Âşıq Ah
(Göyçe, 1801 - Göyçe, 1911)
19. yüzyıl Azerbaycan âşık şiirinin üs-
tadlarmdandır. Tahminen 1801 yılında Göyçe ci-
varında Qızılvenk köyünde dünyaya gelmiştir. 16-
17 yaşlarında iken âşıklıkla uğraşmaya başlamış,
çok kısa bir süre içerisinde kendisini bu sanatta
kabul ettirmiştir.
Âşıq Ali'nin, çok sayıda çırağı vardır. Bun-
lardan birisi de 19. yüzyıl Azerbaycan âşıq şiirinin
büyük ustası Elesger'dir. Rivayete göre; usta-çırak,
bir düğüne katılmışlar, deyişmede (atışmada) Aşıq
Ah yenilmiştir. Bir başka rivayette ise; Aşiq Ali'nin,
çırağına bilerek yenildiği ve sazını ona teslim
etmek istediği Elesger'in ise, buna itiraz ederek;
"Bir şeyird ki üstadına kem baxar,
Onun gözlerine ağ damar, damar/'
misralarıyla cevap verdiği söylenir.
a) Geraylı
YALAN OLDU
Yar yanında günahkaram,
Doğru sözüm yalan oldu.
Yeriş etdi qem leşkeri,
Könlüm şehri talan oldu.
Âşıq Alı, sadece Azerbaycan ve Kafkasya'da
değil, Türkiye'de de tanınan âşıklardan birisidir.
Onun Türkiye'ye gezisi, burada âşıqlarla atışması,
vs.; "Âşıq Ali'nin Türkiye Seferi" adlı halk
hikâyesinde anlatılmaktadır. Bunun yamsıra, Ali'nin,
gençlik döneminde yaşadığı bir aşk macerasını; "Aşıq
Alı ve Esmer" adlı halk hikâyesinde bulabilmekteyiz.
Aşığımızın; geraylı, koşma, tecnis, divanî, mü-
hemmes gibi türlerde şiirleri vardır. Şiirlerinde sa-
deliği tercih eden aydın bir âşıktır.
Âşıq Alı, tahminen 1911 yılında, doğduğu
köyde ölmüştür.
Kaynaklar:
Aşıq Ah / Şiirler, Bakı 1975,
Azerbaycan Aşıqları ve El Şairleri, C.L., Bala 1983,287-298
Azerbaycan Edebiyyatı İncileri, Baya tı,/Goşma,Tecnis, Bakı
1988, 249-250, 466-468, 537-538.
Telli Saz Üstadları, Bakı 1964, 65-68.
Bax bu qaşa, bax bu göze,
Yandı bağrım döndü köze,
Keçen sözü çekme üze,
Keçen keçdi, olan oldu.
Aşıq Alı sene qurban,
Gel eyle derdime derman,
Uçdu getdi tülek terlan,
Sar da keklik alan oldu.
b) Qoşmalar
GEDİREM
Çox çox salam dua qohum qardaşa,
Bilesiniz Alı-Osman'a gedirem.
Bir dilek diledim şahlar şahından,
Sığmmışam o sübhana gedirem.
Alışır sinemde qeemli ateşim,
Düşende yadıma dostum, sırdaşım,
Gözlesin yolumu yarım, yoldaşım,
Size verib bir nişane gedirem.
Aşıq Alı gezer İrani-Turan,
Uğruma açıqdı tamam her bir yan.
Mene qardaş oldu Aşiq Duraxan,
Yoldaş olub gövherkana gedirem.
NE QALDI?
Geşt eledim, bu dünyanı dolandım,
Ellini keçirdim, yüze ne qaldı?
Ayaq getdi, el getirdi, diş yedi,
Baxmaqdan savayı göze ne qaldı?
Ölüm haqdı, çıxnıaq olmaz emirden,
İpek tora helqe salma demirden,
Aydı, gündü, gelib geçir ömürden,
Telesirlik, görek yaza ne qaldı?
Her yana baxiram hava mexşuşdu,
Gezdiyim oylaqlar yadıma düşdü,
Eşidersiz Aşıq Alı da köçdü,
Sındı telli sazı, teze ne qaîdı.
