmadan edir.
Osmanl sultan btn Cnubi Qafqazdan qounlarn xarmaa mcbur olur.
Nadir xann qlblri ona byk hrt gtirmi v xalqn rbtini
qazandrmdr. Lakin sonrak hrktlri onun nfuzunu salmaa balad. Bel ki,
o, osmanllarla mharibdn drhal sonra Dastana yr etdi, byk itkilr
hesabna buran viran qoydu v qnimtl geri qaytd.
1736-c ilin martnda Nadir xan ah III Abbasn vfat etmsini byan etdi
v Suqovuanda (indiki Sabirabad razisind Kr il Arazn qovuduu yer)
Muan qurultaynda zn ah elan etdi. III Abbasn mmmal lm, Sfvilr
dvltinin lvi v "Nadir ahn dvlti" kimi tannan dvltin yaranmas hamnn,
htta onun silahdalarnn da narazlna sbb oldu. Naraz xslri
czalandrmaa balayan Nadir ah tayfa v slallr d cza verirdi. Bel ki,
Qarabadan kbirli, otuziki v cavanir Azrbaycan tayfalar Xorasana srgn
edildi, onlarn vzin ermnilr yerldirilmy balad. Qarabada yerldirilmi
ermnilrin balarna Nadir ah mlik titulu verdi v Qaraban sl hakimi -
Gncnin Ziyadoullar nslin tabe olmamaa ard. Hmin nsli daha da
zifltmk mqsdi il Nadir ah Azrbaycann Qazax v Boral razilrini
Grcstann Kartli hakimin verdi; nki Kartli hakimi onun hakimiyytini
dstklyirdi. Bellikl, Nadir ah z dnlmmi inzibati tdbirlri v krm
siyasti il xalq zndn uzaqladrd, onun qoununda xidmt etmi yanlarn
midlrini dorultmad.
Bundan sonra Nadir ah irimiqyasl yrlr etmy balad. Onun
yrlri nticsind dvltin trkibin yeni-yeni razilr daxil edilirdi. Nticd
btn Cnubi Qafqaz, Anadoluya qdr olan btn razilr, Dastan, fqanstan,
Blucistan, Orta Asiyann Xiv v Buxara xanlqlar, imali Hindistan onun
dvltin daxil edilmidi.
nzibati baxmdan o, kemi bylrbyiliklri lv edrk Azrbaycan adl
vahid inzibati blg yaratd. Azrbaycan vilaytinin rhbri Nadir ahn qarda
brahim xan oldu.
Uzunmddtli mnasz mhariblr iqtisadiyyat tnzzl uradr,
halini vardan-yoxdan xarrd. Vergilr artrlmd, vvllr vergilrdn azad
olan kri tayfalara bel vergi qoyulmudu. 1739-cu ild imali Hindistana byk
yr edn Nadir ah Dehlini tutur, byk qnimt l keirir. Lakin bu zaman
Azrbaycan v randa xalq syanlar balayr. Aclq sviyysin gtiriln xalq
silaha sarlm v bir zamanlar byk hrmtl qarlanan Nadir qar mbarizy
balamd. syanlarn yatrlmas zaman ttbiq ediln qddar sullar slind
halini daha da qzdrrd. Azrbaycanda Nadir ahn leyhin on gcl syanlar
kid, Car vilaytind, irvanda qalxmd, onun cza qounlarna ciddi
mqavimt gstrilmidi.
111

syanlarn biri zaman Nadir ahn qarda Azrbaycanda ldrld v
Nadir ah Azrbaycana sanki dmn lky ediln yrlr bnzr hrbi yrlr
etmy balad. Praknd kndli syanlar getdikc mtkkil hal alr, onlarn
banda feodallar dayanrd. 1744-c ild Nadir ahn ki syann yatra
bilmmsi btn dvltd byk ks-sda dourmu, digr razilrd d syanlar
genilnmidi.
Nadir ah far 1747-ci ild Xorasann Xabuan vilaytinin Xoab
kndind z drgsind sui-qsd nticsind ldrlmdr. Onun lmndn
sonra dvlti ziflmi, Azrbaycanda mstqil xanlqlar yaranmdr.






























112

Hac lbi xan
(? - 1755)



Hac lbi xann dqiq doum
tarixi mlum deyil. O, qdim Azrbaycan
hri kid zadgan ailsind anadan
olmudur. Atas Qurban xan sln orlat
trk tayfasndan imi. Tarixi mnblr
gr, bu tayfann balar XIV srin sonu
- XV srdn balayaraq ki feodal
qurumunun hakimlri olmular. XIV srin
sonlarnda ki hakimi Seyid li xan
mir Teymura qar vurumu, iallara
14 il mqavimt gstrmi Naxvann
linc qalasnn qhrman dylrin
gizli yollarla sgr, rzaq, silah
gndrmidir. El z d linc
yaxnlnda dyd hlak olmudur. Onun olu Seyid hmd xan o dvrk
irvan hkmdar irvanah I brahimin mttfiqi olmu, onunla brabr
Teymurilr, sonra is Qaraqoyunlulara qar mbariz aparmdr. Slalnin
nvbti nmayndsi Drvi Mhmmd xan mrkzlmi dvlt yaradan Sfvi
hkmdar I Thmasib qar mharib aparan irvanahlara kmklik etmi,
sonralar is z d qzlbalarla vurumu v dyd hlak olmudur. XVI srin
ortalarnda ki feodal qurumu lv edils d, slalnin nmayndlri yerli hakim
kimi nfuzlarn saxlamdlar.
Hac lbi xann uaqlq v gnclik illri haqqnda mlumat ox azdr.
Mlumdur ki, silah iltmk, qounlara balq etmkdn baqa, ona tarix,
dbiyyat, digr elmlr bard mfssl mlumat verilmidi. xsi mtalisi
saysind biliklrini artran Hac lbi xan xalq arasnda byk hrmt
qazanmd. XVIII srin 30 - 40-c illri btn Azrbaycan, o cmldn d onun
ayrlmaz hisssi olan ki n ar kemidir. Bel ki, 20-ci illrd xalq
trfindn dstklnn v Azrbaycan hm osmanllardan, hm d ruslardan azad
edn Nadir xan far Sfvi dvltini lv etdikdn sonra zn ah elan etmi v
mnasz ial mhariblr aparmaa balamdr. lknin btn var-dvlti bu
mhariblr srf edilir, zbt olunmu lklrdn l keiriln qnimtlr is saray
yanlarna xrclnirdi. Xalq etiraz etmy balasa da, onlarn xlar
amanszcasna yatrlrd. Azrbaycan idar edn v qddarl il seiln Nadirin
Azrbaycan tarixin tlatml, qanl-
qadal dvr kimi yazlm XVIII sr bir ox
qhrmanlar, grkmli dvlt xadimlri v
srkrdlr yetidirmidir. Onlardan biri d
ki xan Hac lbi xan olmudur. lk
Azrbaycan xanlnn banisi Hac lbi xan
tarazlam daxili v xarici siyast yrtmkl
Azrbaycan torpaqlarn xarici dmndn
qorumudur. O, feodal prakndliyinin xalqn
birliyi v taleyi n thlkli olmasn yax
anlayr v lkni birldirmy alrd. Onun
bu sylri ntic verms d hr halda, o,
Azrbaycanda vahid dvltin qurulmasn
hyatnn son anlarnadk arzulamdr.
Azrbaycan tarixind Hac lbi xann ad
grkmli dvlt xadimi v bacarql srkrd
kimi ox layiqli yer tutmudur.
113

qarda brahim xan xalq syanlarnn birind ldrldkdn sonra is Nadir
syanlara divan tutur, onlara qar krm siyasti hyata keirirdi.
kini idar etmyi Nadir ah Mlik Ncf adl birisin hval
etmidi. Bu xs halini talayr, var-dvltini lindn alrd. lacsz qalan xalq
Hac lbiy mracit edib, ondan mslni hll etmyi xahi edir. Hac
lbi Mlik Ncfl dansa da, bu bir ntic vermir. Vziyytin
kskinldiyini v xalqn syana hazrladn grn Mlik Ncf Nadir aha
mktub yazr, znn daltli hakim olduunu, Hac lbinin is xalq korladn
bildirir. Nadir ah hr ikisini sarayna arr. Sarayda onlarn he ikaytlrin
bel qulaq asmadan Hac lbinin boynuna kndir keirtdirir. lbi onu
dinlmyi ahdan xahi edir. O, Mlik Ncfin btn mllri haqqnda danr v
Nadir ah onu buraxma mr edir. Lakin Mlik Ncf czalandrlmr v yenidn
ki hakimliyi vzifsind tsdiq olunur. Hac lbi is onun
vkili tyin edilir. Uzaqgrnlik nmayi etdirn Nadir ah yanlarna
deyir: "Mnim hzurumda he kim ssini xarmaa crt etmdiyi halda, bu kili
boynuna ip keirilmsin baxmayaraq csartl ikaytlrini atdrd. Grrsiniz, o
ns trdck".
1743-c ild kiy qaytdqdan sonra daha da aznlaan Mlik Ncf
ondan ikayt ednlr divan tutmaa balayr v bel raitd xalq silaha sarlr.
Kortbii halda balanan syan nticsind Mlik Ncf v onun adamlar
ldrlr, Hac lbi syana bal z zrin gtrr. O, ba vernlr bard
Nadir aha xbr gndrir v btn gnahn ahn v onun adamlarnda olduunu
gstrir. Bellikl, Hac lbi xan kini mstqil xanlq, zn is onun bas
elan edir. 1744-c ild Nadir ah gcl qounla kiy hcum edir. O, asanlqla
syan yatracan dnrd. Lakin hali hri trk etmi v vvlcdn
mhkmlndirdiyi Ki, "Glsn-grsn" qalalar v da snacaqlarnda mvqe
tutmudu. Ham azadln qorumaq zmind idi v Hac lbi bu zmi daha da
mhkmlndirirdi. stehkamlar bir- birlri il yeralt yollarla laq saxladndan
Nadir ah onlan tuta bilmirdi. Odur ki 4 aylq mhasirdn sonra geri kilmy
mcbur olur. Asiyann on mhtm srkrdlrin drqulu xan Naxvanl, Qasm
xan Qaradal, ahverdi xan Gncli grc arlarna hddindn artq inanb qoun
gtirmirlr. Nticd onlar arlar trfindn xaincsin sir alnrlar. sirlri
gtrb Grcstana qaydan arlar onlar ar rtlr, ilk nvbd Azrbaycan
torpaqlar mqabilind buraxmaq fikrindydilr. Lakin Hac lbi xan bunun
qarsn alr. Bel ki, o, Qzlqaya mavirsi haqqnda eidibmi v dmnlrin
birlmi qounlarnn yrn gzldiyin gr qounlar il brabr dy
hazrlabm. Ba vermi hadisdn xbr tutan lbi xan xsi mnasibtlrini
bir knara qoyub Azrbaycan namin onlan xilas etmk qrarna glir. Bzi
mslhtilri hr eyi gtr-qoy edib, mslhtlmlr aparmaq tklifi il x
114

etdikd is xan deyir: "N mslht grrsunz-grn, tki bu mslht Kr
kemkl bal olsun". Bununla o iar edirdi ki, xanlar azad etmkn Kr ayn
kemk lazmdr v bunu vaxt itirmdn elmk lazmdr. Bellikl, ki
xanlnn qounlar grc qounlarnn ardnca srtl hrkt edir. Xan mkir
yaxnlnda grc qounlarna atr v ba vermi dyd onlar darmadan edir.
Btn sirlr azad olunur, ki qounlar grclri Tiflisin 3 kilometrliyindk
tqib edirlr. Bununla grc arlarnn Azrbaycan torpaqlarna yrlrin son
qoyulur.
Hac lbi xan 1755-ci ild kid vfat edib v orada dfn olunub.






























115

Olduqca tin hrbi-siyasi
dvrd Qarabada hakimiyyt glmi
brahimxlil xan ox mrkkb
vziyytlrd diplomatik fndlr hesabna
bu zli Azrbaycan torpaqlarn
lkmizin trkibind qoruyub-saxlaya
bilmi v sonda bu fndgirliyin qurban
olmudur. Ermnilr v onlarn
havadarlarnn Qarabaa ial yrlri
mz XVIII srin sonu XIX srin
vllrind balamd
Azrbaycan tarixin brahimxlil xan
Qarabal grkmli dvlt xadimi,
diplomat v srkrd kimi daxil
omudur.

brahimxlil xan Qarabal
(1726-1806)
Nadir ahn lmndn sonra 1747-ci ild Azrbaycanda mstqillik
urunda hrkat genilnir. Qarabaa qaydb burada mhkmlnn Pnahli by
Cavanir mstqil xanln sasn qoyur. Qaraban Sancal kndinin trk tayfas
cavanirlr nslindn olan Pnahli xan gnc yalarndan igidlikd ad xarm,
Nadir ahn qounlarnda xidmt etmidi. Trfdarlarn trafna toplayaraq
mstqil dvlt yaratmaa balayan Pnahli xan qsa mddt rzind Qaraba
xanln gcl xanlqlardan birin evirdi. Ona Qaraban tkc trk-mslman
halisi deyil, hm d alban-mnli Xan mlikliyi v ermni mnli Vrnd,
Dizaq, Glstan, ilbrd mlikliklri d tabe oldu. Bu ermnilr Nadir ah
trfindn Azrbaycan torpaqlarna krlmdlr, azsayl olduqlar n
azrbaycanl mslman hali onlara z torpaqlarnda yer ayrmd. O zaman
ermnilri mzlum xalq kimi qbul edn azrbaycanllar nec byk shv
buraxdqlarn hl bilmirdilr.
Pnahli xan Bayat, ahbulaq v ua qalalarn ina etmkl Qarabada
zn dayaq nqtlri yaratd, 1748-ci ild ran hkmdar Adil ah onu mstqil
xan kimi tand. Artq bu zaman ermni xislti zn gstrmy balad. Lakin
Pnahli xana qar xan ermni mliklri mlub edildilr v xana tabe oldular.
randa hakimiyyt glmk iddiasnda olan Mhmmd Hsn xan Qacar 1757-ci
116

ild Qarabaa hcum etdi. Pnahli xan uann gcl mdafisini tkil etmkl
brabr, dmn zrin hcuma da kedi. Byk itkilr vern Mhmmd Hsn
xan Azrbaycan trk etmli oldu. Ondan sonra Qarabaa Urmiya xan Ftli xan
far da hcum etdi. vvlki dylrdn sonra z qvvlrini brpa etmy
imkan tapmayan Pnahli xan 8 ay mdafi olunsa da, sonda Ftli xandan asll
qbul etdi. Lakin bu asllqdan yaxa qurtarmaqn Ftli xann dmni ran
hakimi Krim xan Zndl birldi. Mttfiqlrin birlmi qounlar ar
dylrdn sonra Ftli xan far mlubiyyt uratdlar.
Krim xan z mttfiqlrini paytaxt iraza qonaqla, qlbni qeyd
etmy arr. Lakin iraza gldikd onlar hbs edib tabe olma tlb edir.
Tariximiz "iraz qonaql ad il dm bu hadis 1765-ci ild ba vermidir v
azrbaycanllara bir daha drs olmudur ki, siyastd qonuluq v dostluq
mnasibtlrin ehtiyatla yanamaq lazmdr.
Lakin Krim xann hiylgrliyi onun istdiyi nticni vermdi. Bel ki,
yr yollananda Pnahli xan olu brahimxlil xan z yerin mvqqti hakim
qoymudu. O qorxurdu ki, atasn xilas etmk istyn brahimxlil xan Krim
xann tlbi il razlaar v Qaraba rana tabe edr. Odur ki Qaraban
mstqilliyini canndan artq tutan Pnahli xan zn irazda ldrr. Onun bu
hrkti hamn, htta Krim xan da heyrtlndirir v o, brahimxlil xan mstqil
hakim kimi tandn bildirir v Pnahli xann csdini Qarabaa gndrir.
1763-c ildn Qaraba idar edn brahimxlil xan bir ox problemlrl
zlmidir. Onun doma qarda Mehrli by qonu xanlqlar trfindn
irniklndirilrk dflrl qanuni xana qar xm, xanlqda ikihakimiyytlilik
yaratmd. brahimxlil xann grdy tdbirlr nticsind xanlqdan
uzaqladrlan Mehrli by z hrktlrindon l kmmidi v yalnz 1785-ci ild
vfat etdikdn sonra ikitirlik thlksi aradan qalxmd.
lkd ba qaldrmaq istyn separat feodallar da mlub edilir,
xanln razisind quldur basqnlarna son qoyulur. Prakndliyin Azrbaycana
nec byk ziyan vurduunu grn brahimxlil xan birldirici siyast hyata
keirmy balayr. Onun tdbirlri nticsind Naxvan, Gnc v Tbriz
xanlqlar Qaraban mttfiqin evrilir.
Azrbaycanda vahid dvlt yaranacandan qorxan Rusiya brahimxlil
xann getdikc artan nfuzundan ehtiyat etmy balayr. Rusiyann gndrdiyi
emissarlar Qaraba razisind yaayan ermnilrin balar mliklrl laq
qurur, onlara brahimxlil xan mlub edilrs Qarabada ermni dvlti
qurulacan vd edirlr. Nticd 1781-ci ild Qaraban ermni mliklri
brahimxlil xana qar qiyam qaldrrlar. Mnc alban olan Xan mliyi xristian
olmasna baxmayaraq, brahimxlil xana xyant etmir v onun trfini
saxlayacan bildirir.
117

Srtl hrkt edn brahimxlil xan qounlar il qiyamlar mlub
edir, dayaq mntqlrini l keirir. Mlum olur ki, onlarn arxasnda Rusiya
emissarlar dayanr, katolikos oahannes is dini davti ortaya salmaq istyir ki,
xristian dvltlri Qaraba xanna qar yr balasnlar. Lakin brahimxlil
xann qtiyytli tdbirlri bu planlarn qarsn alr. Bir ne mlik v katolikos
hbs edilir, digrlri Tiflis qarlar. Dmnlrini mlub edn brahimxlil xan,
bununla bel, razisind yaayan adi, zhmtke xristianlara toxunmur, ermnilr
qar he bir repressiya xarakterli tdbir hyata keirmir.
brahimxlil xan yksk diplomatik mhart gstrrk Rusiya il
danqlara balayr. O, Rusiyann Qarabada ermni dvlti yaratmaq niyytini
baa ds d, onunla laqlri mnaqi hddin atdrmamaa alr. Bu id
Qaraba xanlnn vziri mhur Azrbaycan airi v grkmli dvlt xadimi
Molla Pnah Vaqifin byk myi olmudur. Rusiya imperatrisi II Yekaterina
zd Qaraban mstqilliyini tanm, xan v onun vzirin byk hdiyylr
gndrmi, lakin slind z mnfur niyytindn l kmmidi.
Bel ki, 1787-ci ild Rusiya - Osmanl mnasibtlri pislnd Qafqaza
lav qounlar gndrn Rusiya Qaraba xanln zbt etmk qrarna glir.
Grc ar II rakli, onunla birlikd olan v vvllr xann qzbindn Tiflis
qam ermni mliklri v polkovnik Burnaovun bal il rus qounlar
Grcstan trfdn Qaraba xanlna yr balayrlar. Bu yr tarixi
sndlrd "Qaraba xanlna qar xa yr" adlandrlr. brahimxlil xan
btn qvvlrini sfrbr edir. imali Azrbaycan xanlar ona kmk
edcklrin sz vermidilr v qounlarn da hazr vziyyt gtirmidilr.
stlik, Rusiya - Osmanl mharibsi cbhlrind ilr he d Rusiyann
arzulad kimi getmirdi. Odur ki imperiya rhbrlri Qafqazda yeni cbh amaa
crt etmdilr. brahimxlil xann mdafi olunmaq zmi, Azrbaycan xanlarnn
birlikd vurumaq istyi, Rusiya -Osmanl mharibsinin uzanmas "xa
yr"nn yarmq dayandrlmasna v ial qounlarn geri kilmsin
sbb oldu. Rusiya v Grcstan Qaraba xanl il dostluq laqlri qurmaq
istyini bildirdi v brahimxlil xan onlarn bu tkliflrini qbul etdi.
brahimxlil xann hakimiyyti illrind Qaraba xanl gclnmi,
xanln razisi xeyli genilnmidi. randa hakimiyyt glmi Aa Mhmmd
xan Qacar 1795-ci ilin yaynda Qarabaa hcum edib ua hrini mhasiry
alr. Lakin o burada gcl mqavimtl zlir. 33 gnlk mhasirdn sonra
mvffqiyyt qazanmayan xan qoununu kib Grcstana basqna gedir. 1797-ci
ild brahimxlil xann uadan knarda olmasndan istifad edn Aa Mhmmd
xan Qacar yenidn Qarabaa hcum edir v uan tutur. Lakin burada ona qar
sui-qsd tkil olunur v o ldrlr, qounu is Qarabadan kilir. uaya
qaydan brahimxlil xan yenidn hakimiyyti l alr.
118

XIX srin vvllrind bir trfdn Rusiya byk qounla Azrbaycann
ialna balayanda, digr trfdn is ran qounlar Azrbaycan srhdlrind
cmlnd brahimxlil xan qonu Azrbaycan xanlarn vahid ittifaq yaratmaa
svq ed bilmdi. z xsi mnafeyindn x edn, xsi davtlrindn yaxa
qurtara bilmyn xanlar praknd siyast yrdrdlr. Bel raitd
mqavimtin azrbaycanl halinin qrn il nticlncyindn qorxan
brahimxlil xan Rusiya il danqlara balad. 1805-ci il mayn 14-d o, Krkay
mqavilsini imzalamaqla Rusiyann himaysini qbul etdi. Hakimiyytini
qoruyub-saxlayan v Rusiyan mvcudluu il hesablamaa mcbur edn xan
Qaraban ermnildirilmsi siyastin qar xr, onun zli Azrbaycan
torpaqlar olmasn sbut edirdi. Xanla mqavil imzalayan, onun hakimiyytini
tanyan imperiya onun mvcudluundan ziyyt kmy balayr v planlarn
hyata keir bilmirdi. Nticd ilk qalmaqal yaranan kimi xan ldrmk qrar
qbul edilir. 1806-c ild ran qounu Qaraba trf hrkt etmy baladqda
brahimxlil xan v onun ailsi mayor Lisaneviin rus dstsi v onlara kmk
edn ermni mliklri trfindn ldrlr.


119

XVIII srin II yarsnda
Azrbaycan vahid dvlt rivsind
birldirmy can atan dvlt
xadimlrindn biri d Qubal Ftli xan
olmudur. imal-rqi Azrbaycan
btvlkl v Azrbaycann mrkzi
vilaytlrini qismn birldirn Ftli
xan ar hrbi-siyasi raitd
mrkzlmi dvlt yaratmaa
almdr. Uursuzluqla nticlns d,
keirdiyi tdbirlr o dvr n
mtrqqi xarakter damdr.
Qubal Ftli xann ad mrkzlmi
vahid dvlt yaratmaa alan dvlt
xadimi v grkmli srkrd kimi
Azrbaycan tarixind daim z layiqli
yeri tutacaqdr.
Qubal Ftli xan
(1736 - 1789)
Qubal Ftli xan 1736-c
ild Quba hrind anadan olmudur. Atas Hseynli xan hl 1726-c ild
Qubann hakimi vzifsin tsdiqlnmi, 2 sonra - 1747-ci ild o, Quba xanlnn
mstqilliyini elan etmidir. Hl gnc yalarndan Ftli xan atasnn mxtlif
taprqlarn yerin yetirrmi. Onun bu illrd n byk nailiyyti 1756-c ild
Salyan sultanlnn Quba xanlna birldirilmsi olmudur. Bel ki, diplomatik
vasitlrl bu birlmni hazrlayan Hseynli xan rsmi mrasimlri keirmyi
oluna taprr, onu qoun banda Salyana gndrir. Ftli xan bu tapr
mvffqiyytl yerin yetirir.
1758-ci ild Hseynli xan vfat edr olu Ftlini varisi elan edir. Ftli
xann byk amal atasnn balad ii davam etdirmk, praknd vziyytd
olan Azrbaycan xanlqlarn vahid dvlt rivsind birldirmk olur.
Birldirm prosesini hyata keirmk n ilk nvbd iqtisadiyyat
qaldrmaa alan Ftli xan bir sra mhm tdbirlr hyata keirir. Bel ki, ilk
nvbd vergi v mkllfiyytlr msllri nizamlanr, qanuni rivy salnr,
qeyri-qanuni rsumlar qadaan edilir. Vergilrin toplanmas hququ ayr-ayr
feodallardan alnb kndxudalara verilir. vvllr hr bir feodal vergilri istdiyi
vaxt v istdiyi hcmd toplayr, mrkzi xziny dmkl zn d gtrrd.
120

Ftli xann islahatna sasn, xann mri il qanunda gstriln vaxt v hcmd
kndxuda knd hlindn vergi toplamal v onu Mrkzi Divann mmurlarna
thvil vermli idi. Vergi sisteminin sabitldirilmsi btn iqtisadiyyatn
vziyytini sabitldirir.
Hrbi islahatlar keirn Ftli xan svari v piyada qoundan baqa, topu
hisslri d yaradr. Maraqldr ki, onun shra toplar arabalarda danrd v topu
hisslri evikliyi il seilirdi. Eyni zamanda Quba hri mdafi divarlar il
hatlnir.
Mhm hrbi-strateji v ticart hmiyytli Drbnd xanln tutmaa
alan Ftli xan 1759-cu ild drbndlilrin mracitini bhan edrk oraya
qoun kir, hqiqtn d hr hli z xanlarnn qddarlndan
ziyyt kdiklri n syan qaldrm v Ftli xan kmy
armdlar. Drbnd yr zaman Ftli xan bzi Dastan hakimlri il laq
yaradr v onlarla ittifaq imzalayr. ttifaq tsdiqlyrkn o, avar hakiminin bacs
il evlnir. Drbndi tutduqdan sonra Ftli xan iqamtgahn Drbnd krr.
Birldirm siyastini davam etdirn Ftli xan Mkr, Niyazabad,
abran, Rustov, Bebarmaq yaltlrini d Quba xanlna birldirir. Krm
siyastindn istifad edn Ftli xan n mhm strateji mntqlrd trfdalarn
mskunladrr, qalalar ina etdirir.
"Nikah diplomatiyas"ndan mhartl istifad edn Ftli xan bacs
Xdic Bikni Bak xan Mlik Mhmmd xana r verir v onunla sx laqlr
yaradr. Tdricn Bak xanlnn msul vziflrin z adamlarn yerldirn
Ftli xan bu yolla xanl zndn asl vziyyt salr. Bununla da Xzrd iki n
mhm liman - Drbnd v Bak limanlar Ftli xann nzarti altna keir. Eyni
zamanda imal-rqi Azrbaycann torpaqlar bir hakimiyyt altnda birldirilir,
bu da regionun inkiafna msbt tsir gstrir.
Vahid Azrbaycan dvlti yaratmaa alan Ftli xan bu yolda ilk
olaraq kemi irvanahlar dvltini hat etmi razilri, sonra btn imali
Azrbaycan birldirmyi v n nhayt, Cnubi Azrbaycan xanlqlarn ilhaq
etmyi qarya mqsd qoyur.
1767-ci ild ki xan il ittifaq balayan Ftli xan amax xanlna
zrb endirir. razi baxmndan n byk xanlq olmasna baxmayaraq, uzun illr
boyu hakimiyyt urunda daxili mbarizlrdn ziyyt kn amax xanl
kinin imal-qrbdn v Qubann imal-rqdn endirdiklri zrblr tab gtir
bilmir. amax xanl zbt edilir, onun torpaqlar ki v Quba xanlqlar arasnda
bldrlr. Ftli xan irvann mrkzind zn dayaq yaratmaq mqsdi il
Drbnd trafndan z trfdalarn amaxya krr. amaxnn ial Ftli
xana Cavad v Tal xanln tzyiq altnda saxlamaa imkan verir. Drbnddn
121

Gilanadk zngin torpaqlarn birldirilmsi Quba xanlnn hrbi, ticart-iqtisadi
hmiyytini artrr.
Ftli xan byk qonu dvltlrl olduqca ehtiyatl siyast laqlri
qurur. Bel ki, randa hakimiyytd olan Krim xan Znd onunla ittifaq balamaq
niyytini bildirs d, htta qohumluq laqsi yaratma tklif ets d, Ftli xan
he bir vdlr vermdn v ittifaqlar yaratmadan normal ticart laqlri qurmaa
alr. 1769-cu ild Krim xan Znd byk nmaynd heyti il hdiyylr
gndrib Rusiyaya qar ittifaq imzalama tklif ednd bel, Ftli xan bu tklifi
rdd edir. Osmanl sultan III Mustafann gndrdiyi elilr d Ftli xan ittifaqa
svq etmy alr, lakin o, mahir diplomat kimi bundan qaa bilir. Rusiya
imperiyas qounlarn imali Qafqazda yerldirib mhkmltmsin baxmayaraq
Ftli xan Rusiya il d yalnz srf ticart laqlri qurmaa alr. Sfirlrl
danqlar zaman o dn-dn vurulayr ki, Azrbaycan vahid v mstqil
grmk istyir, btn qonularla is normal ticart laqlri qurmaa alr.
zn kifayt qdr mhkm hiss edn Ftli xan kemi mttfiqi ki
xan il mnaqiy girir v amax xanlndan kiy ayrlan pay zbt edir.
Mnaqi qzn mharib hddin atmasa da, ki xannn ona dmn olmas
Ftli xann vziyytini kskinldirir.
XVIII srin 70-ci illrind artq Ftli xana qar ittifaq formalamd.
ttifaqa ki xanndan baqa, kemi amax xan, hminin Azrbaycan v
Dastann bir sra xrda feodal hakimlri d daxil idi. ttifaqla toqqumalarda
mlub olan Ftli xan amax xanln itirir, geriy kilmy balayr. 1774-c
ild Xudat yaxnlnda Gavduan dznd trflr arasnda hlledici dy ba
verir. Ftli xan mlub olur v trfdalar onu ar yaral vziyytd Salyana
aparrlar. ttifaq qounlar Quban tuturlar, lakin Bak v Drbndi ial ed
bilmirlr. Yaralar saaldqdan sonra Ftli xan gizlin Drbnd glir v burada
mdafiy balq etmy balayr. 9 aydan artq davam edn mhasir zaman
byk itkilr vern Ftli xan Htrxanda yerln Rusiya qvvlrindn
kmklik istyir. mperatri II Yekaterinann mri il general Q.F. de Medemin
bal il rus qounlar Drbnd trf yeridilir, Drbndi mhasirdn qurtarr.
ttifaq qounlar mlub edilir.
Rusiya imperiyas z Xzr dnizi sahillrind mhkmlnmy alr
v Ftli xana imperiyann trkibin qatlma tklif edir. Lakin Ftli xan mstqil
olacan, Rusiyaya is hmi himaydar v mttfiq kimi baxacan bildirir. De
Medemin qounlar Drbnddn xarlr, lakin Rusiya Ftli xan "yola
gtircyin" midini itirmir.
Ftli xana rann tcavzndn qoruya bilck bir qvv kimi baxan bzi
Cnubi Azrbaycan xanlqlar onun himaysin kemk istdiklrini bildirirlr.
Bunu dvt kimi qbul edn Ftli xan 1784-c ild rdbil v Mekini tutur.
122

Lakin Ftli xann gclnmsindn narahat olan v Azrbaycan xanlqlarnn
birlcyindn ehtiyat edn Rusiya qounlarn Drbnd gndrir. Ftli xan
rdbil v Mekini trk etmy mcbur olur. Btn diqqtini imali Qafqaza
ynltmi Ftli xan mxtlif vasitlrl yerli hakimlri zndn asl vziyyt
salr. Lakin Qaraba xanlna yr uursuz olur v o mcburiyyt qarsnda
geri kilir.
1787-ci ildn balayaraq ran hkmdarlarnn imali Azrbaycana yr
ehtimal artanda Ftli xan grc ar II raklinin Rusiyann mttfiqi olduunu
bil-bil onunla ittifaq haqqnda danqlara balayr. 1789-cu ild danqlar
zaman zn pis hiss edn Ftli xann shhti kskin kild pislir. Qarn
nahiysind balayan arlar nticsind 1789-cu ild o vfat edir. Alimlrin
ehtimallarna gr, Ftli xan II raklinin adamlar trfindn zhrlndirilibmi.
Ftli xann Bakya gtiriln cnazsi x qbiristanlnda dfn edilir.

123

Gnc xanlnn son hkmdar,
XVIII srin sonu, XIX srin vvllrind
Azrbaycann n grkmli siyasi
xadimlrindn bir olmu Cavad xan
xalqmzn tarixi xsiyytlri arasnda xsusi
yer tutur. Olduqca tin hrbi-siyasi
raitd xanln mstqilliyini tmin edn,
onu qvvtlndirn Cavad xan bir dvlt
xadimi, srkrd v lider kimi xsusiyytlri
Rusiyann iallq siyastin qar
mbariz zaman zn daha qabarq
gstrdi.
Azrbaycan tarixin Cavad xan qhrmanlq
rmzi kimi daxil olmudur. Onun ad haql
olaraq vtnimizin mstqilliyini, xalqnn
azadln z hyat bahasna qoruyanlarn
rmzi kimi qbul edilir.
Cavad xan Ziyadolu Qacar
(1748-1804)
Cavad xan Ziyadolu
Qacar 1748-ci ild Azrbaycann Gnc hrind zadgan ailsind anadan
olmudur. Onun atas ahverdi xan 1756 - 1761-ci illrd Gnc xan olmu,
oullarna yax trbiy v biliklr vermidi. mumiyytl, Ziyadoullar nsli
Azrbaycann n tannan, saylb-seiln nsillrindndi. Cavad xann uaqlq v
gnclik illri tin hrbi-siyasi hadislrin rivsind kemidir.
ahverdi xan vfat etdikdn sonra xanl onun olu Mhmmd Hsn
xan idar edirdi. O, Gnc xanlnn inkiaf n bir sra tdbirlr hyata keirib,
lakin ox az yaayb. Mhmmd Hsn xandan sonra hakimiyyt glmi qarda,
qddar v zif iradli Mhmmd xan xanln ilri il mul olmur, dvlti
zifldirdi. Hm yanlar, hm d hali ondan z dndrmidi. Qaraba v
Grcstan qounlar xanlq zrin yr edrk onu sir alr v gzlrini
xarrlar. Gnc xanln Qaraba xan brahimxlil xann nmayndsi
Hzrtqulu xan idar etmy balayr.
1783-c il Georgiyevsk mqavilsi il Grcstan Rusiyann himaysi
altna keir v Rusiya hrbi qvvlrin arxalanan ar II rakli Gnc, rvan,
Axalsix v Naxvan z razilrin qatmaq fikrin dr. Mktublarn birind o
yazrd: "Hesab edirm ki, Rusiya Aderbican tutsa v onun bir hisssini mn
balasa, mnasib olar...". Lakin gnclilr bel vziyytl barmaq istmirlr.
124

Gncd ba vermi syan nticsind Qaraba qounlar buradan
xarlr, hakimiyyt qsa mddt Rhim xan, sonra is onun qarda Cavad xan
glir.
Cavad xann hakimiyyti illrind Gnc inkiaf edir, burada bir ox yeni
binalar tikilir. Onun saraynda bir ox alim, air, din xadimlri faliyyt gstrir.
Onlarn arasnda mhur Azrbaycan airi Mirz finin atas Krblayi Sadq da
vard. Hminin tannm Azrbaycan yazs Mhsn Nsiri xann mri il qdim
hind v rb nallar motivlri sasnda "Tutinam" srini yazmdr.
Hakimiyyti illrind Cavad xann xarici siyastind sas msl grc
arlar v onlar dstklyn Rusiyann ial planlarna qar mbariz olub,
Nadir ah farn Grcstana balad Boral v mddili qaytarmaq n
Cavad xan II rakli il mharib aparr v mddili azad edir. Buran onun olu
Uurlu xan idar etmy balayr. Tarixn Azrbaycann olan, lakin tez-tez
basqnlara mruz galan Qazax, Boral, mddil, mkir Azrbaycan torpaqlar
kimi tsdiqlnir.
1795-ci ild Cavad xan Cnubi Azrbaycan v randa hakimiyytd olan
Aa Mhmmd xan Qacarn qounlaryla birlikd Tiflis yrd itirak edir. Bu
onun Qacarlar slalsinin nmayndsi kimi xana qohum olmas, hm d siyasi
mqsd gdmsi (Grcstan zifltmk) il balyd. Aa Mhmmd xan razini
trk etdikdn sonra grc ar II rakli, Qaraba xan brahimxlil xan v onun
mttfiqi mm xan Avarl Gnc zrin hcum edir, lakin onlarn yr
uursuz alnr. Bununla bel, xanln da mdafi qdrti ziflmi, iqtisadiyyat
tnzzl uramd. Slh ld etmk n Cavad xan Tiflisd tutduu 400 siri
qaytarr, brahimxlil xana 10 min manat mblind pul mavinti dyir.
1796-c ild general V.Zubovun qounlar Azrbaycana imaldan hcum
ednd Gnc istiqamtin Rimski-Korsakovun qounlar ynlmi v Cavad xan
onlar yax qarlamd. Ruslara olan msbt munasibt ilk nvbd onlarn
verdiklri vdlr, yerli xalqlarn mstqil hyatlarna toxunmamaq kimi szlri il
bal idi. Lakin el ilk addmlardan bunlarn yalan olduu blli oldu. Bel ki,
Rusiya Azrbaycann bir hisssini Grcstana balamaq, digr razilrini, ilk
nvbd is rvan v Qaraba ermnilr vermk, burada ran v Trkiydn
krlck ermnilri yerldirmk, Qafqazn mrkzind Rusiya himaysi
altnda xristan dvlti yaratmaq fikirlrini gizltmirdi. Rus qounu il birg
Azrbaycana glmi ermni dini lideri osif Arqutinskinin ermni halisin
mracitindn v bu mraciti ruslarn dstklmsindn sonra Azrbaycanllarn
ruslara olan mnasibti dyiir. Byk syan hazrlanrd, lakin bu arada imperiya
Zubovu qounla birg geriy arr.
Zubovun qounu Azrbaycan trk edn kimi cnubdan Aa Mhmmd
ah Qacarn yr balayr. ox qddar olan ah ninki ona mxalif xanlar,
125

hminin mttfiqi Cavad xan da hbs edir. Onun mqsdi btn yerli hakimlri
z hakimiyytin tabe etmk, xanlqlar lv etmk idi. Hbsin shrisi gn ahn
z mhafizilri trfindn ldrlmsi digr xanlar kimi, Cavad xann da azad
edilmsi il nticlnir.
1799-cu ild rus qounlar yenidn Grcstana qaydr v bundan istifad
edn grc ar XII Georgi mddilin Grcstana verilmsini ruslara tklif edir.
1801-ci il Georgiyevsk traktat il ruslar Grcstanda mhkmlndikd v
mddilin 29 kndini zbt etdikd xann gndrdiyi qoun onlar vurub xarr,
btn kndlri azad edir. General Lazarev danqlara gndrilir. Xan danqlarda
bildirir ki, o, Rusiya v Grcstann ilrin qarmaq fikrindn uzaqdr v eyni
zamanda tlb edir ki, onun da hquqlarna hrmtl yanalsn. Grcstanda rus
qounlarnn komandan, Azrbaycan xalqnn qddar dmni, el Grcstann
znd d qanl mllri il frqlnmi general P.Sisianov Cavad xana mktub
yazr, tabe olmasn, hminin olu Uurlu xann onun hzuruna gndrilmsini v
girov kimi saxlanlmasn tlb edir. Tbii ki, Cavad xan rdd cavab yazr. Qeyd
etmk lazmdr ki, Cavad xann mktublar n qdr sviyyli, hrmtl
yazlmdsa, Sisianovun mktublar bir o qdr irkin v nalayiq szlrl dolu
olmudur.
1803-c il noyabrn 22-d rus qounlar Gnc zrin yr balayr.
Xanln srhdlrini kedikd Sisianov yeni mktub yazr v yen d thqiramiz
formada tabe olma tlb edir. Mhur air Nizami Gncvinin mqbrsindn bir
az aral, "Quru qobu" adl yerd dy ba verir. Qvvlrin qeyri-brabrliyi
nticsind dy Gnc qounlarnn mlubiyyti il nticlnir. Gnclilr
hr qalasna kilirlr. Rus qounlar hri mhasiry alrlar. Bir ay rzind
mhasir v atin davam etmsin baxmayaraq, Cavad xan mdafi olunur.
Tslim olmaq barsind btn tlblr Cavad xan rdd cavab verir.
1804-c il yanvarn 2-dn 3-n ken gec rus qounlar yeni hcuma
balayrlar. Bir istiqamtdn olan hcum df olunur, lakin digr trfdn ruslar
qala brclrindn birini tuta bilirlr. Sisianov hrin adn dyidirmk bard mr
verir. hrin alnmasna veriln nmi Rusiyada buraxlan medallar tsdiqlyir.
Bel ki, "Gncnin alnmasna gor" v "Gncnin alnmasnda gstrdiyi igidliy
gr" medallar tsis edilmidi.
Cavad xan vo onun olu Hseynqulu xan dyrk qala divarlarnda
hlak olurlar. Xann digr olu Uurlu xan Araz kemy, Cnubi Azrbaycanda
mskunlamaa mvffq olur. Sonralar o, iki df gcl hml il Gncni azad
etmy almdr. 1826-c ild o, ahzad Abbas Mirz Qacarla lbir olaraq
imali Azrbaycana qaytm v atasnn yurdunu qsa mddt azad etmidir.
Cavad xan Gncd Cm mscidinin nnd dfn edilmidir. 1962-ci
ild abadlq ilri ad il onun mzar dadlm, lakin qbir saxlanlmdr. Yalnz
126

1990-c il martn 27-d qbir zrind abid ucaldlm, bundan sonra xalq z
qhrmannn ziyartin srbst glmy balamdr.




127

XVIII sr Azrbaycan diblri
srasnda Molla Pnah Vaqif xsusi yer tutur. Bu
grkmli airin yaradcl faktiki yer olaraq o
dvrn bdii salnamsi hesab olunur. z
srlrind lirik tsvirlr stnlk vern air
dvrn sosial-iqtisadi v ictimai-siyasi
problemlrin d diqqt yetirirdi. Uzun illr
Qaraba xanlnn vziri olmu Vaqif
Azrbaycann nec ar vziyytd olduunu
yax bilir, siyasi faliyyti il Azrbaycan
xanlnn birldirmy alrd. Son nticd
siyasi faliyytinin qurban olmu airin xalq
arasnda byk nfuzu haqqnda indiydk
ildiln Hr oxuyan Molla Pnah olmaz
msli hr eyi deyir.
Molla Pnah Vaqif Azrbaycan tarixind
yaradclnda klassik poeziyann v xalq
eirinin n yax nnlrini zvi kild
birldirmy nail olmu gzl lirik air v
grkmli dvlt xadimi kimi tannr.

Molla Pnah Vaqif
(1717-1797)

Molla Pnah Vaqif
1717-ci ild Azrbaycann Qazax mahalnn Salahl kndind anadan olub.
Mktbd, sonra is mdrsd thsil alm Vaqif mumi biliklrdn baqa, xsi
mtali hesabna fars v rb dillrini d yrnmi, memarlq v astronomiyaya da
maraq gstrmidir. Mdrikliyi v biliyi il seiln Vaqifin yanna traf kndlrdn
insanlar mslht glirdilr. lindn gln kmkliyi sirgmyn Vaqifin hrti
el arasnda daha da geni yaylrd.
XVIII srin ortalarnda Vaqif Qarabaa kr v burada yenic
formalamaqda olan Qaraba xanlnn mrkzi ua hrind mllimlik
faliyytin balayr. agirdlrin vtn mhbbt v sdaqt hissi il drin
biliklr alayan Vaqif oxsayl agirdlri hesabna uada mktb ar. Sad xalq
arasnda byk nfuz sahibi olmas xbri Qaraba xan brahimxlil xana atnca
onu saray ilrin clb edir, myyn problemlr yarandqda ondan mslht
istyir. ox kemir ki, xan zn mdrik xs kimi gstrmi Vaqif saraya
kmyi v xanln eikaas olmasn tklif edir. 1769-cu ild Vaqif sarayda
eikaas vzifsind faliyyt balayr. Bu vzifnin sahibi xann v onun
128

saraynn btn ilrini tkil etmli, mrasimlrin tkilindn balam
ikaytlrin qbuluna qdr btn msllri hll etmli idi. Bu sahd zn
kifayt qdr bacarql gstrn Vaqif xanln ba vziri olmaq tklifini alr.
Bu dvrd Azrbaycan v onun trkib hisssi olan Qaraba xanl ar
problemlrl z-z qalmd. Ayr-ayr xanlqlara paralanm Azrbaycann ba
zrini iki sas thlk almd: imaldan Rusiya imperiyas, cnubdan ran dvlti
xanlqlarn mstqilliyin son qoyub Azrbaycan z dvltlrin qatmaa
alrdlar. Ard-aras ksilmyn aq v gizli danqlar, kskin siyasi v iqtisadi
mbariz vaxtar ar mhariblrl tamamlanrd. Gah Grcstan, gah da
km ermnilri Azrbaycan torpaqlarna hcum etmy v qiyam qaldrmaa
svq edn Rusiya imkan yarandqca z qounlar il d hcuma keirdi.
Bel vziyytd hr bir xanlq drin dnlm hrbi-siyasi faliyyt
yrtmli idi. Qaraba xanl da eyni problemlrl zlmidi. zd dostluq vd
edn Rusiya bir zamanlar Nadir ah trfindn Qarabaa krlm v indi bu
razid yaayan ermnilri daim qanuni hakimiyyt - xana qar xlar etmy
v qiyamlara svq edir, vaxtar xanln Grcstanla laqlrini pozmaa
alrd. Eyni zamanda Qacarlar dvlti d cnubdan Qarabaa hcuma
hazrlard. Bel raitd brahimxlil xan Vaqif xanln xarici siyastini tkil
etmyi taprr. Vaqifin siyasi xtti qonu dvltlrl dostluq yaratmaq prinsipin
saslanrd. O, rvan, Naxvan, Qarada, ki, Gnc xanlqlar il normal
qonuluq laqlri yaratm, mnaqiy sbb ola bilck problemlri hll
etmidi. Grcstan feodal dvltlrinin hakimlri il d normal qonuluq laqlri
yaradlm, mnaqiy son qoyulmudu. Rusiya il tin danqlar nticsind
nisbtn dost mnasibtlri qurulmudu, halbuki hamya aydn idi ki, Rusiya
Azrbaycan v onun trkib hisssi olan Qaraba ial etmk planlarndan l
kmyib. Hr halda, danqlar nticsind Rusiya trfindn hm mstqilliyi
tanmaq mslsi hll olunmu, hm d hrbi tcavz etmk n rus mmurlarna
he bir bhan verilmmidi. Tkc rann Qacarlar dvlti il laq yaratmaq
mmkn olmurdu.
Hl 1795-ci ild Qarabaa uursuz yr etmi Aa Mhmmd xan
Qacar xanln mstqilliyi haqqnda he eitmk bel istmir v xanln ona tabe
olmasn tlb edirdi. Qti rdd cavabn aldqda o, Qarabaa ikinci df hcum
edir v uan tutur. uada olan Vaqif hbs edilir, ahn mri il lm mhkum
olunur. Lakin ah sui-qsd nticsind ldrlr v o azad edilir. ah
ldrldkdn sonra brahimxlil xann uada olmamasndan istifad edn
Mhmmd by Cavanir adl feodal hakimiyyti l keirmk istyir. Vaqif ona
maneilik trdir, haliy xanln qanuni hkmdarna sadiq qalma tvsiy edir.
Bundan qzblnn Mhmmd by Vaqif v onun "Alim" txlls il eirlr
yazan 15 yal olu liaan hbs edrk ldrtdrr. Xalqn dstyi il uaya
129

qaydan brahimxlil xan Mhmmd byi czalandrr v Vaqifi tntn il
uada dfn edir.
Molla Pnah Vaqif tkc dvlt xadimi deyil, air kimi d mhur
olmudur. Onun yaradcl Azrbaycan poeziyasnn mhm mrhllrdn birini
tkil edir. Klassik rq erini drindn biln qzl, mxmms, mstzad v s.
formalarda srlr yazmdr. Onun poeziyasn mvzusu dnyvi mhbbt,
gzllrin vsfidir. O, insan mnvi v fiziki chtdn kamil, harmonik inkiafda
grmk istyir, bunu z eirlrind vurulayrd.
Klassik slubda yazmana baxn Vaqif ifahi xalq dbiyyat, aq eri il
ox bal olmudur. Onun yazd tcnis v qomalar milli poeziyan znginldir
Vaqif z lirikasnda klassik poeziyan xalq erinin n yax nnlrini zvi kild
birldirmy nail olmudur. Dnyvi ideallar airi olan Vaqifin srlrind
nikbinlik, hyatsevrlik ox vaxt n kilir, onu poeziyasnn md
xsusiyytlrini tkil edir.
Vaqifin "Bir gzl ki irin ola binadan, "Srasr bir yer ylsa xublar",
"Aq bada gr olsa bir dilbr", "Bulut zlfl, ay qabaql gzlin", "Bir zaman
havada qanad saxlayn", "Kr qrann cb seyrnhag var", "Sevdiyim, lblrin
yaquta bnzr v s. qomalar, "Bax" rdifli qzli XVII Azrbaycan poeziyasnn
n gzl nmunlridir. Lirik eirlrdn baqa, Vaqif sosial ynml eirlr d
yazrd. Onun "Bayram oldu, he bilmirm neylyim" qomas zhmtke sad
insanlarn zldiyi problemdn xbr verir, "Grmdim" mxmmsi ictimai
daltsizliy, brabrsizliy qar ynldilmidir. Vaqif erinin realizmi
Azrbaycan poeziyasnn inkiafna gcl tsir gstrmidir.
Vaqifin poeziyas Azrbaycan dbi dilinin inkiafnda da xsusi rol
oynamdr. O, z srlrind sad xalq dilini dbi-bdii dil sviyysin
qaldrmdr. Tsadfi deyil ki, onun bir ox eirlrin aqlar musiqi bstlmilr.
Azrbaycann grkmli dvlt xadimi airi Vaqifin ad btn Qafqaza
yaylm, onun srlri trcm edilrk dillr zbri olmudu. Avropa
rqnaslar onun eirlri il ilk df 1856-c ild "Mcmueyi-divani- Vaqif v
digr masirin" kitab vasitsil tan olmular ki, bu kitabda Vaqifin seiln
srlri ap edilmidir .








130

lk Azrbaycan maarifilrindn
olan Abbasqulu aa Bakxanov znn
mhur Glstani rm srind
yazrd: Mal v dvlt hr halda pu
olacaq, ixtiyar v iqtidar ldn
gedckdir...xsi lyaqt olmadan nsb
v slal rafti qrbtd namlum,
vtnd mzmmt mruzdur. Bunlara
tky etmk mnaszdr. Etibar edilck
v arxalanacaq bir dvlt varsa, o da hr
halda elm v dbdn ibartdir.
A.Bakxanov btn elmi v dbi
yaradclnn sas qaysi xalq
maariflndirmk olmudur.
Azrbaycan tarixin Abbasqulu aa
Bakxanov grkmli maarifprvr,
Azrbaycan tarixnaslnn elmi
saslarn qoymu xs, filosof, alim,
jurnalist, filoloq, astronomiya v corafiya
kitablarnn mllifi v air kimi daxil
olmudur.
Abbasqulu aa Bakxanov
(1794-1847)
Abbasqulu aa Bakxanov
1794-c ild Baknn Xil (indiki
mircan) kndind zadgan ailsind anadan olub. Atas Bak xan II Mirz
Mhmmd onun n yksksviyyli thsil almas n hr cr rait yaratmdr,
Abbasqulu fars v rb dillrini, klassik rq dbiyyatn, ilahiyyat, Azrbaycan
tarixini drindn yrnmidir.
1820-ci ild Abbasqulu lahidd Qafqaz Korpusunda hrbi qullua qbul
edilmi v rus dilini yrnmy balamdr. Nticd hrbi trcmi kimi
faliyyt balayan Abbasqulu 1822-ci ild Qafqazdak rus qounlarnn ba
komandannn dftrxanasna rq dillri trcmisi tyin olunmudur.
Bakxanov 1826 - 1828-ci illrd Rusiya -ran, 1828 - 1829-cu illr Rusiya -
Osmanl mharibsind itirak etmidir. O, 1828-ci ild Trkmnayda aparlan
slh danqlarnn da canl ahidi olmudur.
Abbasqulu aa Bakxanov grkmli Azrbaycan ziyallar Mirz fi
Vazeh, smayl by Qutqanl, Mirz Ftli Axundov, rus yazlarndan
A.S.Qribyedov, A.S.Pukin, A.A.Bestujev-Marlinski, V.K.Kxelbeker, grc
yazlardan A.avavadze, Q.Orbeliani, N.Baratavili, polyak air T.L.Zablotski
v baqalar il yaxn tan olmu v bu onun dnyagrn tsirsiz qalmamdr.
131

Bakxanovun n mhur sri 1841-ci ild yazd "Glstani-rm" tarixi
sridir. sr Azrbaycan tarixnaslnn inkiafnda byk rol oynamdr.
Burada Azrbaycan tarixinin qdim zamanlardan 1813-c ildk olan dvr hat
olunmudur. srin yazlmas prosesind Bakxanov oxlu tarixi snd toplam,
tarixi mnblrdn istifad etmidir. srd Azrbaycan xalqnn formalamas,
Azrbaycanda dvltilik nnlrinin inkiaf, xalqn xarici iallara qar
mbarizsi qlm alnmdr. Burada hminin Azrbaycan dililiyi,
etnoqrafiyas, toponimikas, numizmatika msllri il bal bir ox mqamlar da
ksini tapmdr. "Glstani-rm" sri Azrbaycan tarixnaslnda yeni
mrhlnin balanc oldu. Bel ki, vvllr yazlm tarixi srlr bu v ya digr
tarixi xslr hsr olunduundan onlarn faliyytini vsf edir, real tarixi
hadislr qrzli mnasibt gstrilirdi. Bakxanov is srini dnya
tarixnaslnda qbul olunmu qaydalara uyun trtib etmkl faktik olaraq
btv bir xalqn - Azrbaycan xalqnn tarixini yazmaa almdr. 1844-c ild
Bakxanov sri rus dilin trcm etmidir. Lakin salnda nr edilmyn sr
ilk df 1926-c ild iq z grmdr.
srlrini "Qdsi" txlls il yazan Bakxanovun dini, flsfi v xlaqi
baxlar "Riyaz l-qds", "Thzib l-xlaq", "Kitabi-nsayeh", "Eynl-mizan"
srlrind, hminin "Mikat l-nvar" poemasnda rh olunmudur. O,
srlrind islam dininin sas ehkamlarn mdafi etmidir. Onun fikrinc, varl
"zruri" olan Allah v varl "mmkn" olan gerk dnya mvcuddur ki,
"mmkn varlq" "zruri varlq"dan yaranmdr. Bakxanova gr, yaranma v
mhvolma yalnz gerk dnyaya aiddir, nki hrkt "mmkn varl"n
ayrlmaz siftidir. O hminin hesab edirdi ki, btn cisimlr drd nsrn - hava,
od, torpaq v suyun qatndan ibartdir.
Bakxanovun etik tsvvrlrin qdim rq v yunan filosoflarnn
srlri byk tsir gstrmidir. Bakxanov mntiqi dncni qlin meyar hesab
etmi, onun idrakda oynad rolu qabartmdr. O hminin anlay, mhakim v
qli nticnin mxtlif novlrini, mntiqin iki hisssi olan tsvvr v tsdiqi thlil
etmidir. Bir ox rq mntiqilrindn frqli olaraq Bakxanov idrak formalarnn
mzmunca da hqiqt uyunluunu tlb etmidir. Etikan "monviyyat flsfsi"
hesab edn Bakxanov sas diqqtini msbt xlaqi keyfiyytlrin rhin
yetirmidir. Bakxanova gr, gzl xlaq id v hrktd orta hddi
gzlmkdir. Onun fikrinc, on yksk xlaq nzriyysi islam xlaq
nzriyysidir.
Bakxanov hesab edirdi ki, insanlarn tlim-trbiysind onlarn trafnda
olanlarn tcrb v biliyi, hminin hmin xsin mk faliyyti byk rol
oynayr. Bakxanov srlrind davran, danq v nsiyyt qaydalar haqqnda
da trafl mlumat vermidir.
132

Bakxanovun "srar l-mlakt" srind dvrn astronomiya il bal
biliklri ksini tapm, dnyann heliosentirk sistemi tlimi aqlanmdr.
Abbasqulu aa Bakxanovun corafiya srlri d kifayt qdr
maraqldr. Vzifsi il laqdar olaraq btn Qafqaz qar-qar gzn Bakxanov
hr yerd tarixi mlumatlar, tarixi sndlri toplamaqla brabr, grdy yerlrin
corafi tsvirini d verirdi. "Glstani-rm" srinin giriind o, Azrbaycann
v Dastann corafiyasndan shbt ar. 1828-ci ild qdim Azrbaycan torpa
olan Qaraba yrnn komissiyann trkibind olan Bakxanov burada tarixi-
etnoqrafik v corafi aradrmalar aparmdr. O hminin Rusiya - ran srhdini
myynldirn komissiyann trkibind d olmu, Arazboyu abidlr haqqnda
mlumatlar vermidir. 1833-c ild Pola, Ukrayna, Baltikyan razilrd olan
Bakxanov onlar bard maraql mlumatlar yazmdr. mrnn sonunda o,
mslman rqin aid olan lklri, o cmldn Misir v rbistan gzmidir.
Onun "mumi corafiya" srind corafiya bir elm kimi qbul edilmi, Yer
haqqnda mumi corafi mlumatlarla brabr, corafi terminlrin rhlri d
verilmidir. Bakxanovun "Kf l-qraib" srind sad dill XV srd
Amerikann X.Kolumb trfindn kf edilmsi v Amerikann corafiyas ksini
tapmdr.
Bakxanovun 1828-ci ild yazd "Qanuni Qdsi" sri Rusiya razisind
fars dilinin qrammatikasna hsr ediln ilk srdir.
Bakxanov jurnalistika sahsind d faliyyt gstrmidir. O, 1828 -
1832-ci illrd "Tiflisskiye vedomosti" qzetinin mkda, onun fars dilind
buraxlan variantnn redaktoru, hminin Qafqaz xalqlarnn tarix v mdniyyt
msllrin dair mslhtisi olmudur.
stedadl air Abbasqulu aa Bakxanov XIX sr Azrbaycan
dbiyyatnn grkmli nmayndlrindndir. Onun bdii irsi lirik v epik
srlrdn ibartdir. Bakxanovun lirik eirlrind dnyvi mhbbt trrmm
olunur. Onun eirlrinin qhrman vfal aiqdir. Maraqldr ki, lirik eirlrini o
tkc Azrbaycan v fars dillrind deyil, Avropa dillrind d yazmdr.
Msln, "Fatma tar alr" eirini alman dilind, "Tatar nmsi"ni is rus dilind
qlm almdr. Onun "Tiflis" mxmmsi v "Grclr arasnda" mnzum
mktubu xalqlar arasnda dostluu trnnm edir. "Tbriz hlin xitab" eri znn
sosial ynm il seilir. Bel ki, XIX sr Azrbaycan poeziyasnda ilk df mhz
bu eird inkiafn qarsn almaa alan mrtce zadgan v ruhanilr qar
kskin tnqid sslnir. Faktik olaraq bu eir ictimai satira nmunsi hesab olunur.
133

Rusiyada rqnaslq sahsind ali thsilin
tkilind, drs vsaitlrinin yazlmasnda,
mllim-professor kadrlarnn yetidirilmsind
iki grkmli Azrbaycan ziyalsnn Mirz Cfr
by Topubaovun v Mirz Mhmmd li
Kazm byin xsusi rolu olmudur. Maraqldr ki,
hr iki ziyalmzn ali thsili olmasa da, onlar
alqanlqlar v yksk zkalar saysind
Rusiya v Avropann n grkmli alimlri
srasnda n yksk yerlri tuta bilmilr. M.C.
Topubaov Rusiya Xarici lr Nazirliyinin
Asiya departamentind ilyrkn XIX srd rq
lklrin gndriln btn rus diplomatlarna
drs demi, Peterburq Universitetindki faliyyti
il Rusiyada rq filologiyas v
numizmatikasnn sasn qoymudur. Kazm by
is Rusiya v Avropa lklrind rq xalqlarnn
tarixini, onlarn adt-nnlrini, qanunlarn
tbli etmy almdr. Onlarca tarixi
lyazmalar tapb trcm edn, bir ox qaranlq
tarixi shiflr aydnlq gtirn, trk-mslman
xalqlarnn nvanna sylniln bir ox ayilrin
qarsn alan Kazm by, slind, Rusiya
rqnaslq elminin banisidir.
A.Bakxanov oxlu tmsil v avtobioqrafik xarakterli srlr d
yazmdr. Onun rb v fars dilind lirik eirlrdn ibart divan da vardr ki,
indiyndk aradrlmam qalr v hal-hazrda Tbriz Milli kitabxanasnda
qorunur.
Bakxanovun "Kitabi-sgriyy" hekaysi Azrbaycan nsrinin ilk
nmunlrindndir.
Abbasqulu aa Bakxanov 1847-ci ild Mkk ziyarti zaman vfat etmi
v Mkk yaxnlnda dfn olunmudur.

Mirz Mhmmd li Kazm by
(1802-1870)
Mirz Mhmmd li
Kazm by 1802-ci ild rann
Rt hrind azrbaycanl
ailsind anadan olmudur. Onun
atas Hac Qasm 1810-cu ild
ailsi il birlikd Drbnd
hrin kmdr. Rusiya
hakim dairlri Hac Qasm daim
tqib edir, onun Rusiya leyhin
tbliat aparmasndan
bhlnirdilr. 1821-ci ild Hac
Qasm hbs edilir v Htrxan hrin srgn gndrilir.
134

1822-ci ild Kazm by atasn tk qoymamaq mqsdi il Htrxana
kr. Htrxanda o, otland missionerlri il yaxndan tan olur, onlarn bir
nesin rb dilini yrdir, onlar is z nvbsind ona ingilis dilini yrdirlr.
Maraqldr ki, gnc Kazm by drs prosesini kortbii qurmam, rb dili
qrammatikasna hsr olunmu "rb dilinin mxtsr qrammatikas" adl kitaba
trtib etmidir.
Zkas, biliyi v istedad il frqlnn Kazm by Omsk Asiya mktbind
rq dillri kafedrasnda i dzlir. 1826-c ild onu Rusiyann aparc
universitetlrindn biri saylan Kazan Universitetin mhazir oxumaa dvt
edirlr. Artq 1828-ci ild Kazm by universitetin trk-tatar dillri kafedrasna
mdir tyin edilir. Bu vzifd olduu dvrd o, arxiv v fondlarda nadir rq
lyazmalar akar edib, trcm edir v rhlr verir. Bu faliyytin gr o, 1829-
cu ild Britaniya Kral Cmiyytinin hqiqi zv seilir. 1829-cu ild Kazm by
Sdinin "Glstan" srini trcm edir. Geni elmi aradrmalarn davam etdirn
Kazm by 1831-ci ild Kazan Universitetinin adyunkt-professoru, sonra
ekstraordinar-professoru, 1837-ci ild is ordinar-professoru seilir. Elmi
faliyytin gr, hminin Rusiyada rqnaslq sahsind ali thsilin tkilind
fal itirakna gr Kazm byi 1835-ci ild Peterburq Elmlr Akademiyasnn
mxbir zv seirlr. 1846-c ild o, rb-fars dillri kafedrasnn mdiri vzifsin
tyin edilir.
Kazm by mslman hququnun Rusiyada ilk tdqiqats olmu, islam
dini, rit qanunlar, cihad msllri il bal Rusiyada bzi mrtce qvvlrin
yayd ayilr son qoymaa alm, islam v onun ehkamlarna elmi
yanaman tlb etmidir. Kazm by Azrbaycan dilinin elmi qrammatikasnn ilk
yaradcs hesab edilir.
M.Kazm by randak babilr hrkatnn, Qafqazdak amil hrkatnn
ilk tdqiqatlarndandr. randa, o cmldn d Cnubi Azrbaycanda ba vermi
babilr hrkatnn sbblrindn biri, Kazm byin fikrinc, rus v ingilis
imperialistlrinin apardqlar siyast idi. O hminin sbut etmidir ki, rqd ba
vern proseslrin z qanuna uyunluqlar var, bu proseslrin gedii v
formalamasnda dini v sosial amillr byk rol oynayr. "Mridilik v amil"
sri il rsmi Rusiya tarixnaslna qar x edn Kazm by Qafqaz
xalqlarnn uzun illr apard azadlq mbarizsinin lideri eyx amilin nvanna
sylniln ayilr son qoymu, onun xalq-azadlq hrkatna balq etmsini
sbut etmidir. Kazm byin elmi aradrmalar rq xalqlarnn yksk
sivilizasiyaya malik olmasndan xbr verir, trk-mslman alminin
nailiyytlrinin tbli edilmsin xidmt edirdi. O, rq mtfkkirlrindn
Nizaminin, Xaqaninin, Firdovsinin, Sdinin yaradclna yksk qiymt vermi,
onlarn bzi srlrini rus dilin evirrk tbli etmy almdr.
135

Byk elmi faliyytin gr Kazm by Rusiyada on yksk tltiflrdn
saylan Demidov mkafatna 3 df layiq grlmdr. Onun tdqiqat srlri bir
ox xarici dillr trcm olunub Avropa v Asiya lklrind nr edilmidir.
XIX srin 40-c illrind Kazm by Kopenhagen imal Nadir Sndlr Kral
Cmiyytinin zv, Kazan Vtn Dillri Cmiyytinin hqiqi zv, Peterburq
Arxeologiya-Numizmatika Cmiyytinin mxbir zv, Kazan Universitetinin fxri
zv seilmidir.
1849-cu ild Kazm by Peterburq Universitetin i dvt edilmi, rq
dillrindn drs demidir. O hminin 1849 - 1855-ci illrd Peterburq xsusi
pansion v mktblrinin inspektoru ilmidir. 1851-ci ild Kazm by
"Drbndnam" srini ingilis dilin trcm etmi v rhlrl birlikd nr
etdirmidir. mumiyytl, onun rb, fars v Azrbaycan lyazmalarn tarixilik
baxmndan thlil etmsi Rusiyada tarix elminin inkiafnda mhm rol
oynamdr. O hminin rus v rq dillrinin qarlql laqlrin dair tdqiqatlar
aparm, rus dilind oxlu trk szlrinin mvcudluunu sbut etmidir.
XIX srin 50-ci illrind Kazm by Rusiya Corafiya Cmiyytinin
hqiqi zv, Fransa Asiya Cmiyytinin ordinar zv, Boston rqnaslar
Cmiyytinin mxbir zv seilmidir.
Kazm by 1855-ci ild Peterburq Universitetin fars dili kafedrasnn
mdiri tyin edilmidir. Hmin ild universitetd rq fakltsi alanda Kazm
by onun ilk dekan olmu v mrnn sonunadk bu vzifd almdr.
Rusiyann bir ox ziyallar onun tlblri olmudur. Onlarn arasnda
L.N.Tolstoy, N.Q.ernevski, N..Lobaevski v baqalar var. Azrbaycan
ziyallar il daim laq saxlayan Kazm by A.Bakxanovun maarifprvr
faliyytini dstklmi, M.F.Axundzadnin elmi-dbi faliyytin yksk qiymt
vermidir.
Kazm by dnya hrti gtirn srlr arasnda "Trk-tatar dilinin
mumi qrammatikas" adlanan drsliyi xsusi yer tutur. Trk xalqlarnn dillrinin
qrammatik thlilini vermi Kazm by eyni zamanda bu dillri yrnmk n
olduqca asan v kamil drs vsaiti yazmdr. Uzun illr boyu bu drs vsaitindn
Rusiya v Avropa universitetlrind trk dillrini yrnmy imkan vern yegan
drs vsaiti kimi istifad olunmudur.
XIX srin 60-c illrind Kazm by Amerika Flsf Cmiyytinin zv,
Almaniya rqnaslq Cmiyytinin zv seilmidir. Rusiyada rqnaslq
sahsind mllim-professor kadrlarnn hazrlanmasnda Kazm byin xsusi rolu
olmudur.
Kazm by 1861-ci ild Peterburq Universitetinin mkdar professoru,
1869-cu ild rq dillri zr fxri doktoru seilmidir.
136

Tssfl qeyd etmk lazmdr ki, bir ox
Azrbaycan alimlrinin, diblrinin, rssamlarnn,
ustalarnn srlri bu v ya digr xalqlarn
nmayndlrinin adlarna xlr, dnya
muzeylrind ayr-ayr xalqlarn nailiyytlri kimi
nmayi etdirilir. Azrbaycan alimlrinin grgin
myi nticsind onlarn bir qisminin mhz
Azrbaycan xalqna mxsusluu sbuta
yetirilmidir. Bel srlr srasnda Azrbaycan
airi, mtfkkiri v maarifisi Mirz fi Vazehin
srlrini gstrmk olar. Onun dost hesab etdiyi
alman tdqiqats F. Bodentedt srlrini XIX
srd z adna xm v Avropada yaymdr.
Yalnz uzun illr boyu aparlm aradrmalar
Vazehin mllifliyini sbut etmy imkan
vermidir.
Mirz fi Vazeh Azrbaycan tarixind
grkmli air, mtfkkir v Azrbaycan dilind ilk
drs vsaiti trtib etmi maarifi kimi znmxsus
rfli bir yer tutur.

Grkmli rus tdqiqats, rqnas alim, akademik V.V.Bartold haql
olaraq yazrd ki, Rusiyada rqnaslq elmini yaradan iki nfr varsa, onlardan
biri mhz Kazm bydir.
Mirz Mhmmd li Kazm by 1870-ci ild Peterburq hrind vfat
edib, hmin hrd d dfn olunub.

Mirz fi Vazeh
(1794-1852)


Mirz fi Vazeh
1794-c ild Gncd memar ailsind anadan olmudur. nc mktbd oxumu
Vazeh sonra thsilini mdrsd davam etdirmi, lakin mdrsd drs deyn din
xadimlri il mnaqiy girdiyi n oradan xarlmdr. Bir mddt Gncd
xttatlq edn Vazeh bu id byk hrt qazanm, mahir ustad kimi tannmdr.
Onun oxlu agirdi olmudur. O cmldn Vazeh Mirz Ftli Axundzady d
hsnxt yrtmidir.
Mirz fi Gncd "Divani-hikmtadl dbi-flsfi mclis tsis etmi
v burada hrin bir ox ziyallarn birldirmidir. Daim mrtce din
xadimlrin qar mbariz aparm Vazeh z d onlarn tqiblrin mruz
qalmdr.
137

Odur ki, 1840-c ild Tiflis km, burada qza mktbind Azrbaycan
v fars dillrindn drs demkl dolanmdr. Tiflisin arxiv v kitabxanalarnda
almaqdan yorulmayan Mirz fi xsi mtali hesabna rq dbiyyat il
yaxndan tan olmu, z d lirik eirlr yazmaa balamdr. Tiflisd Vazeh
qabaqcl rus, grc, polyak ziyallar il tan olmu, onlarla dostluq etmidir.
Mirz finin Gncd tsis etdiyi "Divani-hikmt" dbi-flsfi mclisi Tiflisd
d faliyyt gstrmidir. Mclis toplaan Tiflis ziyallar poeziya, etika v
flsfy, dvrn mhm ictimai msllrin dair fikir mbadilsi aparr, z yeni
srlrini oxuyurdular. Mclisin iind A.Bakxanov, M.F.Axundzad v digr
Azrbaycan ziyallar itirak edirdilr. Mclisin toplantlarnn birind Vazeh
Qafqaza glmi alman alimi Fridrix Bodentedtl tan olmudur. Bodentedt
ondan fars dili drslri almaq arzusunda olduunu bildirmi v bellikl, Vazehin
agirdi olmudur. Fars dilini yrnn alman alimi z d mclisin iind itirak
etmy balamdr.
Mirz fi Vazeh 1848-ci ild Gncy qaytm, burada qza mktbind
mllim olmudur. Hssas ruhlu dib ba vern daltsizliklr gz yuma bilmir,
onlara qar kskin etirazn bildirirdi. Onu n ox qzblndirn o idi ki, bir ox
haqszlqlarn arxasnda myyn din xadimlri dayanr, daltsizliklri din prdsi
arxasnda gizltmy alrdlar. Buna qar kskin mbariz aparan Mirz fi
deyirdi ki, din xadimlri grk tmiz v pak insanlardan olsun. O, eyni zamanda
triqtlr paralanma yaradan dini ehkamlar, zahidliyi rdd edn, istibdad
leyhin eirlr yazrd. Satira xarakterli bu eirlr tezlikl dillr zbri olur, xalq
arasnda yaylr. Tkc Gncd deyil, ondan knarda da hvsl oxunurdu.
Ruhanilr qar kskin satiralarna gr Gnc axundu htta airi "kafir"
adlandrmd.
1850-ci ild Mirz fi Vazeh yenidn Tiflis getmi, gimnaziyada
Azrbaycan v fars dillrindn drs demidir. Vazehin maarif sahsind d mhm
xidmti olmudur. 1852-ci ild o, Tiflis gimnaziyasnn rq dillri mllimi
.Qriqoryevl birlikd Azrbaycan dilind ilk drs vsaiti trtib etmidir. "Kitabi-
trki" adlanan hmin vsaitdn gimnaziya v qza mktblrind Azrbaycan
dilini yrnmk n uzun mddt istifad olunmudur.
Mirz fi Vazeh lirik air kimi tannsa da, bzi eirlrind flsfi
problemlr d toxunur. Onlarn thlili gstrir ki, Vazehin flsfi dnyagrnn
sasnda sufiliyin v arvaka hind flsfi mktbinin materialist tliminin
nsrlrini birldirn panteizm durur. Vazeh Allahn varlna inanr, onun he
kim trfindn yaradlmadn, ksin, onun hr eyi yaratmasn bildirirdi. O
hesab edirdi ki, insan kainatn qanunauyunluqlarn poza bilmz, nki z d
Allah trfindn yaradlb. Bununla bel, o, ox vaxt Allah tbitl eynildirirdi.
138

Mirz fi Vazeh gstrirdi ki, insan dnyann varln drk etmk
qabiliyytinddir v tbitin sirlrini yrn bilr. Fatalizm qar xan Vazeh
zahidliyi, trki-dnyal inkar edir, hr bir insann cmiyytd yaayb ona xeyir
vermsinin vacibliyini bildirirdi. Bununla bel, Vazeh cnnt v chnnm
haqqnda islami tsvvrlri uydurma hesab edir, onlar haqqnda biliklri kskin
tnqid edirdi.
Mirz fi Vazeh "insan zlm tabedir" fikrin qti etirazn bildirirdi. O
hesab edirdi ki, imkan daxilind hr ks zlm, zlmkarla mqavimt gstrmli,
onlara qar mbariz aparmaldr. Vazeh z dvrn qabaqlayaraq qadn azadl
v zkasna hrmt tlb edirdi. O z flsfi eirlrind insanlar gerkliyin
gzlliklrini qiymtlndirmy, xobxt hyata, xsiyytin azadl urunda
mbarizy sslyirdi.
Mirz fi Vazeh daha ox lirik air kimi tannr. O z eirlrini
Azrbaycan v fars dillrind yazmdr. Vazehin eirlrind insan gzlliyi il
brabr, dnya nemtlri trnnm olunur, mhbbt n gcl hisslrdn biri kimi
n kilir. srlrind gzlliyi trnnm edn air onlar ayr-ayr mcmulrd
ap etdirmi, sonra is lyazmalarn bir yer toplayaraq alman dostu Fridrix
Bodentedt hdiyy vermidir. Almaniyaya qaydan F.Bodentedt hmin eirlri
almancaya evirrk 1850-ci ild baqa rq airlrinin srlri il birlikd
"rqd min bir gn" adl topluda ap etdirmidir. Vazehin eirlrinin
populyarln grn Bodentedt onun eirlrindn ibart mcmuni alman dilind
1851-ci ild "Mirz finin rqilri" adl kitabnda nr etdirmidr. Bu eirlr
tezlikl ingilis, italyan, Norve, sve, holland, danimarka, polyak, ex, yhudi, rus
v s. dillr trcm edilmidir. Grkmli rus bstkar A.Q.Rubinteyn Vazehin
eirlrin musiqi bstlmidir. Demk olar ki, btn Avropa Vazehin eirlrinin
gzlliyindn danr, lakin onlarn mllifini tanmrd.
Mirz fi Vazehin eirlrinin Avropada hrt qazandn grn
F.Bodentedt 1875-ci ild zn onlarn mllifi elan etmidir. O bildirirdi ki,
"Mirz fi" onun txllsdr, slind is bu adda insan yoxdur. Tsadfn
hanssa bir rqnas onlarn sl Vazehin srlrindn ourlanmasn grmsin
dey, Bodentedt ap edilmi mcmulrd bir ox eirlrin mzmununu thrif
etmi v ya onlara lavlr etmidir.
Mirz fi Vazeh 1852-ci ild Tiflisd vfat edib v orada dfn edilib.
Sonrak illrd mxtlif sbblrdn onun srlri itirilmi, dbi irsinin yalnz
czi bir hisssi bizim dvrdk glib atmdr. Azrbaycan alimlrinin grgin
myi nticsind onlarn bir qismini z xarmaq mmkn olmudur.
Vazehin srlrini znnkldirmi F.Bodentedtin cinaytinin st
uzun illr almam, eirlrin sl mllifinin kimliyi myyn edilmmidir. 1964-
c ild arxivlrd Mirz fi Vazehin farsca 2 qzli v "Mktubun intizarnda"
139

adl poemas taplmdr. Bu srlr, elc d onun daha sonra akarlanan digr
srlri Vazehin bdii slubunu myyn etmy imkan vermidir. Sad
tutudurma gstrmidir ki, F.Bodentedtin z adna xd eirlr slind Mirz
fi Vazeh trfindn yazlb. Azrbaycan alimlrinin grgin myi nticsind
Vazehin hans eirlrinin ourlanmas, onlarn hans dyiikliklr v thrif mruz
qalmas myyn edilmidir.
Azrbaycan Respublikas XX srin sonlarnda mstqillik qazandqdan
sonra dnya lklri il mxtlif sahlrd, o cmldn mdniyyt sahsind
mkdalq etmy balamdr. Dnya muzeylrind qorunan Azrbaycan
ustalarnn l myinin nticsi olan eksponatlar, rssamlarn kdiyi miniatrlr
akarlanb, onlarn vtninin mhz Azrbaycan olmas sbuta yetirilib. Bel
srlrdn bzilrinin, misal n, "Kitabi-Dd Qorqud" dastannn z
krlrk Azrbaycana gtirilib.
Almaniya rqnaslar il yaradlan mkdalq F.Bodentedt
mslsind son nqtni qoymaa imkan verib. Bel ki, Azrbaycana glmi alman
alimlri burada saxlanlan Mirz fi Vazehin srlrini tdqiq etdikdn sonra
onun sl mllif olmasn, F.Bodentedtin is onun eirlrini z adna xmasn
tsdiqlmilr.

