Âşiq Valeh

(Ağdam, 1776-Şuşa, 1834)

18. yüzyıl âşıklarından olup, asıl adı Sefi'dir.
Kerbelâ'yı ziyaret ettiği için, halk arasında Ker-
belâyı Şefi olarak da tanınıp bilinmiştir. Bazı kay-
naklara göre 1776 yılında Ağdam yakınlarındaki
Gülablı köyünde doğmuştur. Tahsilini ise Şuşa'da
yapmıştır. Şiirlerinin büyük bir kısmı çağdaşı şa-
irlerden; Canıoğlu Abdulla, Bababey Şakire ve
Âşık Qember için yazılmıştır. Bu şiirlerde, onlarla
olan şahsî münasebetleri, mizahî unsurlar, vs. ele
alınmaktadır. Yine şiirlerinden anladığımıza göre,
devrinin ünlü şairi Molla Penah Vagif (1717-1797)
ile çok yakın münasebetleri olmuştur.
Onun en önemli şiiri "Vücutname"sidir. Adı-
geçen şiirde, insan hayatının birçok unsuru ele alı-
nıp işlenmiştir.
Âşığımız, 1834 yılında Şuşa'da vefat etmiş
olup, hayatı ve edebî kişiliği tam olarak araş-
tırılmamıştır.
Kaynaklar:
Azerbaycan Edebiyyatı İncileri/Bayatı, Qoşma, Tecnis, Bakı
1988, 85,199.
Feridunbey Köçerli, Azerbaycan Edebiyyatı, C. 1. Bakı 1978,
320-333.
Azerbaycan Aşıqlan ve El Şairleri I, Bakı 1983,126-142.

a) Geraylılar

EYLE OLUM

Alçaqlı, ucalı dağlar, Ay ana bu bir cüt1 sonanın

Halal eyle, hümmet eyle. Hansma2 qurban men olum?
Qarşı qarşı duran bağlar, Süzgün baxıb can alanın
Halal eyle, hümmet eyle. Hansma qurban men olum?

KÖçüm gedir düzlerinen1, Könül bağladım bir ada

Dövran2 sürdüm sizlerinen, Derd tapdım3 hedden ziyada
Nece gelin, qızlarman, Her ikisi melekzada4
Halal eyle, hümmet eyle. Hansma qurban men olum?

Valeh gedir bir murada, Cüt baxışlı, nazlı xanım

Sığmibdı minbir3 ada, Xoş avazlı mehribamm5
Ya gele, ya gede bada4, Valeh deyer: var bir canım
Halal eyle, hümmet eyle. Hansma qurban men olum?

1. ovalık 2. devirler, zaman, çağ, talih 3. binbir 1. çift 2. hangisine 3. buldum 4. melek asıllı, melek soylu
4. yok olma, telef olma, mahv olma. 5. merhametlim, şefkatlim
DİLBER HARDADI

Durum, dolanım başına, Molla Kerim, indi senden soruşum,

Aşığından küsen dilber. Söyle, senin din-imanın hardadı1?
Üzüm sürtüm ayağına, Cehennem ehlisen, yoxsa ki Cennet,
Ne men dinim, ne sen dilber. Bilirsen mi, öz meqamm hardadı?
îtirmişem maralımı1,
Bir sinesi yaralımı, Kederin hansıdı2, kinin hansıdı,
Gündüz sebr ü qerarımi, Mezhebin hansıdı, dinin hansıdı,
Gece yuxum kesen dilber. Ahılsan, cahılsan, sinin3 hansıdı,
Metlebin4 hardadı, kamın hardadı?
Bu ne adetdi insanda,
İxtiyar qoymadı canda, E'tigadm5 îsa'yadı, Musa'ya,
Bu zülm olmaz, Müselman'da, Meylin mescidedi, yoxsa kilsaya,
Kafer misen, neşen dilber. Qiblen müqerrerdi,6 hansı binaya,
Vadi-yi Berut'da damın hardadı?
Görmedim men, sen tek2 yağı,3
Sineme çekmisen dağı,4
Qara geyim men, sen ağı, Aşiq Valeh senetinden döner mi,
Gören desin usan, dilber. Yel esmekle yanan güneş söner mi,
Pehlevan döyüşde, qaçib siner mi,
Valeh, ezelden bey idi, Meylin bade çekir, camın7 hardadı.
Qaşların qeddini5 eydi 1. nerededir 2. hangisidir 3. mezarın 4. istenilen şeyin,
Men ne dedim, sene deydi, arzun, isteğin, gayen 5. İnanışın 6. tekrar olunmuştur
Bu men dilber, bu sen dilber. 7. kadehin