DEDİ
Bir nişan istedim gül üzlü yardan,
Dirseyin gösterdi: Ah'san, dedi.
Dedim: Ay qız, küsdüm senden, el çekdim,
Helbet bir yadına şahsan, dedi.
Dedim: Ay bextever, bu ne büsatdı?
Dedi: Nezer eyle, gör ne sifetdi?
Dedim: Çeşmim yaşı yeri islatdı,
Verrem desmalımı, silisen, dedi.
Dedim: Ay qız, qemden defter bağlaram,
Dedi: Baxma, nişanını saxlaram.
Dedim: Hesretinden inan, ağlaram,
Qorxma, yaxm vaxtda gülüşen, dedi.
Dedim: Ay qız, ne gözeldi şamama,
Dedi: Deyme, ömrün yeter tamama.
Dedim: Ay qız, el uzadım memene,
Özünü nüfuzdan şahsan, dedi.
Dedim: Xestelerin can dermanısan,
Dedi: Aşıqların kerem kanısan.
Dedim: Ay qız, menim adım tanışan?
İrelden tanıram, Ah'san, dedi.
AĞRI DAĞI
Havalanıb erş üzüne qalxibsan,
Dağların serdarı, ner Ağrı Dağı.
Payızın, baharın olur zimistan,
Senden eskik olnıaz qar, Ağrı Dağı.
Eteyine xan atdanır, xun düşür,
Böyük adın mahallara ün düşür,
Her dağdan ireli sene gün düşür,
Ne vaxtı açılar dar, Ağrı Dağı.
Sekkizi rizvandi Cennetin bağı,
Nece hanasi var, nece otağı,
Nuh gemisi, Peyğember'in bulağı,
Sende çox nişana var, Ağrı Dağı.
Gösterdin cahani nece sirr idi,
Tozun qalxdı, İrevan'ı bürüdü,
Axşam üstü her terefden yeridi,
Batırdı ölkeni Pir, Ağrı Dağı.
Evvel sende olub Rüstem pehlivan,
Gezib şahi-merdan nişanbanişan,
Aşıq Ah teeccübdü her zaman,
Yarın qardı, yarın nar, Ağrı Dağı.
DÜNYA
Erbab-ı sultanı dolandınrsan,
Dolanır kan da, koru1 da dünya.
Bir sirli güdretsen kuyinde2 senin,
Gördük zehmeti de, zoru da dünya.
İşinden halıyam3, deyilem naşı4,
Eskilmir üzümnen gözümün yaşı,
Qorxudur cismimi mehşer atası,
Bize çox görürsen görü5 da dünya.
Bir gün yaranmışlar6 göçecek bir gün,
Can torpax altına olcaq sürgün,
Tapdaqdan7, dannaqdans qalan ömür, gün,
Çetin ki Ali'm yarıda dünya.
1. körü 2. köy, mahalle; işlek yol; sevgilinin bulunduğu
yer 3. haberdârım 4. acemi, tecrübesiz 5. mezarı,
kabri 6. yaratılanlar 7. çiğnenmiş, üzerinde yürünerek
sertleşen toprak, arazi 8. töhmet edilmiş, tenkit
edilmiş
QALDI
Canım cida düşdü, gedir vetenden,
Mekanım, meskenim, virana qaldı.
Sanki ayrılıbdı gülden, çemenden,
Bülbülün elacı, feğana qaldı.
Yeni gül ekmişdim, men baxtı qara,
Bulunmaz derdime kim eyler çara,
Xoryat1 ehli deydi heyvaya, nara,
Sinemde dağlarım nişana qaldı.
Alı, aşıq olmuş, bir ehl-i dile2,
Tebibim Mövladı, derdimi bile,
Bir terehhüm eyle3, serde aqile,
Çünki, serden getdi, divana qaldi.
1. başıboş 2. gönül ehline 3. merhamet etme, acıma
DOLANDIRI
Ay ağalar, gelin size söyieyim,
Dövletli malını, el dolandın.
Kesilibdi hörmet, yoxdu mehebbet,
Yeqin1 bu dünyanı pul dolandın.