140

imali Azrbaycan
Rusiyann trkibin qatlandan sonra
azrbaycanllar imperiyann
vtndalar hesab olumaa baladlar.
Zadgan nsillrinin bir ox
nmayndlri Rusiya ordusu
sralarna yazlr v mmnuniyytl
qbul edilirdilr: imperiya
azrbaycanllarn dykn xalq
olduunu bilirdi. Rusiya ordusunda
sravidn general rtbsindk
yksln ilk azrbaycanl smayl by
Qutqanl olmudur.
smayl by Qutqanl
Azrbaycan tarixin ilk realist
srlrdn birinin mllifi, yaz,
grkmli ictimai v hrbi xadim kimi
daxil olmudur.

smayl by Qutqanl
(1808-1861)

smayl by Qutqanl 1808-
ci ild ki xanlnn Qutqan sultanlnda zadgan ailsind anadan olmudur.
Onun atas Nsrullah Sultan ki xannn vassal, sonuncu Qutqan sultan idi. Bu
tlatml dvrd - 1813-c ild Glstan mqavilsi il imali Azrbaycan Rusiya
imperiyasnn trkibin qatlmdr.
imali Azrbaycan Rusiyann trkibin qatlandan sonra azrbaycanllar
imperiyann vtndalar hesab olunmaa baladlar. Zadgan nsillrinin bir ox
nmayndlri Rusiya ordusu sralarna yazlr v mmnuniyytl qbul edilirdilr:
imperiya azrbaycanllarn dykn xalq olduqlarn bilirdi. Sonralar
Azrbaycanda gcl syanlar v geni xalq hrkat il zln arizm 1867-ci ild
azrbaycanllar hrbi xidmt gtrmyi qadaan etmli oldu. Bununla bel,
zadgan aillrinin nmayndlri hrbi mktblr daxil olmaq hququnu
saxlamdlar. Bel ki, bir ox azrbaycanl Rusiya ordusunda general rtbsindk
ykslmidir. Onlarn srasnda Ehsan xan Klbal xan olu Naxvanski (1770 -
1843); Cfrqulu aa Mirz Mhmmd xan olu Bakxanov (1795 - 1867); srafil
by Mustafa by olu Yadigarov (1815 - 1885); Klbal xan Ehsan xan olu
Naxvanski (1824 - 1883); Frc by Aarza by olu Aayev (1811 - 1891);
Abdulla aa Mirz Mhmmd xan olu Bakxanov (1824 - 1878); smayl xan
141

Ehsan xan olu Naxvanski (1819 - 1909); Hsn by Aalarov (1815 - ?); Aas
by Avarov (1833 - ?); Mir brahim xan Talinski (1828 - 1896); Hsn aa
Cfrqulu aa olu Bakxanov (1833 - 1898); sdulla by Mustafa by olu
Yadigarov (1844 - 1901); Hseyn xan Klbal xan olu Naxvanski (1863 -1919);
sdulla xan blftli xan olu blftzad (? - 1918); Hsn by srafil by olu
Yadigarov (1854 - 1934); ahzad Rzaqulu Bhmn Mirz olu Qacar (1837 -
1894); Smd by Sadq by olu Mehmandarov (1855 - 1931); brahim aa Paa
aa olu Vkilov (1853 - 1934); liaa Hac smayl aa olu xlinski (1865 -
1943); ahzad bdlsmd Bhmn Mirz olu Qacar (1851 - ?); Mirkazm xan
Mirli xan olu Talxanov (1855 - 1938); Firudun by Clal olu Vzirov (1850-
1925); Balakii by li by olu rblinski (1828 - 1902); Nemtulla by Hac
Qasm by olu Heydrov (1827-1901); sd by Aali by olu Talxanov
(1857 - 1919); Davud by Sadq by olu Yadigarov (? - 1920); Cavad by
Mmmd aa olu xlinski (1874 - 1959); Xlil by Mirli xan olu Talxanov
(1859 -1920); ahzad fi xan Clalddin olu Qacar (1853 - 1909); Daniyal by
hmd xan olu lisulu (1800 - 1870); Mirz Hac by liby olu Novruzov
(1832 - ?); Mmmdsadq by smayl olu Aabyzad (1865 -1944); mir
oban olu Usmiyev (1836 - ?); Yusif Ziya Talbzad (1877 - 1922); hmd xan
Sleymanov (1862 - ?); brahim by Allahverdi by olu Aslanbyov (1822 -
1900) v baqalar qeyd edilmlidir (siyah .Nzirlinin materiallar sasnda trtib
edilib).
lkin mslman thsili aldqdan sonra smayl by atasnn vasitiliyi il
1822-ci ild Rusiya ordusunun qrenadyor alayna sravi qismind yazlmdr. Qsa
mddt rzind o, rus dilini yrnmi v hrb iin yiylnmidir. Odur ki smayl
by artq 1824-c ild o dvrd ilkin zabit rtbsi olan praporik rtbsin layiq
grlmdr. smayl by 1828 -1829-cu illr Rusiya - ran v 1828 - 1829-cu illr
Rusiya - Osmanl mhariblrind itirak etmi, podporuik rtbsin ykslmi v
ilk hrbi ordenini qazanmdr. xsi iindki qeydlr gstrir ki, o, Yelizavetpol,
Cavanbulaq, Srdarabad, rvan dylrind, rus qounlarnn Tbriz v Xoya
yrnd itirak etmidir. Osmanllara qar dylrd o, rzurum cbhsind
olmudur.
smayl by 1830-cu ild Kuban ay sahillrin gndrilmi v Qara
dnizin rq sahillrinin Rusiyaya birldirilmsind itirak etmidir. 1831-ci ild
Pavlov qvardiya alayna tyinat alan smayl by artq Dastan v eenistanda
gedn dylrd vurumudur.
1832-ci ild o, Polaya, Varava hrbi dairsin gndrilir. gzarl,
bilik v bacar, nizam-intizamll ona veriln xasiyytnamlrd dflrl qeyd
edilir. smayl by Qutqanlnn mhz 1835-ci ild Varavada fransz dilind nr
etdirdiyi "Rid by v Sadt xanm" hekaysi Azrbaycan realist nsrinin ilk
142

nmunlrindndir. Mhbbt azadl mvzusunda qlm alnm bu hekay
Azrbaycan xalq dastanlar v klassik rq poemalarnn tsiri altnda yazlmdr.
Bundan baqa, hekayd zadgan mhiti il yana, xalq miti, adt-nnlri,
doma vtn tbitinin gzlliklri d tsvir olunmudur.
1836-c ild smayl by yenidn Qafqaza tyinat alr. Burada ona yerli
Azrbaycan halisindn knll svari hrbi hisslr toplamaq taprlr. ki atl
milis dstsinin komandiri kimi o, Azrbaycann imal srhdlrinin
thlksizliyini tmin edir. 1839-cu ild smayl by Qutqanlya podpolkovnik,
1843-c ild svari hisslr zr polkovnik, 1850-ci ild svari hisslr general-
mayoru rtbsi verilmidir.
smayl byin xalq arasnda byk nfuz sahibi olduunu nzr alan
rhbrlik bir ox komissiyalara onu zv tyin edir, knd tsrrfat v sntkarln
inkiaf il bal msllrin hllini ona taprrd. Bel ki, 1843-c ild ipk
becrilmsi v ipkilik emalatxanalarnda yeni sullar ttbiq ediln zaman o, sad
halinin maraqlarn nzr almaa alr, btn islahatlarn tdricn v izahl
ilrl brabr aparlmasn tklif edirdi.
1846-c ild "by komissiyas"nn trkibin qatlan smayl by "ali
mslman silkinin hquq v imtiyazlar"n trtib ednlr srasna salnr.
mumiyytl, bu sahd grdy ilr nticsind smayl by Qutqanl Rusiya
knd tsrrfat v corafiya cmiyytlri Qafqaz blrinin zv seilmidir.
Azrbaycan mdniyyti tarixind smayl byin ictimai-maarifi ilri
byk iz qoymudur. Sistemli v hatli thsil almamasna baxmayaraq, mtali
hesabna smayl by Azrbaycann on bilikli insanlarndan hesab olunurdu.
Mslman mktblrinin aln arzulayan, bu istiqamtd mli i aparan
smayl by ilk bel mktblr alanda hdsiz drcd sevinmidi. Lakin bel
mktblr halinin verdiyi pul hesabna dolanmal idi v bu, myyn problemlr
yaradrd. smayl by amaxda yaranan bu cr mktblrdn birinin tmin
edilmsini v maliyy xrclrini z boynuna gtrmd. Onun nmunsi il
baqa imkanl Azrbaycan ziyallar da amaxda z hesablarna mslman
mktblri amdlar (kapitan irli by, poruik Mehdi by Hac hmd Sultan
olu, Mahmud by hmd olu). Sonralar bu nmun btn Azrbaycanda
yayld.
1848-ci ild Tiflisd mslman mktbi alanda grkmli rus mtfkkir
v rqnas N.Xankov Qafqaz caniinin gndrdiyi mktubda smayl by
Qutqanln mktbin hams tyin etmyi tklif etmi v bildirmidi ki, bel olan
tqdird mktb srtl inkiaf edck.
1852-ci ild smayl by ox tinlikl d olsa, Mkk ziyartin
getmkn imperatordan icaz alr. O vaxta qdr ona msbt mnasibt bslyn
rus mmurlarnn bir oxu o, hcc ziyartindn qaydandan sonra ona qar
143

mnasibtini dyiir. Bununla bel, smayl by z xeyriyyilik tdbirlrini
davam etdirir, ona ksilmi tqadn byk hisssini halinin maariflndirilmsin
srf edir.
Mkk ziyarti zaman grdklrini smayl by xsusi qeydlr klind
toplamdr. srd mumi mlumatlardan baqa, Gnc v kemi Boral
mahalnn, hminin rbistann hr v kndlrinin tbiti, halisi, tsrrfat
haqqnda geni v trafl mlumat verilir. Mllifin drin mahid qabiliyytini,
tarixi, corafi v etnoqrafik biliklrini ks etdirn "Sfrnam" adl bu sr XIX sr
Azrbaycan dbi dilinin nmunsi kimi d maraqldr. "Sfrnam" ilk df 1967-
ci ild iq z grmdr.
smayl by Qutqanl A.Bakxanov, M.F.Axundzad, Mirz fi Vazeh
kimi Azrbaycan ziyallar il, hminin bir ox Rusiya v Pola mtfkkirlri il
dostluq etmidir. 1849-cu ild grkmli Azrbaycan airi Qasm by Zakir
qaaqlarla laqd sulandrlaraq hbs edilnd smayl by z taleyini
fikirlmdn dflrl mhkmlr, Qafqaz caniinliyin mracit etmi v
czann yumaldlmasna nail olmudu: Zakir Qarabadan Bakya srgn
edilmidir.
smayl by Qutqanl 1861-ci ild amaxda vfat etmi, Qutqan
qbiristanlnda dfn olunmudur.
144

XIX srin ortalarnda M.F. Axundzad,
H.B. Zrdabi, S.. irvani v d. mtfkkirlrin
fsliyyt gstrdiyi mhitd demokratik ideyalarn,
qabaqcl flsfi fikirlrin, yeni estetik normalarn v
realist dbiyyatn tsiri altnda Azrbaycan tsviri
snti z inkiafn davam etdiridi. Bu dvrd
yaranm tsviri sntin sciyyvi slub
xsusiyytlri, ideya estetik mahiyyti v sntkarlq
nailiyytlri M.Q. rvani, M.M. Nvvab,
Xuridbanu Natvan, Usta Qmbr Qarabai kimi
dvrn grkmli rssamlar v xalq ustalarnn
yaradclnda qabarq ksini tapmdr. Mirz
Qdim rvaninin yaradcl il Azrbaycan tsviri
incsnti rti dekorativ slubdan yeni keyfiyytli
realist snt keid balanr.
Azrbaycan tarixin Mirz Qdim rvani grkmli
rssam, portret v ornament ustas, Azrbaycanda
realist dzgah v monumental boyakarln
inkiafnda byk rol oynam bir xs kimi daxil
olmudur.
Mirz Qdim rvani
(1825-1875)

Mirz Qdim rvani
1825-ci ild qdim Azrbaycan hri rvanda anadan olmudur. Onun atas
Mhmmd Hseyn taxta zrind oyma sntinin mahir ustalarndan idi. rvanda
ibtidai thsil aldqdan sonra burada suli-cdid mktbini bitirn Mirz Qdim
Tiflis getmi v orada progimnaziyan qurtarmdr. 1840-c illrd rvana
qaydan Mirz Qdim mrnn sonunadk burada yaam v pot teleqrafs
vzifsind almdr.
Yaradclnn ilk dvrnd gnc rssam sasn dekorativ snt sahsind
faliyyt gstrmi, divar rsmlri v bdii tikmlr n rsm v trafaretlr
kmidir. Artq bu dvrd rssam qzlgl, zanbaq v s. gl v iklrdn
mrkkb kompozisiyalar trtib edir, bununla yana, mxtlif qularn canl v
real tsvirini verirdi. Klassik miniatr boyakarlndan frqlnn bu srlr
gstrirdi ki, rssam Avropa boyakarlna byk maraq gstrir. Mirz Qdim
rvani bu dvrd hminin kaz, v gzg zrind d bir ne portret
kmidir. Obrazlarn hllin gr sxematik, koloritin gr rti dekorativ
xarakter dayan bu portretlr arasnda "Svari", "Rqqas", "Drvi" portretlri
xsusil seilir.
XIX srin ortalarnda M.F.Axundzad, H.B.Zrdabi, S..irvani v d.
mtfkkirlrin faliyyt gstrdiyi mhitd demokratik ideyalarn, qabaqcl flsfi
fikirlrin, yeni estetik normalarn v realist dbiyyatn tsiri altnda Azrbaycan
145

tsviri snti z inkiafn davam etdirirdi. Bu dvrd Azrbaycan tsviri sntinin
inkiaf istiqamtini myynldirn sas xsusiyyt onun orta sr sntin xas
olan rti dekorativ slubdan tdricn realist tsvir metoduna kemsi, yeni bdii
forma, yeni nv v janrlarla znginlmsindn ibartdir. Bu yeni keyfiyyt saray
v imartlrin daxili trtibatnda, yni ov, dy, mit shnlri, portret sciyyli
tsvirlrdn ibart divar boyakarlnda, hm d mxtlif mzmunlu lyazmalara
v litoqrafiya sulu il ap edilmi kitablara kilmi illstrasiyalarda zn
gstrirdi. Bu dvrd yaranm tsviri sntin sciyyvi slub xsusiyytlri,
ideya-estetik mahiyyti v sntkarlq nailiyytlri M.M.Nvvab, Xuridbanu
Natvan, Usta Qmbr Qarabai kimi dvrn grkmli rssamlar v xalq
ustalarnn yaradclnda qabarq ksini tapmdr.
Mirz Qdim rvaninin yaradclnn tkmillm mrhlsi d el
hmin illr tsadf edir. O, rvan srdar kimi tannan sonuncu rvan xan
Hseynqulu xann mhur saraynn divar rsmlrini brpa etmk dvti alr.
Burada rssam sarayn otaqlarn, xsusn gzgl zaln divarlarn bzyn khn
dekorativ pannolar v sjetli kompozisiyalar yenidn brpa etmkl brabr, bir
ne orijinal sr, o cmldn konkret tarixi xslrin portret tsvirlrini kmidir.
1 x 2 m lsnd kiln hr bir bel portret yal boyalarla ilnib divara
yapdrlmdr. Bu portretlr monumental formasna, ifalq slubuna v
texnikasna gr Azrbaycan tsviri sntind yeni keyfiyytli portret srlri
hesab edilir. Tamaalarn v mtxssislrin diqqtini n ox Ftli ah Qacar,
onun olu ahzad Abbas Mirz, sonuncu rvan xan Hseynqulu xann portretlri
clb edir.
Azrbaycan bdii sntinin yksk sviyysini, hminin rvann srlr
boyu azrbaycanllara mxsus olduunu sbut edn Srdar saray sonralar brbad
hala salnm v mhv edilmidir. Tkc iki portret (Ftli ahn v Abbas
Mirznin) divardan xarlaraq Tiflis aparlm v hal-hazrda Grcstan Dvlt
ncsnt Muzeyind saxlanlr.
Mirz Qdim rvaninin yaradclnn pxtlm v hm d n
mhsuldar dvr 1860 - 1870-ci illr tsadf edir. Rssamn hazrda blli olan on
qiymtli srlri mhz bu illrd yaranmdr. "Oturmu qadn", "Vcihulla Mirz",
"ah Tlt" (hr Grcstan Dvlt ncsnt Muzeyind saxlanlr), "Molla",
"Gnc qadn", "Ftli ah", "Abbas Mirz", "Namlum qadn" (R.Mustafayev
adna Azrbaycan Dvlt ncsnt Muzeyind saxlanlr) v s. baqa portretlr
rssamn bu dvrdki yaradclq nailiyytlrini ks etdirir. Akvarel v tempera
texnikasnda ilnmi bu srlrd orta sr klassik miniatr sntin xas rti
dekorativ slubla realist dzgah boyakarlnn sciyyvi xsusiyytlri zvi
surtd laqlndirilmi, nticd znmxsus bdii forma, orijinal slub
yaranmdr.
146

Bdii obrazn idealiz edilmsi, frmann dekorativ spkid hlli, zrif v
ifadli rsmi, lokal v parlaq rnglrin kontrast dzm, koloritin znginliyi v
baqa slub xsusiyytlrin gr bu srlr klassik rq miniatr sntinin gzl
nnlrini ks etdirir. Digr trfdn is fiqurlarn v ayr-ayr ya v nsrlrin
hcmli tsvirin sy gstrmk, zif olsa da klg - iq kontrastlndan, rnglrin
xfif keidi v perspektiv qanunlarndan istifad edilmsi Mirz Qdim rvaninin
masir formal realist boyakarln bzi xsusiyytlrin yiylndiyini sbut edir.
Mirz Qdim rvaninin qadn portretlri xsusi sciyysi il nzr
arpr. Onlar kompozisiyas, koloriti, fiqurlarn duru-u v hrkti, geyimi,
libaslan, ornament bzyi v s. chtdn bir-birin ox oxayr. Lakin obrazlarn
bdii hllin, frdi lamt v ifadliliyin gr onlar sasl surtd bir-birindn
frqlnirlr. Bu srlr hm rssamn, hm d dvrn estetik normalarn, gzllik
idealn ks etdirir. "Oturmu qadn" v "Gnc qadn" portretlrind xalq
yaradcl v air Molla Pnah Vaqifin poeziyasnda trnnm olunan ux,
nikbin, gzl qadn obraz yaradlmdr. Mirz Qdim rvaninin "Oturmu qadn"
portreti tkc Azrbaycanda deyil, mumiyytl XIX sr Orta rq rssamlnda
ideal qadn gzlliyini ks etdirn on grkmli v nmunvi srlrdn biridir.
Burada yer salnm zngin v bzkli xala zrind bir qdr dal pozada
oturmu gnc v mlahtli bir qadn tsvir edilib. Obrazn sad v tbii, canl v
real tsvirin gr bu portret XIX srd "Qacar slubunda" geni yaylm rsmi
portretlrdn sasl surtd frqlnir v Mirz Qdimin n qvvtli sridir.
"ah Tlt" v "Namlum qadn" portretlrind kompozisiya qapal v
simmetrikdir; trflrin mvazinti aquli istiqamtli memarlq formalar, eyni
formal bk v pncr prdlri vasitsil gz arpdrlr.
"ahzad Aleksandr arvad il", "ah v vziri" kimi ikifiqurlu
kompozisiyasnda rssam tsvir olunan xslri myyn sjet sasnda
qrupladrr. Bu srlr birg portret olmaqla brabr, mit janrl tematik tablo
xarakteri dayr. Birinci sr rus mtbuatnda drc edilmi kil sasnda kils
d, rssam onun kompozisiya v kolorit hllind dyiikliklr etmi, rq
motivlri, dekorativ elementlri il znginldirmidir.
Mirz Qdim xalq sntini drindn biln, srlrind bu tknmz
srvtin gzl nnlrindn gen-bol v bacarqla istifad edn mahir
ornamentalist rssam olmudur.
Onun srlrind dmy salnm xala, mrkkb naxl bk,
adamlarn geyimi v ev yasnn zrind kdiyi mxtlif biimli ornament
bzklri bunu sbt edir. Sankt-Peterburqda Dvlt Ermitajnda saxlanan
gzgnn qaplar zrind kdiyi gl v ik tsvirlri xsusil yksk bdii
zvq, byk sntkarlqla ilnmidir.
147

Mirz Qdim rvaninin yaradcl il Azrbaycan tsviri incsntind
rti dekorativ slubdan yeni keyfiyytli realist snt keid balanr.
Mirz Qdim rvani 1875-ci ild rvan hrind vfat etmi v orda da
dfn olunmudur.
148

str rq Renessans, istrs d
Qrb Renessans mtfkkirlrini (Biruni,
Nizami Gncvi, Leonardo da Vini,
Mikelancelo v b.) frqlndirn cht onlarn
oxaxli faliyyti olmudur. Renessans
dvrnn bir ne elm v mdniyyt sahsi
il yaxndan tan olan alim v diblri z
sahlri zr edevr srlr yaratmlar. XIX
srin II yars XX srin vvllrind
Qarabada yaayb fsliyyt gstrmi
grkmli Azrbaycan mtfkkiri Nvvab
bel xsiyytlr aiddir.
Azrbaycan tarixin Mir Mhsn Nvvab
grkmli air, filoloq, rssam, xttat,
musiqinas, xeyriyyi, suli-cdid
mktblrinin trfda kimi daxil olmudur.
Mir Mhsn Nvvab
(1833-1918)

Mir Mhsn Nvvab 1833-c ild ua hrind adl-sanl bir aild
anadan olub. Atas Hac Mirhmd olunu oxutmu v onu mllim kimi grmk
istmidir. Dorudan da, Nvvab gnlrin bir gn mdrsd drs demy
balayr. Tez bir zamanda yax mllim kimi tannan Nvvab hm d air kimi
hrt tapr. Onun yazd eirlr dillr zbri olur. Bu eirlrd Nvvab zlmkar
hakimlri, riyakarlq edn bzi din xadimlrini tnqid edir, elm v mdniyyt,
mnvi-xlaqi gzlliy arrd. Nvvab hm d lirik eirlr yazrd. uada
yaayan airlrimiz Nvvabn trafna toplar v o bu Azrbaycan hrind
"Mclisi-framuan" adl dbi mclis tkil edir. Bu mclis bir ox airlrimizin
sntkar kimi formalamasnda byk rol oynamdr.
airlikl brabr, Nvvab rssamlqla da mul olmudur. 1864-c ild
onun "Bhr l-hzn" ("Qm dryas") srin kdiyi illstrasiyalar Nvvabn
miniatr rssam kimi pxtlmsindn xbr verir. Maraqldr ki, real hyat
tsvir edn killrl brabr, bu kitabda fantastik tsvirlr d vardr. Nvvabn
kdiyi illstrasiyalar XIX srin sonu - XX srin vvllrind Azrbaycanda kitab
trtibatnn inkiafna byk tsir gstrmidir. Maraqldr ki, xttatl yrnn
Nvvab kitablarnn mtnlrini d z krrd. O baa drd ki, bu sulla
nadir kitablar yaratmaq olar, lakin bel kitablar geni yayla bilmz. Ona gr d
149

Nvvab z hesabna uada mtb ar v burada litoqrafiya sulu il kitab ap
etmy balayr. Mtbdn baqa, o, uada cildxana da ar v kitab ap iini
daha da tkmilldirir. Nvvab trfindn trtib edilmi kitablar hal-hazrda nadir
eksponatlar kimi lyazmalar nstitutunda saxlanlr.
Qu v ik tsvirlri olan peyzaj xarakterli killr kn Nvvab evinin
v drs dediyi mktbin divarlarn da ornamentlr v tsvirlrl bzmidir. Bu
rsmlr son drc gzl olduundan ona uadak Byk mscidin minarlri
zrind ornamental rsmlr kmk tklif edilir. Nvvab bu iin hdsindn
layiqinc glir. Daha sonra Mir Mhsn portret janrnda da ilmy balayr, bir
ox xslrin portretlrini kir. Onun 1902-ci ild yaratd "Teymurun portreti"
(trk dnyasnn mhur srkrdsi mir Teymurun) Azrbaycan boyakarlnn
nadir incisi kimi hal-hazrda ncsnt Muzeyind qorunur.
Azrbaycan tarixi il maraqlanan Nvvab halidn nadir tarixi yalar
toplayr, bu yalarn tariximizin yrnilmsind nec byk hmiyyt malik
olmas istiqamtind maariflndirm ii aparr. Nticd o, nadir tarixi yalardan
ibart zngin bir kolleksiya toplayr. rq silahlar burada oxluq tkil edir.
Nvvabn toplad yalar sonralar Azrbaycan Tarixi Muzeyin thvil verilmi
v hal-hazrda burada eksponat kimi nmayi etdirilir.
Ncum (astronomiya) elmi il maraqlanan Mir Mhsn Nvvab dvrnn
sviyysind astronomiya biliklrin yiylnir v onlar "Kifayt l-tfal" srind
bir yer toplayb sistemldirir. O zaman rqd mvcud olan astronomiyaya aid
drs vsaitlri arasnda Nvvabn kitab n kamili olmudur.
1913-c ild Mir Mhsn Nvvabn yazd iki kitab ona tkc
Azrbaycanda deyil, vtnimizin hdudlarndan knarda da hrt qazandrr. Bel
ki, Bakda nr olunmu "Tzkireyi-Nvvab" adl birinci kitabnda o, XVIII srin
sonu - XIX sr Qaraba airlrinin hyat v yaradcln iqlandrm, onlarn
srlrindn paralar vermidir. srlrin dbi thlili Azrbaycann Qaraba
blgsind dbiyyatmzn inkiaf yolu haqqnda tsvvr yaradr. Bu sr
Nvvabn filoloq alim kimi yetimsindn xbr verir. Azrbaycan musiqisinin
tarixi v nzriyysi il yaxndan tan olan Nvvab klassik rq musiqisi haqqnda
da "Musiqi elmind rqmlrin aydnladrlmas" adl kitab yazb nr etdirmidir.
Burada o, rq musiqisinin kediyi inkiaf yolunu izlmi v min nzri saslarn
aradrmaa almdr. Antik dvr mlliflri Platon v Aristoteldn tutmu
mslman rqinin grkmli alimlri Ferabi, bn Sina, Nizami Gncvi, Sfiddin
Urmvi, bdlqadir Maraayi v baqalarnn tdqiqatlarna saslanan Nvvab
musiqinin mnyi, musiqi estetikas, musiqinin dinlyicilr emosional tsiri,
musiqinin faverici xsusiyytlri haqqnda mfssl mlumat vermidir. Riyazi
saslarla musiqini thlil etmy aran Nvvab bu sri il dnya musiqi elmind
evrili etmidir. Briyyt indi-indi, elektron-hesablama manlarnn icadndan
150

sonra, XX srin vvllrind Nvvabn trtib etdiyi nzriyy il razlar v onu
tsdiqlyir. "Elektron musiqi" kimi tandmz musiqinin yaradlma ehtimaln
Nvvab vvlcdn grmdr. Bununla bel, o qeyd etmidir ki, musiqii z ifa
etdiyi musiqinin tsiri altna ddkd dinlyicilrin tsir gstr bilr. Bunun
n o, musiqi srlrini rkdn ifa etmlidir. Masir tibb elmi musiqinin
faverici qvvsini minlrl tcrblrl tsdiqlyir v onu geni ttbiq etmy
arr. Halbuki Nvvab hl bir sr bundan vvl bu bard yazm v misallarla
fikirlrini tsdiq almdr.
Musiqinas kimi tdqiqatlarn davam etdirn Nvvab XIX sr - XX
srin vvllri Azrbaycan musiqi ifal tcrbsini mumildirmi,
muamlarmzn tsnifatn vermidir. Bundan baqa, o, muamlar orijinal sistem
salm v bu sistemi 5 cdvld ks etdirmidir.
Cmiyytdki bir ox problemlri insanlarn savadszl il balayan
Nvvab ildn-il kitab apn genilndirir. Bundan lav, o z hesabna halinin
kasb tbqsi n uada qiratxana adrr.
Thsil sahsi il yaxndan tan olan Mir Mhsn humanitar v dqiq
elmlrl bal dbiyyat oxuyur v tezlikl bel qnat glir ki, mdrslrin drs
proqram real hyatdan gerid qalb. Onun fikrinc, mdrsni bitirn xs ali
mktblr daxil ola bilmz v demli, o zaman Rusiya imperiyasnn trkibind
olan Azrbaycann siyasi v iqtisadi hyatndan knarda qalacaq. Eyni zamanda o,
imperiyann Azrbaycanda ad mktblrin proqramlar il d tam raz deyildi.
Bu proqramlar sasnda ali mktblr daxil olmaq n kifayt qdr bilik ld
edn agird Azrbaycan tarixi, dbiyyat v islam dinindn xbrsiz olurdu.
Problemdn x yolunu Mir Mhsn Nvvab "suli-cdid mktbi"
adlandrlan, yni "yeni sul mktblrinin alnda grr. Bel "suli-cdid"
mktbi masir elmi nailiyytlri ana dilind yrtmli idi. Burada humanitar,
tbit v texniki fnlrdn pekar mllimlr drs demli, eyni zamanda
agirdlr islam tarixi v rit, Azrbaycan tarixi, Azrbaycan v rq dbiyyat
yrdilmli idi. Bel mktbi bitirmi xs hm Rusiya v Avropa dvltlrinin ali
thsil mktblrin daxil ola bilr, hm d milli, dini kklrindn ayr dmzdi.
"suli-cdid" mktblrind drslr tin olan heca sulu il deyil, daha yax
qavranlan ss sulu il aparlmal idi.
"suli-cdid" mktblrinin almas layihsi Azrbaycann bir ox
ziyallar trfindn dstklnir, lakin hkumt orqanlar bel mktblrin almas
yolunda he bir tdbir grmrdlr. Bel olduu halda Azrbaycan ziyallar z
imkanlar hesabna "suli-cdid" mktblri amaa balayrlar. amaxda Seyid
zim irvani, Ordubadda Mmmdta Sfrov Sidqi ilk bel mktblr arlar.
Mir Mhsn Nvvab da z hesabna uada bel bir mktb tkil edir. ox
151

kemir ki, z keyfiyyti il seiln "suli-cdid" mktblri Azrbaycann bir ox
yerlrind alr.
Azrbaycanda thsil sisteminin zldiyi sas problemlrdn biri o zaman
drslik atmazl problemi olmudur. Bu problemi aradan qaldrmaq n bir
ox ziyallarmz drsliklr yazr, onlar z hesabna nr etdirib mktblr
paylayrlar. Nvvab da bu tbbs qoulur.
XIX srin II yars - XX srin vvllrind Azrbaycann grkmli airi,
filoloqu, rssam, xttat v musiqinas olmu Mir Mhsn Nvvab 1918-ci ild
uada vfat etmi v orada da dfn olunmudur. Hal-hazrda is onun doma ua
hri ermni ial altndadr.
152

Rusiya v Sovet imperiyalar dvrnd
Azrbaycann din xadimlri mrtce, mhafizkar
insanlar kimi qlm verilmilr. Lakin slind din
xadimlrimizin bir oxu xalqn maariflnmsi n
llrindn glni etmilr. Bel xsiyytlrdn biri
1914-1917-ci illrd Zaqafqaziya snni
mslmanlarnn mftisi Mirz Hseyn Qaybzad
olmudur. Azrbaycann ilk arxeoqraflarndan, elm
v mdni irsimizin toplayclarndan biri kimi
tannan Qaybzad faliyyti illrind yzlrc
azrbaycanl gncin Rusiya elm ocqlarnda thsil
almasna nail olmu, yzlrc knd mktbi
adrmdr. Qori mllimlr seminariyas nzdind
Azrbaycan bsinin almasnda onun mstsna
xidmtlri olmudur. Qaybzad zd mllim
kimi faliyyt gstrmi, bir ne drsliyin mllifi
olmudur.

Mirz Hseyn fndi Qaybzad
(1830-1917)
Mirz Hseyn Qaybzad 1830-cu ild Qazaxda anadan olub. Hseyn 6
yanda yetim qalr v onu misi brahim fndi z himaysin gtrr. Mktbd
thsil alm Qaybzad z biliklri il seilir v 17 yandan Salahl knd
mktbind drs demy balayr. Onun barsind soraq Tiflis atanda
Zaqafqaziya mslmanlar idarsindn yoxlama glir v dorudan da onun z
agirdlrin drin biliklr vermsini tsdiqlyir.
1858-ci ild Qafqaz caniini knyaz A.Baratinski Mirz Hseyn
Qaybzadni Tiflis mslman mktbin rq dillri mllimi vzifsin tyin edir.
Tiflisin kitabxanalarnda gec-gndz alan Qaybzad burada Qafqazn o
dvrk ziyallar il tan olur. Onlarn arasnda maarifi Mirz Ftli Axundzad,
alman filoloqu Adolf Berje, grc maarifilri lya avavadze, Mixail Kipiani d
var idi. Onun n yaxn dostu v mslkda M.F.Axundzad idi. Aralarnda byk
ya frqi olan bu iki ziyalmz Azrbaycan xalqnn maariflnmsi sahsind byk
ilr grmd. Onlar azrbaycanl tlblrin Rusiya hrbi v mlki mktblrin
qbul olunmasna alr, bu tlblrin thsillrini baa vurub Azrbaycana
qaytmalar n mli ilr grrdlr. Onlarn faliyyti saysind 1875-ci ild
Tiflisd kasb mslman uaqlar n mktb almd.
1860-c ild Axundzadnin vasitsil Qaybzad Ba Qrargahn zabiti
N.Stoletovla tan olur. Stoletov ona rus dilini, Qaybzad is Stoletova
153

Azrbaycan v fars dillrini yrtmy balayr. Sonralar N.Stoletov ipka da
keidini qoruyan hrbi hisslrin komandan kimi btn Rusiyada mhurlar. O,
mrnn sonlarnadk Azrbaycan dilini unutmam v imkan dn kimi bu dild
danmaa almdr.
Qafqaz tarixini aradran Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas tkil
edilnd Axundzad v Qaybzad Azrbaycan tarixin aid sndlri toplayr,
onlar rb v fars dillrindn rus dilin evirir v komissiyaya tqdim edirdilr.
Mhz onlarn faliyyti saysind komissiyann nr etdirdiyi sndlr toplusu
("Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasnn aktlar" ad il 12 cildd ap olunub)
Azrbaycan tarixin aid bir ox sndlri itib-batmaqdan xilas edib.
M.F.Axundzad v M.H.Qaybzad xalqmzn ilk arxeoqraflar, yni qdim yazl
tarixi sndlri toplayb elmi dvriyyy daxil edn alimlr saylrlar.
Qori mllimlr seminariyasnda rq dillrindn drs deyn Qaybzad
sonralar Tiflis mdrssind rit drslri v Azurbaycan dilini tdris edir. 1879-
cu ild Qori mllimlr seminariyasnn Azrbaycan bsinin al
Qaybzadnin hyatnda n byk sevinc olur. 1879 -1884-c illrd o,
seminariyada drs deyir, burada thsil alan azrbaycanl tlblr dstk olmaa
alr.
1884-c ild Rusiyann rsmi dairlri Mirzu Hseyn Qaybzady
Zaqafqaziya snni mslmanlarnn mftisi vzifsini tutma tklif edirlr. ox
gtr-qoydan sonra Qaybzad razln verir. O deyirdi: "Mn he bir vaxt ruhani
olmamam v he bir dini ayin icra etmmim. Lakin mn tklif olunan vzifni
qbul edirm. nki bu vzifd xalqma daha byk fayda ver bilcyimi gman
edirm".
Tutduu yksk vzifdn istifad edn Qaybzad thsil sahsind byk
ilr grmdr. Onun ilk tdbiri Rusiya imperiyas maarif naziri qraf
.D.Delyanovun 1884-c il aprel mrin qar mbarizsi olmudur. Bel ki,
ovinist nazir hmin mrd yazrd: "Mhmmd dinin mnsub olanlar ali tipli
xalq mktblrin n zruri hallarda buraxlsn v institutu bitirn mslman
mllimlrin hr mktblrind ilmk hququ verilmsin". xsi nfuzu v
vzif slahiyytlrindn istifad edn Qaybzad bu mrin icrasna qar xr,
Azrbaycanl tlblrin ali mktblr qubul etdirilmsin nail olurdu
Azrbaycanllarn thsil almas sahsind Qaybzady n yaxn
kmkliyi dostu, btn Qafqazn i mslmanlarnn bas, eyxlislam
bdsslam Axundzad gstrmidir. Qafqazn azrbaycanllar yaayan bir ox
blglrind onlarca kndd ibtidai mktb almd. Qaybzad mvacibinin sas
hisssini Azrbaycanllarn Rusiya mktblrind thsil almasna srf edirdi. Bel
ki, 5 il rzind o z hesabna 43 nfr azrbaycanl seminaristi oxutmudu. Onlarn
arasndan Rid by fndiyev, Firidun by Krli, Teymur by Bayramlibyov,
154

Mmmdaa Vkilov, Sfrli by Vlibyov v baqalar kimi Azrbaycann bir
ox grkmli elm v mdniyt xadimlri xmdr.
Seminariya tlblri Mirz Hseyn Qaybzaddn Azrbaycann
blglrindn folklor nmunlri yb gtirmk tapr alm, onlar alman dilin
trcm etdirib A.Berje vasitsil Avropada nr etdirmk mmkn olmudur.
M.H.Qaybzad "Azrbaycanda mhur olan rann arna mcmu srinin
mllifidir ki, burada bir ox Azrbaycan airlrinin srlri toplanmdr.
Rus dilind olan drsliklri Azrbaycan dilin trcm etdirn Qaybzad
z d bir ne drsliyin mllifidir. Bunlardan "Ariflrin rit qanunlar"
kitabnda o, islam dininin saslarndan bhs edir. "Yeniyetmlr n elmin
saslar" v "Dnyvi hesab elminin msllri" sasn knd mktblri n
nzrd tutulmudur. "Nmunyi-lhceyi-Azrbaycan" is o zaman n geni
yaylm lifba kitab idi. "Tvsiynam" srind Qaybzad tbabt elminin
saslar, ar xstliklr qar hans profilaktik tbdirlrin grlmsi barsind
trafl mlumat verirdi.
Qori seminariyasnn Azrbaycan bsind ilahiyyat drsinin tdrisin
Rusiya mmurlarndan icaz almasn Qaybzad n byk uurlarndan sayrd.
z vtndalq mvqeyin gr mmurlar trfindn tqib olunan Seyid zim
irvani kmklik n Qaybzady mracit etdikd o, S..irvaninin
tqiblrdn yaxa qurtarmas v il tmin olunmasnda lindn glni etmi v
daltin brpasna nail olmudu.
1901-ci ild Bakda H.Z.Tayevin qzlar gimnaziyas alanda ona ilk
tbrik teleqram gndrnlrdn biri d Qaybzad olmudur.
Maarif sahsindki faliyytin v o cmldn d bir sra ox qiymtli
drsliklr yazlmasna gr Rusiya v ran ordenlri il tltif ediln Qaybzadnin
n byk mkafat xalqn ona byk hrmt v mhbbti idi.
Mirz Hseyn Qaybzad 1917-ci ild Tiflis hrind vfat etmi v
dostu Mirz Ftli Axundzadnin yannda dfn olunmudur.
Mstqil Azrbaycan Respublikasnn qurulmas bir ox tarixi hqiqtlri
brpa etmy v o cmldn d Qaybzadnin faliyytini layiqinc
qiymtlndirmy imkan verdi.








155

Mirz Ftli Axundzad (Axundov)
Azrbaycan xalqnn tarixi taleyind hlledici rol
oynayan mrkkb v ziddiyytli bir mrhlnin
vvlind faliyyt balamdr. O, ski rq feodal-
patriarxal hyat trxinin dalmaa, masir Qrb
burjua-kapitalist mnasibtlrinin formalamaa
balad Azrbaycan mhitind islahat kimi
tannmdr. Hyatnn devizi kimi rq mzlumlarn
chalt qaranlndan elmin iqlarna xarmaq
igadsini semi Axundzad bu istiqamtd lindn
glni etmidi. O deyirdi: Mnim mqsdim islam
xalqlarn sarsdan chalti aradan qaldrmaq, elmlri,
sntlri inkiaf etdirmk, xalqmzn azadl, rifah
v srvtinin artmas n, babalarmzn malik olduu
an v hrtinin brpa edilmsi n dalt rvac
vermkdir.
Azrbaycan dramaturgiyas, bdii nsri,
dbi tnqidi v publisistikasnn banisi, rqd milli-
azadlq ideyalarnn ilk tbliats, ictimai xadim,
yaz, mtfkkir Mirz Ftli Axundzadnin ad
Azrbaycan tarixind layiqli yerini tutmudur.

Mirz Ftli Axundzad
(1812-1878)
Mirz Ftli Axundzad 1812-ci ild ki (rsmi sndlrd -Nuxa)
hrind anadan olmudur. Atas Mhmmdta vaxtsz rhmt getdiyindn
Ftlini misi axund Hac lsgr oullua gtrr. O, bildiklrini Ftliy
yrdir, ilk nvbd Quran v rit drslri keir. Ftlinin rb dilin olan
hvsini grn misi onu Gncy - molla Hseyn Pinamazzadnin yanna
agirdliy qoyur. Daha sonra Ftli Azrbaycann grkmli dibi, air Mirz fi
Vazehin agirdi olur. Vazeh ona fars dilini yrtmkl brabr, Azrbaycan v
rq dbiyyatndan drslr keirdi. Fars dilindn baqa, Ftli xttatl da
yrnir. Vazehin tkidi il misi Ftlini mdrsy deyil, Nuxa (ki) qza
mktbin qoyur.
Ftli 1833-c ildn Nuxa qza mktbind rus dilini yrnir v bu sahd
uur qazanr. Cmi bir ildn sonra o, artq rus dilindn Azrbaycan, rb v fars
dilin mkmml trcmlr edirdi. 1834-c ild o, Tiflis gndrilir v burada
Qafqaz caniinliyi ba idarsinin dftrxanasnda ba trcminin kmkisi
vzifsin qbul edilir. 6 aydan sonra Ftli trcmi vzifsin keirilir v
srbst faliyyt balayr v ona hrbi rtb verilir.
Ftli Axundzad Tiflisd trcmilik faliyyti il brabr, mllimlikl
d mul olur. 1836 - 1840-c illrd o, Tiflis qza mktbind Azrbaycan v
fars dillrindn drs deyir. Mhz mllimlik faliyytin gr xalq ona "Mirz"
156

dey mracit etmy balayr. agirdlri il brabr, diyarn tarix v corafiyasn
aradrmaqla mul olan Mirz Ftli drnklr yaradr, uaqlarda doma diyara
mhbbt oyadrd. Tiflisd faliyyt gstrn elmi qurumlarla sx laq yaradan
Mirz Ftli mqallrini elmi jurnallarda nr etdirirdi. Bu faliyytin gr o,
1851-ci ildn Rusiya mperator Corafiya Cmiyyti Qafqaz bsinin hqiqi zv
seilmidir.
1852-ci ild Mirz Ftli Axundzad Qafqaz caniininin ba trcmisi
tyin edilir.
Bdii yaradclqla mul olmaa imkan dn kimi Mirz Ftli 1850 -
1855-ci illr arasnda ona hrt gtirmi alt komediyasn yazr. Onun "Hekayti-
Molla brahimxlil kimyagr", "Hekayti-msy Jordan hkimi-nbatat v drvi
Mstli ah cadukni mhur", "Srgzti-vziri-xani-Lnkran", "Hekayti-xrs
quldurbasan", "Srgzti-mrdi-xsis" ("Hac Qara"), "Mrafi vkillrinin
hekayti" srlri Azrbaycan dbiyyatnda yeni mrhlnin balancn qoyur
v sanki realizmin bundan bel dbi prosesd sas yaradclq metoduna
evrilmsini byan edir. Mirz Ftli 1857-ci ild yazd "Aldanm kvakib"
povesti il z seimini bir daha tsdiqlyir. Axundzad "Nzm v nsr haqqnda",
"Fhristi kitab", "Mirz Aann pyeslri haqqnda kritika", "Tnqid risalsi" v s.
mqallrind yeni dvrd mslman rqi xalqlar dbiyyatnn inkiaf yollarn
myynldirir. Bu dvrd Axundzadnin srlri Tiflisd xan "Qafqaz"
qzetind, z d rus dilind nr edilirdi. Onun dram srlri 1853-c ild
"Komedii" adl topluda rus dilind, 1859-cu ild "Tmsilat" adl topluda ana
dilind ap olunur. Bu topluda "Aldanm kvakib" sri d verilmidir.
Mirz Ftli Axundzad "Sbuhi" txlls il gzl eirlr yazmdr.
"Zmandn ikayt", "Pukinin lmn rq poemas", "Zakir mktublar",
"Yeni lifba haqqnda mnzum" v s. eirlri ona bir air kimi geni hrt
qazandrmdr. sasn lirik air olan Axunzad eirlrini dild - Azrbaycan,
fars v rus dillrind yazmdr.
1857-ci ildn etibarn Axundzad rb lifbasnn islah edilmsini tklif
etmy balamdr. rb qrafikal lifbann agirdlr trfindn tin
qavranlmasn, bu lifba il thsil alanlarn Avropa v Rusiyada nr ediln
srlri oxuya bilmmsini sas gtirn Axundzad latn qrafikal lifbaya kemyi
tklif etmidir. O bu tklifi il Rusiya, Trkiy, ran dvlt orqanlarna mracit
etmi, htta dvlt balarna yazl mktublar gndrmidir, lakin onun tklifi
qbul edilmmidir.
1858-ci ild Mirz Ftli Axundzad Qafqaz caniinliyinin ba siyasi
idarsinin trcmisi tyin olunmu, Rusiya il ran v Trkiy arasnda msul
diplomatik danqlarda v inzibati tdbirlrin hyata keirilmsind itirak
etmidir.
157

1865-ci ild Axundzad "Kmalddvl mktublar" adl bdii-flsfi
srini tamamlayr. "Kmalddvl mktublar"nda islam lklrind iqtisadi v
mdni trqqi yolunda buxova evriln fanatizmin kklri aqlanm, xalq
xobxtliy aparan yollar gstrilmidir. Axundzad kapitalizm dvrnd trqqi
hrkatnn banisi v bas kimi tarixin yaddana hkk olunmudur. O, srini
Mirz Yusif xanla birg fars dilin, Adolf Berje il birg rus dilin trcm
etmidir. Lakin salnda bu sr nr edilmmidir.
1858-ci ild Axundzad xalqmzn grkmli olu Mirz Hseyn
Qaybzad il tan olur v dostlar. Xalqmzn bu iki ziyalsnn dostluu v
birg faliyyti olduqca mhsuldar olmudur. Onlar arasnda byk ya frqin
baxmayaraq bu iki ziyalmz Azrbaycan xalqnn maariflnmsi sahsind byk
ilr grmd. Onlar Tiflisd v Qorid thsil alan azrbaycanl tlblrin
Rusiya hrbi v mlki mktblrin qbul olunmasna alm, hr vasit il bu
tlblrin thsillrini baa vurub Azrbaycana qaytmas sahsind mli faliyyt
gstrmilr. Axundzad v Qaybzadnin faliyyti saysind 1875-ci ild
Tiflisd kasb mslman uaqlar n ayrca mktb almdr.
1864-c ild Qafqaz tarixini aradran Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas
tkil edilnd Axundzad v Qaybzad Azrbaycan tarixin aid olan sndlri
toplam, onlar rb v fars dillrindn rus dilin trcm edrk komissiyaya
tqdim etmilr. Onlarn faliyyti saysind komissiyann nr etdirdiyi sndlr
toplusunda Azrbaycan tarixindn bhs edn bir ox sndlr qorunub-
saxlanmdr. Tsadfi deyil ki, M.F.Axundzad v M.H.Qaybzad xalqmzn ilk
arxeoqraflar, yni qdim yazl tarixi sndlri toplayb elmi dvriyyy daxil
edn allimlr saylrlar.
1873-c ild artq Rusiyann bir ox orden v medallar il tltif ediln
Axundzad ar ordusunun polkovniki rtbsin layiq grlmdr. Lakin dvlt
vzifsind alan bu xs z hmvtnlrin dvltin onlar zlmt aparmasn
gstrir, onlar ayq olmaa arrd. Onun srlrind dflrl ildiln "rq
mzlumlarn chalt qaranlndan elmin iqlarna xarmaq", "sartd v
zindanda olan fikirlri azad etmk", "cmiyytd tfkkr sahiblrin yol amaq"
kimi ifadlri ar mmurlarn qzdrr, Axundzady mxtlif manelr
trtmy vadar edirdi. Onlar mrnn sonuna yaxn onu htta siyasi etibarszlqda
gnahlandrm v el bu adla da istefaya gndrmidilr.
Faktik olaraq Mirz Ftli Axundzad z qarsna olduqca tin bir
vzif qoymudur. O, inzibati chtdn Rusiya imperiyasna tabe olan, rus
tblri saylan, lakin mnvi chtdn rq dnc trzinin tsirindn xilas ola
bilmyn hmvtnlrinin inkiaf yollarn myynldirmyi, mdni trqqi
proqramn ilyib-hazrlama qarsna mqsd qoymudu. Bununla o, xalqn
hm imperiya caynandan, hm d rq taltindn qoparacana inanrd.
158

"Mnim mqsdim islam xalqlarn sarsdan chalti aradan qaldrmaq,
elmlri, sntlri inkiaf etdirmk, xalqmzn azadl, rifah v srvtinin artmas
n babalarmzn malik olduu an v hrtinin brpa edilmsi n dalt
rvac vermkdir" bu szlr onun hans mnsb qulluq etdiyini aydn gstrir.
Mirz Ftli Axundzad 1878-ci ild Tiflisd vfat etmi v mllimi
Mirz fi Vazehin qbri yannda dfn edilmidir.
159

imali Azrbaycan XIX srin
vvllrind Rusiya imperiyasnn trkibin
qatldqdan sonra ar mmurlar zadgan aillrini
tqib edir, onlarmxtlif vasitlrl xalqn
gzndn salmaa alrdlar. Htta bir ara
zadganlarn mlklrinin madir edilmsi
haqqnda frman da verilmidi. Lakin xalqn z
babilnlrin inamn grn v syan
thlksindn qorxan imperator bu frman lv
edir. Sonralar Azrvaycanda sovet hakimiyyti
qurulanda da sovetlrin ilk addmlar Azrbaycann
zadgan aillrinin nmayndlrinin mhv
edilmsi oldu. Bellikl, xalq z ziyallarn,
srkrdlrini, siyastilrini itirdi. Lakin qdirbiln
xalqn yaddanda bu aillrin Azrbaycana verdiyi
thflr hmi yaamdr. Xalq trfindn seviln,
hmi hrmtl xatrlanan bel zadgan
aillrindn biri d Pnahli xan Cavanir nslidir.
Bu nsildn brahimxlil v Mehdiqulu xan kimi
siyastilrl yana, Xuridbanu Natvan kimi
air v xeyriyyilr d xmdr.
Xuridbanu Natvann ad Azrbaycan tarixind
gzl air, hminin xeyriyyi, ua hrin
imli su xtti kn bir insan kimi hmi
xatrlanacaqdr.
Xuridbanu Natvan
(1832-1897)
Xuridbanu Natvan
1832-ci ild Qaraban mrkzi hri, tac uada zadgan ailsind anadan
olmudur. Babas brahimxlil xan ruslar trfindn ldrldkdn sonra
ailsindn sa qalanlar arasnda Mehdiqulu xan da var idi. 1826 - 1828-ci illr
Rusiya - ran mharibsind Mehdiqulu xan ruslara qar vurumu, onlara byk
itkilr yetirmidir. Mharib qurtardqda Qaraba Rusiyann trkib hisssi elan
edilmi, Qaraba halisi arasnda byk nfuza malik olan Mehdiqulu xan Cnubi
Azrbaycana qaytmaq tklifi almdr. Bu dvrd o artq anlamd ki, randa
hakimiyytd olan Qacarlar da Azrbaycana azadlq vermk fikrind deyil. Odur ki
z trfdalar il brabr ruslarn tklifini qbul edir v Qarabaa qaydr. Bu
tdbirl imperiya mmurlar onlara qar ola bilck xalq syannn qarsn alr.
Rusiya imperatoru I Nikolay Mehdiqulu xan Qaraba xan kimi tanm, onun
hquqlarn tsdiqlmidir. Htta 1838-ci ild imperator xsusi xatir medal
buraxdrm v xana da-qalarla bzdilmi qzl qlnc v fxri bayraq
balamdr.
160

Mehdiqulu xann qz olan v "Xan qz" ad il tannan Xuridbanu
Natvan dvrn gr mkmml thsil almd. Bel ki, onun trbiysi il
Qaraban mhur insanlarndan biri, z hesabna Qaraba razisind bir ox dini
v ictimai binalar tikdirmi bibisi Gvhr xanm mul olmudur. Natvan rb
v fars dillrini yrnmi, bibisinin tsiri il musiqini, eri, rsmi sevmidir. Artq
gnc yalarnda Natvan bir ox elmlri yrnmi, Firdovsi, Nizami, Sdi, Hafiz,
Nvai, Fzuli v baqa klassiklrin srlrini oxumudu. Mehdiqulu xan Qarabal
1845-ci ild uada vfat etmi v onun btn hquqlar qz Natvana kemidir.
Qarabada olan rus mmurlar bundan z mvqelrini v glm ermnilrin
mvqelrini gclndirmk mqsdi il istifad etmy alm, lakin midlrind
yanlmdlar. Xalq trfindn seviln Natvan trafna tcrbli mslhtilr
toplam, bilik v bacarqlarndan istifad edrk hquqlarn qoruya bilmidir.
Azrbaycanda daha ox air kimi tannan Natvan yaradcla XIX srin
50-ci illrind yazd eirlrl balamdr. sasn nnvi rq mvzularnda v
janrlarnda yazmdr. "Gln", "Qrnfil" v s. qzllrind air mhbbt
hissini, tbit gzlliklrini trnnm etmidir. O dvrn qabaqcl ziyallarndan
olan Xasay xan Usmiyev r getdikdn sonra Qafqaza syaht etmi Natvan
eirlrind Qafqaz motivlri grnmy balayr. Dastanl Xasay xan Usmiyev
Azrbaycana v azrbaycanllara mhbbtl yanard. Rus ordusunun polkovniki
olmasna baxmayaraq elm v mdniyyt nailiyytlri il maraqlanan Xasay xan
Qafqazn mslman xalqlarnn nicatn thsild gorr, onlar lbir olub, elm v
thsil diqqti artrmaa arrd. Bir ox hallarda hmvtnlri trfindn baa
dlms d, Xasay xann tkliflri dvrn Azrbaycan ziyallar trfindn
rbtl qarlanrd.
Dastanda, Tiflisd, Bakda, mumiyytl olduu hr bir yerd mhbbt
v qay il qarlanan Xuridbanu Natvan eirlrind yaad lvi hisslri
yksk bdiilikl gstr bilmidir. Natvann srlri drin smimiyyti v inc
lirizmi il seilir. Yksk sntkarlq nmunsi olan eirlrind o, tkrir, qoa
qafiy, rdif, mcaz v s. bdii vasitlri mhartl iltmidir. Xan qz 1872-ci
ild uada Qaraban n mhur airlrini znd birldirn "Mclisi-ns" airlr
mclisini tkil etmidir. Gnc istedadl airlrin xalqa tandlmasnda, onlarn
eirlrinin yaylmasnda mclisin byk rolu olmudur. Maraqldr ki, air
Qarabaa glmi Rusiya v Avropa ziyallarn mclisin toplantlarna dvt edir,
Azrbaycan v xarici ziyallar arasnda sx laqlr yaratmaa arr v z buna
alrd. Onun fikrinc, elm v mdniyyt yeniliklrinin yrnilmsind,
Azrbaycan mdniyytinin xaricd tbli olunmasnda bel laqlr vzsiz rol
oynaya bilrdi.
Natvan 1858-ci ild Bakda olarkn burada mhur fransz yazs
Aleksandr Dma (ata) il grmdr. rq qadnndan drin biliklr, airlik v
161

rssamlq qabiliyyti gzlmyn Dma onunla grdn valeh olmu,
xatirlrind Natvan v onun hyat yoldan ziyal, maarifprvr insanlar kimi
tsvir etmidir. O htta Natvana nfis fiqurlu ahmat dsti balamdr.
vzind Natvan z l ilrindn bir nesini fransz yazsna balamdr.
mumiyytl, qeyd etmk lazmdr ki, A.Dma "Qafqaza syaht" srind
Qafqaz xalqlarnn tipik obrazlarn yaratmaa alm, azrbaycanllar byk
mhbbt v ehtiram hissi il tsvir etmidir. O, xalqmzn igidliyi, dyknliyi,
qonaqprvrliyi, yksk mdniyyt malik olmas barsind geni rkl
yazmdr. srind o bel bir chti xsusi qeyd edir ki, baqa xalqlarn
nmayndlri il ibirliyi quranda sndlr, hdnamlr, vkaltnamlr, ne-
ne digr sndlr imzalamaq lazmdr ki, aldanmayasan; azrbaycanlnn is bir
sz kifaytdir; nki o, verdiyi sz sadiqdir v szn ml etmk n dridn-
qabqdan xmaa hazrdr. A.Dma tccbl qeyd edir ki, azrbaycanllarn on
xolamad hrkt qorxaqlqdr. Azrbaycanl olan uaqlarna artq 5 yanda
xncr oynatmaa imkan verilir ki, onlar igid v qorxmaz bysnlr. Azrbaycan
xalqnn mahnlar, milli xrklri, adt-nnlrin valeh olan Dma onun
mhtm tarixindn d xbr verir. Xuridbanu Natvan kimi ziyal
qadnlarmzla gr is onun ninki Qafqaz, hm d islam qadnlar haqqnda olan
tsvvrlrini dyimidir.
Xuridbanu Natvan hm d istedadl rssam olmudur. Onun dvrmz
qdr glib atm bdii tikmlri insanlar indi d valeh edir. 1886-c ild trtib
etdiyi "Gl dftri" adl rsm albomunda toplanan rsmlr sasn rq slubunda
ilnmi ornamentlr v natrmortlardan ibartdir. Qaraba xalalar v
tikmlrind olan naxlar al-lvanl il insanlar riqqt gtirir v yqin ki, bu
ornamentlrin yaradlmasnda Natvann da xidmtlri olmudur.
Lakin 16 yal olu Mir Abbasn lmndn sonra Natvann hyatnda
byk dyiikliklr ba vermidir. Onun lirikas sasn bdbin ruhda kklnmy
balamdr. "Alaram", "Olayd", "Getdi", "Snsiz", "lrm" v s. eirlri onun
keirdiyi drin iztirabdan xbr verir.
Nslinin xeyriyyilik nnlrini davam etdirn Xuridbanu Natvan
sad insanlara maddi kmklik gstrir, bdbxtlik z vermi insanlar btn
vasitlrl dstklyirdi. Mxtlif xeyriyy tdbirlrin byk vsait ayran air
ua hrinin su qtl il zlmsini n byk problemlrdn biri sayrd. ar
mmurlarna dflrl ediln xahilr, mracitlr he bir ntic vermdikd air
z hesabna mtxssislr dvt etmi v hr su xtti kdirmidir. 1873-c ild
onun uaya kdirdiyi su kmri indi d "Xan qz bula" ad il tannr.
kiniliyi inkiaf etdirmk, minlrl insanlar torpaqla tmin etmk
mqsdi il Natvan hkumt nmayndlrin Arazdan Mil dzn su kanal
kmk plann tklif edir.
162

Lirik v satirik Azrbaycan erini
znginldirmi, yaradcl il Azrbaycan erinin
inkiafna tsir gstrmi, z dvrnn mhur
airlrindn olan Seyid zim irvani bir ox srlrin
mllifidir. Onun yazd satirik erlr dvrn
Azrbaycan cmiyytin xas olan mnfi chtlri
qamlayr. Onlarn bdii tsir qvvsi o drcd
byk idi ki, insanlar erlri zbr yrnirdilr. Klassik
Azrbaycan poeziyas v XIX srin I yarsnda dbi
mktb halnda formalaan tnqidi realizm
nnlrindn bhrlnn Seyid zim tkc air kimi
deyil, maarifprvr ziyal, yeni sulla tdris prosesini
quran, mktbi z hesabna aan, Azrbaycan tarixi v
Azrbaycan dbiyyat tarixin aid, hminin milli
ruhda yazlm drslik trtib edn xsiyyt kimi xalqn
yaddanda qalmdr.
Azrbaycan tarixin Seyid zim irvani grkmli air
v maarif xadimi, suli-cdid mktblrindn birinin
yaradcs, Azrbaycan dbiyyat tarixind yazlm
sonuncu tzkirnin mllifi kimi daxil olmudur.
Bir insann byk bir problemin aradan qaldrlmasnda tinlik kmsini
vurulayan air hkumtin diqqtini problem clb etmy alr. Hkumti pul
buraxmaa vadar etmk mqsdi il Natvan kanaln layihsinin kilmsi v
ilrin ilkin mrhlsinin xrclrini z boynuna gtrr. Lakin son nticd
mmurlarn etinaszlndan, Azrbaycana gey mnasibtdn bu kanal kilib
baa atdrlmr.
Xuridbanu Natvan 1897-ci ild uada vfat etmi, Adamda "mart"
qbiristanlnda dfn olunmudur. Hal-hazrda ua da, Adam da, air dfn
olunmu qbiristanlq da dmn tapda altndadr.

Seyid zim irvani
(1833-1888)
Seyid zim irvani
1835-ci ild amaxda anadan olmudur. 7 yanda ikn atas Seyid Mhmmd
vfat etmi v Seyid zim ana trfdn babas Molla Hseynin yanna, Dastann
Yaqsay kndin getmidir. Bu dvrd Cnubi Dastan Azrbaycanla sx laqd
olmu, bir ox Azrbaycan ziyallar orada faliyyt gstrmi, dastanl uaqlar
Azrbaycan thsil ocaqlarnda savada yiylnmilr. Dastanda yaayan hr bir
xalqn z frqli dili olmudur. Onlar bir-birlri il nsiyyt vasitsi kimi is
Azrbaycan dilindn istifad etmilr. Bu cht Qafqazda olmu rus airi M.Y.
Lermontov da diqqt yetirmi v Qafqazda ildiln Azrbaycan dilini Avropada
nsiyyt vasitsi kimi ildiln fransz dili il mqayis etmidir.
163

Seyid zim ilk thsilini babasnn yannda alm, Yaqsay kndind
mktbd oxumudur. O, rb v fars dillrini mkmml yrnmi, hminin
Dastan dillrindn bir nesin yiylnmidir.
1853-c ild Seyid zim amaxya qaytmdr. O, thsilini davam
etdirmk mqsdi il 1855-ci ild Badada getmidir. Burada dini thsil aldqdan
sonra mslman lklrin syaht xmdr. Seyid zim Dmq (o dvrd am
adlanrd) v Qahird (Misir razisi) olmu, bir ox alim v airlrl grmdr.
Mslman lklrindki vziyyti z gzlri il grn, onlarn problemlrini ilk
nvbd savadszlq v elmi-texniki gerilikl balayan Seyid zim Qrb
mdniyytin d kor-koran stnlk vermirdi. Onun fikrinc, Qrbin texniki
nailiyytlri v rqin (ilk nvbd islam lklrinin) mnvi dyrlri
birldirilmli v rq lklrini trqqiy aparmaldr. Thsili bu istiqamtd
quran mktblr o dvrd suli-cdid (yeni sul) mktblri adlanrd. Seyid zim
1869-cu ild amaxda z hesabna yeni sul mktbi ar. Mktbd thsil n
yeni, mtrqqi sullarla aparlrd. Cismani czalar qadaan idi. Dvrn
tlblrin cavab vern elmlr yrdilirdi. Qeyd etmk lazmdr ki, sonralar
Azrbaycann grkmli diblri olmu Mirz lkbr Sabir v Sultanmcid
Qnizad bu mktbd thsil almdlar. 1877-ci ild Seyid zim irvani
Azrbaycan dilind "Uaqlarn bahar" adl drslik trtib edir. Drslikd uaqlara
vtnlrin mhbbt hissi alanr, onlara z tarixlri v mdni irsindn qrur
duymaq, vtnin layiqli vlad olmaq ideyalar tlqin edilirdi. Lakin kitab ar
senzurasndan kemdi. ar senzorlar drslikd olan Azrbaycanllarda milli
qrur hissinin oyadlmas ideyasn thlkli hesab etdilr. Nticd drslik
qadaan edildi, onun nrin he bir rtl icaz verilmdi.
Seyid zim mktbini idar edib, orada drs demkl yana,
Azrbaycann dvri mtbuatnda silsil mqallrl x edirdi. Bu mqallr
"kini" qzeti, hminin "Ziya" v "Kkl" qzetlrind ap olunurdu.
Mqallrind o, chaltdn qurtarmaq n thsil diqqtin yetirilmsini,
savadszln lvini tlb edir, sosial daltsizliy, istr ar mmurlarnn, istr d
yerli aalarn haqszlqlarna qar xrd.
z vtninin tarixi il yaxndan tan olan, onu tbli etmy alan
Seyid zim irvani 1887-ci ild "Tarixi-irvannam" adl tarixi srini yazr. lakin
bu srin d apna icaz verilmir.
Seyid zim irvani 1885-ci ild trtib etdiyi "Tzkir"sind grkmli
Azrbaycan airlrinin srlrini toplamdr. O burada 270-dn ox airin qsa
trcmeyi-haln v srlrindn nmunlr vermidir. Kitabda Xaqani irvani,
Flki irvani, Zlfqar irvani, Bdr irvani, Fzuli, Molla Pnah Vaqif, Qasm
by Zakir, Abbasqulu aa Bakxanov v b.-nn dbi irsi barsind mfssl
mlumat vardr.
164

Seyid zim irvani bdii yaradcla hl 1855-ci ildn balam,
Azrbaycan v fars dillrind eirlr yazmdr. Klassik Azrbaycan poeziyas v
XIX srin I yarsnda dbi mktb halnda formalaan tnqidi realizm
nnlrindn bhrlnn Seyid zim poeziyas il Azrbaycan erini daha da
znginldirmidir. Onun lirik eirlrind (qzl, qsid, trkibbnd, mxmms,
msdds, mstzad, rbai, qit) mhbbt, hyat eqi trnnm olunur. Lakin
onun satirik eirlri xalq arasnda daha populyar idi.
Satirik eirlrind Seyid zim hm mlkdarlar, hm d ar mmurlarn
ifa etmidir. Onun "kininin hadissi", "Padah v kini", "amax bylri",
"irvan qazlar v divan polislrinin bzi hvalat haqqnda mxmms",
"amaxnn yeni bylri haqqnda hcv", "amaxnn vziyytindn ikayt" v s.
eirlrini hali byk hvsl zbrlyirdi. air bu cr eirlrind znmxsus
satirik dild zhmt adamlarnn hquqlarn mdafi edir, hkumt idarlrind
kk salm rvtxorluq, zbanalq v s. yaramazlqlar qamlayrd.
z ruhani olsa da, Seyid zim irvani ruhani adna xll gtirnlri
tnqid edirdi. Onun yaradclnda bu cr mnfur ruhaniliyin ifas xsusi yer
tutur. "Mcthidin thsildn qaytmas", "Kpy ehsan", "Allaha rvt",
"Yerdkilrin gy ikayt getmlri" v s. eirlrind o z xeyrini gdn, dinin
tlblrindn xbri olmayan, islama zidd hrkt edn "ruhanilri" v onlarn
mllrini pislyirdi.
Seyid zim irvani msbt insani keyfiyytlri tbli edn eirlr d
yazrd. "Mllim hrmt, "Oluma", "Mhsn cavab", "Fqih il olu"
eirlrind air trqqiy dmn olan, lakin bununla bel, zlrini "ziyal"
adlandranlara, mvhumat v chalt glrd. Seyid zim "Hsn by Mlikov
Zrdabiy", "kini" qzetin yardm n", "Ziya" qzetin" v s. eirlrind
maarif v mdniyyti tbli edir, sl ziyallarn vtn nec byk xeyir verdiyini
vurulayrd.
Seyid zim irvaninin ictimai-xlaqi grlrini ks etdirn mnzum
hekay v ydlri, nal v tmsillri d dvrmz qdr glib atmdr.
"Byk lomann hadissi", "Oru v fqir", "Ulan itirmi bir kii", "Dilni
tacir", "Zahidin nal", "Xoruz v aqqal", "Qaz v durna", "Aslan v qarqa",
"Dv v balas", "Aslan v iki kz" v s. srlrind mllif dostluq, mrdlik,
nzakt, tvazkarl tbli edir, tnbllik, tfeylilik, avaralq v s. naqis
siftlri pislyir.
Seyid zim irvani Fzulidn sonra Azrbaycan poeziyasnda qzl
janrnn on byk yaradclarndan biridir.
Yaradcl Azrbaycan erinin inkiafna gcl tsir gstrmi Seyid
zim irvani 1888-ci ild amaxda vfat etmi v doma hrinin yaxnlndak
qbiristanlqda dfn olunmudur.
165

1853 1856-c illr Krm mharibsinin
qhrman rus admiral Pavel Naximovun ad
dnyada mhurdur. Lakin ox az adam bilir ki,
Naximovun bioqrafiyas onun adyutant, grkmli
srkrd, dniz syyah v hrb nzriyyisi
azrbaycanl brahim by Aslanbyov trfindn
yazlmdr.
Azrbaycann qhrman oullar arasnda
ilk df kontr-admiral v vitse-admiral rtblrin
layiq grlm, Baltik dnizi, Qara dniz v Sakit
okean donanmalarnda hrbi gmilrd v gmi
birlmlrind xidmt etmi, dnya syahtind
olmu, bir krfz v bir yarmada kf etmi brahim
by Aslanbyov indiki nsil trfindn ox az
tannr. Mhz bunun nticsidir ki, nankor
qonularmz bu grkmli xsiyyti
znnkldirir, onu ermni kimi qlm verirlr.
Lakin tarixi sndlr onlarn yalanlarnn stn
amaa imkan verir.

brahim by Aslanbyov
(1822-1900)

brahim by Aslanbyov 1822-ci il sentyabrn 10-da Bak hrind
zadgan ailsind doulmudur. Tdqiqatlarn fikrinc, onun atas Allahverdi by
Bak xanlar nslin mnsub olmudur. Olunu hrbi grmk istyn Allahverdi
by onu Peterburqa aparr v Hrbi Dniz Korpusuna qbul etdirir. Bu mktbd
Rusiya imperiyasnn n mtbr aillrinin uaqlar, o cmldn imperator
nslindn olanlar thsil alrd. brahim by 1837-ci ild ad korpusun "qrmz
lvh"sin yazlmaqla oran bitirir. Peterburq raitind mslman gncin -
"Qafqaz tatar" adlandrlan Azrbaycanlnn kurs mdavimlrini qabaqlayaraq
hrbi mktbi frqlnm il bitirmsi onun istedad v qabiliyytindn xbr verir.
Tyinatn Baltik donanmasna alan Aslanbyov freqat yelknli, srtli
hrbi gmilrd zabit kimi xidmt etmidir. 1842-ci ild o, donanmann n yax
zabitlri srasnda Dnizilik Mktbi zabit sinfin gndrilir. Buran da frqlnm
il bitirn Aslanbyov Qara dniz hrbi donanmasnda "Elbrus" hrbi gmisinin
kapitan vzifsin tyin edilir. Bilikli dnizi Aslanbyov donanmann komandan
mhur rus admiral P.Naximovun diqqtini clb edir. 1853-c ild Krm
mharibsi balayanda Aslanbyov z gmisi il vacib v thlkli taprqlar
layiqinc yerin yetirir. 1854-c ild biliyini v csurluunu sbut etmi kapitan-
leytenant Aslanbyov admiral Naximovun adyutant tyin edilir. Naximovun
166

lmndn sonra da Sevastopolu trk etmyn Aslanbyov hr ediln son
hcumu df edrkn yaralanr v kontuziya alr. Buna baxmayaraq o, mharibnin
son gnndk dyn donanmann trkibind qalr. Mharibdn sonra - 1856-c
ild Aslanbyov Qara dniz donanmasnn Nikolayev limanndak 36-c donanma
ekipajnn komandiri tyin edilir.
1861-ci ild o, "Sokol" korvet gmisinin kapitan kimi Aralq dnizind
faliyyt balayr. Dflrl Qara dniz sahillrindn Baltik dnizin reydlr edir.
1865-ci ild Aslanbyov "Retvizan" zirehli gmisin kapitan tyin edilir. O dvrd
zirehli gmilr Rusiya donanmasnn on ar v mhtm gmilri saylrd v
donanmann sas zrb qvvsi idi. Zirehli gmiy kapitanlq etmk hr zabit
hval olunmurdu. Aslanbyov bu vzifd zn dorultduu v hrtrfli bilik
nmayi etdirdiyi n mhur rus srkrdsi vitse-admiral Butakovun zirehli
eskadrasna qrargah risi vzifsin tyin edilir.
XIX srin 70-ci illrindn Rusiya ordusunun v hrbi dniz qvvlrinin
inkiafnda yeni mrhl balayr. Dvrl ayaqlaa biln ordu v donanma
yaratmaq n hrbi islahatlar keirilir. 1869 - 1872-ci illrd .Aslanbyov
gmiilik mktblrinin, elc d gmiqayrma snayesinin yenidn qurulmas zr
mxtlif komitlrin zv kimi faliyyt gstrir.
1872-ci ild Rusiyada I Pyotrun anadan olmasnn 200 illiyi il laqdar
keiriln yubiley tdbirlrind Aslanbyov dniz paradnda imperatorun avarl
gmi dstsinin kapitan kimi itirak etmidir.
1878-ci ild brahim by Aslanbyov kontr-admiral rtbsin layiq
grlr v 8-ci donanma ekipajna ris tyin olunur. 1879-cu ild is o, be
kreyserdn ibart eskadrann komandiri tyin edilir. "Minin", "Knyaz Pojarski",
"Hersoq Edinburqski", "Asiya" v "Afrika" gmilrindn ibart bu eskadra 1879 -
1882-ci illrd dvr-alm syahtin xr.
Syaht zamam Aslanbyov tcrbdn yeni-yeni taktiki fndlr keirir
v ilk df olaraq "uan eskadra" ideyasn irli srr. Bu ideyaya sasn, Rusiya
donanmasnn trkibind olan kreyser gmilri nnvi dniz dylrin clb
edilmmli, dmn sahillrin gndrilmli v onun dniz ticartini tamamil
mhv etmlidirlr. Syahtdn qaydandan sonra Aslanbyov mhur rus admiral
A.A.Popovun mri il ideyasn nzri chtdn saslandrmdr. Sonralar onun
ideyas 1904 - 1905-ci illr rus - yapon mharibsind ttbiq edilmidir. Mlumdur
ki, bu mharibd nnvi fndlr ttbiq edn rus hrbi donanmas Port-Artur v
Susima dniz dylrind mlub edilmidir. Bu mharibd rus donanmasnn
yegan uurlar Aslanbyovun ideyasn ttbiq edn Vladivostok kreyserlr dstsi
trfindn qazanlmdr. Bu dst "2 uan eskadra" ideyasn ttbiq etmkl
Yaponiya iqtisadiyyatna ar zrb vurmu v onun ticartini iflic vziyytin
salmdr.
167

Zirehli eskadran Sakit okeana gtirn Aslanbyov 1882-ci ild burada bir
ne kf etmidir. Aslanbyov trfindn Saxalin adasnda kf ediln bir
yarmada v Oxot dnizind bir krfz indiydk d onun adn dayr. Masir
xritlrd bel onlar "Aslanbyov yarmadas" v "Aslanbyov krfzi" kimi
iarlndirilir.
Donanmann komandanl brahim by Aslanbyovu 1884-c ild Baltik
donanmasnn kiik flaqman tyin edir. Bu vzifd olarkn 1887-ci ild ona
vitse-admiral rtbsi verilir v o, Baltik donanmasnn flaqman tyin edilir.
mrnn sonuna yaxn vitse-admiral Aslanbyov Sevastopol dmir yolunun
kilmsi ilrin balq etmidir.
z bilik v bacarqlarn baqalar il blmy alan vitse-admiral
Rusiya dnizilrinin on populyar jurnal olan "Dniz toplusu" ("Morskoy
sbornik") jurnalnda silsil mqallrl x edir. O hminin admiral Naximovun
adyutant ildiyi vaxtlar xatrlayaraq Krm mharibsi dvrnd apard
gndliyi "Naximovun bioqrafiyas" ad il nr etdirir. Qeyd etmk lazmdr ki,
Naximovun bioqrafiyasnn Sevastopol dovrnn tdqiqatlar mhz
Aslanbyovun qeydlrini on doru mlumat hesab edirlr. Mhur rus yazs Lev
Tolstoy Sevastopolun mdafisin hsr olunmu srlrini yazarkn Aslanbyovla
grm, onun xatirlrindn istifad etmidir. Tdqiqat V.Fridriks "Kontr-
admiral Aslanbyovun bayra altnda zn "Afrika" kreyseri" adl srind
Aslanbyovun dvr-alm syahtini qlm almdr. 1889-cu ild Sankt-
Peterburqda "Vitse-admiral Aslanbyovun yarmsrlik yubileyi" adl sr ap
edilmidir.
Aslanbyovu xatrlayanlar bilik v bacarndan baqa, onun olduqca
genirkli tbitindn v rq hvalatlarn sylmk mhartindn xbr verirlr.
Onun dand ltiflr tezlikl btn donanmada yaylanm faliyytin gr
Aslanbyov Rusiyann "A qartal", "Mqdds Anna", "Mqdds Vladimir",
"Mqdds Stanislav" ordenlrinin btn drclri, qzl qlnc, hminin
Serbiyann "Takova", Yaponiyann "Gnin domas", Havay dvltinin
"Kalakua" ordenlri il tltif olunmudur.
brahim by Aslanbyov 1901-ci il dekabrn 7-d Peterburqda vfat
etmidir. lmn qdr mslman v azrbaycanl olmas he kimd bh
dourmamdr. Lakin lmndn sonra maraql hadislr ba vermy balad.
Bel ki, mhur Brokqauz v Lfron ensiklopediyasnda Aslanbyov soyad
"Aslanbeqov" formasnda gstrildi. Daha sonra Sevastopol hr muzeyind onun
portretini asb, altnda "Aslambeqov A.B. 1820 - 1900- c illr" yazdlar.
Tdqiqat .Nzirlinin aradrmalar sbut etdi ki, sndlri Sevastopol hr
panoram-muzeyinin arxivind saxlanlan Aslanbyovun tam ad, soyad, milliyyti
v dini qidsi gstriln sndd rsmi mlumatlarn stndn xtt kilrk
168

mrkkbli qlml "Aslambeqov Avramiy Boqdanovi. 1820 - 1900-c illr,
pravoslavmy" szlri yazlmdr. Bu o demkdir ki, ox kemyck, ermnilr
Aslanbyovu "ermni xalqnn admiral Avramiy Aslambeqov" kimi dnyaya
tantmaa balayacaqlar. zdniraq qonularmz unutqanlmzdan istifad edib
bizim mdniyytimizi, tariximizi, torpaqlarmz znnkldirdiklri kimi,
qhrmanlarmz da znnkldirirlr. Gec d olsa, bunun qars alnmaldr.
169

XIX srin sonu XX srin
vvllrind Azrbaycann ictimai-mdni
hyatnda Hsn by Zrdabi (Mlikov) xsusi
yer tutur. Maarifprvr, masir dncli insan
olan Hsn by inqilablar rdd edir, lknin
v xalqn trqqisini maariflnmd grrd.
O, tbit elmlrinin gzl bilicisi idi. Qabaqcl
fikirlrin v mli faliyytin gr daim
tqib olunan, tzyiqlr mruz qalan Zrdabi
Azrbaycan xalqnn maariflndirilmsind
xsusi rol oynamdr.
Azrbaycan tarixind Hsn by Zrdabinin
ad Azrbaycan pekar teatrnn
yaradclarndan biri, Azrbaycan demokratik
mtbuatnn banisi kimi hmi hrmtl
xatrlanacaqdr.
Hsn by Zrdabi
(1842-1907)

Hsn by Zrdabi 1842-ci ild Gyay qzasnn Zrdab kndind
(indiki Zrdab hri) anadan olmudur. Atas Slim by maarifprvr bir insan
olmudur. O, btn qzada dnyvi thsil sisteminin trfdar kimi tannrd. Slim
by hm d kasb agirdlr maddi kmklik gstrn xeyriyyi idi. Slim by
oluna on masir thsil vermk istyirdi. Bu mqsdl d o, Hsn byi Tiflis
aparr v uaq Tiflis qza gimnaziyasna daxil olur.
1861-ci ild Tiflisd gimnaziyan mvffqiyytl bitirn Hsn by
Moskvaya gedir v Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakltsinin tbit
bsin daxil olur. Thsil dvrnd drslr byk maraq gstrn Hsn by
xsi mtali hesabna z hmyadlarn qabaqlayrm. Hyatnn Moskva dvr
onun dnyagrnn formalamasna byk tsir gstrir. O, burada mtrqqi
rus mdniyyti nmayndlri il yaxndan tan olur, demokratik fikirli,
maarifprvr ziyallarla yaxnlq edir. Hminin tbit elmlri sahsind alan
.Seenov, .Menikov, K.Timiryazev kimi mhur alimlrin srlri il tan olur.
1865-ci ild Hsn by thsilini frqlnm diplomu il bitirrk Qafqaza
qaydr v Tiflisd "Mrz palatas"na i dzlir. Bu palata torpaq sahlrini ayr-
ayr xslr arasnda payladrr, onlarn srhdlrini (mrz) myyn edirdi. Bir
170

mddt Tiflisd ildikdn sonra Hsn by Bak quberniyas idarsind, daha
sonra is Quba mhkmsind ilyir.
Lakin inzibati ilr Hsn byi darxdrrd. Odur ki o bu cr ilrdn
imtina etmli olur. 1869-cu ild Hsn by Bak realn gimnaziyasna tbit tarixi
mllimi vzifsin qbul edildi. Lakin burada da o, ox ily bilmdi. Bel ki,
agirdlr proqramdan lav materiallar verir, .Darvinin tkaml nzriyysini
alamaa alrd. Azrbaycanda materialist tbitnasln sasn qoyan
Zrdabi zvi almi uzunsrn tarixi inkiafn mhsulu kimi qbul edir, bu prosesd
tbii semnin aparc rolunu yksk qiymtlndirirdi. Kainatda bdi hrkt v
dyiknlik fikrini qbul edn Zrdabi insann tbiti drk v onu zn tabe etmk
qdrtin malik olmas il razlard. Bel bir qid sahibin ar mmurlar
uaqlara drs demk imkan vermzdilr v vermdilr d; o, tzyiq altnda idn
xmaq mcburiyytind qald.
Bundan sonra Zrdabi dostlar Ncf by Vzirov v sgr aa Gorani il
birlikd teatr faliyytin balayr. 1873-c ild onlar Mirz Ftli Axundzadnin
"Hac Qara" pyesini Azrbaycan dilind tamaaya qoyurlar. Xalq trfindn
rbtl qarlanan bu tamaa Azrbaycan teatrnn balanc oldu. Azrbaycann
mdni hyatnda byk hadis olan "Hac Qara"nn premyeras Hsn byi
ictimaiyyt tandr.
qid etibaril maarifi demokrat olan Zrdabi inqilab v inqilabi
evrililri qbul etmir, yeni cmiyyti yalnz elm v maarif hesabna qurma
yegan yol hesab edirdi. Xalq maariflndirmk yolunda, onun fikrinc, mtlq
demokratik mtbuat yaranmal idi. Nhayt, uzun mbarizlrdn sonra byk
mk v syi hesabna Zrdabi bu arzusuna atd: 1875-ci ild ana dilind "kini"
adl qzetini ap etdirmy mvffq oldu. "kini" qzeti Azrbaycan demokratik
mtbuatnn ilk nmunsi, Hsn by is haql olaraq demokratik mtbuatn banisi
hesab olunur.
Cmi 2 il (1875 -1877) ap ediln "kini" qzetinin shiflrind sosial,
mdni hyatla bal, tsrrfat, elmi problemlr dair mqallr ap olunurdu.
Zrdabi dbiyyat v incsntd realizmi mdafi edirdi. Qzetin hr nmrsind
Hsn by Zrdabi Azrbaycanda yeni dnyvi mktblrin almasnn
stnlklrindn danr, bunun zruriliyini gstrirdi. Qzetin trafnda
M.F.Axundzad, S..irvani, N.B.Vzirov v digr Azrbaycan ziyallar
birlmidi. Cmi 56 nmrsi xm qzetin hr shifsind Zrdabi milli oyann
xsusiyytlri, milli birlik haqqnda mlumatlar verirdi. Xalqlar arasnda dostluq
trfda olan Zrdabi rus arizminin milli qrn siyastini aq kild pislyirdi.
Qzetin shiflrind Hsn by hm d kndli ideoloqu kimi x edirdi. Rus
arizmini, burjua-mlkdar acgzlyn, pula hrisliyini ifa edn Zrdabi
mmurlarn ciddi mqavimti il zlirdi. 1877-ci ild nvbti Rusiya - Osmanl
171

mharibsinin balanmas il laqdar Zrdabiy siyasi mqallr ap etmk
qadaan olunur.
1877-ci ilin sentyabrnda "kini" qzeti ar hkumti trfindn tam
balandqdan sonra Zrdabi bir mddt isiz qalr, lakin H.Z.Tayevin tklif il
"Kaspi" qzetin redaktor vzifsin qbul olunur. O, Bakda nr ediln "Hyat",
"Dbistan", "Kaspi", Tiflisd nr ediln "Obzor", "Novoye obozreniye",
Peterburqda nr ediln "Zemledeleskaya qazeta" kimi mtbuat orqanlarnda
mqallr ap etdirir. Sosial v maarifynl mqallrind Hsn by elm v
thsilin hyatla sx laqsindn danr, geni ictimaiyyt elmin nailiyytlri
bard mtmadi xbr verilmsinin vacibliyini gstrirdi. Azrbaycann bir ox
hr v kndlrini gzn Hsn by maarifin ehtiyaclar n vsait toplamaqla
mul olan xeyriyy cmiyytlrinin tkili sahsind byk ilr grrd.
"kini" qzetinin apnn brpasna icaz verilms d, onun iini "Ziya",
"Ziyayi-Qafqaziyy", "Kkl" qzetlri davam etdirirdi.
XIX srin 70-ci illrindk Rusiya hkumti yaltlrd sasn rus
mktblrinin almasna stnlk verirdi. Lakin Azrbaycan ziyallarnn oxsayl
mracit v tlblri, nhayt, eidildi v 1874-c ildn balayaraq xalq
mktblri, 80-ci illrdn etibarn rus-azrbaycan mktblri almaa baland.
btidai knd mktblri olan xalq mktblri kndli uaqlarna thsil verilmsi
prosesind byk rol oynad. Artq 1900-c ild 173 bel mktbd 12 min agird
oxuyurdu ki, onlarn arasndan da 2300-dn ox qz ua var idi. Rus-azrbaycan
mktblri is hrlrd alr v orta tbqnin uaqlar n nzrd tutulurdu.
1900-c ild 23 bel mktbd 837 agird oxuyurdu.
Daim ar mmurlarnn tqibi il zln Hsn by Zrdabi Bakn trk
edib Zrdaba kmli olur v 1896-c ildk orada yaayr. Burada o, yeni bitki
sortlarnn yaradlmas il mul olur, bu sahd myyn nailiyytlr d ld
edir. Htta 1889-cu ild Zaqafqaziya knd tsrrfat v snaye srgisind xsusi
medala v fxri diploma layiq grlmdr.
Qeyd edk ki, Hsn by Zrdabi 1907-ci ild Bak hrind vfat
etmidir.