1. dişi geyiğimi, ceylanım] 2. gibi, benzer 3. düşman MENDEDİ

4. yara, gam; gönül yarası 5. boyunu boşunu
b) Qoşmalar
DÜNYA
Haq'dan ferman gelib, qerar tapanda,1
Başlamısan cenge, savaşa dünya.
Qesdine girmisen yaranmışlarm,
Cümlesin vermisen talaşa dünya.
Nece nebileri keçirdin yandan,
Nuh tufanı qopdu, doymadın qandan,
Zaloğlu Rüstem'i eyledin candan,
Bükdün Süleyman'ı farmaşa2 dünya.
Neçelerin saldın, çovğım3, borana,
Neçeleri etdin deli divana,
Neçeleri nakam4 getdi mekana,
Qoymadm onları yanaşa dünya.
Valeh ağlar, görüb bole divanı,
Kimselere gelmir daha gümanı,5
Kama çatıb,6 şenlik eden zamanı,
Dönderdin senliyi, qan, yaşa dünya.
1. bulduğunda 2. içine yatak yorgan konulan büyük
çuval 3. kar fırtınası, tipi 4. dileğine erişememiş 5.
sanma, zan, şüphe 6. isteğine, arzusuna ulaşıp
Bir qız ile bir gelinin behsi var,
Gelin deyer, bugün meydan mendedi.
Qız da deyer, açılmamış qönçeyem,
Fesl-i bahar1, bağ-i reyhan2 mendedi.
Gelin deyer, ördeyim var, qazım var,
Şirin şirin sohbetim var, sazım var,
Sallananda yüz qız qeder nazım var,
Heya, iman, edeb, erkan mendedi.
Qız deyer, men oxşamışam3 anama,
Le'l4 ü mercan düzülübdü tanama5,
El vursalar tağdan6 qopar şamama7,
El deymemiş tağ-i bostan mendedi.
Gelin deyer, gel, qız, düşme araya,
Ger men ölsem, alem batar qaraya,
Bezenerem, sallam seni belaya,
Şövqs salan, camal9 ü can mendedi.
Valeh deyer ikinize men qurban,
Yolunuzda men qoymuşam başla can,
Eylemeyin bu qeribi bağrı qan,
Sizden ötrü çeşm-i giryan10 mendedi.
1. bahar mevsimi 2. reyhan bahçesi 3. benzemişim 4.
yakuta benzer, değerli, kırmızı bir taş 5. küpeme, 6.
daldan, kavun, karpuz teğinden 7. kavun, karpuz; meme
8. aks 9. yüz güzelliği 10. ağlayan göz
DEYİL Mİ?
De, nece şad olum bu alemde men,
Dünya fani, insan mehman1 deyil mi?
Onsekkiz min böyük sirli deryalar,
Başdan başa dolu, al qan deyil mi?
Tarihin ceryam, bize yan verir,
Zalıma, cellada qüvvet, qan verir,
Fağır-füqeralar vahtsiz can verir,
Zamana, yohsula düşman deyil mi?
Zalimi şah edir bîmürvet2 felek,
Zulmünü görende, deyir mübarek,
Qoymayır alemde, biz de gün görek,
insana zülm eden insan deyil mi?
Valeh nece dözsün3 bele möhnete4,
Teriq5 ehli duçar6 olub möhnete,
Nece piraneler7 gelib mihnete,
Gamçı altda cismi üryan8 deyil mi?
1. misafir 2. mürüvetsiz, insaniyetsiz 3. tahammül etsin,
dayansın, katlansın 4. sıkıntıya 5. yol 6. tutulmuş,
uğramış, yakalanmış 7. ihtiyarlar gibi, ihtiyarlara yakışır
şekilde 8. çıplak
SEVDIYIM
İller1 ilen hesretini çekdiyim,
Döndü elif qeddim2 yaya, sevdiyim.
Nece hicret, bela, covr3 ü cefadan,
Heyf ömrüm getdi zaya, sevdiyim.
Aşkar4 deyil, menim derdim pünhandı5,
Firqetinden6 eşk-i çeşmim7 revandı8,
Malım, mülküm, cümle canım qurbandı,
Senin teki mehliqaya, sevdiyim.
Lütf ele aşiqe vefa qıl vefa,