Bu dünyanın serabından içmeyen,
Karvan olub, Haq yolundan keçmeyen,
Evde arvadina sözü keçmeyen,
İndi koxa2 olub, el dolandın.
Aşıq Alı deyer, xalım perişan,
Ağ üzünde qoşa3 xallar4 her nişan,
Bînamus qohumdan5, namuslu, düşman,
Öldürse, qebrime gül dolandın.
1. hakkıyla, kesin, muhakkak, doğru 2. idareci
3. çifte 4. benler 5. hısım akrabadan
BENZERSEN
Süsenli, sünbüîlü, ter benövşeli1,
Yaylaq, bizim yaylaqlara benzersen.
İçen olmaz ab-i kövser2 suyunu,
Bulaq3, bizim bulaqlara benzersen.
Cennet olub bizim yerin bu çağı,
Ağ lavaşlı4, kere yağı5, qaymağı,
Qızlar dcstelenib gezer oylağı,
Oylaq, bizim oylaqlara benzersen.
Ket Dağı, Eyrice, Daşkend baxarı,
Ağ sürüler, Sarıyal'dan yuxarı,
Var bizim suların eceb axarı,
Çaylaq, bizim çaylaqlara benzersen.
Alı'nm gezdiyi üç gözel dere,
Şeqaiq6, Çiçekli, xoş Cözeîdere,
Şahdağdan görünür Başgözeldere,
Uç dağ bizim, o dağlara benzersen,
1. menekşeli 2. kevser suyu 3. pınar, göze, kaynak
4. yufka ekmek 5. tereyağı 6. horoz gülü, lâle gülü
BUGÜN
Ders alanlar gelib menden ders alsın,
Sinemin defterin açıram bu gün.
Bir quş kimi, qulmış idim yuvada,
Dövr edib havada uçuram bu gün.
Nece oldu atam, nec'oldu anam,
Dağıldı hasarım, pozuldu binam,
Yüklenibdi qefle1, qatır, barxanam2,
Bu yurddan o yurda köçürem bu gün.
Aşıg Alı mindi seçerden atı,
Oxudu üzüne ecel baratı3,
Qıldan çox nazikdi, qihncdan iti4,
Sirat körpüsünden keçirem bu gün.
1. kafile 2. yüklük, eşya 3. ruhsatı, izni; işareti 4.
keskin, sivri
SÖZ OLDU
Felek mene cövr eyledi dünyada,
Yaxşı günüm yaman1 günden az oldu.
Beyden nemer2 aldım, ağadan en'am3,
Müxteseri4, qazandığım bez oldu.
Men xab-ı qefletde;î yatıb qalmadım,
Nakes6 adamlarla ülfet7 qılmadım,
Mülke, mala zerre tamah8 salmadım,
Çox gördüm zer-ziba9 bir gün toz oldu.
Cavanlığım qeybe çıxdı elimden,
Helqe, oldu günden güne belimden,
Yaxm uzaq incimedi dilimden,
Şükür Heqq'e emmellerim düz oldu.
Bir mürgu tekIÜ leyi ü nahar11 hey uçdum,
Bilenlerden bilmediyim soruşdum,
Müxennetden12, bi-mürvetnen vuruşdum,
Nakeslerin derdi artıb yüz oldu.
Gelib gedir yaxşılar da yaman da,
Qu13 tükünde, saman üste yatanda,
Aşiq Alı, ne qazandm cahanda?
Senden qalan qatar qatar söz oldu.
I. kötü, fena, merhametsiz, insafsız 2. misafirlerin ve
düğün sahiplerinin karşılıklı olarak verdikleri armağan,
hediye 3. at, deve, sığır gibi hayvanlar 4. kısaltılmış,
kısaca 5. gaflet uykusunda 6. cimri, insaniyetsiz 7.
kaynaşma, dostluk 8. aç gözlülük, şiddetle arzu etme
doymamazlık 9. altın işlemeli 10. gibi 11. gece ve
gündüz 12. ihanet edenden 13. kuğu, kuş
b) Tecnis
CAN CANDAN AYRI
Eşqin ferağından1 cismim kül oldu,
Ezablı hiss etmez can candan ayrı.