172

173

Azrbaycanl srkrdlr arasnda Hseyn xan
Naxvanski xsusi yer tutur. Tam svari general rtbsin
layiq grlm yegan azrbaycanl zabit Hseyn xan
Naxvanskinin ad ox srtli svari reydlri il
mhurlamdr. mperiyann hrbi orden v medallarna,
o cmldn n yksk Mqdds Georgi ordeninin 4-c
v 3-c drclrin, dvlt tltif nianlar srasnda n
yksk ordenlrdn Aleksandr Nevski ordenin layiq
grln, imperator ailsi il qohum olan Hseyn xan rus-
yapon v I Dnya mhariblrinin qhrmandr. Onun
tabeliyi altnda glckd mhur fin maral Karl Qustov
Monnerheym, mhur Pola srkrdsi general Anders
vurumu, Qafqaz mslmanlarndan tkil ediln v
Vhi diviziya ad il tannan svari hiss faliyyt
gstrmidir. hrti btn Rusiyan dolaan A.Brusilov,
Y.Barsukov, M.Draqomirov, Y.Alekseyev kimi generallar
onun ordu heytindki, mharibdki dy xidmtlrini
yksk qiymtlndirmilr.
Azrbaycan tarixin Hseyn xan Naxvanski grkmli
hrbi xadim kimi daxil olmudur.
Hseyn xan Naxvanski
(1863-1919)

Hseyn xan Naxvanski 1863-c il iyunun 28-d zadgan ailsind
anadan olub. Atas Klbal xan olunu hrbi grmk istdiyindn Hseyn xan
1876-c ild imperatorun himaysind olan v Rusiyann n mtbr zadgan
nsillrinin oullarnn thsil ald Peterburqdak Paj korpusuna oxumaa
gndrir. mperator II Aleksandr Hseynin atasnn rus ordusunun general,
"Mqdds Georgi" ordeninin kavaleri olmasn nzr alaraq olann bu mktbd
oxumana etiraz etmir.
Hseyn xan Paj korpusunu 1883-c ild la qiymtlrl bitirir v
Peterburqda yerln 1-ci qvardiya svari diviziyasnn leyb-qvardiya svari
alayna tyinat alr. 1898-ci il qdr alayda xidmt edn rotmistr Hseyn xan
eskadron komandiri vzifsind Qafqaz hrbi dairsin gndrilir. imali
Qafqazda svari hisslrd xidmtd olan Naxvanskiy 1903-c ild polkovnik
rtbsi verilir.
1904-c ild rus - yapon mharibsin Naxvanski 2-ci Dastan svari
alaynn komandiri vzifsind yollanmd. Alayda bir ox azrbaycanl xidmt
edirdi: podyasavul ahzad Feyzulla Mirz Qacar, tabs-kapitan Gray by
Vkilov, xorunji bdrrhman Qurbanov, xorunji Cmalddin Musayev v b. ox
kemir ki, alayn srtli svari reydlri haqqnda btn cbhlrd danmaa
balayrlar, Hseyn xan is bacarql svari komandiri kimi tannr. Landun-Qou
dy onu daha da mhurladrr. Hmin dy shnsi rssam V.Mazurovskinin
174

rsmind z ksini tapmdr (hazrda Moskvadak Rusiya Dvlt Mzeyind
saxlanlr).
Rusiya ordusunda Hseyn xan daha ox "Xan Naxevanski" kimi
tannmdr. Rus-yapon mharibsi qurtardqdan sonra polkovnik Hseyn xan
leyb-qvardiya svari hisslrin tyinat alr, 1906-c ilin vvlind is Tiflisd
yerln 17-ci Nijeqorod draqun alaynn komandiri tyin olunur. mperator z
olunu da bu alayn dys sralarna gndrmidi. Alayn dy hazrlnn
yksk sviyyd olmasna gr Hseyn xana fligel-adyutant vzifsi verilir. Bu
vzif imperatorun xsi yavrlrin verilirdi. Daha sonra fligel-adyutant
polkovnik Hseyn xan Naxvanski leyb-qvardiya svari alaynn komandiri tyin
edilir.
1907-ci ild Hseyn xann rtbsi artrlr: o, general-mayor olur. I Dnya
mharibsi rfsind Hseyn xan 2-ci svari diviziyasnn komandiri tyin
edilmi, ona general-leytenant rtbsi verilmidi.
Mharib balananda o, qvardiya svari diviziyadan ibart svari
birlmnin komandan tyin olunur. Qafqaz mslmanlarndan tkil edilmi v
"Vhi diviziya" kimi tannan diviziya v polyaklardan tkil olunmu svari
diviziya da ona tabe edilir. Hseyn xann rhbrliyi altnda alay komandiri Karl
Qustav Mannerheym (glckd mhur fin maral), polyak diviziyasnn
komandiri Anders (glckd mhur Pola srkrdsi) v baqalar vuruurdu. O,
1914-c ilin avqustunda rqi Prussiyaya yrd itirak etmidir. Mhur
Qumbinen dylri, Kraupiken hrinin trafnda gedn dylrd, Samsonov
v Rennekampfn korpuslarnn mhasirdn xarlmasnda Hseyn xann
svarilrinin ox byk rolu olmudur. hrti btn Rusiyan dolaan A.Brusilov,
Y.Barsukov, M.Draqomirov, Y.Alekseyev kimi generallar onun mharibdki
dy xidmtlrini yksk qiymtlndirmilr.
Hseyn xan Naxvanskini masirlri srt, nfuzlu bir general kimi tsvir
edirlr. K.Adaridi yazrd: "Xan Naxvanskinin ali hrbi thsili olmasa da,
rhbrliyin mrlrini hmi dqiqlikl yerin yetirn igid xsiyyt olmudur.
Bilavasit zn tabe olan diviziya komandirlrin srbstlik verdiyin gr hmin
komandirlr z hrbi hisslri n yax dy raiti yaradrdlar. Onun
tabeliyind olan n yax dykn qvardiya alaylar zlrin xsusi qay v
mnasibt tlb etdiklrindn general Xan Naxvanskiy bu qvardiyalara
komandanlq etmk o qdr d asan deyildi. General Xan Naxvanski qabiliyyi
hesabna xsi mnafe gdmdn svari birlmlrin mhartl komandanlq
edirdi". Hseyn xann srkrdlik qabiliyytini Karl Mannerheym "Memuarlarm"
kitabnda ks etdirmidir.
I Dnya mharibsi cbhlrind gstrdiyi srkrdlik mhartin gr
Hseyn xan Naxvanskiy 1916-c ild tam svari qoun general rtbsi v
175

general-adyutant ad verilir. "Kaspi" qzeti o zaman iftixarla yazrd: "Qafqaz
Ordusunun Ba Komandannn srncamnda olan qvardiya svarisi general-
adyutant, general-leytenant hmyerlimiz Hseyn xan Naxvanskiy tam svari
general rtbsi verilib".
Hseyn xan Rusiyann n yksk orden v medallar il tltif edilib:
"Mqdds Aleksandr", "Mqdds Georgi" ordeninin 3-c v 4-c drclri,
"A qartal", "Mqdds Vladimir", "Mqdds Anna", "Mqdds Stanislav"
ordenlrinin btn drclri, zrind "gidliy gr" yazlm qzl silah,
Bolqarstann "Dy xidmtlrin gr", zabitlr mxsus "Rumn Ulduzu" il,
rann "ire-Xurid" ordeninin 2-ci v 4-c drclri il.
Dvrn ahidlri yazrlar ki, inqilab ba vernd sdaqt andna sadiq
qalan generalmz son gnlrdk ar ailsi il olmudur. Masir rus tdqiqats
F.Nesterov "llrin laqsi" (1984) tarixi-publisistik srind lahzrtin sadiq
generallar srasnda artilleriya general N..vanovun, general qraf Kellerin v
general Xan Naxvanskinin adlarn fxrl kir. O yazr ki, "ar hakimiyytdn
imtina ednd bel, bu silzad generallar lahzrt teleqramla mracit edrk
bildirdilr ki, biz andmza sadiq qalacaq. mperator uzun illr boyu bu silzad
generallara inanmaqda zrrc shv etmmidi".
Hseyn xan Klbal xan olu Naxvanski 1919-cu ild Petroqradda
boleviklr trfindn glllnib v Aleksandr Nevski monastrnn
qbiristanlnda dfn olunub. Hseyn xann hyat yolda knyaginya Sofiya
Nikolayevna Taube Danimarka kral v eyni zamanda III Aleksandrn arvadnn
qohumu idi. Atalarnn lmndn sonra iki olu Avropaya mhacirt getmidir.
Nvsi Corc Naxvanski AB-da, digr nvsi Mariya Naxvanskaya Misird
yaayr.
Tdqiqat .Nzirlinin qnatin gr, mumiyytl, Kngrli nslindn
olan Naxvanskilr ailsi Azrbaycana be general vermilr: general-mayor
Ehsan xan, general-mayor Klbal xan, tam svari general smayl xan, tam svari
general Hseyn xan, general-mayor Cmid xan Naxvanskilr. Bu nsildn olan
yzlrc zabit ar Rusiyas ordusunda xidmt etmidir, onlardan bir oxu
Azrbaycan Milli Ordusunun formalamasnda yaxndan itirak etmidilr.
176

1904 - 1905-ci illr rus yapon mharibsind
topu zabit Smd by Mehmandarovun ad btn Rusiya
imperiyasnda mhurlamdr.
I Dnya mharibsi zaman mhurlam
Mehmandarov Rusiya zabitlrin veriln n dyrli orden
v medallarla tltif edilmidir. Onun son vzifsi korpus
komandiri, son rtbsi is tam artilleriya general (indiki
dvrd ordu general rtbsin brabrdir) olmudur.
Hrbi akademiya bitirmyn zabit n bu, olduqca
yksk vzif v rtb saylrd v bunlara Mehmandarov
xsi keyfiyytlri saysind layiq grlmdr.
1918 1920-ci illrd Azrbaycan Ordusunun hrbi naziri
olan Mehmandarov qsa mddt rzind gcl ordu
yaratmaqn lindn glni edir. Sovet dvrnd layiqinc
qiymtlndirilmyn Mehmandarovun htta qbri
dadlm, ail zvlri is repressiyalara mruz
qalmdlar. Tam artilleriya general rtbsi alm ilk
azrbaycanl zabit, mstqil Azrbaycann hrbi naziri v
grkmli srkrd Smd by Mehmandarov Azrbaycan
tarixind layiqli yerini tutmaqdadr.
Smd by Mehmandarov
(1856-1931)

Smd by Mehmandarov 1856-c il oktyabrn 16-da Lnkranda sln
ual zadgan Mehmandarovlarn ailsind anadan olub. Atas Sadq by
hquqnas idi v tyinatla Lnkranda ilyirdi, o, 1871-ci ild trddd etmdn
olunu Peterburq yunkerlr mktbin gndrir. Mktbi bitirdikdn sonra Smd
by Varava hrbi dairsind topu hisslrind xidmt edir. Hdsiz dalt hissi v
tmiz qlbi il frqlnn S.Mehmandarov burada hr hrbi mhkmsinin zv
seilir.
1900-c ild o, Uzaq rq tyinat alaraq Zabaykal topu divizionunda
batareya komandiri vzifsind almaa balayr. Rus qounlarnn in
yrnd itirak edn Mehmandarov Sisikar yaxnlnda silahsz inlilr at
amaqdan imtina edir; o, qoun komandan general Rennenkampfla mnaqiy
girmkdn bel kinmir. Mancuriyann ucqar blgsin tyinat alan
Mehmandarov zn yax chtdn gstr bilir: 1902-ci ild general empeynin
dstsini mhv edir.
1903-c ild Peterburqda topu zabitlri mktbind kurs bitirib
Zabaykalyey qaydan Mehmandarov 1904-c ild 7-ci rqi Sibir topu
divizionunun komandiri vzifsind Port-Artura gndrilir. 1904 - 1905-ci illr rus
- yapon mharibsi ona hrt gtirir. Mehmandarovun istedadn v igzarln
177

grn Port-Arturun komendant R.Kndratenko onu Port-Arturun sa cinahnn
artilleriya risi, sonra is rq cbhsinin artilleriya risi vziflrin tyin edir.
Mehmandarov z iini slis biln, sgrlrl xo rftar edn, iin can yandran v
son drc tmiz adam kimi tannrd. Onun qorxmazl v soyuqqanl dillr
zbri idi. Jurnalist E.Nojin cbh blgsi il bal tssratlarn bel yazrd:
"Mrmilrin ikisi blindajn tavanna dd. Zabitlr qorxu hissi il ayaa
durdular. gid polkovnik Mehmandarov is he tvrn bel pozmad. Onun iri,
all gzlrind zrrc qorxu yox idi".
1904-c ilin oktyabr aynda general-mayor rtbsi alan Mehmandarov
Port-Arturun artilleriya risi vzifsini icra edirdi. Port-Arturun tslim olmas
mslsi mzakir olunanda Mehmandarov qti bunun leyhin x etmidir.
Lakin 1905-ci ild Kndratenkonun lmndn sonra generallar Stessel v Fok
qalan tslim etmi, Mehmandarov da yzlrc baqa zabitlrl brabr sir kimi
Yaponiyaya aparlmdr. Maraqldr ki, hbs zaman yapon ordusunun artilleriya
risi onunla xsn tan olmaq istmi v yaponlarn Mehmandarovun toplarndan
byk itkilr vermsini tsdiqlmidir.
Rusiyaya qaytdqdan sonra Mehmandarov rqi Sibir artilleriya
briqadasnn komandiri tyin edilir. 1908-ci ild ona general-leytenant rtbsi
verilir v o, 3-c Sibir ordusunda korpus artilleriyasnn risi vzifsin tyin
edilir. Hrbi akademiya bitirmmi bir zabit yalnz byk bacar, fitri istedad,
hrbi xidmt sevgisi, qoaql v hrbi mhartin gr bu qdr yksk vzify
tyin oluna bilrdi.
1910-cu ild Mehmandarov I Qafqaz ordusunda korpus artilleriyasnn
risi tyin edilir. O burada tabeliyind olan artilleriya hisslrinin hazrln daim
artrrd.
I Dnya mharibsi balayanda Mehmandarov 21-ci piyada diviziyasnn
komandiri vzifsind cbhy yollanr. 1914-c ilin sentyabr aynda Lodz
mliyyat v vanqorod trafnda gedn dylrd mhasir thlksi yaranan
anda frqlnn Mehmandarovun "Dmn hcum edib. Vziyyt ardr. Hcuma
keirm" paradoksal v lakonik raportu barsind btn cbhlrd danrdlar.
1915-ci ild ona tam artilleriya general rtbsi verildi v o, 2-ci Qafqaz
korpusunun komandan tyin olundu. "General Mehmandarovun qrupu"
adlandrlan bu hrbi birlm Vilno dylrind frqlnmidir.
Rusiya ordusunda xidmt zaman o, Rusiya ordenlri srasnda n yksk
hrbi tltif nian saylan "Mqdds Georgi" ordeninin 4 v 3-c drclri, "A
qartal", "Aleksandr Nevski" ordenlri, "Mqdds Stanislav" v "Mqdds Anna"
ordenlrinin btn drclri, "Mqdds Vladimir" ordeninin 4, 3 v 2-ci
drclri, hminin brilyantlarla bzdilmi v zrind "gidliy gr" szlri
yazlm fxri qzl qlnc, ngiltr v digr Antanta dvltlrinin yksk ordenlri
178

il tltif edilmidir. 1918-ci il-d ingilislr Bakya daxil olanda Mehmandarov
ingilis ordenlrini onlara qaytararaq demidir: "kizl bir lknin ordeni mn
lazm deyil. Xalqma silah qaldran bir ordunun ordenini gzdirmk mnim n
n byk thqirdir".
1917-ci ild Peterburqda ba vermi evrili ar ordusunun buraxlmas il
nticlnir. Bu ara yarallarn Aleksandrovsk komitsin sdr seiln
Mehmandarov vtni Azrbaycana qaydr.
1918-ci ild yaradlm Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti thlklr sin
grmk n ordu yaratmal idi. 1918-ci ilin dekabrnda Smd by Mehmandarov
Azrbaycann hrbi naziri tyin edildi v mvcud tinliklr baxmayaraq qsa
mddt rzind gcl ordu yaradld. Tdqiqat K.Oder yazrd: "Hr cr silahla
yaraqlanm bir ordu qurulmudur v Xzr dnizind kiik bir donanma
yaradlmdr. Bakda, Lnkran v Qarabada milli hkumti tanmaq
istmynlr acnacaql vziyyt salnmdr. Rus v digr dmn qvvlr itat
v nizam altna alnmdr".
1920-ci ild mstqil dvltimiz squta urayanda Mehmandarov
"Vtndn ayrlmaa he bir sasm yoxdur" deyrk vtnd qalmaq qrarna
glir. Sovetlr trfindn hbs ediln general 2 aydan sonra N.Nrimanovun syi
il azad olunur v Moskvaya gndrilir. "Mehmandarov nadir artilleriyadr"
deyn Sovet Rusiya Ordusunun komandan .Yakir onun tcrb v biliyindn
bhrlnmyi tvsiy edir. Bellikl, daimi Artilleriya Komissiyasnn zv seiln
Mehmandarov Ali Artilleriya Mktbind sovet artilleriya zabitlrin drs demi,
"Artilleriya nizamnamsi" hazrlayan komissiyann iind itirak etmidir. O, eyni
zamanda Hrbi Akademiyada zabitlr taktikann sirlrini d yrtmidir.
1921-ci ild N.Nrimanov v .Qarayevin xahii il Bakya qaytarlan
Mehmandarov Bak qarnizonu Hrbi-Elmi Cmiyytinin zv olmu, Sovet
Azrbaycan Ordusunun qrargahnda ilmi, Azrbaycan Komandirlr
Mktbind drs demidir. Mehmandarov daltli v namuslu xsiyyt kimi
tanndndan maliyy v pul ilrin baxan mxtlif komissiyalarn zv
seilmidir. Lakin mstqilliyin son atributlarn itirn Azrbaycanda mhur
generala yer taplmr, o, btn vziflrdn uzaqladrlr.
Sovet repressiv aparatnn nzarti altnda olan Smd by Mehmandarov
1931-ci ilin fevralnda Bakda vfat edib v mbrknd qbiristanlnda (hal-
hazrda hidlr xiyaban) dfn olunub. 1939-cu ild Sovet imperiyasnn
Azrbaycana gndrdiyi caniini S.Kirovun burada heykli qoyulanda qbiristanlq
v o cmldn Mehmandarovun qbri dadlb.
Mehmandarovu xalqn yaddandan silmy alan sovet hakimiyyti
1937-ci ild general yenidn yada salr. Onun hyat yolda v olu Pir hbs
edilrk Saratova sr-gn edilir; z d sndlrd olunun ad qor yazlr. 1941-
179

ci ild Mehmandarovun ailsi Sibir gndrilrkn yolda alman aviasiyasnn
bombardmanna dr v onun hyat yolda hlak olur. Olu is srgn dvr
qurtarandan sonra bir mddt Kalininqradda yaayr v nhayt, 1977-ci ild anas
v znn he bir gnah iltmmsi, sadc, ar v Msavat generalnn ail
zvlri olduqlar n hbs edilmlri haqqnda snd alaraq Azrbaycana qaydr.
180

Port-Artur dylrinin qhrman li aa
xlinski tcrbli topu kimi ad xarmaqla brabr, drin
biliklr malik nzriyyi kimi d tannrd.
I Dnya mharibsind mxtlif msul vziflrd
alan xlinski ar artilleriyann ttbiqinin yeni saslarn
qoymudu. Rusiya artilleriyasnn allah adlandrlan
xlinskini ox adam polyak saysa da, o hr yerd
azrbaycanl, mslman olduunu vurulayrd.
1918-ci ild Azrbaycanda Mslman Korpusunun,
sonra is Qafqaz slam Ordusunun yaradclarndan olan
xlinski Baknn ermni-bolevik qvvlrindn
tmizlnmsind yaxndan itirak etmidir. 1918-1920-ci
illrd Azrbaycan Ordusunun hrbi nazirinin mavini
vzifsind alan xlinski qsa mddt rzind lkmizd
gcl ordunun yaradlmasnda lindn glni sirgmmidir.
. xlinski Azrbaycan tarixin grkmli srkrd, hrb
nzriyyisi, ilk hrbi ltin mllifi, ilk hrbi memuarlarn
mllifi, Azrbaycan Qzl Aypara Cmiyytinin yaradcs
kimi daxil olmudur. lk hrbi jurnalmz Hrbi bilik
drgisini d o yaratmdr.
li aa xlinski
(1865-1943)
li aa xlinski 1865-ci il aprelin M 23-d Qazaxda zadgan ailsin d
anadan olub. 1883-c ild Tiflisd Mixaylov artilleriya mktbin qbul ediln
xlinski oran frqlnm diplomu il bitirib. Thsilini baa vurduqdan sonra li
aa Qafqaz hrbi dairsinin topu hisslrind xidmt edib.
xlinski mharib ab-havas gln Uzaq rq tyinat alr. O, 1900-c
ild Zabaykal topu divizionunda almaa balayr. Rus qounlarnn in
yrnd itirak edn xlinski dylrd frqlnir, 1904-c ild topu
batareyasnn komandiri vzifsind Port-Artura gndrilir. 1904 - 1905-ci illr rus
-yapon mharibsi ona hrt gtirir. Son dylrin birind ayandan yaralanan
pod-polkovnik xlinskini yaponlar lil hesab edib sir gtrmrlr. Lakin
Peterburqda malic alan xlinski ox kemir ki, yenidn ordu sralarna qaydr.
Artilleriya hisslrind xidmtini davam etdirn xlinski 1907-ci ild Ali Zabit
Artilleriya Mktbin daxil olur. Mktb Rusiya ordusu artilleriya hisslri n
drin biliklr malik zabit kadrlar yetidirir v faktik olaraq artilleriya zr
akademiya hesab edilirdi.
1910-cu ild mktbi bitirn xlinski yenidn Qafqaz hrbi dairsind
divizion komandiri vzifsind xidmtini davam etdirir. 1912-ci ild onun tklif
etdiyi yeni at sulu "xlinski buca" ad altnda hrb elmin daxil olmudur.
181

"Shra toplarnn cbhd ildilmsi" kitab is artilleriya zabitlrinin stolst
kitabna evrilmidir.
1912-ci ild Ali Zabit Artilleriya Mktbin ris mavini, 1913-c ild is
mktbin risi tyin ediln xlinskiy hmin ild general-mayor rtbsi verilir.
1914-c ilin sonlarnda xlinski yenidn artilleriya hisslrin qaydr. Rusiya
ordusunda mhur topu kimi tannan xlinski Rusiya paytaxt Petroqradn
mdafi sisteminin artilleriya risi tyin edilir. Bu vzifd olarkn o, hr
trafnda artilleriya mvqelrinin seilib qurulmasnda, Baltik dnizi v Fin krfzi
sahillrind artilleriya batareyalarnn yaradlmasnda, hminin yeni yaranan zenit
artilleriya hisslrinin formaladrlmasnda yaxndan itirak edir.
1915-ci ild mharib mvqe xarakterini alr. Bel vziyytd
xlinskinin elmi kitablar yada dr, onlarn sasnda yeni nv artilleriya - ar
artilleriya hisslri tkil olunmaa balanlr. Bu zaman xlinski vvlc Qrb
cbhsinin ar artilleriya risi, sonra is ali ba komandan - imperator yannda
artilleriya zr general tyin edilir. xlinski qsa mddt rzind ar artilleriya
hisslrinin tkil edilib dylrd itirakn tmin edir. Onun artilleriya hisslri
mhur Brusilov hmlsind zlrini tamamil doruldurlar. 1916-c ild btn
Qrb cbhsinin artilleriya inspektoru tyin ediln xlinskiy xidmtlrin gr
19I7-ci ilin vvllind general-leytenant rtbsi verilir. li aa xlinski 10-cu
ordunun komandan tyin edilir. Lakin bu zaman Rusiya imperiyas artq
dalmaqda idi. Bel vziyytd xlinski vtnin - Azrbaycana qaydr.
Rusiya ordusunda xidmt zaman Rusiya ordenlri srasnda n yksk
hrbi tltif nian saylan "Mqdds Georgi" ordeninin 4-c drcsi, "A qartal,
"Aleksandr Nevski" ordenlri, "Mqdds Stanislav" v "Mqdds Anna"
ordenlrinin btn drclri, "Mqdds Vladimir" ordeninin 4, 3 v 2-ci
drclri, hminin zrind "gidliy gr" szlri yazlan fxri qzl qlnc,
Fransann "Fxri legion" v digr Antanta dvltlrinin ordenlri il tltif
edilmidir.
Bakda mhkmlnn ermni-bolevik qvvlri haliy divan tutur,
xalqmza qar genosid trdirdilr. Bel bir vaxtda Mslman Korpusu
yaradlmaa baland v xlinski onun komandan tyin edildi. Kifayt qdr silah
v sursat, zabit kadrlar olmayan ilk hrbi hisslrimiz qhrmanlqla dy
atlsalar da, dmnin stn qvvlri qarsnda geriy kilirdilr. Bel raitd
mstqilliyini elan etmi Azrbaycan qarda Trkiy dvltin mracit etmli
oldu. Gyay dylrind darmadan ediln ermni-bolevik qvvlri tutduqlar
razilrdn qovuldu v nhayt, sentyabrn 15-d Bak hri dmndn azad
edildi. 1918-ci ilin noyabr aynda trk qounlar Azrbaycandan xarld.
Azrbaycan is z hisslrini trtib etmkd davam edirdi. Azrbaycan Ordusunda
xlinski hrbi nazir Mehmandarovun mavini tyin edildi. Mstqil Azrbaycann
182

ordusunun yaradlmasnda onun byk myi olmudur. 1919-cu ild ona tam
artilleriya general rtbsi verilmidir.
1920-ci ild mstqil dvltimiz squta urayanda xlinski vtnd
qalmaq qrarna gldi. Sovetlr trfindn hbs ediln general 2 aydan sonra
N.Nrimanovun sylri il azad edildi v Mehmandarovla brabr Moskvaya
gndrildi.
Daimi Artilleriya Komissiyasnn zv seiln xlinski hminin Ali
Artilleriya Mktbind sovet artilleriya zabitlrin drs demi, artilleriya
nizamnamsi hazrlayan komissiyann iind itirak etmidir.
1921-ci ild N.Nrimanov v .Qarayevin xahii il Bakya qaytarlan
xlinski Bak Qarnizonu Hrbi-Elmi Cmiyytinin sdr mavini olmu, Sovet
Azrbaycan Ordusunun Qrargahnda ilmi, Azrbaycan Komandirlr
Mktbind drs demidir. 1928 -1929-cu illrd o, Azrbaycanda ilk hrbi jurnal
olan "Hrbi bilik" jurnaln nr etdirmidir. Trcm faliyyti il mul olan
xlinski ilk hrbi ltimizi trtib etmidir ki, burada rus, trk v fars dillrind
olan hrbi terminlr Azrbaycan dilind verilmidir.
Lakin mstqilliyin son atributlarn itirn Azrbaycanda mhur generala
yer taplmr. O btn vziflrdn xarlr. Buna baxmayaraq o, respublikann
ictimai hyatnda yaxndan itirak edir v Azrbaycanda Qzl Aypara
Cmiyytinin almasna nail olur.
ki dnya mharibsi arasnda hrbi yeniliklrl maraqlanan xlinski
hrbi aviasiyann glckd oynayaca roldan byk hvsl danr, mhazirlri
elmi jurnallarda ap edilirdi. Onun ehtimallar II Dnya mharibsi cbhlrind
tsdiqini taprd. mrnn son illrind z xatirlrini qlm alan xlinski
Azrbaycanda ilk hrbi memuar kitab saylan "Mnim xatirlrim" kitabn
yazmdr. Bu kitab mllifin vfatndan sonra - 1944-c ild iq z grmdr.
li aa xlinski 1943-c ild Bak hrind vfat edib v II Fxri
xiyabanda dfn olunub. Hyat yolda, mhur Qaybovlar nslinin nmayndsi,
Azrbaycann ilk fqt bacs Nigar xanm xlinskayann mzar da onun
mzarnn yanndadr.
183

Clil Mmmdquluzadnin dbi irsi
Mirz Ftli Axundzadnin realist nnlrinin
davam idi. O hr zaman qeyd edirdi ki, sntd
mcrrdliy, formalizm tzahrlrin, ideyasz
meyllr son qoyulmal, dbiyyat v mtbuat geni
xalq ktllrinin mnafeyi urunda mbariz
aparmaldr. Byk yaz v dramaturq srlri il o
zamank Azrbaycan hyatnda hkm srn feodal-
patriarxal mnasibtlrini, ar mmurlar v riyakar
din xadimlrinin zbanalqlarn, urlarda v
mitdki geriliyi durmadan tnqid etmidir. Onun
llr traqikomediyas Azrbaycan sbiyyatnda
realizm v satirann yeni bir mrhlsinin
balancn qoymudur. Onun btn bdii
yaradclnn nvsi satiradan ibartdir.
Clil Mmmdquluzadnin ad Azrbaycan tarixin
yaz, dramaturq, jurnalist, ictimai xadim,
Azrbaycanda, elc d trk-mslman dnyasnda
satirik jurnalistikann sasn qoymu bir xs kimi
yazlmdr.
Clil Mmmdquluzad
(1869-1932)

Clil Mmmdquluzad 1869-cu ild Naxvanda anadan olmudur. Clil
ilk thsilini mollaxanada alr. 13 yanda o, illik Naxvan hr mktbin daxil
olur. Bu mktbd o, rus dilini yrnir, mktb kitabxanasndak btn kitablar
oxuyur. Elm v biliklr onda byk maraq oyanr. ox kmir,
C.Mmmdquluzad Qoriy yola dr v 1882-ci ild mllimlr seminariyasna
daxil olur. Nhayt, 1887-ci ild rvan quberniyasnn Uluxanl knd mktbin
mllim gndrilir. 1887 - 1897-ci illrd C.Mmmdquluzad knd mllimi
kimi alr. Bu illrd o, Azrbaycann bir ox ziyallar il laq yaratm, lkd
mdni-maarif ilrinin aparlmas istiqamtind ilrin vacibliyi qnatin
glmidir. Mllim ildiyi dvrd C.Mmmdquluzad "ay dstgah" adl
alleqorik mnzum dramn, "Kimi oyunu" komediyasn v "Danaba kndinin
hvalatlar" adl dahiyan povestini yazmdr. Bu srlr illr kedikdn sonra ap
edilmidir; o cmldn "Danaba kndinin hvalatlar" yalnz 1936-c ild iq z
grmdr.
Azrbaycanda ba vern haqszlqlar grn, mmurlarn zbanal il
addmba zln Mirz Clil 1897-ci ildn etibarn hquqnas kimi faliyyt
balayr. 0,1901-ci ild rvana krk 1903-c ildk burada vkil ilyir.
184

Vaxtar qzetlrd mqallr ap etdirn C. Mmmdquluzad 1903-c ild
"rqi-Rus" qzetindn dvt alr. Tiflisd Mhmmdaa ahtaxtl trfindn ap
ediln bu qzet ilk gndn demokratik ruhu il seilmidir. Demokratik fkirlri
satirik dild atdrmaq nnsini Clil Mmmdquluzad mhz bu qzetd
ilyrkn mnimsmidir. "Pot qutusu" hekaysini d mhz bu qzetd
alarkn yazb ap etdirmidir.
C.Mmmdquluzad jurnalist .F.Nemanzad v tacir M..Barzad il
birlikd rikli mtb almaq qrarna glir. "Qeyrt" mtbsind o, ilk kitablarn
ap etdirir. "Pot qutusu", "Usta Zeynal", "Qurbanli by", "randa hrriyyt" adl
kitablar ona btn Azrbaycanda hrt qazandrr. El o zaman Tiflisd rus
dilind xan "Qafqaz fhl vrqsi" qzetind Mirz Clil "Binsiblr" v
"Xeyir-dua" felyetonlarn ap etdirir v fhllrin ar vziyytini kskin tnqid
atin tutur. "Xeyir-dua" sonradan M..Rsulzad trfindn Azrbaycan dilin
trcm edilrk "Hyat" qzetind nr olunmudur.
Xeyriyyiliyi il seiln Clil Mmmdquluzad Tiflisd uaqlar n
mktb v pansion (internat) amdr. C.Mmmdquluzad o dvrd
Azrbaycanda kifayt qdr tannsa da, "Molla Nsrddin" jurnalnn nri il
szn sl mnasnda geni hrt qazanr. lk nmrsi 1906-c il aprelin 7-d xan
jurnal Azrbaycanda, elc d trk-mslman dnyasnda satirik jurnalistikann
sasn qoydu. Jurnalda dvrn on mtrqqi xslri - M..Sabir, N.Nrimanov,
.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, .F.Nemanzad, .Nzmi, .Qmksar eir,
mqal v felyetonlarn ap etdirirdilr. Jurnaln tbli etdiyi demokratiya v
azadlq ideyalar ona mumxalq mhbbti, beynlxalq almd byk nfuz
qazandrd. Jurnaln ilk nmrlri ap ediln kimi hm ar hkumtinin mmurlar,
hm d mrtce din xadimlri ona qar kampaniyaya balamlar.
C.Mmmdquluzad onu "Allahsz" adlandranlara cavab verirdi ki, "ksin, mn
Allahdan qorxmaa arram, lakin eyni zamanda zalm v savadsz mollalarn
hrktlrin gz yuma bilmirm".
Clil Mmmdquluzad "Molla Nsrddin" jurnalnda lkd konstitusiya
qbul olunmas v insan hquqlarnn qorunmas ideyalar il x etmidir.
Jurnalda Azrbaycan dilinin dvlt dili sviyysin qaldrlmas, qadn brabrliyi
kimi msllr d ksini tapmdr. Onun rhbrliyi il jurnalda faliyyt gstrn
mlliflr faktik olaraq "Molla Nsrddin mktbi" adlanan mtbuat v dbiyyat
mktbi yaratmlar.
C.Mmmdquluzad daim irtica qvvlrin tqib v tzyiqin mruz
qalmdr. ar hkumtin sdaqtl ilyn mmurlar onu dflrl mhkmlr
vermi, mtbd axtarlar aparm, jurnaln nmrlrini msadir etmi, htta
bzn jurnaln nrini myyn mddt mumiyytl dayandrmlar da. Jurnal
185

fasillrl 1931-ci ildk ap edilmidir. Onun 340 nmrsi Tiflisd, 8 nmrsi
Tbrizd, 400 nmrsi is Bakda iq z grmdr.
1918-ci ilin hadislri zaman ailsi il birlikd Qaraban Khrizli
kndin kmdr.
Clil Mmmdquluzad Azrbaycan Cmhuriyytinin yaradlmasn
dstklmidir. Hl 1917-ci ilin fevral inqilabndan sonra o, "Cmhuriyyt" adl
mqalsind yazrd: "Padahlq taxtndan yxlan Nikolayn zalm v xain idarsi
dalandan sonra Rusiya mmlktind yaayan milltlri, o cmldn d biz
mslmanlar mul edn tk bir msldir: hmin msl cmhuriyyt
mslsidir". Mqald o, sad dill cmhuriyyt anlayn izah edir, tarixdn
misallar gstrirdi.
dib Qarabada ermni iallarna qar mbariz aparanlar srasnda
olmu, qaqn v kknlr lindn gln kmkliyi gstrmi, htta sgran
dylrind lind silah itirak etmidir. Azrbaycanlq mfkursi v
cmhuriyyt ideyalar onun "Anamn kitab" pyesind zn ox dolun kild
gstrmidir. Burada btv v mstqil Azrbaycan ideyas dstklnir. Baqa bir
srind - "Kamana" pyesind Azrbaycan xalqnn yksk humanizmindn
istifad edn ermnilrin v onlarn havadarlarnn cinaytkar mqsdlri
akarlanr.
Sovet dvrnd Bakya kn C.Mmmdquluzad burada "Molla
Nsrddin jurnalnn v "Yeni yol" qzetinin ba redaktoru olmu, mumittifaq
Mrkzi Yeni lifba Komitsinin zv, Bak Tnqid-Tbli Teatrnn
tkilatlarndan olmudur. Onun faliyyti ciddi nzart gtrlmd, hr
addm, yazd hr stri aradrlr, ona iradlar tutulurdu. Buna etirazn bildirdikd
is dibi "Molla Nsrddin" jurnalndan uzaqladrmlar, jurnal Mbariz
Allahszlar Cmiyytinin orqanna evirmilr. C.Mmmdquluzady qar sovet
mtbuatnda oxlu sayda qrzli mqallr ap edilmi v btn bunlar onun
shhtin pis tsir gstrmidir. Nticd o, ar xstlnmidir.
"Azrbaycan" v "Haradad Azrbaycan?" felyetonlarnda Clil
Mmmdquluzad vahid Azrbaycan ideyasn hr eydn yksk tutur. O, rk
yans il yazr: "Ah, gzl Azrbaycan vtnim! Harada qalmsan? Ay torpaq
ryi yeyn tbrizli qardam, ay kepapaq mekinli, srabl, goruslu v moruslu
qardalarm... Glin biz d bir df oturaq v ke papaqlarmz ortala qoyub bir
fikirlk: hardadr bizim vtnimiz?".
186

Azrbaycan rssamlq tarixind zim
zimzadnin yaradcl xsusi yer tutur. Satirik
qrafika, karikatura janrnn bu mahir ustas bir ox
satirik jurnallar, ilk nvbd Molla Nsrddinl
mkdalq etmidir. Bdii srlr illstrasiyalar
kn, teatr tamaalarna bdii trtibat vern, portret v
mnzr janrlarnda srlr yaradan rssamn
Azrbaycanda pekar rssamlarn hazrlanmasnda da
byk rolu olmudur.
Azrbaycan tarixin zim zimzad xalq rssam,
Azrbaycan realist qrafika sntinin banisi, satirik
qrafika, illstrasiya, siyasi plakat, tarixi v mit
janrlarnda, teatr dekorasiya snti sahsind faliyyt
gstrmi rssam, Azrbaycanda ilk rssamlq
mktbinin yaradcs, pedaqoq, teatr v rssamlq
emalatxanalarnn tkilind yaxndan itirak etmi
tkilat kimi daxil olmudur.
zim zimzad
(1865-1943)

zim Aslan olu zimzad 1880-ci ild Baknn Novxan kndind
anadan olub. Uaqlqdan rsm kmy maraq gstrn balaca zimin bu hvsin
tri ylnc kimi baxmlar. lk thsilini o, 1888 - 1891-ci illrd mollaxanada
alm, 1891 - 1894-c illrd is rus-mslman mktbin daxil olaraq thsilini
davam etdirmidir. Artq burada mllimlri onun rsm maran grm, byk
fitri istedada malik olmasnn ahidi olmudular. Ona bu sahd thsilini davam
etdirmk mslht grlmdr.
Kiyev hrin gndriln zim zimzad burada rssamlq mktbind
oxumudur. Onun ilk karikaturas ("rad"n mtrisi") "Molla Nsrddin"
jurnalnda drc olunmudur. Satirik qrafika sahsind rssamlq faliyytin
balayan zim zimzad bununn lazm olan keyfiyytlr malik idi. O hr
hanssa bir hadis v eybcrliyin mahiyytini drhal anlayr v onun satirik,
hamya aydn olan mumildirilmi obrazn taprd. ox vaxt onun kdiyi
karikaturalara kilalt yazlar da tlb olunmurdu.
1906-c ild "Molla Nsrddin" jurnalnda satirik rsmlri v
karikaturalar il x etmy balayan zim zimzad qsa mddt rzind
populyarlq qazanr. "Molla Nsrddin"in btn rqd geni yaylmasnn,
rbtl qarlanmasnn sas sbblrindn biri d zim zimzadnin hr biri
snt sri olan karikatura v arjlar olmudur. Onun kdiyi "Cnab Vitte",
187

"Millt drdi kmkdn riyib p dnm mslman dvltlisi" karikaturalar
indiyndk janrn klassik nmunlri hesab edilir. "Cnab Vitte" karikaturasnda
Rusiyann ba naziri yaraql-yasaql halda ran srhdini kerk Cnubi
Azrbaycanda inqilabi hrkat bomaa tlsn kild gstrilib. Bu karikatura
ar mmurlarnn qzbin sbb olsa da, Rusiya imperiyasnn siyastini dqiq ks
etdirdiyin gr ox populyar idi. lkd ba vern ictimai-siyasi olaylarla
drindn maraqlanan rssam "Hmmt" tkilatnn, "Nicat", "Nri-maarif
cmiyytlrinin mdni-maarif tdbirlrinin fal itiraks olmudur.
1909-cu ild nr balayan "Znbur" jurnalnda redaktor vzifsind
alarkn .zimzad imkan olan kimi mqal mmlrini satirik rsmlrl
tamamlayrd. "Ziyalya ikizllk yaramr". "Qumarbazlar" karikaturalar dvrn
n iyrnc chtlrini qamlayrd.
1910-cu illrd zim zimzad Rusiya v rq lklrin syahtlr
etmidir. Bu syahtlr onu yeni-yeni tssratlarla znginldirmi, hyat
tcrbsini v dyagrn artrmd. Vtn qaydandan sonra zim zimzad
bir mddt mllimlik etmi, mktblrd rsm mllimi ilmidir. Bununla
brabr, o, Bakda xan satirik jurnallar n karikatura v yumoristik rsmlr d
kmidir. "Molla Nsrddin"in hrti Azrbaycanda yeni-yeni satirik jurnallarn
yaranmasna sbb olur, bu is z nvbsind lkd gedn ictimai-siyasi
mbarizy myyn tsir gstrirdi. Rssam bu dvrd n ox "Znbur", "Bic",
"Klniyyt", "Baraban", "Mzli", "Tuti", "Babayi-mir" kimi satirik jurnallarla
mkdalq etmidir. "Avropa diplomatiyasnn qlbsi", "Balkan msllrind
biz bitrfik" kimi karikaturalar byk siyastd Avropa lklrinin ikizllyn
tam kild gstrirdi.
zim zimzad 1918-ci ild Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
yaranmasn rkdn alqlamdr. rqd yaradlan ilk respublikann faliyyti
dvrnd "trk mktbi" adn alm khn "rus-mslman" mktblrind zim
zimzad rsm mllimi ilmidir. Bununla yana, o, satirik qrafika v
illstrasiya janrlarnda faliyytini d davam etdirmidir. 1919-cu ild rssam
"Trk nriyyat cmiyyti" trfindn nr ediln "Znbur" jurnal il mkdala
balam v orada siyasi-ictimai mvzularda 100-dn artq karikatura drc
etdirmidir.
Bu dvrd zim zimzadnin yaradclnda milli istiqlal mvzusu
mhm yer tutmudur. Rssamn dvri mtbuat shiflrind zamann ictimai-
siyasi problemlri il ssln oxlu sayda karikaturalar ap olunmudur. Dvlt
quruculuu sahsind bzi mnfur insanlar trfindn yaradlan sni manelri z
rsmlrind kskin tnqid edn rssam bel manelrin son nticd Azrbaycann
mstqilliyin xll gtircyini, onu thlk altnda qoyacan bildirirdi. Bu
dvrd Azrbaycan Avropa dvltlrinin ikizl siyasti il qarlard.
188

Mstqilliyin hr trfdn tcavz ediln Azrbaycan thlklri aradan
qaldrdqca aparc Avropa dvltlri onun mstqilliyini tanmamaq n mxtlif
bhanlr axtarrdlar. Azrbaycana tcavz edn iallar, xarici mdaxililr
leyhin ynlmi karikaturalarndan birind zim zimzad aqvardiya
generallar Denikini, Kolak v ermni quldur dstlrinin bas cllad Andraniki
ciblrind gzdirn ingilis qsbkarlarn tsvir etmidi. Bununla o, iallarn
hans havadarlarn kmyindn istifad etmsini gstrmidi. zim zimzad
rsmlrind vtn v xalq tssbkeliyini n plana kir, chalti, nadanl, milli
davti, ermni milltilrinin - danaklarn vhi v iyrnc mllrini ifa edirdi.
zim zimzadnin yaradcl orijinal v oxchtlidir. O, satirik
qrafika, illstrasiya, siyasi plakat, tarixi v mit janrlarnda, teatr-dekorasiya
snti sahsind faliyyt gstrmidir. Onun tsvir slubunda xalq yaradclna
xas ycamlq, obrazllq, slislik kimi chtlr stndr. O z rsmlrind tnqid
hdflrini gah ldrc satira, gah ksrli yumor, gah yumaq kinay atin
tuturdu. Rssam Mirz lkbr Sabirin "Hophopnam"sin son drc gzl
illstrasiyalar kmi, bir ox teatr tamaalarna trtibat v geyim eskizlri
vermidir. zeyir Hacbylinin "Leyli v Mcnun", "sli v Krm" operalarnn,
"Arn mal alan, "O olmasn, bu olsun" musiqili komediyalarnn, Z.Hacbylinin
"Aq Qrib" operasnn v bir ox digr tamaalarn bdii trtibatn zim
zimzad vermidir.
1920-ci ild Azrbaycanda Xalq Cmhuriyyti devrilib, vzind sovet
hakimiyyti qurulduqdan sonra rssam Azrbaycan Xalq Maarif Komissarlnn
incsnt bsin rhbr tyin edilmidir. Onun faliyyti nticsind 1920-ci ild
vtnimizin incsnt tarixind mhm hadis ba verrnidir: Bakda rssamlq
mktbi faliyyt balamdr.
zim zimzad Azrbaycanda teatr v rssamlq emalatxanalarnn
tkilind smrli ilr grmkl brabr, bir ox srlr z bdii trtibat
vermidir. Mirz lkbr Sabir, bdrrhimby Haqverdiyev, Nriman
Nrimanov, Clil Mmmdquluzad, Abdulla aiq, Yusif Vzir mnzminli v
baqalarnn srlrin illstrasiyalar, tamaalarna dekorasiya v geyim eskizlri
kmidir. M.F.Axundzadnin "Hac Qara", "Msy Jordan v drvi Mstli ah",
"Mrafi vkillrinin hekayti", Clil Mmmdquluzadnin "llr", Cfr
Cabbarlnn "1905-ci ild'" pyeslri sasnda hazrlanan tamaalarn da geyim
eskizlri onundur.
zim zimzadnin yaratd srlr irisind "Khn Bak tiplri" adl
satirik portretlr silsilsi drinliyi v slis ilnmsi il seilir. "Hac" karikatura
portreti janrn klassik srlrindn biri hesab edilir. Bdii srlr illstrasiyalar
kn rssam Nizami Gncvinin "Yeddi gzl", "Xosrov v irin" poemalar
mvzusunda yksksviyyli bdii srlr yaratmdr.
189

Btn bunlardan lav, zim zimzad ox koloritli mnzrlr d
kmidir. nun "Grdil", "Tut aac", "Qrub", "Bak balarnda" v s. rsm
srlri Aberonun gzlliklrini trnnm etmkl yana, Azrbaycan rssamlq
tarixind mhm yer tutur.
1940-c ild Bakda zim zimzadnin frdi srgisi alm, burada
rssamn 1200-dn artq sri gstrilmidir.
zim zimzad 1943-c ild Bakda vfat etmidir.

190

1905 - 1911-ci illr ran inqilabnn
mrkzi Cnubi Azrbaycan, onun lideri is
Azrbaycann qhrman olu Sttarxan saylr.
Btn mrn xalqn sartdn qurtulmasna
srf etmi Sttarxan faliyyti Azrbaycan
xalqnn glck ictimai-siyasi v milli
urunun inkiafna gcl tkan vermidir.
nqilab yatrlsa da, o bir daha sbut etdi ki,
mtlqiyyt, ictimai v milli zlm qar
mbarizd Azrbaycan xalq yekdil hrkt
etmy qadirdi.
Azrbaycan tarixin Sttarxan 1905 1911-ci
illr ran inqilabnn liderlrindn biri,
grkmli srkrd v xalq qhrman kimi
daxil olmudur.
Sttarxan
(1867-1914)
Sttarxan (sl ad Sttardr) Hac Hsn olu 1867-ci ild Cnubi
Azrbaycann Qarada vilaytinin Mmmdxanl (indiki Mincvan) mahalnda
anadan olub. Xrda ticarti olan atas Hac Hsn hkumt qar tdbirlrd
hmi itirak edib. Byk qarda smayl inqilabi hrkatda itirak etmi v
mrtce qvvlr trfindn ldrlmdr.
XX srin balancnda ran dvltinin trkibind olan Cnubi
Azrbaycanda ah rejiminin daxili v xarici siyastin qar naraz qvvlrin say
gn-gndn artrd. Bel ki, vergilrin oxalmas, lknin Rusiya v ngiltrnin
yarmmstmlksin evrilmsi il laqdar sosial tarazln pozulmas xalqn
narazlna sbb olurdu. Rvtxorluq, dvlt pullarnn mnimsnilmsi,
mhtkirlik dvlti getdikc daha artq tnzzl uradrd.
Haqszlqlar grn Sttar gnc yalarndan ayr-ayr nmayilrd itirak
edir v bu sbbdn htta 1882 - 1883-c illrd hbsxanada cza da kmli olur.
Gnc Sttar zhmtke ktllri daim mdafi etdiyin gr xalq onu hrmtl
"Sttarxan" adlandrrd. O dvrd ah rejimin qar xalq mxtlif mbariz
sullar ttbiq edirdi. Onlardan biri d qaaqlq hrkat idi. Bel ki, bzi naraz
adamlar dalara qar, silah ld edir, mrtce qvvlr, zalmlara hcumlar
edirdilr. Qaaq kimi faliyyt balayan Sttarxan da tdricn trfdalarnn
sayn artrm v silahl partizan dstsi yaratmd.
191

1905-ci ild Sttarxan mumn randa, o cmldn d Cnubi
Azrbaycanda genilnn inqilabi hrkata qoulur. lk vvl inqilablar
konstitusiya (mrut) tlb edir, nmayilr, mqdds yerlrd etiraz aksiyalar
keirirlr. Yerlrd demokratik idaretm orqanlar - ncmnlr seilir.
Azrbaycan hrlrinin ncmnlri birlrk "Azrbaycan yalt uras" tkil
edirlr. "ctima-iyyune-amiyyun" sosial-demokrat qrupunun zvlrindn seiln
"Gizli mrkz" adl qurum onun idaretm orqan olur. Xalq arasnda byk
nfuza malik olan Sttarxan 1906-c ild Tbrizin mirxz mhllsi
mcahidlrinin bas v "Hqiqt" ncmninin zv olmudur. Sttarxan fdai
dstlrinin sayn artrmaa arr v onlara daim hrbi tlimlr keir. 1906-c
ild Mzffrddin ahn konstitusiya haqqnda qbul etdiyi qanun xalq
sakitldirs d, onun vfatndan sonra Mhmmdli ahn bu qrar lv etmsi
xalq yenidn mbarizy qaldrr.
1907-ci il fevraln 8-d Tbrizd ilk silahl syan ba verir. hrd real
hakimiyyt Azrbaycan yalt urasnn lin keir. randa parlament (mclis)
yaradlanda Azrbaycandan seilmi nmayndlr onun iind fal itirak edirlr.
Tbriz hri ran inqilabnn mrkzin evrilir. Azrbaycan yalt uras sosial-
iqtisadi tdbirlr hyata keirir, insanlarn vziyyti nisbtn yaxlar. ri
hrlrd dnyvi elmlri tdris edn yeni mktblr alr. 1907-ci ilin sonunda
ah konstitusiyan imzalamaq mcburiyytind qalr. Lakin o, gizli kild Rusiya
v ngiltrdn kmklik alaraq ksinqilabi evrili hazrlar.
1908-ci il iyunun 23-d ah qounlar ran mclisin hcum edir,
inqilablara divan tutulur. Onlar ran vilaytlrind inqilab boduqdan sonra
Azrbaycana z tuturlar. Onlarn sas hdfi Tbriz hri idi. hrd inqilab
bomaa chd gstrn 40 minlik ah qounu v irtica qvvlrl inqilablar
arasnda ar dylr balayr. Artq iyulun 1-d hr mhasiry alnr, hrd
aclq balayr. yulun 18-d Sttarxan gzlnilmdn hcuma keir v dmn
gcl zrb vurur. Bu xbr inqilablar ruhlandrr, btn Azrbaycandan fdailr
Tbriz axmaa balayr, mxtlif sullarla mhasirdn keib Sttarxanla
birlirlr. Qvvlri bir mrkzdn idar etmk mqsdi il Sttarxan, Barxan,
li Msy, Hac li Davafuru v Mir Ham xandan ibart "Hrbi ura" yaradlr.
Tbrizin mirxz mhllsind k vurumalar zaman Sttarxann
rhbrliyi altnda fdai dstlri ksinqilabi qvvlr ar zrblr endirir, onlar
geri kilmy mcbur edirlr. Avqustda ah qounlan geri kilir v rann
mrkzi yaltlrindn kmy yeni qvvlrin glmsini gzlmy balayr. z
qvvlrini sfrbr edn Sttarxan 20 min dy toplayaraq geni ks-hcuma
balayr. Oktyabrn 12-dk dylr davam edir. Oktyabrn ortalarnda Tbriz azad
olunur.
192

Xalq v vtn qarsnda xidmtlrin gr Azrbaycan yalt uras
Sttarxana "Srdari-milli" (milltin srkrdsi) ad verir, dyd frqlnnlri
tltif etmk n Sttarxan medal tsis edir. Dnya mtbuatnda hmin illrd
Sttarxan "nqilab ran qoununun bas", "rann Hannibal" adlandrlr.
1908-ci ilin noyabrndan 1909-cu ilin yanvarna qdr gedn dylrd
Sttarxann dstlri tdricn btn Cnubi Azrbaycan ah qounlar v mrtce
qvvlrdn tmizlyir. imali Azrbaycandan, Volqaboyu razilrdn, Orta
Asiyadan, Trkiydn inqilablara kmk gstrirdilr. Kmk qeyri-rsmi
xarakter dayrd, buna baxmayaraq bu lklrdn silah, rzaq, pul gtirilir,
yzlrc knll Azrbaycan inqilablarna qoulurdu. Tbriz dylrind imali
Azrbaycandan glmi 800 dy vuruurdu. Milli ziyallarmz mtbuatda, milli
burjuaziya is maliyy vsaiti il inqilablar dstklyirdilr.
Sttarxann qlblri ran inqilabn yenidn canlandrr, lakin Rusiya v
ngiltrnin byk narahatlna sbb olur. Onlar ah rejimin gcl kmk
gstrirlr. 1909-cu ilin aprelind Rusiya qounlar Tbriz girir. Azrbaycan
yalt uras fdailr vuruu dayandrmaq v silahlar gizltmk mri verir. Buna
baxmayaraq 1909-cu ilin iyulunda ah devrilir, Tehranda mlkdar-burjua dairlri
z hkumtlrini yaradrlar. 1910-cu ilin aprelind yeni liberal mlkdar-burjua
hkumtinin dvti il bada Sttarxan v Barxan olmaqla 100 nfrlik fdai
dstsi Tehrana gedir. Tehran halisi Sttarxan byk tntn il qarlayr. Lakin
irtica qvvlri Tbriz syannn qhrmanlarna qsd hazrlaybmlar. 1910-cu il
avqustun 7-d yeni hkumtin qounlar, Tehran polisi v ran ermnilrindn
tkil edilmi dstlr Sttarxann fdai dstsin qfil hcum edir. Fdailr 6 min
nfrlik dmnl dyd mlub olur, atma zaman Sttarxan ar yaralanr v
uzunsrn xstlikdn sonra vfat edir.
193

Azrbaycan pekar teatr sntinin banilrindn
shbt alanda ilk yada dnlrdn biri d Hseyn rblinski
olur. Bu da tsadfi deyil. Grkmli Azrbaycan aktyoru v
rejissoru olmu rblinskinin Azrbaycan teatrnn
tkklnd, milli aktyor v rejissor kadrlarnn
hazrlanmasnda rolu vzsizdir. XX srin vvllrind
Azrbaycan teatr v kino sntinin btn nailiyytlri bu v ya
digr drcd hm d rblinskinin ad il baldr. Dnya
klassiklrinin srlrini Azrbaycanda tamaaya qoymaqla
milli teatr nnlri il klassik Avropa teatr mdniyytini zvi
kild birldirn, Azrbaycan tarixini v milli dyrlrini
tbli edn srlri shnldirn, ilk Azrbaycan opera v
operettalarnn quruluu rejissoru olan, Azrbaycan
shnsind facivi rollarn mahir ifas saylan, ilk
Azrbaycan kinofilmind ba rolu ifa edn, Azrbaycanda
onlarca teatr truppalar v drnklri yaradan, zfsliyyti il
Azrbaycann milli mstqilliyi urunda mbariz aparan
rblinski bir nadann xain gllsinin qurban olmudur.
Hseyn Mmmd olu rblinskinin ad Azrbaycan tarixind
grkmli aktyor v rejissor, Azrbaycan pekar teatr sntinin
banilrindn biri kimi hrmt v ehtiramla xatrlanr.
Hseyn rblinski
(1881-1919)

Hseyn Mmmd
olu rblinski (Xlfov)
1881-ci ild Bakda anadan olub. lk thsilini mollaxanada aldqdan sonra o, rus-
mslman mktbind oxuyub. Mktb illrind teatr drnyinin qoyduu
tamaalarda hvsl oynayan Hseyn qohumlar v yaxnlarnn etirazlarna
baxmayaraq hyatn teatrla balamaq qrarna glir.
Hseyn rblinski shny ilk df 1897-ci ild grkmli teatr xadimi v
rejissor Cahangir Zeynalovun hazrlad "Lnkran xannn vziri" komediyasnda
mehtr Krim rolunda xmdr. Gnc aktyorun istedadn grn C.Zeynalov onun
mhur aktyor olacana inandn bildirmidir. ox kemir, rblinskini
"Mslman Artistlri Cmiyyti"n zv qbul edirlr v o, Azrbaycann mxtlif
blglrind teatr tamaalarnda x etmy balayr. 1905-ci ild Lnkran
qastrolu zaman Ncf by Vzirovun "Msibti-Fxrddin" tamaasnda oynad
Fxrddin obraz Hseyn hrt qazandrr.
1906-c ild rblinski "Nicat" cmiyyti nzdindki teatr truppasna
daxil olur v 1913-c ildk bu truppa il tamaalarda itirak edir. Sonralar o,
"Sfa" cmiyytinin teatr truppasna keir. 1918-ci ildn is rblinski Zlfqar v
zeyir Hacbyli qardalarnn teatr truppasnda almaa balayr. Bu teatrda
faliyyti zaman ona rejissorluq da taprlr v rblinski istedadn bu sahd
gstrmk imkan tapr. El hmin 1918-ci ild rblinski teatrn ba rejissoru
tyin olunur. Eyni zamanda rblinski teatr hvskarlar drnklrin d rhbrlik
194

edir, istedadl gnclrdn yksksviyylli aktyor truppas yaradr. Hseyn
rblinski btn faliyyti il Azrbaycanda aktyorluq sntinin nfuzunu
qaldrmaa almdr. Bu o zaman idi ki, lkd bzi mrtce qvvlr teatrn
leyhin x edir, aktyorluq sntin etinasz yanardlar. Azrbaycan
aktyorlarnn pekarlq sviyysinin artmasnda v pxtlmsind rblinskinin
xidmti vzsizdir.
H.rblinski Azrbaycann ilk peokar rejissoru hesab edilir. Obrazn
daxili almini drindn duymaq v amaq, srin sciyyvi xsusiyytlrini inc
detallarla ver bilmk qabiliyyti rblinskinin rejissorluq sntinin sas
mziyytlrindn olmudur. O, dbi-dramaturji materialn ifalar trfindn
dzgn drk edilmsin v tamaada vahid ansambl yaradlmasna xsusi diqqt
vermidir. Onun hazrlad tamaalar byk maraqla qarlanrd. Onlardan
N.Qoqolun "Mftti" (1906) v "Evlnm" (1910), N.Nrimanovun "Nadir ah"
(1906), F.illerin "Qaaqlar" (1907), .aminin "Dmiri Gav" (1908),
U.ekspirin "Otello" (1910) tamaalarn gstrmk olar.
Azrbaycan teatrnn repertuarna Azrbaycan tarixi v milli mstqillik
urunda hrkatla bal shn srlrinin daxil edilmsind rblinskinin byk
rolu olmudur. ylnc xatirin yazlan srlri qbul etmyn rejissor
Azrbaycanda ictimai-siyasi v mdni-xlaq msllrini qaldran srlr
stnlk verirdi.
Bununla brabr, rblinskinin aktyor tbitin facivilik v romantik
pafos daha yaxn olmudur. O, S.Lanskoyun "Qzavat" srind hmdby
amxal, .aminin "Dmiri Gav" srind Gav, bdrrhim by
Haqverdiyevin "Bxtsiz cavan"nda Frhad, "Aa Mhmmd ah Qacar"da Aa
Mhmmd ah, "Dalan tifaq"da Ncf by, F.illerin "Qaaqlar" srind Frans
Moor, Nriman Nrimanovun "Nadir ah"nda Nadir ah kimi facivi rollar
yksk sntkarlqla ifa etmidir.
Yaradclnda milli teatr nnlri il klassik Avropa teatr mdniyytini
zvi surtd birldirn rblinski mxtlif janrl srlrd inandrc v parlaq
obrazlar yaratmdr. 1910-cu ild U.ekspirin "Otello" srind yaratd Otello
obraz rblinski yaradclnn zirvsi saylr.
rblinski musiqili teatr shnsind d faliyyt gstrmidir. Azrbaycan
operasnn birinci v on mhur tamaas olan zeyir Hacbylinin "Leyli v
Mcnun" operas 1908-ci ild mhz Hseyn rblinski trfindn tamaaya
qoyulmudur. O sonralar .Hacbylinin daha bir ne opera v operettasnn -
"sli v Krm", "O olmasn, bu olsun", "ah Abbas v Xuridbanu", "Aq
Qrib", "Evliykn subay", "lli yanda cavan" v s. srlrin quruluu rejissoru
olmudur.
195

Azrbaycanda pekar shn ustalarnn yetidirilmsind rblinskinin
byk xidmti var. O, Azrbaycan dramaturgiyas v teatrnn fal tbliats
olmu, teatrn byk tsiredici qvvsinin tbliat ilrind geni istifad
edilmsinin vacibliyini ictimaiyyt atdrmaa almdr. Azrbaycan teatrnn
nailiyytlrini tbli etmkdn tr o, Cnubi Qafqaz, imali Qafqaz, Volqaboyu,
Orta Asiya v Krm hrlrin qastrol sfrlri etmidir.
Azrbaycanda kino sntinin yaradlmasnda da rblinskinin rolu
olmudur. 1916-c ild "Neft v milyonlar sltntind" adl ilk Azrbaycan bdii
filmind rblinski ba rolda - Ltfli by rolunda kilmi v bu obraz ox
mhartl d yaratmdr.
Azrbaycan Xalq Cmhriyytinin yaradlmas xbrini rblinski byk
mmnuniyytl qarlamdr. Artq he bir qvv milli mstqillik ideyalarn,
Azrbaycan tarixini, mdniyytini tbli etmy qadaalar qoya bilmzdi.
Planlarn dostu zeyir by Hacbyli il bln rblinski yeni, daha mhtm
tamaalar qoymaq, Azrbaycan teatrn dnya sviyysind tbli etmk, lkd
kino sntini inkiaf etdirmk kimi byk arzularla yaayrd. Bel bir vaxtda
Hseyn rblinskinin hyatna xaincsin sui-qsd edilir. Qohumlarndan birisi
onlarn nslindn aktyor kimi mnfur pe sahibinin olmayacan bildirrk
rblinskini hdlyir, ondan pesini dyimyi tlb edirdi. Hr df rdd cavab
alan bu "igid" 1919-cu il martn 17-d Hseyn rblinskini xaincsin ldrr.
Mhur aktyor v rejissoru son mnzil yola salmaq n minlrl insan
Bak klrin xmd. Hkumt v parlament zvlri d dfn mrasimind
itirak etmidilr. Mrasimd rblinskinin dostu zeyir by Hacbyli onun
lmn "vzolunmaz itki" adlandrm, qatilin n ar cza il czalandrlmasn
tlb etmidi. Azrbaycan Milli urasnn sdri, istiqlal lideri kimi qbul olunan
Mhmmd min Rsulzad matm mrasimind x edrk Azrbaycan shn
sntinin inkiafnda v iklnmsind, azadlq v istiqlal ideallarnn xalqa
alanmasnda rblinskinin byk xidmtlrini qeyd etmi, onun qtlini milli
mstqilliyimiz tcavz adlandrmd.
196

1919-cu ilin yaynda Azrbaycan qzetind
ap edilmi silsil mqallrin mllifi hrcanla
yazrd: stiklalmzn bir ilinin bayramn yenic
keirmidik ki, fqmzdn qfltn nmayan olan bir
qara l haman istiklalmz qrmaq v bizi murdar
pncsi altnda zmk xyal il imalmzdan uzanmaa
balad. Bu mqalnin mllifi zeyir by Hacbyli
idi. O hminin yazrd: lmk var, dnmk yoxdur.
Sidq dil il yaasn mstqil Azrbaycan deynlr min
olmal: onu mstqil yaatmaa qadir olarlar... Bir yal
dvltimiz glckd - yaxn glckd trklyn
midgah, islamln pnah v alm mdniyytinin
mhtrm bir zv olacan hl bir yanda olduu
halda hr ks bildirmkddir.
Azrbaycan tarixin zeyir Hacbylinin ad
dahi bstkar, musiqinas alim, publisist, dramaturq,
masir Azrbaycan pekar musiqisinin v milli
operann banisi, pedaqoq v ictimai xadim kimi qzl
hrflrl yazlmdr.


zeyir Hacbyli
(1885-1948)

zeyir by Hacbyli (Hacbyov) 1885-ci ild Azrbaycann ayrlmaz
hisssi Qaraban ua qzasnn Acabdi kndind anadan olmudur. Atas
bdlhseyn knd mirzsi ils d, oluna yax thsil vermk istmi v ailsi
il birlikd ua hrin kmdr. Burada zeyir rus-Azrbaycan mktbin
daxil olmu v ilk musiqi drslrini d el burada almdr. Bel ki, days Aalar
liverdibyov xalq musiqimizin mahir bilicisi kimi tannrd. uada zeyir ilk
df zn musiqid snayr. bdrrhimby Haqverdiyev xor tkil edibmi v
hmin xorda Cabbar Qaryad olunun bal il hazrlanan mxtlif musiqi
nmrlrind zeyir d itirak edir.
1899-cu ild Qori mllimlr seminariyasna daxil olan zeyir by burada
qabaqcl dnya mdniyyti, rus v Qrbi Avropa klassik musiqisi il yaxndan
tan olur, skripka v baritonda alma yrnir. z tbbs il o bir ne xalq
mahnsn da nota krr.
1904-c ild seminariyan bitirn zeyir by Cbrayl qzasnn Hadrut
kndin mllim tyin edilir. 1905-ci ild is Bakya kr v vvlc
Bibiheybtd, sonra is Bakda "Sadt" mktbind drs deyir. Maraqldr ki,
hyatda z yolunu axtaran zeyir by 1907-ci ild "Hesab msllri" v
"Mtbuatda istifad olunan siyasi, hquqi, iqtisadi v sgri szlrin trki-rusi v
rusi-trki ltini hazrlayb nr vermidir. Bdii yaradclna publisistika il
197

balayan zeyir by "ttihad", "Hyat", "Trqqi", "Hqiqt", "qbal", "Yeni iqbal"
qzetlrind v "Molla Nsrddin" jurnalnda "", "Filanks" v s. txllslri il
mqallr drc etdirmidir. Onun dvrn ictimai-siyasi, sosial, mdni-maarif
msllrin hsr edilmi mqal, felyeton, hekay v satirik miniatrlri xalq
arasnda olduqca populyar olmudur. zeyir by hmin vaxt N.V.Qoqolun "inel"
povestini d Azrbaycan dilin evirmidir.
1908 - 1912-ci illrd opera v musiqi komediyalar yazm zeyir by z
musiqi savadn artrmaq n Moskvaya gedir, filarmoniya cmiyytinin musiqi
kurslarnda oxuyur, 1914-c ild Peterburq konservatoriyasna daxil olur. Lakin I
Dnya mharibsinin getdikc qzmas v bundan doan maddi tinliklr
zndn o, thsilini yarmq buraxb Bakya qaytmal olur. 1916-c ild zeyir
by v qarda Zlfqar "Hacbyli qardalarnn opera-operetta artistlri dstsi"
adl teatr truppas yaradrlar. Truppa dram, komediya, opera v operettalar
hazrlayb hftd df tamaaya qoyur.
zeyir by Hacbylinin Azrbaycan musiqisin verdiyi thflr
vzsizdir. 1908-ci il yanvarn 12-d Bakda H.Z.Tayevin teatr binasnda onun
"Leyli v Mcnun" operas sslnmidir. O zaman bu tkc Azrbaycanda deyil,
btn rqd ilk opera idi. Bu srl zeyir by rq almind opera sntinin
sasn qoydu. "Leyli v Mcnun" muam sasnda yazlm opera idi. Eyni
nnni zeyir by "eyx Snan" (1909), "Rstm v Shrab" (1910), "ah Abbas
v Xuridbanu" (1912), "sli v Krm" (1912), "Harun v Leyla" (1915) muam
operalarnda davam etdirir. srlrin librettolar n Mhmmd Fzulinin "Leyli
v Mcnun" poemas, xalq dastanlar, rvaytlr v Firdovsinin "ahnam"
poemas seilmidir.
zeyir by Hacbylinin Azrbaycan dramaturgiyasndak rolu incsnt
tariximizd xsusi yer tutur. O, Azrbaycanda musiqili komediya janrnn
yaradcsdr. Komediyalarn hm mtnini, hm d musiqisini o z yazmdr.
Onun "r v arvad" (1910), "O olmasn, bu olsun" (1911), "Arn mal alan" (1913)
musiqili komediyalar dnya dramaturgiyasnn incilri hesab olunur.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin yaradlmasn rkdn alqlayan
zeyir by teatr truppasnn tamaalarndan ylan pullar Azrbaycann
mstqilliyi v istiqlaliyyti urunda hid olanlarn aillrin paylayrd. Xalq
Cmhuriyytinin Dvlt himninin mllifi mhz zeyir bydir. Hrtrfli
istedadn milli dvltiliyin yaradlb inkiaf etdirilmsin srf edn zeyir by
1918 - 1920-ci illrd ox qzn v hrtrfli faliyyt d gstrir. O, hkumtin
rsmi orqan olan "Azrbaycan" qzeti il sx mkdalq edir, mqal v
felyetonlar drc etdirirdi. Qzetin ilk redaktoru vvllr onun kiik qarda Ceyhun
by, 1919-cu il yanvarn 16-dan balayaraq is o z olmudur (1920-ci il aprelin
27-dk). Mstqilliyimizin mhkmlndirilmsini qzetin ideya istiqamti sen
198

zeyir by Azrbaycan tarixin, siyasi vziyytin, iqtisadiyyatna, maarif v
mdniyytin hsr olunmu mqallr geni yer verir, z d bu istiqamtd
100-dn ox mqal yazb ap etdirir. "Partiyalarmza", "Andranik mslsi",
"Lnkran facisi", "Fitnlr qarsnda", "Naxvan v Qaraba", "imizdki
denikinlr", "Ermnistan v Azrbaycan msibti" adl mqallri onu uzaqgrn
siyasti, qidli publisist kimi xarakteriz edir.
1920-ci ild Azrbaycan ial edilndn sonra byk sarsnt keirn
zeyir by ox gtr-qoydan sonra lkd qalma qrara alr. Onun fikrinc,
incsntin mnas xalqa xidmtddir v o da z musiqisi il xalqna xidmt
stnlk verir.
zeyir by Hacbyli Azrbaycanda musiqi thsil sisteminin yaradlmas,
milli musiqimizin saslarnn ilnib-hazrlanmas istiqamtind aparlan ilr
balq etmy balayr. 1921-ci ild zeyir by Azrbaycan Dvlt Trk Musiqi
Mktbini ar, 1926-c ild bu mktb Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas il
birldirilir. 1930 -1940-c illrd oxssli Azrbaycan xoru, Azrbaycan Dvlt
Filarmoniyas, notlu xalq al altlri orkestri d onun syi il yaradlmdr.
Mslm Maqomayevl birlikd zeyir by "Azrbaycan trk nmlri" adl
mcmu nr etdirmidir. Musiqidn drs demkl brabr, zeyir by dirijorluq
etmi, musiqi fantaziyalar, ansambl pyeslri, kantata, ktlvi mahnlar n
musiqi yazmdr.
.Hacbylinin 1937-ci ild Azrbaycan Opera v Balet Teatrnda ilk
tamaas qoyulan "Korolu" operas dnya musiqi xzinsin dahiyan bir sr
kimi daxil olmudur. Aq musiqisini klassik opera janrnda sslndirn Hacbyli
bununla da 30-cu illrd milli musiqi altlri - saza, tara v kamanaya qar
kampaniya aparan bzi siyasi rhbrlr layiqli cavab vermi olur. O, bstldiyi
musiqi srlrind bu musiqi altlri n partiyalar yazrd. 1939 - 1948-ci illrd
Azrbaycan Dvlt Konservatoriyasnn direktoru olan Hacbyli bu dvrd hm
d Azrbaycan Bstkarlar ttifaqnn sdri olmudur.
zeyir by 1941 - 1945-ci illr mharibsind marlar, vtnprvr ruhlu
mahnlar, hminin "Cngi" pyesini, "Vtn v cbh" kantatasn bstlmidir.
Onun "Snsiz" v "Sevgili canan" romanslar bu janrda yazlan on kamil
srlrdndir. 1945-ci ild Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn hqiqi zv seiln
zeyir by Azrbaycan SSR-in Dvlt himnini bstlmyi taprmdlar.
Onun "Arn mal alan" v "O olmasn, bu olsun" srlri bir ox dnya
dillrin trcm olunmu, ekranladrlm, dnyann on mhur teatrlarnn
shnlrind tamaaya qoyulmudur. .Hacbylinin 1945-ci ild yazd
"Azrbaycan xalq musiqisinin saslar" monoqrafiyas ox zngin Azrbaycan
musiqi xzinsinin aardr.
199

zeyir by istedadl bstkarlar, musiqinaslar, ifalar nsli
yetidirmidir. Qara Qarayev, Fikrt mirov, Niyazi, Soltan Hacbyov v ne-
ne mahir musiqiilrimiz zeyir byin tlblri olmular.
zeyir by Hacbyli 1948-ci ild Bak hrind vfat etmi v Fxri
xiyabanda dfn edilmidir.

200

Azrbaycann musiqi tarixind Mslm
Maqomayev ad xsusi yer tutur. Onun ah smayl
operas XX srin 20-ci illrindk Azrbaycan
operalarna xas improvizasiya prinsipindn kamil opera
formasna keid mrhlsi hesab edilir v bununla da
Azrbaycan opera sntinin inkiaf tarixind
hmiyytli yer tutur.
Azrbaycan SSR Xalq Maarif Komissarl
incsnt bsinin, Azrbaycan Radio Verililri
darsind musiqi bsinin mdiri, Azrbaycan Opera
v Balet Teatrnn direktoru, bdii rhbri v ba dirijoru
vziflrind alm Mslm Maqomayev geni xalq
ktllrinin musiqi thsili msllrin byk diqqt
yetirmi, hminin bir ox grkmli Azrbaycan
mdniyyt xadimlri il birlikd incsntd realist
nnlrin, yeni mvzularn brqrar olmasna, Avropa
klassik musiqi janrlar v formalarndan istifad
edilmsin sy gstrmidir.
Azrbaycan tarixin Mslm Maqomayev
grkmli bstkar, dirijor, musiqinas v ictimai xadim
kimi daxil olmudur.

Mslm Maqomayev
(1885-1937)
Mslm
Mhmmd olu Maqomayev 1885-ci ild eenistann Qrozn hrind sad
azrbaycanl ailsind anadan olmudur. Onun valideynlri sln Azrbaycann
Qax rayonundandr. Ail Qrozn hrin km v Mhmmd kii burada
dmirixanada ilmidir. Qrozn hrind ikiillik hr mktbini bitirdikdn
sonra 1899-cu ild Qori mllimlr seminariyasna daxil olan Mslm
Maqomayev burada 5 il rzind thsil almdr. Seminariyada oxuduu dvrd o,
musiqiy byk maraq gstrmi, burada ilk srlrini yazmdr. Onun yazd
kiikhcmli musiqi srlri musiqi mllimlrinin diqqtini clb etmi, ona musiqi
sahsi zr faliyyt gstrmk tvsiy edilmidir. M.Maqomayev seminariyada
zeyir Hacbyli il tan olmu, onunla dostlam v onlar bu dostluu
mrlrinin sonunadk saxlamlar.
1905-ci ild seminariyan bitirdikdn sonra Mslm Maqomayev tyinatla
imali Qafqazn Bekovi kndind, sonra is Lnkran hr mktbind
mllimlik etmidir. Maarifprvr musiqi xadimi olaraq o, drs dediyi hr
mktbind xor, dram drnyi, orkestr tkil etmi, bir ox xalq mahnlarn nota
201

salmdr. Onun musiqi istedad x yolu axtarr v getdikc aydn olurdu ki,
M.Maqomayev musiqisiz yaaya bilmir, musiqi onun btn fikrini mul edirdi.
1911-ci ild Bakya kn Muslm Maqomayev bir ara Sabunuda
mllim ildikdn sonra Azrbaycan Opera Teatrna skripka qbul edilmidir.
Bu teatr o dvrd Azrbaycan pekar musiqi sntinin qrargah, dnn beyni
kimi qbul edilirdi. Burada alan snt ustalar z sahlri zr faliyyt
gstrmkl kifaytlnmir, Azrbaycanda klassik musiqinin inkiaf, onun milli
musiqi il sintezi yollarn dnrdlr. Teatrda M.Maqomayev zeyir
Hacbylinin on yaxn silahdalarndan biri kimi Azrbaycan musiqili teatrnn
tkkl v inkiaf istiqamtind ilmy balamdr. Hminin o, Hseynqulu
Sarabski, Hnfi Terequlov v baqa musiqi xadimlrimizl birg faliyyt
gstrmidir. 1912-ci ildn balayaraq mrnn axrnadk Mslm Maqomayev
opera tamaalarna dirijorluq etmidir.
1916-c ild Mslm Maqomayev znn ilk operas olan "ah smayl"
operasn yazmdr. Operann musiqisinin ox hisssini muamlar tkil edirdi.
srin 1924 v 1936-c illrdki formalarnda mllif muam improvizasiyalarn
azaltm, sr reitativ, rqslr daxil etmi, oxssli xor nmrlrini artrmdr.
Onun "ah smayl" operas XX srin 20-ci illrindk Azrbaycan operalarna xas
improvizasiya prinsipindn kamil opera formasna keid mrhlsi hesab edilir v
bununla Azrbaycan opera sntinin inkiaf tarixind hmiyytli yer tutur.
Azrbaycanda sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra Mslm Maqomayev
Azrbaycan musiqi sntinin inkiaf sahsind grgin ilmidir. O, 20-ci illrd
Azrbaycan SSR Xalq Maarif Komissarl incsnt bsinin v Azrbaycan
Radio Verililri darsind musiqi bsinin mdiri ilmidir. Bu vziflrd o,
geni xalq ktllrinin musiqi thsili msllrin byk diqqt yetirmidir.
nzibati vziflrd almas onun bstkarlq faliyytin xll gtirirdi, lakin
bununla bel, ildiyi illrd o, klassik musiqinin xalq arasnda sevilmsind,
ktlvi mahnlarn klassik musiqi il milli musiqinin sintezi sasnda yazlmasnda
byk ilr grmdr.
XX srin 30-cu illrind bstkar Azrbaycan Opera v Balet Teatrnn
direktoru, bdii rhbri v ba dirijoru vziflrind almdr. Mslm
Maqomayev bir ox grkmli Azrbaycan mdniyyt xadimlri il birlikd
incsntd realist nnlrin, yeni mvzularn brqrar olmasna, Avropa klassik
musiqi janrlar v formalarndan istifad edilmsin sy gstrmidir.
Mslm Maqomayevin bstkarlq slubunun formalamasnda xalq
mahnlarn toplayb ilmsinin hmiyytli rolu olmudur. 1927-ci ild onun
mumi redaktsi il "Azrbaycan trk el nmlri" mcmusi nr edilmidir.
Bununla o, bir ox nadir Azrbaycan mahnlarnn qorunmasn, nsildn-nsl
trlmsini tmin etmidir. Hal-hazrda ermnilrin znnkldirm y
202

ald musiqi v mahnlarn bir ox artq o dvrd bu mcmud Azrbayca
musiqi nmunlri kimi gstrilmi v tanmdr.
Azrbaycan ktlvi mahn janrnn yaradclarndan olan bstkar "Yaz",
"Tarla" "Bizim knd", "Yar" v s. mahnlar bstlmidir. Onun kiikhcmli
orkestr srl (rapsodiya, rqs, mar, fantaziyalar) Azrbaycan proqraml simfonik
musiqinin ilk nmunlrindndir. Bel srlr arasnda 1928-ci ild yazd
"Azrbaycan llrind", 1930-cu ild yazd "Azad olunmu Azrbaycan qznn
rqsi", "Drvi", "Pid ramdi-ahargah" fantaziyalarn, 1933-c ild yazd
"Pionerlr mar", "Azrbaycan radiosu mar" ("RV-8" ad il d tannr) "lal"
simfonik pyesini v s. srlri gstrmk olar.
1935-ci ild Mslm Maqomayevin byk yaradclq mvffqiyyti
olan "Nrgiz" operas ictimaiyytin diqqtini clb etmi, musiqi mtxssislrinin
yksk qiymtin layiq grlmdr. Bu sr Azrbaycan musiqili teatrnn
inkiafnda mhm mrhl tkil edir. lkmizd Sovet hakimiyyti urunda
kndlilrin mbarizsini ks etdirn bu sr inqilabi mvzulu ilk sovet
operalarndandr. Dorudur, opera siyasi sifari sasnda yazlb, lakin bu onun
musiqi dyrin xll gtirmir. Klassik opera nnlri sasnda bstlnmi
"Nrgiz" operasnn musiqi dili Azrbaycan xalq musiqisi intonasiyalar il
alanmdr. 1938-ci ild Moskvada keiriln Azrbaycan dbiyyat v incsnti
dekadasnda "Nrgiz" byk mvffqiyyt qazanmdr. Mllif 1936-c ild
Azrbaycan SSR mkdar incsnt xadimi fxri adna layiq grlmdr.
Mslm Maqomayev hminin "llr", " 1905-ci ild" dram
tamaalarna, "Azrbaycan incsnti", "Bizim raport" v s. sndli filmlr musiqi
bstlmidir. O hminin 300-dn artq xalq mahn v rqslrini nota salmdr.
Onun son sri "Xoruz by" musiqili komediyasna yazmaa balad musiqi idi,
lakin bu i tamamlanmam qalmdr.
Mslm Maqomayev 1937-ci ild Nalikd qastrol zaman vfat edib,
Bakda dfn olunub.
203

Azrbaycan tsviri snti tarixind Bhruz
Kngrli xsusi yer tutur. Rssam, boyakar v qrafik
kimi tannan B.Kngrli xsusi rssamlq thsili alm
ilk azrbaycanldr.
Rssamla karikatura v satirik rsmlr
kmkl balayan Bhruz Kngrli sonralar tdricn
mnzrlr, portretlr, natrmortlar, oxkompozisiyal
v sjetli srlr yaratmaa stnlk vermidir. Onun
kdiyi portretlr yaratd personajlarn daxili-psixoloji
almini ab gstrmkl brabr, mvzu aktuallna v
ideya mzmununa gr bu gnn ictimai-siyasi
hadislri il d sslirlr.
Uaqlqdan fiziki xstliyi olsa da, Bhruz
Kngrli mhsuldar ilmi, 7 illik rssam mrnd
2000-dn artq rsm sri yaratmdr.
Bhruz Kngrlinin ad Azrbaycan tsviri
snt tarixind xsusi rssamlq thsili alm ilk
azrbaycanl, Azrbaycan tsviri sntind realist
dzgah boyakarlnn tkklnd, portret v mnzr
janrlarnn formalamasnda xsusi rolu olan rssam,
teatr rssamlnn banilrindn biri kimi daim hrmt
v ehtiramla xatrlanacaqdr.


