Hamsi Etimolojisi

(*)

Ahmet M. Zehirolu
azehiroglu@gmail.com
Bilimsel literatrde, Eski Yunanca'daki karlna atfen "Engraulis Encrasicolus"
olarak isimlendirilen Karadeniz Hamsisinin tm Karadeniz havzas dillerindeki
"Hamsa, Hamsi, Hamsia, Khampsia, Khapsi, Kapsia, Kopsia, Kapa, Kapa" gibi
benzer yerel isim trevlerinin menei ise arkaik Kolh diline dayanr. Kolh dili kkenli
bu isimlendirmelerin ortak ana kk [*k'(h)a(m)psa] olarak rekonstrkte edilebilir
ve bu isim, iki kkn bileiminden oluur ;

[k'(h)a]+(m)+[psa]

-psa
*psa(psa); eski Kolha dillerinde "balk" anlamna da gelen ve daha geni
etimolojik alm ise "su mahsul" olarak aklanabilecek olan, ok eski bir
Paleokafkasik szcktr. Lazca, Megrelce gibi modern Kolh dialektlerindeki yaln
formu muhtemelen Indo-Arian etkisiyle kaybolmutur.
Sahil eridindeki denizci Kolh (Heniokhoi) topluluklar; nce Gneybat ky
eridinde M..7. yzyldan itibaren Yunan kolonistlerin istilas ile, daha sonra
Kuzeybat ky eridinde M..1 yzyldan itibaren gerekleen g dalgalar ile
youn bir asimilasyon sreci yaamtr. Buna ramen "psa(psa)=balk" kk, her
iki blgede ikame olan yerli ve kolonist dialektlerinde farkl formlarda varln
korumutur. Bu arkaik kkn akraba formlar muhtemelen o dnemden ok daha
nce, belki de yerli Anadolu dilleri zerinden Yunanca'ya da "psari" formuyla

girmitir. "Psari" Yunan dilinde yabanc bir szcktr, zira bu szcn Yunanca'da
tutarl bir etimolojik aklamas yoktur ve ayn zamanda balk iin Indo-Arian kkenli
asl eski z Yunanca karlk; (ikhthys / ikhthus)'dur.
Paleokafkasik Psa(=Balk) kknn yerel varyantlar, Kuzeybat Kolha sahil
eridinde yerleik Kuzey Kafkasyal kabilelerin (aps, Ubh, Abhaz) dialektlerinde
19. yzyla dek varln srdrmtr. Ayn sahil eridinin daha eski sakinleri olan ve
ge antik dnemde gneye g eden Lazi kabilelerinin dialektlerinde ise bu kk,
Hamsi adnn iinde saklanm, yaln hali ise kaybolmutur.
Lazca Dialektlerinde "HAMSI"
(20.yzyl)

Kuzeybat Kolha'da "BALIK"

(19.Yzyl)

ATINE :

k'a-pa (=hamsi)

TUAPSE

BORKA :

ka-pia (=hamsi)

MAKOPSE : pca (=balk)

ARDEENI : k'a-pa (=hamsi)

PITSUNDA : p-(=balk)

HOPA :

ka-pia (=hamsi)

SOHUMI

: ps-(=balk)

HOPA :

ka-psia (=hamsi)

SOI

: psa (=balk)

: pe (=balk)

k'aAnlam ve ilevi asndan Trke'de denk bir karl yoktur. Bu nedenle ifade ettii
anlam, ancak farkl kullanm rnekleriyle aklanabilir ve anlalabilir.
[k'a-] (veya [kha-]) kk olarak daha byk bir ana yapnn/gvdenin,
ince/uzun/sivri paracklarn tanmlar. Bu paracklar, sz konusu gvdeye bal da
olabilirler, gvdeden ayrlm da olabilirler, hatta aralarndaki iliki gerek ya da
mecazi bir benzerlikten de ibaret olabilir.
Muhtemelen aslen Gneybat kkenli olan ve o blgenin Kolh dialektlerinden izleri
bnyesinde saklayan Megrelce'de ve hatta Trabzon Rumcas dialektlerinde bu arkaik
yerli kkn rneklerini grebilmek mmkndr.
kha (Megrelce) : kymk
kha-pula (Megrelce) : odun kym / odun rendesi
kha-nt'i (Trabzon Romeika) : diken
kha-nka (Megrelce) : zayf / clz (mecaz)
kha-rba (Lazca) : uvaldz
kha-o (Megrelce) : zerre
Ayn kkn [k'a-] / [ka-] formu rnekleri ise; arlkl olarak Kuzeybat meneli bir
Kolh dialekti olan Lazca'da daha yaygn grlr.