Şemsi2 qiyafenden tecrid3 eyleme,
Zalim yaşayar mı can candan ayrı.
Dehşet olar bir de alsa yara nar,
Üz bağçadan peşkeş eyle yara nar,
Qiyametler qopar, mehşer yaranar,
Hemgiryan5 yaşasa can candan ayrı.
Alı piran6 oldu, şahane qaldı,
Bir kefenden qeyri şahe ne qaldı?
Heyif7 ki, bilinirsen şahe ne qaldı
Ucbatmdan8 düşdü can candan ayrı.
1. ayrılığında 2. güneş 3. ayırma, bir tarafta tutma
4. hediye, armağan 5. beraber ağlayan 6. pirler,
ihtiyarlar 7. yazık 8..... sebebinden, ....yüzünden
DAĞLAR
Keçdim, İstanbul'dan, izmir'den,
Qars'dan, Gelmişem dolana dolana dağlar,
Duman çen1 libasın2 qaldır semaya,
Aman ver müsafir dolana dağlar.
Meylim olmaz el malında, qoynunda
Yaz iqbahm, bir teşdid3 de qoynunda,
Yar firqeti4 qoymaz qalam qoynunda,
Hicrandan5 kederlen, dol ana dağlar.
Aşiqin Alı'yam boylu, busatdı6,
Bir dürriydim7, hecer8 deye bu satdı,
Üç ay dolanarsan toylu, busatlı,
Xezanday boş, yazda dolan, a dağlar.
1. sis, duman 2. elbisen 3. şiddetlendirme, şiddet ve
kuvvet verme 4. ayrılığı 5. ayrılıktan 6. boylu poslu,
gösterişli, erdemli 7. inciydim 8. taş 9. sonbaharda
Deyişme
AŞIQ ALI İLE AŞIQ İQBALIN DEYİŞMESİ
Aşıq İqbal
O nedi ki, otuzunda cavandı?
On beşinde çox böyükdü, uludu?
O nedi ki, dili iki, sirri bir,
Hansı derya her deryadan doludu?
Aşıq Alı
O aydı ki, otuzunda cavandı,
On beşinde ululardan uludu.
O qelemdi, dili iki, sirri bir,
Elm deryası her deryadan doludu.
Aşığ İqbal
O nedi ki, üç ay dağlar bürüner?
O nedi ki, el deymemiş hörünür?
O nedi ki, emanetnen verilir?
O nedi ki, o da onun gülüdü?
Aşıq Ah
O qardı ki, üç ay dağlar bürünür,
O konuldu, el deymemiş hörünür.
O uruhdu, emanetnen verilir,
İlqar, iman diriliyin gülüdür.
Aşıq Iqbal
O nedi ki, haqq yanında nahaqdı?
O nedi ki, yere, gÖye dayaqdı?
O kimdi ki, yatmayıbdı, oyaqdı?
Aşıq İqbal her cimden halıdı.
Aşiq Ah
O böhtandı, haqq yanında nahaqdı,
Haqq nezeri yere, göye dayaqdı.
Haqq özüdü, yatmayıbdı, oyaqdı,
Bu sözleri açan Aşiq Ah'dı.
Muhammes
YÜKÜM
Üstadımdan ders almişam, ağlı kamallı yüküm,
Dürrü mercan cem etmişem, yaşıldı aldı yüküm,
Bax bazarım calalma doğru dürüst cavab ver,
Üç yüz altmış qol qanadim, eldi, mahaldı yüküm.
Aşiq, şair heç saymaram, hündür1 uçan sesim var,
Suvahma tez cavab ver, sennen ehl-i besim var,
Hem Ölmeye, öldürmeye menim çox hevesim var,
Al sazını, gir meydana, tam qeyliqaldı2 yüküm.
Adımdı Aşîq Alı hemişe3 baş meydandayam,
Merdi merdane durmuşam, qoç oğlu qoç
meydandayam,
Zahirdeki, bir neferem, sayırlar beş meydandayam,
Aç gözünü diqqet ele, cah-i celaldi4 yüküm.
1. yüce, yüksek 2. dedikodu 3. her zaman,
daima 4. yücelik makamı