Bhruz Kngrli
(1892-1922)
Bhruz (amil)
irli by olu Kngrli
1892-ci ild Naxvanda
zadgan ailsind anadan
olub. Uaqlqda ciddi
xstlik keirn Kngrli
ar eitdiyindn mumthsil mktbin ged bilmmidir. Bhruzu yksk l
qabiliyytin gr Tiflisd yerln Qafqaz ncsnti Tviq Cmiyytinin
nzdindki Boyakarlq v Heykltralq Mktbin qbul etmilr. 1910-1915-ci
illrd o burada thsil alm, rssamln bir ox istiqamtlrind gcn
snamdr. Bhruz Kngrlinin rssam kimi pxtlmsind Clil
Mmmdquluzadnin v "Molla Nsrddin" jurnalnn byk rolu olmudur.
Yaradclnn ilk dvrnd mollansrddini rssam O.merlinqdn drs alan
Bhruz hr hanssa bir hadisnin v ya obyektin mahiyytini bir baxla anlamaq
v onu tsvir etmk vrdilrin yiylnmidi.
Karikatura v satirik rsmlr kmy balayan rssam ox kemir ki,
rssamln digr janrlarnda da ilmy balayr. Onun akvarel v yal boyalarla
ildiyi mnzrlr rnglrin lvanl, boyalarn rngarngliyi, tsvirin reall il
insan valeh edir. Gcn portret janrnda snamaq istyn Bhruz dostlarnn bir
ne uurlu tsvirini yaratmdr. Onun kdiyi ilk portretlr srasnda mllimi
rssam O.merlinqin v tlb yolda - L.Qudiavilinin portretlri on
mkmmllridir. O, eyni zamanda tsadfi, sad insanlarn portretlrini d
204

kmidir. Bel srlr arasnda "Qoca kii" portreti diqqti daha ox clb edir.
Bhruz Kngrlinin mit shnlrini tsvir edn rsm srlri byk, ox
kompozisiyal quruluu, hr bir obrazn slis ilnmsi il tamaann diqqtini
clb edir. Bel srlr srasnda "Toy", "Elilik" v s. sjetli rsmlr xsusil
seilir.
1914-c ilin iyununda rssamn Naxvanda ilk byk srgisi
keirilmidir. Orada gstriln rsmlr hmyerlilrini heyran etmidir.
Azrbaycann ayrlmaz hisssi olan Naxvan tbitinin gzlliklri, kdiyi
insanlarn cizgilrindki mdriklik bu rsm srlrinin diqqti clb edn chtlri
idi. Sjetli srlr d maraqla qarlanmdr. O vaxt qbal qzeti srgi v onun
mllifi haqqnda uzaqgrnlikl yazrd: "Cavan rssammz glckd iftixarmz
olacaqdr".
Cmi 7 il yaradclq faliyyti il mul olmaa mhlt tapm rssam
2000- qdr rsm sri yaratmdr. O, realist ifadliliyi, yksk bdii-estetik
dyri il diqqti clb edn oxlu portret, mnzr, natrmort v s. kmidir.
Kngrlini insanlarda onlarn daxili almi maraqlandrrd. O, insanlarn zahirini
tsvir etmkl onlarn daxili dnyasn ab gstrmy alrd. Dvrn qabaqcl
ziyallarnn, sad adamlarn B.Kngrli trfindn ilnmi portretlri ilk nvbd
mna drinliyi il tamaann diqqtini clb edir. Bu portretlr hm d yksk
bdii zvql ilnmilr. Onlarn arasnda "Yal kii", "Grc" portretlri xsusil
seilir.
Rssamn yaradclnda mnzr janr mhm yer tutur.
Onun mnzrlrind sasn tbit gzlliklri ks edilmidir. "lal", "Dalq
mnzr", "lanlda ay inda", "Gn batarkn", "Ar da", "Khn
qala", "liabad kndind darvaza", "Yamxana kndin gedn yol", "shabi-khf
da" v s. mnzrlr bu qbildn olan srlrdir.
"Payz", "Bahar" adl rsm srlrind ilin fsillrinin xsusiyytlri,
Azrbaycan tbitinin hr fsild gzl olmas gstrilir.
Azrbaycan xalqnn tarixi-memarlq abidlrini tsvir edn Kngrli
onlarn vasitsil xalqmzn mhtm kemiindn sz ar. Rssamn
mdniyyt abidlri tsvirlri arasnda "Mmn xatn trbsi" adl sri z
mhtmliyi il seilir. Bhruz Kngrli hm d Azrbaycan teatr rssamlnn
banilrindndir. O dvrd teatrlarda pekar rssamlar yox idi, dekorasiya v
geyimlr bir ox hallarda artistlrin zlri trfindn seilir v yaradlrd. Bhruz
Kngrli XX srin 10-cu illrind Naxvan teatrnda Clil Mmmdquluzadnin
"llr", Mirz Ftli Axundzadnin "Hac Qara", bdrrhimby Haqverdiyevin
"Pri-cadu" pyeslri sasnda hazrlanm tamaalara bdii trtibat vermi v geyim
eskizlri kmidir, Azrbaycan Cmhuriyytinin yaradlmasn rbtl
qarlayan Bhruz Kngrli milli mstqil dvltimizin mvcud olduu illrd
205

byk ilr grmdr. Eyni zamanda, 1918 - 1920-ci illrd o, yaradclndan da
qalmam, boyakarlq v qrafika srlri yaratmdr. sl Azrbaycan vtnda,
vtnprvr bir insan olan Bhruz Kngrli 1918 -1920-ci illrd ermni
danaklarnn Azrbaycanda trtdiklri facilri tsvir etmi, z dd-baba
torpaqlarndan zorla qovulmu v Naxvana pnah gtirmi azrbaycanl
qaqnlarn portretlrindn ibart silsil srlr yaratmdr. Rssam bu srlri il
azrbaycanllar onlara qar ediln vhiliklri unutmamaa arr, eyni zamanda,
dnya ictimaiyytin incsnt srlri vasitsil Azrbaycan hqiqtlrini
atdrmaa can atrd.
Mvzu aktuallna v ideya mzmununa gr bu gnn ictimai-siyasi
hadislri il ssln "Qaqnlar" silsilsin daxil olan portretlr canll, reall
v psixoloji ifadliliyi il frqlnir. Bu silsildn olan "Qaqnlar", "Qaqn qz",
"Qaqn olan", "Qaqn qadn", "Yurdsuz ail", "Qaqn Gmn", "Ayaqyaln
qaqn olan" v s. onlarca qaqnn portretlri tkc sntkarlq sviyysi
baxmndan deyil, tarixi snd kimi d dyrlidir. Bhruz Kngrli portret ustas
kimi yaratd personajlarn daxili-psixoloji almini ab gstr bilmidir. Rssam
tsvir etdiyi qaqn uaqlarn hr birinin simasnda didrgin ddklri ata-baba
ocaqlarnn hsrtini, keirdiklri hiss v hycanlar, gzlrin qonmu qss v
kdri znmxsus ustalqla ks etdirmidir.
1920-ci ild Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin squtu, Zngzurun Sovet
Rusiyasnn li il Ermnistana verilmsi, Naxvan v Qarabaa ediln tcavzlr,
minlrl vtnprvr insann qtl yetirilmsi, Azrbaycann talanmas, xalqn z
tarixindn v mdniyytindn uzaqladrlmas rssama ar tsir gstrmidir. z
hisslrini cilovlaya bilmyn rssam onlar yaratd srlrl bruz vermidir.
Olduqca mhsuldar ilyn rssamn 1921-ci ild Azrbaycanda alan ilk
byk srgisind onun 500-dn artq sri nmayi etdirilmidir.
Hal-hazrda Bhruz Kngrlinin srlri R.Mustafayev adna Azrbaycan
Dvlt ncsnt Muzeyind, Naxvan Dvlt Tarix Muzeyind, Moskvada
Dvlt Tarix Muzeyind v xsi kolleksiyalarda saxlanr.
Bhruz Kngrli 1922-ci ild Naxvanda vfat etmidir.
206

Hac Zeynalabdin Tayev
Azrbaycan iqtisadiyyatnn
mstmlk xarakterin zrb vuran ilk
milli snayeimizdir. Xeyirxahlq v
fzilt nmunsi, srvt v sxavt
sahibi hesab ediln Tayev trk v
mslman dnyasnn n tannm
xeyriyyisi olmudur.
Azrbaycan tarixin Hac Zeynalabdin
Tayev Azrbaycan sahibkarlnn
grkmli nmayndsi, xeyriyyi,
maarifprvr v ictimai xadim kimi
daxil olmudur.
Hac Zeynalabdin Tayev
(1823-1924)
Hac Zeynalabdin Tayev 1823-c ild Bakda rihr deyiln yerd
anadan olmudur. Atas Mhmmdta bamaq olduundan ailsi ox kasb
yaayrm. Ailsin kmk mqsdi il Zeynalabdin d kiik yalarndan atasnn
emalatxanasnda ilmy balayr. 15 yana atdqda atas onu bnna yanna
fhl qoyur. ox kemir ki, olann frastini grn bnna onu zn kmki
teyin edir. Bir az pul qazandqdan sonra Zeynalabdin ticartl d mul olmaa
balayr.
1872-ci ild neftli torpaqlar hrraca qoyulduqda Tayev d torpaq pay
icary gtrr. midini he zaman itirmyn Tayev, nhayt, arzusuna atr:
gtrdy torpaqdan neft fontan vurur. "H.Z.Tayev" adlandrd neft irktini
qeydiyyata aldran Zeynalabdin mdnind ustalara yksk maa verir, n yeni
avadanlq quradrr. Nticd onun glirlri srtl artmaa balayr. Bundan
sonra o hm d neft zavodlar alr. 1882-ci ild Tayev 1-ci gildiya tacir rtbsin
layiq grlr. 1896-c ild onun neft irkti hasilatda n yksk gstriciy nail
olur - 32 milyon pud (1 pud - 16 kq). Mqayis n xatrladaq ki, Nobel
qardalar irkti ild 28 milyon pud neft hasil edirdi. O hm d Bak neftini Xzr
dnizi v Qafqaz dmir yolu vasitsil ixrac edn n byk sahibkarlardan idi.
Mqsdynl tdbirlri nticsind Tayev Azrbaycan iqtisadiyyatnn
mstmlk xarakterin zrb vuran, onu sndran ilk milli snayeimiz oldu.
1897-ci ild neft mdnlrini Britaniya irktlrindn birin satan Tayev
qeyri-neft sektoruna srmay qoyur. Onun ina etdirdiyi Bak toxuculuq fabriki
207

Azrbaycanda yeni istehsal sahsinin balanc olur. Toxuculuq fabriklrini
xammalla tmin etmk mqsdi il Tayev Yevlax rayonunda pambq kini n
torpaq sahsi alr v 1909-cu ild Cavadda pambqtmizlm zavodu tikdirir.
Baknn n iri ticart mrkzi saylan ticart evini d Tayev tkil
etmidir. 1890-c ild balq snayesin gcl srmay qoyan Tayev iri balqlq
vtglrin sahib olmudur. O, balq mhsullarnn saxlanmasn tmin etmk
n Port-Petrovsk (indiki Mahaqala) hrind soyuducu zavodu, buz istehsal
zavodu, llk zavodu ina etdirmidir. Tayevin faliyyt sahlrindn biri d
rabit il bal olmudur. Telefon xtlrinin kiliind sas mvqelr onun
irktin mxsus idi. O hm d danmaz mlakn alnb-satlmas il mul
olurdu. Tayev hminin Port-Petroskda tiki fabriki, Moskvada ticart
mssislri amdr.Onun metal emal v gmi tmiri zavodlar da var idi.
Bakda elektrik xtlri kn Elektrosila shmdar cmiyytinin
direktorlar arasnda Tayev yegan azrbaycanl olmudur. 1903-c ild onun
tklifi il milli sahibkarlarmzdan ibart yaradlm yeni ittifaq Xzr
yanacaqdoldurma donanmasnda milli kapital bu sahnin sas qvvsin evirdi.
Yeyinti snayesin diqqt yetirn Tayev zm balar saldrm, zmlk
tsrrfatlar yaratm, Mrdkanda elektrik dyirman tikdirmidr. Onun "Kr-
Xzr gmiilik cmiyyti" xarici nqliyyat irktlri il rqabt aparrd.
Tayevin bank kontoru kredit mssislri srasna daxil olmudur. 1914-
c ild onun yaratd Bak Ticart Bank yeni snaye mssislrinin
maliyyldirilmsi, yerli sahibkarlara maddi dstk verilmsi sahsind
hmiyytli tdbirlr hyata keirmidir.
1879-cu ild Bak hr Dumasnn zv seiln Tayev hrsalma
msllrin byk diqqt yetirir. 1905-ci ild Tayev hr znidaretm
sistemind mslmanlarn hquqlarn mhdudladran qanunlarn lv olunmasn
tklif etmidir. 1904-c ild ollar - Bak su kmrinin tikintisin xsi vsaitindn
d xeyli pul ayrm, ingilis mtxssislrini bu kmrin kilmsin dvt
etmidir.
Hac Zeynalabdin Tayevin xeyriyyilik tdbirlri xalqn yaddana
bdi hkk olunmudur. Bakda ilk teatr binasn o ina etdirmi, mslman qzlar
n ilk thsil mktbi, Aberonda fhllr n ilk qsb saldrmdr (burada
abad evlrdn baqa, ambulatoriya v mktb d var idi). Onun vsaiti hesabna
kitablar, o cmldn Seyid zim irvaninin, Sultanmcid Qnizadnin, Nriman
Nrimanovun v baqalarnn kitablar ap edilmi, onlardan bzilri Tayevin
hesabna xarici dillr trcm v nr olunmudur. Tayev 1895-ci ild "Kaspi"
qzetini v nriyyatn alr. "Kaspi" nriyyatnda ap ediln ilk kitab "Quran"
olmudur (Azrbaycan dilind). O, maarifilikl mul olan digr qzet v
jurnallarn nrlrin d byk srmaylr qoymudur.
208

Milli kadrlarn hazrlanmasnda Tayevin mstsna xidmtlri olmudur.
O z hesabna tlblri Rusiyann mxtlif ali mktblrind oxudurdu. Onun
kmyini alm xslr arasnda Nriman Nrimanov, Mdi zizbyov,
limrdan by Topubaov, Qara by Qarabyli, Behbud aa Cavanir, Ltfli by
Behbudov, Nsib by Yusifbyli, Mirz Davud Hseynov, Maxac Daxadayev, Mir
Hsn Vzirov, Xudadat by Mlikaslanov, vkt Mmmdova, Ruhulla
Axundov v onlarca baqalarn gstrmk olar.
1902-ci ild amax zlzlsi zaman Tayev bu hrin halisin byk
kmklik gstrmidir. Tayev yeni tipli thsil ocaqlarn rb, fars, rus, trk
dilind kitablarla, tdris vsaiti v mktb avadanl il tmin etdirirdi. Onun
"Nri-maarif", "Nicat" cmiyytlri kitab v drsliklrin ap edilmsind qabaqcl
yerlri tuturdu. O hminin Bak texniki mktbind 12 yoxsul mslman tlbni
z hesabna oxudurdu. Bakda texniki-kommersiya v pe mktblrinin
almasna, onlarda kabinet v laboratoriyalarn tkil edilmsin lav yardm
gstrirdi. Tayev z hesabna yallar n rus dili kurslar tkil etmidi.
1905 - 1911-ci illrd Cnubi Azrbaycanda ba vern hadislr zaman
Tayev inqilablara maliyy kmkliyi gstrmidir. O, randa, Trkiyd,
Hindistanda, Misird v baqa mslman lklrind mktblr, xeyriyy
cmiyytlrin byk vsaitlr keirmi, Rusiya mslmanlarna da yardmn
sirgmmidir. Tayev Moskva, Peterburq, Odessa, Vladiqafqaz, Tiflis, Kutaisi,
Xarkov, Mahaqala, Htrxan hrlrind, elc d Krmn, Sibirin, Volqaboyu
razilrin mxtlif hrlrind trk dilind mktblrin alna byk hcmd
srmay qoymudur. Drbndd qzlar mktbi onun srmaysi saysind faliyyt
gstrmidir. Tayev Peterburqda gzl bir mscid ina etdirmidir. Maraqldr ki,
Misir mktblrind Tayevin mslman dnyasnn grkmli xeyriyyisi kimi
tannmasna hsr ediln drslr keilmidir.
Trklk mvqeyindn x edn Tayev bzn Rusiya rsmi
dairlrinin leyhin getmkdn d kinmirdi. O, Balkan mharibsi zaman
osmanllara pul yardm gstrmi, I Dnya mharibsi gediind ermnilrin
vhiliklrindn ziyan kmi Osmanl vilaytlrin kmklik lini
sirgmmidir. Tayev htta gizli faliyyt gstrn "Msavat" partiyasna da
yardm etmidir. 1918-ci il mart hadislri zaman Azrbaycan dstlrini tmin
edn Tayev hali Aberon kndlrin kilnd randan dniz yolu il rzaq
gtirtdirib onu pulsuz olaraq camaata paylatmd. smayl by Qaspralnn
"Trcman" qzetinin Qafqazda yaylmasna z yardm lini uzatm Tayev
1917-ci ild Qafqaz mslmanlarnn qurultayna pul kmkliyi gstrmidi.
1918-ci ild Azrbaycann mstqillik qazanmas xbrini sevincl
qarlayan Tayev Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin btn tdbirlrind fal
itirak etmidir. O, hkumt bas N.Yusifbyliy yazd tkliflr paketind
209

qeyd edirdi: "Siyasi mstqillik yalnz maliyy v iqtisadi mstqillik sasnda
mmkndr. Bunsuz siyasi mnada azad vtndalar snaye v ticart baxmndan
zlrinin daha gcl qonularnn quluna evrilirlr".
Sovet hkumti Tayevin btn mlakn millildirdi, lakin
N.Nrimanovun tkidi il ona Mrdkandak banda yaamaa icaz verildi.
N.Nrimanov onu hmi - Bakda olanda da, Moskvada ildiyi zaman da himay
etmi, htta dnyasn dyind haqqnda qzetlrd nekroloq ap olunmasn
tlb etmidir. N.Nrimanov Tayevi iqtisadi proseslrin gediin clb etmk
mqsdi il yazrd ki, o htta respublika n Qrb lklrindn kredit ala bilr:
"Qrbi Avropa ona daha ox etibar edr, ninki biz. gr o, kredit aarsa, hmin
pullara Qrbi Avropadan biz lazm olan hr eyi ld ed bilrik". Lakin Moskva
bu tkliflri rdd etdi.
1924-c ild Mrdkandak banda vfat edn Hac Zeynalabdin Tayev
el hmin kndd z vsiyyti il axund buturabn mqbrsi yannda dfn edilib.
N.Nrimanovun lmndn sonra Tayevin ad tariximizdn silinmi, onun ailsi
is tqib olunmudur.
210

Azrbaycan xalqnn milli oyannda v istiqlal
ideyalarnn yaylmasnda grkmli Azrbaycan
airi Mirz lkbr Sabir (Tahirzad) mstsna
xidmtlri olmudur. Maarifprvr ziyal olan
Sabir ictimai satira formasn inkiaf etdirrk
onu inqilabi satira sviyysin qaldrmdr. O,
haql olaraq bu dbi mktbin banisi hesab
olunur. Azrbaycan xalqnn milli urunun,
zndrkinin formalamasnda Sabir poeziyas
mstsna hmiyyt malik olmudur. Klassik
Azrbaycan poeziyasnn nnlrindn
bhrlnn Sabir eri Azrbaycan poeziyasn
yeni bir zirvy qaldrmdr.
Mirz lkbr Sabir
(1862-1911)

Mirz lkbr Sabir (Tahirzad) 1862-ci il mayn 30-da qdim
Azrbaycan hri amaxda anadan olmudur. Xrda alverl mul olan atas
Mdi lkbr Hac Zeynalabdin Tahirzad kasblq ucbatndan ailsini gcl
dolandrsa da, uaqlarn oxutmaa almdr. lk thsilini 1869-1874-c illrd
amaxda mollaxanada alm Mirz lkbr daha sonra grkmli Azrbaycan
ziyals Seyid zim irvaninin "suli-cdid" mktbin daxil olmu v 1875-1877-
ci illrd burada thsil almdr. Mktbd mtrqqi sullarla qurulmu thsil
sistemi Sabirin dnyagrnn formalamasna byk tsir gstrmidir.
1884-c ild 22 yanda ikn o syaht xmdr. Mirz lkbr Sabir
Qafqaz, ran, Orta Asiya v raqn hrlrind olmu, mslman lklrind hyat
trzini, mvcud problemlri mahid etmidir. Aqabat, Buxara, Smrqnd,
Mrv, Sbzvar hrlrind Sabir bir ox zbk v trkmn ziyallar il dostluq
laqlri yaratmdr. 1886-c ild vtn qaydan Sabir artq bel qnat glmidi
ki, mslman lklrini, demk olar, eyni problemlr brmdr. Onlar aradan
qaldrmaq ns ilk nvbd thsil sistemi tkmilldirilmlidir.
amaxda yaayan Sabir burada sabun biirmkl gzran keirirdi. Aza
qane olan ziyal insan bu dvrd z dnclrini, grb-gtrdklrini eirlri
vasitsil ifad etmy alrd. lk erini hl 8 yanda yazan Sabir onlar
qohumlarndan baqa he ks gstrmirdi. 1901-ci ild Azrbaycann
maarifprvr airi Abbas Shhtl grn Sabir eirlrini ona gstrmi v ondan
211

bu eirlri ap etdirmkn mslht almdr. Abbas Shhti Sabirin eirlrindki
vtnprvrlik, inc yumor hissi v satirann orijinal trzd vhdt tkil etmsi
clb etmidir. amax ziyallarndan Ali by Nasehin tkil etdiyi dbi mclisin
zv olan Sabir maarifprvrlik ruhunda yazd "krillah ki, afitabi sxn"
misras il balayan erini 1903-c ild Tiflisd "rqi-Rus" qzetind ap
etdirmidir. Firidun by Krli v Sultanmcid Qnizad il dostluq Sabirin
ictimai hyatla bal dnclrinin formalamasna byk tsir gstrmidir.
1905 - 1907-ci illrin tlatml hadislrind geni ictimai v dbi
faliyyt gstrn Sabir vvlc "Hyat", sonra is "rad" qzetlrind eir v
mqallr drc etdirmidir. 1906-c ildn balayaraq air "Molla Nsrddin" jurnal
il mkdalq edir. Onun bu jurnalda ap olunmu "Millt nec tarac olur-olsun,
n iim var" adl eri dillr zbri olmudu. 1906 - 1910-cu illrd Sabir "Molla
Nsrddin" jurnalnda 156 eir ap etdirmidir. eirlrin gr mrtce qvvlr
trfindn tqiblr mruz qalan air onlar daim dyiiln txllslrl (cmi 40-a
yaxn txlls arasnda n ox istifad etdiyi "Hophop", "Alar glyn",
"Boynuburuq" txllslri idi) ap etdirmk mcburiyytind qalmdr. "Molla
Nsrddin" jurnalnda itirak Sabirin yaradclnn n yetkin, mhsuldar
dvrdr. Hl 1905-ci ild ap olunmu "Beynlmill" eri Sabiri xalqlar
dostluunun tbliats kimi tantmaqdan lav, onun realizm, trqqi v
demokratiya urunda mbariz aparacana iar edn manifest ruhlu sr idi.
O, Azrbaycann digr qzet v jurnallar il d mkdalq edirdi. Mirz
lkbr Sabir 1906 - 1908-ci illrd "Dbistan", "Rhbr", "Fyuzat", "Taz
hyat"da, 1909 - 1910-cu illrd "Hqiqt" v "Znbur"da eirlr v trcmlrl
x etmidir. Azrbaycan dbiyyatnn incilrindn saylan "Niy mn drsdn
qadm", "Axundla keiin vdi" kimi felyetonlarn o, Clil Mmmdquluzad il
birlikd yazmdr.
1908-ci ild Sabir Bak quberniyas ruhani idarsind xsusi komissiya
qarsnda imtahan verrk rit mllimi olmaq hququ qazanr v amaxda
"mid" adl mktb ar. Yeni sullu tdris sistemi sasnda qurulmu bu mktb
amaxnn ictimai hyatnda ox mhm rol oynamdr. Lakin mktbdki
faliyyti byk qvv v zhmt tlb edir, bu is air kimi onu qane etmirdi.
1910-cu ild Bakya kn Mirz lkbr Sabir "Taz hyat", "Hqiqt"
qzetlri redaksiyalarnda, "Sda" mtbsind mshhih (korrektor) ilmi,
"Nri-maarif cmiyytinin Balaxan mktbind drs demidir. Lakin qara ciyr
xstliyindn ziyyt kn airin hal gn-gndn pislirdi. Clil
Mmmdquluzad v Hmid xanm Sabiri malic n Tiflis dvt edirlr. 3
aylq malic kursundan sonra bel yngllk hiss etmyn air 1910-cu ilin
dekabrnda amaxya qaydr v mrnn son aylarn ar maddi tinliklr iind
yaayr.
212

Yaradclnn ilk alarnda lirik air kimi tannan Mirz lkbr Sabir
qzl, qsid, rbai, mrsiy, nvh janrlarnda eirlr yazmdr. Lakin tdricn
ictimai satiraya daha ox meyl edn air satira yazmaa balayr v 1905-ci ildn
artq inqilabi satirann sasn qoyur. Qasm by Zakir, Baba by akir, Seyid
zim irvaninin dbi irsinin davams olan Sabir arizmin milli zlmnn, sosial
daltsizliy saslanan yaramaz ictimai quruluun qnimin evrilmidir. Xalq
soyub-talayanlara, ictimai trqqiy mane olanlara qar kskin mvqe tutan air
xurafat v mvhumat, khnlmi adt-nnlr, hminin mstbid ar, ah v
sultan rejimlrinin leyhin satirik eirlr yazrd. Eyni zamanda milli v sosial
azadlq ideyalarnn v mbarizsinin trnnm d Sabir erinin balca
mvzularndan olmudur. Azrbaycan dbiyyatnn, eyni zamanda ictimai v
bdii fikrinin n byk simalarndan olan Sabir tnqidi realizmin qdrtli
nmayndsi kimi dbi irsimizd drin iz qoymudur. Humanizm v azadlq
ideyalar Sabir realizminin candr. Sabirin eirlri Azrbaycan dbiyyat v
mtbuatnda inqilabi-demokratik meyillrin mhkmlnmsin ciddi tsir
gstrmidir. Eyni zamanda romantizm, dini-sxolastik v formalist eirlr leyhin
x edn air xalq mnafeyin xyant, istismarlara is yaltaqlq edn yaz v
airlri "xlaqsz" adlandrrd. O, hqiqi sntkar n vtnprvrliyi, xlqiliyi,
"srin aynas" olma mqdds vzif sayrd, "Pisi pis, yrini yri, dz hmvar"
yazma tvsiy edirdi. air "N yazm?", "Atm niqabi-hsnn", "Ey aln ay"
eirlrind znn dbi-tnqidi v estetik fikirlrini izah etmidir. Byk bdii
mumildirm qvvsin malik Sabir realizmi xalqn mxtlif zmrlrindn olan
satirik tiplri ifa edir, onlarn tarixi inkiaf prosesind mvqeyi v daxili almi
haqqnda oxucuda canl, inandrc tsvvr yaradrd. Onun yaratd bu tipik
obrazlar is tarixi, milli v etnoqrafik koloriti, hqiqt uyunluu il
diqqtlayiqdir. "Bak fhllrin", "Traneyi-silan", "Fhl, zn...", "kini",
"Alama", "Biz n?", "Dilni" v s. eirlrind Sabir fhl v kndlilrin ar
hyat trzini canlandrmaa mvffq olmudur. Azrbaycan vahid grmk arzusu
il yaayan sair z eirlrind Cnubi Azrbaycanda ah rejimin qar aparlan
mbarizni alqlam v htta azadlq mbarizsinin lideri Sttarxana eir hsr
etmidir.
Mrtce qvvlrin btn thqirlrin, trafn bryn "tn seli"n
baxmayaraq, air yaradclq mramna, vtndalq borcuna daim sadiq qalm,
sonadk ideallarnn qlbsin inanmdr.
Sabirin poeziyasnda lirik motivlr d qvvtlidir. ox hallarda onun lirik
eirlrind zalmlara nifrt mzlumlara mhbbt hissi il zvi birlmidir. Onun
"Neylrdin, ilahi", "Yaadqca xrab irvanda", "Ruhum" v s. eirlri bilavasit
lirik janrda yazlmdr. Sabir uaqlar n d yazmdr. Onun uaq eirlri XX
213

XX srin vvllrind Azrbaycanda n
hrmtli ziyallardan biri d li by Hseynzad
olmudur. Onun azrbaycanllardan trk qanl,
mslman etiqadl, firng fikirli, Avropa qiyafli
fdai yetidirmk ideyas ox srtl trklmk,
islamlamaq, masirlmk klind cmiyyt
arasnda yaylm, tdricn siyasi ara evrilmidir.
Trkdilli xalqlarn birlmsini arzulayan li byin
ideal in sddindn rbistan shralarnadk razilri
hat edn byk Turan imperiyas v n sevimli
szlri is:
Eylr dili in sddindk hkmn icra,
Bir ucudur Altay bu yerin, bir ucu shra idi.
li by Hseynzadnin ad Azrbaycan
tarixin grkmli ictimai xadim, pedaqoq, hkim,
jurnalist, yaz-publisist, rssam, musiqinas kimi
yazlmdr.

srin vvllrind yaranmaqda olan Azrbaycan uaq dbiyyatnn n yax
nmunlrindndir.
Sabirin eir dili canl xalq dili v klassik rq erinin ifad xsusiyytlri
sasnda formalam zngin, rngarng, duzlu-mzli dildir.
Azrbaycan xalqnn milli urunun, zndrkinin formalamasnda,
istiqlal urunda mbarizsind mstsna hmiyyt malik Mirz lkbr Sabir
1911-ci il iyulun 12-d amax hrind vfat etmi v "axndan" ("ahi
Xndan) hr qbiristanlnda dfn olunmudur.

li by Hseynzad
(1864-1940)
li by
Hseynzad 1864-c ild Salyan hrind anadan olmudur. Mdrsd drs
deyn atas Hseyn by olunu da mllim grmk istyir v qohumlar axund
hmd Hseynzaddn mslht istyir. Qafqazn eyxlislam vzifsini tutan
axund hmd olan Tiflis gtizdirir v burada Qafqaz Mslmanlar Ruhani
darsinin nzdind ali sinifli mktb qbul etdirir. Mktbi bitirn li by 1875-
ci ild Tiflisdki 1-ci hr gimnaziyasna daxil olur v 1885-ci ild buran
mvffqiyytl bitirir.
Ruhani olmaq istmyn li by Hseynzad 1885-ci ild Peterburqa
yollanr v Peterburq Universitetinin fizika-riyaziyyat fakltsin daxil olur.
Burada o, 1889-cu ildk thsilini davam etdirir v universiteti mvffqiyytl
bitirir. Lakin li byin texniki sahy bir el hvsi olmamdr. Drs proqramna
214

aid olan dbiyyatdan daha ox, o, trkdilli xalqlarn tarixi v dbiyyatna aid
kitablar oxuyurmu, islam tarixi v dyrlrin maraq gstrirmi. Tlb siyasi
drnklrinin fal zv olan li by arizmin trk-mslman xalqlarna qar
apard siyast qar xmdr. Nticd onun ad bir ox polis protokollarnda
hallanm, faktik olaraq potensial inqilablarn "qara siyah sna salnmdr. Bu
zaman .Hseynzad hm d dbi faliyytl mul olmaa balam, sasn
lirik eirlr yazmdr.
Rusiyann onunn cansxc mhitind yaaya bilmyn li by
Hseynzad gzlnilmdn stanbula yollanr.
Trk dnyasnn nicatn Osmanl dvltind grn li by burada ali
thsil almaq qrarna glir. 1890 - 1895-ci illrd .Hseynzad stanbul
Universitetinin hrbi tibb fakltsind ali thsil alr. Universiteti bitirdikdn sonra
o, 1895 - 1897-ci illrd stanbulda Heydrpaa hrbi hospitalnda dermatoloq
ixtisas zr hkim ilyir. li by 1897-ci ild yzba rtbsind Trkiynin
Balkanlarda apard mharibnin Tesaliya cbhsin gndrilir v 3 il dy
blgsind olur. Burada o, mharibnin trtdiklri flaktlri z gzlri il grr.
1900-c ild li by cbhdn qaydr, stanbul Universitetinin dri-zhrvi
xstliklri zr kafedrasnda professor kmkisi vzifsind alr. Bu illrd
onun ap etdirdiyi srlr Trkiy tibb elminin inkiafna myyn thf
vermidir. "Sifilis", "Vba v mikrobu", "Ensiklopedik trk lti" kimi srlri
osmanl ictimaiyyti v pekar hkimlr trfindn msbt qarlanmdr.
Hrbi hkim kimi ald dvrd li by vaxtar bdi faliyytl d
mul olur; o, alman alimi F.Bodentedtin mr Xyyam haqqnda yazd sri,
airin bir ne rbaisini, Htenin "Faust" srini trk dilin evirrk nr etdirir.
Bu dvrd li by Hseynzad z srlrini ".H" v "Slyani" txllslri il
imzalamdr.
Trkiyy byk mhbbt hissi il yanaan li by Osmanl
sultanlarnn zbanalqlarn, onlarn konservatizmini lknin inkiafna mane
olan sbblr hesab etmidir. O, lkd kkl islahatlarn trfdar olmudur. li
by siyasi drnklrd fal itirak etmy balam v burada bir ox trqqiprvr
ziyal il tan olmudur. Trkiy ziyallar Abdulla Cvdt, sak Skuti v brahim
Temo il dostluq edn li by stanbulda "ttihad v trqqi" partiyasnn sasn
qoyur v sultan bdlhmid rejimin qar xr. Buna gr tqib olunan li by
1903-c ild Trkiyni trk edir v Bakya glir; o burada hkim kimi faliyyt
gstrmk istyirdi.
Lakin Rusiya mmurlar ona hkimlik faliyyti il mul olmaa icaz
vermirlr v li by "Kaspi" v "Baku" qzetlri il mkdalq etmy balayr.
gzarl v jurnalist intuisiyas il seiln li by ox kemir ki, Hac
215

Zeynalabdin Tayevin maliyyldirdiyi "Hyat" qzeti v "Fyuzat" jurnalndan
dvt alr v 1905 - 1907-ci illrd bu orqanlarda alr.
Azrbaycanda li byin siyasi-ictimai fikirlri xalq trfindn rbtl
qarlanrd v odur ki 1905-ci ild o, bir nfuzlu xs kimi "mumrusiya
mslmanlarnn ehtiyaclarna dair" adl mraciti tqdim etmk n Peterburqa
gedn 11 nfrlik heyt zv seilir. O hminin Rusiya Mslman ttifaqnn gizli
qurultaylarnda itirak edir. Trk-mslman xalqlarnn birliyini arzulayan, bunun
urunda alan li byin "Trklr kimdir v kimlrdn ibartdir?", "Trk dilinin
vzifeyi-mdniyysi", "Mcnun v Leylayi-islam", "Yazmz, dilimiz" mqallri
Azrbaycandan knarlarda bel byk maraqla oxunurdu. lk df olaraq mhz o,
"Mcnun v Leylayi-islam" mqalsind Turan imperiyasnn qurulmasnn v
onun trkibind btn trkdilli xalqlarn birlmsinin vacibliyini vurulamdr.
li by Hseynzadnin ideal "trk qanl, mslman etiqadl, firng
fikirli, Avropa qiyafli fdai"dir. Onun fikrinc, mhz bel insanlar trk xalqlarn
zlmtdn qurtara bilr. li byin fikirlri "trklmk, islamlamaq,
masirlmk" klind cmiyyt arasnda yaylr v tdricn siyasi mslk
evrilirdi.
Onun bu ideyalar tkc Rusiya hakim dairlri deyil, Osmanl sultan
trfindn d mnfi qarlanm v nticd "Fyuzat" jurnal balanmdr.
Bundan sonra li by Hseynzad pedaqoji faliyytl mul olmaa balam,
Bakda "Sadt" mktbinin mdiri olmu v burada masir tlblr cavab vern
tdris prosesi qurmudur. Eyni zamanda o, "Trqqi" v "Hqiqt" qzetlri il
mkdalq etmi, Azrbaycann siyasi hyatnda ba vern vacib proseslr z
mnasibtini bildirmidir. Onun mqallrind flsf, tarix, siyast, sosiologiya,
dbiyyatnaslq, musiqinaslq problemlri d z ksini tapmdr. li by
Hseynzad oxaxli faliyyti il Azrbaycan dbi-elmi fikri tarixind
M.F.Axundzadnin ardnca yeni bir mrhlnin balancn qoymudur. Mhz
onun saysind Azrbaycanda "fyuzatlar" adl dbi-flsfi mktb yaranmdr.
li by Hseynzadnin "Siyasti-frust" srind trklk ideyas
formalam, trklyn elmi-nzri saslar ilnmidir. Bu sr turanln
mfkur hrkatna evrilmsin gtirib xarmdr.
1908-ci ild Trkiyd sultan bdlhmidin rejimi devrilir v inqilab
dostlarnn dvti il 1910-cu ild li by Trkiyy qaydr. stanbul
Universitetind tibb kafedralarnn birind pofessor vzifsind alan
Hseynzad Trkiynin siyasi, ictimai v mdni hyatnda yaxndan itirak etmi,
hmd Aaolu, Yusif Akura, Ziya Gkalp, Mhmmd min Rsulzad il
Trk drnyind faliyyt gstrmidir. I Dnya mharibsi illrind o, Qrbi
Avropa lklrind keiriln tdbirlrd fal itirak etmi v var qvvsi il
trklk ideyalarn yaymaa almdr.
216

1918-ci ild Trkiy hkumtinin qrar il Azrbaycana kmk mqsdi
il gndrilmi heytin trkibind li by d Gncy glmidir.
Trkiyd cmhuriyyt yaradlanda li by onu rkdn alqlam,
Mustafa Kamal paa Atatrk dstklmidir.
1916 - 1917-ci illrd Berlin v Stokholm konfranslarnda itirak edn li
by Hseynzad yen d turanlq ideyasn byan etmi, onu yaymaa almdr.
1926-c ild Bakda keiriln trkoloji qurultayda li byin itirak sovet
hakim dairlri n n qdr arzuolunmaz idis, Azrbaycan ictimaiyyti n
bir o qdr xo idi. Azrbaycan mstqilliyinin sovet snglri il mhv edilmsini
rk ars il qarlayan li by vtninin yenidn mstqil olacana midini
itirmirdi.
li by Hseynzadnin azrbaycanllar haqqnda syldiyi fikirlr indi d
aktualdr: "Biz insanz. Mzlum olan siniflri zalm siniflrin tcavzndn azad
etmy alacayz. Biz Qafqazlyz. Qafqaz hlin v mumidarsin z baxa
bilmk n lazm gln muxtariyyt tlb ediriz. Biz mslmanz. Binan-leyh
z qaidi-diniyymiz, hrriyyti-vicdanmiz hr n lazmsa, onu istyiriz. Biz
trkz. Dilimizin, lisanmzn trqqisin mane olan hr nv sdlrin, divarlarn
yxlmasna, rf olunmasna qeyrt ediriz".
li by Hseynzad 1940-c ild stanbulda vfat etmidir.
217

Azrbaycann ictimai mhitin slamlq,
qrbilik v trklk ar il ifad olunan
dnyagrn hmd by Aayev gtirmidir. O,
Qrb mdniyytindn yrnmk, lakin dnyaya
islami dyrlr mvqeyindn baxmaq tlbi il x
etmidir. Eyni zamanda, trklrd trklk urunun
oyanmasna byk hmiyyt vermidir. hmd by
Aayevin bu fikirlri sonralar sovet hakimiyyti
illrind ona panislamist, pantrkist damalarnn
vurulmasna sbb olmudur. Sovet dvrnd
kommunist ideoloqlar trfindn Aayevin adnn
kilmsi, srlrinin ap olunmas v oxunmas
qadaan edilmidi.
Azrbaycan tarixin hmd by Aayevin ad
trklk hrkatnn ideoloqlarndan biri, grkmli
ictimai-siyasi xadim, publisist, yaz, islamnas kimi
yazlmdr.
hmd by Aayev
(1869-1939)
hmd by Aayev 1869-cu ild ua hrind anadan olmudur. Atas
Mirz Hsn by XVIII srd Qaraba xanlnn sasn qoymu Pnahli xan
Cavanirin nslindn idi. hmd by ilk thsilini uadak rus mktbind
almdr. Buran bitirdikdn sonra atas onu Tiflis gndrmidir. Burada hmd
by Tiflis gimnaziyasna daxil olmudur.
Tiflis gimnaziyasn mvffqiyytl bitirn hmd by Aayev
Rusiyann paytaxt Peterburq hrin getmi v Mhndis-Texniki nstitutuna
daxil olmudur. Lakin hl gimnaziya illrindn onun humanitar elmlr byk
hvsi yaranmd. Odur ki, hmd by thsilini yarmq qoyub humanitar
elmlrl mul olmaq qrarna glir. O, Fransann paytaxt Paris yollanr. Burada
dil yrnmkl brabr, o, hquq mktbind thsil alr, daha sonra is dnyann
n mhur elm-thsil ocaqlarndan saylan Paris Sorbonna Universitetin daxil
olur. Hquqnas thsili almasna baxmayaraq o, rq xalqlarnn tarixi il
drindn maraqlanr, rb, fars v trk (osmanl) dillrini mkmml yrnir.
1890-c ildn etibarn hmd by Aayev imzas il Fransann mxtlif
jurnal v qzetlrind mqallr ap edilmy balanr. Bu mqallr sasn rq
flsfsi v dbiyyatna hsr olunmudu. 1892-ci ild o, Londonda keiriln
beynlxalq rqnaslq konqresin dvt alr v hmin konqresd "i mzhbinin
mnblri" adl mvzuda x edir. Bu mvzuda yazd mqal mhur Kembric
Universiteti trfindn bir ne Avropa dillrin trcm edilir. Qacarlar
218

slalsindn olan ran ah is hmd by zk gndrir. Aayevin mqallri
eyni zamanda Tiflisd rus dilind xan "Kavkaz" qzetind d ap olunurdu.
Parisd hmd by "mslman dnyasnn mmtaz simas" adlandrlan, rqin
byk mtfkkiri, ictimai-siyasi xadimi eyx Cmalddin fqani il tan
olmudu. O, Parisd faliyyt gstrn osmanl mtfkkirlri il d tan olmu v
sonralar "Gnc trklr" ad il tannan tkilatn yaranmasnn ahidi olmudur. Bu
tanlqlar onun dnyagrnn formalamasna, sonrak ictimai-siyasi
faliyytinin istiqamtin byk tsir gstrmidir.
1894-c ild hmd by Azrbaycana qaytm v burada "Mriq"
qzetinin ap edilmsi n icaz istmidir. Qzetd islam v trk dnyasnn
problemlri bard, onlarn hlli yollarnn axtarlmas istiqamtind yazlar ap
etmk niyytind olduunu bildirdikd ar mmurlar onun nrin icaz
vermmidir. Nticd hmd by uaya getmi. v 1896-c ildn burada realn
mktbd fransz dilindn drs demy balamdr. O hminin hrd
qiratxana-kitabxana am, ilk teatr tamaalar tkil etmidir. Qaraban ictimai-
siyasi hyatnda ox mhm rol oynayan hmd by olduqca byk nfuz sahibi
idi. Haqqnda yax szlr eidn mhur xeyriyyi Hac Zeynalabdin Tayev
onu Bakya dvt edir v realn mktb fransz dili mllimi vzifsin
dzlmsin yardm olur. hmd by Aayev eyni zamanda "Kaspi" qzetind
d ilmi v htta qzetin dbi bsinin mdiri olmudur.
hmd by znn n yax srlri saylan bir sra kitab v elmi
mqallrini mhz bu dvrd yazmdr. "slama gr v islam almind qadn",
"slam, axund v hatifulqeyb" kitablar, "Kaspi" qzetind drc etdirdiyi
"Mslman shbtlri", "Mslman xalqlarnn vziyyti" adl silsil mqallri
hmd by btn mslman rqind hrt qazandrmdr. srlrind
mslman dnyasnn durumunu tsvir edn, bu ar vziyytin sbblrini
aradran, islam dnyasna bhtan atan avropal mlliflr tutarl cavablar vern
hmd by x yolunu maariflnmkd v mbarizd grrd. Onun srlri
Tiflisd xan "rqi-Rus" qzetind v htta Hindistann Klktt v Misirin
Qahir hrlrind drc olunmudur.
hmd by Aayev "Nicat", "Nri-maarif, "Sadt" xeyriyy
cmiyytlrinin tkil edilmsind yaxndan faliyyt gstrmidir.
1905 - 1907-ci illrd hmd by "rad", "Hyat", "Trqqi" qzetrini
nr etdirmidir. O hminin rus dilind d "Proqress" adl bir qzet hazrlayb
buraxdrmdr. Bu qzetlr azrbaycanllarn milli dncsinin formalamasnda
byk rol oynamdr. hmd by mqallrind ermni danaklarnn i zlrini
am, onlarn arxasnda rus arizminin dayanmasn aq kild bildirmidir.
1906-c ilin fevralnda Qafqaz caniini Tiflisd "barq qurultay"
keirnd hmd by Aayev .Topubaov, Q.Qarabyov v .Hacnski il
219

birlikd Bak hrinin nmayndlri kimi itirak etmi v azrbaycanllarn
proqramn byan etmidir. x zaman konkret faktlar gtirn hmd by
ermni millti partiyalarnn buraxlmasn tlb etmi, ks tqdird
azrbaycanllarn hrbi dstlr yaratmaa mcbur olacan byan etmidir.
"Barq qurultay" he bir mli ntic vermdiyindn hmd by
"Difai" partiyasn tkil etmidir. Partiya ermni tcavznn qarsnn
alnmasnda danqlar yolundan baqa, hrbi dstlr yaratmaq yolunu da tvsiy
etmidir. Azrbaycanl xeyriyyilrin hesabna azrbaycanllardan tkil olunmu
bu dstlr Naxvanda, Qarabada, Zngzurda ermni quldurlarnn v onlarn
havadarlarnn hcumlarnn qarsn almaqda byk rol oynamdr. Partiyann
faliyyti ar hkumtini brk narahat etmidir.
Bak mslman sahibkarlarnn xahii il iki df Peterburqa yollanan
hmd by Aayev xsn imperatorun v nazirlrin qbulunda olmudur. O,
Nobel, Rotild v digr xarici neft maqnatlarnn azrbaycanllar yaadqlar
razilrdn zorla qovmalar bard mlumat vermi, btn neft yataqlarna sahib
olmaq n xarici irktlrin n irkin mllr bel l atdqlarn sbut etmidir.
Nticd azrbaycanllarn Bak trafndak torpaqlardan krlmsi
dayandrlmdr. Lakin Bakya qaydan hmd by ar mmurlarnn gcl tzyiqi
v tqibi il zlmidi.
1909-cu ild hmd by Aayev Trkiyy mhacirt getmk
mcburiyytind qalr. stanbulda o, "Gnc trklr"l yaxnlar, "ttihad v
trqqi" partiyasna zv olur. "Trcmani-hqiqt" qzetinin redaktoru olduu
dvrd o hminin "Trk yurdu" jurnal il d mkdalq edir. li by
Hseynzad, Ziya Gkalp, Yusif Akura, Hmdullah Sbhi v baqalar il birg
faliyyt gstrn hmd by trklk hrkatnn sas ideoloqlarndan
olmudur. Onun bu faliyyti diqqtsiz qalmam v o, Osmanl parlamentin
deputat seilmidir.
1915-ci ild Rusiya razisind yaayan azsayl xalqlarn Lozanna
konfransnda Azrbaycan tmsil edn hmd by AB prezidenti V.Vilsona
azrbaycanllarn acnacaql vziyytindn xbr vern mracit atdrmdr.
1918-ci ild Azrbaycana kmy gndrilmi osmanl qounlarnn
komandan Nuru paann siyasi maviri mhz hmd by Aayev olmudur.
Azrbaycandak faliyyti dvrnd dvlt aparatnn tkilind lindn gln
kmyi sirgmyn hmd by Azrbaycan parlamentin zv seilmidir.
Osmanl qounlar Azrbaycandan xarlandan sonra hmd by ingilis
qounlarnn komandan Tomsonla danqlar aparan Azrbaycan nmaynd
heytinin trkibind olmudur. O, Paris slh konfransna yollanan Azrbaycan
nmaynd heytinin trkibind olmu, lakin stanbulda ingilislr trfindn hbs
edilmi v trkly v islaml yayan bir "jurnalist v deputat" kimi Malta
220

Azrbaycann ifahi dbiyyatnn
v musiqi folklorunun n gcl sahlrindn
biri aq poeziyas v aq havalardr.
Folklorumuzun hr iki qolunun yaradclar
Qurbani, Aq Abbas Tufarqanl, Xst
Qasm, Sar Aq, Aq Hseyn Bozalqanl,
Aq mir, Aq Al v baqalar kimi
byk sntkarlar olmudur. Azrbaycan
aqlar arasnda Aq lsgrin xsusi yeri
var. Aq lsgr orijinal v tbii tbeh,
bnztm, istiar v s. bdii tsvir vasitlri
iltmi, aq poeziyasnn btn nvlrind
eirlr qomu, yeni formalar v aq
havalar yaratmdr. Aq lsgrin bdii
yaradcl aq erinin inkiafna qvvtli
tsir gstrmidir. O, btn Cnubi
Qafqazda, Dastanda v bir sra trkdilli
xalqlar arasnda byk hrt qazanmdr.

adasna srgn edilmidir. 26 aylq srgndn sonra Atatrkn tklifi il trklr
trfindn tutulmu ingilis sgrlri il dyidiriln hmd by yenidn milli
hrkata qoulmu, qurtulu savann fal itiraklarndan olmudur.
20-ci illrd Trkiynin mtbuat brosunda mdir ilyn hmd by
Aayev iki df Trkiy Byk Millt Mclisin deputat seilmidir. O, Ankara
Universitetinin professoru v "Hakimiyyti-milliyy" qzetinin redaktoru
olmudur.
hmd by Aayev 1939-cu ild stanbulda dnyasn dyimi v orada
da dfn edilmidir.

Aq lsgr
(1821-1926)
Aq lsgr (Almmmd
olu) 1821-ci ild Azrbaycann
Gy mahalnn Akils kndind
anadan olub. Hazrda Ermnistan
Respublikasnn ialnda olan bu knd ad dyidirilmi Vardenis rayonu
razisinddir. Hl gnc yalarnda Azrbaycan aq poeziyasnn on grkmli
nmayndlrindn biri saylan Aq Alnn agirdi olmu lsgr onun saysind
aq snti nnlrini drindn yrnmidir. Azrbaycan musiqi v poeziyas
tarixind byk rol oynam Qurbani, Aq Abbas Tufarqanl, Xst Qasm, Sar
Aq, Aq Hseyn Bozalqanl, Aq mir kimi ustadlarn zngin tcrbsi v
bdii irsin arxalanan lsgr vvlc klassik aq havalarn ifa etmi v sonradan
z Aq lsgr ad il tannmaa balayanda is aq poeziyasn son drc
gzl srlri il znginldirmidir.
221

Aq havalar Azrbaycan musiqi folklorunun sas qollarndan birini tkil
edir. Mxtlif dvrlrd aqlarn repertuarnda daim ilnib kamilln aq
havalar xalqmz trfindn qorunmu v nsildn-nsl trlmdr. Bellikl,
hal-hazrda yzdn artq klassik hava v onlarn variantlar mvcuddur. srlrdn
bri bu havalarda myyn ucalql ss mnasibtlri, hminin xsusi sciyyvi
xallar, gu, melodika v kadanslar, vznlr ml glmidir. Alimlrin fikrinc,
ifahi xalq dbiyyatmzn trkib hisssi saylan aq havalar xalq dastanlar il
bir vaxtda yaranm, vvllr yalnz dastanlarda, sonra is hm d mstqil kild
ifa olunmaa balanmdlar. Aq havalar mzmun v xarakterin gr
qhrmanlq ruhunda, lirik v nsihtamiz planda, satirik v komik sciyyli olur.
Bu havalarda insan mnviyyatnn n lvi, ncib keyfiyytlri, xalqn sevinc v
kdri, vtnprvrliyi, zlm v sart qar etiraz, qhrmanlq v radti ks
olunmudur. Aq havalar mhbbt v qhrmanlq havalarna blns d,
slind, mhbbt havalarnda qhrmanlq, qhrmanlq havalarnda mhbbt
motivlrin d rast glmk olar. "Korolu", "Misri", "Orta divanid mrdlik,
csurluq, "Qmrcan", "Gzllm", "Gygl" nd oynaqlq, n hval-
ruhiyy, "Dilqmi", "Yanq Krmi", "Tcnis"d lirik mhbbt duyular, qss
v hsrt motivlri ifad edilir.
Aq lsgrin yaradclnda mhbbt lirikas sas yer tutur. Onun
eirlrind azad v smimi mhbbt, ncib insani keyfiyytlr trnnm olunur.
Bununla brabr, o, sosial ynml eirlr yazm, bir sra eirlrind xalqn ar
hyatn tsvir etmi, zlm v zorakl, ictimai daltsizliyi, mrtce hakimlr v
din xadimlrini, chalt v nadanl, tfeyliliyi kskin tnqid etmidir. eirlri
yksk bdii sntkarlq nmunsi olduundan drhal tkc Azrbaycanda deyil,
ondan knarlarda da yaylmdr.
Aq havalarnn formalarnn yaradlmasnda balca prinsip
variantllqdr. Aq havalarnn diapazonu kiikdir, lakin musiqi ifadlrinin
sonunda diapazon genilnir. Aq havalarnn ritmik xsusiyytlri erin forma v
vzni il laqdardr. Onlarn melodiya v ritminin myynldirilmsind
misralardak hecalarn say hlledici rol oynayr. Masir aqlarn n ox iltdiyi
eir formalar grayl, qoma, tcnis, divani, mxmms v s.-dir. Maraqldr ki,
dbi mtnin v melodiyann xsusiyytindn asl olaraq Aq lsgr bir hava
stnd bir ne eir oxuya bilirdi.
ur mqam v onun blri Aq lsgrin havalarnn mqam sasnda
balca yer tuturdu. Onun segah, bayat-iraz mqamlarnda bstlnmi havalar
da var. Musiqi ifa olunarkn sas vasit kimi sazdan istifad edn ustad bzn
balabann mayiti il ifa edirdi. Mayitedici melodiya vokal melodiyann ya
eyni olur, ya da dmke funksiyasn dayrd. Onun aq havalarnn harmonik
sasn sazn kklrindn irli gln akkordlar kompleksi tkil edirdi. Bunlardan
222

"Qara kk", "Dilqmi kk", "rfan kk" v s. sas akkordlardr. sasn
yuxar registrd oxuyan Aq lsgr bndin sonunda aa registr keir v
axrnc ssi xeyli uzadrd ki, bu da mumilikd aq havalarnn ifalarnn
ksriyytin xas olan chtdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, aqlarn sntkarlq xsusiyytlri v
ustalqlarndan asl olaraq eyni hava mxtlif kild oxunur. Azrbaycan xalq
musiqisinin baqa janrlar il qarlql laqd inkiaf etmi aq musiqisinin, ilk
nvbd Aq lsgr kimi yksk pekarl il seiln ustadlarn pekar musiqi
sntin gcl tsiri olmudur. Bel ki, .Hacbylinin "Korolu", R.Qliyerin
"ahsnm", Q.Qarayev v C.Hacyevin "Vtn" operalarnda, Q.Qarayevin 3-c
simfoniyasnda, F.mirovun "Azrbaycan sitasnda v baqa bstkarlarn
srlrind aq havalarnn slub xsusiyytlrindn mhartl istifad edilmidir.
Aq lsgr orijinal v tbii tbeh, bnztm, istiar v s. bdii tsvir
vasitlri iltmi, aq poeziyasnn btn nvlrind eir qomu, yeni forma v
aq havalar yaratmdr. Aq lsgrin bdii yaradcl aq erinin inkiafna
qvvtli tsir gstrmi, btn Cnubi Qafqazda, Dastanda v bir sra trkdilli
xalqlar arasnda geni hrt qazanmdr.
Aq lsgr 1926-c ild boya-baa atd Azrbaycan torpanda -
Gy mahalnn Akils kndind vfat etmidir.
Asq lsgrin dbi irsi, digr Azrbaycan aqlarnn dbi irsi kimi
toplanb dflrl nr edilmidir. Bununla bel, Azrbaycan mdniyytinin bir
ox nailiyytlrini z adlarna xan bdnam qonularmz "ermni aq
musiqisi"nin mvcudluu haqqnda xbrlr yayr, aq havalarmz z adlarna
xmaq chdlrindn l kmirlr.
223

Azrbaycan dramaturgiyasnn inkiafnda
byk rol oynam xsiyytlrdn biri Ncf by
Vzirovdur. Azrbaycan pekar teatrnn yaradlmas
prosesind itirak etmi Ncf by sonralar komediya
v facilrl mhurlamdr. Msibti-Fxrddin
sri humanizmi, yksk bri ideallar trnnm
edir v Azrbaycan dbiyyatnda ilk facidir.
N.Vzirov hminin Azrbaycan dbiyyatnda
burjuaziyann daxili almini ifa edn ilk srin,
dbiyyatmzda neft Baks haqqnda yazlm ilk
srin mllifidir. O, kini, Hyat, rad,
Tz hyat, Aq sz qzetlrind Drvi
imzas il felyetonlar yazmdr.
Azrbaycan tarixin Ncf by Vzirov grkmli
dramaturq, publisist, teatr xadimi, maarifprvr ziyal,
Azrbaycan dbiyyatnda ilk facinin mllifi kimi
daxil olmudur.
Ncf by Vzirov
(1854-1926)
Ncf by Ftli
by olu Vzirov 1854-c ild Qaraban ua hrind zadgan ailsind anadan
olmudur. lk thsilini el uada, dini mktbd alan Ncf by daha sonra Bakya
glmi v 1868-ci ild Bak realn gimnaziyasna daxil olmudur.
Realn gimnaziyalar texniki thsil verir, agirdlri texniki pe zr
hazrlayrd. Maraqldr ki, z hmyadlar arasnda drin biliyi il seiln Ncf
by zndn yaca byk olan mtfkkirlrl, maarifprvr insanlarla tmasda
olmu, bu onun dnyagrnn formalamasna byk tsir gstrmidir.
Gimnaziyann mllimi ilyn Hsn by Zrdabi il tan olan v onun tsiri il
Azrbaycan pekar teatrnn yaradlmas prosesin clb ediln Ncf by bu id
fal itirak etmidir. 1873-c ild Bakda grkmli dib M.F.Axundzadnin
"Lnkran xannn vziri" v "Hac Qara" komediyalarnn ilk df tamaaya
qoyulmasnda N.Vzirovun byk zhmtlri olmudur.
1874-c ild gimnaziyan mvffqiyytl bitirn N.Vzirov hmin ild
Moskvaya gedir v orada Petrovski-Razumovski adna Me v Torpaqnaslq
Akademiyasna daxil olur. Tbitc lirik olan Ncf by akademiyada oxuduu
mddtd bir ox mtrqqi rus ziyallar il laq yaratmdr. Grkmli rus
yazs V.Q.Korolenko il dostluq edn N.Vzirov dbi srlrd mvcud
problemlrin qabarq formada gstrilmsini yrnmi, dbi srlrin tsiredici
qvvsindn istifad edrk sosial problemlr ictimaiyytin diqqtinin clb
edilmsinin vacibliyini anlamdr. O htta "mdadiyy" adl gizli cmiyyt d
224

yaratmdr ki, bu cmiyyt mnfur ar mmurlarna qar mbariz aparmal,
insan hquqlarnn tapdalanmasnn qarsn almal idi.
Ncf by Vzirov ilk srlrini thsil illrind yazmdr. Tssf ki,
1873 - 1874-c illrd yazd "ti snin, smy mnim", "Qaragnl", 1876-c
ild yazd "Gmi lvbrsiz olmaz" srlri itirilmi v dvrmz qdr glib
atmamdr. Tnqidilrin qeydlrindn mlum olur ki, "ti snin, smy
mnim" srind dini mktblrdki thsil sulu v fiziki czalar, "Qaragnl"
facisind is khn xlaq qanunlar v qadn hquqsuzluu tnqid olunub. 1875-ci
ild yazd "Ev trbiysinin bir kli" komediyasnda mllif kbar bir ailnin
misalnda bir ox zadgan aillrinin tfeyli hyat trzini tnqid edib. 1878-ci ild
akademiyan bitirrk Azrbaycana qaydan Ncf by Vzirov uzun mddt
lkmizin mxtlif blglrind mebyi ilyib. O z elmi tcrblrini "Pald"
adl elmi srd toplayb.
dbi faliyytin davam edn yaz v dramaturq 1890-c ild iki byk
sr yazb. "Daldan atlan da topua dyr" v "Sonrak pemanlq fayda
vermz" pyeslrind ail-mit ixtilaflar, khn adt v nnlr, mvhumat
trdn mhit ifa edilrk tnqid olunub. Birinci srd mllif avamlq v
cadugrliyi tnqid atin tutub, avam insanlarla brabr, dlduzlar da ifa edib.
kinci srd tnqid hdfi kimi glin - qaynana mnasibtlridir. 1891-ci ild
yazd "Ad var, z yox" pyesind Ncf by mlkdar hyatn geni v bdii
chtdn daha mkmml tsvir edib. Pyesd varl, lakin savadsz by, onun
tfeyli hyat srn olu, onlarn vtnlrin v insanlara he bir xeyir vermmsi
tnqid olunub.
1895-ci ild Bakya kn N.Vzirov burada imtahan verib, vkillik
vsiqsi alr v mhkmlrd vkil ilmy balayr. Bununla brabr, o,
Azrbaycan, Rusiya v Qrbi Avropa klassiklrinin dram srlrinin shny
qoyulmasnda rejissor kimi alb. 1895-ci ild yazd "Yadan xdq, yamura
ddk" ("Hac Qnbr") komediyasnda mllif var-dvlt ehtirasnn insani
mnasibtlri saxtaladrmasn Hac Qnbr surtind mumildirmidir.
Mvzusu tacir hyatndan gtrlm srin ideyas acgzlk v tamahkarln
tnqididir.
1896-c ild Ncf by Vzirovun yazd "Msibti-Fxrddin" sri
humanizmi, yksk bri ideallar trnnm edir. Bu sr Azrbaycan
dbiyyatnda ilk facidir. Fxrddin v Sadt kimi maarifi gnclrin obrazlar
yaradlm bu sr Azrbaycann bdii v ictimai fikir tarixind xsusi yer tutur.
Facinin konflikti yenilikl khnliyin mbarizsi zrind qurulmudur. srin
vvlind mllif onun ikinci ad kimi bu atalar szn d vermidir: "km,
k bilmzsn, brkdir flyin yay". Faci hadislrin yksk dramatik
grginliyi, gcl konflikti v qvvtli mumildirmsi il diqqti clb edir.
225

srin qhrman Fxrddinin syldiyi szlr maarifprvr insanlarn
simvolu kimi sslnir: "Mni mslman qardan nadanl qm dryasna qrq
eylyir. Mgr cmi mslmann drdi mnim n kifayt deyil?". "Yadan
xdq, yamura ddk" v "Msibti-Fxrddin" srlri uzun mddt tkc
Azrbaycanda deyil, digr Qafqaz teatrlarnda, hminin Orta Asiya, Volqaboyu
vilaytlri v ran teatrlarnn shnlrind oynanlmdr.
1900-c ild tamamlanm "Phlvanani-zman" pyesi Azrbaycan
dbiyyatnda burjuaziyann daxili almini ifa edn ilk sr kimi qbul edilmidir.
dbiyyatmzda neft Baks haqqnda yazlm ilk sr olan bu komediyada ibaz
dlduzlar ifa olunurlar. "Vay lkm-mllkm" (1909), "N krsn, onu
birsn" (1911) srlrind ail v xlaq problemlrin toxunulmudur.
"Kemid qaaqlar" (1912), "Pul dkn Hac Frc" (1914) pyesind arizm,
yerli zlmkarlara, yaltaq v satqnlara qar vtnda nifrti zn bruz verir.
Ncf by Vzirovun fransz dbiyyatndan tbdil klind qlm ald
daha iki komediyas vardr: Molyerin "Xsis" komediyasnn tbdili - "Aa Krim
xan rdbili" v fransz xalq hekaysi Vkil Patelenin tbdili olan "Dlduz"
komediyalar.
1903-c ild Bak hr Dumasna katib seiln Ncf by sonralar hr
maarif bsi risinin mavini ilyib. 1905-ci ildn o, "Hyat", "rad", "Tz
hyat", "Aq sz" qzetlrind "Drvi" imzas il felyetonlar yazmaa balayr.
Ncf by Vzirov "kini" qzetind fal itirak edib. 1905 - 1918-ci illrd drc
etdirdiyi publisistik mqal v felyetonlarnda o, ar hkumtinin milli qrn
siyastini ifa edir, ermnilrin torpaqlarmza olan iddialarn rdd edir, ermni
milltilrinin ar mmurlarnn lind oyuncaq olaraq onlarn mrlri il faliyyt
gstrdiyini bildirir. Bununla brabr, mllif sosial problemlrdn sz ab, Bak
fhllrinin hyatnn arlndan ikaytlnib. Cnubi Azrbaycanda ah v onun
mmurlarnn qurduu qddar rejim, mvcud zbanalqlara etiraz bildirn
publisist Tbrizd Sttarxann rhbrliyi il balam milli-azadlq hrkatn
alqlayb.
1913-c ild Bakda Ncf by Vzirovun yaradclnn 40 illiyi
mnasibtil tntnli gec keirilib.
mperiyann paralanmasn sevincl qarlayan Ncf by Azrbaycan
Xalq Cmhuriyyti, sonra is sovet dvrnd faliyytini davam etdirib. Sovet
hakimiyyti qurulduqdan sonra o, Bakda Knd Tsrrfat Texnikumunda
mllim ilyib. "Tz srin ibtidas", "Pul dkn Hac Frc" pyeslri el bu
dvrlrd - XX srin 20-ci illrind yazlb. Bu ilk Azrbaycan sovet pyeslrind
mllif hmin sosial problemlr toxunub, bolevik rejiminin bu problemlri
aradan qaldracana mid etdiyini bildirib.
226

srlri bir ox dillr trcm ediln dib Azrbaycan dramaturgiyasnn
inkiafnda mhm rol oynamdr. Onun "Mehdi xan Tabasarani" adl sri
yarmq qalmdr.
Ncf by Vzirov 1926-c ild amaxn uxuryurd kndind vfat
etmi, Bakda dfn olunmudur.
227

XIX srin sonunda srtl inkiaf edn
Bakda vaxtar yoluxucu xstliklr yaylr,
epidemiyalar minlrl insann hyatna son qoyurdu.
Mtrqqi tibb iilri problemi kompleks kild hll
etmyi tklif edir, bunun n hrin yoxsul tbqsi
arasnda profilaktik tdbirlein grlmsi v yoxsullara
pulsuz tibbi yardmn gstrilmsi vacibliyini
vurulayrdlar. Nticd kasblar n hkim
vzifsi tsis edilmidi. Sonralar bu vzif sah hkimi
vzifsin evrilmidir. Bu vzifni tutanlar srasnda
Mmmdrza Vkilovun ad xsusi qeyd olunur.
ciddi mnasibti, z pesin sevgi il yanama,
prinsipiallq, geni erudisiya, drin biliklr ona xalqn
mhbbtini, pekar hkimlrin hrmtini
qazandrmdr.
Azrbaycan tarixin Mmmdrza Vkilov Baknn ilk
sah hkimi, Bakda pulsuz malicxanalar tkil edn
xs, Baknn tibbi-sanitar durumunun
yaxladrlmas urunda mbariz aparan fdakar
hkim kimi daxil olmudur.
Mmmdrza Vkilov
(1864-1944)
Mmmdrza
Mnsur olu Vkilov 1864-c ild Qazax qzasnn Salahl kndind anadan
olmudur. O, 1887-ci ild Tiflis klassik gimnaziyasn bitirir. M.Vkilov 1893-c
ild Xarkov Universitetinin tibb fakltsini bitirrk Azrbaycana qaydr.
Azrbaycanda hkimlr iki qrupa blnrd: xstxanalarda faliyyt
gstrn hkimlr v ail hkimlri. Tibbi xidmtlr pullu olduundan sad hali
hkim kmyindn mhrum idi. Bel vziyytd vaxtar yoluxucu xstliklr
yaylr, epidemiyalar minlrl insann hyatna son qoyurdu. Mtrqqi tibb iilri
problemi kompleks kild hll etmyi tklif edir, yoxsullara pulsuz tibbi yardmn
gstrilmsinin vacibliyini vurulayrdlar.
1900-c ild Bak hr Dumas ilk df olaraq "kasblar n hkim"
vzifsinin tatlarn tsdiq etdi. Bu vzifni icra edn hkim sah hkimi olmal v
ona ayrlan hr sahsind yaayan kasblara pulsuz tibbi kmk gstrmli idi.
z sndlrini tqdim etmi onlarca namizddn duma komissiyas cmi 2 nfri
byndi. Onlardan biri Mmmdrza Vkilov idi. 120 minlik halisi olan Bak
hrind "qara camaat"a pulsuz tibbi kmyi maalar hr bdcsindn dniln
cmi iki hkim gstrmli idi. Vzif borclarnda deyilirdi ki, onlar xstlr
onlarn evind v ya ambulator raitd gec v ya gndz tlb olunan tibbi
228

kmkliyi gstrmlidirlr. Arxivlrd qalm xstlrin qeydiyyat jurnallar
gstrir ki, "kasblar n hkim"lr gnd 12 saat ilyirdilr. Faktik olaraq 1 ay
rzind bir hkim orta hesabla 1100 xsty kmk gstrmidir. Bel i rejimin
tkc z iini sevn hkim tab gtir bilrdi.
sevgisi, prinsipiall il seiln M.Vkilov qsa mddt rzind hrt
qazanmdr. Lakin onun dumaya tqdim etdiyi raportlar gstrir ki, "kasblar n
hkim" vzifsinin yaradlmas problemi hll etmdi. Xsusi tibb mntqsinin
olmamas zndn xstlr icary gtrlm mnzillrd qbul edilir, bu is
tlb olunan kmyi gstrmy imkan vermirdi. Grgin i qrafiki xstlr tam
tibbi kmyin gstrilmsini mmknsz edirdi. Hkim onun yanna glmi
xstni mayin edir, xstliyini akarlayr, mslhtlr verir, lakin malic
prosesinin nec getmsin nzart ed bilmirdi. Hkimin kmkilrinin olmamas,
masir tibbi avadanln verilmmsi on xrda mliyyatlar keirmy imkan
vermirdi, bu is crrahiyydn imtina edilmsin gtirib xarrd. Vziyyti
dzltmk n hrin hm tibb sahsinin tkilind, hm d sanitar vziyytinin
dyiilmsind kkl dyiikliklr aparlmal idi.
1902-ci ilin vvllrind o, Bak hr Dumasna "Bak hrind
xstxanadan knar tibbi xidmtin tkilind islahatlar" adl layih tqdim etdi.
Layihnin sas mzi ondan ibart idi ki, hm tibbi struktur dyiilmli, hm d
xstliklrin yaylmasna imkan yaradan sbblr aradan qaldrlmaldr. hrin
mxtlif hisslrind malicxanalar almaldr ki, sad insanlar onlara mracit
ed bilsinlr. Malicxanann tatnda hkimdn baqa, onun kmkilri d
olmal hminin nzdind czaxana faliyyt gstrmli idi. Malicxanalar xsusi
binalarda tibbi avadanlqla tchiz edilmi formada faliyyt gstrmli idilr.
Hminin layihd Vkilov gstrirdi ki, tibb iilri tkc malic
etmmli, mxtlif vasitlrl salam hyat trzinin tbliatn aparmaldrlar.
Bunun n hali arasnda mhazirlr tkil edilmli, qzet v jurnallarda
mvafiq rubrikalar faliyyt gstrmli, tlb olunanda hr klrind tibbi
xarakterli elanlar vurulmal idi. z layihsin tkliflr paketi lav edn Vkilov
hrd az 6 malicxanann almasn bildirir, onlarn hat edcyi sahlri
gstrirdi. Hr malicxanada 1 hkim, 1 felder, 1 mamaa olmal idi.
Tqdim olunan layih el slis v diqqtl hazrlanmd ki, duma 1902-ci
ilin maynda layihni tsdiqldi. hrd 4 sad tipli pulsuz malicxana (hr
birind 1 hkim, 1 felder, 1 mamaa) v 2 mrkkb tipli malicxana (hr
birind 1 hkim, 1 felder, 1 mamaa, 1 qadn hkimi v 1 gz hkimi) tkil
edildi. Malicxanalar aldndan "kasblar n hkim" vzifsi lv edildi.
Pulsuz malicxanada xsty tlb olunan kmyi gstrmk mmkn olmadqda
is hkim xsty Mixaylov hr xstxanasnn ambulatoriyasna tyinat vermli
idi.
229

3-c hr pulsuz malicxanasnn ba hkimi kimi faliyyt gstrn
M.Vkilov bu vzifd 1908-ci ildk almdr. O, dn-dn bildirirdi ki,
hrd mvcud sanitar durum qnatbx deyil v bu msl hr rhbrliyinin
diqqtindn yaynr. M.Vkilov statistik hesablamalar apararaq gstrmidir ki,
hrd xstlikdn vfat edn insanlarn 3/5 hisssi yoluxucu xstliklrin qurban
olur. Hr df mxtlif sbblrdn onun tkliflrinin baxlmas yubadlrd. 1907-
ci ild hrd balam vba epidemiyas tezlikl M.Vkilovun haql olduunu
sbut etdi. Epidemiya il mbariz n hrd mvqqti sanitar-epidemioloji
tkilat yaradlsa da, artq gec idi: minlrl insan bu xstliyin qurban oldu.
Epidemiya qurtarandan sonra Mmmdrza Vkilov Bak hr upravasnn hkim-
sanitar bsinin zv seildi, hrd 4 sanitar hkimi tat ald. Yoluxucu
xstliklrl mbarizd bu tdbirlrin kifayt etmycyini bildirn hkim
epidemiyalarn qarsn almaq n ardcl olaraq sanitar tdbirlrin hyata
keirilmsini, sad insanlarn su il tchizat probleminin hll olunmasn tlb
edirdi.
1909-cu ildn balayaraq M.Vkilov 1-ci hr pulsuz malicxanasnn
ba hkimi vzifsind almaa balamdr. 1908-ci v 1912-ci illrd hkim-
terapevt Mixaylov hr xstxanasnn ba hkimi vzifsin tqdim olunub, lakin
tklifdn imtina edib. 1913-c ild artq Bakda 10 pulsuz malicxana faliyyt
gstrirdi, lakin bu, kifayt deyildi: hr gn hkim 90 - 100 xst qbul edir,
txminn 20 - 30 xst kmk almadan ev qaydrd. stlik, malicxanada
xsisildirilmi tibbi kmk gstrmk imkan yox idi. M.Vkilov czaxana
iilrinin tibbi thsil malik olmalarnn vacibliyini vurulayrd.
Sovet hakimiyyti illrind pulsuz malicxanalar rayon poliklinikalarna
evrilmidir. "Xalqn hkimi" kimi qbul ediln M.Vkilov S.M.fndiyev adna
2-ci hr poliklinikasnda mrnn axrnadk faliyyt gstrmi, hmi xalqn
hrmt v saysn grmdr.
Mmmdrza Vkilov 1944-c ild Bak hrind vfat edib.
230

Mhmmd min Rsulzad Azrbaycan
Xalq Cmhuriyytini tkil ednd demidir:
Mstqil Azrbaycan tmsil edn, trk hrriyyti,
islam mdniyyti v masir Avropa iqtidar-
hrarinsini tmsil edn bu boyal bayraq daima
balarmz stnd ehtizaz edckdir. Bir df
qaldrlm bayraq bir daha enmyckdir.
1920-ci ild Azrbaycan ial edilnd o,
rk ars v eyni zamanda, midl demidir:
Milli bayran torpaa deyil, milltin vicdanna
enmi olduuna, hr ksin bu bayra ruhunda,
qlbind v bayranda mhafiz etmkd olduuna
inanram. Tarix onun haql olduunu sbut etdi.
Azrbaycan tarixin Mhmmd min Rsulzad
Azrbaycann siyasi v dvlt xadimi, Azrbaycan
Xalq Cmhuriyytinin banilrindn biri, Azrbaycan
Milli urasnn sdri, jurnalist v publisist kimi daxil
olmudur.
Mhmmd min Rsulzad
(1884-1955)
Mhmmd min Rsulzad 1884-c il yanvarn 31 -d Baknn
Novxan kndind anadan olmudur. Atas Hac Molla lkbr olunu thsil
almaq n Bakdak 2 sayl rus-tatar mktbin qoyur. Mktbin direktoru,
Azrbaycann grkmli ziyallarndan biri Sultanmcid Qnizad mktbd el bir
rait yaratmdr ki, imperiya mhitind tlb olunan biliklrl brabr, agirdlr
vtnlri, doma dillri v tarixlri haqqnda trafl mlumat alrdlar.
Bak texniki mktbin qbul olunan Rsulzad drslrin hazrlamaqla
brabr, siyasi faliyyt n d vaxt taprd. Artq 1902-ci ild o, "Mslman
Gnclik Tkilat" ad il tannan v sasn gnc mslman tlblrdn ibart olan
inqilabi drnk yaratm v onun bas olmudur. Gnclrd milli uru oyatma
qarsna mqsd qoyan bu drnk 1902-1903-c illrd intibahnamlr trtib edir
v yayrd. Rsulzad 1904-c ild Mslman Sosial-Demokrat "Hmmt"
qrupunun tkil edilmsind yaxndan itirak etmidir. Onun 1904 - 1905-ci illrd
ap etdirdiyi mqallri sbut edir ki, o, Azrbaycan xalq qarsnda duran tarixi
vziflri aydn drk edirdi. Bel ki, "Hmmt", "Tkaml", "rqi-Rus"
qzetlrind ap etdirdiyi mqallrind o, xalqa vicdan, sz, mtbuat, cmiyyt v
ittifaqlar yaratmaq azadlqlarnn verilmsini tlb edirdi. Rsulzad hminin
vtndalarn canlarnn v mlaklarnn toxunulmazlnn dvlt trfindn tmin
231

olunmas tlbi il d x edirdi. Rsulzadnin mqallrind Rusiyann
Azrbaycanda hyata keirdiyi milli qrn siyasti kskin kild pislnilirdi.
Rsulzadnin milli-siyasi grlrinin formalamasna limrdan by
Topubaov, hmd Aaolu, li by Hseynzad, Hsn by Zrdabi kimi
xslrl tanlq, "Trklmk, islamlamaq v masirlmk" mfkursi gcl
tsir gstrmidir. 1906 - 1907-ci illrd "Tkaml" qzeti il sx mkdalq edn
Rsulzad silsil mqallrind milltlr, xalqlara, tayfalara, siniflr, insanlara
hquq brabrliyi v azadlq tlb edirdi. Bu tlblrini o, "nsanlara hrriyyt,
milltlr istiqlal!" ar il ifad edirdi. 1907-ci ild imal Azrbaycanda inqilab
xlar yatrlm, mrtce qvvlr trfindn ziyallarmza qar tqiblr
gclndirilmidir. Cnubi Azrbaycanda is, ksin, inqilab genilnmkd idi.
M..Rsulzad rana mhacirt edir.
1908 - 1911-ci illrd Cnubi Azrbaycanda ba vern inqilabda fal
itirak edn, Sttarxan v Barxanla brabr alan Rsulzad htta 1910 - 1911-
ci illrd Tehranda ilk gndlik qzet olan "rani nou" ("Yeni ran") qzetini ap
etdirir, xalqn milli-demokratik oyanna alrd. Hmin dvrd o, Seyid Hsn
Tazad il birlikd ran Demokrat Partiyasnn yaradlmasnda itirak etmi,
partiyann Mrkzi Komitsin zv seilmidir. Demokratik nnlr sadiq qalan
Rsulzad ran parlamentinin yaradlmasn arzulayrd. Lakin 1911-ci ild Rusiya
v ngiltrdn dstk alan ah rejimi ksinqilabi evrili edib inqilab bour.
Rusiya trkibind olan imali Azrbaycana qaytmaa icaz ala bilmyn
Rsulzad bir ox inqilablar kimi Trkiyy mhacirt edir.
Rsulzad Trkiyd .Topubaov v .Aaolu il "Trk oca"
tkilatna daxil olur. O burada "Trk yurdu" jurnalnda Cnubi Azrbaycan
trklrinin mbarizsin hsr olunmu silsil mqallrl x edir. Trkiyd
yaad dvrd Rzulzad trklk ideyalar il yaxndan tan olur. O, eyx
Cmalddin fqaninin "Milli birlik flsfsi" adl srini trk dilin trcm edib
ap etdirir.
1913-c ild Rusiya imperiyasnda imperatorlarn mnsub olduu
Romanovlar nslinin 300 illik yubileyi tntn il keirilir. Yubiley mnasibtil II
Nikolay siyasi mhacirlr lky qaytmaa icaz verir. Azrbaycana qaydan
Rsulzad ox kemir ki, "Msavat" partiyasnn sdri seilir. Partiya fal siyasi
mbariz xttini tutur v nfuzu gn-gndn artr. 1915-ci ild Rsulzad "Aq
sz" qzetini nr etdirmy balayr. Onun "Milli dirilik" adl silsil mqallri
ictimaiyyt trfindn msbt qarlanr. Mqallrind o, "millt" anlaynn
trifini verrk dini deyil, dil v mdniyyt birliyini nzrd tuturdu. Milli barq
olmadan milli istiqlal qazanmaq qeyri-mmkndr. Rsulzad Azrbaycan siyasi
publisistikasnn n grkmli nmayndlrindndir. O, 1903 - 1920-c illr
rzind dvri mtbuatda 1200-dn artq mqal il x etmidir.
232

Tdricn "Msavat" partiyas Azrbaycanda milli-azadlq mbarizsinin
nn keir. 1917-ci ild Rusiyada imperiya dalan zaman partiya demokratik
Rusiya dvlti trkibind Azrbaycan n "Milli-mhlli muxtariyyt" tlb edir.
1917-ci ild Qafqaz mslmanlarnn Bakda, Rusiya mslmanlarnn Moskvada
keiriln qurultaylarnda Rsulzad Kazan tatarlarnn lideri hmd Salikovun
"Milli-mdni muxtariyyt" prinsipin qar "Milli-mhlli muxtariyyt" prinsipini
irli srr. Ssverm nticsind Salikovun tklifi 291, Rsulzadnin tklifi 446
trfdar toplayr. Bu hm Rsulzadnin Rusiyann trkdilli xalqlar arasnda olan
byk nfuzundan, hm d onun tklif etdiyi ideyann stnlklrindn xbr
verirdi. Rsulzad milli-mhlli muxtariyyti milli istiqlal yolunda sasl addm
kimi qiymtlndirirdi. O deyirdi: "Milli istiqlala malik olmayan bir millt hrriyyt
v mdniyytini hifz ed bilmz". Maraqldr ki, Rusiya respublikasn idar
edck Mssislr Mclisin sekilr keirilnd Rsulzad hm Azrbaycandan,
hm d Trkstan razisindn (o vaxt Qazaxstan v Orta Asiya vahid kild bu
adla mvcud idi) deputat seilir.
1917-ci ilin iyununda "Msavat" partiyas N.Yusifbylinin balq etdiyi
"Trk dmi-mrkziyyt partiyas il birlir. Rsulzad birlmi partiyann
sdri seilir.
1917-ci ilin oktyabr aynda evrili nticsind Peterburqda hakimiyyt
gln boleviklr Mssislr Mclisini lv edirlr, kemi Rusiya imperiyasnn
srhdlri rivsind sovet dvlti yaratmaa balayrlar. Bu zaman onlar btn
fndlr l atr, o cmldn silah iltmkdn d kinmirlr. Bir ox digr
ziyallarmz kimi, Rsulzad Tiflisd Zaqafqaziya Seyminin deputat, mslman
fraksiyasnn sdri qismind onun iind itirak edirdi. O, Qafqazn Rusiya
trkibindn xb mstqil federativ dvlt yaratmasnn v Trkiy il dostluq
mnasibtlri qurulmasnn trfdar idi.
Msavatn byk nfuzunu grn bolevik-ermni qvvlri 1918-ci
ilin mart aynda Bakda soyqrm trdirlr. Mart soyqrm zaman milli-istiqlal
qvvlr balq edn "Msavat"n qrargah v "Aq sz" qzetinin redaksiyas
dadlr.
Zaqafqaziya Seymi dald zaman Rsulzad Batum hrind Osmanl
imperiyas il brabr keiriln konfransda itirak etdiyindn 1918-ci il mayn 27-
d qiyabi yolla Azrbaycan Milli urasnn sdri seilir. Mayn 28-d stiqlal
byannamsi imzalananda Rsulzad v Mhmmd Hsn Hacnski yenic
yaradlm Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti adndan Osmanl dvlti il Batum
mqavilsini imzalayrlar. yunun 4-d imzalanan bu mqavily sasn Osmanl
dvlti Azrbaycana tlb olunan btn kmkliyi edcyini vd edirdi.
1918-ci ilin iyununda Milli urann mvqqti olaraq istefasna razlq
vern Rsulzad Azrbaycan nmaynd heytinin banda stanbula yollanr v
233

X.Xasmmmdov v A.Sfikrdski il brabr stanbul beynlxalq konfransnda
itirak edir. O hminin bir sra Osmanl rsmilri il danqlar aparr. Baknn
taleyi il bal gizli Rusiya - Almaniya svdlmsindn xbrdar olan Rsulzad
Baknn Azrbaycann paytaxt hri olacan vurulayr, onun tezlikl bolevik-
ermni qvvlrindn azad edilmsi n yardm istyir.
1918-ci il noyabrn 16-da Azrbaycan Milli uras iini brpa ednd
Rsulzad onun btn faliyytini Azrbaycan parlamentinin yaradlmas
istiqamtind aparr. Nticd dekabrn 7-d parlament faliyyt balayr.
Parlamentin 1-ci iclasnda dvltin daxili v xarici siyastinin istiqamtlri
haqqnda Rsulzad proqram xarakterli nitq sylyir. Azrbaycan parlamentind
"Msavat" fraksiyasna mhz o rhbrlik etmi v Azrbaycann milli v dvlt
maraqlarna cavab vern qanunlarnn qbulunda hlledici rol oynamdr.
Azrbaycan torpaqlarn paralamaq istynlr qar Rsulzad amansz
mvqe tutmudu. Azrbaycann trkib hisssi olan Boralya iddialarn bildirn
grc nmayndsi Azrbaycan hkumtini "qan tkmkl" hdlynd
Rsulzad ona kskin cavab vermidi: "N etmk olar, gr mcbur etslr, qan da
tkmk olar". Ermnilrin Qarabaa hcumlar Azrbaycan ordusu trfindn
mvffqiyytl alnanda, bzi parlament zvlri toqqumalara son qoyub
"Qaraba mslsi" zr danqlara balama tklif ednd is Rsulzad
bildirmidi: "Bizim fikrimizc v hkumtin fikrin gr, Qaraba mslsi
yoxdur. Nec ki, Bak mslsi yoxdur. Buna gr d Qaraba nvan il olan hr
nv tklifi rdd edirik". Mvcudluu dvrnd Azrbaycan Cmhuriyyti bir qar
torpaq bel vermmidir v bu id Rsulzadnin mstsna xidmtlri olmudur.
1919-cu ild yenidn "Msavat" partiyasnn sdri seiln Rsulzad
dflrl parlamentd mvcud olan ayr-sekiliy son qoymaq tlbi il x
etmidir. 1920-ci il aprelin 27-d Sovet Rusiyasnn qounlar Azrbaycana hcum
ednd bir ox deputatlar hakimiyyti boleviklr thvil vermyi tklif etmidilr.
Rsulzad qtiyytl buna qar xm, xalq mqavimt qaldrma tklif
etmidi. Lakin parlament tslim olma qrara alr.
Sovet qounlar Azrbaycan ial ednd Azrbaycan trk etmkdn
imtina edn Rsulzad "Msavat"n gizli mrkzini yaradr v mstqillik urunda
mbarizni tkil etmy alr. Sovetlr onun hr addmn izlyir v o, tez-tez
nvann dyimy mcbur olurdu.
1920-ci il avqustun 17-d Rsulzad Lahc kndind hbs olunur, lakin
.Stalinin gstrii il azad edilrk Moskvaya aparlr. Vaxtil Bakda inqilabi
faliyytl mul olan .Stalin onun kmyini grmd v o bu yaxl
unutmamd. Moskvadan Rsulzad Sankt-Peterburqa gndrilir, oradan is gizli
yolla Finlandiya razisin keir. Artq 1922-ci ild o, Trkiyy glir v burada
siyasi mhacir hyatna balayr.
234

Rsulzad mhacirtd olan azrbaycanllar vahid mrkzdn idar
etmk mqsdi il stanbulda Azrbaycan Milli Mrkzi v "Msavat" partiyasnn
xarici brosunu yaradr. 1926-c ild onun fal itirak il Parisd "Prometey"
tkilat tsis olunur. Bu tkilat Sovet imperiyas trfindn zbt edilmi xalqlarn
mumi mbarizsini tkil etmli idi. Onun fal mhacir hyat sovetlri tlaa
salr v onlar Trkiy hkumtindn Rsulzadnin faliyytinin qarsn alma
tkidl tlb edirlr. Nhayt, 1931-ci ild Rsulzad Trkiyni trk etmli olur.
1932-c ild Polaya gln Rsulzad burada da sovetlr qar
mbarizni tkil etmkl mul idi. 1934-c ild onun tklifi il Brsseld
Qafqaz konfederasiyas yaradlr. Bu konfederasiyaya Azrbaycan, Grcstan v
imali Qafqaz xalqlarnn nmayndlri daxil idi. Onlar lklrini azad etdikdn
sonra vahid konfederasiya yaratma planladrrdlar.
1936-c ild Varavada "Msavat"n konfransn keirn Rsulzad
"xslr mvqqti, ideologiya - bdidir" szlri il azadlq urunda mbariz
ideologiyasnn qlb il nticlncyin minliyini bildirir.
II Dnya mharibsi balayanda Rsulzad Fransaya, svery,
ngiltry v nhayt, Rumniyaya keir. O, 1942-ci ild Almaniyaya glrk
Milli Azrbaycan Komitsini yaradr. Azrbaycann boleviklrdn azad edilndn
sonra mstqillik ld etmsi mslsi istiqamtind Almaniya rhbrlri il
danqlar aparr. Hitler buna kskin etiraz etdikd Rsulzad Almaniyan trk edib
235

Azrbaycann XX sr dvlt xadimlri
arasnda Ftli xan Xoysk xsusi yer tutur.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin yaradlmas,
mstqilliyimizin qazanlmas, daxili v xarici
siyast sahsindki uurlar, hminin Azrbaycann
mstqilliyinin aparc dnya dvltlri trfindn
tannmas ilk nvbd onun ad il baldr.
Byk zka sahibi, grkmli siyasti v mtin
dvlt xadimi Ftli xan Xoyskinin ad Azrbaycan
Xalq Cmhuriyytinin banilrindn biri kimi
Azrbaycan tarixin bdi olaraq yazlacaqdr.
Rumniyaya qaytmal olur. 1945-ci ild gizli olaraq Almaniyann Mnhen
hrin gln Rsulzad burada "Azrbaycan demokrat birliyi" ad il antifaist
tkilat yaradr. Bu tkilat azrbaycanl sirlri sir drglrindn qardr,
sonra is el Rsulzadnin yaratd "Trkiy - Azrbaycan" cmiyytinin kmyi
il Trkiyy gndrirdi.
1947-ci ild Trkiyy qaydan Rsulzad burada Azrbaycan Milli
Mrkzinin bas kimi faliyytini davam etdirir. Btn azrbaycanl mhacirlri
birldirmk mqsdi il o, 1949-cu ild Azrbaycan Kltr Drnyi yaratmaq
qrarna glir. 1952-ci il-d Mnhend mumi Qafqaz Konfrans keirilir v
yenidn Azrbaycan, Grcstan v imali Qafqaz xalqlarnn sovetlr qar birg
mbariz aparaca haqqnda qrar qbul edilir. 1953-c il mayn 28-d Rsulzad
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin 35 illiyi mnasibtil "Amerikann ssi"
radiosu il Azrbaycan xalqna mracit edir.
Mhacirtd olduu dvrd Rsulzad "Yeni Qafqaziya", "Azri-trk",
"Odlu yurd", "Qurtulu", "Msavat blleteni", "Azrbaycan" jurnallarn v
"stiqlal" qzetini nr etdirmidir.
mrnn sonunadk Azrbaycann mstqilliyinin brpas urunda
mbariz aparan Mhmmd min Rsulzad 1955-ci il martn 6-da Trkiynin
Ankara hrind vfat etmi v Ankara hrinin sri qbiristanlnda dfn
olunmudur.