Ay qemzeli yağı9, gözleri şehla10,
Seni menden her kim qılarsa cida11,
Görüm düşsün yüz belaya, sevdiyim.
Ağlamaqdan çeşmim qaldı ziyadan,
Bize meyi et, kes ülfetin12 riyadan13,
Tanrı seni hifs elesin14, beladan,
Qail ol sen bu Mövlaya, sevdiyim.
Valeh'em, eşqinden ey şuxu15 ley la,
Seni sevdim, oldum aleme risva,
Aşiqem, yolunda çekmişem cefa,
Yarın qıyma bu cefaya, sevdiyim.
1. yıllar 2. boyun 3. haksızlık, eza, zulüm 4. bildik,
tanıdık 5. gizlidir 6. ayrılığından 7. gözyaşim 8. akıp
gitmektedir 9. düşman 10. şaşı, ela renkli göz 11. ayrılık
12. dostluğun 13. ikiyüzlülükten 14. saklasın, korusun
15. hareketlerinde serbest, neşeli, şen, güzel
OLSUN
Telli sazım, seni menden eyleyen,
Ömür boyu bu alemde xar* olsun.
Gelmesin bahan, açmasın gülü,
Feryad etsin, qelbi ah u zar2 olsun.
Kimsesi olmasın qelbin dindire,
Yeddi yerden başı keçsin kendire,
İstekli balası düşsün tendire,
Könül mülkü boran olsun, qar olsun.
Yüz il xeste yatsın, cismi ölmesin,
Üreyi şad3 olub, üzü gülmesin,
Hekimler, loğmanlar derdin bilmesin,
Gözleri kor 4, qulaqları kar olsun.
Aşıq Valeh ne belaya tuş oldum5,
Bahar fesli çovğun 6, boran, qış oldu,
Sersem etdi seri, çaşqm 7 huş8 oldu,
Namerde nifreti elde car9 olsun.
1. diken 2. ağlama, inilti 3. mutlu, şen, sevinçli 4. kör
5. karşılaştım, rastladım 6. kar fırtınası, tipi 7. şaşkın
8. akıl 9. yayılsın
VUCUDNAME
Çehar enasirden, şeş cehatdan,
Bir qetre meniden olmuşuz peyda,
Edem deryasında qaldım altı ay,
Qüdret ü qadir ü xaliqü'l-eşya.
Rehim içinde evvel bünyad oldu dil,
İki nöqte gözüm oldu müqabil,
Bir damaq, bir ciğer olundu hasil,
Doqquz günde temam oldu bu eza,
Doqquzdan qırxadek cismim oldu qan,
İki qırxda ruhum tutdu aşiyan,
Üç qırxda dirilib terpendim her yan,
Lerze verdi cismim her teref, her ca.
Bir meleke qadir eyledi teqdir,
Üç yüz altmış damar olundu tezhir,
Dörd yüz qırx dörd sümük1 eyledi te'mir,
Me'va-yi tarikde me'mar-i qeza.
Doqquz ay betnde2 men tutdum qerar,
Doqquz gün nöh saet çekdim intizar,
Doqquz deqiqede geldim aşikar,
Bildim ki, qadirdir vahid-i yekta.
1. kemik 2. rahimde
Düşdüm din üstünde imanda möhkem,
Nece ehl-i nas oldu onda cem,
Cismim nemeklendi3, men oldum adem,
Adımı qoydular Şefi hüveyda.
Bir yaşında oldum beşikde sevar,
Ana südün emmek eyledim şüar,
İki yaşda südden kesilde mader 4,
Uç yaşında eki qıldım ibtida.
Dörd yaşa yetende gezdim biüsul,
Beş yaşda çalındı sünnet-i Resul,
Altı yaşda başa eql oldu düxul,
Yeddide oxumaq eyledim bina.
Sekkizde höccemi oxudum sevad,
Doqquzda revane eyledim mö'tad,
On yaşa yetende şamü bamdad,
Zikr oldu dilimde övsaf-i Mövla.
On birde dersimi eyledim tamam,
Dilde ezber oldu peyğember, imam,
On iki yaşımda oldum xoşkelam,
Söyledim her teref, oldum dilguşe.
On üç yaşda oldum lale-yi hemra,
On dörd yaşda oldum mah-i pürziya,