k'a-mkuli (Lazca) : ince sinek

k'o-oni (<k'a-oni) (Lazca) : sivrisinek
ka-nka (Lazca) : kestane dikeni
ka-nka (Megrelce) : zayf, elimsiz (mecaz)
k'a-nua (Megrelce) : ine
k'a-fri (Lazca) : ivi
k'a-nxhali (Lazca) : sivri kaya ucu / gen kz memesi (mecaz)
Gneybat Kolh dialektlerinde [kha-], Kuzeybat dialektlerindeki ise [ka-] formunda
gnmze ulaan bu kk benzer diminutif nekler gibi deerlendirmek mmkn
deildir. Zira tanmlanan; sadece "kklk" deil, "kk+ince+sivri" bir nesnel
trevin kendisidir. Anadolu dillerine yine arkaik Kolh dialektleri zerinden gemi
olmas muhtemel baz metalrji rn isimleri arasnda yer alan "Ka-ma", "Ka-nca"
benzeri szckler de muhtemelen benzer szck yaplardr ve balarndaki "Ka-" da
nesnenin sivriliine iaret eder.

-m[*k'(h)a-(m)-psia] szcndeki "-m-" ara eki, anlama katks olmamakla birlikte,

muhtemelen ismin iki ana parasnn doru ayrmn vurgulamak ve seste
szcklerle anlam atmalarn ve akmalarn nlemek iin aralarnda ayra-kpr
ilevi stlenmek zere tremi bir epenthesis veya ara artikel komponentidir.
Tarih ncesi dnemlerde en batda nebolu'dan en kuzeyde Anapa'ya dek, Dou
Karadeniz'in tm dou yarm dairesi sahilinde etkin olan yerli Kaka/Kolha dilleri
ailesinin temel seslerinden olan *ps kknn; en kuzeyde *pc formundan, en batda
*ms formuna uzanan (pc-p-p-ps-bs-ms) ses deiimleri karakteristii, ayn
paralelde, hamsi szcnn evrimine ve ayn havzadaki benzer isim varyantlarnn
oluumuna da temel oluturmutur. Bu ses deiim eiliminin etkisiyle ve szcn
corafi evrimine paralel olarak bu eklenti batya ilerledike nndeki nsz sesi
yutmutur. (-mps- > -mms-> -ms- )

[kapia<kapia<kapsia< k'apsa >khapsia>khampsia>khamsia>hamsi]

Muhtemelen Trabzon blgesi yerli Kolh (Heniokhoi) dialektleri zerinden Trabzon
Rumcas'na da Khampsi- ve Khapsi- varyantlaryla giren bu szck, Trabzon
zerinden Istanbul Rumcasna ve Yunanca'ya da ayn formlarla yabanc bir szck
olarak girmitir. Esasnda, Eski Yunanca'da Enkrasikholos olarak isimlendirilen
hamsinin Modern Yunanca karl Gavros'dur.
Gney Karadeniz sahillerinde, en batdaki varyantlar Hams veya Hamsi formlar ile
de nce Anadolu dillerine, 15. yzyldan itibaren de Osmanlcaya girmi, youn
olarak 17. yzyl sonrasnda Karadeniz ticaretine dahil olan Slav dillerine de

muhtemelen Osmanlca zerinden ayn formun trevleri (Hamsiya/ Hamsie/ Hamsa)

ile dahil olmutur.
Sonu olarak; Trke'ye en anlalabilir ekilde, "sivrisinek" ve "sivribiber"
rneklerindeki "sivri" ile benzer bir anlamda "Baln Sivrisi" olarak evrilmesi
mmkn olan bu szcn kaynann, tek ortak kkenden Karadeniz havzasna
farkl varyantlaryla yaylan, arkaik Kolh dili kkenli [*k'(h)a-(m)-psa] eklindeki
ana isimlendirme olduunu syleyebiliriz.
(*) Ahmet M. Zehirolu'nun "HAMS TARH" isimli henz yaynlanmam kitap almasndan
zet olarak aktarlmtr. (MAYIS, 2014)