Ftli xan Xoyski
(1875-1920)

Ftli xan Xoyski 1875-ci ild ki
hrind anadan olmudur. Soykk Xoy hrindn olduundan Xoyski soyad
il tannmdr. Atas sgndr xan Xoyski Rusiya ordusunda xidmt etmi, pekar
236

zabit olmu, general-leytenant rtbsind istefaya xmdr. Oluna dnyvi thsil
vermk mqsdi il general onu Yelizavetpol (Gnc) hrin gndrmi v Ftli
burada klassik (yni humanitar biliklr vern) gimnaziyada oxumudur.
Gimnaziyan bitirdikdn sonra Ftli xan Rusiya imperiyas n
hquqnaslar hazrlayan n mtbr elm oca - Moskva Universitetinin hquq
fakltsin daxil olmudur. Btn tinliklr mrdlikl sin grn Ftli xan
1897-ci ild universiteti birinci drcli diplomla bitirmidir. Ftli xan tyinatn
Azrbaycana alm, Yelizavetpol (Gnc) dair mhkmsind mk faliyytin
balamdr. Sonralar o, Kutaisi dair v qza mhkmlrind ilmi, Zuqdidi
barq mhkmsind almdr. 1904-c ild kollec asessoru rtbsin layiq
grln Ftli xan Xoyski Yekaterinodar (Krasnodar) dairsin prokuror mavini
tyin edilir v 1907-ci ildk bu vzifd ilyir.
1907-ci ild Azrbaycana qaydan Xoyski Yelizavetpol (Gnc)
quberniyasndan Rusiya imperiyasnn 2-ci Dvlt Dumasna deputat seilmidir.
Byk nfuzu saysindo o, Dvlt Dumasnn mslman fraksiyasnda aparc rol
oynamaa balam, fraksiyann brosuna seilmidir. Xoyski fraksiya adndan
Dvlt Dumasnn iclaslarnda xlar edir, ar hkumtinin imperiyann
ucqarlarnda yeritdiyi siyasti kskin surtd pislyir. O n ox da imperiyann
ayr-sekilik v krm siyastin qar x edirdi. Onun mtmadi xlar
deputatlarn diqqtini bu problem clb etmi v bada Xoyski olmaqla Dvlt
Dumasnn 173 deputat xsusi qanun layihsi trtib edib altndan imza atmd.
Qanun layihsi Rusiyada milli v dini frqlr gr vtndalarn siyasi v mlki
hquqlarn mhdudladran btn khn qanunlar lv etmli idi. Xoyski vaxtil
limrdan by Topubaov trfindn trtib edilmi mslman fraksiyasnn
proqramn da hyata keirmy alrd. Hr x il imperiyann trk-mslman
halisinin hquqlarn qorumaa alan Xoyskinin faliyyti bzi ovinist rus
deputatlar trfindn qzbl qarlanr, ona "rdd ol, get Trkiyy qqrrdlar.
Lakin btn bunlara baxmayaraq Xoyski faliyytini davam etdirirdi. Cmi 103
gn mvcud olmu 2-ci Dvlt Dumas Rusiya hakim dairlrinin mrtce
faliyytin maneilik trtdiyin gr imperatorun frman il buraxlmdr.
Azrbaycana qaydan Xoyski bir mddt Yelizavetpol (Gnc) hrind,
sonra is Tiflisd hquqnas kimi faliyyt gstrmidir. 1913-c ild Ftli xan
Bakya km v hr dair mhkmsind faliyyt balamdr. Bu zaman o,
Baknn ictimai-mdni hyatnda hmiyytli rol oynamdr. Ftli xan
xeyriyyi kimi d tannrd. 1917-ci ilin fevralnda imperator hakimiyyti
devrilnd Bakda Mslman Milli uras yaradlm, Ftli xan onun mvqqti
icraiyy komitsinin zv seilmidir. Onun tbbs il Bakda Qafqaz
mslmanlarnn qurultay keirilmidir.
237

1917-ci ilin oktyabrnda Bak hr Dumasna sekilr keirilir.
Boleviklrin, baqa rus partiyalarnn v elc d ermnilrin sylrin
baxmayaraq sekilrd mslman halisi fal itirak edir v dumaya z
deputatlarn seir. Ftli xan Xoyski Bak hr Dumasnn sdri olur v onun
rhbrliyi il duma Bakda qeyri-qanuni faliyyt gstrn bolevik Bak Sovetinin
yegan v gcl rqibin evrilir. Mhz onun sylri nticsind Bakda
boleviklr v ermnilr zbanalqlar ed bilmirlr.
Qafqazda mumrusiya Mssislr Mclisin sekilr keirilnd 44
mslman deputat arasnda Ftli xan Xoyski d mclis seilir. Bu mclis
Peterburqda i balamal idi, lakin V.Leninin bal il boleviklr buna imkan
vermirlr. Seilmi deputatlar Tiflis hrind Zaqafqaziya Seymini yaratdlar v
onu Cnubi Qafqazn qanunvericilik orqan elan etdilr. 1918-ci ilin aprelind
Zaqafqaziya Federativ Respublikas yaradld. Onun nazirlri arasnda Xoyski d
var idi. O, xalq maarif naziri seilmidi. Bu vzifd olarkn Xoyski Tiflisd
yaradlmas nzrd tutulan universitetin Bakda almas tlbini irli srd v bu
il bal hazrlq tdbirlri grmy balad. 1918-ci ilin maynda Zaqafqaziya
Federativ Respublikas dald v seymin azrbaycanl deputatlar mayn 27-d
Azrbaycan Milli uras tkil edrk mayn 28-d Azrbaycann mstqilliyini
elan etdilr.
Qafqaz caniininin iqamtgahnda keiriln iclasda stiqlal byannamsi
qbul edildi v Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti adl dvlt tkil olundu. Ftli xan
Xoyski yekdillikl cmhuriyytin ilk hkumtinin sdri seildi. Bu hkumtd
Xoyski ba nazir vzifsi il brabr, daxili ilr naziri vzifsini d tutdu.
Xoyskinin ilk tdbiri Azrbaycann mstqilliyini btn dnyaya byan etmkdn
ibart oldu. yunun 16-da Bakya kn hkumt v Milli ura burada tin hrbi-
siyasi vziyytl zldi. Birinci hkumt buraxld v onun vzin tkil olunan
ikinci hkumt Xoyski yenidn ba nazir seildi; dliyy naziri vzifsini d o
icra edirdi.
Hkumt ox tin v mrkkb raitd yeni dvlt aparatn tkil edir,
lkd hrbi vziyyt elan olunur. Baknn bolevik-ermni qvvlri trfindn
ial edildiyi bir raitd sas diqqti ordunun tkilin ynldn hkumt bu
sahd qarda Trkiydn kmk almdr. Xoyskinin balq etdiyi hkumtin ilk
addmlar srasnda hrbi mkllfiyyt haqqnda qanunun qbul edilmsi,
Azrbaycan trk dilinin dvlt dili elan edilmsi, ermnilrin trtdiklri
vhiliklri dnyaya atdrmaq mqsdi il Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn
tkil edilmsi. Gnc v Cbrayla tarixi adlarnn qaytarlmas xsusi qeyd
olunmaldr. Sentyabrn 15-d Azrbaycan - trk qvvlri Bakn bolevik-ermni
qounlarndan azad etdikdn sonra sentyabrn 17-d hkumt Bakya kr.
Bakda hyata keiriln tdbirlr srasnda Azrbaycan parlamentinin (Mclisi-
238

Mbusan) yaradlmas n komissiyann faliyyti, dvlt bayra haqqnda
qanunun qbul edilmsi, dvltin iqtisadi v inzibati hyatnn brpa edilmsi kimi
vacib addmlar atlr.
Lakin dekabr aynda ikinci hkumt d buraxlr v nc hkumt tkil
olunur. Onun zvlrini tyin edn parlament yenidn Ftli xan ba nazir
vzifsin seir. Bu dvrd sas vzif Avropa dvltlri trfindn Azrbaycann
mstqilliyinin tannmas idi v odur ki, Ftli xan Xoyski xarici ilr naziri
vzifsini d z icra edir. Parlamentd mvqe tutmu sosialist ynml partiyalar
Xoyskini qrzli tnqid edir, onun faliyytin maneilik trdirdilr. Buna
dzmyn Xoyski ba nazir vzifsindn istefa verir v parlamentdki son
xnda bel deyir: "Siz bunu bilmlisiniz ki, Azrbaycann istiqlal hr dqiq
thlkddir. ndi el vaxtdr ki, Azrbaycan qalmaz, istiqlalmz gedr".
Qtiyytli v sritli dvlt xadimi Ftli xan Xoyskinin ba nazir
vzifsindn istefa vermsi dvltin mqddratna mnfi tsir gstrdi. lksin
lindn gln kmyi gstrmy alan Xoyski 1919-cu ilin dekabrnda xarici
ilr naziri tyin edildi. Onun sylri nticsind 1920-ci ilin yanvarnda aparc
dnya dvltlri Azrbaycann mstqilliyini tand. Hminin Grcstan v ranla
laqlr normalladrld, Azrbaycanda xarici lklrin nmayndliklri
almaa balad. Sovet Rusiyasnn btn tzyiqlrin sin grn Ftli xan
Xoyski eyni zamanda ona Azrbaycana hcum etmk n he bir sas
vermmidir. Bel raitd Sovet Rusiyasnn XI Qzl Ordusu btn beynlxalq
239

Rusiya imperiyasnn trkibind olan mslman
xalqlarnn nicatn birg mbarizd grn limrdan by
Topubaov demidir: Biz trk vladlar, slimiz bir,
nslimiz bir, dinimiz birdir. Atalarmz o qdr qhrman
millt olduqlar halda, bu gn Qafqaz dalarnda, Krm
balarnda, Kazan llrind v Orta Asiya ovalqlarnda,
atalarmzn mlki olan z vtnimizd, z torpaqlarmzda z
ehtiyaclarmz bildirmy imkan qalmamdr.
Azrbaycan tarixin limrdan by Topubaov Rusiyann
mslman-trk xalqlarnn milli-azadlq hrkatnn
lidrlrindn biri, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
banilrindn biri, parlamentin sdri, grkmli siyasi v dvlt
xadimi kimi daxil olmudur.
normalar pozaraq Azrbaycana sassz hcum etdi.
Azrbaycann ialndan sonra Tiflis mhacirt etmy mcbur olan
Ftli xan Xoyski burada da dmnlri n qorxulu idi. Ona gr d sovetlr onu
ldrmk n Tiflis muzdlu ermni qatili gndrirlr. 1920-ci il iyunun 19-da
Ftli xan Xoyski Tiflisd ldrlr. O, digr byk azrbaycanl, Mirz Ftli
Axundzadnin qbri yannda torpaa taprlr. Mdrik insan, sanki axrn
duyurmu kimi, hl salnda bel demidir: "Qvvmiz qdr vzifmizi ifa
etdik. Hl ox ey ed bilmmiik, amma bunu crtl dey bilrm ki,
hkumtin nqsanlar il brabr, yol gstrn iql ulduzu bu ar olmudur:
"Milltin hququ, istiqlal, hrriyyti.

limrdan by Topubaov
(1863-1934)
limrdan by lkbr by olu Topubaov 1863-c ild Tiflis
hrind anadan olmudur. O, ilk thsilini Tiflisd alm, 1884-c ild 1-ci Tiflis
gimnaziyasn bitirmidir. Peterburq Universitetinin hquq fakltsini 1888-ci ild
frqlnm diplomu il baa vurduqdan sonra limrdan by bir ne il Rusiyann
mxtlif hrlrind ilmidir. 1894-c ild o, Bakya tyinat alaraq hrin
hquq-mhafiz orqanlarnda almdr. ox kemmidir ki, limrdan by
dvlt qulluundan imtina etmi v vkil kimi faliyyt balamdr. Drin biliyi,
pekarl, insani keyfiyytlri saysind o, hr ictimaiyyti trfindn rbtl
qarlanrd. Azrbaycan, rus, fars, fransz, ingilis v grc dillrini mkmml
biln Topubaov tannm i adam v grkmli xeyriyyi Hac Zeynalabdin
Tayevin diqqtini clb etmi v o, 1897-ci ild "Kaspi" qzetinin redaktorluunu
limrdan by taprmdr. Bu vzif limrdan by Baknn ictimai-siyasi
hyat il yaxndan tan olmaa imkan vermidir. hrin btn ilrind fal
240

itirak edn .Topubaov Bak hr Dumasnn zv seilmi, bir mddt onun
sdri olmudur.
1905 - 1907-ci illrd mslman xalqlarnn azadlq mbarizsinin
tkilind limrdan by Topubaovun vzsiz xidmtlri olmudur. Hkumtin
azadlq mbarizsini bomaq n mxtlif provokasiyalarla (milli qrn siyasti,
neft mdnlrind itialarn trdilmsi, ayr-ayr mmurlara qar sui-qsdlr v
s.) gc ttbiq etmk n hkumtin bhan axtarmasn o, redaktoru olduu
qzetd aq ifa edirdi. Hkumt adna yazlan btn xahilr, mracitlr
bilavasit onun itirak il trtib v tqdim edilirdi.
limrdan by Topubaov mslman xalqlarnn nicatn birg
mbarizd grrd. xlarnn birind o demidir: "Biz trk vladlar, slimiz
bir, nslimiz bir, dinimiz birdir. Atalarmz o qdr qhrman millt olduqlar
halda, bu gn Qafqaz dalarnda, Krm balarnda, Kazan llrind v Orta Asiya
ovalqlarnda, atalarmzn mlk olan z vtnimizd, z torpaqlarmzda z
ehtiyaclarmz bildirmy imkan qalmamdr".
1905-ci ild Rusiyann Nijni-Novqorod hrind keiriln mumrusiya
mslmanlarnn 1-ci qurultaynda .Topubaov sdrlik etmidir. O, 1906-c ild
Peterburqda keiriln 2-ci qurultayda "mumrusiya mslmanlar ttifaq"
partiyasnn nizamnam v proqramn trtib etmi, 3-c qurultayda hmin
partiyann sdri seilmidir. Bu siyasi partiyann yaradlmas il mslmanlarn
lknin siyasi hyatnda vahid, mtkkil formada itirak edcyin mid
bslyn Topubaov lindn glni sirgmmidir.
Azrbaycanda byk nfuz sahibi olan .Topubaov 1-ci Dvlt
Dumasna Bak quberniyasndan deputat seilmidir. Dvlet Dumasnda mslman
deputatlara qar olan sasn mnfi mnasibti grn limrdan by mslman
fraksiyasnn yaradlmas tbbs il x etmi v bu tbbs btn mslman
deputatlar trfindn dstklnmidir. Topubaov fraksiyann sdri seilmidir.
Onun rhbrliyi il deputatlar arizmin imperiyann ucqarlarnda apard siyasti
tnqid edir v bir ox mhm tlblr irli srrd. Mslman fraksiyasnn
tlbini .Topubaov sslndirmidir: "Mslman proqram ciddi surtd
konstitusiya saslar zrind dayanaraq torpaqlarn millildirilmsi, din
msllrind tam muxtariyyt, btn imperiya razisind zn idar edn kiik
vahidlrin v vilayt mclislrinin tsis edilmsi il yerlrd geni muxtar
idarilik prinsipini irli srr".
Dumann faliyytindn naraz olan mrtce qvvlrin tzyiqi il onun
faliyyti dayandrlanda bir sra deputatlar imperatorun hrktlrin bel etiraz
etmkdn kinmmilr. Bu deputatlar srasnda Topubaov da olmudur. O,
Vborq etiraz mracitnamsini imzalam v buna gr 3 ay hbsd
saxlanlmdr. O hminin Dvlt Dumasna seilmk hququndan da mhrum
241

edilmidir. Ona htta qzet v jurnal redaktoru olmaq da qadaan olunmudur. Bu
sbbdn d o, Bak hr Dumasndan xarlmdr. Trk dnyasnn grkmli
simalarndan biri smayl by Qaspral yazrd: "...sni, snin biliyini, tcrbni v
ryini xalqdan he kim mhrum ed bilmz v sn bunu bilmlisn ki, sn xalqa
daha ox lazmsan".
Bununla bel, limrdan by Topubaov 2-ci Dvlt Dumasnn
mslman fraksiyasnn iind yaxndan itirak etmi layihlr hazrlamdr. Onun
n Moskvada htta mslman fraksiyasnn "Daimi tmsililik" brosu
almdr. Lakin onun bu faliyytinin d qars alnd v o, 1910-cu ild Bakya
qaytarld.
Topubaov I Dnya mharibsi rfsind mslmanlarn "Tlblr
paketi"ni hazrlamdr. O, 1916-c ild Tiflisd Qafqaz milltlri yncanda
Azrbaycan tmsil etmidir. mperiyann dald bir dvrd Topubaov Rusiya
Mssislr Mclisin nmaynd seilmidir. Bu mclis konstitusiya qbul
etmkl demokratik Rusiya respublikas yaratmal idi, lakin mrtce qvvlr buna
imkan vermmilr. Ucqarlarn yenidn Rusiya sartin dmsi thlksi
yarananda onlarn mstqillik mslsi meydana xmdr.
1918-ci ild Azrbaycan xalq mstqillik qazananda, Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti yarananda onun qarsnda dayanan sas msllrdn biri
mstqilliyimizin dnya dvltlri trfindn tannmas mslsi idi.
Cmhuriyytin mvcud olduu illrd bu istiqamtd aparlan ilr faktik olaraq
limrdan by Topubaov rhbrlik etmidir. Qsa mddt Azrbaycann 2-ci
nazirlr kabinetind xarici ilr naziri ilyn Topubaov daha sonra
Azrbaycann fvqlad elisi v slahiyytli naziri kimi stanbula gndrilmidir.
Burada bir ox osmanl vzifli xslri il fal grlr keirn Topubaov
sultanla grm, Azrbaycann dstklncyi barsind real vdlr almdr.
stanbulda hminin digr lklrin nmayndlri il d grlr keirmi v
Azrbaycan hqiqtlri bard onlara mlumat vermidir. Topubaovun ilk v
nmli addmlarndan biri stanbulda Azrbaycan mtbuat brosunun yaradlmas
olmudur. Ermni tbliat manna qar uurlu mbariz aparan bro btn
vasitlrl Azrbaycann zldiyi problemlr barsind mlumat verirdi.
Topubaov yazrd: "Ermnilrin itahas ox bykdr v hm d bu itahalarn
zglrinin, ilk nvbd is bizim hesabmza doydurmaq istyirlr. Az qala btn
paytaxtlarda bizim mnafeyimizin zrrin tbliat aparr, bizi dvlt hyat
qurmaa qabil olmayan v baqa milltlrl barmaz millt kimi qlm verirlr".
Azrbaycan parlamenti i balayanda mhz Topubaovun sdr seilmsi
tklif olunmudur, stanbulda olmas nzr alnaraq o, qiyabi olaraq sdr
seilmidir. Azrbaycan nmaynd heytinin sdri kimi Paris Slh konfransna
gndriln Topubaov burada grgin danqlar aparmdr. O demidir: "Avropa
242

v Amerika mtbuatnda tez-tez Azrbaycan haqqnda shv, saxtaladrlm v
hqiqt uyun olmayan mlumatlar verilmsinin ahidi oluruq. Dzdr, bizi hl
yax tanmrlar. Biz indi birinci dfdir Avropadayq, lakin min edirik ki,
konfrans bizi dinlyck v biz Milltlr Cmiyytin buraxlacaq". O,
dediklrin nail oldu: 1920-ci il yanvarn 11-d Paris Slh konfransnn Ali uras
Qafqaz mslsini ox grgin raitd mzakir etdi v Britaniyann xarici ilr
naziri C.Kerzonun tklifi il Azrbaycann mstqilliyi de-fakto tannd.
Hazrlanan snd yanvarn 12-d Ali ura zvlri trfindn imzaland. Yanvarn
15-d Azrbaycan nmaynd heytindn limrdan by Topubaov v
Mhrrm Mhrrmov Fransa Xarici lr Nazirliyin dvt olundular v qrar
rsmn onlara tqdim edildi. Bu, Topubaovun rhbrliyi il ox grgin faliyyt
gstrmi Azrbaycan nmaynd heytinin byk qlbsi idi.
1920-ci il aprel ialndan sonra Parisd mhacir hyat yaamaa mcbur
olan Topubaov siyasi faliyytini dayandrmam, sovet nmaynd heytinin
etirazlarna baxmayaraq Azrbaycan hkumtinin ona verdiyi mandatla 1920-ci il
Milltlr Cmiyytinin Cenevr, London, Genuya 1923-c il Lozanna
konfranslarnda itirak etmi v Azrbaycann bolevik Rusiyas trfindn ial
olunmas v boleviklrin Azrbaycanda trtdiklri cinaytlr haqqnda
itiraklara geni mlumat vermidir.
limrdan by Topubaov 1934-c ild Parisd vfat etmi v Parisin
Sen-Deni qbiristanlnda dfn olunmudur.
243

XX sr Azrbaycan dbiyyat tarixind Cfr
Cabbarl xsusi yer tutur. Faliyytin satirik srlrl
balayan dib hl lap gnc yalarndan pyeslr yazr v
ox kemir ki, dramaturq kimi tannr. Onun yazd
pyeslr lkmizd v xarici shnlrd tamaaya qoyulur.
Azrbaycan sovet yazs kimi faliyyt gstrn
C.Cabbarl Azrbaycanda sovet hakimiyyti qurulduqdan
sonra mvzusu yeni dvrl ssln srlr yazr.
Tsadfi deyil ki, o, Azrbaycan dbiyyatnda sosialist
realizminin banilrindn hesab olunur. Lakin hans dbi
metodla srlr yazmasna baxmayaraq, o, hyat
hqiqtlrin sadiq qalr, xalq hyatnn ox dolun v
real shnlrini yaradr.
Teatr v kinoda hm d bdii rhbr v rejissor kimi
faliyyt gstrmi C. Cabbarlnn Azrbaycan Dram
Teatrnn v Azrbaycan kinosunun inkiafnda mstsna
xidmtlri vardr. Onun bdii trcmlri Azrbaycan
oxucusu v tamaasna bir sra dnya klassiklrinin
srlri il tan olmaa imkan vermidir. C.Cabbarlnn
elmi-tnqidi mqallri indi d z aktualln
itirmmidir.
Cfr Cabbarl
(1899-1934)

Cfr Qafar olu
Cabbarl 1899-cu il
martn 22-d Aberonun
Xz kndind yoxsul kndli ailsind anadan olmudur. 3 yanda ikn atasn
itirmi Cfri yoxsulluq iind yaayan, paltar yumaq v rk biirmkl pul
qazanan anas bydb boya-baa atdrmdr. Bakdak 7-ci "rus-tatar"
(Azrbaycan) mktbind thsilini baa vurduqdan sonra o, 1917-ci ild Bak
politexnik mktbin daxil olmu v buran 1920-ci ild bitirmidir.
1915-ci ildn yaradcla balayan C.Cabbarl lirik v sosial daltsizliyi
tnqid edn eirlr, hekaylr v pyeslr yazmdr. Onun ilk ap edilmi sri
"Mktb" jurnalnda iq z grm "Bahar" eri saylr. 1915 - 1916-c illrd o,
"Babayi-mir" jurnalnda bir sra satirik eirlrl x etmi v htta onlardan
birind Bak hr Dumasnn zvlrini tnqid etdiyin gr jandarm idarsi
trfindn bir mddt tqib olunmudur. 1915-ci ild qlm ald "Vfal
Sriyy, yaxud gz ya iind gl" pyesind, 1916-c ild yazd "Aslan v
Frhad", "Mnsur v Sitar" hekaylrind, 1917-ci ild yazd "Solun iklr"
pyesind mllif sosial daltsizliyi v cmiyytd ox kskin kild mvcud olan
qadn hquqsuzluunu tnqid etmidir. 1918-ci ild tamamlad "Nsrddin ah"
tarixi dramnda Cfr Cabbarl XIX srin sonlarnda randa, o cmldn onun
244

trkibind olan Cnubi Azrbaycanda ba vermi hadislri tsvir etmi, Nsrddin
ahn ldrlmsini haqszla qar xalq syan kimi qiymtlndirmidir.
Azrbaycan Cmhuriyyti dvrnd xsusil coqun ictimai v dbi
faliyyt gstrn dib bu dvr Azrbaycan dbiyyatnn n parlaq simalarndan
olmudur.
1918-ci ild 19 yal Cfr Cabbarl Azrbaycan parlamentinin stenoqraf
v "Msavat"n gnclr tkilatnn rhbri olmudur. Onun "Sevdiyim" v
"Azrbaycan bayrana" adl iki eri mstqil Azrbaycann dvlt bayrana hsr
edilmi v o zaman "Azrbaycan" qzetind ap olunmudur. airin "Yal donlu,
al yanaql, mavi gzl sevdiyim" adlandrd milli bayraa sevgisi mstqil
lksin olan sevginin trnnm idi.
C.Cabbarl 1919-cu ild yaradlm "Yal qlm" dbi birliyinin zv
olmu, air v dramaturq kimi mhsuldar yaradclq faliyyti gstrmidir.
"Sevimli lkm" erind Azrbaycann mstqilliyini alqlayan air "Salam"
erind trklmk, islamlamaq v masirlmk ideyalarn irli srmdr.
Baknn ermni-bolevik qvvlrindn azad olunmasna hsr etdiyi "Bak
mharibsi" dram dflrl tamaaya qoyulmudur. Bu sr qarda trk v
Azrbaycan xalqlarnn azadlq mbarizsin hsr edilmi trilogiyann trkib
hisssi kimi yazlmdr (1-ci v 2-ci hisslri "dirn fthi" v "Trablis
mharibsi" adlanrd). Sonrak dvrlrd, Azrbaycanda Sovet hakimiyyti
qurulduqdan sonra trilogiya "mcrrd romantizm tzahr kimi tnqid edilmi
v htta qadaan olunmudur. 1919-cu ild yazd pyesind mllif burjua
cmiyytind zhmtke insanlarn zilmsini tsvir etmi, qanin mlkdarlarn
trtdiklri haqszlqlar nticsind lknin hr eyi, o cmldn mstqilliyi
itirmsi thlksini gstrmidir.
Sovet hakimiyyti qurulanda Azrbaycanda qalb xalq n alma
stn tutan Cfr Cabbarl 1922-ci ild "Oqtay Elolu" pyesind nc yazd
"Aydn"da qaldrd msly bir daha qaytmdr. nsanprvrliyin v xsiyyt
azadlnn n plana kildiyi hr iki pyes Sovet Azrbaycannn rhbrlrinin
gznd dib bir nv brat qazandrmdr.
1923-c ild Bak Teatr Texnikumunda thsil alan Cfr Cabbarl 1924-c
ild Bak Dvlt Universitetinin rq fakltsin daxil olmudur. 20-ci illrin
ortalarnda "Kommunist" qzetind trcmi v dbi ii kimi ald zaman
dib tarixi mvzuya bir daha mracit etmi v "Qz qalas" poemasn yazmdr.
Sonralar bu poema sasnda grkmli bstkar frasiyab Bdlbyli eyniadl balet
bstlmidir. Bu dvrd mllif "Mhkum rq" adl bir eir d yazm v rq
xalqlarn azadla sslmidir.
1928-ci ild Cfr Cabbarl mhur "Od glini" pyesini qlm almdr
ki, o, Azrbaycan dbiyyatnda ilk qhrmanlq dramdr. Azrbaycan xalqnn
245

rb iallarna v yerli feodallara qar mbarizsindn bhs edn, dini fanatizm
leyhin ynlmi, azadfikirlilik ideyalar il alanm bu pyes xalq istiqlaliyyt
urunda mbarizy sslyn srlrdndir.
C.Cabbarlnn yaradclnda qadn azadl mslsi sas yerlrdn birini
tutur. O bu mvzuda vvlc bir ne hekay - 1924-c ild "Glzar" v "Dilar",
1927-ci ild is "Dilbr" hekaylrini qlm alr v nhayt, "Sevili yazr. lk
df 1928-ci ild tamaaya qoyulmu "Sevil" pyesind qadnn sosial-mnvi
kllikdn xilas olmas problemi n plana kilmidir. Sovet hakimiyyti illrind
geni tbli ediln bu sr sasnda bdii film v film-opera kilmi, grkmli
bstkar Fikrt mirov opera bstlmidir. C.Cabbarl "Almaz" (1931) pyesind
d qadn azadl mslsin toxunmudur.
Xalqn Cabbarl yaradclnda n ox sevdiyi srlrdn olan "1905-ci
ild" pyesini yaz 1931-ci ild yazb tamamlayb. Bu sr Azrbaycan xalqnn n
arl problemlrindn birin - ermnilrin Azrbaycana qar torpaq iddialarna
hsr olunmudur. Sovet hakimiyyti illrind yazldndan srd ilk baxdan
xalqlar arasndak "bdi dostluq"dan bhs edilir. Lakin Cabbarlnn sntkarl
ondadr ki, o, Rusiyann rsmi dairlrinin ermnilr fitva vermsini, onlar
silahlandrb azrbaycanllara qar ynltmsini ox byk ustalqla qlm
almdr. Mllif fitnkar milli nifaq siyastinin nec acnacaql nticlr vermsini
rk ars il ab gstrmidir.
Cfr Cabbarlnn XX srin 30-cu illrind yaratd srlrin ksriyyti
yeni sovet quruluunun yaradlmasna hsr olunmudur. Bel ki, 1932-ci ild
tamaaya qoyulmu "Yaar" pyesind Azrbaycan kndind yenilikl khnliyin
mbarizsi z ksini tapmdr. srd elmin knd kmyi mslsi qabarq
kild gstrilmidir. "Dn" pyesind is C.Cabbarl sntkarn ictimai
mvqeyi mslsini n plana kmidir. srin ba qhrman Glsabah adl
rejissor olmasna baxmayaraq, sr sanki avtobioqrafik xarakter dayr. srd
ba qhrman khnliyi talt v mhafizkarlq adlandraraq qtiyytl rdd edir
v yeni hyat qurmaa can atr. Real hyatda is Cfr Cabbarl byk mnvi
iztirablar keirirdi. Bu dvrd Azrbaycanda artq kollektivlm siyasti gn-
gndn srtlnir, insanlar zorla kolxoz v sovxozlara zv yazlrdlar. Bu siyast
qar mqavimt d gndn-gn genilnirdi. Htta syanlar da ba vermidi.
Bel raitd sovet rhbrlri mvcud problemlri mvqqti problemlr, mbariz
aparanlar is khnliyin trfdar olan mrtce qvvlr adlandrrdlar. Cabbarl
yax anlayrd ki, sovet rejiminin apard mbariz onun xalqnn mnvi
kklrini baltalayr, onu "sovet xalq"nn amorf, z adt-nnlrindn qoparlm
bir trkib hisssin evirir. Hqiqti yazaca tqdird nec byk tqiblr mruz
qalacan yax anladndan o, mcrrd, ilk baxdan Azrbaycana dxli
246

olmayan, uzaq bir blgy hsr olunmu sr yazmaa balayr. "fqanstan" adl
bu pyes onun son v yarmq qalm ilrindn olur.
Cfr Cabbarlnn dramaturgiyasnn sas mziyyti onun xalq hyat il
zvi surtd bal olmasdr. Onun yaratd gcl xarakterlr, msbt v mnfi
obrazlar silsilsi, personajlarn canl, koloritli dili Cabbarl dramaturgiyasna
mumxalq mhbbti qazandrmdr. Yeniliy doru irlilyn insanlar
alqlayan dib onlarn dolun obrazlarn z srlrind canlandrmaa
almdr. Yaradcl Azrbaycan sovet dbiyyatnn inkiafna byk tsir
gstrmi Cfr Cabbarlnn srlrinin tsiri il Azrbaycanda yeni nsil
dramaturqlar yetimidir.
Onun dbi irsi, he bhsiz, Azrbaycan dbiyyat tarixind layiqli yer
tutur.
Azrbaycan teatrnn inkiafnda da Cabbarlnn byk xidmtlri var.
1929-cu ild Azrbaycan Dvlt Dram Teatrna bdii hiss mdiri tyin ediln
dramaturq teatrla birlikd qastrollarda olmu, shn n ekspirin "Hamlet" v
"Otello", illerin "Qaaqlar", Bomarenin "Fiqaronun toyu", Afinogenovun
"Qorxu", Slavinin "Mdaxil" srlrini trcm etmidir. Onun L.Tolstoy v
M.Qorkidn ox gzl trcmlri var. stedadl teatr rejissoru olan Cabbarl
hminin "ahsnm" operasnn librettosunu yazmdr. O, kino sntin byk
maraq gstrmidir. Cfr Cabbarl "Hac Qara", "Sevil", "Almaz", "1905-ci ild",
"llr" kinofilmlri n ssenarilr yazm v ilk filmin hm d rejissoru
olmudur.
dbi-tnqidi mqallrind Cabbarlnn Azrbaycan klassik v sovet
dbiyyat, teatr snti barsind qiymtli mlahizlri var. 1932-ci ild mkdar
incsnt xadimi adna layiq grln dib 1934-c ild SSR Yazlar ttifaq
dar Heytinin zv seilmidir. Cabbarlnn son sri - "Firuz" hekaysi
lmndn sonra, 1935-ci ild iq z grmdr.
Cfr Cabbarl 1934-c il dekabrn 31-d qfildn, 35 yanda ikn
Bakda vfat etmidir.
247

1920-ci ild Azrbaycan Sovet Rusiyas trfindn
ial edilnd boleviklr ilk nvbd Milli Ordumuzun
zabitlrini mhv etmy balamlar. Hadislrin ahidi
.lsgro-Kngrlinski yazrd: xsn zm trfindn
yoxlanlm siyahya gr, boleviklrin Azrbaycandak aal
dvrnd ancaq hrbi rtblilrdn mhv edilnlr: generallar 12,
polkovnik v podpolkovniklr 27, kapitan v tabs-kapitanlar,
poruik v podporuiklr 46, praporik v podpraporik 148,
qalan 266 aa rtbli zabitlr (hams mslman)... 1920-ci ilin
aprelindn 1921-ci ilin avqustunadk Azrbaycanda qrmz
terrordan 48 min adam ldrlmd ki, bunun da ox hisssi
ziyallarn payna drd. Glllnmi Azrbaycan generallar
arasnda o dvrd yegan hrbi akademik thsili olan generalmz
Hbib by Slimov da olmudur.
Azrbaycan tarixin Hbib by Slimov ilk akademik thsil alm
azrbaycanl, bolevik-ermni qvvlrinin mlub edilib v
Baknn azad olunmasnda, Muanda bolevik qiyamnn
yatrlmasnda, Qarabada ermni tcavznn qarsnn
alnmasnda frqlnmi grkmli srkrd, Azrbaycan Milli
Ordusunun yaradlmasnda yaxndan itirak etmi tkilat kimi
daxil olmudur.
Hbib by Slimov
(1881-1920)
Hbib by Hac
Yusif olu Slimov
1881-ci ild Naxvanda
anadan olub. I Dnya
mharibsind o, igidliyi il frqlnir v komandanln diqqtini clb edir. Az bir
vaxtda Hbib by podpolkovnik rtbsindk ykslir. Lakin o, hrbi thsilini
davam etdirmk qrarna glir, Rusiya ordusunun n yksksviyyli hrbi thsil
oca olan Ba Qrargahn Nikolayev Hrbi Akademiyasna daxil olur. Olduqca
tin imtahanlardan uurla ken Slimov thsil illri zaman zn hrb elmin
yaxndan bld pekar zabit kimi gstrir. Hrbi Akademiyan mvffqiyytl
bitirn polkovnik Hbib by Rusiya imperiyas v onun ordusu paralandqdan
sonra Azrbaycana glir.
lkdki ar vziyytl tan olan Slimov hkumtin adna rk ars
il bel bir raport yazr: "1. Gnn ar ancaq bu olmaldr: hr ey ordu n. 2.
Kazda deyil, rsmi kild bir korpus yaratmaq lazmdr".
Mslman Korpusu trkibind ilk dylrdc frqlnn Hbib by
Azrbaycana glmi Nuru paann diqqtini clb edir v o, srkrdmizi Qafqaz
slam Ordusunun Azrbaycan hisslrinin qrargah risi tyin edir. Bak
istiqamtind Azrbaycan - trk qounlarnn azadlq yrnd Slimov Cnub
qrupunun komandan tyin olunur v n ar Gnc - Bak istiqamtind dmir
yolu boyunca irlilmk mri alr. Nvai, Abulaq, lt stansiyalarn azad
etdikdn sonra Bakya doru irlilyir, Baknn dmnlrdn tmizlnmsind
248

xsi fallq gstrir. Trk hrbilrinin xatirlrind Slimov "csur, tcrbli,
dy texnikasn yax biln, igid srkrd" kimi xatrlanr.
Milli Ordunun Ba Qrargah v Dftrxana risi Hbib by tkilatlq
qabiliyyti v Milli Ordunun yaradlmasnda xsusi sylrin gr 1919-cu ilin
fevralnda general-mayor rtbsi verilib. O, 1918 - 1920-ci illrd milli ordumuzda
xidmt edn, milliyytc Litva tatar general-leytenant Mmmd by Sulkevidn
sonra ikinci general idi ki, ali hrbi thsili vard.
1919-cu ilin iyulunda Muanda v Lnkranda Azrbaycan milli
hakimiyytini tanmaq istmyn rus silahl qvvlri boleviklrin thriki il
silahl qiyam qaldraraq cnub blgsini Rusiyaya birldirmk barsind byanat
verirlr. Qiyamlar yerlrin oturtmaq n tcili surtd tkil ediln briqadaya
komandan tyin olunan Slimov onlar darmadan edir, qnimt kimi gtrdy 1
tyyarni, 24 topu v 60 pulemyotu Azrbaycan ordusunda istifady verir. Bu
uurlu mliyyatdan sonra o, Muan v Lnkrana qsa mddt vali tyin edilir.
1920-ci il martn 22-d - Novruz bayram axam Ermnistan silahl
qvvlri v qiyam ermnilr ua, Lan, Xankndi, Xocal, sgran v baqa
yaay msknlrin generallar Dro Kanayan, Doli Qazar v Droqonun bal
il hcum edirdilr.
Drhal Qarabaa gndriln Slimov teleqramda yazrd: "Tkrar edirm,
msl ox ciddidir, artq Ermnistan v Azrbaycan arasnda Qarabada mharib
gedir". Hrbi nazirin mri il trkibind 20 min yaxn sgr v zabit olan Qaraba
razi Qounlar tkil olunur v onlara H.Slimov komandan tyin edilir.
Tpdn-drnaadk silahlanm dmn hcumunun qars alnr, ona aq
zrblr vurulur. Bundan sonra Azrbaycan hrbi hisslri aprelin 3-d ks-
hcuma keir. 12 gnlk lm-dirim savanda ermni qvvlri darmadan
edilir, generallar Dli Qazar v Droqon ldrlr, Dro qamaqla cann qurtarr.
Qaraban btn mntqlri zrind yenidn rngli bayramz dalalanr.
Bu vaxt cbhy gln hrbi nazir Smd by Mehmandarov xain dmn
zrind alnan qlby gr sgrlrimizi tbrik edrk demidi: "Qhrman
sgrlr, mn xsn Almaniya cbhsind bir ox dylrd olmuam. Fqt
sizin qdr qhrman sgrlr az-az tsadf etmim. Siz mnim midlrimi
qvvtlndirdiniz. Siz cannzla gnc Azrbaycan ordusunun namusunu mdafi
etdiniz".
1918 - 1920-ci illrd Azrbaycan Milli Ordusunun yaranmasnda vzsiz
xidmtlri olan general Slimovun hrti Qaraba dylrindn sonra btn
Azrbaycana yaylr. Cmhuriyyt dvrnn on grkmli srkrdlrindn biri,
general-mayor Hbib by Slimov n kabinet, n d miyyt general olmudur.
Milli ordumuzun ilyarmlq faliyytind daim n cbhd vurumu, fitri hrbi
istedad il Azrbaycann mstqilliyin tcavz etmk istyn silahl dmni
249

mhv etmidir. mr boyu vtn sdaqtl xidmt edn general ail qurmaa bel
vaxt tapa bilmmidir.
1920-ci ild Azrbaycan Sovet Rusiyas qounlar trfindn ial edilir.
Minlrl ziyalmz Trkiy, Fransa v Almaniyaya mhacirt gedir. Slimov
vtnini trk etmkdn imtina edir v Azrbaycanda qalr. Hbib byin bilik v
bacarndan faydalanmaa alan sovetlr onu Naxvana hrbi komissar tyin
edirlr. Lakin Slimov Rusiyann yeritdiyi siyast, Azrbaycanda rhbr
vziflr qeyri-milltlrin nmayndlrinin, ilk nvbd ermnilrin tyin
edilmsin, tdricn Azrbaycan Ordusunun rus-ermni hisslri il vz
olunmasna qar kskin etiraz edir.
1920-ci il sentyabrn 1-d hbs olunan general Hbib by Slimova qar
yalan ifadlr toplanmaa balayr. Tdqiqat .Nzirlinin Milli Thlksizlik
Nazirliyinin arxivlrind akar etdiyi cinayt ii Slimovun mrnn son aylarn
yrnmy imkan verir. Ona qar irli srln btn bhtan ittihamlar general
rdd edirmi. Bel olanda clladlar yeni ittihamlar irli srrlr. O, 1918-ci ild
trk general Nuru paa il brabr boleviklr qar dylr aparmaqda,
Muanda bolevik qiyamn yatrmaqda, Cmhuriyyt Ordusunun tkil
olunmasnda, Sovet hkumtin qar nifrt bslmkd, Sovet vaxt Azrbaycan
xan v bylri il oturub-durmaqda ittiham edilir v "ksinqilab" adlandrlr.
Slimov btn sadalananlar qrurla tsdiqlyir v onlar cinayt mllri deyil,
vtn qarsnda borcun yerin yetirilmsi kimi qbul etdiyini bildirir. ay yarm
hbsxanada veriln ignclr generaln mbariz ruhunu qra bilmir v o vvlki
kimi Sovet hkumtini slind qanunsuz, ial hkumt hesab etdiyini bildirir.
XI Qzl Ordunun hrbi tribunal general-mayor Hbib by Yusif olu
Slimovu glllnmy mhkum edir, mlaknn is msadir olunmas bard
qrar xarr. 1920-ci il dekabrn 30-da saat 10:30-da Slimovu glllyirlr.
mlaknn msadirsi zaman mlum olur ki, mhur generaln he evi d yox
imi, o, qardann ailsi il birg yaayrm v iki qardan iki desyatin torpa v
desyatin dd-baba ba sahsi var imi (1 desyatin - 11 kv. m).
250

mrnn sonunadk kommunizm ideyasna
sadiq qalan Nriman Nrimanov hesab edirdi ki, bu
ideya mumi brabrliy v son nticd btn
problemlrin aradan qaldrlmasna, daltli
cmiyytin qurulmasna gtirib xaracaq. Lakin real
hyatda o, boleviklrin yerlrd kommunizmin
tntnsi urunda slind terror siyasti
yrtdklrini, bu siyastin nec ar nticlr
verdiyini grmdr. Lenin v onun laltlarnn
komminizm ideyalarn tdricn hyata keirmy n
vaxt, n d hvsi vard. Lenin yalnz gc, zor
hesabna faliyyt gstrirdi. Bunlar drk edn
Nrimanov milltilikd gnahlandrlm, onun
ideyalar is hqartl nrimanovuluq
adlandrlmdr. O, n yax midlrind yanlm v
sonda z d onlarn qurban olmudur.
Azrbaycan tarixin Nriman Nrimanov
grkmli ictimai-siyasi v dvlt xadimi,
maarifprvr xs, yaz, publisist, hkim kimi daxil
olmudur.

Nriman Nrimanov
(1870-1924)
Nriman Ncf
olu Nrimanov ilk
thsilini Tiflis mslman
ruhani mktbind
almdr. O zaman Rusiya
imperiyas razisind n qabaqcl pedaqoji mktb Qori mllimlr seminariyas
hesab olunurdu. Bu seminariyada imperiyann n yax mllim-metodistlri drs
deyir, burada hazrlanan btn drs vsaitlri imperiyann razisind yaylrd.
Gnc Nriman burada o dvr n qabaqcl biliklr yiylnmi, dbiyyatla tan
olmudur.
1890-c ild Qori seminariyasn bitirn Nrimanov Tiflis quberniyas
Boral qzasnn Qzlhacl kndin mllim tyin olunur. Lakin qaynar tbit
malik ziyalmza, tbii ki, bir knd mhiti darlq edir. Odur ki o, 1891-ci ild
Bakya kr, burada drs deyir v xalqn maariflnmsi urunda mbarizy
balayr. Azrbaycanllara hqartl baxan mmurlarla mbarizd o, xalqnn
thsil almaq, savad artrmaq hququnun hyata keirilmsini tlb edir. Mvafiq
icaz aldqdan v bir ne trqqiprvr varl azrbaycanln i qatdqdan sonra o,
1894-c ild Bakda trk-mslman halisi n ilk xalq qiratxanas tkil edir.
Onun fondlarnda hm rq, hm rus v Avropa dbiyyat var idi.
Mtmadi olaraq publisistik mqallrl x edn Nrimanov
Azrbaycan v rus dillrini yrnnlr n drsliklr yazmdr. 1894-c ild
Nrimanovun "Nadanlq" pyesi Azrbaycan dilind ap olunmu, 1895-ci ild
tamaaya qoyulmudur. Tamaadan gln gliri Nrimanov qiratxanaya srf
251

etmidir. Onun "Dilin blas" ("amdan by"), "Bahadr v Sona" srlri btn
Azrbaycanda geni yaylmdr. srlrind dvrn sosial-psixoloji problemlrini
irli kn Nrimanov htta tarixi srlrind d onlar qabarq kild verirdi.
1899-cu ild ap etdirdiyi "Nadir ah" pyesind mtlqiyytin btn mnfi
chtlri el aydn v drst qlm alnmdr ki, uzun illr boyu ar mmurlar
ehtiyat edib onun tamaaya qoyulmasna icaz vermmilr. Nrimanovun elmi-
publisistik faliyyti cmiyytin taltdn qurtulmasna, trk-mslman halisinin
milli oyanna xidmt edirdi. El buna gr d sonralar zeyir Hacbyli
Nrimanovu "ustad dramaturq" adlandrmdr.
Daim yeni biliklr can atan Nrimanov 1896-c ildn etibarn Bak realn
mktbind drs dey-dey humanitar elmlri yrnir v 1902-ci ild ekstern yolu
il imtahan verrk Bak kii gimnaziyasnn attestatn alr. El hmin ild o,
Odessa hrind yerln Novorossiya Universitetinin tibb fakltsin daxil olur.
Tlblik dvrnd Nrimanov teatr truppas yaradr v tamaalar qoyur.
Bu zaman o hm d siyasi faliyytl mul olmaa balamdr. nqilabi
hrktlr gr universitet mvqqti balanm v Nrimanov Bakya
qaytmdr. "Hmmt" sosial-demokrat tkilatna qoulan Nrimanov hminin
randa "ctimai-amiyyun" partiyasnn yaradclarndan olmudur. Sonralar bu
partiya ran inqilab dvrnd aparc rol oynamdr. 1906-c ildn etibarn "rad"
v "Hyat" qzetlrind onun siyasi mqallri ap edilmidir. Nrimanov Qafqaz
mslman mllimlrinin birinci qurultaynn fal tkilatlarndan biri olmudur.
1906-c ild Odessaya qaydb orada thsilini baa vuran Nrimanovun
"Nadir ah" sri Volqaboyu, Trkstan, Cnubi Qafqazn iri hr teatrlarnda,
hminin Tehranda tamaaya qoyulmudur. 1908-ci ild Bakya qaydan
Nrimanov hr xstxanasnda ilmi, hkimlik faliyyti il brabr, siyasi
faliyytl mul olmudur. Rusiya sosial-demokratlar il yaxnlaan Nrimanov
Rusiya Sosial-Demokrat Fhl Partiyasnn (RSDFP) nizamnamsini Azrbaycan
dilin trcm etmidir. 1909-cu ild tyinat Tiflis veriln Nrimanov burada
hkim-terapevt ilmi, lakin ran inqilablar il laqd gnahlandrlaraq hbs
edilmidir. 6 ay hbsxanada saxlanldqdan sonra o, Htrxana srgn edilmidir.
Burada hkimlik faliyytini davam etdirmkl yana, o, mdni-ktlvi
tdbirlrd itirak etmi, inqilabi faliyytini d dayandrmamdr. Htrxan Xalq
Universitetinin sdri seiln Nrimanov hr dumasnn zv olmudur. Onun
faliyytinin ss-sora hr yana yaylmdr. Htta Fransada ap olunan "Paris"
qzetind qeyd olunurdu ki, "Htrxan quberniyasnda yaayan mslman halisi
arasnda N.Nrimanovun tbliat byk uur qazanmdr".
1913-c ild Nrimanov Bakya qaydr, hkimlikl brabr, "Nicat"
cmiyytind faliyyt gstrir, dbi drnklr yaradr.
252

1917-ci ild Nriman Nrimanov "Hmmt" tkilat Komitsinin sdri v
RSDFP Bak Komitsinin zv seilmidir. O hm d Bak Mslman ctimai
Tkilatlar Brosunun trkibin daxil edilmidir. "Hmmt" qzeti onun redaktsi
il nr olunurdu.
Bak hr Dumasnn zv seiln Nrimanov I Dnya mharibsind
sir gtrlb Bakda saxlanlan trk sgrlrin qay il yanar, eyni zamanda
S.aumyann bal il bolevik-ermni quldurlarnn hrktlrinin qarsn
almaa alrd. Mhz onun sylri nticsind 1918-ci ilin vvllrind trflr
arasnda danqlar aparlm, I qardurmann aradan qaldrlmas n tdbirlr
hyata keirilmidir. Lakin bolevik-ermni qvvlri verdiklri hdi pozmu v
Bakda mart qrnlar trtmilr. Odur ki Nrimanov Bakda faliyyt gstrn
ermnilrdn ibart hrbi hisslrin lv olunmas haqqnda gstri imzalamdr,
lakin Rusiya boleviklrinin lideri V.Leninin dstyindn istifad edn aumyan
bu gstri ml etmmidir.
Bolevik-ermni liderlrinin siyastin etiraz edn Nrimanov vvlc
hr tsrrfat komissar tyin edilmidir. Ar xstlndikdn sonra is
mumiyytl Htrxana gndrilmidir. Onun Bakdan uzaqladrlmasnda
mqsd is aumyan v laltlarnn cinaytlrin rvac vermk idi. Htrxanda
mxtlif vziflrd faliyyt gstrn Nrimanov "Biz Qafqaza hans arla
gedirik?" proqram xarakterli mqalsi il kommunizm ideyasna sadiqliyini
gostrmidir. O hesab edirdi ki, bu ideya mumi brabrliy v son nticd btn
problemlrin aradan qaldrlmasna, daltli cmiyytin qurulmasna gtirib
xaracaq.
1919-cu ilin avqustunda Moskvaya arlan Nrimanov Rusiya Xarici
lr Komissarnn (nazir vzifsinin analoqu) rq msllri zr mavini
vzifsind ilmi, hminin Leninin bu msllr zr maviri olmudur. O,
boleviklrin yerlrd kommunizm ad il slind terror siyastini yrtmsini, bu
siyastin ar nticlr vermsini vurulamdr. Nrimanovun fikrinc, gc ttbiq
etmdn Azrbaycanda ideal kommunist sovet respublikas qurulmal, insanlarn
gzran yaxladrlmaldr. Bel olduqda digr rq lklri d Azrbaycann
nmunsi il sovet rejimlri yaradacaqlar. Lakin Lenin v onun laltlarnn
Nrimanovun dediklrini hyata keirmy n vaxt, n d hvsi var idi.
Nrimanovun biliklrini yksk qiymtlndirn Lenin tkc gc, zor hesabna
faliyyt gstrmy yrmidi.
1920-ci ilin aprelind Azrbaycan hrbi yolla ial edilmi, burada
repressiyalar balanmdr. Nrimanov Azrbaycanda yaradlan sovet
respublikasnn idaretm orqanlarna qiyabi olaraq seils d, ona Bakya
qaytmaa icaz verilmirdi. Yalnz repressiyalarn birinci dalas baa atdqdan
sonra o, mayn 16-da Bakya gl bilmidir. Azrbaycanda grdklrindn dht
253

gln Nrimanov Lenin gndrdiyi teleqramlarda yazrd: "Azrbaycan badan-
baa qart edirlr, saa v sola glllyirlr". Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
xadimlrinin bir oxunun xaric getmsin mhz Nrimanov imkan yaratm v
bununla da onlar sovet repressiya mannn azndan xilas etmidir. Lakin Lenin
btn slahiyytlri S.Kirov v S.Orconikidze kimi qatillr vermidi. Nrimanov
"milltilikd" gnahlandrlm, ideyalar is hqartl "nrimanovuluq"
adlandrlmdr.
Azrbaycan dilin dvlt statusunun verilmsini, din toxunmama,
mdni-maarif ilrinin keirilmsini, milli ziyallarn qorunmasn tlb edn
Nrimanov getdikc daha artq drcd Moskvann v onun Azrbaycandak
nmayndlrinin tzyiqi il zlirdi. Artq Zngzuru itirmi Azrbaycan indi d
Dalq Qaraba, Naxvan, Zaqatala v Baknn itirilmsi thlksi qarsnda idi.
Bunlarn qars yalnz Nrimanovun grgin faliyyti nticsind alnmdr.
Azrbaycan neftinin 15%-nin respublikann maarif v shiyysin srf olunmasn
o tlb etmidir. lkmizd rhbr vziflr ermnilrin, ruslarn v d. milltlrin
nmayndlrinin tyin edilmsin qar da o xm, Azrbaycana ar zrblr
vuranlar "kommunist cildin girmi danaklar" adlandrmdr. Moskvada
Azrbaycanla bal qrarlar qbul edilrkn Azrbaycan nmayndsinin dvt
olunmamasn thqir hesab edn Nrimanov Moskvan htta syanlarn balayaca
il hdlyirdi.
Azrbaycan neftin azrbaycanllarn yiy durmasn tlb edn
Nrimanov Bak -Tiflis - Batum neft kmri v Bak - Culfa dmir yolunun
tikintisini baa atdrmdr. O, rq xalqlarnn Bakda keiriln 1-ci qurultaynda
fal itirak etmi v sovetlrin rq siyastind drin shvlr buraxdn
gstrmidir. Rusiya il Trkiy arasnda dost laqlrin qurulmasnda onun
mstsna xidmtlri olmudur. Bel ki, Moskvadan stanbula yollanan hr bir
dvlt heyti, slahiyytli xs Bakda Nrimanov trfindn tlimatlandrlrd.
Bakda saxlanlan ingilis sirlrinin Maltada saxlanlan trk sirlrin
dyidirilmsi d onun sylri nticsind ba tutmudur (ingilislr v trklr
vtnlrin qaytmdlar). ngilis sirliyind saxlanlan Cnub-Qrbi Qafqaz
Cmhuriyyti (Qars respublikas) liderlrinin azad edilmsind d onun byk
xidmtlri olmudur. Trkiyy v Atatrk rbt bslyn Nrimanovun
faliyyti trk mtbuatnda geni iqlandrlr. Trkiy Byk Millt Mclisinin
qrar il ona fxri qlnc tqdim olunmudur. 1921-ci ild Nrimanovun syi il
imzalanan Qars mqavilsin sasn, Naxvana olan tzyiqlr aradan qaldrlm
v bunun qarant kimi Trkiy x etmidir.
Azrbaycam Sovet Rusiyasnn mttfiqi grmk istyn Nrimanov
lkmizin mstqilliyinin lv edilmsi v Rusiya trkibin qatlmasna qt etiraz
edirdi. O bel tdbir hyata keirilrs, tutduu vziflrdn istefa vercyini
254

bildirirdi. Nrimanovun faliyyti Moskva v onun Azrbaycanda olan
nmayndlrini hiddtlndirs d, xalq arasndak byk nfuzu, tkc
Azrbaycanda deyil, rq v Qrb lklrind tannmas onu drhal aradan
qaldrmaa imkan vermirdi. Odur ki onu Azrbaycandan tdricn aralamaq qrar
qbul edildi.
1922-ci ild o, sovet nmaynd heyti trkibind Genuya konfransnda
itirak etmi, yenic yaradlm SSR dvltini idar edck qurumun - Mrkzi
craiyy Komitsinin drd sdrindn biri seilmidir. SSR hkumtind
Nrimanov btn lkdn gln ikaytlr baxlmasna v mvafiq tdbir
grlmsin nzart edirdi. Faktik olaraq milyonlarla insanlarn son mid yeri o
idi. Moskvada onun rhbrliyi il "Yeni rq" jurnal v rqnaslq Elmi
Cmiyyti faliyyt gstrirdi. 1925-ci ild mhz onun tklifi il Byk Sovet
Ensiklopediyasnn yazlmasna balanlmdr. "Ucqarlarda inqilabmzn tarixin
dair" iri mktub-mqalsind Nrimanov sovet hakimiyytinin trtdiklri
vhiliklri csartl gstrmi v yazmdr: "Bu sndin iq z grmy imkan
yoxdur, lakin vaxt glck ki, tarix mqssirlri axtaracaqdr". O hminin yazrd:
''Hal-hazrda Azrbaycanda Azrbaycan tmsil edck partiya yoxdur....
Azrbaycanda danak siyasti tam gc il hyata keirilir... Orconikidze v
Stalinin simasnda biz trklr etibar edilmir v Azrbaycann taleyi ermni
danaklarna taprlr".
1925-ci ilin vvlind Nriman Nrimanovun ictimai-siyasi v elmi-dbi
faliyytinin 30 illiyi Moskvada tntn il qeyd edildi v hmin ilin martnda, o
qfltn vfat etdi. Mmmal kild qfltn vfat edn Nrimanovun
zhrlndirilrk ldrlmsi, zn pis hiss etdikd ona hkim yardm
gstrilmmsi fikri xalq arasnda geni yaylmdr. O, martn 23-d Moskvada,
Qzl meydanda Kremlin divar yannda dfn olunmudur. Onun dfn gn btn
SSR-d matm gn elan edilmidir.
Stalin hakimiyyti tam l aldqdan sonra "nrimanovulu"u
dstklynlr bir-bir aradan gtrlmdr. Htta uzun illr Nrimanovun adnn
kilmsi qadaan edilmidir. Onun faliyyti yalnz 1955-ci ildn sonra tdqiq
edilmy balanmdr.
255

Cnubi Azrbaycanda yaayan azrbaycanllarda
milli zndrkin inkiafnda eyx Mhmmd Xiyabaninin
balq etdiyi azadlq hrkatnn vzsiz rolu olmudur. Hl
1905 1911-ci illrd Sttarxanla iyin-iyin vurumu
Xiyabani hyatnn mnasn Azrbaycann ah rejimindn azad
edilmsind, demokratik yolla inkiafnda grrd.
Azrbaycanda demokratik fikirlrin gec yaylmasna gileylnn
inqilalara o deyirdi: Azrbaycan ba qazana bnzyir: o, gec
qzr, lakin gec d soyuyur.
1920-ci ilin aprel sentyabr aylarnda onun balq
etdiyi milli-azadlq hrkat son nticd mlub olsa da,
Azrbaycan xalqnn imperialist aalna, ah rejimin qar
milli istiqlaliyyt urunda mbariz tarixind vacib yer tutur.
Xiyabaninin tklifi il yaradlan silahl dstlr rfxan,
Slmas, Urmiya istiqamtlrind ermni v aysorlarn
azrbaycanllara qar trtdiklri soyqrm siyastinin qarsn
almdlar.
Azadistan, yni Azadlq lksi adlandrlm Cnubi
Azrbaycanda siyasi, iqtisadi, shiyy, maarif, dliyy v digr
xarakterli islahatlar keirildi.
eyx Mhmmd Xiyabani
(1880-1920)
Mhmmd Xiyabani 1880-ci ild Cnubi Azrbaycann mrkzi hri
Tbrizd anadan olmudur. Atas Hac bdlhmid tacirlikl mul olduundan
hrdn-hr krd. Mhmmd ilk thsilini Xamn hrind mktbd
almdr.
O dvrd imali Azrbaycan Rusiya imperiyasnn, Cnubi Azrbaycan
is ran dvltinin trkibind olsa da, vtnimizin hr iki hisssi arasnda sx
laqlr mvcud idi. Cnubi Azrbaycandan glmi minlrl fhl Baknn neft
mdnlri v zavodlarnda ilyir, imali Azrbaycandan snaye mallar, Cnubi
Azrbaycandan is rzaq mallar gtirib-aparan tacirlr qzn ticari faliyyt
gstrirdilr. Tacir Hac bdlhmid imali Azrbaycandan kerk Rusiyann
Port-Petrovsk (indiki Mahaqala) hrin glmi v burada ticart mntqsi
amd. Olu Mhmmd atasna bu ilrd kmk edirdi. O hl yeni-yetmlik
alarndan bel nticy glmidi ki, Rusiya v onun trkibind olan imali
Azrbaycanda ap olunan dbiyyat oxumaq n rus, Avropada ap olunan
dbiyyat oxumaq ns fransz dilini yrnmk vacibdir.
Tbriz qaytdqdan sonra Mhmmd mdrsd ruhani thsili almd.
Bu sahd faliyytini davam etdirrk o, mcthid drcsin atmd. Bununla
brabr, eyx Mhmmd rus v fransz dillrini d yrnmidi. Drin biliklri
saysind Tbrizin Talibiyy mdrssin i qbul ediln eyx Mhmmd
burada ncum elmindn (astronomiya) drs deyir. Vtninin ar-aclarna rik
256

olan gnc ah rejiminin zbanalqlarna, xarici irktlrin rann daxili ilrin
qarmasna, lknin sfalt iind olmasna qar x edir.
O dvrd rann iqtisadi v mdni mrkzlrindn biri olan Tbriz
lkdki inqilabi hrkatlarda da mrkz rolunu oynayrm. Tsadfi deyil ki,
1905 - 1911-ci illr ran inqilabnn sas hadislri Cnubi Azrbaycanda cryan
etmi, Tbriz inqilabn mrkzi olmudur. eyx Mhmmd ran inqilab dvrnd
siyasi hyata qdm qoymu, inqilabn fal itiraklarndan olmudur. 1908 -
1909-cu illrd Tbrizd ba vern dylrd o, Sttarxann bal altnda
itirak etmi, Tbrizin Xiyaban mhllsinin mdafisini tkil edib qalib gldiyin
gr Xiyabani adn qazanmdr. Xalq arasnda byk nfuza malik olan eyx
Mhmmd Xiyabani 1909-cu ild Azrbaycan milli ncmninin (yerli
znidaretm orqan) zv seilmidir. Bu sahdki faliyyt onun hrmtini
artrm v o, 2-ci ar ran Mclisin deputat seilmidir. Bu dvrd eyx
Mhmmd demokratik islahatlar keirilmsi mqsdi il yaradlan ran
Demokratik Firqsin (DF) zv yazlmdr. Lakin mlumdur ki, Rusiya v
ngiltr dvltlrindn kmk alan mrtce ah rejimi k-sinqilabi evrili etmi,
inqilab silah gcn bomudur. eyx Mhmmd Xiyabani Cnubi Azrbaycan
trk etmk mcburiyytind qalmdr.
1911-ci ild mhacir kimi Rusiya razisin ken Xiyabani Bak, Port-
Petrovsk, Tiflis hrlrind yaamdr. Burada o, inqilabi fikirlrin nec
yaylmasnn, gizli siyasi tkilatlarn faliyyt gstrmsinin, Azrbaycan
ziyallar arasnda milli-azadlq ideyalarnn yaranmasnn ahidi olmudur.
1914-c ild eyx Mhmmd Xiyabani Tbriz qaydaraq dbi-flsfi
drnk yaratmdr. slind, bu drnyin zvlri ah rejimin qar mbariz
yollar barsind dnr, gizli siyasi faliyytl mul olurdular. Trfdalarnn
sayn artran Xiyabani getdikc faliyyt sahsini genilndirir. O, ran
Demokratik Firqsinin Azrbaycan yalt komitsinin sdri seilir.
1917-ci ild Rusiyada fevral inqilabnn ba vermsi v ar
hakimiyytinin devrilmsi eyx Mhmmd Xiyabani trfindn rbtl
qarlanm v alqlanmdr. Onun balq etdiyi komit aq faliyyt
balamdr. lk nvbd inqilabi ideyalarn xalq arasnda yaylmasna nm vern
Xiyabani bu sahd faliyytini genilndirir. 1917-ci il aprelin 9-da ran
Demokratik Firqsinin Azrbaycan yalt komitsinin rsmi nr orqan olan
"Tcddd" ("Yenilm") qzeti ap olunmaa balayr. Qzetd Xiyabaninin v
komitnin digr zvlrinin mqallri ap olunur, ah rejiminin i z alr, ah
mmurlarnn xarici irktlrl iyrnc svdlmlri pislnilir. Lakin komitnin
faliyyti ox vaxt ran Demokratik Firqsinin Tehranda oturan liderlri trfindn
mhdudladrlrd. Cnubi Azrbaycanda ba vern hadislrdn bixbr olan,
onlara gec reaksiya vern v z proqramlarnda azrbaycanllarn maraqlar il az
257

hesablaan bu liderlr, Xiyabaninin fikrinc, komitnin faliyytin ngl
trdirdilr.
Bel olduu halda firq zvlri 1917-ci il avqustun 24-d DF Azrbaycan
yalt komitsinin geni iclasnda Azrbaycan Demokratik Firqsi (ADF) mstqil
elan edilir, Xiyabani partiyann mrkzi komitsinin sdri seilir. ADF Cnubi
Azrbaycan razisin yeridilmi Antanta qvvlrin qar mbariz aparmaqla
brabr, onlarn milli davt siyastin qar da x edirdi. Bel ki, avropallardan
kmk alan ermni silahl dstlri aysorlarla birlrk Cnubi Azrbaycann
imal-qrbind Azrbaycan trk halisin qar soyqrm siyastini hyata keirir,
kndlri yandrrdlar. Xiyabaninin tklifi il yaradlan silahl dstlr drhal
rfxan, Slmas, Urmiya istiqamtlrin yeridilir, buradak quldur dstlrini
dadr v bununla da qtl-qartlrin qars alnr.
Bu dvrd Xiyabani znn sehdir siyasi-nft zri platformasn aqlayr.
"Tcddd mslki" adlandrd bu platforma imperialist lklrinin randak
aalna, ah hakimiyytin, feodal geriliyin, sosial daltsizliy qar
ynlmidi. Xiyabaninin tlbi sl xalq hakimiyyt sisteminin tkil edilmsi idi.
1917 - 1920-ci illrd z platformasn dinc yolla hyata keirmy alan
Xiyabani bunun mmknszlyn anlayr. imali Azrbaycanda yaradlm
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin bann stn alm qara buludlarn
mvcudluu gstrirdi ki, mrtce qvvlr z mqsdlrin nail olmaq n he
n il hesablamrlar. Bel raitd ADF silahl syana hazrlamaa balayr.
syana balq etmk n ilk nvbd ictimai idar heyti tkil olunur.
1920-ci il aprelin 7-d Tbrizd balayan syan srtl btn Cnubi Azrbaycana
yaylr. Hr yerd ah trfdalar tutduqlar vziflrdn qovulurlar. ctimai idar
heyti faktik olaraq mvqqti hkumt kimi faliyyt gstrmy balayr. yunun
23-d onun sasnda Milli Hkumt tkil edilir, Xiyabani Milli Hkumtin sdri
seilir. Cnubi Azrbaycan "Azadistan", yni Azadlq lksi adlanmaa balayr.
Yeni i yerlrinin almas, pul islahatnn keirilmsi, bank-maliyy sisteminin
yaradlmas, bldiyy sekilrinin keirilmsi istiqamtind ilr aparlr, torpaq
islahat balanr. Hminin shiyy, maarif v dliyy sahlrind tdbirlr hyata
keirilir.
Milli-azadlq v demokratik hrkat ngiltrnin randak rsmi
nmayndlrini v ran hkumtini tvi salmd. Hrkatn getdikc
genilnmsi, Milli Hkumtin tdbirlrinin xalq arasnda rbtl qarlanmas
onlar qorxudurdu. Nticd birg sylrl hrkat silah gcn bomaq qrara
alnr.
1920-ci il sentyabrn 12-d Cnubi Azrbaycana hcum balanr. Azsayl
fdai dstlri mqavimt gstrslr d, qvvlr nisbti qeyri-brabr
258

Stalinin fitvas il 1937-ci ild balam
byk terror deyiln repressiyalar dalas minlrl
Azrbaycan ziyalsnn yaz, alim, dvlt xadiminin
hyatna son qoymudur. Azrbaycann dnn
beyinlrini mhv etmkl imperiya xalqmz kl
vziyytin salma, onun bir millt kimi varlna son
qoyma planladrrd. Txmini hesablamalar gstrir
ki, XX srin 30 40 c illrind 40 mindn artq
azrbaycanl repressiyalarn qurban olmudur. Bu
qurbanlardan biri d Hseyn Cavid (Rasizad) idi.
Hseyn Cavidin ad Azrbaycan tarixin byk air,
dahi dramaturq v grkmli maarif xadimi,
Azrbaycanda ilk mnzum facinin mllifi kimi qzl
hrflrl yazlmdr.
olduundan Tbriz hri tutulur, axra qdr mqavimt gstrn Xiyabani hlak
olur.
eyx Mhmmd Xiyabaninin balq etdiyi hrkat mlub olsa da, o,
Azrbaycan xalqnn imperialist aalna, ahlq rejimin qar, milli istiqlaliyyt
urunda mbariz tarixind mhm yer tutur. ran razisind yaayan
Azrbaycanllarn milli zndrk prosesinin inkiafnda Xiyabaninin vzsiz
xidmtlri olmudur.

Hseyn Cavid
(1882-1941)
Hseyn Abdulla olu Rasizad 1882-ci ild Naxvanda, tannm ruhani
ailsind anadan olub. lk thsilini Naxvanda mollaxanada alb, 1895-ci ild atas
onu Mhmmdta Sidqinin "Trbiyy" adl mktbin qoyub. Burada thsil yeni
qaydalarla hyata keirilirdi. lk eirlrini d thsil dvrnd o, "Glin" v "Salik"
txlls il yazmdr. 1898-ci ild mktbi mvffqiyytl bitirn Hseyn
Rasizad Cnubi Azrbaycana getmi, Tbrizin Talibiyy mdrssind thsilini
davam etdirmidir. zn dolandrmaq v thsilini davam etdirmkn o burada
ticartl d mul olmudur. 1903-c ild mdrsni mvffqiyytl bitirrk o,
ali thsil almaq mqsdi il stanbula getmidir. 1909-cu ild Hseyn stanbul
Universitetinin dbiyyat bsini bitirmidir. Thsil illrind rb, fars v trk
dillri" mkmml yrnn Hseyn rq v Qrb dbiyyat il, hminin tsvvf
flsfsi il yaxndan tan olmudur.
Naxvana qaytdqdan sonra burada ad xsusi mktbd drs demy
balayan Hseyn Rasizad ox kemir ki, Tiflis yollanr. Tiflisd o, Qafqaz
259

Mslmanlar Ruhani darsinin mktbind, sonra is Gncd "Mktbi-
ruhaniyy"d mllim ilyir.
Bu dvrd lirik-romantik eirlrini Cavid txlls il yazmaa balayan
Hseyn onlar "rqi-Rus", "rad", "Fyuzat", "Hqiqt", "Mktb", "qbal",
"Yeni iqbal" qzet v jurnallarnda ap etdirmidir. "Naxvanda nlr grdm",
"Naxvana n lazm", "Hbsi-hal", "Nakamlq" mqallrind mllif dvrn
problemlrini v xalqn ar gzrann qlm almdr.
Hseyn Cavid 1913-c ild "Ana" facisini v "Kemi gnlr" eirlr
toplusunu ap etdirmidir. "Ana" srind sad insanlarda olan nciblik, sdaqt,
mrdlikdn danlr. Cavid 1912-ci ild yazd "Maral" ("Zavall qadn")
facisind xsiyyt v qadn azadl mslsini qaldrr. "ksz nvr", "oban
trks", "Kiik srsri", "Dn v bu gn", "Grmdim" v s. eirlrind air
cmiyytd hkm srn sosial daltsizlik v bu daltsizliyin insanlarn taleyin
tsirini gstrmidir. "Msud v fiq" erind Bak neft mdnlrind alan
fhllrin dzlmz vziyyti sahibkarlarn tfeyli, firavan hyat il qarladrlr.
1912-ci ild ap ediln "Sn nsin, kisin deyn ariflr" poemasnda Cavid
daltsizliyin lv edilm yollarn aradrm, iql cmiyytin yaradlmasnn
mmknlyn vurulamdr. I Dnya mharibsi rfsind v gediind
yazd "Mzlumlar n", "Hrb ilahi qarsnda" eirlrind ial mhariblr
pislnilir, onlara nifrt bildirilirdi.
Hseyn Cavid tkc air yox, daha ox dramaturq kimi tannmdr. Onun
flsfi v tarixi facilri, ail-mit dramlar Azrbaycan dramaturgiyasnda yeni
bir mrhl yaratmdr. Onun srlri eyni zamanda Azrbaycan teatrnn
inkiafna da byk tsir gstrmidir. Azrbaycan dbiyyatnda ilk mnzum faci
olan "eyx Snan" (1914) srind Cavid mrtce din xadimlrinin insanlar bir-
birindn ayrmaqn uydurduqlar rk ehkamlara qar etiraz etmidir.
1915-ci ildn etibarn Hseyn Cavid Bakda yaam, "fa" mktbind
mllim vzifsind alm, "Aq sz" qzeti il mkdalq etmidir. Dvrn
siyasi hadislri onun srlrin v dnyagrn tsir gstrmy bilmzdi.
1917-ci ild yazd "eyda" dramnda v 1918-ci ild qlm ald "Haqqn sn
mbariz il ala bilrsn" poemasnda Hseyn Cavid ilk df "Haqq verilmir,
alnr" ideyasn sslndirmidir. O, insanlar hquqlar urunda mbarizy
sslyir, istismarlarla mbarizd inqilabi yolun labd olmasn bildirirdi.
1918-ci ild yazd "blis" facisi Hseyn Cavidin yaradclnda
mhm yer tutur. blis surtind mllif dvrn mrtce qvvlrinin, zn
dnb xalq unudanlarn, insanlarn mnviyyatn tapdalayanlarn, "iyirminci
srin mdni vhilrinin obrazn mumildirmidir. Bakda bolevik-ermni
qvvlrinin trtdiklri cinaytlr dib byk tsir gstrmi, bir daha sbut
260

etmidir ki, firavan, mstqil hyat arzulayan xalq bunun urunda mbariz
aparmaldr.
Hseyn Cavid 1918-ci ild Naxvana qaytm, "Rdiyy" mktbind
mllim ilmidir. Ermni danaklar v onlarn havadarlarnn Naxvana v
Zngzura olan iddialarna qar mbariz aparan Araz-Trk Cmhuriyytinin
tkilind Hseyn Cavid yaxndan itirak etmidir.
1919-cu ild Cavid Bakya dnrk Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
maarif v thsil ilrind fal itirak etmidir. Mllim ilmyind davam edn
yaz "Bak v traf rayonlarn mllimlr ittifaq" idar heytinin zv
seilmidir. Hmin ild o, Azrbaycan diblrinin "Yal qlm" birliyin daxil
olmudur. 1919-cu ild Hseyn Cavid Abdulla aiql birlikd "dbiyyat drslri"
adl drslik nr etdirmidir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvrnd onun yaradcl mktb
proqramlarna daxil edilmidir. Bel ki, orta mktbd onun "Qz mktbind",
"ik sevgisi", "lk baar", "ksz nvr", "Kiik srsri" srlri yrnilirdi.
1920-ci ildk Cavid mrtce qvvlrl trqqi trfdarlar arasnda
gedn mbarizni, maarifprvr, tmizqlbli insanlarn qlbsini ks etdirn
srlr yazrdsa, 1920-ci ilin aprelind Azrbaycann ial edilmsi onun
yaradclnda dn oldu. 1920 - 1930-cu illrd o, Azrbaycann v mumilikd
trk xalqlarnn qhrmanlq kemiini trnnm edn srlr yaratm, onlar
vasitsil xalq mbarizy sslmidir. Bel srlr srasnda "Azr" dastan,
1922-ci ild yazd "Peymbr", 1925-ci ild bitirdiyi "Topal Teymur" tarixi
dramlar xsusi yer tutur. Cavid bu dvrd yazd siyasi-lirik v lirik-epik
eirlrind d mstmlk zlmnn iyrnc siftini aq kild gstrmidir.
Onun bu mvzuda yazd srlrdn "Nil yavrusu" xsusi yer tutur. 1926-c ild
Almaniyada malicd olmudur.
Tarixi dramlar zrind iini davam etdirn Cavidin 1933-c ild yazd
"Syavu", 1935-ci ild yazd "Xyyam" dramlar tarix, tarixi xsiyytlr
baxda ciddi dn idi. Bu srlrd mllif istibdada qar syan edn ktlni,
syan balarn v azadfikirli mtfkkirlri qhrman kimi semidir. 1936-c
ild Hseyn Cavid yazd "blisin intiqam" srind faizmin ba qaldrmas
ksini tapmdr. O, uzaqgrnlikl faizmin briyyt gtircyi blalardan
xbr vermi, insanlar onun qarsn almaa armdr.
Hseyn Cavid 1930-cu ild yazd "Telli saz" dram v "Kor neyzn"
poemas il Cnubi Azrbaycanda ah rejiminin yaratd zlm tsvir etmi, bu
rejim qar aparlan azadlq mbarizsindn sz amdr.
1937-ci ild repressiyalar dalas balayanda Cavid ilk hbs olunanlar
srasnda idi. Onun vtnprvrlik ideyalar, trk dnyasnn birlmsi v bir
zaman an-hrtini zn qaytarmaq arlar qrmz imperiyan brk narahat
261

edirdi. Pantrkizm v panturanizmd gnahlandrlan Cavid guya xalqlar arasnda
nifaq salmaq kimi absurd ittihamlar qbul etmdi. Ona qar Trkiynin xeyrin
casusluq etmk kimi ittiham irli srld, lakin mstntiqlr bu bhtan
tsdiqlyn sbut-dlil tapa bilmdilr. n dzlmz hbsxana rejimi bel Cavidi
sndra bilmdi v o, csartl ona qar srln ittihamlar rdd etdi. Mhkm
Hseyn Cavid 8 il cza mddti ksdi v o, 1938-ci ild Maqadana gndrildi.
1940-c ild rkutska krld.
Ar ignclr, srt v amansz hbsxana hyatna dzmyn Hseyn
Cavid 1941-ci il dekabrn 5-d Rusiyann rkutsk vilaytinin Tayet rayonu
evenko kndind vfat etdi.
262

Azrbaycan sovet poeziyasnn yaradclarndan
saylan Mikayl Mfiq XX srin 20 30-cu illrind n
hrtli, n ox seviln v oxunan airlrdn biri olmudur.
Qsa, lakin mnal mr yaam Mfiq 10 eir kitab ap
etdir bilmidir. 30-cu illrin amansz repressiya man
Azrbaycann intellektual potensialna byk zrb vurmudur.
Repressiyalar nticsind Azrbaycan xalq znn yksk
intellektual sviyyli, milli ruhlu iki nslinin n grkmli
nmayndlrini itirmidir. Xalqa xyant, ksinqilabi
faliyyt, msavatlarla laq, xarici dvltlr casusluq
damalar il minlrl Azrbaycan ziyals mhv edilmidir.
Hseyn Cavid, li Nzmi, hmd Cavad, Ta ahbazi,
Salman Mmtaz, lvi Rcb v daha ne-ne snt v elm
adamnn mhv edilmsi Azrbaycan xalqnn inkiafna ar
zrb vurmudur. Hmin repressiyann qurbanlarndan biri d
Mikayl Mfiq olmudur.
Azrbaycan tarixin Mikayl Mfiq grkmli air, epik
lvhlr, lirik rictlr ustas kimi daxil olmudur.
1956-c ild Cavidin saxta ittihamlarla hbs edildiyi sbuta yetirildi v
ona brat verildi. Cavidin 100 illik yubileyi rfsind cnazsi Azrbaycan
xalqnn byk olu Heydr liyevin tbbs il rkutsk vilaytindn Naxvana
gtirildi, buradak ev-muzeyinin yaxnlnda dfn edildi. 1996-c ild byk
sntkarn qbri zrind mhtm mqbr ucaldld.

Mikayl Mfiq
(1908-1939)
Mikayl Mfiq (Mikayl smaylzad) 1908-ci ild Xz kndind anadan
olmudur. Atas .smaylzad hrmtli mllim v istedadl air imi. Yetim
qalan Mfiq yaxn qohumlarnn himaysind bymdr. Thsilini rus-
azrbaycan mktbind alm Mfiq humanitar elmlr byk maraq gstrmkl
brabr, rus dilini d mkmml yrnmidir.
1920 - 1927-ci illrd Mfiq Bak darl-mllimind, 12 nmrli
ikidrcli mktbd oxumudur. Bu mktblr mllim pesin yiylnmy
imkan verirdilr. Savadszln lvin byk diqqt yetirn sovet hakimiyyt
orqanlar yeni thsil ocaqlarnn almasna hr cr rait yaradrdlar. Mktblrin
proqram sovet hakimiyytin sadiq xsiyytlr yetidirmk istiqamtind
qurulmudu.
Mikayl Mfiq V..Lenin adna Azrbaycan Dvlt Pedaqoji nstitutuna
daxil olur. 1931-ci ild institutun dil v dbiyyat bsini bitirrk Bak
mktblrind mllimlik etmy balayr.
263

M.Mfiq ilk eirlrini 20-ci illrin ortalarndan ap etdirmy
balamdr. Tnqidilr gnc airin byk istedadn qeyd etmkl yana,
eirlrind lirikann stn olduunu ona irad tuturdular. air mslht grrdlr
ki, o, Azrbaycanda sovet hakimiyytinin qurulmasn daha qabarq gstrmy
alsn. Onun iq z grm ilk eir toplusu Azrbaycanda sovet hakimiyytinin
qurulmasna hsr olunmu "Bir gn" kitab olur. Kitab o dvrn ictimai mhiti
trfindn mhm hadis kimi qarlanr. Tnqidilr qeyd edirdilr ki, masirlik,
xlqilik, humanizm Mfiq poeziyasnn cannda v qanndadr.
Mhbbt lirikas Mfiqin poeziyasnda mhm yer tuturdu. Onun
"Snin gzlrin", "Ulduzlar", "irin qz", "Yen o ba olayd", "rk", "Maral",
"Snin gllrin", "N demkdir?" kimi eirlri dillr zbri idi. Yaradclna
xas coqun hiss, hycan, glck arzusu il qanadlanan xyal onun eirlrin
romantik bir vst verirdi. 1930-cu ild iq z grm "Klklr" kitab
Azrbaycan poeziyasna bnzrsiz bir lirik airin gldiyini gstrirdi. Lakin
respublikann rhbrliyi inqilab, xalqlar dostluu, qadn azadlnn trnnm,
beynlxalq imperializmin ifas v s. problemlr hsr olunmu eirlr tlb edirdi.
1932-ci ild Mikayl Mfiq Azrbaycan xalqnn ar kemiindn v
yeni hyat quruculuundan bhs edn "Buruqlar arasnda", 1933-c ild "fan",
"oban", "Dalar facisi", 1935-ci ild "Shr", "Sndrlan saz" v s. poemalarn
yazr. Tlb olunan mvzulara hsr olunmalarna baxmayaraq, bu poemalarda epik
vstl yana, lirika da qvvtli idi. 1932-ci ild iq z grm "Gnn sslri"
eirlr kitabnda toplanm eirlrin d sas "qsuru" kimi lirikann mvzunu
stlmsi gstrilirdi. 1934-c ild Mfiqin "eirlr" kitab ap olunur. O bu
kitabda zn bir daha epik lvhlr, lirik rictlr ustas kimi gstrmidi.
Mfiq poeziyas orijinal sntkarlq xsusiyytlri il frqlnir v diqqti
clb edir. Yksk emosionallq, qeyri-adi ahngdarlq v ycamlq Mfiq erinin
sas bdii keyfiyytlridir. Lakin bu lirika, mumiyytl, airin btn istedad
sovetlr ilmli, sovetlrin ideologiyasn dstklmli idi. Hr halda, o dvrd
respublikan idar edn xslr bel dnrdlr. Ancaq air onlarn istdiklri
kimi ola bilmirdi. O, dvrl ayaqlamaa, hisslrini gizltmy, tlb olunan
istiqamtd eirlr yazmaa alrd. 1936-c ild htta hind xalqnn milli
istiqlaliyyt urunda mbarizsin hsr olunmu "Azadlq dastan" poemasn
yazr. Poemada ingilis imperialistlrinin ifa olunmas rhbrlik trfindn yax
qarlanr, lakin poemadak bzi ifadlr airin bolevik imperializmin iar
etmsini gstrmidir. Bu is artq hycan siqnal kimi qbul edilmi, Mfiqin
ad "qara siyahlara salnmd.
M.Mfiq uaqlar n "Pambq", "Bir may", "Pioner", "Mktbli
rqisi", "Zhra n". "Pioner saray" kimi eirlr yazmdr. Uaqlar n
nzrd tutduu "Qaya", "Vurumalar" poemalar, "ngl, ngl, Mngl",
264

"Kndli v ilan" mnzum nallar da xalq arasnda ona byk populyarlq
qazandrmdr. Mfiqin srlri SSR xalqlar dillrin trcm olunmudur.
Mfiq ifahi xalq dbiyyatna da, klassik dbiyyata da yax bld olmu,
nnlri davam v inkiaf etdirmidir. Onun Firdovsi, mr Xyyam, A.S.Pukin,
M.Y.Lermontov, T.Q.evenko v S.Y.Marakdan gzl bdii trcmlri var.
1937-ci ild Mikayl Mfiq 11-ci kitabn - "alayan" apa hazrlayr.
Lakin bu zaman respublikada artq repressiya klklri tyan edirdi. "Mdni
inqilab", "Din leyhin mbariz", "Rdd olsun tar!", "Rdd olsun kamana!"
arlar altnda keiriln kampaniyalarda milli-mnvi dyrlr hcumlar tkil
edilir, xalqn mnliyin byk zrb vurulurdu. lifbann dflrl dyidirilmsi,
mktblrd rusladrma siyastinin aparlmas son nticd Azrbaycan xalqnn
znmxsus chtlrini mhv edib, onun "sovet xalq" anlay il bildiriln
mcrrd ktlnin trkib hisssin evrilmsi mqsdini gdrd.
Kommunist partiyasnn diktaturasna qar mbariz aparanlar, sovetlrin
siyastini tnqid ednlr repressiyalar burulannda mhv edilirdi. zn dnyada
n azad dvlt, n humanist cmiyyt kimi tbli edn bir lkd hr an insan
haqlar v azadlqlar pozulur, lknin "doma" vtndalar il qeyri-insani rftar
edilirdi. Ktlvi repressiyalar aq-fikirli, istedadl, qabaqcl ziyallara, tcrbli v
qabiliyytli dvlt v hrbi xadimlr qar ynlmidi. Bir ox hallarda sad
insanlar da repressiyalarn qurbanlar olurdular. Azrbaycan SSR-in hquq-
mhafiz orqanlarna rhbrlik edn Qriqoryan, Markaryan, Sumbatov-Topuridze,
Malyan v baqalar on minlrl Azrbaycanln mhv etmi v ya srgn
gndrmidilr. Repressiyalar nticsind Azrbaycan xalq znn yksk
intellektual sviyyli, milli ruhlu iki nslinin n grkmli nmayndlrini
itirmidir. "Xalqa xyant", "ksinqilabi faliyyt", "msavatlarla laq", "xarici
dvltlr casusluq" damalar il minlrl Azrbaycan ziyals mhv edilmidir.
H.Cavid, .Nzmi, .Cavad, T.ahbazi, S.Mmtaz, .Rcb v daha ne-ne
snt v elm adamnn mhv edilmsi Azrbaycan xalqnn inkiafna ar zrb
vurmudur.
Cfng, uydurma bhanlrl hbs edilnlr arasnda Mikayl Mfiq d
olmudur. air olmazn ignclr verilmi, qondarma ittihamlar irli srlm,
nhayt, lm czas ksilmidir. 1939-cu il martn 12-d bu dhtli hkm icra
edilmidir: XX srin on grkmli Azrbaycan airlrindn Mikayl Mfiq
glllnmidir.
265

Olduqca zngin hrbi bioqrafiyas olan Vli
by Yadigarov az tannm srkrdlrimizdndir. I
Dnya mharibsind itirak etmi, Azrbaycan Milli
Ordusu sralarnda Qaraba urunda vurumu,
sovetlr qar syanlarda frqlnmi Vli by
mhacirt gedrk Pola ordusu sralarnda onun
azadl v mstqilliyi urunda vurumudur. 1920
1921 ci illrd sovetlr qar, 1941 945-ci illrd
faistlr qar igidlikl dym hmyerlimiz
sovetlr Polan ial ednd Argentinaya mhacirt
getmi, orada vfat etmidir. Pola hkmtinin
gstrii il xsusi hava reysind cnazsi Varavaya
gtirilmi v orada tntnli kild dfn olunmudur.
Grkmli srkrd, azadlq urunda son nfsindk
mbariz aparan insan, Azrbaycan Avropada
tandan hmyerlimiz Vli by Yadigarovun ad
Azrbaycan tarixin yazlmdr.
Vli by Yadigarov
(1898-1971)
Vli by Sadq by olu Yadigarov 1898-ci ild Boralnn Tkli
kndind zadgan ailsind anadan olmudur. Mhur Azrbaycan rqnas
Mirz Cfr Topubaova qohumluu atan atas Sadq by olanlarn hrbi
mktblr qoymudur. Vli by 1909-cu ild Tiflis hrbi gimnaziyasna qbul
edilmi v 1916-c ildk burada oxumudur.
Vli by 1916-ci ildn Rusiyann lahidd Qafqaz Korpusunun svari
hisslrind xidmt etmy balamdr. I Dnya mharibsini Qafqaz Cbhsind
qarlayan gnc kornet cbhy gndrilmi v mhur Brusilov hcumunda itirak
etmidir. Bir mddt 1-ci Dastan svari alaynda xidmt etdikdn sonra Vli by
Artilleriya Zabit Mktbin gndrilir. Lakin boleviklrin Peterburqda evrilii v
Rusiyann paralanmas nticsind onun ordusu iflic vziyytin dmd.
Btn Rusiya razisind boleviklr trfindn qurulmu postlarda kemi ar
zabitlrini axtarr, onlar qtl yetirirdilr. Min bir ziyytl Vli by 1918-ci ilin
sentyabrnda Azrbaycana glir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin yaradlmasn sevincl qarlayan
Yadigarovlar nslindn 8 nfr zabit Milli Orduda xidmt etmidir. Onlardan biri,
Vli byin byk qarda Davud by Qaraba v Zngzur dylrind gstrdiyi
igidliy gr 1919-c ild general-mayor rtbsin layiq grlmdr.
Azrbaycana gln Vli by drhal Milli Ordunun sralarnda xidmt etmk
266

arzusunu bildirmidir. 3-c ki svari alay tkil edilnd o bu alayda eskadron
komandiri vzifsind almaa balamdr.
1920-ci il martn 22-d, Novruz bayram axam Ermnistan silahl
qvvlri v qiyam ermnilr ua, Lan, Xankndi, Xocal, sgrana hcum
edirlr. Bada general-mayor H.Slimov olmaqla Qaraba razi Qounlar
tpdn-drnaadk silahlanm dmnin hcumunun qarsn alr, mdafi
dylrind ona ar zrblr vurur. Azrbaycan hisslri aprelin 3-d ks-
hcuma keir. 12 gnlk lm-dirim dylrind ermni qvvlri darmadan
edilir. Qaraban btn mntqlri zrind yenidn rngli bayramz
dalalanr. Bu dylrd Vli by Yadigarovun eskadronu xsusil frqlnir. 3-c
ki svari alaynn komandiri polkovnik Tonkiyev martn 26-da general-mayor
Hbib by Slimova gndrdiyi mktubda yazrd: "Bu gn - martn 26-da
artilleriya v tfng hazrlndan sonra ayl v Brc kndlri tutulmudur.
Ermnilr ayldan qrb - dalarn rq tklrin kilmilr. Ermnilrdn bir
ne dy ldrlmdr. Bizim trfdn is bir ne partizan yaralanmdr.
Dmnin oxsayl svari dstsini balovlu qamaa mcbur etmi 1-ci yzlyn
korneti Vli by Yadigarovun evik svarilrinin hcumunu xsusi qeyd etmk
istyirm".
1920-ci ild Azrbaycan Sovet Rusiyas qounlar trfindn ial edilir.
Azrbaycan Milli Ordusunun zabitlrinin aqibti mxtlif olur. Kimisi
Mehmandarov kimi, "Vtndn ayrlmaa he bir sasm yoxdur" deyrk vtnd
qalmaq qrarna glir v repressiyalarn qurban olur. Kimisi Trkiy, Fransa,
Almaniyaya v baqa lklr mhacirt gedir, mxtlif pe sahiblri olur. Bir
qisim zabit is onlarn vtnlrin tcavz etmi boleviklr qar syanlar
vasitsil mbariz aparmaq qrarna glir. Bellri srasnda Vli by Yadigarov
da var idi. O, 1920-ci ilin yaynda 3-c ki svari alaynn dylri il mhur
Qaraba syannda itirak edir, dmn ar zrblr vurur. syan yatrlandan
sonra silah yer qoymayan Vli by Grcstana keir v boleviklr qar grc
ordusu sralarnda mbariz aparmaa hazr olduunu bildirir. Lakin Grcstan da
Azrbaycann aqibti gzlyirdi.
Grcstan ial edilndn sonra Vli by Trkiyy keir.
Azrbaycanllar burada dost v qarda kimi qbul edilir, onlarn bir oxu Atatrkn
ordusunda azadlq yrnd itirak edir. Lakin Trkiynin Rusiya il normal
diplomatik mnasibtd olmas Vli byi qane etmirdi. Bu zaman Sovet
Rusiyasnn qounlar Polaya hcum edir. "Pola xalqlarna azadlq" gtircyini
vd edn sovetlr slind ora lm v flakt gtirirdilr. Vtninin ial altnda
olmasn, sovetlrin lin kemi qardalarnn repressiyalara mruz qalmasn
biln v qisas hissi il yaayan Vli by Polaya kemk qrarna glir.
267

ox byk tinliklrl Rumniyaya, oradan is Polaya ken Vli by
burada yax qarlanmdr. Kemi Rusiya ordusunun zabiti Pilsudski vaxtil
azrbaycanllarla bir hissd xidmt etmidi v onlara xsusi rbti vard. Sovet -
Pola mharibsinin ilk gnlrind 20-dn artq azrbaycanl zabit Pola ordusuna
qbul edilir; Vli by d o cmldn. z d o, Pola ordusunun svari hisslrin
qbul edilir.
Vli byin Pola ordusu sralarnda nec xidmt etmsi bard 6 iyul
1990-c il tarixli "Jie Varav" qzeti yazrd: "tn nb Varava
qbiristanlnda Vli by Yadigar mslman-tatar qaydas il dfn olunmudur.
Dfn fxri qarovulun mayiti il hrbi hrti qaydalar il keirilmidir.
Mrhumu son mnzil yaxn qohumlar, dostlar, kemi alaydalar yola salmlar.
Yaylm ati alm, orkestr openin dfn marn almdr. Cnaz zrind
mslman ayinini Varava v Belostok yeparxiyasnn imam Aleksandr li
aletski icra etmidir. Bs polkovnik Yadigar kimdir? Mslmandr. Azrbaycan
knyazdr...
Bu qrib Pola ordusu heytind vurumu, K.Somskovski adna 7-ci
Ulan alaynn zabiti olmudur. O, 1920-ci ild tabeliyind olan hiss il birlikd
Azrbaycan trk etmk mcburiyytind qalm, 1921-ci ilin mart aynda Polada
snacaq tapm, mqavil il polyak ordusu sralarna daxil olmudur. Qrozdend
Svari Mktbini v Varava Ali Hrbi Mktbini bitirdikdn sonra 7-ci svari
polkunun komandir mavini tyin edilmidir. Polyak qzyla evlnmi, polyak
dilini yrnmidir. Kemi alaydalar onu son drc yksk mdniyyt, salam
hyat trzin malik insan, hm d olduqca tlbkar zabit kimi xatrlayrlar. Vli
by Polaya hcum etmi hitleri qsbkarlara qar 1939-cu il sentyabrn 11-d
tkil olunmu mdafi kampaniyasnda itirak etmi, Mazovetsk svari
briqadasnn qrargah risi olmudur. Polann ialndan sonra Armiya
Krayovann trkibin daxil olan "Jelen" polkunun komandiri kimi Varava
syannda (1944) itirak etmidir. Mharibdn sonra Vli by Yadigar
Argentinaya mhacirt etmi, 19 il vvl - 1971-ci il dekabrn 3-d Buenos-
Ayresd vfat etmidir.
z vsiyyti il Polada tkrar dfn edilmidir. Dfn mrasimind
mrhumun qz - Zleyxa xanm Yadigar-Kalinoskaya da olmudur. O hal-hazrda
milliyytc polyak olan ri il spaniyada yaayr".
kinci vtni Pola urunda mrdlikl vuruan Vli by 1945-ci ild
Polaya sovet qounlar yeridilnd onlara tabe olmaq istmmi, istefa rizlri
yazm v 1949-cu ild istefaya xaraq Argentinaya yollanm, burada Pola v
Qafqaz mhacirlri cmiyytlrinin fal zv olmudur.
Vli by 1933-c ild Varavada "Mustafa Axmatovi adna tatar-ulan
alaynn hrbi tarixi oerki" adl kitab yazm v Pola, Krm, Litva, Rusiya
268

mslmanlarnn Polada xidmtini ks etdirmidir. Kitab 1990-c ild Varavada
tkrarn nr olunmudur.
Zngin dy bioqrafiyas illrind Vli by Azrbaycann "gid nian"
ordeni, Polann 4 ordeni il tltif edilmidir.
Vli by Yadigarov 1971-ci ild Buenos-Ayresd vfat etmi, 1990-c ild
mzar Varava mrkzi qbiristanlna krlmdr.
269

1942-ci ilin sonu 1943-c ilin vvllrind II
Dnya mharibsinin gediind sasl dn ba verdi.
Stalinqrad trafnda gedn dylrd almanlarn
feldmaral Paulyusun balq etdiyi 330 minlik hrbi
qruplamas mhasiry alnaraq darmadan edildi. Bu
qlbnin qazanlmasnda azrbaycanl srkrd Hzi
Aslanovun mstsna xidmti olmudur. Mharibnin
gediind n ar dylrdn qaliv xm Hzi Aslanov
iki df Sovet ttifaq Qhrman adna layiq grlm,
ona general-mayor rtbsi verilmidir. Moskvada Zirehli
Tank Qounlar Akademiyasn bitirmi Aslanov o dvrd
Sovet Ordusunun n grkmli tank srkrdlrindn
saylrd. Lakin 1945-ci ilin yanvarnda onun mmmal
lm bu grkmli xsiyytin hyat v faliyytini
yarmq qoydu.
Azrbaycan hrb tarixin Hzi Aslanov csur
dy, grkmli srkrd, iki df Sovet ttifaq
Qhrman adna layiq grlm ilk v yegan
azrbaycanl, tank qounlarnn ttbiqinin yeni sul v
metodlarn yaratm xs kimi daxil olmudur.