On beş yaşda oldum bende-yi xuda.
Ferzü sünnetimi eyledim eda.
On altıda oldum xoşqamet ü qed,
Sehfe-yi puyde mehman oldu xet,
On yeddi yaşımda buldum namized,
Elqisse, ixtiyar etdim kedxuda.
On sekkizde işret eyledim tamam,
On doqquzda gördüm her metlebü kam,
Iyirmide mene xoş keçdi eyyam,
Nece övlad mene haq gördü reva.
Otuz yaşda oldum bir seyl-i bahar,
Başda eşq eseri hem leyl-ü nehar,
Qırx yaşında oldum aşiqi-didar,
Dağıldı başımdan o eşq-i sevda.
Bir özge xeyala düşdüm ol zaman,
Gördüm ki, sevdada qalmamış ziyan,
Bivefa dünyaya serf etmişem can,
Bir metaim yoxdur ez behr-i üqba.
Ondan sanra zikr eledim ruz ü şeb,
Şirin cana verdim cox rene ü teeb,
Mö'minler içinde öldüm müntexab,
Ülug-i dehrden paki-müella.
3, tuzlandı 4 anne
Elli yaşda san bir gedikden aşdım,
Altmış yaşda ehl-i eyaldan qaçdım,
Yetmiş yaşa çatdım, taqetden düşdüm,
Oldum men bir suyu sövülmüş aşyan.
Seksen yaşa yetdim, galmadı imdad
Doxsan yaşda tutdu elimden imdad
Yüz yaşa yetende geldi bir cellad
Dedi: Haza, yövm'ül-axerid-dünya.
Çekdi çengelini, saldı, ezaye,
Tamamen cesedim düşdü lerzaye,
Aldı mürg-i ruhum, çekdi semaye,
Cismim qefes kimi qaldı müqevva.
El yığılıb ağladılar bir zaman,
Meni bir taxt üstüne qoydular haman,
Mürd esirler mene vermezler aman,
Rext-i vücudumu qıldılar yeğma.
Verdiler qüslümü, pak oldu beden,
Ten-i üryanıma tutdular kefen,
Qıldılar namazım növres ü kuhen,
Meni qebr içinde qoydular tenha.
Meni ki, qebr içre qoydular efrad,
Her kes öz meqamm eylediler yad,
Dünya cifesinden elimde bir zad,
Emalımdan qeyri qalmadı esla.
Münker-Nekir menden aldılar xeber,
Çekdiler üstüme hem tiğü teber,
Nitqim batdı, dilim tutmadı ezber,
Mene qebr içinde verdiler ceza.
Çağırdım: Ya Eli, hellal-i müşkül,
Urek qüvvet tapdı, güşad oldu dil,
Cavabım suala oldu müqabil,
Müraciet etdim mersul-i-Xuda.
Nece min il tutdum qebr içre qerar,
Qiyamet qopmağa çekdim intizar,
Bir gün emr eyledi Vahidü'l-qehhar:
Ruz-i qiyametdir, yövm'ül-inteha.
Emr oldu İsrafile, çaldı sur,
Xeberdar eyledi: Ey ehl-i qübur,
Qüm, biizniallahı ve'de-i nüşur*,
Tamamen emvatı eyledi ehya.
Meqribden Meşriqe üz tutduq Şame,
Her kesin emeli elinde name,
Adil divan orda yetdi tamame,
Onda ferq olmadı sultandan geda.
' Qalx, Allah'ın izni ile qiyamet vakti gelib çatıb.
Bir heşr qopdu ki, onda ey xuda, Va ümmeta, -dedi Hezreti Resul,
Gün tepeden yaxdı, yer döndü oda, Onun iltimasın Haqq etdi qebul,
Oğul atadan, qız anadan cüda, Çün keçdik Siratı, olmadıq mehil,
Tamam mehşer ehli dedi: va nefsa. Cümle xetalarden biz olduq reha.

Tamam mehşer ehli sef-sef durdular, Heqdir, emalımız deyildi saleh,

Haq buyurdu, onda mizan qurdular, İslam haresinde işledi tale,
Cehennemin ateşini gördüler, Bir nece hemdemle şikeste Valeh,
Düşdü bu aleme şurişü qovğa. Meskenimiz oldu Cennet-i meVa.