Aslanov Hzi hd olu
(1910-1945)
Hzi Aslanov 1910-cu il
yanvarn 2-d Lnkran
hrind anadan olub.
Uaqlqdan hrb sntin
byk maraq gstrn
Hzi 1924-c ild Azrbaycan komandirlr mktbin daxil olur. Thsil illrind
bilik v bacar il seiln Hzi kursda birinci imi. Nzri v praktik
mllrd daim qabaqcl olan Hzi SSR-nin Leninqrad hrin gndrilir v
orada thsilini davam etdirir. O dvrk sovet qounlarnn n masir tanklar
saylan BT-5 v BT-7, T-26 tanklarn mkmml yrnn Aslanov 1930-cu ild
tyinatn SSR-nin Qrb hrbi dairlrindn birinin tank hisslrin alr.
SSR-nin Avropa il hmsrhd blglri Qrb hrbi dairsin daxil idi.
Bu istiqamt n thlkli hesab olunur, burada yerln hrbi hisslr n yax
zabitlr gndrilirdi. Aslanovun komandirlik etdiyi hrbi hisslr daim z dy
hazrlnn sviyysi il seilirdi.
1941-ci ild faist Almaniyasn qounlar SSR-y hcum ednd ilk
zrb Qrb hrbi dairlrin vuruldu. SSR-nin siyasi v hrbi rhbrliyinin
shvlri ucbatndan sovet hrbi hisslri ar vziyyt dd, bir ox yerlrd
almanlar trfindn mhasiry alnd. Hrbi aviasiya v tank hisslri sardan
korluq kn sovet qounlar ar dylrl geri kilmli oldu.
H.AsIanov mharibnin ilk gnlrindn balayaraq dylrd itirak
etmi, dflrl frqlnmi, medallarla tltif edilmidir. 1941-ci ilin yaynda
270

mharibni kapitan rtbsind qarlayan Aslanova artq 1941-ci ilin sonuna
podpolkovnik rtbsi verilmidir. Moskva trafnda aparlan dylrd Aslanov
ilk ordenin layiq grlmdr. Bel ki, onun komandanlq etdiyi tank taboru
almanlarn mhasirsin dm iri sovet hrbi birlmsini mhasirdn
xarmdr. Mhasirni yararkn Aslanovun taboru dmn sarsdc zrblr
vurmudur. O hminin artq partladlmaq n hazrlanm 50 avtoman m v
sursat mhasirdn xarmaa nail olmudur. Bu igidliyin gr Hzi Aslanov
Qrmz Ulduz ordeni il tltif edilmidir.
1942-ci ilin ar dylrind yksk hrbi qabiliyyti il frqlnn
Aslanov 55-ci tank alaynn komandiri tyin edilir v Rostov v Taqanroqda
gstrdiyi catlr gr yeni orden v medallarla tltif olunur. Aslanovun
srkrdlik mhartini grn ali komandanlq onu z hisssi il mharibnin n
ar nqtsin - Stalinqrad hrin gndrir. Stalinqrad hri alnardsa, almanlar
Volqa ayn nzartd saxlar v SSR-nin Asiya hisssin ke bilrdi. Bu
sbbdn d Stalinqrad mhm strateji hmiyyt malik idi. Odur ki mharibnin
n ar dylri bu hrin payna dr. 1942-ci ilin payznda burada mdafi
olunan sovet hrbi hisslri noyabr aynda ks-hcuma keirlr. ks-hcum
nticsind bada feldmaral Paulyus olmaqla dmnin 30 minlik qruplamas
mhasiry alnr. Onlar mhasirdn xarmaq n Hitler ora feldmaral
Manteynin bal il byk tank qvvlri gndrir. Bu tank qvvlrinin
qarsnda tkc Aslanovun tank alay dayanrd. gr o geri kilsydi, Paulyusun
qounlar mhasirdn xmaq imkan qazanardlar. Qvvlr nisbtinin qeyri-
brabr olmasna baxmayaraq, Aslanov dy qbul edir v sovet qounlarnn
sas hisslri kmy glndk mvqelrindn kilmir. Bu igidliy gr o,
SSR-nin n ali mkafat - Sovet ttifaq Qhrman adna layiq grlr. Onun
alay "qvardiya tank alay" adlandrlaraq sovet qounlarnn say-sem hisslri
sralarna daxil edilir.
Stalinqrad vurumasndan sonra xeyli irlilyn sovet qounlar Kursk
hri yaxnlnda almanlar trfindn dayandrlr. 1943-c ilin yaynda bu df
Rusiyann bu hri urunda ar dylr balanr. Almanlar tbbs l
keirmy, sovet qounlar is dmn mqavimtini qrb irlilmy alrlar.
n dhtli toqquma Kursk yaxnlnda yerln Proxorovka kndi yannda ba
verir. Burada hr iki trfdn 1200 tank z-z glir. Uzaq v yaxn msaflrdn
bir-birlrin at aan tanklar mrmilri qurtardqda tanklarn dmn tankna
rprmlar. Kursk dylrind Hzi sonralar "Aslanov fndi" adn alm fndini
ttbiq etmy balayr. Bel ki, o, tanklarn tamamil yeni dzl v dy
formasn tklif edir v bu sulun ttbiqi dmn zrind qlb qazandrr.
ndiyndk d hrbi mktblr v akademiyalarda "Aslanov fndi" adlanan hmin
sulu glck zabitlr yrdirlr.
271

Mahir srkrdlik qabiliyytin gr Aslanov SSR-nin paytaxt Moskva
hrin gndrilir v orada Zirehli Tank Qounlar Akademiyasn uurla bitirir.
Bellikl, artq polkonik Aslanova iri tank birlmlrin komandanlq etmk
hququ verilir.
1944-c il dylrind polkovnik Hzi Aslanov 35-ci qvardiya tank
briqadasnn komandiri vzifsind Belorusiya hrlrini iallardan azad edir.
O dylrd Hzinin briqadas dmn sarsdc zrblr vurur, byk sayda
hrbi texnika v lvazimat qnimt gotrr. Buna gr ona tank qounlar qvardiya
general-mayoru rtbsi verilir. Hm sovet srkrdlri, hm d almanlar o zaman
onu "cinah zrblrinin ustas" adlandrrmlar.
1944-c il iyunun 23 - 30-da mhz Aslanovun briqadas ilk olaraq
Berezina ayn kemi v Pleen hrini, elc d 508 digr yaay mntqsini
dmndn azad etmidir. Bu dylrd frqlnn Hzi Aslanov ikinci df Sovet
ttifaq Qhrman adna tqdim olunmu v sndlri rhbrliy gndrilmidir.
Belorusiya tam azad edilndn sonra Aslanov briqadas il Pribaltikaya
gndrilir. Onun briqadas .X.Baqramyann tabeliyin verilir. sln
Azrbaycandan olan, mkirin ardaql kndind byyb baa atm bu nankor
ermni general azrbaycanllara hmi xor baxm, bacarql azrbaycanllara
qsqanclq v paxllqla yanamdr. Bu zaman dylr Litva, Latviya, Estoniya
razilrind gedirdi. Bu dylrd Aslanovun briqadas xsusil frqlnmidir.
1945-ci il yanvarn 24-d Mitava (indiki Yelqava) hri yaxnlnda
Hzi Aslanov ar yaral elan olunur: guya, onun yannda top mrmisi partlamdr.
Mharib itiraklar bilirlr ki, insann yannda top mrmisi partlayanda partlay
dalas v yzlrc qlp onun bdnini tannmaz hala salr. Yaralanan anda
Aslanovun ynind olmu gdk Azrbaycan Tarixi Muzeyind qorunur v
hmin gdknin yalnz rk nahiysind cmi bir dlik vardr. Aslanovun
mmmal kild yaralanmasnn sbblri indiyndk aradrlmayb.
Tibbi sndlrdn aydn olur ki, Aslanovun yaras lmcl deyilmi v
ona vaxtnda yardm gstrilsydi, hyatn xilas etmk olarm. Lakin Aslanova
adic sar qoyulur, crrahi mliyyat is qeyri-myyn, daha dorusu, glnc
sbblrdn lngidilir. Nticd Hzi Aslanov qan itkisindn keinir. Hzi
Aslanova ikinci df Sovet ttifaq Qhrman adnn verilmsi haqqnda tqdimat
sndlri is namlum sbbdn itirilir. Yalnz 1991-ci ild, lmndn 46 il sonra
xalqmzn igid oluna ikinci df Sovet ttifaq Qhrman ad verildi.
Mharib illrind general-mayor Hzi Aslanov Sovet ttifaq Qhrman
medal, Lenin ordeni, 3 df Qrmz Bayraq, 2 df Suvorov ordeni, Aleksandr
Nevski ordeni, 1-ci drcli Vtn mharibsi ordeni, 2 df Qrmz Ulduz ordeni,
hminin mxtlif medallarla tltif edilmidir.
Hzi Aslanov Bakda, hidlr xiyabannda dfn edilib.
272

Azrbaycann grkmli srkrdlri arasnda
general Trlan by liyarbyovun ad xsusi qeyd
olunur. O, 64 illik mr yolunda iki byk mharibnin
v lokal toqqumalarn itiraks olub: I Dnya
mharibsind, 1918- 1920-ci illrd Azrbaycan Milli
Ordusunda v Byk Vtn mharibsind (1941
1945) vuruub. I Dnya mharibsini tabor komandiri
vzifsind bitirn, Milli Orduda alay komandiri
vzifsind alan, II Dnya mharibsind qlbni
diviziya komandiri v korpus komandirinin mavini
vzifsind qarlayan liyarbyov respublikada milli
hrbi kadrlarn hazrlanmasnda seilirdi.
Azrbaycan tarixin Trlan by liyarbyov iki
cahan mharibsind itirak etmi, Azrbaycan Milli
Ordusunun tkilind faliyyt gstrmi grkmli
srkrd kimi daxil olmudur.

Azrbaycann hrb tarixin Hzi Aslanov csur dy, grkmli
srkrd, iki df Sovet ttifaq Qhrman adna layiq grlm ilk v yegan
azrbaycanl, tank qounlarnn ttbiqinin yeni sul v metodlarn yaratm xs
kimi daxil olmudur.

Trlan by liyarbyov
(1892-1956)
Trlan by liyarbyov 1892-ci il noyabrn 28-d amax hrind
zadgan ailsind anadan olub. 1908-ci ild amaxdak altillik hr mktbini
bitirmi Trlan by ordu sralarna knll olaraq piyada kimi yollanmdr.
1911-ci ild 3-c Qafqaz piyada alaynn la sgri olan T.liyarbyovu
Tiflisdki Mixaylovsk hrbi piyada mktbin oxumaa gndrdilr. 4 illik thsili
zaman birincilr srasnda olan, btn fnlri mvffqiyytl qavrayan Trlan
by hrbi mktbi birinci drcli diplomla bitirdi. O, Qafqaz hrbi dairsinin
trkibind olan 205-ci piyada alaynda tam komandiri vzifsind xidmt
balad. 1914-c ild 1 Dnya mharibsi balayanda liyarbyovun xidmt etdiyi
205-ci alay Qrb cbhsin gndrilir. zmkarl yksk qiymtlndiriln blk
komandiri liyarbyova tabs-kapitan rtbsi verilir v o, piyada tabor komandiri
kimi msul vzify tyin edilir. Hmin dylrin gediind Trlan by dflrl
orden v medallarla tltif edilmi v df yaralanmd.
1916-c ilin yaynda alay il mhur Brusilov hmlsind itirak edn
liyarbyov qzn dylrd sinsindn ar yaralanr. Hkimlr onun tam
saalacana min deyildilr. Bir mddt Brest hrbi hospitalnda malic
273

olunduqdan sonra onu malicsini davam etdirmk n Bakya gndrirlr.
Yarasnn arlna, mharib qanunlar il yaayan Bakda lazmi dava-
drmanlarn tinlikl taplmasna baxmayaraq liyarbyov ayaa qalxr v
yenidn hrbi xidmt bard dnmy balayr.
Rusiya imperiyasnn paraland, Azrbaycann mstqillik qazand
bir vaxtda liyarbyov bu hadislrdn knarda qala bilmzdi. O bilirdi ki, yenic
ordu yaratmaa balayan Azrbaycanda milli zabit kadrlarna byk ehtiyac var.
El buna gr d 1918-ci ilin avqustunda Trlan by knll olaraq Milli Orduya
glir v 2-ci piyada alaynn komandir kmkisi vzifsin tyin edilir. Onun
alay lkd sabitliyi brpa etmkl, dy hazrln artrmaqla mul olur.
1919-cu ilin yaynda Rusiyann aqvardiya general A.Denikinin ordusunun
Azrbaycana hcum thlksi yarananda 2-ci piyada alay srhdlrimizin
mhafizsini gclndirmk n Qusarda yerldirilir. T.liyarbyov tabeliyind
olanlar qlb ruhunda trbiy edir. Lakin lknin siyasi v hrbi rhbrliyinin
grdy tdbirlr nticsind Denikin Azrbaycana hcum fikrindn vaz keir.
Xidmtlrin gr liyarbyova rotmistr rtbsi verilmi v o, Bak Hrbi
darsinin ris mavini tyin edilmidir.
1920-ci ilin yaznda Sovet Rusiyas qounlar Azrbaycana daxil olanda o
hmin vzifd idi. Sovetlr onu bir ne ay hbsd saxlasalar da, he bir ittiham
irli sr bilmmi v hrbi kadrlara olan tlbat nzr alaraq yeni yaradlan
Azrbaycan Qzl Ordusu sralarna daxil etmilr. Azrbaycan hisslrini daim
yksk dy hazrl sviyysind saxlamaa mvffq olan liyarbyov
Moskvaya - M.V.Frunze adna Hrbi Akademiyada ali komanda heyti kurslarna
gndrilmidir. 1927-ci ild kurslar bitirdikdn sonra o, Bakya qaytm v mayor
rtbsind Azrbaycan daatc diviziyasnda xidmtini davam etdirmidir.
Azrbaycan diviziyasnn komandiri Cmid xan Naxvanski v hrbi
komissar Hseyn Rhmanov ona verdiklri attestasiyada yazrdlar: "Ali komanda
heyti kursunu bitirn Trlan by liyarbyov biliyi v bacar il diviziyann
hrbi mq v manevrlrind yksk komandirlik mharti il itirak edir".
Pedaqoji keyfiyytlri il seiln liyarbyova Azrbaycan Neft nstitutunda
(indiki Neft Akademiyas) tlblri hrbi i hazrlamaq taprlm v o bu ii
can-bala yerin yetirmidir.
1937-ci ilin tlatml hadislri balayanda liyarbyovun da bann
stn qara buludlar alm, o, vzifdn-vzify krlmdr. Zadgan ailsin
mnsub olmas ona "xalq dmni" damas vurmaa kifayt idi. Lakin Moskvaya
- M.V.Frunze adna Ali Hrbi Akademiyaya gndrilmsi onu yerli clladlarn
lindn xilas edir.
1941-ci ild Trlan by akademiyan bitirnd artq Byk Vtn
mharibsi balamd. Cbhy sfrbr olunan polkovnik ilk dylrdc
274

frqlnir. 1942-ci ild imali Qafqazda yaranan ar hrbi vziyyti nzr alaraq
SSR rhbrliyi azrbaycanllardan ibart milli diviziyalarn sayn artrmd. Milli
zabitlr olan ehtiyac dmk n azrbaycanl zabitlr bu hisslr tyinat
alrdlar. T.liyarbyov 416-c milli Azrbaycan atc diviziyasnn komandir
mavini, ay sonra is komandiri tyin edilir. Mhartl idar olunan diviziya
1942-ci ilin noyabrnda ilk hrbi mliyyatlara balayr v 44-c ordunun
trkibind az bir vaxtda imali Qafqazda 350 km-lik dy yolu keir, onlarca
hr v kndi dmndn azad edir.
Daha sonra T.liyarbyov rana yeridiln 402-ci milli atc diviziyaya
komandir tyin edilir. Diviziya hm d cbhlrd vuruan milli Azrbaycan
diviziyalar n zabit v sgr kadrlarn hazrlayrd. Trlan byin yetidirdiyi
milli hrbi kadrlarn sora btn cbhlrdn glirdi. Onlar z srkrdlik
mhartlrin gr ilk nvbd Trlanby tkkrlrini bildirirdilr.
1944-c ild 58-ci korpusun komandir mavini kimi msul vzifd
alan Trlan by liyarbyova general-mayor rtbsi verilmidir. O znn
komandirlik bacarn btn vziflrind parlaq kild nmayi etdirib, xidmt
etdiyi hrbi hisslrd byk nfuza v hrmt malik olub. Pekar hrbi, igid
general Trlan by liyarbyov hrb iinin yeniliklri il daim maraqlanr, yeni-
yeni hrbi fndlr tklif edirdi. Onlarn bzilri cbhlrd ttbiq olunurdu.
Xidmt illrind Trlan by dflrl tltif edilmidir. ar Rusiyasnn
"Mqdds Anna" ordeninin 4-c v "Mqdds Stanislav" ordeninin 3-c
drclri, Sovet ttifaqnn Lenin ordeni, Qrmz Bayraq, Qrmz Ulduz
ordenlri v oxlu medallar mhur srkrdnin sinsini bzyirdi.
Cmi altm drd il mr srm, I v II Dnya mhariblrind itirak
etmi, Azrbaycan Milli Ordusunun tkilind mli faliyyt gstrmi general
Trlan by liyarbyov respublikada tannm xslrdn olub. sl mnada eli,
obas v doma xalq n vzsiz xidmtlr gstrn general Trlan by
liyarbyov mharibdn sonra da msul vziflrd alm, z biliyi, bacar
v kristal tmizliyi il seilmidir.
General-mayor Trlan by liyarbyov 1956-c ild Bakda vfat
etmidir.


275

Qhrman qadnlarmz da
Azrbaycan tarixinin bir ox rfli
shiflrini yazmlar. Bel qadnlardan biri
d tyyari Zleyxa Seyidmmmdova idi.
anl dy yolu kemi bu tyyari v
parat rq qadn haqqnda tsvvrlri
alt-st etmi, azrbaycanl qadnlarn
radtini bir daha sbuta yetirmidir.
Azrbaycan tarixin
Zleyxa Seyidmmmdova vtnimizin ilk
tyyari v ilk parat qadnlarndan biri,
hminin grkmli dvlt v ictimai xadim
kimi daxil olmudur.
Zleyxa Seyidmmmdova
(1919-1999)
Zleyxa Hbib qz Seyidmmmdova 1919-cu ild Bakda anadan olub.
1934-c ild orta mktbi bitirn Z.Seyidmmmdova M.zizbyov adna
Azrbaycan Snaye nstitutuna daxil olub. Ailsi onun institutu bitirib Bak
zavodlarnn birind mhndis kimi alacan dnrd. nstitutda oxuduu
dvrd Zleyxa Azrbaycann ilk tlb aeroklubuna yazlr v tyyarlrd
uma yrnir. O dvrd respublika rhbrliyi aviasiyann inkiafna byk diqqt
yetirir, yax anlayrd ki, bu gn aeroklubda vaxt keirn tlblr sabah hrbi v
ya mlki aviasiya sralarna daxil ola bilrlr. Drslr byk hvsl yanaan
Zleyxa Seyidmmmdova sonralar Azrbaycann ilk qadn tyyarilrindn
oldu.
Tyyarilri havaya buraxmazdan vvl onlar paratl davranma
yrnirdilr. Paratlk drslrin byk diqqt yetirn Z.Seyidmmmdova
idman yarlarnda da itirak edirdi. nstitutun son kursunda o artq Bak
aeroklubunda parat-tlimat ilyirdi. 1935-ci ild parat-tlimat kimi
Rusiyaya gndriln Z.Seyidmmmdova Moskvada paratlrin ilk
mumittifaq toplantsnda itirak edib. rq, mslman qadnnn csartl
paratl tullanmas hamda heyrt dourur, o dvrn mtbuat bu faktlar
sensasiya kimi qiymtlndirirdi. Sovet dvltinin rhbrlri il paratlrin
grnd .Stalin, S.Orconikidze, M.Kalinin v b. azrbaycanl qadnn csartin
heyran qalmdlar. O dvrd Z.Seyidmmmdovann faliyyti sovet quruluunun
nailiyyti kimi qeyd olunur, mtbuatda geni rh edilirdi.
276

1938-ci ild institutu mhndis-nefti pesi zr bitirn
Z.Seyidmmmdova artq pekar tyyari olmaq qrarna glir. Sakit, stabil
hyat, o dvr n prestijli vzifni qoyub Moskvaya yollanr v SSR aviasiya
kadrlar hazrlayan n mtbr elm v thsil oca olan N.E.Jukovski adna Hrbi
Hava Akademiyasnn turman fakltsin daxil olur. Mharib balayanda Hrbi
Hava Akademiyasn bitirn Z.Seyidmmmdova akademiyada qalmaq tklifini
alm, tklifi qbul edrk mllim kimi almdr. O, Moskvan havadan
qoruyan v sasn akademiya iilrindn v mdavimlrindn tkil ediln qrc
tyyari alayna gndrildi, qrc eskadrilyasnda turman vzifsind almaa
balad.
Mharibnin ilk dvrnd sovet rhbrliyinin buraxd shvlr
ucbatndan sovet aviasiyas byk itkilr vermidi. Mharibnin ilk gn 1200
tyyar mhv edilmidi ki, onlarn da byk ksriyytini almanlar el
aerodromlardaca bombalamdlar. Tyyarsiz qalm pilotlar piyada hisslrin
trkibind dylrd itirak edir, bir oxu hlak olurdu, bu is sovet aviasiyasna
daha bir zrb idi. 1941 -ci ilin payznda, cbhlrd ar dylr gedn dvrd
qadnlardan ibart hrbi tyyar hisslri yaratmaq ideyas yarand. Mlki v hrbi
aviasiyada oxlu qadn var idi, lakin onlar dylr gndrilmirdilr. Arxa
cbhd yeni aviasiya mktblri v kurslar amaq, onlarn mdavimlri tyyari
kimi hazrlq kedikdn sonra qadn aviasiya hisslrini geri armaq olard. Bu
ideya qbul edildikdn sonra onun hyata keirilmsi istiqamtind mli i
aparlmaa baland.
Qadn tyyarilrin say 3 aviasiya alayn yaratmaa imkan verirdi. Qsa
mddt rzind qrc, hml, yngl bombardman (gec bombardmanlar)
alaylarn yaratmaq qrar qbul edildi. ndiydk dnya aviasiyas tarixind
qadnlarn hrbi aviasiyaya qbul edilmsi tsadfi hallarda ba vermidi, srf
qadnlardan ibart aviasiya hisslrinin yaradlmasndan is shbt bel ged
bilmzdi. Tapr yerin yetirmk n mhur sovet tyyarilrindn olan
M.M.Raskovaya taprld. SSR-d ilk qadn-turman, n mhur rekord
uularnn itiraks, Sovet ttifaq Qhrman M.Raskova hrbi aviasiyaya
aidiyyti olan qadnlar trafna toplad v onlarn kmyi il mlki aviasiyada
ilyn, hminin aeroklublar tzc bitirn qadn tyyarilri Moskva trafnda
yerln aerodromlarn birind toplamaa balad. Ona bu id bir ne tcrbli
tyyari qadn, o cmldn Z.Seyidmmmdova kmk edirdi.
Qrc eskadrilyann turman Zleyxa Seyidmmmdova 1941-ci ilin
oktyabrnda M.Raskovann srncamna gndrildi. Qadnlardan ibart qrclarn
seilib hazrlanmasna o cavabdeh idi. Artq 1941-ci ilin noyabrnda rti ad "122-
ci aviasiya qrupu" olan hrbi hiss tkil edildi. Onun trkibin 586-c qrc alay,
277

587-ci bombardman alay, 588-ci gec bombardman alay daxil idi. 1942-ci ilin
yaznadk alaylarn xsi heyti grgin mqlri davam etdirdi.
Z.Seyidmommdova 586-c qrc alayn turman oldu. Alay 144-c
aviasiya diviziyasnn trkibind dylr atld. Stalinqrad urunda gedn
dylr, Voronej, Kostroma zrind gedn dylrd Zleyxa
Seyidmmmdova tkc alayn turman kimi deyil, bilavasit tyyari kimi
itirak edirdi. Hminin hr dydn vvl tyyarilrin tlimatlandrlmas,
yrdilmsi onun vzifsi idi. 1943-c ilin yaynda o, Kursk zrind dylrd
itirak etdi. Brada gedn qzn hava dylrind faist Ahnaniyasnn n
mhur aviasiya hisslri mhv edildi. Sma dylrind ox vaxt radioefird
"Sokol" ("ahin") arn eitmk olard. Bu Z.Seyidmmmdovann ar
kodu idi.
586-c qrc alay Volqadan Vyanayadk dy yolu kedi, 4419 dy
uuu keirdi, 125 dy apard, 38 alman tyyarsi vurdu. xsn 500 dy
uu keirn Z.Seyidmmmodova bir ne alman tyyarsini vurmudu.
Qlbdn sonra qadnlardan ibart aviasiya hisslri lv edildi. Zleyxa
Seyidmmmdova da 1945-ci ilin dekabrnda kapitan rtbsind istefaya xd v
Azrbaycana qaytd.
1946-c ilin vvlind Z.Seyidmmmdova Bak hr Partiya
Komitsind i qbul edildi. Sonralar o, Azrbaycan Kommunist Partiyasnn
Mrkzi craiyy Komitsi trkibind mxtlif msul vziflrd ilmy balad.
Xarakterin xas qtiyyt, mharib illrind qazand insanlar sfrbr etmk,
tkilatlandrmaq qabiliyyti ona ox kmk edirdi. Ona taprlan btn ilri
canla-bala yerin yetirirdi.
1952 - 1974-c illrd o, Azrbaycan SSR sosial tminat naziri
vzifsind ilmidir. 1970-ci ild "Tyyari qadnn qeydlri" kitab iq z
grm v rbtl qarlanmdr. O, Lenin ordeni, iki Qrmz mk Bayra,
"rf nian" v baqa orden v medallarla tltif edilmidir.
Zleyxa Seyidmmmdova 1999-cu ild vfat etmidir.

278

fsanvi partizan Mehdi Hseynzadnin
ad tkc Azrbaycanda deyil, btn SSRi-d
tannrd. Onun tkil etdiyi kfiyyat-txribat
qrupu almanlara gec-gndz aman vermir,
onlara ar zrblr vururdu. O hlak olanda he
ks, htta almanlar bel, onun lmn
inanmamdlar.
Azrbaycan tarixin Mehdi Hseynzad fsanvi
partizan, mahir rssam, lirik eirlr yazan air
kimi daxil olmudur.
Mehdi Hseynzad
(1918-1944)
Mehdi Hnif olu Hseynzad 1918-ci ild
Bak hrind doulmudur. Atas Hnif Baknn
khn mhlllrindn birind byyb boya-baa atmd. O uzun illr Bak
hri milisinin cinayt-axtar idarsind ilmi, mliyyatlarn birind quldur
gllsindn hlak olmudu. Artq orta mktbd oxuduu dvrd Mehdinin
rssamlq qabiliyyti zn bruz vermi v ham ona mtlq rssam olma
mslht grmdr.
Orta mktbi bitirdikdn sonra Mehdi Hseynzad Azrbaycan rssamlq
mktbin daxil olmu v 1936-c ild oran bitirmidir. Lakin ln gnc hyatda
z yolunu axtarmaqda davam edirdi. O vvlc Bakda V..Lenin adna
Azrbaycan Dvlt Pedaqoji nstitutuna daxil olmudur. Bir az kedikdn sonra
Leninqrada (indiki Sankt-Peterburqa) yollanan Mehdi mvffqiyytl Xarici
Dillr nstitutuna daxil olmu v burada oxumudur. II Dnya mharibsi
balayanda o hl thsilini baa vurmamd.
1941-ci ild ordu sralarna arlan Mehdi Hseynzad ali thsilli
olduundan ona hrbi mktb daxil olmaq tklif edilir. O, Tbilisi piyada hrbi
mktbin daxil olur v qsamddtli kurslar bitirdikdn sonra leytenant rtbsini
alr.
1942-ci ilin avqustunda Mehdi Hseynzad Azrbaycanllardan ibart
223 -c milli atc diviziyaya tyinat alr. Qeyd etmk lazmdr ki, mharibdn
vvl milli diviziyalar yaratmaq ideyasna mnfi yanaan sovet dvltinin
rhbrliyi mharibnin ilk dvrnd ar mlubiyytlr raitind milli
diviziyalarn yaradlmasna icaz vermidi. Mehdi Hseynzad 223-c diviziyann
1041-ci atc alaynda tam komandiri vzifsind dy atlr.
279

1942-ci ilin son aylarnda almanlar Qafqaz istiqamtind yeni, daha
mhtm v gcl hcuma balayr. Hrbi aviasiya v tanklarda stn olan
almanlar Bakya - neft mdnlrin doru irlilyirdilr. Onlarn qarsnda milli
Azrbaycan diviziyalar dayanrd. ox vaxt aviasiya v artilleriya dstyi
olmadan, tanklar sardan korluq kn, czi dy sursat ehtiyatna malik olan bu
diviziyalar vtn qarsnda borcu axradk yerin yetirirdilr. Diviziyalarmz
byk itkilr verirdilr. Onlarda 14-12 min dy vzin, 150 - 200 dy
qalmd. Bel diviziyalar geriy - Azrbaycana qaytarlr, burada yeni dy v
zabitlrl tmin edilir v yenidn dy gndrilirdilr. Ker dyulrind ar
itkilr vermi 77-ci diviziya, Feodosiya desant mliyyatnda ar itkilr vermi
396-c diviziya, Mozdok dylrind ar itkilr vermi 402-ci diviziya an-hrt
qazanm v dmnin Azrbaycana doru hr addmn chnnm evirmidilr.
n xtd vuruan Mehdi Hseynzad 1942-ci il dekabrn ortalarnda ev -
domalarna gndrdiyi mktubda yazrd: "Mn cbhdn yazram. Burada ar
dylr gedir. Faistlrin dhtli cinaytlrinin say-hesab yoxdur. Mn siz sz
verirm ki, son damla qanmadk vuruacaq, sizin adnz batrmayacaam. Hlak
olsam, qhrman kimi hlak olacaam. Siz hl mnim barmd eidcksiniz.
Hllik, sa olun". Bu onun domalarna gndrdiyi son mktubu idi. Bu dvrd
sovet hrbi hisslri ks-hcuma kemidilr: dmnin Stalinqrad trafnda
cmlmi byk hrbi qruplamasn mhasiry almaa chd edirdilr. 223-c
diviziyann 1041-ci alay Stalinqrad yaxnlnda yerln Kala hri
istiqamtind irlilyirdi. Almanlar ara-sra ks-hmllr tkil edir, mhasir
halqasn yarmaa alrdlar. Dekabrn 29-da byk qvv il hcuma atlan
dmn leytenant Mehdi Hseynzadnin rhbrlik etdiyi tamn mvqelrini
hdf almd. Ar dydn sonra tam mhv edildi, lakin geri kilmdi.
Hmin gn Mehdi Hseynzadnin ad SSR Mdafi Nazirliyinin arxiv
mlumatlarna hlak olanlar srasnda salnd. ahidlr onun sngri yannda ar
mrminin partladn grm v Mehdinin hlak olduunu znn etmidilr. Hrbi
hiss geriy kildiyindn onu torpan altndan xarmaa imkan olmamd.
Lakin Mehdi hmin dyd sa qalmd. Ar yaralanm sovet
leytenant alman sgrlri trfindn sngrdn xarlm v sir drgsin
gndrilmidi.
Mlumdur ki, mharibnin ilk dvrnd almanlar minlrl sirlri ya
glllyir, ya da konslagerlr gndrirdilr. Lakin SSR-nin trkibin daxil olan
respublikalarn Avropada yaayan mhacir liderlri 1941-ci ilin sonunda
Almaniyann siyasi rhbrliyi il grm v sovetlr qar vurumaq zmind
olan dylri milli legionlara yazb cbhlr gndrmyi tklif etmidilr.
Bel legionlardan biri d Azrbaycan legionu idi. Bu legiona daxil olan v
Azrbaycanllardan tkil ediln hrbi hisslrin dylri sovetlrdn bu v ya
280

digr zlmlr grm v hm zlrinin, hm repressiya olunmu domalarnn,
hm d vtnlrinin qisasn SSR-dn almaa alrdlar. Lakin legionun
trkibind ellri d var idi ki, onlar konslagerdn yaxa qurtarb, partizanlarn
yanna qamaq arzusu il faistlrl laq yaradrdlar. Hr halda, legionun
yaradlmas minlrl azrbaycanln lmdn xilas etmidi. Ukraynada sir
drgsind saxlanlan Mehdi Hseynzad Azrbaycan legionu trkibin
yazlmd. Hl mharibdn vvl alman dilini yrnmi zabit almanlarn ona
etibarndan istifad edrk legionun trkibind antifaist qrup yaratmd. Legion
Polada tlimlr kedikdn sonra taliya il Yuqoslaviya arasnda yerln v o
dvrd taliyann razisi saylan Triyest hrin gndrilir. Burada Mehdi v
yoldalar qamaq imkan qazanrlar v yerli partizanlara qoulurlar.
1944-c ilin vvlind bir ne snaq taprn yerin yetirn Mehdi
partizan briqadas trkibind Azrbaycanllardan ibart kfiyyat qrupu yaradr v
faliyyt balayr. O, "Mixaylo" ad il tannrd. Hitlerilr qar mbarizd
csurluu il hrt qazanan Mixaylo inanlmaz qhrmanlqlar gstrirdi. Alman
zabiti paltarnda dmnlr arasnda srbst hrkt edn azrbaycanl partizan
kfiyyat mlumatlar toplayr, txribat qrupunun banda qrargahlar, krplri,
hrbi eelonlar, dy sursat anbarlarn minalayb partladrd. Onun balq
etdiyi qrup taliyann Udine hrindki hbsxanaya hcum etmi v 700 hrbi
siri azad etmidi. Partizan hisslri Yuqoslaviya Xalq Ordusu ad altnda
birldirilnd Mehdi Hseynzad onun trkibind 31-ci partizan diviziyasnn
kfiyyat-txribat qrupunun komandiri tyin edilmidi. Qrupun trkibin
azrbaycanllar Ta lizad ("van yorny" txlls il tannrd), Sadq
Nadirli, Cavad Hkimli, Mikayl Qulubyov, Frrux Sultanov ("Fedya" txllsl),
Qdir sgndrov, Rza Orucov, nvr Mmmdov, amil ryanov, Vli Lzgiyev,
Qasm mrahov, grc David Tatuavili, rus Qriqori Dyaenko, ukraynal Viktor
Ponomarenko, Jenya Zaporojets, italiyal Mario daxil idilr.
Mehdi Hseynzadnin balq etdiyi kfiyyat-txribat qrupunun
faliyyti almanlar lrzy salm, onun rhbrinin ad is dillr zbri olmudu.
Mehdi Hseynzad v onun tabeliyind olan kiik qrupun komandiri Ta
lizadnin ("van yorny") bana almanlar byk mkafat qoymudular. Lakin
csur partizanlar dmn ar zrblr vururdular. Qorisiya hrinin Rene
kndind pusquya drk son damla qannadk vurumu Ta lizad hlak
olanda v onun meyidi almanlarn lin kend Mehdi Hseynzad silahdalar il
birg mliyyat hazrlayb meyidi l keirir v torpaa taprr.
1944-c il noyabrn 16-da o dvrk Yuqoslaviyann trkib hisssi olan
Sloveniyann Vitovle kndind pusquya dn Mehdi Hseynzad axradk
vuruur, son gllsi il zn vurur. He ks, htta almanlar bel, fsanvi
partizann lmn inanmr, onu Vitovle knd qbiristanlnda dfn edir v
281

Adil sgndrovun Azrbaycann teatr sntinin
inkiafnda byk xidmtlri olmudur. Realizm, orijinal v
tsirli ifad vasitlri, monumentallq onun yaradclnn
sciyyvi xsusiyytlri idi. Teatr v kinoda maraql
obrazlar yaratm, Azrbaycan rejissorluq mktbinin
pekarlq sviyysinin artmas n xeyli i grm,
dbiyyatmzn n dyrli nmunlrin shn hyat
vermi, sovet dvr Azrbaycan teatr v kinosuna milli ruh
gtirmi Adil sgndrov Azrbaycan Dvlt Dram
Teatrnn v Azrbaycanfilm kinostudiyasnn
formalamasnda hmiyytli rol oynamdr.
Azrbaycan tarixin Adil sgndrov grkmli teatr
rejissoru, istedadl teatr v kino aktyoru, bacarql tkilat
v pedaqoq kimi daxil olmudur.
qarovul qoyurlar. Partizan amil ryanovun balq etdiyi qrup qarovulu mhv
edib Mixaylonun csdini knddn xarr v noyabrn 19-da epovani kndind
torpaa taprr.
Kfiyyat-txribat qrupu is nvr Mmmdovun bal il Sloveniya
sovet qounlar trfindn azad edilndk faliyyt gstrir. Maraqldr ki, Vitovle
v epovani kndlri Mehdi Hseynzadnin doma diviziyas, 223-c milli
Azrbaycan atc diviziyas trfindn azad edilmidir.
1957-ci il aprelin 11-d Mehdi Hseynzady lmndn sonra Sovet
ttifaq Qhrman ad verilmidir.

Adil sgndrov
(1910-1978)
Adil Rza olu
sgndrov 1910-cu ild Gnc (o dvrd Azrbaycan Rusiyann trkibind
olduundan hr Yelizavetpol adlanrd) hrind anadan olmudur. Orta thsil
aldqdan sonra o, Bakya glmi v 1931-ci ild burada Teatr Texnikumunu
bitirmidir. Lakin sediyi snt yolunda irlilmk n orta thsilin az olduunu
hiss edinc o, Moskvaya yollanmdr. Adil sgndrov A.V.Lunaarski adna
Moskva Dvlt Teatr Snti nstitutuna daxil olmu v 1936-c ild oran rejissor
diplomu il bitirmidir. Qeyd etmk lazmdr ki, Moskvada thsil ald illrd o,
Moskva Bdaye Teatrnda v Vaxtanqov adna teatrda rejissorluq tcrbsi
kemidir.
1936-c ild Bakya qaytdqdan sonra Adil sgndrov M.zizbyov
adna Azrbaycan Dvlt Dram Teatrnn rejissoru tyin edilmidir. Gnc
rejissorun birdn-bir bel msul vzify tyin edilmsi bir sra sbblrl izah
282

olunurdu. Bel ki, o zaman respublikada pekar rejissorlar az idi, stlik, onlarn
bzilri tz-tz genilnn repressiya dalasnn qurban olmudular. Ona gr
d digr sahlrd olduu kimi, teatrda da msul vziflr gnclr tyin edilirdi.
Artq 1937-ci ild A.sgndrov teatrn ba rejissoru v direktoru tyin olunmudu.
Bzi sahlrd tcrbsiz xslrin msul vziflr tyin edilmsi zn
dorultmasa da, teatrda zn dorultdu.
Adil sgndrovun ilk rejissorluq ii A.Korneyukun pyesi sasnda
"Polad qartal" tamaas olmudur. 1936-c ild shnldiriln bu tamaa
tnqidilrin msbt ryini qazanmdr. Onlar gnc rejissorun istedadn v
novatorluunu xsusi qeyd etmilr. 1937-ci ild A.sgndrov M.brahimovun
"Hyat" pyesini shny qoymudur. Bir ox istedadl aktyorlarn repressiya
qurban olmasna, onlarn gnc v tcrbsiz aktyorlarla vzlnmsin
baxmayaraq, gnc rejissor uurlu aktyor truppas tkil edrk gzl tamaa
hazrlamaa nail olmudur.
1938-ci il rejissor Adil sgndrov yaradclnn blk d n uurlu ili
sayla bilr. Hmin il o, Smd Vurunun Vaqif pyesini shnldirmidir.
Azrbaycan milli rejissorluq sntinin n parlaq nmunlrindn biri olan bu
tamaan 28 yal bir gncin shnldirmsi snt mczsi kimi qbul edilmidir.
Geni bdii mumildirmlr, tipik xarakterlr v mizanlar, xalq dramna xas
zmtli shnlrl zngin olan bu tamaa indiydk hmiyytini itirmmidir.
Xalqmzn on sevimli tamaalarndan birin evriln Vaqif tamaas uzun illr
shndn dmmi, tamaalarn zovqn oxamdr. Bel ki, 1977-ci ild
tamaa 1000-ci df oynanlmdr.
Vaqif tamaasna gr Azrbaycan SSR mkdar incsnt xadimi
(1938) fxri adna layiq grln Adil sgndrov yeni-yeni tamaalar qoyur. 1939-
cu ild o, S.Vurunun "Xanlar", 1940-c ild grkmli Azrbaycan dramaturqu
Cfr Cabbarlnn "Aydn", 1941-ci ild yen d S.Vurunun "Frhad v irin"
pyeslri sasnda maraql tamaalar hazrlayr. II Dnya mharibsi illrind onun
rhbrlik etdiyi teatrn aktyorlar ayr-ayr tviqat qruplarnn trkibind
cbhlrd, hospitallarda tamaalar verir, vtnprvrlik ruhunda shnlr
oynayrdlar. Zabit v sgrlrin dy ruhunun yksldilmsind, onlara qlby
inamn, dmn nifrtin alanmasnda bel tamaalarn byk rolu olmudur.
1945-ci ild mharib qurtardqdan drhal sonra Adil sgndrov aktyor
truppas tkil edrk grgin mqlr balayr. ox kemir ki, teatrn shnsind
yaz M.S.Ordubadinin "Dumanl Tbriz" sri ox byk uurla oynanlr.
Mlumdur ki, 1945-ci ild Cnubi Azrbaycanda M.Pivrinin rhbrliyi il milli
oyan balam, orada bir sra demokratik islahatlar keirilmidi. imali
Azrbaycandan Tbriz yollanan Azrbaycan ziyallarnn hrtrfli faliyyti
nticsind ah rejiminin yrtdy farsladrma siyastinin qars alnm, milli
283

oyan prosesi ictimai hyatn btn sahlrind zn gstrmidi. Azrbaycan
Dvlt Dram Teatrnn Tbrizd gstrdiyi tamaalar da bu mqsd xidmt edirdi.
M.S.Ordubadinin "Dumanl Tbriz" srind Cnubi Azrbaycanda cryan edn
inqilabi proseslrdn xbr verilirdi. 1947-ci ild Adil sgndrov C.Cabbarlnn
1905-ci ild v .Mmmdxanlnn "rqin shri" srlrini tamaaya qoyur.
Sovet tbliat mannn tlb etdiyi inqilabi mvzuda hazrlanmalarna
baxmayaraq, tamaalar hm d azrbaycanllarn mbarizliyini nmayi
etdirirdilr. 1948-ci ild A.sgndrov SSR Dvlt mkafatna layiq grlr.
1949-cu ild teatrn shnsind A.sgndrovun yeni rejissor ii gstrilir.
Bu df o, dnya klassikin mracit etmidi - V.ekspirin "Otello" srini
shnldirmidi.
Teatrn bymsi, inzibati ilrin ox vaxt aparmas, stlik, Azrbaycan
Dvlt ncsnt nstitutunda drs demsi Adil sgndrovun rejissorluq
faliyytin tsirsiz qalmr. Bel ki, nvbti tamaasn o yalnz 1953-c ild
hazrlayr. Bu, trk yazs Nazim Hikmtin "Trkiyd" sri idi. Hmin ild
rejissor M.Hseynin "Cavanir", bir il sonra is C.Mcnunbyovun "li buxtas"
srini shnldirir. Paralel olaraq A.sgndrov Azrbaycan Rus Dram Teatr v
Azrbaycan Opera v Balet Teatrnda da srlr tamaaya qoymudur. 1959-cu
ild Adil sgndrov SSR xalq artisti fxri adna layiq grlmdr.
Azrbaycan teatr sntinin inkiafnda byk xidmtlri olan Adil
sgndrov 50-ci illrd Azrbaycan kinolarnda kilmk n dvtlr alr. Onun
yaradclna xas olan realizm, orijinal v tsirli ifad vasitlri, monumentallq
bir kino aktyoru kimi d ona hrt qazandrr. O, 1958-ci ild "Qara dalar" v
"Uzaq sahillrd", 1961-ci ild "Mhbbt dastan", 1963-c ild "Romeo
qonumdur" v "Mn rqs edcym", 1966-c ild "26 Bak komissar", 1971-ci
ild "Axrnc arm", 1976-c ild "Drvi Parisi partladr", 1977-ci ild "Arxadan
vurulan zrb" filmlrind yaddaqalan obrazlar yaratmdr. Mxtlif spkili bdii
filmlrd istr mnfi, istrs d msbt obrazlar yaradan Adil sgndrov
kinoaktyor kimi Azrbaycan kinosu tarixind byk iz qoymudur.
1964-c ild A.sgndrov zn kino rejissoru kimi d snamdr. O,
"hmd haradadr?" filminin quruluu rejissoru olmudur.
Azrbaycan teatr sntinin problemlrin hsr olunmu bir sra
mqallrin mllifi olan Adil sgndrov 1956-c ild professor adna layiq
grlmdr.
1966-c ild Adil sgndrov C.Cabbarl adna "Azrbaycanfilm"
kinostudiyasnn direktoru tyin olunur. Qeyd etmk lazmdr ki, hmin vaxtdan
etibarn Azrbaycan kinosunda yeni dvr balayr. Bel ki, vvllr Azrbaycan
kinolarnn ksriyytinin rejissorlar v ba rollarn ifalar ya Moskvadan, ya da
SSR-nin digr respublikalarndan dvt edilirdi. A.sgndrov is milli rejissor v
284

aktyor kadrlarndan geni istifad etmy stnlk verir. Bir ox istedadl
gnclrimizi tcrb qazanmaq n Moskvaya gndrir. Onlar Azrbaycana
qaytdqdan sonra is milli kinomuzun inkiafna xidmt edirlr. Tsadfi deyil ki,
mhz Adil sgndrovun direktor olduu dvrd (1966-1974) "Azrbaycanfilm"
kinostudiyasnda milli ruha v masir kino sntinin tlblrin cavab vern
filmlr kilmi, yeni-yeni milli rejissor v aktyor kadrlar yetidirilmidir.
Bel ki, H.Seyidbylinin "Nsimi", T.Tazadnin "Yeddi oul
istrm" v "Dd Qorqud", .Mahmudbyovun "rikli rk",
K.Rstmbyovun "Axrnc arm", .brahimovun "Ulduzlar snmr" kimi
uurlu filmlrinin yaranmasnda Adil sgndrovun bir kinostudiya direktoru v
bdii urann sdri kimi myyn xidmtlri olmudur. Onun tkilatl v milli
yans saysind kinostudiya yeni avadanlqla tchiz edilmi, bdii, sndli, elmi-
ktlvi filmlr, televiziya v multiplikasiya filmlri, "Mozalan" kinojurnal istehsal
olunmaa balamdr. Azrbaycan filmlri dflrl mumittifaq v beynlxalq
kinofestivallarda mkafatlar qazanm, bir ox lklrd mvffqiyytl nmayi
etdirilmilr.
Faliyyti illrind Lenin ordeni, Qrmz mk Bayra, "rf nian"
ordenlri, hminin medallarla tltif edilmi Adil sgndrov 1978-ci ild Bakda
vfat etmi, Fxri xiyabanda dfn olunmudur.
285

XX srd kimya elminin inkiafnda
azrbaycanl alim Yusif Mmmdliyevin
myyn xidmtlri olmudur. O,
ykskoktanl aviasiya yanacann
istehsalnn yeni sullarn tapm, n qaln
zirehi bel ridn kimyvi mhlul hazrlam,
texnika v mitd istifad olunan plastik
ktlnin bzi nvlrini icad etmi, Naftalan
neftinin malicvi effekt malik olmasn
sbut etmidir.
Yusif Mmmdliyev ad grkmli kimya,
masir elm v thsil sisteminin
qurucularndan biri kimi Azrbaycan tarixin
yazlmdr.
Yusif Mmmdliyev
(1905-1961)
Yusif Heydr olu Mmmdliyev 1905-ci ild Azrbaycann Ordubad
hrind anadan olmudur. Doma hrind orta thsil aldqdan sonra dqiq
elmlr v tbit elmlrin byk maraq gstrn gnc Bak hrin glmi v
1926-c ild Azrbaycan Ali Pedaqoji nstitutunun kimya fakltsini bitirmidir.
Tyinatn Gnc (o zaman Kirovabad adlandrlrd) hrin alan
Y.Mmmdliyev bir mddt burada pedaqoji texnikumda kimya mllimi ilyir.
ox kemir ki, o, qdim Azrbaycan hri rvana gndrilir. O zaman hr
Yerevan adlanr v Rusiya imperiyasnn siyastini davam etdirn sovetlr burada
ermnildirm siyastini aparrd. Azrbaycanllar mxtlif vasitlrl idn
xarlr, evlri llrindn alnr, ermnilrin say gn-gndn artrlrd. Buna
baxmayaraq XX srin 20 - 30-cu illrind burada minlrl azrbaycanl yaayr v
thsil alrd. Yusif Mmmdliyev bir mddt Yerevan Pedaqoji nstitutunda
kimya mllimi ilmidir.
Kimya elmin olan byk mara, nhayt, onu Moskva hrin aparr.
Burada o, SSR-nin n byk v mhur thsil oca olan M.Lomonosov adna
Moskva Dvlt Universitetin daxil olur. Thsilini bitirdikdn sonra Azrbaycana
qaydan Y.Mmmdliyev 1932 -1933-c illrd Azrbaycan Knd Tsrrfat
nstitutunda mllim ilyir. Elmi rhbri, mhur sovet kimyas
N.D.Zelinskinin mslhti il elmi i zrind almaa balayan gnc
mtxssis 1933-c ildn Azrbaycan Elmi-Tdqiqat Neft Emal nstitutunda
286

ilmy balayr. ox kemir ki, o, elmi konfranslarda, konqres v
simpoziumlarda itirak edir, zn perspektivli alim kimi tandr.
Y.Mmmdliyevin sas elmi ilri neftin v neft qazlarnn katalitik
emal sahsi il bal olmudur. Karbohidrogenlrin xlorladrlma v
bromladrlmasnn yeni sullarnn kfi neftdn daha ox mhsul istehsal
etmy, vvllr tullant saylan maddlrdn yeni, tbitd olmayan maddlr
ld etmy imkan verirdi. Y.Mmmdliyev bu istiqamtd elmi aradrmalar
aparr v 1936-c ild mvffqiyytl dissertasiya mdafi edib kimya elmlri
namizdi elmi drcsin layiq grlr. lk kitab ap olunur. Kitab bel adlanrd:
"Azrbaycan qazlar v onlardan kimyvi istifad". Gnc alimin tklif etdiyi yeni
sullar v onlarn ttbiqi xalq tsrrfatna byk glir gtir bilrdi v bunu
nzr alan respublika rhbrliyi alimin faliyyti n lazmi rait yaradr.
Yusif Mmmdliyevin grgin myi z bhrsini verir, o, neft qazlarn
xlorladrmaqla karbon tetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid adlanan yeni
maddlr alr. Alim eyni zamanda bilavasit neft v onun trkib hisslri il d
tcrblr aparr. Onun elmi faliyytinin nticsi o zaman btn SSR alimlrini
heyrt gtirmidi. Bel ki, aromatik parafin v tsikloparafin karbohidrogenlr
zrind aparlan tcrblr aviasiya yanacaqlarnn yksk keyfiyytli
komponentlrinin snaye miqyasnda sintezin imkan yaratmd. Baqa szl
desk, o dvrd olduqca bahal olan yksk keyfiyytli aviasiya benzininin daha
srtli v ucuz ld olunma sulu kf edilmidi. Bellikl d hm lkd istehsal
ediln aviasiya benzininin hcmi artrlr, hm d ekoloji baxmdan byk xeyir
ld edilirdi: vvllr neft tullantlar saylan v Aberon torpaqlarn v Xzri
irklndirn maddlr indi istehsalata ynldilirdi.
Byk Vtn mharibsi baladqdan sonra hrbi snayey clb olunan
Y.Mmmdliyev aviasiya benzinlri zrind iini davam etdirdi. Mharibnin
ilk dvrnd Qrozn v Mozdok neft mdnlrini itirmi SSR-d neft hasilat
azalm, lakin hrbi texnikann neft mhsullarna olan tlbat artmd. Bel bir
raitd vziyyti Azrbaycan neftilri v Y.Mmmdliyevin bal il
faliyyt gstrn Azrbaycan alimlri xilas etdilr. Y.Mmmdliyevin
izopropilenbenzolun sintezi il bal elmi aradrmalar nticsind sovet hrbi
aviasiyas ykskoktanl yanacaqla tmin olundu. Bu is aviasiyamza smada
hrbi stnly l keirmy v bununla da btn mharibnin gediin tsir
gstrmy imkan verdi. 1942-ci ild z ixtiras zr elmi i yazan alim kimya
elmlri doktoru adna layiq grld, el hmin ild professor ad ald.
Y.Mmmdliyevin digr nailiyyti yeni nv yandrc mhlulun ld edilmsi il
bal olmudur. Bel ki, onun ixtira etdiyi kimyvi mhlul on qaln zireh
lvhlrini bel ridirdi. Bu mhlul adi qablarda alman tanklarna qar ttbiq
edilirdi v mharibnin ar dvrnd dmn tanklar il mbarizd vzsiz idi.
287

Mxfi hrbi ilrl brabr, neft emalnn yeni sullar zrind ilyn
Y.Mmmdliyevin 1943-c ild "Toluolun sintezi" adl kitab ap edilir.
Mharib qurtarana yaxn - 1945-ci ild Azrbaycan SSR-d elmin inkiaf
sviyysini nzr alan Moskva Azrbaycana Elmlr Akademiyas tkil etmy
icaz verdi. El hmin il Y.Mmmdliyev akademik adna layiq grld. 1945-ci
ild o, Azrbaycan Elmlr Akademiyas Neft nstitutunun direktoru tyin edildi.
Alimin mharibdn sonrak elmi faliyyti d uurlu olmudur. Bel ki,
Bak neftinin benzin fraksiyasnn katalitik aromatikldirilmsi istiqamtind
ilyn Y.Mmmdliyev yuyucu maddlr almdr. Tdqiqatlarn davam etdirn
ixtira alim piroliz mhsullarndan plastik ktl ld etmidir. Hal-hazrda btn
briyyt plastik ktldn hazrlanm yalardan geni istifad edir. ndiki
texnika v mitimizi plastik ktldn hazrlanm yalarsz tsvvr etmk
tindir. Lakin ox az adam bilir ki, bel ktlnin bzi nvlrinin alnmasnda
azrbaycanl alim - Yusif Mmmdliyevin byk xidmtlri olmudur. Elmi
ixtiralarna gr alim 1946-c ild SSR Dvlt mkafat laureat adna layiq
grlmdr.
Azrbaycanda aparlan geoloji kfiyyatn nticlri il daim maraqlanan
Y.Mmmdliyev Xzr sahillrindn ox-ox uzaqlarda - Naftalanda akarlanm
neft zrind d tdqiqatlar aparrd. Mhz o sbut etmidir ki, bu neftin n byk
qiymti onun malicvi hmiyytinddir.
1947-ci ild Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn prezidenti seiln
Y.Mmmdliyev Azrbaycan elminin istiqamtlndirilmsind, milli alim
kadrlarnn hazrlanmasnda byk mli ilr grmdr. 1954 -1958-ci illrd o,
Azrbaycan Dvlt Universitetinin rektoru olmudur. Onun rhbrliyi il
universitet dnya sviyyli thsil ocana evrilmi, yeni korpuslarda
laboratoriyalar, fnn tdrisi kabinlri, eksperimental bazalar tkil edilmidir.
vvllr yalnz tdris mssissi kimi faliyyt gstrn universitet uurlu elmi
axtarlar hyata keirmy balam v SSR elmi-tdris mssislri srasnda
layiqli yer tutmudur.
1958-ci ild SSR Elmlr Akademiyasnn mxbir zv seiln Yusif
Mmmdliyev bir ox xarici lklrd beynlxalq elmi konfranslarda itirak
etmidir. Onun x v mhazirlri daim maraqla qarlanmdr. 1958-ci ild
yenidn Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn prezidenti seiln alim bu vzifd
lindn glni etmidir. Respublika n ykskixtisasl elmi kadrlarn
hazrlanmasnda onun sylri uurla nticlnmidir: o dvrk elmin el sahsi yox
idi ki, orada azrbaycanl alimlr faliyyt gstrmsinlr. Elmlr Akademiyasnn
elmi potensialnn artrlmas istiqamtind apard ilr Y.Mmmdliyevin
1960-c ild ap etdirdiyi "Azrbaycan elminin inkiaf" adl kitabnda z ksini
tapmdr.
288

Azrbaycan v mumn SSR elminin inkiafna gr Y.Mmmdliyev
Lenin ordeni, Qrmz mk Bayra ordeni, "rf nian" ordeni v oxlu
medallarla tltif edilmidir.
Yusif Mmmdliyev 1961-ci ild Bak hrind vfat etmi v Fxri
xiyabanda dfn olunmudur.
1964 - 1967-ci illrd onun cilddn ibart "Seilmi srlri" ap
edilmidir.

289

Dnya tibb elmind Mustafa Topubaovun xsusi
yeri v kisi var. dda xstliklrinin malicsi, periferik
iflic xstliyinin v portal hipertenziyann xsusiyytlri v
malic sullarnn aradrlmas istiqamtind onun grdy
ilr dnya alimlri trfindn yksk qiymtlndirilmidir. Tibb
elminin bu sahlrind Topubaov hamn heyrtlndirn
orijinal diaqnostika v crrahi sullar kf etmidir. Onun 1941
1945-ci illrd ttbiq etdiyi hrbi crrahiyy metodlar is
minlrl yaraln hyata qaytarmaa imkan vermidir. 70-ci
illrd o, birincilr srasnda uzaqgrnlikl bildirmidir ki,
ekoloji problemlrin artmas insanlarn shhtin mnfi tsir
gstrir v bel davam edrs, ayr-ayr frdlrin deyil, htta
xalqlarn salamlnn pislmsin sbb olacaq.
Mustafa Topubaov Azrbaycan tarixind minlrl xst v
yaraln hyata qaytarm hkim, yeni tibbi sullar kf etmi
alim v grkmli ictimai xadim kimi zn layiq rfli bir yer
tutmudur.
Mustafa Topubaov
(1895-1981)
Mustafa Aaby olu Topubaov 1895-ci ild qdim Azrbaycan hri
rvanda anadan olmudur. 1828-ci il Trkmnay mqavilsinin rtlrin sasn
40 min ermni randan v 80 min ermni Trkiydn Azrbaycana krlm,
onlarn byk qismi rvan, Zngzur, Qaraba v Naxvanda yerldirilmidir.
Rusiya mmurlar Azrbaycan torpaqlarnda ermni dvlti yaratmaq, glckd
rvan ermnildirib ermni dvltinin paytaxt elan etmk planlarn
gizltmmidilr. Buna baxmayaraq XIX srin sonlarnda rvanda minlrl
azrbaycanl ailsi yaayrd.
lk thsilini rvanda aldqdan sonra Mustafa Kiyev Universitetinin tibb
fakltsin daxil olur v oran mvffqiyytl bitirir. 1920-ci ild Azrbaycana
qaydan Topubaov Azrbaycan Dvlt Universitetinin tibb fakltsinin faklt
crrahl klinikasnda ordinator kimi faliyyt balayr. 1923-c ild o, assistent
tyin edilir v 1930-cu ildk bu vzifd alr. Bu dvrd Topubaov patoloji
msllr, crrahi problemlrl drindn maraqlanrd. Onun tibbd sediyi
istiqamt dda xstliklrinin malicsi, periferik iflic xstliyinin v portal
hipertenziyann xsusiyytlri v malic sullarnn aradrlmas il bal idi. Bu
istiqamtd Topubaov hamn heyrtlndirn orijinal diaqnostika v crrahi sul
kf edir.
1937-ci ild M.Topubaov dnyada ilk df olaraq analgeziyann
malic sulunu kf edir. Bu suldan indi d geni istifad olunur. 1940-c ild
crrah Azrbaycan SSR mkdar elm xadimi fxri adna layiq grlr. 1941-ci ild
faist Almaniyas SSR-y hcum edir. Sovet dvltinin trkib hisssi olan
290

Azrbaycann faizmin briyyt n nec byk thlk trtdiyini yax
anlayan minlrl oul v qzlar knll olaraq cbhlr yollanr. Azrbaycann
btn iqtisadiyyat cbh n ilmy balayr. Azrbaycann tibb iilrinin d
faizm zrind qlbnin qazanlmasnda byk rolu olmudur. Cbhy
gndriln hrbi hisslr hkim, felder, tibb bacs v sanitar kadrlar il burada
tmin edilir, btn lazmi tibbi avadanlq v vasitlrl tchiz olunurdu.
Mharib illrind Bak hrind 70 iri hrbi hospital yaradlmd.
Btn cbhlrdn bura minlrl yaral gtirilirdi. Gec-gndz alan
Azrbaycan hkimlri minlrl yaraln saaltmaa nail olmudular. Mustafa
Topubaov hrbi-shra crrahiyysinin yeni-yeni sullarn icad etmkl brabr,
hospitallarda keirdiyi mliyyatlarla minlrl yaraln lmdn xilas etmidir.
Hrbi hkim kimi fdakar faliyytin gr M.Topubaov 1943-c ild SSR
Dvlt mkafatna layiq grlmdr.
1945-ci ild M.Topubaov Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
akademiki seilmidir. 1945-ci ild Azrbaycan SSR Eksperimental Tibb
nstitutunun direktoru tyin ediln M.Topubaov 1948-ci ildk bu vzifd
almdr. M.Topubaovun 1949-cu ild icad etdiyi bir aparat insann bdninin
daxilin dm knar yalarn akarlanb aradan qaldrlmasna imkan verirdi.
1949-cu ild crrahn bu aparat barsind rus dilind yazd kitab SSR alimlri
trfindn yksk qiymtlndirilmidir. Alim tkc lk daxilind deyil, SSR-dn
knarda da elmi tdbirlrd itirak edir, onun nailiyytlri dnya alimlri
trfindn yksk qiymtlndirilirdi. Bolqar hkim v alimlrin mli kmklik
gstrmi M.Topubaov 1951-ci ild Bolqarstan Elmlr Akademiyasnn mxbir
zv seilmidir. Onun elmi ilri Avropa dillrin trcm edilirdi.
1951 - 1956-c illrd M.Topubaov Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasnn vitse-prezidenti seilmidir. kinci df bu vzify alim 1969-cu
ild seilmi v hyatnn son gnlrindk bu vzifd almdr.
Respublikada byk hrmt sahibi olan Mustafa Topubaov dflrl
deputat seilmidir. 1955 - 1959-cu v 1967 - 1971-ci illrd o, Azrbaycan SSR
Ali Sovetinin sdri olmudur. Parlamentin sdri kimi msul vzifd alan
M.Topubaov xalqn bir sra problemlrinin hllind yaxndan itirak etmidir.
1960-c ild M.Topubaovun elmi faliyyti Sovet ttifaq miqyasnda
yksk qiymtlndirilmidir. O, SSR Tibb Elmlri Akademiyasnn akademiki
seilmidir. Hmin ild ona hm d Azrbaycann Crrahlar v Uroloqlar
Cmiyytinin fxri sdri ad verilmidir. Tibb sahsind n yksk pilllr
qalxmasna baxmayaraq mhur crrah yorulmadan elmi tdqiqatlarn davam
etdirirdi. 1961-ci ild onun rus dilind ap olunmu "Portal hipertenziya v onun
crrahi malicsi" kitab tibb elmind inqilab kimi qiymtlndirilir. Alim-crrah
yeni, daha optimal sul tklif etmkl minlrl xsty qsa mddt rzind fa
291

1956-c ild Azrbaycann siyasi-ictimai hyatnda
byk hadis ba verir: respublikada Azrbaycan dili dvlt dili
elan edilir. Bunun ardnca azrbaycanllarn milli urunun
oyadlmasna, milli mnliyin brpa edilmsin ynlmi bir sra
tdbirlr hyata keirilir. Bu dvrd respublikann rhbri
grkmli alim mam Mustafayev idi.
Azrbaycan tarixin mam Mustafayev grkmli genetik v
seleksiya, yeni mhsuldar bitki nvlrinin yaradcs,
hminin vtnprvr dvlt xadimi kimi daxil olmudur.
tapmaq imkan verirdi. Bir ox lklrdn minlrl hkim v xstlrdn gln
tkkr mktublar v teleqramlar buna sbutdur.
1975-ci ild grkmli hkim v alim M.Topubaova SSR-nin n yksk
mkafat - Sosialist myi Qhrman fxri ad verilmidir. Bu dvrdk o artq 4
df Lenin ordeni, 5 digr orden, onlarca medalla tltif edilmidi.
1976-c ild o, Azrbaycan Sovet Ensiklopediyasnn ba redaksiya
heytinin zv seilmidir. Bu, Azrbaycann ilk ensiklopediyas idi. Bzi
atmazlqlar nzr almasaq, ensiklopediyann trtib edilmsi Azrbaycann
elmi-ictimai hyatnda byk hadis idi. M.Topubaov bu ensiklopediyann
sasn tibb elmin aid olan, tibb terminlrini rh edn mqallrini toplayr,
onlarn sviyysin gr cavabdehlik dayrd.
Bununla bel, elmi faliyytini davam etdirn alim mr boyu toplad
tcrbsini hmkarlar il blmk mqsdi il elmi srlr yazr v ap etdirirdi.
"Tibbd uzun mddtli analgeziya" (1979), "traf mhit v salamlq" (1979),
"rk-damar xstliklri v onlarn qarsnn alnmas" (1980) kimi srlri elmi
ictimaiyytin byk diqqtin sbb olmudur. Alimin son sri "Xsusi crrahlq"
adl kitab olmudur. "traf mhit v salamlq" kitabnda o uzaqgrnlikl
bildirmidir ki, ekoloji problemlrin artmas insanlarn shhtin mnfi tsir
gstrir, ayr-ayr frdlrin deyil, htta xalqlarn salamlnn pislmsin sbb
olur. O, hycan tbili alaraq ekoloji problemlr yol vermmy arr, mvcud
problemlrin hamlqla aradan qaldrlmasnn vacibliyini bildirirdi.
Mustafa Aaby olu Topubaov 1981-ci ild Bakda vfat etmi v
Fxri xiyabanda dfn olunmudur.

mam Mustafayev
(1910-1998)



292

mam Dadmir olu Mustafayev 1910-cu ild Azrbaycann Qax
hrind anadan olmudur. Orta thsil aldqdan sonra bioloq olmaq arzusu il
yaayan gnc bu istiqamtd ali thsil alm v elmi faliyytl mul olmaa
balamdr.
.Mustafayevin elmi tdqiqat buda, arpa, ovdar v egilopslarn
toplanmas v yrnilmsin hsr edilmidir. Genetika sovet elminin n gnc
sahlrindn biri idi. Genetikann inkiaf etdirilmsini hl XX srin 30-cu
illrind N..Vavilov tklif etmi v yeni-yeni bitki sortlarnn ld olunmasnn
mmknlyn bildirmidi. Lakin SSR-d o dvrdki mhit onun hbsi v Stalin
qazamatlarnda mhv edilmsi il nticlndi. Genetika "burjua dvltlrinin
uydurmas" adlandrlm, Stalinin laltlarndan biri - Lsenko is genetika il
mul olan alimlr qar geni kampaniyaya balamd. Genetika il bal
tdqiqatlar ayr-ayr alimlr trfindn yargizli formada, digr elmi tdqiqatlarn
trkib hisssi kimi aparlrd. Bel yarxlvti-yaraq faliyyt gstrn
alimlrdn biri d .Mustafayev idi.
Azrbaycan Knd Tsrrfat nstitutunda dekan, kafedra mdiri, elmi
ilr v tdris hisssi zr direktor mavini vziflrind alm alim Azrbaycan
SSR dvlt nzarti komissarnn 1-ci mavini, Azrbaycan SSR xalq torpaq
komissarnn 1-ci mavini ildiyi dvrlrd Azrbaycan knd tsrrfatnn
mhsuldarlnn artrlmasna almdr. Azrbaycan SSR knd tsrrfat naziri
tyin edilnd o, respublikada knd tsrrfat il bal olan btn tdbirlrin elmi
saslarla aparlmasna nail olmudur. 1953-c ild Stalinin vfat etmsi, onu vz
etmi N.Xruovun mvcud rejimi nisbtn yumaldb genetikann inkiaf n
imkan yaratmas sovet, o cmldn Azrbaycan alimlri trfindn yeni mhsuldar
bitki sortlarnn rsy gtirilmsin imkan vermidir. Xruov .Mustafayevin
knd tsrrfat naziri vzifsind mhsuldar faliyytini nzr alaraq ondan
inzibati-siyasi vziflrd istifad etmk qrarna glir. Bir mddt Azrbaycan
Kommunist Partiyasnn Gnc Vilayt Komitsinin 1-ci katibi ilmi alim 1954-
c ild respublikann rhbri, yni Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi
Komitsinin 1-ci katibi tyin edilmidir.
Azrbaycana rhbrlik etdiyi dvrd .Mustafayev zn sl vtnprvr
kimi gstrmidir. Ona qdr mrkzi dvlt aparatnda ksr vziflri
azrbaycanllar yox, qeyri-milltlrdn olanlar tuturdu. O, msul vziflr
azrbaycanllar tyin edrk respublikada aparlan kadr siyastind kkl
dyiikliklr balamdr.
1956-c ilin vvllrind grkmli Azrbaycan yazs Mirz brahimov
Azrbaycanda Azrbaycan dilinin acnacaql vziyytd olmas il bal silsil
mqallrl x edir. Dorudan da, Azrbaycan dilin hqartl baxlr, htta i o
yer atrd ki, pot idarlrind Azrbaycan dilind yazlm mktub v
293

teleqramlar qbul edilmirdi. .Mustafayevin rhbrliyi il aparlm tdbirlr
nticsind hmin ilin avqustunda Azrbaycan dilinin dvlt dili elan edilmsi
haqqnda qanun qbul edilmidir. O dvrd bel qanunun qbul edilmsi byk
csart tlb edirdi, SSR-d bel qanun iki respublikada - Azrbaycan v
Latviyada qbul edilmidir. 1959-cu ilin mart aynda qbul edilmi digr qanuna
sasn, Azrbaycanda btn mktblrd, o cmldn d rus mktblrind
Azrbaycan dilinin mtlq yrnilmsi haqqnda qanunun qbul edilmsi SSR
rhbrliyinin narazlna sbb olmudur. Azrbaycanda yaayb Azrbaycan
dilini yrnmk istmyn qeyri-milltlrin, ilk nvbd ermnilrin ikaytlrin
sasn Azrbaycana yoxlamalar glmi, lakin bu qanunun dyiilmsin nail ola
bilmmidilr.
Qarada - Tbilisi v Qarada - Yerevan qaz kmrinin layihsin qar
x edn .Mustafayev qti olaraq bildirmidir ki, ilk nvbd Azrbaycann
btn hr v kndlri qazla tmin edilmli, yalnz bundan sonra qaz knara
verilmlidir. Bel raitd SSR rhbri N.Xruov xlarnn birind
Azrbaycanda halinin 1/3-nin azrbaycanllar, 1/3-nin slavyanlar, 1/3-nin
ermnilrdn ibart olmas bard yalan rqmlr gstrmi, Bakda
Azrbaycanllarn ox az olmasn iddia edrk Baknn Azrbaycandan alnb
SSR tabeliyind olan bir hr olmasn tklif etmidir. Hamya aydn idi ki, bu
tklif qbul edils, Bak Azrbaycan n hmilik itirilck v vaxtil Drbnd
kimi Rusiyaya birldirilck. .Mustafayevin rhbrliyi altnda respublikada gcl
tbliat kampaniyas tkil edilmi, Baknn qdim Azrbaycan hri olmas, onun
Azrbaycandan ayrlmasna yol verilmmsi istiqamtind tdbirlr hyata
keirilmidir. Sbut edilmidir ki, slind, Azrbaycanda ruslar halinin 13,5%-ni,
ermnilr v digr xalqlarn nmayndlri is halinin 12%-ni tkil edirlr.
Bilavasit .Mustafayevin dstyini hiss edn Azrbaycan tarixilri vtn
tarixin yenidn baxlmasn tlb etmilr. Yeni yazlan kitablarda artq
S.aumyan, S.Kirov, S.Orconikidze kimi Azrbaycan xalqnn dmnlri
qabardlmr, N.Nrimanov, .ldrm v digr Azrbaycanllarn faliyyti daha
geni iqlandrlrd. Bak hrinin tarixini Azrbaycann tarixindn ayrmaq,
guya, beynlmilli hr olduundan Baknn z xsusi inkiaf yoluna malik
olmas kimi fikirlr cfngiyat adlandrlm, Azrbaycan tarixinin Moskvada
deyil, Azrbaycanda azrbaycanl alimlr trfindn yazlaca bildirilmidir.
Azrbaycan rhbrliyi dflrl Moskvaya arlb danlansa da,
arxalarnda xalqn dstyini hiss etdiyindn n .Mustafayev, n d onun
silahdalar qidlrindn dnmmi, hyata keirdiklri tdbirlri lv
etmmidilr. Nticd .Mustafayev, onun yaxn silahdalar Mirz brahimov,
xli Qurbanov v digrlri 1959-cu ild vziflrindn azad edilrk Elmlr
Akademiyasnn mxtlif institutlarna elmi ii kimi gndrilmidilr. Onlarn
294

xalq arasnda byk rbt qazanmas SSR rhbrliyini onlara qar daha ciddi
repressiya tdbirlrinin hyata keirilmsindn kindirmidir.
Siyasi faliyytdn uzaqladrlan mam Mustafayev zn btnlkl
genetikann inkiafna hsr etmidir. Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
Genetika v Seleksiya nstitutunda b mdiri vzifsind alm alim 1965-ci
ild professor, 1970-ci ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn akademiki
seilmidir. 1971-ci ildn alim Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn Genetika
v Seleksiya nstitutunun direktoru vzifsind almaa balamdr.
Yeni mhsuldar buda sortlarnn yaradlmas istiqamtind i aparan
.Mustafayev hminin Azrbaycann mxtlif torpaq-iqlim raitind budalarda
forma v nvlrin mlglm
prosesinin tdqiqin hsr
olunmu elmi axtarlarla mul
olmudur. O, egilopslarn
ovdarla arpazladrlmas
nticsind ilk df olaraq
cinslraras fertil hibridlr
yetidirilmsin nail olmudur.
.Mustafayev "Sevinc", "Cfri",
"Zoal-buda", "Arzu",
"Grgn-1", "Turanikum-186",
"Qzl buda", "Turgidum-7" v
s. yeni buda sortlar
yetidirmidir. Bir sra elmi
srin, o cmldn 6
monoqrafiyann mllifi olan
alimin nailiyytlri
Azrbaycandan knarda da
yksk qiymtlndirilirdi. Elmi
tdqiqatlarna gr o, Qrmz
mk Bayra, "rf nian"
ordenlri, medallar, o cmldn
N..Vavilov adna medal, Xalq
Tsrrfat Nailiyytlri
Srgisinin 3 byk qzl medalna layiq grlmdr.
Onun yazd "Azrbaycanda budalarn seleksiyas", "Azrbaycann
buda kolleksiyas", "Azrbaycan bir ox buda nvlrinin vtnidir" elmi srlri
respublikada aparlan genetik tdqiqatlarn nailiyytlrini znd ks etdirirdi. Bu
295

XX sr Azrbaycan elminin n grkmli
nmayndlrindn olan Heydr Hseynov szn tam
mnasnda hqiqtin qurban adlandrla bilr. Sovet
mhitind alim n mmkn olan btn drclr
atan, respublikada kommunist ideologiyasnn
yrnilmsi v tbliin cavabdeh olan alim sonda znd
qvv taparaq bu rejim qar xm v rejimin d
qurban olmudur. Onun mmmal lm Azrbaycan
elmi n byk itki idi.
Heydr Hseynovun ad Azrbaycan tarixind
grkmli filosof, Azrbaycanda flsfi v ictimai fikrin
inkiaf tarixini yrnmy alan alim, Azrbaycanda
filosof kadrlarnn yetimsind mhm xidmtlri olmu
pedaqoq, ictimai xadim kimi daim xatrlanacaqdr.

istiqamtd alan yeni milli elmi kadrlarn hazrlanmasnda .Mustafayevin
xidmtlri bykdr.
Azrbaycan Sovet Ensiklopediyasnn ba redaksiya heytinin zv olan
.Mustafayev Azrbaycann elmi-ictimai hyatnda byk hadis olmu
ensiklopediyann shiflrind knd tsrrfat, genetika v seleksiya il bal
mqallrin kmiyyt v keyfiyytin gr cavabdehlik damdr.
mam Mustafayev 1998-ci ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda
dfn olunmudur.

Heydr Hseynov
(1908-1950)


Heydr Ncfolu Hseynov 1908-ci ild Azrbaycann qdim rvan
hrind anadan olmudur. XX srin vvllrind Azrbaycann trkib hisssi
olan bu razi 1918-ci ild ermnilr verilmi v bellikl, Azrbaycann qrbi
n thlk meydan yaranmdr. Orta thsil aldqdan sonra Heydr Hseynov
Azrbaycana glmi, burada Azrbaycan Dvlt Universitetin daxil olmudur.
Humanitar elmlr byk maraq gstrn tlb 1931-ci ild universiteti
mvffqiyytl bitirmidir.
1931 - 1932-ci illrd Heydr Hseynov Azrbaycan Dvlt Elmi-
Tdqiqat nstitutunun aspirant olmudur. Filosof olmaq qrarna da mhz
aspirantura illrind glmidir. O dvrd Sovet ttifaqnn trkibin daxil olan
mttfiq respublikalarda sovetlrin ideologiyasnn yrnilmsin v yaylmasna
byk diqqt yetirilirdi. Flsf kafedralarnda thsil alanlar ksr hallarda sovet
ideologiyasnn tml dan tkil edn marksizm-leninizm ideyalarn yrnmli,
296

onlarn sasnda elmi ilr yazmal, bu ideologiyan hali arasnda yaymal idilr.
Heydr Hseynov aspiranturada uurlu elmi i yazdqdan sonra Ensiklopediya v
Ltlr nstitutuna tyinat almdr.
XX srin 30-cu illrind Azrbaycann hl mstqil Elmlr Akademiyas
yox idi, 1935-ci ild Moskva respublikada yalnz SSR Elmlr Akademiyasnn
Azrbaycan filialnn tkilin icaz vermidi. Hmin filialn trkibindki
Ensiklopediya v Ltlr nstitutunun hmiyytli mvqeyi vard. O zaman sovet
ideologiyasna cavab vern srlr sasn Rusiya alimlri trfindn yazlrd.
Onlarn srlri sonradan respublikalarda mtlq milli dillr trcm edilmli idi.
Bu sbbdn d respublikalarda rus dilindn trcm ilrin kmk edn
ltlrin yazlmasna byk diqqt yetirilir, bununla brabr, yeni-yeni terminlr
v hadislr haqqnda xalqa xbr vern ensiklopediyalar trtib edilirdi. Tbii ki,
bu ensiklopediyalarda sas diqqt sovetlr, onun ideologiyasna, nailiyytlrin
hsr olunurdu, milli xsusiyytlr is klgd qalrd.
Olduqca mhsuldar ilyn, bir ne dild srbst danan, sovetlrin
ideologiyasn yax biln Heydr Hseynov kommunist rejiminin btn tlblrin
cavab verdiyindn onu 1936-c ild ildiyi institutun direktoru tyin edirlr. Lakin
gnc alim rhbrliyin gstrdiyi mvzular yrnmkl kifaytlnmir. sl
vtnprvr bir insan olan H.Hseynov yangizli kild qdim v orta srlrd,
hminin Azrbaycann Rusiya trfindn ial edildiyi dvrd milli
ziyallarmzn yazdqlar srlri axtarr, onlarn dbi v elmi irsini aradrmaa
alrd. 1938-ci ild onun nr etdirdiyi "Mirz Ftli Axundovun flsfi
grlri" adl elmi monoqrafiyas byk ss-ky sbb olur. O dvrd
M.F.Axundov (Axundzad), A.Bakxanov, .Qutqanl v d. ziyallarmz
pislnilir, arizmin sadiq qullar v ya millti kimi damalanrd. lk df
Hseynov bu nny son qoymaa alr v buna nail olur. Tbii ki, Stalin
repressiyalarnn tyan etdiyi bir dvrd o, ziyallarmzn btn flsfi fikirlrini,
mslman v trk dnyasnn inkiaf il bal mlahizlrini ver bilmzdi v
odur ki, onlarn srlrindn yalnz sovetlrin qzbin sbb olmayacaq paralar
gstrirdi. Hr halda, onun xidmti ondan ibart idi ki, bir ox ziyallarmzn
adlarn unudulmaqdan, srlrini tapdalanmaqdan xilas edirdi. 1939-cu ildn
etibarn o bir-birinin ardnca Bhmnyar, Nizami Gncvi, Mhmmd Fzuli,
Abbasqulu aa Bakxanov, Kazm by, Hsn by Zrdabi v digr ziyallarmz
haqqnda silsil mqallr yazr v mtbuatda x edir.
Hmin ild o, institutda hazrlanm "Azrbaycanca-rusca lt"in
redaktoru olmudur. Dvrn alimlri trfindn yksk qiymtlndiriln bu sr
saysind Hseynov SSR Elmlr Akademiyasnn Azrbaycan filialnn sdr
mavini seilmidir. O hm d Azrbaycan xalqnn qatillrindn biri,
297

S.M.Kirovun ad verilmi Azrbaycan Dvlt Universitetind flsfdn drs de-
yirdi.
lk mqallrini marksizm-leninizm klassiklri irsinin tbliin hsr edn,
onlarn srlrinin Azrbaycan dilin evrilib nr edilmsind xsusi fallq
gstrn, dialektik v tarixi materializm problemlri v rus inqilabi demokratik
ideologiyas il ox sx mul olan Heydr Hseynov tdricn Azrbaycanda
ictimai v flsfi fikir tarixinin yrnilmsi il mul olmaa balayr, bzi
hallarda is onun gldiyi nticlr sovet ideologiyas il ziddiyyt tkil edirdi. El
bu sbbdn d 1940-c ild o, Ensiklopediya v Ltlr nstitutunun direktoru v
SSR Elmlr Akademiyasnn Azrbaycan filialnn sdr mavini vziflrindn
uzaqladrlr. Azrbaycann o dvrk rhbri Mir Cfr Barov onu olduqca
yksk qiymtlndirirdi. O dvrn repressiyalar dalas yalnz M.C.Barovun ona
olan yax mnasibti saysind alimi vurmad. Lakin o, tnbehlrdn ciddi
nticlr xarmal idi.
1941-ci ild Almaniya SSR zrin hcum ednd Azrbaycan alimlri
gec-gndz qlb n ilyirdilr. H.Hseynovun 1941-ci ilin vvlind apa
verdiyi "Dialektik v tarixi materializm haqqnda" sri hl mharibdn vvl
iq z grd. Mharib illrind alim sasn faist ideologiyasna qar ynln
elmi-ktlvi kitaba v mqallr ap etdirir. 1941-ci ild onun "Faizmin irqi
nzriyysi", "Faizm elmin dmnidir" v "Faist clladlarnn "flsfsi", 1942-
ci ild "Faizmin mhvi labddr" kimi kitablar nr olunur. El bu zaman,
mharib illrind dylrimizi konkret tarixi misallarla ruhlandrmaq n
H.Hseynovun tklifi il mhur srkrd li aa xlinskinin xatirlri qlm
alnm v nr edilmidir. .xlinski 1943-c ild vfat ednd yen d mhz
alimin tklifi il onun dfni tntnli kild keirilmidir. 1944-c ild doktorluq
dissertasiyasn mvffqiyytl mdafi etmi H.Hseynov hmin ild professor
adna layiq grlmdr. Azrbaycan Dvlt Universitetind flsf kafedrasnn
mdiri ilyn H.Hseynov vvllr olduu kimi, Azrbaycan filosoflar haqqnda
material toplamaqda davam edirdi. Maraqldr ki, mhz onun tklifi il
universitetin tarix fakltsi nzdind vvlc flsf bsi, sonra is mstqil
flsf kafedras yaradlmdr.
1945-ci ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyas yaradlanda Heydr
Hseynov akademik adna layiq grlm v akademiyann vitse-prezidenti
seilmidir. Hmin ild o, Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi
yannda Partiya Tarixi nstitutunun direktoru tyin edilmidir. 1946-c ild alim
drdcildlik "Rusca-azrbaycanca ltin redaktoru olmudur. Onun "Marksist
dialektik metod" (1945), "Nizaminin sosial grlri haqqnda" (1946),
"Azrbaycan v rus xalqlarnn tarixi hmryliyi haqqnda" (1946) srlri drin
298

12 hrivr, Qzl shiflr adl bdii
srlrin, ana dili, dbiyyat, pedaqoqika v s.
msllr dair mqallrin mllifi Seyidcfr
Pivri (Xalxal) hm imali, hm d Cnubi
Azrbaycanda daha ox demokratik islahatlar
keirmk istyn, Cnubi Azrbaycann mdni
muxtariyytin can atan siyasti kimi tannr.
Seyidcfr Pivri Azrbaycan tarixin z adn
Cnubi Azrbaycanda demokratik hrkatn grkmli
xadimlrindn biri v publisist kimi yazmdr.
mzmunu il seilirdi. Onlarn bzilrindn htta ali mktblrd drslik kimi
istifad edilirdi. 1948-ci ild alim SSR Dvlt mkafatna layiq grlmdr.
Azrbaycan mdniyyti nmayndlrinin zngin irsini yrnmk arzusu
il alb-yanan alim sovetlrin yaratd cansxc mhitd xalqmzn mdni
irsini istdiyi kimi yrnib yaya bilmmsindn ox ziyyt kirdi. lkd
kommunist ideologiyasnn yrnilmsin cavabdeh olan H.Hseynov yax bilirdi
ki, kommunist partiyasnn mddalarna qar n xrda x bel onun sonu
olacaq. Lakin o, hqiqti aq demk qrarna gldi. 1949-cu ild "XIX srd
Azrbaycanda ictimai v flsfi fikir tarixindn" adl elmi sri iq z grn kimi
byk ss-ky sbb oldu. srd Azrbaycan xalqnn flsfi v ictimai-siyasi
fikrinin sas inkiaf mrhllri myynldirilmi, M..Vazeh, A.Bakxanov,
M.F.Axundov v baqalarnn dnyagr sciyylndirilmidi. Alim tarixi
faktlara saslanaraq Azrbaycan ziyallarnn byk elmi irsini olduu kimi
gstrmi, onlara, hminin trk v mslman dnyasnn tarixi xsiyytlrin
vurulan damalarn a yalan olmasn sbut etmidir; misal n, sovet
tarixnaslnda eyx amilin ingilis xfiyysi kimi qlm verilmsini
cfngiyat adlandrm, onun azadlq mbarizsinin lideri olmas, Azrbaycanla sx
laqd olub lkmizdn dstk almasn z xarmdr. Kitab xandan sonra
sovet repressiya aparat, tbii ki, drhal i salnd: alimin mslsi mxtlif
sviyyli idarlrd mzakir olunmaa baland. Ham onun vziflrdn
xarlacan gzldiyi bir vaxt qfil xbr gldi ki, Heydr Hseynov 1950-ci il
avqust aynn 15-d ba evind zn sui-qsd etmi v hlak olmudur.

Seyidcfr Pivri
(1892-1947)
Seyidcfr Seyidcavad olu Cavadzad Pivri
1892-ci ild Cnubi Azrbaycann Xalxal
vilaytinin Zaviy kndind anadan olub. Doma
kndind ilk thsilini aldqdan sonra atas Bakya
299

kmk qrarna glir. Bu dvrd Cnubi Azrbaycanda isizlik dhtli drcy
atmd v minlrl azrbaycanl Bakya glrk neft mdnlrind, zavod v
fabriklrd i dzlirdi. 1905-ci ild Pivrinin ailsi, nhayt, Bakya kr.
Burada pedaqoji thsil aldqdan sonra i axtarmaa balayan Pivri 1913 - 1917-
ci illrd Xrdalan kndind mllimlik edir.
Rusiya imperiyas v onun trkibind olan imali Azrbaycanda cryan
edn siyasi hadislr Pivridn d yan kemir. O, 1917-ci ild siyasi faliyyt
qoulur v tdricn kommunist ideologiyasna inanmaa balayr. Seyidcfr
inanrd ki, mumi brabrlik hkm srn, xsi mlkiyytin olmad bir dvlt
yaradlarsa, btn problemlr z hllini tapar.
1918-ci ild Pivri Bakda "dalt" kommunist tkilatna daxil olur.
Bu tkilat Bak kommunistlri trfindn Volqaboyu, ran, Orta Asiyadan
Azrbaycana kob glmi fhllr arasnda tbliat ii aparmaq mqsdi il
yaradlmd.
El hmin 1918-ci ild Pivri Cnubi Azrbaycana qaydr. O tkc
burada deyil, btn randa inqilabi tbliat aparmaq mqsdi il hrdn-hr
kmy balayr. 1918 - 1920-ci illrd Pivri rann iri hrlrind "dalt"in
yerli tkilatlarnn yaradlmasnda yaxndan itirak edir. Hmin illrd o, "dalt"
partiyasnn rsmi orqan "Hrriyyt" qzetinin redaktoru olur, hminin "Kndi",
"Kommunist", "Yolda", "xbar" qzetlrind mqallr ap etdirir.
1920-ci ild Tbrizd eyx Xiyabani hrkat balayanda Pivri
Xzrin cnubunda yerln Rt gedir, burada inqilab qaldrmaa alr. ah
rejimi v Rtd olan ingilislrin mqavimtin baxmayaraq o, Gilan
Respublikasnn yaradlmasnda itirak edir, htta bu respublikann mvqqti
hkumtinin xarici ilr komissar tyin olunur. Pivri hesab edirdi ki, inqilab
btn ran brmli, ah rejimi devrilmlidir. Lakin xarici dvltlrdn dstk
alan mrtce qvvlr hcuma kerk inqilabi hrkat bourlar.
1920-ci ilin iyununda Pivri nzlid ran Kommunist Partiyasnn
yaradclarndan biri olmudur. Seyidcfrin mbarizliyini, igzarln v eyni
zamanda kommunizm ideyalarna sadiqliyini biln yoldalar onu partiyann
Mrkzi Komitsinin zv semilr. Pivri hm d "Kommunist-e ran"
qzetinin redaktoru olmudur.
mumiran inqilab ideyasn hyata keirmy chd gstrn Pivri
1921 - 1922-ci illrd Tehranda xan ilk marksist qzetin redaktoru olmu,
sfahann "Vtn" toxuculuq fabriki fhllrinin ttil hrkatna rhbrlik etmidir.
Pivrinin inqilabi hrkat ah mmurlarn oxdan, z d brk narahat edirdi v
ttil yatrlandan sonra o tqib olunmaa baland. Buna baxmayaraq Pivri
inqilabi faliyytini dayandrmad.
300

1930-cu ilin dekabrnda hbs ediln Pivri Tehrann "Qsr-e Qacar"
hbsxanasna salnd, lakin o yolundan dnmdi. z hyat tcrbsini
mumildirrk o bel qnat glmidi ki, inqilab tdricn keirmk lazmdr:
inqilaba hazr olan vilaytlrd inqilabi msbt dyiikliklr olunarsa, digr
vilaytlr d bu inqilaba qoular. Onun fikrinc, daha ox ziyyt kn Cnubi
Azrbaycan rann digr vilaytlrin nisbtn inqilaba daha ox hazrdr. Bel ki,
burada hakim zmrlrin zlmndn savay, xalq milli zlm d mruz qalrd.
1940-c ild Pivri hbsdn buraxlr, lakin Kaan hrin srgn
gndrilir. 1941-ci ild Tehranda "Ajir" qzetinin redaktoru ilmi Pivri rana
ingilis v sovet qounlar yeridilnd Cnubi Azrbaycana qaydr. Bel ki, II
Dnya mharibsinin balancnda ran ah Rza ah alman faistlrini
dstkldiyindn ingilis v sovet qounlar onu devirmi, hakimiyyt olu
Mhmmd Rzan gtirmidilr. slind is ran bu qounlar idar edirdi.
Parlament v hkumt onlarn nzarti altnda faliyyt gstrir, siyasi azadlqlar
qismn brpa edilirdi.
Cnubi Azrbaycana yeridiln sovet qounlarnn trkibind
azrbaycanllar ox idi.
Hrbi qulluqda olan Azrbaycan ziyallar Cnubi Azrbaycan hrlrin
glir, Azrbaycan dili, tarixi v mdniyyti haqqnda mhazirlr oxuyur,
mdni-ktlvi tdbirlr tkil edirdilr. Bunlarn saysind Cnubi Azrbaycanda
milli oyan ba verirdi. ah mmurlar bunun qarsn almaqda aciz idilr.
1941-ci ilin sentyabr ayndan Tbrizd kortbii x v mitinqlr keirilir.
Lakin onlar yalnz yaradlm partiya v ictimai tkilatlarn, oxlu qzet v
jurnallarn faliyyti nticsind getdikc mtkkil bir kl drdlr. Cnubi
Azrbaycanda n ox tannan "Azrbaycan cmiyyti" v onun qzeti
"Azrbaycan" idi. "Azrbaycan" qzetinin redaktoru Pivri idi. Artq 1942 -
1944-c illrd Azrbaycan dilind onlarca qzet v jurnal ap edilir, Azrbaycan
dili yalnz nsiyyt dili olmaq sviyysindn dbi dil v siyasi tkilatlanma
vasitsin evrilirdi. Mktblrd, dvlt idarlrind ana dilindn geni istifad
olunurdu.
1945-ci ilin yaynda mttfiq qounlar randan xarlmaa baland v
bundan ruhlanan mrtce qvvlr demokratik islahatlara son qoymaq n frst
ld etmi oldular. Onlar etnik toqqumalar yaratmaa, demokrat liderlri fiziki
mhv etmy, quldur dstlri yaradaraq terror tkil etmy, htta yanmkri
hyat srn tayfalarla oturaq hali arasnda toqqumalar yaratmaa alrdlar.
Bunun qarsn almaq n iyun - sentyabr aylarnda Azrbaycann bir ox
yerlrind silahl fdai dstlri yaradlmaa baland.
1945-ci ilin avqustunda Pivrinin Azrbaycan SSR-in (imali
Azrbaycann) rhbri Mir Cfr Barovla gr olur. Barov ba vern
301

hadislri Azrbaycan birldirmk n yax bir frst kimi qbul edir, Pivri
is sovetlrin onu aldadacandan ehtiyatlanaraq tdricn keiriln islahatlarn
trfdar olduunu bildirir. Hr halda, Barov Cnubi Azrbaycana tlb olunan
kmyi gstrcyini vd edir.
1945-ci il sentyabrn 3-d Pivrinin itirak il Azrbaycan Demokrat
Firqsi (ADF) yaradlr, Pivri onun Mrkzi Komitsinin sdri seilir. O, rann
siyasi hyatnn demokratiklmsini, xalq ktllrinin mnafeyin cavab vern
ictimai-iqtisadi islahatlarn keirilmsini, ran dvlti trkibind Cnubi
Azrbaycana inzibati-tsrrfat, mdni muxtariyyt verilmsini tlb edir. Eyni
zamanda, partiyann verdiyi byanatda inqilabi evrili yolu rdd edilir, ictimai-
iqtisadi islahatlarn tkaml yolu il keirilmsinin vacibliyi bildirilirdi.
ADF-in oktyabrn 2-4 - d keiriln qurultaynda demokratik islahatlarn
keirilmsi byan edildi. Tbrizd, daha sonra is btn Cnubi Azrbaycanda
hakimiyyt dyiildi, ah trfdarlar hakimiyytdn getmli oldular. Grlm
tdbirlr nticsind qan axdlmad, silah ildilmdi. Noyabrn 21-d tkil ediln
xalq konqresi zn mssislr mclisi elan etdi, sekilr keirdi. 1945-ci il
dekabrn 12-d Tbrizd arlm Azrbaycan Milli Mclisinin tapr il
Pivri hkumt tkil etdi v o, Azrbaycan Milli Hkumtinin ba naziri oldu.
Milli Mclis v hkumtin keirdiyi tdbirlr srasnda bunlar xsusi qeyd
olunmaldr: yerli orqanlarn sekilr sasnda tkil edilmsi; aqrar qanuna sasn
kndlilr torpaqlarn paylanlmas; fhl v kndlilrin i raitinin
yaxladrlmas; mssislr fhl nzartinin tkili; Azrbaycan dilinin dvlt
dili elan olunmas; 1946-c ilin iyununda Tbriz Universitetinin tsis edilmsi.
Keirilmi tdbirlr hm rann ah rejimini, hm d iri dvltlri narahat edirdi.
Onlar demokratik Azrbaycan grmk istmir, stlik, paralanm Azrbaycann
birlmsindn qorxurdular. nformasiya blokadasna alnan Azrbaycan zrin
ran qounlar yeridildi, lkd repressiyalar baland. Minlrl Azrbaycanl
onlarn qurban oldu, bir qismi is imali Azrbaycana qad.
Bakya gln Pivri 1947-ci il iyunun 11 -d mmmal kild
avtomobil qzasnda hlak oldu.
302

Mhmmdhseyn hriyar XX sr Cnubi Azrbaycan
dbiyyatnn n gzl nmunsidir.
Azrbaycan v fars dillrind yksk sntkarlqla
yaratd srlrind klassik Azrbaycan v fars eiri
nnlrini yeni poetik axtarlarla zvi vhdtd
birldirmidir
airin farsca yazd eirlri XIV sr mhur qzl ustasl
Hafizdn sonra ran lirikasnn n gzl nmunsi saylr.
Azrbaycan tarixin Mhmmdhseyn hriyar grkmli
air, Azrbaycann birldirilmsi mslsini qaldran xs
kimi daxil omudur.
Mhmmdhseyn hriyar
(1906-1988)
Mhmmdhseyn Hac Miraa olu hriyar 1906-c
ild Tbrizd vkil ailsind anadan olmudur.
hriyar uaqlq illrini Heydrbaba dann tklrindki Xoginabda v
ngilavada keirmidir. btidai v orta thsilini Tbrizd mdrsd alm, daha
sonra Tehran universitetinin tibb fakltsin daxil olmudur. Burada Sryya adl
bir tlb qz sevmi, onunla evlnmk istmi, bu is qzn varl qohumlarnn
qzbin sbb olmudur. Onlar universitetin rhbrliyin tzyiq gstrmi v
hriyar sonuncu kursda thsilini yarmq qoymaa mcbur olmudur.
M.hriyar 1932 - 1935-ci illrd dvlt qulluqusu kimi Niapurda,
Xorasann mxtlif hrlrind v Mhdd alb. 1934-c ild atasn, az
kemi is anasn itirn hriyar "Atamn matmind" v "Eyvay anam" kimi
byk tsiredici qvvy malik eirlrini yazb. 1935-ci ild Tehranda knd
tsrrfat banknda i dzln air mr boyu maddi ehtiyac iind yaayb.
1953-ci ild o, Tbriz qaydb.
airin ilk kitab 1931-ci ild nr olunub. Sonralar airin drdcildlik
divan, ikicildlik seilmi srlri, iki hissdn ibart "Heydr-babaya salam"
poemas, "Azrbaycan dilind srlri" toplusu apdan xb. hriyarn eirlrind
klassik Azrbaycan airlrinin yaradcl drin iz buraxmdr. air
S..irvaninin "Glim" rdifli qzlin ana dilind nzir yazmdr. airin fars
dilind yazd "Yoxdur" rdifli qzli is mzmunca M.P.Vaqifin mhur
"Bayram oldu" qomasn xatrladr. hriyarn "Yetim" eri is M..Sabirin "Ey
drbdr gzib ryi qan olan ocuq" misras il balanan satiras il sslir.
M.hriyar eirlrini Azrbaycan v fars dillrind yazrd. Hr iki dild
yksk sntkarlqla yaratd srlrd air klassik Azrbaycan v fars eri
nnlrini yeni poetik axtarlarla zvi vhdtd birldirmidir. airin farsca
yazd lirik eirlri XIV sr mhur qzl ustas Hafizdn sonra ran lirikasnn n
303

gzl nmunsi saylr. hriyarn farsca lirikasnda qzl janr sas yer tutur.
"Szlayr hvalma sbh qdr tarm mnim" misras il balanan "Mnim" rdifli
qzlind air hmin qmli gnlrini tsvir edib.
M.hriyarn ictimai mzmunlu eirlri daha oxdur. Bel eirlrind o,
lkdki zlm v daltsizliyi, ictimai blalar yana-yana qlm alb.
air "Elm v hikmt", "Kmallmlkn ziyarti" msnvilrind yaradc
ziyallarn acnacaql taleyindn bhs edir. "Gecnin fsansi", "Qardam olu
Hng" msnvilri flsfi mzmun dayr. "Eynteyn mracit" adl kiik
poema tsiri balayan msnvisind air briyyt n taleykl msl olan
atom bombasndan sz aaraq xalqlar uzaqgrnlikl ayq-sayq olmaa arr.
Sovet Azrbaycanna rbt hissi il yanaan air onun tarixini z tarixi
kimi qbul edirdi. Onun 1943-c ild yazd "Stalinqrad qhrmanlar" poemas
mharib mvzusundadr. air alman faistlrini r rmzi olan hrimn
bnzdir, onlar zrind qlb alan qhrmanlar alqlayr. airin "Divani-trki"
adl kitabnda ana dilind yazd eirlri toplanmdr. "Trkn dili" adl erind o
z ana dili haqqnda deyirdi: "Trkn dilitk sevgili, istkli dil olmaz".
Mhmmdhseyn hriyar ana dilindki bir sra eirlrini imali
Azrbaycanda yaayan dib qardalarna - Sleyman Rstm, Mmmd Rahim,
rqnas alim Rstm liyev mnzum mktub klind yazmdr. airin "El
blbl", "Dynm-synm", "Gzm aydn" kimi eirlrind Sovet
Azrbaycanndak qardalar il grmk istyi ifad olunmudur. Onun "Ayrlq"
eri bu baxmdan xsusil hmiyytlidir:

Bizi yandrr yaman ayrlq,
Bu darxdran duman ayrlq,
Baa sovurur saman ayrlq,
Aman ayrlq, aman ayrlq.

mr boyu imali Azrbaycan v onun paytaxt Bakn grmk hsrti
il yaayan air rann ah rejimi Sovet Azrbaycanna qsa mddt getmy
icaz vermi, lakin sonra qadaan etmidir. midl sfr hazrlaan hriyara bu
qadaa ar tsir etmidir v o bunu "Qafqazl qardalar il gr" erind
gstrmidir. airin S.Rstm, M.Rahim, B.Vahabzad, N.Xzri il mnzum
yazmas dbi-bdii xsusiyytlrin gr d maraqldr. Bu mktublarda
qardalq v mhbbt hisslri, ayrlq hsrti smimi v tsirli ifad edilir.
M.hriyarn ana dilind yazd mhur eirlrindn biri d
"Shndiyy"dir. Cnubi Azrbaycann Shnd dana mracitl yazlm bu
eird air doma yurdun gzlliklrindn danr.
304

hriyarn 1954-c ild yazd "Heydr-babaya salam" poemas btn
masir Cnubi Azrbaycan poeziyasnda yeni mrhldir. Poemada hriyar
Cnubi Azrbaycann tbitinin gzlliklri, xalqn adt v nnlri. ana yurduna
tknmz odlu mhbbti lvan poetik boyalarla, canl xalq dilind trnnm
etmidir. Poemann n byk mziyyti onun xlqiliyinddir. srd masir
Cnubi Azrbaycan kndinin sosial ziddiyytlri, xalqn acnacaql hyat rk
ars il tsvir edilmi, onun kdr v sevinci, arzu v nisgili ks olunmudur.
airin bu poemas Cnubi Azrbaycan v milli hyatmz barsind poetik bir
ensiklopediya tsirini balayr. Heydrbaba dana mracit formasnda yazlm
poema iki hissdn ibartdir. Poemann mhz daa mracitl yazlmasn air bel
izah edir: "Da gylr yaxndr. O, tbitin ah srlrindn biridir. airin gylr
qalxan nallrini ks etdirib btn Yer zn yayaraq hamnn qulana atdrma
tkc o bacarr". srd xalqmzn facili taleyi, tarixi daltsizlik, Azrbaycann
ikiy blnmsi il bal msllr d diqqti clb edir. Poemann n balca
xsusiyytlrindn biri xalqn glcyin drin inam hissinin ifadsidir. air
Heydrbaba dann timsalnda btv Azrbaycan mumildirrk xalqn mrd
oullar saysind z sadtin qovuacana inanr. Poema xalq danq dilind
yazlmdr. srin sas ideyas vtnprvrlik, doma yurda sonsuz mhbbt
hisslrinin alanmasdr. Poema Cnubi Azrbaycanda anadilli poeziyaya geni
yol amdr. Cnubi v imali Azrbaycanda ona oxlu nzirlr yazlmdr.
hriyarn yaradcl raq v Trkiyd d hrt qazanmdr. 1978-ci
ild randa ah rejimi devrildikdn sonra yerli hkumt air tqad tyin etmidir.
Masir Cnubi Azrbaycan v ran dbiyyatnn on byk
nmayndlrindn olan Mhmmdhseyn hriyar 1988-ci ild Tbrizd vfat
etmi v mhur "airlr qbiristanl"nda dfn edilmidir.














305

Azrbaycanda tibb elminin inkiafnda, milli tibb kadrlarnn
hazrlanmasnda Mirsdulla Mirqasmov byk rol
oynamdr. Ali thsilli hkim artq I Dnya mharibsi
illrind hrbi crahiyy sahsind zngin tcrb qazanmdr.
Azrbaycan tarixin Mirsdulla Mirqasmov grkmli hkim,
Azrbaycan masir tibb elminin sasn qoyanlardan biri,
Arbaycanda doktorluq dissertasiyasn mdafi etmi ilk
alim-crrah, crrahlq sahsind Azrbaycan dilind yazlm
ilk drsliyin mlifi, Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
ilk prezidenti kimi daxil olmudur.
Mirsdulla Mirqasmov
(1883-1958)
Mirsdulla Mirlsgr olu Mirqasmov
1883-c ild Bakda anadan olmudur. Orta thsil
aldqdan sonra o, thsilini davam etdirmk n Rusiyann ali mktblrindn
birin qbul olunmaq qrarna glir. M.Mirqasmov Odessa hrin glrk
burada Novorossiya Universitetinin tibb fakltsin daxil olur. Hmin fakltd bir
ox Azrbaycan hkimlri, o cmldn Nriman Nrimanov thsil almdr. Thsil
illrind tibbin crrahiyy sahsin maraq gstrn Mirsdulla Mirqasmov 1913-
c ild universiteti uurla bitirmidir.
Tyinatn Odessa hrin alan gnc crrah 1913 - 1916-c illrd
Odessada hkim ilmidir. Artq I Dnya mharibsinin getdiyi bir dvrd
Odessa hospitallarnda oxlu sayda yarallar v xstlr var idi v tibb iilri
gec-gndz ilyirdilr. Burada Mirqasmov hrbi crrahiyy sahsind zngin
tcrb toplamdr.
1916-c ild Bakya gln hkim burada hrbi lazaretd faliyyt
balayr. Qafqaz cbhsindn gtiriln minlrl yaral Bak hospitallar v
lazaretlrind yerldirilir, tibb iilrinin atmazl raitind onlara lazm
olan kmklik gstrilirdi. 1917-ci ilin sonlarnda Bakda bolevik v danaklarn
sovet hakimiyyti qurulanda M.Mirqasmov hrbi lazaretdn xr v indiki -li
doum evind crrah vzifsind almaa balayr. Bu, ziyal insann sovet
hakimiyytinin trtdiyi cinaytlr qar etiraz addm idi. 1918-ci ild
Azrbaycanda mstqil dvltin yaradlmasn alqlayan Mirqasmov crrah kimi
faliyytini davam etdirirdi.
Sovet hakimiyyti illrind crrah ilyn Mirsdulla Mirqasmovun
sas diqqti, elmi faliyyti sidikda xstliyinin etiologiya, klinika v
malicsinin yrnilmsin, irinli peritonitlr, urologiya v crrahln digr
aktual msllrin hsr olunmudur. Azrbaycan Dvlt Universitetinin tibb
fakltsi nzdind vvlc namizdlik, 1927-ci ild is doktorluq dissertasiyasn
306

mdafi etmi M.Mirqasmov tibb elmlri doktoru adna layiq grlmdr. O,
Azrbaycanda doktorluq dissertasiyasn mdafi etmi ilk alim-crrahdr.
Tibb fakltsind dosent kimi alan alimin 1928-ci ild iq z grn
fundamental elmi sri "Azrbaycanda sidikda xstliyinin yrnilmsin dair
materiallar" adlanrd. srd alim trfindn toplanm faktlar thlil edilir,
xstliyin yaranma sbblri, xsusiyytlri, fsadlar, malic yollar aradrlrd.
1929-cu ild M.Mirqasmov universitetin tibb fakltsinin professoru seilmidir.
1930-cu ild universitetin tibb fakltsi bazasnda Azrbaycan Tibb
nstitutu ald. Mirsdulla Mirqasmov burada hospital crrahiyy kafedrasnn
professoru v mdiri seilmi, uzun illr bu vzifd almdr. 1933-c ild
alimin "Qsaca mumi crrahiyy kursu" monoqrafiyas iq z grd. sr
crrahlq sahsind Azrbaycan dilind yazlm ilk drslik kimi qbul edilmidir.
Onun mllifi Azrbaycanda masir tibb elminin sasn qoyanlardan biri kimi
respublika rhbrliyinin diqqtini clb etmidir. il rzind Azrbaycan SSR
Mrkzi craiyy Komitsinin zv kimi alan M.Mirqasmov bu mrkzi icra
hakimiyyti orqannn iini milli ruhda qurmaa alrd. O dvrd mvcud olan
rait buna imkan vermdi v alim yenidn tibb qaytd.
1934-c ild Azrbaycan SSR mkdar elm xadimi fxri adna layiq
grlm Mirsdulla Mirqasmov Azrbaycanda milli tibb kadrlarnn
hazrlanmasnda byk rol oynamdr. Onun kmkliyi il minlrl azrbaycanl
gnc tibb fakltlrin qbul edilir, hkim kimi faliyyt gstrir, on istedadllar
is tibb elmi il mul olurdular.
1941-ci ild faist Almaniyas Sovet ttifaqna hcum ednd alimin artq
58 ya var idi. Yan v tutduu vziflri, toplad tcrbsini nzr alaraq
Bak hospitallarndan birind crrah kimi faliyytin imkan yaradlr. 1941-ci ild
o, "lknin mdafisind crrahiyynin rolu" adl kitab ap etdirir. Burada mllif
ilkin tibbi yardmn yaralnn hyatnn xilas edilmsind byk rolunu qeyd edirdi.
Mharibnin qalibiyytl qurtaracan v Azrbaycan elminin inkiaf
sviyysini nzr alan SSR rhbrliyi respublikada Elmlr Akademiyas
yaratmaa icaz verir. 1945-ci ild Mirsdulla Mirqasmov Azrbaycan Elmlr
Akademiyasnn akademiki v Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn ilk
prezidenti seilir.
Azrbaycanda elmi tfkkrn mrkzi olan Elmlr Akademiyasnn
yaradlmas byk hadis idi. Yaradlanda onun trkibind 4 b var idi: neft v
geokimya elmlri, neft v fizika-texniki elmlr, bioloji v knd tsrrfat elmlri,
ictimai elmlr. Onlarn tabeliyind 16 institut, 2 blm, 2 muzey, mrkzi
akademik kitabxana v s. qurumlar faliyyt gstrirdi. Elmlr Akademiyasnn ilk
mumi ynca 1945-ci il martn 31-d keirildi v hmin gn Azrbaycan
Elmlr Akademiyasnn yaranma tarixi hesab edilir. Azrbaycanda milli Elmlr
307

Azrbaycan vokal sntinin inkiafnda Blbln yaradcl mhm
rol oynamdr. Geni ss imkanlarna malik olan Blbln
ifalnda milli vokal slubu il italyan vokal mktbi nnlri
zvi kild birlmidir. Azrbaycan, Qrbi Avropa v rus
bstkarlarnn opera tamaalarnda blbl sas partiyalar ifa etmi,
Azrbaycan opera sntinin inkiafna yeni tkan vermidir.
Azrbaycan bstkarlarnn kamera-vokal srlrinin
populyarlamasnda Blbln xsusi rolu var. Blbln tbbs v
rhbrliyi il Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas nzdind xalq
musiqisini yrnn elmi-tdqiqat kabineti yaradlmdr.
Blbln Azrbaycan opera mnnisi, lirik-dramatik
tenor, xannd, musiqi folkloru tdqiqats, Azrbaycan pekar
vokal mktbinin banisi kimi Azrbaycan tarixind znmxsus
yeri var.
Akademiyasnn yaradlmas elmi tdqiqatlarn inkiaf v drinldirilmsi n
yeni-yeni imkanlar ar, elmin nailiyytlrini respublikann inkiafnda daha geni
ttbiq etmy imkan verirdi. Faliyyt balayanda akademiyann 15 hqiqi zv,
1975-ci ild is 49 hqiqi zv v 41 mxbir zv var idi. Azrbaycan alimlri
hm sovet, hm d mumbri elmin inkiafna layiqli thflr vermilr.
Tibbi aradrmalara bilavasit rhbrlik edn M.Mirqasmov insan v
heyvan fiziologiyas, bioloji vacib olan birlmlrin strukturu, fiziki quruluu v
kimyvi trkibi istiqamtind alimlr yetidirirdi.
1955-ci ildn Beynlxalq Crrahlar Assosiasiyasnn hqiqi zv seiln
Mirsdulla Mirqasmov qarn yatala xstliyi sahsind tdqiqatlar aparrd.
1957-1959-cu iIlrd onun "Qarn yatalann crrahiyysi" adl kitabnn 1-ci v
2-ci cildlri nr edildi. Tibb elmind byk rezonans dourmu sr bu thlkli
xstliyin crrahi yolla malicsindn baqa, mumilikd aradan qaldrlmas
istiqamtind kompleks tdbirlri d iqlandrrd.
Akademik Mirsdulla Mirqasmovun geni v oxchtli faliyyti Lenin
ordeni, 2 Qrmz mk Bayra ordeni, Qrmz Ulduz ordeni v medalla
qiymtlndirilib.
Mirsdulla Mirqasmov 1958-ci ild Bakda vfat edib v Fxri
xiyabanda dfn olunub.

Blbl
(1897-1961)
Blbl (Murtuza Mdi Rza olu Mmmdov)
1897-ci ild uada anadan olub. Azrbaycan musiqisinin on grkmli
nmayndlrini yetirmi uada byyb boya-baa atm Murtuza artq kiik
yalarndan "Blbl" dey arlrd; xalq ona bu ad mhartli zngullrin gr
308

vermidi. Gnc Blbl d operada z qvvsini snamaq qrarna glir. O bir
mddt hvskar teatr tamaalarnda itirak edndn sonra pekar shny ayaq
basr.
Blbln pekar teatr shnsind ilk x M.mirovun 1916-c ild
Gncd tamaaya qoyulmu "Seyflmlk" operas il baldr. Byk uur
qazanm tamaa hamn gnc xannd bard danmaa vadar edir. zeyir by
Hacbyli il tanlq is Blbln mnni hyatnda dn yaradr. 1920-ci ild
Azrbaycan Opera v Balet Teatrnn solisti Blbl .Hacbylinin "Leyli v
Mcnun", "sli v Krm", Z.Hacbyovun "Aq Qrib" operalarnda bn Salam,
Krm, Qrib rollarn oynayr.
.Hacbylinin mslhti il Bak konservatoriyasna (sonralar -
Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas) daxil olan Blbl mhur musiqinaslar
A.Drozdo-Polyayev v N.Speranskinin sinfind thsil alm, 1927-ci ild
konservatoriyan mvffqiyytl bitirmidir. Vokal texnikasn daha da
tkmilldirmk n Blbl dvlt trfindn Milana, mhur La-Skala teatr v
musiqi mktbin gndrilmidir. 1931-ci ildk o burada Delliponti v
P.Qranidn drs almdr. Azrbaycana qaytdqdan sonra Blbl Azrbaycan
Opera v Balet Teatrnda opera tamaalarnda oynamaqla brabr, Azrbaycan
Dvlt Konservatoriyasnda drs demidir.
Blbln yaradcl Azrbaycan vokal sntinin inkiafnda nhm rol
oynamdr. Geni ss imkanlarna malik olan Blbln ifalnda milli vokal
slubu il italyan vokal mktbi nnlri zvi kild birlmidi.
Azrbaycan operasnda lirik-dramatik terror kimi tannan Blbln geni
diapazonlu, gzl, mlahtli, axc ssi, hminin ifa-aktyor istedad
Azrbaycann srhdlrindn knarda bel yksk qiymtlndirilirdi. O, SSR-nin
bir ox blglrind qastrollarda olmu, Moskva v Leninqradn n mhur
shnlrind tamaalar vermidir. Mtxssislr qeyd edirdilr ki, mnni hm d
byk aktyorluq istedadna malikdir.
.Hacbylinin "Korolu" operasnda Blbln yaratd Korolu obraz
Blbln opera yaradclnn zirvsi saylr. O, romantik ruhlu xalq qhrmannn
daxili almini hrtrfli aa bilmidir. Blbln ifasnda Korolu partiyas
Azrbaycan musiqili teatr tarixind mhm bir mrhldir. Opera Azrbaycann
hdudlarndan knarda da byk rbtl qarlanmdr. Blbl bir ox digr
operalarda da sas partiyalar ifa etmidir. Bel ki, o, .Hacbylinin "Arn mal
alan" operasnda sgr, R.Qliyerin "ahsnm" operasnda Qrib,
M.Maqomayevin "Nrgiz" operasnda lyar, .Bdlbylinin "Nizami"
operasnda Nizami, Niyazinin "Xosrov v irin" operasnda Frhad, Q.Qarayevin
v C.Hacyevin "Vtn" operasnda Aslan obrazlarn mhartl yaratm, onlarn
309

partiyalarn byk ustalqla ifa etmidir. 1938-ci ild SSR xalq artisti adna layiq
grln Blbl 1940-c ild professor ad verilir.
II Dnya mharibsi sona atandan sonra Blbl bir ox xarici lklrd
qastrollarda olmu, Azrbaycan musiqisinin nailiyytlrini tbli etmidir.
Blbln repertuarnda Qrbi Avropa v rus klassiklrinin srlri d var idi. O,
J.Bizenin "Karmen", C.Verdinin "Riqoletto", J.Masnenin "Verner", C.Puininin
"Toska", N.A.Rimski-Korsakovun "May gecsi", S.V.Raxmaninovun "Aleko"
operalarnda sas partiyalar ifa etmidir.
Blbl Azrbaycan xalq mahnlarnn, tsniflrin vzsiz ifas
olmudur. Onun ifa etdiyi "Ssn snbl", "Yaxan dyml", "Qara gzlr", "al-
oyna", "Segah" v s. tsniflri xalq trfndn hr zaman sevilmi, rbtl
qarlanmdr.
Azrbaycan bstkarlarnn kamera-vokal srlrinin populyarlamasnda
Blbln xsusi rolu var. O, A.Zeynallnn "lkm", .Hacbylinin "Snsiz",
"Sevgili canan" romanslannn ilk ifas olmu v zngin boyalarla tkrarolunmaz
musiqi obrazlar yaratmdr. ndiydk hmin romanslardan sz dnd hmi
onlarn ilk ifas yada dr.
1950-ci ild Blbl SSR Dvlt mkafatna layiq grlmdr.
Bununla bel, Blbl yalnz xannd v opera mnnisi olmamdr.
Musiqi sahsind drin elmi biliklr malik olan Blbl Azrbaycan milli vokal
mktbi nnlrinin tdqiqi, rus v Avropa opera mdniyyti il bu nnlrin
sintezi v s. vacib musiqinaslq msllrin aid bir ox srin mllifidir.
Vtnprvrliyi il seiln Blbl hl 1932-ci ild Azrbaycan xalq
musiqisini yrnmyi v tbli etmyi tklif etmidir. Xatrlamaq yerin dr ki,
o dvrd Azrbaycanda qurulmu mrtce rejim milli nnlrin, milli
xsusiyytlrin qabardlmasna qar xr, bu istiqamtd i grnlri is "millti"
damas il tqib edir v repressiyalara mruz qoyurdu. Azrbaycann xalq
musiqisinin az qala qadaan edildiyi bir dvrd, saz, tar, kamana kimi musiqi
altlrinin lv edilmsi kampaniyasnn aparld bir raitd xalq musiqisini
yrnmyi tklif etmk insandan byk csart tlb edirdi. Vtn eqi, z
xalqnn adt-nnlrin, zngin mdni irsin olan drin hrmti Blbl bu
csarti vermidir. ox k-evirdn sonra onun tbbs, nhayt ki, qbul
edilmidir.
Azrbaycan ziyallarnn dstyin arxalanan Blbln rhbrliyi il
Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas nzdind xalq musiqisini yrnn elmi-
tdqiqat kabineti yaradlmdr. 1945-ci ild kabinet Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyas ncsnt nstitutuna verilmi, onun nzdind faliyyti davam
etdirilmidir. Kabinet 1938-ci ild Blbln redaktsi il "50 Azrbaycan el
310

XX sr Azrbaycan dbiyyat tarixind tin el bir
air taplar ki, vtnprvrlik, beynlmillilik,
humanizm, yksk xlqilik v eriyyt, hyat hqiqti
v romantik arzular Smd Vurun sviyysind
birldirmy nail olsun.
Azrbacan tarixind Smd Vurun (Smd Yusif
olu Vkilov) grkmli air, alim v ictimai xadim
kimi daxil olub.
mahns" v 1956, 1958-c illrd "Azrbaycan xalq mahnlar" adl toplular ap
etdirilmidir.
Dvlt trfindn 2 df Lenin ordeni, 2 Qrmz mk Bayra ordeni,
"rf nian" ordeni, taliyann Qaribaldi ordeni v medallarla tltif ediln
Blbln on byk qazanc xalqn ona v onun sntin olan sevgisi, btn
dnyada musiqinaslarn, opera xadimlrinin byk hrmti olmudur.
Blbl 1961-ci ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda dfn
olunmudur. Onun vtni, Azrbaycann musiqi beiyi ua hri hal-hazrda
ermni iallarnn linddir.

Smd Vurun
(1906-1956)
Smd Yusif olu Vkilov 1906-c ild Qazax
rayonunun Yuxar Salahl kndind anadan olub. lk
thsilini kndd aldqdan sonra 1918-ci ild Qazax
mllimlr seminariyasna daxil olmudur. 1924-c ild
seminariyan bitirn Smd vvlc Qazax, sonra Quba, daha sonra is Gncd
mllimlik etmidir. El bu dvrd o, ilk eirlrini yazmaa balamdr. "Vurun"
txlls il yazd ilk eirlrind ksknlkl yana, tbit hdsiz aludilik,
vurunluq vard. Mhbbt lirikas S.Vurun yaradclnn bu dvr n daha
xarakterik idi. O, 1924-c ildn etibarn ilk eirlrini drc etdirmy balayr.
Smd Vurunun ilk eirlri xalq trfindn rbtl qarlansa da, onun bu eirlri
yalnz 1957-ci ild toplanaraq ayrca kitab klind drc olunmudur. Hmin kitab
"ik" adlanr.
ox kemir ki, Smd Vurun yaradclnda ictimai, siyasi mvzulara
da yer ayrr. Smd Vurun artq 1927-ci ild "Hazr olunuz" v "Oktyabr", 1928-
ci ild "Andm", "rli", "ngilis", 1929-cu ild "Uzaqlara doru", 1930-cu ild
"Raport", 1931-ci ild "ln eirlrim" kimi ictimaiyytin diqqtini clb edn
eirlr yazmdr. Bu dvrd thsilini davam etdirn air 1929 - 1931-ci illrd II
311

Moskva Dvlt Universitetind, sonra is 1931 - 1933-c illrd V..Lenin adna
Azrbaycan Pedaqoji nstitutunun aspiranturasnda oxumudur.
1930 - 1934-c illrd ap olunmu "airin and" (1930), "Fnr" (1932),
"Knl dftri" (1934) kitablarnda toplanm eirlr airin yeni hyat
quruculuuna smimi-qlbdn inanmasn, onun bdii tfkkrnn ictimai-siyasi
hadislr kklndiyini gstrir.
1934-c ild Smd Vurun Azrbaycan Sovet Yazlar ttifaqnn msul
katibi vzifsin seilir v bu vzifd 1937-ci ildk faliyyt gstrir. airin
hyatnda bu illr n ar dvrlrdn biri idi. Siyasi rhbrlik dbiyyat iilrin
tzyiq gstrmyi, "partiya v hkumt" lazm olan srlr yazma tlb edir,
incqlbli air is insanlar sndrma bacarmr v istmirdi. Stalinin repressiya
man i ddkc arin gzlri nnd ne-ne air v yaz dostu hbs edilir
v birdflik yoxa xrd. Daxili iztirablar keirn air zd bunu gstrmir,
vvlki kimi ictimai-siyasi eirlr yazrd. Onun 1934-c ild yazd "lm
krss" adl poemas bolqar kommunisti G.Dimitrov zrind Almaniyada
keirilmi mhkmy v onun rlnmsin hsr olunsa da, slind Smd
Vurunun gzlri nnd ba vern hadislri ks etdirirdi. Faizmin
mlubiyytin inamn bildirn air sanki btn repressiv qurulularn, o
cmldn d sovet quruluunun mhv mhkum olduunu qabaqcadan xbr
verirdi.
airin 1935-ci ild ap ediln "Azrbaycan" eri, "26-lar" v "Talstan"
poemalar, 1937-ci ild iq z grn "On iki dekabr" eri v "Bsti" poemas,
1938-ci ild ictimaiyyt tqdim olunan "Mavzoley" eri sosialist quruculuunun
lirik-romantik trnnm kimi qbul edilirdi.
Eyni zamanda, Smd Vurun romantik qhrmanlq dram janrna z
tutur. Bu janr tarixi xalq qhrmanlarn vsf etmkl yana, xalqn qhrmanlq
kemiindn sz amaa imkan yaradrd. Milli xsusiyytlrin qabardlmas il
bal hr bir eyin tqib olunduu bir dvrd tarixi qhrmanlar barsind yazmaq
hnr v ustalq tlb edirdi. z srlri il xalqn qrur hissini oyatmaa alan
air hm d el yazmal idi ki, onu pantrkizm v digr "cinaytlrd"
gnahlandrmasnlar. Bel raitd Smd Vurun 1937-ci ild Vaqif, 1939-cu
ild "Xanlar", 1941-ci ild "Frhad v irin" poemalarn yazr. Bu srlrd o,
qhrmanlar vsf etmkl brabr, xalqn hyatn tsvir edir, onun mbarizsini,
mnvi qdrtini gstrirdi. Mnzum faci spkisind yazlm bu tarixi dramlarda
mtrqqi xslrin azadlq v istiqlaliyyt, insan sadti urunda mbarizsi geni
bdii-flsfi mumildirmlrl tsvir olunmudur. Xalq v qhrmanlarn
vhdtd tsviri - Smd Vurunun tarixi qhrmanlq dramlarnn mhm
chtlrindndir. Poemalarna gr air 1941-ci ild SSR Dvlt mkafatna layiq
grlr.
312

1941-ci ild faist Almaniyas SSR-y hcum ednd SSR-nin
trkibind olan Azrbaycann minlrl oul v qzlar faizml mbarizy
yollanr. Azrbaycanllar hm arxa, hm d n cbhd hnr gstrirdilr. Onlara
mnvi dstk olmaq n Azrbaycan mdniyyt xadimlri llrindn glni
sirgmirdilr. Onlarn sylrini birldirmk v istiqamtlndirmk Azrbaycan
Sovet Yazlar ttifaqna hval olunmudu. Bu qurumun zrin dn vziflri
byk msuliyytl olduqca igzar v vtnprvr sntkar yerin yetir bilrdi.
Odur ki, Smd Vurun ittifaqa sdr tyin olunur. Faktik olaraq mharib illrind
btn Azrbaycan mdniyytinin inkiaf istiqamtlrinin myyn edilmsi v
onlarn hyata keirilmsi ilk nvbd grkmli airimizin ad il baldr.
Yzlrc konsert briqadalar tkil edilrk cbhlr gndrilirdi. Onlar n xtd
dayanan hisslrd, hospitallarda, cbh n ilyn mssislrd mdni
tdbirlrl x edirdilr.
Smd Vurun sovet qounlarnn rana yeridilmsindn istifad edrk
Azrbaycann o dvrk rhbri Mir Cfr Barovun tapr il Cnubi
Azrbaycanda tbliat ilrini tkil edir, milli oyana, milli tarix v mdniyyt
qayda can atrd. Paralanm Azrbaycann birlmsini rkdn arzulayan air
Cnubi Azrbaycanda milli dild mktb v qzetlrin almasnda, Tbriz
Universitetinin yaradlmasnda, milli dbiyyat v incsntin formalamasnda
Arazdan cnubda yaayan azrbaycanllara lindn gln kmkliyi gstrmidir.
Tkilati ilrl brabr, air yaradcln da davam etdirir. Onun "Vtn
keiyind", "Anann yd", "Moskva", "fqt bacs", "Qhrmann hnri",
"Qzxanmn hnri", "Sadt urunda", "Ukrayna partizanlarna", "Mn bel
sylyirlr" kimi eirlri qlby inam ruhu il alanmd. 1944-c ild yazd
"Baknn dastan" poemas xalqmzn arxa cbhdki fdakar myinin qlbnin
qazanlmasndak rolundan sz ard.
Bu dvrd air mhariby nifrt bildirn flsfi spkili eirlr d
yazmdr. Onlarn arasnda "Btn xalqlar, qbillr od iindn xacaqdr",
"Hyat flsfsi", "Yann, rk, glcyin toy bayram", "Gyrin", "Drd sz"
kimi eirlr hyatn lm zrind, xeyirin r zrind, hqiqtin yalan zrind
qlbsin hsr edilmidir. Kemi qrurla yanaaraq glcy midl baxma
tvsiy edn air mumbri kateqoriyalarn hr bir xalqa amil edilmsinin
vacibliyini bildirir, hr bir xalqn z mqddratn myyn etmk hququnu tbii
sayrd. 1945-ci ild yazd "nsan" mnzum romantik-flsfi dram briyyt
mhariblrin nec byk ziyan vurduunu gstrirdi.
Fdakar myin gr 1942-ci ild dvlt mkafatna, 1943-c ild
"Azrbaycan SSR mkdar incsnt xadimi" fxri adna layiq grln air
A.S.Pukinin "Yevgeni Onegin", .Rustavelinin "Plng drisi geymi phlvan",
Nizami Gncvinin "Leyli v Mcnun" poemalarn, hminin M.Qorki,
313

T.evenko, Xaqani, Cambul kimi klassiklrin srlrini Azrbaycan dilin
evirmidir.
Smd Vurun Azrbaycan, rus, SSR xalqlar v dnya dbiyyat
klassiklri haqqnda, bdii yaradclq, ictimai-siyasi v mdniyyt msllrin
hsr olunmu elmi, dbi-tnqidi v publisistik mqallr yazmaa balayr. Onun
1954-c ild sovet yazlarnn II qurultaynda etdiyi "Sovet poeziyas haqqnda"
mruzsi byk maraqla qarlanr. Elmi faliyytin gr fxri elmlr doktoru
adna layiq grln air 1945-ci ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
akademiki ad verilir.
Mharibdn sonra airin yazd "Zncinin arzular" (1948), "Muan",
"Khn dostlar" (1949), "Leninin kitab" (1950), "Aygn" (1951), "Zamann
bayraqdar" (1952 - 1953) poemalar, "Avropa xatirlri" (1950) eirlr silsilsi,
"air, n tez qocaldn sn!" (1953), "Mn tlsmirm" (1954), "Gdk" (1955)
eirlrind slh, milli-azadlq, demokratiya urunda mbariz, glcy nikbin
bax, insann zka v kamalnn qlbsin drin inam sslnir. Onun son sri
hl 1931-ci ild qlm ald "Komsomol poemas" (1931 - 1956) olur.
1954-c ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn vitse-prezidenti
seiln air bir ox ictimai tkilatlarn zv idi.
Smd Vurun 1956-c ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda dfn
olunmudur.
314

II Dnya mharibsind sonra Azrbaycan
rssamlnda btn janrlar- tematik kil, portret,
mnzr v s. nrzrarpacaq drcd inkiaf
etmidir. Bir sra rssamlar z yaradclq
axtarlarn mhdudladrmadan uurla almlar.
Bel rssamlardan biri d Sttar Bhlulzad
olmudur. Sttar Bhlulzad tssrfat rsam
hesab olunur. O, tbitin zngin boyalarndan,
gnn mxtlif alarndan, ilin fsillrind ald
tssrfat mhartl ver bilrik. Onun
mnzrlrind poetik haval-ruhiyy v
kompozisiya quruluu, iltdiyi boyalarda is
kolorit ox gcldr.
Azrbaycan tarixin Sttar Bhlulzad qeyri-adi
istedad sahibi, dahi bir rssam kimi daxil
olmudur.
Sttar Bhlulzad
(1908-1974)

Sttar Bhlul olu
Bhlulzad 1909-cu ild Baknn mircan kndind anadan olmudur. Orta thsil
aldqdan sonra o, 1927 - 1931-c illrd Azrbaycan Rssamlq Mktbind
oxumudur. stedadl gnc rssam yaradcla o dvrd artq yax tannan v
seviln rssam zim zimzadnin rhbrliyi il "Kommunist" qzetind
balamdr. 1931 - 1933-c illrd qzetd onun masir mzmunlu ilk
karikaturalar ap olunmudur. Lakin ustad ona qabiliyytini boyakarlqda
snama, bunun ns thsilini davam etdirmyi mslht grmdr.
Bellikl, gnc Sttar Moskvaya yollanr v Moskva Dvlt Rssamlq
nstitutuna daxil olur. Burada o, 1933 - 1940-c illrd mhur rssamlar
V.A.Favorski v Q.M.aqaln rhbrliyi altnda mumn rssamlq sntini, o
cmldn d boyakarln sirlrini yrnir.
Vtn qaydar-qaytmaz rssam faist Almaniyasnn SSR-y hcuma
kemsi xbrini eidir. Respublikamzn elm v mdniyyt xadimlri il birlikd,
Azrbaycan rssamlar da bu dvrd btn qvvlrini xalqmz qlby
ruhlandran snt srlri yaratmaa srf edirlr. Siyasi-tviqat plakatlar kir,
syyar rsm srgilri yaratmaq sahsind yorulmaq bilmirlr. Vtn mharibsi,
yadelli qsbkarlara nifrt rssamlarmzn sas mvzular idi.
1941 - 1945-ci illrd Sttar Bhlulzad "Babk syan", "Ftli xan"
srlrini kir. Bu srlrd o, torpaqlar urunda canlarn fda etmy hazr
olmu tarixi xsiyytlri tsvir etmidir. "Bzz qalasnn mdafisi" lvhsi
315

boyalarn ahngi, koloritin drstly il frqlnir, eyni zamanda, vtn torpana
mhbbt hissi alayr.
Mharibdn sonrak illrd Sttar Bhlulzadnin yaradclnda tbit
tsvirlrin meyl getdikc gclnir, o, mnzr janrnda daha bitkin srlr
yaratmaa balayr. 1946 - 1947-ci illrd respublika bdii srgilrind rssamn
Aberon etdlri - "Buzovnada neft mdnlri", "mircan", "Bakda atfanlq"
v s. srlri nmayi etdirilir. Tnqidilr yeni slubda ilyn istedadl rssamn
getdikc daha artq pxtldiyini qeyd edirlr.
Sttar Bhlulzad tssrat rssamdr. O, tbitin zngin boyalarndan,
gnn mxtlif alarndan, ilin fsillrindn ald tssratlar yalnz ona
mxsus xsusi mhartl ver bilirdi. Onun "Qdim at" (1967), "Odlu torpaq",
"bdi mllr", "Aberon ta" (1970) mnzrlrind frdi tssratdan doan
lirik hisslr, hycanlar hlledici rol oynayr.
Azrbaycanmzn mxtlif rayonlarn qar-qar gzn rssam bir ox
tbit mnzrlri yaratmdr. Rssam ilhama gtirn tbit motivlri
rngarngdir. O, sfal da mnzrlrini, meyv balarn, brktli pambq
tarlalarn, baharn gzlliyini, payzn qzl rnglrini dn-dn, hr df d
vurunluqla trnnm etmidir. "Doma dznliklr" (1957), "Glmlrd
rdklr" (1955) airan mnzrlrind Lnkrann tbitini ks etdirn rssam
"Yuxar Daalt" (1955), "Cdr dz" (1957), "Dumanl dalar" (1957), "Yal
xala" (1957) lvhlrind Qaraban sfal yerlrini frasnn mczsi il ktan
zrind canlandrmdr.
Mahidi rssam hr df yeni-yeni mnzr motivlri tapr, tbitin
gzlliklrini insan myi il laqlndirirdi. Bu mnada rssamn Aberon
tbitin hsr etdiyi "Neft dalar" mnzr silsilsi onun yaradclnda xsusi yer
tutur. Hmin silsil Xzrd salnm fsanvi neft hri haqqnda poetik tsvvr
yaradr. Bhlulzadnin grgin yaradclq axtarlarnn mhsulu olan "Xzr
gzli" (1960), "Suraxan atgah" (1970), "fsanvi torpaq" (1971) srlrind
rssam tdricn rng palitrasn znginldirmi, koloritin dekorativliyin nail
olmudur. "Xzr zrind axam" (1958) mnzrsi rssamn geni hrt
qazanm srlrindndir. Mavi, gm dumanlar arasndan gy dnizin sthi
zrind yksln fsanvi estakada v neft buruqlar sanki zhur edir. Bu qrib
mnzr tbitin snaye il vhdtini gstrn airan nm kimi sslnir.
Sttar Bhlulzadnin lirik, poetik mnzrlr ustas olmasn 1947 - 1953-
c illrd yaratd "Qudyalay sahili", "Qudyalay vadisi", "Qzbnvy gedn
yol", hminin "Kpzin gz yalar" (1965), "Vtnimin bahar" (1967),
"Azrbaycan nal" (1970), "ahnabat" (1973), "Naxvan. Axama Ordubad
balarnda" (1974) mnzrlri birmnal kild tsdiqlmidir. O, real mnzr
motivlrini rssam txyylnn mhsulu olan rti tsvir formalar il
316

Azrbaycan musiqisinin inkiafnda Fikrt
mirovun yaradcl mhm yer tutur. Onun
srlrind xalqn tarixi kemii v masir hyat
dolun ksini tapmdr. Bstkarn musiqisi n
dramatik, yumoristik obrazlar, xsusil lirik-psixoloji
lvhlr sciyyvidir. Fikrt mirovun yaradclnda
Azrbaycan milli musiqi nnlri il dnya musiqi
mdniyytinin nailiyytlri zvi kild birlmidir.
Azrbaycan tarixin Fikrt mirov
yaradcl musiqi sntinin mxtlif janrlarn hat
edn grkmli bstkar kimi daxil olmudur.
laqlndirmyi bacarmdr. Mnzrlrin koloritind aq rnglrin vhdti (a,
mavi, hray, yal v s.) sas yer tutur. "Muanda bahar" (1961), "Balar
arasnda" (1960), "iklnn torpaq" (1960), "Torpan arzusu" (1964), "Nal"
(1970) v s. srlrind doma torpaa v onu dyidirn zhmt adamlarna
hdsiz mhbbt el ilk baxdaca akar duyulur.
Mhsuldar faliyytin v yksk sntin gr Azrbaycan SSR
mkdar incsnt xadimi (1960), Azrbaycan SSR xalq rssam (1963) fxri
adlarna layiq grlm rssama 1972-ci ild yekdillikl Azrbaycan SSR Dvlt
mkafat verilmidir. O, 2 Qrmz mk Bayra ordeni v medallarla tltif
edilmidir.
Sttar Bhlulzadnin tablolar respublika, mumittifaq, habel rssamn
frdi srgilrind gstrilmi, lczair, Misir, Livan, Suriya, Tunis, Norve,
Almaniya, exiya, Bolqarstan, Macarstan, Rumniya, raq, Kuba, Kanada,
Belika, Fransa, Yaponiya v s. lklrd keiriln sovet tsviri snti srgilrind
nmayi etdirilmidir.
1964-c ild Praqada onun qrafika srlrindn ibart frdi srgisi tkil
olunmudur. Hal-hazrda Sttar Bhlulzadnin srlri R.Mustafayev adna
Azrbaycan Dvlt ncsnt Muzeyind v Azrbaycan Dvlt kil
Qalereyasnda, elc d Moskva v s. hrlrin muzeylrind v ox byk
hisssi xsi kolleksiyalarda saxlanlr.
Grkmli Azrbaycan rssam, masir Azrbaycan boyakarlq sntind
mnzr janrnn yaradclarndan v n byk ustadlarndan biri Sttar Bhlulzad
1974-c ild Moskvada vfat etmi, mircana gtirilrk doma kndind dfn
olunmudur.

Fikrt mirov
(1922-1984)


317

Fikrt Mdi Cmil olu mirov 1922-ci ild Azrbaycann Gnc hrind
anadan olmudur. sln ual olan atas Mdi Cmil Azrbaycann tannm
tarzni, bstkar idi. Musiqii kimi Mir Mhsn Nvvabn musiqi mclislrind
pxtln Mdi Cmil Pribaltikada ildiyi dvrd bir ox Azrbaycan
muamlarn qrammofon vallarna yazm, bzi muamlar stanbulda nota
salmdr. O, Azrbaycan musiqi thsil ocaqlarnn yaradlmasnda da byk rol
oynamdr.
F.mirov ilkin thsilini Gncd (sovet dvrnd bu hr Kirovabad
adlanrd) alm, burada Musiqi Mktbinin tar sinfini bitirmidir. Daha sonra 1938
- 1939-cu illrd o, Bakya krk Bak Musiqi Mktbind oxumudur. Fikrt
mirov ciddi kild hazrlamaa balam, lakin 1941-ci ild faist
Almaniyasnn SSR-y hcumu onun planlarn dyimidir. Yz minlrl
Azrbaycanl kimi, F.mirov da cbhy yollanm v vtndalq borcunu
layiqinc yerin yetirrk qlb il vtn dnmdr. Bir ne snt dyidikdn
sonra, nhayt, musiqiy olan hvsi stn glir v o, yarmq qoyduu ii davam
etdirmk qrarn verir. Fikrt mirov Azrbaycan Dvlt Konservatoriyasna
daxil olur v 1948-ci ild professor B.Zeydmann bstkarlq sinfini
mvffqiyytl bitirir. Hl thsil ald illrd o, "rkaanlar" v "Gzn
aydn" musiqili komediyalarn yazr. srlrinin yksk sviyysini nzr alaraq
onu Azrbaycan Dvlt Filarmoniyasna bdii rhbr tyin edirlr. Hmin dvrd
yazd konsertlri onun xalq mahn v rqslrinin slub xsusiyytlrindn nec
sntkarlqla istifad etdiyini gstrir v F.mirov zn instrumental konsert
janrnda yazan ilk Azrbaycan bstkar kimi tandr.
F.mirovun simfonik yaradcl rngarngdir. 1947-ci ild yazd
"Nizami" simli simfoniyas flsfi mahiyyt ksb edir, z lirizmi, tsirliliyi, aydn
v inc musiqi slubu il frqlnir. O hm d simfonik muam janrnn yaradcs
kimi tannr. "ur" v "Krd ovar" simfonik muamlarnda ilkin mnby istinad
edrk bu srlri znmxsus bstkarlq texnikas, yaradc txyyl il
znginldirmi, orkestr boyalarnn lvanlna nail olmudur. F.mirovun
yaradclq axtarlar qiymtlndirilmi v o, 1949-cu ild SSR Dvlt mkafatna
layiq grlmdr.
Onun 1950-ci ild yazd "Azrbaycan sitas" aq musiqisi
intonasiyalarn, xalq rqslrinin oynaq, gmrah ruhunu ifad edir. 1953-c ild
Fikrt mirov ah srlrindn biri olan "Sevil" operasn yazr. C.Cabbarlnn
eyniadl pyesi zr yazlm bu opera sovet operalar srasnda grkmli yer tutur.
Lirik-psixoloji spkid bstlnmi "Sevil" operasnda qhrmanlarn taleyi
inqilabi hadislrl sx laqd verilmidir. Operada qhrmann daxili almi, onun
azadla, yeni hyata qovumas parlaq musiqi dili il gstrilmidir. Opera
dramaturji ycaml, xalq ruhuna yaxn gzl melodiyalar il sciyylnir.
318

"Sevil" operas Moskvada P..aykovski adna konsert zalnda mumittifaq
Radiosu v Televiziyasnn simfonik orkestri, xoru v solistlri trfindn 1963-c
ild rus dilind ifa olunmu, 1970-ci ild ekranladrlm, 1977-ci ild
Smrqndd tamaaya qoyulmudur.
1957-ci ild F.mirov E.Nzirova il birg rb mvzular sasnda
fortepiano il orkestr n konsert yazr. Bu konsertin travtli musiqisi,
orkestrovkas v fortepiano partiyasndak orijinal tapntlar diqqti xsusil clb
edir. Bstkar kamera-vokal v instrumental musiqi janrnda da bir sra maraql
srlrin mllifidir. Fortepiano n 2 preld, "12 miniatr", .Hacbyov v
A.Zeynallnn xatirsin hsr edilmi elegiyalar, variasiyalar, uaq lvhlri, 2
ekspromt v s. instrumental srlri, "Ulduz", "Glrm glsn", "Azrbaycan
ellri", "Mn sni araram", "Reyhan", "Glr ellr" v s. romans v mahnlar
Azrbaycan musiqi xzinsinin incilridir.
Fikrt mirov "eyx Snan", 905-ci ild", "Vaqif, "Xanlar", "Cavanir"
v s. dram tamaalarna, "Shr", "Byk dayaq", "Mn ki gzl deyildim" v s.
kinofilmlr yaddaqalan musiqi bstlmidir.
1956 - 1959-cu illrd Azrbaycan Opera v Balet Teatrnn direktoru
ilmi F.mirov XX srin 60-c illrind yazd yeni-yeni srlri il
dinlyicilri sevindirmkd davam edirdi. Kompozisiyasna gr simfonik
muamlarn sita-rapsodiyasn xatrladan "Azrbaycan kapriiosu", "Simfonik
rqslr" sbut edirdi ki, muam janrn simfonikldirm sahsind mirov
vzsiz sntkardr. "Glstan - Bayt-iraz" simfonik muamnda o, muam
blrinin kontrast ardcll prinsipini saxlam, melodikasn kiik lvhlrl
rh edrk muam srbst inkiaf etdirmidir. 1959-cu ild Azrbaycan
Bstkarlar ttifaqnn katibi seiln F.mirov 1965-ci ild SSR xalq artisti fxri
adna layiq grlmdr.
XX srin 70-ci illrind yazd srlrd bstkar bu nnni davam
etdirmidir. "Nsimi dastan"nda o, xoreoqrafik poemas n facivilik, orijinal
musiqi obrazlar, drin musiqi dramaturgiyasn ifad ed bilmidir. Onun "Xzri
fth ednlr" vokal-xoreoqrafik poemas Azrbaycan zhmtkelrinin fdakar
myin hsr olunmudur. 1974-c ild Azrbaycan SSR Dvlt mkafatna layiq
grln bstkar hmin ild SSR Bstkarlar ttifaqnn katibi seilmidir.
Fikrt mirovun srlri, xsusil simfonik muamlar Niyazi
(Azrbaycan), K.Rojdestvenski (Rusiya), L.Stokovski (AB), .Mn (Fransa),
K.Abendrot (Almaniya) kimi mhur dirijorlarn repertuarna daxil olmu, SSR-
nin v bir ox xarici lklrin konsert salonlarnda sslnmidir. Faliyyti
illrind F.mirov Lenin ordeni v 2 df Qrmz mk Bayra ordeni il tltif
edilmidir.
319

Azrbaycan, elc d dnya musiqi sntinin
inkiafnda mhm rol oynam xslr arasnda
Qara Qarayevin ad xsusi qeyd olunur
Faliyyti dvrnd opera, balet, kantata,
kinofilmlr v dram slrind milli musiqi il
klassik v masir musiqi slublarnn zvi
birliyin, mvzularn romantik rhin nail
olmudur. Qara Qarayev masir Azrbaycan
bstkarlq mktbin balq etmidir. Bir ox
Azrbaycan bstkarlar onun yetirmlridir.
Azrbaycan tarixin Qara Qarayev istedadl
bstkar, grkmli musiqinas, pedaqoq v
ictimai xadim kimi daxil olmudur.


Fikrt mirovun yaradcl Azrbaycan musiqisinin inkiafnda mhm
rol oynamdr. Onun srlrind xalqn tarixi kemii v masir hyat dolun
ksini tapmdr. Bstkarn musiqisi n dramatik, yumoristik obrazlar, xsusil
lirik-psixoloji lvhlr sciyyvidir. Azrbaycan musiqi folklorunu drindn duyan
bstkarn srlri milli musiqiy xas intonasiya v ritmlrl zngindir.
F.mirovun yaradclnda Azrbaycan milli musiqi nnlri il dnya musiqi
mdniyytinin nailiyytlri zvi kild birlmidir. Azrbaycan xalq
musiqisinin bir ox nmunlrini nota salb ilmkdn baqa, mirov rb musiqi
intonasiyalar v ritmlrindn bhrlnrk "Min bir gec" baletini yazmdr.
Fikrt mirov 1984-c ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda dfn
olunmudur.

Qara Qarayev
(1918-1981)


Qara blfz olu Qarayev 1918-ci ild Bakda anadan olmudur. Atas
Azrbaycann tannm uaq hkimi, respublikada qadn alic mssislrinin
tkilatlarndan biri olmudur. Uaqda musiqiy olan hdsiz hvsi grdkd ona
hyatda sediyi yolla getmsin maneilik trtmmidir.
Qara Qarayev ilk musiqi thsilini Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas
nzdindki fhl fakltsind almdr. Bu faklt ilkin musiqi thsili vermkl
brabr, dinlyicilrini konservatoriyaya daxil olmaq n hazrlayrd. 1933 -
1938-ci illrd Qara Qarayev hmin konservatoriyada mvffqiyytl
oxumudur. Burada ona tannm mllimlr, msln, bstkarlq zr R.Rudolf,
Azrbaycan xalq musiqisinin saslar zr .Hacbyli drs demidir. Artq bu
320

drd o znn ilk musiqi srlrini yaratmaa balamdr. 1938-ci ild yazd
"Knl mahns" kantatas Azrbaycan musiqisind yeni dncli bstkarn
doulmasn gstrdi.
XX srin 40-c illrinin 2-ci yars Q.Qarayevin yaradclnn
yetkinlm dvr olmudur. Bu dvrd P.aykovski adna Moskva
Konservatoriyasnda D.ostakoviin bstkarlq sinfind thsil alan Q.Qarayevin
yaratd musiqi srlrinin ksriyyti faizm zrind qazanlm qlb v bu
qlbd Azrbaycan xalqnn rolunun trnnm edilmsi il bal olmudur. O,
1943 v 1946-c illrd 1-ci v 2-ci simfoniyalarn yazm, 1945-ci ild is
C.Hacyevl birg "Vtn" operasn bitirmidir.
1946-c ild P.aykovski adna Moskva Konservatoriyasnda thsilini
baa vurduqdan sonra vtn qaydan Qara Qarayev Azrbaycan Dvlt
Konservatoriyasnda drs demy balamdr. Bstkarn yazd musiqi srlri
drin ideya-flsfi mzmunu il dinlyicilri clb edirdi. 1947-ci ild yazd v
zrifliyi il seiln simli kvartetind aq v muam snti xsusiyytlri ksini
tapmdr. Bstkarn melodik dilinin slisliyi v ifadliliyi il sciyylnn "Leyli
v Mcnun" simfonik poemasnda Nizaminin eyniadl srinin humanist ideyas
ustalqla ifadsini tapmdr. Yaratd srlr gr Qara Qarayev 2 df - 1946 v
1948-ci illrd SSR Dvlt mkafatna layiq grlmdr.
Bstkar 1952-ci ild "Yeddi gzl" baletini Nizaminin eyniadl poemas
zr yazr. Bu balet sovet musiqisinin n yksk nailiyytlrindn biri kimi
qiymtlndirilir. Baletd milli musiqinin mqam-intonasiya sistemi v balet
janrnn xsusiyytlrindn mhartl istifad olunmudur. Onun musiqisind janr
lvhlri il epiklik, psixologizm il facivi pafos, lirika il qrotesk vahid
dramaturji konsepsiyaya tabe olmaqla vhdt tkil edir. 1952-ci ild tamamlad
"Alban rapsodiyas"nda Q.Qarayev M.Qlinka v A.Rimski-Korsakovun simfonik
lvhlrin xas nnlri inkiaf etdirmidir. O, melodiya, ritm, mqam,
polifoniya, orkestr palitras, musiqi formas sahsind yeni ifad vasitlri
axtarrd. Onun novatorluq axtarlar Azrbaycan xalqnn musiqi tfkkr
xsusiyytlrin, elc d tn srlrin bstkarlq mktblri v musiqi
cryanlarnn n yax nailiyytlrin saslanrd.
Bstkarn P.Abrahamsn eyniadl roman zr 1958-ci ild yazd
"ldrml yollarla" baleti onun yaradclnda tam yeni mrhl idi. O bu janrda
ilk df olaraq Cnubi Afrika xalqlarnn azadlq mbarizsini tsvir etmi, zngin
obrazlar yaratmdr. Q.Qarayev Cnubi Afrika musiqi folkloruna hssaslqla
yanam, onu masir musiqinin mrkkb ifad vasitlri il ilmidir.
1953-c ild Azrbaycan SSR Bstkarlar ttifaqnn sdri seiln Qara
Qarayev masir Azrbaycan bstkarlq mktbin balq etmidir. R.Hacyev,
A.Babayev, A.Mlikov, H.Xanmmmdov, X.Mirzzad, V.Adgzlov v digr
321

Azrbaycan bstkarlar onun yetirmlridir. Elmi faliyytl mul olan bstkar
Azrbaycan musiqisinin inkiaf problemlrin hsr olunmu bir ox mqal v
mruzlr yazmdr. O hminin .Hacbylinin, S.Prokofyevin, D.ostakoviin
yaradclna hsr olunmu bir sra elmi srlrin d mllifidir. 1957-ci ild
konservatoriyann professoru, 1959-cu ild Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasnn akademiki seiln Q.Qarayev 1959-cu ild hm d SSR xalq
artisti fxri adna layiq grlmdr.
ksr srlrind insann gzllik urunda mbarizsini gstrmy
alan bstkar srin ictimai problemlrini d ustalqla amdr. Bununla bel,
byk bstkar dvrn tlbin uyun bir sra musiqi srlri d yaratmdr.
Onlarn srasnda S.Vurunun szlrin yazd "Zamann bayraqdar" kantatas
(1959), "Klassik sita" (1967), 26 Bak komissarnn xatirsin hsr olunmu oda
(1968) v V..Leninin anadan olmasnn 100 illiyin hsr olunmu oratoriya-
plakat (1970) gstril bilr. Qara Qarayevin musiqi dili sahsin gtirdiyi
yeniliklr Azrbaycan, elc d dnya musiqisinin inkiafnda mhm rol
oynamdr. Onun kamera orkestri n yazd 3-c simfoniyas (1965), skripka
il orkestr n konserti (1967), "Zriflik" monooperas (A.Barbsn novellalar
sasnda, 1971), "Dostluq himni" kantatas (1972), "Coqun qaskoniyal" mzikli
(E.Rostann "Sirano de Berjerak" pyesi sasnda, 1973) bunu bir dafa sbut edir.
1962-ci ild SSR Bstkarlar ttifaqnn katibi seiln Qara Qarayev
1967-ci ild Lenin mkafatna layiq grlmdr.
Qara Qarayev kinofilmlr v dram srlrin yazlm mxtlif mvzulu
sitalarn mllifidir. "Rqs mllimi", "Nikbin faci", "Qrib adam", "Antoni v
Kleopatra" dramlarna yazd musiqilr konkret sjet sasnda yaradlmasna
baxmayaraq, hr biri mstqil sr kimi hrt qazanmdr. "Tarixin ibrt drsi",
"Uzaq sahillrd", "Mateo Falkone", "Qoyya", "Xzr neftilri haqqnda dastan",
"Vyetnam", "Dnizi fth ednlr", "Don Kixot" kinofilmlrin yazd musiqilr
hm d janr etibaril orijinaldr.
Klassik nnlr xsusi diqqt vermkl yana, n mxtlif formalara
mracit edn mllif ktlvi mahn v estrada musiqi janrlarnda da srlr
yaratmdr.
Qara Qarayevin musiqisi mumdnya hrti qazanm, baletlri SSR-
nin v bir sra dnya teatrlarnn shnlrind tamaaya qoyulmudur. 1978-ci ild
Sosialist myi Qhrman adna layiq grln bstkar 2 df Lenin ordeni,
hminin Oktyabr nqilab v Qrmz mk Bayra ordenlri il d tltif
edilmidir.
Qara Qarayev 1981-ci ild Bak hrind vfat etmi v Fxri xiyabanda
dfn olunmudur.

322

Hal-hazrda shn ousu, musiqi
performans v bu kimi cnbi terminlrl
bildirn musiqi tamaa janrn ilk df
Azrbaycan shnsin grkmli xannd
Rid Behbudov gtirmidir. Maraqldr ki, o
bir ox mahnlarn kiikmetrajl sujetli film
kimi lent krrd. Azrbaycan opera v
estrada mnnisi, xalq mahnlarnn gzl
ifas, lirik tenor Rid Behbudov
Azrbaycan vokal mktbinin n grkmli
nmayndlrindndir.
Azrbacan tarixind Rid
Behbudov msiqinas, z mahnlar il bzi
Azrbaycan filmlrini hrt gtirmi
kinoaktyor kimi daxil olmudur.


Rid Behbudov
(1915-1988)
Rid Mcid olu
Behbudov 1915-ci ild Tiflis
hrind dnyaya gz amdr. Onun atas, sln ual olan Mcid Behbudov
Azrbaycan xalq mahnlarnn mahir bilicisi v ifas kimi tannmdr. Orta
mktbi Tiflisd bitirdikdn sonra Rid el buradaca 1930-cu ild ifalq
faliyytin balamdr.
1938-ci ild Rid Behbudov Yerevan filarmoniyasnn rhbrliyindn
dvt alr. O zaman bir ox Azrbaycan sntilri bu hrd yaam v
ilmidir. Onlarn yaratdqlar hmin srlrin bir oxunu indi ermnilr z
adlarna xrlar.
Rid Behbudov 1938-ci ildn Yerevan filarmoniyasnn solisti olmu,
hminin Ermnistan Dvlt Opera v Balet Teatrnda x etmidir. oxlu sayda
azrbaycanlnn yaad Yerevanda onun hr konserti alqlarla qarlanrd.
Bununla bel, gnc mnni ermni mdniyyt xadimlrinin qsqancl il
zlirdi. Burada Azrbaycanl sntinin inkiaf n raitin olmadn grn
mnni Bakya kr. Azrbaycan Dvlt Filarmoniyasnn solisti Rid
Behbudov grgin myi saysind 1946-c ild SSR Dvlt mkafat laureat olur.
O hminin M.F.Axundov adna Azrbaycan Dvlt Opera v Balet Teatrnn
solisti kimi d x etmy balayr. Rid Behbudovun bir mnni kimi tkc
Azrbaycanda deyil, ondan knarlarda da tannmas mhz bu teatr v
filarmoniyann ad il bal olmudur.
323

Azrbaycan xalq mahnlarnn, Azrbaycan bstkarlarnn vokal
srlrinin SSR-d, hminin xarici lklrd populyarlamasnda Rid
Behbudovun xidmtlri bykdr. Bununla brabr, onun repertuarna SSR v
dnya xalqlarnn, elc d znn mahnlar da daxil idi. O, dnyann bir ox
lklrind ya qastrollarda olduqda v ya tdbirlrd itirak etdikd hmin lknin
dilind az bir-iki mahn oxuyurdu. Bel ki, onun repertuarnda 50-dn artq xarici
mahn var idi.
Zngin alarl gzl ss malik olan mnni lirik tenor idi. Pekar
musiqiilr qeyd edirlr ki, onun ifalna hisslrin tbiiliyi v dolunluu,
hminin smimilik xasdr. ksr Azrbaycan xanndlri n sciyyvi olan
improvizetm xsusiyyti Rid Behbudovun yaradclnda zn orijinal
kild gstrmidir. Onun ifa etdiyi hr bir musiqi sri tamaa tssrat
balayr, dinlyci sanki hmin musiqi srind sylnilnlri z gzlri il
grrd. R.Behbudovun ifasnda mhur opera partiyalar znmxsus trzd el
bir sntkarlqla sslnir ki, ondan sonra bu partiyalar ya "Ridin mahnlar", ya
da "Ridin partiyas" ad il tannrd. Bel ki, o, Azrbaycan Opera v Balet
Teatrnda F.mirovun "Sevil" operasnda Bala, .Hacbylinin "Arn mal alan"
operasnda sgr partiyalarnn n mahir ifas idi. Opera ustas kimi o, Moskva
Dvlt Musiqili Teatrna dvt alm v bir mddt orada almdr.
Rid Behbudov kino aktyoru kimi d zn snamdr. 1945-ci ild
onun itirak il kiln "Arn mal alan" bdii filmind o, ba rolu ifa etmidir.
Kim dnyann hr yerind, onlarca lkd nmayi etdirilmi, ba rolun ifasna
byk hrt gtirmidir. Gzl aktyor ansambl, rq lvanl, Azrbaycan
musiqilri bu filmi edevr srlrdn birin evirmidir. Azrbaycan kinosu mhz
bu filml (rejissor - R.Thmasib) dnya ekranlarna xmdr.
1958-ci ild R.Behbudov "Sevimli mahn" bdii filmind kilmidir. Ona
sl tamaa mhbbti qazandran kino sri "Bxtiyar" bdii filmi olmudur.
Sad bir azrbaycanl olann ssi v igzarl saysind ham trfindn seviln
mnni olmasna hsr ediln bu filmin bir ox paralar avtobioqrafikdir v
R.Behbudovun snt yolunu qismn d olsa ks etdirir. Kinofilmd onun ifasnda
sslnmi mahnlar tezlikl xalq arasnda populyarlq qazanmdr. 1974-c ild
Rid Behbudov "1001-ci qastrol" bdii filmind kilmidir.
Azrbaycan Opera v Balet Teatrnn v Azrbaycan Dvlt
Filarmoniyasnn yazlmam qanunlarna sasn, onlar klassik musiqi srlrinin
ifasn tlb edirdilr. R.Behbudov is klassik musiqi il brabr, xalq mahnlarn,
elc d estrada janrnda yazlm mahnlar da ifa etmk istyirdi. Qeyd etmk
lazmdr ki, bu tipli mahnlar ifa etmk n Azrbaycanda o dvrd xsusi
musiqi oca yox idi. 1957-ci ild Rid Behbudov Azrbaycan Dvlt Konsert
Ansamblnn yaradlmasna nail oldu. Burada o xolad v xalq trfindn
324

rbtl qarlanan janrlarda mahnlar yaratmaq imkan qazand. O hmin
ansambln ilk rhbri olmu v 1959-cu ildk bu vzifd almdr. Sovet
rejiminin srt v mnasz qanunlar rivsindn xmaq, azad, srbst yaratmaq
istyi onu mxtlif yollar axtarmaa vadar edirdi.
1959-cu ild R.Behbudova SSR xalq artisti fxri ad verilmidir. 1966-c
ild Rid Behbudov znn tkil etdiyi Azrbaycan Dvlt Mahn Teatrn
yaradr v z d teatrn hm solisti, hm d bdii rhbri olur. O dvrd SSR-d
bu spkili teatr yox idi. Teatrda musiqi v estrada sntinin mxtlif janrlar il
balet, pantomima v s. zvi surtd birldirilirdi. Hal-hazrda "shn ousu",
"musiqi perfonmans" v bu kimi cnbi terminlrl bildiriln musiqi-tamaa
janrn ilk df R.Behbudov Azrbaycan shnsin gtirmidir. Teatrda hazrlanan
hr bir mahn dorudan da tamaa kimi qbul edilirdi. Bli, o, musiqinin glck
inkiaf mrhllrini qabaqcadan, uzaqgrnlikl duymudu. Maraqldr ki, teatrda
hazrlanan bir ox mahnlar kiikmetrajl sjetli film kimi lent krlrd. Bu tip
filmlr hal-hazrda "klip" v "videoklip" deyilir.
Rid Behbudov Albaniya, Bolqarstan, Belika, Misir, Efiopiya,
Hindistan, in, Finlandiya, raq, ran, Trkiy, ili, Argentina v s. lklrd
qastrollarda olmu, onun itirak il keiriln konsertlr irqindn v milliyytindn
asl olmayaraq btn insanlar trfindn byk rbtl qarlanmdr.
1987 - 1988-ci illrd Azrbaycanda milli-azadlq hrkat balayanda,
onu bomaq mqsdi il mrtce qvvlr "Qaraba problemi" adl uydurma
problem ortaya atanda, Ermnistandan milyonlarla soydamz qovulanda Rid
Behbudov byk sarsntlar keirdi. sln qarabal olan, uzun mddt
Ermnistanda faliyyt gstrmi, xalqlarn dostluuna smimi-qlbdn inanm
bir insana hmin hadislr olduqca byk zab verdi v onun shhtin mnfi tsir
gstrdi. Nticd grkmli mnnimiz 1988-ci ild vfat etdi v Fxri xiyabanda
dfn olundu.












325

Sovet dvrnd Azrbaycan
dramaturgiyasnn inkiafnda byk
xidmtlri olan grkmli sntkarlar
srasnda lyas fndiyevin ad xsusi qeyd
olunur. O, yaradcla nsr slri il balasa
da, sonralar dramaturgiyaya daha ox meyl
etmidir. lyas fndiyevin dram srlri ox
byk urla tamaaya qoyulmudur.
Azrbaycan tarixin lyas fndiyev
grkmli yaz, lirik-psixoloji sluba
stnlk vern dramaturq kimi daxil
olmudur.


lyas fndiyev
(1914-1996)
lyas Mhmmd olu fndiyev 1914-c ild Azrbaycann qdim
Qaryagin rayonunda anadan olmudur. O dvrd imali Azrbaycan Rusiya
imperiyasnn trkibind olduundan .fndiyevin doma hri XIX srd rus
general Qaryaginin rfin Qaryagin hri adlanrd. 1918-ci ild Azrbaycan
Cmhuriyyti hkumtinin mvafiq qrar il Qaryagin hrin onun tarixi ad
Cbrayl - qaytarld. Burada ona thsilini baa vuran .fndiyev bir az ildikdn
sonra XX srin 30-cu illrind Bakya glir. O, mllim olmaq arzusunda idi.
1938-ci ild lyas fndiyev V..Lenin adna Azrbaycan Pedaqoji
nstitutunun (indiki Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universiteti) corafiya fakltsini
bitirir. Lakin o zn daha ox yazlqda snayr. Bel ki, yazd ilk kiikhcmli
srlri dost-tanlar trfidn rbtl qarlandndan o, pekar yazlara
mracit edir v msbt ry alr.
1939-cu ild onun "Knddn mktublar" adl ilk povest v hekaylr
kitab iq z grd. Bu, gnc yazar n byk hdiyy idi. Kitabdak "Qarm
olan", "Uxajor", "Mirz man" v s. hekaylrd yaz XX srin 30-cu illrind
Azrbaycan kndinin adamlar arasndak mnasibtlrdn bhs edir, mnvi
tmizlik msllrin xsusi fikir verir. .fndiyev ixtisas zr ilyir v bo
vaxtlarnda yazlqla mul olurdu. Sonralar o, "dbiyyat qzeti", "nqilab v
mdniyyt" jurnalnn redaksiyalarnda, Azrbaycan Radio Komitsind,
kinostudiyada v Azrbaycan Yazlar ttifaqnda mxtlif vziflrd almdr.
II Dnya mharibsi dvrnd yazd hekaylr "Aydnlq geclr"
kitabnda toplanaraq 1945-ci ild nr edildi. Byk rezonans douran kitab
ictimaiyyt yeni, istedadl bir yaznn gliindn xbr verirdi. "Durna", "Sn ey
qadir mhbbt", Tar hekaylrind yaz mharib dvr insanlarnn daxili
326

almini ks etdir bilmidir. "Qan da", "Apard sellr Saran" hekaylrinin
mvzularn mllif ifahi xalq dbiyyatndan gtrmdr. lyas fndiyevin
"Yun al", "Qr v qzlgl" hekaylri lirik mzmunu v poeziya ruhlu obrazlar
il seilir.
Tdricn .fndiyev Azrbaycan teatr n pyeslr yazmaa balayr.
Yeni ictimai proseslr, insanlarn psixologiyasnda ba vern dyiikliklr,
yenilikl khnliyin mbarizsi onun "ql yollar" (1947), "Bahar sular" (1948)
v "Atayevlr ailsi" (1954) pyeslrind ks olunmudur. Dramaturqun srlrind
daxili tmizlik, mnvi ucalq kimi keyfiyytlr alanr. Bzi srlrd hyatda
dzgn yol tutmayan, var-dvlt hrisi olan insanlardan da danlr. Sntkar bu
cr adamlarn timsalnda hmvtnlrin ibrt drsi verir, onlan dzly v
tmizliy arr. Onun "Bllur sarayda" pyesi bu baxmdan xsusil
hmiyytlidir.
1958-ci ild lyas fndiyev znn ilk romann yazmdr. "Sydl
arx" romannda o, mhafizkar tsvvrlri tnqid etmi, onlarn inkiafa nec
byk zrr vurduunu gstrmidir. 1960-c ild yazya mkdar incsnt
xadimi fxri ad verildi v hmin ild onun nvbti sri - "Krpsalanlar" roman
ap olundu. Bu romanda, hminin 1963-c ild iq z grm "Dalar
arxasnda dost" romannda zngin mnviyyatl insanlarn dolun bdii
obrazlar yaradlmdr. Bu romanlarn qhrmanlar ucqar rayonlarda alan
ustalar, fhllr, krpsalanlar, mdniyyt iilri, mumiyytl, qurucu
insanlardr. Onlar birldirn sas cht tmiz daxili almlridir.
Cmiyytd ba vern ictimai proseslr hssaslqla yanaan, masir
mnvi-xlaqi problemlr qiymt vermy alan .fndiyev 1964-c ild "Sn
hmi mnimlsn", 1967-ci ild "Mnim gnahm", 1968-ci ild "Unuda
bilmirm", 1969-cu ild "Mhv olmu gndliklr" pyeslrini yazmdr.
"Mahn dalarda qald" (1971) pyesind yaz Azrbaycanda XX srin
vvllrind ba vern grgin siyasi mbarizni ks etdirir, bu mbariznin sad
insanlarn, ayr-ayr aillrin taleyind nec facilrl ks olunduunu gstrir.
1972-ci ild yaz Azrbaycan SSR Dvlt mkafatna layiq grlr.
lyas fndiyevin 1973-c ild yazd "Qrib olan" v 1976-c ild
qlm ald "Balardan gln ss" pyeslri Azrbaycan dramaturgiyasnda
psixoloji dramn nmunlridir. "Qrib olan" sri yaznn yazd yegan
komediyadr. Bu dvrd yaz mk adamlarna, onlarn problem v dnclrin
hsr olunmu oerklr, hminin dbi-tnqidi mqallr yazmdr.
Yaznn srlri bir ne xarici dil trcm edilmi, dramlar mxtlif
sovet hrlrinin shnlrind oynanlmdr. "Sn hmi mnimlsn" pyesi
Bolqarstanda tamaaya qoyulmu v byk uurla oynanlmdr.
327

.fndiyevin pyeslrinin oxu masir mvzuda olsa da, "Xuridbanu
Natvan", "eyx Xiyabani", "Tnha iyd aac", "Hkmdar v qz" pyeslri tarixi
mvzulara hsr olunub. Bu srlr arasnda n mhuru "Xuridbanu Natvan"
pyesidir. sr XIX sr Azrbaycan poeziyasnn grkmli xadimlrindn
Natvana, onun xalqn rifah n grdy ncib v xeyirxah ilr hsr
olunmudur. Mllif Natvan xalqn sadti v maariflnmsi yolunda byk
fdakarlq gstrn mbariz v vtnprvr bir insan kimi tqdim edir. Natvan
hm d ailsini rkdn sevn alicnab bir qadndr. ki hissdn ibart pyesd
Natvann bir air kimi faliyytin d geni yer verilir.
1976 - 1978-ci illrd yazlm "Sarkynkl Valehin nal" ikihissli
romannda "xsiyyt v cmiyyt" mvzusu masir ideya-estetik tlblr
sviyysind hll olunmudur. Romann mvzusu bilavasit tikinti il bal olsa
da, mllif insanlarn xlaq v mnviyyatlarndak sciyyvi chtlrin tsvirin
daha geni yer vermidir.
1979-cu ild lyas fndiyev Azrbaycan SSR xalq yazs fxri adna
layiq grld.
Faliyyti dvrnd lyas fndiyev Oktyabr nqilab, Qrmz mk
Bayra, "rf nian" ordenlri v medallarla tltif edilib.
lyas fndiyev 1996-c ild Bak hrind vfat edib v Fxri
xiyabanda dfn olunub.
Grkmli dibin doma hri Cbrayl Sovet hakimiyyti illrind
Fzuli adlandrld (mhur Azrbaycan airi Mhmmd Fzulinin rfin). Hal-
hazrda bu hr Ermnistan Respublikasnn silahl qvvlrinin ial altndadr.
328

Azrbaycan milli dirijorluq mktbinin formalamas
v inkiaf Niyazinin ad il baldr. Orijinal istedad
sahibi olan Niyazi yksk musiqi mdniyyti, drin
erudisiya v gcl irady malik sntkar idi.
Niyazinin repertuarnda Avropa, rus, sovet
klassiklrinin, masir bstkarlarn srlri mhm yer
tuturdu. Azrbaycan musiqisind ilk simfonik
srlrin mlliflrindn olan Niyazi milli sinfonizmin
tkkl v inkiafnda hmiyytli rol oynamdr.
Onun yozumunda milli bstkarlarn bir ox srlri,
o cmldn . Hacbylinin Korolu operas dnya
musiqi mdniyytinin qzl fonduna daxil olmudur.
Azrbaycan tarixin Niyazi mhur dirijor, bstkar,
ictimai xadim kimi daxildir.
Niyazi
(1912-1984)

Niyazi Tazad-Hacbyli 1912-ci ild Tiflisd anadan olub. Onun atas
Zlfqar by Hacbyli Azrbaycann grkmli musiqi xadimlrindn olmudur.
Niyazinin misi zeyir by Hacbyli onun uaq yalarndan musiqiy hvs
gstrmsin diqqt yetirmidir. mumi thsil aldqdan sonra Niyazi Moskva
hrin yollanr v 1926-c ild Qnesinlr adna Musiqi Texnikumuna daxil olur.
1931-ci ild buran bitirdikdn sonra o, Leninqrad Mrkzi Musiqi Texnikumunda,
sonra is Yerevan (vvllr bu Azrbaycan hri rvan adlanrd)
konservatoriyasnda thsilini davam etdirmidir.
1933 - 1934-c illrd Niyazi Azrbaycan Dvlt Konservatoriyasnn
aspiranturasnda oxumudur. O, tzc yaranan Azrbaycan Dvlt Simfonik
Orkestrinin tkilind fal itirak etmidir. Niyazi 1938-ci ildn hmin orkestrin
bdii rhbri v ba dirijoru tyin olunmudur. Eyni zamanda onun ifalq
faliyyti Azrbaycan Dvlt Akademik Opera v Balet Teatr il bal olmudur.
Bel ki, o, 1937 - 1948-ci illrd teatrn dirijoru vzifsind almdr.
Niyazinin bstkarlq v dirijorluq faliyyti 30-cu illrdn balamdr.
Orijinal istedad sahibi olan Niyazi yksk musiqi mdniyyti, drin erudisiya v
gcl irady malik byk sntkar idi. Niyazinin repertuarnda Qrbi Avropa, rus,
sovet klassiklrinin, masir bstkarlarn srlri mhm yer tuturdu. Azrbaycan
ifalq sntinin inkiafmda, milli musiqinin tbliind Niyazinin xidmti
bykdr.
329

Niyazi Z.Hacbylinin "Aq Qrib", .Hacbylinin "Arn mal alan" v
s. srlrinin yeni redaksiyalarn hazrlam, Azrbaycan xalq mahnlarn
("Xumar oldum", "Qaragil", "Ay bri bax", "Klr su spmim" v s.)
simfonik orkestr n ilmi, 1935-ci ild "Rast" v "ur" muamlarn nota
salmdr. Niyazi 1934-c ild "Zaqatala sitas"n yazm, 1944-c ild ikihissli
"Qhrmanlq" simfoniyas zrind iini bitirmidir. Azrbaycan musiqisind ilk
simfonik srlrin mlliflrindn olan Niyazi milli simfonizmin tkkl v
inkiafnda hmiyytli rol oynamdr. Niyazinin 1942-ci ild yazd "Xosrov v
irin" operas musiqi dramaturgiyasnn oxplanl olmas, psixoloji grginliyi, xor
shnlri v opera epizodlarnn ifadliliyi il frqlnir. Onun 1949-cu ild yazd
"Rast" simfonik muam dramaturji bitkinliyi, gcl emosional tsiri, zngin
melodikas, xsusil harmonik dilinin lvanl v ifadliliyi il frqlnir. "Rast"
mllifin idarsi il bir ox xarici lklrd sslnmi, exiyada "Suprafon", AB-
da "Rikordi" musiqi irktlri trfindn qrammofon valna yazlmdr.
1951 - 1952-ci illrd Azrbaycan Dvlt Akademik Opera v Balet
Teatrnn dirijoru ilmi Niyazi 1951 v 1952-ci illrd SSR Dvlt mkafatna
layiq grlmdr.
Azrbaycan milli dirijorluq mktbinin formalamas Niyazinin ad il
baldr. Onun yozumunda milli bstkarlarn bir ox srlri, o cmldn
.Hacbylinin "Korolu" operas dnya musiqisinin qzl fonduna daxil
olmudur. Niyazi M.Maqomayevin "Nrgiz", Q.Qarayev v C.Hacyevin "Vtn",
F.mirovun "Sevil", P.aykovskinin "Qaratoxmaq qadn", A.Borodinin "Knyaz
qor", J.Bizenin "Karmen", C.Puininin "Bohema", B.Smetanann "Satlm
glin" operalarn, S.Hacbyovun "Gln", Q.Qarayevin "7 gzl", "ldrml
yollarla" baletlrini tamaaya hazrlamdr.
1959-cu ild SSR xalq artisti adna layiq grln Niyazi 1961-ci ild
S.M.Kirov adna Leninqrad Opera v Balet Teatrnn ba dirijoru tyin
olunmudur. SSR-nin n mhur teatrlarndan birin rhbrlik etmk o dvrd
onun bir musiqii kimi byk nfuzundan xbr verirdi. O burada A.Mlikovun
"Mhbbt fsansi" baletinin ilk tamaasn hazrlamdr. Hminin
P.aykovskinin "Yatm gzl" v S.Prokofyevin "Da ik" baletlrinin yeni
quruluuna dirijorluq etmi, hmin baletlrl Parisin "Qrand-Opera", Londonun
"Kovent-Qarden" teatrlarnda qastrol tamaalar vermi v byk uur
qazanmdr.
Mqavil sasnda xarici lklrd ilmk tklifi alan dirijor ona bir
azrbaycanl kimi doma olan Trkiyni semidir. Niyazi P.aykovskinin
"Yevgeni Onegin" v "Qaratoxmaq qadn", C.Verdinin "Aida" operalarna Ankara
Opera v Balet Teatrnda, trk bstkar .Sayqunun "Korolu" operasna stanbul
330

Opera Teatrnda ilk qurulu vermi, onun ilk tamaasna v "Yunus mr"
oratoriyasna dirijorluq etmidir.
falq snti tannm sntkarlar D.ostakovi. .Q.arayev, K.Sekki,
B.Tarcan, V.Dobia v b. trfindn yksk qiymtlndiriln Niyazi Azrbaycana
qaydaraq Dvlt Akademik Opera v Balet Teatrnn bdii rhbri v ba dirijoru
tyin edilmidir.
Niyazinin "Konsert vals" v s. simfonik srlri, fortepiano il orkestr
n konserti klassik musiqi srlri hesab olunur. O, "Tbrizim", "Dalar qz",
"Vtn haqqnda mahn", "Arzu" mahnlarnn mllifidir. Niyazi .Haqverdiyevin
"Dalan tifaq", C.Cabbarlnn "Almas", S.Vurunun "Vaqif, A.Korneyukun
"Polad qartal" dram tamaalarna, hminin "Almas", "Kndlilr", "Ftli xan" v
s. kinofilmlr yazlm musiqilrin mllifidir. Niyazi 1967-ci ild .Hacbyov
adna Azrbaycan SSR Dvlt mkafat laureat, 1972-ci ild Azrbaycan Lenin
komsomolu mkafat laureat olmudur.
Niyazi mhur hind filosofu R.Taqorun "itranqoda" flsfi dram zr
"itra" baletini yazmdr. Bu balet byk uurla bir ox hrlrd nmayi
etdirilmidir. Baletd Niyazi hind xalq musiqisinin ritm v intonasiyalarndan,
orkestrovkada hind musiqi altlrinin sslnmsini xatrladan tembrlrdn istifad
etmidir. 1974-c ild Niyazi Hindistanda beynlxalq Nehru mkafatna layiq
grlmdr.
Niyazi Azrbaycan musiqisinin ifalq problemlrin dair bir ox
mqallrin mllifidir. O hminin Azrbaycan Sovet Ensiklopediyasnn
redaksiya urasnn zv olmudur.
1979-cu ild Niyazi Azrbaycan Dvlt Filarmoniyasnn direktoru tyin
olunmu, 1982-ci ild Sosialist myi Qhrman adna layiq grlmdr.
Faliyyti dvrnd Niyazi 2 df Lenin ordeni, Oktyabr nqilab, Qrmz
mk Bayra, "rf nian" ordenlri, Bolqarstann Kirill v Mefodi ordeni,
Macarstann B.Bartok adna medal il tltif edilmi, 1982-ci ild Tbilisinin fxri
vtnda seilmidir.
Niyazi 1984-c ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda dfn
olunmudur.
331

XX sr Azrbaycan elminin inkiafnda akademik
Tofiq smaylovun rolu bykdr. Qapal hrbi-
snaye mssislrind alm, o dvrd yeni olan
kosmik tdqiqatlarla ciddi mul olmu alim sovet
kosmik aparatlarnda ttbiq olunan bir sra
cihazlarn yaradlmasnda itirak etmidir.
Azrbaycanda kosmik tdqiqatlar genilndirn,
burada bu sah il bal elmi-tdqiqat v elm-
istehsalat mssislri yaradan Tofiq smaylov XX
sr Azrbacan elminin adn ucaltmdr. Azrbaycan
xalqnn azadlq mbarizsind fal itirak edn,
respublikann mstqillik v suverenliyi urunda
canfanlq edn alim bu yolda 1991-ci ilin 20-
noyabrnda hid oldu.
Azrbaycan tarixin Tofiq smaylov grkmli alim,
aerokosmik tdqiqatlarn sasn, hminin kosmik
tbitnasln sasn qoymu akademik, tannm
ictimai xadim, vtnprvr dvlr xadimi kimi daxil
olmudur.
Tofiq smaylov
(1933-1991)
Tofiq Kazm olu smaylov
1933-c ild Bak hrind
anadan olub. 1941-ci ild
SSR faist Almaniyasnn
tcavzn mruz qalanda I sinf gedn Tofiq mharibnin tam mahiyytini
anlamasa da, onun gtirdiyi iztirablar, mhrumiyytlrl zlib. Cbh xttindn
uzaq olan Bak mharib qanunlar il yaayr, Azrbaycanllar qlb namin hm
cbhlrd vuruur, hm d arxa cbhd ilyirdilr.
1951-ci ild orta mktbi mvffqiyytl bitirn Tofiq smaylov
Moskva Rabit Elektrotexnika nstitutuna daxil olur. Onun thsil ald
radiotexniki faklt n perspektivli hesab olunur, buran bitirn bir ox tlblr
tkc Rabit Nazirliyi xtti il deyil, SSR-nin gc nazirliklrind i
gtrlrdlr. Tbii ki, bunun n onlardan z ilrinin pekar olmaq tlb
olunurdu.
1956-c ild institutu bitirn Tofiq smaylov Moskvada hrbi-snaye
kompleksin aid qapal mssisd almaa balayr, qsa mddt rzind burada
sex risi vzifsindk ykslir. Moskvann ictimai-siyasi hyatnda fal itirak
edn T.smaylov Moskvann Frunze rayonu urasnn deputat seilir.
mk faliyytini davam etdirmkl yana, T.smaylov 1959-cu ild
Moskvada aspiranturaya daxil olur. Onun sahsin aid qapal hrbi-snaye
mssissi Bak hrind alanda is o, Bakya tyinat alr v 1965-ci ild doma
hr qaydr. mk faliyyti il brabr, elmi aradrmalarn davam etdirn
332

T.smaylov bzi elmi srlr ap etdirir. O, 1966-c ild Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasna i dvt olunur. Qsa mddtd zn bilikli, bacarql v eyni
zamanda, fal ii kimi gstrn T.smaylov akademiyada elmi yeniliklrin ttbiqi
bsin mdir tyin edilir. 1969-cu ild namizdlik dissertasiyasn mdafi edn
T.smaylov Elmlr Akademiyasnda ii il paralel olaraq Politexnik nstitutunun
radiotexnika kafedrasnda drs deyirdi.
1973-c ild onun rhbrliyi il Elmlr Akademiyasnda "Kaspi" Elmi-
Texniki Mrkzi yaradlr. Dvlt sifarii zr kosmik sah il bal tdqiqatlar
aparan mrkz tezlikl respublikada bu yeni sah il bal n effektiv tkilata
evrilir. trafnda gnc v eyni zamanda bilikli v fal alimlri birldirn
T.smaylov sovet kosmik aparatlarnda ttbiq ediln bir sra cihazlarn
yaradlmasnda itirak etmidir. Artq Sovet ttifaq sviyysind ad qazanan elmi
mrkz 1975-ci ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyas nzdind Aerokosmik
nformasiya Elmi-Tdqiqat nstitutuna evrilir. Tofiq smaylov institutun
direktoru tyin olunur.
Ciddi elmi tdqiqatlar aparan institut bir sra mstqil aradrmalar
aparm, ld olunmu nticlr n grkmli sovet alimlrinin diqqtini clb
etmidir. nstitutun bir sra mkdalar Moskvaya, kosmik sah il bal
aradrmalar aparan elmi institutlara dvt edilmilr. Eyni zamanda respublikada
institutun nzdind on masir avadanlqla tchiz olunmu elmi-tdqiqat
laboratoriyalar, htta qapal istehsal mssislri d yaradlmdr. ox az adam
bilir ki, btn dnyada n mkmml saylan sovet kosmik aparatlarnda
Azrbaycanda, Tofiq smaylovun rhbrlik etdiyi institutda layihlndirilmi v
el Azrbaycanda da istehsal edilmi mxtlif cihazlar qoyulmudur. Tam
minlikl sylmk olar ki, Azrbaycanda aerokosmik tdqiqatlarn sasn mhz
Tofiq smaylov qoymudur.
1978-ci ild Aerokosmik nformasiya Elmi-Tdqiqat nstitutu, ona tabe
olan btn mssislrl birg, Azrbaycan Aerokosmik Agentliyi statusunu
almdr. Respublikada aparc elmi-tdqiqat v elm-istehsalat mssissin
evriln agentliyin ba direktoru Tofiq smaylov tyin edilmidir. Respublikada
n iri elmi mrkzlrdn biri olan agentlik artq mumdnya hmiyytli
tdqiqatlar aparrd. Kosmik aparatlarn uularn tnzimlyn elmi cihazlarla
brabr, agentlik kosmik fzadan Yer v su sthinin mayit edilmsi, okean v
dnizlrin dibinin yrnilmsi, planetimizin ekoloji durumunun myyn
edilmsin imkan vern cihazlar yaradr v istehsal edirdi.
Grkmli tdqiqat tbitin ekoloji monitorinqinin keirilmsind
kosmik tdqiqatlarn imkanlar v hmiyytini uzaqgrnlikl anlayr, bu sahd
tdqiqatlar genilndirirdi. Xzr dnizinin kosmosdan yrnilmsi istiqamtind
keiriln tdqiqatlar z unikall il seilirdi. Onlarn nticsind Xzrin tbii
333

srvtlri daha dqiq yrnilmi, dnizin ekoloji durumu olduqca dqiq
qiymtlndirilmidi. Hl XX srin 70 - 80-ci illrind T.smaylov Xzr dnizi
v traf razilr thlk yarada bilck amillr barsind xbrdarlq etmi,
onlarn qarsnn alnmas yollarn gstrmidi. Faktik olaraq mhz Tofiq
smaylovun tbbslri v onlarn hyata keirilmsi il Azrbaycanda kosmik
tbitnasln sas qoyulmudur.
1979-cu ild Tofiq smaylov doktorluq dissertasiyasn mvffqiyytl
mdafi edir, texnika elmlri doktoru adna v professor elmi drcsin layiq
grlr. ox kemdn, ixtira etdiyi cihazlarn birinin byk hmiyyti nzr
alnaraq, ona Azrbaycan SSR Dvlt mkafat verilir. Qazandqlar uurlarla
kifaytlnmyn alim rhbrlik etdiyi agentliyin apard elmi axtarlar daha da
drinldirir, eyni zamanda, yeni sahlri hat etmy alrd. O yax anlayrd
ki, masir elm artq praknd halda inkiaf ed bilmir, mtlq mxtlif elm
sahlrinin sintezi, drin inteqrasiyas ttbiq edilmlidir.
mkdar elm xadimi adna layiq grln alim 200-dn artq elmi sr
yaratm, onun mllifi olduu monoqrafiya v elmi mqallrin bir oxu indi d
z aktualln itirmmidir. 1989-cu ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
akademiki yksk elmi adna layiq grln alim Beynlxalq Mhndis
Akademiyasnn zv seilmidir. Faliyyti illrind Sovet ttifaqnn bir ox
orden v medallarna layiq grln alim kosmonavtika sahsind n grkmli tltif
nianlar saylan K.G.Siolkovski, S.B Korolyov v Y.A.Qaqarin medallar il d
tltif edilmidir.
Grkmli alim respublikann ictimai hyatnda da fal itirak edirdi.
Azrbaycan SSR Ali Sovetinin deputat seiln T.smaylov lkmizd ba vern
proseslr daim hssaslqla yanard. Ermnistann Azrbaycana tcavz,
Qaraba v traf razilri Azrbaycandan qoparb Ermnistana birldirmk kimi
cfng arlar onu narahat etmy bilmzdi. Moskvada Sovet ttifaq rhbrliyinin
ikili siyastini, ermni siyastbazlarnn oyunlarnn dstklnmsini grn alim
btn bunlarn Azrbaycana nec byk thlk trdcyini yax anlayrd.
x yolunu azadlq mbarizsind grn Azrbaycan xalq bu yolda btn
tinliklr v mhrumiyytlr sin grcyini nmayi etdirdi. 1990-c ilin qanl
20 Yanvar gn xalqmzn tarixin faci v eyni zamanda milli qrur gn kimi
yazld: xalqmz mstqilliyini tlb edir v btn thlklr baxmayaraq z
amalndan dnmrd. Bu is imperiya qvvlrini qorxudur v onlardan rvac
alan ermni danaklar z terroru mllrin davam edirdilr. Respublikann o
dvrk rhbrliyi is Moskvann dediyi il durub-oturur, htta z xalqnn istyin
qar x edirdi.
Xalqn midi Tofiq smaylov kimi ziyallara idi. 1991 -ci ilin oktyabrnda
Azrbaycanda mstqillik ab-havas artq hiss edilnd mstqil dvlt tlb
334

olunan strukturlar yaradlmaa baland. Oktyabrn 16-da Tofiq smaylov dvlt
katibi tyin edildi, oktyabrn 18-d is Azrbaycan Respublikas mstqil dvlt
elan olundu.
Azrbaycan Respublikasnn zldiyi n byk thlk ermni
tcavznn genilnmsi idi. Sovet ordusu hisslrinin kmyi il ermni quldur
dstlri Yuxar Qarabada Azrbaycan kndlrin hcumlarn genilndirirdilr.
Btn xbrdarlqlara mhl qoymayan respublika rhbrliyi is z vtndalarn
dmn qarsnda liyaln buraxmd. Rhbrliy z ordumuzun yaradlmasnn
vacibliyini sbut etmk n respublikann yksk dvlt v hkumt
nmayndlri Yuxar Qarabaa yollandlar. Dvlt katibi Tofiq smaylov, ba
prokuror smt Qaybov, daxili ilr naziri Mhmmd sdov, digr hkumt
nmayndlri bir vertolyotla, he bir mhafiz olmadan, thlksizlik tdbirlri
hyata keirilmdn Yuxar Qarabaa gndrildilr. 1991-ci il noyabrn 20-d
Adamn Qaraknd kndi zrind vertolyot vuruldu, onun iind olanlar hlak
oldular. Xalqmzn masir tarixind n ar facilrdn biri olan Qaraknd
facisini o dvrk respublika rhbrlri rt-basdr etmy, onu tbii amillrl
balamaa (guya, vertolyot daa rplb v s.) alsalar da, hadisnin terror akt
olduu myyn olundu. Bu faci nticsind Azrbaycan xalq z layiqli
ziyallarn itirdi; onlarn arasnda akademik Tofiq smaylov da var idi.
335

Sovet ttifaq Qhrman, Azrbaycan rqnaslq
elminin korifeylrindn biri olan akademik Ziya Bnyadov
Azrbaycan alimlri srasnda xsusi yer tutur. II Dnya
mharibsind Berlin qdr dy yolu getmi, dnya
rqnaslq elmin lmz srlr bx etmi Ziya mllim
fundamental tdqiqatlar il Azrbaycan rqnaslq
mktbinin hrtini lknin ox-ox uzaqlarnda yayaraq,
orta srlr rqi v rb xilafti, Azrbaycan, Qafqaz v
orta Asiya tarixi zr grkmli mtxssis kimi dnyada
tannm,Vtnd v ondan knarda geni oxucu
ktllrinin rbtini v mhbbtini qazanmdr.
Grkmli rqnas alim, Azrbaycanda mediyevist
tarixi mktbinin banisi, mrd insan v sl vtnda Ziya
Bnyadovun ad Azrbaycan tarixind rfli yerlrdn
birini tutur.
Ziya Bnyadov
(1921-1997)

Ziya Musa olu Bnyadov 1923-c ild Astara hrind hrbi trcmi
ailsind anadan olmudur. Atas hrbi xidmtd olduundan ail mtmadi olaraq
mxtlif hrlr krd. Ziya orta mktbi Gyay hrind bitirmidir. Bak
Hrbi Piyadalar Mktbin daxil olmaq n sndlrd yan iki il artrm v
bellikl, 1939-cu ild hrbi mktb daxil ola bilmidir.
1941-ci ild faist Almaniyasnn SSR-y hcumu il laqdar olaraq
hrbi mktblrd zabitlri qsaldlm kurslar sasnda hazrlayr v drhal
cbhy gndrirdilr. 1941-ci ild leytenant Ziya Bnyadov da tyinatla cbhy
yollanr. vvlc tam, sonra is blk komandiri olmu gnc zabit imali
Qafqaz, Ukrayna, Moldaviya, Belorusiya razilrinin almanlardan azad
edilmsind itirak etmidir. Dylrd o, kontuziya alm v iki df
yaralanmdr. Pola razisind gedn dylrd frqlnmi Ziya Bnyadov 1945-
ci il fevraln 27-d Sovet ttifaq Qhrman fxri adna layiq grlmdr.
Qlbdn-qlby irlilyn zabit Berlin urunda gedn dylrd d
frqlnmidir.
1945-ci ilin maynda mayor Ziya Bnyadov Berlin hrinin Pankov
rayonunun komendant kmkisi tyin edilmidir. O, Berlinin tsrrfat v mdni
hyatnn brpa olunmasnda fal itirakna gr Almaniyann "Vaffenbruderaft"
v "Artur Bekker" medallar il tltif edilmi v fxri adlara layiq grlmdr.
1946-c ild sovet ordusu sralarndan trxis olunan Ziya Bnyadov
N.Nrimanov adna Moskva rqnaslq nstitutuna daxil olmu, orada thsil
alm, daha sonra 1950-ci ild orann aspiranturasna daxil olmudur. El o zaman
336

da o, hyatn rqnaslq elmi il balamaq qrarna glmidir. Ziya Bnyadov
mhur rqnas Y.Belyayevin rhbrliyi il namizdlik dissertasiyasn yazaraq
1954-c ild mdafi etmidir. Hmin ild Bakya qaydan alim Azrbaycan SSR
Elmlr Akademiyasnn Tarix nstitutunda ba elmi ii vzifsind i qbul
edilmidir. 1958-ci ildn etibarn is o, Azrbaycan Dvlt Universitetinin
rqnaslq fakltsinin mllimi kimi faliyyt balamdr.
1960-c ild Ziya Bnyadov alban tarixisi Mxitar Qoun "Alban
xronikas" adl srini trcm edrk onun mhz alban mllifi olmasn sbut
etmi v Mxitar Qou "ermni salnamisi" adlandranlara tutarl cavab vermidir.
1964-c ild o, "Azrbaycan VII - IX srlrd" mvzusunda doktorluq
dissertasiyas mdafi etmidir. Dissertasiya Azrbaycan tarixinin rb xilafti
dvrn dair sovet tarixnaslnda yazlm ilk tdqiqat sri idi. Burada geni
kild tdqiqata clb edilmi nadir mnblrin v yazh abidlrin drin tdqiqi v
thlili saysind rb ial rfsind v xilaft dvrnd Azrbaycann sosial-
iqtisadi v siyasi hyat hrtrfli thlil olunmu, bir sra mhm problemlr trafl
kild z hllini tapmdr. srd xalq ktllrinin xilaft qar mbarizsin
xsusi yer verilmi, Babkin balq etdiyi xrrmilr hrkat geni kild
iqlandrlmdr. Bu drin tdqiqat Azrbaycan tarixini saxtaladrmaa
alanlara, ilk nvbd ermni "tarixilrinin" uydurmalarna tutarl cavab olmu,
Azrbaycann tin tarixi dvrnn real hadislrini brpa etmy imkan
vermidir. Hmin ild Ziya Bnyadov Yaxn v Orta rq Xalqlar nstitutunun
rqin orta sr tarixi bsin mdir tyin edilmidir. 1965-ci ild SSR Ali
Attestasiya Komissiyas ona professor ad vermidir.
1965-ci ild "Azrbaycan VII - IX srlrd" sri kitab klind nr
edilib yaylm v alim Azrbaycann orta srlr tarixi zr ciddi tdqiqat v
mtxssis hrtini qazandrmdr. 1967-ci ild Ziya Bnyadov Azrbaycan SSR
Elmlr Akademiyasnn mxbir zv seilmidir. 1970-ci ild alim "Azrbaycan
SSR Elmlr Akademiyasnn xbrlri (ictimai elmlr seriyas)" jurnalnn ba
redaktoru tyin olunmudur.
1971-ci ild Ziya Bnyadov XIV - XV srlr Azrbaycan syyah
bdrrid Bakuvinin srini trcm edrk elmi dvriyyy daxil etmidir. sr
Azrbaycann tarixi corafiyasnn yrnilmsind ilkin mnb kimi indiydk z
aktualln itirmmidir. 1973-c ild Ziya Bnyadov XIII sr mllifi
ixabddin Nsvinin "Sirat s-Sultan" srini trcm edrk elmi dvriyyy
daxil etmidir. Qeyd etmk lazmdr ki, trcm etdiyi btn srlrd alim mtnin
dqiq trcmsi il kifaytlnmir, xsusi lavlrd qdim terminlrin izahn
verir, kitaba tarixi xsiyytlr v corafi adlar haqqnda mfssl mlumatlar da
yazr. Nsvinin srind Azrbaycan tarixinin n qanl dvrlrindn biri -
monqollarn vtnimiz yr etdiyi dvr haqqnda shbt alr. srin elmi
337

dvriyyy daxil edilmsi bu dvr tarixinin bir ox qaranlq qalan mqamlarn
aradrmaa imkan verir. 1976-c ild Z.M.Bnyadov Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasnn akademiki seilmidir.
1978-ci ild Ziya Bnyadov "Azrbaycan Atabylri dvlti (1136 -
1225-ci illr)" adl monoqrafiyasn nr etdirmidir. Alimin oxillik myinin
mhsulu olan bu sanball tdqiqat iind slcuq dvrnd Azrbaycann iqtisadi,
sosial v mdni inkiaf aradrlmdr. Kitabda Azrbaycann o dvrk siyasi
durumu il yana, XII srin II yars -XIII srin I rbnd Orta rqin feodal
slallrin mnsub hkmdarlarn qurduqlar dvltlrin, o cmldn Azrbaycan
Atabylri dvltinin dvrn siyasi v mdni hyatnda oynad rol
gstrilmidir. srd hminin o dvrd Qafqazda siyasi raiti xarakteriz edn
bir ox qiymtli v ilk df elmi dvriyyy daxil edilmi materiallar da
verilmidir. Z.M.Bnyadov monoqrafiyada Azrbaycann v qonu lklrin orta
sr tarixin dair bir sra problemlrin glck hlli, az yrnilmi msllrin
tdqiqi n byk hmiyyt ksb edn sasl elmi aradrmalar aparm v ox
maraql nticlr ld etmidir. sr 1980-ci ild dvlt mkafatna layiq
grlmdr.
1982-ci ild Z.M.Bnyadov Azrbaycan SSR mkdar elm xadimi fxri
adn almaqla brabr, Trkiy Respublikasnn Trk Tarix Qurumunun mxbir
zv seilmidir.
Elmi srlri raq, Fransa v Trkiyd nr olunmu alim SSR-nin rb
lklri il dostluq cmiyytinin ryast heytinin vitse-prezidenti seilmidir.
1988-ci ild Aral dnizinin xilas edilmsi sahsindki grdy ilr v
trk xalqlarnn tarixinin yrnilmsi istiqamtindki faliyytin gr
Z.M.Bnyadov "Urgnc hrinin fxri vtnda" adna layiq grlmdr.
Hmin ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn rqnaslq nstitutunun
direktoru tyin edilmi alim 1990-c ild akademiyann vitse-prezidenti seilmidir.
1990-c ild o, "Qurani-Krim"i Azrbaycan dilin evirmi, 1993-c ild
A.Bakxanovun "Glstani-rm" srini elmi tfsir v rhlrl nr etdirmidir.
Azrbaycann mstqillik urunda balad mbariz raitind, Qaraba
mnaqisinin qzd bir dvrd alim sl vtnda mvqeyi tutaraq
mstqilliyimizin v razi btvlymzn tmin olunmas istiqamtind faliyyt
gstrmidir. 1995-ci ild o, Milli Mclisin deputat seilir.
Ziya Bnyadov Azrbaycanda mediye-vist tarixilik mktbinin banisi v
rhbri olmu, mumilikd 540 elmi sr - monoqrafiya, mqal v s. yazm,
trcmlr etmidir. Onun rhbrliyi altnda 35 dissertasiya mdafi olunmudur.
O hminin raq v Suriya respublikalar n ykskixtisasl kadrlar
hazrlanmasnda da byk rol oynamdr.
338

Faliyyti dovrnd Sovet ttifaq Qhrman Ziya Bnyadov Lenin
ordeni, Qrmz Ulduz, Qrmz Bayraq, 2-ci drcli Aleksandr Nevski v 1-ci
drcli Vtn mharibsi ordenlrin, medallara, hminin mstqil
Azrbaycann n yksk mkafat saylan "stiqlal" ordenin layiq grlmdr.
21 fevral 1997-ci ild Sovet ttifaq Qhrman, Milli Mclisin deputat,
akademik Ziya Musa olu Bnyadovun hyatna qsd edilmi, o, muzdlu qatillr
trfindn z evinin astanasnda facili kild qtl yetirilmidir.


339

Sovet kosmonavtlarnn uudan qaytmalarn
gstrn tele v kinokadrlara diqqtl baxsaq
grrik ki, kosmonavtlar general paltarnda olan
bir xs yaxnlar v ona tapr yerin
yetirmlri, uuu baa vurmlar haqqnda raport
verirlr. O is kosmonavtlar dinlyib onlar uurlu
uula tbrik edir. Bu general Azrbaycan
xalqnn grkmli xsiyytlrindn biri Krim
Krimovdur. Azrbaycan tarixin Krim Krimov
kosmik tdqiqatlar sahsind general-leytenant
rtbsin ucalan ilk azrbaycanl, kosmik
tdqiqatlar sahsind bir ox yeniliklr etmi
ixtira v alim kimi daxil olmudur.
Krim Krimov
(1917-2003)

Krim Abbasli olu
Krimov 1917-ci ild Bakda anadan olmudur. Onun atas Peterburqda texniki
thsil alm v Azrbaycana qaydaraq neft snayesi sahsind almaa
balamdr. Azrbaycan Cmhuriyyti v Azrbaycanda sovet hakimiyyti
dvrnd d o, neft snayesind mhndis kimi almdr.
Hl orta mktbd oxuyarkn K.Krimov radio texnikasna maraq
gstrmy balamdr. Radio XIX srin sonlarnda icad edils d, onun
Azrbaycanda yaylmas ii lngiyirdi. Azrbaycan Cmhuriyyti dvrnd Fransa
il balanm mqavily sasn Gncd radioqll ina edilmi v orada
quradrlm qbuledici Avropada yaylan radio verililrini dinlmy imkan
yaratmdr. Tbii ki, radio qovaqlarnn olmamas zndn radiodan yalnz dvlt
hmiyytli ilr n istifad edilirdi. Azrbaycanda radio il sslnn ilk nitq
Azrbaycann Parisdki nmaynd heytinin rhbri limrdan by
Topubaovun Avropa lklri il danqlarnn gedii bard hesabat olmudur.
Azrbaycanda sovet hakimiyyti qurulanda radioya tbliat vasitsi kimi
yanaldndan o srtl inkiaf etdirildi. 1926-c ild Bakda ilk radiotrc v
respublikann mxtlif mntqlrind radioqbuledicilr i balad.
1936-c ild Azrbaycan Snaye nstitutuna daxil olan Krim Krimov
z bir ne radioqbuledici dzltmi, bu istiqamtd olan yeniliklrl drindn
maraqlanmdr. stedadl tlb Azrbaycan radiosuna i qbul edilmi, bir
mddt ildikdn sonra is Mrdkan radio qovann mdiri tyin olunmudur.
340

1941-ci ild Azrbaycan Snaye nstitutunu bitirn Krim Krimov
elektromexanika zr mhndis diplomu almdr. Onun bzi ideyalar hrbi
mhndislri maraqlandrmdr. Artq bu dvrd II Dnya mharibsi gedir, Sovet
ttifaq Almaniyann tcavzn mruz qalmd. Radiomhndislr cbhlrd
byk ehtiyac duyulsa da, gnc mtxssisin istedad nzr alnaraq 1942-ci ild
ona Dzerjinski adna Artilleriya Akademiyasna daxil olmaq n tyinat
vermilr. Maraqldr ki, biliklri yoxlanldqdan sonra Krim Krimov birbaa
akademiyann V kursuna daxil olmudur. Bellikl, o, 1943-c ild bu thsil
mssissini topu-mhndis ixtisas zr baa atdrmdr. O, "Katyua" ad il
tannan BM-13 yaylm at qurusu zr mtxssis kimi hazrlanmdr. Qvardiya
minaatan hisslrinin trkibind olan bu qurular Sovet ttifaqnn n gcl silah
kimi mxfilikd saxlanlrd.
Gnc mtxssis Qvardiya minaatan hisslri Ba darsinin mvkkili
kimi BM-13 qurusu n mrmilrin zavodlarda istehsalna nzart etmk
tapr almd. z iin can yandran Krim Krimov daim silahn
tkmilldirilmsi barsind dnrd v bu istiqamtd bir ne dyrli tklif d
irli srmd.
Mhz hmin vaxtdan Krim Krimov hyatn raket texnikas il
balamdr. mrnn sonunadk o, raket texnikasnn yaradlmas v inkiaf
namin var gc il alm, zehni v fiziki qvvsini sirgmmidir. Zavodlarda
ildiyi dvrd onun yksk tkilatlq qabiliyyti d zn bruz vermidir.
1945-ci ildn SSR Mdafi Nazirliyi sistemind raket texnologiyalar
yaradan konstruktor brolar v zavodlarnda alan Krim Krimov bir ne elmi
ixtirann mllifi olmudur. 1946-c ildn balayaraq o, ballistik raketlrin
radiolm sistemlrinin yaradlmas istiqamtind ilr aparmdr. Onun
aradrmalar nticsind yaradlan raketlrin daxili parametrlrin nzart edn
"Don" radiolm sisteminin elmi-texniki gstricilri sonradan kosmik snayed
ttbiq olunmaa balanmdr. Bu nailiyytin gr Krim Krimov 1950-ci ild
ilk df SSR Dvlt mkafatna layiq grlmdr.
Baykonur kosmodromunun sas qoyulan gndn o, Kosmik Gmilr zr
Dvlt Komissiyasnn trkibin daxil edilmidir. Kosmik aparatlarn
yaradlmasnda, dnyada ilk df insann kosmosa gndrilmsind onun da rolu
az olmamdr. Nticd ilk kosmonavt Yuri Qaqarinin tarixi uuu uurla baa
atdqdan sonra Krim Krimov SSR-nin n yksk ordeni - Lenin ordeni il tltif
olunmudur.
1945-ci ild byk mhndis vzifsind almaa balayan Krim
Krimov 1965-ci ild Kosmik Vasitlr darsinin risi vzifsin tyin edilmidir.
Hmin ild o, mumi Manqayrma Nazirliyin ezam olunmudur.
341

Yeni yaradlan bu nazirlik kosmik snayenin btn mssislrini znd
birldirirdi.
Lakin K.Krimovun istedadn v tkilatlq qabiliyytini yksk
qiymtlndirn mhur konstruktor S.P.Korolyov 1966-c ild tkidl onun
Kosmik Gmilr zr Dvlt Komissiyasnn sdri tyin edilmsin nail olmudur.
O bu msul vzifd 25 il almdr. Kosmik uularla bal btn sistemlrin
hazrln yoxlayan, uuun balanmasna icaz vern mhz Krim Krimov idi.
Kosmik syaht xan v tapr yerin yetirib geri dnn heytlrinin
hesabatlarn qbul edrk he vaxt televiziya reportajlarna dmyn xs d
Krim Krimov idi.
1974-c ild Krim Krimov sas vzifsi il paralel olaraq Mrkzi
Elmi-Tdqiqat Manqayrma nstitutu direktorunun birinci mavini kimi elmi-
tkilatlq faliyytin qatlmdr. O dvrd sovet kosmonavtikasnn fxri
saylan, alim-mhndis zehninin qlbsi kimi qbul ediln kosmik aparatlar onun
fal itirak v birbaa rhbrliyi il yaradlmdr. Onlarn srasnda yeni nsil
"Soyuz" kosmik gmilri, "Salyut" orbital stansiyas, sonradan is oxmodullu
"Mir" stansiyasnn adlarn kmk olar.
Azrbaycanla laqni ksmyn, Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn
Aerokosmik Tdqiqatlar Mrkzin lindn gln kmkliyi gstrn general bir
ox azrbaycanl alimin bu sahd faliyyt gstrib inkiaf etmsi n rait
yaratmdr.
1991-ci ild istefaya xan Krim Krimov mrnn sonunadk kosmik
sah il laqsini ksmmi, Uular daretm Mrkzinin mslhtisi
olmudur.
stehsalat-tkilat v elmi faliyytin gr general-leytenant Krim
Krimov Sovet ttifaq Qhrman fxri adna, iki df Lenin ordenin, Qrmz
mk Bayra, Qrmz Ulduz ordenlrin layiq grlm v oxlu medalla tltif
olunmudur. Krim Krimov 2 df dvlt mkafat almdr. O hminin
Azrbaycan Respublikasnn "hrt" ordeni il tltif edilmi, Azrbaycan Milli
Elmlr Akademiyasnn fxri zv seilmidir.
General-leytenant Krim Krimov 2003-c ild Moskva hrind vfat
etmi v orada da dfn olunmudur.
342

Azrbaycan teatrnn trkib hisssi olan musiqili
komediya tamaalarn Nsib Zeynalovasz tssvr
etmk olmaz. Aktrisann teatra olan sevgisi v
aktyorluq istedad ona Azrbaycan pekar teatrnn
banilrindn saylan atas Cahangir Zeynalovdan miras
qalmdr. Aktyorluq istedad, musiqi duyumu, obrazn
daxili almini tam qavrama qabiliyyti saysind
Nsib Zeynalova musiqili komediya tamaalarnn ox
yksksviyyli aktrisasna evrilmidir.
Nsib Zeynalova musiqi komediya tetatrmzn n
grkmli simalarndan biri, istedadl teatr v kino
aktrisas kimi Azrbaycan mdniyyti tarixind zn
layiq yer tutur.
Nsib Zeynalova
(1917-2004)
Nsib Cahangir qz Zeynalova 1917-ci ild Bak hrind anadan
olmudur. Atas C.Zeynalov Azrbaycann tannm teatr xadimlrindn idi.
Azrbaycan shnsinin ilk grkmli realist sntkar olan Cahangir Zeynalov
rejissor kimi d faliyyt gstrmidir. Onun tkil etdiyi mhur "ev teatr" bir
sra hvskar aktyorlar (o cmldn H.rblinski) n snt mktbi olmudur.
"Nicat" xeyriyy cmiyytinin nzdind teatr truppasnn yaradlmasnda Cahangir
Zeynalovun byk myi olmudur. Nsib Zeynalovann teatra olan sevgisi v
aktyorluq istedad da ona Azrbaycan pekar teatrnn banilrindn saylan
Cahangir Zeynalovdan miras qalmdr.
Atasn erkn itirn Nsib Zeynalova Bakda orta mktbi bitirdikdn
sonra Bak Teatr Texnikumuna daxil olmudur. Burada o, Azrbaycann tannm
rejissorlar M.Hamov v A.Tuqanovdan drs almdr. Hl texnikumda
oxuyarkn o, kolxoz-sovxoz teatr truppasna i dzlmi, kiik shnciklrl
respublikann mxtlif rayonlarnda gstriln tamaalarda itirak etmidir. O
dvrd Azrbaycan mdniyytind zorla rusladrma siyasti aparlr, milli
koloriti il seiln obrazlar yaratmaa meyilli aktyor v aktrisalar byk shndn
bilrkdn uzaqladrlrdlar. SSR-nin baqa blglrindn gndrilmi,
Azrbaycan xalqnn milli mdni irsi il tan olmayan, bzn htta ona xor baxan
"mdniyyt babilnlri" xalqmza xas olmayan tamaalar qoyur, suni olaraq yeni
tsvvrlr v dnyagr yaratmaa alrdlar. Lakin onlarn bu chdlri boa
xrd.
343

Nsib Zeynalova 1941-ci ild Bak Teatr Texnikumunu bitirdikdn sonra
Azrbaycan Musiqili Komediya Teatrna i qbul olunur. Bu hadis onun
hyatnda hlledici rol oynayr.
Mharib dvrnd cbhlrd v hospitallarda sgrlr qarsnda
tamaalarda itirak edn aktrisa faizm zrind qlbnin qazanlmasna z
thfsini vermidir. Dinc dvrd teatr bir sra maraql tamaalar qoymudur ki,
onlarda Nsib Zeynalova znmxsus aktyorluq istedadn nmayi etdirmidir.
S.Rstmovun "Be manatlq glin" tamaasnda Glnaz, A.Mdibyovun "Toy
kimindir?" tamaasnda Msm, F.mirovun "Gzn aydn" tamaasnda Nargil,
S.lsgrovun "Ulduz" tamaasnda Zleyxa, V.Dolidzenin "Keto v Kote"
tamaasnda Kabato obrazlar aktrisan tamaalara sevdirmidir. Aktyorluq
istedad, musiqi duyumu, obrazn daxili almin sona qdr nfuz etmk
qabiliyyti Nsib Zeynalovan musiqili komediya teatrnn shnsind ulduza
evirmidir.
XX srin 50-ci illrind aktrisann sntkarl daha da pxtlmidir.
Onun bu dvrd yaratd shn obrazlar Azrbaycan komediya teatr tarixin iri
hrflrl yazlmdr. Nsib Zeynalova T.Quliyevin "Qzlaxtaranlar" tamaasnda
Rxnd, S.Rstmovun "Risin arvad" tamaasnda Afrin, .Miloravann
"Tbilisi nmsi" tamaasnda Gesiya, A.Rzayevin "Hac Krimin Aya syahti"
tamaasnda Kbl Fatma, S.lsgrovun "Hmxanm" tamaasnda
Hmxanm, "Sevindik qz axtarr" tamaasnda Xeyransa kimi bir-birindn
maraql obrazlar yaratmdr. Bura T.Bakxanov v H.Mmmdovun "Alt qzn
biri Pri" tamaasnda Chr, E.Sabitolunun "Hicran" tamaasnda Qzbac
obrazlarn da lav etsk, ox zngin v rngarng bir obrazlar qalereyas
yaranm olar. Btn bu obrazlar srasnda qaynana - Cnnt obraz xsusi yer
tutur. Bu obraz yaradarkn aktrisa xsislik etmmi, yaradclq imkanlarn sanki
tamamil am, onun aktyor snti n sciyyvi olan zngin mimika v
mhartini nmayi etdirmidir. "Qaynana" tamaasndan sonra aktrisa yaddalara
ilk nvbd qaynana kimi hkk olunmudur. Jurnalistlr onu htta "xalqmzn
qaynanas" adlandrmlar.
Bdii filmlrd kilmy dvt alan aktrisa burada da yaddaqalan, lmz
obrazlar yaratmdr. mrnn sonunadk mxtlif spkili filmlrd kilmi
aktrisa sntin xas xsusiyytlri oynad filmlr d gtirmidir. "gey ana"
(1959) filmind Nsib Zeynalova dedi-qodular sevn, khn tfkkrl yaayan
qar obrazn mhartl yaratmdr. "Byk dayaq" (1963) filmind artq tamam
baqa bir obraz yaratmdr. Burada aktrisann qhrman zhmtke insan, btn
tinliklr qatlaan, glck namin daim alan sl Azrbaycan qadndr. 1964-
c ild "Azrbaycanfilm"d istehsal olunmu "Ulduz" filmind Nsib Zeynalova
toyuq fermasnn mdiri obrazn yaratmdr. Onun qhrman dvlt maln z
344

malndan stn tutan, ona taprlm ilri vicdanla yerin yetirn qadndr. Qeyd
etmk lazmdr ki, aktrisann yaratd istr mnfi, itrs d msbt obrazlar inc
lirizmi, yumor hissi il seilir.
1969-cu ild kilmi "Qanun namin" filmind aktrisann qhrman
qznn xobxtliyini sl mhbbtd deyil, var-dvltd grn dardncli
mean bir qadndr. Aktrisa qhrmannn gn-gndn nec byk shvlr
buraxmasn, qzn nec uuruma yuvarlatmasn mhartl ab gstr bilmidir.
Bunun ardnca Nsib Zeynalova "Bizim Cbi mllim" (1970) filmind
oynamdr. Ar mharib illrin hsr olunan filmd sad azrbaycanllarn
qlb namin canla-bala faliyyt gstrmlri z ksini tapmdr. Aktrisann
qhrman o dvr n mnfi obraz saylan bir alveridir ki, tin zamanda l
altndan ticartl mul olur. Lakin eyni zamanda o, tmizqlbli bir insandr v
Bakya Rusiyadan qaqnlar gtirilnd mhz o, bir qaqn qzn himaysin
gtrr v ona doma qz kimi baxr.
Nzib Zeynalovann 1979-cu ild "Qaynana" filmind oynad
qaynana obraz onun kinoda yaratd n mhur obrazdr. n maraql cht budur
ki, o, Musiqili Komediya Teatrnn shnsind yaratd qaynana obrazn eynil
tkrar etmmi, obraz yeni trixlr, jestlrl daha da dolunladrmdr. Tsadfi
deyil ki, hm filmin z, hm onun ba qhrman, hm d bu rolun ifas
xalqmz trfindn indi d sevilmkddir.
Son illrd bir ne komediyada kiln aktrisa yann ox olmasna
baxmayaraq, istedadn, sntkarlq sirlrini gnc nsil aktyorlarla blmy hazr
olduunu gstrmidir.
Aktrisann hyat v yaradclq yolunu ks etdirn bir ne televiziya filmi
d xalqmz trfindn byk rbtl qarlanmdr. Faliyyti dvrnd bir sra
orden v medallarla tltif ediln, hminin fxri adlara layiq grln aktrisann n
byk mkafat tamaalarn mhbbtidir.
Nsib Zeynalova 2004-c ild Bakda vfat etmi v Fxri xiyabanda
dfn olunmudur.
345

XX srin sonlarn da

Azrbaycan xalqnn azadlq
hrkatnda nmli rol oynam xsiyytldn biri blfz
Elibydir. Hl gnc yalarndan sovet hakimiyytinin
Azrbaycan qar yeritdiyi qrzli siyast qar etiraz edn,
bununla yana mbariz aparmaa alan blfz Eliby
tqiblr mruz qalsa da, z amalndan dnmmidir.
mrnn sonuna qdr siyasi faliyytl mul olan
.Eliby siyasi partiya rhbri olmudur.
1991-ci ild mstqillik qazanm Azrbaycan gcl
grmk istyn Eliby bu istiqamtd faliyyt gstrmi,
1992-ci ilin iyun aynda Azrbaycan Respublikasnn prezidenti
seilmidir.
Azrbaycan tarixin blfz Eliby grkmli
ictimai xadim, azadlq mbarizsinin liderlrindn biri, 1992-
1993-c illrd Azrbaycan Respublikasnn prezidenti v
rqnas alim kimi daxil olmudur.

blfz Eliby
(1938-2000)
blfz Qdirqulu olu Eliby (liyev) qdim Azrbaycan yurdu
Naxvann Ordubad rayonunun Klki kndind anadan olmudur. Tarixi
abidlrl zngin olan diyar, dd-babalarn qhrmanlqlar haqqnda
asaqqallarn shbtlri onun dnyagrnn formalamasna byk tsir
gstrmidir. Burada ibtidai v orta thsilini aldqdan sonra o, qdim tariximizi,
soykklrimizi aradran alim olmaq istyi il Bakya glmidir.
Bakda qbul imtahanlarn mvffqiyytl vern .liyev Azrbaycan
Dvlt Universitetinin rqnaslq fakltsinin rb filologiyas bsin daxil
olmudur. Tdris olunan fnlr byk diqqtl yanaan tlb drs proqramnda
nzrd tutulan materiallarn yrnilmsi il kifaytlnmir, xsi mtali saysind
rqnaslq elminin saslarna drindn yiylnmy alrd.
1962-ci ild universiteti mvffqiyytl bitirn blfz liyev burada
qalb aspiranturada thsilini davam etdirmk tvsiy olunur. O, aspiranturaya qbul
imtahanlarn verir v yani aspirant kimi thsilini davam etdirir. Paralel olaraq o,
Bak Layihldirm nstitutuna i qbul olunur. O dvrd Sovet ttifaq bir ox
rq lklrin mxtlif sahlr zr kmklik edirdi. Tbii ki, bunun mqabilind
sovet liderlri hmin lklrd sovet hakimiyytini qurmaa alr, onlar
"sosialist inkiaf yoluna" clb etmy chd gstrirdilr. rqin astanasnda olan
Azrbaycan bu yardm prosesind nd gedir, bir ox azrbaycanl mtxssislr
mxtlif rq lklrind faliyyt gstrirdilr. Ona gr d blfz liyev
instituta trcmi kimi i gtrlr.
346

ox kemdi ki, onun z biliyini nmayi etdirmk imkan yarand. 1963-
c ild o, azrbaycanl mhndislrl birg Misir rb Respublikasna yolland.
Burada Asuan bndinin ina edilmsind .liyevin d myi az olmamdr.
Misird olduu dvrd o, sovet rejiminin ikizl siyastini grm, sovet
siyastilrinin siyasi maraqlar namin n sadiq mttfiqlrini bel zrb altnda
qoymaq xsusiyyti onda ikrah hissi yaratmdr. O, sovetlrin Azrbaycanda
yrtdklri siyast barsind d dnmy balamdr.
Vtn qaytdqdan sonra elmi ii zrind fal alan blfz liyev
1967-ci ild aspiranturan bitirmi, 1969-cu ild "Tulunilr dvlti" (orta srlrd
Misird mvcud olmu trk-mslman dvlti) mvzusunda namizdlik
dissertasiyas mdafi edrk tarix elmlri namizdi ad almdr. Hl 1968-ci ild
o, Azrbaycan Dvlt Universitetin mllim qbul edilmidir.
Bu dvrd artq pxtlmi ziyal olan blfz liyev sovet
tarixnaslnda Azrbaycan tarixinin saxtaladrlmas, zli Azrbaycan
torpaqlarnn zgldirilmsi, tarixi qhrmanlarmzn ifrat tqdimin etiraz
edirdi. O anlayrd ki, btn bunlar xalqmza qar ynlmi bir vahid zncirin
halqalardr.
blfz liyev 60-c illrin sonunda azadfikirli tlblrdn bir ne qrup
tkil etdi. Bu qruplar zndrketm urunu yaratmaq mqsdi il gnclr
arasnda tbliat ii aparrd. Onlar sl Azrbaycan tarixini sbut etmy alr,
sovet siyastin qar etiraz edirdilr. Lakin 1975-ci ild qruplar ifa olundu v
blfz liyev dvlt thlksizlik orqanlar trfindn hbs edildi.
Bir ili tcridxanada keirmsin baxmayaraq, blfz liyev z
fikirlrindn dnmdi. 1976-c ild hbsdn buraxlaraq o, Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyas lyazmalar nstitutunda kiik elmi ii kimi almaa balayr.
mllrind cinayt elementlri tapa bilmyn sovet cza orqanlar,
bununla bel, onun ideyalarnn glckd byk thlk trdcyini anlayr v
onu gnc nsildn, tlblrdn uzaqladrr. lyazmalar zrind ciddi tdqiqatlar
aparan, tariximizin qaranlq shiflri barsind yeni-yeni mlumatlar ld edn
blfz liyev sonralar institutda ba elmi ii, aparc elmi ii ilyir.
Ermnistann Azrbaycana tcavz il laqdar geni vst alan
mumxalq hrkat blfz liyevin hyatna byk tsir gstrir. Ermnilrin
tarixi razilrimiz gz dikdiklrini, z havadarlarnn kmyi il zaman-zaman
Azrbaycan xalqna qar soyqrm siyasti yrtdklrini aq bildirrk o, sovet
hkumtin bel balamamaa arr, x yolunu mstqilliyin qazanlmasnda
v milli ordunun yaradlmasnda grrd.
Praknd halda Bakda balayan azadlq hrkat tkilatlanma tlb
edir v 1989-cu il iyunun 16-da Bakda "Azrbaycan Xalq Cbhsi" (AXC)
yaradlr v blfz liyev onun sdri seilir (o el bu dvrd "Eliby"
347

txllsn gtrd). Azrbaycan xalqnn azadlq hrkatnda byk rol oynayan,
onun mxtlif formalarn (iqtisadi ttillr, mitinq hrkat, meydan hrkat,
informasiya blokadasnn yarlmas istiqamtind faliyyt) uzladrmaa alan
.Eliby, bununla bel, kadr siyastind shvlr yol vermidir; AXC-d bir ne
qrup ml glmi, daxili paralanma getmi, tkilatda tsadfi, z xsi
mqsdlrini hyata keirmy alan siyastbazlar rhbr mvqelr tutmular.
Nticd informasiya blokadas yarlmam, sovet cza orqanlarnn trtdiyi
txribatlarn qars alnmamdr.
Sovet ordu hisslrinin kmyi v hrtrfli dstyi il genimiqyasl
hrbi mliyyatlara balayan ermnilr Qrbi Azrbaycandan yz minlrl
soydamz qovmu, Dalq Qaraban bir ox mntqlrind qanl cinaytlr
trtmidilr. Moskvadak sovet rhbrlrinin gstrilri il hrkt edn o
zamank Azrbaycan balar .Vzirov v A.Mtllibov btn bunlara gz
yumur, xalq torpaqlarn itirilmsi il barmaa arrdlar. Xalqn qzbi
nticsind onlar hakimiyytdn getmi, Azrbaycan trk etmidilr.
Xocal facisindn sonra istefaya getmi Azrbaycan Respublikasnn
prezidenti A.Mtllibovun trfdalar 1992-ci il mayn 14-d onu yenidn
hakimiyyt gtirmy chd etdilr. Bunun n onlar htta Ali Sovetin ayrca
sessiyasn da ardlar. Lakin bunu konstitusiyaya zidd hrkt kimi
qiymtlndirn AXC z trfdarlarna mracit etdi, onlar Ali Sovetin qarsna
ard. Nticd mayn 15-d Ali Sovetin binas tutuldu v hakimiyyt faktik
olaraq AXC-nin lin kedi.
1991-ci il iyunun 7-d keirilmi sekilrd qalib gln blfz Eliby
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti seildi. Hakimiyytinin ilk dvrnd o,
xarici v daxili siyastd bir ne uurlu addm atd. Bel ki, znmdafi
batalyonlar nisbtn nizama salnaraq cbh boyunca hcuma kedi v
hmiyytli uurlar qazanaraq Qaraban Adr rayonunu dmndn tam azad
etdilr. yunun 10-da Azrbaycan Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilat
(ATT) zvlyn qbul edildi. Avqustun 15-d milli valyuta olan manat
dvriyyy buraxld. Sentyabrn 22-d lk Avropa Yenidnqurma v nkiaf
Banknn zv oldu. Novruz bayram, Qurban bayram daha geni keirilmy
baland. Khn mscidlr brpa edilir v yenilri tikilirdi. Trkiy Respublikas
il elmi v mdni laqlr genilndirildi.
1993-c ildn Azrbaycanda ali v orta ixtisas mktblrin qbul
imtahanlarnda test sulu ttbiq olunmaa baland ki, bu da daha bilikli v
bacarql gnclrin hmin mktblr daxil olmasna imkan verdi. Azrbaycan
razisindn rus qounlar xarld.
Lakin mvcud olan problemlr hll edilmdiyindn daha da genilnir v
tdricn bhran sviyysin atrd. Bel ki, Rusiya Federasiyas il illr rzind
348

yaradlm laqlr drhal ksildi, bu is bir sra irkt, zavod v fabriklrin iin
mnfi tsir gstrdi. ran slam Respublikas il mvcud olan grgin siyasi
mnasibtlr daha da kskinldi. lknin daxilind iqtisadi tnzzl ba alb
gedir, istehsal gcnn yalnz 25 - 30%-i istifad olunurdu.
Ermnistanla davam edn mharib, stlik, yarm milyon qaqn v
kknn olmas vziyyti daha da tinldirdi. qtisadiyyatda hkm srn khn
inzibati-amirlik idaretm sistemi lv edildi, tzsi is yaradlmad. qtisadiyyatda
xaos hkm srrd, tbii srvtlr talan edilirdi. Azrbaycan mhsullarnn
satlmasndan ld olunan valyuta sasn xarici banklarda xsi hesablarda qalrd.
Cmiyytd kskin mlak tbqlmsi gedirdi - kiik bir qrup adam znginlir,
halinin 60 - 70%-i is yoxsulluq hddindn d aa sviyyd yaayrd. sizlik
durmadan artrd. Daxili v xarici siyastdki uursuzluqlar v atmazlqlar is
ilk nvbd respublika rhbrliyinin na kadr siyasti il bal idi v bunun da
nticsind idaretm aparatna uyun glmyn slahiyytsiz xslr, sasn d
AXC zvlri clb edilirdi. Hrbi rhbrlikd buraxlm kobud shvlr 1993-c il
aprelin 6-da ermnilrin Klbcri ial etmsi il nticlndi, stlik, Adr
rayonu da itirildi. qtisadi problemlr qlb namin dzn xalqmz bunu AXC
rhbrliyin balamad. Eliby hkumti znn xalq arasndak dayaqlarn
itirir, AXC-nin nfuzu drd. stlik, rhbrlikd olan AXC funksionerlri bir-
birlri il siyasi kimlr girdi.
1993-c il iynun 4-d Gncd Surt Hseynovun rhbrliyi il hrbi
hisslrin qiyam nticsind Azrbaycanda vtnda mharibsi thlksi yarand.
Bada Eliby olmaqla znn siyasi gcszlyn drk edn respublika
rhbrliyi iyunun 9-da tcrbli siyasti Heydr liyevi Naxvandan Bakya
dvt etmk mcburiyytind qald.
1993-c il iyunun 15-d H.liyev Ali Sovetin sdri seildi. Bir ne
gndn sonra prezident .Eliby qfltn Bakn trk edib, doma kndi Klkiy
getdi v dflrl ona ediln mracitlr baxmayaraq, Bakya glmkdn imtina
etdi. yunun 24-d AR Ali Soveti Azrbaycan Respublikas prezidentinin
slahiyytlrini H.liyev verdi. Avqustun 29-da keiriln referendumda
.Eliby etimadszlq gstrildi. 1993-c il oktyabrn 3-d H.liyev Azrbaycan
Respublikasnn prezidenti seildi.
1997-ci ildk Ordubadn Klki kndind yaayan .Eliby Bakya
qaytdqdan sonra yenidn fal siyasi faliyyt qoulmu v Azrbaycan Xalq
Cbhsi Partiyasnn rhbri olmudur.
blfz Eliby 2000-ci ild Ankarada malicd olduu zaman vfat
etmi, Bakya gtirilrk Fxri xiyabanda dfn olunmudur.


349

XX srin II yars-XXI srin vvllri Azrbaycan tarxinin
n grkmli simas Heydr liyevdir. O, hl sovet
dvltinin mvcud olduu illrd Dvlt Thlksizlik
Komitsind leytenantdan generaladk ykslmidir.
Azrbaycan rhbrliyinin I dvrnd respublika xalq
tsrrfatn v mdni quruculuunu sasl surtd
yaxladrmaq siyastini hyata keirirdi.
H.liyevin Naxvan Muxtar Respublikasnn sdri
vzifsind ald illr blgnin siyasi, sosial-iqtisadi,
mdni inkiafn tin v lamtdar dvrdr. 1993-c
ildn Heydr liyevin Azrbaycan rhbrliyinin II dvr
balayr. Dvltin daxili v xarici siyasti milli maraqlara v
uzaqgrn siyasi prespektivlr saslanan xtl inkiaf
etmy balad.
Azrbaycan tarixin Heydr liyev grkmli siyasi v
dvlt xadimi, azrbaycanllarn mumilli lideri, XX srd
yenidn mstqillik qazanm Azrbaycann dvltiliyini
v mstqilliyini qoruyub saxlam dvlt bas kimi daxil
olmudur.


Heydr liyev
(1923-1993)
Heydr lirza
olu liyev 1923-c
ild Azrbaycann Naxvan hrind anadan olmudur. Orta thsilini orada
aldqdan sonra Naxvan Pedaqoji Texnikumuna daxil olmu, oran da bitirdikdn
sonra 1939 - 1941-ci illrd Bakda Azrbaycan Snaye nstitutunun (indiki
Azrbaycan Dvlt Neft Akademiyas) memarlq fakltsind thsil almdr.
1941-ci ild Heydr liyev Naxvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikas
Xalq Daxili lr Komissarlna i qbul edilmi, daha sonra Naxvan MSSR
Xalq Komissarlar Sovetind b mdiri ilmidir. 1944-c ild o, Naxvan
Vilayt Partiya Komitsi trfindn dvlt thlksizlik orqanlarna i
gndrilmidir.
Leninqradda (indiki Sankt-Peterburqda) xsusi ali thsil alan leytenant
liyev Azrbaycana tyinat almdr. Dvlt thlksizlik orqanlarnda ilmkl
paralel olaraq o, 1957-ci ild Azrbaycan Dvlt Universitetini bitirmidir.
Tutduu vziflrd pill-pill yksln Heydr liyev 1964-c ild Azrbaycan
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi sdrinin mavini, 1967-ci ild is komitnin
sdri vzifsin irli kilmidir. Heydr liyev Dvlt Thlksizlik Komitsind
faliyyti dvrnd bu mhm strukturun azrbaycanlladrlmas n z xalq
qarsnda misilsiz xidmtlr gstrmidir.
350

Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin (AKP MK) 1969-
cu ilin iyulunda keiriln plenumunda Heydr liyev AKP MK-nn birinci katibi
v MK-nn bro zv seilmidir. Bununla Heydr liyevin Azrbaycana
rhbrliyinin birinci dvr balamdr. Azrbaycana rhbrliyinin birinci
dvrnd o, respublikada xalq tsrrfatna v mdni quruculua rhbrliyi sasl
surtd yaxladrmaq, dvlt v mk intizamn mhkmlndirmk, kadrlarn
msuliyytini artrmaq siyastini hyata keirirdi. Onun bu sahd grdy ilr
Moskvann diqqtini clb etmi v o, 70-ci illrd Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin (Sov. KP MK) zvlyn namizd seilmidir.
1976-c ild o, Sov.KP MK Siyasi Brosu zvlyn namizd seilmidir.
SSR Konstitusiya Komissiyasnn zv kimi Sovet ttifaqnn yeni
konstitusiyasnn yaradlmasnda fal itirak etmi, eyni zamanda, Azrbaycan
SSR yeni konstitusiyasn yaradan komissiyann sdri olmudur. Hmin
konstitusiyaya gr, Azrbaycan dili Azrbaycan SSR-in dvlt dili elan
edilmidir.
Heydr liyevin Azrbaycana rhbrlik etdiyi ilk illrdn mkmml
iqtisadi inkiaf konsepsiyas hazrlanm, nnvi tsrrfat sahlrinin hrti v
smrliliyi brpa edilmi, yeni-yeni istehsal sahlrinin istiqamtlrinin sas
qoyulmu, iqtisadiyyatn snaye bazas genilndirilmi v masirldirilmidir.
Nticd Azrbaycann iqtisadi potensial gclnmidir. Heydr liyevin
respublikaya rhbrlik etmsinin birinci dvrnd (1969-1982) idaretm
mexanizmi v metodlarnn tkmilldirilmsi, qanunulua ciddi ml edilmsi,
mk v ictimai-siyasi falln artrlmas, knd tsrrfatnn inkiaf sahlrind
yksk gstricilr ld edilmkl yana, azrbaycanlq mfkursinin, milli
ruhun, milli-mnvi zndrkin, mdniyytin ykslii, xalqn tarixi yaddann
zn qaytarlmas, soykk sasnda milltd mstqil dvltilik ideyalarnn
gclnmsi v reallamas n d ox mhm ilr grlmdr. Heydr liyevin
respublikaya rhbrliyinin birinci dvr ictimai-iqtisadi inkiafn v milli-mdni
oyann btn sahlrind srtli inkiaf dvr olmudur.
1982-ci ilin noyabrnda Heydr liyev Sov.KP MK Siyasi Bro zv
seilmi, eyni zamanda SSR Nazirlr Soveti sdrinin birinci mavini tyin
edilmidir. SSR kimi nhng bir dnya dvltinin ali rhbrliyin ucalmaqla
Heydr liyev dvlt idariliyi istedad v bacar nmayi etdirmidir.
Heydr liyev SSR-nin ali rhbrliyi trkibind faliyyt gstrdiyi
dvrd xalq tsrrfatna rhbrliyin btn sahlrind tknmz dvlt idariliyi
istedad nmayi etdirmi, xsusil elm, thsil, mdniyyt v shiyynin
inkiafna byk qay gstrmidir. Faliyytinin Moskva dvrnd d o daim
Azrbaycan dnm, onun taleyi il yaam, respublikann tandlmasnda
351

lindn glni etmidir. Sovet dvltinin rhbrliyin daxil olan vzifli xs kimi
o, bir ox dnya lklrind olmu, rsmi sfrlr etmidir.
Sovet dvltinin trkibind faliyyti dvrnd Heydr liyev 2 df
Sosialist myi Qhrman adna (1979 v 1983-c illrd), 4 df Lenin
ordenin, Qrmz Ulduz ordenin layiq grlm, bir ox medallarla tltif
edilmidir.
Heydr liyev 1987-ci ilin oktyabrnda Sov.KP MK Siyasi Brosunun
v xsn ba katib M.S.Qorbaovun yeritdiyi shv xtt, onun antiazrbaycan
siyastin etiraz lamti olaraq tutduu vziflrdn istefa vermi v mvcud
rejim qar mxalif mvqe tutmudur.
Azrbaycanda XX srin 80-ci illrinin sonunda sovet rejimin qar
balayan azadlq mbarizsini bomaq n mxtlif vasitlrdn istifad edn
Moskva rhbrliyi 1990-c ilin 20 yanvarnda Bakya silahl qvvlr yeritmi,
burada qanl qrn trtmidir. Qanl qrnn ertsi gn Heydr liyev
Azrbaycann Moskvadak nmayndliyind verdiyi csartli byanatnda
Azrbaycan xalqna qar silah ildilmsini qtiyytl pislmi, Azrbaycan
xalqnn qurtulu mbarizsinin qarsnn alnmasnn mmknszlyn
vurulamdr. Mbariz mvqeyini davam etdirn Heydr liyev Dalq
Qarabada mnaqi il bal mrkzin ikizl siyastin, ermni trfini
dstklmsin etiraz lamti olaraq Sov.KP sralarn trk etmidir.
Azrbaycana qaydan Heydr liyev vvl Bakya glmi, sonra is
Naxvana getmidir. Siyasi faliyytinin Naxvan dvr, xsusil onun Naxvan
Muxtar Respublikas Ali Mclisinin sdri vzifsind ald illr muxtar
respublikann siyasi, sosial-iqtisadi v mdni inkiafnn tin, eyni zamanda,
lamtdar dvrdr. Heydr liyev, birinci nvbd, Naxvan Ermnistann
silahl tcavz v ial thlksindn xilas etdi. Onun tbbs il muxtar
respublikann adndan "sovet sosialist" szlrinin xarlmas, rngli bayran
dvlt bayra kimi qbul edilmsi haqqnda qrarlar qbul olundu. Blokada
raitind olan muxtar respublikann iqtisadi problemlrinin hllin ciddi diqqt
yetirildi. Qonu Trkiy v ranla laqlr yaradld. Naxvan Trkiy il
birldirn "mid krps", ranla nqliyyat damalarn genilndirn "ahtaxt
Podt" krps ina edildi.
Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin sessiyalarnda fal itirak edn
Heydr liyev mvcud ictimai-siyasi vziyyti obyektiv thlil edrk cmiyyti
drindn dndrn problemlr bard mhm ideyalar irli srm, siyasi v
iqtisadi bhrann aradan qaldrlmas yollar bard fikirlr sylmidir. Hl
1991-ci ild Dalq Qaraba mnaqisinin sbblrini akara xararaq o
demidir: "Yaranm vziyytin gnahkar hakimiyytd olan Kommunist
352

Partiyasnn Mrkzi Komitsi, partiya v dvlt hakimiyytini l keirmi
Qorbaovdur".
SSR rhbrliyinin mttfiq respublikalar guya yeni ittifaq yaratmaa
aran tklifin qar x edn Heydr liyev bununla bal referendumda
itirak edib-etmmk mslsind z qtiyytli mvqeyini bel ifad etmidir:
"Mn yeni ittifaqa daxil olman v bunun n referendum keirmyin he bir
rt qoymadan leyhinym. Azrbaycan Respublikas iqtisadi v siyasi
mstqillik yolu il getmli, tam istiqlaliyyt urunda mbariz aparmaldr".
Onun rhbrliyi il Naxvanda referendum boykot edilmi, rus Sovet qounlar
buradan xarlm, 20 Yanvar hadissin hquqi-siyasi qiymt verilmidir.
Heydr liyevin siyasi tcrbsi v qtiyyti nticsind Naxvanda
sabitlik tmin olunmu, demokratik dvlt quruculuu formalamdr. 1993-c
ilin may - iyun aylarnda respublikada hakimiyyt bhran, hrc-mrclik son hdd
atdqda, lk vtnda mharibsi v mstqilliyin itirilmsi thlksi qarsnda
qaldqda is Azrbaycan xalq Heydr liyevin hakimiyyt gtirilmsi tlbini
sslndirmy balad. Nticd Azrbaycann o zamank dvlt balar onu
rsmn Bakya dvt etmy mcbur oldular.
Heydr liyev 1993-c il iyunun 15-d Azrbaycan Ali Sovetinin sdri
seildi. Hmin gn Azrbaycan xalqnn tarixin Qurtulu gn kimi daxil oldu.
Bununla Heydr liyevin Azrbaycana rhbrliyinin ikinci dvr balad. yunun
24-dn o, Azrbaycan Respublikas prezidentinin slahiyytlrini hyata
keirmy balad.
1993-c il oktyabrn 3-d mumxalq ssvermsi nticsind Heydr
liyev Azrbaycan Respublikasnn prezidenti seildi. Onun Azrbaycan
rhbrliyin qayd il lknin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi-mdni
hyatnda, beynlxalq laqlrind dn yarand, elmi saslara, beynlxalq norma
v prinsiplr uyun olaraq mstqil dvlt quruculuu prosesi baland.
Dvltin xarici siyasti, o cmldn aparc dvltlr v beynlxalq
tkilatlarla laqlri milli maraqlara v uzaqgrn siyasi perspektivlr saslanan
xtl inkiaf etmy balad. Prezidentin xarici siyast msllrin mstsna
hmiyyt vermsi, beynlxalq miqyasda, htta bdxahlarmz trfindn d etiraf
ediln uurlu v csartli addmlar atmas, milli mqsdlr namin n nfuzlu
tribunalardan bacarq v mhartl istifad etmsi Azrbaycan dvltiliyinin bu
gn v glcyi baxmndan ox hmiyytli idi. Bu illrd milli ordu
quruculuunda ciddi dyiikliklr baland. Tcavzkar ermni silahl
qvvlrinin Azrbaycan razisindki aznlqlarnn qars alnd, qddar
dmn ks-zrblr endirildi v 1994-c ilin maynda Ermnistan - Azrbaycan
mnaqisinin hllind ilkin mrhl kimi cbh xttind atks elan edilmsin
nail olundu.
353

Heydr liyevin fal diplomatiyas nticsind dnyann demokratik
dvltlrinin v aparc beynlxalq tkilatlarnn Azrbaycana, onun zorla clb
olunduu silahl mnaqiy mnasibt sasl surtd dyidi. 1996-c ild
keirilmi ATT-in Lissabon sammitind bu beynlxalq tkilatn 54 zvndn
53- (Ermnistandan baqa) Dalq Qaraba probleminin hllind Azrbaycann
milli mnafelrin uyun prinsiplri aq kild mdafi etdi.
Heydr liyev Azrbaycann tbii ehtiyatlarndan v lverili corafi-
strateji mvqeyindn x edrk lknin milli mnafelrin uyun olan
irimiqyasl beynlxalq iqtisadi sazilrin ilnib-hazrlanmas v hyata keirilmsi
sahsind ox grgin faliyyt gstrdi. 1994-c ilin sentyabrnda Bakda "srin
mqavilsi" adn alm neft mqavilsi baland. Bu v digr mqavillr, lknin
iqtisadi sistemini canlandracaq gcl maliyy kanal olmaqla brabr, ox mhm
siyasi mna ksb edir v Azrbaycann beynlxalq almd rolunu gclndirn amil
funksiyas dayr. Azrbaycan neftinin dnya bazarlarna nql edilmsi sahsind
d uurlu addmlar atlmdr. "Bak - Supsa", "Bak - Tbilisi - Ceyhan" neft boru
kmrlri Heydr liyevin uzaqgrnliyi v siyasi iradsinin rmzlrindndir.
Heydr liyevin tbbs il tarixi Byk pk yolunun brpasna
ynlmi beynlxalq proqramn hyata keirilmsind Azrbaycan aparc rol
oynamaqdadr. Grcstan, Ukrayna, Azrbaycan v Moldovann daxil olduu
GUAM birliyinin yaradlmasnda v bellikl, byk bir corafi mkanda region
qvvlrinin birlmsind d Heydr liyevin mstsna xidmti olmudur.
Heydr liyev demokratik, hquqi v dnyvi dvlt quruculuu
sahsind ardcl siyast yeridrk, lkd insan hquq v azadlqlarnn balca
prinsiplrinin brqrar olmas n sasl zmin yaratmdr. 1995-ci ild
mumxalq ssvermsi yolu il Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn qbul
edilmsi, oxpartiyallq sasnda parlament sekilrinin keirilmsi, Konstitusiya
Mhkmsinin faliyyt balamas, lm czasnn lv olunmas, "Bldiyy
sekilri haqqnda" qanunun v bir sra digr qanunlarn qbulu v mli surtd
hyata keirilmsi mhz Heydr liyevin ad il baldr. Azrbaycan dvlti insan
hquq v azadlqlar sahsind, demk olar, btn beynlxalq konvensiya v
sazilr qoulmudur. fvetm tsisatnn brpa edilmsi, fv frmanlar v
amnistiya aktlarna sasn minlrl mhbus tam v ya qismn azad edilmi,
Azrbaycan Avropa urasna tamhquqlu zv kimi qbul edilmidir.
Ermnistann tcavz nticsind Azrbaycann razi btvlynn
pozulmas, torpaqlarmzn 20%-nin ial olunmas, 1 milyondan artq
soydamzn didrgin salnmas haqqnda hqiqtlrin dnya ictimaiyytin
atdrlmas sahsind ox grgin v genimiqyasl i grlmdr. Heydr liyev
Ermnistan - Azrbaycan mnaqisinin slh yolu il hllin trfdar olduunu
354

bildirmi, bu yolda ardcl mbariz aparm, problemin slh yolu il hlli ba
tutmadqda is Qaraban silahla azad olunacan zml byan etmidir.
Heydr liyev trk dvltlri arasnda iqtisadi, siyasi, dbi-mdni
laqlrin mhkmlndirilmsi sahsind d grgin faliyyt gstrmidir. Xarici
sfrlr zaman Azrbaycan nmayndlri il grlri, Azrbaycan diasporunun
formalamas v tkilatlanmas, onlarn azrbaycanlq ideyas trafnda sx
birlmsi sahsind Heydr liyev byk ilr grmdr.
Azrbaycann byk siyasi v dvlt xadimi, azrbaycanllarn
mummilli lideri Heydr liyev 2003-c il dekabrn 12-d Klivlend (AB)
hrind malicd olduu zaman vfat etmi, Bakda Fxri xiyabanda dfn
olunmudur.
355

Mndricat

ranzu
Tomris
Atropat
Urnayr
Cavanir
Moisey Kalankatl
Babk
Yusif bu Sac Divdad
Bhmnyar ibn Mrzban
Qtran Tbrizi
I Axistan ibn Mnuhr
Mhmmd Cahan Phlvan
fzlddin Xaqani irvani
Nizami Gncvi
cmi bubkr olu Naxvani
Hsn Clal
Nsirddin Tusi
Sfiddin Urmvi
Mahmud irvani
madddin Nsimi
Cmalddin Qara Yusif Barani
Uzun Hsn
Sultan Mhmmd
ah smayl Xtai
356

I ah Thmasib
I ah Abbas
Mhmmd Fzuli
Sadq by far
Oruc by Bayat
Nadir ah far
Hac lbi xan
brahimxlil xan Qarabal
Qubal Ftli xan
Cavad xan Ziyadolu Qacar
Molla Pnah Vaqif
Abbasqulu aa Bakxanov
Mirz Mhmmd li Kazm by
Mirz fi Vazeh
smayl by Qutqanl
Mirz Qdim rvani
Mir Mhsn Nvvab
Mirz Hseyn fndi Qaybzad
Mirz Ftli Axundzad
Xuridbanu Natvan
Seyid zim irvani
brahim by Aslanbyov
Hsn by Zrdabi
Hseyn xan Naxvanski
Smd by Mehmandarov
li aa xlinski
357

Clil Mmmdquluzad
zim zimzad
Sttarxan
Hseyn rblinski
zeyir Hacbyli
Mslm Maqomayev
Bhruz Kngrli
Hac Zeynalabdin Tayev
Mirz lkbr Sabir
li by Hseyzad
hmd by Aayev
Aq lsgr
Ncf by Vzirov
Mmmdrza Vkilov
Mhmmd min Rsulzad
Ftli xan Xoyski
limrdan by Topubaov
Cfr Cabbarl
Hbib by Slimov
Nriman Nrimanov
eyx Mhmmd Xiyabani
Hseyn Cavid
Mikayl Mfiq
Vli by Yadigarov
Aslanov Hzi hd olu
Trlan by liyarbyov
358

Zleyxa Seyidmmmdova
Mehdi Hseynzad
Adil sgndrov
Yusif Mmmdliyev
Mustafa Topubaov
mam Mustafayev
Heydr Hseynov
Seyidcfr Pivri
Mhmmdhseyn rhiyar
Mirsdulla Mirqasmov
Blbl
Smd Vurun
Sttar Bhlulzad
Fikrt mirov
Qara Qarayev
Rid Behbudov
lyas fndiyev
Niyazi
Tofiq smaylov
Ziya Bnyadov
Krim Krimov
Nsib Zeynalova
blfz Eliby
Heydr liyev

359

Sbuhi hmdov


AZRBAYCAN TARXNDN
YZ XSYYT

Nair - "Ayna Mtbu Evi", 095 AZ1138, Bak, rifzad 1.
Tel.: 4975031, 4975174

Lisenziya AB N 022048, qeydiyyat N A-048 30.09.99. apa imzalanb
30.11.2006. Format 70x100 1/16. .v. 16,75;

Redaktor: ntiqam Qasmzad
Dizayn: Vsal sgrov
Korrektor: Aqin Msmov

268 sh. Traj 2000. Pulsuz
Kitabda Azrbaycan Respublikas Mrkzi Dvlt Arxivindki, elc d
.Qacar v .Nzirlinin xsi arxivlrindki fotokillrdn; M.Abdullayev,
T.Salahov, E.ahtaxtinskaya v A.Hacyevin rsmlrindn; respublika v xarici
muzeylrdki eksponatlarn fotoreproduksiyalarndan istifad edilmidir.

ISBN 978-9952-23-040-6
"Ayna Mtbu Evi", 2006